Book Title: Agam 03 Ang 03 Sthanang Sutra Part 04 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006312/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HANANG SHRI STX G SUTRA PART : 04 zrI sthAnAga sUtra : bhAga 04 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Booooooooooooooooooo jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAjaviracitayA sudhAkhyayA vyAkhyayA hindii-gurjr-bhaassaa'nuvaadshitm||shrii-sthaanaanggsuutrm // ( caturtho bhAgaH) STHANANGA SUTRAM Aphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphpha niyojakaH phphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphe saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAnipaNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH 'akhaNDa saubhAgyavatI zrImatI vijayakumArI jaina, dharmapatnI zrI hajArIlAlajI jauharI dillI - tatpradatta dravyasAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH vIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 2412 2022 1965 mUlyam-rU0 25-0-0 dphphphphphphphphphphphphphphphphphph & Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM kahyuM : zrI a. bhA.. sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti, che. gareDiyA kUvA reDa, rAjakeTa, (saurASTra), Pablish Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlohyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye| jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // vana mukSI aai . zo tarva pAra che hai ADha niravadhi viputravRthvI dhyAna mAM rahuM jAya che ? mUlya rU. 25=oo prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2492 vikrama saMvata 2022 isavIsana 1965 : mudraka : maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA (1) A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAtaHuSAkALa, sandhyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. (3) mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) ulkApAta--moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (9) digdAha--koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava--vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta--AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya na thAya. vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. yUpaka--zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene yUpaka kahevAya. A pramANe yUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathamA 1 prahara svAdhyAya na karavo. yakSAdIma--koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa--kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. mahikAzveta--zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddAta--cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sthAnAGgasUtra bhAga cauthekI viSayAnukramaNikA viSaya pRSThAGka 10 anukramAGka pAMcave sthAnakA dUsarA uddezA 1 pAMcave sthAnake dUsare uddezekA viSaya vivaraNa 2 vihArake viSayameM kalpane yogya aura nahIM kalpaneyogyakA nirUpaNa2-10 3 gurupAyazcittakA nirUpaNa 11-16 4 nirgranthoM ke rAjAke antaHpurameM pravezakA nirUpaNa 17-20 5 striyoM meM rahI huI kriyAvizeSakA nirUpaNa 21-23 6 garbhake saMbandhameM-garbha viSayakA nirUpaNa 24-28 7 sAdhvI ke saMbaddha kathanakA nirUpaNa 29-36 8 Asrava, saMvara vagairaha dvArokA nirUpaNa 37-40 Asrava vizeSarUpa kriyA sthAnakA nirUpaNa 41-52 nirjarAke upAyabhUta parijJAkA nirUpaNa 53-54 11 vyavahArakA nirUpaNa 12 saMyata aura asaMyatoMmeM supta aura jAgrata ke svarUpakA nirUpaNa 71-72 13 karmavandhake kAraNakA nirUpaNa 73upaghAtake svarUpakA nirUpaNa 74-81 15 bodhIke samyaka prAptikA aura amAptike kAraNakA nirUpaNa 82-92 16 saMyamake svarUpakA nirUpaNa 93-103 17 saMyama aura asaMyamakA nirUpaNa 104-108 18 bAdara bhedavAle vanaspatikA, pAMca prakArake bAdara bhedoMkA nirUpaNa 19 AcAra kalpakesvarUpakA nirUpaNa 109-119 manuSya kSetrameM rahe huve padArtha vizeSakA nirUpaNa 120-128 RSabha vigairaha tIrtha karoMkA nirUpaNa 129-130 bhAvaprabuddhako kAraNa ke hone para jinAjJAkI anatikramaNatA hone kA nirUpaNa 131-142 AcArya aura upAdhyAya ke atizayameM rahane para jinAjJAkA anullaMghanakA nirUpaNa 143-151 14 20 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ m 20 24 acArya aura upAdhyAyake gaNase bAhara hone ke viSayakA nirUpaNa 151-155 25 RddhivAle manuSya vizeSakA nirUpaNa 156-158 nIsarA uddezA26 astikAyake svarUpakA nirUpaNa 159-171 27 indriyoM ke arthoMko aura indriya saMbaMdhI padArthoMkA nirUpaNa 172-187 28 bAdara jIvavizeSakA nirUpaNa 188-191 29 sacetana bAyukA vizeSa prakArase nirUpaNa karanevAle nirgranthakA nirUpaNa 192-205 30 nigranthoke upadhi vizeSakA nirUpaNa 206-210 31 kAyAdika dharmApakaraNatAkA nirUpaNa 211-218 32 zauca ke svarUpakA nirUpaNa 219-221 33 chamastha kevalI ke jJeya ajJeya padArthIke viSayakA kathana 222-224 adholokameM rahe hue evaM urvalokameM rahe hue atIndriya bhAvoMkA nirUpaNa 225-228 matsyake dRSTAnta se bhikSu ke svarUpakA nirUpaNa 229-230 36 vanIpakake svarUpakA nirUpaNa 231-234 37 acelakake prazaMsAsthAnoMkA nirUpaNa 235-237 38 utkaTake pAMca bhedoM kA nirUpaNa 238-239 39 samitike pAMca prakArakA nirUpaNa 240-241 jIvake svarUpakA nirUpaNa 242-244 41 vanaspatijIvake yonivicchedakA nirUpaNa 245-247 42 pAMca prakArake saMvatsarakA nirUpaNa 248-258 jIvakA zarIra se nirgama (nikalanA)kA nirUpaNa 259-260 44 Ayuke chedakA nirUpaNa 260-262 45 AnaMtaryakA nirUpaNa 260-262 pAMca prakArake anantakA nirUpaNa 264-267 47 jJAnake svarUpakA nirUpaNa 268 48 svAdhyAyake paMcavidhatAkA nirUpaNa 269-200 pratyAkhyAnake svarUpakA nirUpaNa 271-275 35 46 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pratikramaNake svarUpakA nirUpaNa 275-277 51 pAMca prakArake vAcanAsthAnakA nirUpaNa 279-281 nArakAdikoMke yathAyasthita bhAvoMkA nirUpaNa 282 jambUdvIpa Adike yathAbasthita bhAvoMkA nirUpaNa 283-285 54 bharatakSetrameM sthita tIrthaMkaroMkA nirUpaNa 55 kSetrabhUta camaracaJcAdikA nirUpaNa 287-290 chaThA sthAna prAraMbha56 chaThe sthAnakA viSaya vivaraNa 291 57 gaNadharoMke guNakA nirUpaNa 292-296 58 jinAjJAkA avirAdhakapanekA nirUpaNa 297-300 chadmasthoM ke svarUpakA nirUpaNa 301-304 jIyako ajIpa karanekA chaha prakAratAkA nirUpaNa 305-306 61 saMsArikajIvakA nirUpaNa 307-311 jIvoMke durlabha paryAya vizeSakA nirUpaNa 313-318 indriyArthoM ke cha prakArakA nirUpaNa 319-320 sAtA aura asAtAke SaDvidhatAkA nirUpaNa 321-322 chaha prakArake prAyazcitoMkA nirUpaNa 323-324 chaha prakArake manuSya AdikokA nirUpaNa 325 chaha prakArake RddhibAloMkA nirUpaNa 326utsarpiNI kAlameM jambUdvIpake manuSyake pramANakA nirUpaNa 327-329 chaha prakArake saMhananakA nirUpaNa 330-332 chaha prakArake saMsthAnakA nirUpaNa 333-335 71 anAtmAvAle nIyoMko ahita karanevAle chaha sthAnoMkA nirUpaNa 336 72 cha prakArake Arya manuSyokA nirUpaNa 339-341 73 lokasthitikA nirUpaNa 342-343 jIvoMkI gati aura dizAoMkA nirUpaNa 344-348 saMyata manuSyoMke AhAragrahaNaaura AhArakA grahaNa nahIM karanekA nirUpaNa 349-352 76 unmAdasthAnakA nirUpaNa 353-355 77 chaha prakArake pramAdakA nirUpaNa 356-361 67 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 361-367 368-369 370 371-373 373374-387 388-393 394-395 86 pramAda viziSTa pratyupekSaNAkA nirUpaNa lezyAke svarUpakA kathana devasUtrakA kathana dikkumAryAdikoMkA nirUpaNa dharaNendrAdikokA sAmAnika sAhastrIkA nirUpaNa viziSTa mativAle devoMkI gatike bhedakA nirUpaNa tapake bhedoMkA nirUpaNa vivAdake svarUpakA nirUpaNa kSudraprANiyoMke svarUpakA nirUpaNa chaha prakArakI gocaracaryAkA nirUpaNa asAdhucaryA ke phalabhoganevAloMkI gatikA nirUpaNa sAdhucaryA ke phala bhoganevAlekA nirUpaNa nakSatroMke svarUpakA nirUpaNa saMyama aura asaMyama ke svarUpakA nirUpaNa manuSya kSetrameM rahI huI vastukA nirUpaNa kAlavizeSakA nirUpaNa jJAnake svarUpakA nirUpaNa avadhijJAnake svarUpakA varNana jJAnike avacana-nahI kahane yogyakA nirUpaNa avacanameM mAyazcittakA kathana kalpa viSayakA nirUpaNa kalpasthitikA nirUpaNa mahAvIrasvAmI saMbaMdhI kathana devake saMbaMdhI nirUpaNa ahArakA pariNAma aura vipariNAmakA nirUpaNa chaha prakArake praznakA nirUpaNa indra ke anAdipanekA nirUpaNa bheda sahita AyubandhakA nirUpaNa audayika vigairaha bhAvoMkA nirUpaNa cha prakArakA pratikramaNakA nirUpaNa 398-400 401-402 4.3-404 405-410 411-412 413-418 419-421 422-424 425-427 428-429 430-451 452-460 461-471 472 100 102 104 105 474-477 478-480 481-484 485-494 495-511 512-515 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 115 M uovo 108 cayAdikA kathana 516-517 sAta sthAnakA prArambhasAtaveM sthAnakA viSayacivaraNa 518sAta prakArake gaNoMke apakramaNa-nikalanekA nirUpaNa 519-526 sAta prakAra ke vibhaGgajJAnakA nirUpaNa 527-543 112 sAta prakArake jIvoMkA nirUpaNa 544-548 113 saMgrahake sthAnoMkA nirUpaNa 549-553 114 piMDaiSaNAkA nirUpaNa 554-564 sAta prakArakI pRthvIyoM ke svarUpakA kathana 565-569 116 bAdara vAyukAya ke svarUpakA kathana sAta prakArake bhayasthAnokA nirUpaNa 571-572 118 cha chanasthoko jAnanekA nirUpaNa 573-575 kevalIyoko jAnanekA kathana 575 120 ___ sAta prakArake mUlagotrakA nirUpaNa 576-579 sAta prakArakA mUlanayakA nirUpaNa 580-603 sAta prakArake svarokA nirUpaNa 604-636 lokottara kAyaklezoMkA nirUpaNa 637-638 124 manuSyaloka aura varSadhara parvatoM kA nirUpaNa 639-643 125 kulakara AdikA nirUpaNa 644-647 daNDanItikA nirUpaNa 648-651 127 cakravartI rAjAke ekendriya paMvendriyayAle ratnoMkA nirUpaNa 652-653 128 duSama-suSama kAla jJAnakA kathana 654-659 129 sAta prakAra ke AyuSyake bhedokA kathana 660-661 mallInAtha bhagavAnakA varNana 662-665 131 darzanake svarUpakA nirUpaNa 666-667 132 channasthAvasthAse pratibaddha sUtrakA kathana 668-670 sAta prakArakI vikathAoM kA nirUpaNa 671-674 __ AcArya ke sAtizayapanekA nirUpaNa 675-677 121 122 ~ ~ 126 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 136 137 139 140 141 saMyama aura asaMyama Adike bhedoM kA nirUpaNa 678-681 atasI kusuma Adi dhAnyoM kA yonikAla-utpAdaka sthiti kAlakA nirUpaNa 682-684 bAdara-apkAyika AdikoM kA sthitikAlakA nirUpaNa 685-685 zakra aura IzAnendra ke agramahiSIyoMkI saMkhyAkA aura sthitikA nirUpaNa 686-688 sanatkumAra Adi kalpoM meM rahe hue devoM kI sthitikA nirUpaNa 689-690 nandIzvaradvIpake antargata dvIpoM kA nirUpaNa 691-695 camarendrAdikoM ke anIka aura unake anIkAdhipatiyoM kA nirUpaNa 696-704 camarendrAdikoM ke pAdAtAnIka aura unake anIkAdhipatiyoM kA nirUpaNa 705-712 sAta prakArake yavana vikalpokA nirUpaNa 712 binayake svarUpakA nirUpaNa 713-727 samudghAtake svarUpakA nirUpaNa 728-735 niyoM ke svarUpakA nirUpaNa 736-739 sAtA aura asAtAke svarUpakA nirUpaNa 740 jyotiSka devoM kA nirUpaNa 741-745 devoM ke nivAsabhUta kUToMkA nirUpaNa 746-748 dvondriya jIvoM kA nirUpaNa 749 cayAdikA nirUpaNa 749-751 142 143 144 145 147 148 149 samApta zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii vItarAgAya nama / / zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitayA sudhAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam zrI-sthAnAGgasUtram ( caturthoM bhAgaH) atha paJcamasthAnasya dvitIyoddezaH prArabhyateuktaH prathamoddezakaH, sampati dvitIyaH mArabhyate / asya uddezakasya anantaroktena uddezakena saha ayamabhisambandhaH-anantare jIvavaktavyatA proktA asmina api saiva ucyate, ityanena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyedamAdima sUtram tathA-prathamoddezakAntyamatreNa sahAsya dvitIyoddezakamathamasUtrasyAyamabhiH sambandhaH, tat sUtraM kevalinigranthApekSayA proktam , idaM tu cha sthanirgranthApekSayA pocyate-tatra nirgranthaninthInAM vihAraviSaye karapyAkalpyavidhimupadarzayati pAMcave sthAnakA dUsarA uddezA prathama uddeza kahA jA cukA hai, aba isa pAMcaveM sthAnakA yaha dvitIya uddeza prArambha hotA hai, isa uddezekA gata prathama uddezeke sAtha isa prakArase sambandha hai, ki prathama uddezemeM jIca vaktavyatA kahI gaI hai, so isa uddeze meM bhI vahI kahI jAvegI tathA prathama uddezeke antima sUtra ke sAtha isa dvitIya uddezeke prathama sUtrakA sambandha aisA hai, ki vaha sUtra kevalIkI apekSAse kahA gayA hai, aura yaha chabasya nirgranthakI apekSAse kahA jA rahA hai, so imameM nirgrantha aura ninthiniyoMke vihArake viSaya meM kalpAkalpa vidhiko sUtrakAra prakaTa karate haiM-- - pAMcamA sthAnano bIjo udeze pahele uddezaka pUro thayo. have pAMcamAM sthAnane bIjo uddezaka zarU thAya che. AgalA uddezaka sAthe A uddezakane A prakArano saMbaMdha che. pahelA uddezAmAM jIvavaktavyatAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. A udezAmAM paNa e ja viSayanuM pratipAdana karavAmAM Avaze. pahelA uddezAnA chellA sUtra sAthe A uddezAne saMbaMdha A pramANe che pahelA uddezAnA chellA sUtramAM kevalInA anuttaranuM kathana karavAmAM AvyuM che, tyAre A sUtramAM chaghastha nirca thanA vihAranA viSayamAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. temane ( sAdhu ane sAdhvIone) ke vihAra kape che ane kevo vihAra kalpata nathI, te sUtrakAra ahIM prakaTa kare che- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre mUlam-no kappai niggaMthANa yA niggaMthINa vA imAo udivAo gaNiyAo viyaMjiyAo paMca mahaNNavAo mahAgaIo aMto mAsassa dukkhutto vA tikkhutto vA uttarittaevA saMtarittae vA, taM jahA- gaMgA 1 jauNA 2 saraU 3 erAvaI 4 mahI 5 // paMcahi ThANehiM kappai, taM jahA-bhayaMsi vA 1, dubbhikkhaMsi vA 2, paraheja vA NaM koI 3, daoghasi vA ejamANasi mahayA 4 vA aNAriehiM 5 // suu01|| ___ chAyA-no kalpate nimranyAnAM yA nirganthInAM vA imA uddiSTA gaNitA vyajitAH paJcamahArNayA mahAnadIH antarmAsasya dvikRtvo vA trikRtyo vA uttarItuM yA saMtarItuM vA, tadyathA-gaGgA 1, yamunA 2, sarayU 3, airAvatI 4, mahI 5 / paJcabhiH sthAnaH kalpate, tadyathA-bhaye vA 1, durbhikSe vA 2, mavyathate vA khalu ko'pi 3, dakaudhe yA ejamAne mahati vA 4, anAryeSu 5 // mu0 1 // TIkA-'no kappai' ityAdi nigranthAnAM yA nigraMthInAM yA imA: agre vakSyamANatyena AsannatayA pratyakSA uddiSTAH 'mahAnadyaH' iti rUpeNa sAmAnyato'bhihitAH, gaNitA: paJcasaMkhyakatvena gaNanAviSayIkRtAH, vyakSitAH gaGgetyAdi nAmnA prakaTIkRtAH, pazya pasaM. 'no kappai niggaMthANa vA niggaMdhINaM vA' ityAdi sUtra 1 // TIkArtha-nigrantha aura nigranthiniyoMko ye uddiSTa sAmAnyatAse kahI huI gaNita pAMca saMkhyAse gina ke kahI huI vyaJjita pragaTa kI pAMca mahArNavavAlI mahAnadiyA~ eka mAsake bIcameM do bAra yA tIna bAra utaranA yA nAva Adi meM baiThakara pAra karanA kalpita nahIM hai, ve nadiyAM ye haiM-gaMgA 1 jamunA 2 sarayU 3 airAvatI 4 aura mhii5| ___ "no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA" tyaahTakArya-zramaNa nirca che ane nirca thinIone A udiSTa, gaNita, vyaMjita, ane pAMca mahArNavavALI mahA nadIone eka mAsamAM be vAra ke traNa vAra temAM cAlIne athavA heDI AdimAM besIne pAra karavAnuM ka5tuM nathI. te pAMca nadIonAM nAma nIce pramANe che- (1) , (2) yamunA, :(3) sarayu, (4) bhairApatI mane (5) mahI. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05u02sU01 vihAraviSaye kalpyAkalpyanirUpaNam 3 rUpakAH mahArNavA: bahUdrakAH mahAnadIH mAsasya antaHmadhye dvi kRtyo vAradvayaM, trikRtvo-bAratrayaM vA uttarItuMbAhujaGghAdinA lavayitu saMtarItuM-nAvAdinA samyaktayA lavayituM vA no kalpate / uttaraNasantaraNayorakalpanIyatvam Atmasayama yovighAtasya zabalacAritrasya ca saMmavAt / uktaM ca-" aMtomAsasya to dagaleye karemANe sabale " chAyA-antarmAsasya zrIn dakalepAn kurvan zavala iti / dakalepa jalA pAMca kAraNoMse ina mahAnadiyoM ke pAra karanA kalpita bhI hai, jaisebhayake samaya meM 1 durbhikSake samaya meM 2 koI nirantara kaSTa detA ho to aisI sthiti meM 3 nadiyoMkA pracura pravAha unmArgagAmI hone ke samayameM 4 aura anAryoM dvArA AkramaNa hone ke samaya meM 5 ina mahAnadiyoMko jo uddiSTa vizeSaNa diyA gayA hai, usakA kAraNa yaha hai, ki ye "mahA. nadiyAM" haiM, isa rUpase ye kahI gaI haiM, tathA ye pAMca saMkhyAmeM yahAM prakaTa kI gaI hai, isaliye "gaNitAH" isa vizeSaNase inheM vizeSita kiyA gayA hai, tathA " gaMgA jamunA" ityAdi nAmoM dvArA inheM abhihita kiyA gayA hai, isaliye "vyacitA" isa padase inheM yukta kiyA gayA hai, mahArNaya zabdase yaha samajhAyA gayA hai, ki ye mahAnadiyAM bahuta pAnIvAlI hotI haiM, inameM agAdha jala rahatA hai, ina mahAnadiyoM meM utaranA yA inheM nAva AdimeM baiThakara pAra karanA isaliye niSiddha nIcenA pAMca kAraNene lIdhe temane te mahA nadI pAra karavAnuM 48, 5 maI-(1) nayanA samayamAM, (2) humakSa (hujanA) samayamA (3) keI niraMtara kaSTa detuM hoya evI paristhitimAM, (4) nadIone pracura pravAha unmArga gAmI thAya tyAre ane (5) anAryo dvArA AkramaNa thAya tyAre - A mahAnadIone "uddhi" vizeSaNa lagADavAmAM AvyuM che, kAraNa ke temane udezIne ema kahevAmAM AvyuM che ke te mahAnadIo che. temane yAMnA sadhyAmAM mahITa 42pAmA bhAvI cha, tathA tamana "gaNitA" A vizeSaNa lagADavAmAM AvyuM che. tathA "gaMgA, jamunA " Adi nA dvArA temane abhihita karavAmAM Avela che, tethI temane "yaMjitA" vize. paNa lagAThavAmAM AvyuM che. " mahArNava" A zabda dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke te mahAnadIo bahuM ja pANIvALI che-temAM agAdha jaLa hoya che. A mahAnadIomAM utaravAne ane nAva Adi dvArA temane pAra karavAne, te kAraNe niSedha karavAmAM AvyuM che ke evuM kArya karavAthI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bataraNam / tA eva mahAnadIH prAha-tadyathA-gaGgA, yamunA ityAdi / paJcasthAnakA. nurodhAdatra prasiddhA gaGgAdayo mahAnadyaH proktAH, tena ito'tiriktA api bahUdakA mahAnadyo na kalpante uttarItuM santarItuM veti bodhyam / itthaM niSedhamuktvA sampati tadapavAdamAha-paMcahi ThANehiM ' ityAdi / paJcabhiH sthAnaH sAdhUnAM sAdhvInAM vA imA yahUdakA mahAnadIH uttarItuM saMtarItuM vA kalpate / yaiH sthAnaH kalpate tAni sthAnAni prAha-tadyathA-bhaye-zatrubhUtarAjAdijanite dharmopakaraNApaharaNaviSayake kahA gayAhai, ki aise kAryase AtmA aura saMyamakA virAdhanA hotA hai, aura cAritrameM zavalatA aatiihai| kahA bhIhai-"aMto mAsassa tao" ityAdi dakalepa zabdakA artha jalameM utaranA jalako nAva Adike dvArA pAra karanA aisA hai, yahAM pazcasthAnakake anurodhase prasiddha gaMgA Adi mahAna diyAhI prakaTakI gaI haiM, ataH inase bhI atirikta jo bahUdakavAlI mahAnadiyAM haiM, unameM bhI utaranA aura unheM pAra karanA bhI sAdhu sAdhvIke liye kalppa nahIM hai| ___isa prakAra se yaha kathana niSedhamukhase kiyA hai, aba isa viSayameM joapavAda hai, use prakaTa karaneke nimitta sUtrakAra kahate haiM-"paMcahiM ThANehiM" ityAdi-hAM ina pAMca kAraNoMke upasthita hone para sAdhu aura sAdhdhiyoMko ye bahUdakavAlI mahAnadiyoMmeM uttaranA aura unheM nAva Adi dvArA pAra karanA paDe to ve kara sakate haiM-ve pAMca kAraNa isa prakArase haiM-zatru bhUta kisI rAjA Adi dvArA yadi aisA bhaya AtmA ane saMyamane vighAta thAya che, ane cAritramAM zamalatA (kamajorI) Ave che. 4hyu 555 cha hai-" aMto mAsassa tao" tyAhi. "dakalepa" A zabdano artha "jaLamAM utaravuM athavA jalane nAva Adi dvArA pAra karavuM thAya che. ahIM pAMca sathAnanuM prakaraNa hovAthI gaMgAdipAMca prakhyAta mahAnatIo ja prakaTa karavAmAM AvI che. paNa te sivAyanI je ghaNA pANIvALI mahAnadIo che, temAM utaravAnuM ane temane pAra karavAnuM paNa sAdhu sAdhvIone ka9patuM nathI, ema samajavuM. A prakAre te pAMca nadIone pAra kakavAne niSedha karavAmAM Avyo che. chatAM paNa tenA je apavAde che, te have prakaTa karavAmAM Ave che-- "pacahi ThANehi "tyAhi-nayanA pAMya 22 / sato tasA agAdha jaLavALI ane upayuMkta vizeSaNavALI te mahAnadIomAM utarI zake che, athavA temane nAva Adi vaDe pAra karI zake che-(1) koI zatru rAjAne zrI sthAnAMga sUtra: 04 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05702902 vihAraviSaye kalpyAkalpyanirUpaNam 5 bhaye sati 2 / durbhikSe vA athavA bhikSAyA abhAve sati 3 / vA-athavA ko'pi zatrutvamApana: puruSo nirantaraM pravyathate antarbhAvitaNyarthatvAd vyathAmutpAdayati cettadA, athavA-'prabahed vA khalu ko'pi ' iticchAyA, ko'pi puruSo gaGgAdau pravat-pravAhayet-prakSipet tadA 3 / atrApi antrbhaavitnnyrthtaa| vA athavA doghe-unmArgagAmitayA pracure gaGgAdInAm jalasamUhe mahatA begena ejamAne Agacchati sati 4 / vA=athavA anAryeSu-mleccheSu AkrAmatsu satsu-mlecchebhyo jIvanacAritrAdInAmapahArasaMbhavAt tadAkramaNe sati 5 / ebhiH paJcabhiH kAraNanirgranthA nimranthyo yA gaGgAdyA mahAnadIruttarItuM saMtarItuM vA zaknuvanti / taduktam__ " aAhe dubhikkhe, bhae doghaMsi vA mahaMtasi / paribhavatAlaNaM vA, jayA paro vA karejjAsi // 1 // chAyA-AvAdhAyAm durbhikSe bhaye dakaudhe vA mahati / paribhavatADanaM vA yadA paro vA kariSyati / / 1 / / iti // sU0 1 // upasthita kiyA gayA ho ki jipsameM dharmApakaraNake apaharaNa hone kI bAta ho, athavA durmikSa bhikSAkI prApti jaba nahIM rahI ho athavA-zatrutAko dhAraNa karanevAlA koI puruSa nirantara vyathAko kaSTako de rahA ho-athavA koI puruSa gaGgA AdimeM bahA detA hai, athavA-unmA. gaMgAmI ho jAne se gaMgA AdikA pracura jalasamUha baDe vegase baDha rahA ho athavA-jaba mleccha anAyeMjana AkramaNa kara rahe hoM aura aisI sthitimeM unase jIvanakI yA cAritrakI apahRti(nAza) honekI saMbhAvanA ho to aise ina pAMca kAraNoMke hone para nirgrantha-sAdhu sAdhviyoMko gaMgA kAraNe e bhaya upasthita thaye heya che ke jene lIdhe dharmopakaraNanA apaharaNane bhaya utpanna thaye hoya. (2) durbhikSane kAraNe je bhikSAnI prApti azakya banI gaI hoya, (3) athavA keI zatru niratara vyathA (kaccha) pahoMcADI rahyo hoya, athavA (4) umAgagAmI thavAne kAraNe gaMgA Adine pracura jalasamUha ghaNuM ja vegathI vRddhi pAmI rahyo hoya athavA koI vyakti patine parANe gaMgA AdimAM DubADI deze e bhaya utpanna thaye hoya. athavA (5) skenuM jyAre AkramaNa thaI rahyuM hoya ane te kAraNe jyAre jIvana naSTa thavAno saMbhava jaNAtuM hoya. A pAMca kAraNe jyAre upasthita thAya. tyAre zramaNa nirgatha ane nirmathI ene gaMgAdi mahAnadIomAM utaravAnuM ane nAva Adi dvArA temane pAra karavAnuM kape che paNa kharuM. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mUlam -No kappai NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA paDhamapAusaMsi gAmANugAmaM dUijittae / paMcahiM ThANehiM kappai, taM jahA-bhayasi vA dubhikkhaMsi vA jAva mahayA vA aNAriehiM / vAsAvAsaM pajosa viyANaM No kappai NiggaMthANa vA giggaMthoNa vA gAmANugAmaM dUi jittae / paMcahiM ThANehiM kappai, taM jahA--NANaTrayAe 1 daMsagaTTayAe 2 carittaTTayAe 3 Aya. riya uvajjhAyA vA se visuMbhejjA, 4 AyariyauvajjhAyANa vA bahiyA veyAvazvakaraNapAe 5 // sU0 2 // ___ chAyA-no kalpate nimna nyAnAM yA nirgranthInAM vA prathamamASTapi grAmAnu. grAmaM drotum / paJcabhiH sthAnaH kalpate, tadyathA-bhaye vA durbhikSe vA yAvat mahatA, vA anAryeSu / varSAvAsaM paryuSitAnAM no kalpate nimranthAnAM vA nimranthInAM vA grAmAnugrAma drotum / paJcabhiH sthAnaH kalpate, tadyathA-jJAnArthatayA 1, darzanArthatayA 2, cAritrArthatayA 3, AcAryopAdhyAyA vA tasya viSyagbhaveyuH 4, AcAryopAdhyAyAnAM vA vahiH vaiyAratyakaraNatayA 5 // sU0 2 // TIkA-'No kappai' ityAdi-- prathamAvRSi-prAvRT varSARtuH sA jaghanyamadhyamotkRSTabhedena trividhaa| tatrajaghanyA caturmAsapramANA-ASAr3hapUrNimAyAM cAturmAsanivAsArtha samAgamanAt 1, Adi mahAnadiyoM meM utaranA aura nAva Adi dvArA unheM pAra karanA kalpita hai / kahA bhI hai-" AvAhe dubhikkhe " ityaadi| ___isa gAthAkA artha pUrvoktAnusArahI hai ||suu01|| 'No kappai NiggaMthANa yA NiggaMthINa vA paDhamapAusaMsi' ityAdi 2 // TIkArtha-varSA Rtu jaghanya madhyama aura uttamake bhedase tIna prakArakI kahI gaI hai, inameM cAturmAsa pramANa jo varSARtu hai yaha jaghanya varSARtu dhuM 5 me cha , " AbAhe dubhikkhe" tyA:-- nAthAnA me 52 lakhyA anusAra ja samaja. | sU. 1 | " No kappai piggaMthANa vA NiggaMthINa vA paDhamapAusaMsi " tyA TIkAI-varSARtune jaghanya, madhyama ane utkRSTanA bhedathI traNa prakAranI kahI che. temAMthI caturmAsa pramANe je varSARtu che, tene jaghanya varSARtu kahe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA05702sU02 vihAraviSaye kalpyAkalpyanirUpaNam madhyamA paJcamAsikI-vRSTi bAhulyAdikAraNenASAkRSNapratipadAyAmeya samA. gamanAt 2, utkRSTA-SaNmAsapramANA pUrvoktakAraNavazAdASADhakRSNapatipadAta ArabhyAdhikamAsasadbhAvena kArtikI yAbad bhavati / prathamA cAsau prAvRT ceti prathamaprAT / prAi-hemanta-grISmarUpANAM trayANAm RtUnAM madhye prAvRSaH prAthabhyAt pAD RtuH prathamaprAT ityucyate / tasmin nigranthAnAM nigraMndhInAM vA grAmAnugrAmam-grAmamanugato grAmaH-grAmAnugrAmastam no kalpate drotuM gantuM hai, vaha ASADhakI pUrNimAse lekara cAra mAsa taka nivAsa ke liye hotI hai 1 madhyama varSARtu pAMca mahinekI hotI hai, vRSTikI adhikatA hone para yaha ASADha kRSNa pratipadAsehI A jAtI hai, utkRSTa varSARtu chaha mahinekI hotI hai, pUrvokta kAraNake yazase ASADha kRSNa pratipadAse lekara adhika mAsake sadbhAva ho jAne se kArtika taka hotI hai, prathama jo varSARtu hai, yaha prAT-varSARtu hai, ise jo prathama prAvRT varSARtu kahA gayA hai, usakA tAtparya aisA hai ki prAkRTU hemanta evaM grISma ina tInameM ina tIna RtuoMke madhya meM varNaRtuko prathama ginA gayA hai, isaliye yahAM varSARtuko "prathama" vizeSaNase vizeSita kiyA gayA hai, tAtparya isakA yahI hai, ki jaba varSARtu prArambha ho jAtI hai, taba nigranthoM evaM nirgranthiniyoMko eka gAMvase dUsare gAMvameM vicaraNa karanA te aSADhI pUnamathI zarU karIne kArtikI pUnama sudhInA cAra mAsanI hoya che. madhyama varSARtu pAMca mAsanI hoya che vRSTinI adhikatA hoya tyAre te aSADhI kRNa pratipAdathI zarU thaI jAya che. (gujarAtamAM dareka mAsane zukala pakSa pahelAM ane kRSNa pakSa pachI Ave che jyAre mAravADa vageramAM kRSNapakSa pahelAM ane zukalapakSa pachI Ave che. A rIte aSADha vada ekamathI varSaRtu zarU thAya te pAMca mAsanI varSARtu thAya che.) utkRSTa varSARtu che mAsanI hoya che. pUrvokata kAraNe aSADha vadI ekamathI varSARtu zarU thatI hoya ane vacce keI adhika mAsa Avate heya tyAre varSARtu cha mAsanI thAya che. prathama je varSARtu che tene pravRt varSARtu kahe che. prAvRTa-varSA, hemanta ane grISma A traNe Rtu mAM varSARtune prathama gaNavAmAM AvI hevAthI varSARtunI AgaLa " prathama" vizeSaNa vaparAyuM che. A sUtramAM evuM prakaTa karavAmAM AvyuM che ke jyAre varSARtune prAraMbha thAya che, tyAre nirca ane nigraMthIone eka gAmathI bIje gAma vihAra karavAno niSedha karyo che. AgamamAM "A prakArane vihAra sAdhuone kalpate nathI" evuM vidhAna zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasUtre jIce bhUmeryAptatvAt / itthaM nirgamananiSedhamuktvA sampati tadapavAdamAha-paMcahiM ThANehi ' ityAdi / mUtrAktai bhayadurbhikSAdibhiH kAraNaistu gantuM kalpate eveti / 'vAsApAsa' ityAdi-varSAvAsaMvarpAkAlaM paryuvitAnAM sthitAnAM nirgranthAnAM nirgranthInAM vA grAmAnugrAmaM gantuM na kalpate / jJAnArthatAdibhiH paJcabhiH sthA naistu kalpate eva / tadevopadarzayitumAha- paMcahi ThANehiM ' ityAdi / tathAhiniSiddha hai, Agamase varjita haiM, kyoMki usa samama dvIndriyAdi jIvoMse bhUmi vyApta ho jAtI hai, isa tarahase eka grAmase dUsare grAma meM jAnekA niSedha prakaTa kara aba sUtrakAra isameM jo apavAda mArga hai, usakA kathana karate haiM-" paMcahi ThANehiM kappA" ityaadi| yadyapi varSARtumeM sAdhu sAdhviyoMko eka sthAnase dUsare sthAnameM AnAjAnA zAstrAjJAnusAra niSiddha hai, aura aisAhI yaha utsarga mArga hai, parantu phira bhI isa viSayameM apavAda mArga aisA hai, ki yadi sUtrokta bhaya durbhikSa Adi kAraNa upasthita ho jAte haiM, to aisI sthitimeM varSA RtumeM bhI sAdhu Adiko eka sthAnase dUsare sthAna grAmameM jAnA kalpita kahA gayA hai| " vAsAvAsaM pajjosaviyANaM No kappai0 " ityAdivarSAkAlameM eka sthAna para Thahare hue sAdhu Adiko eka gAMcase dUsare grAma vihAra karanA ucita nahIM hai-zAstrAjJAse viruddha hai, parantu-" paM. cahiM ThANehiM kappai taM jahA NANaTTayAe ? " ityAdi-ina kAraNoMko lekara ve varSAkAlameM bhI eka sthAnase dUsare sthAna para jA sakate haiM, inameM sabase pahilA prayojana rUpa kAraNa aisA hai, ki yadi ve jJAna che, kAraNa ke te samaye bhUmi dvIndriya di jIvathI vyApta hoya che. A rIte varSAkALamAM eka gAmathI bIje gAma vihAra karavAno niSedha pharamAvIne have sUtrakAra tenA je apavAda che te prakaTa kare che nahi ThANehiM kappaha" tyAhi-nayanA pAMya 42 mAthI hai| paNa kAraNa upasthita thAya te evA saMgamAM varSARtumAM paNa sAdhu sAdhvIne sAmathI bhI rAma viDAra 423 // 46 cha " vAsAvAsaM pajjosaviyANaM No kappaDa" tyAhi-varSAmA cha mamA 23 // sAdhu sopAna ta gamathI bIje gAma vihAra karaze te ucita nathI-evuM karavuM te zAAjJAthI vi3 cha. 52-tu " ghaMcahi ThaNehi kappai tajahA NANaTTayAe1" tyAla nIce batAvelA pAMca kAraNone lIdhe teo varSARtumAM paNa eka gAmathI bIje gAma vihAra karI zake che- zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05u0202 vihAraviSaye kalpyAkalpyanirUpaNam jJAnArthatayA-jJAnameva artha prayojanaM yasya sa jJAnArthaH, tasya bhAvastattA tayAjJAnaprayojanamuddizya gantuM kalpate / ayaM bhAvaH-kazcidAcAryo'pUrvazrutaskandhadhArako bhaktaM pratyAkhyAtukAmo bhavet / yadi tatsakAzAdasAvapUrvazrutaskandho na gRhyeta tadA'sau vicchidyeta, atastadgrahaNArtha gantuM kalpate iti 1 / evaM darzanArthatayA bhaktaM pratyAkhyAtukAmAt kutazvidAcAryAd darzanamabhAvakazAstrAdhyayanArtha gantuM kalpate iti 2 / tathA-cAritrArthatayA yatra kSetre varSAMpAsasthitiH kalpitA, prApta karaneke liye abhilASI hai, to isa uddezyako lekara ve usa kAla meM vihAra kara sakate haiM 1 / tAtparya isakA aisAhai-ki apUrva zrutaskandhadhAraka koI AcArya ho, aura vaha bhaktapatyAkhyAna(saMthArA)karanekA abhilASI ho rahA to aisI sthitimeM yadi usake pAsa jAkara yaha apUrva zrutaskandha jJAna prApta nahIM kiyA jAtA hai, to usakA viccheda ho jAtA hai, ata:vaha apUrva zrutaskandha vicchinna ho jAye isa abhilASAse prerita huA sAdhu usa jJAnako prApta karaneko varSAkAlameM bhI vihAra kara sakatA hai, dUsarA kAraNa hai, aisA hai ki darzana prabhAvaka zAstrakA jJAtA yadi koI AcArya bhakta pratyAkhyAna karanevAlA ho rahA ho to usase usa darzana prabhAvaka zAlakA adhyayana karaneke liye sAdhu varSAkAlameM bhI usake pAsa jAneke liye vihAra kara sakatA hai 2 / tRtIya kAraNa aisA (1) jJAnArthe--keI sAdhu jJAna prApta karavAnI abhilASAvALo hoya, te te uddezyane lIdhe te varSAkALamAM paNa vihAra karI zake che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che - apUrva zrutaskandha dhAraka keI AcArya hoya, ane te AcArya bhaktapratyAkhyAna (caturvidha AhArano tyAgapUrvaka saMthAro) karavAnI abhilASA sevate heya. te evI paristhitimAM je tenI pAse jaIne kaI jJAnapipAsu sAdhu te apUrva zrataskanya jJAna prApta karI na le te tene vicacheda thaI javAno saMbhava rahe che tethI te apUrva zrataskanya jJAna vichinna na thaI jAya evI zubha abhilASAthI prerita thayele sAdhu varSAkALamAM paNa te jJAnane prApta karavA mATe vihAra karIne te zrataskandha dhAraka sAdhu pAse jaI zake che. have bIjuM kAraNa prakaTa karavAmAM Ave che-darzana prabhAvaka, zAstranA jJAtA evA kaI AcArya bhakta pratyAkhyAna karavAno vicAra karI rahyo hoya te te darzanaprabhAvaka zAstrane abhyAsa karavA nimitta sAdhu varSAkALamAM paNa temanI pAse javAne mATe vihAra karI zake che. sthA-2 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sthAnAGgasUtre tatkSetraM yadi aneSaNAstryAdi doSaduSTaM bhavettadA cAritrArakSaNArthaM kalpate gantumiti 3 | tathA - AcAryopAdhyAyA vA 'me' iti tasya sAdhoH atra jAtAvekavacanaM, tena teSAM sAdhUnAbhityarthaH, viSvagbhaveyuH = zarIrAt pRthagbhaveyuH mriyeran, tatra gacche vedanya AcArya upAdhyAyo vA na bhavet tadA teSAM sAdhUnAM kalpate gantumiti / athavA - ' visuMbhejjA' ityasya vizrammeyuriticchAyA / AcAryopAdhyAyAH tasya== taM sAdhuM vizrambheyuH - vizvasyuH, tadA'tyantarahasya kAryaM kartuM tasya sAdho rgantuM kalpate iti 4| tathA - AcAryopAdhyAyAnAM bahiH varSAkSetrAd bahirvarttamAnAnAM rogAdigrastAnAM vaiyAvRtyakaraNatayA vaiyAvRtyakaraNArtha sAdho gantuM kalpate // 5 // iti // sU0 2 || = hai, ki jisa sthAna meM varSAvAsa kiyA hai, vaha kSetra yadi aneSaNA strI Adi ke doSa se dUSita hai, to apane cAritrakI rakSA ke liye sAdhu varSAkAlameM bhI anya jA sakatA hai, caturtha kAraNa aisA hai, varSAMvAsa karanevAle sAdhuoMkA yadi koI AcArya athavA upAdhyAya zarIrase pRthaka ho gayA ho - mara gayA ho aura usa gacchameM anya AcArya yA upAdhyAya na ho to aisI sthiti meM una sAdhuoMkA varSAkAlameM bhI anyatra vihAra karanA kalpika kahA gayA hai - athavA - " visuMbhejjA kI saMskRta chAyA " vizrambheyuH " aisI bhI hotI hai, to isa pakSameM isakA aisA artha hotA hai, ki ve AcArya athavA upAdhyAya yadi usa sAdhu kA vizvAsa karate haiM, to atyanta rahasyamaya (gupta) usa kArya ko karane ke liye usa sAdhukA varSAkAlameM bhI vihAra karanA kalpita kahA gayA hai, 99 trIjuM kAraNa A pramANe che--je sthaLe cAturmAMsamAM vAsa karyAM hAya, te kSetra jo aneSaNA, zrI AdinA doSathI duSita hAya, te peAtAnA cAri tranI rakSA nimitte sAdhu tyAMthI anya sthaLe vihAra karI zake che. 66 66 ceAthuM kAraNa A pramANe che--kAi kSetramAM cAturmAMsa varSoMvAsa karyAM bAda jo te sAdhuonA AcAya athavA upAdhyAya kALadhama pAmI jAya, ane te gacchamAM anya AcAya athavA upAdhyAya na DhAya, te evI paristhitimAM te sAdhuone varSAkALa daramiyAna paNa vihAra karavA ka2e che. athavA visubhejjA " mA pahanI saMskRta chAyA vizrambheyuH A pramANe paNa thAya che. te te saskRta chAyAnI apekSAe A pramANe artha thAya che--" jo te AcAya athavA upAdhyAya te sAdhu upara khUba ja vizvAsa dharAvatA hoya te kAI atyanta rahasyamaya kAma karavAne mATe te sadhune varSAkALamAM paNa vihAra karavA ka2e che. pAMcamu' kAraNa nIce pramANe che " zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u.2 sU.3 guruprAyazcittanirUpaNam chadmasthAH kecit anudghAtikA bhavantIti anudghAtikAnAM paJca sthAnAni prAha mUlam-paMca aNugghAiyA paNNattA, taM jahA--hatthakammaM karemANe 1, mehuNaM paDisevamANe 2, rAIbhoyaNaM bhuMjamANe 3, sAgAriyaM muMjamANe 4, rAyapiMDaM bhuMjamANe 5 // sU0 3 // chAyA-paJca anudghAtikAH prajJaptAH, tadyathA-hastakamakurvANaH 1 maithunaM patisevamAnaH 2 rAtribhojanaM bhuJjAnaH 3 sAgArikapiNDaM muJjAnaH 4, rAjapiNDaM bhujAnaH 5 // sU0 3 // TIkA-paMca aNugdhAiyA ' ityAdi anudghAtikAH-udghAtaH laghUkaraNaM, sa na vidyate yasya prAyazcittarUpatapovizeSasya tat anudghAtaM-guru prAyazcittam , tadasti yeSAM pratisevanAvizeSapazAtte. 'nudghAtikAH te ca paJcasaMkhyakAH prjnyptaaH| tadyathA-' hastakamakurvANaH' ityaadi| pAMcavAM kAraNa aisA hai, ki varSAkSetrase bAhara vartamAna AcArya yA upAdhyAya hoM aura ve rogagrasta ho gaye hoM to aisI sthitimeM unakI vaiyAvRtti karane ke liye sAdhukA bAhara jAnA kalpita kahA gayA hai 5 / 2 / kitaneka chamastha anudghAtika hote haiN| ataH aba sUtrakAra una anudghAtikoMke pAMca sthAnoMkA nirUpaNa karate haiM___ 'paMca aNugghAiyA paNNattA' ityAdi sUtra 3 // TIkArtha-udghAta zabdakA artha laghu karanAhai, yaha laghukaraNa rUpa udghAta jisa prAyazcitta rUpa tapavizeSakA nahIM hotA hai, aisA vaha guru prAyazcitta pratisevanA vizeSake vazase jinako hotA hai, ve anudghaatikhaiN| ye anudghAtika pAMca prakArake hote haiM-eka hastakarmako karanevAle 1 dUsare (5) sAdhuoe amuka kSetramAM varSAvAsa karyo hoya, ane te kSetranI bahAranA keI kSetramAM rahelA AcArya athavA upAdhyAya bImAra thaI jAya, te evI paristhitimAM temanuM vaiyAvRtya (sevA) karavA mATe sAdhune vihAra kara kukhya gaNAya che. | sU. 25 keTalAka chAstha anuddaghAtika hoya che. have sUtrakAra te anuddhAti konA pAMya sthAnAnu ni351 42 -"paca aNugghAiyA paNNattA " tyAha TIkArtha-"uddaghAta" eTale "laghu karavuM A laghukaraNa rUpa uddaghAta je prAyazcita rU5 tapavizeSane thato nathI evuM te guru prAyazcitta pratisevanA vizeSanA prabhAvathI jemane thAya che, temane anuddaghAtika kahe che. te anuddhAtika nIce pramANe pAMca prakAranA hoya che-(1) hasta karma karanArA, (2) mithunanuM sevana zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tatra-hastakarma=samayamasiddham , tat kurvANaH 1 / maithunam abrahma pratisevamAnaH 2 / rAtribhojanam-bhujyate iti bhojanaM, rAtrau bhojanaM rAtribhojanaM, taca dravyato' zanAdikam , kSetrataH samayakSetre, kAlatA-divA gRhItaM (rAtrimulladhya) divA muktaM, diyA gRhItaM rAtrau bhuktam', rAtrau gRhItaM rAtrau bhuktam , rAtrau gRhItaM diyA bhuktamityevaM caturbhaGgAtmakam , bhAvato rAgadveSAbhyAm , tad bhuJjAnaH / rAtribhojane doSAH proktAH, uktazcamaithunakA sevana karanevAle 2 tIsare rAtribhojana karanevAle 3 cauthe sAgArika (zayyAtara) piNDa khAnevAle4 aura pAMcaveM rAjapiNDa khAnevAle 5inameM hastakarma prasiddha haiM, ise hastakriyA bhI kahate haiM / maithunakarma bhI prasiddha hai ise saiddhAntikaparibhASAmeM abrahmakA sevana karanA kahA gayA hai / rAtri bhojana dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSAse cAra prakArakA kahA gayA hai, dravyakI apekSA rAta meM azana AdikA khAnA yaha dravya rAtri bhojana hai, manuSya kSetrake bhItara kisI bhI sthAna para baiThakara rAtameM bhojana karanA yaha kSetrakI apekSA rAtri bhojana hai, divasameM lAye hue bhojanako rAtabhara rakhakara dUsare dina khAnA dina meM lAye hue bhojanako rAtrimeM khAnA, rAtrimeM gRhIta bhojanako rAtrimeM khAnA aura rAtrimeM gRhIta bhojanako dinameM khAnA isa tarahase kAlakI apekSA rAtri bhojana cAra bhaGgavAlA hai, tathA-rAgadveSase yukta hokara 42 nArA, (3) rAtri / 42nA, (4) sAmA2i4 piMDa maanaa| mana (5) rAjapiMDa khAnArA. have A pAMcenuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che - stabha / // na ma ratoSa 5 thAya che. bhaithuna ma eTale abrahmanuM sevana. rAtribhejana dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe cAra prakAranuM kahyuM che. rAtre koI paNa prakAranA azana, pAna Adi khAvA tenuM nAma dravyanI apekSAe rAtribhejana che. manuSya kSetranA keI paNa sthAna para besIne rAtre bhojana karavuM tene kSetranI apekSAe rAtribhojana kahe che. divase vaherI lAvelA bhejanane AkhI rAta rAkhI mUkIne bIje divase khAvuM, athavA divase vahorI lAvelA bhejanane rAtre khAvuM, rAtre vahorI lAvelA bhejanane rAtre khAvuM, athavA rAtre lAvelA bhejanane divase khAvuM, tenuM nAma rAtribhojana che. A rIte kALanI apekSAe rAtribhejananA cAra prakAra samajavA. rAga dveSathI yukta thaIne je bhejanane rAtre upabhoga karavAmAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 5 u02 sU03 gurUpAyazcittanirUpaNam " saMti me muhumA pANA, tasA aduva thAyarA / jAo rAo apAsaMto, kahamesaNiyaM care // 1 // udaullaM bIyasaMsattaM, pANA nivaDiyA mahi / diyA tAhi vivajjijjA, rAo tattha kahaM care // 2 // eyaM ca dosaM daThUNaM, nAyaputteNa bhAsiyaM / savvAhAraM na bhujaMti, niggaMthA rAibhoyaNaM // 3 // chAyA--santI me sUkSmAH prANAH asA athavA sthAvarAH yAn rAtrau apazyan , kathameSaNIyaM caret // 1 // udakAH bIjasaMsaktAM prANA nipatitA mahIm / divA tAn vivarjayet , rAtrau tatra kathaM caret // 2 // etaM ca doSaM dRSTvA jJAtaputreNa bhASitam / sarvAhAraM na bhuJjate nirgranthA rAtribhojanam / / 3 // iti / jo bhojana rAtri meM kiyA jAtA hai, vaha bhAvakI apekSA rAtri bhojana hai, rAtribhojanameM doSa isa prakArase kahe gaye haiM____ "saMtimeM suhumA pANA" ityAdi / rAtrimeM sUkSma trasa jIva aura sthAvara jIva dRSTipatha nahIM hote haiM, ataH ahiMsA vratakI rakSA karanevAle munijana usameM bhikSAvRtti nahIM karate haiM / pAnIse AI huI evaM bIjase yukta huI bhUmimeM prANI bahutase girate rahate haiM, ataH dina meM to unakA bacAva ho jAtA hai, parantu rAtri meM inakA bacAya nahIM ho sakatA hai, isa prakArake isa doSako dekhakara sAtaputra mahAvIrane rAtrimeM bhikSAvRttikA aura rAtrike bhoja. nakA tyAga karanA kahA hai| Ave che, tene bhAvanI apekSAe rAtribhojana kahe che. rAtribhejananA A pramANe hoSa dyA cha-" saMti me suhumA pANA" tyAha rAtre sUma trasajIvo ane sthAvara jIve daSTigocara thatAM nathI. tethI ahiMsA vratanI rakSA karanArA munijane rAtre bhikSAvRtti karatA nathI. pANIthI bhInI thayelI ane bIjathI yukta banelI bhUmimAM ghaNuM ja AvI paDatAM hoya che. divase to sAvadhAnIpUrvaka cAlavAthI temanI rakSA thaI jAya che, paNa rAtre to teo najare ja nahIM paDatA hovAthI temanI virAdhanA thaI jAya che. A prakAranI paristhitine vicAra karIne zramaNa bhagavAna mahAvIre rAtre bhikSAvRtti mATe pharavAne ane rAtribhUjana karavAne niSedha karyo che. tathA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasUtre tathA " jaivi hu phAsugadavvaM, kunthU paNagA tahAvi duppassa / pacakAvaM nANI vihu, rAIbhattaM pariharaMti // 1 // jaha vi ya pivIligaI, dIsaMti paIvajoiujjoe / tahavi khalu ANAiNaM mUlabathavirAhaNA jeNa" // 2 // chAyA-yadyapi khalu prAmukadravyaM kunthavaH panakAstathApi durdarzAH / pratyakSaM jJAnino'pi khalu rAtribhaktaM pariharanti // 1 // yadyapi ca pipIlakAdayo dRzyante pradIpa jyotirudyote / tathApi khalu anAcIrNa mUlavatavirAdhanA yena // 2 // iti / 3 / tathA-sAgArikapiNDam-agAreNa saha yatate sAgAraH, sa eva sAgArika:zayyAtaraH tasya piNDa: AhAraH, taM bhunAnaH / sAgArikapiNDa bhojane hi doSA bhavanti / taduktam - "titthayarapaDikkuTTho, ANA annAya uggame na sujjhe / avimutti alAghavayA dullahasejjA ya coccheo // 1 // " chAyA-tIrthakarapratikruSTa AjJA, ajJAtaM udgamazca no zudhyet / ___ avimuktiralAghavatA, durlabhazayyA ca vyucchedaH // 1 // iti / ayaM bhAvaH tIrthakaraiH pratiSTo-niSiddhaH zayyAtarapiNDaH, ataH sa na tathA--" jaivihu phAsugadadhvaM" ityAdi ina gAthAoMkA artha spaSTa hai, agArase jo yukta hotA hai, vaha sAgAra hai, yaha sAgArahI sAgArika hai| ise zayyAtara kahA gayA hai, inake gharakA AhAra jo hai, vaha sAgArika piNDa hai, isa sAgArika piNDako isaliye varjita kahA hai,ki yaha sadoSa hotA hai / jaise kahA hai "titthayarapaDikkuTo" ityAdi / zayyAtarapiNDakA lenA tIrtha karone niSiddha kiyA hai, ataH jo "jai vi hu phAsugavvaM" chatyAhi 'A gAthAono artha spaSTa che. agAra (deSa) thI yukta je hoya che. tene sAgAra kahe che. te sAgAra ja sAgarika che. tene zayyAtara kahevAmAM Avela che. je sAdhue je zrAvakAdinA gharamAM Azraya lIdhe hoya, te gharanA AhArane zayyAtara piDa athavA sAgarika piDa kahe che. te sAgarika piMDane niSedha karavAnuM kAraNa e che ke te sadoSa hoya che. kahyuM paNa che ke-- " titthiyarapaDikkuTTho 4tyaahzayyAtara grahaNa karavAne tIrthaMkaroe niSedha karyo che, tethI je sAdhu zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA05 u02 sU03 gulmAyazcittanirUpaNam grAhyaH atha taM sAghu gRhNIyAta , tadA tIrthakRtAmAjJA virAdhitA bhavet / zayyAtarasya gRhe nivAsavazAttabhaikSamajJAtaM na bhavatIti tadajJAtatvaM svarUpatayA na zudhyet / tathA-pratyAsannatayA bhaikSapAnAdinimittaM bhUyobhUyastadgRhe pravizataH sAdhorUdgamo'pi na zudhyet / tathA-sAdhoH avimuktiH-lobho bhavetsvAdhyAyazravaNAdinA AvajitaH zayyAtaro dadhidugdhAdikaM praNItaM dravyaM sAdhaye dadyAt / sAdhuzca tadgrahaNalolupatayA tadgRhaM na parityajediti / tathA-alAghavatA-pracuraviziSTAnnapAnAdi lAbhena zarIrAlAghavatA pracuravastrAdilAbhena upakaraNAlAghavatA ca bhavet / tathA durlabhazayyA- yena kila zayyA dIyate, tena AhArAdyapi deyam" iti bhayAd gRhiNaH zayyA na prayaccheyuH, tatazca sAdhUnAM durlabhA zayyA bhavet / itthaM sAdhu ise letA hai, vaha tIrthaMkaroMkI AjJAkA virAdhaka hotA hai1, dUsarA zayyAtarake gRhameM nivAsake yazase usakA bhakSa ajJAta nahIM rahatA hai, ataH usakI ajJAtatA svarUpase zuddha nahIM hotIhai2, tIsare usake pratyAsanna (samIpa)honese bhaikSa pAna Adike nimitta bAra2 usake gharameM praveza karanevAle sAdhukA udgama doSa bhI zuddha nahIM hotAhai 3, cauthe sAdhuko aisA lobha bhI ho jAtA hai, ki svAdhyAya zravaNa Adise AkRSTa huA zayyAtara mere liye praNIta puSThikara dahi dugdha Adi dravya degaa| isa prakArake lobhase AkRSTa huA sAdhu usake gharako nahIM choDatA hai, pracura viziSTa anna pAna Adike lAbhase usake zarIrameM alAghavatA evaM pracura vastrAdike lAbhase upakaraNa sambandhI alAghacatA ho sakatI haiM, tathA-durlabhazayyA-"jo zayyA sthAna detA hai, vaha AhAra Adi tene le che. te tIrthakaronI AjJAne virAdhaka bane che. vaLI zayyAtaranA gharamAM nivAsane lIdhe tene bhakSa (lejananI sAmagrI) ajJAta rahetuM nathI, tethI tenI ajJAtatA svarUpanI apekSAe zuddha hetI nathI vaLI tenI samI. pamAM ja rahetA hovAne kAraNe AhArapANa Adine mATe vAraMvAra tenA gharamAM praveza karanAra sAdhune udgama paNa zuddha hete nathI vaLI sAdhunA manamAM e lAbha thAya che ke svAdhyAya zravaNa Adi dvArA mArI tarapha AkarSita thayele zayyAtara mAre mATe ghI, dUdha, Adi puSTikara dravya Apaze. A prakAranA lebhathI yukta thayele sAdhu tenuM ghara cheDate nathI. pracura anna AdinA lAbhathI tenA zarIramAM alAghavatA AvI jAya che ane pracara vasAdinA lAbhathI upakaraNa saMbaMdhI alAghavatA AvI javAne saMbhava rahe che. tathA " durlabhazayyA " " 2 zayyAsthAna hai cha ta sAhArA paza" zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sthAnAGgasUtre zayyAtarAt piNDadAne zayyAyA eva vyucchedo bhavediti / tathA-zayyAtarAt tRNa kSAraDagalazayyAsaMstArapIThaphalakAdInAM sopadhikasya zaikSasya cAdAne nAsti doSa iti 4| tathA - rAjapiNDaM - rAjJaH piNDo rAjapiNDastaM bhuJjAnaH / rAjAtviha cakravartivaladevavAsudevAdi gRhyate / tadarthaM niSpannaM piNDaM bhuJjAna: 5 / etairanantaroktaiH paJcabhiH kAraNaiH sAdhavo guruprAyazcittArhAM bhavantIti / sU0 3 // rAjo'dhikArAt samprati rAjAntaHpuramAzritya mUtramAha--- mUlam - paMcahi ThANehiM samaNe NiggaMthe rAyaMtauramaNupavisamANe nAikamai, taM jahA nagare siyA sabao samaMtA gutte bhI degA ' isa bhaya se gRhasthajana zayyA bhI nahIM dete ataH sAdhujanoMko zayyA durlabha ho sakatI hai, isa prakAra zayyAtara se piNDake lene meM zaypAhIkA vyuccheda ho sakatA hai, zayyAtara se tRNa, kSAra Dagala (?) zayyA saMstAra, pIThaphalaka evaM sopadhika (catra pAtra Adi upakaraNa sahita ) ziSya ke lene meM ( ? ) koI doSa nahIM hai 1 / rAjapiNDa meM rAjapadase cakravartI, baladeva aura vAsudeva Adi gRhIta hue haiN| inake liye niSpanna hue piNDako jo letA hai use apane AhAra ke upayoga meM lAtA hai, vaha rAjapiNDa bhoktA haira, isa prakAra hastakarma karanevAlA, maithunakA pratisevana karanevAlA, rAtribhojana karanevAlA, mAgArika piNDakA bhojana karanevAlA, aura rAjapiNDakA bhojana karanevAlA sAdhujana guru prAyazcittake yogya hote haiM // sa 0 3 // A prakAranI bhAvanA sAdhu sevavA mAMDe, te gRhastha dvArA zakhvAsthAna devAnuM paNa baMdha thaI jAya, A rIte sAdhuene mATe zayyAsthAna paNa kulala thaI jAya. A rIte zayyAtaranI pAsethI piMDa levAmAM zayyAne ja yucheda thavAne laya rahe che. kSayyAtara pAsethI tRNu, kSAra, zayyAsastAra, pITha, Isa ane sepadhika (vastra pAtra Adi upadhi sAthe)ziSya levAmAM kei deSa lAgate nathI. rAjapiMDa eTale rAjAne mATe taiyAra thayela AhAra. rAjapiMDa grahaNa grahaNa karavAmAM paNa sAdhune doSa lAge che. ' zujA 'padmathI aDIM cakravartI baLadeva, vAsudeva Adi gRhIta thayela che. A rIte hastakama karanAra, maithunanuM pratisevana karanAra, rAtribhajana karanAra sAgArika piMDane! AhAra karanAra ane rAjapiMDanA AhAra karanAra sAdhu guru prAyazcittane pAtra bane che. ! sU. 35 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU04 nimranthAnAM rAjAntaHpurapravezanirUpaNam 17 guttaduAre, bahaye samaNamAhaNA No saMcAeMti bhattAevA pANAe vA nikkhamittae yA pavisittae vA, tesiM vinavaNaTTayAe rAyaMte. uramaNupavisijjA 1, pADihAriyaM vA pIDhaphalagasejjAsaMthAraMgaM paJcappiNamANe rAyaMteuramaNupavisijjA 2, hayasta vA gayassa vA dussa AgacchamANassa bhIe rAyaMteuramaNupavisijjA 3, parova NaM sahasA vA balasA vA bAhAe gahAya aMteuramaNupayesejjA 4, bahiyA va NaM ArAmagayaM vA ujjANagayaM vA rAyaMteurajaNo sabao samaMtA saMparikkhivittA NaM nivesijjA 5 / icceehiM paMcahi ThANehi samaNe NiggaMthe jAva NAikamai // suu04|| chAyA-paJcabhiH sthAnaH zramaNo nirgrantho rAjAntaHpuramanumavizan nAtikrAmati, tadyathA-nagaraM syAt sarvataH samantAd guptaM guptadvAram , bahavaH zramaNamAhanA no zaknuvanti bhaktAya vA pAnAya vA niSkramituM vA praveSTuM vA, teSAM vijJApanArthAya rAnAntaHpuramanupravizet 1, prAtihArikaM vA pIThaphalakazayyAMsaMstAraka pratyarpayan rAjAntaHpuramanupravizet 2, hayAd vA gajAd vA duSTAt Agacchato bhIto rAjAntaHpuramanumavizet 3, parogA khalu sahasA vA balena vA vAhI gRhItvA antaHpuramanubhavezayet 4, bahircA khalu ArAmagataM vA udyAnagataM vA rAjAntaH purajanaH sarvataH samantAt samparikSipya khalu nivezayet 5. ityetaiH paJcabhiH sthAnaH zramaNo nirgrantho yAvat nAtikAmati // 4 // TIkA-paMcahi ThANehiM ' ityAdi paJcamiH sthAnaHkAraNaiH zramaNo nintho rAjAntaHpuraM anupavizan nAti. krAmati-tIrthakRtAm AjJAyA ullaGghako na bhavati, tAnyeva sthAnAni mAha-tadyathA rAjAke adhikArako lekara aba sUtrakAra rAjAke antaHpurako Azrita karake sUtra kahate haiM-'paMcahi ThANehi samaNe NiggaMthe' ityaadisuutr4|| TokArtha-pAMcakAraNoMko lekara rAjAke antaHpurameM praveza karatA haA munijana tIrthaMkaroMkI AjJAkA ullaGghana karanevAlA nahIM hotAhai, pAMca AgalA sUtramAM rAjAne ullekha thayo che. A saMbaMdhane lIdhe sUtrakAra have rAjAnA aMtaHpura viSenA sUtranuM kathana kare che sAtha-"paMcahi ThANehi samaNe NiggaMthe" tyaahnIce darzAvavAmAM AvelAM pAMca kAraNene lIdhe rAjAnA antaHpuramAM sthA0-3 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pme ___sthAnAGgasUtre nagaraM sarvataH samantAt dikSu vidikSu gupta-rakSitaM prAkArapariveSTitatvAta, guptadvAram-guptAni-pihitAni dvArANi yasya tattathA syAt bhavet , tatazca kim ? ityAha-tena hetunA bahavaH zramaNamAhanAH dhAmyanti tapasyantIti zramaNAH,'mA hanyAH' mA mAraya ityupadezaparA mAhanAH, zramaNAzca mAhanAzceti karmadhArayaH, uttaraguNamUla guNayuktAH saMzatA ityarthaH, athavA-zramaNAH-zAkyAH maahnaa| brAhmaNAH, bhaktAya yA pAnAya yA nirgantuM nagarAdvahirgantuM vA paveSTuMbAno zaknuvanti, tadA teSAM zramaNa mAhanAnAM vijJApanArthAya-antaHpurasthasya rAjJaH pramANabhUtarAjyAvA sannidhau prayojanaM vijJApayituM rojAntaHpuram anupavizet / iti prathama sthAnam 1 / vA-athavA sAdhuH mAtihArika pratihiyateprayojanayazAdAnIya punararyate yattatmAtihArikaM punaH kAraNa isa prakArase haiM, jaise-koI nagara prAkArase pariveSTita honese gupta ho, rakSita ho, guptadvArabAlA ho-jisake daravAje banda ho rahe hoM aisA ho, ataH aneka zramaNamAhaNa-uttaraguNa mUlaguNa yukta saMyata athavA-zramaNa-zAkya aura mAhaNa dayAkA upadeza denevAlA AhAra pAna ke liye nagarase bAhara jAne ke liye yA usameM praveza karane ke liye samartha na ho rahe hoM to aisI sthitimeM una zramaNa mAhanoMkI isa prakA. rakI khabara dene ke liye-antaHpurameM sthita rAjAke pAsa athavA pramANa. bhUta rAnIke pAsa unake prayojanako prakaTa karaneke liye-zramaNa nirgrantha rAjAke antaHpurameM praveza kara sakatA hai / aisA yaha prathama kAraNa hai, dvitIya kAraNa aisA hai, ki prAtihArika prayojanavaza lAkarake deneke praveza karate zramaNa nigraMtha tIrthakaranI AjJAne virAdhaka banatuM nathI. koI nagara keTathI gherAyeluM hovAne lIdhe gupta hoya, rakSita hoya, gupta dvAravALuM hoya eTale ke jenA daravAjA baMdha karI devAmAM AvyA hoya, ane te kAraNe evI paristhiti pedA thaI hoya ke aneka zramaNa ane mAhaNa (uttaraguNa mUlaguNa) yukta saMyata athavA zramaNa eTale zAkaya munie ane mAhaNa eTale dayAne upadeza ApanArA sAdhuo) AhAra pAnanI prApti mATe nagaranI bahAra paNa jaI zakatA na hoya ane bahArathI nagaranI aMdara praveza paNa karI zakatA na hoya, te A prakAranI paristhitimAM te zramaNa mAhaNonI te prakAranI sthitinuM rAjA pAse nivedana karavA mATe athavA pramANabhUta rANInI pAse temanA prajanane prakaTa karavA mATe koI paNa zramaNa nigraMtha rAjAnA aMtaHpuramAM praveza kare, to te jinAjJAne virAdhaka gaNate nathI. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU04 nirgranthAnA rAjAntaHpurapravezanirUpaNam 19 samarpaNIyaM pIThaphalakazayyAsaMstAraka-tatra pIThaM catuSkikAdikam , phalakApaTTAdikaH, zayyA zarIrapramANA, saMstArakA-arddhatRtIyahastapramANaH, pIThAdInAM dvandva ekavadbhAvazca, tat pratyarpayan=pratyarpayitukAmo rAjAntaHpuramanumavizet / pIThAdInAM pratyarpaNaM tadAnayanaM pinA nopapadyate, atastadAnayanArthamapi sAdhUnA mantaHpurapravezo na tIrtha kRdAjJAvirAdhako bhavatIti bodhyam / iti dvitIyam 2 / tathA Agacchato duSTAt-unmattAd hayAd vA gajAd vA bhItaH sAdhU rAjAnta:puram anupavizet-iti tRtIya sthAnana 3 / tathA-paraH-svAtiriktaH kazvijjanaH taskarAdizaGkayA sahasA akasmAt balena-balapUrvaka bAhI gRhItvA rAjAnta:puram anupravezayet iti caturtha sthAnam 4 / tathA-bahi:-nagarAd bahiH ArAyogya aise jo pITha, phalaka, zayyA, saMstAraka haiM, unheM vApisa karanekI icchAyAlA munijana antaHpura meM praveza kara sakatA hai 2 / caukI AdikA nAma pITha hai, paTTa AdikA nAma phalaka hai, zarIra pramANa zayyA hotI hai, aura aDhAI hAtha pramANa saMstAraka hotAhai, poThAdikoMkA pratyarpaNa unheM lAye binA to hotA nahIM hai, ataH inheM lene ke liye bhI sAdhukA antaHpurameM praveza karanA tIrtha karakI AjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai, isa prakArakA yaha dvitIya sthAna hai, tRtIya sthAna isa prakArase hai, yadi koI duSTa unmatta-haya-ghoDA athavA-gaja A rahA ho to usase urA huAsAdhu rAjAke antaHpura meM praveza kara sakatAhai, aisA yaha tRtIya kAraNa hai, cauthA kAraNa aisA hai, ki koI manuSya taskarAdikI zaGkAse jaba (2) pITha, phalaka, zayyA, saMtAraka Adi je cIja lAvyA hoya te pAchI se pavAne mATe paNa sAdhu rAjAnA antapuramAM praveza karI zake che. yausI (mAle) mAhine 'pI' , paTTa mAna ' 34 haje. zarIrapramANu zayyA hoya che ane aDhI hAthapramANa saMstAraka hoya che. pITha A pahelAM lAvyA hoya te ja pAchuM ApavAno prazna UbhuM thAya che, tethI prajanavaza pITha, phalaka Adi levA mATe rAjAnA aMtaHpuramAM praveza karanAra sAdhu paNa jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. trIjuM kAraNa nIce pramANe che-keI muni bhikSAcaryA Adi kAraNe nIkaLyA hoya, tyAre keI unmata gheDo hAthI Adi mArga upara doDI rahyA heya, te tenAthI bacavA mATe te sAdhu rAjAnA aMtaHpuramAM praveza kare, te jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. cAthuM kAraNa-koI amaladAra athavA mANasa tene cAra mAnI laIne zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sthAnAGgasane magatam-ArAmaH-vividhapuSpajAtyupazobhitaH sthAna vizeSaH, tatra gata=sthitaM, vA= athayA udyAnagatam-udyAnam-puSpaphalopetavRkSayuktaM sthAna, tatra gataM sAdhu kautUhalAdivazAd rAjAntaHpurajanaH sarvataH samantAt-caturdigbhyaH samparikSipya-utthApya khalu rAjAntaHpuraM nivezayet / iti paJcamaM sthAnam 5 / nigamayannAha-ityeteH pUktiH paJcabhiH sthAnaH rAjAntaHpuramanupravizan zramaNo nirgrantho nAtikAmati tIrthakadAjJAyA virAdhako na bhavatIti |mu0 4 // antaHpurAdhikArAt sampati strImataM kriyA vizeSamAha mUlam-paMcahiM ThANehiM itthI puriseNa saddhiM asaMvasamANIpi gabhaM dhare jA, taM jahA--itthI duviyaDA dunniplaNNA sukapoggale adhihijA 1, sukroggalasaMsiDeya sevatthe aMtojoNIe aNupapisejjA 2, saMyaM vA sA sukapoggale aNupayesejjA 3, parova se dastI akasmAt hAthoMko pakar3akara rAjAke antaHpurameM DAla detA hai, to aisI sthitimeM vaha sAdhu tIrthaMkara kI AjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai, athavA-nagarase bAhara udyAnameM sthita hue sAdhuko vividha puSpajAtise upazobhita sthAna vizeSameM sthita muniko-athavA udyAnameM-puSpaphalase suzobhita vRkSoM se yukta sthAna meM sthita muniko yoMhI kautUhala Adike cazase rAjAke antaHpurakA jana UMcA uThAkara usameM rakha de to aisI sthitimeM vaha sAdhu tIrtha karakI AjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai| isa tarahake ina pAMca kAraNoMse rAjAke antaHpurameM praviSTa huA munijana tIrthaMkara kI AjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai / sU0 4 // parANe pakaDIne tene aMtaHpuramAM rAjAnI samakSa khaDe kare, te e parisithatimAM paNa te sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. pAMcamuM kAraNuM-nagaranI bahAra udyAna Adi rathAnamAM vividha puSpathI suzobhita sthAnavizeSamAM rahelA koI munine aMtaHpurane keI mANasa kutUhalathI prerAIne aMtapuramAM upADIne laI jAya, te evI paristhitimAM paNa te sAdhu jinezvara bhagavAnanI AjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. A prakAranA pAMca kAraNemAMnA keI paNa kAraNe rAjAnA aMtaHpuramAM praveza karanAra muni tI 42nI mAjJAna virA54 yAta nathI. // sU. 4 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU05 strIMgatakriyAvizeSanirUpaNam sukapoggale aNupavesajjA 4, sIodagaviyaDeNa vA se AyamamANIe sukkapogalA aNupavisejjA 5! ecceehiM paMcahiM ThANehiM jAya dharejjA // sU0 5 // chAyA-paJcamiH sthAnaH strI puruSeNa sArddham asaMvasantI api garbha dharet , nayathA-strI durSitA duniSaNNA zukrapudgalAna adhitiSThetU1, zukra pudgalasaMsRSTaM yA tasyA vastram antono anupavizet 2, svayaM vA sA zukrapudgalAn anupravezayet 3, paropA tasyAH zukrapudgalAn anupravezayet 4, zItodakavikaTena vA tasyA AcAmantyAH zukrapudgalA anupvisheyuH5| ityetaiH paJcabhiH sthAna ryAya dhret||05|| TIkA-paMcahi ThANehi ' ityAdi vakSyamANaiH paJcabhiH sthAnaH kAraNaiH strI puruSeNa sArddham asaMvasanto api puruSa nasaMgatA'pi garbha dharet dhartuM zaknuyAt / tAnyeva sthAnAnyAha-tadyathA-strI duvidhatA-vitA-vigatAvaraNA, duSThuvivRtA, duvitA-vivRtAtvaM tUttarIyAparidhAnenApi saMbhavatIti duriti vizeSaNamuktaM, tena sarvathA nagnetyarthaH / etAdRzo satI duniSaNNA duSThu niSaNNA-upaviSTAnvarUpyeNopaviSTetyarthaH evaMbhUtA satI zukrapudgalAn-kathaMcit puruSanisRSTAn vIyapudgalAn adhitiSThet yonyAkathaMcidAkRSya saMgRhNIyAt / iti prathama sthAnam / tathA-zukrapudgalasaMsRSTaM kathaMcicchukrapudgalayuktaM ___ antaHpurake adhikArase hI aba sUtrakAra strIgata kriyA vizeSakA kathana karate haiM-paMcahiM ThANehiM itthI puriseNa saddhiM ityAdi sUtra 5 // TIkArtha-pAMca kAraNoM se puruSake sAtha nahIM rahatI huI bhI puruSake sAtha saMgama nahIM karatI huI bhI strI garbhavatI ho sakatI hai, ve pAMca kAraNa isa prakArase haiM-koI strI glikula nagnAvasthAmeM yoniko prasAra kara usa sthAna para yadi baiTha jAtI hai, ki jahAM para puruSakA vIrya pahilese nikalA huA par3A ho to aisI sthitimeM vaha apanI yoni dvArA kisI tarahase una vIrya pudgaloMko khIMcakara usake bhItara lejAkara garbha dhAraNa anApuranA adhikAranI sAthe susaMgata e strIgata kriyAvizeno adhikAra mAyAmA mAcha-"paMcahi ThANehiM itpI puriseNa saddhi "tyA TIkArtha-puruSanI sAthe saMbhoga na karavA chatAM paNa nIcenA pAMca kAraNone lIdhe strI garbhavatI banI zake che-(1) keI strI bilakula nagnAvasthAmAM nine prasArIne evA sthAna para bese ke jyAM puruSanuM vIrya pahelethI ja paDeluM hoya, te evI paristhitimAM te pitAnI ni dvArA keIpaNa rIte te vayapatalane khecIne tenI aMdara dAkhala karI devAthI garbha dhAraNa karI zake che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre vastraM tasyAH striyA antaryonau-yonimadhye anupravizeta / iha vastramityupalakSaNaM, tena anyadapi tathAvidhaM ke zAdikaM bodhyam / yathA kezimAtrA rogavizeSanivAraNArtha raktanirodhanAdharthavA ajJAtazukrapudgalasaMyogAH kezA yonau baddhAstata eva garbho jAtaH / tasmAd garmAt kezimunirutpanna iti / iti dvitIyaM sthAnam / tathAsA strI svayaM putrakAmanayA zukrapudgalAn antaryonau pravezayet / ayaM bhAvaH-zIlarakSaNArthinItvAt parapuruSasaMgamamanAkAGkSantI kAcit putrakAmA strI zukrapudgalAn svayameva yonimadhye pravezayediti / iti tRtIyaM sthAnam / tathA-para-svAtiriktaH kara sakatI hai, aisA yaha prathama kAraNa hai, dvitIya kAraNa aisA hai, ki puruSake vIryase gIlA huA vastra yadi strIkI yonike bhItara ghoMsa diyA jAtA hai, to usase bhI vaha garbha dhAraNa kara sakatI hai, yahAM "vastra" yaha upalakSaNarUpa hai, isase yaha bhI grahaNa kara lenA cAhiye ki puruSake vIryase gIle yadi liGgAdike Uparake bAla Adi hoM aura ve vastrAdimeM bAMdhakara yonike Upara bAMdha liye jAve to isa sthitimeM bhI strIko garbha raha sakatA hai, jaise-kezIkI mAtAne roga vizeSako dUra karaneke liye yA raktakA nirodhana karane adike liye zukra pudgala saMyogavAle kezoMko yonike Upara bAMdha liyA thA, so usIse usakogarbha raha gayA thA, aura usa garbhase kezizramaNa utpanna hue the, isa prakArakA yaha dvitIya sthAna hai, tRtIya kAraNa aisA hai, ki koI putrakI kAmanAyAlI strI puruSake patita vIryako yonike bhItara dhara le to aisI sthiti se bhI bIjuM kAraNa A pramANe che-je puruSanA viryathI kharaDAyelA ane keI strI pitAnI nimAM pravezAve che, te tenA dvArA paNa te strI garbha dhAraNa karI zake che. ahIM vastra te upalakSaNa rUpa che. ahIM evuM paNa grahaNa karavuM joIe ke puruSanA liMgAdinI uparanA ane AsapAsanA viyathI kharaDAyelA bAlane kaI vastramAM bAMdhIne ninI upara bAMdhI devAmAM Ave, te paNa strI garbha dhAraNa kare che jemake kezI zramaNanI mAtAe regavizeSane dUra karavA mATe athavA raktastrAva aTakAvavA mATe zuke pula (vIrya pukkala) nA saMyogavALA kezane yoninI upara bAMdhI dIdhAM hatAM, ane tenA dvArA ja tene garbha rahyuM hatuM, ane te garbhamAMthI kezI zramaNa utpanna thayA hatA. trIjuM kAraNa nIce pramANe che-ke putranI kAmanAvALI strI keI puruSanA patita vIryane pitAnI nimAM dAkhala karI de, te evI paristhitimAM paNa te strIne garbha rahI zake che. A kathanane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 5 u. 2 sU.5 strIgatakriyAvizeSanirUpaNam 23 zvazvAdijanaH tasyA yonau zukrapudgalAn anupravezayet / iti caturtha sthAnam / tathA zItodakavikaTena-zItodakarUpaM yad vikaTaM samayaparibhASayA jalaM tena AcAmantyAH zaucaM kurvatyA, tasyAH striyo yonimadhye tajjalasthitAH zukrapudgalA anupavizeyuriti pazcamaM sthAnam / ityetairuparinirdiSTaiH paJcabhiH kAraNaiH strI puruSAsaM. gatA'pi garbha dharediti / / sU0 5 // yaiH sthAnaH puruSeNa saMgatA'pi strI garbha na dharet , tAni sthAnAni prAha mUlam --paMcahi ThANehiM itthI puriseNa saddhi saMvasamANA. vi gabhaM no gharejjA, taM jahA-appattajovyaNA 1, aikaMtajovaha garbhavatI ho sakatI hai, isa tRtIya kAraNakA bhAva aisA hai, ki koI zIlavatI strI apane zIlakI to rakSA karanA cAhatI hai, aura putrakI abhilASAvAlI bhI banI huI hai, to vaha para puruSake sAtha saMgama nahIM karatI huI bhI yadi zuka pudgaloMko apane hAthasehI apanI yo. nike bhItara rakha letI hai, to aisI hAlatameM vaha garbhavatI ho sakatI hai, caturtha kAraNa isa prakAra se hai, yadi usakI sAsa Adi rUpa strojana usakI yonimeM zukra pudgaloM ko rakha detI hai. to isase bhI vaha garbhavatI ho sakatI hai, pAMcayA kAraNa aisA hai, ki zaucako karate samaya usa strIke yonike andara pAnI lete samaya usa jalameM patita zukra pudgala yadi praviSTa ho jAte haiM, to isase bhI vaha garbhavatI ho sakatI hai, isa tara. hake ina nirdiSTa pAMca kAraNoMse strI puruSase abhukta hotI huI bhI garbhavatI ho sakatI hai| suu05|| bhAvArtha e che ke-koI zIlavatI strI putranI kAmanAvAnI che. te pitAnA zIlanuM rakSaNa karavA mAgatI hovAthI parapuruSa sAthe abrahmanuM sevana karatI nathI. paNa koI puruSanA patita virya pudgalene potAnA hAthamAM laIne pitAnI nimAM dAkhala karI de che, Ama karavAthI te garbhavatI thaI zake che. ceAthuM kAraNa nIce pramANe che-je tenI sAsu Adi kaI paga vyakti koI puruSanA zukra pukalene tenI nimAM nAkhI de te paNa te garbha dhAraNa karI zake che. - pAcamuM kAraNa--jAjarU gayA bAda pANI letI vakhate je jaLano upayoga karavAmAM Ave, te jaLamAM kaI puruSanA zuka drale bhaLelAM hoya, te te zaka pule te strInI yonimAM dAkhala thaI jAya te te strI garbhavatI banI zake che. A prakAranA pAMca kAraNone lIdhe puruSanI sAthe maithunasevana karyA vinA paNa strI garbhavatI thaI zake che. e sU. 5 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sthAnAgasUtre vaNA 2, jAivaMjhA 3, gelannapuTA 4, domaNasiyA 5 / icceehi paMcahi ThANehi jAva no dharejjA / paMcahi ThANehiM itthI puri. seNa saddhi saMvasamANI vi no gambhaM dharejjA, taM jahA-nicco. uyA 1, aNouyA 2, vAvannasoyA 3, vAviddhasoyA 4, aNaMgapaDisevaNI 5 / icceehiM paMcahi ThANehi itthI puriseNa saddhi saMvasamANIvi gabmaM no dharejjA, taM jahA-uummi No gigAmaseviNI yAvi bhavai 1, samAgayA vA se sukkapoggalA paDi. viddhaMsati 2, udipaNe vA se pittaploNie 3, purA vA devakammaNA 4, puttaphale yA no niddiSTe bhayai 5 / icceehiM jAya no dharejjA // suu06|| ___ chAyA-paJcabhiH sthAnaH strI puruSeNa sAI saMbasantyapi garbha no dharet , tayathA-aprAptayauvanA 1, atikrAntayauvanA 2, jAtivandhyA 3, glAnyaspRSTA 4, daumanasyikA 5 / ityetaiH paJcabhiH sthAnaH yAyad no dharet / paJcabhiH sthAnaH strI puruSeNa sAI saMvasantpapi no garma dharena , tayathA-nitya kA 1, anRtukA 2, yApanasrotAH 3, vyAvidvasrotAH 4, anaGgaprati sevinI 5 / ityetaH paJcabhiH sthAnaH strI puruSeNa sAI saMvasantyapi garbha no dharet / paJcabhiH sthAnaH strI puruSeNa sAI saMvasantyapi garbha no dharet , tadyathA-Rtau no nikAmasevinI cApi bhavati 1, samAgatA vA tasyAH zukrapudgalAH pratividhvaMsante 2, udIrNa vA tasyAH pittazoNitam 3, purA vA devakarmaNA 4, putraphalaM vA no nirdiSTaM bhaveta 5 / ityetai vid no dharet / / mu06 / / TIkA-paMcahiM ThANehiM ' ityAdi--- paJcabhiH sthAna: kAraNaiH strI puruSa saMgatA'pi garma no dharet / yeSu sthAneSu satsu garbha na dharet tAni sthAnAni pAha-tadyathA-aprAptayauvanA-na prAptaM yauvanaM aba sUtrakAra una pAMca kAraNoM ko prakaTa karate haiM, ki jinase puruSase saMgata huI bhI strI garbhako dhAraNa nahIM kara sakatI hai-- puruSanI sAthe saMbhoga karavA chatAM paNa je pAMca kAraNene lIdhe strI garbha dhAraNa karI zakatI nathI, te kAraNe have sUtrakAra prakaTa kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA.5 u.2 2.6 garbhaviSayanirUpaNam yathA sA 1, atikrAnta yauvanA-atikrAntaM yauvanaM yasyAH sA-gatayauvanA 2, jAtivandhyA-jAte janmata Arabhya vandhyA nirbIjA, 3 glAnyaspRSTA-glAnyenarogeNa spRSTAastA 4, tathA-daumanasthikA-daumanasyaM-zokAdikamasti yasyAH sA, "daumanasyitA'-iti cchAyApakSe tu daumanasya saMjAtaM yasyAH sA,-zokAdi saMkuletyarthaH 5, ityetaiH paJcabhiH sthAnaH strI puruSasaMgatA'pi garbha na dharet / ____paMcahi ThANehi itthI puriseNa saddhiM' ityAdi sUtra 6 / TIkArtha-puruSake sAtha saMgama karatI huI bhI strI ina pAMca kAraNoM se garbhavatI nahIM ho sakatI hai-ve pAMca kAraNa isa prakAra se haiM-yadi vaha aprApta yauva. navAlI hai, to vaha puruSake sAtha rata hotI huI bhI garbhavatI nahIM ho sakatI hai 1 / isI tarahase vaha yadi gata yauvanavAlI hai, yauvanAvasthAse vaha rahita ho cukI hai, to aisI sthiti meM bhI yaha puruSa dvArA bhukta hotI huI bhI garbhavatI nahIM ho sakatI hai / tathA-yadi vaha jAtise janmasehI bandhyA hai, nirbIjA hai, to vaha puruSase ratikriyA karatI huI bhI garbhavatI nahIM ho sakatI hai3, yadi vaha glAnya spRSTA hai, rogagrasta hai, to bhI vaha puruSake sAtha saMgama karatI huI bhI garbhavatI nahIM ho sakatI hai 4, aura yadi vaha ratikriyAmeM rata hotI huI bhI zokAdise yukta manavAlI banI rahatI hai-prasanna citta nahIM rahatI hai, taba bhI yaha garmayatI nahIM ho sakatIhai5, athavA-" domaNaMsiyA" ko chAyA-"dormanasthitA" aisI bhI hotI hai, isa pakSameM yadi vaha zoka Adise yukta 11-" pacahiM ThANehiM itthI puriseNa saddhi '' puruSanI sAthe saMbhaMga karavA chatAM paNa nIcenA pAMca kAraNone lIdhe strI garbha dhAraNa karI zakatI nathI. (1) suvAvasthAmAM AvyA pahelAM je kaMI kanyA puruSa sAthe ratikriyA kare. te te garbhavatI thatI nathI. (2) je strI yauvana vyatIta karI cukI che, eTale ke prauDhA athavA vRddhA banI cukI che, te puruSa sAthe saMbhoga karavA chatAM paNa dhA29 zazAtI nathI. (3) zrI mathI 4-dhyA (nimA) hoya, te puruSa sAthe ratikriyA karavA chatAM paNa garbhavatI banI zakatI nathI. (4) je te rogagrasta hoya, te paNa puruSanI sAthe saMbhoga karavA chatAM garbhavatI banI zaktI nathI. (5 puruSanI sAthe ratikriyA karavA chatAM paNa je zrI zekAkula hoya eTale ke prasannacitta na hoya, te garbhavatI banI zakatI nathI. " do maNaMsiyA' mA panI saMskRta ch|| " dAmanasyitA " sevAmA sthA0-4 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre athAgre'yantaramutradvayaspApa upakramopasaMhAravAkyameva vyAkhyeyam / tatra prathamAcAntarasUtroktAni paJcasthAnAnyetAni tathAhi nityattukA - nityaM = sarvadA na tu dinatrapameva RtuH = raktapravRttirUpo yasyAH sA 1, tathA - anRtukA- na vidyate RtuyasyAH sA 2 tathA vyApanasrotAH - vyApantaM yogAdinA pratihataM srotaH garbhAzayacchidra yasyAH sA 3 tathA-vyAvidvasrotAH - vyAviddha vAtAdinA vyAptatvena upahatazakti sroto yasyAH sA 4 tathA anaGgapati se vinI - aGga-maithunopayogi " 26 -000 hai, tA bhI garbhavatI nahIM ho sakatI hai, aisA artha hotA hai, ataH isa taraha ke ina pA~ca kAraNoMse puruSake sAtha saMgama karatI huI bhI strI garbha dhAraNa nahIM kara sakatI hai yaha prakaTa kiyA, aba aura bhI garbha dhAraNa nahIM karaneke jo kAraNa haiM, sUtrakAra unheM prakaTa karate haiM, inameM prathama kAraNa nityartuka hai, jisake tIna dina takahI Rtudharma nahIM rahatA hai kintu sadAhI raja pravAhita hotA rahatA hai, aisI vaha strI garbhavatI nahIM ho sakatI hai, tathA jo amRtuka hai, Rtudharmase rahita hai, vaha bhI garbhavatI nahIM ho sakatI hai, jo vyApanna srotA hai, vaha bhI garbhavatI nahIM ho sakatI hai, arthAt rogAdikase jisake garbhAzayakA chidra banda ho gayA ho pratihata ho gayA ho aisI vaha strI bhI garbha dhAraNa karanemeM asamartha hotI hai| jisakA vAtavyAdhi Adise vyApta honeke kAraNa garbhAzayakA chidra garbha dhAraNa karanekI zaktise rahita kara diyA gayA ho aisI vaha bhI strI garbha dhAraNa nahIM kara sakatI Ave, te tenA artha A pramANe paNa thAya chejo te zAkAdithI yukta hAya te paNa garbhavatI banI zakatI nathI. garbha dhAraNa na karI zakavAnA khIjA' paNa keTalAka kAraNA che, te sUtra. ara huye AuTa pure che-" nityatuM ka " ne khIne mahinAmAM trAyu dvivasa sudhI 4 rajastrAva thatA nathI, paNa kAyama rajasrAva cAlu rahe che, te strI garbhavatI anI zatI nathI. (2) anRtuka " ne strI RtuthI rahita hoya che, tene pazu garbha rahI to nathI. (3) " vyApannasrota / " zAuine ra ne strInA garbhAzayanuM chidra khadha thaI gayu. hAya che, te strI paNa garbha dhAraNa karI zakatI nathI. (4) kAi vyAdhine kAraNe (vAta vyAdhi Adine kAraNe ) jenA garbhAzayanA chidrane gabha dhAraNa karavAne asamartha karI nAkhavAmAM Avyu hAya, te strI paNa gabha dhAraNa karI zakatI nathI. (5) je srI maithuna sevananA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __27 sughATIkA sthA05 u02 sU06 garbhaviSayanirUpaNam mukhyamaGga liGga bhagava, taniSetro'naGgaM tena AhAryaliGgAdinA maithunaM pratisevate yA sA 5 / ebhiH paJcabhiH kAraNaiH puruSa saMgatA'pi strI garbha na dadhAtIti / tathARtau ArttavakAle nikAmasevinI-nikAmaM vIryapAtAvadhi maithuna sevate yA sA tathA no bhavati / iti prathamaM sthAnam / tathA-tasyA yonau samAgatA vIryapudgalAH pratividhvaMsante-ponidoSAd vinaSTazaktikA bhavanti / iti dvitIya sthAnam / tathA-tasyAH pittazoNita-pittapradhAna zoNitam udIrNam udgataM bhavet-udIrNe pittazoNite vInaM na prarohatIti bhAvaH, iti tRtIya sthAnam / purA-garbhadhAraNAt pUrva devakarmaNA-devakriyayA devatAnubhAvena zaktyupaghAtaH syAditi zeSaH, yadvAhai, tathA-jo maithunasevanake aMga yoni aura liGgake sivAya anajase liGgake sivAya anaGgase-AhArya (?) liGga Adise kAma sevana karatI hai, aisI vaha bhI strI garbha dhAraNa nahIM kara sakatI hai, tAtparya yahI hai, ki puruSa saMgata huI bhI strI ina pAMca kAraNoM ke kAraNa garbhavatI nahIM ho sakatI hai, garbha dhAraNa karane meM bAdhaka aura bhI kAraNAntara haiM, jo isa prakArase haiM-inameM prathama kAraNa vaha hai, jo vIryapAta ho jAneke cAda bhI maithuna sevA kriyAmeM rata rahatI hai / tathA yonimeM patita vIrya pudgala jisakI yonike doSase vinaSTa zaktivAle ho jAte haiM 2 // tathA jisakA pitta zoNita nikala gayA hotA hai, taba bIja aGkurita nahIM hotA hai // 3 // tathA jisakI garbha dhAraNa zakti kisI devatAke prabhAvase naSTakara dI gaI hai, athavA-garbha nirodhaka aMga vaDe maithuna sevana karatI nathI, eTale ke puruSanA liMga vaDe maithuna sevana karatI nathI, paNa liMga sivAyanA anaMga vaDe-AhAya liMga Adi vaDe kAmasevana kare che, te strI paNa e rIte garbha dhAraNa karI zakatI nathI. garbha dhAraNa karavAmAM strI nIcenAM anya kAraNone lIdhe paNa asamartha bane che-(1) puruSanA vIryane sAva thaI gayA bAda paNa puruSa sAthe rati. kriyA karavAthI strIne garbha rahetuM nathI. (2) nimAM praviSTa thayelAM vIrya. padrale je strInI peninA koI deSane lIdhe vinaSTa zaktivALA thaI jatAM hoya te strI paNa garbha dhAraNa karI zakatI nathI. (3) je strInuM pittazeNita nIkaLI gayuM hoya che, te strI paNa garbha dhAraNa karI zaktI nathI. (4) jenI garbha dhAraNa zakti koI devatAnA prabhAvathI naSTa thaI gaI hoya, te strI paNa garbha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sthAnAGgastre ' devakArmaNAt ' iticchAyA-tatra devazva kArmaNaM ceti devakArmaNam iti samAhAra dvandvaH, tasmAt - devavazAt tathAvidhadravyasaMyogAd yA zaktyupaghAtaH syAt / iti caturtha sthAnam / tathA tasyAH striyA janmAntarakarmaprabhAveNa putraphalaM no nirdiSTaM bhavet 5 // iti paJcamaM sthAnam / ityetaiH paJcabhiH sthAnaiH puruSasaMgatA'pi strI garbhe no dharediti // sU0 6 // aforests dhikAraH prastuta eva tadadhikArAdeva sammati sAdhvI vaktavyatApratibaddha sUtradvayAtmakamekaM sUtramAha mUlam - paMcahi ThANehi niggaMthA niggaMthio ya egayao ThANaM vA sijjaM vA nisohiyaM vA ceemANA NAikamaMti, taM jahA -- atthegaiyA niggaMthA niggaMthIo ya evaM mahaM AgAmiyaM chinnAvAyaM dIhamaddhamaDavimaNupaviTThA, tatthegayao ThANaM vA seja vA nisIhiyaM vA ceemANA NAikamaMti 9, atthegaiyA niggaMthA niggaMthIo ya gAmaMsi vA NayaraMsi vA jAva rAyahANisi vA vAsaM uvAgayA egaiyA jattha uvastayaM labhaMti egaiyA No lamaMti, tatthegayao ThANaM vA jAya nAikamaMti 2, atthagaiyA niragaMthA niggaMthIoya nAgakumArAvAsaMsi vA suvaNNakumArA vA saMsi vA vAsaM upAgayA tatthegayao jAva NAikkamati 3, AmoauSadhi Adike dvArA jisakI garbha dhAraNa zaktikA nirodha kara diyA gayA hai / tathA janmAntara meM pUrvajanma meM - kRta karma ke prabhAva se jise putraphala prApta honA nahIM bar3hA hai, aisI strI bhI garbhavatI nahIM ho sakatI hai sU6 // dhAraNu karI zakatI nathI. athavA ganidhaka auSadhi dvArA je strInI gala dhAraNa karavAnI zaktinA nirodha karI nAkhavAmAM AnyA hoya, te strI paNa garbha dhAraNa karI zakatI nathI. (5) pUrvajanmanA kRtakarmane lIdhe jenA nasI. khamAM putraphala prApti lakhAIja na heAya, evI zrI pacu garbha dhAraNu kurI zahutI nathI. // sU. 6 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU07 sAdhvIviSayanirUpaNam sagA dIsaMti te icchaMti niggaMthIo cIvarakhaDiyAe paDigAhi tara tatthegayao ThANaM vA jAva NAikamaMti 4, juvANA dosaMti te icchati NiggaMIo mehuNapaDiyAe paDigAhittae tatthegayao ThANaM vA jAva NAikamaMti 5 / icce ehiM paMcahiM ThANehiM jAva nAikamati / paMcahi ThANehiM samage niggaMthe acelae saceli - yAhiM niggaMdhIhiM saddhi saMvasamANe nAikamai, taM jahA - khittacitte samaNe NiggaMthe NiggaMthehimavijJamANehiM avelae saceliyAhiM niggaMthIhiM saddhiM saMvasamANe NAikkamai 1, evameeNaM gamaevaM dittacitte 2 jakkhAiTThe 3, ummAyapatte 4, niggaMthopavA viya samaNe nimgaMthe NiggaMthehi avijamANehiM acelae saceliyAhiM niggaMthohi saddhi saMvasamANe NAikkamai 5 // sU07 // 25 chAyA - paJcamaH sthAnaiH nirgranthA nirgranthyaca ekataH sthAnaM vA zayyAM vA naiSedhika vA cetayanto nAtikrAmanti tadyathA - santyeke nirgranthA nirgrandhyazva ekAM mahatIm agrAmikAM chinnApAtAM dIrghAdhyAmaTavIm anupraviSTAH, tatraikataH sthAnaM vA zayyAM vA naiSedhikoM vA cetayanto nAtikrAmanti 1 / santyeke nirgranthA nirgrandhyazca grAme vA nagare vA yAvat rAjadhAnyAM vA vAsam upAgatAH, ekake yatra upAzrayaM labhante, ekakaM no labhante tatraikataH sthAnaM vA yAvada nAtikrAmanti 2 / santyeka ke nirgranthA nirvandhyazca nAgakumArAvAse vA suparNakumArAvAse vA vAsam upAgatAH, tatraikato yAvada nAtikrAmanti 3 / AmoSakA dRzyante, te icchanti nirgranthikAH cIvarapratigrahItu tatraikataH sthAnaM vA yAvada nAtikrAmanti 4 / yuvAno dRzyante te icchanti nirgranthikAH maithunapratijJayA pratigrahItum, tatraikataH sthAnaM vA yAvat nAtikrA manti 5 / ityetaiH paJcabhiH sthAnaiH yAvat nAtikrAmanti / paJcabhiH sthAnaiH zramaNo nirgranthaH acelakaH sacelikAbhiH nirgranthIbhiH sArddha saMvasan nAtikrAmati tadyathAkSiptacittaH zramaNo nigrantho nirgrantheSu avidyamAneSu acelakaH sacelikAbhiH nigraeNnyIbhiH sArddha saMvasana nAtikrAmati / evametena gamakena dRptacitto 2 yakSAviSTa 3, unmAdamA 4, nirgranthI prabrAjitaH zramaNo nirgrantho nirgrantheSu avidyamAneSu acelakaH sacelikAbhiH nirgranthIbhiH sArddhaM saMksana nAtikrAmati 5 // sU0 7 // 9 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sthAnAGgasUtre TIkA-paMcahi ThANehiM ' ityAdi paJcamiH sthAna: kAraNaiH nigranthA nirgranthyazca ekatA ekasmin sthale sthAnakAyotsargam upavezanaM yA zayyAM saMstArakaM vA naiSedhikI svAdhyAyabhUmi vA cetayantA-kurvanto nAtikAmanti-nolpavayanti jinAjJAm / tAni sthAnAni pAhasanti bhavanti / eke kecid ni nyA nirgranthyazca, te kila kAJcit ekAM mahatIMvizAlAm agrAmikAm grAmarahim chinnApAtAm-chinnA ApAtA:-janAnAmA. gamanAni, upalakSaNAd gamanAni vA yasyAM sA tAM, dIrghAdhvAm dIrghaH adhyA mArgA yasyAM sA tAM-mahApathAm , yadvA-'dIrghAddhAm ' iti cchAyA. dIgha: mahAn addhA kAlo-nistaraNe yasyAH sA tAM dIrghakAlalanI pAmlaGghana yogyAm aTavIm anupa ___ aba sUtrakAra isI strI viSayaka adhikArake sambandhase sAdhvIkI caktavyatAse pratibaddha sUtradvayAtmaka eka sUtrakA kathana karate haiM 'paMcahi TANehiM niggaMdhA niggaMdhIo' ityAdi sUtra 7 // TIkArtha-nirgrantha aura nimranthaniyAM-sAdhu aura sAdhvI-yadi ina pAMca kAraNoMko lekara ekahI jagaha kAryotsarga karate haiM, yA baiThate haiM vistara karate haiM, yA svAdhyAya karate haiM, to ve jinAjJAke virAdhaka nahIM hote haiM, pe pAMca kAraNa isa prakArase haiM-jaise-kinaneka nirgrantha aura nimranthaniyAM eka aisI aTavImeM pahu~ca jAte haiM, ki jo bahuta vizAla hai, jisameM eka bhI grAma nahIM hai, manuSyoMkA bhI Agamana AnAjAnA jisameM nahIM hai, jo lambe rAstAvAlI hai, athavA jise pAra karanA bahuta samaya sAdhya hai, aisI bhayaMkara gahana adhImeM pahuMca jAne para AgalA sUtramAM strIviSayaka kathana karavAmAM AvyuM che. sAdhvIe paNa strIo ja hoya che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra sAdhvIonI vaktavyatAthI yukta sUtra drayanA samUharUpa eka sUtranuM kathana kare che. sAtha-" paMca hi ThANe hi niggaMthI niggaMthIo" tyA: ni (sAdhue) ane nigraMthinie (sAdhIe) je A pAMca kAraNene lIdhe eka ja jagyAe kAsarga kare, bese, svAdhyAya kare, athavA zayana kare, te teo jinAjJAnA virAdhaka thatAM nathI. (1) keTalAka nigraMtha ane nigraMthIo keI eka evI gahana ane vizALa aTavImAM AvI pahoMcyAM che ke jemAM eka paNa gAma nathI, manuSyane avarajavara paNa jyAM thatuM nathI, jene pAra karIne kaI gAmamAM pahoMcavuM ghaNuM ja duSkara che, ghaNuM ja lAMbA samaye jene pAra karI zakAya evI che, te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 5 u02sU0 7 sAdhvIviSayanirUpaNam 31 viSTAH / tatra aTavyAm ekaya=ekasmin sthale sthAnaM vA zapAMvA naiSedhikI vA cetayantA-kurvanto nirgranthA nirgranthyazca nAtikAmanti-nollaGgha-yanti jinAjJAmiti prathama sthAnam / tathA-santi eke nirgranyA nigranthyazca, ye kila grAme vA nagare vA yAvad rAjadhAnyAM yA vAsaM=niyAsam upAgatA-mAptAH, teSu madhye eke-nigranthA vA nirgranthyo yA atra-prAmAdau upAzrayaM gRhasthena nivAsArtha pradattaM sthAnaM labhanteprApnuvanti, ekake anyatare punoM labhante, tatra ekatra sthale sthAnAdikaM kurvanto nirganthA nirgranthyazca nAtikrAmantIti dvitIya sthAnam / tathA-santi eke nirgranthA yadi sAdhujana evaM sAdhviyAM ekahI sthAna para Thahara jAte haiM baiTha jAte haiM, kAryotsarga karate haiM. Adi 2 kriyAe~ karate haiM, to aise ve nirgrantha sAdhu aura sAdhviyAM tIrthakara prabhukI AjJAke virAdhaka nahIM hote haiM, aisA yaha prathama kaarnnhai| dvitIya sthAna-kAraNa aisA hai-kitaneka sAdhu sAdhviyAM vihAra karatI huI kisI eka grAmameM yA nagarameM Adi A. jAtI haiM-vahAM ve gRhasthake dvArA pradatta kisI upAzrayameM Thahara jAtI haiM, parantu yadi aura bhI sAdhu sAzciyAM aisI bacI rahatI ho ki jinheM Thaharane ke liye sthAna na milA ho to aisI sthitimeM ve sabake saba yadi ekahI sthAnameM Thahara jAte haiM, vahIM para apanI 2 dhArmika kriyAe~ karate haiM, to ve jinAjJAke virAdhaka nahIM mAne jAte haiN| tRtIya sthAna aisA evI paristhitimAM sAdhuo ane sAdhIe te gahana aTavImAM eka ja sthaLe rokAI jAya, besI jAya, ane kAryotsarga Adi kriyAo kare, to te pramANe karavAthI te sAdhuo ane sAdhvIo tIrthaMkara bhagavAnanI AjJAnI avagaNanA karanArA gaNAtAM nathI bIjuM kAraNa nIce pramANe che keTalAka sAdhuo ane sAdhvIo rAmAnugrAma vicaratAM vicaratAM koI eka gAma, nagara AdimAM AvI pahoMce che. dhAro ke keTalAka sAdhue athavA sArIe tyAM koI gRhastha dvArA ApavAmAM AvelA keI upAzrayamAM utare che. keTalAka sAdhu athavA sAdhvIone te gAma AdimAM utaravAne mATe kaI alaga sthAna maLI zakatuM nathI. te evI paristhitimAM te sAdhuo ane sAdhvIe te eka ja sthAnamAM utare ane kAryotsarga Adi kiyAe kare, te te jinezvara bhagavAnanI AjJAnA virAdhaka gaNAtAM nathI. trIjuM kAraNa A pramANe che-je koI sAdhuo ane sAdhvIo kaI nAgakumArAvAsamAM athavA suparNakumArAvAsamAM eka sAthe ja vAsa kare, te zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sthAnAGgasUtre ninthyazca, ye kila nAgakumArAvAse=nAgakumAragRhe vA suparNakumArAvAse muparNakumAragRhe vA vAsamba satim upAgatAH, tasya nAgakumArAvAsasya suparNakumArAvAsasya ca ati zUnyatvAt , athavA-bahujanAzrayatvAt anAyakatyAca nigranthI zIlarakSArtha tatra nAgakumArAvAsadau sthAnAdikaM kuryANA ni. granyA nimranthyazca nAtikrAmantIti tRtIya sthAnam / tathA-kacit sthale nirgandhA nigraMnthyazca upAgatAH, tatra AmoSakA:-AmuSNanti corayantIti AmoSakA:caurA dRzyante, te caurA icchanti cIvarapatijJayA-cIvaroddezena-casvApaharaNecchaye. hai-yadi kitaneka sAdhu sAdhviyAM kisI eka nAgakumArAvAmameM yA suparNakumArAvAsa meM Akara Thahara jAte haiM to aisI sthitimeM ve jinA. jJAke cirAdhaka nahIM mAne gaye haiM, kyoMki nirghandhoM ke sAtha nirgranthI ke Thaharane kA aisA abhiprAya rahatA hai ki inake sahAre se mere zIla kI rakSA ho jAyegI, kyoMki yaha AvAsa atizUnya hai| athayA--yaha bahujanApraya hai yA isakA koI nAyaka nahIM hai, ata: aisI sthiti meM yahAM durvyasanI bhI A sakate haiM, isaliye sAdhu mahArAja ke pAsa Thaharane se mere zIlakI rakSA ho sakatI hai, isa abhiprAyase vaha yadi unake sAtha Thahara jAtI hai, aura ve use chaharA lete haiM, to aisI sthiti meM ye jinAjJA ke virAthaka nahIM mAne jAte haiN| caturtha sthAna aisA hai --kisI sthAna para nirgandha aura nirga nthaniyAM Aye hoM aura yahAM unheM cora luTere dikhalAI diye hoM aura ve cora yaha cAhate hoM ki hama ina nirgranthaniyoM ko lUTa leM tAki hame teo jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. AvA sthAnamAM sAdhvIo ekalI rahe te temanA zIlanI rakSA karavAne teo asamartha bane che, sAdhuo paNa te jagyAe utaryA hoya, te temanA zIlanI rakSA thaI zake che, sAdhuonI hAjarImAM tyAM koI durAcArI AvavAnI hiMmata karI zakato nathI. AvA AvA kAM te nijana hoya che, kAM to bahujanAzrita hoya che, athavA te tyAM kaI rakSaka ja heta nathI, evI jagyAe durAcArIo paNa AvI zake che. A prakAranI paristhitimAM tyAM keI sAdhue utaryA hoya, te temanI sAthe pitAnA zIlanI rakSAnA vicArathI prerAIne, sAdhvIo paNa AvIne utare, te teo jinAjJAnI virAdhaka gaNAtI nathI. cothuM kAraNa--kaI gAma AdimAM sAdhuo ane sAdhvIo alaga alaga upAzrayamAM utaryA hoya, ane te gAma AdimAM cAra lUMTArAne zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05302 sU07 sAdhvIviSaya nirUpaNama 33 1 tyarthaH, nirgranthikAH pratigrahItum apahartum, tatra sampApye'pi pRthakasthAne ekataH ekasmin AvAse sthAnAdikaM kurbANA nirgranthA nirgranthyazva nAtikrAmantIti caturtha sthAnam / tathA - kvacit sthAne nirgranthA nirmanthyazca samupAgatAH, tatra yuvAno dRzyante, te icchanti maithunapratijJayA maithuno zena nigranthikAH patigrahItum, tatra zakyAyAmapi pRthaksthita ekatra sthale sthAnAdikaM kurvANA nirgranthA nirgranyazca nAtikrAmantIti paJcamaM sthAnam 5 / ityetaiH paJcabhiH sthAnaiH nirgranthA nirgranthyazca ekasmina sthale sthAnAdikaM kurvanto jinAjJA virAdhakA no bhava " inase kapaDe mila jAyeMge to aisI sthiti meM yadi unheM Thaharane ke liye dUsarA sthAna bhI ho, para yadi ve jahA~ nirgrandha Thahare e haiM vahAM Akara Thahara jAtI haiM aura nirgrantha unheM ThaharA lete haiM, to aisI sthiti meM ce jinAjJA ke virAdhaka nahIM mAne gaye haiN| pAcayAM ka Na aisA haiyadi kisI sthAna para nirgrantha aura nirgranthaniyAM AgaI ho vahAM javAna manuSya una nirgranthiniyoM ko dekhakara unake sAtha maithuna karma karane ke liye utAru ho gaye hoM to aisI sthiti meM vahA~ dUsarA sthAna unheM Thaharane yogya bhale hI ho, para yadi ve sAdhuoMke sAtha Thahara jAtI haiM aura sAdhujana unheM apane pAsa ThaharA lete haiM, to ve isa dazA meM jinAjJA ke virAdhaka nahIM hote haiM / isa prakAra ke ina pAMca kAraNoM ke hone para nirgrantha aura nirgranthaniyAM yadi eka hI sthAna para Thahara jAte upadrava khUba ja vadhI gaye! hAya. te cAra lUTArA peAtAnAM kapaDAM Adi cArI jaze e Dara sAdhvIone lAgatA hoya, te evI paristhitimAM te sAdhvIe peAtAnuM alaga AzrayasthAna cheDIne te sAdhuonI pAse AvIne utAro kare ane sAdhue temane tyAM utaravA paNa de, te evA saceAgeAmAM te jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. pAMcamuM kAraNu-- amuka sAdhvIe kAi thaLe AvIne utarelI hAya, have evu' ane ke tyAM rahetA kaI duSTa yuvAne temanI sAthe maithuna sevana karavAne kRtanizcayI thayA hoya, teA evI paristhitimAM peAtAnA zIlanI rakSA karavA nimitte te sAdhvIe te alaga AzrayasthAnane cheDIne kAI sAdhuenI sAthe eka ja AzrayasthAnamAM jaine rahe ane te sAdhue temane tyAM rahevA de, tA A prakAranI paristhitimAM te jinAjJAnA virAdhaka gaNAtAM nathI. A prakAranA pAMca kAraNeAmAMnA koI paNa kAraNane lIdhe sAdhuo ane sAdhvIe sthA0-5 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ntIti / idamapavAdamUtram / uparyuktakaraNeSyeva ekatrasthitiM kurvanto nirgranthA nirgranthayazca jinAjJA virAdhakA na bhavantIti / tathA-kSiptacittatvAdirUpaiH pazcabhiH kAraNaiH acelakA vastrarahitaH zrapaNo nirgandhaH sacelikAbhinirgranthIbhiH sArdam saMvasamapi nAtikrAmati tIrthakadAjJAm / tAni sthAnAni prAha-tadyathA-kSipacittaH= zokAdinA vikSiptacittaH anaeka acelo-vigatacatraH zramaNo nirgranthaH itareSu niryantheSu avidyamAneSu sacelikAbhiH nirgranthIbhiH saha saMvasana tIrthakRtAjJA virAdhako na bhavatIti prathama sthAnam / evam =anayA rItyA etena gamena-pAThena dRsahaiM, to ve jinAjJA ke cirAdhaka nahIM mAne jAte haiM / yaha apavAda sUtra hai / ina uparyukta pAMca kAraNoM meM nirgrantha nirgandhiniyoM ko eka jagaha Thaharane para jinAjJA ko avahelanA karanevAlA nahIM kahA gayA hai, isI prakAra kSipta cittatA Adi rUpa pA~ca kAraNoM se acela-vastrArahita sAdhu zramaNa nindha-sacelikA nirgranthaniyoM ke sAtha rahatA huA bhI tIrthakara kI AjJA kA atikramaNa karanevAlA nahIM hotA hai| ye pAMca kAraNa isa prakAra se haiM-" khittacitte samaNe niggaMthe " ityAdi-- zokAdi se jisakA citta anavahita hai, astavyasta ho rahA hai, sAvadhAna nahIM hai-ata eva jo acela vigatavastra ho gayA hai, vastra. rahita bana gayA hai, aisA vaha zramaNa nirgrantha itara nigranthoM kI avidya. koI eka ja AzrayasthAnamAM sAthe ja utAro kare, te teo jinAjJAnA virAdhaka gaNAtAM nathI. sAmAnya rIte te sAdhuo ane sAdhvIone eka ja sthaLe rahevAne niSedha che. paNa upara batAvelA pAMca kAraNone lIdhe sAdhuo ane sAdhvIo je eka ja sthaLe utare ane svAdhyAya, kAyotsarga Adi kare, te teo jinezvara bhagavAnanI AjJAnI avahelanA karanArA gaNAtAM nathI. A rItane apavAda ahIM prakaTa karavAmAM AvyuM che. e ja pramANe kSipta-cittatA Adi rUpa pAMca kAraNene lIdhe keI acela (vastrarahita) sAdhu-zramaNa nigraMtha, salikA (vastrayukta) nigraMthinIo sAthe rahevA chatAM paNa jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. te pAMca kAraNe nIce pramANe che - "khittacitte samaNe niggaMthe " tyA kAdithI jenuM citta DAmADoLa thaI javAne kAraNe je bhAna gumAvI beTho che-unmAdane vaza thaIne je vastrarahita hAlatamAM (nagnAvasthAmAM) rahele che. tenI saMbhALa lenAra bIjA sAdhuo tyAM hAjara na hoya, te sacelaka zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU07 sAdhvIviSayanirUpaNam cittaH-harSAdinA unmattaH 2, yakSAviSTaH yakSagRhItaH 3, unmAdaprApta vAtAdi kSobhAdunmAdabhAvaM gataH 4, ayaM trividho'pi nirgrantho dRptacittatvAdirazAt acelakaH nirgranthIbhiH saha saMbasannapi jinAjJApirAdhako na bhavatIti sthAnatrayamiti caturtha sthAnam / tathA-nirgranthI pravAjitaH-nirgranthyA-dIkSAdAyaka-tadrakSakasAdhyabhAva-paramavairAgyavatyapravardhamAnapariNAmayattvAdikAraNavazAt sAdhvyA pravAjitaH putrAdiH zvazurAdi varvA, sa ca bAlatvAd acelaH, mahAnapi vRddhatyAdinA mAnatA meM sacelaka savastra nirgranthaniyoM-sAdhviyoM ke sAtha rahatA huA tIrthakara kI AjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai, aisA yaha prathama kAraNa hai| "evametena gamakena dRptacitto" ityAdi isI rIti se isI pATha se harSAdi Adi se unmatta huA 2 yakSa se avaziSTa huA-grahIta huA-3 unmAda ko prApta huA-vAta Adi ke kSobhase unmAda bhAva ko prApta huA 4 bhI zravaNa nirgrantha yadi acelaka vastra rahita ina dRptacittanA Adike vazase ho jAtA hai, aura nirgranthaniyoM ke sAtha rahatA hai, to bhI vaha jinAjJA kA virAdhaka nahIM, isa prakAra ke yahAM taka ye 4 sthAna haiM, pAMcavAM sthAna isa prakArase haiM-kisI nirgranthI sAdhvI ke dvArA aisI avasthAmeM ki jaba dIkSA denevAlA dIkSA rakSaka sAdhukA abhAva ho aura dIkSA lenegalA parama vairAgya se vardhita pariNAmavAlA ho rahA ho, dIkSita kiyA gayA putra (savastra) sAvIe temanI pAse rahI zake che. A pramANe karavAmAM te sAdhu ke sAdhvI jinAjJAnA virAdhaka banatAM nathI. " evametena gamena dR citto" tyAha e ja pramANe (2) harSanA atirekane kAraNe unmata banI gayelA, (3) zarIramAM yakSAdine praveza thavAne kAraNe unmAdAvasthA pAmelA, (4) vAtAdinA prakamane kAraNe unmatta thaI gayelA, evA kaI zramaNa nigraMtha nagnAvasthAmAM rahelA hoya ane temanI sAthe sacelaka sAthIo rahe, te evI paristhitimAM te nigraMtha ke nigraMthinI jinAjJAna virAdhaka gaNatA nathI. pAMcamuM kAraNa nIce pramANe che-dIkSAdAyaka ane dIkSArakSaka sAdhune abhAva hoya, ane dIkSA lenAra putra, sasarA Adi parama vairAgyathI vardhita pariNAmavALo thaI rahyo heya, evI paristhitimAM temane kaI nigraMthI (sAdI) dvArA dIkSA pradAna karavAmAM Ave che. dIkSA lenAra putra dhAre ke zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre acelaH, sahi anyeSu nirgrantheSu avidyamAneSu satsu sacelikAbhirnirgranthIbhiH saha saMvasanapi tIrthakadAjJAvirAdhako na bhavatIti paJcamaM sthAnam ||muu0 7 // anantarasUtre jinAjJAnAtikAmati ityuktaM, nadatikramaNazIlaca AjJAvirAdhako bhavati, AjJAvirAdhanA ca AsravarUpA bhavati, ata: AsravadvArANi, tatpratipakSatvAt saMvaradvArANi, punardaNDalakSaNAn AsravavizeSAMzca prAha mUlam-paMca AsavadArA paNNattA, taM jahA-micchattaM 1, avirai 2, pamAe 3, kasAyA 4 jogA 5 / paMca saMgharadArA paNNatA, taM jahA-saMmattaM 1 viraI 2 apamAo 3, akasAittaM 4, ajogittaM 5 / paMca daMDA paNNatA, taM jahA-ahAdaMDe 1 agadAdaMDe 2 hiMsAdaMDe 3 akamhAdaMDe 4 diTThIvippariyAsiyAdaMDe 5 // sU0 8 // ___ chAyA-paJca AsravadvArANi prajJatAni, tadyathA-mithyAtyam 1 aviratiH 2 pramAdaH 3 kapAyAH 4 yogAH 5 / paJca saMgharadvArANi prajJatAni, tadyathA-samyatvaM 1, viratiH 2 apramAdaH 3 akapAyitvam 4 ayogitvam 5 / paJca daNDA: prajJaptAH tayathA-arthadaNDaH 1 anarthadaNDaH 2 hiMsAdaNDaH 3 akasmAdaNDaH 4 dRSTiviparyAsadaNDaH 5 // 8 // Adi athavA zvazura Adi yadi acelaka huA-bAlaka honese acelaka huA putra aura bar3A hone para bhI vRddhatA Adi ke kAraNase acelaka huA zvazura Adi-anya nirgranthoM ke abhAvameM unakI avidyamAnatA meM sacelaka nirgranthaniyoM ke sAtha yadi rahatA hai, taba bhI vaha tIrthakarakI AjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai, aisA yaha pAMcavAM sthAna hai / suu07|| bAlaka che. te alaka (nagna) hoya te paNa sAdhvIjI tenI pAse rahI zake che. dIkSA lenAra sasarA Adi dhAre ke vRddha hoya ane vRddhAvasthAne kAraNe acelaka (nagnAvasthAvALe) thaI gayo hoya, ane anya sAdhuo tyAM vidya. mAna na hoya, te evI paristhitimAM sacelaka sAdhvIo sAthe rahete zramaNa nigraMtha bhagavAnanI AjJAne virAdhaka thatuM nathI. che sU. 7 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sughA TIkA sthA05 u02 sU08 AmravAdinirUpaNam TIkA-paMca AsavadArA' ityAdi AsravadvArANi-AmrapaNam-AsnayA-jIvarUpe taDAge karmarUpajalasya pravezaH tasya dvArANIya dvArANi-upAyAH, tAni hipaMca saMkhyakAni prajJaptAni, tadyathA mithyAtvam asatye tatvAdhyavasAnarUpaM piparotazradvAnamityartha iti prathama sthAna 1 / aciratiH pApakarmato'nitiH nitratterabhASaH 2 / pramAdaH-anavadhAnatA____ anantara sUtra meM " jinAjJA ko mAnanevAlA jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai " aisA kahA gayA hai aura jo jinAjJA ko nahIM mAnatA hai vaha jinAjJAkA virAdhaka hotA hai, jinAjJAkI virAdhanA Asrava rUpa hotI haiM / ataH aba mUtrakAra Atraya dvAroM kA aura Astraya dvAroM ke rUkane rUpa saMvara dvAroM kA tathA daNDa rUpa Asrava vizeSoMkA kathana karate haiM--"paMca AsavadArA paNattA" ityAdi-- TIkArya-mAnava dvAra pAMca kahe gaye haiM, jaise-mithyAtva 1, avirati 2, pramAda 3, kaSAya 4 aura yoga 5 / pAMca saMbara dvAra kahe gaye haiM, jaisesamyaktva 1, virati 2, apramAda 3, akaSAyitA 4 aura ayogitA 5 daNDa pAMca kahe gaye haiM, jaise-arthadaNDa 1, anarthadaNka 2, hiMsAdaNDa 3, akasmAt daNDa 4 aura dRSThiviparyAsa daNDa 5. __jIyarUpa tAlAba meM karmarUpa jalakA jo praveza hai vaha Asrava hai, isa Asrava ke dvAra jaise jo dvAra haiM ye AsravadvAra haiN| Asrayake Aneke jo upAya kAraNa haiM ve pAMca haiM, jaise-mithyAtya Adi atattvameM "jinAjJAnuM pAlana karanAre jinAjJAna virAdhaka thatuM nathI, " evuM AgaLa kahevAmAM AvyuM che, jeo jinAjJAne mAnatA nathI teo jinAjJAna virAdhaka gaNAya che. jinAjJAnI virAdhanA Asrava rUpa hoya che. tethI have sUtrakAra AsavadvAnuM ane Aane niredha karanArA saMvaradvAranuM tathA daMDa rUpa AsavizenuM kathana kare che. 'paca AsavadArA paNNattA" tyAha bhaya bhAsapA -(1) mithyAtma, (2) mavi2ti, (3) pramA (4) pAya, ane (5) yosa. pAya sava262 hAM cha--(1) sabhyatya, (2) viti, (3) aprabhAta, (4) 254AyitA mAne (5) ayogitA. pAya sai che-(1) artha3, (2) mana', (3) hiMsA, (4) 234mAt 6 mane (5) halTi viparyAsa .. jIva rU5 taLAvamAM karma rUpa jaLano je praveza thAya che, tenuM nAma Asava che. te AsavanA dvAra jevAM je dvAra che temane AsavadvAra 5 . mAlA (8) na sAmanA nIce pramANe pAya // 22 // -- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sthAnAGgasUtre kartavpA-karttavyayoramaSTattipravRttirUpA / kaSAyAH-krodhAdilakSaNAH 4 // yogAH manoyogAdayaH 5 / ityetAni pazca AsravadvArANi bodhyaani| sammati etatpatipakSabhUtAni saMvaradvArANi pAha-tathAhi saMvaradvArANi-saMvaraNaM saMvaraH samitigupti prabhRtibhirAtmataDAge AgacchatkarmasalIlAnAM nirodhanam / tasya dvArA NIva dvArANi / tAni pazcavidhAni prajJaptAni / nadyathA-samyaktvam 1, viratiH 2 apramAdaH 3 aSAyitvam 4 prayogi-vam 5 / tathA-daNDAH-daNDayate niHsArI kriyate AtmA yaiste daNDA: prANavyaparopaNAdirUpAH / prANaviyojanAdirUpAH te ca paJcavidhAH prajJatAH / paJcavidhatyamevAha-tadyathA-arthadaNDaH-arthAya-sAnA tattyAdhyayasAnarUpa jo viparIta zraddhAna hai, yaha mithyAtva hai, pApakarma se virakti nahIM honA isakA nAma avirati hai, anavadhAnatAkA nAma pramAda hai, yaha pramAda kartavyameM apravRttirUpa aura akartavyameM pravRttirUpa hotA hai, krodhAdirUpa kaSAye haiM, aura manoyoga AdirUpa yoga haiM, inase karmoM kA AnA hotA hai, ataH inheM AsravadvAra kahA gayAhai, AsravakA pratipakSI saMvara hotA hai, isa saMvarake dvAra upAyabhI pAMca kahe gaye haiM, AtmArUpI tAlAbameM AnevAle karmarUpa jalakA jo samiti gupti A. dikoM dvArA nirodha kara diyA jAtA hai, vahI saMvara hai, isake bhI pAMca dvAra kahe gaye haiM, jaise samyakya Adi ye pAMca dvAra Asrava dvAroMse viparIta hote haiM / AtmA athavA anya jIva jinake dvArA prANajyapa mithyAtva Adi pAMca kAraNe ahIM grahaNa karavA joIe. atajyamAM tatpaSyavasAna rUpa je viparIta tamAM zraddhA che, tenuM nAma mithyAtva che. pApakarmathI nivRtta na thavuM temAM pravRtta ja rahevuM tenuM nAma avirati che. anavadhAnatAnuM nAma pramAda che. karavA yeAgya kAryomAM pravRtta na thavuM ane na karavA gya kAryomAM pravRtta thavuM tenuM nAma ja pramAda che. krodha, mAna, mAyA ane lebharUpa cAra kaSAya che. manoga, vALa ane kAga rUpa traNa ga che. temanA dvArA karmonuM Agamana thAya che. tethI temane AsavadvAra rUpa kahA che. Asavano pratipakSI saMvara che te saMvaranA upAya rUpa je pAMca kAraNe che temane saMvaradvAra kahe che. AtmA rUpI jaLAzayamAM praveza thatAM kamarUpa jalane je samiti, gumi vagere dvArA rekavAmAM Ave che, tenuM nAma ja saMdhara che. tenA samyakatva Adi je pAMca dvAra kahyAM che, teo AsapA karatAM viparIta hoya che. AtmA athavA anya jIva jemanA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU0 8 AnacAdinirUpaNam ___ 39 sthAvarANAM cA AtmanaH parasya vA prayojanAya daNDo vadhaH / anarthadaNDa:-ana% nirarthako yo daNDaH saH niSprayojano daNDa ityarthaH 2 / hiMsAdaNDa:- ayaM mama putrAdikaM hisitavAn hinasti hisiSyati veti buddhayA yaH zatru prabhRtInAM daNDaH sa hiMsAdaNDaH 2 tathA-akasmAd daNDaH-anyavadhArtha prahAre kRte AsmAd yo'nyasya daNDa:-mANavyaparopaNaM saH / tathA-dRSTiviparyAsa daNDaH-dRSTiviparyAsenadRSTiye parItyena-mitrasyApyamitradhiyA yo daNDaH saH 5 / ityete paJca daNDA strayodazakriyAsthAnAnAM madhye vartante / atra tu paMcasthAnAnurodhena paJcaiva sthAnAni gRhItAni / tAni trayodazakriyAsthAnAni yathA "aTThA 1 NaTThA 2 hiMsA 3 'kamhA 4 diTThI 5 ya mIsahadinne 6 y| ajjhattha 8 mANA 9 mitte 10 mAyA 11 lobhe 12 riyAvahiyA 13 // 1 // " ropaNAdi rUpa daNDako pAtA hai, ve daNDa haiM, ye daNDabhI arthadaNDa Adike bhedase pAca prakArake kahe gaye haiM, inameM sa jIvoMkA athavA sthAvara jIyoMkA tathA apanA tathA parakA prayojanayaza vadha karanA vaha arthadaNDahai, niSprayojana prANAtipAta karanA vaha anarthadaNDa hai, isane mere putrAdikA vadha kiyA thA athavA aba bhI vadha karatA hai, AgebhI yaha aisAhI karegA isa abhiprAyase jo zatru AdikoMkA vadha kara diyA jAtA hai, yaha hiMsAdaNDa hai, anyako mAraneke liye taiyAra hue vyaktise jo akasmAt bIcameM dUsarekI hiMsA ho jAtI hai, vaha akasmAt daNDa hai, dRSTike viparyAsase jo prANAtipAta ho jAtA hai, vaha dRSTi viparyAsa daNDa hai, jaise-amitrakI buddhise mitrakA yadha ho jAtA hai / ye pAMca daNDa 13 dvArA prANuvyapara paNa Adi rUpa daMDane prApta kare che, temane daMDa kahe che. te daMDanA paNa arthadaMDa adi pAMca prakAra kahyA che. trasa jIveno, sthAvara jIvana pitAna ke parano kaI prajanane lIdhe vadha kare tenuM nAma arthadaMDa che. kaI paNa jAtanA prayojana vinA jIvahiMsA karavI te anarthadaMDa che A jIve mArA putra Adino vadha karyo hata, vadha kare che ke vadha karaze, evI mAnyatAthI prerAIne zatru Adine je vadha karavAmAM Ave che tenuM nAma hiMsAdaMDa che. keIne mAravAne taiyAra thayelI vyakti dvArA keI anya vyaktinI aka. smAta hatyA thaI jAya che tene akasmAta daMDa kahe che. daSTiviparyAsane kAraNe je prANAtipAta thaI jAya che, tene daSTiviparyAsa daMDa kahe che jemake mitrane amitra mAnIne teno vadha thaI jAya to te daSTiviparyAsa daMDa kahevAya che A pAMca daMDana 13 kiyAsthAnomAM samAveza thaI jAya che, paraMtu ahIM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sthAnAGgasUtre chAyA - arthe 1 nartho 2 hiMsA 3 kasmAt 4 dRSTizca 5 mRSA 6 adattaM 7 ca / adhyAtmaM 8 mAno 9 mitraM 10 mAyA 11 lobhaH 12 airyApathikI 13 / iti // // sU0 8 // atha AsravavizeSarUpANi kriyAsthAnAni prAha mUlam - paMca kiriyAo paNNattAo, taM jahA- AraMbhiyA 1, parigahiyA 2, mAyAvattiyA 3, apaJcakakhANavattiyA 4, micchAdaMsaNavattiyA / micchAdiTTiyANaM neraiyANaM paMca kiriyAo paNNattAo taM jahA- AraMbhiyA jAva micchAdaMsaNavatiyA 5 / evaM savesiM niraMtaraM jAva micchAdiTThiyANaM vaimANiyANaM / navaraM vigaliMdiyA micchAdiTThI na bhaSaNaMti, sesaM taheva / 1 / paMca kiriyAo paNNattAo, taM jahA - kAiyA 1 ahigaraNiyA 2 pAosiyA 3 pAritAvaNiyA 4 pANAivAyakiriyA || NeraiyA paMca evaM caiva jAva vaimANiyANaM 2 / paMca kiriyAo paNNatAo, taM jahA - diTTiyA 1 puTTiyA 2 pADucciyA 3 sAmaMtovaNivAiyA 4 sAhatthiyA 6 / evaM NeraiyANaM jAva cemANiyANaM kriyA sthAnoMke bIca meM haiM, parantu yahAM pAMca sthAnoMke anurodhase pAMcahI sthAna gRhIta hue haiN| ve 13 kriyAsthAna isa prakAra se haiMaTThANaTThA hiMsA " ityAdi / 66 ina 13 kriyA sthAnoM meM artha anartha Adi ye pAMca daNDa Aye haiM / ina 13 kiyA sthAnoM se jIva vadha hotA hai / / sU0 8 // sthAna grahaNa karavAmAM pAMca sthAnono adhikAra cAlatA hAvAthI pAMca ja AvyAM che. te 13 kriyAsthAna nIce pramANe che- 66 aTThoNaThThA hiMsA" ityAhi. te tera DiyAsthAnobhAM artha, manatha Ahi A pAMca daMDanA te samAveza thayelA ja che. te tera kriyAsthAne vadhu jIva. vadha thato hoya che. // sU. 8 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU09 kiyAsthAnanirUpaNam 3 / paMca kiriyAo paNNattAo, taM jahA-satthiyA 1 ANayaNiyA 2 veyAraNiyA 3 aNAbhogavattiyA 4 aNavakaMkhayattiyA 6, evaM jAva vemANiyANaM 4 / paMca kiriyAo paNNattAo, taM jahA-pejjavattiyA 1 dosavattiyA 2 paogakiriyA 3 samudANakiriyA 4 iriyAvahiyA 6, evaM maNussANavi / sesANaM natthi 6 // sU0 9 // chAyA-paJca kriyAH prajJaptAH tadyathA-ArambhikI 1, pArigrahikI 2, mAyA pratyayA 3, apratyAkhyAnapratyayA 4 mithyAdarzanapratyayA 5/ mithyASTikAnAM nairayikANAM paJca kriyAH prajJaptAH, tapathA ArambhikI 1 yAvad mithyAdarzanamatyayA 5 / evaM sarveSAM nirantaraM yAvad mithyAdRSTikAnAM caimAnikAnAm / navaraM vikale. ndriyA mithyAdRSTayo na bhaNyante, zeSaM tathaiva // 1 // paJca kriyAH prajJaptA, tadyathA-kAyikI 1 AdhikaraNikI 2, pAdveSiko 3 pAritApanikI 4 prANAtipAtakriyA 5 / nairayikANAM pazca, evameva nirantaraM yAyad vaimAnikAnAm 2 // pazca kriyAH prajJaptAH, tadyathA-dRSTikA 1 pRSTikA 2 prAtItyikA 3 sAmantopanipAtikI 4 svAhastikI 5 / evaM nairayikANAM yAvad vaimAnikAnAm 3 pazca kiyAH prajJaptAH, tabadhA naisRSTikI 1 AjJApanikA 2, baidAraNikA 3 anAbhogapratyayA 4 anavakAGkSApratyayA 5 / evaM yAvad vaimAnikAnAm 4 pazca kriyAH pajJaptAH tadyathA-premapatyayA 1 dveSapratyayA 2 prayogakriyA 3 samudAnakriyA 4 airyApathIko 5) evaM manuSyANAmapi / zeSANAM nAsti 5 / / suu09|| TIkA-paMca kiriyAo' ityAdi kriyAH karaNAni kriyAH-karmabandhakAraNIbhUtaceSTA ityartha, tAhi pazca prajJaptA / paJca saMkhyakatvamevAha-'ArambhikI' ityAdi / tatra-ArambhikI-A. aba sUtrakAra Asrava vizeSarUpa kriyA sthAnoM kI prarUpaNA karate haiM 'paMca kiriyAo paNNattAo ityAdi sUtra 9 / / / TIkArtha-karmabandha kAraNabhUta jo ceSTA vizeSa haiM, ve kriyAe~ haiM, ye kriyAe~ have sUtrakAra AsravavizeSa rUpa kriyA sthAnenI prarUpaNa kare che. Asttha-" ca kiriyAo paNNatAo" tyAha-- karmabandhanamAM kAraNabhUta je cevizeSa hoya che, temane kriyAo kahe, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sthAnAGgasUtre rammA-pRthIvyAdhu mardanaM, sa prayojanaM, yasyAH sA-pRthIvyAdhupamardanarUpA kriyetyarthaH / 1 / tathA-pArigrahikI-pariyahA dharmApakaraNAtiriktavaratugrahaNaM dharmApakaraNe mUrchAvA, sa prayojanaM yasyAH sA parigrahArthA kriyetyarthaH / 2 / tathA mAyA pratyayA mAyA-anArjavam , upalakSaNatvAt krodhAdi rapi, sA pratyayaH kAraNaM yasyAH sA, mAyAnibandhinI kriyetyarthaH // 3 // apratyArUpAnapatyayA-apatyAkhyAnam aniyattiH, tat pratyayo yasyAH sA, apatyAkhyAnajanyA kriyetparthaH // 4 // tathA-mithyAdarzanapratyayA-mizyA viparItadarzanaM zraddhAnaM, tadeva, pratyayo heturyasyAH sA, mohodayajanyA kriyetyarthaH pAMca kahI gaI haiM-ArammikI 1 pArigrahikI 2 mAyApratyayA 3 apratyAkhyAna pratyayA 4 aura mithyAdarzana pratyayA jisa kriyAkA prayojana pRthivI AdikA upamardana karanerUpa hotA hai, yaha Arambha kriyA hai, Arambha vinA prANAtipAna hotA nahIM hai, isaliye Arambha kriyAko pRthiyokApika Adike upamardanarUpa kahA gayA hai, dharmoMpakaraNa se atirikta vastuoMkA grahaNa karanA athavA dharmopakaraNameM mUrchA rakhanA yaha prayojana jipta kriyAkA hotA hai, vaha pArigrahikI kriyA hai, jisa kriyAkA kAraNa mAyA evaM upalakSaNase krodhAdika bhI hote haiM. vaha mAyApratyayA kriyA hai, anivRtti-tyAgakA abhAva apratyAkhyAna hai, yaha apratyAkhyAnabhAya jisa kriyAkA kAraNa hotA hai, vaha apratyA. khyAnajanya kriyA apratyAkhyAna kriyA hai, viparIta darzanakA nAma mithyA. darzana hai, yaha mithyAzraddhAnarUpa mithyAdarzana jisa kriyAkA hetu hotA cha. sevA liyaa| pAMya 4DI che--(1) mAmliI , (2) pAriIi , (3) mAyApratyayA, (4) apratyAkhyAna pratyayA ane mithyAdazanapratyayA. je kriyAnuM prajana pRthvIkAya Adine upamardana karavA rUpa hoya che, te Arambha kriyA che. Arambha vinA prANAtipAta thato nathI, tethI Arambha kriyAne pRthvIkAyika AdinA upamardana rUpa kahevAmAM Avela che. dharmopakaraNa sivAyanI vadhArAnI vastuone grahaNa karavI athavA dharmopakaraNamAM mUra chabhAva rAkhavA rUpa projana je kriyAnuM hoya che, te kiyAne pArigrahika kriyA kahe che. je kriyAnuM kAraNa mAyA hoya che ane upalakSaNathI kodhAdika paNa hoya che. te kiyAne mAyApratyayA kriyA kahe che. anivRtti ( tyAganA abhAve) ne apratyAkhyAna kahe che. te apratyAkhyAna bhAva je kriyAnuM kAraNa hoya che, te apratyAkhyAnajanya kriyAne apratyAkhyAna pratyayA kiyA kahe che. viparIta daze. nanuM nAma mithyAdarzana che. te mithyAzraddhAna rUpa mithyAdarzana je kiyAnuM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU09 kriyAsthAnanirUpaNam // 5 // iti / etA hi paJca kriyA mithyASTikanairayikAdi-mithyAdRSTiphathaimAnikAntAnAM caturviMzatidaNDakoktAnAM bhavanti / caturvizati daNDa ke tu ye vikalendriyA: ekadvitricaturindriyAH santi, te hi mithyAdRSTIti vizeSaNena na viziSyante, teSu sadaiva samyagdRSTitvAbhAvena vyavacchedyA bhAvAt / nanu teSyapi sAsAdanA bhAnti, tatazca tepApi mithyAdRSTIti vizeSaNaM yojyameveticenna, teSAmalpatye nehAdhivakSaNAditi / amumevArthamAha sUtrakAraH-'micchAdiTThiyANaM nerahai, aisI vaha moha ke udaya se utpanna huI kriyA mithyAdarzana kiyA hai, ye pAMca kriyAe~ mithyAdRSTi nairayikase lekara mithyASTika caimAnika takake samasta cauvIsa daNDakameM hotI haiM, caubIsa daNDakameM jo ekendriya doindriya teindriya aura cauindriya jIva haiM ve "mithyASTi" isa vizeSaNase vizeSita nahIM hote haiM, kyoMki inameM samyagadRSTitvake abhAyase vyavacchedya hone kA abhAva hai, arthAt inameM yadi samyagdRSTi koI jIya pAyA jAtA to usa dRSTike abhAvase yahAM mithyASTitva AtA hai, parantu yahAM to aisI hAlata hai nahIM-ataH ye mithyAdRSTi vizeSatAvAle nahIM kahe jAte haiM / yadi yahAM para aisI AzaMkA kI jAve ki inameM bhI sAsAdana samyagdRSTi hote haiM, ataH yaha dRSTi jinake nahIM haiM ve mithyA. dRSTi haiM, isa taraha unameM bhI "mithyAdRSTi" yaha vizeSaNa lagAnA cAhiye so isakA samAdhAna aisA hai, ki jinameM sAsAdana samyagdRSTi kAraNa hoya che, evI mehanA udayathI utpanna thayelI kriyAne mithyAdarzana kiyA kahe che. mithyASTi nArakathI laIne vaimAnike paryAnA 24 daMDakanA samasta jIvemAM A pAMce kriyAone sadbhAva hoya che. jevIsa daMDakamAM je ekendriya, hIndriya, trIndriya ane caturindriya jIve che temane "micchAdaSTi >> A vizeSaNa lagADI zakAtuM nathI, kAraNa ke temAM samyagdaSTinA abhAvathI vyavarachedya hovAno abhAva che, eTale ke temAM je samyagdaSTi kaI jIvana saddabhAva hoya, te te daSTinA abhAvathI tyAM mithyAnTiva Ave che. paNa tyAM te evI hAlata nathI. tethI temane mithyASTi vizeSaNavALA kahevAtA nathI. je ahIM evI AzakA karavAmAM Ave ke temanAmAM paNa sAsAdana samyagdaSTi hoya che, tethI A dRSTine jemanAmAM abhAva che, temane mithyAdaSTi ja gaNavA joIe. chatAM temane mithyAdRSTi vizeSaNa lagADavAnI zA kAraNe nA pADavAmAM AvI che? te A zaMkAnuM samAdhAna nIce pramANe che-- zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __sthAnAGgasUtre iyANaM' ityArabhya 'sesaM taheva' ityantena sandarbheNeti // 1 // punarapi kAyikyAdibhedena paJca kriyAH prAha-tathAhi-kAyikI-kAyebhavA kAyena nitA vA, hastAdivyApArarUpetyarthaH // 1 // AdhikaraNikI adhikaraNaM-khagAdikaM tatra bhavA tena yA nittA / iyaM dvividhA bhavati-nirvartanAdhikaraNakriyAsaMyojanAdhikaraNakriyA ca / tatra yA khagAdInAM tanmuSTayAdInAM ca nidhanalakSaNA kriyA sA prathamA / yA tu nirvRttAnAmeva teSAM saMyojanalakSaNA sA dvitIyeti / 2 / pAdvepikI-pradveSomAtsaryam-anya zubhadveSa ityarthaH, tena nitA yA kriyA sA-mArayAmyenam ' pAye jAte haiM, aise ve sAsAdana samyagdRSTi bahutahI kama hote haiM ataH unakI yahAM avivakSA hai, vivakSA nahIM kI gaI hai, isIkA puSTi sUtrakArane "micchAdihiyANaM neraiyANaM " yahAM se lekara "sesaM taheva" yahAM takake saMdarbhase prakaTakI gaI hai 11 punazca-kApikI Adike bhedase kriyAe~ pAMca hotI haiM-inameM jo kriyA zarIrameM yA zarIra ke dvArA hotI hai, vaha kAyikI kriyA hai, yaha kriyA hastAdike vyApArarUpa hotI hai ? AdhikaraNikI-khaGgAdirUpa adhikaraNameM yA khaDgAdirUpa adhikaraNake dvArA jo kriyA hotI hai vaha AdhikaraNakI kriyA hai, yaha kriyA do prakArakI hotI hai-eka nirvartanAdhikaraNa kriyA aura dUsarI saMyojanAdhikaraNa kriyA inameM jo khaGgAdikoMkA yA unakI mUMTha AdikA banAnA hai, vaha nirvartanAdhikaraNa kriyA hai, tathA jo khaGgAdikoMkA aura unakI mUTha AdikA paraspara meM saMyojana hai, yaha saMyojanAdhikaraNa kriyA hai / pradeSa nAma mAtsaryakA hai, anyake zubhake prati veSarUpa pariNatikA honA isakA teomAM sAsAdana samyagdaSTi ja ghaNAM ja ochAM hoya che. tethI sUtrakAre mI tebhanI 35 yo nathI. sUtrare "micchAdiTTiyANaM neraiyANaM " thI sAne "sesaM taheva" mA sUtrA6 sudhInA yana 21 me yAtanA puSTi 42rI cha. kriyAnA kAlikI Adi pAMca bheda paNa kahyA che. je kriyA zarIramAM athavA zarIra dvArA thAya che te kriyAne kAyikI kiyA kahe che. te kiyA hastAdinI pravRtti rUpa hoya che. (2) AdhikaraNikI kriyA-tenA be prakAra kahe che-nirvatanAdhikaraNa kriyA ane saMjanAdhikaraNa kiyA. talavAra, tenI mUTha Adi banAvavAnI kriyAne nirvatanAdhikaraNa kriyA kahe che. talavAra AdikenuM ane temanI mUTha AdinuM parasparamAM je saMyojana karavA rU5 kiyA che tene sajanAdhikaraNa kriyA kahe che. (3) praSikI kriyA-anyanA lAbhane joIne tenA pratye dveSa rUpa pariNati utpanna thAya che, tenuM nAma praDheSa che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 5 u02 sU09 kriyAsthAnanirUpaNam ityazubhamanaH saMkalpa ruupaa|3| pAritApanikI-paritApanaM nAma duHkhaM tena nirTa tAsyaGgAdighAtena pIDAkaraNarUpA 4 / tathA prANAtipAtakriyA-prANA: ucchvAsAdayaH teSAm atipAtanaM pANavataHsakAzAd viyojanaM, nAzanaM, prANAtipAtaH, tadrUpA kriyA 5 / etAH kAyikyAdayaH kriyAzcaturSi zatidaNDakoktanairayikAdivaimAnikAntAnAM sarveSAM bodhyAH / / punarapi dRSTikAdibhedaiH paJca kriyAH mAha-tathAhi-dRSTikA-dRSTaM darzanam= avalokanaM tadviSayaM vastu vA nimittatayA yasyAmasti sA dRSTikA-azvAdi citranAma mAtsarya hai, isa mAtsaryarUpa pradveSase jo kriyA hotI hai, vaha prAve. SikI kriyA hai, yaha prAdveSikI kriyA "meM ise mArUM" isa prakArake mAnasika saMkalparUpa hotI hai / paritApana nAma duHkha hai, isa duHkha rUpa paritApanase jo kriyA hotI hai, vaha pAritApaniko kriyA hai, yaha kriyA khaga Adike ghAtase pIDA karanerUpa hotI hai 4 / tathA ucchvAsa Adi pANoMkA prANavAlese viyojana karanA isakA nAma prANAtipAta hai, aura isa rUpa jo kriyA hai, vaha prANAtipAta kiyA hai 5 / ye kAyikI Adi kriyAe~ caubIsa daNDakokta nairayikase lekara vaimAnika takake samasta jIvoMko hotI haiM / punazca-dRSTika Adike bhedase kriyAe~ pAMca prakArakI hotI haiM, jaisedRSTikA1 Adi inameM darzanakA nAma dRSTahai, athayA-avalokanakA dekhanekA nAma dRSTa hai, athavA-avalokanakI viSayabhUta jo vastu hai, yaha dRSTa hai, A pravane kAraNe je kriyA thAya che tene prAaSikI kriyA kahe che. "ha tene bhA" 20 12nA mAnasi sa65 35 2 yA jaya che. (4) pari. tApanikI yiA-paritApana eTale duHkha A duHkharUpa paritApana vaDe je kriyA thAya che tene paritApanikI kiyA kahe che. lAkaDI, talavAra AdinA ghA vaDe pIDA karavA rUpa A kriyA hoya che. (5) prANAtipAta kiyA -ucchavAsa Adi prANane prANavALA jemAMthI alaga karavA tenuM nAma prANAtipAta che. te prANAtipAta rUpa je kriyA hoya che tene prANAtipAta kriyA kahe che. kAyikIthI laIne prANAtipAta paryaratanI pAMce kriyAone nArakothI laIne vaimAnike parvatanA 24 daMDakanA samasta mAM sadbhAva hoya che. daSTikA AdinA bhedathI paNa kiyAe pAMca prakAranI kahI che-darzananuM nAma duSTa che athavA avalokananuM nAma daSTa che. athavA avelekananAM viSaya zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre karmAdidarzanArtha gamanarUpetyarthaH / yadvA-' dRSTinA ' iticchAyA / dRSTerjAtAdRSTijA, darzanajanitA kriyetyarthaH / 1 / pRSTikA-pRSTaM-praznaH, tadasti nimitta tayA yasyAM sA-jIvAdIn rAgAdinA pRcchato yA kriyA sA sAvadhaprazna janitA kriyetyarthaH / ' spRSTikA' iti vA cchAyA / spRSTa-sparzana, tadasti nimittattayA yasyAM sA-rAgAdinA spRzato yA kriyA sA sparzajanyA-kriyetyarthaH / 'pRSTinA' iti vA cchAyApakSe pUrvoktaevArthI bodhyaH yaha dRSTa nimitta rUpase jisa kipAmeM hai, vaha dRSTikA kriyA hai, yaha dRSTikA kriyA azvAdike citra Adiko dekhane ke liye gamana karane rUpa(jAne rUpa) hotI hai, athavA-" dihiyA "kI saMskRta chAyA " dRSTijA" aisI bhI ho sakatI hai, isa pakSameM dekhane se jo kriyA hotI hai, vaha dRSTijA kriyA hai, aisA artha hotA hai / pRSTikA-pRSTa nAma praznakA hai, yaha prazna jisa kriyA nimittarUpase hotA hai, vaha pRSTikA kriyA hai, aisI yaha pRSTikA kriyA jIvAdikoMke viSaya meM yA rAgAdikoMke viSayameM pUchane vAleko hotI hai, athavA-sAyadya praznase jo kiyA utpanna hotI hai, vaha pRSTikA kriyA hai, athavA-"puTiyA "kI saMskRta chAyA "spRSTikA" aisI bhI hotI hai, isakA artha aisA hotA hai, ki jisa kriyAmeM sparzana nimitta hotA hai, vaha spRSTikA kriyA hai, rAgAdike rUpa je vastu che tenuM nAma daSTa che. je kriyAmAM A dRSTa nimitta rUpa hoya che te kriyAne dRSTikA kiyA kahe che. A daSTikA kiyA azvAdikanAM citra ne jevAne mATe gamana karavA rUpa hoya che. athavA " didviyA " nI sakRta chAyA " dRSTijA" sevAmA mArato tene artha A pramANe thAya che-"dekhavAthI je kriyA thAya che, tene daSTijA yA aDe che." (2) pRSTika kriyA-pRSTa eTale je pUchavAmAM Ave te prazna je kriyAmAM te nimitta rUpa hoya che, te kiyAne pRSTika kriyA kahe che. jIvAdi konA viSayamAM athavA rAgAdikanA viSayamAM prazna pUchanArane A kiyA lAge che. athavA-sAvadha praznathI je kriyA utpanna thAya che, tene puSTikA liyA 4 cha. a54" pudviyA " nI sata ch||| " spRSTikA" 55 thAya tene artha A pramANe thAya che-"je kriyAmAM sparza nimitta rUpa hoya che te kriyAne speTikA kiyA kahe che." rAgAdikane vazavartI thaIne saparza karanAra zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA svA05 u. 2 sU.9 kriyAsthAnanirUpaNam prAtItikI-bAhyaM vastu jIvAjIvaM pratItya = Azritya yA kriyA bhavati sA 3 / sAmantopanipAtikI - samantAt sarvataH upanipAtaH janAnAM sammilanaM, tatra - bhayA kriyA / azvAdi rathAdikaM lokAH prazaMsanti, tatpazaMsAM zrutvA prahRSyato'zvAdirathAdipateriyaM kriyA bhavati / tathA - svAhastikI svahastena nirvRttA kriyA / svastagRhIta jIvAdinA jIvAn mArayataH kriyA svAstikItyucyate / etAH paJcApi kriyA nairavikAdi vaimAnikAntAnAM bhavantIti // 3 // 47 vazavartI hokara chUnevAle vyaktikI jo sparzajanya kriyA hai, vaha spRSTikA kriyA hai athavA " dRSTijA spRSTijA " isa pakSameM bhI yahI pUrvokta artha hai 2 / prAtItikI jIva ajIva rUpa bAhya vastuko pratIta karake Azrita karake jo kriyA hotI hai vaha prAtItikI kriyA hai 3 sAmantopanipAtikI saba tarapha se manuSyoMko jo sammilana hotA hai, vaha sAma topanipAna hai, isa sAmantopanipAna meM jo kriyA hotI hai, vaha sAmatopanipAtikI kriyA hai, paraspara sammelanameM azvarathAdikI loka jaba prazaMsA karate haiM taba isa prazaMsAko sunakara harSita hote hue azvarathAdhipati yaha kriyA hotI hai 4 / svAhastikI - apane hAthase jo kriyA free hotI hai yaha svAstikI kriyA hai, apane hastase gRhIta jIvAdikoM dvArA jIvoM ko mAranevAle prANIkI kriyA svAhastikI kriyA kahalAtI hai 5 / ye pAMca kriyAe~ nairayikase lekara vaimAnika takake jIvoM ko hotI haiM 3 / vyaktinI je kriyA hAya che tene spaSTikA kriyA kahe che. athavA puSTijA spRSTijA A saskRta chAyA levAmAM Ave te paNa tenA upara mujaba ja atha thAya che. " (3) prAtItikI kriyA-jIva ajIva rUpa khAdya vastune pratIta karIne Azrita karIne je kriyA thAya che, tene prAtItikI kriyA kahe che. (5) sAmantApanipAtikI kriyA--AmerathI AvIne mANasanuM je sammilana thAya che, tene * sAmantAnapAtta ' kaDe che. A sAmantapanipAtamAM je kriyA thAya che, tene sAmantApanipAtikI kriyA kahe che. AvA sammelanamAM azva, ratha AdinI jyAre prazasA thAya che, tyAre te prazaMsA sAMbhaLIne haSita thatAM azvapati, rathapati Adi A prakAranI kriyAvALA hAya che. (pa) svAhastikI kriyA--peAtAnA hAthathI ja je kriyA thAya che tene svAhastikI kriyA kaDe che. peAtAne hAthe pakaDelA jIvAdikA dvArA jIvAne mAravAnI je kriyA thAya che tene spustikI kriyA kahe che. A pAMce kriyAenA nArakothI laIne vaimAnikA pantanA jIvAmAM sadUbhAva hAya che, / 3 / zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___ punarapi pazca kriyAH mAha-tathAhi-naisRSTikI-nisRSTaM-visarjanaM pASANAdInAM prakSepaNamiti yAvat , tatra bhavA kriyA 11 AjJApanikA-AjJApanasya:Adezanasya iyam , AjJApanameva vA AjJApanI, saiveyam-AjJApanikA:-AjJApanaviSayA kriyA / jIvAjIpAna anAyayataH kriyetyarthaH 2 / caidAraNI-vidAraNameva paidAraNI. tAnera jIvAjIvAn vidArayataH kriyA 3 / anAmogapratyayA- anAmoga: ajJAnAdikaM, sa eva pratyayaH kAraNaM yasyAH sA-prajJAnena pAtrAdi Adadato nikSipato yA sambhavantI kriyetyarthaH / tayA-anayakAGkSApratyayA-anayakAGkSA-svaza punazca--kriyAe~ pAMca prakArakI haiM-jaise-naisRSTi kI 1 AjJApa. nikA 2 baidAraNikA 3 anAbhogapratyayA 4 evaM anavakAGkSA pratyayA 5 inameM-jo namuSTikI kiyA hotI hai, vaha pASANa Adike pheMkane para hotI hai, AjJApanikA kriyA jIyoMko evaM ajIvoMko parakI preraNAse AnevAleke hotI hai, jo kriyA Adezase sambandha rakhatI hai, yA svayaM AjJApanarUpa hotI hai, vaha AjJApanI kriyA hai, yaha AjJApanI kriyAhI AjJApanikA kriyA hai, yaha kriyA AjJApana viSayavAlI hotI hai, jIyoMko evaM ajIyoMko vidAraNa karanevAleke caidAraNI kiyA hotI hai, jisa kriyAkA kAraNa ajJAna hotAhai, vaha anAbhoga pratyayA kriyA hai, anAbhoga nAma ajJAna Adi kA hai yaha anAbhogahI jisa kriyA kA kAraNa hotA hai, aisI yaha kriyA anAbhoga pratyayA kriyA hai, yaha kriyA ajJAnase pAtrAdiko uThAnevAle ke yA ajJAnase pAtrAdikoM ko dharanevAleko hotI hai, anavakAGkSA pratyayA nIce pramANe pAMca prakAranI kriyAo paNa heya che--(1) naiSTikI, (2) mAjJApani, (3) 162), (4) manAmA pratyayA mana (5) mana. vakAMkSA pratyayA. paththara Adine phekavAthI naisRSTikI kriyA thAya che. je kiyA Adeza sAthe saMbaMdha rAkhatI hoya che athavA pite ja AjJApana rUpa hoya che tene AjJApanI athavA AjJAnikA kiyA kahe che. je ane ane paranI preraNAthI mAranArane ke vyathA pahoMcADanArane A kriyA lAge che. jInuM ane ajInuM vidAraNa karanAra vaDe vidAraNI kiyA thatI hoya che. je kiyA ajJAnane kAraNe thAya che, te kriyAne anAga pratyayA kiyA kahe che. anAbhoga eTale ajJAna vagere. A anAga ja je kriyAnuM kAraNa hoya che. evI kriyAne anAga pratyayA kriyA kahe che. ajJAnathI pAtrAdi uThAvanAra ke mUkanArane A kiyA lAge che. potAnA zarIra Adi saMbaMdhI anakSiAne kAraNe je kriyA thAya che, te kiyAne anavakAMkSA pratyayA kiyA kahe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u02 sU09 kriyAsthAnanirUpaNam rIrAyanapekSatvaM, saiva pratyayaM-kAraNaM yasyAH sA-ihalokA paralokApAyAnapekSasya kriyetyarthaH / etA naisRSTikyAdyanavakAGkSapratyayAntAH pazcApi kriyA nairayikAdi vaimAnikAntAnAM caturvizatidaNDakoktAnAM bodhyAH / punarapi pazca kriyAH mAhatathAhi-premapratyayA-prema-rAgaH pratyayoH heturyasyAM kriyAyAM sA, rAgajanyA kriyA 1 / dveSa pratyayA-dveSaH apItiH pratyayo yasyAM sA-dveSajanyA kriyA 2 / prayogakriyA-vIryAntarAyakSayopazamAvirbhUtavIryeNa AtmanA prayujyate vyApAryate iti prayogaH manovAkAyalakSaNaH, tasya kriyA kAraNaM vyApAra:-manovAkkAyavyApArakiyA vaha hai, ki jisakA kAraNa svazarIrAdikI anapekSA hotI hai, paha kriyA usako hotI hai ki jise ihalIka sambandhI aura paraloka sambandhI upAyakI paravAhahI nahIM hotI hai, ye pAMcohI kriyAe~ nairapikase lekara caimAnika takake samasta cauvIsa daNDakastha jIvoMko hotI haiN| punazca--kriyAe~ pAMca prakArakI haiM-jaise-prema pratyayA 1 dveSa pratyayA 2 prayoga kriyA 3 samudAna kriyA 4 aura aipithikI kriyA 5 jisa kriyAmeM prema-rAga hetu hotA hai, vaha premapratyayA kriyA hai, tAtparya yaha hai ki jo kriyA rAgase janya hotI hai, yaha premapatyayA kriyA hai 1 jisa kiyA aprIti kAraNa hotI hai, arthAt jo kriyA deSajanya hotI hai, yaha dveSapratyayA kriyA hai, vIryAntarAya karmake kSayopazamase AvirbhUta vIryase yukta AtmAke dvArA jo vyApAra kiyA jAtA hai, usakA nAma prayoga hai, yaha prayoga mana vacana kAyarUpa hotA hai, arthAt mana vacana A kriyA tenA dvArA thAya che ke jene Aloka ane paraleka saMbaMdhI upayanI paravA hotI nathI. nArakethI laIne vaimAnike paryantanA 24 daMDakanA samasta jemAM A pAMce kiyAono sadubhAva hoya che. 4 yAnA nIya pramANe pAya 542 4 che-(1) prema pratyayA, (2) 35 pratyayA, (3) prayoga ThiyA, (4) samuhAna &iyA ane (5) ayApathika kiyA. je kriyAmAM prema-rAga kAraNarUpa hoya che te kriyAne prema pratyayA kriyA kahe che. eTale ke rAgajanya je kriyA hoya che tene premapratyayA kriyA kahe che. je kriyAmAM aprIti kAraNarUpa hoya che, athavA je kriyA dveSajanya hoya che, tene dveSapratyayA kriyA kahe che. vIryAntarAya karmanA pazamathI Avirbhata vIthI yukta AmA dvArA je vyApAra karAya che, tenuM nAma prayoga che. te prAga mana, vacana ane kAyarUpa hoya che. eTale ke mana, vacana ane kAyanI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mom ____sthAnAstre ityarthaH 3 // samudAnakriyA-prayogakriyakarUpatayA gRhItAnAM karmavargaNAnAM samyak prakRtivandhAdibhedena deza sarvopaghAtirUpatayA ca AdAnaM svIkaraNaM samudAnaM, tadrUpA kriyA, yadvA-samudAnam janapsamhaH, tasya kriyA 4 / tathA-airyApathikIIraNa-gamanam-I, tadviziSTaH panyA IryApathaH tatra bhagA aipithiko upazAnta. kApakI kriyArUpa jo AtmAkA vyApAra hai, vahI prayoga hai, aura yahI prayoga kriyA hai, samudAna kriyA-prayoga kriyA dvArA ekarUpase gRhIta huI karmavargaNAoMkA jo prakRtibandha Adike bhedase vibhAga hotA hai, aura usameM bhI dezaghAti evaM sarvaghAtike aMzoMkA par3anA hotA hai, yaha samudAna kriyA hai, jaise kisI jIvane prayoga kriyA dvArA kArmaNa vargaNAoMkA sAmAnyarUpameM bandha kiyA, aba unameM kitanikavargaNAoMkA jJAnAvaraNIya Adi rUpase prakRtivandha huA usameM bhI matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhi jJAnAvaraNa manaHparyavajJAnAvaraNa isa rUpase jo usakA pariNamana huA hai, vaha dezaghAtirUpase usakA prakRtibandha hai, aura jo kevala jJAnAdharaNa rUpase usakA pariNamana hai, vaha sarvaghAtirUpase prakRtibandha hai, yahI isa samudAna kriyAkA tAtparya hai, athayA-samudAna nAma janasamUhakA hai, isakI jo kriyA hai, vaha bhI samudAna kriyA hai / IraNa nAma gamanakA hai, yaha IraNahI IyA~ hai, isa IryAse viziSTa jo mArga hai, vaha IryApatha hai, arthAt gamanakA sAdhaka jo mArga hai, vaha iiryaapravRttirUpa AtmAne je vyApAra che tene prayoga kahe che, ane e ja prayoga kriyA che. have samudAna kriyAno artha spaSTa karavAmAM Ave che- pragakriyA dvArA eka rUpe grahaNa karAyela karmavargaNAone je prakRtianya Adi rUpe vibhAga thAya che, ane temAM paNa dezaghAti ane sarvaghAti rUpa je vibhAgo paDe che, tenuM nAma samudAna kriyA kahe che. jemake-kaI jIve pragakriyA dvArA kArmANa vargaNAone sAmAnya rUpe bandha karyo. temAMthI keTalIka vaNaone jJAnAvaraNIya Adi rUpe prakRtibandha thaye. have tenuM je matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa ane manaH paryAvajJAnAvaraNa rUpe je je pariNamana thayuM che te dezadyAti rUpe tene prakRtibaMdha che. ane je kevaLajJAnAvaraNa rUpe tenuM pariNamana che, te sarvaghAti rUpe pratibandha che. e ja A samudAna kriyAno bhAvArtha che athavA samudAna eTale janasamUha, te janasamUhanI je kiyA che tene samudAna kriyA kahe che. meyopathi -" IraNa " seTa samana. ta yana ryA ra che. je mAge thaIne gamana karavAnuM hoya te mAgane "Ipatha' kahe che. te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 su09 kriyAsthAnanirUpaNam 51 mohakSINamohasayogike valinAM kevalayogapratyayAsAtAvedanIyakarmavandharUpetyarthaH 5 / premapratyayAdyairyApathikyantAH paJcakatvenoktAH kriyAzcaturvizati daNDakeSu manuSyANAmeva bhavanti natvanyeSAm , aipithikI kriyAyA upazAntamohApatha hai, isa IryApathameM jo kiyA hotI hai, vaha airyApathikI kriyA hai, yaha aipithikI kriyA upazAnta moha kSINamoha aura sayogakevaliyoMko hotI hai, isakA kAraNa kevala yogahI hotA hai, tAtparya isa kathanakA aisA hai; ki yadyapi IkA artha gamana hai, para yaha artha kevala vyutpatti labhpa hai, kyoMki IryApatha jo kriyA hotI hai, vaha kevala yogasehI hotI hai, isaliye IpokA artha yoga lenA cAhiye. jisa prakAra kore ghaDe para dhUla miTTI nahIM jamatI hai, vaha usa para par3a jAne para bhI tatkAla usase dUra ho jAtI hai, vaise hI yogase jAyamAna IryApatha kriyA dvArA gRhIta karmapudgala kaSAyake abhAvameM AtmAse cipakatA nahIM hai, AtehI vaha usase alaga ho jAtA hai, isI liye yaha kriyA 11 gyA. rahaveM 12 bArahaveM aura 13 terahaveM guNasthAnavAle jIvoMko kahI gaIhai, IryApatha kriyAse jo karma hotA hai, vaha sAtAyedanIya baMdharUpa hotAhai, aura isakI kevala eka samayakIhI sthiti hotI hai, arthAt pahale samaya bandha hotA hai dUsare samaya isakA vedana hotA hai aura tIsare samaya nirjaraNa ho jAtA hai ye pAMca kriyAe~ caubIsa IryApathamAM je kriyA thAya che, tene airyApathikI kriyA kahe che. A airyApathikI kriyA upazAnta meha, kSINumeha ane sagI kevalIo dvArA ja thAya che. tenuM kAraNa mAtra ega ja hoya che. A kathanano bhAvArtha nIce pramANe che jo ke IryAno artha gamana che, paNa A artha te mAtra vyutpatti labhya artha ja che, kAraNa ke IpaNe je kriyA hoya che te kevaLa yogathI ja thAya che, tethI ahIM IryAne artha yoga levo joIe, jema kerA ghaDA upara 2 Adi jAmatuM nathI, kadAca tenA para raja paDI hoya te paNa te pavana Adi vaDe UDI jAya che, e ja pramANe gajanya IryApatha kriyA dvArA gRhIta karma pula kaSAyane abhAve AtmA sAthe ceTI jatAM nathI, AvatAM sAthe ja teo AmAthI alaga thaI jAya che. tethI 11 mAM, bAramAM ane temAM guNasthAnavALA jI A kriyA kare che, ema kahevAmAM AvyuM che. Ipatha kiyA dvArA AveluM je karma hoya che, te sAtavedanIya banyarUpa hoya che, ane tenI mAtra eka samayanI ja sthiti hoya che. A pAMca kiyAe 24 daMDa zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 sthAnAGgasUtre dinayeSveva sadbhAyAt / amumevArthamAha-' evaM maNussANavi, sesANaM Natyi' iti / kriyAyAvistRtavyAlyA asminneva sUtre dvitthAnakasya prathapoddezake'valo. phanIyeti // 90 9 // anantaraM karmabandhakAraNIbhUtAH kriyA uktAH, samprati tasyaiva karmaNo niro pAyabhUtAM parijJAmAha mUlam-paMcavihA parinnA paNNattA, taM jahA-uvahiparinnA 1 upastayaparinnA 2 kasAyaparinnA 3 jogaparinnA 4 bhattapANaparinA 5 // sU0 10 // chAyA-paJcavidhA parijJA prajJaptA, tadyathA-upadhiparijJA 1 upAzrayaparijJA 2, kaSAyaparijJA 3 yogaparijJA 4 bhaktapAnaparijJA 5 ||suu0 10 // daNDakameM kevala manuSyoMkohI hotIhai, anya jIvoMko nahIM hotIhaiM, tathA airyApathikI jo kriyA hai, upazAnta mohanIya kSINamoha aura sayoga kevalI ina tInakehI hotI hai, yahI bAta-"evaM maNussANavi sesANaM Nasthi" isa sUtrapATha dvArA prakaTakI gaI hai, kriyAkI vistRta vyAkhyA isI sUtrake dvisthAnakake prathama uddezakameM dekha lenI cAhiye ||suu09|| isa tarahase karmabandhakI kAraNabhUta kriyAe~ kahIM aba sUtrakAra usI karmakI nirjarAke upAyabhUta parijJAkA kathana karate haiM-- paMcavihA parinA paNanA' ityAdi sUtra 10 // TIkArtha-parijJA pAMca prakArakI kahI gaIhaiM jaise upadhi parijJA1 upAzrayaparijJA 2 kaSAyaparijJA 3 yogaparijJA 4 aura bhaktapAna parijJA 5 jisake kanA badhAM ja karatAM nathI paNa mAtra manuSya ja kare che. manuSyamAM paNa 11, 12 ane 13 mAM guNasthAnavALA manuSyo eTale ke upazAnta meha, kSINameha ane sagI kevalI, e traNa ja apathikI kriyA karatA hoya che. se yAta " eva maNussANa vi sesANaM Natthi" mA sUtrA: 21 vyata thaI che. kiyAnI vistRta vyAkhyA A sUtranA dvisthAnakanA pahelA udezAmAM ApavAmAM AvI che te jijJAsu pAThake e tyAMthI te vAMcI levI. e sU. A rIte karmabandhananA kAraNabhUta kriyAonuM nirUpaNa karIne have sUtra kAra e ja karmanI nirjarAnA upAyarUpa parijJAnuM kathana kare che. "pacavihA parinnA paNNattA " chatyAhi -parijJA pAMya prArI DIche-(1) 75ghi parisA, (2) pAzrayaparijJA (3) 4Aya parijJA, () yo parikSA bhane (5) latAna parijJA. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - -- - - - sudhATIkA sthA05u02sU010 nirAjaropAyabhUtAM parivAnirUpaNam 53 TIkA-paMcavihA' ityAdi parijJA-parijJAyate iti parijJA-kalpanIyAkalpanIyavastusvarUpasya jJAnaM, tatpUrvakaM pratyAkhyAnaM ca / iyaM dravyato bhAvatatha bhavati / tatra dravyato'nupayuktasya, bhAvatastUpayuktasya bhavati / taduktam "bhAvapariNA jANaNaM paccakkhANaM ca bhAveNaM" chAyA-bhAvaparijJAjJAnaM pratyAkhyAnaM ca bhAvena iti / tatra dravyaparijJA sacittAcittamizrabhedena trividhA bhavati, bhAvaparijJA tu jJaparijJApatyAkhyAnaparijJAbhedena dvividhA bhavati / dravyabhAvabhedabhinnA eSA parijJA upadhyAdibhedena paJcavidhA bhavati / tathAhi-upadhi-parijJA-upadheH rajoharaNasadorakamukhayastrikAdeH parijJA 15 upAzraya-parijJA-upAzrayasya-upazrIyate dvArA jAnA jAtA hai vaha parijJA hai, yaha parijJA kalpanIya akalpanIya yastuke svarUpake jJAnarUpa hotI hai, evaM isa jJAnapUrvaka jo pratyAkhyAna hotA hai, tadrUpa hotI hai, yaha parijJA dravya aura bhAvake bhedase do prakArase hotI hai, anupayukta AtmAke jo parijJA hotI hai, vaha dravyaparijJA hai, aura upayukta AtmAke jo parijJA honI hai, vaha bhAva prijnyaahai| kahAbhIhai bhAvapariNNA jANaNaM " ityAdi / kyoMki pratyAkhyAna bhAyase hotA hai, isaliye bhAvaparijJA jJAnarUpa hotI hai, dravyaparijJA sacitta, acitta aura mizrake bhedase tIna prakArakI hotI hai aura jo bhAvaparijJA hai, yaha jJaparijJA aura pratyAkhyAna parijJAke bhedase do prakArakI hotI hai, dravya aura bhAvake bhedase bhedadyAlI yaha parijJA upadhi Adike bhedase jenA dvArA jANavAmAM Ave che te parijJA che. kalpanIya ane akalpa nIya vastunA sparUpanA jJAnarUpa te parijJA hoya che, ane A prakAranA jJAnapUrvaka je pratyAkhyAna thAya che, te pratyAkhyAna rUpa te hoya che. te parijJA dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAranI hoya che. anupayukta AtmAnI je pariNA hoya che tene dravya parijJA kahe che, ane upayukta AtmAnI je parissA hoya che tene bhAva5rijJA kahe che. kahyuM paNa che ke " bhAvapariNNA jANaNaM " tyA-- pratyAkhyAna bhAvathI thAya che, te kAraNe bhAvapariNA jJAnarUpa hoya che. dravya parikSAnA sacitta, acitta ane mizra evAM traNa bheda paDe che, ane bhAva pariNAnA jJapariNA ane pratyAkhyAna parijJA nAmanA be bheda paDe che. dravya ane bhAvarUpa mukhya be bhedevALI A parijJA upadhi AdinA bhedathI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAnAjaso saMyamayAtrAnihAtha yaH sa upAzrayA vasatirUpastasya parijJA 2 / kapAyaparijJAkapAyA:-mohanIyakarmapudgalodayasampAdyajIvapariNAmAH krodhamAnamAyA lobhAH,teSAM prijnyaa3| yogaparijJA-pogA: manoyogAdayaH, teSAM prijnyaa4| tathA-bhaktapAnaparijJAbhaktam azanamodanAdi pAnaM-peyaM prAsukajalAdi, tayoH parijJA 5 / iti ||suu010|| parijJA ca vyavahAravatAM bhavatIti vyavahAraM prarUpayati mUlam-paMcavihe yavahAre paNNate, taM jahA--Agame 1 sue 2 ANA 3 dhAraNA 4 joe 5 / jahA se tattha Agame siyA AgameNaM kvahAraM paTTavejjA 1, No se tattha Agame siyA, jahA se tattha sue siyA, sueNaM vavahAraM paTTavejjA 2, No se tattha sue siyA3, evaM jAva jahA se tattha jIe siyA4 jIeNaM pAMca prakArakI hotI hai, inameM rajoharaNa evaM mukhabastrikA AdikI jo parijJA hai vaha upadhiparijJA hai 1 / jo saMyama yAtrAke nirvAhake liye Azrita kiyA jAtA hai vaha upAzraya hai, isa upAzrayakI jo parijJA hai, vaha upAzrayaparijJA hai 2 / mohanIya karmake pudgaloMke udayase utpanna hue jo krodha mAna mAyA aura lobha rUpa jIvake pariNAma haiM, ve kaSAya haiM. ina kaSAyoMkI jo parijJA hai, vaha kaSAya parijJA hai. mana vacana aura kAyarUpa yogoMkI jo parijJA hai, vaha yogaparijJA hai, tathA odanAdirUpa azanakI evaM prAsuka jalAdirUpa peyakI jo parijJA hai, vaha bhaktapAna parijJA hai / sU0 10 // pAMca prakAranI hoya che. temAM rajoharaNa, mukhatrikA AdinI je pariNA che, tene upadhi parijJA kahe che. saMyama yAtrAnA nirvAhane mATe je sthAnano Azraya levAmAM Ave che te sthAnanuM nAma upAzraya che. te upAzrayanI je parijJA che tene upAzraya parijJA kahe che. mehanIya karmanAM pulanA udayane lIdhe utpanna thayela kedha, mAna, mAyA ane lebharUpa jIvanuM je pariNAma che tene kaSAya kahe che. te kaSAyanI je parijJA che tene kaSAya pariNA kahe che. mana, vacana ane kAyarUpa meMgenI je parijJA che tene yoga pariNA kahe che. tathA bhAta Adi rUpa azananI ane prAsuka jalAdi rUpa pAnanI je parijJA che tene bhaktapAnapariNA kahe che. e sU. 10 | zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 2011 vyavahAranirUpaNam vavahAraM paTTavejjA 5 / icceehiM paMcahi vavahAraM paTTavejjA, AgameNaM jAya jIeNe / jahA jahA se tattha Agame jAva jIe tahA tahA vayahAraM paTTavejjA / se kimAhu bhaMte ? AgamabaliyA samaNA NigaMthA ? icceyaM paMcavihaM vavahAraM jayA jayA jahiM jahiM tayA tayAtahiM tahiM aNissiyovassiyaM sammaM vayaharamANe samaNe jiggaMthe ANAe ArAhae bhavai // sU0 11 // _ chAyA-paJcavidho vyavahAraH pajJaptaH, tayathA-AgamaH 1 zrutam 2, AjJA 3 dhAraNA 4 jItam 5 / yathA tasya tatra Agama: syAt Agamena vyavahAra prasthA. payet 1, no tasya tatra AgamaH syAt , yathA tasya tatra zrutaM syAt , zrutena vyava. hAraM masthApayet 3, no tasya tatra zrutaM syAt , evaM yAvat yathA taspa tatra jItaM syAt , jItena vyavahAraM prasthApayet 5 / ityeteH paJcabhirvyavahAraM prasthApayetU-Agamena yAvad jItena / yathA yathA tasya tatra Agamo yAvad jItaM tathA tathA vyava. hAraM prasthApayet / atha kimAhu bhadanta ! AgamavalikAH zramaNA nirganthAH ? ityetaM pazcavidhaM vyavahAraM yadA yadA yatra yatra tadA tadA tatra tatra anizritopAzritaM samyag vyavaharamANaH zramago nirgrantha AjJAyA ArAdhako bhavati ||suu011|| TIkA-paMcavihe ' ityAdi vyapaharaNa-vyavahAraH-mokSArthipratinivRttirUpaH, taddhetukatvAdatra jJAna vizeSo'pi vyavahAraH / sa pazcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-Agamyante paricchidyante ___ yaha parijJA vyavahAravAloM ko hotI hai, isaliye ava sUtrakAra vyava. hArakA prarUpaNa karatehaiM-piMcavihe vavahAre paNNatte ityAdi' sUtra 11 // TIkArtha--vyavahAra pAMca prakArakA kahA gayA hai, jaise-Agama 1 zruta 2 AjJA 3 dhAraNA 4 aura jIta 5 // vyavahAra mokSAmilASiyoM kI pravRtti aura nivRttirUpa hotA hai; A parikSA vyavahAravALAmAM hoya che. tethI have sUtrakAra vyavahAranI 5359! are cha. " paMcavihe vavahAre paNNatte " tyATIAya-vyaya 2 // nIya pramANe pAya 542 4ai -(1) bhAbha, (2) zruta (3) bhA. (4) dhAraNa! bhane (5) ta. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre STARNA arthA anene ti-AgamaH, kevalajJAna 1 manaHparyayajJAnA 2 vadhijJAna 3 caturdaza pUrva 4 dazapUrva 5 navapUrva 6 rUpaH paDvidhaH // 1 // zrutam navAdi pUrvebhyo'vaziSTam AvArAGgAdikam / yadyapi navAdipUrvANyapi zrutAnyeva, tathA'pyatIndriyArthajJAnahetutvena sAtizayatvAt kevalapad eSAM AgamayapadezaH / 2 / AjJA-agInAthasyAne gUDhArthapadairanyadezasthitaM gItArtha nivedayituM yadaticArAlocanam gItArthamAdhu nA'pi tathaiva zuddhidAnaM sA // 3 // dhAraNA-dravyAdyapekSayA yasminnaparAdhe gItArtha isa vyavahArakA hetu jJAna vizeSa hotA hai, ataH yaha jJAna vizeSa bhI vyavahAra rUpa hai yaha vyavahAra Agama Adike bhedase pAMca prakArakA jo kahA gayAhai, so usakA tAtparya aisAhai jisake dvArA padArtha jAne jAte haiM; vaha Agama vyavahAra hai, aisAyaha AgamavyavahAra kevalajJAna 1 manaH paya pajJAna 2 avadhijJAna 3 caturdaza pUrva 4 dazapUrva 5 aura navapUrvake bhedase 6 prakArakA hai 1 / ina nayAdi pUryoM se avaziSTa jo AcArAGga Adi haiM ve zruta haiM yadyapi navAdi pUrva bhI zrutahI haiM parantu atIndriya arthajJAnake hetu hone ke kAraNa mAtizaya honese kevalajJAnakI taraha inameM AgamakA vyapadeza hotA hai / agItArthake Age gUDhArtha padoM dvArA anya dezasthita gItArthake pAsa nivedanake nimitta jo aticAroMkA Alocana hai tathA gItArtha sAdhuke dvArA bhI usI prakAra se jo zuddhikA denA hai vaha AjJAhai 3, dravyAdikakI apekSAse jisa aparAdhameM gItArtha sAdhudvArA vyavahAra mekSa bhilASIonI pravRtti ane nivRtti rUpa hoya che A vyavahArano hetu jJAnavizeSa heya che. tethI te jJAnavizeSa paNa vyavahAra rUpa che. tenA Agama vyavaha ra Adi je pAMca prakAra kahevAmAM AvyA che, temanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-- jenA dvArA padArthone jANavAmAM Ave che, te Agama vyavahAra che. te mAgama vyavahAra nIya prabhAga me 57 cha--(1) sajJAna, (2) manaH yajJAna, (3) avadhijJAna, (4) yauH pUSa, (5) isa pUrva sana (6)naya 55. A navAdi pa sivAyanAM je AcArAMga Adi che, teo mRtarUpa che. jo ke navIdi pUrva paNa mRtarUpa ja che, paraMtu atIndriya arthe jJAnanA hetu hovAne kAraNe sAtizaya hovAthI kevaLajJAnanI jema teomAM Agamano vyapadeza thAya che. agItArthanI AgaLa gudArtha pade dvarA anya dezasthita gItAnI pAse nivedanane nimitte je aticAronuM Alocana che, tathA gItArtha sAdhu dvArA paNa e ja prakAre je zuddhi apAya che tenuM nAma AjJA che. dravyAdikanI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU011 vyavahArasvarUpanirUpaNam sAdhunA yathA vizuddhiH kRtA, tAM saMpradhArya tasminnevAparAdhe yadanyaH sAdhustathaiva vizuddhiM karoti sA dhAraNA / athavA gacchopagrAhiNo vaiyAvRtya karturazeSAnu - citasya pradarzitAnAm ucitaprAyazcittapadAnAM yad dhAraNaM sA dhAraNA |4| tathAjItam - dravyakSetra kAlabhAvapuruSaprati sevA'nuvRcyA saMhananadhRtyAdi parihANimapekSya yat prAyazcittadAnaM tat, athavA yatra gacche kAraNavazAd yaH sUtrAtiriktaH prAyavittavyavahAraH pravartito bahubhiranyaizvApyanuvartitaH saH ||5|| iti / AgamAdi vyavahArapradarzikA gAthA api anyatroktAH / tathAhi - 57 jaisI vizuddhikI gaI ho usa vizuddhiko hRdayameM dhAraNakara usI aparAdhameM jo anya sAdhubhI usI prakArakI vizuddhi karatA hai, vaha dhAraNA hai, athavA - jo sAdhu gacchakA upakAra karatA hai; vaiyAvRtya karatA hai parantu yadi usase koI aisA kArya bana jAtA hai, kijo samasta sAdhuoMko anucita lagatA hai to usake nimitta dikhalAye gaye prAyazcitta padoMkI jo dhAraNA hai vaha dhAraNA hai tathA dravya, kSetra, kAla, bhAva evaM puruSa pratiseyAkI anuvRtti se saMhanana ghRti AdikI hInatAkI apekSA karake jo prAyazcitta diyA jAtA hai vaha jIta vyavahAra athavA jisa gaccha kAraNa vaza se jo sUtrAtirikta prAyazcitta vyavahAra cala rahA hai tathA anekoMne bhI usakI sarAhanA kI ho aisA vaha vyavahAra jIta vyavahAra hai, Agama AdirUpa vyavahArako dikhalAnevAlI jo gAthAe~ apekSAe je aparAdhamAM gItA sAdhu dvArA jevI vizuddhi karavAmAM AvI hAya te vizuddhine hRdayamAM dhAraNa karIne e ja prakArane aparAdha thai jatAM anya sa dhu paNa e ja prakAre je vizuddhi kare che tene dhAraNA kahe che. athavA je sAdhu gacchanA upakAra kare che-vaiyAnRtya Adi kare che, parantu tenA dvArA kAI evuM kAya thaI jAya ke je samasta sAdhuene anu cita lAge che, te tenI vizuddhi nimitte batAvavAmAM AvelA prAyazcitta pahonI me dhAraNA che, tenuM nAma dhAraNA samadhuM dravya, kSetra, aja, lApa ane puruSa pratisevAnI anuvRttinI apekSAe sahanana, dhati AdinI hInatAnA vicAra karIne je prAyazcitta ApavAmAM Ave che. tene jItavyavahAra kahe che. athavA je gacchamAM kai kAraNe sUtrAtirikta (sUtrAmAM jene AdhAra na maLatA hAya evA ) vyavahAra cAlI rahyo hAya tathA aneka sAdhu Adi dvArA je vyavahAranI praza'sA karAi hAya tevA vyavahArane jItavyavahAra kahe che. Agama Adi rUpa vyavahAranuM svarUpa batAvatI keTalIka gAthAe anya zAstromAM ApelI che, te gAthAo have ahIM ApavAmAM Ave che sthA0-8 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre - - --- --- - gAthA-AgamasuyavahAro, muNaha jahA dhIrapurisapannatto / paccarakho ya parokkho, so ci ya duviho muNeyavyo // 1 // chAyA-AgamazrutavyavahAro, jAnIta yathA dhIrapuruSaprajJaptaH / pratyakSazcaparokSaH, so'pi ca dvividho jJAtavyaH // 1 // gAthA-pacakkho'pi ya duviho, iMdiyajo ceva no ya iMdiyajo / iMdiyapaJcakkho vi ya, paMcasu visaesu neyavyo // 2 // chAyA-pratyakSo'pica dvividhaH, indriyajazcaiva no ca indriyajaH / indriyapratyakSo'pi ca, paJcasu viSayeSu jJAtavyaH // 2 // anyatra kahI gaI haiM ve isa prakArase-" Agama suyavavahAro" ityAdi / jisa prakArase dhIrapuruSa tIrthaMkara gaNadharAdikoMne Agama zruta vyavahAra Agama vyavahAra kahA hai he ziSya ! use maiM tumheM samajhAtA hUM tuma use suno yahAM Agamazruta ye do pada alaga 2 nahIM hai, kintu Agamako hI yahAM zruta mAnA gayAhai ataH AgamazrutarUpa jo vyavahArahai vaha Agama. zruta vyavahAra hai, aisA jAnanA caahiye| yaha Agama vyavahAra pratyakSa aura parokSake bhedase do prakArakA kahA gayA hai // 1 // "paccakkho'viya duviho" ityaadi| inameM pratyakSa indriyajanya pratyakSa aura no indriyajanya pratyakSa bhedase do prakArakA hai, indriya janya pratyakSa pAMca indriyoMke arthako viSaya karane kI apekSAse 5 prakArakAhai " AgamasuyavavahAro" tyAha he ziSya dhIra puruSa tIrthakara gaNadharAdi ke je prakAre Agamazrata vyavahArane Agama vyavahAra kahyo che, te huM nIce samajAvuM chuM, te tuM dayAna daIne te sAMbhaLa. ahIM 'Agamathuta" eka ja pada . Agama ane zrata alaga alaga pade nathI. Agamane ja ahIM zrata mAnavAmAM Avela che. tethI AgamakRta rUpa je vyavahAra che, tene ja Agamathuta pavahAra samajavo joIe. te Agama vyavahAra pratyakSa ane pakSanA bhedathI be prakArano kahyo che. 1 " paJcakkho'viya duviho" tyAha pratyakSa Agama vyavahAranA nIce pramANe be bheda paDe che-(1) Indriya janya pratyakSa ane (2) ne indriya janya pratyakSa indriya janya pratyakSa pAMca IndriyonA arthane viSaya karanAro hovAthI pAMca prakArane kahyo che. 2 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05702 sU011 vyavahArasvarUpanirUpaNam gAthA-no iMdiyapaccakkho vavahAro so samAlo tiviho / ohimaNapajjave ya kevalanANe ya paJcakkho / / 3 / / chAyA-no indriyapratyakSo vyavahAraH sa samAsatastrividhaH / avadhimanaHparyavaM ca kevalajJAnaM ca pratyakSaH // 3 // gAthA-paccakkhAgamasariso hoi parokkho vi Agamo jassa / caMdamuhIva u so vi hu Agama vavahAraya hoi // 4 // chAyA--pratyakSAgamanasadRzo bhavati parokSo'pi Agamo yasya / candamukhIva tu so'pi khalu AgamavyavahAravAn bhavati // 4 // gAthA-parokkhaM vavahAraM Agamao suyaha rAvabaharati / cohasadasapuvvadharA navapubiga gaMdha hatthI ya // 5 // chAyA-pArokSaM vyavahAram AgamataH zrutadharAH byavaharanti / caturdaza dazapUrvadharA navapUrvikA gandhahastinaH // 5 // "noiMdiyapaccakkho" ityAdi / no indriyajanya pratyakSa saMkSepase tIna prakArakA hai-ayadhijJAna 1 manAparyavajJAna 2 aura kevalajJAna 3 // 3 // " paccakkhAgamasariso" ityAdi jisa prakAra mukha meM candramAkA upacAra karake loga strI ko candramukhI kaha dete haiM-isI prakArase jisa munikA parokSa bhI Agama vastu. svarUpakA samyak rUpase nirNAyaka hotA hai, to vaha muni bhI upacArase Agama vyavahAravAlA kaha diyA jAtA hai, kyoMki usakA Agama bhI pratyakSAgamake jaisA mAna liyA jAtA hai // 4 // " no iMdiya paJcakkho" tyAha- ndriya anya pratyakSa savisamA traNa prakArane kahyo che-(1) avadhijJAna, (2) mana paryAvajJAna ane kevaLajJAna. 35 " paccakkhAgamasariso" chatyAhima bhumamA yandramAna 5yAra karIne leke kaI strIne candramukhI kahI de che, e ja pramANe je munine parokSa Agama paNa vastu svarUpane sAmAnya rUpe nirNAyaka hoya che. te munine paNa upacArathI Agama vyavahAravALA kahevAmAM Ave che, kAraNa ke temanA Agamane paNa pratyakSa Agama samAna mAnI levAmAM Ave che. 4 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 gAthA -- jaM jahamollaM rayaNaM taM jANai rayaNavANio niuNaM / iya jANai paJcakkhI jo sujjhai jeNa dinneNaM // 6 // chAyA --- yad yathAmUlya ratnaM, tad jAnAti ratnavANijo nipuNam / iti jAnAti pratyakSI, yaH zudhyati yena dattena // 6 // gAthA - kapparasa ya vijjurti bavahArasseva parama niuNassa / jo atthao viyANai so vabahArI aNunnAo ||7|| sthAnAGgasUtre "pArokkhaM cavahAraM " ityAdi / isa parokSa vyavahArako paravAdiyoMko bhagAne ke liye gandha hastIke jaise caturdaza pUrvadhara, daza pUrvaghara aura navapUrvaghara Agama rUpase vyavahRta karate haiM // 5 // "jaM jahamollaM rayaNaM " ityAdi / jisa ratnakA jaisA mUlya hotA hai, isa bAtako jisa taraha jauharIjana acchI taraha jAnatA hai, usI tarahase pratyakSa jJAnI bhI isa bAtako bhalI prakAra se jAnatA hai, ki kauna atIcAravAlA kisa prAyazcittase zuddha hotA hai, ataH ve usa aticAravAlekI usI prAyazcitta zuddhi karate haiM // 6 // isa prakAra jo muni kevalajJAna se manaH paryavajJAnase avadhijJAna se aticAroMko jAnakara caudaha pUrvadhArI honese aticAroMko vizuddhike jo prAyazcitta detA hai, yaha prAyazcittadAna Agama vyavahArarUpase kahA " pArokkhavavahAra " ityAdvi--paramatavAdIene parAsta karavAne mATe gandharusti samAna cauda pUrva dhArI, daza pUrvadhArI ane nA pUrvadhArIe A parAkSa vyavahAranA Agama rUpe upayoga kare che. / 5 / " jaM jahamollaM rayaNaM " ityAdi - prema yA ratnanuM DeMTaluM bhUkSya hoya che te jhaverI ja sArI rIte jANI zake che, e ja pramANe pratyakSa jJAnI paNa e vAtane barAbara jANI zake che ke kayA aticAravALA kayA prAyazcita dvArA zuddha thAya che tethI tee ceAgya prAyazcitta ApIne te aticAravALAnI zuddhi karAvI zake che. / 6 / A rIte je muni kevaLajJAna dvArA, mana:paryavajJAna dvArA ke avadhijJAna dvArA aticArone jANIne, cauda pUrvAMdhArI ke dasa pUrvadhArI ke nava pUrva dhArI hAvAthI aticArAnI vizuddhine mATe je prAyazcita de che, te prAyazcitadAnane Agama vyavahAra rUpa mAnavAmAM Ave che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05302 sU011 vyavahArasvarUpanirUpaNam chAyA - kalpasya ca niyukti vyavahArasyaiva paramanipuNasya / yaH arthato vijAnAti, sa vyavahArI anujJAtaH // 7 // gAthA - taM caiva'Nusajjate vavahAravirhi pauMja jahutaM / eso suyavavahArI pannatto vIrAgehi ||8|| chAyA - tameva anuSajan vyavahAravidhi prayunakti yathoktam / eSa zrutavyavahAraH prajJapto vItarAgaiH // 8 // gAthA - aparakamo tassI gaMtu jo so hikAragasamIce | na ca AgaMtu so sohikaro'vi desAo // 9 // gayA hai, aba karate haiM- 44 nAmaka jo dvitIya vyavahAra hai, use sUtrakAra prakaTa kapparasa ya nijutti " ityAdi / jo muni bRhatkalpa sUtrakI tathA prAyazcittavidhi meM sphuTa vicArayukta vyavahAra sUtrakI tathA api zabda ke arthavAle jAva padase gRhIta nizItha sUtrakI evaM dazAzruta sUtrakI niyuktiko artharUpa se jAnatA hai, vaha muni vyavahArI kahA gayA hai-" taMcevA'Nusajjate ' ityAdi / 61 usa vyavahArIkAhI anusaraNa karatA huA jo munijana aticAra ke prApta hone para zrutoktikA anusaraNa karake vyavahAravidhi prAyazcittako detA hai, usa munikA zrutAnusAra se yaha prAyazcitta pradAnarUpa vyavahAra vItarAgiyoMne zrutavyavahAra kahA hai ||8|| 64 aparakammo tayassI " ityAdi / AjJA nAmakA jo tRtIya vyavahAra hai, vaha isa prakAra se hai- jo tapasvI gamanazakti se hIna ho gayA hai, aisA vaha tapasvI zodhikAraka ke 66 have zruta nAmano vyavahuAranA je bIjo bheda che, tenuM svarUpa sUtrakAra auTa ure che-" kapparasa ya nijjutti" ityAhi--ne muni gRhastha sUtranI tathA prAyazcittavidhimAM spaSTa vicArayukta vyavahAra sUtranI tathA 'yadi' zabdanA arthavALA bhAva ' padathI gRhIta nizItha sUtranI ane dazAzruta sUtranI niyuktine arUpe jANe che, te muni vyavahArI kahevAya che. 1 9 1 " ta caivA' Nusajjate " ityAdi - te vyavahArInuM 4 anusaraNa karIne je munijana aticArAnI vizuddhine mATe zrutAktinuM anusaraNa karIne je prAyazcitta de che, te prAyazcita pradAna rUpa vyavahArane vItarAgIe zrutavyavahAra kahyo che. / 8 / " aparakammo tassI" tyAhi-Duve bhAjJA nAmanA zrIla vyavahAratu spaSTIkaraNa Ave che--koi tapasvI cAlavAne azakta banI gayeA che. tethI te zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA- aparAkamastapasvI gantuM yaH zodhikArakasamIpe / na zaknoti AgantuM sa zovikaro'pi dezAt / / 9 / / gAthA-aha paTTavei sIsaM desNtrgmnnntttthcetttthaao| icchAma'jjo ! kAuM, sohiM tujha sagAsammi // 10 // chAyA-atha pasthApayati zivyaM dezAntaragamana nssttcessttaaH| icchAma Arya / kartuM zopi tava sakAze // 10 // gAthA-to vavahAravihiNNU, aNusajjittA suobaeseNaM / sIsassa deI ANaM, tassa imaM deha pacchittaM // 11 // pAsameM prAyazcitta denecAleke samIpa jAneke liye asamartha ho rahA hai, tathA zodhikAraka bhI apane Azritta sthAnase usake pAsameM Ane ke liye asamartha ho rahA hai / / 9 / / " aha paTTavei sIsaM" ityaadi| aisI hAlatameM vaha tapasvi usa zoSikara prAyazcitta pradAtAke pAsa gUDhArtha padoMse yuktakara apane saMdezako dekara apane ziSyako bhejatA hai, usa saMdezameM vaha ziSyake mukhase aimA kahalavAtA hai ki-he Arya ! merI aba dezAntarameM AnejAnekI zakti nahIM hai, aura Apake pAsa prAyazcitta karanA cAhatA hUM // 10 // " so vavahAravihiNNU " ityAdi / taba vaha saMdezavAhaka ziSyake mukhase aisA sunakara zAstrokta paddhatike anusAra vicAra karatA hai, ki isa prakArake aticAra sevIke zeSikArakanI pAse prAyazcita levAne jaI zake tema nathI, tathA zoSikAraka (prAyazcita denAra muni) paNa pitAnA Azraya sthAnethI tyAM jaI zakavAne samaya nathI. / / ___"aha padavei sIsaM" tyA-sA 42nI paristhitimA ta tapasvI te zedhikAranI pAse, gUDhArtha padethI yukta evo pitAne saMdeza laIne pitAnA ziSyane mokale che. te sa deza dvArA te ziSya sAthe evuM kahevarAve che ke "he AI ! have huM eka jagyAethI bIjI jagyAe gamana karI zakavAne samartha nathI, tethI huM ApanI pAse AvI zakuM tema nathI, paNa huM ApanI AjJAnusAra prAyazcitta levA mAguM chuM ". ! 10 "so vavahAravihiNNU "tyA--tyAre te saMzayAne bhuse me sAMbhaLIne te zedhikAraka (gItArtha sAdhu) zAstrokta paddhati anusAra vicAra kare che ke A prakAranA aticAronuM sevana karanArane A prakAranuM prAyazcitta zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU011 vyavahArasvarUpanirUpaNam chAyA--sa vyavahAravidhijJaH, anupajya zrutopadezena / ziSyAya dadAti AjJAM, tasmai idaM dehi prAyazcittam // 11 // gAthA--jeNa'nayAi diDha sohIkaraNaM parassa kIrataM / tArisayaM ceva puNo, uppaNaM kAraNaM tassa // 12 // chAyA--yena anyadA dRSTaM, zodhikaraNaM parasya kriyamANam / tAdRzakaM caiva punaH, utpanna kAraNaM tasya // 12 // gAthA--so tammi ceva davve khette kAle ya kAraNe purise / tArisayaM ceva puNo karitu ArAho hoi / / 13 // chAyA--sa tasminneva dravye kSetre kAle ca kAraNe puruSe / tAzakaM caiva punaH, kArayan ArAdhako bhavati // 13 // liye yaha prAyazcitta denA cAhiye ataH vaha gUDhArtha padoMse yukta karake prAyazcittako ziSyase kaha detA hai, aura AjJA detA hai, ki tuma jAkara merI orase isa prAyazcittako denA // 11 // "jeNa'nayAi dihaM" ityAdi / dhAraNAkA nAma caturtha vyavahAra isa prakArase hai-jisa sAdhune kisI eka samaya aticAravAle sAdhuko apane aticAroMkI zuddhi karate hue dekha liyA ho aura aba use dekhane vAle sAdhuko yA usI prAyazcittako kiye hue pahilevAle sAdhuko kAraNa upasthita ho gayA hai // 12 // to vaha muni usI dravyake hone para usI kAla ke hone para usI kSetrake hone para basI kAraNake hone para usI puruSake hone para vaisehI prAyazcittako karavAtA hai, tohI ArAdhaka hotA hai // 13 // vaiyAvRtya devuM joIe. tethI te gUDhArthapothI yukta karIne ziSyane prAyazcita vidhi kahI de che, ane tene evI AjJA kare che ke tame jaIne mArA taraphathI temane A prAyazcita deje. ! 11 ! have vyavahAranA cothA bheda rUpa dhAraNa nuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave cha-"jeNa'nayAi diTuM" tyAha- sAdhume matiyArathI yukta yA kaI sAdhune pitAnA atiyArenI zuddhi karato joyo hoya, tyArabAda kayAreka te (dekhanAra) sAdhune athavA jeNe te prAyazcitta kareluM che evA sAdhune prAyazcitta levuM paDe evuM kAraNa upasthita thayuM hoya, te te muni e ja dravya, e ja kALa, eja kSetra e ja kAraNa ane eja puruSa hoya tyAre evuM ja prAyazcitta jo karAve che, te ja tene ArAdhaka kahI zakAya che. 12-13 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAso gAthA-yeyAvaJcakaro yA sIso cA desahiMDI vAyi / __ desaM avadhAreto cautyo hoi vavahAro // 1: / chAyA-paiyAratyakaro yA ziSyo vA dezahiNDako vApi / dezam avadhArayan , caturthako bhavati vyavahAraH // 14 // gAthA-bahuso bahussuehiM jovatto no nivArao hoi| cattaNuvattapamANaM jIeNa kayaM hayai evaM // 15 // chAyA-bahuzo bahuzrutaiH, yo vRtto no nivArito bhavati / vRttAnukRttapamANaM jItena kRtaM bhavati etat // 15 // iti / ayamarthaH-dhIrapuruSaprajJaptaH - dhIrapuruSaistIrthakagaNadharAdibhiH prajJaptaH parUpita AgamazrutavyavahAraH Agama eva zrutaM tapo vyavahAraH-AgamavyavahAra iti yAvat yathA yena prakAreNa asti, taM he ziSyAH / yUyaM mama sakAzAd jAnItakaranevAlA jo ziSya hotA hai, athavA deza deza meM bhramaNa karanepAlA jA ziSya hotA hai vaha deza dezake jaise 2 prAyazcittako dekhatA hai, usako jo dhAraNa karatA hai, prAyazcittake padoMko jo apane mana meM deza 2 ke anusAra dhAraNa karatA hai, vaha dhAraNA nAmakA caturtha vyavahAra hai // 14 // jIta nAmakA jo pAMcarcA vyavahAra hai, vaha isa prakArase hai-jo vyavahAra bahuzruta sAdhuoM dvArA anekabAra Acarita ho cukA ho tathA dUsaroM dvArA bhI vaha vyavahAra nivArita nahIM kiyA gayA ho isa taraha vRttAnuvRtta pravRtta huA-paramparAse Acarita humA vaha vyavahAra jIta vyavahAra hai, yaha prAyazcitta jIna vyavahArase kiyA gayA hotA hai, ataH jIta vyavahArase niSpanna yaha prAyazcitta hai // 15 // haiyAvRtya je karanAre je ziSya hoya che, athavA dezadezamAM bhramaNa karanAre je ziSya hoya che, te deza dezanA vividha prAyazcittone dekhe che ane temane pitAnA hRdayamAM dhAraNa kare che. A rIte prAyazcittanA padene judA judA dezanI prAyazcita vidhi anusAra pitAnA hRdayamAM dhAraNa karavA tenuM nAma dhAraNA che. ! 14 have vayavahArano chata nAmane je pAMcame bheda che tenuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- je vyavahAra bahuzruta sAdhuo dvArA anekavAra AcaravAmAM AvI cukyA che ane anya leke dvArA te vyavahAranuM khaMDana karavAmAM AvyuM na hoya, e paramparAthI Acarita thate je vyavahAra che tene jItavyavahAra kahe che. je prAyazcita paramparAgata vyavahArane AdhAre ApavAmAM Ave che, prAyazcittane jitavyavahAra janya prAyazcitta kahe che. 1pa ! zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u02 sU011 vyavahArasvarUpanirUpaNam avadhArayata / sa AgamavyavahAraH pratyakSaparokSabhedena dvividho jJAtavyaH // 1 // tatra pratyakSaH punarindriyaja moindriyajabhedena dvividho vodhyaH / indriyana pratyakSastatra pazcendriyArthaviSayakatvena paJcavidhaH / 2 / noindriyajanyaH matyakSastu saMkSepataH trividho bhavati / traividhyaM tasya kevalajJAnamanaHparyavajJAnAvadhijJAnabhedAd yodhyam // 3 // yasya muneH parokSo'pi AgamaH vastu svarUpasya sampaga nirNAyakatvAt pratyakSAgamasadRzo bhavati / candramukhIva-mukhe candratvApacarya yathA ramaNI candramukhItyabhidhIyate tathaiva upacArAt-sa munirapi AgamavyavahAravAn bhavati // 4 // amuM pArokSaM vyavahAraM zrutadharA Agamato vyavaharanti te zrunadharA ke ? ityAha-te hi parayAdividrAvaNe gandhahastisadRzAH caturdazapUrvadharA dazapUrvadharA nayapUrvadharAdha bodhyAH // 5 // sampati AgamavyavahAriNaH prazaMsAparAM gAthAmAha-'je jahamollaM' ityAdi / yad ratnaM yathAmUlyaM bhavati tat ratnavANi no nipuNaM yathA syAttathA jAnAti, iti-amunA prakAreNaiva pratyakSI pratyakSajJAnI api jAnAti yat , yo'tIcAravAn yena prAyazcittena dattena zuddhayati, sa tathaiva atIvAravate prAyazcittamapi ddaati||6|| itthaM yo muniH kevalajJAnena manAparyava jJAnena avadhijJAnena caturdazarvadharatvena dazapUrvadharatvena navapUrvadharatvena vA'tIcAravizuddhaye yat prAyazcittaM dadAti, tat prAyazcitadAnam AgamavyavahAraityucyate / atha zrutanAmaka dvitIyaM vyavahAramAhayo muniH kalpasya-vRhatkalpasUtrasya tathA-paramanipuNasya-prAyazcittavidhau sphuTavicArayuktasya vyavahAramUtrasya ca, evakAro'pyarthakaH, tena nizIthadazAzratayoH saMgrahaH, nizIthasya dazAzrutasya ca, niyuktim arthato vijAnAti. sa muniH upava. hArI anujJAtaH kathitaH / 7 / tam vyavahAriNameva anuSa nan-anuvaghnan anusaran yo muniH atIcAre samprApte yathoktam-zrutoktimanusmRtya vyavahAravidhi prAyazcittaM prayunakti dadAti, tasya muneH zrutAnusAreNa prAyazcittapradAnarUpa eSa vyayahAro vItarAgaiH zrutavyavahAraH zrutavyavahAra iti nAmnA prajJaptaH prarUpitaH // 8 // atha AjJAnAmakaM tRtIyaM vyavahAramAha-yaH aparAkramA=gamanazaktivanitaH tapasvI zodhikAraka samIpe prAyazcitta dAtuH samIpe gantuM na zaknoti, zodhikArako'pi dezAt-AzritasthalAt AgantuM na zaknoti // 9 // atha anantaraM sa tapasvI tasya zodhikArakasya samIpe ziSyaM gUDhArthapadaiH sandizya prasthApapayatimpreSayati, ki sandizya preSayati ? ityAha-he Arya ! dezAntaragamananaSTaceSTAH-azaktyA dezAntaragamane naSTAH ceSTA yeSAM tAdRzA vayam sakAze tvattaH zodhiprAyazcittaM kartumicchAmaH, iti // 10 // tataH sandezavAhakaH ziSyamukhAt sa vyavahAravidhijJaH zodhikArakaH zrutopadezena zAstreNa anuSajya-sandezaM yathAvad vicArya " tasmai zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre atIcArasepine munaye idaM prApazcittaM dehi " iti gUDhArthapadaiH tammai ziSyAya AjJAM dadAti, tat AjJAnAmAstRtIyo vyavahAraH // 11 / / iti / atha-dhAraNA. nAmakaM caturtha vyavahAramAha-yena sAdhunA anpadA anyasmin samaye atocArava. to'nyasya sAdhoH kriyamANaM zodhikaraNaM pAyazcitaM dRSTaM, tatya sAdhozcApi punaH tAdRzakameva kAraNe-mAyazcittakAraNaM samutpannam / 12 / sa muniH tasminneva dravye kSetre kAle kAraNe puruSe ca sati tAzameva prAyazcittaM kArayan ArAdhako bhavati // 13 // athavA-caiyAvRttyakaro yaH ziSyo dezahiNDako vApi yaH ziSyo bhavati, sa dezam avadhArayan yat prAyazcittapadAnAM dhAraNaM karoti, sa dhAraNAnAmakacaturthovyavahAro bhavatIti // 14 // atha jItanAmakaM paJcamaM vyavahAramAha-yazca vyavahAro bahuzruteH sAdhubhiH bahuzaH anekavAram vRttApAcaritaH, anyaizca sa vyavahAro na nivAritaH=na praviSiddhaH / tatazca sa vyavahAraH vRttAnuvRttapattA= paramparayA prani prApto bhavati / etat prAyazcinaM jItena-jItavyavahAreNa kRtaM bhavati / jInanAmakampapahAraniSpannamidaM prAyazcitamiti bhAvaH // 15 // iti / ___ aya AgapAdInAm utsargApavAdaM prAha-'jahA se' ityAdinA tasyavyavahatuH-prAyazcittadAtuH tatra-teSu AgamAdivyavahAreSu madhye, tasmin vA prAyaH zvinadAnAdi vyavahArakAle, tasmin vA vyavahartavye vastuni viSaye yathA yathAprakAra:-kevalAdInAmanyatamaH Agama: syAt , tadA Agamena vyavahAraM prasthApa. yet pravartayet na tu zrutAdibhiH, AgamApekSayA teSAmaprAdhAnyAt Agame'pi aba sUtrakAra AgamAdikoMke utsarga aura apavAdakA kathana karate haiM-" jahA se " ityAdi-prAyazcitta dAtAko una AgamAdi vyavahAroM ke bIcameM athavA-prAyazcitta dene Adike samayameM athavA vyavahAra karane yogya vastumeM jisa prakArakA kevala AdikoMme se koI eka Agama hotA hai, usa samaya usI Agamase vyavahAra calAnA cAhiye zrutAdise vyavahAra nahIM calAnA cAhiye kyoMki Agama AdikI apekSAse unameM have sUtrakAra Agama AdikanA utsarga ane apavAdanuM kathana kare che ___"jahAM se" tyAhi - prAyazcitahAtAsa, bhAgamA 2 vyavahAra kahe che, temAMthI Agamane (kevaLa Adi Agamana) je vyavahAra samaye zakya hoya te samaye Agamane AdhAre ja vyavahAra calAve joIe-zruta Adine AdhAre vyavahAra calAva joIe nahIM eTale ke jyAM sudhI Agamane AdhAre prAyazcitta ApI zakAya tema hoya tyAM sudhI zratAdine AdhAre prAyazcitta ApavuM joIe nahIM, kAraNa ke zratAdi karatAM AgamamAM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA. 5 u.2 sU. 11 vyavahArasvarUpanirUpaNam 67 kevalajJAnAdipUrva paryante SaDvidhe pUrvasmin sati pareNa pareNa vyavahAro na prakalpa nIyaH, uttarotarApekSayA pUrvapUrvasya sAtizayatvena balIyastvAditi 1 / yadi tatra Agamo na syAt , tarhi tatra yathAprakAraka zrutaM bhavet , tena vyavahAraM prasthApayet 2 / yadi tatra zrutaM no bhavettadA AjJathA vyavahAra prakalpayet 3 / AjJAyA abhAye dhAraNayA 4, tadabhAve tu jItena upavahAraM prakalpayet / etanigama panAha-Agamena yAvad jIteta bhAgamAdi jItAntarityeteH-paJcabhiH vyavahAraM prasthApayediti sAmAnyato nigamanam / vizeSatastu-yathA yathA tasya tatra Agamo yAvad jItaM apradhAnatA hai, kevalajJAnase lekara pUrva paryantake chaha AgamameM bhI pUrva pUrvake hone para Age 2 ke Agamase vyavahAra nahIM calAnA cAhiye kyoMki uttara uttarakI apekSAse pUrva meM sAtizayatA honese adhika balavattA hai, yadi vahAM Agama na ho to phira jisa prakArakA vahAM zruta ho usase vyavahAra calAnA cAhiye yadi yahA~ zruta na ho to phira vahAM AjJAse vyavahAra calAnA cAhiye AjJAke abhAvameM dhAraNAse aura dhAraNAke abhAva meM jItase vyavahAra calAnA cAhiye / yahI bAta "Agamena yAvat jItena" isa sUtra dvArA prakaTakI gaI hai, ki Agamase lekara jIta takake pAMca vyavahAroMse vyavahAra kara. nevAlA apanA vyavahAra calAye / isa prakArakA yaha kathana sAmAnya utsarga rUpase kahA gayA hai, parantu vizeSa rUpase apavAda rUpase yaha kathana isa prakArase bhI kahA gayA hai, ki vyavahAra karanevAlA jasA pradhAnatA rahelI che. kevaLajJAnathI laIne pUrva paryantanA cha AgamomAMthI pUrva pUrvano sadbhAva hoya tyAre uttara uttarane AdhAre vyavahAra calAvavuM joIe nahIM, kAraNa ke pAchaLanA prakAre karatAM AgaLanA prakAromAM sAtizayatA hevAthI adhika balavattA che. je Agamane vyavahAra zakaya na hoya te je prakAranA kRtano abhAva hoya te prakAranA zrata dvArA vyavahAra calAvo joIe. AjJAnA abhAvamAM dhAraNa vaDe ane dhAraNAnA abhAvamAM chata 43 vyavahAra yasApa . pAta " Agamena yAvat jItena" A sUga dvArA prakaTa karavAmAM AvI che. eTale ke vyavahArike AgamathI laIne chata paryantanA pAMca vyavahAre dvArA pitAne vyavahAra (aticAranI zuddhi karAvavA rUpa vyavahAra) calAvavo joIe A prakAranuM A kathana sAmAnya utsarga rUpe samajavuM, paraMtu apavAda rUpe ahIM A pramANe kahe zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre syAt tathA tathA vyavahAraM prasthApayennatu pravacanavirudai vyavahAraM prasthApayeditinigamanam 5 / samprati etairAgamAdibhiH vyavahataH phalaM praznadvAreNAda-' se phimAhu' ityAdinA, ' se ' tat=paJcavidhaM vyavahAraM kim-kimartham AhuH kathayanti, ekena AgamavyavahAreNaiveSTasiddheH, yataH zramaNA nirgranthA AgamabalikA: AgamayalasampannA eva bhavanti ? iti ziSyapaznaH / uttarayati-ityetaM pazcaviSaMpaJcaprakAraka vyavahAra-vyavaharamANaityapreNa sambandhaH yadA-yadA yasmin yasmin jahAM AgamAdi ho usase vahAM apanA vyavahAra calAye arthAt Agama na ho to zrutase zruta na ho to AjJApse AjJA na ho to dhAraNAse aura dhAraNA na ho to jItase apanA vyavahAra calAye, parantu vaha prava. canase viruddha vyavahAroMse apanA vyavahAra na claaye| ava praznakartA aisA prazna pUchatA hai, ki ina AgamAdikoMke anusAra vyavahArakartAko kyA phala hotA hai ? yahI bAta-"se kimAhu isa sUtra dvArA prazna rUpameM praphaTakI gaI haiM, arthAta yaha jo pAMca prakArakA vyavahAra kahA gayA hai, so kilipe kahA gayA hai ? kyoMki eka Agama vyavahArasehI iSTa phalako siddhi ho jAtI hai, kAraNa jo zramaNa jana hote haiM ve AgamarUpa balase sampannahI hote haiM, arthAt Agama rUpa balase sampannahI zramaNa jana hote haiM-isa ziSyake prazna ke uttarameM prabhu kahate haiM-" ityetaM" ityAdi-isa prakA. rake pAMca prakArake vyavahArako jaya 2 jahA~ 2 taba 2 vahAM 2 anidhivAmAM AvyuM che-" jyAM Agama Adi jene sadabhAva hoya tenA dvArA vyavahArike vyavahAra calAvavo joIe " eTale Agama na hoya te zrata vaDe, zrata na hoya te ajJA vaDe, AjJA na hoya te dhAraNa vaDe, ane dhAraNuM na hoya te jIta vaDe te pitAne vyavahAra calAve, paraMtu pravacananI virU ddhane vyavahAra te teNe calAvavuM joIe nahIM. prazna-"AgamAdike anusAra vyavahAra karanArane kayA phaLanI prApti thAya cha 1" se yAta " se kimAhu" tyA sUtra 121 prazna 32 58 karavAmAM AvI che. praznakartA e vAta pUchavA mAge che ke "eka Agama vyavahAra vaDe ja ISTaphalathI siddhi thaI jAya che, te pAMca prakAranA vyavahAranuM zuM prayojana che? zramaNe te AgamarUpa balathI saMpanna ja hoya che, te Agama vyavahAra sivAyanA vyavahAranI zI AvazyakatA che? uttara-" ityetaM " tyAdi-sA pAya ghAnA vyavahArana kyAre nyAre ane jyAM jyAM calAvavAnI AvazyakatA jaNAya, tyAre tyAre ane tyAM tyAM zrI sthAnAMga sUtra: 04 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- --- sughA TIkA sthA05 u02 sU011 vyavahArasvarUpanirUpaNam 69 kAle yatra yatra-yasmin yasmin prayojane yA kSetre vA yo ya ucitaH, tadA tadA tasminkAle tatra tatra-tasmin tasmin prayojane yA kSetre vA anizritopAzri. tam-apizrivaiH sarvAsAdoparahitaistIrtha karagaNadharAdibhiH upAzritaH svIkRta stam, apavA-'anizritopAzritam ' iti kriyAvizeSaNam / tatra-nizritaH ziSyatvamupAgataH, upAzritaH ziSyaeva vaiyAhatyakArakaH, nizritazca-upAzrita topAzrita hokara jo zramaNa nirgrantha acchI tarahase calAtA hai, vaha zramaNa nirgrantha AjJAkA ArAdhaka hotA hai, tAtparya isakA aisA hai-jo ziSyane aisI AzakAkI hai ki zramaNa nirgranthako eka Agama vyavahArakAhI Azya karanA cAhiye aura usalehI apanA vyavahAra calAnA cAhiye usa vyavahAroMkI use kyA AvazyakatA hai, so isakA uttara yahAM sUtrakArane isa prakAra se diyA hai-ki jisa 2 kAlameM jisa 2 prayojanameM athavA jisa 2 kSetrameM jo 2 vyavahAra ucita ho evaM usa usa kAlameM usa 2 prayojanameM athavA usa 2 kSetrameM jo 2 vyavahAra sarva prakArake AzaMsA doSoMse vihIna hue tIrthaMkaroM dvArA svIkRta huA ho usa 2 vyavahArase apane vyavahArako karanevAlA calAnevAlAhI zramaNa nirgrantha AjJAkAArAdhaka hotA hai| yahAM " anizritopAzritaM" padako " vyavahAraM " isa padakA vizeSaNa mAnakara aisA artha kiyA gayA hai, athayA "anizritogazritaM" isa padako jaba kriyA vizeSaNa anizrita pAzrita thaIne je zramaNa nigraMtha sArI rIte calAve che, te zramaNa nigraMtha jinAjJAne ArAdhaka gaNAya che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-je ziSya evo saMdeha karyo che ke zramaNa na the eka Agama vyavahArane ja AdhAra levo joIe ane tenI madadathI ja pitAno vyavahAra calAvo joIe--anya vyavahAronI AvazyakatA ja zI che ! te tene uttara satrakAre ahIM A pramANe dIdhe che-- je je kALe, je je prajanamAM athavA je je kSetramAM je je vyavahAra ucita hoya, ane te te kALe, te te prajanamAM athavA te te kSetramAM je je vyavahAra sarva prakAranA AzaMsA dethI vihIna banelA tIrthakaro dvArA svIkRta thaye hoya, te te vyavahAra pramANe pitAne vyavahAra calAvanAra zramaNa nigraMtha ja bhagavAnanI AjJAne ArAdhaka gaNAya che. ahI " anizritopAzrita" mA 54ne "vyavahAraM " mA parnu vizeSa bhAnAna // prabhArI ma 42pAmA mAnya che. pAya " anizritopAzrita" mA pahane je kriyAvizeSaNa mAnavAmAM Ave te A pramANe artha thAya che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __sthAnAGgasane zvati-nizritopAzrito, to na vidyate yasmistad yathA syAttathA-abhigrahavizeSa mapekSya na pInaziSyAn adIkSayan purAtanaziSyaizca vaiyAratpamakArayannityarthaH / yadvAnizritaM rAgazca, upAzritaM-dveSazca nizritopAzrite, te ubhe na vidyate yasmistad yayAsyAttathA rAgadveSarjitaH sani-parthaH / athavA-nizritaM ca-pAhArAdi lAbhecchA, upAzritaM ca ziSyadAya lAyapekSA, etadvayaM nAsti yasmistad yathAsyAtathA-AhArAdipadArthalAbhecchAra hitaH, ziSyadAyakakulApekSA rahitazca sannityarthaH / samyak padhAkalpaM vyavaharamANaH-parvoktavyakAraM kurvANaH AjJApAjinAjJAyA A. rAdhako bhavatIti / ataepa paJcavidhavyavahAreNa vyavaharaNa moktaM bhgvdbhiriti|muu011|| zravaNaprastAvAt saMyatAnAM tatpratipakSa pUtAnAma saMpatAnAM ca suptanAgararavarUpamAha mUlam -saMjatamaNuslANaM sutANaM paMca jAgarA paNNattA, taM jahA-sadA jAva phAsA / saMjatamaNustANa-jAgarANaM paMca suttA paNNatA, taM jahA-saddAjAva phaalaa| asaMjayamaNussANaM suttANaM vA jAgarANaM vA paMca jAgarA paNattA, taM jahA-sadA jAva phAsA // sU0 12 // rakhA jAtA hai, taba isa pakSa meM aisA artha hotA hai, ki abhigraha vize. SakI apekSA karake navIna ziSyoMko dIkSA na dete hue aura purAne ziSyoMse vaiyAvRttya na karAte hue athavA rAgadveSase rahita hote hue athavA-AhArAdika lAbhako icchAse aura upAzrita-ziSyadAyaka kulakI apekSAse rahita hote hue kalpake anusAra pUrvokta vyavahArako karanevAlA zramaNa nirgrantha jinAjJAkA ArAdhaka hotA hai, isa taraha paMcavidha vyavahArase vyavahAra karanA bhagavAnne kahA hai / sU0 11 // abhigraha vizeSanI apekSAe navIna ziSyone dIkSA na denAra, ane jUnA ziSya pAse vaiyAvRtya nahIM karAvatA evA athavA rAgadveSathI rahita banelA evA athavA AharAdika lAbhanI IcchAthI ane upAzrita-ziSyadAyaka kulanI apekSAthI rahita banatA thakA kalpa (niyama) anusAra pUrvokta vyavahArane calAvanAra zramaNa nigraMtha jinAjJAne ArAdhaka ja gaNAya che. A rIte pAMca prakAranA vyavahAra vaDe vyavahAra karavAnuM calAvavAnuM bhagavAne kahyuM che. je sU. 11 che zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA0 5 u02 sU012 saMyatAsaMyatAnAM suptajApratAnirUpaNam 71 chAyA-saMyatamanuSyANAM susAna paJca jAgarAH prajJaptAH, tadyathA-zabdA yAvat sprshaaH| saMyatamanuSyANAM jAgarANAM pazca supnAH prajJaptAH, tadyathA-zabdA yAvat sparzAH / asaMyatamanuSyANAM sunAnAM vA jAgarANAM vA paJcajAgarAH prajJaptAH, tadyathA zabdA yAvat sprshaaH|| sU0 12 / / TIkA-'saMjayamaNussANaM' ityAdimuptAnAM nidAvatAM saMyatamanuSyANAMsAdhUnAM paJca nAgarA:-jAgratIti jAgarAH jAgara iva jAgarA:-asuptavat prajJaptAH / te ke ? ityAha-tadyathA-zabdAH yAyat sarzAiti / ayaM bhAvaH-zabdAdayo hi sunAnAM saMyatAnAM prajvaladanalavadapratihatazaktimanto bhavanti, tasmin kAle teSAM karmabandha kAraNasya nidrArUpamAdasya sadmAvAta. tatazca sumAvasthAyAM pratibu dAste zabdAdayaH karmabandhakAraNaM bhavantIti / tathA___ zramaNake prastAvase hI aba sUtrakAra saMyatoMke aura inake pratipakSa asaMyatoMke supta evaM jAgara svarUpakA kathana karate haiMTIkArtha-'saMjayamaNussANaM suttANaM paMca jAgarA paNNattA' ityAdi suutr12|| jo saMyata manuSya sAdhujana nidrAyAle haiM, unake asuptakI tarahapAMca jAga. raNa kahe gaye haiM ve isa prakAra se haiM-zabda yAvat sparza isakA bhAya aisAhai. jo saMyatajana suptahaiM, unako zabdAdika prajyalita agnikI taraha aprati hata zaktivAle hote haiM. kyoMki usa kAla meM unake karmapandhakA kAraNabhUta nidrArUpa pramAdakA sadbhAya hotA hai, isaliye supta avasthAmeM patibuddha hue apratihata zaktivAle bane hue ve zabdAdika karmayandhake kAraNa hote haiN| tathA jo saMyatajana bhanindrita haiM-sacena haiM-unake pAMca jAga zramane prastAva cAlI rahyuM che, tethI have sUtrakAra saMyata ane asaMyatanA supta ane jAgaraNa varUpanuM kathana kare che-- TImAtha-" saMjayamaNussANaM suttANaM paca jAgarA paNNatA" tyAha-- 2 sayata manuSyo (sAdhume!) nidrApAra ( masAvadhAna ) DAya cha, temanA asumanA jevAM pAMca jAgaraNa kahyAM che--te pAMca jAgaraNa zabdathI laIne sparza payaMtanA grahaNa karavA. A kathanano bhAvArtha nIce pramANe che- je saMtajana sukha che temane mATe zabdAdika prajavalita agninI jema apratihata zaktivALAM hoya che, kAraNa te kALe temanAmAM karmabandhanA kAraNabhUta nidrArUpa pramAdane sadUbhAva heya che. tethI supta avasthAmAM pratibaddha thayelA apratiSThita zaktivALA banelA te zabdAdika karmabaMdhane kAraNabhUta bane che. je saMyata jana anidrita (sAvadhAna) che, temanA pAMca jAgaraNa sutanA zrI sthAnAMga sUtra :04 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sthAnAGgasUtre jAgarANAm anidritAnAM sAdhUnAM paJca sutAH-mumAiya-nidritavat , prajJaptAH / te ke ? ityAha-zabdA yAvat sparzAH / jAgaritAnAM sAdhUnAM zabdAdayaH paJca bhasyacchannAgnivat pravihatazaktayo bhavanti, tasmin kAle karmabandhakAraNIbhUtasya pramAdasyAptattvAt , tatazca jAgradavasthAyAM te na teSAM karmabandhakAraNaM bhavantIti / atha asaMyatAnAzritya pAha-' asaMjaya ' ityAdinA / suptAnAM vA jAgarANAM vA asaMyatamanuSyANAm bhasaMyaminA zabdAdayaH paJca jAgarAH anidritA bhavanti / artha bhAvA-prataMyatAhi pramAdavanto bhavali, atamtepAM svapnajAmadumayAvasthAyA. mapi zabdAdayo'pratihatazaktikatvAt karmabandhahetukA bhavantIti // mu0 12 // raNa supta kI taraha kahe gaye haiM-nidinakI taraha prakaTa kiye gaye haiM, ve pAMca jAgaraNa zabdase lekara sparza taka haiM, tAtparya aisA hai, ki jo saMyatajana jAgarita hote haiM, unake zabdAdika pAMca jAgaraNa bhasmase AcchAdita huI-DhaMkI huI agnikI taraha pratihata zaktidhAle hote haiM, kyoMki usa kAla meM karmabandhake kAraNabhUta pramAdakA asatya rahatA hai, isaliye ce jAgrata avasthAmeM unako karmabandha ke kAraNa nahIM hote haiM. "asaMjaya" ityAdi- asaMyata manuSya cAhe supta ho cAhe jAgarita ho unake to zabdAdika pAMca jAgaraNa sadA anidritahI hote haiM, isakA bhAva aisA hai, asayata jIva pramAdadhAle hote haiM, isaliye unheM svapna avasthAmeM evaM jAgrata avasthA meM donoM avasthAmoM meM bhI zabdA. dika apratihata zaktiyAle hone se karmavandhake hetu hote haiM // 10 12 // samAna kahyA che-nidrita jevA prakaTa karavAmAM AvyA che. zabdathI laIne parza paryantanA pAMca jAgaraNa samajavA. A kathanano bhAvArtha e che ke je saMyata manuSya jAgRta hoya che, temanA zabdAdika pAMca jAgaraNa jenA para rAkha vaLI gaI che evA agninA jevA pratihata zaktivALA hoya che, kAraNa ke te kALe karma baMdhanA kAraNabhUta pramAdane abhAva rahe che, tethI jAgRta avasthAmAM temane karmabandha thavAnA kAraNene abhAva rahe che. " asaMjaya " tyAhi--masayata bhanuSya! ma suna lIya 3 na ta hoya, paNa temane mATe te zabdAdika pAMca jAgaraNa sadA anidritasamAna ja hoya che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-asaMyata manuSya pramAdavALA hoya che. tethI temane mATe te supta ane jAgRta A bane avasthAmAM zabdAdika apratihata zaktivALA hovAthI kamabadhamAM kAraNabhUta bane che. sU. 12 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA syA05 u02 sU013 karmabandhakAraNanirUpaNam saMyatAsaMyatAdhikArAttadubhayasaMbaddhaM sUtramAha mUlam-paMcahiM ThANehiM jIvA rayaM AdijaMti taM jahA.pANAivAeNaM jAva pariggahaNaM / paMcahiM ThANehiM jIvA rayaM vamaMti, taM jahA-pANAivAyaveramaNeNaM jAya pariggahaveramaNeNaM ||suu013|| ___ chAyA-paJcabhiH sthAnaH jIvA raja Adadati, tadyathA-prANAtipAtena yAvat parigraheNa / paJcabhiH sthAnaH jIvA rajo vamanti, tadyathA-prANAtipAtaviramaNena yAvat parigrahaviramaNena // mU0 13 // TIkA-paMcahi ThANehi' ityAdi paJcabhiH sthAnaH jIyAH rajaH-rajyate-jIvasya zuddhasvarUpaM malinaM kriyate. 'neneti-rajaH karma Adadati gRhNanti badhnantIti yAvat / tadyathA-prANAtipAtena yAvat parigraheNa / prANAtipAtAdiparigrahAntAH paJca jIvasya karmavandhakAraNAni bhayantIti bhaavH| tathA-jIvAH paJcabhiH-sthAnaH rajaHkarma vamanti-udgilanti kSapayantIti yAvat / tadyathA-prANAtipAtaviramaNena yAvat parigrahaviramaNeneti ||suu013|| ___ saMyata aura asaMyatake adhikArase ina donoMse saMbaddha sUtrakA kathana sUtrakAra karatehaiM-'paMcahiM ThANehiM jIyA rayaM Adijjati' ityAdi ____TIkArtha-pAMca kAraNoMse jIva rajako jIvake zuddha svarUpako malina karaneke kAraNake kAraNa karmarajako bAMdhate haiM, ve pAMca kAraNa ye haiMprANAtipAta yAvat parigrahakA tAtparya yahI hai, ki prANAtipAtase lekara parigraha takake pAMcoMhI pApa jIvako karmabandhake kAraNa hote haiN| tathA jIva pAMca kAraNoMse karmoM kA kSaya karate haiM, ve pAMca kAraNa ye haiM prANAtipAta ghiramaNa yAvat parigraha viramaNa // suu013|| saMyata ane asaMyatanA adhikAra sAthe saMbaddha evA kamareja viSayaka sUtranuM ve suutr||24thn 42 che." paMca hi ThANehiM jIvA rayaM AdijjaMti" tyAha TIkAthe-pAMca kAraNone lIdhe jIva potAnA zuddha svarUpane malina karanAra rajanI (bhI ) mAyaTa 42 che. te pAMya 412the| nIya pramAko che-- prANAtipAtathI laIne parigraha paryantanA kAraNe ahIM grahaNa karavA joIe. A kathanane bhAvArtha e che ke prANAtipAtathI laIne parigraha paryantanA pAMce pApa jIvane karmane babdha karAvavAmAM kAraNabhUta bane che. tathA prANAtipAta viramaNathI laIne parigraha viramaNa paryantanA pAMca kAraNene lIdhe jIva kamene kSaya kare che. sU. 13 che sthA0-10 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 sthAnAGgasUtre saMyatAnevAdhikRtya sampati sUtradvayamAha mUlam-paMcamAsiyaM NaM bhikkhupaDima paDiyannassa aNagArassa kappaMti paMca dattIo moyaNasta paDigAhettae paMca pANagassa // sU0 14 // chAyA-pazcamAsikI khalu bhikSupattimA pratipannasya anagArasya kalpanne pazca dattayo bhojanasya pratigrahItuM pazya pAnakasya // sU0 14 // TIkA-paMcamAsiyaM ' ityAdivyAkhyA spaSTA // sU0 14 // mUlam -paMcavihe uyaghAe paNNatte, taM jahA-uggamovaghAe 1, uppAyaNovaghAe 2 esaNovaghAe 3 parikammovaghAe 4 pariharaNovaghAe 5 / paMcavihA visohI paNNattA, taM jahA-uggamavisohI 1 upAyaNavisohI 2 esagAvisohI 3 parikammavisohI 4 pariharaNavisohI 4 ||suu0 15 // chAyA--paJcavidhaupaghAtaH prajJaptaH, tadyathA-udgamopaghAtaH 1 utpAdanopaghAtaH 2 eSaNopaghAtaH 3 parikarmopaghAta: 4 pariharaNopaghAtaH 5 / paJcavidhA vizodhayaH prajJaptAH, tadyathA-udgamavizodhiH 1 utpAdanAvizodhiH 2 eSaNApizodhiH 3 parikarmavizodhiH 4 pariharaNavizodhiH 5 // sU0 15 // TIkA--paMcavihe ' ityAdi upaghAtaH azuddhatA, sa paJcavidhaH prajJaptaH / paJcavidhatvamevAha-tadyathA-udgamo. paghAta:-udgamaiH udgamadoSairAdhAkarmAdibhiH SoDazavirdhabhaktapAnopakaraNavasatInAm saMyatoMko lekarahI sUtrakAra aba ye do sUtra aura kahate haiM-- 'paMcamAsiyaM NaM bhikkhupaDimaM paDivanassa aNagArassa' ityAdi 14 // TIkArtha-paMcamAsikI bhikSu pratimAko prApta munike liye pAMca dattiyAM bhojanakI aura pAMcahI dattiyAM pAnakakI lenA zAstravihIta haiM ||suu. 14 // saMyatone anulakSIne ja have sUtrakAra nIcenA be sUtre kahe che. sAtha-" pacamAsiya NaM bhikkhupaDima paDivanassa aNagArassa" tyAha pAMca mAsika bhikSu pratimAnI ArAdhanA karanAra munine pAMca bhejananI dattio ane pAMca pAnaka (peya) nI dattio levI kalpe che. sU. 14 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU014 upaghAtasvarUpanirUpaNam 75 upaghAtA=azuddhatA 1 / utpAdanopaghAtaH-utpAdanAbhiH dhAnyAdibhiH SoDazabhiH rutpAdanAdoSairbhaktapAnAdInAmazuddhatA 2 // eSaNopaghAtaH-eSaNayA zaGkitAdibhirdazabhireSaNAdoSairupaghAtaH 3 / parikopaghAtaH-parikarma-catrapAtrAdeH chedanasIvanAdi, tena upaghAtA-vastrapAtrAderakalpanIyatA / tatra vastrasya parikarmopaghAto yathA____ 'paMcavihe uvaghAe paNNatte' ityAdi sUtra 15 // TIkArtha-upaghAta zabdakA artha azuddhatAhai, yaha azuddhatApAMca prakArakI kahI gaI hai-udgamopaghAta 1 utpAdanopaghAta 2 eSaNopaghAta 3 parikapighAta 4 aura pariharaNopaghAta 5 pAMca prakArako vizodhi kahI gaI hai-jaise-udgama vizodhi 1 utpAdanAvizodhi 2 eSaNAvizodhi 3 parikarmavizodhi 4 aura pariharaNa vizodhi 5 / ___ AdhAkarma Adi 16 prakArake udagama doSoMse bhaktapAna upakaraNa inake AlayoMkI-sthAnoMkI azuddhatA yaha udgamopaghAta hai 1 / dhAtrI Adi 16 prakArake utpAdanA doSoMse bhaktapAna AdikoMkI azuddhatA yaha utpAdanopaghAta hai 2 // zaGkita Adi 10 prakArake eSaNA doSoMse bhaktapAna AdikoMkI azuddhatA eSaNopaghAta hai 3 / vastrapAtra AdikoMkA chedanA sInA Adi parikarma hai, isase jo vastrapAtra AdikI akalpa. nIyatA hai, vaha parikapighAta hai 4 / vastrakA parikapighAta aisA hai__ " paMcavihe upapAe paNNatte " dhyaaTIkArtha-upaghAta eTale azuddhatA. te azuddhatA rUpa upaghAtanA nIce pramANe pAMya 54.2 4i cha-(1) gomAta, (2) G iard, (3) messo| dhAta, (4) paripAta bhane (5) pridd6|54aat. pAMya AnI vivi (vizuddhatA) 4ii che--(1) bhavizApi, (2) Grule vizAdhi, (3) meSavizApi, (4) 5.24bhAvipa bhane (5) pariNa vidhi. AdhAkama deza Adi 16 prakAranA udgama kahyA che. AhAra, pANI, ane upakaraNanA sthAnanI azuddhatAnuM nAma umepaghAta che. dhAtrIdeSa Adi 10 prakAranA utpAdana dethI AhAra AdimAM je azuddhatA AvI jAya che tenuM nAma utpAdanepaghAta che. zaMkita Adi 10 prakAranA doSothI AhAra AdimAM je azuddhatA AvI jAya che tene eSaNepaghAta kahe che. vasa pAtra Adi konuM chedana karavuM athavA sAMdhavuM, tenuM nAma parikarma che. tene kAraNe vAdimAM je aka9panIyatA Ave che tene parikarmopaghAta kahe che. 50nA parimanu2535 25 // 2j DAya cha-" tiNhuvAri phAliyANaM " tyAle. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgastre " tiNhupariphAliyANaM, vatthaM jo phAliyaM tu saMsIve / paMcaNhaM egataraM, so pAvai ANamAINi // 1 // " chAyA-trayANAmupari pATitAnAM vastraM yaH pATitaM tu saMsIvyet / pazcAnAmekatamat sa prApnoti AjJAdIni / / 1 // iti / ayaM bhAvaH-yaH paJcAnAm UrNAdi paJcavidhAnAM vastrANAM madhye ekatamat= anyatamaM vastraM trayANAM pATitAnAm-tisRNAM viggalikAnAm upari pATitaM tu= yadi saMptIvyet , tadA sa sAdhuH AjJAdIni AjJAvirAdhanAdi doSAn mApnotIti / pAtrasya parikarmopaghAto yathA" avalakkhaNegabaMdhe, dugatiga airegabaMdhaNaM vaavi| jo pAyaM pariyaTai, paraM divaDAo mAsAo // 1 // " chAyA-apalakSaNaikabandhaM dvikatrikAtirekabandhanaM vApi / yaH pAtraM parivartayati paraM dvathapArdAt mAsAt // 1 // iti / "tiNhupari phAliyANaM " ityaadi| jo sAdhu urNA Adi pAMca prakArake vastroM meM se kisI eka vastrako phaTe hue tIna thegalI se adhika thegalI lagAye yaha sAdhu AjJA virAdhanA Adi doSoMko prApta karatA hai, pAtrakA parikapighAta isa prakArase haiM " avalakkhaNegabaMdhe " ityAdi / jo pAtra svarUpa rahita ho evaM eka bandhanabAlA ho aise usa pAtrako jo sAdhu 1 // DeDha mAsase adhika samaya taka rakhatAhai, vaha sAdhu AjJAvirAdhanA Adi doSavAlA hotA hai, acche lakSaNavAlA pAtra eka bandha. nase yukta huA bhI yadi 1||ddeddh mAhase bhI adhika kAmameM le liyA jAtA hai, to usase sAdhuko AjJA virAdhanA Adi doSa nahIM lagatA hai| - je sAdhu uNuM ( unanA banAvelAM) Adi pAMca prakAranA vastromAMthI koI paNa eka prakAranA phATelA ane traNa karatAM vadhAre thIgaDAM lagAve che, te te sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAya che. pAtrane parikarmopaghAta A rana xam cha. " avalakkhaNegabaMdhe " tyAha-- je pAtra svarUpa rahita hoya ane eka banavALuM hoya, te pAtrane 1 mAsa karatAM adhika samaya sudhI potAnI pAse rAkhanAra sAdhu AjJAvirAdhanA Adi dejavALe gaNAya che. je pAtra sArAM lakSaNovALuM ane eka anyanavALuM hoya, tene 1 mAsathI adhika samaya sudhI upayogamAM levAmAM Ave te tethI sAdhune AjJAvirAdhanA Adi deSa lAgatA nathI. be athavA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU015 upaghAtasvarUpanirUpaNam 77 ayaM bhAvaH - yat pAtram apalakSaNaikavandham - apagataM lakSaNaM = svarUpaM yasya tat evaMbhUtaM sat ekabandham = ekabandhanayuktaM bhavet tat pAtraM yaH sAdhuH dvayapAdhatidvitIyam apAyasmiMstad dvayapArddha tasmAt sArddhAt mAsAt paraM parivarttayati= paribhra sa AjJAvirAdhanAdidoSabhAgU bhavati / sulakSaNaM pAtramekavandhanayuktamavi samAsAtparamapi paribhuJjAnaH sAdhuH AjJAdidoSabhAg no bhavati / tathA dvikatrikAtirekabandhanaM dvAbhyAM bandhanAbhyAM tribhyo bandhanebhyazcAdhikavandhanayuktaM catubandhanayuktaM sulakSaNamapi pAtra sArdhamAsAtparaM paribhuJjAnaH sAdhurAjJAdidoSabhAgU bhavati / kiMcidUna caturvandhanayuktaM pAtra paribhuJjAnaH sAdhustu AjJAdivirAdhako na bhavatIti bodhyam / vasateH parikarmopaghAtastu 66 dUmiya dhUmiya vAsiya, ujjoiya balikaDA avattA ya / sittA saMsadvAvi ya, akappaNIyA u sA vasahI // 1 // " chAyA - dhavalitA dhUmitA vAsitA udyotitA valikatA avyaktA ca / siktA sammRSTA'pi ca akalpanIyA tu sA vasatiH || 1 || iti | ayaM bhAvaH - yA vasatiH - dhavalitA - zubhrIkRtA, dhUmitA = daMzamazakAdInA vinAzAya kRtadhUmA, vAsitA = mugandhitA, udyotitA - pradIpAdinA prakAzitA, tathA do bandhanoM se yA tIna bandhanoM se adhikavandhana yukta-cAra bandhanayukta pAtra yadi sulakSaNavAlA bhI hai, to use jo sAdhu 1 || DeDha mAsa se adhika samaya taka apane kAmameM letA hai, vaha sAdhu AjJA bhaMga Adi doSoMkA pAtra mAnA jAtA hai / parantu kucha kama cAra bandhanayukta pAtrako apane kAma meM lenevAlA sAdhu AjJAdikA virAdhaka nahIM hotA hai, basa. tikA parikamepaghAta isa prakAra se hai " dUmiya dhUmiya vAsiya " ityAdi / tAtparya yaha hai ki jo vasati (upAzraya) dhavalita ho cUne se pota kara traNa karatAM adhika eTale ke cAra, pAMca Adi anyaneAthI yukta pAtra sulakSayukta DAvA chatAM paNa tenA 1! mAsathI adhika samaya panta upayAga karanAra sAdhu AjJAvirAdhanA Adi doSAne pAtra gaNAya che, parantu cArathI ochA andhanayukta pAtraneA 15 mAsathI adhika samaya mATe upayega karanAra sAdhu AjJAdinA virAdhaka gaNAtA nathI. vasati ( raheThANu) nA parika paghAta yA ahArano che. " dUmiya dhUmiya vAliya " hariyAhi- vasati (rakheDA) yUnA Ahi vaDe ghoNelI hoya, bhanchara, yAMtha, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasane balikRtA-kUrAdinA bhUtArtha baliH kRto yasyAM sA, avyaktAgomayAdinA upa liptA, siktA-jalasekayuktA, tayA-saMsRSTA sammArjitA cApi bhavati, sA vasatiH akalpanIyA bodhyeti / tathA-pariharaNopaghAtA-pariharaNam AsevanaM, tena upaghAtA-upadhyAderaphalpanIyatyam / tatra-upadheH pariharaNopaghAto yathA-ekAki hiNDakena sAdhunA yadAsevitamupakaraNaM tad grahItuM na kalpate iti / parantu sa gacchanirgataH sAdhurekAkI sannapi jAgarti, dugdhAdivikRtiSu ca pratibaddho na bhavati, tadA cireNApi gacche samAgacchato'sya sAdhorupadhiH grahItu kalpate / saphedakI gaI ho daMzamazaka AdikoMke vinAzake liye jisameM dhUma kiyA gayA ho, dhUpa Adi jalAkara jise sugaMdhita kiyA gayA ho, pradIpa Adise jise prakAzayukta kiyA ho, bhUtake liye jisameM mAna Adise bali dI gaI ho, gocara Adise jo lIpI gaI ho, jalakA jisameM chiDa. kAva kiyA gayA ho aura jisako kUDAkacarA nikAla kara sApha kara diyA gayA ho aisI yaha vasati sAdhujanoMko Thaharaneke liye akalpa nIya hai, pariharaNopaghAta isa prakArase hai-pariharaNa nAma AsevanakA hai, isase jo upadhi AdikI akalpanIyatA hai, yaha pariharaNopaghAta hai, isameM upadhikA pariharaNopaghAta isa prakArase hai-ekAkI bhramaNa karanevAle sAdhuke dvArA Asevita jo upakaraNa ho vaha lenA yogya nahIM hai, parantu gacchase nirgata sAdhu akelA hotA huA bhI yadi jAgarita hai-dugdhAdi vikRtiyoM meM pratibaddha nahIM hotA hai, to bahuta dinoMke bAda bhI gacchameM Ane para usa sAdhukI upadhi Adi lenA kalpya hai tduktmAdine nAza karavA mATe mATe karavAmAM AvyuM hoya, dhUpa Adi vaDe jene sugandhayukta karavAmAM Avela hoya, pradIpa paDe jene prakAzita karavAmAM Avela che, jemAM bhUtane mATe aDadanA bAkaLA vagere bALI devAmAM Avela hoya, chANa Adi vaDe jene lIMpavAmAM Avela hoya, jemAM pANI chAMTavAmAM AvyuM hoya, jemAMthI kacare pUje sApha karAvavAmAM Avela hoya, evI vasati (sthAna) sAdhune rahevAne mATe akalpanIya gaNAya che. pariharaNapaghAtanuM svarUpa A pramANe che-pariharaNa eTale Asevana. upAdhi AdinI je akalpanIyatA che, tene pariharaNepaghAta kahe che. temAM upadhine pariharaNopaghAta A prakArane che-ekalA vihArI sAdhu dvArA A vita je upakaraNa haya, te levA gya nathI, paraMtu gacchamAMthI nIkaLI gayele sAdhu ekala vihArI hovA chatAM paNa jAgRta heya (dUdha Adi vikRtiomAM apratibaddha heya) te e sAdhu ghaNA divasa pachI paNa rachamAM pAcho zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 5 u. 2 sU.15 upaghAtasvarUpanirUpaNam 79 taduktam " jaggaNa apaDibajhaNa, jaivi cireNa na uchme|" chAyA-jAgaraNam apratibandho yadyapi cireNa nopahanyate / iti / tathA-vasateH pariharaNopaghAto yathA-yaH kazcit sAdhuryatra vasatyAM zepakAlasya mAsamekaM varSAkAlasya yA cAturmAsI sthityA punastatreya tiSThati tataH sA vasatiH kAlAtikrAntadoSaduSTA bhavati / yaH sAdhuH yatra vasatyAM zeSakAlasya mAsa. mekaM tiSThati, varSAkAlasya yA cAturmAsoM tiSThati, tato vihatya tadviguNaM kAlamanatiyApya yadi punastatraiva satau samAyAti tadA sA vasatirUpasthAnadoSaduSzA bhavati / taduktam-- " uuvAsA samaIyA, kAlAtIyA u sA bhave sejaa| sA ceva uvaTThANA, duguNa duguNaM avajjitA // 1 // " " jaggaNaappaDivajjhaNa" ityaadi| calatikA (upAzraya)pariharaNopaghAta isa prakArase hai-jo koI sAdhu jisa vasatimeM zeSakAlake eka mAsa taka athavA varSAkAlake cAra mAsa taka Thahara kara punaH vahIM para Thahara jAtA hai, vaha vasati kAlAtikAnta doSase duSTa hotI hai, jo sAdhu jisa vasatimeM zeSa kAlake eka mahinA taka ThaharatA hai, athavA varSAkAlake cAra mAsa taka ThaharatA hai phira isake bAda vahAMse vihAra kara yadi usase dviguNita kAlako samApta nahIM karake usI vasatimeM A jAtA hai, to vaha vasati upasthAna doSase doSayukta hotI hai-kahA bhI hai-" uuvAsA samaIyA" ityAdi / AvI jAya, te te sAdhunI upAdhi Adi levA gya (kalpanIya) gaNAya che. 4 5 cha , " jagaNa appaDiyajjhaNa" tyAhi vasati (raheThANa) ne pariharaNe paghAta A prakArano che-sAdhuone zeSakALamAM eka mAsa sudhI ane comAsAmAM cAra mAsa sudhI eka ja jagyAe rahevAnuM ka9pe che. jo eka ja jagyAe tethI vadhAre samaya sudhI rahe te te vasati kAlAtikAnta deSathI dUSita thAya che. je kaI sAdhu amuka vasati (sthAna) mAM roSakALamAM eka mAsa sudhI ane varSAkALamAM cAra mAsa sudhI rahIne tyAMthI vihAra kare che, paNa tenA karatAM bamaNe samaya vyatIta thaI gayA pahelAM te vasatimAM Ave, te te vasati upasthAna daSathI dUSita thAya che. kahyuM paNa che ke " uuvAsA samaIyA " tyAha-- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasne chAyA-RtuvarSAH samatItAH kAlAtItA tu sA bhavet shyyaa| sA eva upasthAnA dviguNaM dviguNam avarjayitvA // 1 // iti / tathA-bhaktasya pariharaNopaghAtaH pariSThApakaM pati bhavati / taduktam-" vihigahiyaM vihi taM, airegaM bhattapANamottavyaM / cihigahiya cihibhutte, ettha ya cauro bhave bhaMgA // 1 // ahmAvi ya vihigahiyaM, vihibhuttaM taM gurUha'NunnAyaM / sesA nANumAyA gahaNe dinne ya nijjuhaNaM " // 2 // chAyA--pidhigRhItaM vidhimuktam atirekaM bhaktapAnaM bhoktavyam / vidhigRhIte vidhimukte, atra ca catvAro bhaveyubhaGgAH // 1 // athavA'pi ca vidhigRhItaM vidhibhukaM tadgurubhiranujJAtam / zeSA nAnujJAtA gRhIte datte ca niyU haNA // 2 // iti / ni haNA tyaagH| gurubhirazanAdikaM pariSThApayitumAjJaptaM ziSyaM prati pariSThApyAzanAdiviSayakaH pariharaNopaghAto bhavatIti bodhyam / tathA-vizodhiHvizodhanaM vizodhi:-kalpyatA, sA paJcavidhA prajJatA / paJcavidhatyamAha-tadyathAudgamavizodhirityAdi / udgamAdidoSa parihAreNaiva bhaktAnAM vizAdhiodhye ti||suu.15|| bhaktakA pariharaNApavAta isa prakArase haiM-yaha bhakta kA pariharaNopaghAta pariSThApakake (pariSThApanA karanevAle) prati hotA hai kahA bhI hai "vihigahiyaM vihimuttaM" ityaadi| ni!SaNA zabdakA artha tyAga karanA hai, gurujanoM dvArA azanAdi. kakI pariSThApanA karaneke liye AjJApita hue ziSyake pariSThApanA karane yogya azanAdi sambandhI pariharaNopaghAta hotA hai, aisA jAnanA cAhiye / kalpyatAkA nAma vizodhi hai, yaha kalpyatArUpa vizodhi pAMca bhakta (AhAra) ne pariharaNepaghAta A prakArane che--A bhakta (AhAra) ne pariharazepaghAta parijhApakane deSayukta kare che. kahyuM paNa che ke " vihigahiyaM vihisuttaM " tyA: niryuMhaNa eTale tyAga kare. gurujane dvArA anAdikanI parijhApanA karavAne jene Adeza apAye hoya che evA ziSyane parijhApanA karavA yogya azanAdi saMbaMdhI pariharaNe paghAta lAge che, ema samajavuM. kalautAne vizeSi kahe che. te kamratA rUpa vizedhi pAMca prakAranI kahI che-udgama vidhi Adi pAMca vizodhi ahIM grahaNa karavI. ukrama Adi zrI. sthAnAMsUtra :04 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU016 bodheraprApti-prAptikAraNanirUpaNam 81 upaghAtavRttayo jIvA adhArmikatvena bodheraprAptisthAneSu pravartante, vizuddhivRttayo jIvAstu dhArmikatvena bodheH prAptisthAneSu bhavartante ityupadarzayitumAha mUlam-paMcahiM ThANehiM jIvA dullabhavohiyattAe kammaM pagati, taM jahA--arahaMtANaM avannaM cayamANe 1, arahaMtapannattassa dhammassa avannaM vayamANe 2, AyariyauyajjhAyANaM avanaM vayamANe 3, cAunnissa saMghasta avannaM vayamANe 4, vivakatava baMbhacerANaM devANaM avannaM vayamANe 5 / paMcahiM ThANehiM jIvA sulabhabohiyattAe kammaM pagareti, taM jahA--arahaMtANaM vanaM vayamANe jAya vivaka tava baMbhacerANaM devANaM vanaM cayamANe // sU0 16 // __ chAyA--pazcabhiH sthAnaH jIvA durlabhabodhikatayA karma prakurvanti, tadyathAarhatAm avarNa vadan 1, atpajJaptasya dharmasya avarNa vadana 2, AcAryopAdhyAyAnAm avarNa vadana 3, cAturvarNasya saMghasya avarNaM vadan 4, vipakvatapobrahmacaryANAM devAnAm avarNa vadan 5 / paJcabhiH sthAnaH jIyAH sulabhabodhikatayA karma prakurvanti, tadyathA-arhatAM varNa vadan yAvat vipakvatapobrahmacaryANAM devAnAM varNa vdn||muu016|| prakArakI hotI hai, jaise-udgama vizodhi Adi udgamAdi doSoMke parihArasehI bhaktoMkI vizodhi hotI hai, aisA jAnanA cAhiye / sU0 15 // sUtrArtha-upaghAta vRttivAle jo jIva hote haiM, ve adhArmika honese bodhike aprApti sthAnoM meM pravRtti karate haiM aura jo vizuddha vRttivAle jIva hote haiM, ve dhArmika honese bodhike prApti sthAnoM meM pravRtti karate haiM so isI denA parihArathI AhAradimAM vizodhi (vizuddhi) jaLavAya che, ema samajavuM. e sU. 15 sUtrArtha-upaghAta vRttivALA jI adhArmika hevAne kAraNe bedhinA aprApti sthAnamAM pravRttizIla rahe che, ane jeo vizuddha vRttivALA hoya che teo dhArmika hovAthI dhinA prApti sthAnomAM pravRttivALA hoya che, e ja vAta sUtrakAra A sUtra dvArA prakaTa kare che. sthA-21 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasace TIkA--paMcahi ThANehiM ' ityAdi-- jIvAH pANinaH paJcabhiH sthAnaH kAraNaiH durlabhavodhikatayA durlabhA bodhi yasya sa durbalavodhikaH, tasya bhAvastattA tayA-duSprApyajinadharmakatvena karma mohanIyAdi prakurvantibadhnanti / tAnyeva sthAnAnyAha-tadyathA-aItAm avarNa - nindAM vadan kurvan jIvo durlabhabodhitAsampAdaka karma prakaroti / arhatAmavarNayAdo yathA-- " natthI arahatattI, jANaM vA kIsa bhuMjae bhoe ? / pAhuDiya tuvajIvai emAi jiNANa u apaNo // 1 // " chAyA-nAsti arhanniti, jAnAno yA kathaM bhuGte bhogAn / prAbhRtikA tUpanIvati, evamAdijinAnAM tu avarNaH // 1 // iti / ayamartha:-' arhan ' iti nAsti / arhan yadi bhavet , tarhi jAnAno'pivAtako aba sUtrakAra pradarzita karate haiM___ 'paMcahiM ThANehiM jIyA dullabhayohiyattAe' ityAdi sUtra 16 // TIkArtha-ina pAMca sthAnoMse jIvoMko bodhikI jinadharmakI prApti durlabha hotIhai, ata: ve mohanIya Adi karmokA bandha karate haiM / ve sthAna isa prakArasehaiMjo jIva arhanta prabhukA avarNavAda karatA hai, use bodhikI prApti durlabha hotI hai / avarNavAdakA artha nindA karanA hai| tAtparya isa kathanakA aisA hai, ki jo prANI arhanta prabhukI nindA karatA hai, aisA vaha prANI durlabha bodhitAke utpAdaka karmakA candha karatA hai| arhanta prabhukA ayarNavAda isa prakArase hotA hai-- ____ "natthI arahaMtattI" ityAdi / isakA aisA arthahai-arhanta nAmakA koI vyaktihai hI nahIM yadi vahahai to kevalajJAnase vaha samasta padArthoM ko jAnatA " pacahi ThANehi jIvA dullabhabohiyattAe" tyA A pAMca sthAne (kAraNe) ne lIdhe jene mATe bedhinI prApti dulabha banI jAya che, tethI teo mohanIya Adi karmone bandha kare che. te pAMca kAraNe nIce pramANe che-(1) je jIva ahaMta prabhune avarNavAda kare che, tene badhinI prApti durlabha banI jAya che. avarNavAda eTale nindA. A kathanane bhAvArtha e che ke je jIva ahaMta prabhunI nindA kare che, te jIva labha bAdhitAnA utpAdaka kamane bandha kare che. ahaMta prabhune avarNavAda mA pare thAya cha--" natthI arahaMtatti" tyAhi-- " abatanuM astitva ja nathI. je vidyamAna kevaLajJAna vaDe samasta zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u02 sU016 baudheraprApti-prAptikAraNanirUpaNam 83 jJAnayuktaH sannapi sa kathaM bhogAna bhuGkte ? tu=punaH sa prAbhRtikA samayasaraNAdirUpAm Rddhim upajIyati / yadi arhan bhavet na sa evaM kuryAt / evamAdirahatA mavarNavAdo bodhya iti / atredaM bodhyam yaducyate arhanto nAbhUpanniti, nanna, ttmnnotvcnaanaamdhaapyuplbdheH| yatte bhogAn bhuktayanto'tasteSAmajJatvaM yat sAdhyate, tadapyakiMcitkarameva, nizcayajJAnisvena sAtakarmaNastIrthakaranAmAdi-karma NazcA'vazyavedhatvena tadupAdAnAt / yattacyate, te prAtikAmupajIvantIti tadapi na samIcinam , vItarAgatvena teSAM tadatizayavazAjjAyamAnAsu prAbhRtikAdiSu patihuA bhI bhogoMkA bhoktA kaise ho sakatA hai ? aura kaise vaha samayasaraNAdirUpa RddhikA bhoktA ho sakatA hai ? yadi vAstavameM vaha ahaMn hotA to vaha aisA nahIM kara sakatAhai, ityAdi rUpase aisA kathana karanA arhanta prabhukA avarNavAda hai / yahAM aisA samajhanA cAhiye-jo loga aisA kahate haiM ki arhanta huehI nahIM hai, so unakA aisA kahanA ThIka nahIM hai -kyoMki unake praNIta vacanarUpa Agama abhI takabhI upalabdha ho rahe haiN| jo unhoMne bhogoMko bhogA hai-so isase unameM ajJatA sAdhyakI jAtI hai, vaha bhI akiJcitakarahI hai, kyoMki ve nizcaya jJAnI the sAtAvedanIya karma aura tIrtha kara nAma Adi karma unake dvArA avazyaveva the isaliye unheM bhoga bhI bhoganA paDe haiN| rahI samavasaraNAdi rUpa RddhikI vAta so yaha bhI unameM doSAraha nahIM hai, kyoMki ve to vIta. rAgI hote haiM, ataH usameM unakA kisIbhI prakArakA pratibandha nahIM hotA hai, vaha to kevala unake atizayake yazase utpanna hotI hai, isa padArthone jANavA chatAM paNa te bhegone bhaktA kevI rIte hoI zake che, ane samavasaraNa Adi rUpa Rddhine bhaktA kevI rIte hoI zake? je kharekhara teo ahaMta heta to evuM karata ja nahIM " A prakAranA kathana dvArA ahaMta prabhune avarNavAda thAya che. ahata thayA ja nathI evI mAnyatA sAcI nathI, kAraNa ke temanA praNIta vacanarUpa Agama atyAre paNa mojuda che. temaNe samavasaraNa Adi rUpa Rddhi bhogavI hovAthI temanAmAM ajJatA mAnya karavI e vAta paNa mAnI zakAya tema nathI. kAraNa ke teo avazya jJAnI ja hatA. sAtavedanIya karma ane tIrthaMkara nAma Adi kama temanA dvArA avazya vedha hatA. te kAraNe temane bhoge paNa bhegavavA paDayA hatA. samavasaraNa Adi RddhinI je vAta karavAmAM AvI che, te te temanA atizayane prabhAve utpanna thaI hatI, teo te vItarAga hovAthI temAM temanI koI paNa prakAranI Asakti zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bandhAbhAvAditi / iti prathamaM sthAnam 1 / tathA-arhatpajJaptasya dharmasya zrutacAritrAtmakasya avarNa=" prAkRtabhASAnibaddhena zrutena kim ? cAritrAd dAnameva zreyaH, kiM cAritrArAdhanene " tyAdi rUpeNa nindA vadan jIyo durlabhabodhitA sampAdaka karma prakarotIti / tadAkSepanirAsastu evaM bodhyA, tathAhi-zrutasya prAkRtabhASA nivaddhatvaM strIbAlakAdInAmapi sukhenAvabodhArtham / nirvANaM pati cAritrasya sAkSAdupakAritvaM dAnasya tu paramparayA, itthaM ca dAnAt cAritrameyazreya iti / iti dvitIyaM prakArakA yaha prathama sthAna hai 1 / dUsarA sthAna aisA hai ki arhanta prajJapta zruta cAritra rUpa dharmakA avarNavAda karanA isase bhI jIva durlabha bodhitAke sampAdaka karmakA bandha karatA hai, isa prakArakA avarNavAda karane vAlA jIva aisA kahatA hai, ki zruta to prAkRta bhASAmeM nibaddha hai, usase hameM kyA lAbha hai ? cAritrakI apekSA dAna denAhI zreyaskara hai, cAribArAdhanase kyA lAma hotA hai, isa prakArase kevali prajJapta zruta cAritra rUpa dharmakA avarNavAda karanevAlA jIva darzana mohanIya karmakA bandha karatA hai, yaha darzanamohanIya karmayodhikI prAptiko durlabha banAtA hai, isake dvArA kRta AkSepakA nirAsa isa prakArase samajhanA cAhiye-zruta jo prAkRta bhASAmeM nibaddha hue haiM, so usakA kAraNa aisA hai, ki ve strI aura bAlakoM takako bhI acchI tarahase samajhameM AjAye isaliye prAkRta bhASAmeM nibaddha kiye gaye haiN| nirvANake prati cAritrameM sAkSAt na hatI. A rIte aheta prabhu thayA ja nathI e mAnyatA dharAvanAra temane avarNavAda kare che. bIjuM kAraNa--ahata prajJasa kRtacAritra rUpa dhamane avarNavAda karanAra jIva paNa durlabha badhitAnA utpAdaka kamane bandha kare che. A prakArane avarNavAda karanAra che evuM kahe che ke zruta te prAkRta bhASAmAM nibaddha che. evA zratathI zuM lAbha thavAne che? cAritra karatAM te dAna devuM ja vadhAre zreyaskara che. cAritranI ArAdhanAthI zuM lAbha thavAne che? A prakAre zratacAritra rUpa dharmane avarNavAda karanAro jIva darzana mehanIya karmane anya kare che. te darzana mehanIya karma bedhinI prAptine durlabha banAvI nAkhe che. temanI A dalIlanuM nirAkaraNa A pramANe karI zakAya che. zratane prAkRta bhASAmAM nibaddha karavA pAchaLano Azaya e che ke ema karavAthI strIo ane bAlake paNa tene sArI rIte samajI zake che. nirvANanI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05u02sU016 bodheraprApti-prAptikAraNanirUpaNam sthAnam 2 / tathA-AcAryopAdhyAyAnAm avarNam ' bAlo'yamityAdinindA vadan jIvo durlabhavodhitAsampAdakaM karma prakaroti, atasteSAM vAlavAdi nimittIkRtya avarNavAdo na kaaryH| na hi palinazIrSAdinA vRddho, yastu buddhayAdinA buddhaH sa eva yathArtha vRddhH| " DaharA pi ya je suyabuddhovaveyA " chAyA-daharA api ye zrutabuddhayupapetAH" iti / iti DaharA-bAlakAH tRtiiym|| cAturvarNasya catvAro varNAH zramaNAH zramaNyaH zrAyakAH zrAvikAceti bhedA yasmin sa caturvarNaH, sa eva cAturvarNastasya tathAbhUtasya saMghasya samudAyasya avarNam upakAritA AtI hai, dAnameM nahIM usameM to paramparArUpasehI upakAritA AtI hai, isa dAnakI apekSA cAritra meM hI pradhAnatAhai / isa prakArase yaha dvitIya sthAna hai, tRtIya sthAna aisA hai, AcArya upAdhyAyoMkA avarNayAda karanA yaha jIva bAla hai, ityAdi rUpase nindA karanevAlA jIva durlabhabodhitAke sampAdaka karmakA bandha karatA hai, arthAt pApakA upA. jaina karatA hai / isaliye unameM bAlatyAdiko nimitta banAkara unakA avarNavAda nahIM karanA cAhiye / arthAt ye AcArya bAla haiM kyA samajhate haiM ityAdi kathana na karanA / cAloMke sapheda ho jAnesehI koI vRddha nahIM mAnA jAtA hai-asalImeM vRddha to vahI hai, jo buddhi Adi guNoMse vRddhahai "DaharA vi ya je suyabuddhovaveyA" isa prakArakA yaha tRtIya sthAna hai, caturtha sthAna isa prakArase hai-cAra varNarUpamuni, AryikA, zrAvaka aura zrAvikArUpa saMghakI samudAyakI-nindA karanA yaha cAturvaNa saMghakA avarNavAda hai, jaise-"yaha saMgha kaisA hai,jo prApti mATe cAritra ja sAkSAt upakArI thaI paDe che-dAnamAM sAkSAta upakAritAne sadUbhAva nathI. temAM te parasparA rUpe ja upakAritA Ave che. tethI dAna karatAM cAritra ja zreyaskara che. trIjuM kAraNa --AcArya athavA upAdhyAyane avarNavAda karanAra jIva paNa durlabha badhinA utpAdaka karmane anya kare che. AcAryane bAla kahIne temane avarNavAda karavo joIe nahIM. vALa sapheda thaI javAthI ja mANasa vRddha thatuM nathI. kharI rIte te je jJAna AdimAM vRddhi pAmyo hoya che, me pRddha che. 4thu 54 cha -" DaharA vi ya je suyabuddhovaveyA" zuM kAraNu-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikA rUpa caturvidha saMghanI nindA karavI te cAturvaNu (caturvidha) saMghane avarNavAda che. "A saMgha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnAso " kIdRzo'yaM saMgho, yo'mArgamapi mArgIkaroti " ityevaM nindAM vadan durlabha yodhitAsampAdakaM karma prakaroti jIvaH / vastutastu cAturvarNaH saGgho jJAnAdiguNasamudAyAtmakatyAnnakadAcidapi amArga mArgIkaroti, apitu sa tIrthakarAdi pravatitaM mArgatvenAzrayatIti nindakAkSepo mRpaiveti caturtham 41 tathA-vipakvatapo brahmacaryANAM-vipakyaM paripAkAyasthAmupagataM-prakRSTatAM prAptaM tapo brahmacarya bhavAntare yeSAM teSAm , yadvA-vipakvam-udayAvasthAyAmAgataM tapo brahmacarya taddhetukaM devAyukAdi karma-yeSAM teSAM devAnAm avarNam =" na santi devAH / yadi te bhayeyustahi te kadAcidapyupalabhyerannapi / na ca teSAM kadAcidapyupalabdhirbhavati / santu vA amArgako bhI mArga karatA hai,isa prakArase saMghako nindA karanevAlA vyakti durlabha bodhitAke sampAdaka karmakA bandha karatA hai, vAstava meM dekhA jAya to cAturvarNa saGgha jJAnAdi guNoMkA samudAyarUpahI hotA hai, ataH vaha kabhI bhI amArgako mArgarUpa nahIM karatA hai, kintu tArtha kara Adi dvArA praca. tita mArgakohI vaha mArga rUpase Azrita karatAhai, ataH isa tarahase ninda kakA AkSepa jhUThAhI hai 4 / pAMcavAM kAraNa aisA hai, jo vyakti vipakyatapo brahmacaryacAle devoMkI nindA karatA hai, vaha durlabhayodhitA sampAdaka karmakA bandha karatA hai-bhavAntarameM jinakA tapa aura brahmacarya vipakca vizeSarUpase paripAkako prApta huA hai, sarvotkRSTa huA hai, yadvAparipakva udaya avasthAmeM AyA hai, tapa evaM brahmacarya hetuka devAyUSkAdi karma jinhoMke aise devoMkA avarNavAda karanA " arthAt deva nahIM haiM yadi ve hote to kabhI to dikhAI dete, ataH kaise ke che ke je amArgane paNa mArga gaNe che!" A prakAranA vacane dvArA saMghanI nindA karanAra durlabhadhitAnA utpAdaka karmane badha kare che. kharI rIte te caturvidha saMgha jJAnAdi guNenA samudAya rUpa ja hoya che, tethI te kadI paNa amAne mArga rUpe mAnatA nathI. te te tIrthaMkara Adi dvArA pravartita mArge ja cAlatuM hoya che. tethI tene amArga gaNave te tene avarNavAda ja karavA barAbara che. pAMcamuM kAraNa-je mANasa vipakava tape brahmacaryavALA devenI nindA kare che, te paNa durlabha bodhitAnA utpAdaka karmane bandha kare che. bhavAnaramAM jemanuM tapa ane brahmacarya vipakava thayeluM che. vizeSa rUpe paripakava thayeluM che sarvotkRSTa raheluM che athavA je tapa ane brahmacarya hetuka devAyuSkAdi karmane jemane udaya thaye che evA dene zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sughA TIkA sthA05 u02 sU016 codheraprApti-prAptikAraNanirUpaNam 7 te, tathA'pi kAmAsaktamAnasaivirativarjitaiH, ninimeSeceSTAyajitai mriyamANairiva pravacana kAryAnupayogibhizca te na kiMcit prayojanam " ityevaM nindAM vadan jIyo durlabhavodhitAsampAdakaM karma prapharoti / deva viSayakAkSepanirAsastvevam-vidyamAnasattvakA devAH, tatkRtanigrahAnugrahayoH sAkSAdupalambhAt , kAmAsaktistu teSAM mohasAtakarmodayAt / taduktam-" etya pasiddhI mohaNIyasAyayeyaNIyakammaudayAbho / ____ kAmapasattA viraI kammodayao ciya na tesiM // 1 // mAnA jAye ki deva haiM, athavA mAna bhI liyA jAve ki ve haiM-to bhI unase lAbhahI kyA hai, kyoMki rAtadina ye kAmasevaname Asakta rahate haiM, viratikA ve pAlana nahIM karate haiM palakeM unakI jhapakanI nahIM haiM, ceSTAvarjita ye hote haiM, pravacana ke kisI kAryameM ve Ate nahIM haiM, ataH mare huoMkI taraha unase kucha bhI prayojana nahIM hai" isa prakArakA aya. vAda karanevAlA jIva durlabhabodhitAkA upArjana karmakA bandha karatA hai, devaviSayaka AkSepakA nirAkaraNa isa prakArase hai, deyoMkI sattA vidyamAna hai, kyoMki unake dvArA nigraha aura anugraha huA sAkSAta dekhA jAtA hai, kAmameM Asakti to unameM moha evaM sAta karmake udayase dekhI jAtI hai, taduktam__" ettha pasiddhI mohaNIya" ityAdi / devoMko cAritra mohanIya avarNavAda karanAra durlabha badhinA utpAdaka karmane badha kare che. temane avarNavAda karanAra A pramANe kahe che-"devanuM astitva ja nathI je de hoya te kaI vAra paNa ApaNuM najare kema paDatAM nathI ? kadAca teonuM astitva mAnI levAmAM Ave, to temanA dvArA ApaNane zA lAbhanI prApti thavAnI che? teo rAtadina kAmabhegonuM sevana karyA kare che, viratinuM pAlana te karatAM ja nathI, temanI AMkhanI pAMpaNe te animiSa hoya che (palakArA rahita hoya che), teo ceSTAothI rahita hoya che, pravacananA kaI paNa kAryamAM teo AvatA nathI, tethI mRta AdamInI jema kaMI paNa kAmanA nathI." devaviSayaka A AkSepanuM have nirAkaraNa karavAmAM Ave che- devonI sattA (prabhAva) vidyamAna che, kAraNa ke temanA dvArA nigraha ane anugraha thato sAkSAt jovAmAM Ave che. teo kAmomAM je Asakti dharAve che, te te mehanIya ane sAtavedanIya karmanA udayathI nAmA mAcha. 4thu cha : " etthapasiddhi mohaNIya" yAha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 sthAnAGgasUtre aNimisa devasahAvA, nicceTThA'NutarA u kayakiccA / kAlaNubhAvA nitthunnapi amattha kuvyaMti // 2 // " chAyA-atra prasiddhi mahinIya sAtavedanIya karmodayAt / kAmamasaktiH, viratiH karmAdayata eva na teSAm // 1 // animeSA devasyabhAvAH nizzaSTA anuttarAstu kRtakRtyAH / kAlAnubhAvAt tIrthonnati mapi anyatra kurvanti // 2 // iti / iti paJcamaM sthAnam 5 / ebhiH paJcabhiH sthAnI vA durlabhabodhikA bhayantIti bodhyam / atha sulabhavodhitAmAha-'paMcahi ThANehiM ' ityAdi / paJcabhiH sthAnaH jIvAH sulabhavodhikatAsampAdakaM karma prakurvanti / kAni tAni sthAnAni ? ityAha-tadyathA-ahaMtAM varNam stuti vadan-kurvan jIyaH sulabhavodhikatA sampA. dakaM karma prakaroti / arhatAM varNayAdo yathA-- karmakA udaya rahatA hai, ataH unameM virati nahIM hotI hai, deva svabhAvataH animiSa hote haiM, tathA anuttaravAsI jo deva haiM ve kRtakRtya honese nizcaSTa hote haiM / deva kAlake prabhAvase anyatra tIrtha ko unnata bhI karate haiM, isa prakArakA yaha pAMcavAM kAraNa hai, ina pUrvokta pAMca kAraNoMse jIva durlabha bodhivAle hote haiM / aba sulabha bodhivAle jIva kaise hote haiM-isa bAtako sUtrakAra prakaTa karate haiM___paMcahiM ThANehiM " ityAdi / jIya pAMca kAraNoMse sulama bodhi. tAke sampAdaka karmakA candha karate haiM. ve pAMca kAraNa isa prakArase haiMarhantoMkI stuti karanA 1 kyoMki arhantoMkI stuti karanevAlA jIva devene cAritra mohanIya karmane udaya rahe che, tethI temanAmAM viratine abhAva rahe che. deve svAbhAvika rIte ja animiSa hoya che, tathA anuttara vimAnanivAsI je deve che, teo kRtakRtya hovAthI niccee (ceSTA rahita) hoya che. deva kAlanA prabhAvathI anyatra tIrthanI unnati paNa kare che. A prakA2nuM A pAMcamuM kAraNa che. A pAMca kAraNethI jIpa durlabha badhivALe bane che. have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke jIva sulabha badhivALe kevI zata bhane cha. " paMcahi ThANehi " tyA jIva nIcenA pAMca kAraNone lIdhe sulabha bedhitAnA utpAdaka karmane badhu kare che--(1) ahaM tene varNavAda karavAthI eTale ke temanI stuti zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sa016 bodheraprApti-prAptikAraNanirUpaNam 89 " jiyarAgadosamohA, savyannU tidasanAhakayamahimA / accaMtasaJcavayaNA, siyagaigamaNA jayaMti jiNA" // 1 // chAyA-jitarAgadveSamohAH, sarvajJAH tridazanAthakRtamahimAnaH / ____ atyantasatyavacanAH, ziragatigamanA jayanti jinAH // 1 // iti / / iti prathama sthAnam 1 / evameva arhat prarUpitadharmAdi vipakvatapo brahmacaryadevAntAnAM caturNA varNa vadana jIvaH sulabhavodhikatAsampAdakaM karma prakaroti / tatra-ahatprarUpitadharmasya varNavAdo yathA " vatthupayAsaNamUro, aisayarayaNANa sAyaro jayai / savvajagajIva baMdhuravaMdhU duviho ci jiNadhammo // 1 // " chAyA-vastupakAzanamUryaH, atizayaratnAno sAgaro jayati / sarva jagajjIva bandhurabandhu vividho'pi jinadharmaH // 1 // iti / iti dvitIya sthAnam 2 / AcAryopAdhyAyavarNavAdo yathAsulabhayoghitAke sampAdaka karmakA bandha karatA hai, arhantoMkA varNavAda stutipATha isa prakArase kahA gayA hai, "jiyarAgadosamohA" ityAdi / __ arhanta prabhu rAgadveSako jItanevAle hote haiM, ve sarvajJa hote haiM, unakI mahimA indra karate haiM / unake vacana atyanta satya hote haiM, aura niyamataH ye usI bhavase mokSameM jAte haiM aisA yaha prathama sthAna hai, isI tarahase arhat prarUpita dharmakA jo varNavAda karate haiM, yAvat paripakvatapa aura brahmacaryavAle devoMkA jo varNavAda karate haiM, aise jIva sulabhabodhitAke sampAdaka karmakA bandha karate haiM, arhatprarUpita dharmakA varNavAda isa prakArase hai-" vatthupasAyaNa sUro " ityAdi / arhatprarUpita dharma vastuoMko prakAzita karaneke liye sUryake jaisA karavAthI jIva sulabha badhitAnA saMpAdaka karmane bandha kare che. ahIM tenI stuti 75 mA pramANe 2 cha- ' jiyarAgadosamohA " tyAha-- ahaMta prabhu rAgadveSane jItanArA hoya che, teo sarvajJa hoya che, Indro paNa temane mahimA gAya che. temanAM vacana sarvathA satya ja hoya che, teo e ja bhavamAM avazya mokSa prApta kare che.' bIjuM sthAna--ahaMta prarUpita dhamane varNavAda karanAra jIva paNa sulabha bedhitAnA saMpAdaka kamane bandha kare che. ahata prarUpita dharmane varNavAda mA pramANe yAya che. " vatthupasAyaNasUro" tyA6i-mata pra3pita yama vastuone prakAzita karavAmAM sUryanA samAna che, te atizaya rUpa ratnene sthA0-12 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 " tersi namo tersi namo, bhAveNa puNo tesi caica Namo / aNuvakrayaparahiyarayA, je nANaM deti bhavvANaM " // 1 // chAyA - tebhyo namaH, tebhyo namaH, mAvena punastebhya eva namaH / anupakRta para hitaratA ye jJAnaM dadati bhUvyebhyaH // 1 // iti / iti tRtIya sthAnam 3 / cAturvarNasaGghasya varNavAdo yathA sthAnAGgasUtre " tavaniyamasaca saMjamaH ciNayajjavakhaMtimuttiguNajutto / sIlavasIkayaloo, sa jayai saMgho cAuvvaNNo // 1 // chAyA - tapo niyamasatyasaMyama vinayArjavakSAntimuktiguNayuktaH / zIlavazIkRtalokaH sa jayati savaturvarNaH // 1 // iti / iti caturtha sthAnam 4 | devavarNavAdI yathA addenin hai, atizaya rUpa ratnoMkA samudra hai, samasta jagajIyoMkA anokhA bandhu hai, yaha gRhastha dharma aura munidharma ke bhedase do prakArakA hai, isa prakA rakA yaha dvitIya sthAna hai, AcArya upAdhyAyakA varNavAda isa prakAra se hai-" tesi namo tesiM namo " ityAdi / una AcArya upAdhyAyako merA mana vacana kAyarUpa bhAvase bArabAra namaskAra ho jo binA kimI cAhanA ke parakA hita karanemeM lage rahate hai, aura nirmala jJAnakA dAna dete haiM, aisA yaha tRtIya sthAna hai, catu varNa saMghakA varNavAda isa prakAra se hai 41 tava niyama sacca saMyama ' ityAdi / jo caturvidha saMgha tapa, niyama, satya, saMghama, vinaya, Arjava, kSAnti, mukti Adi guNoM se yukta haiM, aura jisane zIlase lokako vazameM kiyA hai, aisA vaha caturvidha zrIsaMgha sadA jayazIla raho isa prakArakA yaha caturtha sthAna hai, zrI sthAnAMga sUtra : 04 sAgara che. te samasta sasArI jIvAneA anekhA bandhu che, te gRhastha dharma ane sunidhanA bhedathI be prakAranA che. trIjuM' sthAna--AAcAya ane upAdhyAyanA vaNuvAda karavAthI jIva sulabha AdhivALA khane che. temanI stuti A pramANe karI zakAya " tesi namo afer ant" Seule. " jee niSkAma bhAve parahitanA kAya mAM pravRtta rahe che ane niTMLa jJAnanA dAtA che, evA AcAryo ane upAdhyAAne mana, vacana ane kAyathI mArAM vAravAra namaskAra hA. " ceAthuM sthAna-catu Nu saghanA vaNu vAda karavAthI paNa jIva sulabha edhinA sapAdaka kama`nA anya kare che. caturvidha saghanI A pramANe stuti 42vI lehaye -" ? yaturvidha saMdha taya, niyama, satya, satyama, vinaya, bhAbhI, kSAnti, mukti, Adi guNAthI yukta che, ane jeNe zIlathI lekane vaza karela che, evA cavidha zrIsaMdhanA sadA jaya ho. " Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suthA TIkA sthA05 u02 sU017 pratisalInA'pratisaMlInatAnirUpaNam 91 "dhaNNA khalu te devA, visayavimohAvi haMta jiNasavihe / dhamma suNaMti sammaM, titthapabhAyaM ca kuvaMti" // 1 // chAthA-dhanyAH khalu te devAH viSayavimohA api hanta ! jinasavidhe / dharma zRNvanti samyak, tIrtha prabhAvaM ca kurvanti / / iti // iti paJcamaM sthAnam 5 / ebhiH paJcamiH sthAnaH jIvAH sulabhabodhikA bhavantIti bodhyam / sthAnasthAninorabhedopacArAt sthAnI eva sthAnatvena nirdiSTa iti // sU0 16 // ___ saMyatAsaMyatasaMbaddhameva 'paMca paDisaMlIga ityAcArabhya AropaNA paryantena sUtrasaptakena prAha-- mUlam-paMca paDisalINA paNNattA, taM jahA-soiMdiyapaDisaMloNe jAya phaasidiypiiddsNlonne| paMca appaDisalINA, paNNattA, taM jahA-soiMdiya appaDisalINe jAva phAsiMdiya appddisNliinne| paMcavihe saMvare paNNate, taM jahA-soiMdiyasaMvare jAva phAsiMdiyasaMvare / paMcavihe asaMvare paNNatte, taM jahA-soiMdiyaasaMvare jAva phAsidiya asaMvare // sU0 17 // devavarNavAda isa prakArase hai -" dhaNNA khalu te devA" ityAdi ve deva dhanya haiM, jo viSayoMse vimukha rahate haiM aura jinendra bhagavaH ntake nikaTa zrutacAritrarUpa dharmakA zravaNa karate haiM, aura tIrthakI prabhAvanA karate haiM / isa prakArakA yaha pAMcavAM sthAna haiM-isa prakArake ina pAMca kAraNoMse jIva sulabha ghodhicAle hote haiM-yahAM sthAna aura sthAnImeM abhedake upacArase sthAnIhI sthAna rUpase nirdiSTa huA hai |sU0 16 // pAMcamuM sthAna-devane varNavA karavAthI paNa chava sulabha bodhinI prAti 42 cha. hevAnI yA sA pramANe 423 me, "dhaNNA khalu te devotyA . "dhanya cha ta vAna viSayothI sahA vibhuma 27 che ane jinendra bhagavAnanI samIpe zrutacAritra rUpa dharmanuM zravaNa kare che, ane tIrthanI prabhAvanA kare che. " A prakAranuM pAMcamuM sthAna che. A prakA. ranA A pUrvokta pAMca kAraNethI jIva sulabha badhivALe thAya che. ahIM sthAna ane sthAnImAM abheda gaNIne sthAnI ja sthAna rUpe nirdeza karavAmAM bhAvya cha. // sa. 16 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA-paJca pratisaMlInAH prajJaptAH, tapathA-zrotrendriyapratisaMlIno yAvat sparzendriyapratisaMlInaH / paJca apratisaMlInAH prajJaptAH, tadyathA-zrotrendriyAprati saMlIno yAvat sparzendriyApatisaMlInAH / paJcavidhaH saMvaraH, prajJaptaH, tadyathA-zrotrendriya saMvaro yAvat sparzendriyasaMvaraH / paJcavidho'saMvaraH prajJaptaH, tadyathA-zrotrendriyA saMbaro yAvat sparzendriyAsaMvaraH // 10 17 // TIkA-paMca paDisaMlINA' ityAdi pratisaMlInA kUrmavadindriyagopanA zrotrendriyapratisaMlInAdibhedaiH pazca sNkhykaaH| apratisaMlInA api zrotrendriyApatisaMlInAdibhedaiH paJca saMkhyakA bodhyAH / saMvarastu zrotrendriyasaMvarAdimedaiH pnycvidhH| asaMvaro'pi zrotrendriyA saMvarAdibhedaiH paJcavidho bodhyaH / atra zrotrendriyAdirUpeNa yaH kramo nirdiSTaH sa tattadindriyasya kSayopazamabAhulyakRto bodhyH| pratisaMlInApratisaMlInatvena ca dharmI puruSa uktaH / saMvarAsaMvaratvena tu dharma eveti // sU0 17 // ___ aba sUtrakAra saMyatAsaMyata saMbaddha hI " paMca paDisalINA" yahAMse lekara AropaNA paryantake sAta sUtroM dvArA kathana karate haiM___paMca paDisaMlINA paNNattA ityAdi sUtra 17 // TIkArtha-kUrmakI taraha indriyoMkA gopana karanevAle zrotrendriya prati saMlInA. dike bhedase pAMca kahe gaye haiM, tathA apratisaMlIna bhI zrotrendriya apratisaMlIna Adike bhedase pAMca kahe gaye haiM saMvara bhI zrotrendriya saMvara Adike bhedase pA~ca prakArakA kahA gayA hai, tathA asaMghara bhI zrotrendriya asaMvara Adike bhedase pAMca prakArakA kahA gayA hai, yahAM jo zrotrendriyAdi rUpase krama kahA gayA hai, vaha una 2 indriyoMke kSayopazamakI va sUtra42 sayatAsayata viSaya "paMca paDisaMlINA" thI sapane 'AropaNA' 5-tanA sAta sUtrAnuM yana 42 che. "paMca paDisalINA paNNatA" ityaadiTIkArtha-kAcabAnI jema IndriyanuM gopana karanArA zrotrendriya pratisalIna AdinA bhedathI pAMca prakAranA kahyA che. aprati saMlInanA paNa zrotrendriya apratisalIna Adi pAMca bheda kahyA che. saMvaranA paNa zrotrendriya saMvara Adi pAMca bheda kahyA che. asaMvara paNa zrotrendriya asaMvara AdinA bhedathI pAMca prakArane kahyo che. ahIM je zrotrendriya Adi rUpe kama kahevAmAM Avyo. che te kama te te indriyanA kSapazamanI bahulatAne anulakSIne kahyo che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 5 u02 sU018 saMyamasvarUpanirUpaNam mUlam-paMcavihe saMjame paNNatte, taM jahA-sAmAiyasaMjame 1 chedoyaTAvaNiyasaMjame, 2 parihAravisuddhiyasaMjame, 3 suhumasaMparAyasaMjame, 4 ahAkkhAya saMjame 5 // sU0 18 // chAyA-paJcavidhaH saMyamaH prajJaptaH, tadyathA-sAmAyikasaMyamaH 1, chedopasthApanIyasaMyamaH 2, parihAravizuddhikasaMyamaH 3 sUkSmasaMparAyasaMyamaH 4 yathAkhyAtasaMyamaH / ||muu0 18 // TIkA--' paMcavihe ' ityAdi-- saMyamaH-saMyamanaM sNymH-saavdhvyaapaarvinivRttiH| saca sAmAyikasaMya. mAdibhedena paJcavidhaH tatra sAmAyikasaMyamaH -samAnAM samyagjJAnadarzanacAritratamorUpANAM ratnAnAm aayo-laabhH| yadvA-samAni=jJAnAdIni teSu tervA bahulatAko lekara kahA gayA hai, pratisaMlIna rUpase aura apratisaMlIna rUpase dharmI puruSa kahA gayAhai, aura saMvara rUpase dharma kahA gayAhai suu017|| __'paMcavihe saMjame paNNatte' ityAdi sUtra 18 // saMyama pAMca prakArakA kahA gayA hai, jaise sAmAyika saMyama 1 chedopasthApanIya saMyama 2 parihAravizuddhikasaMyama 3 sUkSma saMparAya saMyama 4 aura yathAkhyAtasaMyama 5 sAvadha vyApArase nivRtti honA isakA nAma saMyama hai, yaha saMyama pUrvokta rUpase sAmAyika Adike bhedase pAMca prakAra hai, jisa saMyamameM samyagdarzana,samyagjJAna aura samyaka cAritra samyaktapa rUpa ratnoMkA lAbha hotA hai, vaha athavA samarUpa jJAnAdikoMmeM athavA samarUpa jJAnA. pratisalIna rUpe ane apratisalIna rUpe dhamapuruSa kaho che ane saMvara rUpe ane asaMvara rUpe dharma kahyo che. sU. 17 che "paMcavihe saMjame paNNatte" tyA saMyamanA nIce pramANe pAMca prakAra kahyA che--(1) sAmAyika saMyama, (2) cho52thAnIya sayama, (3) parikSA2 pizuddhi sayama, (4) sUkSma saM5rAya saMyama ane (5) yathAkhyAta saMyama. sAvadha vyApArathI nivRtta thayuM tenuM nAma saMyama che. te saMyamanA sAmAyika Adi pUrve pAMca bheda che. je saMyamamAM samyagdarzana, samyajJAna, sammacAritra ane samyapha tapa rUpa ratnane lAbha thAya che, te saMyamanuM nAma zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre Ayo gamanam / api vA samo-nAgadveSAyaspRSTAntaHkaraNaH svayannikhilabhUtadarzI vizuddha AtmA tucchitAnalpacintAmaNikalpatarukAmadhenumirgahanabhavagahanaparibhramaNajanyaklezanAzakarapUrvanidarzanAdibhiH saMvRtatvAt tasya Aya prAptiH svAtmavizuddhIkaraNamiti yAvat , samAyaH, sa eva sAmAyikam / sAvadhayogaviramaNAtmakazeSamapi cAritraM sAmAnyataH sAmAyikamevocyate / tadeva chedAdivizeSaNairviziSTaM sat zabdArthAbhyAmanekavidhatvaM labhate / tacca tatra prathamo bhedo nirvizeSaNaM sAmAyikameva itvarakAlikayAvajjIvetibhedena dikoM dvArA jo gamana hai, vaha athavA-rAgadveSa Adise aspRSTa antaH karaNakA jo lAbha hai, vaha samAya hai, arthAt-jo kAmadhenu, kalpavRkSa aura cintAmaNi inako bhI tuccha phIkA kara dete haiM, evaM gahanakAntArake jaise isa bharake bhramaNase janya klezoMkA jo sarvathA vinAza kara dete haiM, aise apUrva jJAna darzanAdikoMse saMvRtta hone ke kAraNa vizuddha banA huA jo AtmA hai, ki jo samasta prANiyoMko apane samAna dekhatA hai, vaha sama hai, isa samakA jo Aya prApti hai, vaha samAya hai, yaha samAya AtmAkI vizuddhi karane rUpa hotA hai| aisA samAyahI sAmAyika hai| yaha sAmAyika jitanA bhI sAyadyayoga viramagarUpa cAritra hai, mAmA myataH tadrUpahI kahA jAtA hai, yaha sAmAyika cAritrahI chedAdika vizeSaNoMse viziSTa huA zabda aura arthakI apekSA aneka prakAratAko prApta karatA hai / inameM jo prathama bheda hai, vaha to binA kisI vizeSaNakA hai, samaya" che. athavA samarUpa jJAnAdikamAM athavA samarUpa jJAnAdika dvArA 2 amana cha tenu nAma samAya' che. athavA--rAgadveSa Adi vaDe aspRSTha aMtaHkaraNane je lAbha che tenuM nAma samAya" che. eTale ke je kAmadhenuM, kalpavRkSa ane cinta maNine paNa phIkA pADI de che, je gahana aTavInA samAna A saMsAranA bhramaNathI janita kalezane sarvathA vinAza karI nAkhe che, evo saMsAranA samasta jI tarapha samabhAva rAkhanAra je AtmA che, ane je jJAna darzanAdi vaDe saMvRta hovAne lIdhe vizuddha bane che, tene "sama" kahe che. te samanI je Aya (prApti) thavI tenuM nAma "samaya" che. te samAya AtmAnI vizuddhi karavA rUpa heya che evA samAyane ja sAmAyika kahe che. tene sAvadyAga viramaNarUpa je cAritra che, te cAritrarUpa sAmAnyataH gaNavAmAM Ave che. te sAmAyika rUpa cAritra ja chedAdika vizeSaNethI yukta thayelA zabda ane arthanI apekSAe aneka prakAratAne prApta kare che. temAMthI je pahele bheda che te kaI paNa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u.2 sU.18 saMyamasvarUpanirUpaNam dvividham / tatra-itvarakAlikaM sAmAyika pathamAntimatIrthakRtostIrthayoranAropitavratasya bhavati / yAvajjIyaM tu madhyamatIrthakRtAM mahAvidehayartitIrthakRtAM ca tIrtheSu upasthApanAbhAvAd anAropitavratasya bhavatIti bodhyam / taduktam " savvamiNa sAmAiyaM, chedAdivisesao puNa vibhinnaM / apisesiyamAdimayaM, Thiyamiha sAmannasanmAe // 1 // sAvajjajogaviraitti tattha sAmAiyaM duhA taM c| ittaramAyakahati ya, padamaM paDhamaMtimajiNArNa // 2 // tityesu aNAropiyavayasta sehassa thovakAlIyaM / sesANamAyakahiyaM, titthesu videhayANaM ca // 3 // chAyA-sarpamidaM sAmAyikaM chedAdivizeSataH punarSibhinnaM / avizeSitamAdimakaM sthitamiha sAmAnyasaMjJayA // 1 // isameM kisI bhI prakArakA vizeSaNa nahIM hai, isa prakAra nirvizeSaNarUpa yaha sAmAyika ityara kAlika aura yAvajjIya isa prakArase do prakArakA kahA gayA hai. inameM itvarakAlika jo sAmAyika hai, vaha prathama aura antima tIrtha karake tIrtha ke anAropita vratavAle prANIko hotA hai, tathA pAvajjIva jo sAmAyika hai. vaha madhyake zeSa 22 tIrthaMkaroMke evaM mahA videhavartI tIrthakaroMke tIrthameM upasthAnake abhAvase anAropita vratathAle prANIko hotAhai, kahA bhI hai-" samvamiNaM sAmAiyaM" ityaadi| yaha samasta sAmAyika chedAdike vizeSase bhinna 2 ho jAtA hai, "sAmAyika " aisI yaha sAmAnya saMjJA hai, sAvadha yogase virati honA isakA nAma sAmAyikahai, yaha sAmAyika itvara aura yAvatkathikake vizeSaNa vinAno che. A prakAre vizeSaNarahita te sAmAyikanA be prakAra kahyA che--(1) itvarakAlika ane (2) vAva jIva, ItvarakAlika sAmAyikano saddabhAva pahelA ane chellA tIrtha karanA tIrthanA anArepita vratavALA jIvamAM hoya yAjajIva sAmAyikano saddabhAva vaccenA 22 tIrthaMkaranA ane mahAvidehavartI tIrthaMkaronA tIrthamAM upasthAnanA abhAve anApita vatavALA mAM hoya che. udhu 55 8-" sadhamiNaM sAmAiyaM " tyAla. A samasta sAmAyika chedAdinA vizeSathI rahita hoya che. "sAmAyika" evI A sAmAnya saMjJA che. sAvadya mAMthI virati thavuM tenuM nAma sAmAyika che. tenA Isvara ane yAvaskathika nAmanA be bheda che. temAMnI Ivara zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre sAyadyayogaviratiriti tatra sAmAyikaM dvidhA tacca / ityaraM yAvatkathikamiti ca prathamaM prathamAntimajinayoH // 2 // tIrthayoranAropitavratasya zaikSakasya stokakAlikaM / zeSANAM yAvatkathikaM tIrtheSu videhakAnAM ca / / 3 / / iti / sAmAyikaM ca tat saMyamazceti sAmAyikasaMyamA sAmAyikarUpaH saMyama ityarthaH / iti prathama sthAnam / tathA-chedopasthAnikasaMyamaH-chedaH pUrvaparyAyasya chedanam , upasthApanaM vrateSu AropaNaM, caitadvayaM yatra tacchedopasthApanaM, tadeya chedopasthApanikam , yadvA-chedazca upasthApanaM ca chedopasthApane, te vidyate yatra tacchedopasthApanikam , athavA-chedena-pUrvaparyAyasya chedanena upasthApyate Aropyate yanmahAvratarUpaM cAritraM tacchedopasthApanoyam / idamapyanaticArasAticA. bhedase do prakArakA hai, inameM itvara sAmAyika prathama aura antima tIrthakarake tIrtha meM anAropita vratayAle zaikSa ziSyake stokakAlika hotaahai| tathA jo yAvatkathita sAmAyika haiM, vaha thAkIke 22 tIrthaMkaroMke aura videhakSetra sambandhI tIrthaMkaroMke tIrthameM upasthAnake abhAvase anAropita vratavAle jIva ke ziSya ko hotA hai / sAmAyikarUpa jo saMyama hai vaha sAmAyika saMyama hai / pUrvaparyAya ke chedanakA nAma cheda hai, aura vratoMmeM AropaNa karanekA nAma upasthApana hai / yaha donoM jisa samaya meM hote haiM, vaha chedopasthAnahai, yaha chedopasthAnahI che. dopasthAnika hai, athavA-jo mahAvratarUpa cAritra pUrvaparyAyake chedanase Aropita kiyA jAtA hai, vaha chedopasthApanIya hai, yaha bhI anaticAra kAlika sAmAyikane sadbhAva prathama ane antima tIrthakaronA tIrthamAM anApita vratavALA zikSemAM ziSyamAM hoya che. te stokakAlika hoya che. yAvaskathika sAmAyikane sadUbhAva bAkInA bAvIza tIrthakaronA ane videha. kSetranA tIrthakaronA tIrthamAM upasthAnane abhAve anAropita vratavALA jIvonA zikhyAmAM hoya che. sAmAyika rUpa je saMyama che tenuM nAma sAmAyika saMyama che. A prakAranuM saMyamanA prathama bhedanuM svarUpa che. 1 pUrvaparyAyanA chedananuM nAma cheda che, ane temAM Aje paNa karavAnuM nAma upasthApana che. A baMnene je samayamAM saddabhAva hoya che, te samayanuM nAma chedapasthApana che. A chedepasthApana ja chede sthAnika che. athavA je mahAvrata rUpa cAritra pUrvaparyAyanA chedana vaDe Arepita karAya che, tenuM nAma chedoSa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 5 u02 sU018 saMyamasvarUpanirUpaNam rAbhyAM dvividham / tatra prathamam itvarasAmAyikasya zaikSakasya pazcayAmapratipattuH pArzvanAthasAdhoH ke zizramaNAdevA / dvitIyaM tu mUlapAyazcittapatipannasya sAdhogaropyate / taduktam " pariyAyassa u chaio, jatthopahAvaNaM vaesuM ca / chetrovaTThApaNamiha, tamaNaiyAretaraM duvihaM // 1 // sehassa niraiyAraM, titthaMtarasaMkameva taM hojjaa| mUlaguNaghAiNo sAiyAramubhayaM ca Thiyakappe " // 2 // chAyA-paryAyasya tu chedo, yatropasthApanaM vrateSu ca / chedopasthApanamiha, tadanaticAramitarad dvividham // 1 // zaikSasya niraticAraM, tIrthAntarasaMkramevA tad bhavet / / mUlaguNaghAtinaH sAticAram ubhayaM sthitakalpe // 2 // sthitakalpe-pathamAntimatIrthakarayorayasthitasamAcAre ityarthaH / chedopaaura sAticArake bhedase do prakArakA hotA hai, inameM prathama bheda ityara sAmAyikavAle ziSyako hotA hai, athavA-tIrthAntarake saMkramameM hotA hai, jaisA ki pArzvanAthake sAdhu kezizramaNa Adi ko huA hai aura dvitIya bheda mUla prAyazcitta kA svIkAra karanevAle sAdhuko hotA hai, kahA bhI hai-"pariyAyassa u chedo" ityAdi / pUrvaparyAyakAcheda aura vratoMmeM upasthAna jahAM hotAhai, vaha chedopasthApanIyahai, yaha anaticAra aura sAticArake bhedase do prakArakA kahA gayA hai, zakSako (navIna)ziSyako niraticAra hotAhai, athavA-tIrthAntarake saMkramameM vaha hotAhai, aura mUla guNaghAtI sAdhuko vaha sAticAra hotAhai, evaM prathama tathA antima tIrthaMkarake avasthiti samAcArarUpa sthitakalpameM donoM prkaasthApanIya che. te paNa anaticAra ane sAticAranA bhedathI be prakAranuM kahyuM che. temAMnA prathama bhedano sadubhAva Ivara sAmAyikavALA ziSyamAM hoya che, athavA tIrthAntaranA saMkramamAM tene sadubhAva hoya che. jemake pAzvanAthanA sAdhuo kezimuni Adi anaticAra chedepasthApanIya hatA. bIjA bhedane sadUbhAva mULa prAyazcittano svIkAra karanAra sAdhumAM hoya che. 4thu 544 cha "pariyAyassa u chedo" tyA pUrva paryAyanuM chedana ane vratamAM upasthAna jyAM thAya che, tenuM nAma chedapasthApanIya che. te anaticAra sAticAranA bhedathI be prakAranuM kahyuM che. zakSamAM niraticArane sadbhAva hoya che, athavA tIrthAntaranA saMkramamAM te hoya che mUlaguNaghAtI sAdhumAM sAticArane sadbhAva hoya che. prathama tathA aMtima tIrthakaranA avasthita samAcAra rUpa sthitakalpamAM banne prakAranA chedepasthApanIya sthA0-13 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasatre sthApanikaM ca tat saMyamazceti chedopasthApanikasaMyamaH, apamapi prathamAntimatIrthakRttIrthayorbhavatIti bodhyamiti / iti dvitIyam / tathA-parihAravizuddhikasaMyamaHpariharaNaM parihAra:-tapovizeSaH, tena vizuddha-parihAravizuddham , athavA-parihAro vizeSeNa zuddho yasmiMstat parihAravizuddham , tadasti yasmistat parihAravizuddhikam / yadvA-parihAreNa-tapovizeSeNa karma nirjarArUpA vizuddhi yasmiMstat parihAravizuddhikam / etacca nirSizamAnakanirviSTakAyikabhedena dvividham / tatra idaM cAritraM sevamAnAH sAdhayo nirviMzamAnakA ucyante, taiH sevyamAnatyAdidaM cAritramapi niviMzamAnakramucyate / ye tu idaM cAritraM nirviSTayantaH AsevitavantaH, te nirviSTakAyikA ucyante / tairAsevitatvAdidaM cAritraM nivissttkaayikmityucyte| rakA chedopasthApanIya hotA hai, chedopasthApanIya rUpa jo saMyama hai, yaha bhI prathama tIrthaMkara aura antima tIrthaMkarake tIrtha meM hotA hai / isa prakArase yaha dvitIya saMyama hai / parihAra vizuddhika saMyama-pariharaNakA nAma parihAra hai, yaha parihAra tapo vizeSarUpa hotA hai, isa parihArase jo vizuddha hotA hai, vaha athavA parihAravizeSarUpase zuddha jisameM hotA hai, vaha parihAra vizuddha hai, yaha parihAra vizuddha jisameM hai, vaha parihAra vizuddhika hai, athayA-parihArarUpa tapa vizeSa karmakI nirjarArUpa vizuddhi jisameM hotI hai, yaha parihAravizuddhika hai, yaha nirvizamAnaka aura niviSTa kAyikake bhedase do prakArakA hai, isa cAritrako pAlana karate hue sAdhu nirvizamAnaka kahalAte haiM, parantu unake dvArA sevyamAna honese hoya che. chedo pasthApanika rUpa je saMyama che tene chede pasthAnika saMyama kahe che. tene sadbhAva paNa pahelA tIrthakara ane chelA tIrthakaranA tIrthamAM hoya che. A prakAranuM saMyamanA bIjA bhedanuM svarUpa che. parihAra vizuddhi saMyama-pariharaNanuM nAma parihAra che. te parihAra tapi vizeSarUpa hoya che. A parihAranI apekSAe je vizaddha hoya che tene athavA jemAM A parihAra vizeSa rUpe vizuddha hoya che tene parihAra vizuddha kahe che. A parihAra vizuddhi jemAM hoya che tene parihAra vizuddhika kahe che. athavA parihAra rUpa tapaviroSa karmanI nijA rUpa vizuddhi jemAM thAya che te saMyamane parihAra vizuddhika kahe che. tenA nIce pramANe be bheda che(1) nivizamAna, mana (2) niviyi . A cAritranuM pAlana karatA evA sAdhuone nirvizamAnaka kahevAya che, paraMtu temanA dvArA sevyamAna havAne kAraNe te cAritrane paNa nirvirAmAnaka zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 302 sU018 saMyamasvarUpanirUpaNam taduktam - " parihAreNa vizuddhaM, suddhoya tayo jahiM viseseNaM / taM parihAravizuddhaM parihAravisuddhiyaM nAma // 1 // taM duvikappaM nivvisamANa nivvidvakAiyavaseNaM / parihAriyANuparihAriyANakApaTTiyassAvi " ||2|| chAyA -- parihAreNa vizuddhaM zuddhaM ca tapo yatra vizeSeNa tat parihAravizuddhaM parihAravizuddhikaM nAma // 1 // tada dvivikalpaM nirvizamAna nirviSTakAyikavazena / pArihArikAnupArihArikANAM kalpasthitasyApi ||2|| iti atredaM bodhyam-iha hi navasaMkhyakaH sAdhUnAM gaNo bhavati / tatra catvAraH parihAratapovizeSaM kurvanti, te pArihArikA ucyante, catvArastu tadvaiyAvRtyakArakAH anupArihArikA bhavanti, ekastu kalpasthito vAcanAcAryo gurukalpo bhavati / eteSu nirvizamAnakAnAmayaM parihAro bhavati / tathAhi grISme jaghanyAdIni catu SaSThASTamAni, zizire tu SaSThASTamadazamAni varSAsvaSTamadazamadvAdazAni pAraNa ke yaha cAritra bhI nirvizamAnaka kahA gayA hai| jinhoMne isa cAritrakA sevana kara liyA hai, ve nirviSTakAyika kahe jAte haiM kahA bhI haiparihAreNa vizuddhaM " ityAdi / " 41 yahAM isa prakAra samajhanA cAhiye yahAM nau sAdhuoMkA gaNa hotA hai, inameM cAra parihAra tapovizeSa karate haiM inheM pArihArika kahA jAtA hai, aura cAra inakA vaiyAvRtya karanevAle hote haiM, inheM anupAri hArika kahA jAtA hai, eka kalpasthita cAcanAcArya hotA hai, jo gurUke jaisA hotA hai, inameM nirvizamAnakoM kA yaha parihAra hotA hai, jaise- grISma meM jaghanyAdi rUpase caturtha, SaSTha, aSTama, zizira meM (ziyAle meM) SaSTha, aSTama, kahevAmAM AvyuM che. jemaNe A cAritranu sevana karI lIdhu' che temane nirviSTa Athi uDevAmAM Ave che.uchu pazu cheDe " parihAreNa vizuddhaM " tyAhi parihAra vizuddhika rUpa sayamanu' A prakAranuM svarUpa samajavuM-- nava sAdhuonuM eka gaNu hoya che. temAMthI cAra sAdhue parihAra tapeAvizeSanI ArAdhanA kare che. te cAra sAdhune pArihArika kahevAmAM Ave che. khIjA cAra sAdhue temanu vaiyAvRtya kare che. vaiyAvRtya karanArA te sAdhuone anu. pArihArika kahevAya che. bAkInA eka sAdhu 5sthita vAcanAcAya hAya che, je gurunA jevA hAya che, temAMnA je niviMzamAnako che ( pArihArikA che ) temanA A prakArane parihAra hAya che-grISmamAM teo eka, be ane traNa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 _sthAnAGgasUtre cAcAmAmlam / itareSAM tu sarveSAmAcAmAmlameva / evaM catyAro nirvizamAnakAH paNmAsAn yAvat parihAraM kurvanti / tata ete nirvizamAnakAH santastadaiyAhatyakArakA bhavanti, ye pUrva vaiyAratyakarAste pArihArikA bhavanti / te pArihArikAH SaD mAsAn yAvat parihAraM kurvanti / tataste'pi nirviSTakAyikA bhavanti / tato yAcanAcAryaH SaD mAsAn yAvat parihAraM karoti / nirviSTakApikeSvaSTasu eko vAcanAcAryoM bhavati, anye tu vaiyArattyakArakA bhavanti / ittham ayaM parihAravizuddhikaH kalpaH aSTAdazamAsiko bhavati / parihArapizuddhikaM ca tat saMyamazceti parihAravizuddhikasaMyamaH-parihAratapaH sAdhyavizuddhiyuktaH saMyama ityarthaH / iti tRtIyaM sthAnam / dazama aura varSAmeM aSTama dazama aura dvAdaza ina parihAroMko karate haiM, evaM pAraNAke dina AcAmAmla (AMbila) karate haiM bAkI aura sava. muni jana (AMbila) AcAmAmlahI karate haiN| isa taraha se cAra nirvizamAnaka chaha mahIne taka parihAra tapa karate haiM, isake bAdase cAra nirviSTakAyika bana jAte haiM, aura unakI caiyAvRtti karanevAle hote haiM, aura jo pahile vaiyAvRtyakAraka the ve pArihArika tapa hote haiM / ve pArihArika chaha mahIne taka parihAra tapa karate haiM, taba ve bhI niviSTakAyika ho jAte haiM, isake bAda jo vAcanAcArya hai, vaha chaha mahIne taka parihAra karatA hai, ATha nirviSTakAyikoMmeM eka vAcanAcArya ho jAtA hai, aura dUsare vaiyAvRttyakAraka hote haiN| isa prakArakA yaha parihAravizuddhika kalpa 18 mAsakA hotA hai, parihAra vizuddhika rUpa jo saMyama hai, yaha parihAra upavAsa, ziziramAM betraNa ane cAra upavAsa ane varSamAM traNa, cAra ane pAMca upavAsa kare che. pAraNAne divase teo AyaMbIla kare che. bAkInA pAMce sAdhue AyaMbIla ja kare che. A rIte cha mAsa sudhI cAra nivizamAnaka parihAra karyA kare che, tyArabAda teo-niviSTakAyika banI jAya che ane cha mAsa sudhI temanuM vaiyAvRtya karanArA cAra sAdhuo parihAraka thAya che. tyAra bAda teo paNa nirvikAyika thaI jAya che. tyArabAda temanA vAcanAcArya cha mAsa sudhI parihAra kare che. te samaya daramiyAna ATha nirvikAyikomAMthI eka vAcanAcArya bane che ane bAkInA sAdhuo vivAvRtya kare che. A rIte A parihAra vizuddhika kalpa 18 mAsa sudhI cAle che. A prakArane parivAra vizuddhika rUpa je saMyama che tene parihAra vizuhika zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU018 saMyamasvarUpanirUpaNam tathA-sUkSma saMparAyasaMyamaH-saMparaiti-paryaTati saMsAramebhiriti saMparAyA: kaSAyAH, sUkSmA lobhAMzApizeSAH samparAyA yatra sa mUkSmasamparAyaH-lobhakihikArUpakaSAyayukta ityarthaH / sa ca vizudhyamAnakasaMklizyamAnakabhedena dvividhaH / tatra vizudhyamAnakakSapakazreNimupazamazreNicArohato bhavati, saMklizyamAnakastu upazamazreNitaH pracyamAnasya bhavati / taduktam " kohAi saMparAo, teNajao saMparIi saMsAraM / taM suhumasaMparAyaM, muhumo jatthAvaseso u // 1 // sehiM vilaggao taM, visujjhamANaM taocayaM tassa / taha saMkilissamANa pariNAmavaseNa vinneyaM // 2 // " vizuddhika saMyama hai, arthAt parihAra tapase sAdhya jo vizuddhi usa vizuddhise yukta jo saMyama hai, vaha parihAra vizuddhika saMyama hai 3 / mUkSma saMparAya saMyama-jinake kAraNa jIva saMsArameM bhaTakatA hai, ve saMparAya kaSAya haiM / jisa saMparAyoMmeM sUkSma lobhake aMzahI avizeSa rahate haiMarthAt kevala sUkSma loma kaSAyakA jo sadbhAva hai, vaha sUkSma saMparAya hai, isa taraha jo saMyama lobha rUpa kaSAyase yukta hotA hai, vaha sUkSma saMparAya saMyamahai, yaha 10 veM guNasthAnavI jIvako hotA hai, yaha saMyama vizudhyamAnaka evaM saMklizyamAnakake bhedase do prakArakA hotA hai, inameM vizudhyamAnaka kSapakazreNi evaM upazamazreNi para ArohaNa caDhate huye karate hue jIyako hotAhai, aura saMklizyamAnaka upazamazreNise girate hue jIvako hotA hai, taduktam-" kohAi saMparAo" ityAdi / saMyama kahe che eTale ke parivAra tapa vaDe sAya je vizuddhi che te vizu. ddhithI yukta je saMyama che tenuM nAma parivAra vizuddhika saMyama che. . 3. - sUmasaM5rAya saMyama-jemane kAraNe jIva saMsAramAM bhaTake che te kaSAcone saMpAya kahe che. je saMparAmAM sUkSma aMza ja bAkI rahI jAya che-eTale ke sUvamalabha kaSAyane ja jemAM sadUbhAva hoya che, te saMpa rAyane sUmasaM5rAya kahe che. A rIte je saMyama lebhakidrikA (sUkSmalabha) rUpa kaSAyathI yukta hoya che, tene sUmasaM5rAya saMyama kahe che. 10 mAM guNasthAnavata jIvamAM tene sadUbhAva hoya che. tenA vizudhdhamAnaka ane saMkilazyamAnaka nAmanA be bheda paDe che. kSapaka zreNi ane upazama zreNi para ArohaNa karatA jIvamAM vizudhyamAnaka sUmasaM5rAyane sadbhAva hoya che, paraMtu upazama zreNithI nIce utaratA jIvamAM saMkilazyamAnakane sadubhAva heya che. 4 5 cha , " kohAi saMparAo" yAha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 chAyA - krodhAdiH saMparAyaH tena yataH saMparaiti saMsAram / sa sUkSmasamparAyaH, sUkSmo yatrAvazeSastu // 1 // zreNi vilagataH sa vizudhyamAnaH, tatazcavamAnasya / tathA saMklizyamAnaH pariNAmavazena vijJeyaH || 2 |) iti / sthAnAGgasUtre atredaM codhyam-saMkhyeyAnAM lobhakhaMDAnAm upazamanaM vAda saMparAya ucyate caramasya tu saMkhyeyakhaNDasya asaMkhyeyAni khaMDAni kriyante teSu pratisamayamekakasya khaMDasya upazamanaM sUkSmasaMparAya ucyate / tathA - bAdarasamparAyopazamayukto bAdarasamparAyaH, sUkSmasamparAyopazamayuktastu sUkSmasamparAya ucyate / iti / sUkSmasamparAyazca sa saMyamazceti sUkSmasaMparAyasaMyamaH - lobhAMzarUpakaSAyayuktaH saMyama ityarthaH / iti caturtha sthAnam / tathA yathAkhyAtacAritrasaMyamaH yahAM aisA samajhanA cAhiye-saMkhyAtaloma khaNDoM kA upazama bAdara saMparAya kahalAtA hai, inameM se antima saMkhyAtaveM khaNDake asaMkhyAta TukaDe apanI buddhise aura karo inameM se prati samaya meM eka 2 khaNDakA jA upazamana hai, vaha sUkSma saMparAdha hai, tathA yAdara saMparAyake upazama se yukta jo bAdara saMparAya hai, vaha bAdara saMparAya hai / upazama rUpa jo saMghaNahai vaha sUkSma saMparA saMyama hai, tAtparya isakA yahI hai, ki lobha kaSAyavAlA jo saMyama hai vaha sUkSma saMparAya saMyama hai, aisA yaha cauthA saMyama hai 4, yathAkhyAta saMyama - bhagavAn ne jo saMyama yathArtha rUpase aura cidhike anusAra kahA hai, vaha yathAkhyAtasaMyama hai, athavA sarva jIva lokameM jo prasiddha ho ahIM evuM samajavuM joie ke sakhyAta lAbhakhaDAnu... upazamana bAdara saparAya kahevAya che. temAMthI antima sakhyAtamAM khaMDanA khIjA asaMkhyAta TuDA peAtAnI kalpanAthI karavAmAM Ave. temAMthI pratyeka samaye eka eka kha'Danu je upazamana che, te sUkSmasa...parAya che, tathA khAdar saMparAyanA upazamathI yukta je khAdara saparAya che, te bAdara saparAya che. sUkSmasa'parAya upazama rUpa je sayama che tenu' nAma sUkSmasa'parAya sayama che. A kathanane bhAvArtha e che ke leAkiTTakA ( sUkSmaleAbha) rUpa kaSAyavALA je saMyama che tenu nAma sUkSma saparAya saMyama che. A sayamanA ceAthA bhedarUpa che. 3 4 yathAkhyAta sayama-bhagavAne je sayama yathArtha rUpe ane vidhi anu. sAra kahyo che, tene yathAkhyAta sayama kahe che. athavA samasta jIvaleAkamAM je prasiddha che tenuM nAma yathAkhyAta che. cathAkhyAta akaSAya rUpa hAya che. yathAmpAta cAritrarUpa je saMyama che, te thayAkhyAta cAritra sayama che. A zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 5702 sU019 saMyamAsaMyamanirUpaNam yathA-yAthAtathyena AD=abhividhinA ca yad bhagavatA khyAta kathitam-yathAkhyAtam , yadvA-sarvasmin jIvaloke khyAtaM-prasiddhaM yathAkhyAtam akaSAyamiti / yathAkhyAtaM ca tat cAritraM ceti yathALyAtacAritram , tadrUpaH saMyamaH yathAkhyAtacAritrasaMyamaH / ayaM ca chamasthasya upazAntamohasya kSINamohasya ca bhavati, tathAsayogasyAyogasya ca kevalino bhavati / iti paJcamaM sthAnam // sU0 18 // saMyamamastAvAsaMyama, tatmatipakSabhUtamasaMyamaM ca mAha mUlam-egiMdiyA NaM jIyA asamArabhamANasa paMcavihe saMjame kanjai, taM jahA-puDhaM vikAiyasaMjame jAya vaNassaikAiyasaMjame / egidiyA NaM jIvA samArabhamANassa paMcavihe asaMjame kajai, taM jahA-puDhavikAiyaasaMjame jAva vaNassaikAiya asaMjame // sU0 19 // chAyA- ekendriyAn khalu jIvAn asamArabhamANasya pazcavidhaH saMyamaH kriyate, tadyathA-pRthivIkAyikasaMyamo yAvad vanaspatikAyikasaMyamaH ekendriyAn khalu jIvAna samArabhamANasya paJcavidhaH asaMyamaH kriyate, tadyathA-pRthivIkAyikAsaMyamo yApad vanaspatikAyikAsaMyamaH ||suu. 19 // vaha yathAkhyAta akaSAyarUpa hotA hai, yathAkhyAta cAritrarUpa jo saMyama hai, vaha yathAkhyAtacAritrasaMyama hai, tAtparya isako yaha hai, ki yathAkhyAta cAritra saMyama akaSAyavAle upazAntamoha aura kSINamohako hotA hai, ye donoM chadmastha vItarAga kahe gaye haiM aura sayoga kevalI 13 veM guNasthAnayAleko evaM ayogakevalI caudahaveM guNasthAnavAleko hotA hai, aisA yaha yathAkhyAta cAritrakA kathana hai ||suu0 18 // aba sUtrakAra isI saMyamake prastAvako lekara saMyama aura saMyamake kathanane bhAvArtha e che ke yathAkhyAta cAritrasaMyamane sadabhAva akaSAyavALA upazAntameha kSINamehavALA jIvamAM hoya che. te bannene chazvAstha vItarAga kahe che. sagI kevalI-13 mAM guNasthAnavALA ane agI kevaLI 14 caudamAM guNasthAnavALAmAM te saMyamane sadbhAva hoya che. A prakAranuM saMyamanA pAMcamAM bheda rUpa yathAkhyAtacAritranuM kathana samajavuM. che sU. 18 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sthAnAGgasUtre TIkA-'egidiyANaM ' ityAdi ekendriyAn jIvAn asamArabhamANasya-saMghaTTAdinA anupamardayamAnasya sAdhoH saptadazaprakAreSu saMyameSu madhye paJcavidhaH paJcaprakArakaH saMyamaH kriyate= bhavati / karmaNaH saMyamasya kartRtvena vivakSitatvAt 'kRJ ' dhAnurbhavatyoM bhavatIti bodhyam / saMyamasya paJcavidhatvamevAha-tadyathA-pRthivIkAyikasaMyamA saMghaTTAghuparamaH 11 evam-aSkAyikasayamaH 2, tejaskAyikasaMyamaH 3, vAyukAyikasaMyamo 4 vanaspatikAyikasaMyamazca 5 bodhyaH / etadvaiparItyena paJcavidho'saMyamo yodhya iti // sU0 19 // pratipakSa asaMyamakA kathana karate haiM 'egidiyANaM jIvA asamAramamANassa' ityAdi sUtra 19 // saMghaTa Adi dvArA ekendriya jIyakA upamardana nahIM karate hue sAdhuko 17 prakArake saMyamameM se pAMca prakArakA saMyama hotA hai| yahAM "kR" dhAtu " bhavati" artha meM liyA gayA hai / vaha pAMca prakArakA saMyama aisA hai, pRthivIkAyika saMyama yAvat vanaspatikAyika saMyama yahAM yAvatpadase " apkAyika saMyama, tejaskAyika saMyama vAyukAyika saMyama" ina tIna saMyamoMkA grahaNa huA hai| ina pAMca saMyamoMse viruddha pAMca prakArakA asaMyama hotA hai / pRthivIkAyika jIvoMkA saMghaTTa Adi karanekA tyAga karanA yaha pRthivIkAyika saMyama hai, isI tarahase yAvat vanaspatikA. yika saMyama taka kathana jAnanA cAhiye // sU0 19 // have sUtrakAra saMyama ane saMyamanA pratipakSa rUpa asaMyamanuM kathana kare che. " egidiyANaM jIvA asamArabhamANassa" tyA saMghadRna Adi dvArA ekendriya jIvanuM upamana ( hatyA) nahIM karanArA sAdhu vaDe 17 prakAranA saMyamamAMthI pAMca prakAranA saMyamanuM pAlana thAya 7. DI 'kR' dhAtu ' bhavati' na a bhA 152rAye . sayabhanA te pAya prakAra nIce pramANe samajavA-(1) pRthvIkAyika saMyama, (2) apUkAyika sayama (3) te4241i8 sayama, (4) vAyuvi5 sayama bhane (5) pana5tithi: saMyama. A pAMca saMyamothI virUddha pAMca prakAranA asaMyama hoya che. pRthvIkAyika jIvonA saMghaTTana Adine tyAga kare tenuM nAma pRthvIkAyika saMyama che. e ja pramANe apUkAyathI laIne vanaspatikAyika paryantanA saMyama viSe paNa samajavuM. e sU. 19 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u02 sU020 saMyamAsaMyama nirUpaNam ____ mUlam -paMciMdiyA NaM jIvA asamArabhamANassa paMcavihe saMjame kajai, taM jahA-soiMdiyasaMjame jAva phAsidiyasaMjame / paMcayiyA NaM jIvA samAramamANasta paMcavihe asaMjame kajai, taM jahA-soiMdiya asaMjame jAya phAsidiya asNjme| savyapANabhUyajIyasattANaM asamArabhamANassa paMcavihe saMjame kajai, taM jahA-egidiya saMjame jAya paMciMdiyasaMjame / sabapANabhUyajIvasattA NaM samAramamANasta paMcavihe asaMjame kajai, taM jahA-- egidiyaasaMjame jAva paMciMdiya asaMjame // sU0 20 // chAyA-paJcandriyAn khalu jIvAn asamArabhamANasya pazcavidhaH saMyamaH kriyate, tadyathA-zrotrendriyasaMyamo yAvat sparzendriyasaMyamaH / paJcendriyAna khalu jIvAn samArabhamANasya paJcavidho'saMyamaH kriyate, tadyathA-zrotrendriyAsaMyamo yAvat sparzandriyAsaMyamaH / sarvapANabhUtajIvasatvAt khalu asamArabhamANasya paJcavidhaH saMyamaH 'paMcidiyANaM jIvA asamArabhamANassa' ityAdi sUtra 20 // sUtrArtha-paJcendriya jIvoMkA saMghaTana Adi dvArA upamardana karanekA tyAga karanerUpa jo saMyama hai, vaha pAMca prakArakA hai jaise-zrotrendriya saMyama yAvat sparzendriya saMyama isI tarahase saMghaha Adi dvArA paJcendriya jI. voMkA upamardana karane rUpa jo asaMyama hai, yaha bhI pAMca prakArakA hai, jaise-zrotrendriya asaMyama yAvat sparzandriya asaMyama samasta prANa, bhUta jIya evaM satvoMke saMghaTana Adi dvArA mardana karanekA tyAga karanevAle " paciMdiyANaM jIvA asamArabhamANasa " tyaahsUtrArtha-paMcendriya jIvonuM saMghaThThana Adi dvArA upamadana nahIM karavA rUpa je saMyama che, tenA pAMca prakAra nIce pramANe che-zrotrendriya saMyamathI laIne sparzendriya saMyama paryantanA pAMce InidrAnA saMyama ahIM grahaNa karavA joIe. e ja pramANe saMghadRna Adi vaDe paMcendriya jIvonuM upamardana karavA rUpa asaMyamane paNa nIce pramANe pAMca prakAra paDe che-zrotrendriya asaMyamathI laIne sparzendriya asaMyama paryantanA pAMca prakAro ahIM grahaNa karavI joIe. samasta prANu, bhUta, jI ane sarvenuM saMghaThThana Adi dvArA madana karavAne tyAga karanAra jaja dvArA pAMca prakAranA saMyamanuM pAlana thAya zrI.sthAnAMgasUtra :04 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sthAnAGgasUtre kriyate, tadyathA - ekendriyasaMyamo yAvat paJcendriyasaMyamaH / sarvaprANabhUta jIva saccAn khalu samArabhamANasya paJcavidhaH asaMyamaH kriyate, tadyathA - ekendriyAsaMyamo yAvat paJcendriyasaMyamaH / sU0 20 / / TIkA - paMcidiyA ' ityAdi - 46 " puDha vidagaagaNimAruya vaNassas vivicaupaNidiyAjIyA / pehuppehapamajaNapariNamaNovaIkAe // 1 // chAyA - pRthivyudakAgnimArutAH vanaspatidvitricatuHpaJcendriyA ajIvAH prekSotprekSA pramArjanaM pariSThApanaM manovAk kAyaH // 1 // ityatra saptadazavidhaH sayamaH proktaH tatra tasya saMyamasya navamo bhedaH pazcandriyasaMyamaH proktaH / sa evAtra zrotrendriyasaMyamAdibhedaiH pccvidhtvenocyte| tathAhipaJcendriyAn jIvAn asamArabhamANasya = pazcendriyajIvAnAM virAdhanAmakurvato jIvasya zrotrendriyasaMyamAdirUpaH paJcavidhaH sayamo bhavati tatra zrotrendriyasya virAdhanAparivarjanaM zrotrandriyasaMyamaH evaM cakSurindriyAdi tattadindriyasyajIvako pAMca prakArakA saMyama hotA hai, jaise- ekendriya saMyama yAvat paMcendriya saMyama samasta prANa bhUta jIva evaM sUcyoMkA saMghaTana Adi dvArA mardana karane rUpa asaMyama pAMca prakArakA hai, jaise- ekendriya asaMyama yAvat paJcendriya asaMyama / 44 puDhavidaga agaNimAruya " ityAdi / isa gAthA dvArA jo 17 prakArakA saMyama kahA gayA hai, usameM saMghamakA nauvAM bheda jo paJcendriya saMyama kahA hai, vahI yahAM sUtrameM zrotrendriya saMyama Adike bhedoM dvArA pAMca prakAra se kahA gayA hai, jo jIva paJcendriya jIvoMkI virAdhanA nahIM karatA hai, aise jIvako zrotrendriya saMgama Adi rUpa pAMca prakArakA saMyama hotA hai, inameM zrotrendriyakI virAdhanAkA tyAga karanA vaha zrotrendriya saMyama hai, isI tarahase cakSu che te pAMca prakAro nIce pramANe che-ekendriya sayamathI laIne pacendriya sacama paryantanA pAMca prakAra ahIM samajI levA, samasta prANa, bhUta, jIve ane sattvanuM saMghaTTana Adi dvArA madana karavA rUpa asayamanA paNa nIce pramANe pAMca prakAra che-ekendriya asayamathI laine pacendriya asaMyama pa ntanA pAMca prakAra| ahIM samajI levA. " puDhavidagaagaNimAruya " tyAhi A gAthA dvArA saMyamanA je 17 prakAra khatAvavAmAM AvyA che, temAM navamA bheda je pAMcendriya saMyama kahyo che, e ja ahIM sUtramAM zrotrendriya sayama AdinA bhedathI pAMca prakAranA kahyo che. je jIva paoNMcendriya jIvAnI virAdhanA karatA nathI, evA jIva dvArA zrotrendriya saMyama Adi rUpa pAca prakAranA saMyamanuM pAlana thAya che. temAM zrotrendriyanI virAdhanAnA tyAga karavA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA. 5 7.2 sa. 20 saMyamAsaMyamanirUpaNam 107 virAdhanA parivarjanaM tattadindriyasaMyamo bodhya iti / etadvaiparItyena paJcavidhaindriyAsayamo bodhya iti / pUrvame kendriyapaJcendriyajIvAzrayeNa saMyamasaMyamA sarvajIvAzrayatvena tAvucyete 'sabapANabhUya' -ityAdinA / sarvaprANabhUtajIvasattvAn sarve ca te prANAzca bhUtAzca jIvAzca satvA ceti-sarvaprANabhUtajIvasattvAstAn asamArabhamAgasya avirAdhayato jIvasya ekendriyasaMyamAdipaJcendriyasaMyamAntaH paJcavidhaH saMyamo bhavati / prANAdInAM bhedastvevaM bodhyaH, tathAhi" mANA dvitricatuH proktAH bhUtAstu taravaH smRtAH / jIvAH pazcendriyA jJeyAH zeSAH satvA itIritAH " // 1 // iti / rindriya Adi indriyoMkI virAdhanA karanekA tyAga karanA vaha indriya saMyama hai, ina indriyoM ke saMyamase viparIta pAMca prakArakA indriya asaMyama hotA hai, saMyama aura asaMyamakA vaha pUrvokta kathana ekendriya aura paJcendriya jIvoMke Azrayako lekara kahA hai, aba samasta jIvoMke Azrayase saMyama asaM. yamakA kathana sUtrakAra karate haiM-"savcapANabhUya" ityAdi-samasta prANoMkI samasta bhUtoMkI samasta jIvoMkI aura samasta sattvoMkI virAdhanA karanevAle jIyako ekendriya saMyama Adise lekara paJcendriya saMyama taka pAMcoM prakArakA saMghama hotA hai, prANAdikoMmeM bheda isa prakArase kahA gayA hai-prANA ditricatuH proktA" ityAdi / do indriyavAle teindriyavAle aura cAra indriyavAle jIva " prANa" tenuM nAma zregendriya saMyama che, e ja pramANe cakSurindriya, prANendriya, rasanendriya ane sparzendriyanI virAdhanAno tyAga kare tenuM nAma anukrame cakSurindriya saMyama, ghaNendriya saMyama, rasanendriya saMyama ane sparzendriya saMyama che. e IndriyonA saMyamathI viparIta pAMca prakArane Indriya asaMyama heya che. saMyama ane asaMyamanuM A kathana ekendriya ane paMcendriya jIne AdhAre karavAmAM AvyuM che have samasta jene AdhAre sayama bhane masayabhanu 4thana sUtrA2 4re cha-" sabvapANabhUya " ItyAdi-samasta prANanI, samasta bhUtanI, samasta jIvonI ane samasta sanI virAdhanA na karanAra cha ekendriya saMyamathI laIne paMcendriya saMyama paryantanA pAMca prakAranA saMyamanuM pAlana karanArA gaNAya che. prANAdikene yA pramANe artha samaya-"prANA dvitri catuH proktA " syA tIndriya, trIndriya ane caturindriya jIvone "prANa" kahe che. vanaspati zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sthAnAGgasUtre ___ atra pRthivyAdipaJcendriyaparyantA naya saMyamA bodhyaaH| yataH ekendriyasaMyamena pRthivyAdayaH pazca, dvitricatuHpaJcendriyA iti catyAraH, ityubhayeSAM saMkalanayA naya / sarvaprANabhUtajIvasatvAnAM virAdhanAM kurvatastu ekendriyAsayamAdipazcendriyAsayamAntaH paJcavidhAsa yamo bhavati // sa. 20 // ekendriyabhedenoktasya banaspatervAdarabhedasya paJcavidhatvamAha mUlam-paMcavihA taNavaNassaikAiyA paNNattA, taM jahAaggabIyA 1 mUlabIyA 2 porabIyA 3 khaMdhabIyA 4 cIyaruhA 5 // sU0 21 // chAyA-paJcavidhAstRNavanaspatikAyikAH prajJaptAH, tadyathA-agravIjAH 1 mUlabIjAH 2 parvabIjAH 3 skandhabIjAH 4 bIjaruhAH 5 // mU0 21 // isa zabdase kahe gaye haiM, vRkSa " bhUta" isa zabdase kahe gaye haiM " pazcendriya " jIva isa zabdase kahe gaye haiM, inase atirikta ekendriya jIva " satva" zabdase kahe gaye haiN| yahAM pRthivI Adise lekara paJcendriya takake nau saMyama haiM, kyoMki ekendriya saMyamase pRthivyAdika pAMca dvIndriya teindriya caturindriya aura paJcendriya saMyamase cAra isa prakArase ye nau saMyama hote haiM / sarva prANa, bhUta, jIva evaM sattva inakI virAdhanA kara. nevAle jIyake ekendriya asaMyamase lekara pazcendriya asaMyama taka pAMca prakArakA asaMyama hotA hai| sU0 20 // ___ ekendriyake bhedase kathita hue vanaspatikA jo bAdara bheda hai, usakI paMcavidhatAkA kathana aba sUtrakAra karate haiNkAyikane "bhUta" kahe che, paMcendriyone "jIva' kahe che, te sivAyanA ekendriya jene "satva" kahe che. ahIM pRthvIkAyika saMyamathI laIne pacendriya saMyama paryantanA nava prakAranA saMyama kahyA che. "ekendriya saMyama A pada dvArA pRthvIkAyika saMyamathI laIne vanaspatikAyika saMyama payatanA pAMca bheda grahaNa thayA che. A sivAyanA cAra bheda nIce pramANe che-hIndriya saMyama, trIndriya saMyama, caturindriya saMyama ane paMcendriya saMyama. samasta prANe, bhUte, che ane sanI virAdhanA karanAre cha vaDe ekendriya asaMyamathI laIne paMcendriya asaMyama paryantanA pAMca prakAranA asaMyama sevAya che. te sa. 20 che ekendriyanA bhedarUya je vanaspatikAya che, tenA bAdara vanaspati rUpa leDanA pAMca prakAranuM sUtrakAra have kathana kare che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u0 2 sU021 vanaspatervAdara bhedapaJcakanirUpaNam 6 TIkA - paMcavihA ' ityAditRNavanaspatikAyikAH- tRgarUpAH = bAdararUpA ye canaspatikAyikAjIvAH santi te agrabIjAdibhedena paJcavidhA bodhyAH / tatra - agrabIjAH = koraNTakAdayaH 1, mUlabIjAH = kamalakandAdayaH 2, parvavIjA: = ikSuvaMzAdayaH 3, skandhavIjA:zallakyAdapaH 4 bIjaruhAH = vaTAdayaH 5 iti / sU0 21 // pUrva vanaspatikAyikajIvAH proktAH teSAM rakSaNaM tvAcAreNaiva bhavatItyata " AcArasvarUpamAha - G BISA BOTS 101 mUlam - paMcavihe AyAre paNNatte, taM jahA - NANAyAre 1 daMsaNAyAre 2 carittAyAre 3 tathAyAre 4 vIriyAyAre 5 // sU022|| chAyA -- paJcavidha AcAraH prajJaptaH, tadyathA - jJAnAcAraH 1 darzanAcAraH 2 cAritrAcAraH 3 tapa AcAraH 4 vIryAcAraH 5 // 0 22 // 'paMcavihA taNavaNassaikAiyA paNNattA' ityAdi sU0 21 // tRNarUpa jo bAdara vanaspatikAyika jIva haiM, ve agrabIja Adike bhedase pAMca prakArake kahe gaye haiM, jinakA agrabhAgahI bIjarUpa hotA hai, aise koraNTaka Adi agrayIja haiM 1 / jinakA mUlahI bIjarUpa hotA hai, aise kamalakanda Adi mUlabIja haiM 2 / jinakA parvahI bIjarUpa hotA hai, aise ikSu (gannA) vaMza Adi parvabIja haiM, tathA jinakA skandhahI bIjarUpa hotA hai, aise zallakI Adi skandhabIja haiM, aura jo vanaspati bIjase utpanna hote haiM aise ve baDa Adi bIjarUpa vanaspati bIja haiM |sU021 // ina kathita vanaspatikAyika jIvakA rakSaNa AcArase hI honA hai, ataH aba sUtrakAra AcArakA svarUpa kahate haiM --- zrI sthAnAMga sUtra : 04 66 paMcavihA taNavaNAsa ikAiyA paNNattA " ityiAhi tRNa rUpa je mAdara vanaspatikAyika jIve che, temanA nIce pramANe pAMca prakAra paDe che--(1) atratrIja jemane agrabhAga ja bIjarUpa hoya che, evA 28 mahine 'zrI' uDe che (2) nebhanu bhUjala jI35 hoya che, sevA ubhAnyAhine 'bhUjalI' uDe che (3) premanA thapa 4 (gAMTha) jI 35 DAya che, bheSA zeraDInA soDA mahine 'parva' he che. (4) hetu thaMDa jIbha 35 hoya che, sevI zabsaDI mahine '24ndha ' uDe che. (ya) bhe vanaspati khIjamAMthI utpanna thAya che, evA vaDa AdinA bIjane 'bIjarUpa vanaspati khIja' kahe che ! sU. 21 5 , upara je vanaspatikAyika Adi jIyAnI vAta karI temanuM rakSaNa AcAra dvArA ja thAya che. tethI have sUtrakAra mAcAranuM svarUpa prakaTa kare che. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 syAnAGgasUtre TIkA-' paMcavihe ' ityAdi-- AcaraNam -AcAra:-jJAnAdiviSayakamanuSThAnamityarthaH / sa ca jJAnAcArA. dibhedena paJcavidhaH / tatra-jJAnAcAra:-jJAna-zrutajJAnaM, tadviSaya AcAra:-zrutajJAna. rUpo'STavidha AcAra ityarthaH / taduktam-"kAle 1, piNae 2 vahumANe 3 uvahANe 4 tahaya aniNhavaNe 5 / baMjaNa 6 anya 7 tadubhae 8, aTThapiho nANamAyAro // 1 // " chAyA--kAlo tniyo bahumAnam , upadhAnaM tathA ca aniruvanam / vyanjanam arthastadumayam , aSTavidho jJAnAcAraH // 1 // iti 1 / ___ tayA-darzanAcAra:-darzanaM samyaktvaM, tadviSayAcAra:-samyaktvayatAM vyayahAra ityarthaH / ayamapyaSTavidhaH / taduktam-- 'paMcavihe AyAre paNNatte' ityAdi sa0 22 / / TIkArtha-AcAra pAMca prakArakA kahAgayAhai, jaise-jJAnAcAra1 darzanAcAra 2 cAritrAcAra 3 tapa AcAra 4 aura vIryAcAra 5 AcaraNakA nAma AcArahai, yaha AcAra jJAnAdi viSayaka anu. SThAnarUpa hotA hai, yaha pUrvoktarUpase pAMca prakArakA kahA gayA hai, inameM zrutajJAna sambadhI jo AcAra hai, vaha jJAnAcAra hai,yaha jJAnAcAra ATha prakArakA hai / kahA bhI hai-"kAle viNae bahumANe" ityAdi / kAla 1 vinaya 2 bahumAna 3 upadhAna 4 aniya 5 vyaJjana 6 artha 7 aura tadubhaya 8 darzananAma samyaktyakA hai, isa sambandhI jo AcAra hai, vaha darzanAcArahai, yaha darzanAcAra samyaktva sahita jIvoMko -" paMcavihe AyAre paNNatte" tyA:mAyAranA nIya pramANe pAya prA2 --(1) jnyaanaay||2, (2) zanAyAra, (3) yAtAyA2, (4) ta5 pAyA2 mane (5) pAyaryAyA2. AcaraNane AcAra kahe che. te AcAro jJAnAdi viSayaka anuSThAna rUpa hoya che. tenA jJAnAcAra Adi pAMca prakAra che. zrutajJAna saMbaMdhI je AcAra che, tene jJAnAcAra kahe che. te jJAnAcAranA nIce pramANe ATha prakAra che "kAle viNae bahumANe "tyA: (1) , (2) vinaya, (3) mahumAna, (4) thAna, (5) anijhaya, (6) Art, (7) artha bhane (8) tadulaya samyakatvane darzana kahe che. darzana saMbaMdhI je AcAra che tene darzanAcAra kahe che. te darzanAcAra samyakatva yukta jInA vyavahAra rUpa hoya che. tenA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05302 sU022 AcArasvarUpanirUpaNam 111 " nissakiya 1 nikkaMkhiya 2, nivitigicchA 3 amUDhadiTThI 4 yA ubavUha 5-thirIkaraNe 6, vacchalla 7, pabhAvaNe 8 aha // 1 // " chAyA--nizzaGkitaM niSkAGkitaM, nirvicikitsA amUDhadRSTizca / upahA-sthirIkaraNe vAtsalya-prabhAvane aSTa // 1 // iti / tathA--cAritrAcAra:-cAritraM-sarvapiratilakSaNa, tadviSayaAcAraH, samityA. dirUpa cAritra pAlanAtmako'STavidho vyavahAraH / taduktam--paNihANanogajuno, paMcahi samiIhi tihi ya guttIhi / ___esa carittAyAro, aTThaviho hoi NAyavyo // 1 // 1 // " chAyA-praNidhAnayogayukta (prazastavyApAravAn)pazcabhiH smitibhistisbhishvguptibhiH| eSa cAritrAcAraH aSTavidho bhavati jJAtavyaH // 11 // iti / vyavahArarUpa hotA hai, yaha bhI ATha prakArakA hai, jaise-" nissaMkiya nikkaMkhiya" ityAdi / nizzaMkita 1 niSkAkSita 2 nirvicikitsA 3 amUDhadRSTi 4 upahA 5 sthirIkaraNa 6 vAtsalya 7 aura prabhAvanA 8 / cAritrAcAra-sarvavirati rUpa jo saMyama hai, vaha cAritra hai, isa cAritra sambandhI jo AcAra hai, vaha cAritrAcAra hai, yaha cAritrAcAra samiti Adike pAlane rUpa hotAhai, aura yaha bhI aSTha prakArakA hai jaise " paNihANajogajutto" ityaadi| pAMca samitiyoMse evaM tIna guptiyoMse yukta jo prazasta vyApAracAlA hotA hai, vaha cAritrAcAra hai, isa prakAra yaha cAritrAcAra pAMca samiti aura tIna guptirUpa hone se ATha prakArakA hai, tapa AcAra 12 paNa nIce pramANe ATha praka 2 che. " nissaMkiya nikaMkhiya" yAha (1) ti, (2) niorikSita, (3) visA , (4) abhUSTi (5) paDA , (6) sthirI4265, (7) pArasaya bhane (8) prasAyanA. cAritrAcAra-sarvavirati rUpa je saMyama che tene cAritra kahe che. te cAritra viSayaka je AcAra che tene cAritrAcAra kahe che. te samiti AdinA pAlana rUpa hoya che. tenA paNa nIce pramANe ATha prakAra kahyA che. __ " paNihANajogajutto" tyA: pAMca samitio ane traNa guptiothI yukta e je sAdhune prazasta vyApAra che, tene cAritrAcAra kahe che. A rIte pAMca samiti rUpa pAMca prakAra zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tathA-tapa AcAro dvAdazavidha tapo'nuSTAnAtmakastapasvi nAmAcAraH / tapaso dvAdazabhedAstu bAhyAbhpantaramedAd bodhyAH / tatra bAhyabhedAH SaT tathA hi-- "agapaNabhUNoyariyA, bhikkhAyariyA ya rasaparicAgo / kAyakileso paDisa logayA ya, vajjho to hoi / / " chAyA--anazanam UnodarikA bhikSAcaryA ca rsprityaagH| kAyaklezaH patisa lInatA ca bAhyaM tapo bhavati // iti / tathA-AbhyantarabhedAH pada, tathAhi-- "mAyacchitaM viNo, vepAravaM taheva sajhAo / jhAgaM ca viussaggo. eso abhitaro tayo / / chAyA-prAyazcittaM vinayo caiyAtyaM tathaiva svAdhyAyaH / dhyAnaM ca vyutsargaH, etadAbhyantaraM tpH|| prakArakA hotA hai, tapasthiyoMkA jo tapoMke anuSThAna karanerUpa AcAra hai, vaha tapa AcAra hai, tapake 12 bheda 6 bAhya tapa aura 6 Abhyantara tapake bhedase hote haiM jaise-" aNasaNamUNoyariyA " ityAdi / ___ anazana 1 UnodarikA 2 bhikSAcaryA 3 rasaparityAga 4 kAyaH kleza 5 aura pratisalInatA 6 ye bAhya tapa haiM, Abhyantara tapake ye 6 bheda haiM-" prAyazcittaM viNao" ityaadi| prAyazcitta 1 vinaya 2 caiyAvRtya 3 svAdhyAya 4 dhyAna 5 aura vyusarga 6 AtmA evaM zarIrakI zaktikA nAma vIrya hai, jJAnAcArakA ane traNa guNirUpa traNa prakAra maLIne te kula ATha prakAra hoya che. tapa AcAra-tapasvIone-tapanuM anuSThAna karavA rUpa-je AcAra heya che tene tapAcAra kahe che. tenA 12 prakAra che. 6 bAhA tapa ane 6 Abhyanara tapa bAre bhedenA nAma nIce pramANe che ___ "aNasaNabhUNoyariyA " tyA: (1) manazana, (2) 25, (3) likhAyA, (4) 2saparityA, (5) 4.5veza mane (6) pratimaladl, 6 mAdyata5 cha. mAya-tara tapanAle naye pramANa cha. " pAyacchittaM viNa o" tyA (1) prayazcitta, (2) vinaya, (3) vaiyAvRtya, (4) svAdhyAya (5) dhyAna bhane (6) 0yutsama varyAcAra-AtmA ane zarIranI zaktinuM nAma vIrya che. jJAnAcAranA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u02 sU022 AcArakarUpamedanirUpaNam 113 tathA-vIryAcAraH-vIryam AtmazarIrasAmarthya, tasyAnantarokteSu SaTtriMzadvidheSu jJAnAcArAdiSu sphoraNam / iti / sU0 22 // AcArasya prastutatvAt sampati AcAraprakalpasya bhedAnAha mUlam-paMcavihe AyArapakappe paNNatte, taM jahA-mAsieM ugghAie 1. mAsie aNugghAie 2, cAumAsie ugghAie 3, cAummAsie aNugghAie 4, ArovaNA 5 / ArovaNA paMcavihA paNNattA, taM jahA-paTTaviyA 1 ThaviyA 2 kasiNA 3 akasiNA 4 hADahaDA 5 // sU0 23 // ___ chAyA-paJcavidha AcAraprakalpaH prajJaptaH, tadyathA-mAsikamudghAttikam 1, mAsikamanudghAtikam 2, cAturmAsikamudghAtikam 3, cAturmAsikamanudghAtikam 4, AropaNA paJcavidhA prajJatA, tadyathA-prasthApitA 1, sthApitA 2, kRtsnA 3, akRtsnA 4, hADahaDA 5 // su0 23 // 8 darzanAcArakA 8 cAritrAcArakA 8 tapa AcArakA 12 kula 36 prakArake jJAnAcAra AdikoMke paripAlanameM jo vIryarUpa zaktikA prakaTa karanA hai, vaha vIryAcAra hai ||suu0 22 // aba sUtrakAra AcAra prakalpake bhedoMkA kathana karate haiM 'paMcavihe ApArakappe paNNatta' ityAdi mU0 23 // sUtrArtha-AcAra prakalpa pAMca prakArakA kahA gayAhai, jaise-mAsika udghAtika1 mAsika anudvAtika2 cAturmAsika uddhAtika3 cAturmAsika anuddhAtika4 aura AropaNA 5 inameM AropaNA pAMca prakArakI kahI gaIhai - jaise-prasthApitA1 sthApitA 2 kRtsnA3 akRtsnA4 aura hADahaDA 5 8, darzanAcAranA 8, cAritrAcAranA 8 ane tapAcAranA 12 e rIte kula 36 prakAranA jJAnAcAzadikanA paripAlanamAM je vIryarUpa zaktinuM prakAzana thAya che, tenuM nAma vIryAcAra che ke sU. 22 che have sUtrakAra AcAra praka95nA bhedanuM kathana kare che. sUtrAtha-" pacavihe AyArapakappe paNNatte" tyAha AcAra prakalpanA nIce pramANe pAMca prakAra kahyAM che-(1) mAsika, GdhAti, (2) mAsi anuhudhAti:, (3) yAtusi dhAti, (4) yAturmA. sika anuddaghAtika ane (5) ApaNA. temAMthI AropaNa pAMca prakAranI 4ii cha. ma (1) prasthApita, (2) 2thApitA, (3) 42nA, (4) matsanA, bhane (5) 71791. sthA0-15 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 TIkA - paMcavihe AdhArapakappe ' ityAdi AcAraprakalpaH - prakRSTaH kalpaH =prAyazcittarUpo yatra saH makalpaH, AcArasya = AcArAGgasya prakalpaH = nizIthAkhyo'dhyayanavizeSa AcAraprakalpaH, sa ca pazcavidhaprAyazcittarUpakatvAt paJcavidhaH / tathAhi - mAsikamuddhAtikam - mAsena nivRttaM mAsikam, udghAtaH = bhAgapAtaH sAntarahAnaM vA, tad vidyate yatra tat udghA tikam / sArddhasaptaviMzatidinapramANaM prAyazcittaM mAsikamuddhAtikamucyate / laghumAsaprAyazcittamityarthaH / uktaMcAtra " adveNa chinnasesaM, puvvadveNa tu saMjuyaM kAuM / dejjA lahudANaM, gurudANaM tattiyaM ceba || 1 || " chAyA - arjena chinnazeSaM pUrvArddhana tu saMyutaM kRtvA / sthAnAGgasutre 9 dIyate laghukadAnaM gurudAnaM tAvadeva || iti / mAsikatapo'dhikRtya asyA gAthAyA bhAvArtha evaM bodhyaH tathAhi mAse arjena chinne sati paJcadazadinAni ziSyante / mAsApekSayA pUrvasya pUrvatapasaH paJcaviMzatidinAtmakasya addha sArddhadvAdazakam ubhayasaMkalanayA sArddhasaptaviMzati prAyazcitta rUpa prakRSTakalpa jahA~ hotA hai, vaha prakalpa hai, AcArAGgarUpa AcArakA jo prakalpa hai, yaha AcAra prakalpa hai, yaha AcAraprakalpa nizItha nAmaka adhyayana vizeSa rUpa hai yaha pUrvokta rUpase pAMca prakArakA hai, kyoMki yaha prAyazcittakA prarUpaka hotA hai, vaha mAsika uddhAtika kahalAtA hai, ise laghumAsa prAyazcitta kahA gayA hai| kahA bhI hai 'adveNa chinase se ' ityAdi / mAsika tapakI apekSAse isa gAthAkA aisA arthahai, mAsake Adhe dina pandraha dina hote haiM, mAsakI apekSAse 25 dinAtmaka pUrvatapake Adhe 12 // dina hote haiM, 15 aura 12|| sAr3he bArahako paraspara meM jor3ane se 27|| sADesatAIsa hote haiM / laghu prAyazcitta yadi eka mAsakA denA ho to vh27||din kAhI prAyazcitta rUpa prakRSTa kalpa jyAM hoya che, te prakalpa che. AcArAMga rUpa AcAranA je prakalpa che, tenuM nAma AcAra prakalpa che. te AcAra prakalpa nizItha nAmanA adhyayana vizeSarUpa che. tenA pUrvokta pAMca prakAro kahyAM che te prAyazcittanI prarUpaNA kare che. mAsika udghAtikane laghumAsa prAyazcitta paNa uDeche, dhuM pazu che " adveNa chinna sesaM " dhatyAhi mAsika tapanI apekSAe A gAthAnA artha A pramANe thAya che-- mAsathI ardho divasa eTale 15 divasa thAya che. mAsanI apekSAe 25 dinAtmaka pUrvatapanA ardho divasA 125 thAya che. 15 ane 12 ne saravALe zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 sU023 AcArakalpamedanirUpaNam 115 dinAni bhavanti / etAvadinAtmakaM mAsikaM laghumAyazcittaM dAtavyam / guru prAyacittaM tu mAsAvadhikameva dAtavyamiti // 1 // tathA-mAsikam anudghAtikam na udghAtikam anudghAtikam-yathAzrutamAyazcittaM gurumAyazcittamityarthaH / etat triMzadinapramANaM bhavatIti // 2 // ___ tathA-cAturmAsikam caturbhirmAsainirvR ttam cAturmAsikaM tadrUpam udghAtikamlaghucaturmAsamAyazcittamityarthaH // 3 // tathA-cAturmAsikam anudghAtikam guru caturmAsaprAyazcittamityarthaH // 4 // tathA-AropaNA-Aropyate ityAropaNA-mAyazcittAnAmuparyuparyAropaNaM yAvat SaNmAsAn, tata UrdhvaM tu bhagavato mahAvIrasvAminastIrthe AropaNA na bhavati / ayaM bhAva:-" ArovaNAcaDAvaNattibhANiyaM hoi" chAyA-AropaNA ArohaNeti bhANitaM bhavati iti / yo hi yathApratisevitaH mAlocayati tasya pratisevanA-niSpannameva mAsalaghumAsaguruprabhRtika dIyate, denA cAhiye aura guru prAyazcitta diyA jAye to vaha to eka pUre mAsa takakAhI denA cAhiye 1 tathA-mAsika anuddhAtika guru prAyazcitta rUpa hotA hai, aura yaha tIsa dinakA hotA hai, jo prAyazcitta cAturmAsika udghAtika hotA hai, vaha 3 mAsa 27 // dinakA hotA hai, ise laghu cAtu. mAsika prAyazcitta bhI kahA gayA hai, jo prAyazcitta cAturmAsika anuddhAtika hotA hai, vaha guru cAturmAsika hotA hai, arthAt pUre cAra mAsakA hotA hai, prAyazcittoMke Upara jo prAyazcitta 6 mAsa taka lagAtAra diye jAte haiM, vaha AropaNA hai, isake bAda mahAvIra svAmIke zAsanameM AropaNA nahIM hotI hai, bhAva yaha hai, "ArovaNA caDAyaNatti bhANiyaM hoi" AropaNA ArohaNA kahI gaI hai, jo prANI jaise 2chA sADIsatyAvIsa Ave che. je eka mAsanuM laghuprAyazcitta devuM hoya te pUrA 30 divasanuM devAne badale 27 sADIsatyAvIsa divasanuM devuM joIe, je guruprAyazcitta devuM hoya te te pUrA 30 divasanuM hovuM joIe. A prakAranA 30 divasanA prAyazcittane mAsika anuddhAtika kahe che. je prAyazcitta 3 mAsa 2aa divasanuM devAmAM Ave che tene laghucAtumosika athavA cAtu masika uddaghAtika kahe che. pUrA cAra mAsanA prAyazcittane cAturmAsika anudUghAtika athavA gurucAturmAsika kahe che. satata cha mAsa paryantanuM je prAyazcita devAmAM Ave che tenuM nAma AropaNuM che. mahAvIra prabhunA zAsanamAM teTalA samaya karatAM vadhAre samayanI ApaNu devAmAM AvatI nathI, " AroSaNA caDAvapattimANiya hoi" bhAropaNAne sAdhu yAmAM Aye zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre yastu na tathA tasya tattAvad dIyata eva mAyA niSpannaM cAnyadAropyate ityAro paNeti / AcAraprakalpasya keSuciduddeza keSu laghumAsaprAyazcittaM prarUpyate, kecit gurumAsamAyazcittam , keSucid laghucaturmAsamAyazcittaM, keSucid guru caturmAsamAyazcittam , keSucit AropaNA / iti paJcavidhaprAyazcittaprarUpakatvA dayamAcAraprakalpaH paJcavidho bodhya iti / atra AropaNA AcAraprakalpasya paJcamabhedatvenoktAH tasyA eva samprati pazcavidhatvamAha- ArovaNA paMcavihA' ityAdoSakA sevana karatA hai, vaha usakI AlocanA usIke anusAra karatA hai, to use usa pratisevanAke anusArahI mAsa laghu mAsaguru Adi prAyazcitta diye jAte haiM, aura jo pratisevita doSake anusAra AlocanA nahIM karatA hai, use prAyazcitta to diyAhI jAtA hai, parantu usa prAyazcittameM mAyAse niSpanna hue anya prAyazcittakI AropaNA kI jAto hai, isa prakArase yaha AropaNA hotI hai, AcAra prakalpake kinhIM 2 uddezakoMmeM laghumAsa prAyazcitta prarUpitta huA hai, kinhIM 2 uddezakoM meM gurumAsa prAyazcitta prarUpita huA hai, aura kinhIM 2 uddezakoMmeM Aro. paNA prarUpita huI hai, isa tarahase pAMca prakArake prAyazcittoMkA prarUpaka hone se yaha AcAraprakalpa pAMca prakArakA kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye yahAM AropaNA AcAra prakalpake pazcama bheda rUpase kahI hai, so aba usakehI sUtrakAra pAMca bheda prakaTa karaneke liye kahate haiNche. je jIva jevA doSanuM sevana kare che, te doSanI tenA dvArA tene anurUpa AcanA karAya che tene pratisevanAne anurUpa ja mAsalaghu, mAsaguru Adi prAyazcitta devAmAM Ave che. je mANasa pratisevita deSane anurUpa AlocanA karatuM nathI, tene prAyazcitta te devAmAM Ave ja che, parantu te prAyazcittamAM mAyAthI niSpanna thayelA anya prAyazcittanI Are paNa karAya che. A prakAranuM te AropaNAnuM svarUpa hoya che. A cAra prakalpanA kaI kaI uddezakomAM ladhumAsa prAyazcittanI prarUpaNa karavAmAM AvI che, keI keI uddezakomAM gurumAsa prAyazcittanI, keI kaI udezamAM laghu cAturmAsa prAyazcittanI, koI kiI uddezakamAM guru cAturmAsa prAyazcittanI ane kaI kaI uddezakamAM ApaNunI prarUpaNA karavAmAM AvI che. A rIte pAMca prakAranA prAyazcittonuM prarUpaka hovAne kAraNe A AcAra praka9pane pAMca prakArane kahevAmAM Avela che, ema samajavuM. ahIM ApaNAne AcAra prakalapanA pAMcamAM bheda rUpa prakaTa karavAmAM AvI che. have sUtrakAra te ApaNAnA pAMca bhede prakaTa kare che. zrI sthAnAMsUtra :04 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 5 u. 2 sU.23 AcArakalpabhedanirUpaNam 117 dinA / AropaNA hi prasthApitAdibhedaiH paJcavidhA bhavati / tatra - prasthApitAAropaNIyeSu bahuSu prAyazcitteSu satsu yad laghumAsagurumAsAdiprAyazcitteSu kasya cidekasya prasthApanA sA prasthApitetyucyate // 1 // tathA sthApitA - yaH kazcita mAsagurvAdiprAyazcittA bhavati, sa gurorvaiyAvRtyaM karoti, atastasya prAyazcittaM vaiyAtyasamA yAvat sthApitam, tataH pazcAt sa prAyazcittaM kariSyatItyeSA sthApitetyucyate ||2|| tathA - kRtsnA - yatra jhoSo na kriyate sA / jhoSastvayam - bhagavato mahAvIrasvAminastIrthe SaNmAsAntameva tapo bhavati SaNNAM mAsAnAmupari ye " ArovaNA paMcavidA " ityAdi / yaha AropaNA prasthApita Adike bheda se pAMca prakArakI hotI hai, inameM jo ArogNA AropaNIya aneka prAyazcittoMke hone para laghumAsa gurumAsa Adi prAyazcittoM meM se kisI eka prAyazcitta ke prasthApanArUpa hotI hai, vaha AropaNA " prasthApitA " isa rUpase kahI gaI hai, tathA jo koI mAsaguru Adi prAyazcittake yogya hotA hai, yaha pahile gurukI vaiyAvRtti karatA hai, ataH jabataka vaiyAvRttikI samApti nahIM ho jAtI hai, taba taka usakA prAyazcitta sthApita rahatA hai, isake bAda vaha prAyazcita karatA hai, isa taraha se yaha AropaNA sthApitArUpa kahI gaI hai, tathA jisa AropaNAmeM jhoSa nahIM kiyA jAtA hai, vaha AropaNA kRtsnA AropaNA hai, jhoSakA abhiprAya aisA hai, ki bhagavAn mahAvIra svAmIke tIrtha meM chaha mAsa takahI tapa hotA hai, chaha mAsake bAda jo mAsa apa " AroSaNA paMcavihA " ityAhi te ArApeNAnA prastha pita Adi pAMca bheda kahyAM che. je ArApaNA, ArApa NIya aneka prAyazcittonA sadbhAva hAyatyAre laghumAsa, gurumAsa AdiprAyazci ttomAMthI eka prAyazcittanI prasthApanA rUpa hAya che, te AreApaNane ' prasthA pitA kahe che. tathA je kaMI sAdhu mAsaguru Adi prAyazcittane vaigya hAya che, te pahelAM gurunuM caiyAnRtya kare che, tethI jyAM sudhI vaiyAvRttinI samApti thai jatI nathI, tyAM sudhI tenuM prAyazcitta sthApita rahe che, tyArabAda te prAyazcitta kare che. A rIte A ArApaNAne ' sthApitA ' AvI che. tathA je ArApaNAmAM 'jheSa ' karAtA nathI te ArApaNAne kRtsnA ArApaNA " kahe che. Sane bhAvAtha nIce pramANe che-- mahAvIra prabhunA tIrthamAM cha rUpa kahevAmAM 16 mAsa sudhInuM ja prAyazcitta ApI zakAya zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sthAnAGgasatre mAptA aparAdhino bhavanti, teSAM kSapaNaM bhavati, arthAt paNmAsAdhikamAsAnAM prA. yazcittamaparAdhiSu nAropyate / kimiva ! yathA prasthe dhAnye mAtavye tadadhikadhAnyasyApanaM bhavati tadiyeti / paNmAsAdhikamAsAnAM yatprAyazcittAnAropaNaM sa eva jhoSo bodhyaH / tasyAbhAvena paripUrNatvAdiyaM kRtsnetyucyate iti // 3 // ___ tathA-akRtsnA-yatra SaNmAsAdhikamAsAnAM prAyazcittaM nAroSyate iti sA aparipUrNatvAt akRtsnetyucyate, iti // 4 // tathA-hAuhaDA-yasyAparAdhino laghugurumAsAdiprAyazcitteSu yat prAyazcittaM prAptaM, tat tasminneva kAle tasmirAdhIke hote haiM, usakI kSapaNAho jAtIhai, arthAt aparAdhiyoMmeM chaha mAsase adhika mAsoMkA prAyazcitta Aropita nahIM hotA hai, jaise-jisa prasthameM (nApavizeSa) jitanA dhAnya samAneke yogya hotAhai, usa prasthameM utanAhI dhAnya samAtA hai, adhika dhAnya yahAMse gira jAtA hai, isa taraha chaha mAsase adhika mAsoMke prAyazcittako jo anAropaNA hai, vahI jhoSa hai, isake abhAvase chaha mAsase adhika prAyazcitta deneke abhAvase yaha AropaNA pUrNa hone ke kAraNa kRtsnA AropaNA kahI jAtI hai| jisameM cha mAsase adhika mAsa kA prAyazcitta kI AropaNA nahIM kI jAtI hai vaha aparipUrNa hone se "akRtsnA" AropaNAkahI jAtohai. tathA hADahaDA jo AropaNA hai, vaha aisI hai ki jisa aparAdhIke laghumAsa gurumApta Adi prAyazcittoM meM se jo prAyazcitta ho vaha usI kAlameM usameM che. aparAdhIne cha mAsathI vadhAre mAsanuM prAyazcitta ApI zakAtuM nathI. 6 mAsa karatAM vadhAre samayanuM prAyazcitta Arepita karI zakAtuM nathI. jema ke pAtramAM jeTaluM dhAnya samAI zake tema hoya eTaluM ja dhAnya temAM bharI zakAya che, paraMtu je tethI vadhAre dhAnya temAM nAkhavAmAM Ave te te pAtramAMthI bahAra nIkaLI jAya che, e ja pramANe cha mAsathI vadhAre mAsanA prAyazcittanI je anAro paNa che, tenuM nAma ja "jhaSa" che. cha mAsathI adhika samayanA prAyazcittane abhAva hovAne kAraNe, te ApaNuM (cha mAsanA prAyazcita rUpa ApaNA) pUrNa hevAne kAraNe tene "kunA ApaNA kahe che. jemAM cha mahInAthI vadhAre mahimAnuM prAyazcittanI AropaNa karavAmAM AvatI nathI te aparipUrNa hevAthI "annA Are paNa kahevAya che. hADahaDA AropaNa A prakAranI che--je aparAdhIne laghumAsa, gumAsa Adi prAyazcitta mAMthI je prAyazcitta devAnuM che, te prAyazcitta e ja kALe te aparAdhImAM Arepita karavAmAM Ave che, tethI te AropaNAne zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA5 u02 sU024 manuSyakSetrasya padArtha vizeSanirUpaNam 119 nAropyate iti sA ' hADahaDA' ityucyate / kRtAparAdhasya sadya eva yatmAyazci. ttAropaNA sA ' hADahaDe 'ti bhAvaH ||muu0 23 // saMyatAsaMyatasambandhitayA sUtrANi prAgabhihitAni, tatra saMyatAsaMyatagata. vastuvizeSAH proktAH, teSAM vyatikarastu manuSyakSetra eva bhavatIti manuSyakSetrasthAna padArthavizeSAnAha mUlam-jaMbuddIce dIye maMdarassa pavayassa purasthimeNaM sIyAe mahAnaIe uttareNaM paMca cakkhArapavvayA paNNattA, taM jahAmAlavaMte, 1 cittakUDe 2 pamhakUDe 3 galiNakUDe 4 egasele 5 // 1 // jaMbU maMdarasta purathimeNaM sIyAe mahAnaIe dAhiNeNaM paMca vakkhArapavvayA paNNattA, taM jahA-tikUDe 1 vesamaNakUDe 2 aMjaNe 3 mAyaMjaNe 4 somaNase 5 // 2 // jaMbU maMdarassa paJcatthimeNaM sIodAe mahANaIe dAhiNeNaM paMca vakkhArapabayA paNNattA, taM jahA-vijjuppabhe 1 aMkAvaI 2 pamhAvaI 3 AsIvise 4 suhAvahe 5 // 3 // jaMbUmaMdarassa paJcatthimeNaM sIodAe mahANaIe uttareNaM paMca cakkhArapatrayA paNNattA, taM jahA-caMdapaThanae 1 sUrapavvae 2 NAgapavae 3 devapavae 4 gaMdhamAyaNe 5 // 4 // jaMbUmaMdaradAhiNeNaM devakurAe kurAe paMca mahadahA paNNattA, taM jahA-nisahadahe 1 devakurudahe 2 sUradahe 3 sulaAropita kiyA jAtA hai, isaliye yaha " hADahaDA" kahI gaI hai, tAtparya yaha hai, ki jisane jo aparAdha kiyA hai, usa aparAdhakI uso samaya jo prAyazcittakI AropaNA hai, vaha hADahaDAAropaNA hai sU. 23 // "hADahaDA" kahI che. eTale ke jeNe je aparAdha karyo hoya te aparAdhanA prAyazcittanI e ja samaye je AropaNa karavAmAM Ave che tene " 813331 mA55 " 2. // sU, 23 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 120 sthAnAGgasUtre sadahe 4 vijjuppamadahe 5 // 5 // jaMbU maMdarasta uttarakurAe kurAe paMca mahaddahA paNNatA, taM jahA-nIlavaMtadahe ? uttarakurudahe 2 caMdadahe 3 erAvaNadahe 4 mAlavaMtadahe 5 // 6 // savye viNaM cakkhArapavyayA sIyA sIoyAo mahANaIo maMdaraM yA pavayaMteNaM paMca joyaNasayAiM uTheM uccatteNaM paMca gAuyasayAI udhveheNaM ||7||dhaayisNdde dIye purathimaddheNaM maMdarassa pavayassa purasthimeNaM sIyAe mahANaIe uttareNaM paMca vakkhArapavyayA paNNattA, taM jahA-mAlavaMte, evaM jahA--jaMvUdIve tahA jAva pukkharavaradaviDDapaJcasthimaddhe vakkhArA dahA ya uccattaM bhANiyavaM / samayakhette NaM paMca bharahAI paMca eravayAiM evaM jahA cauhANe biiya udese tahA ettha vi bhANiyabvaM jAva paMca maMdarA paMca maMdaracUliyAo, NavaraM usuyArA gasthi // suu024|| chAyA-jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya paurastye sItAyA mahAnadyA uttare pazya bakSaskAraparvatAH prajJaptAH, tadyathA-mAlyavAn , 1 citrakUTaH, 2 panakaTaH, 3 nalinakUTaH, 4 ekazailaH 5 // 1 // ___saMyata asaMyatake sambandhake sUtra sUtrakArane pahile kaha diye haiM, unameM saMyata asaMyata gata jo vastuvizeSa kahe gaye haiM, unakA vyatikara sambandha yA sadbhAvato manuSyakSetra meM hI hotA hai, isa kAraNa aba sUtrakAra manuSyakSetrastha padArtha vizeSoMkA kathana karate haiM saMyata ane asaMyata viSayaka sUtranI prarUpaNA sUtrakAre pahelAM karelI che. te sUtramAM saMyata asaMyata je vastu vizeSa kahevAmAM Avela che temane vyatikara saMbaMdha athavA sadUbhAva te manuSyakSetramAM ja saMbhavI zake che. tethI have sUtrakAra manuSyakSetramAM rahelA keTalAka padArthavizeSenuM kathana kare che - zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05302 sU024 manuSyakSetrasyapadArthavizeSanirUpaNama 121 jamn mandarasya paurastye sItAyA mahAnadyA dakSiNe pazca vakSaskAraparvatAH, prajJaptAH, tadyathA-trikUTaH 1, vaizramaNakUTaH, 2 aJjanaH, 3 mAyAJjanaH, 4 saumanasaH 5 // 2 // jambUmandarasya pAzcAtye sItodAyA mahAnayA dakSiNe pazca vakSaskAra parvatAH prajJaptAH tadyathA vidyutprabhaH 1, aGkAvatI, padmAvatI 3, AzIviSaH 4, mukhAvahaH 5 // 3 // jambU mandarasya pAzcAtye sItodAyA mahAnayA uttare paJca vakSaskAraparvatAH, prajJaptAH, tadyathA- candraparvataH, 1 mUraparvataH, 2 nAgaparvataH, 3 deva. parvataH, 4 gandhamAdanaH 5 // 4 // jaMbuddIve dIve maMdarassa ityAdi sU0 24 // sUtrArtha-jaMbUdvIpa nAmake isa dvIpameM mandara(meru) parvatakI pUrvadizAmeM sItA mahAnadIkI uttara dizAmeM pAMca vakSaskAra parvata kahe gaye haiM unake nAma isa prakArase haiM-mAlyavAn 1 citrakUTa 2 padmakUTa 3 nalinakUTa4 aura ekazaila5 / jambUdvIpastha mandara (meru) parvatakI pUrva dizAmeM sItA mahAnadIkI dakSiNa dizAmeM pAMca vakSaskAra parvata kahe gaye haiM-unake nAma isa prakArase haiM-trikUTa 1 vaizramaNa kUTa 2 aJjana 3 mAyAJjana 4 aura saumanasa5 jambUdvIpastha mahAmandara parvatakI pazcima dizAmeM sItodA mahAnadIkI dakSiNa dizAmeM pAMca vakSaskAra parvata kahe gaye haiM-unake nAma isa prakArase haiM-vidyutma 1 aGkAyatI 2 padmAvatI 3 AzIvipa 4 aura sukhAvaha 5 jambUdvIpastha mandara parvatakI pazcima dizAyeM sItodA mahAnadIkI uttara dizAmeM pAMca vakSaskAra paryaMta kahe gaye haiN| jaise-candraparvata 1 sUra parvata 2 nAga parvata 3 devaparvata 4 aura gandhamAdana parvata 5 " jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa" tyA: sUtrArtha-bUdvIpa nAmanA A dvIpamAM mandara parvatanI pUrva dizAmAM vahetI sItA mahAnadInI uttara dizAmAM pAMca vakSaskAra parvate AvelA che. temanAM nAma mI pramANe cha-(1) mAjhyavAn, (2) yitra58, (3) 555, (4) naminaTa bhane (5) zaikSa. jaMbUdvIpamAM AvelA mandara parvatanI pUrva dizAmAM vahetI sItA mahAnadInI dakSiNa dizAmAM pAMca vakSaskAra parvato AvelA che. temanAM nAma A pramANe 8-(1) trikuTa, (2) vaizrama2, (3) mana, (4) bhAyAM mana (5) saumanasa. jaMbudvIpanA mandara parvatanI pazcima dizAmAM AvelI sIdA mahAnadInI dakSiNa dizAmAM pAMca vakSaskAra parvate AvelA che. temanAM nAma A pramANe cha-(1) vidhutprala, (2) 2mAvatI, (3) pAvatI, (4) mAviSa ana (5) subhASa sthA0-16 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sthAnAGgasatre jamba mandaradakSiNe devakuroH kuroH paJca mahAhadAH prajJaptAH, tadyathA-niSadhaidaH 1, devakuruhUdaH, 2 murahUdaH, 3 sulasa hadaH 4 vidyutmama hRdaH 5 // 5 // jajbU mandarasyottarakuruSu kuruSu paJca mahAhadAH prajJaptAH, tadyathA-nIlavad idaH, 1 uttara-kuruhUdaH, 2 candradaH, 3 airAvaNahUdaH, 4 mAlavad idaH 5 // 6 // sarve'pi khalu vakSaskAraparvatAH sItA sItode mahAnadhau mandaraM vA parvataM prati paJca yojanazatAni Urdhvamuccatvena paJca gavya'tizatAni udvedhena // 7 // dhAtakIkhaNDe dvIpe paurastyA? khalu mandarasya parvatasya paurastye sItAyA mahAnadyA uttare paJca bakSaskAra___ jambUdvIpastha mandara parvatakI dakSiNa dizAmeM devakurumeM pAMca mahAhUda kahe gayehaiM-unake nAma isa prakAra se haiM-niSadha hUda (draha) 1 devakuma idara sUra hUda 3 sulasa hada 4 aura vidyutprabha ida 5 / jambUdvIpastha mandara parvatake uttara kurumeM pAMca mahAhUda kahe gaye haiM unake nAma isa prakArase haiM nIlayat hUda 1 uttarakuru hada 2 candra hUda 3 airAvaNa hada 4 aura mAlyacad ida 5 samasta vakSaskAra parvata sItA sItAdA mahAnadiyoMkI tarapha aura mandara parvatakI tarapha pAMcaso yojana UMce haiM aura udvedhase (bhU. mike andara gaharAimeM) pAMcasau gavyUti (do kosa) pramANa haiN| dhAtakI khaNDa dvIpameM paurastyArdha meM mandara(meka)parvatake pUrvadizAmeM sItA mahAnadIke uttarameM pAMca vakSaskAra parvata kahe gaye haiM unake nAma isa jabUdvIpanA mandara parvatanI pazcima dizAmAM AvelI sIdA mahAnadInI uttara dizAmAM pAMca vakSaskAra parvata che. temanAM nAma A pramANe cha-(1) yandra pAta, (2) sU2 parvata, (3) na ta, (4) 35 pata bhane (5) ganyamAna 55ta. jabUdvIpamAM AvelA mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM AvelA devakarmA pAMca mahAhara che. temanAM nAma A pramANe che --(1) niSadha hada, (2) devamuru sa, (3) sU28, (4) surasa ana (5) vidhutprana . jabudvIpanA mandara parvatanI uttara dizAmAM AvelA uttarakurumAM paNa nIya pramANe pAya bha6 che-(1) nIravat 38, (2) utta242t , (3) yandra, (4) merA mana (5) mAdhyapat. samasta vakSaskAra parvate sItA ane satedA mahAnadIonI tarapha ane mandara parvatanI tarapha 500 jana UMcA che, ane temane uThedha (jamInanI aMdaranI UMDAI) pa00 gabhUtipramANa che. dhAtakIkhaMDa dvIpanA pUrvArdhamAM mandara parvatanI pUrva dizAmAM sItA mahAnadInI uttare pAMca vakSaskAra parvate AvelA che. temanAM nAma A pramANe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU024 manuSyakSetrasyapadArthavizeSanirUpaNam 123 parvatAH prajJaptAH, tadyathA-mAlyavAn evaM yathA jambUdvIpe tathA yAvat puSkaravara dvIpArddhapAzcAtyAddhe vakSaskArA idAzca uccatvaM bhaNitavyam // 8 // samayakSetre khalu pazcabharatAni paJca airAvatAni / evaM yathA catuHsthAne dvitIyoddeze tathA atrA'pi maNitavyaM yAvat paJca mandarAH paJca mndrcuulikaaH| navaram iSukArA na santi ||muu024|| TIkA-'jaMbuddIve ' ityAdi vyAkhyA sugamA, tathApi kiMcidatra likhyate-vakSasi-madhye gopyaM kSetraM dvau saMbhUya kurvanti ye te vakSaskArA gajadantAparaparyAyAH parvatavizeSAH / te ca mAlyayato gajadantakAd pradakSiNayA caturdikSu vartamAnAH catuHsUtroktA viMzatisaMkhyakAra prakArase haiM-mAlyavAn ityAdi inakA nAma jaisA jambUdvIpake prakaraNameM kahA gayA hai, vaisAhI hai, puSkaravaradvIpA meM aura pAzcAtyAdameM vakSaskAroM kA idoM kA aura ina kI - vakSaskAra parvatoM kI UMcAI kA kathana pahile kI tarahasehI kahanA caahiye| samayakSetrameM pAMca bharata aura pAMca airayata kSetrahaiM / catuHsthAnameM dvitIya uddeze meM jaisA kahA gayA hai, vaisA yahAM para bhI kaha lenA cAhiye yAvat pAMca mandara aura pAMca mandara cUlikAe~ haiM, vizeSatA kevala itanIsIhI hai, ki iSukAra nahIM haiN| ____TIkArtha-isakI vyAkhyA sugama hai, taba bhI kucha isa viSayameM likhA jAtA hai, vakSaskAra parvatoMkA dUsarA nAma gajadanta bhI hai, yaha vizeSa parvata hai / inakA bakSaskAra aisA nAma isaliye huA hai ki ye do ekatrita hokara apane madhyameM kSetrako gopya karate haiN| ye mAlyavAna mAlyavAna ItyAdi nAma jabUdvIpanA prakaraNamAM upara kahyA anusAra samajavA. puSkaradharadvIpAdharma mAM ane pazcimAImAM vakSasakAranuM, hadanuM ane vakSaskAra parvatanI UMcAinuM kathana AgaLanA kathana pramANe ja samajavuM. samayakSetramAM pAMca bharata ane pAMca eiravatakSetra che. catuHsthAnakanA bIjA uddezAmAM temane viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che evuM ja kathana ahIM paNa karavuM joIe, A rIte "pAMca mandara ane pAMca mandara cUlikAe che," tyAM sudhInuM kathana grahaNa karavuM joIe. ahIM kevaLa eTalI ja vizeSatA che ke ahIM ISakArane saddabhAva nathI. TIkArya-A sUtranI vyAkhyA sugama hovA chatAM paNa ahIM temanuM thoDuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che. vakSaskAra parvatanuM bIju nAma gajadanta paNa che. te parvatane vakSaskAra kahevAnuM kAraNa e che ke te be pahADa ekatra thaIne temanI vaccenA kSetrane geya (adazya) kare che. teo mAlyavAna zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sthAnAGgasUtre santi / tathA devakuruSu niSadhavarSadhara parvatAt uttarasyAM dizi saptabhAgavibhinnasyaikasya yojanasya caturo bhAgAn catustriMzadadhikAni aSTazatayojanAni gatvA zItodAyA mahAnadyAH pUrvAparataTavarttanau vicitrakUTacitrakUTanAmAnau parvatau staH / tayoH pratyeka parvata - uccatvena yojana sahasrapramANaH, mUle sahasrayojanAyAmaviSkambhayuktaH, uparitanapradeze ca paJcazatayojanAyAmaviSkambhayuktaH / tau ca parvatau prAsAdaparimaNDitau sva svanAmasadRzavicitrakUTacitrakUTanAmaka deva nivAsabhUtau vijJeyau / tatastAbhyAM parvatAbhyAM pUrvoktAntaryayuktaH zItodA mahAnadI madhyabhAgavartI dakSiNottarataH sahasrayojanAnyAyataH pUrvAparataH pazcazatayojanAni gajadanta se pradakSiNA karate hue cAroM dizAmeM sthita haiN| yahAM cAroM sUtroM dvArA ye bIsa kahe gaye haiN| tathA devakuruoM meM niSadha varSadhara parvatase uttara dizAmeM eka yojanake sAta bhAgameM se cAra bhAga adhika 834 yojana taka Age jAkara zItodA mahAnadI ke pUrva aura pazcima taTa para sthita vicitrakUTa aura citrakUTa nAmake do parvata haiN| inameM pratyeka parvatakI UMcAI 1 hajAra yojanakI hai, mUla meM pratyeka parvatakA AyAma aura viSkaMbha eka hajAra yojanakA hai, aura UparakA inakA pradeza pAMcasau yojanakA lambA caur3A hai, ye donoM parvata prAsAdoMse maNDita haiM, aura apane 2 nAmake jaise vicitrakUTa evaM citrakUTa nAmavAle devoM ke ye nivAsasthAnarUpa haiM / ina donoM parvatoM se Age pUrvokta Antarya se yukta zItodA mahAnadI ke madhya bhAgameM rahA huA dakSiNase uttara taka eka hajAra yojanakA AyAmavAlA pUrva se pazcima taka pAMcasau yojanakA gajadantanI pradakSiNA karatA hAya evI rIte tenI cAre dizAomAM AvelA che. ahIM cAra sUtreA dvArA evAM 20 vakSaskAra pavatA prakaTa karavAmAM AvyAM che. tathA devakurumemAM niSadha vadhara parvatathI uttara dizAmAM 834/4/7 ceAjanapramANu aMtare zIteAdA mahAnadInA pUrva ane pazcima taTapara vicitrakUTa ane citrakUTa nAmanA e patratA che. te pratyeka parvatanI UMcAI 1 hajAra ceAjananI che. temanA mULabhAganI laMbAI-paheALAi 1000 ceAjananI ane zirAbhAganI lakhAI-paheALAI 500 cAjananI kahI che. te anne parvatA prAsAdAthI mADita che. te padegtA vicitrakUTa ane citrakUTa nAmanA devenA nivAsasthAna rUpa che, A banne parvatAthI AgaLa jatA pUrvokta Antaya thI yukta zIteAdA mahAnadInA madhyabhAgamAM rahelu', dakSiNathI uttaramAM 1000 caiAjananA AyAma ( laMbAI) vALu' ane pUrvathI pazcimamAM 500 ceAjananI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05302sU024 manuSyakSetrasyapadArthavizeSanirUpaNam 125 vistIrNI vedikAvanapaNDadvayaveSTito daza yojanAni bhUmimavagADho'rddhayojana bAhalyaikayojanaviSkambhAtmakena nAnAmaNimayena dazayojananAlena arddha yojanavistIrNakrozocchritakarNikAyuktena niSadhanAmakadevaniyAsabhUtabhavanavibhUSita madhyena tadarddha pramANayuktairaSTottarazatasaMkhyakaiH pauH taditaraizca sAmAnikAdi devanivAsabhUtairanekalauH pauH samantAd saMparikSiptena mahApona virAjanmadhyabhAgo niSadho nAma mhaadH| evaM devakuru idAdayo'pi tattaddhadasamAnadeya nivAsabhUtA uktAntaryayuktA vijJeyAH / atreda bodhyam-nIlavanmahAdaH svasthasamAna nAmakadevanivAsabhUtAbhyAM bicitrakUTacitrakUTaparvatavaktavyatAsaghazavaktavistArayAlA vedikA vanakhaNDadvayase veSTita huA evaM 10 yojana taka bhUmimeM vistRta aisA niSadha nAmakA mahAhada hai, yaha mahAruda ATha yojanake bAhalyayAle eka yojanake viSkaMbhavAle nAnA maNiyoMse yukta daza yojanake nAlayAle Adhe yojanakI vistAravAlI evaM eka kozakI UMcI aisI kaNikAse yukta evaM jisakA madhya bhAga niSadha nAma ke devake niyAsabhUta bhavanase vibhUSita haiM, aise eka mahApadmase jisakA madhyabhAga virAjita haiM, aisA hai / yaha mahApadma apane pramANase Adhe pramANavAle aise108 padmoMse (kamaloM) evaM inase atirikta aura bhI aneka lakSa padmoMse jo ki sAmAnika Adi devoMke nivAsabhUta haiM, cAroM orase ghirA huA hai, isI tarahase devakuruhUd Adi bhI apane 2 samAnanAmavAle devoMke nivAsabhUta haiM, aura yukta AntaryavAle haiM, aisA jAnanA caahiye| yahAM aisA samajhanA-ki nIlayat jo mahAhUda hai, vaha apane samAna pahoLAIvALu vedikA ane vanakhaMDaDhayathI veSThita evuM, ane 10 ejana sudhI bhUmimAM vistRta evuM niSadha nAmanuM mahA hada che. te mahA hada ATha jana lAMbA, eka yojana pahoLA, vividha maNiethI yukta, 10 jananI nAlavALA, ardhA jananI vistAravALI ane eka koza UMcI evI kaNikAthI yukta ane jene madhyabhAga niSadha nAmanA devanA nivAsasthAna rUpa bhavanathI vibhUSita che evA eka mahApadmathI yukta che. te mahApa, tenA karatAM ardhA pramANavALA 108 pothI ane te sivAyanA bIjA paNa aneka lakSapakvothI gherAyeluM che te paddho sAmAnika Adi devenA nivAsasthAna rUpa che. e ja pramANe devakuru hada Adi hade paNa temanA jevAM ja nAmavALA devanA nivAsasthAna rUpa che, ane uparyukta AntaryavALA che ema samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sthAnAGgasUtre vyatAyuktAbhyAM yamakAbhidhAnaparvatAbhyAmanantaraM draSTavyaH / tato dakSiNata uttara kuru idAdayazcatvAro hradA bodhyA iti / eteSu sarveSu mahAhUdeSu ekaiko mahAido dazabhirdazabhiH kAJcanakanAmakaiH parvatairyukto vijJethaH / ete parvatAstu zatayojanocchritA mUle zatayojanaviSkambhayuktAH upari paJcAzayojanavistRtA sva samAna nAma kairdevairadhiSThitAH pratyekaM pUrvAparato dazayojanAntareNa vyavasthitA bodhyAH / ete ye vicitrakUTAdiparvata hadavAsino devAH santi, tepAmasaMkhyeyatamajambUdvIpe dvAdazayojana sahasramamANAstannAmikA nagaryo bhavantIti bodhyam / ete vakSaskAra parvatAH kasyAM dizi vartante ? iti prarUpayitumAha nAmavAle nivAsa bhUta yamaka nAmake do parvatoMke antara bAdameM hai, ina donoM parvatoMke sambandhakI vaktavyatA vicitrakUTa aura citrakUTakI vaktavyatA jaisI hai isase dakSiNa dizAmeM uttarakuru hadAdi cAra hRda haiN| ina samasta mahAdo meM eka eka mahAhUda daza dazakA kAJcana nAmaka parvatoM se yukta haiN| ye saba parvata 100 yojana haiN| mUlameM bhI 100 yojanake hI vistAravAle haiN| tathA Upara meM inakA vistAra pAMcasau yojanakA hai, aura ye apane 2 jaise nAmacAle devoMse adhiSThita haiM, ye pratyeka parvata pUrva se pazcima taka 10-10 yojanake antarase vyavasthita haiN| ye vicitrakUTa Adi parvatavAsI aura hRdavAsI jo deva haiM so inakI jambUdvIpake asaMkhyAtaveM bhAgameM 12 yojana pramANavAlI unake nAmavAlI nagariyAM haiN| ye vakSaskAra parvata kisa 2 dizA meM haiM ? isa bAta kI prarUpaNA karane ke jemake je nIlavat mahAtuda che te nIlatU nAmanA devanA nivAsa rUpa che. te mahAdgada camaka nAmanA e pate pachI Ave che. A banne pa tanuM vana vicitrakUTa ane citrakUTanA varNana pramANe ja samajavuM. tenI dakSiNa dizAmAM uttarakuru haida Adi cAra hada AvelAM che. te pratyeka mahAtuda dasa dasa kAMcana nAmanA patAthI yukta che. te badhAM pA 100 yeAjananA vistAravALA che. temanA vistAra mULabhAgamAM 100 ceAjananA ane uparanA bhAgamAM 500 ceAjananA che, te patA temanA jevAM ja nAmavALA devAthI adhiSThita che. te pratyeka paryaMta pUrvathI pazcima sudhI 10-10 yeAjananA aMtare vyavasthita che. te vicitrakUTa Adi parvatavAsI ane hadavAsI je devA che temanI jabudvIpanA asakhyAtamAM bhAgamAM 12 ceAjana pramANavALI nagarIe che. te nagarIonAM nAmeA te devAnAM nAma jevAM ja che. te vakSaskAra pA kaI kaI dizAmAM che, te sUtrakAra have prakaTa kare che, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 su024 manuSyakSetrasya padArthavizeSanirUpaNam 'savye viNaM ' ityAdi / sarve'pi jambUdvIpAdi sambandhino vakSaskAraparvatAH sItA sItode mahAnadyau punaH mandaraM parvataM ca ' teNa ' te dve khalu nadI parvate lakSaNI kRtya nadIdvayaM mandaraparyataM ca pratItyarthaH etanmahAnadIdvayadizi mandaraparvatadiziceti bhAvaH, paJzcayojanazatAni Urdhvamuccatvena paJca gavyUti. zatAni ca udvedhena santi / tatra mandaraparvata dizi mAlyavatsaumanasavidyutbha gandhamAdananAmAnacatvAro gajadantAkAraparvatAH yathoktasvarUpAH santi / ito'nye vakSaskAraparvatAH sItA sItodA mahAnadI dizi varttante, iti / yathA jambUdvIpe yAvatpramANA vakSaskAraparvatA mahAhadAca moktAstathaiva dhAtakIkhaNDasya pUrvArdhaaparArddhe, puSkarArddhasya pUrvArddhaaparArddhe ca bodhyAH / amumevArthaM darzayitumAha sUtrakAraH ' dhAyaisaMDe ' ityAdi ' vakkhArA dahAya uccattaM bhANiyavvaM ' liye sUtrakAra kahate haiM " sacce vi NaM " ityAdi ye jambUdvIpAdi sambandhI jo vakSaskAra parvata haiM ve saba sItA sItodA nAmakI jo mahAnadiyA~ haiM, unakI ora aura meruparvata kI ora haiM, arthAt ina nadI kI evaM mandarakI dizA meM haiN| inakI UMcAI isa dizA meM pAMcasau yojana kI hai aura udvedha gandhamAdana inakA pAMcasau gavyUtikA hai / mandara parvatakI dizA meM mAlyavat saumanasa vidyutprabha aura gandhamAdana nAmake cAra gajadaMta ke AkAra jaise paryaMta pUrvokta svarUpacAle haiN| inase anya vakSaskAra parvata sItA sItodA mahAnadiyoM kI dizAmeM haiM / jisa prakAra se jambUdvIpameM jitane pramANopeta ye vakSaskAra parvata aura mahAhada kahe haiM, usI prakArase ve dhAtakIkhaNDake pUrvArddhameM aura pazcimArddha meM puSkarArdhake pUrvArdha meM aura pazcimAddha meM bhI haiM, aisA jAnanA caahiye| isI bAta ko prakaTa karanekeliye sUtrakArane "ghAyai saMDe" ityAdi 127 " savve viNaM " ityAhi-te vakSasra parvatI sItA ramane sItAhA nAmanI mahAnadI ane mandara parvatanI dizAmAM che. temanI UMcAI te dizAmAM 500 ceAjananI che. ane temanA udveSa (bhUminI aMdaranA vistAra) 500 gabhUti pramANu che. mandara parvatanI dizAmAM mANyavat, saumanasa, vidyutprabha ane gandhamAdana nAmanA gajadantanA AkAra jevA parvatA pUrvokta svarUpavALA che. te sivAyanA je anya vakSaskAra parvata che, te sItA ane sItAdA mahAnadIonI dizAmAM che. ja khUdvIpamAM jeTalA pramANuvALA A vakSaskAra parvata ane mahAtudo kahyAM che, eTalA ja pramANavALA vakSaka 2 patA ane mahAtudo dhAtakIkhaMDanA pUrvAdhamAM, pazcimAmAM ane puSkarAnA pUrva ane pazcimAmAM paNa AvelA che. e ja vAtane sUtrakAre dhAyai zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 128 ityantamiti / sampati bharatAdIni kSetrANi, tatrasthitaparvatAdIzca paJcasthAnatvena prarUpayitumAha- samayakkhetteNaM' ityAdi samayakSetre samayaH AdityagatisamabhivyajyamAnaRtvayanAdikAlaH, tadyuktaM kSetraM samayakSetraM, manuSyakSetramityarthaH, tasmin pazca bharatAni pazca airavatAni, yAvatkaraNAt paJca haimavatAni paJca hairaNya. vatAni evamito'nyAnyapi kSetrANi bhAvanIyAni, tathA tatra 'zabdApAtinaH parvatAtAra ra paJca mandarAH paJca mandaracUlikAH' ityantaH sarvo'pi pAThazcatusthAnaka dvitIyo zakavad vAcyaH / parantu iSukAraparvatAzcatvAra eva santi, ataste'tra na vAcyAH / ata evAha-'NavaraM umuyArA natthi' iti // 10 24 // sUtrase lekara "vakkhArA dahA ya uccattaM bhANiyanvaM' yahAM taka sUtra khaahai| aba sUtrakAra samayakSetrameM aDhAidvIpa manuSyakSetrameM bharatAdi kSetroMkI aura usameM rahe hue parvata AdikoMkI prarUpaNA pAMcasthAnakase karate hue kahate haiM ki " samayakkhetteNaM" ityAdi___ AdityakI gatise prakaTa hone yogya Rtu ayana Adi rUpa samaya se yukta jo kSetra hai vaha samayakSetra hai, aisA samayakSetra manuSyakSetra DhAI dvIpa haiN| ina manuSyakSetra meM pAMca bharata pAMca airacata yAvat-pAMca haimavata pAMca hairaNyavata aura inase bhI anya aurabhI kSetra haiM, tathA zabdApAtI parvatoMse lekara pAMca mandara aura pAMca mandara cUlikAe~ haiN| ityAdi yahAM takakA saba pATha caturtha sthAnakake dvitIya uddezakakI narahase kaha lenA cAhiye / parantu iSukAra paryaMta cArahI haiM, ataH ve yahAM nahIM kahanA saMDe " thI sadhane " vakkhArA dahAya uccataM bhANiyavvaM " mA sUtrA: nanA lakhANa dvArA vyakta karI che. have sUtrakAra samayakSetramAM (manuSyakSetramAM) rahelAM bharatAdi kSetranI ane temAM AvelA parvatAdikenI pAMca sthAnakanI apekSAe prarUpaNa kare che. samayakkhetteNaM " tyAha-sUryanI gati 5 48 yatA *tu, mayana Adi rUpa samayathI yukta je kSetra che, tene samayakSetra kahe che. evuM samayakSetra (manuSyakSetra ) aDhI dvIpa che. A manuSyakSetramAM pAMca bharata, pAMca airAvata yAvata pAMca haimavata, pAMca iMraNyavata ane te sivAyanA bIjA kSetre paNa che. vaLI tyAM zabdApAtI parvatathI laIne pAMca mandara ane pAMca madara zahikAo paryantanuM badhuM che. cothA sthAnakanA bIja uddezAmAM A viSayane anulakSIne jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, tevuM kathana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe, paratu ISakAra parvata cAra ja che, tethI ahI temanuM kathana zrI.sthAnAMgasUtra :04 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u02 su026 RSamAdi tIrthakaraviSaye nirUpaNam 129 ___ anantaraM manuSyakSetrasthAni parvatAdirUpANi vastUni proktAni, samprati tadadhikArAdeva bharatakSetrasya vartamAnAvasarpiNIbhUSaNAnAm RSabhAdInAM sambadhika kiMcit prarUpayati-- mUlam -usabheNaM arahA kosalie paMca dhaNusayAiM ur3a uccatteNaM hotthA / bharahe NaM rAyA cAuraMtacakavaTTI paMca dhaNusayAI u uccatteNaM hotthA / bAhuvalI NaM aNagAre evaMceva / baMbhI NAma ajjA evaM ceva / evaM suMdarI vi // sU0 25 // chAyA-RSamaH khalu arhan kausalikaH paJca dhanuzzatAni Urdhvam uccatvenAbhavat / bharataH khalu rAjA cAturantacakravartI paJca dhanuzzatAni UrdhvamuccatvenAbhavat / bAhubalI khalu anagAra evameva / brAhmI nAmAryA evameva / evaM sundarI api 25 // TIkA-'usabheNaM ' ityAdi vyAkhyA spaSTA / navaraM kosale bhavaH kauslikaakosldeshotpnnH| RSabhaH= AdijinaH / bharatAdayazca tadapatyAni bodhyAni ||suu0 25 // cAhiye, isIliye ve " NavaraM usuyArA nasthi" isa sUtrapAThase varjita kiye gaye haiN| sU0 24 // isa prakArase manuSyakSetrasthita parvatAdirUpa vastuoMkA kathana kara aba sUtrakAra isI adhikArako lekara bharatakSetrameM vartamAna avasarpiNI kAlake bhUSaNarUpa jo RSabhAdi hue haiM, unase sambandhita thoDAsA kathana karate haiM / " usabheNaM arahA kosalie paMca" ityAdiTIkArtha-kosala dezameM utpanna hue RSabhadeva arhanta pAMcasau dhanuSa UMce the bharata rAjA jo ki cAturanta cakravartI the| pAMcasau dhanuSa UMce the aura 42 me nahI. "Navara usuyArA nasthi " mA sUtrapA dvArA se pAta prakaTa karavAmAM AvI che ke ISakAra parvata cAra ja hovAthI temanuM kathana mahA 42 name nahI'. // sU. 24 // A prakAre manuSyakSetranA parvata AdinuM kathana karIne have sUtrakAra bharatakSetramAM vartamAna avasarpiNI kALanA bhUSaNa rUpa je traSabhadeva Adi puruSe thayA hatA temane viSe thoDuM kathana kare che. " usameNaM arahA kosalie paMca" tyAhi TIkArtha-kezala dezamAM utpanna thayelA RSabhadeva jinezvaranI UMcAI 500 dhanuSapramANa hatI cAturanta cakravartI bharata rAjA paNa 500 dhanuSapramANa UMcA hatA. bAhubalI aNagAra, brAhmI AryA ane suMdarInI UMcAI paNa eTalI ja sthA0-17 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 sthAnAstre upari nirdiSTAH sarve'pi buddhAH / buddhazca jIvo bhAvato mohakSayAd, dravyatazca nidrAkSayAd bhavatIti dravyaboghaM kAraNata upadarzayati mUlam-paMcahiM ThANehi sutte vibujjhejA, taM jahA--sadeNaM 1 phAseNaM 2 bhoyaNapariNAmeNaM 3 NiddakkhaeNaM 4 suviNadaMsaNeNaM 5 // sU0 26 // chAyA-paJcabhiH sthAnaH supto vibudhyeta, tadyathA-zabdena 1 sparzena 2 bhojanapariNAmena 3 nidrAkSayeNa 4 svapnadarzanena 5 // sU0 26 // TIkA-'paMcahiM ' ityAdi paJcabhiH sthAna: kAraNaiH supto jIvo vibudhyeta jAgarito bhavet / tadyathAtathAhi-zabdena-kasyacit zabdaM zrutvA 1, sparza na kasyacit sparzamupalabhya 2, bAhubalI anagAra brAhmI AryA evaM sundarI bhI itanI hI UMcI thIM, RSabhadeva sarva prathama tIrthakara haiM / bharana bAhubalI Adi saba inakI saMtAna putraputrI haiM / sU0 25 // ye UparameM kahe gaye RSabhAdika saba buddha the, jIva buddha jo hotA hai vaha bhAvase mohake kSayase aura dravyase nidrAke kSayase hotA hai| isaliye sUtrakAra aba kAraNako lekara dravyabodhakA kathana karate haiN| "paMcahiM ThANehiM sutte vibujhejhA" ityAdi supta jIva pAMca kAraNoMse jAgarita ho sakatA hai, ve pAMca kAraNa ye haiM-zabda 1, sparza 2, bhojana pariNAma 3, nidrAkSaya 4 aura svanadarzana 5 / kisIke zabdako sunakara 1 kisIke sparzako upalabdha kara hatI. rASabhadeva sauthI pahelA tIrthaMkara thaI gayA, ane bharata, bAhubalI, brAhI ane suMdarI temanAM putraputrI hatAM. e sU. 25 che upara jemanuM varNana karavAmAM AvyuM che, te RSabhAdi buddha hatA. bhAvanI apekSAe mehanA kSayathI ane dravyanI apekSAe nidrAnA kSayathI ja jIva buddha thaI zake che. tethI have sUtrakAra dravyodhanA kAraNenuM nirUpaNa kare che. "cahiThANehi sutte vibujjhajjA" tyAha supta jIva nIcenA pAMca kAraNone lIdhe jAgRta thaI zake che - (1) zabda, (2) 25, (3) maganapariNAma, nidrAkSaya mana (5) 21 zana. koIno avAja sAMbhaLIne athavA keI vyakti dvArA zarIrane sparza thavAthI sUtelI vyakti jAgI jAya che. e ja pamANe bhUkhane kAraNe paNa te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05u02sU.26 bhAvaprabuddhasyakAraNesati AjJAnatikramaNatAni0131 bhojanapariNAmena bhojanaparipAkena-bubhukSayetyarthaH 3, tathA nidrAkSayeNa-nidrAyA apagamena 4, svapnadarzanena ceti 5 / jAgaraNasya nidrAkSayaH sAkSAtkAraNam , nidrAkSayasya ca zabdasparza bhojanapariNAmAH paramparA kAraNam , ato jAgaraNakAraNasya nidrAkSayasya hetutvena zabdAdInyapi jAgaraNakAraNAni bodhyAnIti muu026|| itthaM kAraNanirde zapurassaraM dravyaprabuddhamuktyA, sampati bhAvaprabuddhasya kAraNe sati jinAjJAnatikramaNatAmAha mlam-paMcahiM ThANehiM samaNe NiggaMtheNiggaMthiMgiNhamANe vA avalaMbamANe vA gAikkamai, taM jahA-niggaMthiMca NaM annayare pasujAie vA pakkhijAie vA ohAejA, ettha NiggaMthe NiggaMthiM giNhamANe vA avalaMbamANe vA nAikamai // 1 // NiggaMthe NiggaMthi duggaMsi vA visamaMsi vA pakkhalamANiM vA pavaDamANiM vA giNhamANe vA avalaMbamANe vA NAikamai // 2 // NigaMthe NiggaMthi seyaMsi yA paMkasi vA paNagaMsi vA udagaMsi vA ukkasamANiM vA uvujjhamANiM yA giNhamANe vA avalaMbasotA huA prANI jaga jAtA hai, isa prakAra vaha bhUkhase bhI jaga jAtA hai, tathA nidrAkA apagama ho jAye to bhI vaha jaga jAtA hai tathA sotI huI avasthAmeM svapnake dekhanese bhI jaga jAtAhai / jAgaraNakA sAkSAtkA. raNa nidrA kSaya hai aura nidrAkSayake zabda zravaNa, sparzopalabdhi evaM bhojana pariNoma-bubhukSA ye saba paramparA kAraNa haiM / isaliye jAgaraNake kAraNa nidrAkSayake hetu honese zabdAdikoMko bhI jAgaraNakI kAraNa yahAM kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / / sU0 26 // jAgI jAya che, UMgha pUrI thavAthI paNa te jAgI jAya che, ane UMghamAM svama dekhavAthI paNa te jAgI jAya che. jAgaraNanuM sAkSAtkAraNa nidrA che, ane zabda zravaNa, sparze palabdhi, bhUkha ane svapradarzana, A badhAM nidrAkSayanA paramparA kAraNe che, tethI teo jAgRtinA kAraNabhUta nidrAkSamAM heturUpa hovAthI temane paNa jAgaraNane kAraNa rUpe ahIM prakaTa karavAmAM AvyA che, ama sabhA . // sU. 26 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sthAnAGgasUtre mANe vA NAikkamai // 3 // NiggaMthe NiggaMthiM nAvaM ArohamANe vA orohamANe vA NAikkamai // 4 // khittacittaM dittacittaM jakkhAiTra ummAyapattaM uvasaggapattaM sAhigaraNaM sapAyacchittaM bhattapANapaDiyAikkhiyaM aTrajAyaM vA niggaMthe niggaMthi giNhamANe vA avalaMbamANe yA NAikkamai // suu027|| chAyAH-paJcabhiH sthAnaH zramaNo niyantho ninthI gRhNan vA avalambamAno vA nAtikAmati, tadyathA-nirgranthIM ca anyataraH pazujAtiko vA pakSijAtiko vA upahanyAt, tatra nirgrantho nimranthIM gRhNan vA avalambamAno vA nAtikrAmati // 1 // nirgrantho niranthI durge yA viSame yA praskhalantIM vA prapatantI yA gRhNan vA aba lambamAno vA nAtikAmati / / 2 / / nigrantho nirgranthIM se ke yA paGke vA panake vA isa prakAra kAraNake nirdezapUrvaka dravya prabuddhakA kathana karake aba sUtrakAra bhAva prabuddha meM kAraNake hone para jinAjJAkI anatikramaNatA hotI hai aisA kathana karate haiM / sUtrArtha-" paMcahiM ThANehiM samaNe NiggaMthe " ityAdi pAMca kAraNoMse zramaNa nirgrantha nirghandhI sAdhvIko sahAya detA huA jinAjJAkA cirAdhaka nahIM hotAhai, ve pAMca kAraNa yehaiM-jaise-kisI sAdhvI ko koI pazu-uddhata huA baila Adi yA pakSijAtika-gIdha Adi coTa pahuMcA detA hai aura vaha gira par3atI hai, uTha nahIM sakatI hai to aisI sthitimeM anya sAdhdhI janake abhAvameM vahAM para sthita huA sAdhu A prakAre kAraNanA nirdezapUrvaka dravyaprabuddhanuM kathana karIne have sUtrakAra e vAtanuM pratipAdana kare che ke amuka saMgamAM bhAvaprabuddha amuka prakAre vartavAthI jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. zUtrAtha-" pacahi ThANehiM samaNe NiggaMthe' tyAha nIcenA pAMca kAraNomAMthI keI paNa kAraNa udbhave tyAre ke zramaNa nirgaLa kaI nircathIne (sAdhvIjIne) sahAro Ape, te te jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI-(1) keI unmatta Akhale Adi pazu ke gIdha Adi pakSI kaI sAdhavI para dhasI jaIne temane bhUmi para pachADI nAkhe ane teo pitAnI jAte UbhAM thavAne samartha na hoya tathA temane Teke ApIne UbhA karanAra keI anya sAdhvIjI paNa tyAM hAjara na hoya, te evI paristhitimAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05.2.26 mAvaprabuddhasya kAraNe sati AjJAnatikramaNatAni0 133 udake yA avakRSyamANAM vA apodyamAnAM vA gRhNan vA avalambamAno vA nAtikrAmati ||3|| nirgrantho nigranthI nAvamArohayan vA avarohayan vA nAtikrAmati // 4 // cittAM cittAM yakSAviSTAm unmAdamAptAm upasargamAptAm sAdhikaraNAM saprAyazcittAM bhaktapAnapratyAkhyAtAm arthajAtAM vA nirgrantho nirgranthIM gRhan yA amAno vA nAtikrAmati 5 / / 0 27 // TIkA- paMcahi ThANehiM ' ityAdi paJcabhiH sthAnaiH = kAraNaiH zramaNo nirgrantho nirgranthIM gRhana=vAhAdau grahaNaM kurvan vA avalambamAnaH = bAhAdau gRhItvA dhArayan vA, athavA - ' savvaMgiyaM tu gahaNaM avalaMvaNaM tu sammi " chAyA - sArvAGgikaM tu grahaNaM kareNa avalambanaM tu deze' iti, gR n= sarvAGge grahaNaM kurban, avalambamAnaH = hastAdau dharan vA nAtikrAmati = nollaGghayati jinAjJAm / tAnyeva sthAnAnyAha tathA kAMcit nirgranthI - sAdhvIm anyataraH= kazcita pazujA tikaH = uddhatagavAdi va pakSijAtiko gRdhyAdi va upahanyAt = upa ghAtaM kuryAt, tatra = upaghAte anyasyA nirgranthikAyA abhAve tAM nirgranthoM gRhana ammAna vA nirgrantha AjJAM nAtikrAmati sakAraNatvAt / niSkAraNaM tu gRhana avalambamAno vA jinAjJAmatikrAmatyeva, atazca tatra doSA bhavantyeva / doSAcAtraivamuktAH, tathAhi 66 micchataM uDAho, virAhaNA phAsa bhAva saMbaMdho / DigamagAI dosA, bhuttAtte ya nAyavvA || 1 | " use sahAyatA de sakatA hai / isa sthiti meM vaha jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai, V TIkArtha- bAhu Adi pakar3akara uThAnA isakA nAma grahaNa hai aura use apane donoM hAtho meM uThA lenA isakA nAma avalambana hai / athavA- " savvaMgiyaM tu gahaNaM kareNa avalaMbaNaM tu desamma " use pUrA uThA lenA yaha grahaNa hai aura use apane hAthakA sahArA dekara uThAnA yaha avalambana hai| sAdhu jaba binA kisI kAraNa aisA karatA hai to avazyahI vaha jinAjJAkA virAdhaka hotA hai, kyoMki aisA kara UbhAM kare, te te 6 TIkAtha grahaNa , koI sAdhu temane madada kare-temaneA hAtha jhAlIne temane sAdhu jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI hAtha Adi pakaDIne uThADavA tenuM nAma ane peAtAnA ane hAtheAmAM upADI levAM tenuM nAma avasamana' che. athavA - " savvaMgiyaM tu gahaNaM kareNa avalaMbaNaM tu desamma " temane pUrepUrA uThAvI levA tenuM nAma grahaNa che, ane temane peAtAnA hAthanA adhAra ApIne UbhA karavA tenuM nAma avalaMbana che. koi paNa kAraNa vinA sAdhu evuM vartana kare teA te jinAjJAne virAdhaka gaNAya che, kAraNa ke evuM azvAmAM tene yA aAranA hoSa lAge che. "micchatta uDDAho " tyAhi -- zrI sthAnAMga sUtra : 04 " Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sthAnAGgasUtre chAyA-mithyAtvamuDDAho virAdhanA sparze bhAva sambandhaH / __ pratigamanAdayo doSA bhuktA'bhukte (bhoge abhoge ca sati) jnyaatvyaaHiti| iti prathamaM sthAnam / tathA-nirgrantho durge-duHkhena gamyate iti durgaH, sa ca trividhaH-vRkSadurgaH zvApada durgA zlecchadurgava, taduktam tivihaM ca hoi duggaM, rukkhe sAvayamaNussa duggaM ca / " chAyA-trividhazca bhavati durgA kSa zvApadamanuSyadurgazca-iti / tasmin tathokte mArge vA, viSame gartapASANAdi saMkule parvate vA praskhalantIgatyA praskhalitAM nemeM aise doSa kahe gaye haiM "micchataM uDDAho" ityAdi-- mithyAtva uDDAha Adi ye doSa use lagate haiM, aisA yaha prathama kAraNa hai| dUsarA kAraNa aisA hai-isa kAraNa meM jaba sAdhvI kisI durgameM yA kisI viSama sthAnameM ripaTakara gira par3atI hai yA calate 2 usakA paira moca jAtA hai ki jisase vaha calanemeM sarvathA asamartha bana jAtI hai to aisI sthitimeM bhI sAdhu use sahAya de sakatA hai to vaha jinAjJAkA virAdhaka nahIM mAnA gayA hai / jisa sthAna para duHkhase calA jAya vaha durga hai, yaha durga tIna prakArakA kahA gayA hai-eka vRkSa durga, dUsarA zvApada durga aura tisarA mleccha durga kahA bhI hai / ___ "tivihaM ca hoI duggaM" ityAdiaise durgameM athavA garta(khaDDA)pASANa Adise saMkula parvatake Upara calatI calatI sAdhvI praskhalita ho jAtI hai, yA bhUmimeM gira par3atIhai to aisI kAraNa vinA evuM karavAthI sAdhune mithyAtva uDDAha Adi doSa lAge che. A prakAranuM paheluM kAraNa samajavuM. bIjuM kAraNa A pramANe che--keI sAdhvI kaI durgamAM athavA kaI viSama sthAnamAM cAlatAM cAlatAM lapasI jAya athavA cAlatAM cAlatAM temane paga macakoDAI javAne lIdhe teo cAlI zake tema na hoya, te evI pari. sthitimAM temane sahAre denAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. humatra 2 // 4cha-(1) vRkSa huma, (2) zyA56 hu. mana (3) myuccha durga. evA sthAna para cAlavAmAM muzkelI paDe che. kahyuM paNa che ke " tivihaca hoi duggaM" tyA evA mArga para athavA gata, pASANa AdithI yukta parvata upara cAlatAM cAlatAM je kaMI sAdhavajI prakhalita thaI jAya-lapasI jAya athavA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA. 53.2sU. 26 bhAva prabuddhasya kAraNesati AjJAnatikramaNatAni0 135 bhavantIM vA prapatantI = bhUmau patanaM prApnuvatIM vA, praskhalana- prapatana lakSaNa pradazikA gAthA yathA "bhUmIe asaMpattaM, pattaM vA hasthajANujAIhiM / pakkhalaNaM nAyavvaM, pavaDaNa bhUmIpa gattehiM " // 1 // chAyA - bhUmau asaMprAptaM prAptaM vA hastajAnukAdibhiH / praskhalanaM jJAtavyaM, prapatanabhUmau gAtraiH // 1 // 9 iti gAthAnusAreNa bhUmau asaMprAptiH, hastajAnukAdiSu kenacidekenAGgena vA prAptiH praskhalanaM, sarvagAtrairbhUmau prAptistu prapatanam tat praskhalanaM prapatanaM yA prApnuvatIM nirgranthIM gRhNan vA avalambamAno vA AjJAM nAtikrAmatIti dvitIyaM sthAnam / tathA-nirgranthaH seke sIyate = badhyate yasminnasau sekaH = sajalakardamasthiti meM sAdhu use sahAya de sakatA hai| isameM jinAjJAke ullaGghana karane janya doSa se vaha lipta nahIM ho sakatA hai, praskhalana aura prapatana kA lakSaNa isa prakAra se kahA gayA hai / 66 bhUmIe asaMpattaM " ityAdi jisameM calate 2 isa prakArakI sthiti ho jAya ki bhUmi para giranA to ho nahIM kintu phisalanA ho jAya vaha skhalana hai athavA hAtha ghuTanoM balahI jamIna para giranA ho jAya vaha praskhalana hai / aise praskhalana meM zarIra pazuke jaisA jhuka jAtA hai, tathA usameM bhUmikA sparza nahIM hotA hai, jamIna para jo zarIrakA patana ho jAtA hai yaha prapatana hai / isa gAthA ke anusAra bhUmi para giranA to ho nahIM usa ora kevala jhukanA ho athavA - hastajAnukAdi aMgo meM se kisI eka aGga dvArA bhUmikA sparza ho yaha praskhalana hai aura samasta aGgoMse jisa patanameM jamInakA sparza ho jAya vaha prapatana hai / tRtIya kAraNa aisA hai ki jamIna para paDI jAya, tA temane sahAro denAra sAdhu jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. praskhalana ane prapatananuM lakSaNu A pramANe che. 66 'bhUmie asaMpattaM " tyAhi-nyAre yAsato yAsatAM bhIna para Ayu zarIra paDI jAya che, tyAre prapatana thayuM gaNAya che, paNa lapasI javAne kAraNe zarIra eka bAju mUkI jAya che ane hAtha Adi kAi eka ja aMgane AdhAre jamIna para khaDu' rahe che, tyAre tenuM praskhalana thayuM kahevAya che. pratana vakhate Akhu zarIra bhUminA sparza kare che, paNa praskhalana vakhate te kAi eka ja aMgabhUminA sparza kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D 136 sthAnAGgasatre stasmin vA, paGke jalarahite kaddame vA, panake-panakA zaivAlaH tatra vA, udake jale vA apakRSyamANAm=paripatantI vA, apodyamAnAM jaladhArAbhiH pravahamAnoM vA nigranthIM gRhNan yA avalambamAnobA nAtikAmati jinAjJAm / iha patanaM paGke panake ca bodhyam / apavAhanaM tu se ke udake ca bodhyam / iti tRtIya sthAnam / tathAnirgrantho nigranthI nAvam Arohayannaukopari nimranthyA ArohaNaM kArayan vA, tathA-aparohayannaukAto'vatArayan vA nAtikrAmatIti caturtha sthAnam / tathAkSiptacittAM-kSiptaM naSTaM cittaM yasyAH sA tAm , kSiptacittatA tu rAgabhayApamAnAdinA bhavati / taduktam--- aba sAdhvI sekameM jala sahita kIcaDa meM phaMsa jAya, paDUmeM jala rahita kIcaDameM phaMsa jAya panaka meM zavAla meM phaMsa jAya athayA - jala meM kisI pravAha meM phaMsa jAya, usameM gira par3e yA usameM vaha jAye to aisI sthitimeM use sahAyatA karaneke abhiprAyase prerita huA sAdhu sahArA detA hai to vaha jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai| yahAM patana paGka aura panakameM samajhanA aura apavAhana seka (siMcana ) evaM udakameM smjhnaa| caturtha kAraNa aisA hai-nigranthoM nigranthI nAvamArohayan cA abarohayan vA nAtikAmati " nigrantha jaba nigranthIko nAva para caDhAtA hai yA nAyase use nIce utAratA hai to yaha isa sthitimeM jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai| pAMcavAM kAraNa aisA hai-kSiptacittAM dRptacittAM yakSAviSTAm , unmAdaprAptAm , upasargamAptAm , sAdhikaraNAM, saprAyazcittAM, bhaktapAnapratyAkhyAtAm arthajAtA yA nirgranthAM-nirgranthI gRhan vA avalambamAno vA nAtikrAmati" jaba sAdhvI trIjuM kAraNa A pramANe che-jyAre koI sAdhvIjI kaI jalayukta khADAmAM athavA jalarahita kIcaDamAM phasAI jAya, lIla, zevALa AdimAM phasAI jAya, pANInA pravAhamAM phasAI jAya athavA taNAtAM hoya, te evI paristhitimAM temane madada karavAnA AzayathI temane sahAro denAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. ahIM patana paMka ane panakamAM samajavuM ane apavAhana pANInA pravAhamAM samajavuM. yo |25-"nigrntho nigranthI nAvamArohayan vA abarohayan vA nAtikAmati" iniI tha keI nircathIne besADavAmAM madada kare athavA nAvamAMthI utaravAmAM madadarUpa bane, te evI sthitimAM te jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. pAyabhu // 24-" kSiptacittA, dRptaJcittAM yakSAviSTAm , unmAdaprAptAm , upasargaprAptA, sAdhikaraNAM, sAyazcittA, bhaktapAnaprakhyAtAm arthajAtA vA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 5302sU027 bhAvaprabuddhasya kAraNesati AjJAnatikramaNatAni0137 " rAgeNa vA bhaeNavA, ahayA avamANiyA mahaMteNaM / eehi khittacittA, hoI bhaNiyaM jiNidehi // " chAyA-rAgeNa vA bhayena vA, athavA apamAnitA mhtaa| etaiH kSiptacittA bhavati kathitaM jinendraiH // iti / athavA-dRptacittAm-dRtam-darpayuktaM uddhatamiti yAvat cittaM yasyAH sA tAm , uddhatacittatA tu sammAnAdinA bhavati, taduktam-- " ii esa asaMmANAkhitto saMmaNao bhave ditto| aggIva iMdhaNeNaM, dippai cittaM imehiM tu // 1 // lAbhamaeNa u matto, ahakA jeUNa dujjayaM sattuM // " chAyA-ityeSa asaMmAnAt kSiptaH sammAnato bhaved dRptaH / agniriva indhanai Ipyati cittamebhistu // 1 // lAbhamadena tu mattaH athavA jitvA durjayaM zatrum // iti / kSipta naSTa cittavAlI ho jAya kyoMki kSiptacittatA to rAga, bhaya, apa. mAna Adise ho hI jaatiihai| kahAbhIhai-"rAgeNa yA bhaeNa caa"ityaadi| aisA jinendradevane kahA hai ki kSiptacittatA rAga, bhaya athavA apa. mAnase ho jAtI hai athavA jaba vaha sAdhvI dRpta darpayukta-uddhata cittavAlI ho jAya, kyoMki uddhata cittatA to sammAna Adi se ho hI jAtI hai| kahA bhI hai-" iha esa asaMmANAkhitto" ityAdi / manuSya asaMmAnase kSipta hotA hai aura saMmAnase dRpta hotA hai| jisa prakAra agni iMdhanase dRpta hotI hai| lAmase yA madase athavA durjaya nigrantho nirgranthoM gRhNan vA avalambamAno vA nAtikAmati " kyAre / sAdhvIjI kSita cittavALAM (unmAdayukta) thaI jAya tyAre temane sahAre denAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. kSitacittatA rAga, bhaya, apamAna Adi kAraNene lIdhe thaI jAya che. kahyuM paNa che ke : " rAgeNa vA bhaeNa vA " tyAha nendradeva me ghucha hai kSiyittattA (yittazrama) , bhaya, athavA apamAnathI thAya che. athavA jyAre te sAdhvI darpayukata cittavALAM thaI jAya che, tyAre paNa evuM bane che, kAraNa ke sanmAna Adine kAraNe uddhata cittatAne saddabhAva te jovA maLe ja che. kahyuM paNa che ke : "iha esa asaMmANAkhitto" tyAhi jema agni IdhanathI prajavalita thAya che, tema manuSya asaMmAnathI kSipta thAya che, ane saMmAnathI kama (daparayukata) thAya che. lAbha prApta thavAthI, madathI athavA durjaya zatrune harAvavAthI manuSya matta thAya che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- ----- -- 138 sthAnAGgaso athavA-yakSAviSTAm-yakSeNa-devavizeSeNa AviSTA AsthitA tAm / yakSAvezastu pUrvabhavavairAdinA bhavati / taduktam-- "puSamayaverieNaM, ahayA rAgeNa rAgiyA sNtii| eehi jakkhaTTA, kahiyA siri jiNavariMdehiM // 1 // chAyA--pUrvabhavavairikeNa athavA rAgeNa rAgitA stii| etAbhyAM yakSAviSTA kathitA zrI jinavarendraH ||iti / athayA-unmAdaprAptAm-unmAdaH citAnavasthitiH, taM prAptA tAm / unmAdo yakSAvezo mohanIyatheti dvividho bhavati / tatra yakSAvezaH pUrvamuktaH / ayaM mohanIyo bodhyaH / ayaMca rupAGgadarzanena pittamUrcchayAvA bhavati / taduktam-- zatruko jItanese manuSya matta hotA haiM athavA yaha sAdhvI yakSAviSTa ho jAya, devavizeSase Asthita ho jAya-yakSAveza to pUrva bhayake vaira Adi se ho hI jAtI hai / kahAbhI hai-" puvyabhavaorieNaM" ityAdi / jinendradevane ina do kAraNoMse sAdhvIko yakSAviSTA kahA hai, yA to yaha kisI pUrvabhayake cairI deva Adise AkrAnta ho jAya yA kisI vizeSa rAgase anurakta ho jAya to aisI sthiti meM vaha yakSAviSTA kahI jAtI hai athavA jaba vaha sAdhvI unmAda ko prApta huI ho| cittakI ana. vasthitikA (vikSepa)nAma unmAdahai, isa unmAdako sthiti meM vaha AgaI ho, unmAda pakSAveza aura mohanIyake bhedase do prakArakA hotA hai, yakSA. veza rUpa unmAda to Upara prakaTa karahI diyA gayA hai, yaha mohanIya rUpa athavA te sAdhvI jyAre yakSAviSTa thaI jAya eTale ke temanA zarIramAM yakSa nAmanA devavizeSane praveza thavAne kAraNe te sAdhvI jayAre unmatta banI jAya tyAre tene avalaMbana Adi rUpe sahAro ApanAra sAdhu jinAjJAne virA AzAtA nathI. " puyabhavaverieNa" tyAha - jinezvara bhagavAne evuM kahyuM che ke nIcenA be kAraNone lIdhe sAdhvIne yakSAviA kahevAya che-(1) kaI pUrvabhavanA verI devAdine zarIramAM praveza thavAthI athavA (2) keI vizeSa rAga vaDe anurakta thaI jAya, te evI sthitimAM tene yakSAviSTA kahevAmAM Ave che. athavA jyAre ke sAdhvI unmAdAvasthAmAM-cittabhramanI hAlatamAM hoya tyAre paNa tene sahAre denAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka thato nathI. unmAdanA be prakAra kahyA che-cakSAveza rUpa unmAda-tenuM svarUpa upara spaSTa karavAmAM AvyuM che. (2) mehanIya rUpa unmAda-cittabhrama rUpa A unmAda rUpAMga zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA05u02sU027 bhAvaprabuddhasya kAraNesati AjJAnatikramaNatAni0 139 "ummAo khalu duviho, jakkhAesoyamohaNijjo ya / jakkhAeso vutto, moheNa imaM tu yocchAmi // 1 // ruvaMgaM daTTaNaM, ummAo ahavaM pittamucchAe / ummAyassa ya bhayA, kahiyA titthaMkarAIhiM // 2 // " chAyA-unmAdaH khalu dvividho yakSAvezazca mohanIyazca / yakSAvezaukto mohenainaM tu vakSyAmi // 1 // rUpamaGgaM ca dRSTvA unmAdo'thavA pittamUrcchayA / unmAdasya ca bhedau kathitau tIrthaGkarAdibhiH // 2 // iti / athavA-upasargaprAptAm-upasargam-upadrava prAptA tAm / upasargaca divyamAnuSatiryakakRtatvAt trividho bodhyaH / taduktamunmAda hai, cittakI anavasthiti rUpa yaha unmAda rUpAGga darzanase yA pittakI mUrchAse hotA hai / kahAbhI hai " ummAo khalu duviho" ityAdi / isa gAthAkA artha spaSTa hai, athavA jaba vaha sAdhvI upasarga prApta huI ho, upadravako prApta karanekI sthitiyAlI ho gaI ho, devakRta upasarga, mAnuSakRta upasarga, tiryakakRta upasarga, isa prakArase upasarga tIna prakArakA hotA hai, jo upasarga deva dvArA kRta hotA hai vaha divya upasarga hai, jo upasarga manuSya dvArA kiyA gayA hotA hai vaha mAnuSa upasarga hotA hai aura jo upasarga pazu dvArA kiyA gayA hotA hai yaha tiryaka kRta upasarga hotA hai / so hI kahA gayA hai zanI athavA pittanI bhUchauthI thAya che. yu. 55 cha : "ummAo khala duviho" tyAhi / yAnI ma 25STa cha. athavA jyAre koI sAdhvIne upasargo anubhavavA paDatAM hoya tyAre paNa tene sahAre denAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. upasarganA nIce pramANe traNa prakAra che-devakRta upasarga, manuSyakRta upasarga ane tiryaMcakRta upasarga. je upasargo deva dvArA karAya che, temane divya upasargo kahe che, manuSya dvArA karAtA upasargone mAnuSI upasargo kahe che. ane tiya dvArA zata pani tiya"yata upasarnA 4 cha. me pAta "tivihe vaM upasagge" tyA thAyA / yata 32pAmA mApI cha. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre "tiviheya uvasagge, divve mANussae tirikkheya / divveya puvvabhaNie mANusse abhiogeya // 1 // vijjAe maMteNa ya, cunneNa va joiyA aNappavasA / tericcho sIhasappAiehi vihio muNeyavyo // 2 // " chAyA-trividhazca upasargo divyo mAnuSyakaH tairazca zca / divyazca pUrvabhaNito mAnuSya Abhiyogazca // 1 // vidyayA mantreNa ca cUrNena vA yojitA anAtmavazAH / / tairazca siMhasAdikavihito jJAtavyaH // 2 // iti / athavA-sAdhikaraNAm-adhikaraNena yuddhena saha vartate yA sA tAm-kenApi kAraNena yuddhArthamupasthitAm , tathA-saprAyazcittAm-mAyazcitena saha varttate sa prAyazcitnA tAm , ayaM bhAvaH-sevitAticArA-kSamayitumupasthitA, prAyazcittasya prAyamyAt tad vahantI klAntA bhavati, bhayena vA klAntA-glAnA bhavati tAm / athayA-bhaktapAnapratyAkhyAtAm-bhaktaMba pAnaM ca pratyAkhyAtaM yAvajjIvaM yayA sA tAm-pratyAkhyAtabhaktapAnAmityarthaH / uktaMcAtra " arTa cA heuM cA, samaNINaM birahayaM kahitassa / mucchAe vivaDiyAe, kappA gahaNaM parinnAe // 1 // " "tivihe ya uyasagge" ityAdi / ina gAthAoMkA artha sugama hai, una upasargoM meM se kisIbhI prakArake upasargase vaha yukta ho gaI ho athavA jaya vaha adhikaraNa sahita ho, kisI kAraNase kleza karane ke liye upasthita huI ho athayA-jaba vaha kRtaaticAroMkA prAyazcitta leneke liye upasthita huI ho aura prAyazcittakI prathamatAke kAraNa use dhAraNa karatI huI klAnta banI athavA bhayase klAnta banI ho athavA jisane yAvajjIya bhaktapAnakA pratyAkhyAna kara diyA ho| kahA bhI hai-" aTuM vA he yA " ityAdi / athavA jayAre te sAdhvI adhikaraNa sahita heya-keI kAraNe kaleza karavAne taiyAra thaI hoya, athavA te sAdhvIne kaI aticAronA nivAraNa nimitte prAyazcitta levAne prasaMge upasthita thayo hoya ane pahelI vakhata ja A prasaMga udUbhavavAne kAraNe te prAyazcittane dhAraNa karatI evI te sAdhvI kalAnta banI gaI hoya, athavA bhayane kAraNe AkuLavyAkuLa thaI gayela hoya te tene sahAre denAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. 'aTuMdhA herDa cA 'tyAha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05702su027 bhAvaprayuddhasya kAraNesati AjJAnatikramaNatAni0 141 chAyA- artha vA hetuM vA zramaNInAM virahite kthytH| mUrcchayA vipatitAyAH kalpate grahaNaM parijJayA // iti / ayamarthaH-saMstArakasya artham-uddezya hetuM kAraNaM vA kathayataH upadizato nirgranthasya purato mUrcchayA nipatitAyAH nirgranthyAH zramaNInAM virahite sati parijJAyAm anazane grahaNaM kalpate iti / athavA-arthajAtAm-arthaH paticaurAdeH kArya prayojanamiti yAvat jAto yataH sA tathA tAm-paticaurAdinA saMyamAcAlya. mAnAmityarthaH / ukta cAtra "aTThottijIe kajja, saMjaya esa aTThajAyAu / taM puNa saMjamabhAbA cAlijjataM samavalaMba // 3 // " chAyA-artha iti yasyAH kArya saMjAtam eSA arthajAtA tu / tAM punaH saMyamabhAvAcAlyamAnAM samavalambaH // 1 // iti / isakA bhAva aisAhai-saMstArakake (anazana) prayojanako athavA kAraNako kahate hue, upadeza dete hue, nimrantha ke samakSa yadi koI yAvajjIya bhaktapratyAkhyAnavAlI sAdhvI gira paDI ho-aura usa samaya vahAM anya sAdhdhiyA~ na ho to aisI avasthA meM sAdhukA use sahArA denA doSAvaha nahIM hai athavA-jaba vaha arthajAtA ho, pati athavA cora Adi jise saMyamase calAyamAna kara rahe ho / kahAbhI hai - ___ "aTTho tti jIe kajja" ityAdi / jise pati athavA cora AdikA bhaya upasthita ho gayA ho, isa sthitimeM jo sAdhvI AgaI ho aisI vaha arthajAtA sAdhvI hai / isa taraha athavA kaI sAdhvIe AjIvana anazanavrata aMgIkAra karyuM hoya, ane zArIrika azakitane kAraNe teo paDI jAya to tyAM anya sAdhvIo hAjara na hoya evI paristhitimAM temane sahAro denAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. athavA jyAre te sAdhvIjI atha jAtA hoya (jene pati athavA cora Adi saMyamathI calAyamAna karI rahyA hoya evI sAvIne artha jAtA kahe che) tyAre tene sahAro denAra sAdhu paNa jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. 4o 55 che , " aTTho tti jIe kajaM " tyAha jene pati ane cera Adine bhaya upasthita thayela hoya evI pari. sthitimAM mUkAyelA sAdhvIne ahIM artha jAtA sAdhvI kahevAmAM Avela che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sthAnAGgasane kSiptacittAdharthanAtAparyantAsu kAmapi nigranthI gRhNan vA avalambamAno yA nimrantho jinAjJAM nAtikrAmatIti paJcamaM sthAnam / / mU0 27 // anantaraM yeSu kAraNeSu vartamAno nigrantho jinAjJAM nAtikAmati tAnyuktAni, sampati nirgranthavizeSA AcAryopAdhyAyA yeSu atizayeSu vartamAnA jinAjJA nAtikrAmanti tAnAha mUlam-AyariyauyajjhAyassa NaM gaNaMsi paMca aisesA paNNattA, taM jahA-Ayariya upajjhAe aMto uvastayassa pAe nigijjhiya nigijjhiya papphoDemANevA pamajjamANe vA NAikkamai 1 / AyariyauyajjhAe aMtouyassayassa uccArapAsavaNaM vigiMcamANe yA visohemANe yA NAikkamai 2 / AyAriyauyajjAe pabhU icchAyeyAvaDiyaM karejA icchA No karejA 3 / Ayariya uvajjhAe aMto upassayassa egarAyaM vA durAyaM vA egAgI vasamANe NAikamai 4 / AyariyauvajjhAe bAhiM ubassayassa egarAyaM vA durAyaM vA vasamANe NAikamai 5 ||suu0 28 // kSisacittase lekara arthajAtA paryanta takakI kisI bhI avasthAmeM patita huI kisIbhI sAdhvIko sahArA denevAlA sAdhu nigrantha jinAjJAkA atikramaNa-ullaMghana karanevAlA nahIM hotA hai, isa tarahase yaha pAMcayA~ sthAna hai| sU0 27 // ___ isa taraha se jina kAraNoMko lekara nirgrantha jinAjJAkA ulaGghana karanevAlA nahIM hotA hai, unako pradarzita kara aba sUtrakAra nirgrantha vizeSa jo AcArya aura upAdhyAya haiM, ve jina atizayoM meM vartamAna hokara jinAjJAkA ullaGghana nahIM karate haiM, unakA kathana karate haiM-- A rIte kSicittathI laIne arthe jAtA paryAnI koI paNa paristhitimAM mUkAyelA sAdhvIjIne sahAro denAra zramaNa nigraMtha jinAjJAnI virAdhaka gaNatA nathI A prakAranuM A pAMcamuM kAraNa samajavuM. e sU. 27 che kayA prakAranI paristhitimAM sAdhvIjIne sahAre denAra zramaNa nircantha jinAjJAno virodhaka gaNu nathI, e vAta prakaTa karIne have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke AcArya ane upAdhyAya rUpa nigraMtha vizeSe kayA atazayathI yukata hovA chatAM paNa jinAjJAnI avagaNanA karanArA gaNatA nathI, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05u.2sU.28 AcAryopAdhyAyAtizayanirUpaNam 153 chAyA-AcAryopAdhyAyasya khala gaNe paJca atizeSAH prajJaptAH, tadyathAAcAryopAdhyAyaH antarupAzrayasya pAdau nigRhya nigRhya paraphoTayan vA pramANayan yA nAtikAmati 1 // AcAryopAdhyAyaH antarupAzrayasya uccAramasravaNaM vive. cayan vA vizodhayan vA nAtikAmati 2 / AcAryopAdhyAyaH prabhuH icchA caiyAkRtyaM kuryAt icchA na kuryAt 3. AcAryopAdhyAyaH antarupAzrayasya ekarAtraM vA dvirAnaM vA ekAkI vasan nAtikAmati 4 / AcAryopAdhyAyo bahirupAzrayasya ekarAtraM vA dvirAtraM vA vasan nAtikAmati 5 // 50 28 // TIkA-'AyariyauvajjhAyassa' ityAdi___ AcAryopAdhyAyasya-AcArya:-keSAMcidarthapadAtRtvAt , sa eva upAdhyAyaH keSAMcit sAdhUnAM sUtrapradAtRtvAt , AcAryazcAsau upAdhyAyazceti AcAryopAdhyAyaH, yadvA-AcAryo'nyaH, upAdhyAyazcAnyaH,ubhayoH samAhAre-AcAryopAdhyAya, tasyaAcAryopAdhyAyasya AcAryopAdhyAyayorvA khalu-nizcayena gaNe-sAdhusamudAye paJca atizeSA=atizayAH anyasAdhvapekSayA prAptAH kathitAH / tadyathA-AcAryopAdhyAyaH-AcAryopAdhyAyapadaviziSTa ekaH sAdhuH AcAryatyopAdhyAyatvaviziSTaM " Ayariya uvajjhAyassa NaM gaNaMsi" ityAdi / AcAryopAdhyAyake athavA AcArya aura upAdhyAyake gaNameM pAMca atizeSa anya sAghukI apekSA atizaya kahe gaye haiM, ve isa prakArase haiM-" Ayariya uvajjhAe aMto ughassayasta" ityAdi / jo AcAryopAdhyAya-AcAryarUpa upAdhyAya kinhIM kinhIM sAdhuoMko artha aura sUtra pradAtA hone se AcAryarUpa aura upAdhyAya rUpa huA aisA vaha AcAryopAdhyAya athayA svataMtra upAdhyAya-upAzrayake bhItara ziSyajanako isa abhiprAyase aisA kahakara " ki caraNoM parakI dhUliko jhaTakAranese uDI huI caraNa raja anyake Upara paDa jAtI haiM, ataH ve na paDa jAyeM isaliye caraNoMko upAzrayake bAharahI jhaTakAra lenA cAhiye, " upAzrayake bhItara " Ayariya uvajjhAyarasa NaM gaNaMsi" tyAha AcAryopAdhyAyamAM athavA AcArya ane upAdhyAyamAM pAMca atizeSa eTale ke anya sAdhuonI apekSAe atizaya kahyA che. te pAMca atizaya nIya pramANe cha-" AyariyauyajjhAe aMto uvassayassa" tyAha-re mAyA capAdhyAya-AcArya rUpa upAdhyAya kaI kaI sAdhuone arthanA dAtA hovAne kAraNe AcArya rUpa gaNI zakAya che ane koI kaI sAdhuone sUvanA pradAtA hAthAthI teo upAdhyAya rU5 gaNAya che, evA te AcAryopAdhyAya athavA svataMtra AcArya ane svataMtra upAdhyAya upAzrayanI aMdara ziSyone A zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre sAdhudvayaM vA upAzrayasya = vasateH antaH = madhye nigRhya nigRhya = masphoTanena uDDIya mAnaizcaraNarajobhiranyajIva virAdhanA mA bhavediti yatanayA ziSyaM bhUyo bhUyo nivArya pAdau prasphoTayan=AbhigrahikeNa anyena vA sAdhunA svakIya rajoharaNAdinA caraNayoH prasphoTanaM kArayan yA, pramArjayan zanaiH zodhayan vA nAtikrAmati jinAjJAm / ayamatrAbhiprAyaH - AcArya upAdhyAyo vA kulagaNAdikAryeNa nirgatya pratyAvRttaH / sotsargeNa upAzrayAd bahireva caraNau prasphoTayati, yadi tatra kazcit sAgAriko bhavati tadA sa upAzrayamadhye prasphoTayati / prasphoTanaM ca pramArjanavizeSa eva, nahIM " pairoMke jhaTakArane se vAra 2 niSedha karatA hai aura vaha svayaM apane pairoMko kisI Abhigrahikase athavA kisI anya sAdhu se apane rajoharaNa Adise upAzrayake bhItara jhaTakAratA hai dUrakarAtA hai yA unakI dhIre 2 pramArjanA karAtA hai to aisA karAtA huA vaha AcArya yA upAdhyAya jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai| tAtparya isa kathanakA aisA hai-AcArya athavA upAdhyAya kulagaNa Adike kAryake nimitta bAhara gaye aura usa kArya karake ve phira pIche lauTa Aye to utsarga mArga to yahI hai ki ve upAya bAhara hI apane donoM pairoMko pramArjana kara le pIche upAzraya ke bhItara praviSTa hote haiM, parantu yadi vahAM kAI sAgArika hotA hai to ve upAzrayake bhItara apane pairoMko pramArjana karavAte haiM, yaha prasphopramANe Ahe che. " paga para lAgelI rajane jhApaTavAthI te raja uDIne kAInI upara paDe che, tethI tamAre upAzrayanI bahAra ja paganI rajane jhApaTI nAkhavI lekhe, upAzrayamAM paTavI se nahIM, " A pramANe teo ziSyAne upAzrayanI aMdara paganI raja jhApaTI nAkhavAnA vAravAra niSedha kare che, parantu teo pote kAI Abhigrahika pAse athavA koI anya sAdhu pAse peAtAnA pagane roharaNa Adi vaDe upAzrayanI aMdara ja jhapaTAve che athavA dhIre dhIre tenI pramAnA karAve che, te evuM karanAra te AcArya athavA upAdhyAya jinAjJAnA varAdhaka gaNAtA nathI. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-- AcAya athavA upAdhyAyane kula, gaNu AdinA kAryaMne nimitte mahAra javuM paDayuM hoya. tyArabAda jyAre tee pAchA phare, tyAre utsagavidhi pramANe te temaNe upAzrayanI bahAra ja peAtAnA banne paganu pramArjana karIne ja upAzrayamAM praveza karavA joie, parantu jo tyAM keAI sAgArika DAya che te teo upAzrayanI aMdara dAkhala thayA mAda paNu peAtAnA paganuM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA.53.2sU.28 AcAryopAdhyAyAtizayanirUpaNam 155 taJca pratyupekSaNapUrvakameva bhavati / pratyupekSaNaM ca cakSuApAra eveti saptabhanA atra bhavanti / tathAhi-na pratyupekSate na ca pramASTi-iti prathamo bhnggH| na pratyu. pekSate pramASTiM ceti dvitIyo bhaGgaH / pratyupekSate na ca pramASTi-iti tRtIyo bhgH| pratyupekSate pramASTiM ceti caturtho bhaGgaH / pratyupekSaNaM pramArjana ca duSThutayA muSThutayA cApi bhavatIti caturthe bhaGge catvAro bhaGgA bodhyAH / tatra duSmatyupekSate duSpamArTi-iti prathamo bhaGgaH / duSpratyupekSate sumamArTi iti dvitIyo bhnggH| sumatyu. Tana rUpa pairoMkA jhaTakAranA pramArjana vizeSarUpa hI hai, yaha pratyupekSaNapUrva. kahI hotA hai, aura pratyupekSaNa-paDilehaNa cakSuvyApAra rUpa hotA hai, ataH yahAM sAta bhaGga hote haiM jaise-" na pratyupekSate na pramATi 1" na vaha pratyupekSA karatAhai, aura na pramArjanA karatAhai ? "na pratyupekSate pramASTi ca 2" pratyupekSA to nahIM karatA hai para pramArjanA karatA hai 2 " pratyupekSate na ca pramATi 3" pratyupekSA to karatA hai, para pramArjanA nahIM karatA hai 3 "pratyupekSate pramASTiM ca 4" aura pratyupekSA bhI karatA hai, aura pramArjanA bhI karatA hai 4 isa caturtha bhaGgake bhI cAra bhaMga hote haiM, kyoMki pratyupekSaNa aura pramArjana duSThurUpase vinA upayogake aura su. ThurUpase upayogase bhI hote haiM, ve cAra bhaMga isa prakArase haiM " duSpratyupekSate duSpramATi 1" yadi yaha asAvadhAnIse acchI tarahase nahIM upayoga diye binA hI-pratyupekSA karatA hai, aura pramArjanA karatA hai, to yaha prathama bhaMgavAlA hai / " duSpratyupekSate supramASTi 2" yadi vaha pratyu. pramAjana karAvI zake che. rajoharaNa Adi vaDe banne pagane kaI sAdhu pAse jhapaTAvavA e paNa pramArjana vizeSarUpa ja hoya che. te kiyA pratyupekSaNapUrvaka thAya che, ane pratyupekSaNa cakSuvyApAra rUpa hoya che, tethI ahIM sAta bhAMgA (4 ) mata cha. " na pratyupekSate na pramASTi" (1) te pratyupekSA 42ta nathI bhane prabhArI 55 2 nathI. (2) "na prayapekSate na pramArTi ca" pratyupekSA to ratI nayI 54 prabhAna re cha (3) pratyupekSate na ca pramASTi" pratyupekSA to re che, 55 prabhArI 42te| nathI. (4) pratyupekSate pramASTiM ca" pratyupekSA 55 42 cha bhane prabhA na pa 42 cha. ma yathA bhAMgAnA paNa cAra bhAMgI paDI zake che, kAraNa ke pratyupekSaNa ane pramArjana duSTa rUpe (upaga rahita paNe) ane suDu rUpe (upaga sahita) paNa thAya cha. te yA2 main nIya prabhArI sabhA . " duSpratyupekSate duSpramASTi"nata asAvadhAnIthI pratyuprekSA kare che ane asAvadhAnIthI pramArjanA kare che, te sthA0-19 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 sthAnAstre pekSate duSpramArTi-iti tRtIyo bhaGgaH / supratyupekSate supramASTiM iti caturthoM bhnggH| caturthabhaGgasya bhaGgacatuSTayakaraNena zeSAtraya eveti saptabhaGgA bodhyaaH| atrAntimaH zuddhaH / avaziSTeSu sAmAcArI na bhavati / yadi tu sAgArikastato gamanonmukho bhavettadA yAvatA kAlena saptapadAnyavakramya te tAvantaM kAlam upAzrayAd vahirevatiSThet , gateca tasmin pAdau prasphoTayet / AcAryasya pAdaprasphoTanamAcAryA pekSA to acchI tarahase nahIM karatA hai, para pramArjanA acchI tarahase karatAhai, to vaha isa dvitIya bhaMgavAlAhai / "supratyupekSate duSpramASTi" yadi yaha pratyupekSaNa acchI tarahase karatA hai, aura pramArjana ThIka tara. hase nahIM karatA hai to yaha isa tRtIya bhaMgavAlA hai 3 "supratyupekSate supramArTi 4 " aura yadi vaha acchI taraha se pratyupekSaNa karatA hai, aura acchI tarahase hI pramArjana karatA hai, to vaha isa caturtha bhaMgavAlA hai, caturtha bhaMgake cAra bhaMga karane se zeSa bhaMga 3hI bhaMga hai, isa prakAra kula ye 7 bhaMga hote haiM / caturtha bhaMgakA jo antima cauthA bhaMga hai vahI zuddha hai, avaziSTa bhaMgoMmeM sAmAcArI nahIM hotI hai, yadi sAgArika vahAMse gamanonmukha hotA hai, to jitane samayameM vaha sAta paira Age baDhatA hai, utane kAla taka upAzrayase bAhara rahanA cAhiye aura phira usake cale jAne para phira caraNoMko pramArjana karanA cAhiye AcAryakA pAdaprasphoTana pahe. Mini (2) duSpratyupekSate supramArTi " ne pratyuprekSA to sArI zata karatuM nathI paNa pramAjanA sArI rIte kare che, te tene bIjA bhAgamAM bhUDI zAya che. "supratyupekSate duSpramArTi " (3) te pratyuprekSA to sArI rIte kare che paNa pramAjanA sArI rIte karato nathI, te tene trIjA bhAMgAmAM bhUhI zAya che. "supratyupekSate supramATi" te pratyupekSA 565 sArI zata kare che, ane pramArjanA paNa sArI rIte kare che te tene cothA bhAMgAvALe kahe che. A rIte AgaLanA traNa bhAMgA ane cothA bhaMganA je cAra bhAMgA bane che, te maLIne kula 7 bhAMgA thAya che. cethA sAMgAne je cAra bhAMga kahevAmAM AvyA che temAM je the bhAMge che, eja zuddha che, bAkInA bhAMgAomAM sAmAcArI thatI nathI. je sAgarika tyAMthI gamana karavA mAMDe, te jeTalA samayamAM te sAta DagalAM AgaLa vadhe che, teTalA kALa sudhI upAzrayanI bahAra rahevuM joIe ane te cAlyA gayA bAda paganuM pramArjana karavuM joIe. AcArya karatAM dIkSA paryAyanI apekSAe je sAdhu nA hoya teNe ja AcAryanA paganuM rajoharaNa zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA05302sU.28 AcAryopAdhyAyAtizayanirUpaNam 17 pekSayA paryAyalaghunaiva sAdhunA kartavyaM na tu paryAyajyeSThena / paryAyajyeSThAstu AcAryasya gurutulyA eva / AcAryaH sAgArikasya sattAyAmupAzrayAntargata epa pAdau prasphoTayatItyuktam / tatra upAzrayo yadi vipulo bhavettadA'paribhuktasthAne upavizya pAdau tena prasphoTanIyau / yadi upAzrayaH saGkucitaH bhavettadA svasaMstArakAvakAze eva samupaviSTena tena pAdau prsphottniiyau| atha cedAcAryopAdhyAyau sahaiva samAgacchatastadA tayoryaH paryAyajyeSThastasya pUrva pAdaprasphoTanA kAryAM / tato'nyasya / iti prathamo'tizeSaH / tathA-AcAryopAdhyAya upAzrayasya madhye AcAryakI apekSA jo paryAyameM laghu sAdhu ho aisehI sAdhuko karanA cAhiye paryAyakI apekSA jyeSTha sAdhuko nahIM karanA cAhiye kyoMki paryAya jyeSTha jo sAdhu haiM ve AcAryake gurutulyahI hote haiM / AcArya sAgArikako sattAmeM maujUdagImeM upAzrayake bhItarahI donoM pairoMko pUMjatA hai, aisA kahA hai, so yadi upAzraya vipula baDA ho to use apari bhukta sthAnameM baiThakara apane donoM pairoMko zuddha karanA cAhiye aura yadi upAzraya choTA hai, to use apane saMstArakake sthAna parahI baiThakara pairoMko pUMja lenA cAhiye yadi AcArya aura upAdhyAya sAthahI sAtha Aye hoM to una donoM meM jo paryAyase jeSTha hai, use pahile caraNoMkA pramArjana karanI cAhiye usake bAda dUsareko karanI cAhiye isa prakArakA yaha prathama Adi vaDe propheTana (raja jhApaTavAnuM kArya karavuM joIe, paraMtu AcArya karatAM je sAdhu dIrgha dIkSA paryAyavALo hoya, teNe AcAryanuM pAdapraTana karavuM joIe nahIM, kAraNa ke paryAyaka je sAdhuo hoya che teo te AcAryanA guru samAna gaNAya che. AcArya sAgarikanI hAjarI hoya tyAre upAzrayanI aMdara ja bane paganI prArthanA kare che, evuM ahIM je kahevAmAM AvyuM che tene bhAvArtha e che ke je upAzraya vizALa hoya te temaNe aparibhUta sthAnamAM besIne ja potAnA baMne paga dhovA joIe, paNa je upAzraya nA hoya te temaNe potAnA saMstArakanA sthAna para besIne ja pitAnA paganI prama jenA karavI joIe. je AcArya ane upAdhyAya bane bahArathI sAthe AvyA hoya, te te banemAM dIkSA paryAyanI apekSAe 4 hoya temaNe pitAnA paganI pramAjanA pahelAM karavI joIe, ane tyAra bAda laghu dIkSA paryAyavALAe pitAnA paganI pramAjanA karavI joIe. A prakAranuM pahelA atizeSanuM svarUpa che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre uccAraprasravaNaM vivecayan-pariSThApayan vA vizodhayan vA jinAjJAM nAtikAmati / atredaM bodhyam-AcArya upAdhyAyo vA utsargato vicArabhUmiM na gacchati doSasambhavAt , tathAhi-AcAryAdiH kadAcid tithiSu gacchan pUrva 'zrutAdiguNayukto'ya '-miti buddhayA zrAvakAdibhirabhyutthAnAdinA sakriyate, yayanekazo ricArabhUmi gacchati tataH zrAyakAdaya AlasyavazAt na tathA kurvanti, tato'nye kadAcit evaM manyante-yadete zrAvakADhayo guNinAM pUjakA bhavanti, te caina atizeSa hai| dvitIya atizeSa aisA hai-AcArya aura upAdhyAya upA. zrayameM uccAra aura prasravaNakA nivAraNa karate haiM to ve jinAjJAkA ullaGghana nahIM karate haiM, yahAM aisA samajhanA cAhiye AcArya athayA upAdhyAya doSoMkI saMbhAvanAse vicArabhUmimeM nahIM jAte haiM, isakA kAraNa aisA hai, ki jaba ve vicAra bhUmimeM jAte samaya mArga se nikalate haiM, to usa samaya pahile zrAvaka loga unheM isa buddhise ki ye zrutAdi guNoMse yukta haiM, abhyutthAna Adi dvArA satkRta karate haiM, para yadi ye cArara vicAra bhUmimeM jAne ke liye mArgase hokara nikalane lagate hai, to zrAvaka Adijana Alasyake vazase vAra 2 aisA nahIM bhI karate haiM to aisI unakI dazA dekhakara anya jana kadAcit aisA bhI mAnane lagate haiM, ki ye prAdhakajana to guNijanoMke pUjaka hote haiM, aura phira dvitIya atizeSa A prakArane che-AcArya ane upAdhyAya je upA zrayamAM uccAra ane prastravaNunI (maLamUtranI) parijhApana athavA vize dhanA kare, te teo jinAjJAnI virAdhanA karanArA gaNatA nathI. ahIM ema samajavuM joIe ke AcArya athavA upAdhyAya de nI saMbhAvanAne lIdhe vicArabhUmimAM (zaucabhUmimAM) jatA nathI. tenuM kAraNa nIce pramANe samajavuM. jyAre vicArabhUmimAM javA mATe teo nIkaLe che tyAre temanA mArgamAM je je zrAvake Ave che, teo temane zretAdi guNethI yukta gaNune utthAna Adi dvArA temane satkAra kare che. paNa je teo vAraMvAra vicArabhUmimAM javAne mATe mArga parathI pasAra thAya che, te zrAvake vagere ALasane AdhIna thaIne abhyathAna Adi dvArA temane satkAra karavAne kadAca baMdha paNa karI nAkhe che. mArgethI pasAra thatAM te AcArya Adine zrAvake dvArA abhyasthAna Adi dvArA satkAra na thate joIne bIjA le ke kadAca evI paNa kalpanA karavA mAMDe che ke zrAvake te guNIjanA pUjaka hoya che, chatAM teo A zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05702 sU0 28 AcAryopAdhyAyAtizayanirUpaNam 149 na satkurvanti, ato nUnamayaM patita iti / tathA-ayaM dvibhuGktate ityavarNavAdo bhavati, matsarikatakamaraNAyAzaGkA'pi ca tasya bhavatIti / iti dvitIyo'tizeSaH / tathA-AcArya upAdhyAyo vA prabhuH svAmI bhavati gaNanAyakatvAt , atastasya yadi icchA bhavet tadA sa vaiyAvRtya sAdhubhyo bhaktapAnAdidAnarUpaM kuryAt, tasya icchA na bhavettadA na kuryAt / AcAryAdigaNanAyako bhavati, ata. stasya vaiyAvRttyakaraNe kAmacAraH, sa svecchayA kuryAdapi, nApi ca kuryAt / nAsti tasmin pratibandha iti bhAvaH / iti tRtIyo'tizeSaH / tathA-AcArya upAdhyAyo ye aba aisA kyoM nahIM karate haiM, jo inake ye gurujana yahA~se hokara nikalate haiM, aura ye unakA abhyutthAna Adi dvArA satkAra Adi nahIM karate haiM, ataH niyamase ye patita haiM, isaliye ye aisA karate haiM, tathA ye do bAra bhojana karate haiM, isIliye inheM aneka bAra vicArabhUmimeM jAnA par3atA hai, aisA avarNavAda bhI hotA hai, tathA jo mAtsarya bhAvase yukta hote hai, aise vyaktiyoM dvArA unheM apane mAre jAne AdikI zaGkA bhI ho sakatI hai, isIliye ve uccAra prasravaNa Adi upAzrayake bhItarahI karate haiM, aura usakI vizodhanA karate haiM, aisA yaha dvitIya a. tizeSa hai, tRtIya atizeSa aisA hai, gaNanAyaka honese AcArya yA upAdhyAya apane gaNakA svAmI hotA hai, ataH yadi usakI icchA hotI hai, to vaha anya sAdhujanoMkI bhaktapAna Adike denerUpa unakI vaiyAvRtti karatA hai, aura yadi usakI icchA nahIM hotI hai, to vaha aisA nahIM bhI karatA hai, AcArya Adi gaNanAyaka hote haiM, ataH anya sA. temanA AcAryane abhyasthAna Adi dvArA sAra zA mATe karatAM nathI ? avazya A sAdhunuM patana thayuM hovuM joIe, ane te kAraNe zrAvake temane satkAra nahIM karatA hoya. vaLI leke evI kalpanA paNa kare che ke teo be vAra jame che, tethI temane anekavAra vicArabhUmimAM javuM paDe che, A prakArane temane avarNavAda (niMdA) paNa thAya che. vaLI mAtsaryabhAva yukata virodhIo vaDe pitAnI hatyA thaI javAnI zaMkA paNa temane rahe che. te kAraNe teo uccAra prasavaNa Adi upAzrayanI aMdara ja kare che ane tenI virodhanA kare che. A prakArane A bIje atizeSa che. trIje atizeSa A prakArane che-gaNanAyaka hevAne kAraNe AcArya athavA upAdhyAya pitAnA gaNanA svAmI hoya che. anya sAdhuone bhaktapAna Adi devA rUpa temanuM vaiyAvRtya teo airichaka rIte kare che, eTale ke temanI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sthAnAGgasUtre cA sAdhanAdirUpa kAraNavazAt upAzrayasya madhye ekarAtraM bA dvirA' vA ekAkI vasan nAtikAmati ninAjJAmiti cturtho'tishessH| tathA-AcArya upAdhyAyo yA sAdhanAdirUpakAraNavazAt upAzrayAd bahiH ekarAtraM vA dvirAtraM vA ekAkI vasan jinAjJAM nAtikrAmatIti paJcamo'tizeSaH / atredai bodhyam-gaNAvacchedaka syAditastrayo'tizeSA na bhavanti, antimau dvau bhvtH| taduktam "gaNAvaccheyagassa garNasi NaM do aisesA paNNattA, taM jahA-gaNAvaccheyae anto ubassayassa egarAyaM vA durAyaM vA vasamANe No aikkamai 1, gaNAvaccheyae dhuoMkI caiyAvRtti karane meM usakI kAmacAratA hai, usakI icchA hotI hai, to vaha karatA hai, aura nahIM hotI hai to nahIM karatA hai| anya sAdhuoMkI caiyAvRtti karanemeM use pratibandha nahIM hai| caturtha atizeSa aisA hai, AcArya athavA upAdhyAya sAdhanAdi rUpa kAraNake vazase upA. zrayameM eka rAta yA do rAta taka akelA rahatA hai, to vaha jinAjJAkA ullaGghana nahIM karatA hai, pAMcayAM atizeSa aisA hai, AcArya athavA upAdhyAya sAdhanAdi rUpa kAraNake vazase upAzrayake bAhara eka rAta athavA do rAta taka yadi bAhara rahatA hai, to vaha jinAjJAkA virAdhaka nahIM banatA hai, Adike tIna atizeSa gaNAyacchedakako nahIM hote haiM, antima do atizeSa hote hai taduktam-- "gaNAvaccheyagassa gaNaMsi NaM do aisesA paNNattA-taM jahA gaNAvaccheyae bAhiM uyassayassa egarAyaM cA durAya vA vasamANe No aikkIcchA thAya te kare che ane IcchA na thAya te karatA nathI, teo gaNanAyaka hevAthI temane mATe viyAvRtya karavAnuM pharajiyAta nathI, ane vaiyAvRtya karavAne niSedha paNa nathI. ceAthe atizeSa A prakArano che - AcArya athavA upAdhyAya sAdhanA Adi rUpe kAraNe upAzrayamAM ekathI be rAta sudhI ekalA rahe che teo jinAjJAna virAdhaka gaNAtA nathI. pAMcame atizeSa A prakArane che -AcArya athavA upAdhyAya sAdhanA Adi rUpa kAraNane lIdhe upAzrayanI bahAra eka athavA be rAta sudhI rahe che, te teo jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. pahelAM traNa atizeSane gaNAvacchedakamAM sadbhAva hete nathI, chellA e atize ja temanAmAM sadabhAva hoya che. kahyuM paNa che ke - "gaNAbaccheyAssa garNasi NaM do aisesA paNNatA-tajahA gaNAvaccheyae cAhiM upassayasa egarAyaM vA durAyaM vA yasamANe No aikkama31 / gaNAvaccheyara zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05u02sU028 AcAryopAdhyAyAtizayanirUpaNam 151 cAhiM ukssayassa egarAyaM vA durAyaM vA yasamANe No aikamai 2 // " ___ chAyA-gaNAvacchedakasya gaNe khalu dvau atizeSau prajJaptau, tadyathA-gaNAvacchedakaH antarupAzrayasya ekarAtraM yA dvirAtraM vA vasan nAtikrAmati 1, gaNAvacchedako bahirupAzrayAt ekarAtraM yA dvirAtraM vA yasan nAtikAmati 2 / iti / ___ yadi AcAryopAdhyAyagaNAvacchedakAH sahaiva samAgaccheyustatra yadi gaNAva. schedaH paryAyajyeSTho bhavati, tadA paryAyajyeSThatvAd gaNAvacchedakasya prathama pAdamasphoTanA, anantaramAcAryopAdhyAyayoH paryAyakramAnusAreNeti ||muu0 28 // __ AcAryopAdhyAyayorgaNe'tizeSA uktAH, samprati tayoratizayaviparItAni gaNanirgamanakAraNAni prAha - mUlam-paMcahiM ThANehi Ayariya uvajjhAyassa gaNAvakamaNe paNNatte taM jahA-AyariyauyajjhAe garNasi ANaM vA dhAraNaM yA no sammaM pauMjittA bhavai 11 AyariyaupajjhAe gaNasi AhArAyaNiyAe kiikammaM veNaiyaM No sammaM pauMjittA bhavai 2 // AyariyauvajjhAe gaNasi je suyapajavajAe dhArei te kAle kAle no sammamaNuppavAettA bhavai 3 // Ayariya uvajjhAe mai 1 gaNAvaccheyae bAhiM ucassayassa egarAyaM vA durAya cA vasamANe No aikkamai 2 " isakA artha pUrvaktiAnusArahI hai-- ___ yadi AcArya upAdhyAya aura gaNAvacchedaka ye tInoM sAthahI Ate haiM, to unameM yadi gaNAvacchedaka paryAyase jyeSTha hai, to usa gaNAvacche. dakakI pAdaprasphoranA (pramArjanA) sabase pahile hotIhai, isake bAda AcArya aura upAdhyAyakI paryAyake kramAnusAra hotI hai ||suu0 28 // bAhi uvassayasa egarAyaM vA durAya vA vasamANe No aikkamai2 " A sUtrapAThano bhAvArtha pUrvokta kathana anusAra ja samaja. je AcArya, upAdhyAya ane gaNAvacchedaka e traNe sAthe ja Ave, to gaNavachedaka je paryAyanI apekSAe jyeSTha hoya te te gaNavaSNadakanI pAdaprasphoTanA (paganI pramArjanA) sauthI pahelAM thAya che ane tyAra bAda paryAyanA krama anusAra AcArya ane upAdhyAyanA paganI pramAjanA thAya che. sU. 28 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sthAnAGgasUtre gaNaMsi sagaNiyAe vA paragaNiyAe vA niggaMthIe ghahillese bhavai / mitte NAIgaNe vA se gaNAo abakkamejA, tesiM saMgahoyaggahaTThayAe gaNAvakkamaNe paNNatte // sU0 29 // ___ chAyA-pazcabhiH sthAnaH AcAryopAdhyAyasya gaNApakramaNaM prajJaptam , tadyathAAcAryopAdhyAyo gaNe AjJA yA dhAraNA vA no samyak prayoktA bhavati 1, AcAryopAdhyAyo gaNe yathArAnikatayA kRtikarma vainayikaM no samyak prayoktA bhavati 2 / AcAryopAdhyAyo gaNe yAni zrutaparyayajAtAni dhArayati tAni kAle kAle no samyak anubhavAyayitA bhavati 3 / AcApoM pAdhyAyo gaNe svagaNikAyAM pA paragaNikAyAM yA nirgranthyAM vahilepo bhavati / / mitraM jJAti gaNo vA tasya gaNAt apakAmet teSAM saMgrahopagrahArthAya gaNApakramaNaM prajJatam 4 // 4029 // TIkA - paMcahi ThANehiM ' ityAdi paJcabhiH sthAnaH kAraNaiH AcAryopAdhyAyasya-AcAryopAdhyAyatvaviziSTa syakasya sAdhoH AcAryasya upAdhyAyasya ca sAdhudvayasya vA gaNApakramaNam-gaNAtgacchAta apakramaNa-nissaraNaMbahirgamanam prajJaptam / tadyathA-tAni sthAnAnyAhaAcAryopAdhyAyo gaNe-gacche AjJAM=' he mune ! bhayatedaM vidheyam ' ityeyaMrUpAm , AcArya aura upAdhyAyake gaNameM isa prakArase jo atizeSa hote haiM ve prakaTa kiye aba sUtrakAra ina donoMke gaNase nirgamana hone ke kAraNoMko jo atizayoMse viparIta hote haiM kahate haiM-- 'paMcahi ThANehiM Ayariyauvajjha yassa' ityAdi sUtra 29 // TIkArtha-pAMca kAraNoMko lekara AcAya rUpa upAdhyAyakA athavA AcArya evaM upAdhyAyakA gacchase nissaraNa honA kahA gayA hai-ve pAMca kAraNa isa prakArase haiM-"AcAryopAdhyAyogaNe AjJA yA dhAraNAM yA" ityAdi AcArya ane upAdhyAyanA gaNamAM A prakAranA je atize heya che te prakaTa karavAmAM AvyA. have sUtrakAra te bannenA gaNamAMthI nIkaLI javAnA kAraNenuM nirUpaNa kare che. atizaya karatAM nirgamana viparIta hovAthI atizanuM nirUpaNa karIne sUtrakAra nirgamananA kAraNe prakaTa kare che. TI -" paMcahi ThANehi AyariyauvajjhAyassa " tyA nIcenAM pAMca kAraNone lIdhe AcArya rUpa upAdhyAyane athavA AcArya ane upAdhyAyane ga7mAMthI nIkaLI javuM paDe che. te kAraNe A pramANe che. (1) " AcAryopAdhyAyo gaNe AjJA vA dhoraNAM vA tyAha- mAyAya zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u021029 AcAryopAdhyAyayorgaNaniSkramaNanirUpaNam 153 dhAraNAM=' nedaM vidheyam / ityevaMrUpAM vA no samyagra yaucityena prayoktA prabatako bhavati / ayaM bhAva:-gaNasya durSinItatvAt AjJAM dhAraNAM yA gaNe pravanayitumazaknuvan AcArya upAdhyAyo vA gaNAdapakrAmati kAlakAcAryabaditi / AjJAdhAraNayoviziSTavyAkhyA'syaiva sthAnakasya prathamoddeze trayodazasUtre draSTavyA / iti prathama sthAnam / tathA-AcAryopAdhyAyo gaNegaNaviSaye yathArAnika tayA paryAyajyeSThAnusAreNa kRtikarmacandanakaM cainayika-vinayaM ca no samyaka prayoktA bhavati / ayaM bhAvA-AcAryeNApi pratikramaNakSAmaNAdiSu paryAyajyeSThAnAmucito AcArya yA upAdhyAya gaccha meM AjJAkA-" he mune ! Apako yaha karanA cAhiye" isa prakArakA niSedhakA aucityarUpase yadi pravartaka nahIM hotA hai, tathA AjJA aura dhAraNA nahIM karA sakatA hai, to use gaNase pRthaka ho jAnA cAhiye aisA yaha prathama kAraNa hai / tAtparya isakA aisA hai, ki apanA gaNa yadi durvinIta ho gayA hai, aura vaha gaNameM apanI AjJA evaM dhAraNAko pravRtta karAne meM azakya hai, to aisI sthitimeM usakA kAlakAcAryakI taraha gaNase bAhara honA zreyaskara hai 1 AjJA aura dhAraNAkI viziSTa vyAkhyA isI sthAnake prathama uddezakameM 13 meM sUtra meM dekha lenI cAhiye / dvitIya sthAna aisA hai-AcArya evaM upAdhyAya yadi apane gaNameM paryAya jyeSThake anusAra kRtikarma candanaka evaM vainayika vinaya inake prayoktA nahIM hote haiM, to unheM gaNase pRthaka ho jAnA cAhiye isakA bhAva aisA hai. AcAryako bhI pratikramaNa kSAmaNA aaathavA upAdhyAya pitAnA gaNamAM AjJA ane dhAraNAnuM ucita rIte pAlana karAvavAne samartha na hoya te temaNe gaNamAMthI nIkaLI javuM joIe. "he muni ! tamAre A pramANe karavuM joIe " A prakAranA Adezane AjJA kahe che. "he muni ! tamAre A pramANe na karavuM joIe ... A prakAranA niSedhanuM nAma dhAraNA che. A kathananuM tAtparya evuM che ke pitAno ziSyasamudAya durvinIta thaI gayA hoya ane te kAraNe potAnI AjJA ane dhAraNAnuM temanI pAse pAlana karAvavAnuM azakya banI gayuM hoya, te evI paristhitimAM kAlakAcAryanI jema temaNe gaNamAMthI nIkaLI javuM joIe. AjJA ane dhAraNAnI vistRta vyAkhyA Aja sthAnanA pahelA uddezAnA 13 mAM sUtramAM ApavAmAM AvI che, to tyAMthI vAMcI levI joIe. bIjuM kAraNa A pramANe che--je AcArya ane upAdhyAya pitAnA gaNamAM dIkSA paryAyanI apekSAe kRtikama, vandaNa ane vainAyikanA proktA na hoya, te temaNe gaNamAMthI alaga thaI javuM joIe. A kathanane bhAvArtha sthA0-20 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasane vinayaH karttavya eva / sa cet AcAryasampadA sAbhimAnastathA na karoti tadA tasya gaNAniSkramaNaM bhavati / evamupAdhyAyasyApi bodhyamiti / iti dvitIyaM sthAnam / tathA-AcAryopAdhyAyo yAni zrutaparyacajAtAni-sUtrArthaprakArAndhArayati-avagacchati tAni kAle kAle yathAvasaraM no samyak yAthAtathyena anubhavAcayitA-pAThayitA bhavatIti-gaNAdapakrAmatIti tRtIya sthAnam / tathA-AcAyopAdhyAyo gaNe sthitaH san svagaNikAyAM svagacchasthitAyAM paragaNikAyAMparagaNasthitAyAM vA nimranthyAMsAcyA bahirlezyaH-prAktavAzubhakarmodathavazena sakalakalyANAzrayasthAnasaMyamaprAsAdAd bahirgatAlezthA antaHkaraNaM yasya sa tathAbhUta:-Asakto bhavatIti gaNAdapakrAnto bhavati / guNADhayasyAcAryasya nai dimeM paryAyase jyeSTha sAdhujanoMkA ucita vinaya karanA cAhiye yadi vaha AcArya saMpadAse abhimAna sahita hotA huA aisA nahIM karatA hai, to usakA gaNase niSkramaNa hotA hai, isI prakArase upAdhyAyake sambandhameM bhI jAnanA cAhiye aisA yaha dvitIya sthAna hai| tRtIya sthAna aisA hai, AcArya aura upAdhyAya jina sUtrArtha prakArako jAnate haiM, unheM yathAyasara ve yadi samyaka rUpase ziSyoMko paDhAnevAle nahIM hote haiM to unheM gaNale pRthaka ho jAnA cAhiye / caturtha kAraNa aisAhai, ki AcArya evaM upAdhyAya gaNameM sthita hotA huA apane gacchameM rahI huI yA para gacchameM rahI huI nigranthIke Upara bahilezyAvAlA bana jAtA hai-Asakta ho jAtA hai, to vaha gaNase bAhara nikAlA jAtA hai " guNADhaya AcAyake aisA bhAva saMbhavita nahIM hotA hai " aisI vicAraNA nahIM karanI e che ke AcAryuM paNa pratikramazu, khAmaNAM AdimAM dIkSA paryAyanI apekSAe pitAnA karatAM cha je sAdhuo hoya temane ucita vinaya karavA joIe ane A prakAranA paryAya jyeSTha sAdhuone vega vinaya anya sAdhuo pAse paNa karAvI joIe. je AcArya abhimAnane kAraNe paryAyaNa sAdhuone vinaya na kare te temane gaNamAMthI nIkaLI javuM paDe che. upadhyAyane paNa e ja prakAranA kAraNane lIdhe gaNumAMthI nIkaLI javuM paDe che. trIjuM kAraNa-AcArya ane upAdhyAya je sUtrArtha prakArone jANatA hoya, temanuM gya avasare ziSyone samyak rIte adhyayana na karAve, te temaNe gaNamAMthI nIkaLI javuM joIe. cothuM kAraNuM--je AcArya athavA upAdhyAya pitAnA ga7nI athavA anya gacchanI nigraMthImAM Asakta thaI jAyatenA pratye kudaSTi kare che, temane gaNamAMthI nIkaLI javuM paDe che. "guNADhaya (guNasaMpanna) A AcAryamAM zrI sthAnAMsUtra :04 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU029 AcAryopAdhyAyayorgaNaniSkramaNanirUpaNam 155 saMbhAvyate iti vicAraNA na kAryA / yataH prAktanAzubhaghanacikaNaguruvajrasArakarmodayAd jJAnADhayA api utpathapravRttA bhavanti / taduktam"kammAI pUrNa ghaNacikaNAI garuyAiM vjnsaaraaii| nANaDrayaMpi purisaM, paMthAo uppaha niti // 1 // " chAyA-kANe nUnaM ghanacikaNAni gurukANi vajasArANi / jJAnADhayamapi puruSa nUnaM patha utpathaM nayanti // 1 // iti / iti caturtha sthAnam / tathA-tasya AcAryasya mitraM suhRt jJAtigaNaH svajanavargo vA kutazcit kAraNAt gaNAt apakrAmet-nirgacchet , teSA-nirgatAnAM suhRtsvajanAnAM, saMgrahopagrahArtham-saGgrahaH svIkaraNam upagrahAvastrAdidAnarupaSTammaH, tadarthe gaNApakramaNa-gacchAnirgamanam AcAryopAdhyAyaspa prajJaptamiti paJcamaM sthAnakam ||muu029|| cAhiye kyoMki prAktana azubha ghana cikkaNa vajrasAra karmake udyase jJAnADhayajana bhI utpatha meM pravRtta hojAte haiM, jaisA ki kahA hai "kammAiM NUNaM " ityAdi ghanacikkaNa guru vajrasAra karma jJAnADhya puruSako bhI unmArgameM le jAte haiN| pAMcavAM sthAna aisA hai, yadi AcArya evaM upAdhyAyake suhRt. jana athavA jJAtigaNa-svajanavarga gaNase bAhara ho gaye hoM to una nikale hue suhRt jana evaM svajanoMke saMgraha evaM upagrahake liye svIkAra evaM vastrAdikoMse unheM dharmameM sthira karaneke liye gacchase bAhara honA kahA gayA hai, aisA yaha pAMcavAM sthAna hai / suu029|| prakArane bhAva saMbhavI zakto nathI," evI vicAraNA karavI joIe nahIM, kAraNa ke prAntana, azubha, ghana, cIkaNuM ane vAsAra karmanA udayathI jJAnADhayA puruSanuM paNa patana thaI jAya che ane te avaLe mArge caDI jAya che. kahyuM pa cha " kammAiM NUNaM " tyAha-dhana, thI!, guru ane 40sAra meM jJAnAya puruSane paNa utpathamAM (avaLe mArge) laI jAya che. pAMcamuM kAraNa AcArya athavA upAdhyAyanA suhurajane athavA jJAtigaNu ( svajanene samUha) gaNamAMthI bahAra nIkaLI gayela hoya, te temanA (nakaLI gayelA te lekenA) saMgraha ane upagrahane mATe-svIkAra ane vaAdike vaDe temane dharmamAM sthira karavAne mATe temaNe gacchamAMthI nIjI ne . // sU. 26 // zrI sthAnAMgasUtra:04 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___ AcAryasya gaNAdapakramaNamanantarasUtre proktam / AcAryastu RddhimAneya bhavatIti Rddhimato manuSyavizeSAnAha mUlam-paMcavihA iMDDimaMtA maNussA paNNattA, taM jahAarahaMtA cakkavaTTI baladevA vAsudevA bhAviyappANo aNagArA // sU0 30 // // ii paMcamaTANassa biio uddeso / chAyA-paJcavidhA Rddhimatto manuSyAH prajJaptAH, tadyathA-arhantaH, cakravattinaH, baladevAH, vAsudevAH, mAvitAtmAno'nagArAH // sU0 30 // // iti paJcamasthAnasya dvitIya uddezaH // TIkA-'paMcavihA' ityAdi RddhimantaH-Rddhi-labdhiH, sA ca-AmazIpadhiH viSuDoSodhaH, zleSmIpadhiH-1-jallauSadhiH 2 jallo-malaH, sa eva oSadhiH, sAvadhiH, saMbhinnazro AcAryakA gaNase upakramaNa (nikalanA) anantara sUtra meM kahA gayA hai, AcArya to RddhivAlAhI hotA hai, ataH aba sUtrakAra RddhivAle manuSya vizeSoMkA kathana karate haiM 'paMcavihA iDimaMtA maNussA paNNattA' ityAdi sUtra 30 // TIkArtha---RddhiyAle manuSya pA~ca prakArake kahe gaye haiM jaise-arhanta 1 cakravartI 2 baladeva 3 vAsudeva 4 aura bhAvitAtmA anagAra 5 Rddhi nAma labdhikA hai, yaha Rddhi aneka prakArakI hotI hai, jaise-Ama Sadhi 1 cipuDauSadhi 2 zleSmauSadhi 3 jalloSadhi 4 sauSadhi 5 AgalA sUtramAM AcAryanA gaNamAMthI apakramaNa (nIkaLI javAnI kriyA) nA kAraNe prakaTa karavAmAM AvyA. AcAryo te RddhivALA hoya che. tethI have sUtrakAra RddhisaMpanna viziSTa vyaktionuM kathana kare che. tha-" paMcavihA iDhiImaMtA maNussA paNNattA " tyARddhipana manuSyAnA naye pramANe pAya 52 4aa cha--(1) mata, (2) 434tI, (3) masaSa, (4) pAsu5 mane (5) vitAmA m||2. *ddhi sadhate! Has At cha. bha. (1) bhAbhazauSadhi, (2) piDauSadhi, (3) bhauSadhi, (4) sauSadhi, (5) savopadhi, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u02 sU030 RddhimantamanuSyavazeSanirUpaNam 157 tRtvalabdhiH 6, saMminnazrotRtvam yugapatsarvazabdazravaNazaktimattA avadhilabdhiH 7 RjumatitvalabdhiH 8, vipulamatitvalabdhiH 9, cAraNatyalabdhiH 10 AzIvivatvalabdhiH 11, AzIviSatva-zApAnugrahasAmarthyam kevalitvalabdhiH 12, gaNadharatvalabdhiH 13, pUrvadharatvalabdhiH 14, arhatvalabdhiH 15, cakravatitvalabdhiH 16, baladevatvalabdhiH 17, kAsudevatvalabdhiH 18 kSIrAsravatva, madhyAnayatva, sarpirAsravatvalabdhiH 19, koSThabuddhitvalabdhiH 20, padAnusAritvalabdhiH 21, bInabu. dvitvalabdhiH 22, tejolezyatvalabdhiH 23, AhArakatvalabdhiH 24, zItalezyatvalabdhiH 25, kriyatvalabdhiH 26, akSINamahAnasatvalabdhiH 27, pulAkatvalabdhi: 28, uktaM ca-" udayakha ya va proSasamovasamasamutthA bhuppgaaraao| evaM pariNAmavasA, laddhIbho hoti jIvANaM " // chAyA-udaya kSaya kSayopazamopazama samutthA bhuprkaaraaH| evaM pariNAmavazAda labdhayo bhavanti jIvAnAm // iti / evaM prakArA Rddhirasti prAcuryeNa yeSAM te tathAbhUtA manuSyAH paJcavidhAH prajJaptAH / paJcavidhatvamevAha-tadyathA-arhanta ityaadyH| tatra-bhAvitAtmAna:saMminnazrotra labdhi 6, avadhi labdhi 7, Rjumati labdhi 8, vipula. mati labdhi 9, cAraNa labdhi 10, AzIviSa labdhi 11, kevalilabdhi 12, gaNadharalabdhi 13, pUrvadhara labdhi 14, ahetva landhi 15, cakradha. titva labdhi 16, baladeva labdhi 17, vAsudeva labdhi 18, kSIrAtraya, madhvAtrava, sapirAstrava labdhi 19, koSThavuddhi labdhi 20, padAnusAri labdhi 21, bIjabuddhi labdhi 22, tejolezyA labdhi 23, AhAraka labdhi 24, zItalezyA labdhi 25, vaikriya labdhi 26, akSINa mahAnasa labdhi 27, pulAka labdhi 28. sohI kahA hai-"udayakhaya khaovasamA" ityaadi| zubha karmoM ke udayase karmo ke kSayase karmoM ke kSayopazamase karmoM ke upazamase evaM zubha pariNAmoMke vazase jIvoMko aneka prakArakIlabdhiyAM utpanna hotI haiM / aisI Rddhi jinake pracura mAtrAmeM hotI haiM ve Rddhi(6) minnazcIyAdhi, (7) avadhimAlaya, (8) bhatibaMdhi, (e) vipusamati sadhi, (10) yArasadhi, (11) mAzIviSadhi , (12) clery, (13) sAdha, (14) pUrvadhara (15) ma vidha, (19) ya. pati-yadhi , (17) ma dhi , (18) pAsuhevamadhi , (16) kssaa2|75, bhadhyAnaya, sapirAsapadha(20) mudvivadhi, (21) pahAnusArIsandhi, (22) bhI bhuddhijyi , (23) tezyAlaya, (24) mA 24sandhi, (25) zItavezyAsadhi, (26) vaiThiyadhi , (27) mI mAnasa , (28) gals. sandhipore. dhuM paNa cha / " udaya khaya khaovasamo" tyA6i zubha karmone udayathI, karmonA kSayathI, karmonA pazamathI, karmonA upazamathI ane zubha pariNAmonA nimittathI jIne aneka prakAranI labdhi. enI prApti thAya che. evI labdhi athavA addhithI khUba ja saMpanna puruSone zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bhAvitaH sadvAsanayA pAsitaH AtmA yaiste tathA-zubhavAsanAvAsitAntaHkaraNA anagArA sAdhavaH / eteSu paJcam AditazcaturgAm Rddhimattvam arhattvAdibhiH, yathAsambhavaprAmauSadhyAdibhizca bodhyam / paJcamabhedasya RddhimattvaM tu AmazauMSa. dhyAdibhireveti // sU0 30 // iti zrI vizvavikhyAtajagadvallabha prasiddhayAcakapaJcadazabhASAkali. talalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-pAdimAnamardaka zrIzAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta / jainazAstrAcArya ' padabhUSita kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI sthAnAGgasUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAM pazcamasthAnake dvitIyoddezakaH samAptaH // 5-2 // mAn kahe jAte haiM ye RddhiyAM manuSyoM ko hotI haiM, ataH ve manuSya pAMca prakArake pUrvokta rUpase prakaTa kiye gaye haiN| jalla nAma malakA hai, yaha malahI jaba auSadhirUpa ho jAtA hai, vaha jalloSadhi hai, zApa evaM a. nugrahakI jo sAmarthya hai, vaha AzIviSa Rddhi hai, ekahI sAtha samasta zabdoMko sunane kI zaktikA prakaTa honA saMbhinnazrotRtva hai, jo sAdhujana sadvAsanAse vAsita antaHkaraNavAle hote haiM ve bhAvitAtmA anagAra haiM / ina pAMcoM meM se jo Adike cAra manuSya haiM unameM arhattvAdise evaM yathAsaMbhava AmazauSadhi Adise RddhimattA jAnanA cAhiye tathA jo paMcama bheda hai usameM AmauM Sadhi AdisehI RddhimattA jAnanA caahiye| muu030|| zrI jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAja racita " sthAnAgAsUtra" kI sudhA nAmakI vyAkhyAke pAMcave sthAnakA dvitIya uddezA samApta // 5-2 // RddhimAna kahevAmAM Ave che. evA RddhimAna puruSanA ahe'ta Adi pUrvokata pAMca prakAre samajavA, "jala" eTale "maLa" te jalaja jyAre auSadhi rUpa banI jAya che, tyAre tene jalauSadhi kahe che. zApa ane anu. grahanuM je sAmarthya che tenuM nAma AzIviSa labdhi che. ekI sAthe samasta zabdone zravaNa karavAnI zakti je Rddhine lIdhe prApta thAya che, te ddhine saMbhinnazrotRtva ddhi kahe che. je muni saduvAsanAthI yukata antaHkaraNavALA hoya che, temane bhAvitAtmA aNagAra kahe che. uparyukata pAMcamAMthI je zarU AtanA cAra manuSya che temanAmAM ahaMvAdinI apekSAe ane yathA saMbhava AmazauSadhi AdinI apekSAe addhimattA samajavI joIe ane je pAMcama prakAra che temAM AmazauSadhi adinI apekSAe ja addhimattA samajavI. sU. 30 che pAMcamAM sthAnakano bIjo uddezaka samAsa che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyodezakaH prArabhyate ukto dvitIyoddezakaH, samprati tRtIya Arabhyate / asya ca pUgaddezakena sahAyamamisambandhaH / pUrvasminnudeza ke jIvadharmAH prAyaH prarUpitAH / asmitRtIyoddezake ajIvajIvadharmAH prarUpyante, ityanena saMbandhenAyAtasyAsya tRtIyoddezakasyedamAdimaM sUtram tathA-dvitIyoddezakAntyamutreNa sahAsya tRtIyodezakapathamasUtrasyAyamabhisambandhaH-pUdezakAntyamatre Rddhimanto jIvAstikAyavizeSA uktAH, iha tu asaM. khyeyAnantapadezalakSaNaRddhimantaH samastA astikAyA ucyante mUlam-paMca asthikAyA paNNattA, taM jahA-dhammasthikAe 1, adhammatthikAe 2, AgAsasthikAe 3, jIvasthikAe 4, poggalasthikAe 5 / dhammasthikAe avanne agaMdhe arase aphAle - pAMcave sthAnake tIsarA uddezekA prAraMbha - paMcama sthAnakA dvitIya uddezA samApta huA aba sUtrakAra isakA tRtIya uddezaka prAraMma karate haiM, pUrva uddezakake sAtha isakA aisA saMbaMdha hai, ki pUrva uddezakameM prAyaH jIva dharmoM kI prarUpaNA huI hai, aura aba isa tRtIya uddezakameM ajIva jIva dharmoM kI prarUpaNA hotI hai, tathA dvitIya uddezakake antima sUtra ke sAtha isa tRtIya uddezakake prathama sUtrakA saMbaMdha aisA hai, ki pUrva uddezakake antima sUtra meM RddhimAna jIvAstikAya vizeSa kahe gaye haiM, parantu yahAM asaMkhyAta pradezarUpa aura anantapradezarUpa RddhivAle samasta astikAya kahe jA rahe haiM--- - pAMyamA sthAnanI trIne uddesh| - pAMcamAM sthAnane bIjo uddezaka pUro the. have sUtrakAra trIjA uddezakane prAraMbha kare che. A uddezakane AgalA uddezaka sAthe A prakArane saMbaMdha che. AgalA uddezakamAM chavadharmonI prarUpaNa karavAmAM AvI che, have A trIjA uddezAmAM ajIva ane jIvanI prarUpaNA karavAnI che. bIjA uddezakanA chellA sUtra sAthe A uddezakanA pahelA sUtrane saMbaMdha A prakArano che-bIjA udezakanA chellA sUtramAM addhisaMpanna jIvAstikAya vizeSanuM kathana karavAmAM AvyuM hatuM, paraMtu ahIM asaMkhyAta pradeza rUpa ane anaMta pradeza rUpa RddhivALA samasta astikAyanI prarUpaNa karavAmAM Ave che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 sthAnAgasatre arUyo ajIye sAsae avaTrie logadacha / se samAsao paMcabihe paNNatte, taM jahA-davvao khittao kAlamo bhAvao gunno| davyao NaM dhammatthikAe egaM davvaM khetto loga pamANamette, kAlao Na kayAiNAsI, na kayAi na bhavai, na kayAi na bhavistaitti bhurvi ya bhavissai ya, dhuve Niyae sAsae akkhae avvae avaTThie Nicce, bhAvao avanne agaMdhe arase aphAse guNao gamaNaguNe ya / adhammasthikAe avanne evaM ceva, NavaraM guNao ThANaguNe 2 / AgAsasthikAe avanne evaM ceva, khettao logAlogapamANamitte, guNao avagAhaNA guNe, sesaM taM caiva 3 / jIvasthikAe NaM avanne evaM ceva, NavaraM davao NaM jIvasthikAe aNaMtAI davvAiM arUvI jIve sAsae, guNao upaogaguNe, sesaM taM caiva 4 / poggalasthikAe paMcavanne paMcarase dugaMdhe aTuphAse rUvI ajIce sAsae avaTTie jAya davao gaM poggalasthikAe aNaMtAI davvAiM, khettao logapamANamette, kAlao Na kayAi NAsI jAva Nicce, bhAyao vanamaMte gadhamaMte rasamaMte phAsamaMte, guNa o gahaNaguNe // suu01|| chAyA-paJca astikAyAH prajJaptAH, tayathA-dharmAstikAyaH1, adharmAstikAyaH 2 AkAzAstikAyo 3 jIvAstikAyaH 4 pudgalAstikAyaH dAdharmAstikAyaH avarNaH agandhaH AsaH asparzaH arUpI ajIvaH zAzvataH avasthito lokadravyam / sa sapAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tathathA-dravyataH kAlataH bhAvato gunntH| dravyataH khalu dharmAstikAya ekaM dravyam , kSetrato loka pramANamAtraH, kAlato na kadApi nAsIta , na kadApi na bhavati, na kadApi na bhaviSyatIti abhUd bhavati bhaviSyati ca dhruvo nityaH zAzvataH akSayaH avyayaH avasthito nityaH bhAvataH-avarNaH agandhaH zrI sthAnAMga sUtra: 04 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u0 3 sU0 1 astikAyasvarUpanirUpaNam 161 arasaH asparzaH, guNato gamanaguNazca 1 / adharmAstikAyaH avarNaH evameva, navaraM guNataH sthAnaguNaH 2 / AkAzAstikAyaH avarNa evameva, kSetrato lokAlokapamANamAtraH, guNataH-avagAhanAguNaH, zeSaM tadeva 3 / jIvAstikAyaH khalu avarNaH evameva navaraM dravyataH khalu jIvAstikAyaH anantAni dravyANi arUpI jIvaH zAzvataH, guNata upayogaguNaH zeSaM tadeva 4 / pudgalAstikAyaH paJcavarNaH paJcaraso dvigandhaH aSTasparzaH rUpI anIvaH zAzvataH avasthito yAvad dravyataH khalu pudgalAstikAyaH anantAni dravyANi, kSetrato lokapramANamAtraH, kAlato na kadApi nAsIt yAvad nityaH, bhAyato varNavAn gandhavAn rasavAn sparzavAn , guNato grahaNaguNaH 5 // sU0 1 // TIkA-'paMca asthikAyA' ityAdi-- astikAyAH-asti zabdaH abhUvan bhavanti bhaviSyanti ceti trikAlavAcakaH, asti ca te kAyA=pradezAnAM rAzayazceti, yadvA-astizabdaH pradezavAcakaH, astInAM padezAnAM kAyAH-rAzayaH / te ca paJcavidhAH prajJaptAH / paJcavidhatvamevAha - ___ 'paMca atthikAyA paNNattA' ityAdi sUtra 1 // TIkArtha-pAMca astikAya kahe gaye haiM-jaise-dharmAstikAya? adharmAstikAya 2 AkAzAstikAya 3 jIvAstikAya 4 aura pudgalAstikAya 5 yahAM jo asti zabda hai, yaha trikAlakA vAcaka hai, arthAt ye dharmAstikAya Adi pahile the vartamAnameM haiM, aura Age bhI rhegeN| pradezoMkI rAzikA nAma kAya hai, isa taraha jo astirUpa kAya haiM, ve astikAya haiN| a. thavA-asti zabda pradezakA vAcaka hai, isa taraha jo astiyoMkI pradezoMkI rAziyAM haiM, ve astikAya haiM, ye asnikAya dharmAstikAya Adike bhedase pAMca prakArake kahe gaye haiM, ina dharmAstikAyAdikoMkI vyAkhyA "paMca asthikAyA paNNattA" tyAhaTI-pAMya mastiya 4aa cha-(1) pastiya, (2) mastiya, (3) mAzAstikAya, (4) pAstAya bhane (5) punasAstiya. ahIM je asti pada , te trikALanuM vAcaka che. eTale ke A dharmA. stikAya Adi pahelAM hatAM, hAlamAM che ane bhaviSyamAM paNa haze ja. pradezonI rAzine " kAya' kahe che. A rIte je asti rUpa kAya che, temane astikAya kahe che. athavA "ati" zabda pradezane vAcaka che. A rIte je astionI ( prazAnI ) ziyA cha, tamana masti5 3 cha. mA mastiyana dhamI. stikAya Adi pAMca prakAre che. temanI vyAkhyA prathama sthAnamAM ApavAmAM AvI che, te tyAMthI vAMcI levI. sa-21 zrI sthAnAM sUtra:04 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40% sthAnAGgasUtre tadyathA-dharmAstikAyaH adharmAstikAya ityAdi / dharmAstikAyAdInAM vyAkhyA prathamasthAnato'vaseyA / dharmAstikAyAdikrameNa yo nirdezaH kRtastatrAyaM heturbodhyaH / dharmazabda mAGgalikaH, ataH pUrva dharmAstikAyaH proktaH / tadanu dharmAstikAya pratipakSatvAt adharmAstikAyaH / dharmAdharmAstikAyayorAdhArabhUtatvAttata AkAzAsti kAyaH / tatazca tadAdheyo jIvAstikAyaH / tatpazcAd jIvAstikAyasyopagrAhakaH pugalAstikAyazca proktaH / samprati dharmAstikAyAdInAM svarUpaM krameNAha ' dhammatthikAe' ityAdinA tatra dharmAstikAya: - avarNa:- na vidyate varNaH - zuklAdiH paJcavidho yasya saH zuklAdi paJcavidhavarNarahitaH, agandhaH =surabhidurabhiprathama sthAna se jAna lenA caahiye| ina dharmAstikAyAdikoMkA jo pUrvokta rUpase nirdeza kiyA gayA hai, usameM aisA vicAra hai, ki dharmAstikAyameM jo dharma zabda hai, vaha mAlika hai, isaliye sabase pahile astikA yoMmeM dharmAstikAyakA kathana kiyA gayA hai, isa dharmAstikAyakA pratipakSa honese usake bAda adharmAstikAyakA kathana kiyA gayA hai, ina dharmAstikAya aura adharmAstikAyakA AdhArabhUta honese ina donoMke bAda AkAzAstikAyakA kathana kiyA gayA hai, isa AkAzAstikAyakA Adheya jIvAstikAya haiM, aura isa jIvAstikAyakA upagrAhaka pudga lAstikAya hai, isaliye jIvAstikAyake bAda pudgalAstikAyakA kathana kiyA gayA hai / aba sUtrakAra dharmAstikAyAdikoM ke svarUpa kA kathana karate haiM- "dhammasthikAe" ityAdi-yaha dharmAstikAya zuklAdike bheda se pAMca prakAra ke varNase rahita hai, sugandha aura durgandha ina donoM gandhase dharmAstikAyamAM dharma' zabda mAMgalika hAvAthI samasta astikAyAmAM sauthI pahelAM dharmAstikAyanI prarUpaNA karavAmAM AvI che. dharmAstikAyanA pratipakSa rUpa hovAne kAraNe adharmAstikAyanI prarUpaNA tyAra bAda karavAmAM AvI che. dharmAstikAya ane adharmAstikAyanA AdhArabhUta AkAzAstikAya che, te kAraNe te bannenI prarUpaNA karyA bAda AkAzAntikAyanI prarUpaNA karI che. A AkAzAstikAyanuM Adheya jIvAstikAya che ane jIvAstikAyanuM upagrAhaka pudgalAstikAya che, te kAraNe AkAstikAyanuM kathana karyAM bAda anukrame jIvA stikAya ane pudgalAstikAyanuM kathana karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra dharmostikAya vagerenA svarUpanuM nirUpaNa kare che. " dhammatthikAe " tyAhi-dharmAstipraya zuddha Adi pAMca prAranA vadhuthI rahita che, sugandha ane dundha rUpa banne prakAranA gandhathI rahita 162 zrI sthAnAMga sUtra : 04 4 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA. 5 u.3 sU. 1 astikAyasvarUpanirUpaNam 163 gandhadvayavarjitaH / arasaH=madhurAdirasapaJcakavarjitaH / asparzaH mRdukarkazAcaSTavidha sparza varjitaH / arUpI-rUpam AkAraH-varNAdimattvaM, tadasyAstIti rUpI, na rUpI-arUpI-amUrtaH / ajIyaH-jIvaH upayogalakSaNaM jIvadravyam , na jIvaHajIvaH acetanaH / zAzvataH-patisamayaM tasya sadbhAvAt / avasthitaH-dharmAstikAyasya yat svarUpaM nityatvAttenaiva svarUpeNa sa sarvadA sthAyI / tathA-lokadravyamlokasya aMzabhUtaM dravyam / lokasya sarvAtmakaM dravyaM tvayaM nAsti, paJcAstikAyAtmakalokasyaikadezatyAt / taduktam - ___ 'paMcatthikAyamaiye loe aNAinihaNe / " rahita hai, madhurAdike bhedase pAMcoM prakArake rasase rahita hai, evaM mRtyu karkaza Adi ATha prakArake sparzase rahita hai| AkAzakA nAma rUpa hai, rUpa yaha upalakSaNa hai, isase rUpa rasa Adi cAroM guNoMkA grahaNa huA hai ataH yaha arUpI hai, isakA tAtparya aisA hai, ki yaha rUpa rasa gandha Adise rahita honeke kAraNa arUpI hai, amUrta hai / upayoga lakSaNayAlA jo hotA hai, vaha jIva hai, yaha dharmAstikAya aisA nahIM hai ataH ajIya haiM, pratisamaya isakA sadbhAva rahatA hai, ataH zAzvata hai, dharmAstikAyakA jo apanA svarUpa hai, usa svarUpase yaha nitya honeke kAraNa sarvadA sthAyI rahatA haiM, ataH yaha avasthita hai, tathA yaha lokakA aMzabhUta dravya hai, isaliye yaha lokadravya hai, yaha loka paMcAstikAya rUpa hai, kevala dharmadravyarUpa nahIM hai, ataH yaha lokakA sarvAtmaka dravya nahIM hai, kintu usakA eka aMzabhUta dravya hai| kahA bhI haiche, madhurAdi pAMca prakAranA rasathI rahita che ane mRdu, karkaza Adi ATha prakAranA sparzathI rahita che. AkAzanuM nAma rUpa che. rUpa te upalakSaNa che, tenA dvArA rUpa, rasa, Adi cAre guNenuM grahaNa thayuM che. tethI te arUpI che. A kathananuM tAtparya e che ke dharmAstikAya rUpa, rasa, gaMdha ane sparzathI rahita hovAne lIdhe arUpI che-amUrta che. jIvanI jema te upaga lakSaNavALuM nathI, te kAraNe te ajIva che. pratisamaya tene sadbhAva rahe che, tethI tene zAzvata kahyuM che. tenuM pitAnuM je sararUpa che te svarUpe te nitya hovAne lIdhe sthAyI rahe che, tethI tene avasthita kahyuM che. dharmAstikAya A lekanA aMzabhUta dravya hovAthI tene lekadravya kahyuM che. A leka paMcAstikAya rUpa che, paraMtu mAtra dharmadravya rUpa nathI, tethI tene lokanA sarvAtmaka dravyarUpa kahI zakAya nahi, paNa tenA eka aMzabhUta dravya rUpa ja kahI zakAya che, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 sthAnAGgasUtre chAyA-pazcAstikAyamayo lokaH anAdinidhanA-iti / tadeva vizadayati- se samAso ' ityAdi / sa dharmAstikAyo dravyAdibhedena saMkSepataH paJcavidho bodhyaH / tatra dravyataH dravyatvamAzritya dharmAstikAyaH ekaM dravyam-tathAvidhaikapariNAmasya sattvenaikatvasaMkhyAyA eveha sadbhAyAt / kSetrataH kSetramAzritya lokapamANamAtra:-lokasya pramANaM-lokapramANam asaMkhyeyAH pradezAH, tatmamANamasyeti / kAlataHkAlamAzritya ayaM dharmAstikAyaH traikAlikaH, traikAlikatvameva vizadayati- kadApi nAsIta arthAt-asya dharmAstikAyasya bhUtakAlikI sattA sarvadA Asodeva / tathA-ayaM na kadApi na macati-asya vartamAnakAlikI sattA sarvadA tiSThatyeva / tathA ca-ayaM na kadApi na bhaviSyati-asya ___ "paMcatdhikAyamaiye" ityaadi| yaha loka paMcAstikAya maya haiM, aura anAdi ananta hai, isI viSayako aba sUtrakAra vizada rUpase prakaTa karate haiM-" se samAsa o" ityAdi-yaha dharmAstikAya dravyAdike bhedase saMkSepataH pAMca prakArakA kahA gayA hai-jaise-dravyakI apekSA dharmAstikAya eka dravya hai, kyoMki tathAvidha eka pariNAmake sattvase ekatya saMkhyAkAhI isameM sadbhAva pAyA jAtA hai / kSetrakI apekSA yaha dharmAstikAya lokapramANa mAtra hai, arthAt lokAkAzake jitane pradeza haiM, asaMkhyAta pradeza haiM-utanehI pramANaghAlA yaha dharmAstikAya hai, kyoMki tila meM tailakI taraha yaha pUre lokokAzameM vyApaka hai, kAlakI apekSA yaha dharmAstikAya traikAlika hai, aisA bhUtakAlakA koI samaya nahIM thA ki jisameM yaha na rahA ho vartamAnakAla bhI aisA nahIM hai, ki 4yu 55 cha hai " paMcatthikAyamaiye" tyAla - A leka paMcAstikAyamaya che, ane anAdi ananya che. e ja viSayanuM have sUtrakAra vistRta rUpe nirUpaNa kare che. ___se samAsao" tyAhi-tapAstiyana dravyAhinA hAthI pAya prAra paDe che-dravyanI apekSAe dharmAstikAya eka dravya che, kAraNa ke tathAvidhi ( te prakAranA eka pariNAmanA sattva (sadUbhAva) thI ekatva saMkhyAne ja temAM saddabhAva saMbhavI zake che. kSetranI apekSAe A dharmAstikAya lekapramANa mAtra che, eTale ke lokakizanA jeTalA pradeza che (lekAkAzanA asaMkhyAta pradeza che) eTalA ja pramANuvALuM A dharmAstikAya che, jema talamAM tela raheluM hoya che e ja pramANe te pUrepUrA kAkAzamAM vyApaka che. kALanI apekSAe traNe kALamAM tene sadUbhAva kahyo che. bhUtakALane koI paNa samaya e na hatuM ke jayAre tenuM astitva na haya, vartamAnakALe paNa tenuM astitva na hoya zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 303 sU01 astikAya svarUpanirUpaNam 165 bhaviSyatkAlikI sattApi sarvadA sthAsyatyeva / iti hetorayam abhUt bhavati bhaviSyati / itthaM cAyaM dharmAstikAya traikAliko bodhyaH / traikAlikatvAdeva ayaM dharmAstikAyo dhruvaH / dhauvyaM ca ekasRSTayApekSayA'pi saMbhAvyate'ta Aha-niyataH = sarvadA ekarUpeNa sthita iti / niyatatvamanekasRSTayapekSayA'pi saMbhAvyamata AhazAzvata iti, zAzvatatvaM tu pralayAbhAvAt / evam akSayaH sarvadA sadbhAvitvAt / tathA - avyayaH = avinAzI- keSAMcita paryAyANAmapAgame'pyanantaparyAyatvAt / avasthitaH - akSayatvenAvyayatvena ca sarvadA sthitizIlaH / anena prakAreNAgamoghato nityaH / athavA yato'yaM dharmAstikAya traikAlika', ataevAsau dhruvaH / niyataH = ekarUpaH / zAzvataH = pratikSaNaM vidyamAnaH / ataeva - akSayaH = kSayavarjitaH - jisameM yaha nahIM rahA hai, aura bhaviSyat kAla bhI aisA nahIM hogA ki jisameM isakA sadbhAva nahIM rahegA arthAt bhUtakAlameM vartamAnakAla meM aura bhaviSyat kAla meM sarvadA yaha rahA hai, rahatA hai aura rahegA traikA lika hone se hI yaha dharmAstikAya dhruva hai, dhruvatA eka sRSTikI apekSAse bhI saMbhavita hotI hai, ataH isake liye kahA gayA hai, "niyataH " yaha dharmAstikAya sarvadA ekarUpase sthita rahatA hai, niyatatA aneka sRSTikI apekSA se bhI saMbhavita ho sakatI hai, ataH isake liye kahA gayA hai 16 " zAzvata yaha zAzvata hai, kyoMki isameM kSayakA abhAva hai, isI tarahase yaha akSaya hai, kyoMki isakA sarvadA sadbhAva rahatA hai, tathA yaha dharmAstikAya avyaya hai, avinAzI hai, kyoMki kitaneka paryAyoMke apagama ho jAne para bhI yaha anantaparyAyavAlA hone se kabhI bhI vinaSTa evuM nathI ane bhaviSyakALamAM paNa keAI samaya evA nahIM hAya ke jyAre tenuM astitva nahIM hoya. eTale ke bhUta, vartamAna ane bhaviSyakALamAM te anukrame hatuM, che ane rahevAnu ja che. A rIte traNe kALamAM tenu' astitva hAya che, te kAraNe tene ba kahyuM che. dhruvatA eka sRSTinI apekSAe paNa sabhavita haiAya che, tethI tene 'niyata' vizeSaNu lagAuyuM che. A dharmAstikAya sadA eka ja rUpe sthita che. niyatatA aneka sRSTinI apekSAe paNa saMbhavI zake che, tethI tene zAzvata vizeSaNa lagADayu che. tenA kSaya thatA nathI tethI tene akSaya kahyu che. athavA tenA kAyama saddabhAva rahe che tethI tene akSaya kahyu che. A dharmAstikAya avyaya ( avinAzI ) che, kAraNa ke keTalAka paryAyAnuM gamana thaI javA chatAM pazu te ananta paryAyeAvALu hAvAthI kadI paNa vinaSTa thatuM nathI. tathA A zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sthAnAgasUtre ayayavidravyApekSayA, akSata iticchAyApakSetu akSataH paripUrNaH / tthaa-avyyHavyvaapekssyaa| tthaa-avsthitH-nishcltyaat| yato'yaM dhruvatyAdipiziSTo'ta eya nitya iti / tathA bhAvato'yaM dharmAstikAyo varNagandharasasparzayarjitaH / tathA-guNataH kAryatacAyaM gamanaguNaH-gamanaMgatiH guNaH-gatipariNAmapariNatAnAM jIvapudgalAnAM sahakArikAraNatvAt kArya matsyAnAM jalasyeya yasyAsau, yadvA-gato-gamane guNa upakAro yasmAt saH-gamanopakAraka ityarthaH / iti prathanahIM hotA hai, tathA yaha dharmAstikAya akSaya evaM avyaya honese sarvadA sthitizIla hai, isaliye yaha avasthita hai, isI prakArase yaha sAmAnya rUpase nitya hai, athavA-jisa kAraNa yaha dharmAstikAya traikAlika hai, isI kAraNase yaha dhruva hai, niyata eka rUpa hai, zAzvata hai-pratikSaNa vidyamAna hai, aura isIse yaha akSaya hai, avayavi dravyako apekSA kSayarahita hai, athavA akSata hai-paripUrNa hai, tathA-acayavakI apekSA avyaya hai, nizcala honese avasthita hai, jisa kAraNa yaha dhruvatva Adi vize. SaNoMvAlA hai, isIliye yaha nitya hai, tathA bhAvakI apekSAse-yaha dharmAstikAya varNa, gandha, rasa aura sparzase rahita hai, tathA kAryakI apekSAse yaha gamana hai guNa jisakA aisA hai, arthAt jisa prakAra matsyoMke calanemeM sahAyaka jala hotA hai, usI prakAra gati kriyA pariNata jIya aura pudgaloMko gamana karane meM yaha sahAyaka hotA hai, ataH gamana hai, guNakArya jisakA aisA ise kahA gayA hai, athavA gamanameM hai upakAra jisase dharmAstikAya akSaya ane avyaya hevAthI sarvadA sthitizIla hovAne kAraNe tene avasthita kahyuM che. A prakAre te sAmAnya rUpe nitya che athavA je kAraNe A dharmAstikAya vaikAlika che, e ja kAraNe te pRva che, niyata (eka 35) cha, zAzvata ( pratikSA vidyamAna) che, sana tathA ta sakSaya cha, avayavi dravyanI apekSAe te kSayarahita che athavA akSata (paripUrNa ) che, tathA avayavanI apekSAe avyaya che, nikala hovAne kAraNe te avasthita che. te kAraNe te visva Adi vizeSaNavALuM che, te kAraNe ja te nitya che. bhAvanI apekSAe A dharmAstikAya varNa, rasa, gandha ane sparzathI rahita che have A dharmAstikAyanA kAryanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che--jevI rIte pANImAM gati karanArA mAchalAMone pANImAM gati karavAmAM jaLa sahAyaka bane che, e ja rIte gatikriyA pariNata jIva ane palene gamana karavAmAM A dharmAstikAya sahAyabhUta bane che. tethI tene gamanarUpa guNakAryavALuM kahyuM che athavA amanamAM jenA dvArA upakAra (sahAyatA) thAya che tene gatiguNa kahe zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - -- - sughA TIkA sthA05 u0 3 sU01 astikAyasvarUpanirUpaNam 167 mo'stikaayH| tathA-adharmAstikAyo'pi dharmAstikAyavadeva avarNAdi svarUpo bodhyaH / dravyakSetrakAlabhAyAnAzrityA'pyayaM dharmAstikAyavadeva / vizeSastvayamyadayaM guNataH sthAnaguNaH-sthAnaM sthitiH guNa: kArya yasya saH, ayaMhi sthiti pariNatAnAM jIyapudgalAnAmapekSAkAraNAtayA sthitirUpaM kArya karoti / yadvAsthAne sthitau guNaH upakAro yasmAt saH, jIvapudgalAnAM sthitAvupakAraka ityarthaH / iti dvitiiyo'stikaayH| tathA-AkAzAstikAyo'pi dharmAstikAyavadeva avarNAdisvarUpaH / tathA-dravyakAlabhAvAnAzrityApi pUrvavadeva / tathA-kSetramAzritya yaha gatiguNa hai, jIva aura pudUgaloMke apanI 2 gatimeM gamana karane meM yaha upakAraka hotA hai / isa prakArakA yaha prathama astikAya hai| tathA adharmAstikAya bhI dharmAstikAyakI tarahahI avarNAdi svarUpavAlA hai, dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA lekara yaha dharmAstikAyakI tarahahI hai, vizeSatA kevala itanIsI hai, ki yaha guNakI kAryakI apekSA sthiti hai guNakArya jisakA aisA hai, yaha astikAya sthitimeM Thaharane meM pariNata hue jIva aura pudgaloMko apekSA kAraNarUpa honese sthitirUpa kArya karatA hai, jisa prakAra ThaharanemeM musAphiroMko chAyA madada karatI hai, usI prakArase yaha bhI ThaharanemeM unheM udAsIna rUpase kAraNa hotA hai athavA jIva aura pudagaloMko apanI sthitimeM jisase upakAra hotAhai, yaha sthiti. guNahai, tAtparya isakA yahIhai, ki jIva aura pudgaloMko Thaharane meM upakAra hotAhai isa prakArakA yaha dvitIya astikAyahai, tathA-AkAzAstikAya bhI dharmAstikAyakI tarahahI avakAzadAnaavarNAdi svarUpavAlA hai, evaM che. jIva ane pudgalene potapotAnI gati karavAmAM te madada rUpa bane che. A prakAranuM dharmAstikAya nAmanA astikAyanA pahelA bhedanuM svarUpa che. adhamastikAya paNa dharmAstikAyanI jema avarNAdi svarUpavALuM che. dravya, kALa, kSetra ane bhAvanI apekSAe te dharmAstikAyanA 2 che, 555 mAtra gunI (1) apekSA mA tapata . dharmAstikAya pudrane gatikAryamAM madada rUpa bane che, tyAre adharmAstikAya temane sthitikAryamAM madada rUpa bane che. eTale ke gatipariNata che ane padralene thobhavAmAM madadarUpa thAya che. jema vRkSanI chAyA musApharone thobhavAmAM madadarUpa bane che, tema dharmAstikAya che ane pulanI gati aTakAvIne temane bhavAmAM sahAyabhUta bane che. A rIte gatine badale sthitimAM upakAraka banavAnuM kArya tenA dvArA thAya che. A AstikAyanA bIjA bhedanuM svarUpa che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sthAnAGgasUtre lokAlokapramANamAtra lokAlokayoyat anantapadezAtmakaM pramANaM, tatpramANa yasya saH / lokAlokasambandhi yadanantapradezAtmakaM pramANaM, tatpramANa AkAzA stikAyaH kSetrato bodhyaH / tathA-guNata: guNamAzritya avagAhanAguNaH-avagA. hanA jIvAdInAmAzrayo guNaH kArya yasya sa tathA / jIvAdyAzrayapadAnarUpakAryayukta ityarthaH / athavA-avagAhanAyAm guNa upakAro yasmAt saH-avagAhanAviSayakopakArahetuka 'ityarthaH / iti tRtIyo'stikAyaH / tathA-jIyAstikAyo'pi pUrvapadeva avarNAdi svarUpaH / vizeSastvayaM yadayaM dravyataH-anantAni dravyANianantadravyasvarUpaH / pratyekajIvasya dravyatvAt jIvAnAM cAnantatvAt jIvAstikAyasya anantadravyAtmakatvaM bodhyam / tathAyaM jIvAstikAyaH-arUpI amRtaH, dravya kAla aura bhAvakI apekSAse bhI isa sambandhameM kathana pUrvake jaisA hI hai, kSetrakI apekSA yaha lokAloka pramANa mAtra hai, arthAt AkAzake pradeza ananta haiM, kyoMki loka aura alokameM sAmAnya rUpase AkAza rahatA hai, ataH isa apekSA AkAzAstikAyake itane pradeza kahe gaye haiM, isaliye lokAloka sambandhI jo ananta pradeza pramANatA hai, vahI pradeza pramANatA kSetrakI apekSAse AkAzAstikAyameM kahI gaI hai, aisA samajhanA cAhiye tathA guNakAryakI apekSA yaha AkAzAstikoya avagAhanA guNavAlA hai, arthAt jIvAdikoMko apane meM Azraya denA yahI isakA kArya hai, athavA-avagAhanAmeM hai, guNa upakAra-jisase vaha a. vagAhanA guNa hai, isa taraha avagAhanA viSayaka upakArameM yaha hetuvAlAhai, jIyAstikAya bhI pUrvakI tarahahI avarNAdivAlAhai, isameM jo vizeSatA hai, vaha isa prakArase hai, yaha dravyakI apekSA ananta dravya svarUpa have AkAzAstikAyanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. te paNa dharmAstikAya tathA adharmAstikAyanI jema varNa, gadha, rasa ane sparzathI rahita che. dravya, kALa ane bhAvanI apekSAe te kAleka pramANa mAtra ja che. eTale ke AkAzanA pradeza anaMta che, kAraNa ke leka tathA alokamAM sAmAnyataH AkAza rahe che. tethI te daSTie vicAra karatAM AkAzAstikAyanA eTalA pradeza kahyA che. tethI kAleka saMbaMdhI je anaMta pradeza pramANutA che. e ja pradezapramANutA kSetranI apekSAe AkAzAstikAyamAM kahI che, ema samajavuM. guNakArya (upagItA ) nI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te te avagAhanA guNavALuM che eTale ke jIvAdikene Azraya devAnuM ja tenuM kArya che. A rIte avagAhanA viSayaka upakAra karanAruM hovAthI tene ava. mAnA apANu yuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 5 u. 3 sU01 astikAyasvarUpanirUpaNam jIva cetanAbAna zAzvatA avinAzI ca bodhyaH / guNatastvayam-upayogaguNa:upayojanamupayogaH, upabhujyate yastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo'neneti vA upayoga:-bodharUpo jIvasya tattvabhUto vyApAraH / sa ca sAkArAnAkArabhedAd dvividhaH / yadA sacetane'cetane vA vastuni upayuJAna AtmA saparyAyameva vastu paricchinatti tadA sa upayogaH sAkAra ityucyate / sa ca chamasthAnAmantarmuhUrta hai, kyoMki pratyeka jIca svataMtra dravya hai, aura jIva haiM ananta isaliye yaha jIvAstikAya dravyakI apekSA ananta kahA gayA hai, tathA yaha jIvAstikAya arUpI amUrta hai, cetanAvAlA honese yaha jIvarUpa hai, aura zAzvata avinAzI hai / guNakI apekSA yaha upayoga guNavAlA hai kyoMki padArthoM ko jAnanekI tarapha yaha unmukha hotA hai, padArthoM ko jAnanekI tarapha unmukha honA isIkA nAma upayoga hai. isIliye-" indriyapraNAlikayA zabdAdInAmupalabdhirUpayogaH " aisA upayogakA lakSaNa kiyA gayA hai, athavA-vastu pariccheda karane ke prati jIva jisake dvArA vyApArayukta kiyA jAtA hai, yaha upayoga hai, yaha upayoga jIyakA tatvabhUta eka vyApArarUpa hotA hai / yaha sAkAra upayoga aura anAkAra upayo. gake bhedase do prakArakA kahA gayA hai, jisa samaya paryAya sahita sacetana athavA acetana vastuko jAnane ke liye AtmAkA bodharUpa vyApAra hotA hai, vaha sAkAra upayoga hai, yaha sAkAra upayoga chadmastha jIvoMko anta. javAstikAya paNa avadivALuM che. temAM eTalI ja vizeSatA che ke dravyanI apekSAe te anaMta dravyasvarUpa che, kAraNa ke pratyeka jIva svataMtra dravya che, ane jIva anaMta che, tethI jIvAstikAyane dravyanI apekSAe anaMta kahyuM che tathA te jIvAstikAya arUpI amUrta che, cetanAvALuM hovAthI te javarUpa che ane zAzvata avinAzI che. guNanI apekSAe te upaga guNa vALuM che, kAraNa ke te padArthone jANavAnI vRttivALuM che. "padArthonA viSayamAM pAne tat52 5 tanu nAma rupaye che. tethii| " indriya praNAlikayA zabdAdinAmupalabdhirupayogaH " mA prA2nu a5yAgarnu sakSa yuM che a55| vastu paricheda (vastu viSayaka bodha) ne mATe jIva jenA dvArA vyApArayukta karAya che te upayoga che. upaga jIvanA tavabhUta eka vyApAra rUpa ya che. te 65yegA ye 52 cha.--(1) saa||2 rupaye! mane (2) manA. kAra upaga. paryAya sahita sacetana athavA acetana vastune jANavAne mATe AtmAne bedharUpa je vyApAra cAle che tenuM nAma sAkAra upayoga che. A sthA0-22 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgalo kAlaM tiSThati, kevalinAM tu eka samayam / yadA ca vastunaH sAmAnyatayA paricchedastadA'nAkAra upayogo bhavati / ayamapi chamasthAnAmantarmuhUrta tiSThati, kevalinAM tu ekaM samayam / atredaM bodhyam-chadmasthAnAM sAkAropayogakAlo'nA. kAropayogakAlAdasaMkhyeyaguNaH paryAyaparicche katayA cirakAlagalanAchajhasthAnAM tathA svAbhAvyAt / upayogo guNo dharmoM yasya sa tathA, sAkArAnAkArarUpacaitanyadharmayukta ityarthaH / iticaturtho'stikAyaH / tathA-pudgalAstikAyaH pazcavarNaH zuklAdipaJcavarNayuktaH, paJcarasaH madhurAdi paJcarasasaMpannaH, dvigandhaH-surabhidurabhigandhadvayayuktaH, aSTasparzaH mRdukarkazAdhaSTavidhasparzasahitaH, rUpI-mUrtaH, ajIvaH avetnH| tathA-zAzvataH avasthito lokadravyaM ca / sa punadravyAdi bhedaiH paJcavidhaH / tatra muMhata taka rahatA hai, aura kevaliyoMko eka samaya taka rahatA hai, yahAM aisA samajhanA cAhiye-chadmasthoMke sAkAropayogako kAla anAkAropayogake kAlase asaMkhyAta guNA hai, kyoMki paryAyoM ko jAnaneke rUpameM isakA cirakAla gala jAtA hai, kyoMki chadmasthoMkA aisAhI svabhAva hotA hai, upayoga hai, guNadharma jisakA aisA yaha jIya hai, arthAt yaha jIca sAkAra anAkArarUpa caitanya dharmase yukta hai tathA-pudgalAstikAya zuklAdi pAMca boM vAlA hai, madhurAdi pAMca rasoMvAlA hai, surabhi du rabhirUpa donoM gandhavAlA hai, aura mRdu karkaza Adi ATha prakArake spa. zavAlA hai, rUpI hai, mUtta hai, ajIva acetana hai, tathA zAzvata avasthita hai, aura lokadravya hai, loka bharameM yaha vyApaka hai, yaha pudgalAstikAya dravyAdike bhedase pAMca prakArakA hai, dravyakI apekSA yaha paddhalAstikAya ananta dravyAtmaka hai kSetra kI apekSA yaha lokapramANa hai, sAkAra upayogane sadbhAva chadmastha jIvemAM eka antarmuhUrta paryata rahe che ane kevalIomAM eka samaya paryanta rahe che. ahIM evuM samajavuM joIe ke chaghAne sAkArapagane kALa anAkAro paganA kALa karatAM asaMkhyAta za che. kAraNa ke paryAne jANavAmAM tene cirakALa vyatIta thaI jAya che. kAraNa ke chaghane evo ja svabhAva hoya che. A jIva upagarUpa guNa dharmavALe che, eTale ke A jIva sAkAra anAkAra rUpa cata dharmathI yukta che. pudgalAstikAyanuM svarUpa A prakAranuM che -pulAstikAya zukala Adi pAMca vaNethI, madhura Adi pAMca rasothI, surabhi ane durabhi rUpa be gadhethI ane mRdu, karkaza Adi ATha prakAranI sparzathI yukta hoya che. te rUpI-mUta che, ajIra-acetana che, zAzvata avasthita che ane lekadravya che. eTale ke samasta lekamAM vyApeluM che. dravyAdinA bhedathI te pudgalAstikAyanA pAMca bheda zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sa01 astikAyasparUpanirUpaNam 171 dravyataH pudgalAstikAyo'nanta dravyAtmakaH / kSetrato lokapramANaH / kAlatazca traikAlikatyamevAha-'Na kayA viNAsI' ityAdinA / bhAvatazcAyaM varNagandharasasparzavAda / guNatazcAyaM grahaNaguNaH-grahaNam=audArikazarIrAditayA grAhyatvam , indriyagrAhyatvaM cA, athavA-varNAdimattvAt parasparasamvandho grahaNam , tadguNo dharmo yasya sa tathA / iti paJcamo'stikAyaH // sU0 1 // pazcAstikAyAH moktAH / sampati tadgata jIvAstikAyasambandhIni vastUni pAha-adhyayanasamAptiM yAvat / tatra prathamaM gatibhedAnAha____ mUlam --paMca gaIo paNNattAo, taM jahA-nirayagaI 1, tiriyagaI 2, maNuyagaI 3, devagaI 4, siddhigaI 5||suu0 2 // ___ chAyA-paJca gatayaH prajJaptAH, tadyathA-nirayagatiH 1, tiryaggatiH 2, manuSyagatiH 3, devagatiH 4, siddhigatiH 5 // mU0 2 // kAlakI apekSA yaha traikAlika hai, isI bAtakI puSTike liye sUtrakArane "na kadApi nAsIt" ityAdi sUtra kahA hai, bhAvakI apekSA yaha varNa, gandha, rasa aura spazavAlA hai, guNakI apekSA yaha grahaNa hai, audArika zarIrAdirUpa grAhyatA athavA indriyoM dvArA grAhyatA athavA-varNAdimatva honese paraspara sambandha rUpatA hai, guNadharma jisakA aisA grahaNa guNavAlA hai / arthAt SaDaNa paDana dharmavAlA hai / isa prakArase yaha paMcama astikAya hai| suu01|| isa prakAra pAMca astikAya kahe aba sUtrakAra tadgata jiivaastikahyA che. dravyanI apekSAe pulAstikAya anaMta dravyAtmaka che, kSetranI apekSAe te lekapramANa che, kALanI apekSAe te saikAlika che. eTale ja sUtrakAre "na kadApi nAsIt " mA sUtrA / tenutra) mA mastitva pArnu pratipAdana karyuM che. bhAvanI apekSAe te varNa, ga, rasa ane sparzathI yukta che, ane guNanI apekSAe te grahaNa guNavALuM che, eTale ke dArika zarIrAdi rUpa grAhatA athavA Indri dvArA grAhyatA athavA varNAdithI yukata hevAne kAraNe paraspara saMbaMdha rUpatA ja jene guNadharma che evuM grahaNa guNavALuM te che. eTale ke te saDavuM, paDavuM vagere dharmavALuM che. A prakAranuM pulAstikAyanuM svarUpa kahyuM che. sU. 1 che A prakAre pAMca aritakAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have sUtrakAra zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sthAnAGgasUtre TIkA-'paMca gaIo ' ityAdi gamana-gatiH-gamanakriyA 1, gamyate-prApyate yA sA gatiHkSetra vizeSarUpA 2, gamyate vA'nayA karmapudgalasaMhatyeti gatiH-nAmakarmoMttaraprakRtirUpA, tatkRtA yA jIvAvasthA 3 / tadvahutve gatayaH, tAH paJcavidhAH prajJaptAH / paJcavidhatvamevAha-tayathA-'nirayagaI ' ityAdi / niraye-narake gatiH-gamana-nirayagatiH 1 niraya:-kSetravizeSaH sa cAsau gatizca nirayagatiH 2 / gamyate'nayeti gatiHnirayamApikA gati nirayagati 3 riti / 1 / tiryaggatiH-tiryakSu gatiH 1, tiryakkAyase sambandha rakhanevAlI jo bAtehaiM,unakA kathana adhyayanakI samApti taka karate haiM, inameM prathama gati bhedoMko ve kahate haiM___'paMca gaIo paNNattAo' ityAdi sUtra 2 // TIkArtha-gamana kriyAkA nAma gatihai, athavA jo jIva dvArA prAptakI jAtI hai, vaha gati hai, aisI yaha gati kSetra vizeSarUpa hotI hai, athavA-jisa karma pudgaloMko saMgatise jIvakA gamana hotA hai, vaha gati hai, aisI yaha gati nAmakarmakI uttara prakRtirUpa hotI hai, athavA-jIvakI jo avasthA nAmakarmakI uttara prakRtirUpa gati dvArA kI jAtIhai, yaha gati hai / ye jIvakI avasthAe~ bahuta hotI haiM ye gatiyAM pAMca kahI gaI haiM jaise-nirayagati 1 tiryaJcagati 2 manuSyagati 3 devagati 4 aura siddhagati 5 niraya (naraka meM jo gamana karatA hai, vaha nirayagatihai, niraya kSetra vizeSarUpa hai, isa kSetra vizeSarUpa jo gati hai, vaha nirayagati hai, jIvAstikAya sAthe saMbaMdha dharAvatI keTalIka vAtonuM A adhyayananI samApti sudhI pratipAdana karaze. temAMthI pahelAM te sUtrakAra gatibhedanuM kathana kare che. TI-"paMca gaIo paNNattAo" tyAha gamanakiyAnuM nAma gati che. athavA je jIva dvArA prApta karAya che te gati che, evI te gati kSetravizeSa rUpa hoya che. athavA je kamalenI prAptine kAraNe jIvanuM gamana thAya che te gati che. evI te gati nAmakarmanI uttara prakRti rUpa hoya che. athavA nAmakarmanI uttaraprakRti rU5 gati dvArA jIvanI je avasthA karAya che, te gati che. jIvanI evI avasthAe (gatio ) pAMya hI cha-(1) niyati, (2) tiya yAti, (3) manuSyAti, (4) haivAti bhane (5) siddhagati. jIvanuM narakamAM gamana thavuM tenuM nAma niyagati che. niya kSetravizeSa rU5 che. te kSetravizeSamAM gamana karAvanArI je gati che tene nirayagati kahe zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU03 indriyArthAn indriyapadArthAzcanirUpaNam 173 kSetrarUpAgatiH 2, tiryaktvaprApikA vA gatiH 3 / 2 / evaM devagati 3 manuSyagatirapi 4 bhAvanIyA / 4 / siddhigati:-siddhau gatiH 1, siddhizcAsau gatizceti vA, iha nAmapati nAstIti 5 // sU. 2 // ___ anantarasUtre siddhigatiH proktA / sA ca indriyArthAn kapAyAdIMzca nimittIkRtya muNDitatve sati bhavatItIndriyArthAn indriyakapAyAdimuNDAMzca prAha mUlam-paMca iMdiyatthA paNNattA, taM jahA-soiMdiyatthe jAya phAsiMdiyatthe / paMca muMDA paNNattA, taM jahA-soiMdiyamuMDe jAva phAsiMdiyamuMDe / ahavA paMca muMDA paNNattA, taM jahA-kohamuMDe 1mANamuMDe 2 mAyAmuMDe 3 lohamuMDe 4 siramuMDe 5||suu0 3 // ____ chAyA-paJca indriyArthAH prajJatAH, tadyathA-zrotrendriyArthI yAvat sparzendri yArthaH / pazca muNDAH prajJaptAH, tadyathA-zrotrendriyamuNDo yAvat sparzendriyamuNDaH / athavA-muNDAH paJca prajJaptAH, tadyathA-krodhamuNDo 1 mAnamuNDo 2 mAyAmuNDo 3 lobhamuNDa 4 ziromuNDaH 5 // sU0 3 // athavA isa kSetra vizeSarUpa nirayake prApta karAne vAlI jo gati hai, vaha nirayagatihai, tiryaJcoMmeM jo gati-ganana kiyA jAtAhai, vaha tiyazca gatihai, athavA tiryak kSetra rUpavAlI jo gati hai, vaha tiryaJca gati hai / isI tarahakA kathana devagati aura manuSyagatike sambandha meM bhI jAnanA cAhiye siddhi meM jo jAtA hai, vaha siddhigati hai, athavA siddhirUpa jo gati hai, vaha siddhigati hai, yahAM nAmakarmakI prakRti nahIM hai / sU0 2 // isa anantara sUtra meM jo siddhagati kahI gaI hai, yaha indriyArtha aura kaSAyoMko nimitta karake muNDita hone para hotI hai, ataH aba sUtrakAra che. athavA te kSetravizeSa rUpa nirayane prApta karAvanArI je gati che tenuM nAma nirayagati che. tiyAmAM je gamana thAya che tenuM nAma tiryaMcagati che. athavA tiya kSetrarUpa je gati che tene tiryagUgati kahe che. athavA tiryaMca dazAne prApta karAvanArI je gati che tene tiryo cagati kahe che. e ja prakAranuM kathana manuSyagati ane devagati viSe paNa samajavuM. siddhimAM je jAya che. tenuM nAma siddhigati che. athavA siddhirUpa je gati che tenuM nAma siddhigati cha. sahI nAmabhanI pratinI samAya DAta nathI. // 1. 2 // AgalA sUtramAM siddhigatine ulekha thayuM che. IndriyArthI ane kapA enA tyAgapUrvaka muMDita thaIne zramaNa paryAya aMgIkAra karavAthI tenI prApti zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sthAnAGgasUtre TIkA--'paMca idiyatthA ' ityAdi-- indiyArthAH- indranAtsarpaviSayopalabdhibhogalakSaNaparamaizvaryasadbhAvAt-indrojIyaH, taspa liGgaM, tena vA dRSThaM sRSTaM juSTaM dattaM durjaya cA indriyaM zrotrAdikam , tacca nAmasthApanAdravyabhAvabhedAccaturvidham / tatra nAmasthApane sugame / dravyendriyaM tu nirya: tyupakaraNabhedAda dvividham / tatra niti AkAraH / sA ca bAhyAbhyantarabhedAd indriyAoM ko aura indriya kaSAyoMse muNDita hue vyaktiyoMko lekara kathana karate haiM--'paMca iMdiyatthA paNNattA' ityAdi sUtra 3 // TIkArtha-indriyoM ke artha viSaya pAMca kahe gaye haiM jaise zrotrendriyakA artha yAyat sparzanendriyArtha 5 indrakA jo cihna hai, vaha indriya hai, indra zabdase yahAM AtmA liyA gayA hai, kyoMki vaha sarva viSayoMkI upalabdhi evaM unake bhogarUpa jo paramaizcaya anubhava karanevAlA hai, usa jIvakA jo cihna hai, yaha indriya hai, athavA usa jIyarUpa indrase jo dRSTa hai, sRSTa hai juSTa hai datta hai athavA durjaya hai vaha indriya hai, athavA indrase hone vAlA hai, aisI ye indriyAM zrotrAdika haiM / ye zrotrAdika indriyAM nAma sthApanA dravya aura bhAyake bhedase cAra prakArakI haiM, inameM nAma aura sthApanArUpa indriyAM lugama haiN| dravyendriya nirvRtti aura upakaraNake bhedase do prakArakI hai nivRttikA nAma AkAra hai, yaha niryattirUpa thAya che. tethI have sUtrakAra IndriyArthonuM ane Indriya kaSAyathI rahita thavA rUpa muMDita avasthA dhAraNa karanAra vyaktionuM kathana kare che. Asttha-" ca iMdiyathA paNNattA" tyAha ndriyAnA viSaya35 ma pAMya 4 cha-(1) zrIndriyA', (2) nendriyAtha, (3) prANendriyA, (4) 2sanendriyArtha bhane (5) 250ndriyA. IndranuM je cihna che te Indriya che. Indra zabda dvArA ahIM AtmA grahaNa thaye che, kAraNa ke sarvaviSayenI upalabdhi ane aneka bhega rUpa paramezvaryane anubhava te kare che, tenI jIvane prApti karAvanAra je bAhya sAdhana che tene Indriyo kahe che. athavA te jIva rUpa IdrathI je daSTa che, sRSTa che, juSTa che, datta che, athavA durjaya che, te indriya che. evI indriye zrotrendriya Adi pAMca che. te zrotrAdika indriya nAma, sthApanA, dravya ane bhAvanA bhedathI cAra prakAranI che. temAMthI nAma ane sthApanA rUpa Indriya sugama hovAthI ahIM temanuM vadha vivecana karyuM nathI. dravyendriyanA nivRtti ane upakaraNa nAmanA be bheda kahyA che. nivRtti eTale AkAra te nivRttirUpa IndriyanA paNa bAhya ane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 5 u03 sU03 indriyArthAn indriyakaSAyAMzca nirUpaNam 175 dvividhA / tatra bAhyA anekavidhA AbhyantarA nirvRttiH zrotrAdInAM krameNa kdmbpusspdhaanymmuuraatimuktkpusspcndrikaakssurprnaanaaprkaarsNsthaanaa| upakaraNendriyaM tu viSayaguNasAmarthyarUpam / idaM chedyacchedane khagadhAreva bhavati / yathA dhArAyAmupahatAyAM khaGga chevacchedane samartho na bhavati tathaiva upakaraNendriyAsattve ninau satyAmapi indriyaM viSayAna gRhAtIti / tathA bhAvendriyalabdhyupayogabhedAd dvividham / tatra labdhIndriyam-tadAvaraNakSayopazamarUpam / upayogendriyaM ca svaviSaye indriya bhI bAhya aura Abhyantarake bhedase do prakArakI hai| bAhya nirvRtti indriya aneka prakArako hai, Abhyantara nirvRtti zrotrAdikake kramase kadambapuSpa, dhAnyamasUra atimuktakapuSpa candrikA kSurapa tathA nAnA prakArake saMsthAnavAlI hai| arthAt zrotrendriyakI Abhyantara nivRtti kadamba puSpake samAna hai, AMkhako Abhyantara nirdRtti masUrake dAlake samAna hai, nAkakI Abhyantara nivRtti atimuktakapuSpa candrikAke samAna hai, rasanendriyakI nivRtti kSurapra (ustarA)ke samAna hai, aura sparzana indriyakI Abhyantara nirvRtti aniyamita AkAravAlI hai| viSayoMko grahaNa karanekI zaktirUpa upakaraNa indriya hotI hai yaha chedhako chedanameM khaGgadhArAke samAna hotI hai, arthAt jisa prakArase dhArake upahata ho jAne para khaga talavAra chedaneke yogya padArthoM ko chedane meM samartha nahIM hotI hai, usI prakAra upakaraNa indriyake abhAvameM nirvRttike hone para bhI indriya viSayoMko grahaNa nahIM karatI hai, tathA yaha bhAvendriya AvyantaranA bhedathI be prakAra kahyA che. bAAnivRtti Indriya aneka prakAranI che ane Abhyantara nivRtti anukrame zrotrendriyathI laIe te kadambapuSpa, dhAnyamasura, atimuktaka pu5 candrikA, yurama (a) ane vividha saMsthAnavALI che. eTale ke zrotrendriyanI Abhyantara nivRtti (AkAra) kadambapuSpa samAna che, AMkhanI Abhyantara nivRtti masUranI dALa samAna che, nAkanI Avyantara nivRtti atimukataka puSpacandrikA samAna che, jIbhanI Avyantara nivRtti astrA samAna che, ane sparzanidrayanI Abhyantara nivRtti aniyamita AkAravALI che. viSayane grahaNa karavAnI zakita rUpa upakaraNa Indriya hoya che. te chedyanuM chedana karavAmAM talavAranI dhArasamAna hoya che. eTale ke jema dhAra vinAnI talavAra-bUThI talavAra chedavA yogya padArthane chedavAmAM asamartha nivaDe che, e ja pramANe upakaraNa Indriyane abhAva hoya tyAre nivRttine sadabhAva hovA chatAM paNa Indriya viSayone grahaNa karI zakatI nathI. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sthAnAso vyApAraH / uktaM ca'' iMdo jIvo sanyovaladdhibhogaparamesarattaNao / sottAi bheyamidiyamiha talligAi bhAvAo // 1 // taM nAmAdi cauddhA, davyaM nivyattiovakaraNaM ca / AgAro nivvattI, cittA bajjhA imA aMto // 2 // puppha kalaMbuyAe, dhanamasarAimuttacaMdo ya / hoi khurappo nANAgiI ya soiMdiyAI NaM // 3 // visayaggahaNa samatthaM, uvagaraNa iMdiyaMtaraM taMpi / jaM neha tadudhAra, giNhai nimpittibhAve vi // 4 // ladhdhuvaogA bhAvidiyaMtu laddhitti jo khovsmo| hoi ta pAvaraNANaM. tallAbhe ceva se saMpi // 5 // jo savisayavAvAro. so upabhogo sacegakAlammi / egeNa veva tamhA, upabhogegidio savyo / / 6 // egidiyAibheyA, paDucca sesidiyAI jIvANaM / ahavA paDucca laddhiM diyapi paMciMdiyA savve // 7 // jaM kira baulAINaM, dIsai se sidiovalaMbho vi / te Natthi tadAvaraNakkhaovasamasaMbhavo tesi // 8 // chAyA-indro jIvaH sarvopalabdhibhogaparamezvaryAt / zrotrAdibhedamindriyamiha talliGgAdibhAvAt // 1 // labdhi aura upayogake bhedase do prakArakI hotI hai| inameM labdhirUpa jo bhAvendriya hai, vaha tadAvaraNakSayopazama rUpa hotI hai, aura upayoga rUpa jo bhAvendriya hotI hai, yaha apane viSayameM vyAporarUpa hotI hai / kahA bhI hai-" iMdo jIyo savyovaladdhi" ityAdi / ina gAthAoMkA bhAvArtha aisAhai-"indrasya liGga indriyam indreNa indrajIva dRSTAditvAt vA indriyam" isa vyutpattike anusAra indrakA cihna hone te upakaraNa indriyanA be bheda che-(1) bhAvendriya labdhi ane (2) bhAvendriya upayoga. temAMthI je labdhirUpa bhAvendriya che te tadAvaraNa pazama rUpa hoya che ane upaga rUpa je bhAvendriya hoya che te pitAnA viSayamA vyApAra ( pravRtti) 35 DAya cha. yuM 54 cha : __ " iMdo jIvo savyovaladdhi " tyAha bhI mAno mAyA nIce pramANe -"indrasya liGga indriyam indraNa dRSTAdityAt yo indriyam' mA vyutpatti 4 nusAra chandranu mila pAyA zrI sthAnAMga sUtra: 04 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u03 sU03 indriyArthAn indripadArthAzvanirUpaNam 177 tat nAmAdi caturdA dravyaM nittirupakaraNaM ca / AkAro nittiH citrA vAhyA antarimA / / 2 / / puSpaM kalambukAyAH dhAnpamasarAtimuktacandraM ca / bhavati kSurapro nAnAkRtizca zrotrendriyAdInAm // 3 // viSayagrahaNasAmarthyam , upakaraNam indriyAntaraM tadapi / yanneha tadupadhAte gRhNAti niryattibhAve'pi // 4 // labdhyupayogI bhAvendriyaM tu labdhiriti yaH kSayopazamaH / bhavati tadAvaraNAnAM tallAbhe eva zeSamapi // 5 // yaH svaviSayavyApAraH sa upayogaH sa caikkaale| ekena eva tasmAt upayogaikendriyaH sarvaH // 6 // ekendriyAdibhedAH pratItya zeSendriyANi jIvAnAm / athavA pratItya labdhIndriyamapi pazcendriyAH sarve // 7 // yatkila bakulAdInAM dRzyate zeSendriyopalambho'pi / tenAsti tadAvaraNa kSayopazamasaMbhavastepAm // 8 // iti / / se yA indrake dvArA dRSTa Adi honese zrotrAdikoMko indriya kahA gyaahai| " idi paramaizvarye" ke anusAra id dhAtuse indra zabda banatAhai, samasta padArthoM kA jJAtA dRSTA bana jAtA hai, aisA bana jAnAhI AsmAkA paramai zvarya hai, aise paramaizvaryavAlA yaha AtmAhI ho sakatA hai, aura dravya nahIM ho sakatAhai, ataH indrakI taraha yaha jIva paramaizvaryavAlA ho sakaneke kAraNa indra kahA gayA hai. isa indrakAhI yaha cihna hai, isa indriya rUpa cihnasehI AtmA jIvakI pahicAna hotI hai, yahAM jJAnendriyoMkI hI yaha bAta cala rahI hai isaliye zrotrAdika indriyAM pAMcahI kahI gaI haiM, kyoMki chadmastha jIva inakI sahAyatAse hI inake viSayoMkA jJAtA ho sakatA hai // 1 // athavA IndranA dvArA daI Adi hovAthI zrotrAdikane indriya kahevAmAM Avela cha. " idi paramaizvarye " nA anusAra " id" dhAtumAthI chandra manye che. samasta jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNane abhAva thaI jAya tyAre AtmA samasta padArthone jJAtA (da) banI jAya che. e banI javuM eja AtmAnuM paramezvaryA che. evA paaizvaryavALe A AtmA ja hoI zake che-bIju dravya haI zakatuM nathI tethI te IndranI jema paraaizvarya saMpanna hoI zakavAne kAraNe tene Indra kahyo che. A IndranuM ja te cihna che. A Indriya rUpa cihna vaDe ja AtmAne (jIvana) oLakhI zakAya che. ahIM jJAnendriyonI ja vAta cAlI rahI che ahI zrotrAdika pAMca indriye kahI che, ane chaghastha jI temanI sahAyatAthI ja temanA viSayane (te pAMce Indriyone viSane) jANI zake che 1 sthA0-23 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 __sthAnAGgastre ayamarthaH-indro jIva ucyate / kutaH ? sarvopalabdhibhogaparamaizvaryAt-AvaraNAbhAve sarvasyApi vastuna upalambhaH prAptiH, nAnAbhAveSu sarvasyApi trijagadastunomogaH-paribhogazca sarpopalabdhibhogaM, tadrapaM paramezvarya, tasmAt / tasya indraspa liGgatvAt , tena indreNa dRSTAdityAd vA / iha zrotrAdibhedam - zrotranayanaghrANarasa. nasparzanabhedAt paJcavidhamindriyaM bodhyam // 1 // etAni indriyANi nAmasthApanAdi bhedAcaturvidhAni-ityAha-' taM nAmAi ' ityAdi / tat indriyaM nAmendriya-sthApanendriya-Travyendriya-bhAvendriya-bhedAcaturvidham / tatra nAmendriyasthApanendriye prasiddhe / dravyendriyaM tu niyupakaraNabhedAd dvividham / tatra nittiH AkAraH pativiziSTaH saMsthAna vizeSaH, sA ca bAhyAbhyantarabhedAd dvividhA / tatra bAbA ___ yadyapi anya siddhAntakAroMne inake atirikta vAk, vacana pANi, hAtha, pAda, (caraNa) pAyu maladvAra aura upasthake gupte driya bhedase aura bhI indriyAM mAnI haiM, para ve yahAM upayogI nahIM haiM, kyoMki ye indriyAM jJAnameM kAma nahIM AtI haiM / ye to karmendriyA haiM, ye bolane cAlane Adi kAmoM meM hI AtI haiM, "taM nAmAdi" ina zrotrAdika pAMca indriyoMko nAma sthApanA dravya aura bhAvake bhedase cAra vibhAgoM meM bhI vibhakta kiyA gayA hai, para yahAM nAma sthApanA indriyakA prakaraNa nahIM haiM, kyoMki nAma indriya aura sthApanA indriya jJAnameM sAdhaka nahIM hotI haiN| ataH dravyendriya aura bhAvendriya ye do indriyAM hI aisI haiM jo jIvako jJAna karAne meM sAdhaka hotI haiM, tathA ye do hI jJAnendriya haiN| arthAt zrotrAdi rUpa pAMca jJAnendriya indriyAM dravyendriya rUpa bhI hotI haiM aura bhAvendriya rUpa bhI hotI haiM, je ke anya siddhAntakArae te sivAyanI vApha (pANi) (hAtha) paga, pAyu (malakAra) ane upasthanA bhedathI bIjI paNa pAMca indriya kahI che, paraMtu teo jJAnaprAptimAM upagI thatI nathI, te kAraNe ahIM temanI vAta karI nathI. temane karmendriya kahI zakAya che, kAraNa ke te bolavA, cAlavA Adi kAryomAM ma mAve che. " ta nAmAdi" te zrotrA 5iyandriyo nAma, sthApanA dravya ane bhAvanA bhedathI cAra vibhAgamAM vibhakata karavA mAM AvI che, paraMtu ahIM nAma Indriya ane sthApanA Indriyane adhikAra cAlI rahyo nathI, ahIM dravya Indriya ane bhAva indriyane adhikAra cAlI rahyo che, kAraNa ke nAma Indriya ane sthApanA Indriya jJAnanI sAdhaka hotI nathI paraMtu dravyuM. ndriya ane bhAvendriya ja jJAna prApta karAvavAmAM sAdhanabhUta bane che. tethI te be prakAre ja jJAnendriya rUpa che. eTale ke zrotrendriya Adi pAMca jJAnendriya dravyenidraya rUpa paNa heya che ane bhAvendriya rUpa paNa hoya che. temanI racana zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muSA TIkA sthA05 u03 sU03 indriyArthAn indriyapadArthAzca nirUpaNam 179 inameM nivRtti nAma racanAkA hai, yaha indriyAkAra racanA pudgaloM meM bhI hotI hai aura AtmapradezoM meM bhI hotI hai / arthAt pudgaloM ke pradeza bhI indriyAMkAra rUpase pariNamate haiM aura Atmapradeza bhI indriyAkAra rUpase pariNamate haiN| zrotrAdika indriyoM ke AkAra meM jo pugalake pradeza evaM AtmAke pradeza pariNamate haiM ve dravyendriya haiN| evaM kSayopazama vizeSase honevAlA jo AtmA kA pariNAma hai, jJAnadarzana rUpa yaha bhAvendriya hai, dravpendriyake do bheda haiM-nivRtti aura upakaraNa-nivRttikA artha racanA hai, isaliye nivRtti dravyendriyakA artha huA-indriyAkAra racanA yaha bAhya aura Abhyantarake bhedase do prakArakI hai, bAhya nivRtti se indriyAkora pugala racanA lI gaI hai aura Abhyantara nivRtti se indriyAphAra Atmapradezake liye kahe gayehaiM / yadyapi pratiniyata indriya sampadhI jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama sarvAGga hotA hai, tathApi aMgopAGga nAma karmake udayase yahAM pudgala pracaya samUharUpa jisa dravyendriyakI racanA hotIhai, vahIM ke AtmapradezoMmeM usa2 indriyako kArya karanekI kSamatA hotI hai| upakaraNakA artha hai-upakAra kA prayojaka sAdhana yaha bhI bAhya aura Abhyantarake bhedase do prakArakA hai, netra indriya meM jo kRSNa zukla nuM nAma nivRtti che. A InidrayAkAra racanA pulemAM paNa thAya che ane AtmapradezamAM paNa thAya che. eTale ke pudgalenA pradeza paNa indriyAkAra rUpe pariName che ane Atmapradeze paNa IdriyAkAra rUpe pariName che. zrotrAdika IndriyanA AkAramAM je pulanA pradeza ane AtmAnA pradeza pariName che, dravyendriyarUpa che, ane kSaye pazama vizeSa dvArA utpanna thatuM je AtmAnuM pariNAma che, te jJAnadazana rU5 bhAvedriya che. dravyandriyanA be bheda che -(1) nivRtti ane upakaraNa. nivRtti eTale racanA. nivRtti drandriya eTale indriyAkAra racanA. te nivRttinA be bheda che--(1) bAhya ane Abhantara. bAhyanivRtti dvArA IndriyAkAra pukalaracanA grahaNa karavI joIe. jo ke pratiniyata Indriya saMbaMdhI jJAnAvaraNa karmane kSapazama sarvAgI hoya che, chatAM paNa aMge pAMga nAmakaraNanA udayathI jyAM pudgala pracayarUpa je dravyendriyanI racanA thAya che, tyAMnA atmipradezamAM te te indriyanA kAryo karavAnI kSamatA hoya che. upakaraNa eTale upakAranuM prAjaka sAdhana. te paNa bArI ane AbhyanAranA bhedathI be prakAranuM che. netrandriyamAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre nitiH citrA anekavidhA / ayaM bhAvaH-bAhyA nittiH, prpttikaadiruupaa| sA ca vicitrA-pratiniyatarUpatayA upadeSTumazakyatvAt / tathAhi-manuSyakoMnetrayorubhayapArzvatobhavataH, bhupau coparitanazrayaNabandhApekSayA same, turagasya netrayorupari tIkSNe cAgrabhAge, ityAdi prakArA jAtibhedAnnAnAvidhA bAhyA nirdRtti riti / antarimAmAbhyantarA nittistu sarveSAM prANinAM samAnaiva / sparzendriyanittestu bAhyAbhyantarabhedA na bhavanti, nAnAkRtikatyAt / 'imA aMto' itpatra prAkRtatvAt imanic pratyayaH prakRteH pUrvaM nirdiSTa iti // 2 // sampratiiMdriyANAm AbhyantarasaMsthAnAnyAha- puSpha kalaMbuyAe ' ityAdinA zrotrendrimaNDala hai vaha Abhyantara upakaraNa hai, aura akSipatra Adi rUpa jo hai vaha bAhya upakaraNa hai / yahI bAta yahA~ "bAhyA nivRtti citrA" isa kathana se pradarzita kI gaI hai / bAhya nivRtti aneka prakAra kI hotI hai, kyoMki yaha pratiniyata AkAra rUpase kahIM nahIM jA sakatI hai| jaise-manuSyake kAna netroMke donoM pArzvabhAga meM hote haiM aura uparitana zravaNabandhakI apekSA se donoM bhohe samAna hotI haiM / turaga-ghoDA ke donoM netroM ke Upara tIkSNa agrabhAga hote haiM, ityAdi prakAra ke jAti bhedase nAnA prakArakI bAhya nivRtti hotI hai / parantu Abhyantara jo nivRtti hotI hai vaha samasta jIvoM ke samAna hotI hai / sparzanendriya nivRtti ke to bAhya aura Abhyantara aise do bheda nahIM hote haiM, kyoMki vaha nAnA AkRtivAlI hotI hai // 2 // je kRSNa zulla maMDaLa che, te Abhyantara upakaraNa che ane je akSipatra (pAMpaNa) Adi rUpa upakaraNa che, te bAhya upakaraNa che. e ja vAta ahIM " bAhyA nivRtti citrA " yA sUtra58 / / 48 42vAmA bhAvI che. mAhya nivRtti ( bAhyakAra) aneka prakAranI hoya che, kAraNa ke te pratiniyata AkA. ravAnI saMbhavI zakatI nathI jemake mANasanA kAna netronA bane pArzva bhAgamAM hoya che. ane uparItana zravaNabandhanI apekSAe bane bhramare samAna hoya che. ghoDAnA bane netre upara tIkSaNa ardhabhAga (bane kAna) hoya che, ItyAdi prakAre jAtibheda anusAra vividha prakAranI bAhya inidraya nivRtti hAya che. paraMtu samasta jIvomAM je Abhyantara nivRtti hoya che te to samAna ja hoya che. pandriya nivRttinA te bAhyA ane Antarika rUpa be bheda paDatAM ja nathI kAraNa ke te vividha AkRtivALI hoya che. 2 zrI. sthAnAMsUtra :04 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA syA05 u03 sU03 indriyArthAn indriyapadArthAcaM nirUpaNam 181 yAdonAM zrotracakSurghANAsanasparzanendriyANAM krapeNa kadambapuSpAdIni saMsthAnAni yodhyAni / tatra zrotrendriyaM kadambapuSpasaMsthAnam-kadambapuSpAkAramAMsagolakarUpa mityarthaH / cakSurindriya-mamUradhAnyasaMsthAnam / ghrANendriyam-atimuktakakusuma candrakasaMsthAnam / rasanendriya kSuramasaMsthAnam / sparzanendriyaM tu nAnAsaMsthAnam / iti / / 3 / / atha drapendriyasya dvitIyabhedaM nirUpayati-"visayamANa ityAdi, upakaraNaM viSayagrahaNasAmarthya, tadapi indriyAntaram nirvRttIndriyAd anyadindriyaM bodhyam / ayaM bhAvaH kadambapuSpAdhAkRtimAMsagolakarUpAyAH zrotrAdyantanivRtteH __ aba sUtrakAra indriyoM ke Abhyantara saMsthAna kA kathana karate haiM" puppha kalabuyAe " ityAdi-zrotra, cakSu, ghrANa evaM rasana ina indriyoM kA saMsthAna kramase kadamcapuSpa ke jaisA masUra dhAnyakejaisA atimuktaka kusuma ke candraka jaisA evaM kSurapra ke jaisA hai| evaM sparzanendriya kA saMsthAna niyamita nahIM hone se vaha nAnA saMsthAnavAlA hai| aryAta zrotrendripa kA saMsthAna kadamba puSpake jaisA, cakSu indriya kA saMsthAna caMda masara kI dAla jaisA, ghrANendriyakA saMsthAna atimuktaka kusumake candraka jaisA, rasanendriya kA saMsthAna kSurapra ke jaisA hai // 3 // ___ "visayaggahaNAi" ityAdi-dravyendriya kA dvitIya bheda jo upa. karaNendriya hai, yaha viSayako grahaNa karane ko sAmaryarUpa hai, isaliye ise indriyAtara rUpa-nivRtti indriya se anya indriya rUpa kaho gyaahai| tAtparya isakA yaha hai ki kadamba puSpa Adi kI AkRtirUpa jo mAMsa golaka hai, isa mAMsagolaka rUpa jo zrotra Adi kI Abhyantara nivRtti have sUtrakAra indriyenA Abhyantara saMsthAnanuM kathana kare che- " puSkaM kalaMbuyAe" tyAhi-zrotra, yakSa, prANa bhane 2sanA chandriyArnu saMsthAna anukrame kadamba puSpa jevuM, masUranI dALa jevuM, atimuktaka kusumanA candraka jevuM ane suraka (astrA) jevuM che. sparzendriyanuM saMsthAna niyamita nathI paNa vividha AkAravALuM che. eTale ke zrotrendriyane AkAra kadamba puSpa samAna che, cakSuIndriyane AkAra masuranI dALa samAna che, ghrANendriyano AkAra atimuktaka kusumanA candraka samAna che, ane rasanendriyane AkAra astrA samAna che. // 3 // "visayagAhaNAi" tyaa-drvyendriyn| 2 54ndriya 35 bhAna bheda che te viSayane grahaNa karavAnA sAmartha rUpa che, tethI tene IndriyAntara rUpa-nivRtti Indriya karatAM anya Indriya rUpa kahevAmAM Avela che. A kathananuM tApa nIce pramANe che--kadakhapuSpa AdinI AkRti rUpa je mAMgalika che. A mAMsaLelaka rUpa je zrotra AdinI Abhyantara nivRtti che, te AbhAra zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 282 viSayagrahaNasAmarthyam upakaraNadravyendriyamiti / yadnyasmAd hetoH tadupaghAte= viSayagrahaNasAmarthyarUpopakaraNendriyasya upaghAte nAze sati nitisadbhAve'pi indriyasya bAhyAbhyantarAkArasattve'pi indriyaM viSayAn na gRhNAti, yathA dhArAyAmupa. hatAyAM / khaDgaH kimapi vastu na chinatti-iti // 4 // atha bhAvendriyaM prarUpayati' ladhuyogo' ityAdi / bhAvendriyaM tu labdhIndriyopayogendriyabhedAda dvivi. dham / tatra yastadAvaraNAnAM kSayopazamastad labdhIndriyam / tallAbhelabdhIndriyasya mAptAveva zeSamapi bhavaziSTamapi indriyam arthAd dravyendriyaM bhavatIti bodhyam hai, so isa Abhyantara nivRtti kI jo viSaya ko grahaNa karanekI zakti hai vaha dravyendriya hai, kyoMki viSaya grahaNa karane kI sAmarthya rUpa jo upakaraNendriya hai usake nAza hone para nivRttike sadbhAya meM bhI bAhya evaM Abhyantara ke hone para bhI indriya viSaya ko grahaNa nahIM karatI hai, jaise khaDgadhArA ke motharI ho jAne para kisI bhI vastukA chedana nahIM kara pAtA hai // 4 // aba sUtrakAra bhAvendriya ko prarUpaNA karate haiM-" ladhuvaogo" ityAdi / yaha bhAvendriya labdhi evaM upayoga ke bheda se do prakAra kI hai tadAyaraNoM kA jo kSayopazama hai vaha labdhIndriya hai / arthAt-matijJAnAcaraNa, cakSurdarzanAvaraNa, aura acakSurdarzanAvaraNa kA kSayopazama hokara jo AtmAmeM jJAna aura darzana rUpa zakti utpanna hotI hai vaha labdhi indriya hai, yaha labdhi indriya AtmAke saba pradezoM meM pAI jAtI hai, nivRttinI viSayakane grahaNa karavAnI je zakita che, te upakaraNa dravyendriya che, kAraNa ke viSaya grahaNa karavAnA sAmarthya 35 je upakaraNendriya che tene nAza thAya te nivRttine sadUbhAva hovA chatAM paNa eTale ke ba hya ane Abhyantarane sadUbhAva hovA chatAM paNa Indriya viSayane grahaNa karatI nathI. jema talavAranI dhAra bUThI thaI gaI hoya te talavAra kaI paNa vastunuM chedana karI zakatI nathI, e ja pramANe upakaraNe. ndriyane nAza thavAthI Indriya paNa viSayane grahaNa karI zakatI nathI. ja ve sUtra12 bhAvandriyanI 535 / 73 cha. " laDuvaogo" tyaaA bhAvendriya labdhi ane upaganA bhedathI be prakAranI kahI che. matijJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa ane acakSu darzanAvarane kSayo pazama thavAthI AtmAmAM je jJAna ane darzana rUpa zakti utpanna thAya che, tenuM nAma labdhi Indriya che. te labdhi Indriyane sadbhAva AtmAnA saghaLA pradezomAM hoya che. kAraNa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03903 indriyArthAn indriyapadArthAzca nirUpaNam 183 // 5 // bhAvendriyasya dvitIya bhedamAha- jo sacisaya ' ityaadinaa| zrotrAderindri yasya yaH svaviSayavyApAraH- svavipaye tattadindriyagrAve zabdAdau vyApAraH sa upayogaH-upayogendriyamityarthaH / sa ca ekakAle ekasmin samaye zrotrAdiSu ekenaiva kenacidindriyeNa bhavati, tasmAta hetoH sarvo'pi jIva ekendriya eva bhavatIti / / 6 // nanu sarvo'pi jIca ekendriyastarhi ekendriyadvIndriyAdi jIvabhedo na sidhyatIti cedAha-'egidiyAibheyA' ityAdi / jIvAnAm ekendriyadvIndrikyoMki kSayopazama sarvAGga hotA hai| tathA-labdhi nivRtti aura upakaraNa ina tInoM ke hone para jo viSayoM meM pravRtti hotI hai, upayogendriya hai, yahAM koI aisI AzaMkA kara sakatA hai ki upayoga indriya kA kArya hai, para yahA~ upacArase arthAt kAryameM kAraNa kA upayoga ko bhI indriya kahA hai / athavA indriyakA mukhya artha upayoga hai, isaliye bhI upayoga ko indriya kaha diyA hai // 5 // ___"jo saviyasa" ityAdi--zrotrendriya AdikA jo svaviSaya ke prati vyApAra hai, arthAt apane 2 grAhya zabdAdiko grahaNa karane rUpa jo pravRtti hai vaha upayoga hai, upayogendriya hai / aisA yaha upayoga eka samayameM kisI eka indriya se hI hotA hai // 6 // " egidiyAibheyA" ityAdi / isa kAraNa samasta bhI jIva eka indriyavAle hI hote haiM / yadi yahAM para aisI zaMkA kI jAye ki yadi samasta jIya eka indriyavAle ke thopazama sarvAgI hoya che. tathA labdhi, nivRtti ane upakaraNa A traNene sadUbhAva hoya tyAre viSayamAM je pravRtti thAya che, te upayogendriya rUpa che ahIM keI evI AzaMkA karI zake che ke upayoga Indriya nathI. paNa IndriyanuM phala che, chatAM tene Indriya rUpa kevI rIte kahe che ? to tenI zaMkAnuM samAdhAna A pramANe karI zakAya che-jo ke upaga indriyane kAya che, paraMtu ahIM kAryamAM kAraNanuM AropaNa karIne upagane paNa indriya kahevAmAM Avela che athavA indriyano mukhya artha (viSaya) upaga che, tethI upagane Indriya kahevAmAM Avela che. je pa che ___jo savisaya " yAha-zrotrandriya mAnI pAtapAtAnA viSayane eTale ke zabdAdikene grahaNa karavA rUpa je pravRtti che, e ja upayoga che. ane te upayoga ja upayegendriya rUpa che e te upayoga eka samayamAM indriya vaDe ja thAya che. che 6 che " egidiyAibheyA " tyAhi-2samasta / mendriya. vALA ja hoya che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre yatrIndriyacaturindriyapazcendriya bhedAH zeSendriyANi-nityupakaraNalabdhirUpAya ziSTendriyANi pratItyAzritya draSTavyAH / athavA-labdhIndriyaM pratItyaAzritya sarve'pi jIvAH pazcendriyA bhavantIti // 7 // nanu kathaM sarve'pi jIvAH pazcendriyA bhavanti ? ityAha -'jaM kira' ityAdinA / yad yasmAd hetoH kila nizcayena bakulAdInAM vakulavRkSAdInAM vanaspativizeSANAM zeSendriyopalammo'pi sparzanendriyAtiriktandriyalAbho'pi dRzyate, tena hetunA jJAyate yat teSAM bakulA. dInAmapi tadAvaraNakSayopazamasaMbhayo'sti / anyathA bakulasya kAminImukhArpitamadirAgaNDUSeNa caMpakasya atisurabhigandhodakasecanena, tilakasya kAminIkaTAhai to phira ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya rUpa jo jIvoM ke bheda haiM ve siddha nahIM ho sakate haiM / to isakA uttara aisA hai ki aise jo ye bheda hue haiM ve nivRtti upakaraNa evaM labdhi ina indriyoM se bhinna jo indriyAM hai, unakI pratIti karake Azrita karake hI huehaiM athavA labdhIndriya rUpa bhAvendriya ko lekara samasta jIya paMcendriya hotehaiM // 7 / ___ samasta jIya paMcendriya kaise hote haiM ? to isake liye " jaM kira" ityAdi dvArA samajhAyA gayA hai ki bakulavRkSa Adi jo canaspati vizeSa haiM unake sparzana indriya se atirikta indriyoM kA lAma bhI dekhA jAtA hai, ki yakula AdikoM ke bhI tadAvaraNa kA kSayopazama saMbhava hai nahIM to bakula ko kAminI ke mukhase arpita madirA ke kulle se caMpaka ke ati surabhi gandhodaka ke siMcana se tilaka ke kAminIjanoMke zaMkA - samasta jI eka indriyavALA hoya, te jInA eke ndriya, hIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya rU5 bheda zA bhATe pAuyA cha ? uttara- A je bheda pADavAmAM AvyA che te nivRtti upakaraNa ane labdhi, A IndriyothI bhinna je Indriya kahI che temane AdhAre ja pADavAmAM Avela che athavA labdhiIndriya rU5 bhAvendriyanI apekSAe samasta jIva 5.yAndraya DAya che. // 7 // samasta jI paMcendriya kevI rIte hoya che? A vAta nIcenA sutra54 dvA21 sabhAmA mApI cha. "jaM kira" tyA-savRkSa mAha je vanaspati vizeSa che temanAmAM pazendriya sivAyanI indriyane sadabhAva jevAmAM Ave che te kAraNe evuM mAnI zakAya che ke bakula Adi kemAM paNa tadAvaraNIya karmone pazama saMbhavita che. je A vAta asaMbhavita heta te bakulavRkSane ati sugadhIdAra godaka chAMTavAthI, tilakavRkSane kaI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u03 sU03 indriyArthAn indripadArthAzca nirUpaNam 185 kSavikSepeNa, virahakavRkSasya ca paJcamasvarazrayaNena puSpapallavAdi saMbhavo na syA. diti // 8 // nanu bakulAdayo yadi paJcendriyAstahiM te paJcendriyatna kathaM na vyaya. hriyante ? ityata Aha "paMciMdiyavya baulo, narocca savagisoyalaMbhAu / tahavi na bhaNNai paMbiMdizrotti bajhidiyA bhAvA" // 9 // chAyA-pazyendriya eva bakulaH, nara iva sarvaviSayopalambhAt / tathApi na bhaNyate pazcandriya iti bAhyendriyAbhAvAt // 9 // ayamarthaH-upalakSaNasyAt campakAdizca sarvaviSayopalambhAt naraiva paJcendriya eva / tathApi sa bAthendriyAbhAvAt pazcendriya iti na bhaNyate iti // 9 // __evaM bhUtasya indriyasya arthAH viSayAH zabdAdayaH paJcasaMkhyakAH prajJaptAH, kaTAkSa vikSepa se evaM virahaka vRkSake pazcama svarake zravaNa se puSpapallava AdikA jo saMbhava hotA hai vaha nahIM honA cAhiye // 8 // ___ yadi yahAM para aisI zaMkA kI jAye ki bakula Adi paMcendriya mAne jAte haiM to phira inameM pazzendriyatva rUpakA vyavahAra kyoM nahI hotA hai ? to isake liye aisA kahA gayA hai___ "paMciMdiyavyavauso" ityAdi / bakula caMpaka Adi vRkSa sarva viSa. yake upalaMbhaka hone se manuSya kI taraha paMcendriya hI haiM, phira bhI bAhyendriyake abhAyase paMcendriya isa rUpase nahIM kahe jAte haiM // 9 // isa prakAra kI indriya ke jo artha haiM, viSaya haiM ve indriyArtha haiM, aise ye indriyArtha zabdAdika rUpa pAMca hote haiN| jisase sunA jAtA hai kaI kAminInA kaTAkSa vikSepa saMbhaLAvavAthI ane virahakavRkSane paMcama svaranA sUranuM zravaNa kara vavAthI puSapallava Adi je AvavA mAMDe che, te AvavAnuM saMbhavI zakya nahIM. 8 che zaMkA-je bakula Adine ahIM paMcendriya rUpa batAvavAmAM Avela che, te temanAmAM paMcendriyatna rUpe vyavahAra kema thatuM nathI. zA mATe temane ekendriya rUpe mAnavAmAM Ave che ? __AnA samAdhAna mATe se dhuM che hai : " paci diyavyavaso" ItyAdi--bakula, caMpaka Adi vRkSe sarva viSayanA upalaMbhaka hevAthI temane manuSyanI jema ahIM paMcendriya rUpa batAvyA che. chatAM paNa bAghendriyanA abhAve karIne temane ekendriya rUpa ja gaNavAmAM Ave che-paMcendriya rUpa gaNAtAM nathI. 9 che A prakAranA IndriyenA je artha" (viSaya) che, temane indriyAI kahe sthA0-24 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tAnevAha-tadyathA-zrotrendriyArtha:-zrUyate'neneti zrotram, tacca tadindriyaM ca zrotrendriyaM tasya artho viSayaH zabdaH / yAvat-zabdAt-cakSurindriyArthaH ghrANendriyAryaH rasanendriyArthazca grAhyaH / tatra cakSurindriyArthoM rUpam , ghrANendriyArtho gandhaH / rasanendriyArtho rasA, sparzanendriyArthazca sparza iti / tathA-muNDaH-muNDanam-apanayanam-muNDaH / sa ca dvividho-dravyato bhAvatazca / tatra-dravyataH kezApanayanam / bhAvatastu manasa indriyArthaniSTha rAgadveSayoH kaSAyANAM cA'panayanam / dravyamAparUpamuNDayogAt puruSo'pi munnddH| sa ca paJcavidhaH prajJaptaH / paJcavidhatvamAha-tadyathA-thotrendriyamuNDa:-zrotrendriye muNDaH zrotrendriyeNa vA muNDaH / zrotrendriyaviSayazabde rAgAdyapanayanAt puruSaH zro. aisI jo indriya hai vaha protrendriya hai / isa indriya kA viSaya zabda hai, yahAM yAvat zabdase " cakSurindriyArthaH ghrANendriyArthaH rasanendriyArthaH sparzanendriyArthaH " inakA grahaNa huA hai / cakSuindriya kA viSaya rUpa hai ghANendriya kA viSaya gandha hai, rasanendriya kA viSaya rasa hai, aura sparza. nendriya kA viSaya sparza hai / dUra karane kA nAma muNDa hai, yaha muNDa do prakAra kA hotA hai, eka dravya se muNDa aura dUsarA bhAva se muNDa kezoM kA dUra karanA, mastaka se kezoM kA luMbana Adi karanA yaha dravya se muNDa hai tathA manase indriya ke arthoM meM rAgadvepa karane kA athavA kaSAya karane kA tyAga karanA yaha bhAva se muNDa hai / isa dravya aura bhAvarUpa muNDa ke saMbaMdha se puruSa bhI muNDa hotA hai, yaha muNDa pAMca prakAra kahA gayA hai / jaise-zrotrendriya muNDa, jo zrotrendriya meM muNDa athavA shrotrche. evAM te IndriyArthI zabdAdi rUpa pAMca prakAranA hoya che. jenA dvArA saMbhaLAya che te indriyane zrotrendriya kahe che. te indriyane viSaya zabda che.. ahIM "yAvat ' pada vaDe cakSurindriyothe, dhrANendriyArtha, rasanendriyAI ane sparzendriyartha grahaNa karavA joIe. cakSuindriyane viSaya rUpa che, dhrANendriyane viSaya gabdha che, rasanAindriyane viSaya rasa che ane sparzendriyane viSaya 250 . 62 427 tenu nAma " bhu" che. te bhu ( bhuna) meM prA2rnu D--(1) dravyanI apekSA se bhuna mAne (2) mAyanI apekSA se bhuna. mstkanA kezanuM laMcana Adi karavuM tenuM nAma dravyanI apekSAe muMDana che. tathA manathI IndriyonA viSamAM rAgadveSa karavA athavA kaSAya karavAno tyAga kara tenuM nAma bhAvanI apekSAe muMDana che. A dravya ane bhAva rUpa muMs. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05u0304 bAdara nIvavizeSanirUpaNam 187 bendriyamuNDa ityucyate / evaM cakSurindriya-muNDAdirapi bodhya ivi / prakArAntareNa punarapi paJcavidhAn muNDAnAha-krodhamuNDa:-krodhasya apanayAt krodhe muNDaH krodhena vA muNDa iti 1 / evaM mAnapuNDo 2 mAyAmuNDo 3 lobhamuNDaH 4 ziromuNDazca 5 bodhya iti ||muu0 3 // muNDanaM ca bAdarajIvavizeSANAmeva bhavatIti bAdarajIva vizeSAnAha mUlam-aheloge NaM paMca bAyarA paNNattA, taM jahA-puDhavikAiyA 1 AukAiyAra vAukAiyA3vaNasaI kAiyA 4 orAlA tasA pANA 5 // 1 // uddaloge NaM paMca bAyarA paNNattA, taM jahAevaM taM ceva / tiriyaloge NaM paMca bAyarA paNNattA, taM jahAegidiyA jAya paMciMdiyA 3 // paMcavihA bAyarateukAiyA paNNattA, taM jahA-iMgAle 1 jAlA 2 mummure 3 accI 4 indriya se muNDa hotA hai-arthAt zrotrendriya ke viSayabhUta zabdameM rAga deSa hone rUpa bhAva koI 2 karatA hai, vaha puruSa otrendriya muNDa kahA jAtA hai, isI prakAra se cakSu indriya muNDa Adi bhI samajha lenA cAhiye / isa dvitIya prakArAntara se bhI muNDa pAMca prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-krodha muNDa, mAna muNDa, mAyA muNDa, lobha muNDa aura ziro muNDa hai, jo krodha ko haTA detAhai, krodha karane kA tyAga kara detAhai, vaha krodha muNDahai, isI prakArase mAna muNDa Adi bhI samajha lenA caahiye||muu03|| nanA saMbaMdhathI puruSa paNa muMDita thAya che. te muMDa (muMDita) nA pAMca 54.2 46 // cha-(1) zrondriya muMDa, (2) yakSundriya muMDa, (3) prANendriya muMDa, (4) 2sandraya bhuDa ma2 (5) 25ndraya bhu. je zrotrendriyamAM muMDa athavA zrotrendriyanI apekSAe muMDa athavA zrotrendriyanA viSaya rU5 zabdamAM rAgadveSathI rahita hoya che tene zrotrendriya maMDa kahe che. e ja pramANe cakSurindriya muMDa Adi viSe paNa samajavuM. bhI zata 54 pAMya nA bhu 4aa cha-(1) aSabhu, (2) mAna , (3) bhAyAbhu, (4) sAlabhu mana (5) zirobhu. 2 mAsa Dodhana 62 kare che-kopane tyAga kare che tene kodhamuMDa kahe che. e ja pramANe mAnabhaMDa Adi viSa 55 sabhA: // sU. 3 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sthAnAGgasUtre alAe / paMcavihA vAyaravAukAiyA paNattA, taM jahA-pAINavAe 1 paDINavAe 2 dAhiNavAe 3 udINavAe 4 vidisavAe 5 // paMcavihA acittA vAukAiyA paNNattA, taM jahAakaMte 1 te 2 pIlie 3 sarIrANugae 4 samucchi me5 ||suu04|| ___ chAyA-adholoke khalu paJca bAdarAH prajJaptAH, tadyathA-pRthivIkAyikAH 1, akAyikAH 2, vAyukAyikAH 3, vanaspatikAyikAH 4, udArAstrasAH prANAH 5 / zaUryaloke khalu pazca bAdarAH prajJatAH, tadyathA-evaM tadeva ! tiryaglo ke khalu paJca vAdarAH prajJaptAH, tayathA-ekendriyA yAvat paJcendriyAH / paJcavidhA bAdaratejaskAyikAH prajJaptAH, tadyathA 1 aGgAro 1 ghAlA 2 murmuraH 3 aciH 4 alAtam 5 / paJcavidhA vAdaravAyukAyikAH prajJaptAH, tadyathA-prAcInavAtaH 1, pratIcInavAtaH 2, dakSiNavAtaH 3, udIcInavAtaH 4 vidigyAta: 5 / paJcavidhA avittA vAyukAyikAH, prajJaptAH, tadyathA-bhAkrAntaH 1 mAtaH 2 pIDitaH 3 zarIrAnugataH 4 saMmUrchimaH 5 ||muu0 4 // TIkA-'aheloge' ityAdi___ adholoke khalu-nizcayena paJca-pazca saMkhyakA bAdarAH santi / teca pRthivI. kAyikAH 1, apkAyikAH 2, vAyukAyikAH 3, vanaspatikAyikAH 4 tathAudArAH sthUlAH sA mANA: mANinaH 5: tejaskAyikA vAyukAyikA api asA bhavantIti ' udArAH ' iti vizeSaNamuktam / udAratvaMcaikendriyApekSayA bodhyam / yaha muNDita avasthA jo vizeSa bAdara jIva hote haiM, unhIM ko hotI hai / aba mUtrakAra bAdarajIva vizeSoMkA kathana karate haiM "ahe logeNaM paMca vAyarA paNNattA" ityAdi / TIkArtha-adholokameM pAMca bAdara haiM jaise-pRthivIkAyika 1, apakAyikara cAyukAyika 3 vanaspatikAyika 4 tathA udAra sthUla trasaprANI 5 tejaskAyika evaM vAyukAyika bhI trasa hote haiM, isaliye udAra aisA vizeSaNa A muMDita avasthAne sadUbhAva bAdara jIva vizemAM hoya che. tethI have sUtrakAra bAdara chava vizeSanuM kathana kare che. "ahe logeNaM paMca bAyarA paNNattA " chtyaahTIkArtha--alekamAM nIce pramANe pAMca bAdara ja hoya che-(1) pRthvIkAyika (2) mayira, (3) pAthira, (4) 5.5tithi: mane (5) GE2 25 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05703 sU0 4 bAdarajIvavizeSanirUpaNam 189 adholokavadeva Urdhvaloke'pi paJca bAdarA bodhyAH / adholokolokayozca taijasA bAdarA na santIti paJca bAdarA uktaaH| nanu adholoke UrdhvakapATadvaye cApi taijasA bAdarAH santi, tarhi kathamu kam-adholokoyalokayozca taijasA bAdarA na santi ? iti cedAha-yadyapi santi parantu te'lpatayA na vivakSitAH / ye coduI kapATadvaye te'pi utpatsyamAnatvena utpattisthAna-sthitatvAd na vivakSitA iti / tiryagloke'pi ekendriyAdi paJcendriyAntAH paJca bAdarAH santi / tatraekendriyAH-ekaM-sparzanalakSaNam indriyam=e kendriyajAtinAmakodayAttadAbarakahA hai / ekendripakI apekSA se udAratA jAnanI cAhiye, adholoka kI taraha urdhvaloka meM bhI isI taraha se pAMca bAdara haiN| adholoka evaM urdhvaloka meM taijasa bAdara nahIM haiN| zaMkA--adholoka meM evaM urdhva kapATadvaya meM taijasa yAdara haiM, to phira Apa adholoka evaM urghaloka meM taijasa cAdara nahIM hai aisA kaise kahate haiM ? uttara--yadyapi ye yahAM haiM parantu ve vahAM bahuta thoDe haiM, isaliye yahAM ye vivakSita nahIM hue haiN| tathA jo UrdhvakapATadvaya meM taijasa bAdara kahe gaye haiM, ve bhI utpatsyamAna hone se utpattisthAna ke Azrita hone rUpase vivakSita nahIM hue haiN| tiryagaloka meM bhI ekendriya se lekara pazcendriya takake pAMca bAdara haiN| jinako ekendriya jAti nAma karma ke udayase aura tadAvaraNa ke kSayopazama se eka sparzana indriya hai ve trasa prANI. tejaskAyika ane vAyukAyika paNa trasa hoya che, tethI sthUla trasa prANune " udAra" vizeSaNa lagADavAmAM AvyuM che. A udAratA ekendriyonI apekSAe samajavI joIe. ulekamAM paNa e ja prakAranA pAMca bAdare che. aleka ane ulekamAM taijasa bAdara nathI. zakA-alakamAM ane urvakapATa dvayamAM paNa taijasa bAdarano sadubhAva hoya che, chatAM Apa zA kAraNe evuM kahe che ke urvalaka ane alakamAM taijasa bAdarane sadUbhAva nathI? uttara-je ke temanuM tyAM astitva che kharuM, paNa teo tyAM ghaNuM ja alpa pramANamAM che, tethI ahIM temano ullekha karavAmAM AvyuM nathI. tathA je urvakapATayamAM tejasa bAdara kahyA che, temAM paNa utpasya mAna hovAthI utpatti sthAnamAM Azrita heva rUpe vikSita thayA nathI. tithalekamAM paNa e kendriyathI laIne paMcendriya payatanA pAMca prakAranA khAdara zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sthAnAGgasUtre NakSayopazamAca-pRthivyAdaya ityarthaH evameva dvIndriyamabhRtInAmapyoM bodhyH| ekendriyAdi pazcendriyAnteSu pUrvapUrvApekSayA uttarottaratra indriyavizeSo jAti vizepazca vocya iti / samprati ekendriyAneva tripaJcakasthAnakatvenAha-'paMcavihA' ityAdi / bAdaratejaskAyikA jovAH paJcavidhAH paJcapakArAH prajJatA: kathitAH / paJcavidhatvamevoha-tadyathA-aGgAraH prasiddhaH 1 / jvAlA-chinnamUlA'gnizikhA 2 / murmura: samasmAgnikaNarUpaH 3 // api acchinnamUlA'gnizikhA 4 / alAtam ulmukam-aIdagdhakASTharUpam 5 / tathA-bAdara-vAyukAyikAH pazcasaMkhyakAH santi / ekendriya haiM, aise ye ekendriya pRthidhi Adi haiN| isI taraha se do indriya AdikoMkA bhI artha samajha lenA cAhiye / ekendriya se lekara paJcendriya takameM pUrva 2 kI apekSA uttarottara meM indriya kI vizeSatA jAti nAmakarma kI vizeSatA kaha lenI caahiye| aba sUtrakAra ekendriyoMko hI tIna pAMca sthAnakoM se kahate haiN| " paMcavihA" ityAdi--cAdara tejaskAyika jIva pAMca prakArake kahe gaye haiM, jaise--aGgAra 1, jvAlA 2, murmura 3, aci 4 aura alAta 5 / inameM aGgAra to prasiddhahai 1 jo agnizikhA chinna mUlavAlI hotI hai vaha jvAlA hai jo bhasma sahita agnikaNa rUpa hotA hai vaha murmura hai, jo agnizikhA acchinna mUlavAlI hotI hai vaha aci hai| evaM jo ardhadagdha kASTha rUpa hotA hai vaha ulluka alAta hai / bAdara vAyukAyika che. ekendriya jAti nAmakarmanA udayathI ane tadAvaraNa (tenuM AvaraNa karanArA) kSayopazamathI jemane eka pazendriyane ja saddabhAva hoya che, temane ekendriya jI kahe che.. pRthvIkAya Adi jIvone ekendriya kahe che. e ja pramANe hIndriya Adi konA viSayamAM paNa samajavuM. ekedriyathI laIne paMcendriya paryantanA jIvomAM pUrva pUrvanI apekSAe uttarottaramAM indriyanI vizeSatA ane jAtinAmakarmanI vizeSatAnuM kathana thavuM joIe. have sUtrakAra judI judI traNa rIte ekendrinA pAMca prakAranuM kathana 12. "paMcavihA" tyAhi-trA ta ya 71 pAMya nA san cha-(1) // 2, (2) wit, (3) mubhu2, (4) maryi bhane (5) masAta. aMgAra eTale devatAno aMgAre. je atizikhA chinna mULavALI hoya che tene javAlA" kahe che, jenA upara rAkha bAjhI gaI hoya evA agni. kaNane-aMgArAne "mumura" kahe che je agnizikhA achinna mULavALI hoya che tene "arci' kahe che. ardha dagdha kASTha Adi rUpa je agni che tene 'malAta' cha. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA.57.3sU. 4 vAdarajIvavizeSanirUpaNam paJcasaMkhyakatvamevAha-tadyathA-prAcInavAtA pUrvadigyAtaH 1, pratIcInayAtaH=pa vimadigyAnaH, 2 dakSigavAtaH dakSi gadigyAtaH 3, udIconavAtaH uttaradigvAtaH 4 / ebhyo bhinno vAto vidigyAta iti 5 / / ___ tathA-acittA vAyukAyikAH paJcavidhAH prajJaptAH, tadyathA-AkrAntaHcaraNAdinA AkrAnte bhUtalAdau yo bhavati sa AkrAnta ityucyate 1 / dhmAtaH-mAte zaGkhAdau vAyutiH 21 pIDitaH niSpIDayamAne jalAyase vAyuH piidditH3| zarIrAnugatA udgArocchavAsAdiH 4 / sammRcchima: vyajanAdijanyaH / ete AkrAntA. dayaH pUrvamacetanAH pazcAt sacetanA api bhavantIti // 4 // pAMca prakAra ke haiM, jaise--prAcInavAta, pratIcInabAta, dakSiNayAta, udI. cInacAta aura vidigyAta 5 inameM pUrva dizAkA jo bAta hai vaha prAcIna cAta hai, pazcima dizAkA jo bAta hai vaha pravIcIna yAta hai, dakSiNa dizAkA jo bAta hai vaha dakSigabAta hai, uttara dizAkA jo bAta hai yaha udIcIna bAta hai tathA inase bhina jo bAta hai vaha vidigyAta hai| acitta jo vAyukAyika haiM ve pAMca prakAra ke haiM, jaise-AkrAnta 1, ghmAta 2, pIDita 3, zarIrAnugata 4 aura sammUcchima 5 / caraNAdi dvArA AkrAnta hone para bhUtala AdimeM jo vAyu hotA hai vaha ghamAta bAyu hai, jalAI vastra jaba niSpIDayamAna hotA hai, taba jo vAyu hotA hai vaha pIDita vAyu hai, zarIra meM jo udgAra ucchyAsa Adi rUpa vAyu hotA hai vaha zarIrAnugata vAyu hai, evaM jo vAyu vyajana Adise janya hotA mA62 vAyuyi pAMya 42 // hyA cha-(1) prAcInapAta, (2) pratIthAnAta, (3) kSipAta, (4) hIthInapAta mana (5) vihiyAta. pUrva dizAnA vAyune prAcInavAta kahe che, pazcima dizAnA vAyune prati cInavAta kahe che, dakSiNa dizAnA vAyune dakSiNavAta kahe che, uttara dizAnA vAyune udIcInapAta kahe che, ane e sivAyanI dizAone vAyune vidigyAta kahe che. acitta vAyukAyikanA nIce pramANe pAMca prakAra che-(1) AkAta, (2) bhAta, (3) pAlata, (4) zarIrAnugata bhane (5) sabhbhUslima 22 dvArA AkrAnta tha tI vakhate bhUtala AdimAMthI je vAyu nIkaLe che tene AkA. navAyu kahe che. zaMkha Adine vagADatI vakhate je vAyu chUTe che tenuM nAma mAtavAyu che. bhInA vastrane jyAre phaDaphaDAvavAmAM Ave che, tyAre je vAyu nIkaLe che tene pIDitavAyu kahe che. zarIramAMthI udbhuvAsa vakhate, vAchUTa vakhate ane zabdanA uccAraNa vakhate je vAyu nIkaLe che tene zarIrAnugata vAyu kahe zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 3 paJcendriyAH pUrvaM sAmAnyenoktAH samprati tadvizeSAn nirgranthAna, yadvApUrva sacetanA cetanA vAyavaH proktAH sammati yAthAtathyena tadrakSakAn nirgranyAn mAha , 192 mUlam -- paMca niggaMdhA paNNattA, taM jahA-pulAe 1 bause 2 kusIle 3 niyaMDe 4 siNAe 5 / pulAe paMcavihe paNNatte taM jahA - NANapulAe 1 daMsaNapulAe 2 carita pulAe 3 liMgapulAe 4 ahAsuhumapulAe 5 nAmaM paMcame / vause paMcavihe paNNatte taM jahA- Abhogaya use 1 aNAbhogavause 2 saMbuDaba use 3 asaMbuDavause 4 ahAsuhumaba use 5 nAmaM paMcame / kusIle paMcavihe paNNatte, taM jahA - NANakusIle 1 daMsaNakupIle 2 cAratakusIle 3 liMgakusIle 4 ahAsuhumakusIle 5 nAmaM paMcame / niyaMThe paMcavihe paNNatte taM jahA- paDhamasamayaniyaMThe apaDhamasama yaniyaMThe 2. carimasamayaniyaMThe 3 acarimasamayaniyaMThe 4 ahAsuhamaniyaMThe 5 / siNAe paMcavihe paNNatte, taM jahA - acchavI 1, asavale 2 akammaMse 3, saMsuddhaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI 4, aparisAvI sU0 5 // chAyA - paJca nirgranyAH prajJaptAH, tadyathA - pulAkaH 1 bakuzaH 2 kuzIlaH 3 nirgranthaH 4 snAtaH 5 / pulAkaH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA - jJAnapulAkaH 1 darzanapulAkaH 2 cAritra pulAkaH 3 liGga pulAkaH 4 yathA sUkSmapulAko 5 nAma paJcamaH / kuzaH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA - AbhogavakuzaH 1 anAbhoga vakuzaH 2 saMvRta vakuzaH 3 asaM vakuzaH 4 yathA sUkSmavakuzo 5 nAma paJcamaH / kuzIlaH paJcavidhaH prajJataH, tadyathA - jJAna kuzIla: 1, darzanakuzIlaH 2, cAritrakuzIlaH 3, liGga hai vaha sammUcchima bAta hai| ye AkAnta Adi pahile acetana hote haiM bAda meM sacetana bhI ho jAte haiM || sU0 4 // che. 'khA AdeithI jinita vAyune samUcchimavAta kare che. A AkrAnta Adi vAta pahelAM acetana hoya che, paNa tyAraJAda sacetana pazu thai jAya che. 5 sU. 4 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 5 u03 sU0 5 vizeSato sacetanasya nirUpaNam 193 kuzIlaH 4, yathA mUkSmakuzIlo 5 nAma paJcamaH / nirgranthaH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-prathamasamayanirgranthaH, 1 aprathamasamayanirgranthaH, 2 caramasamayanigranthaH, 3 acaramasamayanimranthaH, 4 yathAmUkSma nirgranthaH, 5 / snAtaH paJcavidhaH prajJaptaH-tadyathA-acchaviH 1, azabalaH, 2 akarmA zaH, 3 saMsuddhajJAnadarzanadharaH 4 arhana jinaH kevalI, 4 aparisrAvI 5 ||suu0 5 // TIkA-'paMca niggaMthA' ityAdi nirgranthAH -zramaNAH, te paJcavidhAH prajJaptAH / paJcavidhatvamevAha-tadyathA-pu. lAkaH-tandulakaNarahitaM palaJjirUpaM nissAraM dhAnyaM pulAka ityucyate, tatsadRzacAritrayuktaH sAdhurapi pulAka ityucyate / ___ ayaM bhAvaH-tapaH-zrutasamutpannAyAH saMghAdi prayojane sati sasainyasya - pahile paJcendriya sAmAnya rUpase kahe gaye haiN| aba paJcendriyoM meM vizeSarUpa jo nirgrantha haiM unheM athavA sacetana acetana jo vAyu kahI gaI hai so usakI yathArtha rUpase rakSA karanevAle jo nirgrantha haiM unheM aba sUtrakAra prakaTa karate haiM--" paMca niggaMthA paNNattA" ityAdi / TIkAtha-nigrantha pAMca prakArake kahe gayehaiM, ve ye haiM --pulAka 1 bakuzara kuzIla 3 nigrantha 4 aura snAta 5 / tandulakaNoM se rahita palacirUpa jo pocA nissAra dhAnya hotA hai use pulAka kahA jAtA hai, isake jaise cAritra se yukta jo sAdhu hotA hai vaha bhI pulAka kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki tapa aura zruta kI ArAdhanA se utpanna huI-tathA saMghAdike prayojana hone para samainya cakravartI Adike vinAza karane meM samartha pahelAM paMcendriyanuM sAmAnya rUpe kathana karavAmAM AvyuM have paMcendriya vizeSarUpa je nigraMtha che temanuM sUtrakAra nirUpaNa kare che. te nircethe ja sacetana acetana je vAyu kahyA che, tenuM yathArtha rUpe rakSaNa kare che. A prakAranA saMbaMdhane anulakSIne vAyukAyikanA prakAronuM nirUpaNa karIne have sUtra42 ni yAnu ni355 42 che. "paMca niggaMthA paNNattA " tyAhaTI- niyAnA nAya pramANe pAya 324hyA cha-(1) dhutA, (2) 54za, (3) zIsa, (4) nitha bhane (5) 2nAta. cokhAnA kaNothI rahita je parALa hoya che tene pulAka kahe che. tenA jevA cAritrathI yukta je sAdhu hoya che tene paNa pulAka kahevAya che eTale ke tapa ane zratanI ArAdhanAthI utpanna thayelI ane saMghAdinA rakSaNanuM prajana udbhave tyAre sainyayukta cakravartI Adine vinAza karavAne samartha sthA-25 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 194 sthAnAGgasUtre cakravAMderapi vinAzane samarthAyAH labdherUpajIvanena jJAnAdyaticArAsevanena vA sakalasaMyamasAragalanAt palaJjivannissAro yaH sa pulAka ucyate iti / uktaMcAtra " jina praNItAdAgamAt sadaivApratipAtino jJAnAnusAreNa kriyAnuSThAyino labdhimupajIvanto nirgranthAH pulAkAH bhavanti" iti / itthaM cAyaM labdhipulAkA''sevanApulAkabhedene dvividho jJeyaH 1 / tathAbakuza:-bakuzasaMyamayogAda bakuzaH-zarIropakaraNavibhUSAdinA zabalacAritraH / ayaM mohanIyakSayaM pratyudyuktaH zarIravakuzopakaraNavakuzabhedena dvividhaH / tatraaisI labdhikI prAsise athavA jJAnAdikameM aticArake Asevana se sakala saMyama rUpa sArake gala jAneke kAraNa jo palaJji (palAla ) kI taraha sArase rahita hotA hai, aisA vaha sAdhu pulAka kahalAtA hai / kahA bhI hai--" jinapraNItAdAgamAt sadaivApratipAtino jJAnAnusAreNa kriyAnuSThAyino labdhimupajIvanto nirgranthAH pulAkAH bhavanti" jo jina praNIta Agama ke anusAra sadA apanI kriyAe~ karatA hai, evaM usIkA jo zraddhAlu hotA hai aura jo labdhivAlA hotA hai vaha pulAkamuni hai| yaha pulAka labdhipulAka aura AsevanA pulAka ke bheda se do prakAra kA hai, jo zarIra aura upakaraNako vibhUSA Adi se zabala cAritravAlA hotA hai aura isIse jisakA saMyama bakuza hotA hai, aticAra sahita hotA hai, aisA sAdhu bakuza kahA gayA hai, yaha bakuza zarIra bakuza aura upakaraNa bakuza ke bhedase do prakArakA hai| inameM jo kara caraNa kA evI labdhinI prApti vaDe, athavA jJAnAdikamAM aticAranuM Asevana karavAthI sakala saMyama rUpa sAra jharI javAne kAraNe parALanI jema sArarahita hoya che, sevA sAdhuna pusA 4 cha. 4thu 55 cha , " jinapraNItAdAgamAt sadaivA pratipAtino jJAnAnusAreNa kriyAnuSThAyino labdhimupajIvanto nirgrantho palAkA bhavanti"2 sAdhu sahA minaprIta mAgama manusAra pAtAnI liyaa| che, ane tenA pratye je zraddhAvALA hoya che, ane je ladhivALA hoya che, te sAdhune pulAka muni kahe che. te pulAkanA labdhi pulAka ane AsevanA pulA. kanA bhedathI be prakAranA hoya che. je sAdhu zarIra ane upakaraNane vibhUSita karavAne kAraNe zabala (dUSita) cAritravALe hoya che ane te kAraNe jene saMyama bakuza hoya che-aticAra sahita hoya che, evA sAdhune bakuza kahe che. bakuzanA be prakAra paDe che - (1) za22 54za mane (2) 75426 542, 2 sAdhu 75, 5 // mAhina zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 su05 vizeSato sacetanasya nirUpaNam 195 vakuzaH-zithilAcAritayA karacaraNaprakSAlanaM nayanAdimalAdyapanayanaM ca yaH zarIrasaundaryArthaM karoti saH / upakaraNabakuzazca yaH akAla eva colapaTTAdikaM prakSAlya pAtrAdikaM ca telena camatkRtya vibhUSArtha dhArayati sH| ubhaye'pyete prabhUtavastrapAtrAdirUpAm RddhiM 'ete guNavanto viziSTAH sAdhayaH' ityAdi pravAdarUpAM khyAti ca kAmayante, sAtagauravayuktatayA'horAtrAnuSTheyakriyAsu nodyuJjate, ghRSTa jaGghatailAbhyajitazarIratvAdinA eSAM ziSyaparivAro'saMyamayukto bhavati, tathAsarvadezacchedAhA~ ticArajanitazabalatyenaite bahucchedazabalayuktAzcApi bhavantIti prakSAlana evaM nayana Adi ke malAdika kA apanayana zAririka saundarya ke nimitta karatA hai vaha zarIra thakuza hai / tayA jo akAla meM hI colapaTTaka Adi kA prakSAlana karake evaM pAtrAdikoM ko tailase cikanA karake saundarya ke nimitta dhAraNa karatA hai vaha upakaraNa bakuza hai| ye donoM bhI vastra pAtrAdi rUpa Rddhi ko tathA ye "guNazAlI viziSTha sAdhujana haiM" ityAdi pravAdarUpa khyAti ko kAmanAvAle hote haiM, sAta gaurava yukta hone ke kAraNa rAtadina kI anuSTheya kriyAoMmeM ye upayoga pUrvaka pravRtti karanevAle nahIM hote haiM / jaGghAdikoM meM tela kI mAliza karane se evaM cikanAcupar3A zarIra Adi rakhanese inakA ziSya parivAra asaMyama yukta hotA hai tathA sarvadeza saMyama ko chedane ke yogya jo aticAra hote haiM arthAt samasta rUpase saMyama ko yA dezarUpase saMyama ko chedane yogya jo aticAra haiM, una aticAroM ko ye sevana karate haiM, vAraMvAra prakSAlana kare che, ane AMkha, kAna Adine mela vAraMvAra kADhyA kare che-A badhuM zarIra sauMdarya nimitte karanAra sAdhune zarIra bakuza kahe che. je sAdhu akALe calapaTTaka AdinuM prakSAlana karIne ane pAtrAdikene tela athavA vArniza Adi vaDe mulAyama ane caLakatAM karIne sauMdaryane nimitte dhAraNa kare che, te sAdhune upakaraNa bakuza kahe che. A baMne prakAranA sAdhuo vaccapAtrAdi rUpa RddhinI ane " A guNasaMpanna viziSTa sAdhujana che." A prakAranI khyAtinI kAmanAvALo hoya che. sAta gauravayukta hovAne kAraNe rAtadinanI anucchedya kriyAomAM teo upagapUrvaka pravRtti karanArA hotA nathI. jAMgha Adipara telanuM mAliza karavAthI ane snigdha zarIrAdi rAkhavAne kAraNe temanA ziSya parivAra paNa asaMyamayukta hoya che. tathA samasta rUpe saMyamanuM chedana karanArA athavA deza rUpe saMyamanuM chedana karanArA je aticAre che temanuM teo sevana karatA hoya che tethI temane saMyama aticArayukta hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 sthAnAstre 2 / tathA-kRzIla:-uttaraguNapratiseyanena saMjjvalanakaSAyodayena vA duSitatvAt kutsitaM zIlam=aSTAdazazIlAGga sahasra bhedaM yasya sa tathA / ayaM pratisevanAkuzIla kaSAyakuzIlabhedAd dvividhaH / tatra ye nainthyamApannA api aniyatendriyatvAt piNDa vizuddhisamitibhAvanA tapaH pratimAbhigrahAdiSu uttaraguNeSu kathaMcit kiMcideva virAdhanAM kurvanto jinAjJAmullaGghayanti te prati sevnaakushiilaaH| ye tu saMyatAH santo'pi kathaMcidudIritasaMjvalanakaSAyA bhavanti te kaSAyakuzIlA iti / tathA-nirgranthaH-nirgato granthAt mohanIyAbhidhAd yaH saH / ayaM ca kSINakaSAyopazAntamohabhedena dvividha iti 4 / ata: inakA saMyama aticAra yukta hotA hai| uttara guNoMke pratisevana se athayA saMjvalanakaSAya ke udaya se dakSita hone se 18000 zIla ke bheda jisake kutsita haiM vaha kuzIla hai, yaha kuzIla pratisevanA kuzIla aura kaSAya kuzIlake bhedase do prakArakA hai| jo nirgranthabhAvako prApta hue bhI aniyata indriyavAle honese piNDa vi. zuddhi samiti bhAvanA tapa evaM abhigraha AdirUpa uttara guNoMmeM kisI tarahase kucha thoDI bahuta virAdhanA karate hue jinAjJAkA ullaina karate haiM ve pratisevanAkuzIla haiM, tathA jo saMyata hote hue bhI kazcit udaya prApta saMjvalana kaSAyathAle hote haiM ve kaSAyakuzIla haiN| tathA jo mohanIya rUpa granthase nirgata hotA hai, vaha nirgrantha hai yaha ni grantha kSINa kaSAya aura upazAnta mohake bhedase do prakArakA hotA hai, uttaraguNonA pratisevanathI athavA saMjavalana kaSAyanA udayathI dUSita thavAne kAraNe jenA 18000 zIlanA bheda kutsita thayelA che, evA sAdhune kazIla kahe che. tenA be bheda kahyA che-(1) pratisevanAkuzIla ane (2) SAya azIsa. - je sAdhu aniyata IndriyavALo (indriyo para kAbU rAkhavAne asamartha) hovAne kAraNe piMDavizuddhi, samiti, bhAvanA, tapa, pratimA ane abhigraha Adi rUpa uttaraguNemAM koIpaNa prakAre vadhu echI virAdhanA karate hevAthI jinAjJAnuM ullaMghana kare che, te sAdhune pratisevanAkuzIla kahe che. saMyata hovA chatAM paNa jemanAmAM saMjavalana kaSAyane vadhu ocho udaya hoya che, evA sAdhuone kaSAya kuzIla kahe che. je sAdhu mehanIya rU5 grantha (badhAmukta hoya che, tene nigraMtha kahe che. te nithanA nIce pramANe be bheda kahyA che -(1) kSINakaSAya bhane (2) al-tamo. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05u.3sU.5 vizeSato sacetanasya nirUpaNam 197 snAtakaH --- zukladhyAnarUpajalakSAlitasakalaghAtikarmamalasamUhatayA snAta iya snAtaH, sa eva snAtakaH / ayamapi sayoga klyayogakevalibhedena dvividha iti 5 / itthaM nimranthabhedAnuktvA samprati teSAmeva ekaikaspa pazca paJcabhedAnAhajo zukladhyAnarUpa jalase kSAlita hue sakala ghAtiyA karmarUpa malavAlA hotA hai, ataeva jo snAtakI taraha snAta hotA hai, aisA vaha sAdhu snAtaka kahA gayA hai| jisameM savajJatA prakaTa ho cukI hai, vaha snAtaka hai| yaha snAtaka sayoga kevalI aura ayoga kevaloke bhedase do prakAra kA hotA hai / tAtparya isa samasta kathanakA aisA hai ki yahAM nirgranthake taratama rUpase honevAle bhAvoMkI apekSA ye pAMca bheda kiye gayehaiM / mUlaguNa tathA uttara gaNameM paripUrNatA prApta na karate bhI vItarAga praNIta Agamase kabhI asthira na honevAlA pulAka nirgrantha hai / pulAka nAma palAlakA hai, vaha jaise sArabhAga rahita hotI hai, vaisehI ye nirgrantha hote haiM ye pulAka uttara guNoMko uttamatAse nahIM pAlate haiM sAthameM mUlaguNoM meM bhI pUrNatAko prApta nahIM hote haiN| jo vratoMko pUrI tarahase pAlate haiM kintu zarIra aura upakaraNoM ko saMskArita karate rahate haiM Rddhi aura yazakI abhilASA rakhate haiM, ziSyAdi parivArase ghire rahate haiM / evaM mohajanya doSase yukta hai ve bkushhaiN| kuzola nirgrantha do prakArake zukaladhyAna rUpa jala vaDe jene ghAtiyA karmarUpa maLa (mela) jovAI javAne kAraNe je sAdhu snAta manuSyanA jevo banI gayA hoya che tene nAtaka kahe che. athavA jenAmAM sarvajJatA prakaTa thaI cukI che te snAtaka che. te snAtakanA nIce pramANe be bheda kahyA che-(1) sacoga kevalI, (2) aga kevalI A samarata kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-ahIM nigraMthane taratama rUpe prakaTa thanArA bhAvanI apekSA e pAMca prakAra kahyAM che. mULaguNe ane uttaraguNomAM paripUrNatA prApta na karavA chatAM paNa vItarAga praNIta AgamamAM sadA sthira rahenAra sAdhune ahI pulAka nigraMtha kahyo che. pulAka eTale parALa, parALa jema sArabhAga rahita hoya che, e ja pramANe A pulAka nigraMtha paNa sArarahita hoya che, kAraNa ke teo uttaraguNenuM saMpUrNa rIte pAlana karatA nathI eTaluM ja nahi paNa mULaguNomAM paNa pUrNatA prApta karatA nathI. jeo tenuM saMpUrNataH pAlana kare che, paraMtu zarIra ane upakaraNone saMskArita karatAM rahe che, Rddhi ane yazanI abhilASA seve che, parivArathI vIMTaLAyelA rahe che, ane mehajanya doSathI yukta hoya che, evA sAdhuone zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sthAnAGgasUtre 'pulae paMcavihe ' ityaadinaa| pulAkA=AsevanApulAkalabdhipulAkamedena dvividhaH proktaH tatraAsebanApulAkaH - jJAnapulAkAdibhedena paJcavidhaH / tatra - yaskha. lita militAdibhirAcArai timAzrityAtmAnamasAraM karoti sa jJAnapulAkaH 1 // hote haiM-pratisevanAkuzIla aurakaSAya kuzIla jinakI parigrahase Asakti nahIM hai jo mUlaguNoM aura uttaraguNoMko pAlate haiM to bhI kadAcit uttaraguNoMkI virAdhanA kara lete haiM, ve pratisevanAkuzIla haiM jo anya kaSAyoM para vijaya pAkara bhI saMjvalana kaSAyake AdhIna haiM ve kaSAya kuzIla nirgrantha haiN| jinhoMne rAgadveSakA abhAva kara diyA hai, aura antarmuhUrtameM jo kevalajJAnako prApta karate haiM ve nirgrantha nirgrantha haiM / sarvajJatA prApta jo nimrantha haiM ve snAtaka haiN| isa prakAra nirgranthake bhedoMko kahakara aba sUtrakAra unase eka ekake pAMca 2 bhedoMko kahate haiM-" pulAe paMcavihe " ityAdi-pulAka AsevanA pulAka evaM labdhipulAkake bhedase do prakArakA kahA gayA hai-inameM jo AseyanApulAka hai, yaha jJAnapulAka Adike bhedase pAMca prakArakA hai, jo skhalanA milita Adi AcAroMse jJAnako Azrita karake AtmAko asAra karatA hai, vaha jJAnapulaka hai 1 kudRSTike saMstaya bakuza kahe che. kuzIla nirca thanA be prakAra kahyA che--(1) pratisevanAzIla ana (2) 4AyazIsa. jemane parigraha pratye Asakti nathI, jeo mULaguNo ane uttaraguNanuM pAlana kare che, chatAM paNa jeo kyAreka uttaraguNenI virAdhanA karI nAkhe che, evA sAdhuone pratisevanAkuzIla kahe che. je sAdhue anya kaSAye para vijaya prApta karavA chatAM saMjavalana kaSAyane AdhIna rahe che, te sAdhuone kaSAya kuzIla kahe che. jemaNe rAgadveSano abhAva karI nAkhe che ane anta. muhUrtamAM jeo kevaLajJAna prApta kare che, temane nigraMtha kahe che. jemaNe sarvajJatA prApta karI che evA nigraMthane snAtaka kahe che. nigraMthanA bhedenuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra te pratyeka bhedanA je pAMya pAMya paha! 5 che tenu 425 43 cha. " pulAe pacavihe " tyAta pulAkanA AsevanApulAka ane labdhipulAka nAmanA be bheda kahyA che. temAMthI je AsevanapulAka che temAMthI jJAna pulAka Adi pAMca bheda kahyA che. je khalanAmilita Adi AcAre vaDe jJAnane Azrita karIne AtmAne asAra kare che, te sAdhune jJAna pulAka kahe che. (2) kudaSTinA saMstava Adi vaDe je zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u03 05 vizeSato sacetanasya nirUpaNam 199 - tathA - kudRSTi saMstavAdinA yo darzanaM nissAraM karoti sa darzanapulAkaH 2 / tathAmUlottaraguNAn yaH pratisevate sa caraNapulAkaH 3 / yaH sAdhUnAM yaliGgaM tato'dhikaliGgaM gRhNAti sa liGgapulAkaH / yastu kiMcit pramAdyati manasA vA akalpyaM gRhNAti sa yathAsUkSmapulAko nAma pulAkasya paJcamo bheda: 5 / labdhipulAkazca ekavidha eveti sa nAtra vivakSita iti / tathA zarIravakuzopakaraNaca kuzabhedadvaya viziSTo bakuzo'pi AyogabakuzAdibhedena paJcavidhaH / tatra - yaH zarIravibhUSAmupakaraNavibhUSAM ca cintanapurassaraM karoti sa AbhogabakuzaH 1 / yaH sahasAkaroti saH anAmogabakuzaH 2 / yaH pracchannatayA karoti sa saMkRtavakuzaH 3 / yaH prakaTatayA karoti saH asaMvRta bakuzaH 4 / saAdise jo darzanako nissAra karatA hai, vaha darzana pulAka hai 2 mUlaguNoM evaM uttara guNoMkI jo pratisevanA karatA hai, vaha caraNapulAka hai 3 jo sAdhuoMkA liGga hai usase adhika liGgako jo grahaNa karatA hai, yaha liGga pulAka hai, 4 jo kucha 2 pramAda patita ho jAtA hai, athavA manase akalpayako grahaNa karatA hai, vaha yathAsUkSma pulAka hai| yaha pulAkakA pAMcavAM bheda hai| labdhipulAka eka prakArakAhI hotA hai, ataH usakI yahAM vivakSA nahIM huI hai| zarIra vakuza evaM upakaraNa cakuzake bhedase do bhedavAlA huA bakuza bhI Abhogavakuza Adike bhedase pAMca prakArakA hai, inameM jo vicArapUrvaka zarIrakI vibhUSA evaM upakararat vibhUSAko karatA hai, vaha Abhogavakuza hai 1 aura sahasA binA vicArehI zarIrakI vibhUSA evaM upakaraNakI vibhUSAko karatA hai, vaha anAbhoga bakuza hai 2 tathA jo gupta rUpase zarIrAdikoMkI vibhUSA danane nissAra kare che, tene daza napulAka kahe che. (3) mUlaguNNA ane uttara guNeAnI je pratisevanA kare che tene caraNapulAka kahe che. (2) rajoharaNa, muha patti Adi rUpa sAdhuonA je liMga che, tenA karatAM adhika liMgane dhAraNa karanAra sAdhune liMgapulAka kahe che. (5) je sAdhu ceADA thoDA pramAdI anI gayA hAya che tene athavA je manathI akalpsane grahaNa kare che tene yathAsUma pulAka kahe che. labdhipulAka eka ja prakAranA hoya che tethI ahI tenuM vivecana yu nathI. have sUtrakAra makuzanA bhedonuM nirUpaNa kare che. makuzanA mukhya e bheda kahyA che--(1) zarIra khakuza ane (2) upakaraNa khakuza. akuzanA nIce pramANe pAMca bheda paNa paDe che--(1) AbhAga akuza--je sAdhu vicArapUrvaka zarIra ane upakaraNAnI vibhUSA kare che tene AbhAga khakuza kahe che. (2) vinA vicAre ja sahesA zarIra ane upakaraNeAnI vibhUSA karanAra sAdhune anAlega akuza kahe zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sthAnAGgasatre tatvamasaMvRtatvaM ca mUlottaraguNAzritatya bodhyam / tathA yaH kiMcit pramAdyati netramalAdyapanayanaM vA karoti sa yathA sUkSmavakuzo nAma paJcamabakuzabheda: 5 / tathApratisevanAkuzIlakaSAyakuzIlabhedadvayaviziSTaH kuzIlo'pi jJAnakuzIladarzana kuzIlAdibhedena paJcavidhaH / tatra-yo jJAnamupajIvan piNDa vizuddhayAdi skhalanAdi pUrvakaM piNDAdikaM pratisevamAno jinAjJAm ullaGghayati sa jJAnakuzIlaH 1 // evaM darzanacAritraM liGgaM ca upajIvana darzanakuzIlazcAritrakuzIlo 3 / liGgakuzIlatha yodhyaH / tathA-'ayaM tapazcaratItyevaM janaiH prazaMsito yo hRSyati sa yathAsUkSmakaratAhai, vaha saMvRta bakuzahai 3 / evaM jo prakaTa rUpameM zarIrAdikoMkI vi. bhUSA karatAhai, vaha asaMvRtta bakuzahai 4 / saMvRtatya aura asaMvRnatya mUla guNa aura uttara guNoMke Azrita jAnanA cAhiye / tathA jo kucha pramAda patita hotA hai, athavA netrake maila AdikA apanayana karatA hai, vaha yathA sUkSmavakuza nAmakA pAMcavAM bheda hai, pratiseyanA kuzIla aura kaSAya kuzIla ina donoM bhedoMse viziSTa jo kuzIla hai, vaha jJAnakuzIla darzanazIla Adike bhedase pAMca prakArakA hai| inameM jo jJAnase yukta hotA bhI piNDa vizuddhi AdimeM skhalanA Adi pUrvaka piNDAdikakA pratisevana karatA hai, vaha jinendrakI AjJAkA ullaGghana karatA hai, aisA yaha jJAnakuzIla hai 1 / isI prakArase darzana aura cAritra evaM liGgako dhAraNa karatA huA arthAt unheM apane nirvAha karanekA sAdhana mAnatA hai, aisA vaha darzanakuzIla aura cAritrakuzIla liGga kuzIla kahA gayA hai / tathA yaha tapasyA karatA hai, aisI janoMdvArA kRta prshNche. (3) je gupta rUpe zarIrAdi kenI vibhUSA kare che tene saMvRta bakuza kahe che. (4) je prakaTa rIte zarIrAdi konI vibhUSA kare che tene asaMvRta bakuza kahe che. saMvRtatva ane asaMvRtatva mUlaguNa ane uttaraguNone Azrita samajavuM. (5) je sAdhu thoDo thoDo pramAdI thaI gaye hoya che tene athavA je sAdhu netra AdinA melanuM apanayana kare che tene yathAsUmabakuza kahe che. - kuzIlanA pratisevanAkuzIla ane kavAyakuzIla nAmanA be bhedanuM pratipAdana te AgaLa karavAmAM AvyuM che. tenA jJAnakuzIla, darzanakuzIla Adi pAMca bheda paDe che. je sAdhu jJAnasaMpanna hovA chatAM paNa piMDavizuddhi AdimAM khalanApUrvaka piMDAdikanuM pratisevana kare che, te jinAjJAnuM ullaMghana kare che. tethI evA sAdhune jJAnakuzIla kahe che. e ja pramANe darzanakuzIla, cAritrakuzIla ane liMgakuzIla viSe paNa samajavuM. liMgane (sAdhuveSane) dhAraNa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU05 vizeSato sacetanasya nirUpaNam 201 kuzIla 5 / iti / tathA kaSAyakuzIlasya paJcavidhatyamevaM yodhyam / tathAhi-yaH krodhAdinA vidyAdijJAnaM prayukte sa jJAnakuzolaH 1 // kodhAdikaSAyeNa yo nizza. kitatyAdikaM darzanAcAraM virAdhayati sa dazanakuzIlaH 2 / tathA yaH krodhAdivazAt kamapi zapati sa cAritrakuzIlaH 3 / yazca krodhAdinA liGgAntaraM gRhNAti sa liGgakuzIlaH 4 / tathA yo manasA krodhAdikaSAyAn karoti sa yathAsUkSmakuzIlo nAma pazcamaH kuzIlabhedaH 5 / tathA-kSINakapAyopazAntamohabhedadvayaviziSTo nirgranthaH prathamasamayanigranthAdibhedena paJcavidhaH / tatra yaH antarmuhUrtapramANAyA nirgranthAdAyAH prathamasamaye tiSThati sa prathamasamayanignanthaH 11 prathama samayAtiriktasamayeSu sAse jo harSita hotA hai, vaha yathAsUkSmakuzIla hai 1 / tathA kaSAya kuzIla pAMca prakArakA isa taraha se hai jo krodha Adike vaza hokara vidyAdijJAnako prayukta karatA hai vaha jJAnakuzIla hai 1 krodhAdika kaSAyase jo niHzaMkita Adi darzanAcAra kI virAdhanA karatA hai, yaha darzanakuzIla hai 2 / jo krodhAdikake vazase kisIko zApa detA hai; vaha cAri. trakuzIla hai 3 / krodhAdikake yaza se jo anya liGgako dhAraNa karatA hai vaha liGgakRzIla hai 4 / tathA jo apane manase krodhAdika kaSAyoMko karatA hai vaha yathAsUkSma kuzIla hai 5 / kSINakaSAya aura upazAntamoha ina do bhedovAlA nirgandha prathama samayake nirgranthAdikake bhedase pAMca prakArakA hai-inameM jo antarmuhUrta pramANaghAle nirgranthakAlake prathama samayameM rahatA hai, vaha prathamasamaya nirgrantha hai 1 jo antarmuhUrta pramANayAle nikaravA chatAM tene pitAnA nirvAhanuM sAdhana mAnatA sAdhune liMgakuzIla kahe che. pitAnI tapasyAnI leko dvArA prazaMsA thatI joIne harSa pAmatA sAdhune sUmakuzIla kahe che. kaSAya kuzIlanA paNa evA ja pAMca prakAra kahyA che. (1) je dhAdithI yukta thaIne vidyAdijJAnane prayukta kare che tene jJAnakuzIla kahe che. (2) krodhAdika kaSAyane adhIna thaIne je niHzaMkti Adi darzanA cAranI virAdhanA kare che tene darzana kuzIla kahe che (3) je kodhAdikane AdhIna thaIne keAIne zApa Ape che tene cAritrazIla kahe che. (4) kodhAdikane AdhIna thaIne je anyaliMgane dhAraNa kare che tene liMgakuzIla kahe che. (5) je pitAnA manamAM ja krodhAdika kaSAye kare che tene yathAsUmakuzIla kahe che. kSINakaSAya ane upazAnta maha, A be bhedevALA nircanA nIce pramANe pAMca prakAra paNa paDe che-(1) prathama samaya nircatha-je antamu dUta pramANavALA nigraMthakALanA prathama samayamAM rahe che, tene prathama samaya nigraMtha kahe che. (2) aprathamasamaya ni tha-je antarmuhUrta pramANavALA nigraMtha sthA0-26 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 202 yastiSThati so'prathamasa payanigraMnyaH 2 / tathA-yo'ntarmuhUrtapamANAyA niryanthAdAyAzvaramasamaye tiSThati sa caramasamayanimranthaH 3 / tathA-yazcaramasamayAdanyasmin yAvacchai lezyavasthAcaramasamaye tiSThati so'caramasamayanirgranthaH 4 / yastu nirgranthA. ddhAyAH antarmuhUrta pramANAyAH prathamasamayAdArabhya zailezyavasthAyAzcaramasamayaparyanteSu sarveSu samayeSu tiSThatIti sa yathA sUkSmanirgandha iti / tathA-sayogakevalyayogakeyalibhedadvayaviziSTaH snAtakaH acchabyAdibhedena pnycvidhH| tatra-kAyayoganirodhena yasya chaviH-zarIraM nAsti, so'cchaviH / atredaM bodhyam-ayogakevalinAM kAyayoganirodho bhavatyeveti teSAmacchavitvaM suspaSTam / sayogakevalino'pi yadA granthakAlake prathama samayase atirikta samayoMmeM rahatA hai, vaha aprathama samaya nirgrantha hai 2 / jo antamuharta pramANavAle nirgrandhakAlake carama samayameM rahatA hai, vaha carama samaya nirgrantha hai / jo carama samayase anya samayameM yAvat zailezI avasthAke carama samayameM rahatA hai, vaha acarama samaya nirgrantha hai 4 / jo antarmuhUrta pramANavAle nirgrantha kAlake prathama samayase lekara zailezI avasthAke carama samaya paryanta saba samayoMmeM rahatA hai, yaha yathAsUkSma nirgrantha hai 5 / saMyoga kevalI aura ayoga kevalI rUpa do bhedoMse viziSTa jo nirgrantha hai, vaha acchavi Adike bhedase pAMca prakArakA hai, inameM kAyayogake nirodhase jisako zarIra nahIM hotA hai, vaha acchavi hai, yahA~ isa prakAra samajhanA cAhiyeayoga kevaliyoMke kAyayogakA to nirodha hotAhai, isaliye unameM a. kALanA prathama samaya sivAyanA samayamAM rahe che. tene aprathamasamaya nigraMtha kahe che. (3) carama samaya nirca thaje attamuhUrta pramANavALA nigraMthakALanA yama ( mantima ) samayamA 23 cha, tara yamasamaya nitha 39. (4) acarama samaya nigraMtha-je carama samaya karatAM anya samayamAM zailezI avasthAmAM carama samaya parvatanA samayamAM rahe che, tene acaramasamaya nigraMtha kahe che. (5) yathAsUma nigraMtha-je antarmuddata prama NavALA nirtha thakALanA prathama samayathI laIne zailezI avasthAmAM carama samaya parvatanA badhA samamAM rahe che, tene yathAsUma nigraMtha kahe che saMga kevalI ane agakevalI rUpa be bhedavALA je sanAtaka nigraMtha che temanA acchavI Adi pAMca prakAra kahyA che. kAganA nirodhane kAraNe jemane zarIrane-kAyAnA vyApArane abhAva hoya che te nigraMthane acchavi kahe che. ahIM evuM samajavuM joIe ke ayoga kevalInA kAyAgane te nirodha thaI gayeluM ja hoya che, tethI temanAmAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU0 5 vizeSato sacetanasya nirUpaNam 203 sUkSmakAyayogena bAdarakAyayogaM nirundhanti tadA 'teSAmapi acchavitvaM bhavati / virodhastvevaM yodhyaH-bhagavAn sayogakevalI bhavopagrAhi karmakSapaNAya paramanirmala. matyantApakampa paramanirjarAkAraNaM dhyAnaM pratipattu kAmo yoganirodhArthamupakramate / tatra prathamaM bAdakAyayogena vAdaramanoyoga niruNaddhi, tato cAdaravAgyogam / tataH sUkSmakAyayogena bAdarakAyapogaM niruNaddhi tataH sUkSmakAyayogenaiva sUkSmamanoyoga sUkSmavAgyogaM ca / mUkSmakAyayogaM tu sUkSmakriyamaniyarti zukladhyAnaM dhyAyan svAvaSTambhenaiva niruNaddhi, anyasya avaSTambhanIyasya yogasya tasmin kAle amAvAt / cchavitA to suspaSTahI hai, saMyoga kevalIke bhI jaba sUkSma kAyake yogase bAdarakAya yogakA nirodha karate haiM, taba unake bhI acchavitA hotI hai, nirodha isa prakArase hotA hai-bhagavAn sayoga kevalI bhayopagrAhi karmake kSapaNake liye parama nirmala atyanta aprakampa evaM parama nirjarAke kAraNarUpa dhyAna karaneke abhilASI hote haiM, taba ve yoga nirodhake liye upakrama karate haiM, usameM ve prathama kAyayogase cAdara mano. yogakA nirodha karate haiM, bAdameM bAdara cAgyogakA nirodha karate haiN| isake bAda sUkSma kAyayogase bAdara kAyayogakA nirodha karate haiM, cAdameM ve sUkSma kAyayogasehI sUkSma manoyogakA aura sUkSma vAgyogako nirodha karate haiN| sUkSma kriyA anivRtti zukladhyAnako dhyAte hue ve kevalI apane avaSTaMbhasehI sUkSma kAyakA nirodha karate haiN| kyoMki usa samaya anya avaSTaMbhanIya yogakA abhAva hotA hai, usa dhyAnake sAmarthyase ve acchavitA suspaSTa ja che. saMga kevalI paNa jyAre sUkama kAyanA vegathI bAdara kAyogane nirodha kare che, tyAre temanAmAM paNa acchavitA ja hoya che. nirodha A pramANe thAya che-bhagavAna sAthe kevalI bhavepagrAhi karmanA kSapaNane mATe parama nirmaLa atyanta aprampa paramanirjarAnA kAraNarUpa dhyAna dharavAnI abhilASAvALA thAya che. tyAre teo bheganirodhane mATe upakamAM kare che. tyAre teo pahelAM kAga dvArA bAda mane yogano nirodha kare che, tyAra bAda bAdara vAgyAgane nirodha kare che. tyAra bAda sUkama kAyAga vaDe Adara kAyayogane nirodha kare che. tyArabAda teo sUmikAyoga vaDe ja sUphama manogane ane sUkSma vAgegane nirodha kare che. sUkSama kiyA nivRtti zukala dhyAna dharatA dharatA te kevalI potAnA avarNabhathI ja sUthama kAyane nirodha kare che, kAraNa ke te samaye anya avarNanIya yogane abhAva zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sthAnAGgasUtre taddhyAnasAmarthyAt sa vadanodarAdivivarapUraNena saMkucitadehavibhAgapatti pradezo bhavati / tadanantaraM samucchinnaniyamapratipAti zukladhyAna pAyan madhyamapratipattyA isvapaJcAkSaroccAraNamAtra kAlaM zailezIkaraNaM pravizati iti / bAdarakAyayoganirodhA. nantaraM yAvat sUkSmakAyayogaM na niruNaddhi tAvat sayogikevalI bhavati / asyAmavasthAyAM bAdarakAyayogAbhAvena acchavitvam / sUkSmakAyayoganirodhAnantaraM tu ayogikevalI bhavati / tatra tu acchavitvaM susthitameveti tatvamiti / iti snAtakasya prathamo bhedaH / ativArebhyo nirgatatvAdazavalo dvitIyaH / akarmAzaH-nAsti karmaNaH aMzaH lezo'pi kSapitakarmatvAdyasya sa iti tRtIyaH / tathA-saMzuddhajJAnadarzanadharaH-saMzuddha-jJAnadarzanAntarasaMparkazanyatvAd yad jJAnadarzanaM tasya dharaH= dhArakaH, arhan-narAmaranamaskArArhatvAt , jino jitakaSAyatvAt kevalI-paripUrNaratnatrayatvAditi caturthaH / aparisrAvI-sakalayoganirodhena niSkriyatyAditi paJcamaH / iti // sU0 5 // vadana udara Adi vivarake pUraNa hone se saMkucitadeha tribhAgavartI pradezavAle ho jAte haiN| isake bAda samucchinna kriyA apratipAtI zukla. dhyAnako dhyAte hue ve madhyama pratipattise hasva paMcAkSarake uccAraNa mAtra kAlataka zailezIkaraNameM praveza karate haiN| bAdara kAyayogake nirodhake bAda jaba taka sUkSma koyayogakA nirodha nahIM kara lete haiM, taba taka ye sayoga kevalI hote haiM, isa avasthAmeM cAdara kAyayogake abhAvase unameM acchavitA susthitahI ho jAtI hai, isa prakArakA yaha snAtakakA prathama bheda hai, azavala yaha isakA dvitIya bheda hai isa avasthAmeM ve aticAroMse rahita ho jAte haiN| akarmAza yaha tRtIya bheda hai isa avasthAmeM kSapita karmavAle ho jAnese unake karmoM kA aMza taka mI nahIM rahatA hai| saMzuddha jJAna darzanadhara yaha caturthabheda hai, isa avasthAmeM hoya che. te dhyAnanA sAmarthyathI teo vadana. udara Adi vivara pUraNa thavAthI saMkucita dehavALA-tribhAgavatIya pradezanALA thaI jAya che. tyAra bAda samucchinna kriyA apratipAtI zukalayAnane dharatA thakAM teo madhyama pratipatti vaDe pAMca hasvAkSaronA uccAraNa pramANakALa sudhI ja zailezIkaraNamAM praveza kare che. khAdara kAyayogane nirAdha karyA bAda jyAM sudhI teo sUkSma kAyayogane nirodha karI letA nathI tyAM sudhI teo saMga kevalI ja gaNAya che. A avasthAmAM teo aticArothI rahita thaI jAya che. (3) arkamAMza nAmane trIjo bheda che. A avasthAmAM temanA karmone kSaya thaI javAthI temanA karmonA aMza paNa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u0 3 sU0 6 nigraMthopaSivizeSanirUpaNam 205 nirgandhaprastAvAt sampati teSAmeva upadhivizeSAn pradarzayati mUlam -kappai NiggaMthANa vA giragaMthINa yA paMca vatthAI dharittae vA pariharittae vA taM jahA-jaMgie 1 bhaMgie 2 sANae 3 potie 4 tirIDapaTTae 5 NAmaM paMcamae / kappai niggaMthANa yA niggaMthINa vA paMca rayaharaNAI dharittae vA pariharittae vA, taM jahA--uNNie 1 uhie 2 sANae 3 paJcApiJcayae 4 muMjApiccie 5 nAmaM paMcamae // suu06|| chAyA-kalpate nirgranthAnI yA ninthInAM yA pazcavastrANi dhattaM vA parihartu vA, tadyathA-mAGgamikam 1 bhAGgikam 2 zANakam 3 pautikaM 4 tirITapakaM 5 nAma paJcapakam / kalpate nirgranthAnAM vA nirgranthInAM vA paJca rajoharaNAni dharta yA parihattu vA, tadyathA-auNikam 1, auSTrikam 2, zANakam 3 balvajaSTitatvaGmayaM 4 muJjakuTTitatvaGmayaM 5 nAma pazcamakam / / sU0 6 // unakA jJAnAntara aura darzanAntarake saMparkase jJAnadarzana zUnya ho jAtA hai, isaliye aise jJAna aura darzanake ve dhArI ho jAte haiN| "ahana jinaH kevalI aparisrAvI 5" isa prakAra nara aura amarase namaskAra karane yogya ho jAnese ve arhana ho jAte haiM jina kaSApacAle honese ve jina ho jAte haiM, aura paripUrNa ratnatrayavAle ho jAnese kevalI ho jAte haiM aisA yaha caturtha bheda hai, aura antameM sakala yogoMke nirodhase ve niSkriya bana jAne ke kAraNa aparisrAvI ho jAte haiM aisA yaha pAMcavAMbheda hai |suu05|| bAkI raheto nathI. (4) saMzuddha jJAna darzanaghara nAmane cothe bheda che. A avasthAmAM jJAnAntara ane darzanAntaranA saMparkathI temanuM jJAna ane darzana vihIna thaI jAya che, te kAraNe teo jJAna ane darzanane dhAraNa karanArA sanIya che. " arhan jinaH kevalI aparisrAvi " 20 42 manudhyo bhane de dvArA vandanIya thaI javAthI teo ahaMta banI jAya che. kaSAne jItanArA hovAne kAraNe teo jina kahevAya che ane paripUrNa ratnatrayavALA thaI javAne lIdhe teo kevalI banI jAya che, e A ce bheda che. ane sakaLa vegone nirodha karIne teo niSkriya banI javAne kAraNe aparistrAvI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syA 206 sthAnAstre TIkA-'kappai ' ityAdi nimranthAnAM nirgranthInAM yA pazca-pazcavidhAni vastrANi dhartu-grahItuM yA parihattam-Asevitu' kalpate / tAnyeva vastrANyAha-tadyathA-jAGgamikam-jaGgamaH= trasA meSAdayastallomaniSpanna kambalAdikam / bhAGgikam-bhaGgA=atasI, (asalI) tattvagbhiniSpannam / zANakamzaNasUtraniSpannam / pautikam-potaM kAsiM vastraM tadeva / tirITapaTTakam-tirITanomaka vRkSavizeSatvacAnirmitam / uktaM cAtra " jaMgamajAyaM jaMgiyaM, taM puNa vigaliMdiyaM ca pNciNdi| ekke kapi ca itto, hoi vibhAgeNa NegavihaM // 1 // aca sUtrakAra nirgranthake prakaraNasehI unakI vizeSa upadhikA prarUpaNa karate haiM-'kappai NiggaMthANa vA' ityAdi sUtra 6 // TIkArtha-nirgranthoMko athavA nirgranthaniyoMko pAMca prakArake vastroMkA dhAraNa karanA aura unakA Asevana karanA kalpya kahA gayA hai| ve pAMca prakArake vastra yehaiM-jAGgamikI mAgikara zANaka3 pautika aura tirITapaTTaka 5 jo vastra meSAdika (meMDhAdi) jaGgama jIvoMke romase niSpanna hotA hai, vaha jAGgamika hai jaise-kambala Adi bhaGga nAma atasI alasIkA hai, isa alasIkI chAlase jo vastra nirmita hotA hai, vaha bhAGgika hai, zaNake sUtroM se jo vastra banatA hai, vaha zANaka hai, pota nAma kapAsakA hai, isa kapAsase jo vastra nirmita hotA hai, vaha pautika vastra hai, aura jo vastra tirITa nAmaka vRkSa vizeSakI chAlase nirmita hotA hai, vaha tirITapaTTaka Mya cha, ma pAMya le samA . // sU. 5 // nigraMthane adhikAra cAlI rahyo che, tethI have sUtrakAra temanI viziSTa 75dhinu ni35 42 cha. "kappai NigaMthANa vA " tyAha TIkArtha-nigraMthane ane nigraMthIone nIce batAvelA pAMca prakAranA vastro bhA295 425 // mana tmn| 75 // 423 // 48 cha-(1) bhira, (2) wigi, (3) 4, (4) pauti bhane (5) tiTa 514... - je vastro gheTA Adi jaMgama chanA vALamAMthI bane che, te vaone jagamika kahe che. kambala Adine A prakAranuM vastra kahI zakAya che. alasIne bhaMga kahe che. alasInI chAlamAMthI je vastra bane che, te vastrane bhAMgika kahe che. zaNanA resAmAMthI je vastra bane che tene zANuka kahe che. kapAsane pitA kahe che. te kapAsamAMthI je vastra bane che tene pautika vastra kahe che. je vastra tirITa nAmanA vRkSanI chAlamAMthI bane che tene tirITa paTTaka kahe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 sughATokA sthA05 u03 sU06 nigranthopadhivizeSanirUpaNama paTTasuvaNNe malae, aMsuya cINaMsue ya vigaliMdI / unnoTTiyamiyalome, kutaye kiTThiyapaMciMdI // 2 // ayasI vaMsImAiya, bhaMgiyaM sANayaM tu saNavako / potaM kappAsamaya, tirIDarukkhA tirIDapaTTo // 3 // chApA-jaGgamajAtaM jAgamikaM tat punarvikalendriyaM ca paJcandriyam / ekaikamapi ca ito bhavati vibhAgena paJcavidham // 1 // paTTaH suvarNa malayam aMzukaM cInAMzukaM ca vikalendriyam / auNam auSTikaM mRgalomakutupaM kiTinaM paJcendriyam // 2 // atasI vaMzyAdijaM mAGgikaM zANakaM tu zaNavalkaH / pota kArpAsamayaM tirITavRkSAt tirITapaTTaH // 3 // ayamartha:-jaGgamAjAtaM vastraM jAGgamikaM bhavati / tatpunaH vikalendriyajanya. tvAd vikalendriyaM paJcendriya janyatvAcca pazcendriyaM bhavati / itaH atra bhedadvayamadhye ekaikamapi vibhAgena-vikalendriyANAM paJcendriyANAM ca jIvAnAM bhedena anekavidhaM bhavati // 1 // paTTavakhaM prasiddham suvarNa-suvarNavarNamutranirmitaM kRmijahai / kahA bhI hai-"jaMgamajAyaM jaMgiyaM" ityAdi / / ___ jo vastra jagamase utpanna hotA hai, vaha jAgamika hai, yaha vastra vika lendriyoMke romase janya honese vikalendriya hotA hai, aura paJcendriyake romase janya hone se paJcendriya hotA hai, isa taraha ina do bhedoM ke bIca meM eka vastra bhI vikalendriya aura paJcendriya jIvoMke bhedase aneka prakArakA hotAhai ? paTTavastra 1 suvarNavastra 2 malayayana3 aMzuka bArIka vastra 4 aura cInAMzuka vastrake bhedase vastra pAMca prakArakA hotA hai, yaha pAMca prakArakA vastra vikalendriya jIvoMke romase utpanna hotAhai, inameM pavastra prasiddhahai / acche varNavAle sUtrase jo vastra nirmita hotA hai, vaha suvarNavastra hai, yaha 4hyu 57 cha , " jaMgamajAyaM jaMgiyaM " tyA je vastra jaMgama jIvenA vALamAMthI utpanna thAya che tene jagamika kahe che. te vA vilendriAnA romamAMthI utpanna thatuM hovAthI vikasendriya janya paNa hoya che ane paMcendriAnA romamAMthI utpanna thatuM hovAthI paMcendriyajanya paNa hoya che. vikalendriyajanya vastra paNa pAMca prakAranuM hoya che-(1) padRvastra (2) supara para, (3) bhasaya 57, (4) azu450 (5) mana thAnAMbhu yasa mApAya prakAranA vastra vikalendriya jIvonA romamAMthI bane che paTTa vasA jANItuM hovAthI ahIM tenuM varNana karyuM nathI. suMdara varNa vALA taMtumAMthI je vastra bane che, tene suvarNa zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sthAnAGgasUtre mityarthaH, malaya malayadezodbhavaM vastram , aMzuka zlakSgavastraM, cInAMzukam=kauzeyam ,-cInadezodbhavaM yA zlakSNapaTTamayaM vastram , etat paTTAdi pazcabhedabhinna vastraM vikalendriyajam / tathA-aurNikam UrNAmayam , auSTrikam-uSTraroma jam , mRgalomno jAtatvAd vastraM mRgalomanam / upalakSaNatvAt zazaromajaM mUSakaromanaM cApi bodhyam / tathA-kutupam-chAgaromanam , kiTinam eteSAmeva nikRSTaromanirmitam // 2 // tathA-atasIghazyAdinaM bhAGgikaM vastraM bhavati, zaNavalkaniSpannaM tu zANakaM vastra kRmija (rezamI) hotA hai, malayavastra-malayadezakA banA huA hotA hai, jo vastra cikanA hotA hai, vaha aMzuka kahalAtA hai, jo vastra cIna dezakA banA hotA hai, athayA rezamakA banA hotA hai, vaha cInAMzuka kahalAtA hai, jo vastra uMTake romoMkA banA hotA hai, vaha auSTrikavastra hai, jo vastra UrNAkA banA hotA hai, vaha auNika vastra hai, jo vastra mRgake romakA banA hotA hai, vaha mRgaloma vastra hai, upalakSaNase " zazaromaja mUSakaromaja" ina vastroMkA bhI grahaNa huAhai, kharagozake romoMkA banA huA vastra zazaromaja hai, aura cUhoMke romase banA vastra mUSakaro. maja hai, jo vastra bakareke romase banatAhai, vaha kutupa vastrahai, tathA inhIMke nikRSTa (halake) romoMse jo vastra banAyA jAtA hai, vaha kiTTijavastra hai, tathA-alasI AdikI chAla se jo vastra banAyA jAtA hai, vaha bhAGgika vastra hai| zaNake DoroMse jo vastra banAyA jAtA hai, vaha zANaka hai, vasa kahe che. te vastra rezamanA kIDAonI lALamAMthI bane che. malaya vasa malaya dezamAM bane che. je vastra bahu ja mulAyama hoya che tene aMzaka vastra kahe che vastra cIna dezamAM bane che athavA rezamamAMthI bane che tene cInAMzuka kahe che. paMcendriyajanya vana nIce pramANe aneka prakAra paDe che--je vastra TanI vATamAMthI bane che tene oSTrIka kahe che. je vastra unamAMthI bane che tene auNika vastra kahe che. je vastra muganI ruMvATImAMthI bane che tene bhAsAma 14 4 cha. GakSAthI "zazaromaja mUSaka romaja" sasasAnI vATImAMthI baneluM zazaremaja vastra ane mUSakanI ruMvATImAMthI banAvela bhUSazabhara 55 mahI ] yu naye. (4) 'kutupayana' 2 57 54. rAnA pANamAMthI mane cha, tane tu5544 che. (5) 'kiTTijavastra' bhanI / nikai vATImAMthI je vastra bane che tene kiTiMjavastra kahe che. aLasI AdinI chAlamAMthI je vastra bane che, tene bhAMgikavaca kahe che. zANanA resAmAMthI je va vavAmAM Ave che, tene zANukavastra kahe che. kapAsa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u03 sU.6 nimranthopadhivizeSanirUpaNam bhavati karpAsanirmita tu potamucyate, tathA-tirITavRkSatvacayA yad vastra niSpadyate tat tirITapaTTakamucyate // 3 // yadyapi sAdhukalpanIyaM paJcavidhaM proktaM tathApi utsargataH sAdhubhiH kArpAsamau. NikaM ca dvividhameva vastraM grAhyam / taduktam "kapAsiyA u donnI unniya eko ya pribhogo"| chAyA-kAryAsikasya tu dve auNikamekaM ca paribhogaH iti / tathA- "kappAsiyassa asaIvAgayapaTTo ya kosiyAro ya / asaI ya uNiyassa yAgayakosejnapaTTo y|| 1 // " chAyA-kAsikasyAsati bAlyajapaTTazca kauzikAkArazca / asati ca auNike vAlvanaH kozeyapadRzca // 1 // iti / etadapyalpamUlyakameva grAhyaM na tu bahumUlyakam / dazamudrAdimUlyakaM yatra bahumUlya bodhyamiti / tathA-nirgranthAnAM nirgranthInAM vA paJcavidhAni rajoharaNAni dhatu parigrahItuM yA kalpate / paJcavidhatvamevAha-tadyathA-auNikam-meSalo. aura kapAsake DoroMse jo vastra banAyA jAtA hai, vaha potavastra kahalAtA hai, tathA tirITa vRkSakI chAlase jo vastra niSpanna hotA hai, vaha tirITapaTaka hai 3 / yadyapi sAdhujanoMko kalpanIya pAMca prakArakA yatra kahA gayA hai, taba bhI utsargase sAdhujanoMko kArpAsa aura au. Nika ye do vastrahI grahaNa karanA caahiye| kahA bhI hai "kapAsiyA u donnI" ityaadi| ___ kArpAsika Adi jo vastra sAdhujanoMko dhAraNa karane yogya kahe haiM, ve vastra bhI aise dhAraNa karanA cAhiye jo alpamUlyake hoM yaha. mUlyavAlA na hoM / dazamudrA Adike mUlyavAlA vastra bahumUlya kahA~ gayA hai| tathA-nirgranthoMko evaM nigranthaniyoM ko pAMca prakArake rajoharaNa nA sUtaramAMthI je vastra vaNavAmAM Ave che, tene pitavastra kahe che. tirITavRkSanI chAlamAMthI je vastra banAvavAmAM Ave che, tene tirITa paTTaka kahe che. je ke sAdhuone mATe uparyukta pAMca prakAranA vastrane kapya kahyAM che, chatAM sAdhuoe sutarAu ane UnanA banAvelAM vIja grahaNa karavA te vadhAre athita che. 4yuM 5 cha " kappAsiyA u donnI" tyAha sUtarAu Adi je va sAdhujanene mATe dhAraNa karavA gya kahyA che, te paNa bahu mUlyavAna levA joIe nahIM, paNa sastA hovA joIe daza mudrA Adi bhAvanA kapaDAne bahumUlya kahyAM che. sAdhu ane sAdhvIone nIce pramANe pAMca prakAranA rajoharaNa ja pe sthA0-27 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sthAnAGgasUtre mamayam / auSTrikam-usTalomanirmitam / zANa kam-zaNaniSpannam / 'paJcApicciyae / 'paJcA' iti valvanatRNavAcako dezIzabdaH / 'piciyaM ' iti kuTTitamcatvajasya yAH kuTTitAH tvayaH tAbhyo niSpannam / tathA-mujakuhitatvaGmayam , iti |mu06|| nirgranthAnAM yathAvastra rajoharaNaM ca dharmoMpakaraNaM bhavati tathaiva tadatiriktAni kAyAdInyapi teSAM dharmopakaraNAni bhavantIti tAnyAha - mUlam-dhammaM caramANassa paMca NissAThANA paNNattA, taM jahA-chakkAe 1 gaNe 2 rAyA 3 giivaI 4 sarIraM 5||suu0 7 // chAyA-dharma carataH paJca nizrAsthAnAni prajAtAni, tadyathA-paTkAyo 1 gaNo 2 rAjA 3 gRhapatiH 4 zarIram 5 // suu07|| rakhanA aura unakAhI Asevana karanA kalpita kahA gayA hai, jo rajoharaNa meSake lomose banA hotAhai, vaha auNika rajoharaNa hai 1 uSTike romose jo rajoharaNa banA hotA hai vaha auSTrika rajoharaNa hai 2, jo rajoharaNa zaNa ke sUtrase banA hotA hai, yaha zANaka rajoharaNa hai 3, " paccApicciyae " yahAM " paJcA" yaha zabda balbaja tRNakA vAcaka hai, aura dezIya hai tAtparya yaha hai ki jo rajoharaNa balbajakI kuhita chAlase banAyA jAtA hai, yaha bAlbaja rajoharaNa hai 4 aura jo mUjakI kUTI huI chAlakA banA hotA hai vaha maujika rajoharaNa hai|suu0 6 // jisa prakAra nirgranthoMkA vastra aura rajoharaNa dhapakaraNa hotA hai usI prakArase inase atirikta jo unake kAya Adi haiM ve bhI unake dharmopakaraNa haiM isa bAta ko aba matrakAra kahate haiMcha-(1) ghaTAnI 25iuii manAyo 'maurSa 22 ' (2) anI vATImAMthI banAvelo "opTika rajoharaNa" (3) zaNunA resAmAMthI banAvelo 'zA 22 (4) " paccApicci yae" mI " paccA" mA 54 bavaja tRNanuM vAcaka che. balavaja nAmanI vanaspatinI chAlane kUTI phUTIne je rajoharaNa banAvavAmAM Ave che tene "bAlavaja rajoharaNa' kahe che. (5) saMjane kUTI phUTIne je rajoharaNa banAvavAmAM Ave che tene maujika rajoharaNa De cha. // sU. 6 // jema vastra, rajoharaNa Adi nicenA dharmopakaraNa hoya che, e ja pramANe te sivAyanA temanA je kAya Adi che te paNa temanA dharmopakaraNa che. e ja vAta sUtrakAra have prakaTa kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughArIkA sthA05 u03 sU07 kAyAdedharmopakAraNatAnirUpaNam 215 TIkA-'dhamma caramANassa' ityAdi dharma-zrutacAritrarUpaM carataH AsevamAnasya paJca nizrAsthAtAni=pAlambana sthAnAni dharmopagrahakAraNAni prajJaptAni, tAnyevAha-tadyathA-paTakAyaH-paDjIvani. kAyaH, saMyamopakArakatvaM zAstre prasiddhaM, tathApi kiviyate-pRthivIkAyasya saMyamo pakArakatvaM sthAnaniSIdana tvagvartanAdinA 1 / apkAyasya dhaavnaadijlpaanaadinaa2| tejaskAyasya vAyupakopAdau taptepTikA tApikAdinA 31 yAyukAyasya zvAsocchA 'dhammaM caramANassa paMca nissA ThANA paNNattA' ityAdi sUtra 7 // TIkArtha-zruta cAritrarUpa dharmako Asevana karanevAle zramaNa nirgranthoMke dharmopagrahameM kAraNabhUta pAMca sthAna kahe gaye haiM, jaise-SaD jIvanikAyarUpa SaTkApa 1 yaha saMyamakA upakAraka hotA hai, yaha bAta yadyapi zAstra meM prasiddha hai, taba bhI yahAM use prakaTa kiyA jAtA hai-pRthivIkAyika eka sthAna para baiThanemeM aura pAca Adi parivartana karane meM sahAyaka honeke kAraNa saMyamakA upakAraka hotA hai, arthAt pRthivI para saMyamI jIya eka sthAna para baiThatA hai, usa para apane pAca bhAga Adiko bada. latA hai, isa taraha pRthivIkAyika jIva apane Upara sthAna Adi dene rUpase saMyamake pAlana karAnemeM upakAraka hotA hai / apkAya pAna Adi kriyA dvArA saMyamakA upakAraka hotA hai, tejaskAdhika vAyuprakopa Adi ke hone para tapta ITase se ka Adi karAnerUpase saMyamakA upakAraka hotA " dhamma caramANassa paca nissAThANA paNNattA " tyaadiTIkArtha- zratacAritra rUpa dharmanI ArAdhanA karanArA zramaNa nirmathenA dharmopagrahamAM kAraNabhUta nIce pramANe pAMca sathAna kahyAM che (1) jIvanikAya rUpa chakAya-teo saMyamamAM upakAraka thaI paDe che, te vAta to zAstromAM prasiddha che. teo kevI rIte saMyamamAM upakAraka thAya che te have prakaTa karavAmAM Ave che-pRthvIkAyika jIva eka sthAna para besavAmAM ane paDakhuM pheravavA a dimAM sahAyaka hovAne lIdhe saMyamanI ArAdhanAmAM upakAraka thaI paDe che. eTale ke saMyamI jIva eka sthAna para bese che athavA te sthAna para pitAnA pArzvabhAga Adine badale che te sthAna pRthvIkAya rUpa ja hoya che. A rIte pRthvIkAvika jIva potAnI upara besavA, uThavA Adi rUpa sthAna ApIne saMyamanA pAlanamAM sahAyaka bane che. apUkAya pAna (pIvAnI kriyA) Adi dvArA saMyamanA pAlanamAM upakAraka bane che, vAyune prakepa thAya tyAre tapta ITa vaDe seka Adi karAvavAmAM taijaskAyika upakAraka zrIsthAnAMgasUtra :04 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sthAnAGgasUtre sAdinA 4 / vanaspatikAyasya pAtrapIThaphalakauSadhabhaiSajyAdinA 5 / sakAyasya kambalarajoharaNAdinA muneH saMyamopakArakatvamiti prathamanizrAsthAnam 1 // tathA gaNaH-gaccho'pi dharmopagrAhakaH / taduktam"guruparivAro gaccho, tattha vasaMtANa nijjarA viulaa| piNayAu tahA sAraNa, mAIhiM na dosa paDiyattI / 1 // annonnAyekhAe, joyammi tahiM tahiM pyttttto|| niyameNa gacchavAsI, asaMgapayasAhago Nebho // 2 // " chAyA-guruparivAro gacchaH, tatra vasatA nirjarA vipulA / vinayAttathA sAraNAdibhina doSapratipattiH // 1 // anyonyApekSayA yoge tatra tatra paryaTan / niyamena gacchavAsI asaGgapada sAdhakojJeyaH // 2 // hai| vAyukAya zvAsocchvAsa rUpa se sahAyaka honese saMyamakA upakAraka hotA hai, aura vanaspatikAya pAtra pITha, phalaka Adi rUpase evaM auSadhi Adi rUpase saMyamakA upakAraka hotA hai / tathA trasakAya saMyamake upakAraka jo kambala rajoharaNa Adi haiM unake rUpase saMyamakA upakAraka hotA hai| isa prakArakA yaha prathama nizrAsthAna hai, tathA gaNagaccha bhI dhIpagrAhaka hotA hai / kahA bhI hai- ' guru parivArogaccho" ityaadi| guru parivArakA nAma gaccha hai, isa gaccha meM rahanevAle munijanoMke karmoM kA vinaya evaM sAraNa Adise nirjarA adhika hotI hai, tathA usameM rahanevAloMke cAritrameM aticAra AdirUpa doSa bhI nahIM lagate haiN| anya anyakI apekSAle usa usa yogameM vihAra karatA huA sAdhu thaI paDe che. vAyukAyika zvAse chuvAsanI kriyAmAM sahAyaka banIne saMyamapAla namAM sahAyabhUta bane che. vanaspatikAyika pAtra, phalaka, pITha Adi upakaraNo rUpe tathA auSadhi Adi rUpe saMyamanA pAlanamAM upakAraka bane che. trasakAyanI ruvATImAMthI saMyamInA vastra, rajoharaNa Adi bane che, tethI teo saMyamamAM upakAraka bane che. A prakAranuM A prathama nizrAsthAna samajavuM. (2) gaNa athavA gaccha sAdhunuM bIjuM nizrAsthAna che. kahyuM paNa che ke "guruparivAro gaccho" tyA- gurunA parikArane 127 cha . evA ga7mAM rahenArA sAdhu dvArA vinaya ane sAraNa Adi vaDe karmonI nirjarA adhika thAya che. vaLI gacchamAM rahenAra sAdhuonA cAritramAM aticAra Adi rUpa doSa lAgavAne saMbhava paNa ocho rahe che. anya anyanI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u03 sU07 kAyAderdharmopakAraNatAnirUpaNam 213 yoga:-kuzalamanoyAkAyodIraNalakSaNaH / asaGgaH mokSaH / iti dvitIyaM nizrAsthAnam / tathA-rAjA'pi dharmopagrAhako bhavati, duSTakRtopadravataH sAdhUnAM rakSaNAt / uktaM cAtra "jiNuttaM paramaM dhammaM, pAlijjAsu kahaM jaNA ? / siyA No dhammizro rAyA, teyaMsI puhavItale // 1 // " chAyA-jinoktaM paramaM dharma, pAlayeyuH kathaM janAH / syAt no dhArmiko rAjA, tejasvI pRthivItale // 1 // " anyatIrthikairapyuktam" kSudralokAkule loke, dharma kuryuH kathaM hi te / kSAntA dAntA ahantArazcedrAnA tAnna rakSati // 1 // gacchavAsI saMyamI niyamase asaGga padakA sAdhaka hotA hai, aisA jAnanA cAhiye 2 / dhArmika kriyAoM meM kuzala mana vacana aura kAyakA banA rahanA yaha yahAM yoga zabdase liyA gayA hai / athavA sarvadA mana vacana aura kAyakI zuddhikA banA rahanA yaha yoga zabdase gRhIta huA hai| asaGga zabdakA artha mokSa hai / isa prakArakA yaha dvitIya nizrAsthAna hai / tathA rAjA bhI dharmopakAraka hotA hai, kyoMki vaha duSTajanakRta upadravase sAdhuoMkI rakSA karatA hai / kahA bhI hai "jiNuttaM paramaM dhamma " ityaadi| isa bhUmaNDala para yadi tejasvI rAjA na ho to manuSya jinokta dharmakI ArAdhanA kaise kara sakate haiM / anya tIthikoMne bhI aisA kahA apekSAe te te gamAM vicarate gacchavAsI saMyamI sAdhu niyamathI ja asama (mokSa) pahanI sAdha mana che. dhArmika kriyAomAM mana, vacana ane kAyane pravRtta karyA ja karavA tenuM nAma yoga che. athavA mana, vacana ane kAryane sarvadA zuddha rAkhavA tenuM nAma yoga cha. 'masa' mero 'bhAkSa'. mA prAnu mA bhAnu nizrAsthAna che. (3) rAjA paNa sAdhuone dharmasAdhanAmAM upakAraka thaI zake che. kAraNa ke duSTa leke dvArA karAtA upadravathI te sAdhuonI rakSA kare che. 55 cha hai " jiNuttaM paramaM dhammaM " tyaahA pRthvI para je rAjA na hatA te manuSya jineti dharmanI ArAghanA kevI rIte karI zakata. anya matavAdIoe paNa evuM ja kahyuM che ke zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 sthAnAGgasUtre rAja ke hi loke'smita , sarvato vidrute bhayAt / rakSArthamasya sarvasya, rAjAnamasTa nat prabhuH // 2 / / iti / iti tRtIyaM nizrAsthAnam / tathA-gRhapatiH zayyAdAyako dharmopagrahakArako bhavati, AvAsadAyakatvena tasyApi tathAtvAt / taduktam" dhRtirmatirgatistena, dattA dattaM sukhaM tathA / guNibhyaH sAdhu mukhyebhyo, yena vAsaH samarpitaH // 1 // " iti / tathA-" jo dei ubasmayaM jaivarANatapaNiyamajogajuttANaM / teNaM dinnA vathanapANasayaNAsaNavigappA // 1 // " hai-" kSudra lokAkule loke " ityAdi / kSudalokoM se yukta isa lokameM agara zAMta dAMta dayAlu kI rakSA rAjA nahIM kare to dharma kI rakSA kaise kiyA jAya / ina donoM zlokoMkA artha spaSTa hai / isa prakArakA yaha tRtIya sthAna hai, caturtha nizrAsthAna gRhapati hai, kyoMki gRhapati zamyAdAyaka hotA hai, ataH vaha dharmopakAraka hotA hai, isaliye nivAsadAyaka hone se yaha bhI mizrAsthAna hai / kahA bhI hai-" dhRtirmatirgatistena '' ityAdi / jisane sAdhujanoM ke liye vAsa pradAna kiyA hai, usane unake liye dhRti mati jJAna aura gati pradAna kI hai, tathA sukha diyA hai / tathA" jo dei uyassayaM" ityaadi| jo tapa, niyama, yoga yukta sAdhujanoMke liye upAzraya detA hai, yaha unake liye zayana, Asana, vastra, anna, pAna Adi saba kucha diyA " kSudralokAkule loke" chatya ha. sA bhanne ne maI 254 cha (4) sAdhuonuM cothuM nizrAsthAna gRhapati (grahastha ) che. kAraNa ke gRhapati zayyAdAyaka hoya che. A rIte sAdhune nivAsasthAna ApanAra hevAne kAraNe tene paNa nizrAsthAna rUpa prakaTa karavAmAM Avela che. 455 / " dhRtirmatirgatistena " tyAhi jeNe sAdhune nivAsasthAna pradAna karyuM che, teNe temane dhRti, mati, zAna bhane jati prAna rI che tathA tamana subha 2' yu cha. tathA "jo dei ubaratayaM" tyA-2 ta5, niyama bhane yogayuta sAdhuAne 75zraya mAye che, teNe temane zayana, Asana, vastra, anna, pANi Adi saghaLuM ApyuM ja che, ema samajavuM. A prakAranuM A cothuM nizrAsthAna che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u0307 kAyAderdharmopakAraNatAnirUpaNam 215 chAyA-po dadAtyupAzrayaM yativarebhyastapo niyamayogayuktebhyaH / tena dattA vaskhAnapAnazayanAsanavikalpAH ( prakArAH ) // 1 // iti / iti caturtha nizrAsthAnam / / tathA-zarIramapi dharmopagrAhakam / tathA coktam" zarIraM dharmasayuktaM, rakSaNIyaM prayatnataH / zarIrAt sravate dharmaH, parvatAt salilaM yathA // 1 // " iti / iti paJcamaM nizrAsthAnam 5 / etatpazcavidhanizrAsthAnopagrAhikA gAthA evaM nirdiSTAtathAhi-" dharma carataH sAdholoMke nizrApadAni paJcaiva / rAjA gRhapatiraparaH, SaTkAyA gaNazarIre ca // 1 // iti / "|mu07|| samajhanA cAhiye isa prakArakA yaha cauthA nizrAsthAna hai / tathA pAMcayA~ nibhAsthAna dharmApagrAhaka zarIra bhI hai / kahA mI hai " zarIraM dharmasaMyuktaM " ityaadi| dharmasaMyukta zarIrakI baDI sAvadhAnIke sAtha rakSA karanI cAhiye kyoMki jisa prakAra parvatase pAnI jharatA hai, usI prakAra zarIrase dharmarUpa pAnI jharatA hai| ina pAMca prakArake nizrAsthAnoMmeM dhapigrAhikatA prakaTa karanevAlI eka yaha gAthA bhI hai-" dharma carataH sAdholeki " ityAdi / __dharmakA AcaraNa karanevAle sAdhuke nizrApada pAMcahI hote haiM / eka SaTkAya dUsarA gaNa tIsarA rAjA cauthA gRhapati aura pAMcavAM zarIrahai 7 // (5) sAdhuenuM pAMcamuM nizrAsthAna dharmopagrAhaka zarIra che. kahyuM paNa hai " zarIraM dharmasaMyuktaM ' tyAti-dharmasa yuddhata zarIranI gharI sApadhAnI. pUrvaka rakSA karavI joIe; kAraNa ke jema parvata parathI pANa kare che e ja pramANe zarIramAMthI dharmarUpI pANI jhare che. A paMca prakAranA sthAnamAM dharmopagrAhitA prakaTa karanArI eka gAthA nAya pramANe cha. " dhama carataH sAdhorloke " tyA dharmanI ArAdhanA karatA sAdhuone mATe rAjA, gRhapati, chakAyanA jI, gaNa ane zarIra e pAMca ja nizrAsthAne che. te sU. 7 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre sAdhu sambandhIni paJca nizrAsthAnAnyuktvA sampati nidhirUpANi laukikAni paJca nidhAsthAnAnyAha-- mUlam--paMca NihI paNNatA, taM jahA--puttaNihI 1 mittaNihI 2 sippaNihI 3 dhaNaNihI 4 dhannaNihI 5 // sU0 8 // chAyA-paJca nidhayaH prajJaptAH tadyathA-putranidhiH 1 mitranidhiH 2 zilpanidhiH 3, dhananidhiH 4, dhAnyanidhiH 5 // suu08|| TIkA-paMca NihI ' ityAdi nidhayaH paJcasaMkhyakAH prajJaptAH, tAnevAha-tadyathA-putranidhiH-ntirAM dhIyate sthApyate yatra sa nidhiH-viziSTaratna suvarNAdi dravyabhAjanaM, nidhiriya nidhiH, putrazcAsau nidhizceti / dhanopArjanena mAtApitroH paripoSakatayA putrasya nidhi tvam / ata eva putramukhAvalokanaM pitrorAnandajanakaM bhavati / taduktam" janmAntaraphalaM puNyaM, tapodAnasamudbhavam / santatiH zuddhavaMzyA hi paratreha ca zameNe // 1 // iti // iti prathamo nidhiH // isa prakArase sAdhu saMbandhI pAMca nizrAsthAnoMko kaha kara aba sUtrakAra nidhirUpa laukika pAMca nizrAsthAnoMkA kathana karate hai-- 'paMca gihI paNNattA' ityAdi sUtra 8 // nidhi pAMca kahI gaI haiM-jaise-putranidhi 1 mitranidhi 2 zilpa. nidhi 3 dhananidhi 4 aura dhAnyanidhi 5 / / viziSTha ratna suvarNAdi dravyakA jo bhAjana hotA hai, vaha nidhi hai, putrarUpa jo nidhi hai, vaha putranidhi hai, putrako jonidhirUpa kahA gayA hai, usakA kAraNa dhanopArjana dvArA mAtApitAkA paripoSaka honese kahA gayA hai, isIliye putrake mukhakA avalokana mAtApitAko AnandakA janaka hotA hai| kahA bhI hai-" janmAntaraM phalaM puNyaM " ityaadi| - A rIte sAdhuonA pAMca nizrAsthAne prakaTa karIne have sUtrakAra nidhi. rUpa pAMca laukika nizrAsthAnenuM nirUpaNa kare che. - "paca NihI paNNatA" ityAdi pAya pra202nA nidhi cha-(1) putranidhi, (2) milipi, (3) zipanidhi, (4) dhananidhi mane (5) dhAnyanidhi. A viziSTa ratna suvarNAdinA bhaMDArane nidhi kahe che. putra rUpa je nidhi che tene putranidhi kahe che. putrane nidhirUpa kahevAnuM kAraNa e che ke te dhane pArjana karIne mAtApitAnuM pAlana poSaNa kare che. tethI ja putranuM darzana athavA putraprApti mAtApitAne mATe AnaMdajanaka thaI paDe che. kahyuM paNa che ke " janmAntara phalaM puNyaM " tyAhi zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05u03sU08 kAyAderdhopakaraNatAnirUpaNama 217 tathA-mitranidhiH-medyati-snihyatIti mitraM-muddan , taccatanidhizceti / arthAdi sAdhane sAhAyapakaraNena mitrasyAnandajanakatvAt nidhitvam / taduktam"kutastasyAstu rAjyazrIH, kutastasya mRgekSaNAH / yasya zUraM vinItaM ca, nAsti mitraM vicakSaNam: " // 1 // iti / iti dvitIyo nidhiH 2 // -tathA-zilpanidhiH-zilpaM-citrAdivijJAnaM, tadeva nidhiH-zilpa-nidhiH / zilpaM ca vidyAyA upalakSaNam / tena vidyApi nidhiriva puruSArthasAdhakatyA bodhyaa| tapa aura dAnase utpanna huA puNya paralokameM jIvoMko sukha dene. vAlA hotA hai, parantu zuddhavaMzameM utpanna huI saMtati paraloka evaM ihaloka donoM lokoMmeM Ananda denevAlI hotI hai| isa prakArako yaha putrarUpa nidhi pahilI laukika nidhi hai / jo sneha karatA hai, vaha mitra suhRt hai / suhRta rUpa jo nidhi hai, yaha suhRt nidhi hai / mitrako jo niSirUpa kahA gayA hai, usakA kAraNa yaha hai, ki vaha arthAdike sAdhanameM sahAyatA karanese Anandajanaka hotA hai| kahA bhI hai-" kutastasyAstu rAjyazrIH" ityaadi| jisako zUra vinIta evaM vicakSaNa mitra nahIM hai, usako kahAMse to rAjyazrI ho sakatI hai, aura kahAMse mRgekSaNA-mRgake jaisI netravolI prANapyArI ho sakatI hai| isa prakArakI yaha dvitIya nidhi hai| citrAdike vijJAnakA nAma zilpa hai, yaha zilparUpa jo nidhi hai, vaha zilpanidhi hai / zilpa yaha vidyAkA upalakSaNa hai, isase puruSA. tapa ane dAna karavAthI prApta thatu puNya te jIpane parale kamAM ja sukhadAyI thAya che, paNa suputra te Aleka ane paraleka rUpa bane lekamAM sukhadAyaka thaI paDe che. A prakAranA A putrarUpa nidhine pahelo laukika nidhi kahyo che. (2) mitrane bIjA laukika nidhirUpa kahyo che. je sneha kare che te mitra-suhuta che. evA mitrarUpa nidhine mitranidhi athavA suhatunidhi kahe che mitrane nidhirUpa kahevAnuM kAraNa e che ke te arthAdinI prAptimAM sahAyaka banate hevAthI AnaMdadAyaka thaI paDe che. kahyuM paNa che ke : " kutastasyAstu rAjyazrIH 'tyAha jene zara, vinIta ane vicakSaNa mitra hete nathI tene rAjyazrInI prApti kevI rIte thaI zake ane mRganA jevA nayanavALI prANapyArI paNa kevI rIte saMbhavI zake ! A prakArano A bIje laukikanidhi kahyo che. (3) zila5nidhi-citrAdinA jJAnanuM nAma zi95 che. A prakAranA zilparUpa je nidhi che tene zipanidhi kahe che, "zilpa" pada vidyAnuM upalakSaNa rathA0-28 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sthAnAGgastre uktaM ca" vidyayA rAjapUjyaH syAt , vidyayA srvmaanytaa| vidyA hi sarvalokasya, vazIkaraNakAraNam " // 1 // iti / iti tRtIyo nidhiH 3 / tathA-dhananidhiH kozaH / dhAnyanidhizca koSThAgAraH iti caturthapazcau nidhI / 4 / 5 // mU0 8 // itthaM nidhiH paJcavidhaH proktaH, sa ca vyataH putrAdiH, bhAvatastu kuzalAnu. vAnarUpaM brahmacarya, tadeva zaucatvena vivakSan anyAnyapi zaucAni pAha____ mUlam -soe paMcavihe paNNatte, taM jahA-puDhavisoe 1 Ausoe 2 teusoe 3 maMtaloe 4 baMbhasoe // 5 // sU0 9 // chAyA-zaucaM pazcavidha prajJaptam , tadyathA-pRthivozaucam , 1 apzaucam 2, tejazaucam 3, mantrazaucam 4, brahmazaucam 5 // sU0 9 // thakA sAdhanarUpa hone se vidyA bhI vidhikI taraha samajhanI caahiye| kahA bhI hai-"vidyayA rAjyapUjyaH sthAt " ityaadi| manuSya vidyAse rAjyapUjya ho sakatA hai, aura vidyAse vaha sarvamAnya ho sakatA hai, kyoMki vidyA sarvalokako vazameM karanekA eka vazIkaraNa mantra hai, isa prakArakA yaha tRtIya nidhisthAna hai| isI prakArase koza aura dhAnyAgAra rUpa jo nidhi hai, vaha caturtha paMcama nidhi hai 4-5 // suu08|| isa prakArase pAMca nidhiyoMkA kathana kiyA inameM dravyarUpa nidhi putrAdika haiM, aura bhAvarUpanidhi kuzalAnuSThAnarUpa brahmacarya hai, isako zaucarUpase kahaneko icchAvAle AcArya aba anya zaucoMkA kathana karate haiN| hevAthI te vidhAne paNa nidhirUpa samajavI. vidhA ja puruSArthamAM sAdhanarUpa mana cha. 4 56 che , " vidyayA rAjyapUjyaH syAt " tyAha vidyAne kAraNe manuSya rAjA vaDe paNa pUjAya che. vidyA vaDe mANasa samasta lokomAM mAnanIya bane che, kAraNa ke vidyA samasta manuSyane vaza karavAmAM vazIkaraNa maMtranI garaja sAre che. A prakArane A trIje nidhi samaje. e ja pramANe keza ane dhAnyAgAra rUpa je cothe. ane pAMcama nidhi cha, tana viSe 56 samara. // sU. 8 // A prakAranA pAMca nidhionuM kathana karavAmAM AvyuM. temAMthI putrAdikane dravya rUpa nidhi samajavA, kuzalAnuSThAna rUpa brahmacaryane bhAvarUpa nidhi samaja tene zauca rUpe prakaTa karavAnI abhilASAvALA sUtrakAra have anya zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u03 sU09 zauca svarUpanirUpaNam TIkA-' soe ' ityAdi zuciH zuddhiH saiva zauvam / taba dravyataH caturvidhaM bhAvata ekavidham / paJca. vidhamapIdaM zaucaM tattannAmnA vyapadizati, tadyathA-pRthIvI zaucam-pRthivyA-mRttikayA zauca zuddhiH-zarIrAdiSu mRttikAyA gharSaNopale panena tato maladurgandhadUrIka. raNamityarthaH / iti prathamaM zaucam / tathA apzaucam-adbhiH-jalaiH zaucam=pakSA. lanam 2 / tenaH zaucam-tejasA-agninA tadvikAreNa bhasmanA yA zaucam 3 / mantra zaucam-mantreNa-zucividyayA zaucam 4 / tathA-paJcamaM brahmazaucam-brahmabrahmacaryAdi kuzalAnuSThAnaM, tadeva zauca brahmazaucam / anena satyazaucaM tapaH zaucam indriyanigrahazauca sarvabhUtadayAzaucam ceti caturvidhamapi zauca gRhIttam soe paMcavihe paNNatte' ityAdi sUtra 9 // TIkArtha-zauca pAMca prakArakA kahA gayA hai jaise-pRthivI zauca 1 apazoca 2 tejaH zauca 3 mantra zauca 4 aura brahmacarya zauca 5 zuddhikA nAma zauca hai, yaha dravyakI apekSA cAra prakArakA kahA gayA hai, aura bhAvakI apekSA eka prakArakA kahA gayA hai, pA~ca prakArake bhI isa zaucako sUtrakArane usa 2 nAmase kahA hai, jaise pRthivIzauca Adi-mRttikA dvArA jo zuddhi kI jAtI hai vaha pRthivIzauca hai, miTTI se hAthoMko dhonA zarIra para miTTI lagAnA ityAdi laukika kriyAe~ isa pRthiyI zaucameM A jAtI haiM / jalase zuddhi karanA yaha ag zauca hai| teja agnise yA rAkhase zuddhi karanA yaha tejaH zauca hai maMtra se zuci vidyAse jo zuddhi karatA hai yaha mantra zauca hai, brahmacarya Adi kuzala anu. SThAna karanA yaha brahmazauca hai| isase satyazauca, tapaH zauca, indriya zIyAne 42 cha. " soe paMcavihe paNNatte" tyA -zoyanA nIce pramANe pAMya 542 cha-(1) pRthvIzIya, (2) a5zIya, (3) teza:zIya, (4) mazIya, ane (5) brahmayayaMzIya - zauca eTale zuddhi. dravyanI apekSAe zaucanA pRthvIzaucathI laIne maMtrazauca parvatanA cAra prakAra samajavA ane bhAvanI apekSAe tene brahmacaryazauca nAmane eka ja prakAra samajo. mATI dvArA zarIranI je zuddhi thAya che tenuM nAma pRthvIzauca che. mATI vaDe hAthanI zuddhi karavI, zarIra para mATIne lepa kara Adi laukika kiyAene A pRthvI zoca rUpa kahI zakAya che. pANI vaDe zarIra AdinI zuddhi karavI tenuM nAma apazauca che. prakAza, agni athavA rAkha vaDe zuddhi karavI te teja zauca che. mAtra vaDe (zuci vidyA vaDe) zuddhi karavI tenuM nAma maMtrazauca che. brahmacarya Adi kuzala anuSThAna karavA tenuM nAma brAzauca che. brahma zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sthAnAGgasUtre " satyaM zaucaM tapaH zauvaM, zaucamindriyanigrahaH / sarvamUtadayA zaucaM, jalazauMca ca paJcamam // 1 // " iti / anyatIthikaiH punaridaM zaucaM saptavidhaM proktaM tathAhi" saptasnAnAni proktAni, svayameva svayambhuvA / dravyabhAvavizuddhayartham , RSINAM brahmavAdiNAm // 1 // AgneyaM vAruNaM brAhma, vAyavya divyameva ca / pArthivaM mAnasaM caiva snAnaM saptavidha smRtam // 2 // AgneyaM bhasmanA snAnamabagAAtu vAruNam / ApohiSThAmayaM brAhma vAyavyaM tu gavAM rajaH // 3 // nigraha zauca aura sarvabhUna dayA zauca ye jo cAra prakArake zauca haiM, vaha bhI gRhIta ho jAtA hai / kahA bhI hai "satyaM zaucaM tapaH zaucaM" ityAdi / anya tIthikoMne jo sAta prakArakA zauca kahA hai vaha isa prakArase hai-" sapta snAnAni proktAni " ityAdi / RSI brahmacAriyoM kA dravya evaM bhAvakI zuddhi ke liye svayaMbhUne ye sAta snAna kahe haiM-Agneya 1 vAruNa 2 brAhma 3 vAyavya 4 divya 5 pArthiva 6 aura mAnasa snAna 7 inameM jo rAkhase snAna kiyA jAtA hai, vaha Agneya snAna hai, jalase jo snAna kiyA jAtA hai, vaha vAruNa snAna hai....maMtrase jo snAna kiyA jAya....vaha brahmasnAna hai, godhUlise zaucamAM satyazauca, tapazauca, Indriya nigrahazauca ane sarvabhUta dayAzaucane paNa samAveza thaI jAya che. kahyuM paNa che ke - " satya zauca tapaH zauca" yA. anya tIkie sAta prakAranA je zauca kahyA che, te nIce pramANe che " saptasnAnAni proktAni" tyAha brahmacArI RSionI dravyazuddhi ane bhAvazuddhi nimitte svayaMbhUe sAta snAna gi cha- (1) mAseya, (2) pA05, (3) brAhma, (4) pAyavya, (5) hi0ya, (6) pArthiva bhane (7) bhAnasa lAna. rAkhathI je snAna karAya che tenuM nAma A nAnI che. pANI vaDe je snAna karAya che, tenuM nAma vAsaNa snAna che. maMtra vaDe je snAna karAya che, tenuM nAma brahmasamAna che. godhUli vaDe je sanAna karAya che, tenuM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05703 sU010 chadmasthakevalinoraJayajJeyapadArthanirUpaNam 121 sUryadRSTaM tu yadRSTaM, taddivyamRpayo viduH / pArthivaM ca mRdA snAnaM, manaH zuddhistu mAnasam // 4 // " iti ||muu09|| pUrvamatre brahmazaucabhuktam tacca jIvazuddhirUpam / jIyaM tu chadmastho na vijAnAti kevalI tu vijAnAtIti sambandhAcchamastha kevalinoraJayajJeyapadArthAn paJcadhA pratipAdayati mUlam -paMca ThANAI chaumatthe savabhAveNaM Na jANai, Na pAsai, taM jahA-dhammasthikAyaM 1 adhammatthikAyaM 2 AgAsathikAya 3 jIyaM asarIrapaDibaddhaM 4, paramANupoggalaM 5 / eyANi ceva utpannanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI savvabhAvaNaM jANai pAptai dhammasthikAyaM jAya paramANupoggalaM ||suu0 10 // chAyA-pazca sthAnAni chadmasthaH sarvabhAvena na jAnAti na pazyati, tadyathAdharmAstikAyam 1 adharmAstikAyam 2 AkAzAstikAyam 3 jIvam azarIrapratibaddhaM 4 paramANupudgalam 5 / etAnyeva utpannajJAnadarzanadharaH ahaMn jinaH kevalI sarvamAvena jAnAti pazpati-dharmAstikAyaM yAvat paramANupudgalam // 5010 / / jo snAna kiyA jAtA hai, vaha vAyavya snAna hai, sUryakA AtApa lenA yaha divya snAna hai, mRttikA se jo snAna hai, vaha pArthiya snAna hai, aura manakI zuddhi karanA yaha mAnasa snAna hai / / m09|| isa prakArase yaha zauca kahA hai, yaha zauca jIvakI zuddhi rUpa hotA hai, chadmastha jIyako nahIM jAnatA hai, kevalIho jIvako jAnate haiM, so isa sambandhako lekara avasUtrakAra chadmastha aura kevalIke jo ajJeya jJeya padArtha haiM, unake pAMca prakAroMkA kathana karate haiM-- _ 'paMca ThANAI cha umatthe savyabhAveNaM Na jANai ityAdi' sUtra 10 // nAma vAyavyasnAna che. sUryanA taDakA vaDe je AtApanA levAya che, tenuM nAma divyasnAna che. mATI vaDe je snAna karAya che, tenuM nAma pArthivasnAna che. ane mananI zuddhi karavA rUpa mAnasasnAna hoya che. te sU. 9 che A prakAranA A zauca kahyAM che. te zauca jIvanI zuddhirUpa hoya che. chavAstha manuSya jIvane jANa nathI, kevalI ja jIvane jANe che. A prakAranA saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra chadmastha ane kevalIne je aya ane reya padArtho che temanA pAMca prakAranuM kathana kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sthAnAGgasUtre TIkA-paMca ThANAI ' ityAdi chadmasthaH-avadhijJAnamanaHparyavajJAnavarjito muniH paJcasthAnAni sarvabhA. vena sAkSAtkAreNa-pratyakSatayetyarthaH, na jAnAti na pazyati / tAni sthAnAnyAhatadyathA-dharmAstikAmityAdi / tatra azarIrapratibaddham zarIrabarjitaM jIram / paramANupudgalam-paramANuzcAsau pudgalamvati tam / idaM dvayaNukAdInAmapyupalakSaNam , tena dvayaNukAdInapi chadmasthaH sAkSAtkAreNa no jAnAti no pazyati / zrutajJAnena TIkArtha-avadhijJAna evaM manaH paryayajJAnase rahita munirUpa chadmasya ina pAMca sthAnoMko sarvabhAvase sAkSAt rUpase pratyakSarUpase nahIM jAnatA hai, nahIM dekhatAhai, ve pAMca sthAna isa prakAra se haiM-dharmAstikApa 1 adharmAsti kAya 2 AkAzAstikAya 3 azarIrapratibaddha jIva 4 aura paramANu: pudgala 5 / inhIM pAMca sthAnoMko utpannajJAnadarzanadhArI arhanta jina kevalI sarvabhAvase sAkSAt rUpase jAnate haiM dekhate haiN| ve pAMca sthAna dharmAstikAya yAvat paramANu pudgala haiM / avadhijJAna evaM manaHparyavajJAnavAle jIva bhI chamastha jIvameM gRhIta kiye gaye haiM, ataH ve yahAM gRhIta na hoM isIliye TIkAkArane unheM varjita kiyA hai, azarIra pratibaddhakA bhAva hai, zarIrase rahita jIva paramANu pudgala vyaNuka AdikA upalakSaNa hai, ata: jaisA vaha chadmasya paramANu pudgalako sAkSAt nahIM jAnatA hai, usI prakArase vaha vyaNuka Adiko bhI sAkSAt rUpase nahIM jAnatA " paMca ThANAI cha umatthe savabhAvaNe Na jANai" tya avadhijJAna ane manapathavijJAnathI rahita evo chaghastha muni A pAMca sthAnene sarvabhAve, sAkSAt rUpe, pratyakSa rUpe jANatA nathI. (1) dharmAstikAya (2) astiya, (3) 4 zAstiya, (4) azarI2 pratiyaddha 75 mana (5) 52mA puratA. e ja pAMca sthAne utpanna jJAna darzanadhArI ahaMta jina kevalI sarvabhAve--sAkSAt rUpe jANe che ane dekhe che. eTale ke dharmAstikAyathI laIne paramANu pudgala paryantanA pAMce sthAne kevaLajJAnI jIva pratyakSa rUpe jANI zake che ane dekhI zake che avadhijJAnI ane manapajJAnavALA jIvane paNa chavastha ja gaNavAmAM Ave che, tethI temane ahIM gRhIta karavAnA na hevAthI sUtrakAre temane ahIM varjita karyA che "azarIra pratibaddha " eTale zarIrathI rahita jIva. paramANu pula dvayaka AdinuM upalakSaNa che. te chaghastha jema paramANu pulane sAkSAta rUpe jANatA nathI, e ja pramANe te yaNuka Adine paNa sAkSAta rUpe jANatA nathI. kRtajJAnanI sahAyatAthI ja zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA. 53 3 10 chA stha kevalinorajJeyajJeya padArthanirUpaNam 223 " tu dharmAstikAyAdIn jAnAtyeveti atredaM bodhyam - avadhijJAnI manaHparyavajJAnI ca yadyapi chadyastha eva tathApi sa neha vivakSitaH dharmAstikAyAdInAM caturNAM sAkSAtkAreNa jJAnAbhAve'pi paramANupudgalasya sAkSAtkAreNa jJAnAt / nanu sarvabhAvena ityasya sarvaparyayeNa ityarthaH evaM ca avadhijJAnI mana:paryayajJAnI ca sarvaparyAyeNa paramANupudgalaM na jAnAtIti chadyasthapadena avadhimanaH paryayajJAninorapi grahaNe hai, zrutajJAnakI sahAyatA se hI jAnatA hai, tAtparya aisA hai - yadyapi abavijJAnI manaH paryayajJAnI chadmasthahI haiM, parantu yahAM unakI vivakSA nahIM huI hai, kyoMki ve paramANu pudgalako to sokSAt rUpase jAnate haiM, bhalehI ve dharmAstikAyAdika cArako sAkSAt rUpase nahIM jAnate / zaMkA- " sarvabhAva " isa padakA artha hai, sarvaparyAyase ataH aba vijJAnI evaM manaH paryayajJAnI jo jIva hai, vaha sarvabhAvase sarvaparyAyase paramANupulako jAnatA nahIM hai, isaliye chadmastha padase avadhijJAnI aura mana:paryayajJAnI inakA bhI grahaNa kara liyA jAye to kyA hAni hai ? uttara- " sarvabhAvena " isa padakA artha yadi " sarva paryAya: " aisA mAnA jAya aura aisA mAnakara yaha kahA jAyaki azarIra patiSaddha jIvako chadmastha sarva paryAyarUpase sAkSAt nahIM jAnatA hai, sAkSAt nahIM dekhatA hai, to isakA bhAva aisA hotA hai, ki vaha zarIra pratibaddha jANe che. A kathananuM tAtparya evu che ke adhijJAnI ane mana:paryaM yajJAnI chadmastha ja che, chatAM paNa ahIM temanI vivakSA thaI nathI kAraNa ke teme paramANu pudgalane te sAkSAt rUpe jANe ja che, bhale tee dharmAstikAya Adi cArane sAkSAt rUpe jANutA nathI za|--" sarvalApa " mA pahanA artha ' sarva paryAyanI apekSAye ' thAya che. tethI avidhajJAnI ane mana:paryaMyajJAnI je jIvA che, tee sabhAve, saparyAyanI apekSAe--paramANu pudgalane jAgrutA nathI, evu siddha thAya che. te pachI chadmastha pada vaDe avadhijJAnI ane manaHpayajJAnIne paNa grahaNa karavAmAM zA vAMdhe che ? uttara--" sarvabhAvena " yA phne| arthale " sarva paryAya 3pe" bhaanvAmAM Ave, te ane e prakAraneA artha mAnIne jo evu kahevAmAM Ave ke " azarIra pratibaddha jIvane chadmastha sa` paryAya rUpe sAkSAt jANatA nathI ane sAkSAt dekhatA nathI, " teA tenA dvArA evA bhAva prakaTa thAya che zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sthAnAGgasUtre na kApi hAniriticet , atrocyate-yadi sarvabhAvena ityasya sarvaparyAyeNa ityarthaH svIkriyate, tarhi ' azarIramatibaddhaM jIvaM chamasthaH sarvaparyAyeNa na jAnAti na pazyatItyukte zarIrapratibaddhaM jIyaM tu sarvaparyAyeNa jAnAti pazyatItyarthI gmyte| na ca zarIrapratibaddha jIvam avadhijJAnI manaHparyavajJAnI ca sarvaparyAyeNa jA. nAti / ataH * sarvabhAvena ' ityasya ' sAkSAtkAraNa ' ityevArthI yuktaH / paramANu pudgalaM tu sAkSAtkAreNa avadhyAdi jJAnIjAnAtyeva, ataH-chadmasthapadenAtra avadhyAdi rahita eva grAhya iti / jinastu etAni paJca sthAnAni sAkSAtkAreNa jAnAtiityAha-' eyANi ceva' ityAdi iti ||muu0 10 // pUrvakti dharmAstikAyAdyatiriktAnapyatIndriyabhAva n jino jAnAtItyagholokodmalokavIn atIndriyAn bhAvAn pazca sthAnakatvenAha-- mUlam-aholoeNaM paMca aNuttarA mahaimahAlayA mahAnirayA paNNattA, taM jahA-kAle 1 mahAkAle 2 rorue 3 mahAjIvako sAkSAt jAnatA hai, aura sAkSAt dekhatA hai, parantu aisA artha mAnanA bhI saMgata nahIM hotA hai, kyoMki ayadhijJAnI aura manaH paryayajJAnI jIvakA zarIra pratibaddha jIvako sarvaparyAya sahita na jAnatA hai, aura na dekhatA hai, isaliye " sarvabhAva" padakA artha " sAkSAtkAra" aisAhI yahAM karanA cAhiye " sarvaparyAya " aisA nahIM karanA cAhiye ataH aisI artha saMgati meM koI doSa nahIM AtA hai, kyoMki avadhijJAna AdivAle jIva paramANu pugalako sAkSAt rUpase jAnatehI haiM / imaliye chadmastha padase yahAM avavijJAna Adise jita puruSahI lenA caahiye| jina bhagavAn to ina pAMca sthAnoMko sAkSAt rUpahIse jAnate haiM, yahI bAta " eyANi ceca" ityAdi sUtra pATha dvArA prakaTakI gaI hai |suu010|| ke te zarIra pratibaddha jIvane sAkSAta jANe che ane sAkSAt dekhe che. paraMtu e artha paNa saMgata lAgato nathI kAraNa ke avadhijJAnI ane mana:paryAya jJAnI manuSya zarIra pratibaddha jIvane sarvaparyAya sahita jANatA nathI ane dekhate nathI. tethI "sarvabhAva" padane artha ahIM "sAkSAtkAra " ja kare joie. sarvaparyAya " e artha ahIM karavo joIe nahIM tethI evI artha saMgatimAM koI deSa raheto nathI, kAraNa ke avadhijJAna AdivALe jIva paramANu pulane sAkSAt rUpe jANe ja che. tethI chadmastha pada dvArA ahIM avadhijJAna AdithI 2Dita puruSane ja grahaNa karavo joIe jinendra bhagavAna to bhA pAMye sthAnane sAkSAt 3 cha, 4 pAtane " eyANi ceva" ItyAdi sUtrapATha dvArA prakaTa karavAmAM Avela che. je sU. 10 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA rokA sthA05 u032011 adholokoyalokavartIatIndriyamAvani0 225 rorue 4 appaiTThANe 5 / uDDaloe NaM paMca aNuttarA mahaimahAlayA mahAvimANA paNNattA, taM jahA-vijae 1 vaijayaMte 2 jayaMte 3 aparAjie 4 samvaTasiddhe // sU0 11 // chAyA--adholoke khalu paJca anuttarA mahAtimahAlayAH mahAnirayAH prajJaptAH, tayathA-kAlo 1 mahAkAlo 2 rauravo 3 mahArauravaH 4 apratiSThAna: 5 / Urdhvaloke khalu paJca anuttarA mahAtimahAlayA mahAvimAnAH prajJaptAH, tadyathA-vijayo 1 vaijayanto 2 jayantaH 3 aparAjitaH 4 sarvArthasiddhaH 5 ||suu0 11 / / ___ ina pUrvokta dharmAstikAya Adise atirikta bhI atIndriya padA. rthoM ko jina bhagavAn jAnate haiM, yahI bAta prakaTa karaneke liye adholokavartI urdhvalokavartI atIndriya bhAvoMkI prarUpaNA aba sUtrakAra pAMca sthAnoMse karate haiM--'aholoeNaM paMca aNuttarA' ityAdi sUtra 11 // sUtrArtha--isa sUtrakI vyAkhyA spaSTa hai-adholokameM sAta pRthivI haiM unameM jo sAtavIM pRthivI hai, usameM pAMca anuttara bahuta bar3e vizAla mahAniraya kahe gaye haiM, unake nAma isa prakArase haiM-kAla 1 mahAkAla 2, raurava 3, mahA raurava 4, aura apratiSThAna 5, urdhvalokameM pAMca nAma anuttara mahAvimAna jo ki bahuta baDe vizAla kahe gaye haiM, unake nAma isa prakAra se haiM-vijaya 1 vaijayanta 2 jayanta 3 aparAjita 1 aura sarvArtha siddha 5 / A pUrvokta dharmAstikAya Adi sivAyanA anya atIndriya padArthone paNa jina bhagavAna jANe che. e ja vAtane prakaTa karavA mATe sUtrakAra have alekavartI ane urdhva lekavartI atIndriya bhAvenI prarUpaNA pAMca sthAnanI makSA 42 cha. " aholoeNaM paca aNuttarA " tyAha sUtrArtha-A sUtranI vyAkhyA sugama che. adhelakamAM sAta pRthvI (ratanaprabhA Adi naraka) che. temAMnI je sAtamI pRthvI che temAM pAMca anuttara (ghaNAja viza) na24pAsa mAveza cha. tamanA nAma mA pramANe cha-(1) sa, (2) mAsa, (3) 25, (4) bhArI25 bhane (5) mapratiSThAna. urvilokamAM pAMca anuttara mahAvimAne che temanAM nAma A pramANe 8-(1) pinya, (2) vaiyanta, (3) 4yanta, (4) bhapati bhane (5) sarvArthasiddha. sthA0-29 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sthAnAGgasUtre TIkA--' aholoe ' ityAdi- vyAkhyA spaSTA / navaram - adholoke saptamapRthivyAm / anuttarAH - nAsti uttaraH- utkRSTo yebhyaste sarvotkRSTA ityarthaH / sarvotkRSTatvaM tu utkRSTavedanAdisvAt, tataH paraM narakAmAvAda vA bodhyam / mahAtimahAlayAH - atimaddAntaH - ativizAlA ityarthaH / ati mahattvamAditacatuvarNA kSetrato'pyasaMkhyAtayojanatvena vodhyam / apatiSThAno yadyapi kSetrato yojanalakSapramANa eva tathApi tatratyAnAM nArakajIvAnAmAyuSo'timahattvAttasya mahattvaM bodhyamiti / evamUrdhvaloke'pi / vijJeyam, na varam Urdhvalo ke sAtAvedanAditvaM bodhyam / / sU0 11 // TIkArtha- isa sUtra kI vyAkhyA spaSTha hai, jinakI apekSA koI aura utkRSTa nahIM hotA hai, ve anuttara haiM-sarvotkRSTa haiM / sarvotkRSTatA inameM utkR TavedanAvAle hone se AI haiN| athavA inake bAda aura naraka nahIM haiM, isa kAraNa bhI inameM utkRSTatA kahI gaI hai| mahAtimahAlaya zabdakA artha ati vizAla hai| inameM ativizAlatA Adike cAroMmeM kSetrakI apekSA asaMkhyAta yojanake honese hai / apratiSThAna yadyapi kSetrakI apekSA 1 lAkha yojanakAhI hai / taba bhI vahAMke nAraka jIvoMkI Ayu ati mahAn hai, isaliye isameM isa apekSA ati mahattA kahI gaI hai| isI tarahakA kathana urdhvaloka meM bhI jAnanA caahiye| yahAM para jo mahattA prakaTa kI gaI hai vaha sAtAvedanIyakA tIvra udaya rahatA hai, ataH usase yahAM sAtabedana AdikA prakRSTa anubhava hotA rahatA hai " isa apekSAse prakaTa kI gaI hai / / sU0 11 // (6 TIkA -jenA karatAM kAI pazu utkRSTa na hoya tene anuttara athavA sarvotkRSTa kahe che. kAla, mahAkAla Adi pAMca nakAvAsAmAM utkRSTa vedanAvALA nArakone kAraNe sarvotkRSTatA samajavI athavA te narakAvAseAnI nIce bIjI koI paNa narakA nahIM hovAne kAraNe paNa temAM sarvotkRSTatA samajavI. 'mahAtimahAlaya eTale ' ati vizALa 'pahelAM cAra narakAvAse asakhyAta ceAjanapramANa hAvAne kAraNe temanAmAM kSetranI apekSAe ati vizALatA samajavI. jo ke apratiSThAna nAmaneA pAMcame narakAvAsa eka lAkha caiAjanapramANu ja che, chatAM paNa temAM nArakanuM AyuSya ati mahAna heAvAthI te dRSTie temAM sarvotkRSTatA prakaTa karavAmAM AvI che. e ja prakAranuM kathana ulAkanA pAMca anuttara vimAna viSe pazu samajavu. tyAM sAtAvedanIyanA tItra udaya rahe che. tethI te anuttara vimAnanivAsI deve sAtAvedanIya AdinA prakRSTa anubhava kare che. te kAraNe temAM sarvotkRSTatA prakaTa karavAmAM AvI che. aa sU. 11 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU012 paJcavidhapuruSasvarUpanirUpaNam 227 anuttaranarakeSu anuttaravimAneSu ca viziSTasatyA eva puruSA gacchantIti paJcavidhAna puruSAnAha-- mUlam ---paMca purisajAyA paNNattA, taM jahA-hirisatte 1 hirimaNasatte 2 calasatte 3 thirasatte 4 udayaNasatte 5 ||suu012|| chAyA-paJca puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-hI sattvaH 1 homanaH sattvaH 2 calasattvaH 3 sthirasattvaH 4 udayanasattvaH 5||suu0 12 // TIkA---' paMca purisajAyA' ityAdi-- purupajAtAni-puruSa prakArAH paJca prarUpitAni / tAnyevaha-tadyathA-hIsattvaHhiyA lajjayo satra=sthitiH-avaSTambhaH avicalatvamiti yAvat parIpaheSu yasya saMyatasya saMgrAmAdipu vA yasya saMyatetarapuruSasya saH / 1 / tathA-hImanaHsattva:hiyA-manasyeva satvaM na tu zarore, zItAdau kampAdi-vikAradarzanAd yasya saH ___ anuttara nArakoMmeM aura anuttara vimAnoM meM viziSTa zaktizAlI puruSahI jAte haiM, isaliye aba sUtrakAra pAMca prakAra ke puruSa kA kathana karate haiM--paMca purisajAyA paNNattA' ityAdi sUtra 12 // TIkArtha-puruSa jAta pAMca kahe gaye haiM jaise-hIsattva 1 hImanaH sattva 2cala sattva 3 sthira sattva 4 aura udayana sattva 5 jisa saMyatakI parISahake Ane para lajjAvaza apane saMyama bhAvase avicalatA banI rahatI hai, yaha hosatva hai, athavA saMyatase itara jisa prANIkI saMgrAma AdikoMmeM lajjAke vazase sthiratA rahatI hai, vaha ho sattva hai, lajjAse sthiti avicalatA jisakIhai aisA vaha prANI hI sattva hai| lajjAke vaza jisake anuttara narakamAM ane anuttara vimAnamAM viziSTa zaktizALI che ja jAya che. tethI have sUvakAra pAMca prakAranA puruSonuM kathana kare che. "paMca purisajAyA paNNattA" tyA:___ tha-puruSAMnA nAya prabhA pAMya 12 4aa cha-(1)I satya, (2) &ImanaH satya, (3) yasa satya, (4) sthira satya ane (5) Gyana sara5. parISaha AvI paDe tyAre je saMyata lajajAne kAraNe potAnA saMyama bhAvamAMthI calAyamAna thato nathI-avicala ja rahe che tene hIsa kahe che. athavA saMgrAma AdimAM lajajAne kAraNe je mANasa avicala rahe che tene hIsA kahe che. A rIte lajajAne kAraNe ja jenI avicalatA TakI rahI che evA jIvane hIsatva kahe che. lajajAne kAraNe jenA manamAM ja mAtra hIsava zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra8 sthAnAGgasUtre / / calasatyA-calam asthiraM satyaM yasya saH / 3 / acalasattvA-acalaM-sthiraM sattvaM yasya sH|4| tathA-udayanasattva:-ut= Urdhvam ayanaMgamanaM yasya tat udayayanam-udayagAmi pravarddhamAnamiti yAvat satvaM yasya sa iti paJcamaH 9 // 12 // anantaraM satvavAn puruSaH paJcamasaMkhyakatvena proktaH / sattvavAn puruSazca pAyo mithureveti tatsvarUpaM sadRSTAntamAha-- mUlam-paMca macchA paNNattA, taM jahA-aNusoyacArI 1, paDisoyacArI 2 aMtacArI 3 majjhacArI 5 // evameva paMca bhikkhAgA paNNattA, taM jahA- aNusoyacArI 1 jAva savyacArI 5 // sU0 13 // chAyA--pazca matsyAH prajJaptAH, tadyathA-anusrotavArI 1 pratisrotavArI 2 antacArI 3 madhyavArI 4 sarvacArI 5 / evameva paJca bhikSAkAH prajJaptAH tadyathAanusrotavArI 1 yAyat sarvacArI 5 // mU0 13 // kevala manameMhI hIsatva sthiratA rahatI hai, zarIrameM nahIM kyoMki zIta Adike samayameM zarIrameM kampAdi vikAra dekhA jAtA hai, aisA vaha prANI hImanaH satvahai / jisakA satya asthira hotA hai aisA vaha prANI cala sattva hai, jisakA sattva-bala sthira hotA hai, aisA vaha prANI acala sattva hai| aura jisakA satya pravarddhamAna hotA hai, aisA vaha prANI udayana sattva hai / sU0 12 // sattvavAn puruSa pAMca prakArakA kahA aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki sattvayAna puruSa prAyaH bhikSuhI hotA hai ataH bhikSukA svarUpa dRSTAnta. pUrvaka pragaTa kiyA jAtA hai-'paMca macchA paNNattA' ityAdi sUtra 13 // sthiratA rahe che-zarIramAM rahetI nathI (kAraNa ke zItAdine avasara tenA zarIramA pAhi 12 na042 5 che), mApana "hamanaH satya" 3 cha. asthira satyApane "yasatya" 4 che. ratuM sat5 ( bhanAmasa) sthira hoya che evA jIvane " acala satva" kahe che. jenuM sarva praviddhamAna DAya cha, yA apane " yana satya" 3 cha. // sU. 12 // satyavAna puruSanA pAMca prakAra prakaTa karavAmAM AvyA. sAmAnya rIte bhikSu (sAdhu) ja satyavAna hoI zake che. tethI have sUvakAra dAnta sahita liin| 2135nu ni355 re cha. "paMca macchA paNNattA " tyAha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkAsthA05 u03 sU013 matsyadRSTAntena mikSusvarUpanirUpaNam 229 TIkA--'paMca macchA' ityAdi-- matsyAH paJca saMkhyakA bhavanti / tatra prathamaH-anusrotavArI-pravAhAnukUla. caraNazIlaH / 1 / pratisrotavArI pravAhasaMmukhacaraNazIlaH 2 / antacArI-pArzvacArI 3 / madhyacArI=madhyabhAge saMcaraNazIlaH 4 / tathA-sarvacArI anusrotaH pratisroto. 'ntamadhyeSu sarvatra saMcaraNazIlaH 5 / iti / itthaM dRSTAntamuktvA samprati dAntikamAha-' evameva ' ityAdi / evameva-anenaiva prakAreNa paJca saMkhyakA bhikSavo'pi bhavanti / tatra kazcit anusrotazcArI-upAzrayasamIpAt krameNa bhikSArtha caraNazIla: TIkArtha--matsya pAMca prakArake kahe gaye haiM-jaise-anusrotazcArI 1 pratisrotazcArI 2 antacArI 3 madhyacArI 4 aura sarvacArI 5 isI prakA. rase pAMca bhikSuka kahe gaye haiM jaise-anusrotazcArI 1 yAvat sarvacArI 5 / ___ jo matsya pravAha ke anukUla calaneke svabhAvavAlA hotA hai, vaha anusrotazcArI hotA hai, jo pravAhake saMmukha calaneke svabhAvavAlA hotA hai, vaha pratisrotazcArI hotA hai, jo pArca meM calaneke svabhAyavAlA hotA hai, vaha pArzvacArI hotA hai, jisakA svabhAva madhyabhAgameM saMcaraNa kara. nekA hotA hai, vaha madhyacArI hai, aura jisakA svabhAva pravAhake anu. kUla pravAhake pratikUla calanekA evaM antameM aura madhyameM calanekA hotA hai vaha sarvacArI hai, isI tarahase bhikSu bhI pAMca prakAra ke hote haiM, inameM koI eka bhikSu aisA hotA hai, jo upAzrayake pAsase hI kramazaH bhikSA karane ke svabhAvavAlA hotA hai, aisA vaha bhikSu anusrotazcArI TI -bhat2yanA nAthe prabhA pAMya 2 4aa cha- (1) manuskhotayArI, (2) pratitotayArI, (3) mantayArI, (4) madhyayArI bhane (5) sarpayArI. e ja pramANe bhikSukanA paNa anusrotacArI Adi pAMca prakAra kahA che. je matsya pravAhanA vaheNanI dizAmAM ja cAlavAnA svabhAvavALa hoya che, tene anusrotacArI kahe che. je matsya pravAhanA vaheNanI virUddhanI dizAmAM cAlavAnA svabhAvavALA hoya che tene pratistrotacArI kahe che. je pravAhanI bAjumAM cAlavAnA svabhAvavALo hoya che, tene antacArI kahe che. je masya pravAhanA madhyabhAgamAM saMcaraNa karanAre hoya che, tene madhyacArI kahe che. je masya pravAhanI dizAmAM, pravAhanI sAme, pravAhanI paDakhe ane pravAhanA madhyabhAgamAM saMcaraNa karanAro hoya che tene sarvacArI kahe che. e ja pramANe bhikSuka paNa pAMca prakAra hoya che. je bhikSuka upAzrayanI najIkanA gharathI zarU karIne kamazaH anya gharomAMthI zikSA prApta karanAra hoya che tene anu. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sthAnAGgasUtre 11 pratisrotavArI-dAdArabhya upAzrapasamIpaM yAvat krameNa bhikSArtha sevaraNazIlaH 2 / antacArI-pArthakSetreSu mikSArtha saMcaraNazIla: 3 / madhyacArI kSetramadhye yo bhikSArthaM carati saH 4 / tathA sarvacArI-bhikSArthaM sarvatra carati yaH saH 5 iti 13 / / bhikSoradhikArAt samprati bhikSuvizepAna vanIpakAnAha-- mUlam--paMca vaNImagA paNNatA, taM jahA--atihivaNImae, 1 kiviNavaNImae 2, mAhaNavaNImae 3, sANavaNImae 4, samaNavaNImae 5 // sU0 14 // chAyA-paJca banIpakAH prajJaptAH, tadyathA-atithivanIpakaH 1, kRpaNa banIpakaH, 2 brAhmaNavanIpakaH 3. zvaghanIpakaH 4, zramaNavanIpakaH 5 // 10 14 // kahA gayA hai, jo mikSu dUrase lekara upAzrayake samIpa taka kramazaH bhikSA karane ke svabhAvavAlA hotA hai, aisA vaha bhikSu pratisrotazcArI hotA hai, jo AjUbAjUke gharoM meM bhikSA karaneke svabhAvayAlA hotA hai, aisA vaha bhikSu madhyacArI hai, tathA jo bhikSu bhikSAke liye sarvatra phiratA hai, aisA vaha bhikSu sarvacArI hai // sU0 13 // bhikSuke adhikArako lekara aba sUtrakAra bhikSu vizeSa jo canI. paka haiM, unakA kathana karate haiM-'paMca vaNImagA paNNattA' ityAdi TIkArtha-vanIpaka zabdakA artha yAcakahai, aise ye vanIpaka pAMca prakArake kahe gaye haiM, jaise-atithi banIpaka 1 kRpaNa canIpaka 2 brAhmaNa srotacArI kahe che. je bhikSu dUranA gharathI zarU karIne kamazaH upAzrayanA samI. panA gharodhAMthI bhikSA prApta karanArA hoya che tene pratisrotacArI kahe che. je bhikSa upAzrayanI AsapAsanA gharomAMthI bhikSAcaryA karanAre hoya che tene antacArI kahe che, je bhikSu gAmanI madhyanA gharomAM bhikSAcaryA karanAra hoya che tene madhyacArI kahe che. je bhikSu bhikSAprApti mATe sarvatra phare che tene sarvacArI kahe che. je sU. 13 che AgalA sUtramAM bhikSunA pAMca prakAranuM kathana karavAmAM AvyuM. have sUtrakAra vanapaka (yAcaka) nAmanA bhikSuvizeSanuM nirUpaNa kare che. "paMca vaNImagA paNNattA" chatyAha vanI paka" eTale yAcaka. evA vanapakanA nIce pramANe pAMca prakAra 4aa cha-(1) tithi panI54, (2) 455 panI54, (3) mAjhaY 454, (4) nA54 bhane (5) zrama panI54. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA05 u03 2014 vanIpakasyarUpanirUpaNam 231 rokA--'paMca vaNImagA' ityAdi-- vanIpakAH-vanvate yAcante ye te-yAcakA ityarthaH / svabhaktAn prazaMsAdibhi dardAnAbhimukhakArakA ityarthaH / te ca paJcavidhAH prajJaptAH / tAnebAha-tadyathA-atithi canIpaka:-bhojanakAle upatiSThamAno'tithiH- so'tithidAnaprazaMsayA svabhaktAd dAturAhArAdikaM yAcate'taH so'tithivanIpaka ityucyate / atithidAnaprazaMsA yathA-- " pAeNa deilogo, uvagArisu parijiesu jusiesu / jo puNa addhAkhinnaM atihiM pUei taM dANaM // 1." chAyA-prAyeNa dadAti lokaH upakAribhyaH pricitebhyojussttebhyH| ___ yaH punaradhvakhinnamatithi pUjayati tadAnamiti // 1 // vanIpaka 3 zvavanIpaka 4 aura zramA canIpaka 5 joprazaMsA Adi dvArA apane bhaktoMko dAnake abhimukha karanevAle hote haiM ve banIpaka haiN| inameM jo vanIpaka bhojana kAlameM AtA hai, aura atithi dAnakI prazaM. sAse apane bhakta dAtAse AhAra AdikI yAcanA karate haiM, aisA vaha yAcaka atithivanIpaka hai atithi dAnakI prazaMsA isa prakArase hai "pAeNa dei logo ityAdi / loka prAyaH upakArIke liye yA paricitajanake liye yA sevA karane bAleke liye jo kucha banatA hai, vaha detA hai para vaha dAna nahIM hai, para dAna vahI hai jo mArgase calakara Aye hue khinna atithijanake liye pratyupakAra kI AkAGkSA kiye cinA AhArAdi detA hai, kRpaNadhanIpaka jeo prazaMsA Adi dvArA pitAnA bhaktane dAna karavA prere che, temane vanIpaka' kahe che. je vanapaka bhajana karavAne samaye AvIne atithidAnanI prazaMsA karIne dAtA pAsethI AhAradinI yAcanA kare che, te vanIpaka (yAcaka) ne "atithi vanapaka" kahe che. atithidAnanI prazaMsA A pramANe 42vAmA mAvI cha. " pAeNa dei logo" tyA: sAmAnya rIte te leke upakArIjanone athavA paricitajanene athavA pitAnI sevA karanAra lekane kaMIne kaMI Ape che yathAzakti madada kare che. parantu A prakAranI madadane dAna kahI zakAya nahIM. dAna te tene ja kahI zakAya ke je kaMI paNa prakAranA prayupakAranI AkAMkSA vinA ApavAmAM Ave che. AMgaNe AvIne UbhelA kaI duHkhI ane ajANyA atithine je AhA. rAdinuM dAna karAya che tene ja sAcuM dAna kahe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sthAnAGgasUtre kRpaNavanIpaka:-kRpaNo daridraH, sa eva vniipkH| yohi svasya dAridrayAkhyAnapurassaraM svasmai dIyamAnaM dAnaM prazaMsati sa kRpaNavanIpakaH / kRpaNadAnaprazaMsA yathA " kiviNesu dummaNesu ya, abaMdhavAyaMki juNgiyNgesu| pyAhijjeloe, dANapar3AgaM haraideto // 1 // chAyA-kRpaNebhyo durmanobhyazca avAndhavAtaGkivyaGgitAGgebhyaH / pUjArha loke dAnapatAkAM harati dadat // 1 // iti / brAhmaNavanIpaka:-yo hi brAhmaNAya dIyamAna dAnaM prazaMsana bhikSartha carati sH| brAhmaNadAnaprazaMsA yathA-- "logANuggahakarisu, bhUmIdevesu bahuphalaM dANaM / apiNAma babhabaMdhusu, kiM puNa chakkammanirayANaM // 1 // " ve haiM, jo apanI daridratAke prakAzanapUrvaka apane liye diye jA rahe dAnakI prazaMsA karatA hai / kRpaNadAnakI prazaMsA isa prakArase hai___"kiviNesu dummaNesu ya" ityAdi / jinakA koI pandhu nahIM hai, AtaGkase jo sadA yukta bane rahate haiM, zarIra jinakA upAGga Adise rahita ho rahA hai, aise kRpaNa duHkhita janoMke liye jo detA hai,vaha apanI dAna patAkAko isa lokameM phaharAtA hai| jo vanIpaka brAhmaNake liye diye jAte dAnakI prazaMsA karatA huA bhikSAke liye bhramaNa karatA hai, vaha brAhmaNa vanIpaka hai, brAhmaNa dAna prazaMsA isa prakArase hai-" logANuggahakArisu" ityAdi / lokakA anugraha karanevAle bhUmideyoMmeM brAhmaNo meM diyA gayA dAna je yAcaka pitAnI dInatA prakaTa karIne dAtA pAse dAna mAge che ane pitAne ApavAmAM AvatA dAnanI prazaMsA kare che tene "kRpaNa vanapaka" kahe cha. pahananI prazasA mA pramANe 4rI cha-" kiviNesu dummaNesu ya" ityAdi. jemane keI badhu nathI, jeo sadA AtaMkathI yukta ja rahyA kare che. jemanuM zarIra upAMga AdithI rahita hoya, evA kRpaNa duHkhitajanone je mANasa dAna Ape che, te pitAnI yazapatAkAne A lekamAM pharakAve che. je vanIka (yAcaka) brAhmaNane apAtA dAnanI prazaMsA karI karIne dAtA pAsethI dAnanI yAcanA kare che tene brAhmaNa vanapaka kahe che. brAhmaNane apAtA dAnanI A pramANe prazaMsA karavAmAM Ave che. " logANuggahakArisu" tyaahlekenuM kalyANa karanAra bhUdene (brAhmaNe ne) ApavAmAM AvatuM dAna zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzA TIkA sthA. 5 u.3 sU. 14 vanIpakasyarUpanirUpaNam 233 chAyA--lokAnugrahakAriSu bhUmideveSu bahuphalaM dAnam / __ api nAma brahmabandhuSu kiM punaH paTkarmanirateSu / 1 / / iti / brahmabandhavaH janmanA brAhmaNA na tu krmnnaa| tathA-zvavanIpaka:-zvArtha vanIpakaH / zvabhyo doyamAnasya dAnasya prazaMsA yathA" aviNAma hojja sulabho, goNAINaM taNAi AhAro / chicchikArahayANaM, na hu sulabho hojja suNayANaM / / 1 / / kelAsabhavaNA ee, gujjhagA AgayA mahi / / caraMti jakkharUveNaM, pUyA'pUyA hiyA'hiyA // 2 // " chAyA--api nAma bhavet sulabho gavAdInAM tRNAdirAhAraH / chicchIkArahatAnAM na khalu mulabho bhavet zunakAnAm // 1 // kailAsabhavanAdete guhyakA AgatA mahIm / caranti yakSarUpeNa pUjitA apUjitA hitA ahitAH // 2 // iti| bahuta phalabAlA hotA hai, jaba aisI bAta hai to phira SaTkarma nirata brahmabandhumoMmeM diye gaye dAnakI bAtahI kyA kahanI ? yahAM brahmapandhuse jo janmase brAhmaNa hai, karmase nahIM aisA brAhmaNa liyA gayA hai| ___jo kuttoMke liye vanIpaka hotA hai, vaha zvavanIpaka hai, vaha kuttoMke liye diye gaye dAnakI prazaMsA isa prakAra se karatA hai-"aviNAma hojja sulabho" ityaadi| ___ gayAdikoM ke liye to tRNAdikA AhAra sulabha hotA hai, parantu chichIkArase hata hue kuttoMko AhAra sulabha nahIM hotA hai, ye kutte, kailAsabhavanase Aye hue guhyaka-deva vizeSa haiN| ye yakSarUpase pRthvI ghaNuM ja phaladAyI gaNAya che. te pachI pakarma nirata brahmabaMdhuone arpaNa karAtAM dAnanA phaLanI te vAta ja zI karavI ! ahIM bhUdeva pada janme brAhmaNa kame brAhmaNa nahIM evA brAhmaNanuM vAcaka che. ane "brahmabandha" pada janme paNa brAhmaNa ane kameM paNa brAhmaNanuM vAcaka che. je vanapaka katarAone nimitte apAtAM dAnanI prazaMsA kare che tene zvavanIpaka' kahe che. kUtarAne mATe apAtAM dAnanI A pramANe prazaMsA karavAmAM Ave che. gAyaAdine te ghAsacAro Adi AhAra saraLatAthI prApta thAya che, paraMtu jenA pratye leke napharatathI juve che ane jene lake haDadhUta kare che evA kUtarAone te AhArapra pti durlabha thaI paDe che. te kUtarAo kailAsa bhavanamAMthI AvelA guhyake (devavize ) che. teo yakSa rUpe bhUmipara saMcaraNa sa-30 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sthAnAGgasUtre gutyakA:-devavizeSAH / ete pUjitAH-bhojanAdinA satkRtA hitAya, apU jitA ahitApa bhavantIti bhAvaH / tathA-zramaNavanIpakaH -nirmanthazAkyatApasa. gairikAjIyakarUpaH paJcavidhaH apaNaH / tatra-nigrantho vanIpako na bhavati / zAkyAdaya eva yanIpamA ucyante / tatra zAkyazramaNavanIpakadAnaprazaMsA yathA-- " bhuti citta sammaTiyA va kAruNiya dANaruiNo ya / avikAmagaddabhesu vi na nassae kiMpuNa jaIsu // 1 // chAyA--bhuJjanti citrakarma sthitA iva kAruNikA dAnarucayazca / api nAma kAmagardabheSu api na nazyati kiM punaryatiSu // 1 // iti / kAmagardabhA:-viSaya lolupAsteSu dattaM dAnamapi na nazyati kiM punaryatiSu dattam eyameva tApasavanIpakAdi dAnaprazaMsA'pi agamyeti / sU0 14 // para calate rahate haiM / bhojanAdise jo inakA satkAra karatA hai, vaha usake hita ke liye hotA hai, aura jo inakA satkAra nahIM karatA hai, vaha usake Ahitake liye hotA hai| zramaNavIpaka-nirmantha, zAkya, tApasa, gairika aura AjIvakake bhedase pAMca prakArakA hai, inameM jo nimrantha hotA hai, vaha vanIpaka nahIM hotA hai, kintu jo zAkya Adi hote haiM, ve hI vanIpaka kahalAte haiN| inameM zAkya zramaNa vanIpaka dAna prazaMsA isa prakAra se hai-" bhujati cittakammaDiyA" ityaadi| jo prANI viSayoM meM lolupa haiM, unameM diyA gayA dAna bhI java naSTa nahIM hotA hai, to phira pati janoM meM diyA gayA dAna niSphala kaise ho sakatA hai| isI prakArase dAnako prazaMsA jAnanA cAhiye ||tuu0 14 // karatA rahe che. bhejanAdi vaDe temane satkAra karanAranuM kalyANa thAya che, ane temane bhejanAdi vaDe tRpta nahIM karanAranuM ahita thAya che. apanI5nA pAMya 2 cha-(1) niya , (2) 4ya, (3) tA5sa, (4) ra mane (5) 2054. tamAthI re ni DAya che, to panI54 hitA nathI, paraMtu zAkya Adi ja vanapaka heya che. zAyazramaNa vanapakane apAtAM dAnanI prazaMsA A pramANe karavAmAM AvI che. " bhujati cittakammaTriyA, tyAha viSaya lelupa manuSyane devAmAM Avela dAna paNa je naSTa thatuM nathI, te yatione apAtAM dAnanI to vAta ja zI karavI ! A prakAranI dAnanI prazaMsA samajavI. sU. 14 che zrI sthAnAMsUtra :04 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU0 5 acelasya prazasAsthAnanirUpaNama 235 anantaramatre paJcavidho banIpakaH proktaH / sa ca sAdhyAbhAso na tu sAdhuH / sAdhuzca acela eva bhavatIti acelatyasya paJca prazaMsA sthAnAni prAha-- mUlam -paMcahiM ThANehiM acelae pasatthe bhavai, taM jahAappApaDilehA 1, lAghathie pasatthe 2, rUve vesANie 3, tave aNuNNAe 4, piule iMdiyaniggahe 5 // sU0 15 // chAyA-pazcamiH sthAnaracelakA prazasto bhavati tadyathA-alpA pratilekhA 1,lAghavikaprazastam 2,rUpaM vaizvAsikam 3, tapaH anujJAtam 4, vipula indriya nigrahaH 5 / 15 / ____TIkA--'paMcahiM ThANehi ' ityAdi-- avelaka:-na santi celAni-vastrANi yasya saH / sa ca jinakaripakasthapirakalpikabhedena dvividhH| tatra jinakalpikasyAcelatvaM celAbhAvAdeva / sthavira. kalpikastu atyalpamUlyakaparimitajINamalina-vastradhArakaH / acelakatvaM cAsya anantara sUtra meM jo pAMca prakAra ke vanIpaka kahe gaye haiM, so vanIpaka sAdhyA bhAsarUpa hote haiM, sacce sAdhu nahIM hote haiN| kyoMki satya sAdhu jo hotA hai, vaha to acelahI hotA hai, isaliye aba sUtrakAra acelatAke pAMca prazaMsA sthAnoMkA kathana karate haiM paMcahi ThANehiM acelae ityAdi sUtra 15 // TIkArtha--jisako vastra nahIM hote haiM, yaha acelaka hai, yaha acelaka jina kalpika aura sthavirakalpikake bhedase do prakArakA hotA hai, inameM celake abhAvase jinakalpikameM acelatA hai| tathA jo sthavirakalpika haiM, unameM jo acelatA AtI hai, vaha atyalpa mUlyavAle pari. AgalA sUtramAM vanapakanA pAMca prakAranuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. te vanapaka sAcA sAdhu hatA nathI-teo te sAdhu hevAne bhAsa ja karAve che. sAce sAdhu te acela (vastrarahita) ja hoya che. tethI have sUtrakAra acetanA pAMca prazaMsAsthAnuM kathana kare che. " paMcahi ThANehi acelae " tyAle jemane vastra hatAM nathI temane alaka kahe che. te alakanA nIce prabhArI ne 2 4aa che-(1) CRABleus mane (2) sthavira li5. yesa (va) nA abhAvane lIdhe jinapikamAM alatA kahI che. sAvira kalipakamAM apamUlavavALAM, parimita, jIrNazIrNa ane malina vastro dhAraNa karavAne zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 sthAnAGgasUtre tathAvidhavastradhArakatyAdeva / ayaM ca sadorakamukhavastrikA rajoharaNaprabhRti trividhA yupakaraNadhArakaH / so'yamacelakaH paJcabhiH sthAnaiH prazasta prazaMsanIyo bhavati tIrthakaragaNadharAdibhiH / tAnyeSa sthAnAnyAha-tadyathA-alpA pratilekhA-pratilekhyopadheH svalpatvasadbhAvAd alpaM pratilekhanam / itthaM ca na teSAM svAdhyAyAdau pratighAto bhavatIti bodhyam / iti prathamaM sthAnam 1 / lApavikaM prazastam-prazastam-anindhaM yathAsyAttathA lAghadhikam-laghorbhAto lAghavaM tadeva lAghavikaM dravyato bhAvatazca / iti dvitIya sthAnam 2 / rUpaM vaizvAsikam-rUpam sadorakamukhacastrikArajoharaNAdidhAraNalakSaNaH sAdhu vepaH, vaizvAsikam-vizvAsotpAdakam niloMmita jIrNazIrNa malina vastroM ke dhAraNa karanese AtI hai / yaha sthavirakalpika sadorakamukhavastrikA evaM rajoharaNa Adi vividha upakaraNakA dhAraka hotA hai, aisA vaha acelaka pAMca sthAnoMple prazasta prazaMsanIya tIrthakara gaNadharAdikoM se kahA gyaahai| ve pAMca sthAna isa prakArase haiM-eka alpA pratilekhA 1 dUsarA-prazasta lAvadhika 2 tIsarA-vaizvAsika rUpa 3 caudhA-anujJAtatapa 4 evaM pAMcavAM-vipula indriya nigraha 5 / / pratilekhana karane yogya jo unake pAsa upadhi hotI hai, vaha atyalpa hotI hai, isaliye unakA pratilekhana karma bhI alpa hotA hai, ataH unheM svAdhyAya Adi karane meM pratighAta nahIM hotA hai, isa prakArakA yaha prathama sthAna hai, dravya aura bhAvakI apekSA laghutAkA honA yaha prazasta lApacika hai| aisA yaha dvitIya sthAna hai| sadoraka mukhavakhikA evaM rajoharaNa AdirUpa jo sAdhuveSa unakA hotAhai, vaha nimitAkA kAraNe acalatA samajavI. te sthavirakalipaka sAdhu be saderaka muhapatI, raharaNa Adi trividha upakaraNane dhAraNa karanArA hoya che. evA te alakane tirtha karIe ane gaNudharee nIcenAM paMca kAraNone lIdhe prazasta kahyAM che- (1) mA pratimA, (2) prazasta mAvi, (3) vaizvAsi5 35, (4) anu. jJAta tapa ane (5) vipula indriya nigraha, tenI pAse pratilekhana karavA lAyaka je upAdhi hoya che, te ati alpa heya che. tethI tenI pratilekhanA karavAnuM kAma paNa alpa ja hoya che, tethI tene svAdhyAya Adi karavAmAM pratighAta thato nathI. A prakAranuM A prathama sthAna che. bIjuM sthAna-dravya ane bhAvanI apekSAe laghutAne saddabhAva hovo tenuM nAma prazasta lAivika che. trIjuM sthAna-sadaraka muhapattI, rajoharaNa Adi rUpa tene je veSa heya che te nirlobhatAne sUcaka hovAthI anya lekamAM vizvAsotpAdaka thaI paDe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sudhA TIkA sthA05303 sU016 utkaTAnAM paJcabhedanirUpaNam 237 bhatAsUcakatyAditi tRtIya sthAnam 3 / tapA=zarIropakaraNasaMgopanarUpam anujJAtatIrthakarAnumoditaM syAditi caturyam 4 / tathA-vipula indriyanigrahaH-indriyANAM nigraho-niyamanaM vipulo-mahAn bhavet , pratikUlazItavAtAtapAdi sahanAditi paJcamaM sthAnamiti 5 / acelakaviSaye vizeSajijJAsumiruttarAdhyanayasUtrasya dvitIye'dhya. yane trayodazagAthAyA matkRtA priyadarzinI TIkA'valokanIyeti // mU0 15 // indriyanigrahaM ca sattvotkaTA eka kartuM prabhavantIti utkaTAnAM paJca bhedAnAha mUlam ---paMca ukkalA paNNattA, taM jahA-daMDukkale 1 rajjukale 2 taNukale 3 desukale 4 savvukale 5||suu0 16 // - chAyA--pazca utkaTAH prajJaptAH, tadyathA-daNDotkaTo 1 rAjpotkaTaH 2 stanyotkaTaH 3 dezotkaTaH 4 sayotkaTaH 5 // sU0 16 // sUcaka honese vizvAsotpAdaka hotA hai / aisA yaha tRtIya sthAna hotA hai| zarIra aura upakaraNakA saMgopanarUpa jo tapa hai, ki jise ve karate haiM, vaha tIrtha karAdi dvArA anumodita hotA hai / aisA yaha caturtha sthAna hai / tathA unakA jo indriyoM ko nigraha hotA hai, vaha mahAna hotA hai, kyoMki pratikUla zIta, vAta, Atapa Adiko ve sahana karate haiM, aimA yaha pAMcavAM sthAna hai / acelakake viSayameM vizeSa jAnane ke abhilASi. yoMko uttarAdhyayana sUtrake dvitIya adhyayana meM Agata 13 cI gAthAkI priyadarzinI TokA dekhanI cAhiye ||suu0 15 // indriyAMkA nigraha ve hI kara sakate haiM, jo utkaTa hote haiM, ataH aba sUtrakAra utkaToMke pAMca bhedoMkA kathana karate haiM'paMca ukkalA paNNattA' ityAdi sUtra 16 // cothuM sthAna-zarIra ane upakaraNanA saMgepana rU5 je tapa teo kare che, te tirthaMkarAdi dvArA anudita che pAMcamuM sthAna-teo indriyane ja nigraha kare che. pratikULa TADha tApa, pavana Adi teo sahana kare che. alakanA viSayamAM vadhu mAhitI meLavavAnI jijJAsAvALA pAThakae uttarAdhyayana sUtranA bIjA adhyayananI 13 mI gAthAnI mArA dvArA lakhAyelI priyadarzinI TIkA vAMcI javI. sU. 15 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 TIkA - paMca ukkalA ' ityAdi " DalayorabhedAt ' ukkalA' ityasya utkaTAH ' inicchAyA / utkaTAH= prakRSTAH paJcasaMkhyakAH prajJaptAH / tatra pratyekaM nAmato nirdizati tadyathA-daNDoskaTaH- daNDaH - AjJA aparAdhe sati damanaM vA utkaTaH = prakRSTaH - prabalo yasya sa tathA / daNDena vA utkaTo daNDotkaTa iti // 1 // evaM rAjyotkaTa stenyotkaTAdidhvapi bodhyam / tatra - rAjya = prabhutvam / stainyam=cauryam / deza: - prasiddhaH | sarva = daNDAdi samasram / iti / utkala iticchAyA pakSetu ' daNDotkalaH ' ityAdi " 1 Mang 8 6 TIkArtha-- pAMca prakAra ke utkaTa kahe gaye haiM, jaise- daNDotkaTa 1 rAjpotkaTa 2 stainyotkaTa 3 dezotkaTa 4 aura sarvotkaTa 5 Da aura la meM abheda hone se " ukkala " isakI saMskRtacchAyA utkaTa aisI hotI hai| utkaTa zabdakA artha prakRSTa hai / ye prakRSTa daNDotkaTa Adike bheda se pAMca prakAra ke kahe gaye haiM-daNDa nAma AjJA hai, athavA aparAdhake hone para damana karanA isakA nAma daNDa hai, yaha daNDa jisakA prabala hotA hai vaha daNDotkaTa hai, athavA jo daNDase utkaTa hotA hai, vaha daNDotkaTa hai / isI tarahakA kathana rAjyotkaTa sTainyotkaTa Adike sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / rAjya nAma prabhutAkA hai, aura stainya nAma corIkA hai, deza prasiddha haiN| tathA daNDAdi samastase jo utkaTa hotA hai, vaha sarvokaTa hai / 66 " kI jaba saMskRta chAyA ukkala utkala " aisI hogI 66 dz sthAnAGgasUtre - je jIvA utkaTa hoya che tee ja indriyAnA nigraha karI zake che, tethI have sUtrakAra utkaTAnA pAMca bhedenuM nirUpaNa kare che. "paMca ukkalA paNNatta / " tyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 04 pAMca prakAranA utkaTa kahyA che. te prakAre nIce pramANe che--(1) daDA(44, (2) rAjyot38, (3) stainyAtuTa, (4) hezotTa ne (4) sapeTa. "u" bhane 'la' bhI aleha hovAthI " ukkala " nI saMskRta chAyA utkaTa thAya che. utkaTa zabdane atha prakRSTa thAya che. te prakRSTanA IMDAtkaTa Adi pAMca prakAra kahyA che. daDa eTale AjJA. athavA aparAdha thaI jAya tyAre damana karavuM tenuM nAma daMDa che te daMDa jenA pramala hAya che tene dAtkaTa kahe che. athavA je daMDanI apekSAe utkaTa hoya che tene daTAtkaTa kahe che. e ja prakAranuM kathana rAjyeAkaTa, svainyeAtkaTa AdinA viSe paNa samajavuM, rAjya nAma prabhutAnuM che ane cArIne sainya kahe che. deza zabda jANItA che. tathA dAdi samastanI apekSAe je utkaTa hAya che, tene satkaTa kahe che. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU017 paJcavidhasamitinirUpaNam chaayaa| utkalatItyutkala:=pravRddha ityarthaH / daNDa utkalo yasya saH, daNDhena yA utkala iti vigrahaH / evaM rAjyotphalAdiSyapi vigraho bodhya Iti // sU0 16 / / ___utkaTo'nantarasUtre paJcavidhaH proktaH / sa cAsaMyata eva / saMyatastu samitimireva utkaTo bhavatIti paJcavidhAH samitIH prAha mUlam-paMca samiIo pnnnnttaao| taM jahA-IriyAsamiI 1 bhAsAsamiI 2 jAva pariTThAvaNiyAsamiI 5||suu0 17 // chAyA-pazca samitayaH prajJaptAH / tayadhA-IryAsamitiH 1 bhASAsamitiH 2 yAvat pariSThApanikAsamitiH 5 // mU0 17 // TIkA-paMca samiIo' ityAdi samitayaH-samyak ekIbhAyena itayaH pravRttayaH, zobhanakAya prinnaamytthessttaa| to isa pakSameM utkala zabdakA artha pravRddha hotA hai, isa taraha daNDase jo utkala hai, vaha athavA daNDa jisakA utkala hai, vaha daNDotkala hai| isI tarahase rAjyotkala AdimeM bhI vigraha jAnanA caahiye| sU0 16 / isa anantara stra meM jo yaha utthara pAMca prakArakA kahA gayA hai, vaha asaMyatahI hotA hai, tathA jo saMyata hotA hai, vaha to samiti A. disehI utkaTa hotAhai, ataH aba sUtrakAra pAMca samitiyoM kA kathanakarate haiM ____ 'paMca samiIo paNNattAo' ityAdi sUtra 17 // TIkArtha-samitiyAM pAMca kahI gaIhaiM jaise-IryAsamiti bhASAsamiti 2 yAvatpariSThApanikA samiti 5 ekIbhAvase jo pravRttiyAM unakA nAma samiti hai, zobhana ekAgra pariNAmavAle kI jo ceSTAe~ haiM, ve "ukala" mA pahanI sakRta chAyA " utkala" sepAmA bhAve, to tanA artha " pravRddha thAya che. te tenA daMDekala, rAjyakala Adi pAMca prakAro paDe che. daMDanI apekSAe je ukala che tene athavA jene daMDa utkala che tene daDeskala kahe che. e ja pramANe rAjyakala Adi viSe paNa samAyu: // sU. 16 // AgalA sUtramAM je pAMca prakAranA utkaTa kahyA teo asaMyata ja hoya che. saMyata samiti AdinI apekSAe ja utkaTa hoya che. tethI have sUtrakAra pAMya samitimAna 4thana 2 cha. "paMca samiI o paNNatAo" tyA samiti paya 4hI -(1) yA samiti, (2) mApAsamiti, (3) meSa samiti, (4) RELA His bhAtra nikSepa samiti mane (5) pari. kApanikA samiti. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 240 sthAnAGgasUtre ityarthaH, tAH pazca prajJaptAH / tA eva samitIH prAha-tadyathA-IryAsamitiH-IraNam I-gamanaM tatra samitiH samyak prvRttiH| IyA~samiti nIma jIvarakSArtha purato yugyamAtrabhUbhAganyastadRSTinA gamanam / tathA-mApAsamitiH-bhApaNaM bhASAvANI, tasyAM samitiH / bhASAsamiti ma sAvadhaparihArapUrvakaM niravadyahitamitAsandigdhArthabhASaNam , yAvacchabdAt-eSaNAsamitirAdAnabhANDAmatranikSepaNA. samitizca grAhA / tatra-eSaNAsamitiH-eSaNameSaNAntasyAM samitiH / eSaNAsamiti nIma dvAtriMzadopavarjanena bhaktAdigrahaNe pravRttiH / tathA-AdAnabhANDAmatranikSepaNAsamitiH-bhASDAmatrayorAdAne grahaNe nikSepaNe sthApane ca samitiH samitiyAMhaiM, ye samitiyAM IryAsamiti Adike bhedase pAMca prakArakI kahI gaIhai, unameM se jo sAdhu gamanameM samyaka pravRtti karatAhai aisI usakI vaha mavRtti iiryaasmitihai| isa IryAsamiti meM pravRtta huA sAdhu SaDjIvanikA. pake rakSAke nimitta yugyamAtra (jhusarA pramANa) bhUbhAgakA nirIkSaNa karatA huA Age 2 calanA hai / sAvadya vacanake parihArapUrvaka niravadya hitamita evaM asaMdigdha arthakA kathana karanA hitamita priya vacana bolanA isakA nAma bhASAsamiti hai / yahAM yAvat zabdase "eSaNAsamiti AdAnabhANDamAtranikSepaNa samiti" ina do samitiyoMkA grahaNa huA hai| 42 doSa rahita AhAra ke grahaNameM jo pravRttihai vaha eSaNAsamiti hai bhANDa evaM pAtrake lene meM aura dharane meM jo suprati lekhanA evaM supamArjanA Adi yatavApUrvaka pravRtti hai. yaha AdAna bhANDamAtranikSepaNA samiti jatanA pUrvakanI je pravRttio che temanuM nAma samiti che. athavA zobhana ekAgra pariNAmavALAenI je pravRttio che, temanuM nAma samiti che. cAlatI vakhate janatApUrvaka cAlavuM, jIvahiMsA na thAya evI rIte cAlavuM, evI gamananI samyak pravRtti karanAra sAdhunI te pravRttine Isamiti kahe che. jIvarakSA mATe sAdhue cAlatI vakhate yugya pramANa (dhUMsarI pramANa ) bhUminuM nirIkSaNa karatAM karatAM AgaLa cAlavuM joIe. sAvadya vacananA pariyApUrvaka nirava, hita, mita ane asaMdigdha vacana bolavuM tenuM nAma bhASAsamiti che. 42 thI rahita AhAra grahaNa karavAnI sAdhunI je pravRtti che tene eSaNa samiti kahe che. bhAMDa (pAtra) ane mAtrane letI vakhate ane mUkatI vakhate je supratilekhana ane sukamArjana Adi pUrvakanI pravRtti thAya che, tene "AdAna bhADAtra nikSepaNa samiti" kahe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 - - - sughA TIkA sthA.5 u. 3 sa.18 joyasvarUpanirUpaNam supratilekhitasupramArjitAdikrameNa pravRttiH / tathA-pariSThApanikAsamiti:-uccA. rasyapurIpasya, prasravaNasya-mUtrasya, khelasya= leSmaNaH, zikSANasya nAsikodbhaya. malasya, jallasya-zarIramalasya ca pariSThApanikAyAM-tyAge samitiH samyaka prattiH // sU0 17 // nirgranthAzca jIvarakSArthameva samitiyuktA bhavantIti jIvasvarUpamAha mlam --paMcavihA saMsArasamAvannagA jIvA paNNattA, taM jahA.. egidiyA jAya paMciMdiyA / egidiyA paMcagaiyA paMcAgaiyA paNNattA, taM jahA-egidie egidiesu upayajamANe egidi. ehiMto jAva paMciMdiehito yA uvayajejA, se ceva NaM egi: die egidiyattaM vippajahamANe egidiyattAe yA jAya paMciMdiyattAe vA gacchejA 2 // beMdiyA paMcagaiyA paMcAgaiyA evaM ceya / evaM jAva paMciMdiyA paMcagaiyA paMcAgaiyA paNNattA 4 // paMciMdiyA jAya gacchejA 5 // paMcavihA savyajIvA paNNatA, taM jahA--kohakasAI jAya lohakasAI akasAI / ahavA paMcavihA savyajIvA paNNattA, taM jahA-neraIyA jAya devA siddhA ||suu018|| ___ chAyA-paJcavidhAH saMsArasamApanakA jIvAH prajJaptAH, tadyathA-ekendriyA yAvat paJcendriyAH / ekendriyAH paJca gatikAH paJcAgatikAH prajJaptAH, tadyathAekendriyaekendriyeSu utpadyamAna ekendriyebhyo yAvat pazcendriyebhyo yA upapadyate, sa eva khalu ekendriya ekendriyatvaM viprajahat ekendriyatayA vA yAvat pazcandriyatayA vA gacchati 2 // dvIndriyAH pazcagatikAH pazcAgatikA evameva 3 // evaM yAvat pazcendriyAH pazcagatikAH pazcAgatikAH prajJaptAH 4, pazcendriyA yAvat gacchanti 5 / paJcavidhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-krodhakaSAyiNo yAvat lobha hai, evaM malamUtrake zleSmA zivANa-nAkake malake jalla zarIrake mailake tyAgameM jo samyaka pravRtti hai vaha pariSThApanikA samiti hai|suu0 17 // maLamUtra, kapha, zighANa-nAkamAMthI nIkaLate cIkaNo padArtha ane jala (zarIrane mela) nA tyAganI je samyapha pravRtti che tenuM nAma "parikSApanika samiti che. sU. 17 che sthA0-31 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sthAnAGgasUtre kaSAyiNaH akapApiNaH / athavA-pazvavidhAH sarvajIvAH matAH, tadyathA-nairayikA yAvat devAH siddhAH // mU0 18 // TIkA-paMcavihA' ityAdi saMsArasamApanakAH-saMsaraNaM saMsAra: nArakatiryagnarAparabhavAnubhavabhramaNalakSaNaH, taM sampaekImAyena ApanAH prAptAH, saMsArasamApanAH, ta eva saMsArasamApanakAH bhavatino jIvA ityarthaH / te ca paJcavidhAH kathitAH / paJcavidhatvamevapAha-tadyathA-ekendriyAH ekendriyajIvAH, yAvat-paJcendriyAH paJcandriyajIvAH / yAvatpadena-dvIndiyatrIndriya-caturindriyajIvA maahyaaH| ete pratyekaM paJcagatikAH paJcAgatikAzca bhavanti / tadeva pradarzayati-' egidiyA paMcagaiyA - ityAdi / ekendriyAH-eka-sparzanalakSaNam indriyaM yeSAM te tathAbhUtA jIvAH nirgandha jIvarakSAke nimittahI samitiyoMse yukta hote hai, ataH aba sUtrakAra jIvake svarUpakA kathana karate haiM 'paMcavihA saMsArasamAyannagA' ityAdi sUtra 18 // TIkArtha-nAraka niryak manuSya aura devake bhavoMkA bhoganA-unameM bhramaNa karanA isakA nAma saMsAra hai, isa saMsArako jo ekIbhAvase prAsa haiM, ve saMsArasamApannaka haiM / tAtparya yaha hai ki jo bhayavartI jIva haiM ye saMsArasamApannaka haiN| ye saMsArasamApannaka jIva ekendriya yAvat paJcendriya jIvase pAMca prakAra ke haiM / yahA~ yAvatpadase "dvIndriya, tIndriya evaM caturindriya" jIyoMkA grahaNa huA hai / ye pratyeka paMcagatika aura paMca Agatika hote haiN| yahI bAta aba sUtrakAra prakaTa karate haiM-" egi. diyA paMcagaiyA" ityAdi / jinako eka sparzana indriya hotI hai ce nirmathe jIvarakSAne nimitte ja pAMca samitiothI yukta hoya che, tethI have satrakAra chavanA svarUpanuM kathana kare che. "paMcayihA saMsArasamAvannagA" tyAdi TIkArtha-nAraka, tiryaMca, manuSya ane devanA bhane bhegavavA te bhavomAM bhramaNa karavuM tenuM nAma saMsAra che. jeo A saMsAramAM uparyukta kaMI paNa gatinuM jIvana jIvI rahyA che temane saMsAra samApannaka kahe che. eTale ke bhavavata jIvone saMsAra samApaka kahe che. temanA ekendriyathI laIne paMcendriya paryatanA pAMca bheda kahyA che. te pratyeka paMcagatika ane paMca Agatika hoya 7. se yAta sUtrA2 va 548 43 che." egidiyA paMcagaiyA "tyAhi je jIvene eka mAtra sparzendriyane ja saddabhAva hoya che, temane eke zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU0 1. jIvasvarUpanirUpaNam 243 pazcagatikAH-paJcamu gatiH gamanaM yeSAM te tathA, paJcAgatikAH-pazcabhya AgatiH AgamanaM yeSAM te tadhAbhUtAzca prajJaptAH / tatra ekendriyANAM paJcAgatikatvamAhatadyathA-ekendriyeSu-ekendriyANAM madhye ekendriya utpadyamAnaH ekendriyatvena jAyamAno jIvaH e kendriyebhyo yAvat paJcendriyebhyo vA-e kendriyAdi paJcendriyAntAnAM madhye kutazcidAgatya utpadyatejAyate / itthaM paJcAgatikatvamuktvA sampati pazcagatikatvamAha-' se ceya NaM' ityAdinA / sa eva khalu ekendriyA=ya ekendriyAdeH kasmAcidapi samAgatya ekendriyatvena samutpannaH, sa eva ekendriyo jova ekendriyatvaM vipanahat-parityajan ekendriyatayA vA yAvat pazcendriyatayA vA gancha toti / evameva dvIndriyatrIndriyacaturindriyapazcendriyANAM pazcAgatikatya paJcagatikatvaM ca yodhyamiti / atha sarvajIvAnAM paJcavidhatvaM prakAradvayena pAhaekendriya jIva haiM / ye jIya paMca gatika hote haiM-pAMca gatiyoM meM jinakA gamana hotAhai ve paMca gatika haiM tathA pAMca gatiyoMse jinakA Agamana hotA hai ve paMcogatika haiM / ekendriyoM meM utpadyamAna koI jIva ekendriyase Akara, dIndriyase Akara teindriyase Akara, cauindriyase Akara aura paMcendriyase Akara isa taraha kisI bhI indriyavAle jIvoMmeMse Akara-ekendriya jIvarUpase utpanna ho sakatA hai| isI tarahase ekendriya jIya marakara ekendriya jIyase lekara paJcendriya jIyoM takameM utpanna ho sakatA hai| arthAt ephendriya jIva marakara ekendriya rUpase bhI utpanna ho sakatA hai, yAvat vaha paMcendriya rUpase bhI utpanna ho sakatA hai| isI tarahase dvIndriya jIya, teindriya jIva, cauindriya jIva aura paMcendriya jIva inameM bhI paMca AgatikatA aura paMca gatikatA jAnanI cAhiye " paMcavihA snyndriya jI kahe che. teo paMcagatika hoya che ane paMcAgatika hoya che. pAMca gatiomAM jemanuM gamana thAya che, te jIne paMcagatika kahe che. pAMca gatiomAM jemanuM Agamana thAya che temane paMcAgatika kahe che. eke. ndrimAM utpanna thate jIva ekendrimAMthI hIndriyamAMthI, vindrimAMthI, caturindriyamAMthI ke paMcendrimAMthI, A rIte pAMca prakAranA jIvomAMthI AvIne ekendriya jIva rUpe utpanna thaI jAya che. e ja pramANe ekendriya jIva marIne ekendriyathI laIne paMcendriya paryantanA jIvamAM utpanna thaI jAya che. eTale ke ekendriya jIva marIne e kendriya jIva rUpe paNa utpanna thAya che. dvIndriya jIva rUpe paNa utpanna thAya che, trIndriya, caturindraya athavA paMcendriya jIvarUpe paNa utpanna thAya che. e ja pramANe hIndrimAM, trIndrimAM, catu rindrimAM, ane paMcendrimAM paNa paMca gatikatA ane paMca AgatiktA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 sthAnAGgasUtre 'paMcavihA sadhyajIvA' ityAdi / nAyikA 1 yAvat , yAvatpadena tiyazcaH 2, manuSyAH 3, devAH 4, siddhAzca 5 / tatra-saMsAriNaH siddhAzca samastA api jIvA: krodhakaSAyipabhRtibhedena paJcaprakArakAH bodhyaaH| tatra krodhakaSAyipabhRtayazcatvAraH sssiddhaaH| akaSAyiNastu upshaantmohaadyH| athavo-nairayikAdibhedabhinnAH paJcavidhA jIvA bodhyAH iti / / mU0 18 // jIvapastAvAt samprativanaspatijIvAnAM yonimAzritma paJcasthAnAni mAha mUlam-aha bhaMte ! kalamasUratilamuggamAsaNipphAvakulathAlisaMdaga saINapalimaMthagANaM eesi NaM dhannANaM kuTA uttANaM jahA sAlINaM jAya kevaiyaM kAlaM joNI saMcihai 1, goyamA ! jahaNNeNaM aMto muhattaM ukkoseNaM paMca saMbaccharAiM / teNa paraM joNo pamilAyai jAva teNa paraM jANIvocchee papaNatte // sU0 19 // chAyA-atha bhadanta ! kalamamUratilamudgamApaniSpAyakulatthAlisandakatuvarIpalimanthakAnAm eteSAM khalu dhAnyAnAM koSThAguptAnAM yathA zAlInAM yAvat kiyantaM kAlaM yoniH santiSThate ?, gautama ! jaghanyena antarmuhartam , utkarSaNa pazca saMvatsarAn / tataH paraM yoniH pramlAyati yAvattataH paraM yonivyucchedaH prajJaptaH // 19 // jIvA" ityAdi-narayika 1 tathA yAvatpada grAhya tiyazca 2 manuSya 3 deva 4 aura siddha 5 isa prakArase bhI samasta jIva pAMca prakArake hote haiM / tathA-saMsArI aura siddha ye samasta bhI jIva krodha kapAyI Adike evaM akaSAyIke bhedase pAMca prakArake hote haiN| inameM krodha kaSAyavAle, mAna kaSAyavAle, mAyA kaSAyavAle aura lobha kaSAyavAle ye cAra prakArake kaSAyavAle jIva saMsArI jIva haiM evaM upazAnta kaSAyavAle, kSINa kaSAyavAle sayoga kevalI aura ayoga kevalI ye akaSAyIjIyahaiM // 18 // sabhApI. " pacavihA savyajIvo" tyA samasta vInA pAya / nIya pramANe hA cha-(1) nA24, (2) tiya nya, (3) bhanuSya, (4) he mana (5) siddha tathA saMsArI ane siddha e samasta jIve krodhakaSAyI AdinA ane akaSAyInA bhedathI pAMca prakAranA hoya che. temAMthI krodhakaSAyavALA, mAnakaSA. cavALA, mAyAkaSAyavALA, ane lebhakaSAyavALA, A cAra prakAranA kaSAyavALA saMsArI ja hoya che, ane upazAnta kaSAyavALA, kSINakaSAyavALA, saMyoga kevalI ane agakevalI, e akaSAyI jIvo hoya che. sU. 18 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u03 sU019 vanaspatijIvAnAM yonivyuccheda nirUpaNam 245 TIkA- aha bhaMte ' ityAdi ' atha ' iti prazne 'bhadanta' ityAmantraNe / he bhadanta / kalamamUratila. mudgamASaniSpApakulathAlisandakatuvarIpalima thakAnAM-tatra kalA=' maTara' iti bhASAprasiddho dhAnyavizeSaH, mamUratilamudmASAH prasiddhAH, niSpAyo balla:'vAla ' iti prasiddhaH, kulatthaH='kulathI' iti khyAto dhAnyavizeSaH, Alisandako rAjamApa:-' caulA borA' ityAdinAmnA loke prasiddhAH, 'saINA'-tubarI'arahara ' iti bhASA prasiddhA, palimandhakA-kRSNavaNaka iti / kalamamUrAdInAm eteSAM dhAnyAnAM zAlInAM yathA-zAlInAmiva koSThAguptAnAM koSThAgAre rakSitAnAM yAvat-yAvat zabdAt palyAgutAnAm- palyam-vaMzakaTakAdikRto dhAnyAdhArapAtravizeSaH, tatra AgutAnAm , ma guptAna m -mazca:-' maMcAna' iti bhASApamiddhaH, tatra AguptAnAm , mAlAgusAnAM-gRhoparitamabhAge saMrakSitAnAm , avaliptAnAmpAtradvAradezam piyAya gomayAdinA upalippa rakSitAnA, liptAnAm sarvataH kRta jIyake prastAya se aba sUtrakAra banaspati jIvoMkI yoniko Azrita karake pAMca sthAnoMkA kathana karate haiM-- ___ 'aha bhaMte ! kalamasUratilamugga' ityAdi mUtra 19 // TIkArtha-he bhadanta ! kala, maTara, masUra, tila, muga, muga, mASa, uDada.ni. pAya cAla, kulastha-kulathI, Alisandaka-rAjamASa-roMzA-caulA, saINA. arahara aura pali manthaka-kAlA canA-ina saba dhAnyoMkI cAhe ye koSThAgupta hoM-koSThAgArameM bharakara rakhe hue hoM yAvat-cAhe vAMsake bane hue piTAremeM bharakara rakhe hue hoM cAhe-Agupta ho-maMcAnake Upara bharakara rakhe gaye hoM cAheM mAlAgupta hoM-gharake Uparake bhAgameM saMrakSita hoM cAhe lipta hoM-saba taraphase vartana meM bharakara jisameM lepa kara diyA jIvane adhikAra cAlI rahyo che, tethI have sUtrakAra vanaspati jIvonI nine Azrita karIne pAMca sthAnenuM kathana kare che. " aha bhaMte ! kalamasaratila muga" tyA14-gItamasthAbhInI prazna-3 sagavan ! vaTA, masUra, tasa, bhA, 36, vAla, kaLathI, coLA, tuvera, caNA vagere dhAnyanI aMkurotpAdana zakti keTalA samayanI kahI che? ahIM e dhAne saMgraha karavAnI judI judI rIte prakaTa karavAmAM AvI che. A rItene AvarI laIne A pramANe prazna pUchavAmAM AvyA che-"he bhagavan! ke ThAramAM bharIne saMgharI rAkhelA, vAMsanI banAvelI peTamAM rAkhelA, keI UMcA mAMcaDA upara saMgharelA, gharanA uparanA bhAgamAM saMgharelA (mAlAgupta), mATIthI vipta pAtramAM bharI rAkhelA, mATIthI alipta pAtramAM bharI rAkhelA mATIthI lepa karelA DhAMkaNAvALa pAtranI aMdara rAkhelA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 sthAnAGgasUtre lepAnAM pihitAnAm AcchAditAnAm , mudritAnAm-mRttikAdimudrAvatAM, lAJchi. tAnAm rekhAdibhiH kRtalAJchanAnAM kiyantaM kAlaM yoniH utpAdazaktiH santi. ghaDate ? koSThAgArAdirakSitAnAM kalamasarAdidaza vidhadhAnyAnAM yoniH kiyatkA. lAvadhi tiSThati ! iti praznAzayaH / bhagavAnAha-he gautama ! eteSAM dhAnyAnAM yoniH jaghanyena antarmuha tam , utkarSeNa tu pazca saMvatsarAn tiSThati tataH param tadanantaraM yoniH pamlAyati varNAdinA hIyate, yAvacchabdAt tataH paraM yoniH vidhvaMsate tazyati, tataH paraM cInam pravInaM bhavati-uptamapi tat na prarohati / gayA ho aisI jagahameM rakhe gaye hoM cAhe aba lipta hoM-aise pAtrameM bharakara rakhe gaye hoM ki jisakA dvAra pahile Dhakanase DhAMka diyA gayA ho aura bAdameM gobara Adise chAba kara diyA gayA ho cAhe lipta hoM-sAmAnya rUpase Dhakakara rakhe hue hoM, cAhe mudrita hoM-miTTI AdikA lepa kara rakhe gaye hoM cAhe lAJchita hoM-rekhA Adi dvArA jo cinhita kara diye gaye hoM kitane kAla taka utpAdana zakti rahatI hai ? arthAt koSThAgAra AdimeM bhara kara rakhe gaye ina kala masUra Adi daza prakA. rake dhAnyoMkI aGkurotpAdana zakti kitane samaya taka rahatI hai, aisA praznAzaya hai-isa para bhagavAna kahate haiM-he gautama !ina 10 prakArake dhAnyoMkI aGkarotpAdana zakti jaghanyase eka antarmuhUrtakIhai, aura utkRSTase pAMca varSa takakI hai, isake bAda unakI vaha aGkurotpAdana zakti varNAdi dvArA kamajora ho jAtI hai phira ve aGkurotpAdana karanemeM zakti sampanna nahIM rahate haiN| yahI bAta " bIjaM apIjaM bhavati" isa pATha dvArA prakaTa kI gaI hai arthAt vaha kevala dekhane meMhI bIja lagatA hai, para vAstava meM ke lepa karyA vagaranA DhAMkaNAvALA vAsaNamAM rAkhelA, retI rAkha AdimAM zamezA paTA, masUra, tasa, bhA. 134, pAsa, 4thI, yogA, tuvera, yA Adi dhAnyanI aMkurotpAdana zakti keTalA kALanI kahI che? mahAvIra prabhune uttara--he gautama ! vaTANA Adi A 10 prakAranA dhAnyanI aMkutpAdana zakti ochAmAM ochA eka antarmahatuM pramANa kALanI ane adhikamAM adhika pa ca varSa sudhInI hoya che. tyArabAda tenI aMkapAdana zaktine kSaya thaI jAya che ane Akhare temanI te zakti naSTa thaI jAya che, eTalA kALa bAda teo aMkure tpAdana karavAnI zakitathI rahita sanIya cha. me pAta sUre "boja abIjaM bhavati" mA sUtrapAta dvArA prakaTa karI che. eTale ke pAMca varSa bAda teo bIja jevA dekhAtAM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u0 3 sU0 20 paMcavighasaMvatsaranirUpaNam 247 ata eva he gautama ! tataH paraM teSAM yonivyavacchedaH prarohaNa zakti praNAzaH prajJaptaH= prarUpitaH / arthAt uktakAlAnantaraM kalamamurAdIni acittAni bhvntiiti||muu019|| anantarasUtre kalamamurAdInAM yonivyucchedaH paJcabhiH saMvatsarairbhavatItyuktam / sampati saMvatsarAneva paJcavidhatvenAha mUlam--paMca saMvaccharA paNNatA, taM jahA-NavattasaMvacchare 1 jugasaMvacchare 2 pamANasaMvacchare 3 lakkhaNasaMvacchare 4 saNicarasaMvacchare 5 / 1 / jugasaMbacchare paMcavihe paNNatte, taM jahAcaMde 1 caMde 2 abhivahie 3 caMde 4 abhivaDDie 5 ceya / 2 / pamANasaMvacchare paMcavihe paNNatte, taM jahA-nakkhatte 1 caMde 2 uU 3 Aicce 4 abhivaDie 5 / 3 / lakkhaNasaMvacchare paMca. vihe papaNatte, taM jahA-samagaM nakkhattA jogaM joyaMti samagaM uU pariNamaMti / NaccuNho gaisIo bahUdao hoi nakkhatte // 1 // sasisagalapuNNamAptI joeI visamacAraNakkhatte / kaDuo bahUdao ya tamAhu saMyaccharaM caMdaM // 2 // visamaM payAliNo pariNamaMte aNudUsudeMti pupphaphalaM / vAsaM Na samma vAsai, tamAha saMvaccharaM kammaM / 3 / puDhavidagANaM tu rasaM, pupphaphalANaM tu dei Aicco / appeNa vivAseNa, sammaM nipphajae vaha boja nahIM rahatA hai, kyoMki vaha khetameM boye jAne para aGguroMko utpanna nahIM kara sakatA hai| isI kAraNa he gautama ! pAMca varSa ke bAda unakI yonikA viccheda-prarohaNa zaktikA vinAza-kahA gayAhai, arthAt ye kala masUra AdidhAnya ukta kAlake bAda acitta ho jAte haiM / / suu019|| hovA chatAM paNa kharI rIte abIja rUpa ja banI gayA hoya che. kAraNa ke temane khetaramAM vAvavAmAM Ave che temAMthI aMkure utpanna thatA nathI. te kAraNe he gautama ! pAMca varSa bAda temanI nine vyava cheda-utpAdana zaktine vinAza kahyo che. eTale ke te vaTANuM Adi dhAnya uparyukta kALa daramiyAna acitta thaI jAya che, je sU. 19 che zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre sassaM / 4 / Aicyateya taviyA, khaNalavadivasA uU pariNamaMti pUrita reNuthalayAI, tamAhu abhivaDDhiyaM jANa // 5 // sU020 // chAyA -- paJca saMvatsarAH prajJaptAH, tadyathA-nakSatra saMvatsaraH 1 yugasaMvatsaraH 2 pramANa saMvatsaraH 3 lakSaNa saMvatsaraH 4 zanaizvarasaMvatsaraH 5 |1| yugasaMvatsaraH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA - candraH 1 candraH 2 abhivarddhitaH 3 candraH 4 abhivarddhicaiva 5 |2| pramANa saMvatsaraH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA - nakSatraH 1 candraH 2 RtuH 3 AdityaH 4 abhivarddhitaH 5 | 3 | lakSaNa saMvatsaraH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathAsamakaM nakSatrANi yogaM yojayanti samakam RtavaH pariNamante / nAtyuSNo nAtizIto bahUdako bhavati nakSatraH / 1 / zazI sakalapaurNamAsI yojayati viSamacAra nakSatraH / kaduko bahUddakaca tamAhuH- saMvatsaraM cAndram // 2 // viSame pravAlinaH pariNamante amRtuSu dadati puSpaphalam / carSe na samyag varSati tamAhuH saMvatsaraM kArmaNam ||3|| pRthivyudakAnAM tu rasaM puSpaphalebhyastu dadAti AdityaH / alpenApi varSeNa samyag niSpadyate sasyam ||4|| Aditya te astAvitAH kSaNalavadivasA RtavaH pariNamante / pUrayanti reNubhiH sthalakAni tamAhuH abhipati jAnIhi / / 4 / / sU0 20 // 1 TIkA 'paMca saMpaccharA ' ityAdi saMvatsarAH-nakSatra saMvatsarAdibhedena paJcavidhA bodhyAH / tatra - dvAdazanakSatra - mApAtmako bodhyaH / nakSatramAsastu candrasya nakSatramaNDalabhogakAlaH / candrasya isa sUtra meM kala masUra Adi dhAnyoMko yonikA cheda pAMca varSa ke bAda ho jAtA hai aisA kahA hai so aba sUtrakAra unhIM saMvatsaroM kA paMcavidha rUpase kathana karate haiM- 'paMca saMghaccharA paNNattA' ityAdi sUtra 20 // TIkArya - saMvatsara pAMca prakArake kahe gaye haiM- jaise-nakSatra saMvatsara 1 yuga saMvatsara 2 pramANa saMvatsara 3 lakSaga saMvatsara 4 aura zanaizcara saMvasara 5 inameM jo nakSatra saMvatsara hotA hai, vaha 12 nakSatroMke mAsa rUpa AgalA sUtramAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke vaTANA, masUra Adi dhAnyanI ceAtine pAMca varSamAM vinAza thaI jAya che. have sUtrakAra e ja savatsarA ( varSe ) nA pAMca prakAzanuM kathana kare che. "paMca saMvaccharo paNNattA" ityAdi TIDArtha-saMvatsara pAMca prArA hyache - ( 1 ) nakSatra saMvatsara, (2) yuga savatsara, (3) pramANu saMvatsara, (4) lakSaNa saMvatsara bhane ( 5 ) zanaizvara saMvatsara. nakSatra sattara khAra nakSatranA mAsa rUpa he,ya che. candrane nakSatra maDaLanA je bhAgakALa che tene nakSatramAsa kahe che. nakSatra maMDaLanA bhAgakALa rUpa nakSatra zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 5 u03 sU020 paMcavidhasaMvatsaranirUpaNam 249 nakSatramaNDalabhogastu saptaviMzatyA dinaiH saptaSaSTimAgavibhaktasyaikasya divasasya ekaviMzatyA bhAgaizca ( 2733 ) bhavati / etAvadivasamamANo nakSatramAsa ekasmin nakSatrasaMvatsare tu saptaviMzatyadhikAni trINi zatAni dinAni saptapaSTibhAgavibhaktasyaikasya divasasya ekapaJcAzadbhAgAzca ( 32714 ) bhavantIti / yugasaMvatsaraH-paJcasaMvatsarAtmakaM yugaM, tadekadezabhUtazcandrAdisaMvatsaro yugasaMvatsara iti / pramANasaMvatsaraH pramANa-parimANa divasAdInAM, tenopalakSito vakSyamANa eva nakSatra saMvatsarAdi lakSaNasaMvatsaraH vakSyamANa svarUpANAM lakSaNAnAM prAdhAnyena pramANasaMvatsara eva / zanaizvarasaMvatsaraH zanaizcareNa niSpAditaH hotA hai candra ke nakSatra maNDalakA jo bhogakAla hotA hai vaha nakSatra mAsa hotA hai, candra ke nakSatra maNDalakA bhogakAla 27 dina aura 67 bhAgoMmeM vibhakta eka dinake 21 bhAga pramANa hotA hai, arthAt nakSatra mAsa nakSatra maNDalakA bhogakola 27121-67 saDasaThiyA ikkIsa dinakA hotA hai / eka nakSatra saMvatsarameM 327 dina aura eka dinake 67 mAgoMmeMse 51 bhAga hote haiN| yugasaMvatsara-pAMca saMvatsaroMkA eka yuga hotA hai, isakA ekadeza bhUta candrAdi saMcatsara hotA hai, yaha candrAdi saMvatsarahI yuga saMvatsara hai| pramANa saMvatsara divasa Adike pramANase upalakSita jo nakSatra saMvatsara Adi hai vahI pramANa saMvatsara hai. lakSaNa saMvatsara-jinakA svarUpa Age kahA jAne vAlA hai, aise lakSaNoMkI pradhAnatAse jo pramANa saMba. tsara hai, vahI lakSaNa saMvatsara hai / zanaizvara saMvatsara-jo saMvatsara shnaimAsa 27/21/67 saDasatIyA ekavIsa divasano hoya che. evAM bAra nakSatramAsanuM eka nakSatra saMvatsara thAya che. te nakSatra saMvatsaranA 3275167 divasa hoya che. yuga saMvatsara-pAMca saMvatsarone eka yuga thAya che. tenA ekadezabhUta (bhAga rU5) candra saMvatsara hoya che. te candrAdi saMvatsara ja yuga saMvatsara che. A pramANa saMvatsara-divasa AdinA pramANuthI upalakSita je nakSatra saMvatsara Adi che, e ja pramANa saMvatasara che. lakSaNa saMvatsara-tenA svarUpanuM pratipAdana AgaLa karavAmAM Avaze. evA lakSaNenI pradhAnatAvALuM je pramANu saMvatsara che, tenuM nAma ja lakSaNa saMvatsara che. zanaizvara saMvatsara-je saMvatsaranuM zanIcara vaDe nirmANa thAya che, tene zanaizvara saMvatsara kahe che. eTale ke jeTalA samayamAM zanIne graha eka nakSa sthA-32 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 250 saMvatsaraH / ayaM bhAvaH-yAvatAkAlena zanaizcaro nakSatramekaM dvAdazApi rAzIna yA muDkate saH kAlaH shnaishcrsNvtsrH| sa caikaikanakSatrabhogakAlApekSayA aSTAviMzatividhaH, sarvanakSatramaNDalabhogakAlApekSayA triMzadvarSaparimitazca / taduktaM candraprajJaptisUtre-- " saNiccharasaMghacchare aTThAvIsavihe paNNatte-abhII sapaNe jAva uttarAsAdA, jaM vA saNicchare mahaggahe tIsAe saMvaccharehi savvaM nakkhatamaMDalaM samANei / " chAyA-~-zanaizcarasaMvatsaraH aSTAviMzatividhaH prajJApta:-amijit zravaNo yAvat uttarASADhA, yadvA-zanaizvaro mahAgrahaH-triMzatA saMvatsaraiH sarva nakSatramaNDalaM samAnayati-pUrayati-iti / itthaM paJcavidhAn saMvatsarAnuktvA sampati teSu yugasaMvasarapramANasaMvatsaralakSaNasaMvatsarANAM pratyekaM paJcavidhatvamAha-jugasaMvatsara ityAdinA / tharoMse niSpAdita hotA hai, vaha zanaizvara saMvatsara hai / isakA bhAva aisA hai jitane samayameM zanaizcara eka nakSatrako athavA 12 rAziyoMko bhogatA hai, utanA vaha kAla zanaizvara saMvatsara hai / yaha eka eka nakSatra bhogakAlakI apekSA se 28 prakArakA hotA hai| sarvanakSatra maNDala ke bhoga kAlakI apekSA yaha 30 varSa parimita hotA hai, candraprajJaptisUtra meM aisAhI kahA hai-" saNiccharasaMghacchare aTThAvIsavihe paNNatte-abhII savaNe jAya uttarAsADhA jaM yA saNicchare mahaggahe tIsAe saMvaccharehiM savvaM nakkhattamaMDalasamANe" zanaizvara saMvatsara 28 prakArakA kahA gayo hai-abhijit zravaNa yAvat uttarASADhA athavA zanaizcara yaha mahAgraha hai, 30 varSoM meM yaha samasta nakSatra maNDalako pUrA kara detA hai| isa prakArake pAMca saMvatsaroMko kahakara ava sUtrakAra unameM se yuga saMvatsara pramANa saMvatsara aura lakSaNa saMvatsarameM pratyekameM paMca prkaartrane athavA bAra rAzIone bhegave che, eTalA kALane zanaizvara saMvatsara kahe che, te pratyeka nakSatrane bhegakALa 28 prakAra hoya che. sarva nakSatra maMDaLanA bhogakALanI apekSAe te kALa 30 varSa pramANa hoya che. candraprajJapti sUtramAM 4 cha :-" saNiccharasaMvacchare advAvisavihe paNNatte-abhII savaNe jAva uttarAsADhA javA saNicchare mahagAhe tIsAe sabiccharehiM savya nakkhattamaMDalasamANei" zanaizya2 sapatsa2 28 542nu hyu cha-(1) malita , (2) zravaNa Adi uttarASADhA paryaMtanA 28 prakAra samajavA. athavA zanaizvara (zanI) nAmane je mahAgraha che tene nakSatra maMDaLane bhegakALa 30 varSano che, A prakAranA pAMca saMvatsaronuM kathana karIne have sUtrakAra yuga saMvatsara pramANu saMvatsara ane lakSaNa saMvatsaranA pAMca pAMca bhedenuM kathana kare che- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 5 u03 sU0 20 paMcavidhasaMvatsaranirUpaNam 251 tatra-yugasaMvatsaraH - candracandrAbhivaddhitacandrAbhivaddhitasaMvatsareti paJcavidhaH / caMdrasaMvatsaro dvAdazabhizcandramAsai bhavati / ekasmiMzcandramAse ekonaviMzadinAni dviSaSTibhAgavibhaktasyaikadivasasya dvAtriMzadbhAgAzca ( 29 32-62) bhavanti / ayaM ca kRSNapratipada Arabhya paurNamAsI mabhivyApya bhavati / ekasmiMzcandrasaMvatsare catuSpaJcAzadadhikAni trINi zatAni dinAni dviSaSTibhAgavibhaktasyaikasya divasasya dvAdazabhAgAzca ( 354 12-62 ) bhavantIti / abhivarddhitasaMvatsarastu dvAdazabhirabhivarddhitamAsatrayodazabhizcandramAsairvA bhavati / ekasmin abhivaditamAse ekatriMzadinAni caturviMzatyadhikazatabhAga-vibhaktasyaikasya divasasya ekaviMzatyadhikaikazatabhAgAzca ( 31=121-124) mynti| anena krameNa dvAdazamAsapramANe ekasminnabhiditasaMvatsare vyazItyadhikAni trINi zatAni dinAni dviSaSTibhAgavibhaktasya .ekasya divasasya catuzcatvAriMzad tAkA kathana karate haiM-"jugasaMvacchare" ityAdi-candra 1 candra 2 abhivaddhita 3 candra 4 aura abhivati 5 inameM candra saMvatsara 12 candra mAsoMse hotA hai, eka candramAsameM 29 dina evaM 62 bhAgoM meM vibhakta eka dinake 32 bhAga hote haiM, yaha kRSNapakSakI pratipadAse lekara paurNamAsI taka hotA hai, eka candra saMvatsarameM 354 dina aura 62 bhAgoMmeM vibhakta hue eka dinake 12 bhAga hote haiN| abhiyaddhita saMvatsara 12 abhivaddhi ta mahinoMse athavA 13 candra mAsoMse niSpanna hotA hai, eka abhivati bhAsameM ekatIsa dina aura 124 bhAgoMmeM vibhakta hue eka dinake 121 bhAga hote haiM / isa taraha dvAdaza mAsa pramANa eka abhi. caddhita saMvatsarameM 383 dina aura 62 bhAgoMmeM vibhakta hue eka dinake 44 bhAga hote haiN| "juga saMvacchare" tyAhi-(1) yandra, (2) yandra, (3) manipAta; (4) yandra mana (5) manivaddhita. tebhAnu yandra saMvatsara 12 yanmAsAnu bane che. eka candramAsanA relA karAra divasa thAya che. kRSNapakSanI pratipadA ( vadI ekama) thI laIne pUnama sudhInA divasene eka cAdramAsa thAya che. evA bAra cAndramAsenuM eka candrasaMvatsara bane che. tenA 35412Adara divasa thAya che. abhivaddhita saMvatsara (adhika mAsavALuM varSa) 12 abhivartita mahi. nAnuM athavA 13 cAndramAsenuM bane che. eka abhivartita mAsanA 35121124 divasa hoya che, ane 12 mAsapramANa eka abhivartita saMva zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sthAnAGgasUtre bhAgAza ( 383 44-62) bhavantIti / ebhizcandrAdibhiH paJcabhiH saMvatsarerekaM yugaM bhavati / tatrAbhivaddhitasaMvatsare'dhikamAso bodhya iti / yugasaMvatsaramatipAdikA gAyA'nyatraivamabhihitA, / tathAhi "caMdo cado abhivaDio ya caMdamamivaDio ceva / paMca sahiyaM jugamiNaM, diDaM tellokadaMsIhi // 1 // " chAyA-candrazcandro'bhivaddhitazca candro'mivarddhitazcaiva / pazcasahitaM yugabhidaM dRSTaM trailokyadarzibhiH // 1 // iti / tathA-pramANasaMvatsaraH nakSatraH 1 candraH 2 RtuH 3 AdityaH 4 abhivarddhita 5 iti paJcavidhaH / tatra-nakSatraH nakSatrasaMvatsaraH pUrvoktalakSaNaH / pUrvasmAda vizeSastvayam-tatra nakSatramaNDalasya candrabhogamAnaM vivakSitam / iha tu dina tabhAgAdipramANamiti vizeSaH / 1 / tathA-candra - candrasaMvatsara ukta lakSaNa eva / 2 / vizeSastvayaM-tatra tasya yugAvayavatvamAtraM vivakSitam , iha ina candrAdika pAMca saMvatsaroMse eka yuga banatA hai, abhivaddhita saMvatsarameM adhika mAsa hotA hai, yuga saMvatsarakI pratipAdika gAthA anyatra isa prakArase kahI gaI hai-"caMdo caMdo abhivaDimoya" ityaadi| tathA-pramANa saMvatsara-pAMca prakArakA kahA gayA hai-jaise nakSatra 1 candra 2 Rtu 3 Aditya 4 aura abhiyarddhita 5 inameM pUkti lakSa. NavAlA nakSatra zabdase gRhIta huA hai| pUrvako apekSA isameM aisI vizeSatA hai-ki vahAM nakSatra maNDalakA candrabhoga mAtra vivakSita huA hai, ukta lakSaNavAlA candra saMvatsarahI yahAM candra zabdase vivakSita huA hai / parantu usakI apekSA yahAM aisI vizeSatA hai, ki vahAM para yugakI saranA 3834462 divasa thAya che. A candrAdika pAMca saMvatsarane eka yuga bane che. abhivartita saMvatsaramAM eka adhika mAsa hoya che. yuga saMvatsaranuM pratipAdana karatI gAthA anyatra A pramANe kahI che- " caMdo cado abhivadio ya" tyAhI tathA pramANe saMvatsara pAMca prakAranuM kahyuM che - (1) nakSatra, (2) candra, (3) 8tu, (4) sAhitya mana (5) samiti . pUrvAta sakSA nakSatra saMvatsara ja ahIM nakSatra padathI gRhIta thayuM che. ahIM pUrvanI apekSAe eTalI ja vizeSatA che ke tyAM nakSatramaMDaLanA candraganI ja mAtra vivekSA karavAmAM AvI che, ane ahIM dina ane dinane bhAga Adi pramANa vivakSita thayela che. uparyukta lakSaNavALuM candra saMvatsara ja ahIM cadra zabda vaDe vivakSita thayuM che. paraMtu te kathana karatAM ahIM eTalI ja vizeSatA che ke zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u. 3 sU. 20 paMvavidhasaMvatsaranirUpaNam 253 tu pramANaM vivakSitamiti / tathA-RtuH RtusaMvatsaraH Rtako lokamasidA vasantAdayaH, tatpadhAnaH saMvatsara ityarthaH / ayaM ca sAvanamAsakarmamAsaparyAyaH dvAdazabhitumAsainiSpadyate / ephaikasmin RtumAse triMzadahorAtrA (30) bhavanti / ekasmin RtusaMvatsaretu SaSTayadhikazatatraya pramANA ahorAtrA (360) bhavantIti / tathA-AdityaH Aditya saMvatsaraH ayaM ca dvAdazabhirAdityamAseniSpadyate / ekasminnAdityamAse tu sArddhatriMzaddinAni ( 30 1-2 ) bhavanti / ekasminnAditya-saMvatsare SaTpaSTayadhikazatatrayamamANAni (366) dinAni bhavantIti 4 / abhivaddhita uktalakSaNa eva / 5 / nakSatrAdi bhedairukto'yameva pramANasaMvatsaro lakSaNaprAdhAnyena yadA nirdizyate tadA lakSaNasaMvatsaro bhavati / ayaM lakSaNasaMvatsaro'pi candrAdibhedena paJcavidho bhavati / avayavatA mAtra vivakSita huI hai, aura yahAM usakA pramANa vivakSita DuA hai| vasanta Adika RtuoMkI pradhAnatAvAlA jo saMvatsara hai, vaha RtusaMvatsara hai / yaha saMvatsara sAvana mAsa karmapAsa paryAyoMyAle 12 RtumAsoMse niSpanna hotAhai / eka 2 RtumAsameM tIsa ahorAtra hote haiM / Aditya saMvatsara-yaha 12 Aditya mAsoM dvArA niSpanna hotA hai, eka Aditya mAsameM 301 dina hote haiM / eka Aditya saMvatsara meM 366 dina hote haiN| abhivaddhita-isakA lakSaNa kaha diyA gayA hai| nakSatra Adike bhedoMse kahA gayA yahI pramANa saMvatsara lakSaNoMkI pradhAnatAse jaba nirdiSTa hotA hai, taba lakSaNa saMvatsara hotA hai| yaha lakSaNasaMva. tyAM yuganI avayavatAnI ja vivakSA thaI che ane ahIM tenuM pramANa vivakSita thayuM che. vasaMta Adi RtuonI pradhAnatAvALuM je saMvatsara che tene Ata. saMvatsara kahe che. te saMvatsara zrAvaNamAsa Adi 12 mAsanuM bane che. te pratyeka RtumAsamAM 30 divasa ane 30 rAtri hoya che. A rIte eka chata. saMvatsaranA 360 dinarAta thAya che. sAhitya saMvatsa2-te mAra sAhitya ( sUrya ) bhAsAnu mana che. 301ra divasane eka AdityamAsa ane 366 divasanuM eka Aditya saMvatsara thAya che. abhivaddhita saMvatsaranuM svarUpa AgaLa prakaTa thaI cukayuM che. nakSatra AdikanA bhedonI apekSAe pratipAdita pramANa saMvatsaranI jyAre lakSaNenI pradhAnatApUrvaka nirdeza thAya che, tyAre tene lakSaNa saMvatsara kahe che. te lakSaNa zrI.sthAnAMgasUtra:04 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sthAnAGgasUtre paJcavidhatvamevAha-' tathA ' ityAdinA / tatra prathamaM nakSatrasaMvatsaramAha'samagaM' ityAdinA / nakSatrANi kRttikAdoni samaka-samata yA yoga-kArtikIpaurNamAspAditithinA saha saMbandhaM yojayanti-kurvanti / ayaM bhAvaH-yAni nakSa. prANi yAsu tithiSu utsargato bhavanti tAni tAsveva yatra bhavanti / tatra-jyeSThaH zrAvaNo mArgazIrSa zceti trayomAsAstattannAmnA no samAgacchanti yathA jyeSTho mAso mUlanakSatreNa, zrAvaNo dhaniSThAnakSatreNa, mArgazIrSa zca ArdrAnakSatreNa samAgacchati, zeSA mAsAstattannakSatra nAmAnobhavanti yathA kRttikAbhiH kArtiko mAsaH, puSyeNa pauSaH, ityaadi| tsara bhI candra Adike bhedase pAMca prakArakA hotA hai / jo isa prakA. rase haiM-nakSatra 1 candra ityAdi inameM aba pahile sUtrakAra nakSatra saMba. tsarakA kathana karate haiM-" samaga" ityAdi-kRttikAdi nakSatra samatAse kArtikI paurNamAsI Adi tithike sAtha jisameM sambandha karate haiM vaha nakSatra saMvatsara hai, bhAva yaha hai ki jo nakSatra jina tithiyoM meM utsargase sAmAnya rUpase hote haiM ve nakSatra unhIM tithiyoMmeM jahAM hote haiM jaise-jeTha, zrAvaNa, mArgazIrSa ye tIna mAsa una 2 nakSatroMke nAmase nahIM Ate haiM kyoMki jyeSTha mAsa mUla nakSatrake sAtha zrAvaNamAsa gha. niSThA nakSatrake sAtha aura mArgazIrSa ArdrA nakSatrake sAtha AtA hai zeSa mAsa una 2 nakSatroMke nAmavAle hote haiM jaise kRttikAse kArtika mAsa puSya nakSatrase pauSa mAsa ityAdi kahA bhI haisaMvatsara paNa candra Adina bhedanI apekSA e pAMca prakAranuM kahyuM che. je pAMca prakAro nIce pramANe che-nakSatra, candra ItyAdi. te pAMca prakAromAMnA nakSatra saMvatsara nAmanA 5 2nusUtrA27 4thana 72 che. "samaga"tyA. kRtakAdi nakSatra samAnatApUrvaka kArtikI pUrNimA Adi tithinI sAthe jemAM saMbaMdha kare che, tenuM nAma nakSatra saMvatsara che A kathanane bhAvArtha e che ke je nakSatro je tithiomAM sAmAnya rUpe hoya che te nakSatro je tithi. mAM sAmAnya rUpe hoya che, te nakSatre e ja tithiomAM jyAM hoya che, jemake jeTha, zrAvaNa, mAgazISa (mAgazara) A traNa mAsanAM nAma te te nakSanA nAma uparathI paDayA nathI, kAraNa ke jeTha mAsa mUlanakSatra sAthe, zrAvaNa mAsa dhaniSThA nakSatranI sAthe ane mAgazara mAsa Adra nakSatranI sAthe Ave che. bAkInA mahinAo te te nakSatranA nAmavALA hoya che. jemake kRttika parathI kArataka mAsa, puSya nakSatra parathI piSa mAsa, ItyAdi nAme nakSatra parathI ja paDayAM che. kahyuM paNa che ke zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 sughA TIkA sthA05 u03 sU020 paMcavidhasaMvatsaranirUpaNam uktaM ca-" jeTTho vaccai mUleNaM sAvaNo dhaNihAhi / __ addAsu ya maggasiro sesA nakkhattanAmiyA mAsA // 1 // " chAyA-jyeSTho vrajati mUlena zrAvaNo dhaniSThAbhiH / Asu ca mArgazIrSaH, zeSA nakSatra nAmAno mAsAH // 1 // iti / tathA-yatra samakaM sAmyenaiva RtavaH pariNamante na viSamatayA / arthAtkArtikyA anantaraM hemantaRtuH, pauSyA anantaraM ziziraRturityevaM sAmyenaiva RtabaH pariNati gacchantIti / tathA-yo na atyuSNaH na cAtizIta:-arthAt samazItoSNo bhavati tathA-bahUdakaH-bahUnyudakAni yasmistathAbhUtazca bhavati, sa lakSaNataH nakSatrasaMvatsaro bhavatIti / nakSatracAralakSaNalakSitatyAdayaM nakSatrasaMvatsaro yodhyaiti 1 // atha candrasaMvatsaraM lakSaNato nirdizati-'sasisagala' ityAdinA / zazIcandro yatra sakala paurNamAsI:-yojayati-sakalapaurNamAsImiH saha sambandhaM " jeTho vaccai, mUleNaM " ityAdi ---- ___ tathA-jahAM chahoM Rtue~ samAnarUpase pariNamatI haiM, viSama rUpase nahIM arthAt-kArtikIke bAda hemanta Rtu pauSIke bAda zizira Rtu isa prakArakI samAnatAsehI jahAM Rtue~ pariNatiko prApta karatI haiM, tathA jo na atizIta hotA hai, aura na ati uSNa hotA hai, kintu samazItoSNa rahatA hai, tathA jisameM bahuta pAnI hotA hai, aisA vaha pramANa saMvatsara nakSatra saMvatsara hotA hai, yaha saMvatsara nakSatroMkI gatirUpa lakSaNoMse lakSita honeke kAraNa nakSatra saMvatsara kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye 1 candra saMvatsara-jisa saMvatsarameM candra sakala paurNa " jeTho vaccai,, bhUleNaM " tyA tathA-jemAM chae Rtue samAna rUpe pariName che-viSama rUpe pari. zumatI nathI eTale ke kArtika pachI hemanta Rtu, piSa pachI zizira Rtu, A prakAranI samAnatAthI ja jyAM Rtue pariName che, ane jyAre ati ThaMDI paNa hatI nathI ane ati garamI paNa hotI nathI, paraMtu samazItoSNu AbohavA ja rahe che tathA jemAM khUba ja varasAda varase che evuM te pramANa saMvatsara nakSatra saMvatsara rUpa hoya che. te saMvatsara nakSatranI gati rUpa lakSa thI lakSita hovAne kAraNe nakSatra saMvatsarane nAme oLakhAya che, ema samajavuM joIe. candra saMvatsara-je saMvatsaramAM candra badhI pUrNImAo sAthe saMbaMdha rAkhe che tathA viSama cAlavALAM nakSatre jemAM hoya che evA saMvatsarane candra zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sthAnAGgasUtre karoti / tathA-yo viSamacAranakSatra:-viSamaH cAraH calanaM yeSAM tAni tathAbhUtAni nakSatrANi yatra sa tathAbhUto bhavati / tathA-kaTukA atyuSNaH, ati zIto vA bhavati / tathA-bahUdakazca bhavati / evaMvidho yaH saMvatsaraH, taM candrasaMvatsaramAha-candracAralakSaNalakSitatvAdaya saMvatsaro lakSaNatazcandro bodhya iti 2 / atha RtusaMvatsaraM lakSaNato nirdizati-'visamaM ' ityAdinA / yatra pravAlinA=vRkSAH viSamanvaiSamyeNa pariNamante=pariNatA bhavanti-akurAdhubhedAvasthAM yAnti / tathA-antuSu asvakAle'pi puSpaphalaM prayacchanti svabhAvataH caitrAdiSu puSpaphalo. dmazIlA api rasAlakSA mAghAdiSu puSpAdizAlino bhavanti / tathA-yatra megho varSa-vRSTiM na samyagra varSati, evaMbhUto yaH saMvatsarastaM tIrthakRtpabhRtibhilakSaNataH kArmaNaM saMvatsaram Aha / ayaM kAmaNa saMvatsara eva RtusaMvatsaraH sAvanasaMvatsamAsiyoMke sAtha sambandha karatA hai, tathA viSama cAlayAle nakSatra jisameM hote haiM, aisA jo saMvatsara hotA hai, tathA jo kaTuka atyuSNa hotA hai, athavA atizIta hotA hai, tathA bahUdaka-bahuta jalavAlA hotA hai, aisA jo saMvatsara hotA hai, vaha candra saMvatsara candrakI gatirUpa lakSaNoMse lakSita honeke kAraNa lakSaNakI apekSA candra saMvatsara kahA gayA hai / Rtu saMvatsara - jisameM pravAlI vRkSa viSamatA rUpase pariNata hote haiM-aGkurAdikoMke ubheda hone rUpa avasthAko prApta karate haiM tathA-akAlameM bhI jo puSpa phalako dete haiM jaise svabhAvase caitra oNdimeM puSpaphalodmazIla bhI rasAlavRkSa-Amra. vRkSa mAgha Adi mahInoMmeM puSpAdi denevAle ho jAte haiM, tathA jisameM vRSTi acchI tarahase nahIM hotI hai, aisA jo saMvatsara hai, vaha RtusaMvatsara hai, isa Rtu saMvatsarakA nAmahI kArmaNa saMvatsara hai, yaha kAmaNa saMvatsarahI Rtu saMvatsara aura sAvana saMvatsara nAmAntaravAlA saMvatsara kahe che. te saMvatsaramAM atizaya ThaMDI athavA atizaya garamI paDe che ane bhAre varasAda paDe che. A saMvatsara candranI gatirUpa lakSaNothI lakSita hovAne kAraNe tene lakSaNanI apekSAe cadra saMvatsara kahe che. tu saMvatsara-jemAM vRkSa viSama rUpe pariNamana pAme che. aMkuzadine uddabheda thavA rUpa dazAne prApta kare che, tathA akALe paNa je kulaphaLa de che, jemake caitra mAsamAM puSpa ane komarizIla rasALa AmravRkSa mahA Adi mAsamAM kulaphaLa detAM thaI jAya che, tathA je saMvatsaramAM sArI vRSTi thatI nathI, te saMvatsarane Rtu saMvatsara kahe che. A Rtu saMvatsarane ja kAmaNa saMvatsara kahe che. athavA A kAmaNa saMvatsaranA ja RtusaMvatsara ane sAvana saMvatsara rUpa bIjA nAme kahyAM che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u.3sU. 20 paJcavidhasaMvatsaranirUpaNam 257 razca procyate iti 3 / AdityasaMvatsaraM lakSaNato nirdizati-' puDhavidagANaM' ityAdi / yatra saMvatsare AdityA mUryaH pRthivyudakAnAM rasa-mAdhuryasnigdhatAdilakSaNaM pRthivIjalasambandhirasaM puSpaphalebhyo dadAti prayacchati / tathA-alpenApi varSeNa alpavRSTayA'pi tathAvidhavarSAbhAve'pi sasya-zAlyAdikam annaM samyakayAthAtathyena niSpadyate-jAyate / so'yaM saMvatsaro lakSaNata AdityasaMvatsara ucyate iti 4 // atha abhivaddhitasaMvatsaraM lakSaNato nirdizati-' AdicateyataviyA' ityAdinA / yatra saMvatsare Aditya tejastApitAH sUryakiraNaiH saMtApitAH kSaNalayamuhUrttadivasA:-kSaNaH kAlavizeSaH lavA-ekonapazcAzaducchAsapramANaH, saptasaptati lavapramANaH divasaH ahorAtraH, eSAM dvandve te tathAbhUtA:-kSaNalabamuhUrtadivasAH Rtavazva pariNamanti / tathA - yatra sUryakiraNatApitAsta eva kSaNalayamuhUrttadivasAH Rnayazca reNumiH = vAyUkSiptareNubhiH kahA gayA hai, "puDhavidagANaM " jisa saMvatsara meM sUrya pRthivI evaM udakake rasako pRthivI sambandhI rasako evaM udaka sambandhI rasako-madhuratA snigdhatAko-puSpa phaloMke liye detA hai, tathA alpa bhI vRSTise jisa saMvatsarameM zAli Adi anna acchI tarahase niSpanna hotA hai, aisA yaha saMvatsara ina lakSaNoMkI apekSAse Aditya saMvatsara kahA gayA hai " Adicca teyataciyA " ityaadi| jisa saMvatsarameM sUryake tejase kiraNoMse tApitakAla-vizeSa rUpa kSaNa muhUrta 49 ucchvAsa pramANa lava evaM ahorAtrarUpa divasa aura Rtue~, do do mAsa pramANavAlI hotI haiM tathAsUryakI kiraNoMse tApita hue ve hI kSaNa laya muhUrta aura divasa evaM Rtue~ vAyuse uDAI gaI dhUli dvArA sthaloMko pUrita kara detI haiM, sAhitya sapatsa2-" puDhavidagANaM " tyAha-2 savatsaramA sUrya pRthvI ane udakanA rasane-pRthvI saMbaMdhI rasane ane pANI saMbaMdhI rasane eTale ke puSpa ane phalene madhuratA ane nitA arpe che, tathA je saMvatsaramAM alpa vRSTi thavA chatAM paNa DAMgara Adi dhAnya vizeSa pramANamAM utpanna thAya che, te saMvatsarane Aditya saMvatsara kahe che. " Adicca teyatathiyA" tyAha je saMvatsaramAM sUryanA tejathI (kiraNa vaDe) kALavizeSa rUpa kSaNa, muhUrta 49 uchUvAsa pramANu lava, ahorAtra rUpa dina rAta tathA babe mAsa pramANuvALI Rtuo tapta thAya che ane sUryanA kiraNathI tapta thayelI e ja kSaNe, lava, muhUrta divasa ane gatuo pavana vaDe uDelI dhULa vaDe sthaLone bharI de che, te saMvatsaranuM nAma abhivasthaa0-33 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 sthAnAGgasUtre sthalAni pUrayanti taM saMvatsaram abhivarddhitam Aha tIrthakRtprabhRtiriti he ziSya ! tvaM jAnIhi / yadyapi sUryatejasA pRthivyAdayastApyante tathApi upacArAt kSaNAdayospi tathocyante iti // sU0 20 // anantarasUtre saMvatsara uktaH / saMvatsarazca kAlaH, kAle vyatIte tu zarIriNAM zarIrAnnirgamo bhavatItyatastanmArgaM nirUpayati mUlam - paMcavihe jIvassa NijANamaggo paNNatte, taM jahApAehiM 1 UrUhiM 2 ureNaM 3 sireNaM 4 savvaMgehiM 5 pAehiM NijANamANe nirayaggAmI bhavai 1 / UrUhiM NijANamANe tiriyagAmI bhavai 2 / ureNaM NijANamANe maNuyagAmI bhavai 3 | sireNaM NijJANamANe devagAmI bhavai 4, savvaMgehi NijANamANe siddhigaipajjavasANe paNNatte 5 // sU0 21 // chAyA - paJcavidho jIvasya niryANamArgaH prajJaptaH tadyathA - pAdAbhyAm, 1 UrUbhyAm 2, urasA 3, zirasA 4, saba: 5 / pAdAbhyAM niryAn nirayagAmI bhayati / UrubhyAM niryAn tiryaggAmI bhavati 2 / urasA niryAn manujagAmI bhavati / zirasA niryAn devagAmI bhavati 4 / sa niyan siddhigatiparya vasAnaH prajJaptaH / / sU0 21 // bhara detI haiM, usa saMvatsarakA nAma abhivarddhita saMvatsara hai| aisA tIrthaMkara AdikoMne kahA hai, so he ziSya ! tuma isa kathana para vizvAsa karo / yadyapi sUrya kI kiraNoMse pRthivI Adi tapAye jAte haiM kSaNAdika nahIM parantu upacArase ve bhI tapAye jAte haiM, aisA kaha diyA jAtA hai, isIliye kSaNAdika tapAye jAte haiM aisA kaha diyA gayA hai / mU0 20 // 1 isa pUrvoktameM saMvatsara kahA gayA hai, yaha saMvatsara kAlarUpa hotA hai| kAlake vyatIta hone para zarIradhAriyoMkA zarIra se nirgama hotA hai, dvita saMvatsara che, kheSu tIrtho hyu' che. to De ziSya ! tu yA uthanane vizvAsapUrvaka sAcuM' mAnI le. je ke sUryanA kiraNeA vaDe pRthvI Adine tapAvavAmAM AvatAM nathI, chatAM paNa ahIM aupacArika rIte evuM kahevAmAM AvyuM che kSAtru, sava yAhi sUryanA hirA paDe taye // sU 20 // AgalA sUtramAM sa'vatsaranI prarUpaNA karavAmAM AvI. te savatsara kALa rUpa hoya che. AyukALa pUrA thatAM zarIradhArIene AtmA zarIramAMthI nIkaLI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u03 sU021 jIvasya niryANamArganirUpaNam 259 TIkA-paMcayihe ' ityAdi jIvasya niryANamArgaH-niryANa-mRtyusamaye zarIriNaH zarIrAnissaraNaM, tasya mArgaH pAdAdirUpaH paJcavidhaH kathitaH / paJcavidhattvamevAha-tadyathA-pAdAbhyAm ityAdi / jIvaH zarIrAta pAdAdimiH paJcabhirmAnaH paraloke gacchatIti bhAvaH / tatra jIvo yena mArgeNa yatra gacchati tat pAha-'pAehiM ' ityAdi / pAdAbhyAM caraNarUpamArgeNa niryAn-zarIrAd nirgacchan jIvo nirayagAmI bhavati 1 / evamarubhyAM-jaGghAbhyAM phaTeradhojAnvoruparibhAgarUpAbhyAM tiryaggAmI 2 / urasAcakSasA manujagAmI 3 / zirasA devagAmI ca bhavati 4 / tathA-sarvAGgaH pAdAdibhiH ataH aba sUtrakAra usa mArgakA nirUpaNa karate haiM___"paMcavihe jIvassa NijjANamagge paNNatte" ityAdi sUtra 21 // TIkArtha-jIvakA niryANa mArga pAMca prakArakA kahA gayAhai, jaise-do caraNoMse 1 do jaMghoMse 2 chAtIse 3 zirase 4 aura sarvAGgase 5 mRtyuke samaya jIvakA jo zarIrase bAhara nikalanA hotA hai, usakA nAma niryANa hai, isa niryANakA caraNAdi rUpa mArga pAMca prakArakA kahA gayA hai, arthAt jIva zarIrase caraNa Adi pAMca mArgoM se hokara nikala kara paralokameM jAtAhai, yahI bAta yahAM mUtrakArane prakaTa kIhai, jo jIvazarIra se caraNarUpamArgase hokara nikalatAhai, yaha nirayagAmI narakagAmI hotA hai 1 jo jIpa do jaDAoMse hokara nikalatA hai, vaha tiryaggAmI hotA hai / jo jIva chAtIse hokara nikalatA hai, vaha manujagAmI hotA hai, jo jIva zirase hokara nikalatA hai, vaha devagAmI hotA hai, aura caraNAdi jAya che. have sUtrakAra jIvanA nirmANamArganI paMca vidhAtAnuM nirUpaNa kare che. "pacavihe jIvassa NijjoNamagge paNNatte" tyaahTIkAryuM-jIvane nirmANamArga pAMca prakArane kahyo che. je pAMca prakAre nIce prabhAra cha-(1) me 22 / dvArA, (2) me 'dhe dvArA, (3) chAtImAthI, (4) bhastamAthI mane (5) sAmAthI. mRtyu samaye zarIramAMthI jIvane je bahAra nIkaLavAnuM thAya che, tenuM nAma nirmANa che. te nirmANanA caraNAdi rUpa pAMca mArga batAvyA che. sUtrakAre A sUtra dvArA eja vAta prakaTa karI che ke caraNAdi pAMca mAthI jIva zarIra. mAMthI nIkaLI jAya che. je jIva zarIramAMthI caraNarUpa mAge thaIne nIkaLI jAya che te nirayagAmI bane che. be jaMghAe rUpa mArgethI nIkaLate jIva tiyAmAM utpanna thAya che, chAtI rUpa mArgethI nIkaLato jIva manuSya gatimAM utpanna thAya che. mastakarUpa mArgethI nikaLate jIva devagatimAM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 sthAnAGgasUtre sakalairaGgaiH niryAn-zarIrAd nirgacchan jIvaH siddhigatiparyavasAnaH-gateH paryavasAna-paryanto gatiparyavasAnaM, siddho gatiparyavasAnaM yasya saH-siddhipadagAmI prajJaptaH prarUpitastIrthakRdbhiriti / / mU0 21 // zarIriNaH zarIrAniSkramaNamAyuSazchede bhavatIti chedanaM paJcavidhatyenAha mUlam-paMcavihe cheyaNe paNNatte, taM jahA-uppAyacheyaNe 1 viyacheyaNe 2 baMdhaccheyaNe 3 paesaccheyaNe 4 dodhAraccheyaNe 5 // // sU0 22 // chAyA-paJcavidhaM chedanaM prajJaptaM, tadyathA-utpAdacchedanaM 1, vyayacchedanaM 2, bandhacchedanaM 3 pradezacchedanaM 4 dvidhAkAracchedanam 5 // mU0 22 // TIkA-paMcavihe ' ityAdi chedana-vibhajanaM pazcavidha prajJaptam , pazcavidhatvamevAha-tadyathA-utpAdacchedanamutpAdo-devatvAdi paryAyAntarasya utpattiH, tena chedanaM-jIvAdidravyasya vibhajarUpa samasta aGgoMse hokara nikalatA hai, vaha siddhipada gAmI hotA hai| aisA tIrthaMkaroMkA kathana hai / mu0 21 // jIvakA zarIrase nikalanA Ayuke cheda hone para hotA hai, ataH aba sUtrakAra chedameM paMca prakAratAkA kathana karate haiM "paMcavihe cheyaNe paNNatte" ityAdi mUtra 22 // chedana pAMca prakArakA kahA gayA hai, jaise-utpAdacchedana 1 vyava. cchedana 2 bandhacchedana 3 pradezacchedana 4 aura dvidhAkArakacchedana 5 / TIkArtha-vibhajanakA nAma chedana hai, yaha chedana utpAda chedana Adike bhedase pAMca prakArakA jo kahA gayA hai, usakA tAtparya aisA hai, ki jo chednutpanna thAya che. je jIva caraNAdi rUpa samasta aMgomAMthI nIkaLe che, te siddhigatimAM gamana kare che, evuM tIrthakara bhagavAnanuM kathana che. sU, 21 | jyAre AyunA baMdhane cheda thAya che, tUTe che, tyAre ja jIva zarIramAMthI nIkaLe che. tethI have sUtrakAra chedanA pAMca prakAranI prarUpaNa kare che. " paMcavihe cheyaNe paNNatte" tyA:-- vibhajana athavA tUTavA rUpa kriyAnuM nAma chedana che. tene nIce pramANe 5- 2 4aa cha-(1) pA chehana, (2) 05parachehana, (3) sapachehana, (4) prazanchehana mana (5) dvidhA24 chana. TIkArya-je chedana rUpa vibhAjana devatva Adi anya paryAyanI utpattine lIdhe thAya che, tenuM nAma utpAdarachedana che. A kathanane bhAvArtha e che ke pratyeka zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05703 sU022 AyuzchedanirUpaNam 261 nam 1 / vyayacchedana-vyayaH mAnuSatvAdi-paryAyasya vinAzaH, tena chedanaM jIyA didravyasya vibhajanam 2 / bandhacchedana-bandhana bandhaH jIyApekSayA kama, skandhApekSayA sambandhazca, tasya chedana-vinAzaH 3 / pradezacchedanaM-tasyaiva jIyAdeH pradezataH nirvibhAgAvayavato buddhayA chedanaM-vibhAgaH 4tathA-dvidhAkAracchedanamdvidhAkaraNaM-dvidhAkAra:-jIvAdereva dravyasya bhAgadvayakaraNaM, tadrapaM cheda nam / upala. kSaNaM caitatridhAkAracchedanAdInAmapi 1 / ___ athavA-utpAdasya-utpatteH chedana-viraha utpAdachedana, yathA narakagatau dvAdaza muhUrtAH / tathA-vyavacchedanam-vyayasya-udvartanAyAH chedanaM virahaH yathA-narakagatau dvAdaza muhUrtAH 2 / bandhacchedanaMbandhanavirahaH, ayam-upazAntamohasya sapta vidha karmabandhanApekSayA bhavati / pradezacchedanam pradezavirahaH-ayaM visaMyojitA. rUpa vibhajana devatvAdi paryAyAntarakI utpattise hotA hai, vaha utpAda cchedana hai, tAtparya aisA hai ki pratyeka jIvAdi dravya pariNamana svabhAvarUpa hai, ataH usameM pUrva paryAyakA vinAza aura uttara paryAyakA utpAda hotA rahatA hai, jaba uttara paryAyakI vivakSita kisI bhI devadattatvAdi rUpa paryAyakI utpatti hotI hai, usa samaya jIvAdi dravyakA bhI vibhA. jana hotA hai, kyoMki usa payayike utpAdameM usa pUrya paryAyavAle jI. vAdi dravyakA vibhajana ho jAtA hai, isI taraha jaba pUrva paryAyakA mAnupatyAdi rUpa paryAyakA vinAzarUpa vyaya hotA hai, usa samaya usa vyayase jIvAdi dravyakA vibhAjana hotA hai 2 / jIvakI apekSAse karmakA bandhana bandha hai, aura skandhakI apekSAse sambandhakA nAma bandha hai, isa bandhakA jo vinAza hai, vaha bandhacchedana hai, jIvAdike pradezase nivibhAga avchavAda dravya pariNamana svabhAvavALuM hoya che, tethI tenI pUrva paryAyane vinAza ane uttara paryAyano utpAda thato ja rahe che. jyAre uttara paryAyanI (deva tiryaMca Adi rUpa paryAyanI) utpatti thAya che, tyAre jIvAdi dravyanuM paNa vibhAjana thAya che, kAraNa ke te paryAyanA utpAdamAM te pUrva paryAyavALA jIvAdi dravyanuM vibhAjana thaI jAya che. A rIte jyAre mAnuSatva Adi rUpa pUrva paryAyane vinAza rU5 vyaya thAya che, tyAre te vyayane lIdhe jIvAdi dravyanuM vibhAjana thAya che. jIvanI apekSAe karmanuM je badhana che tenuM nAma babdha che. ane skandhanI apekSAe je pudgalene saMbaMdha che tenuM nAma paNa banyA che. A bandhane vinAza tha tenuM nAma bandha chedana che. jIvAdinA pradezanI apekSAe zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sthAnAGgasUtre nAm anantAnubandhyAdi-karmapradezAnAm / tathA-dvidhAracchedanam-re dhAre yasya tad dvidhAraM, tacca tacchedanaM ca 5 / upalakSaNatyAt-tridhAracchedanAdikamapi grAhyam / taca kSurakhagacakAdikam / chedanazabdasAmyAdidamatroktamiti // sU0 22 // yavase buddhi dvArA chedanarUpa vibhAga hai, vaha pradezacchedana hai 4 / jIvAdi dravyakohI vibhAga dvayarUpa chedana karanA yaha dvidhAcchedana hai, yaha tridhAkAraka chedanAdikoMkA bhI upalakSaNa hai| athavA-utpattirUpa utpAdakA jo chedana viraha hai, vaha utpAdacchedana hai, jaise-narakagatimeM 12 muhUrta 1 tathA vyayarUpa udvartanakA jo chedana hai, vaha vyayacchedana hai,jaise narakagatimeM 12 muhUrta bandhanakA jo viraha hai, vaha bandhacchedana hai, yaha upazAnta mohayAle jIvake sAta prakArake karmacandhakI apekSAse hotA hai, 3 // pradeza virahakA nAma pradezacchedana hai, yaha visaMyojita anantAnucandhi Adi karma pradezoMkA hotA hai tathA dvidhAracchedana, do haiM dhArA jisakI vaha dvidhAra hai aisA dvidhArarUpa jo chedana hai, vaha dvidhAracchedana hai 5 / upalakSaNa honese isa pada dvArA vidhAracchedana AdikA bhI grahaNa kara lenA cAhiye aisA vaha dvidhAracchedana kSura khaga cakra Adi rUpa hotA hai, chedana dharmakI samAnatAse yaha yahAM kahA hai / / sU0 22 // nirvibhAga avayavanI apekSAe buddhi dvArA chedana rUpa je vibhAjana che tenuM nAma pradezachedana che. jIvAdi dravyanuM ja be vibhAga rUpa chedana karavuM tenuM nAma dvidhAchedana che. A kathana trivibhAgakAraka chedananuM paNa upalakSaNa che. athavA-utpatti 35 atyAhananu chaina (vi27) cha, te 5it. chedana che. jemake narakagatimAM 12 muhUrtane virahakaLa hoya che. vyaya rUpa uddhatanAnuM je chedana che, viraha che, tenuM nAma vyayachedana che. jemake narakamAM 12 muhurta pramANa je bandhanane viraha che tenuM nAma banyachedana che. te upazAta mAhavALA jIvanA sAta prakAranA karmabandhanI apekSAe thAya che. pradeza virahanuM nAma pradezachedana che. te visaMjita anantAnubandhI Adi karma pradezanuM thAya che. tathA dvidhArachedana jenI be dhArA che tene dvidhAra kahe che evuM je dvidhArarUpa chedana che tene dvidhAracchedana kahe che. upalakSaNanI apekSAe ahIM tridhArachedana Adi paNa grahaNa karavA joIe evuM te dvidhAradana astra, talavAra, cakra Adi rUpa hoya che. chedana dharmanI samAna. tAne lIdhe ahIM tenuM kathana karavAmAM AvyuM che. je sU22 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughArIkA sthA. 5 u3 sU.10 AnantaryanirUpaNam 263 chedanAbhAye tu Anantaryameva bhavatIticchedanaviparItamAnantaryamAha mUlam -paMcavihe ANaMtarie papaNatte, taM jahA-uppAyaNaMtarie 1, viyaNaMtarie 2 paesANaMtarie 3 samayANaMtarie 4 sAmaNNANaMtarie 5 // sU0 23 // chAyA-paJcavidham Anantarya prajJaptam , tadyathA-utpAdAnantaryam 1, vyayA. nantaryam 2, pradezAnantaryam 3, samayAnantaryam 4, sAmAnyAnantaryam 5 ||suu023|| TIkA---'paMcavihe ' ityAdi Anantaryam-sAtatyaM chedanabhAvo virahAbhAva iti yAvat , tacca paJcavidhaM prajJaptam / paJcavidhattvameghAha-tadyathA-utpAdAnantaryam-utpAdasya utpatteH Anantarya-sAtatyam / yathA-narakagatau jIvAnAmutkarSa to'saMkhyeyAH samayA iti 1 // vyayAnantaryam-vyayasya-udvartanAyA Anantaya sAtatyam / yathA-naraka gatau jIvAnA chedanake abhAvameM to AnantaryahI hotA hai, ataH aba sUtrakAra chedanase viparIta AnantaryakA kathana karate haiM___ "paMcavihe ANaMtarie paNNatte" ityAdi sUtra 23 // ThIkArya-Anantarya pAMca prakArakA kahA gayAhai jaise-utpAda Anantarya 1 vyaya Anantarya 2 pradezAnantarya 3 samayAnantarya 4 / aura sAmAnyAnantarya 5 utpAdakA nirantara honA yaha utpAdAnantarya hai / Anantarya zabdakA artha yahI hai ki nirantara honA yA chedanakA abhAva honA yA viraha kAlakA abhAva honA isa taraha utpattiko jo sAtatya hai, satata honA hai, vaha utpAdAnantarya hai / jaise-narakagatimeM jIvoMkI utpattikA Anantarya utkRSTase asaMkhyAta samayakA hai| udvartanAkA sAtatya nirantara chedananA abhAvamAM te Anantaryane je saddabhAva rahe che tethI have satrakAra chedanathI viparIta svarUpavALA AnatanuM nirUpaNa kare che. "paMcavihe AgaMtarie paNNatte" tyAha-- -mAnantaya pAya prA2nu huMcha--(1)tyA mAnantarya, (2) prazA. nantayaM, (3) sabhayAna-taya bhane (5) sAmAnyAnantaya. nirantara utpAdanuM hovuM tenuM nAma utpAda AnantaryuM che. Anantarya eTale niraMtara hovuM athavA chedanane abhAva hova athavA virahakALano abhAva che. A rIte utpattinuM sAtatya ( satata sadbhAva) tevuM tenuM nAma ja utpAdanantaryuM che. jemake naraka gatimAM jIvanI utpattinuM Anantarya vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta samayanuM che. unAnuM nirantara sAtatya hovuM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 sthAnAGgasUtre mutkarSa to'saMkhyeyAH samayA iti 2 / pradezAnantaryam-nirvimAgAyayavarUpANAM pradezAnAm Anantaryam 3 / samayAnantaryam-samayAnAm Anantaryam / etavayaM pranItameva / tathA-sAmAnyAnantaryam-yatra utpAdavyayAdirUpaM vizeSaNaM na vivakSyate, evaMvidhaM yadAnantaryamAnaM tat sAmAnyAnantaryam 5 / athavA-zrAmaNyAnantaryamiticchAyA / zrAmaNyasya Anantayam-sAtatyam / etat AkarSa viraheNa bahujIvApekSayA zrAmaNyapatipattyA vA bodhyam / etatpunaraSTau samayA iti // bhU0 23 // pUrvasutre samaya pradezAnAm Anantaryamuktam , samayAH pradezAzvAnantA eva bhava ntIti anantasya paJcavidhatvamAha-- mUlam-paMcavihe aNaMtae paNNatte, taM jahA-NAmANaMtae 1 ThavaNANaMtae 2 davANaMtae 3 gaNaNANatae 4 paesANaMtae 5 / ahayA paMcavihe aNaMtae paNNatte, taM jahA-egao'Natae 1 honA yaha vyayAnantarya hai, jaise-narakagatimeM jIvoMkA vyayAnantarya utkRSTase asaMkhyAta samayakA hai, nirvibhAga ayayayarUpa pradezoMkA jo Anantarya hai vaha pradezAnantarya hai / samayoMkA jo Anantarya hai, vaha sama. yAnantarya hai, pradezAnAntarya aura samayAnantarya ye do pratItahI haiN| jisa AnantaryameM utpAda, vyaya AdirUpa vizeSaNa vivakSita na ho aisA jo Anantarya hai vaha sAmAnyAnaMtarya hai, athayA-" sAmaNNANata. rie" kI saMskRta chAyA zrAmaNyAnantarya aisA bhI hotI hai, yaha Apha ke cirahase athavA bahu jIyoMkI apekSAse yA zrAmaNyakI pratipattise hotA hai, yaha ATha samayakA hotA hai / sU. 23 // tenuM nAma vyayAntaryA che. jemake naraka gatimAM jIvanuM vyayAnantaya vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta samayanuM che. nivibhAga avayava rUpa pradezanuM je AnantaryuM che, tenuM nAma pradezAnArya che. samayAnuM je AnantaryuM che, tenuM nAma samayAntaryuM che. pradezAnAntarya ane samayAnAntarya, e be pratIta ja che. je AnantaryamAM utpAda, vyaya, Adi rUpa vizeSaNa vivakSita na hoya evA mAnantayana sAmAnyAntaya 43. athavA "sAmaNNANaMtarie " nI saMta chAyA zrAmasthAnAya paNa thAya che. te AkarSanA virahathI athavA baha chanI apekSAe athavA zramaNyanI pratipattinI apekSA hoya che. te mA samayanu Aya che. // sU. 23 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 sughATIkA sthA05 u03 sU024 paJcavidhAnantakanirUpaNam duhao'NaMtae 2 desavitthArANaMtae 3 sabavitthArANaMtae 4 sAsayANaMtae 5 // sU0 24 // chAyA-paJcavidham anantakaM prajJaptam , tadyathA-nAmAnantakaM 1 sthApanAnantakaM 2 dravyAnantakaM 3 gaNanAnantakaM 4 pradezAnantakam 5 / athavA paJcavidham anantakaM prajJaptam , tadyathA-ekato'nantakam 1, ubhayato'nantakaM 2 dezavistArA. nantakaM 3 sarvavistArAnantakaM 4 zAzvatAnantakam 5 // sU0 24 / / TIkA--'paMcavihe ' ityAdi-- anantakasya paJcavidhattvaM prakAradvayenAtroktam / tatra prathamaH prakAro nAmAnantakam-ityAdi / tatra-yasya nAma 'ananta' iti kRtaM sa nAmAnantakam 1 / isa Uparake sUtra meM samaya evaM pradezoMkA Anantarya kahA hai samaya aura pradeza anantahI hote haiM, isaliye aya sUtrakAra anantakI pAMca prakAratAkA kathana karate haiM___ 'paMcaviheM aNaMtara paNNatte' ityAdi sUtra 24 // TIkArtha-anantaka pA~ca prakArakA kahA gayA hai, jaise-nAmAnantaka1 sthApanAnantaka 2 dravyAnantaka 3 gaNanAnantaka 4 aura pradezAnantaka 5 athavA ekato'nantaka 1 ubhayato'nantaka 2 dezavistArAnantaka 3 savistArAnantaka 4 aura zAzvatAnantaka 5 isa sUtra dvArA anantakameM paMcavidhatA do tarahase prakaTakI gaI hai-inameM prathama prakAra nAmAnantaka Adi rUpase hai, jisakA nAma " ananta " isa rUpase kara diyA gayA ho AgalA satramAM samaya ane pradezanA AnantaryanuM kathana karavAmAM AvyuM. samaya ane pradeza ananta hoya che tethI have sUtrakAra anantanA pAMca renu 4thana 42 cha. " paMcavihe aNaMtara paNNatte " chatyAhaTI -mAna-ta: pAMya 42na hA cha-(1) nAmAnanta, (2) sthApanAnanta (3) dravyAnanta, (4) banAnanta bhane (5) prazAna-ta. athavA tanA bhI pramANe pAMca prakAra paNa paDe che - (1) sate. ananta, (2) mayata: mananta, (3) zivistArAna-tas, (4) savistArAnards mane (5) zatAnanta4. A satramAM be prakAre anantakamAM paMcavidhatA prakaTa karavAmAM AvI che. jenuM nAma "ananta" rAkhavAmAM AvyuM hoya, te nAmAnantaka che. je akSa sthA0-35 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 sthAnAGgasUtre yasyAkSAdeH ananteti kalpana yA sthApanA kRtA tat sthApanAnantakam |jiiydrvyaannii pudgaladravyANAM vA yadanantakaM tad dravyAnantakam 3 / gaNanAnantakam -gaNanAsaMkhyAnaM tadrUpam anantakam avipakSitaparApavAdisaMkhyeyaviSayaH saMkhyAvizeSa ityarthaH 4 / tathA pradezAnantakam pradezAnAM saMkhyeyAdezAnAm anantakamiti 5 / atha dvitIyaM prakAramAha-' ahayA paMcavihe' ityAdinA / tatra-ekato'nantakam-ekatA AyAmalakSaNena ekenAzena anantakam-ekazreNIkaM kSetramityarthaH 1 / ubhayato'na ntakam-ubhayataH AyAmavistArAbhyAm umAbhyAm anantakam-pratarakSetramityarthaH 2 / dezavistArAnantakam-deza kSetrasya rucakApekSayA yaH pUrvAdyanyatamadiglakSaNaH, vaha nAmAnantaka hai, jisa akSa (pAzA) AdikI "ananta " isa kalpanAse sthApanA karalI gaI ho vaha sthApanAnantaka hai, jIva dravyoMkA athavA pudgala dravyoMkA jo anantaka hai, vaha dravyAnantaka hai, gaNanA nAma ginatIkA hai, isa ginatI rUpa jo anantaka hai, vaha gaNanAnantaka hai, isa gaNanAnantakameM aNu AdikoMkI jo saMkhyAtatA hai, yaha adhivakSita honese viSaya nahIM hotI hai, yaha gaNanAnantaka saMkhyA vizeSarUpa hotA hai, tathA saMkhyAta pradezoMkI jo anantatA hai vaha pradezAnantaka hai, aba anantakI dvitIya prakAratA isa prakArase hai-AyAma rUpa eka aMzase jo kSetra samazreNIvAlA hotA hai, vaha ekato'nantaka hai, AyAma evaM vistArase donoMse jo kSetra pratararUpa vargarUpa hotA hai, vaha ubhayato'nantaka hai, kSetrakA rucaka AdikI apekSA pUrvAdi anyatama dizA AdikA (pAzA) AdinI ananta" A kahapanAthI sthApanA karI levAmAM AvI hoya, te sthApanAnantaka che. chavadravyanuM athavA pudgala dravyanuM je anantaka che. te dravyAnantaka che. gaNanA eTale gaNatarI. A gaNatarI rUpa je anantaka che tene gaNanAnantaka kahe che. A gaNanAnantakamAM aNu AdinI je saMkhyAtanA che te avikSita hovAthI te pratipAdita thatI nathI. te gaNunAnantaka saMkhyAvizeSa rUpa hoya che. saMkhyAta pradezonI je anantatA che tenuM nAma pradezAnantaka che. bIjI rIte anantanA je pAMca prakAro batAvyA che, temanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-- AyAma ( laMbAI) rUpa eka aMzanI apekSAe je kSetra samazreNIvALuM hoya che, tene "ekataH anantaka' kahe che. AyAma ane vistAra, e baMnenI apekSAe je kSetra pratara rUpa-vargarUpa hoya che, tene "ubhayataH anantAka" kahe che. kSetrane caka AdinI apekSAe pUrvAdi koI paNa dizAne je zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU.25 jJAnasvarUpanirUpaNam 267 tasya vistAro-viSkambhastasya pradezApekSayA anantakam 3 / sarpavistArAnantakamsarvato vistAro yasya sa sarvavistAra:-saryAkAzaH, tasya pradezApekSayA anantakam 1 / tathA-zAzvatAnantakam-zAzvatam-anAghaparyavasita jIvAdidravyaM, tasya anantakam-anantakAlasthitikatvAditi // sU0 24 // anantarasUtroktArthaparicchedo jJAnAd bhavatIti jJAnasvarUpaM nirUpayitumAha mUlam-paMcavihe nANe paNNatte, taM jahA-AbhiNibohiyaNANe 1 suyaNANe 2 ohiNANe 3 maNapajjavaNANe 4 kevalaNANe 5 // sU0 25 // chAyA-paJcavidhaM jJAnaM prajJaptam, tadyathA-AminibodhikajJAnaM 1 zrutajJAnam 2 avadhijJAnaM 3, manaHparyavajJAnaM 4 kevalajJAnam 5 // mU0 25 // TIkA-paMcavihe ' ityAdi / __ vyAkhyA nigdsiddhaa| vistarastu nandIsUtrasya matkRtApAM jJAnacandrikA vyAkhyAyAM vilokanIyaH // mU0 25 // jo vistAra-viSkambha hai, so isa vistArameM jo pradezoMkI apekSAse anantaka hai, vaha pradezAnantaka hai, jisakA sarva rUpase vistAra hai, aisA vaha sarvAkAza sarva vistAra padase yahAM liyA gayA hai, isa sarvAkAzarUpa sarva vistArameM jo pradezoMkI apekSA anantaka hai, vaha sarva vistArAnantaka hai / anAdi anantarUpa jo jIvAdi dravya hai, vaha yahAM zAzvata zabdase gRhIta huA hai, isa zAzvatakI jo anantatA hai, yaha anantakAla taka sthitivAlA honese zAzvatAnantaka hai / sU0 24 // isa Uparake sUtra meM ukta arthakA pariccheda jJAna se hotA hai, isaliye aba sUtrakAra jJAnake svarUpakA nirUpaNa karate haiM - vistAra (viSkabhI che te vistAramAM pradezonI apekSAe je anantaka che tenuM nAma pradezAnantaka che. jene sarva rUpe vistAra che evA sarvAkAzane ahIM sarva vistAra padathI grahaNa karavAmAM Avela che. te sarvakAza rUpa sarva vistAramAM pradezanI apekSAe je anantaka che tene sarva vistArAnantaka kahe che. anAdi ananta rUpa je jIvAdi dravya che, tene ahIM zAzvata padathI grahaNa karavAmAM Avela che. A zAzvatanI je anantatA che te anantakALanI sthiti vALI che. tethI tene zAzvatAnantaka kahe che. sU. 24 che AgalA sUtramAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che te viSayane pariccheda (baMdha) jJAna vaDe ja thAya che. tethI have sUtrakAra jJAnanA prakAranuM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 sthAnAGgasUtre itthaM jJAnaM pazavidhatvenoktvA sammati tadAparakaM karma paJcavidhatvenAha mUlam-paMcavihe gANAvaraNije kamme paNNate, taM jahAAmiNibohiyaNANAvaraNije jAva kevalanANAvaraNije ||suu026|| chAyA-paJcavidha jJAnAvaraNIyaM karma prajJaptam , tathathA-AminiyodhikajJAnAvaraNIyaM yAvat kevalajJAnAvaraNIyam / / sU0 26 / / TIkA--' paMcavihe ' ityAdi jJAnAvaraNIyaM-jJAnam-uktalakSaNam AvRNoti AcchAdayati yat karma tat pazcavidha prajAtam / pazcavidhatvamevAha-tadyathA-AminiyodhikajJAnAvaraNIyamityAdi // mu0 26 // ___'paMcavihe NANe paNNatte' ityAdi sUtra 25 // TIkArtha-jJAna pAMca prakArakA kahA gayAhai, jaise-Abhiniyodhika jJAna 1 zrutajJAna 2 avadhijJAna 3 mana:paryayajJAna 4 aura kevalajJAna 5 / - ina pAMca sthAnoMke viSaya meM vizeSa kathana jAnaneke abhilASiyoMko nandAsUtrakI jJAnacandrikA nAmako vyAkhyA dekhanI cAhiye // sU0 25 // jJAnakI paMcavidhatA kahakara apa sUtrakAra inake AvAraka karmoM kI paMcavidhatAkA kathana karate haiM_ 'paMcavihe NANAvaraNijje kamme patte' ityAdi sU0 26 // TIkArtha-jJAnako AvaraNa karanevAlA jo jJAnAvaraNIya karma hai, yaha pAMca prakArakA kahA gayA hai, jaise-Abhinibodhika jJAnAvaraNIya yAvat kevani355 re che. "paMcavihe NANe paNNatte " tyA TIkArtha-jJAnanA nIce pramANe pAMca prakAra kahyA che-(1) Atinidhika jJAna (2) zrutajJAna, (3) vijJAna, (4) mana:55 zAna mane (5) 35jJAna. A pAMca jJAnanA svarUpanuM vistRta nirUpaNa nandIsUtranI jJAnacandrikA nAmanI TIkAmAM karavAmAM AvyuM che. te jijJAsu pAThake e tyAMthI te vAMcI levuM. sa. 25 che jJAnanA pAMca prakAranuM kathana karIne have sUtrakAra tene Avaraka karmonI 5'yavidhatAnuyana re cha. " paMcavihe gANAyaraNijje kamme paNNatte" tyA jJAnAvaraNIya karma pAMca prakAranA kahyA che--(1) Abhinidhika jJAnAvaraNIya, zrata jJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, manaH paryaya jJAnAvaraNIya ane kevaLa jJAnAvaraNIya, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU027 paJcavidhasvAdhyAyanirUpaNam 269 __ itthaM jJAnAvaraNIyaM karma pazcavidhatvenoktvA sampati tatkSapaNopAyavizeSa svAdhyAyaM paJcavidhatvena prarUpayati___ mUlam-paMcavihe sajjhAe paNNatte, taM jahA-vAyaNA 1 pucchaNA 2 pariyaTTaNA 3 aNuppehA 4 dhammakahA 5 // sU0 27 // chAyA--paJcavidhaH svAdhyAyaH prajJaptaH, tadyathA-yAcanA 1 pracchanA 2 pari vartanA 3 anuprekSA 4 dharmakathA 5 // mU0 27 // TIkA--' paMcavihe ' ityAdi-- svAdhyAyaH-su-zobhanam AmaryAdayA adhyayanaM paThanAdikaM svAdhyAyaH, sa pazcavidho bodhyaH / paJcavidhatvamevAha-tadyathA-vAcanA=guroH sakAzAdvinaya. lajJAnAvaraNIya 5 jo karma jJAnakA AvaraNa karatA hai, use AcchAdita karatA hai, vaha jJAnAvaraNIya karma hai, isI prakArase zrutajJAnAvaraNIya karma hai ityAdi / sU0 26 // isa prakArase jJAnAyaraNIya karma pAMca prakArakA kahakara aba sUtrakAra usake kSayake upAya vizeSako aura svAdhyAyako pAMca prakArakA kahate haiM-paMcavihe sajjhAe paNNatte' ityAdi sU0 27 // svAdhyAya pAMca prakArakA kahA gayA hai, jaise-yAcanA 1 pracchanA 2 parivartanA 3 anuprekSA 4 aura dharmakathA 5 / ThIkArtha-maryAdApUrvaka jo mUla sUtrakA acchI taraha se paThanAdika kiyA jAtA hai, yaha svAdhyAya hai, yaha svAdhyAya pAMca prakArakA vAcanA Adike je karma jJAnanA upara AvaraNa rUpa banI jAya che, jJAnane AcchAdita karI de che, te karmone jJAnAvaraNIya karmo kahe che. jemake zrutajJAnanuM AvaraNa karanAra je karma che tene zrutajJAnAvaraNIya karma kahe che. e ja pramANe bAkInAM bhI viSa 5 sabhA. // sU. 26 // jJAnAvaraNIya karmanA pAMca prakAre prakaTa karIne have sUtrakAra tenA kSayanA upAya vizeSa rUpa svAdhyAyanA pAMca prakArane have prakaTa kare che. " paMcavihe sajjhAye paNNatte " tyAla svAdhyAya pAya Rai 4aaN che--(1) pAyanA, (2) prachanA, (3) parivata nA, (4) anuprekSA, mana (5) yama thA. maryAdApUrvaka mULa sUtranuM je paThana Adi karavAmAM Ave che tenuM nAma svAdhyAya che. tenA vAcanA Adi je pAMca bhede kahyA che tenuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-- zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 sthAnAgasUtre pUrvakaM sUtrAtadubhayAnAM grahaNam 1 / pracchanA-vAThitasya ziSyasya vAcanAyAM saMzayotpattau tannirAkaraNAya yad guroH samope pracchanaM sA pracchanA 2 / parivartanAyAcanayA yAcitasya pracchanayA vizodhitasya mUtrArthatadubhayaspa vismRtirmAbhUditi yat sUtrasya punaH punarAvRttiH sA, 3 / anuprekSA anuprekSaNam anuprekSA-gRhItasya sUtrArthatadumayasya vismRti marmA bhUditi yA taccintanA s| 4 / dharmakathA-dharmasya=zrutacAritrarUpasya kathanaM vyAkhyAna-dharmakathA 5 // vAcanAmaccha nAparivartanAnupekSAbhirabhyastazrutena sAdhunA dharmakathAkartavyeti bhAvaH // sU0 27 // bhedase jo kahA gayA hai, usakA abhiprAya aisA hai, ki vinayapUrvaka gurUke pAsase jo sUtrakA arthakA aura mUtrArtha donoMkA grahaNa kiyA jAtA hai, paDhe hue viSayameM ziSyapho jo zaMkA Adi ho jAtI hai, so usa zaMkAko dUra karane ke nimitta jo gurUse pUchA jAtA hai, vaha pracchanA hai, vAcanAse sIkhe gaye aura pracchanAse vizuddha kiye gaye sUtrakI arthako aura sUtrArtha donoMkI vismRti na ho jAya isa abhiprAyase jo punaH punaH AvRtti karanA hai, yaha parivartanA karanA hai, gRhIta sUtra artha aura tadubhayakI vismRti na ho jAya isa abhiprAyase jo cintanA hai, vaha anuprekSA hai, tathA zrutacAritra rUpa dharmakA jo vyAkhyAna hai, vaha dharmakathA hai / vAcanA, pracchanA, parivartanA aura anuprekSA inase abhyasta zrutavAle sAdhuko dharmakathA karanI cAhiye aisA isa kathanakA bhAva hai / / sU0 27 // vinayapUrvaka gurunI pAse je sUtranuM ane arthane grahaNa karavAnuM kArya thAya che, tenuM nAma vAcana che. je viSayane ziSya dvArA abhyAsa karAye hoya te viSayamAM keI zaMkA udbhave te tenA nivAraNa mATe gurune je prazna pUchavAmAM Ave che, tenuM nAma pracchanA che. vAcanA dvArA je sUtra athavA arthane grahaNa karavAmAM AvyuM hoya ane pracchanA dvArA je sUtra ane arthane vizuddha karavAmAM AvyuM hoya tenI vismRti na thaI jAya te mATe pharI pharIne tenuM punarAvartana karavuM-tenuM nAma parivartanA che. gRhIta sUva, artha ane sUtrArthanI vismRti thaI na jAya, te mATe vAraMvAra tenuM cintana karyA karavuM tenuM nAma anuprekSA che. zrutacAritra rUpa dharmanuM je vyAkhyAna karavAmAM Ave che, tenuM nAma dharmakathA che. vAcanA, pracchanA, parivartana ane anuprekSA, A cAra vaDe jene zratajJAna saMpAdana karyuM hoya evA sAdhue ja dharmakathA ( vyAkhyAna) 12vI na . // sa, 27 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU028 pratyAkhyAnasvarUpanirUpaNam 271 dharmakathA'bhibhUta mithyAmASA eva bhavino vizuddhapatyAkhyAnabhAjo bhavantIti pratyAkhyAnaM nirUpayati-- ___mUlam -paMcavihe paccakkhANe paNNatte, taM jahA-saddahaNa suddhe 1 viNayasuddhe 2 aNubhAsaNAsuddhe 3 aNupAlaNAsuddhe 4 bhAvasuddhe 5 // sU0 28 // chAyA--paJcavidhaM pratyAkhyAnaM prajJaptam , tadyathA-zraddhAnazuddhaM 1 vinayazuddham 2 anubhASaNAzuddham 3 anupAlanAzuddhaM 4 bhAvazuddham 5 // sU0 28 // TokA-'paMcavihe pacakkhANe' ityAdi--- pratyAkhyAnam-pati-pratiSedhataH A=maryAdayA vivakSita kAlamAnayA khyAnaMprakathanaM pratyAkhyAnam / taca pazcavidhaM prajJapta-bharUpitam / paJcavidhatva mevAhatadyathA-zradvAnazuddham-zraddhAnaM zraddhA-'tatheda ' miti vizvAsastena zuddha nirayA, zraddhAnAbhAve tu tatsAvayaM bhavati / taduktam dharmakathAse jinake mithyAtva naSTa ho cuke haiM, aisehI bhavya jIva vizuddha pratyAkhyAnavAle hote haiM, ataH aba sUtrakAra pratyAkhyAnakA nirUpaNa karate haiM-'paMcavihe paccakkhANe paNNatte' ityAdi sU0 28 // pratyAkhyAna pAMca prakArakA kahA gayA hai, jaise-zraddhAnazuddha 1 vi. nayazuddha 2 anubhASaNA zuddha 3 anupAlanA zuddha 4 aura bhAva zuddha 5 / TIkArtha-pratiSedha karake jisakA kathana vivakSita kAlakI maryAdA taka kiyA jAtA hai, vaha pratyAkhyAnahai, yaha pratyAkhyAna zraddhAna zuddha Adike bhedase pAMca prakArakA kahA gayA hai, jo pratyAkhyAna zraddhAse yaha aisA hI hai, isa prakArake vizvAsase zuddha nirapadya hotA hai, vaha zraddhAna zuddha dharmakathA dvArA jemane mithyAbhAva naSTa thaI cukyo hoya che evAM ja bhavya jI vizuddha pratyAkhyAnavALA hoya che, tethI have satrakAra pratyAkhyAnanuM 2535 48 42 cha. " pacavihe paccakkhANe paNNatte" tyAha TIkAI-pratyAkhyAnanA nIce pramANe pAMca prakAra kahyA che-(1) zraddhAnazuddha, (2) vinayazuddha, (3) anumASAzuddha, (4) anupAsanAzuddha mana (5) mAvazuddha pratiSedha (niSedha) karIne jenuM kathana amuka cokakasa kALanI maryAdA paryanta karavAmAM Ave che tenuM nAma pratyAkhyAna che. te pratyAkhyAna zraddhAnazuddha AdinA bhedathI pAMca prakAranA che. A vastu Adi tyAga karavAne pAtra che, evI zraddhApUrvaka je pratyAkhyAna levAmAM Ave che, te pratyAkhyAnane zraddhAna. zaddha kahe che. zraddhAnA sadUbhAvamAM ja pratyAkhyAna zuddha-niravadya hoI zake che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 61 paJcakkhANaM savvannudesiyaM jaM jahi jayA kAle / taM jo saddaha naro, taM jANasu saddahaNasuddhaM // 1 // " sthAnAGgasUtre chAyA -- pratyAkhyAnaM sarvajJadezitaM yad yatra yadA kAle / tad yaH zraddadhAti narastad jAnIhi zraddhAnazuddham // 1 // iti // 1 // vinayazuddham - vinayena zuddhaM vinayAbhAvetvazuddham / evamagre'pi tattadabhAve azuddhatA bodhyA / vinayazuddhamevamuktam- " kikammassa visohiM, pajae jo ahINamaharitaM / maNavayaNakAyagutto, taM jANasu viNayao suddhaM // 1 // chAyA - kRtikarmaNo vizodhi prayuGkte yaH ahInAtiriktam / "" manovacanakAya guptaH taM jAnIhi vinayataH zuddham // 1 // iti // 2 // pratyAkhyAna hai, zraddhAnake abhAva meM to yaha sAvadha hotA hai / kahA bhI hai" paJcavANaM savvannudesiye " ityAdi / jisa kAla meM jo pratyAkhyAna sarvajJa bhagavAn ne kahA hai, usa para jo vizvAsa karatA hai, vaha pratyAkhyAna zraddhAna zuddha pratyAkhyAna hai / jo pratyAkhyAna vinaya se zuddha hotA hai, vaha pratyAkhyAna vinaya zuddha pratyAkhyAna hai, jo pratyAkhyAna vinayake abhAva meM hotA hai, vaha azuddha pratyAkhyAna hai - isI tarahase Age bhI una 2 ke abhAva meM pratyAkhyAna meM azuddhatA jAnanI cAhiye - vinaya zuddha pratyAkhyAnake viSaya meM aisA hI kahA gayA hai - " kii kammasta visohi " ityAdi mana vacana aura kAyase gupta huA jo manuSya kRtikarmakI na hIna aura na adhika aisI vizuddhi karatA hai, vaha vinaya zuddha prtyaakhyaantenA abhAvamAM te te azuddha-niravagha jAya che. kahyu paNa che ke : "qzzari asargafe" scule je kALe je pratyAkhyAna karavAnu` saCjJa bhagavAne kuramAvyuM che, te kALe zraddhApUrvaka te pratyAkhyAna karanAranA pratyAkhyAnane zraddhAnazuddha pratyAkhyAna kahe che. je pratyAkhyAna vinayanI apekSAe zuddha heAya che, te pratyAkhyAnane vinaya zuddha pratyAkhyAna kahe che. je pratyAkhyAnamAM vinayaneA abhAva hoya che-vinayanI apekSAe azuddha haiya che, te pratyAkhyAnane azuddha pratyAkhyAna kahe che. e ja pramANe AgaLa paNa je je prakAra kahevAmAM AvyA che, temAM pazu te viSayanA abhAvamAM azuddhatA samajavI. vinayazuddha pratyAkhyAnanA viSayamAM puMche " kikammamsa visohi " ityAhi zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u0 3 sU028 pratya khyAnasvarUpanirUpaNam 273 anubhASaNAzuddham -anubhASaNam-janubhASaNA="vosira' itiguruNA pocate yat ziSyasya 'vosirAmi' iti kathanaM sA, tayA zuddham / taduktam-- " aNubhAsai guruvayaNaM, akkharapayavaMjaNehiM parisuddhaM / paMjaliuDo amimuho, taM jANaNubhAsaNAsuddhaM // 1 // " chAyA--anubhASate guruvacanam-akSarapadavyaJjanaiH parizuddham / prAalipuTaH abhimukhastad jAnIhi anubhASaNAzuddham // 1 // iti // 3 // anupAlanAzuddham-anupAlanam-anupAlanA gRhItaspa vratasya parISahopasargAdivapi paripAlana, tathA vizudam / uktaM ca-- hai, anubhASaNA zuddha pratyAkhyAna isa prakArase hai, ki jaba guruke dvArA " yosire" aisA kahA jAye taba jo ziSya "vosirAmi "aisA kahatA hai yaha anubhASaNa-anubhASaNA hai isa anubhASaNAse jo pratyAkhyAna zuddha hotA hai, vaha anubhASaNA zuddha pratyAkhyAna hai| kahA bhI hai"aNubhAsai guruyayaNaM" ityAdi / ___ akSara pada evaM vyaJjanoMse parizuddha jisa bhASaNako gurU kahatA hai usa bhASaNake bAda jo donoM hAtha jor3akara aura unake samakSa hokara ziSyakA bhASaNa karatA hai, vaha anubhASaNA zuddha pratyAkhyAna hai| anu. pAlanA zuddha-gRhIta vratakA jo parISaha evaM upasarga Adike Ane para mana, vacana ane kAyanI apekSAe guma thayele puruSa-mana guNi, vacanagupti ane kAyaguptithI yukta puruSa-je kRtikamanI hIna vizuddhi paNa karate nathI ane adhika vizuddhi paNa karatuM nathI, to te vinayazuddha pratyAkhyAnavALe gAya che. anubhASa zuddhapratyAdhyAna-nyAre zuru dvArA " vosire" 56 yAmAM bhAva tyAre ziSya " vosirAmi" // 56 sAle cha. // prA. ranA anukathanane anubhASaNa kahe che. A anubhASaNathI je pratyAkhyAna zuddha hoya che, te pratyAkhyAnane anubhASaNazuddha pratyAkhyAna kahe che. kahyuM paNa che hai " aNubhAsai guruvayaNaM " tyAha-- akSara, pada ane vyaMjanonI apekSAe parizuddha evuM je bhASaNa ( vyAkhyAna ) guru kare che, te bhASaNa sAMbhaLIne temanI samakSa UbhA thaIne vinayapUrvaka be hAtha joDIne je pratyAsthAna karavAmAM Ave che, tene anu. // zuddha pratyAjyAna 4 cha. gurunyAre "vosire" pahanA yAra 3re tyAre pratyAbhyAna dhAraya 42 // 2 " vosirAmi" pahanI cyA2 za2 mA prakAranA pratyAkhyAna le che. anupAlanA zuddha-gRhIta vratanuM parISahe ane upasargo AvI paDe te sthA0-35 zrI. sthAnAMgasUtra :04 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- - ra7ra __ sthAnAGgasUtre "tAre dubhikkhe, Ayake vA mahai samuppaNNo / jaM pAliyaM na bhaggaM, jANaNupAlaNA suddhaM // 1 // " chAyA-kAntAre durbhikSe AtaGke yA mahati samutpanne / yatpAlitaM na bhagnaM tad jAnIhi anupAlanAzuddham // 1 // iti // 4 // bhAvazuddham-bhAvena-rAgadvepehalokAyAzaMsArUpaM pariNAmarAhityena yad niravayaM tad bhAyazuddham / taduktam-" rAgeNa va doseNa va, pariNAmeNa va Na dRsiyaM jaM tu / taM khalu paJcakkhANaM, bhAvavisuddhaM muNeyavyaM // 1 // " chAyA-rAgeNa vA dveSeNa vA pariNAmena vA na dUSitaM yattu / tatkhalu pratyAkhyAnaM bhAvavizuddha jJAtavyam // 1 // iti // 5 // sU0 28 // bhI calAyamAna na ho kara paripAlana karatAhai, vaha anupAlanAhai isa anupAlanase jo pratyAkhyAna zuddha hotA hai vaha anupAlanA zuddha pratyAkhyAna hai| kahA bhI hai-"kaMtAre dubhikkhe" ityaadi| bhayaMkara gahana vanameM paDa jAne para durbhikSake AjAne para kisI bhayaMkara rogameM phaMsa jAne para jo apane pAlita vratako bhagna nahIM karatA hai vaha anupAlanA zuddha pratyAkhyAna hai| jo pratyAkhyAna rAgadveSa ihaloka paraloka AdikI AzaMsArUpa pariNAmase rahita hokara kiyA jAtA hai, aisA vaha niravadya pratyAkhyAna bhAvazuddha pratyAkhyAnahai / kahA bhIhai-"rAgeNa ca doseNa va" ityAdi / jo pratyAkhyAna rAga evaM dveSake pariNAmase dUSita nahIM hai, aisA vaha pratyAkhyAna bhAvavizuddha kahA gayA hai // sU0 28 // paNa calAyamAna na thatAM pAlana karanAranA pratyAkhyAnane anupAlanA zuddha pratyAbhyAna / . khu. 54 che katAre dubhikkhe " tyA-- bhayaMkara gahana vanamAM aTavAI gayA hoya, dubhikSane kAraNe bhUkhe maravAne prasaMga AvI paDa hoya, bhayaMkara rogamAM jakaDAyA hoya, tyAre paNa je mANasa pote grahaNa karelA vratane daDhatApUrvaka pALe che, evA mANasanA pratyAkhyAnane anupAlanA zuddha pratyAkhyAna kahevAya che. je pratyAkhyAna rAgadveSa ane Aleka parelekanI AzaMsA rUpa vRtti rAkhyA vinA karavAmAM Ave che, evAM niravadya pratyAkhyAnane bhAvazuddha pratyAdhyaan che. yuM 54 cha / " rAgeNa va doseNa ca" tyAha--2 pratyA. khyAna rAga ane dveSanA pariNAmathI dUSita hetA nathI, te pratyAkhyAnane lApavizuddha upAya che. // sU. 28 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u03 sU029 pratikramaNasyarUpanirUpaNam 275 kRtapratyAkhyAnaspa kadAcidaticArasaMbhAvanA'pi bhavati, tatazca tatra patikramaNa kriyate iti pratikramaNasya paJcavidhatvamAha - mUlam-paMcavihe paDikkamaNe paNNatte, taM jahA-AsabadArapaDikkamaNe 1, micchattapaDikkamaNe 2 kasAyapaDikamaNe 3 jogapaDikkamaNe 4 bhAvapaDikkamaNe 4 // sU0 29 // chAyA-paJcavidha pratikramaNaM prajJaptam , tadyathA-AsravadvArapratikramaNaM 1 mithyAtvapratikramaNaM 2 kaSAyapatikramaNaM 3 yogapratikramaNaM 4 bhAvapratikramaNam 5 // // sU0 29 // TIkA-paMcavihe paDikamaNe ' ityAdi pratikramaNa-prati-pratIpaM kramaNam-zubhayogebhyo'zubhayogAn pratipannasya AtmanaH punaH zubhayogeSu gamanam / taduktam" svasthAnAd yat parasthAnaM, pramAdasya vazAd gataH / tatraiya kramaNaM bhUyaH, pratikramaNamucyate // 1 // jisane pratyAkhyAna kiyA hai, aise puruSako kadAcit aticAroMke honekI saMbhAvanA bhI ho sakatI hai, ataH usake hone para pratikramaNa kiyA jAtA hai, isaliye aba sUtrakAra pratikramaNakI paMcavidhatAkA varNana karate haiM-'paMcavihe paDikkamaNe paNNatte" ityAdi sUtra 29 // pratikramaNa pAMca prakArakA kahA gayA hai, jaise-AsravadvAra pratikramaNa 1 mithyAtya pratikramaNa 2 kaSAya pratikramaNa 3 yoga pratikramaNa 4 aura bhAva pratikramaNa 5 zubha yogoMse azubha yogoMmeM pahu~cI huI AtmAkA punaH zubha yogoMmeM AnA isakA nAma pratikramaNa hai / kahA bhI hai pratyAkhyAna karanAra puruSane kayAreka aticAra lAgavAne saMbhava rahe che. te aticAranI zuddhi mATe pratikramaNa karavAmAM Ave che. tethI have sUtrakAra pratikramaNanA pAMca prakAranuM kathana kare che. " pacavihe paDikkamaNe paNNatte " tyA:-- pratikramaNanA nIce pramANe pAMca prakAra kahyA che--(1) Asrava dvArA pratibhe, (2) mithyAt5 pratibhA, (3) SAya pratima], (4) yo pratibhA mana (5) mA pratimA . zubha mAMthI azubha yogamAM pahoMcelA AtmAnuM pharIthI zubha yogAmA mAyu tenu nAma pratibhA che. 4hyu 55 / " svasthAnAt yat zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 sthAnAGgamaH kSAyopazamikAd bhAvAdaudayikasya vazaM gataH / tatrApi ca sa evArthaH pratikUlagamAt smRtaH // 2 // " iti / tadidaM pratikramaNaM paJcavidhaM prajJaptam / paJcavidhatyamevAha-tadyathA-AsravadvAraatikramaNam-AsravadvArANipAgAtipAtAdIni, tataH pratikramaNaM-nivartanam 1 // mithyAtvapratikramaNam-mithyAtvam AmogAnAbhogasahasAkArairbhavati, tataH prattikramaNaM-nivartanam 2 / kaSAyapratikramaNam-kaSAyebhyaH pratinivRttiH 3 // yogapratikra. " svasthAnAt yat parasthAnaM " ityAdi / pramAdake vazase jIvakA jo apane sthAnase haTakara parasthAnameM gamana hai, aura phira vahAMse jo punaH apane sthAna para AjAnA vaha pratikramaNa hai| "kSAyopazamikAda bhAvAd" ityAdi / isI tarahase jo koI jIva kSAyopazamika bhAva se audayika bhAvakA cazaMgata ho jAtA hai, aura punaH usI kSAyopazamika bhAyameM Akara prApta jisake prabhAvase ho jAtA hai vaha pratikramaNa hai| aisA yaha pratikramaNa pAMca prakArakA kahA gayA hai, inameM jo AsravadvAra pratikramaNa hai, vaha prANAtipAtAdi rUpa jo Asrava dvAra hai, unase nivartana rUpa pIche haTane rUpa hotA hai| mithyAtva pratikramaNa-Abhoga (jAnakara) anAbhoga(anajAna) evaM sahasAkAra (akasmAt)se mithyAtva hotA hai, so isa mithyAtvase jo jIvakA nivartana hai, yaha mithyAtya pratikramaNa hai, kaSAyA~se jo pratinivRtti hai, vaha kaSAya pratikramaNa hai, parasthAna" tyA prabhAhale 42 71nu 252thAnamAthI nIjI 52sthAnamA je gamana thAya che, ane pharIthI tyAMthI svasthAnamAM je Agamana thAya che tenu nAma pratibhA che. "kSAyopazamikAd bhAvAd "tyAha kaI jIva kSApazamika bhAvamAMthI audayika bhAvamAM AvI jAya ane pharI audayika bhAvamAMthI kSApathamika bhAvamAM AvI jAya che, AvuM jenA prabhAvathI bane che tenuM nAma pratikramaNa che. evA pratikramaNanA pAMca prakAra kahyA che-Asrava dvAra rUpa je pratikramaNa che te prANAtipAta Adi rUpa je Asava dvAre che temanAthI nivartana rUpa (tama 42tA mtt45| 35) DAya che. mAlA (oeIna ) manAme (AM. zutA ) ane akasmAtathI je mithyAtvanuM sevana thaI jAya che, te mithyAvadhI nivRtta thavuM tenuM nAma mithyAtvanuM pratikramaNa che. kaSAmAMthI nivRtta thavuM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 - sughA TIkA sthA. 5 u. 3 sa. 29 pratikramaNasvarUpanirUpaNam maNam-azubhebhyo manovAkAyayogebhyaH pratikramaNaM-pratinivartanam 4 / tathA-bhAvamatikramaNam-avivakSitavizeSebhyaH AsravadvArAdibhyaH pratinivartanam / taduktam - " micchattAi na gacchai, na ya gacchAyei naannujaannaai| jaM maNavaikAehi, taM bhaNiyaM bhAvapaDikamaNa // 1 // " chAyA-mithyAtyAdi na gacchati na ca gamayati nAnujAnAti / yad manovAkAyaistad bhaNitaM bhAvapatikramaNam // 1 // iti / / AsravadvArAdi vizeSarUpeNa vivakSAyAM tu AsravadvArapatikramaNAdIni pUrvotAni catvAri sthAnAni bodhyAni / taduktam" micchattapaDikamaNa, taheva asaMjamA paDikkamaNaM / kasAyANa paDikkamaNaM, jogANa ya appasatthANaM // 1 // " chAyA-mithyAtvapratikramaNaM tathaiva asaMyamAt pratikramaNam / kapAyANAM pratikramaNaM yogAnAM cAprazastAnAm // 1 // iti / / sU0 29 // azubha mana vacana kAyayogoMse jo pratinivartana hai, vaha yoga nivartana hai 4 avivakSita vizeSoMvAle AsravadvAroMse jo pratinivartana hai, vaha bhAvapratikramaNa hai| kahA bhI hai-"micchattAi na gacchai" ityAdi / ___ jo jIva mana vacana kAyase mithyAtva Adi bhAvoMmeM na svayaM jAtA hai, na dUsaroMko pahu~cAtA hai, aura na unakI anumodanA karatA hai, yaha bhAva pratikramaNa hai| ___Asrava dvAra AdikI vizeSa rUpase vivakSAmeM to pUrvokta Asrava dvAra pratikramaNa Adi cAra sthAna hote haiN| kahA bhI hai-"micchatta paDikkamaNaM " ityaadi| tenuM nAma kaSAya pratikramaNa che. azubha, mana, vacana ane kAya megone parityAga kare tenuM nAma gapratikramaNa che. avivakSita vizevALA AsavArethI je pratinivartana thAya che, tenuM nAma bhAjapratikramaNa che. kahyuM 5 cha OM " micchattAi na gacchada" tyAha-- jIvanuM mana, vacana ane kAya vaDe mithyAtva Adi bhAvomAM jAte javuM nahIM, anyane te bhAvamAM lIna karavA nahIM ane te prakAranA bhAvanI anumadanA karavI nahIM tenuM nAma bhAvapratikramaNa che. AsavakAra AdinI vizeSa rUpe vivakSAmAM te pUrvokta AsavAra pratikramaNa Adi cAra sthAna hoya che. hu pa cha hai 'micchatta paDikamaNaM " tyAdi--(1) mithyAt5 prati , zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 sthAnAnasUtre yasya matiH sUtrabhAvitA bhavati, sa eya bhAvapratikramaNa vidhatte iti hetoH sUtra vAcanIyaM zikSaNIyaM ca bhavatIti sUtrasya paJcavAcanAsthAnAni paJca zikSA sthAnAni cAha-- mUlam -paMcahi ThANehi suttaM vAejjA, taM jahA--saMgahaTThayAe 1, uvaggahaNaTrayAe 2, NijjaraNaTrayAe 3, sutte vA me pajjavajAe bhavissai 4, suttassa vA avocchittiNayaTyAe / paMcahiM ThANehi suttaM sikkhijA, taM jahA -NANaTTayAe 1, daMsaNaTTayAe 2, carittadvayAe 3, buggahavimoyaNaTTayAe 4, ahatthe vA bhAve jANissAmittikaTu 4 sU0 30 // chAyA-paJcabhiH sthAnaH sUtra vAcayet , tadyathA-saMgrahArthatAyai,1 upagrahaNArthatAyai,2 nirjaraNArthatAyai, 3 mUtraM vA me paryavayAtaM bhaviSyati, 4 sUtrasya vA avyucchittinayArthatAyai 5 / paJcabhiH sthAnaiH sUtraM zikSeta, tadyathA-jJAnArthatAyai, darzanArthatAyai, cAritrArthatAye, vyudgrahavimocanArthatAyai, yathAsthAn vA bhAvAna jJAsyAmIti kRtyA // sU0 30 // TIkA-paMcahiM ThANehi suttaM ' ityAdi--- paJcamiH sthAnaH sUtra-zrutaM yAcayet pAThayet , tAnyeva pazcasthAnAni pAhatadyathA-saMgrahArthatAyai-saMgrahaNaM saMgrahaH-ziSyakartRkaM zrutopAdAnaM, tadeva arthaH prayojanaM yasya sa tathA, tasyabhAvastattA, tasyai-' ziSyAH zrutAni saMgRhIyu'-riti mithyAtva pratikramaNa 1 asaMyama pratikramaNa 2 kaSAya pratikramaNa 3 aura aprazastayoga pratikramaNa 4 ||suu0 29 // TIkArtha-jisakI mati sUtrabhAvita hotIhai, vahI bhAva pratikramaNa karatA hai, isa kAraNase sUtra vAcane yogya hotA hai, aura sikhane yogya hotA hai, isI abhiprAyase aba mUtrakAra pAMca vAcanAsthAnoMkA kathana karate haiN| (2) masayama pratibhA, (3) 4Aya pratibhA bhane (4) maprazasta yAsa pratikramaNa. sU. 29 che TIkArtha-jenI mati svabhAvita hoya che, e ja bhAvapratikramaNa kare che. A kAraNe sUtra vAMcavA tathA zIkhavA gya tathA zikhavavA eca gaNAya che. tethI ja have sUtrakAra pAMca vAcanA sthAnenuM ane pAMca zikSA sthAnanuM kathana zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU030 paMcavighavAcanAsthAnanirUpaNam 279 ma yojanena sUtraM yAcayet / athavA-vAcanayA eva ziSyA saMgRhItA bhavantIti ziSyAna saMgrahItuM sUtraM vAcayet / iti prathama sthAnam 11 upagrahaNArthatAyai-upagrahaNaM-puSTiH, tadeva arthaH prayojanaM yasya sa tathA, tasya bhAvastattA, tasyai-'vAdhitA ete ziSyAstapaH saMyamArAdhane samarthAH santa upaSTambhitA bhavantu ' iti prayojanena sUtraM vAcayet-iti dvitIyaM sthAnam 2 / nirjaraNArthatAyai-nirjaraNaM nirjarAkarmakSayaH artho yasya sa tathA tasya bhAvastattA tasyai-'karmANi me nirjaratAM gacchantu ' iti hetoH sUtraM vAcayet-iti tRtIya sthAnam 3 / ' sUtraM yA me paryava. yAtaM bhaviSyati, vA athavA yAcayato mama sUtra paryavayAtaM paryavAn jJAnAdi vizeSAn yAta-pAptaM-jJAnaviSayIkRtaM bhaviSyati'-iti hetoH sUtra vAcayet-iti 'paMcahiM ThANehiM suttaM vAejjA' ityAdi sUtra 30 // TIkArtha-pAMca kAraNoMse sUtra-zruta paDhano cAhiye ve pAMca sthAna isa prakArase haiM-ziSyajana zrutakA saMgraha kareM isa prayojanase ziSpake liye sUtrakI yAMcanA denI cAhiye athavA vAMcanAsehI ziSyoMkA saMgrahaNa hotA hai-vAcanAsehI ziSyoMkI prApti hotI hai, isa abhiprAyase ziSyoMke liye sUtrakI vAcanA denI cAhiye aisA yaha prathama kAraNa hai, dvitIya kAraNa aisA hai, ki sUtrakI vAcanAse yukta kiye gaye ziSya tapa aura saMyamakI ArAdhanA karane meM samartha hote haiM, aura tabhI jAkara unakI puSTi hotI hai, karma kSaya karane ke liye ve zakti sampanna banate haiM, isa prayojanase zruta paDhAnA cAhiye tRtIya kAraNa aisA hai-zrutakI vAcanAse mere karmoM kI nirjarA ho isa abhiprAya se zrutakI yAcanA denI cAhiye 43 cha. " paMcahi ThANehi suttaM bAejjA" tyAha-- TIkArca-nIcenA pAMca kAraNone lIdhe ziSyone sUtra-zratane abhyAsa karAve joIe--(1) ziSya zratane saMgraha kare, A prajanathI gurue ziSyane zratanI vAcanA devI joIe, athavA vAcanA dvArA ja ziSyanI prApti thAya che, evI mAnyatAne kAraNe paNa ziSyane kRtanI vAcanA devI joIe. (2) mRtanI vAcanAthI yukta hoya e ziSya ja tapa ane saMyamanI ArAdhanA karavAne samartha hoya che, ane tyAre ja temanI puSTi thAya che. karmane kSaya karavAne teo samartha bane che. A prayojanathI zratane abhyAsa karAve joIe. (3) zrutanI vAcanA devAthI mArA karmonI nirjarA thaze, savA lAyanAthI rAdhana 5 zrutanI pAyanA devAmAM Ave che. (4) " sutte zrI sthAnAMga sUtra: 04 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 sthAnAGgasUtre caturtha sthAnam 4 | sUtrasya avyucchittinayArthatAyai - avyucchittiH - avyavacchedo nairantaryamiti yAvat, tayA nayaH =nayanaM kAlAntaraprApaNaM, sa eva arthaH = prayojanaM yasya sa tathA, tasya bhAvastattA tasyai kAlAntare'pi 'sUtraparamparA avicchinnA tiSThatu ' iti hetoH satra vAcayet - iti paJcamaM sthAnam 5 / tathA paJcabhiH sthAnaiH kAraNaiH sUtra zikSeta, tAnyeva sthAnAnyAha - tadyathA - jJAnArthatAyai - jJAnaM tatvAnAM vivekaH, sa evArthI yasya sa tathA tasya bhAvastattA, tasyai tatparijJAnArthaM sUtra zikSeta / 1 / darzanArthatAyai - darzanaM - zraddhAnaM jinavacaneSvabhirucistadartham / 2 / cAritrArthatAyai cAritra = sadanuSThAnaM tadartham / 3 / vyudgrahavimocanArthatAyaiviparIta udagraha: - vyudgrahaH - mithyAtvAbhinivezaH, tasya vimocanam = svaparebhyo'pacaturtha kAraNa aisA hai ki - " sutne vA me pajjavadhAe bhavissa " zrutakI vAcanA denevAle mujhe sUtra jJAnAdi vizeSakA prApta karAnevAlA hogA paMcama kAraNa aisA hai, ki sUtrakI cAcanA dene se sUtra paramparA vicchinna nahIM hogI vaha nirantara banI rahegI isa prakArake ye pA~ca kAraNa haiM, jo zrutakI vAcanA deneke liye isa sUtra dvArA prakaTa kiye gaye haiM / - aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM, ki ina pAMca kAraNoMse sUtra sIkhanA cAhiye unameM prathama kAraNa aisA hai ki sUtra ke sIkhanese tatvoMkA viveka prApta hogA arthAt tatvoM ke parijJAna ke liye satra sIkhanA cAhiye 1 tasyoMkI zraddhA-jina praNIta vacanoMmeM ruci prApta karaneke liye sUtra sIkhanA cAhiye - sadanuSThAnarUpa cAritrakI ArAdhanA karaneke liye vA me pajjavayAe bhavissai " zrutanuM adhyayana karAvavAthI ne sUtra ( zruta ) jJAnAdi vizeSAnI prApti thaze, evI bhAvanAthI paNa guru dvArA ziSyene zrutanI vAcanA devAmAM Ave che. (5) ziSyane sUtranI vAcanA devAthI sUtra paramparA nirantara cAlu raheze-sUtra vicchanna nahIM thAya, evI bhAvanAthI pazu ziSyAne zrutanu adhyayata karAvavAmAM Ave che. A prakAranA pAMca kAraNeAne lIdhe sUtranI vAcanA devAmAM Ave che. have sUtrakAra sUtra zIkhavAnuM zA kAraNe jarUrI che, te khatAvatAM pAMca kAraNeAnuM nirUpaNa kare che--(1) tattvAnA parijJAnane nimitta sUtranuM adhyayana thavuM joIe zrutatA adhyayana vinA kevalI prarUpita dharmanA tattvanuM jJAna prApta thaI zakatuM nathI. (2) tattvAmAM zraddhA-jina praNIta vacanemAM ruci prApta karavA mATe paNa sUtranuM adhyayana karavuM joie. (3) sadghanuSThAna rUpa cAritranI ArA dhanA karavAne mATe sUtranuM adhyayana karavu joIe. (4) mithyAtma rUpa abhi zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA05 u0 3 sU031 nArakAdInAM yathAvasthitamAvanirUpaNam 281 nayanaM, tanimittam / 4 / vA athavA ' yathAsthAna-tIrthakaraprarUpitAn yathA'va. sthitAn bhAvAnjIvAjIvAdisvarUpAn jJAsyAmi'-itikRtyA=iti hetoH sUtraM zikSeta / 5 // sU0 30 // ___pUrva yathArasthitabhAvAH proktAH, te ca UrdhvalokAdiSu santi, tatra saudharmAdInAM yathAvasthitAn bhAvAnAzritya sUtratrayam , tathA nArakAdInAM yathAvasthitAn bhAyAnAzritya stracaturviMzatiM ca pAha-- mUlam - tohammIsANesu NaM kappesu vimANA paMcavaNNA paNNattA, taM jahA- kiNhA jAya sukillA 1 / sohammIsANesu jaM kappesu vimANA paMca joyaNasayAiM uDDe uccatteNaM paNNattA 2 // baMbhalogalaMtaesu NaMkappesu devANaMbhavadhAraNijasarIragA ukkoseNaM paMcarayaNI uI uccatteNaM paNNattA 3 / neraiyA NaM paMcavanne paMcarase puggale baMdhiMsu vA baMdhaMti yA baMdhissaMti vA, taM jahA-- kiNhe jAya sukille, titte jAva mhure| evaM jAva vemaanniyaa|suu031|| chAyaNa-saudharmezAnayoH khalu kalpayoH vimAnAH paJcavarNAH prajJaptAH tadyathA-kRSNAyAvat zuklAH 1 // saudharmazAnayoH khalu kalpayoH vimAnAH paJcayojanazatAni Urdhvamuccatvena prajJaptAH / 2 / brahmaloka lAntakayoH khalu kalpayoH devAnAM bhavadhAraNIyazarIrakANi utkarSeNa paJcaratnIni Urdhvamuccatvena prajJaptAni 3 / nairayikAH khalu paJcavarNAn pazcarasAn pudgalAn avadhnan baghnanti bhansyanti cA, tadyathA-kRSNAn yAvat zuklAn, tiktAna yAyad madhurAn evaM yAvad vaimAnikAH 24 // 1031 // sUtra sIkhanA cAhiye mithyAtva rUpa aminiyeza dUra karane ke liye satra sIkhanA cAhiye athavA-tIrtha kara prarUpita yathAvasthita jIvAjIvAdi rUpa tatva mujhe jJAta hoMge aise prayojanako siddha karaneke liye sUtra sIkhanA cAhiye isa prakArake ye pAMca kAraNa sUtrake sIkhane meM haiM // 30 // nivezane dUra karavA mATe sUtranuM adhyayana karavuM joIe. (5) tIrthaMkara prarU pita yathAvasthita jIva achavAdi rUpa tattvanuM mane jJAna thavuM ja joIe, evI bhAvanAthI prerAIne paNa zratanuM adhyayana karavAmAM Ave che. A prakAranA pAMya ||2||ne sIdhe sUtra ( zruta) nu madhyayana thAya che. // sU. 30 // zrI sthAnAMgasUtra:04 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sthAnAstre D TIkA-sohammIsANesuNaM' ityAdi-- vyAkhyA spaSTA / navaram-abadhnan , badhnanti, bhatsyanti, eSAM padAnAM zarIrAditayA pudgalAnAM vandhanaM kRtavantaH kurvanti kariSyanti cetyarthaH / nairayikANAmiva sarveSAM caturviMzatidaNDakoktAnAM paJcavarNapazcarasAtmakapudgalabandhanaM bhavati / taduktam-' evaM jAva vemANiyA' iti // mU0 31 // kathita yathAvasthita bhAva Urdhvaloka AdikoMmeM hote haiM unameM saudharmAdikoMke yathAvasthita bhAvoMko lekara tIna matra, tathA nArakAdise lekara vaimAnika taka cauvIsa daNDakoM yathAvasthita bhAvoM ko lekara 24 sUtra sUtrakAra kahate haiM-'sohammIsANelu' ityAdi sU0 31 // TokArtha-saudharma IzAna kalpoMke vimAna pAMca varNoM vAle kahe gaye haiN| jaisekRSNavarNavAle, nIlavarNavAle, lAlavarNavAle, pItavarNavAle, zukla varNa. vAle saudharma aura IzAna ina do kalpoMmeM jo vimAna haiM ve UMcAI meM pAMcaso pAMcaso yojanake haiM-arthAt unakI UMcAI pAMcaso yojanakI hai| brahma loka aura lAntaka ina do kalpoMke devoMkA bhavadhAraNIya zarIra utkRSTase pAMca rani pramANa UMcA hai, nairayika jIvoMne pAMca varNAM vAle pudgaloMkA pAMca rasoMvAle pudgaloMkA bandha kiyA hai, aba bhI ve aisehI pudgaloMkA bandha karate haiM, aura bhaviSyakAlameM bhI ye aisehI pudgaloMkA bandha kreNge| pAMca varNoM vAle pudgaloM unhoMne kRSNavarNake pudgaloMse lekara yAvat zukla te uparyukta yathAvasthita bhAva uleka AdikAmAM hoya che. urvalokamAM AvelA saudharmAdikanA yathAvarita bhAvanuM traNa sUtre dvArA ane nArakAdikana yathAvasthita bhAvanuM 24 sUtra dvArA sUtrakAra nirUpaNa kare che- " sohammIsANesu" tyAha saudharma ane IzAna kanAM vimAna paMca varNavALAM kahyAM che. eTale ke te vimAne kRSNa varNavALa, nIla varNavALAM, lAla varNavALAM, pIta varNana vALAM ane zukala varNavALAM hoya che. saudharma ane IzAna ka9pamAM je vimAne che temanI UMcAI 500 jananI che. brahmaka ane lAntaka kalpanA denA bhavadhAraNIya zarIranI utkRSTa UMcAI pAMca ranapramANa (pAMca hAthanI) che. nAraka chae pAMca varNovALA pulane ane pAMca rasavALA pulane anya karyo che, hAlamAM paNa teo evA ja pudgalene badha kare che ane bhaviSyamAM paNa teo evAM ja pulane bandha karaze. A kathananuM tAtparya e che ke temaNe kRSNathI laIne zukala paryaMtanA pAMca varNovALA pulane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA.5 u.3 sU.32 jambUdvIpAdeyaM pAyasthitamAyanirUpaNam 283 tiryagloke ca jambUdvIpAdayoyathAvasthitA bhAvAH santi, tAnAzritya sUtra catuSTayoM mAha mUlam jaMbuddIve dIye maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM gaMgAmahANaI, paMca mahANaIo samappaMti, taM jahA-jauNA 1, saraU 2 AdI 3 kosI 4 mahI 5 // 1 // jaMvU maMdarassa dAhiNeNa siMdhumahANaI, paMca mahANaIo samapta, taM jahA-sayadu 1, vibhAsA 2, vitatthA 3, erAvaI 4 caMdabhAgA 5 / 2 / jaMbU maMdarassa uttareNaM rattA mahANaI, paMca mahANaIo samati, taM jahA-kiNhA varNa taka pudgaloMkA aura pAMca rasoMvAle pudgaloM meM unhoMne tikta rasase lekara yAvat madhura rasavAle pudgaloM takakA bandha kiyA hai, isI tarahakA inake bandha honekA kathana vartamAna kAlameM aura bhaviSyat kAlameM bhI kara lenA cAhiye isI tarahakA ina varNavAle pudgaloMkA aura rasavAle pudgaloMkA kazna trikAlako lekara yAvat cenAnika deyoM taka kara lenA cAhiye nArakase lekara vaimAnika taka cauvIsa daNDakoM ke jIvoM meM pAMca varNa do gaMdha pAMca rasa ATha sparza vAle pudgalokA bandha huA hai, hotA hai, aura Age hogA aisA jo yaha kathana hai, vaha zarIrAdi rUpase unake unakA bandha humA hai, vaha hotA hai, aura Age bhI unakA unake bandha hogA isa rUpase samajhanA cAhiye // sUtra 31 // ane tikatathI laIne madhura paryantanA pAMca rasavALA pudgalane ba bhUtakALamAM karyo che. e ja prakArane bandha teo vartamAnakALamAM paNa bAMdhe che ane bhaviSyakALamAM paNa bAMdhaze. evuM kathana paNa grahaNa thavuM joIe. A pAMce varNavALA ane pAMce rasavALA pulanA bandhanuM kathana trikALane anulakSIne vaimAnika paryantanA jIvomAM paNa thavuM joIe nArakathI laIne vaimA nike paryaMtanA covIse daMDakanA ja pAMca varNovALAM ane pAMca rasavALA pulane bandha karatA hatA, kare che ane karaze. A kathanane bhAvArtha e che ke temane zarIrAdi rUpe temane badhe thaye hatethAya che ane bhaviSyamAM paNa thavAne ja che. e sUtra 31 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasatre 1 mahAkiNhA 2 nIlA 3 mahAnIlA 4 mahAtIrA 5 / 3 / jaMbUmaMdarassa uttareNaM rattAvaI mahAnaI, paMcamahAnaIo samappati, taM jahA-iMdA 1 iMdaseNA 2 susegA 3 vAriseNA 4 mahAbhoyA 5 // 4 // sU0 32 // ____ chAyA-jambUdvIpe mandarasya parvatasya dakSiNe gaGgA mahAnadI, paJca mahAnadyaH samApnuvanti, tadyathA-yamunA 1, sarayuH 2 AdI 3 kozI 4 mahI 5 / 11 // jambU mandarasya dakSiNe sindhuH mahAnadI, pazca mahAnadyaH samApnuvanti, tadyathAzataH 1, vipAzA 2, vitastA 3, airAvatI 4, candrabhAgA 5 / / 2 / jambUmandarasya uttare raktA mahAnadIH paJca mahAnadyaH samApnuvanti, tadyathA-kRSNA 1 mahAkRSNA 2 nIlA 3 mahAnIlA 4 mahAtIrA 5 / / 3 / jambU mandarasya uttare raktA tiryaglokameM jambUdvIpa Adi bhAva jaise abasthita haiM, sUtrakAra aba unako Azrita karake sUtra catuSTayakA kathana karate haiM 'jaMbuddIce dIve maMdasta pavapassa dAhiNeNaM' ityAdi sUtra 32 // jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara parvatakI dakSiNa dizAmeM jo bharatakSetra meM gaMgA nAmakI mahAnadI hai, usameM pAMca mahAnadiyAM milI huI haiM-jaise-yamunA 1 sarayU 2 AdI 3 kozI 4 aura mahI 5 (1) jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara parvatakI dakSiNa dizAmeM jo sindhu mahAnadI hai, usameM bhI pAMca mahAnadiyAM milI huI haiM, jaise-zatavra 1 vipAzA 2 vitastA 3 airAvatI 4 aura candrabhAgA 5 (2) jambUdrIpa nAmake dvIpameM mandara parvatakI uttara dizAmeM raktA nAmakI tirthaMkamAM jambudvIpa Adi kSetre AvelAM che. temAM parvata, nadIo vagerene sadabhAva che. A viSayane anulakSIne sUtrakAra 24 sUtronuM kathana kare che-- " jaMbuddIMbe dIye maMdarassa pacayassa dAhiNeNaM " tyAha-- jabUDhIpa nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM je bharatakSetra AveluM che, te bharatakSetramAM gaMgA nAmanI mahAnadI vahe che. tene pAMca mahAnhiimaa bhaNe cha. manAM nAma nIya pramANe che--(1) yamunA, (2) sarayU, (3) mATI, (4) azI mana (5) mahI // 1 // jaMbudvIpa nAmanA dviIpamAM mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM je siMdhu nAmanI mahAnahI 43 che. tane pAMya mhaanhii| bhaNe cha--(1) zatadra (2) vipAzA (3) pitA , (4) rAyatI bhane (5) yndrmaa|| 2 / jabUdvIpa nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI uttara dizAmAM je rastA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05303 sU032 jambUdvIpAdeyathAvasthitamApanirUpaNam 285 vatI mahAnadI paJca mahAnadyaH samApnuvanti, tadyathA-indrA 1, indrasenA 2, suSeNA 3 pAriSeNA 4 mahAmogA / / 4 / / sU0 32 // TIkA-'jaMbuddIce dIye' ityAdi vyAkhyA spssttaa| navaraM-jambUdvIpAkhyamandaraparvatasya dakSiNe-dakSiNadizi bharatakSetre gaGgA nAma mahAnadI vartate, tatra paJca mahAnadyaH samApnuvanti-saMgatA bhavanti / zeSa spaSTam // sU0 32 // __ anantarasUtre bharatakSetre sthitA mahAnadyaH proktAH, tatprastAvAt sampati tadvatrti tIrthakarasambandhi sUtramAha mUlam-paMca titthagarA kumAravAsamajhe vAsittA muMDA jAva pavvaiyA, taM jahA-vAsupuje 1 mallI 2 ariTUnemI 3 pAse 4 vIre 5 // sU0 33 // chAyA-paJca tIrthakarAH kumArabAsamadhye upityA muNDA yAvat prabajitAH, tadyathA-vAsupUjyo 1 malli 2 ariSTanemiH 3 pArzvaH 4 vIraH 5 // mU0 33 / / jo mahAnadI hai, usameM pAMca mahAnadiyAM milI haiM jaise-kRSNA 1 mahA. kRSNA 2 nIlA 3 mahAnIlA 4 mahAtIrA 5 (3) __ jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara parcatakI uttara dizAmeM jo raktAvatI nAmakI mahAnadI hai, usameM bhI pAMca mahAnadiyAM milI haiM jaiseindrA1 indrasenAra suSeNA3 vAriSeNA4 aura mahAbhogA5 (4) // 1032 / / isa Uparake sUtra meM bharatakSetra meM sthita jo mahAnadiyAM haiM, ve prakaTa kI gaI haiM, aba isI bharatakSetrake sambandhako lekara usameM hue jo tIrthaMkara haiM unake viSayame sUtrakAra sUtrakA kathana karate haiNnAmanI mahAnadI che, tene nIcenI pAMca mahAnadIo maLe che--(1) kRSNa, (2) mA!, (3) nIal, (4) mahAnAmA bhane (5) mddaatii| // 3 // jaMbudvIpa nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI uttara dizAmAM je raktAvatI nAmanI mahAnadI che tene je pAMca mahAnadIo maLe che temanA nAma nIce pramANe cha-(1) fndrA, (2) drisenA, (3) suSeSa, (4) pAri bhane (5) mahAlAmA / 4 // sU. 32 / / uparanA sUtramAM bharatakSetramAM AvelI mahAnadIonAM nAma prakaTa karavAmAM AvyA. have sUtrakAra e ja bharatakSetramAM thaI gayelA tIrthakaronA viSayamAM thana 32 che. "paMca titthagarA kumAravAsamajhe" tyA: zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 syAnAGgasUtre TIkA-'paMca titthagarA' ityAdi vyAkhyA spaSTA / navaraM-kumAravAsamadhye kumAre-kumAratve vasanam avasthA nam-kumAravAsaH, tanmadhye arthAt-kaumArya / uSitvA sthitvaa| vAsupUjyAdayo bhagavanto rAjye'nabhiSiktA eva dIkSAM gRhItavanta iti sUtrAzayaH // sU0 33 // bharatAdi kSetraprastAvAt kSetrabhUnacamaracaJcAdi vaktavyatAM paJcasthAnakatvenAha mUlam-camaracaMcAe rAyahANIe paMca sabhA paNNattA, taM jahA-sabhAsuhammA 1, uvavAyasabhA 2, abhiseyasabhA 3, alaMkAriyasabhA 4, vavasAyasabhA 5 / egamege NaM iMdadANe paMca sabhAo paNNattAo, taM jahA-sabhAsuhammA 1 jAva bavasAyasabhA 5 // sU0 34 // chAyA-camaracaJcAyAM rAjadhAnyAM paJca sabhAH prajJaptAH, tadyathA-sabhA sudharmA 1, upapAta sabhA 2, abhiSeka sabhA 3, alaGkArikasabhA 4, vyavasAyasabhA 'paMca titthagarA kumAravAsamajjhe' ityAdi mU0 33 // pAMca tIrthaMkara kumArakAlameM hI dIkSita hue haiM, unake nAma isa prakArase haiM-vAsupUjya 1 malli 2 ariSTanemi 3 pArzvanAtha 4 aura vIraprabhu 5 ina pAMcoMkA rAjyameM abhiSeka nahIM huA hai, inhoMne vinA rAjyameM abhiSikta huehI dIkSA grahaNa kI hai // 33 // bharatAdi kSetrake prastAvako lekara kSetrabhUta camaracazcA AdikI vakta. vyatAkA kathana pAMca sthAnoMko Azrita karake aba sUtrakAra kahate haiM camaracaMcAe rAyahANIe' ityAdi sU0 34 // camaracazcA nAmakI rAjadhAnI meM pAMca sabhA kahI gaI haiM jaise-sudha. mAsabhA 1 upapAta samA 2 abhiSeka sabhA 3 alaGkArika sabhA 4 evaM pAMca tIrthakaroe pitAnI kumArAvasthAmAM ja pravajyA lIdhI hatI. eTale ke rAjagAdIe temane abhiSeka thayA pahelAM ja temaNe dIkSA grahaNa zatI. tamanA nAma nIce pramANe cha-(1) vAsupUlya, (2) mastinAtha, ariSTanemi, pArzvanAtha ane (5) mahAvIra prabhu che sU. 33 che bharatAdi kSetraviSayaka prastAva cAlI rahyo che. cAracaMcA nAmanI rAjadhAnI paNa eka kSetra rUpa che. tethI have sUtrakAra pAMca sthAne AdhAra sadhane yamasya yArnu parthana 42 che. " camaracacAe rAyahANIe" tyA: amaracaMcA nAmanI rAjadhAnImAM pAMya sabhA kahI che. te sabhAonAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 303 sU034 kSetrabhUtacamaracaJcAdinirUpaNam 287 5 / ekaikasmin khalu indrasthAne paJca sabhAH prajJatAH, tadyathA - sabhA sudharmA 1 yAvad vyavasAya samA 5 / su0 34 // TIkA- ' camaracaMcAe ' ityAdi vyAkhyA sugamA | navaraM camaracaJcA nAma rAjadhAnI ratnaprabhA pRthivyAM camarasya asurakumArarAjasya bodhyA / yatra devasabhA sA sudharmA sabhA / yasyAmutpadyate sA upapAtasabhA / yasyAmabhiSeko bhavati sA abhiSekasamA / yasyAM maNDanaM kriyate sA alaMkArikasabhA / yasyAM kartavyAnAM vinizcayo bhavati sA vyavasAya sabhA / etAH paJcA'pi sabhAH yathAkramam uttarapUrvasyAM dizi = IzAnakoNe draSTavyA / indra sthAne = indranivAsabhUte sthAne ityarthaH // sU0 34 // vyavasAya sabhA 5 eka eka indrasthAna meM pAMca 2 sabhAe~ kahI gaI haiM jaise - sudharmA sabhA 1 yAvat vyavasAya sabhA 5 camara cacA nAmakI rAjadhAnI ratnaprabhA pRthivImeM asurakumArarAja camarakI hai, jahAM devasabhA hai, vaha sudharmA sabhA hai, jahAM para utpAda (janma) hotA hai, vaha upapAta sabhA hai 2 jisameM abhiSeka hotA hai 3 jisameM maNDana kiyA jAtA hai, vaha alaMkArika sabhA hai, aura jisameM karttavya kAryoM kA vinizcaya hotA hai, vaha vyavasAya sabhA hai, ye pA~coMhI sabhAe~ yathAkrama se uttara pUrva dizAmeM IzAna kone meM haiM / indrakA jo nivAsabhUta sthAna hai, vaha indrasthAna hai || sU0 34 // nAma nIce pramANe che - (1) sudharmA salA, (2) upapAta salA, ( 3 ) aliSe salA, (4) alariGa salA, mane (5) vyavasAya salA. pratyeka IndrasthAnamAM sudharmA sabhAthI laine vyavasAya sabhA paryantanI pAMca sabhAo hAya che. ratnaprabhA pRthvImAM asurakumArarAja camaranI camaracacA nAmanI rAjadhAnI AvelI che. te rAjadhAnImAM jyAM devAnI sabhA maLe che te sthAnane sudharmAM sabhA kahe che, jyAM utpAda ( janma) thAya che te sthAnane upapAta sabhA kahe che. je sabhAmAM abhiSeka thAya che, tene abhiSeka sabhA kahe che. jemAM maMDana karavAmAM Ave che, tenu' nAma alaMkArika sabhA che. je sabhAmAM kanya kAniA niNya thAya che, te sabhAne vyavasAya sabhA kahe che. te pAMce sabhAe IzAna kAjImAM anukrame AvelI che. indranuM je nivAsasthAna hAya chetene indrasthAna he che. // sU. 34 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 sthAnAGgasatre anantarasUtre devanivAsa uktaH, tadadhikArAdeva samprati nakSatramUtramAha mUlam-paMca NakkhattA paMcatArA paNNattA, taM jahA--dhaNihA 1, rohiNI 2, puNavasU 3, hattho 4, visAhA 5 // sU0 35 // chAyA-paJca nakSatrANi pazcatArANi prajJaptAni, tadyathA-dhaniSThA 1, rohiNI 2, punarvasuH 3, hastaH 4, vizAkhA 5 // sU0 35 // TIkA-paMca NavattA' ityAdivyAkhyA spaSTA // sU0 35 // prANinAM nakSatrAdi deva rUpatA ca karmapudgalacayAdi sattve eva bhavatIti cagAdInAha-- mUlam --jIvANaM paMcahANanidhattie poggale pAvakammattAe viNiMsu vA ciNaMti vA ciNissaMti cA, taM jahA--egidiyanivattie jAya paMciMdiyanivattie / evaM--ciNa uvAcaNa baMdha udIra veda taha taha NijarA ceva / paMca paesiyA khaMdhA arNatA paNNattA / paMca paesogADhA poggalA aNaMtA paNNattA jAba paMcaguNalakkhA poggalA arNatA paNNattA // sU0 36 // // paMcamaTANassa taIo uddeso // // paMcamaM ThANaM samattaM // isa Upara ke sUtra meM deva nivAsa kahA hai, isI adhikArako lekara aba sUtrakAra nakSatra sUtrakA kathana karate haiM -- 'paMca nakkhattA paMca tArA paNNattA' ityAdi mU0 35 // pAMva nakSatra pAMca tArAovAle kahe gaye haiM jaise-dhaniSThA 1 rohiNI 2 punarvasu 3 hasta 4 aura vizAkhA 5 // sUtra 35 // AgalA sUtramAM devanivAsanuM kathana karyuM. nakSatra paNa devo ja che. tethI have sUtrakAra pAMca sthAne AdhAre nakSatronuM kathana kare che. "paMca nakSattA paMca tArA paNNatA" yAha nIya sakhai pAya nakSatrI pAMca-pAMya tApAmA 1) dhaniSThA, (2) DisI, (3) puna, (4) ta bhane (5) vizA. // sU. 35 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA05 u03 sU036 kSetrabhUtacamasvacAdinirUpaNam 289 ___ chAyA--jIvAH khalu pazcasthAnanirvatitAn pudgalAn pApakarmatayA acindhana cA, cinvanti yA ceSyanti yA, tadyathA-ekendriyanirvatitAn yAvat pazcendriya nititAn / evaM-caya upacayo bandhaH udIro vedastathA nirjarA caiva / paJcapadezikAH skandhAH anantAH prjnyptaaH| paJcapadezAvagADhAH pudgalAH anantAH prajJaptAH yAvat pazcagaNarakSAH pudgalA anantAH prajJaptAH // sU0 36 // || paJcamasthAnasya tRtIya uddeshH|| // paJcamaM sthAnaM samAptam / / prANiyoM meM jo nakSatrAdi devatA rUpatA hotI hai, vaha karmapudgalacaya Adike hone parahI hotI hai ataH aba sUtrakAra caya AdikA kathana karate haiM 'jIvANaM paMcaTThANanivyattie' ityAdi sU0 36 // jIyoMne pAMca sthAnoMse nirtita hue pudgaloMkA pApakarma rUpase cayana (upArjana) kiyA hai, vartamAnameM ve unakA cayana karate haiM, aura Age bhI ve unakA cayana karege ye pAMca sthAna isa prakArase haiM-ekendriyarUpa sthAna 1 yAvat pazcendriyarUpa sthAna isI tarahakA kathaka caya, upacaya, bandha, udIraNA, veda tathA nirjarAke sambandhameM bhI jAnanA caahiye| pAMca pradezoMvAle pudgala skandha ananta kahe gaye haiN| pAMca pradezoMmeM avagADha hue pudgala skandha ananta kahe gaye haiM / yAvat pAMca guNa rUkSavAle pudgala skandha ananta kahe gaye haiM ? chamAM je nakSatrAdi devatArUpatA hoya che te karma pulane caya Adi thavAthI ja thAya che. tethI have sUtrakAra caya AdinuM kathana kare che.. "jIvANaM paMcaDhANanivvattie " tyA jIe pAMca sthAnemAMthI nivartita thayelAM pudgalene pApakarma rUpe caya karyo che-upArjana karyuM che, vartamAna kALe paNa teo temane caya kare che ane bhaviSyamAM paNa teo temane caya karaze. te pAMca sthAne nIce pramANe cha-(1) mendriya 35 sthAna, (2) bIndriya 35, (3) zrIndriya 35, (4) caturindriya rU5 ane (5) paMcendriya rUpa sthAna. e ja prakAranuM kathana upacaya, banya, udIraNA, vedana tathA nirjarA viSe paNa samajayuM. pAMca pradezavALA pudgalaskanya anaMta kahyA che, pAMca pradezamAM avagAhita thayelA pudgalaskandha ananta kahyA che, (yAvatuM), pAMca gaNuM rakSatAvALAM pula sthA0-37 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 sthAnAGgasUtre TIkA--' jIyA NaM' ityAdi-- asya vyAkhyA pUrvavad bodhyaa| navaraM tasmin-tasmin sthAne tattatsaMkhyakasthAnakatvenoktam / atra tu pazca sthAnakatve neti // sU0 36 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazamASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka - zrIzAhUchatrapati kolhApurarAjamadatta jainazAstrAcArya ' padabhUSita-kolhApura. rAjaguru bAlabrahmavArI- jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjyazrI -- ghAsIlAlavratipiracitAyAM sthAnAGgasUtrasya ' sudhAkhyAyAM vyAkhyayAM paJcamasthAnasya tRtIyodezaH sampUrNaH // 5-3 // paJcamaM sthAnam sampUrNam ina saba sUtroMkI vyAkhyA sugama hai, tathA pUrvameM usa usa sthAnameM usa usa sthAnakI saMkhyAke rUpase unakI vyAkhyA jaisI kI gaI hai, vaisIhI vyAkhyA inakI yahAM paJca sthAnaka rUpase kara lenI caahiye| zrI jainAcArtha jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta sthAnAMGgasutrako sudhA nAmakI vyakhyA ke pAMcaveM sthAkakA tIsarA uddezaka samApta // 5-3 // // pAMcavA sthAna samApta // ska anaMta kahyAM che. A badhAM sUtrenI vyAkhyA sugama che. AgaLa je sthAnamAM te te sthAnanI saMkhyA rUpe temanI jevI vyAkhyA karavAmAM AvI che, evI ja vyAkhyA ahIM pAMca sthAna rUpe karavI joIe. | sU. 36 che zrI jainAcArya jainadharma divAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja zruta sthAnAMgasUtranI sudhA nAmanI TIkAnA pAMcamA sthAnane trIjo uddeze samApta che 5-3 - pAMcamuM sthAna samApta che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaM sthAnakam prArabhyate-- uktaM pazcamaM sthAnam , samprati saMkhyAkramaprApta SaSThaM sthAnamucyate / asya ca pUrveNa sahAyamabhisambandhaH-pUrvasmin sthAne jIvAdiparyAyAH prarUpitAH atrApi teSAmeva prarUpaNA kriyate, ityanena sambandhena AyAtasya asya SaSThasthAnakasyedamAdimaM sUtram-"chahiM ThANehiM ityAdi asyAnantarasUtreNa sahAyaM sambandhaH anantara sthAnakAntimasUtre 'paJcaguNarUkSAH pudgalA anantAH prajJaptAH, ityuktam , eSAM pudgalAnAM prajJApakatvamarthatastIrthakarANAM, sUtratazca gaNadharANAM bhavati, te ca yairguNairyuktAeva bhavantIti tAn guNAn pradarzayati ||chtttthaa sthAnakA prathama uddezaka / pAMcavAM sthAna kahA jA cukA hai, aba saMkhyAke kramase prApta huA chaThA sthAna kahA jAtA hai, isakA pUrva sthAnake sAtha aisA sambandha hai, ki pUrvasthAnameM jIvAdi paryAyeM prarUpita huI haiM, yahAM para bhI ve hI prarUpita kI jA rahI haiM, tathA pAMcaveM sthAnakake antake sUtrake sAtha isa chaThe sthAna ke prathama sUtrakA sambandha aisA hai, ki pAMcaveM sthAnake antima sUtrameM jo paMca guNe rUkSa pudgala skandha ananta kahe gaye haiM, so inakI aisI artha rUpase prajJApanA tIrthaMkaroMnekI hai, aura sUtra rUpase prarUpaNA gaNadharoMne ko hai, ataH jina gugoMse yukta hote haiM, unhIM guNoMkA aba sUtrakAra kathana karate haiM-'chahiM ThANehiM saMpanne aNagAre' ityAdi / - sthAna deza 1 - pAMcamAM sthAnanuM kathana samApta thayuM. have chaThThA sthAnanuM kathana karavAmAM Ave che. pUrva sthAna sAthe tene saMbaMdha A prakArane che- pUrva sthAnamAM jIvAdi paryAnI prarUpaNa karavAmAM AvI che. ahIM paNa temanI ja prarUpaNa karavAmAM Avaze. pAMcamAM sthAnakanA chellA sUtra sAthe A sthAnanA pahelA sUtrane saMbaMdha A prakArane che-pAMcamAM sthAnanA aMtima sUtramAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke pAMca gaNI rUkSatAvALA pudgalaska anaMta kahyA che. temanI artharUpe A prakAranI prajJA panA tIrthakaree karI che, ane satra rUpe prarUpaNa gaNadharoe karI che. te gaNadhare je guNethI yukta hoya che te guNenuM sUtrakAra have kathana kare che. "chahi ThANehi saMpanne aNagAre " tyA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sthAnAGgasUtre mUlam-chahiM ThANehi saMpanne aNagAre arihaigaNaM dharittae, taM jahA--saDDI purisajAe 1, sacce purisajAe 2, mehAvI purisajAe 3, bahussue purisajAe 4, sattimaM purisajAe 5, appA. dhikaraNe purisajAe 6 // sU0 1 // chAyA-SabhiH sthAnaH sampanno'nagAraH arhati gaNaM dhArayitum , tadyathA-zraddhipuruSajAtam 1, satyam puruSajAtam 2, meghAci puruSa nAtam 3, bahuzrutaM puruSajAtam 4, zaktimat puruSajAtam 5, alpAdhikaraNaM puruSajAtam 6 // sU0 1 // TIkA-'chahi ThANeIi ' ityAdi SabhiH sthAnaH=guNaiH sampannaH anagAraH sAdhurarhati-yogyo bhavati gaNaM gacchaM dhArayitumaryAdAyAM saMcAlayitum / tAnyeva sNAnAnyAha-tadyathA-zraddhipu. ruSajAtam-zradvAzIlaH puruSavizeSaH-paH kazcit purupaH zraddhAzIlo bhavati sa. ityarthaH / iti prathamo bhedaH / tathA-satyaM puruSajAtam-sadbhyo-jIvebhyo hitaM satyaM -jIvAnAM hitacintanaparaH puruSavizeSaH / evaMvidha puruSo gaNadhAraka Ade TIkI-jo aNagAra chaha sthAnoM se guNoMse yukta hotAhai, vahI aNagAra gacchako dhAraNa karaneke yogya hotA hai, gaNoMko maryAdAmeM calAneke yogya hotA hai / ve sthAna isa prakArase haiM-addhi puruSa jAta 1 satya purUSa jAta 2 medhAvi puruSa jAta 3 bahuzruta puruSa jAta 4 zaktimatpurUSa jAta 5 / aura alpAdhikaraNa puruSa jAta 6 inameM zraddhAzIla jo puruSa vizeSa hai, vaha addhi puruSa jAta hai, jIvoMke liye jo hitakArI hotA hai vaha satya hai, jIvoMke hitake cintayanameM jo puruSa vizeSa lagArahatA hai, aisA vaha puruSa vizeSa satya puruSa jAta hai, aisA vaha puruSa vizeSa TIkArtha-je aNagAra cha sthAnethI (cha prakAranA guNethI) yukta hoya che, e ja aNugAra gacchane dhAraNa karavAne cagya hoya che ane ga7mAM maryA. dAnuM pAlana karAvanAra hoya che. te cha sthAna nIce pramANe che- (1) "ddhi puruSajAta"--zraddhA puruSa vize5 Deya, tara addhi puruSa jAta" kahe che. eTale ke gaNadharane tIrthakara bhagavAnanA vacano pratye apAra zraddhA hovI joIe. (2) "satya puruSajAta"-vAna bhATa 2 tarI uya , tanu nAma ja satya che. je puruSa nA hitanuM cintavana karyo kare che tene zrIsthAnAMgasUtra:04 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU01 gaNagharaguNanirUpaNam yavacanazca bhavati / iti dvitIyo bhedaH / tathA-medhAvipuruSajAtam-dhAraNAvatIbuddhirmedhA, sA vartate yasya tat medhAvipuruSajAtam-medhAyuktaH puruSavizeSaH / evaM prakAraH puruSavizeSo'nyasmAt jhaTiti zrutaM gRhItyA ziSyAnadhyApayituM samarthoM bhavati / yadvA-'medhAvI' ityasya maryAdAyAM dhAvatIti nirvacanam / maryAdAyAM gamanazIlaH puruSavizeSo gaNaM maryAdAyAM pravartayati / iti tRtIyaH / tathA-bahuzrutaMbahu-prabhUtaM zrutaM sUtrArtharUpa Agamo yasya tattathA, puruSajAtaM-puruSavizeSaH / adhItaprabhUtazrutaH puruSavizeSaH ityarthaH / abahuzrutastu na kadApi gaNasya upakArako bhavati taduktam / gaNadhAraka hotA hai, aura Adeya vacanavAlA hotA hai, yaha dvitIya bheda hai, dhAraNAvAlI jo buddhi hai, usakA nAma medhA hai, aisI medhAse yukta jo puruSa vizeSa hotA hai, vaha medhAvi puruSa jAta hai, aisA puruSa vizeSa zIghrahI dUsaroMse zrutako grahaNa kara ziSyoMko paDhA detA hai, yadvA-" medhAvI " isakA artha jo "maryAdAmeM rahatA hai" aisA bhI hotA hai, maryAdAmeM gamanazIla jo puruSa vizeSa hotA hai, vaha gaNako gaNakI maryAdAke anusAra acchI tarahase calA sakatA hai, aisA yaha tRtIya sthAna hai, jisakA mUtrarUpa evaM artharUpa Agama prabhUna hotA hai, hai, arthAt jise sUtrArtharUpa AgamakA vizeSa jJAna hotA hai, aisA vaha puruSa vizeSa bahuzruta puruSajAta kahA gayA hai, kyoMki jo alparUpase zrutakA jJAtA hai, vaha gaNakA upakAraka nahIM hotA hai / kahA bhI haisatya puruSa jAta' kahe che. gaNadhara A prakArane puruSa vizeSa have joie, ane Adeya vacanevALa he jaIe. (3) " medhAvi puruSa jota''--pApAjI bhuddhi cha tenu nAma 'medhA' che. evI medhAthI yukta je puruSa vizeSa hoya che tene medhAvi puruSa kahevAya che. evo medhAvi puruSa anyanI pAsethI zratanuM grahaNa paNa vizeSa jhaDapathI karI zake che, ane ziSyone jhaDapathI zruta bhaNAvI zake che. medhAvI eTale maryAdAmAM rahenAre" e artha paNa thAya che. je puruSa pote maryAdAnuM pAlana karanAro hoya che, te gaNune paNa maryAdA anusAra sArI rIte calAvI zake che. mATe ja gaNadhara medhAvi levA joIe. (4) bahuzruta puruSa jAta -jenuM sUtra rUpa ane artha rUpa Agama prabhuta ( vizALa) hoya che eTale ke jene sUtrArtha rUpa AgamanuM vizeSa jJAna hoya evA puruSane bahuzrata puruSa kahevAya che. evA bahuzruta aNagAra ja gaNadharanA padane mATe yogya gaNAya che. jene kRtanuM apajJAna hoya che te gaNane upakAraka thaI zakatA nathI. kahyuM paNa che ke zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " sIsANa kuNai kahaM so, tahAviho haMda nANamAINaM / ahiyAhiya saMpatti, saMsArucchepaNi paramaM ? // 1 // chAyA-ziSyANAM karoti kathaM sa tathAvidho hanta jJAnAdInAm / adhikAdhikasampattiM saMsArocchedanIM paramAm ? // 1 // iti / tathA ca-" kahaM so jaya u agIo, kahaM vA kuNau agIyanissAe / kahaM vA kareu gacchaM, savAlabuDAulaM so u // 1 // " chAyA-kathaM sa yatatAmagItaH, kathaM vA krotu agItanizrAyAm / kathaM vA karotu gacchaM sabAlavRddhAkulaM sa tu // 1 // iti / ayamartha:-agItArthaH sAdhuH svaparoddharaNArthaM kathaM yatatAm ayatnavAn bhavatu / abahuzrutatvAt sa svaparoddharaNe na kadApi samarthoM bhavati / tathA-agItanizrAyAm abahuzrutasAdhoradhInatAyAM vA kathaM svoddharaNArtha prayatnaM karotu / abahuzru " sIsANa kuNai kahaM so" ityAdi / alpazrutakA jJAtA hotA hai, vaha jJAnAdikoMkI adhikAdhika saMpa. tiko ziSyajanoM meM utkRSTa rUpase kaise kara sakatA hai, tAtparya yaha hai, ki jo alpazrutadhArI hotA hai, vaha puruSa ziSyajanoMmeM jJAnAdi rUpa saMpattiko adhikAdhika rUpameM kaise vRddhi karatA hai, arthAt nahIM kara sakatA hai| tathA ca-" kahaM so jayau pIo" ityAdi / isakA artha aisAhai, jo sAdhu agItArtha hotAhai, vaha sva aura parake uddhAra karane meM prayatnazAlI kaise ho sakatA hai, arthAt vaha kadApi nahIM ho sakatAhai, kyoMki yaha abahuzrutavAlA hotA hai,tathA-abahuzruta sAdhukI adhInatAmeM rahA huA gaNa apane uddhAra karane kA prayatna kaise kara sakatA hai| arthAt kadApi vaha AtmoddhAra karane meM prayatnavAlA nahIM ho sakatA " sIsANa kuNai kaha so" tyA a5 zratane jJAtA heya e puruSa ziSyane jJAnAdika saMpattinI adhikAdhika prApti kevI rIte karAvI zake ! zratanuM vizALa jJAna dharAvanAra puruSa ja ziSyane jJAnAdi rUpa saMpattinI vadhAremAM vadhAre prApti karAvI zake che. mATe ja gaNadhara bahuzrutadhArI hovA joIe. paNI-" kaha so jayau agIo" yA: je sAdhu agItArtha hoya che, te pitAne ane parano uddhAra karAvavAmAM prayatnazIla kevI rIte thaI zake che ! eTale ke te tema karavAne samartha thato nathI. alapakRta sAdhunI adhInatAmAM rahele gaNa kadI paNa AtmAra karavAnA kAryamAM prayatnazALI thaI zakatA nathI. apakRta sAdhunA vacanemAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU01 gaNadharaguNanirUpaNam 295 tAdhIno gaNo na kadApi AtmoddharaNe samarthoM bhavatIti / tathA-sa gaNAdhiposbahuzrutaH sAdhustu kathaM vA savAladdhAkulaM bAladdhayuktaM gacchaM karotu-kAyeM pravarta. yatu / abahuzrutatvAt tasya vacane gaNo na niSThAvAn bhavatIti tena prerito'pi gaNaH kArya na pravartate / iti caturthaH / tathA-zaktimat-zaktiH zarIrAdi sAmarthyarUpA, tadyuktaM puruSajAtaM-puruSaprakAraH / evaMvidha eva sAdhuranekavidhApadbhyo gaNa. mAtmAnaM coddhattuM samarthoM bhavati / iti paJcamaH / tathA-alpAdhikaraNam-alpam avidyamAnam adhikaraNaM svaparapakSaviSayaH kalaho yasya tattathAvidhaM puruSajAtam / ' alpa' zabdo'tra abhAvArthakaH / evaMvidhaH sAdhuranuvartanayA gaNasyopakArako hai| tathA yaha abahuzrutavAlA sAdhu apane gaNake bAlavRddha sAdhuoMko apane 2 kAryameM kaise pravRtta karA sakatA hai| kyoMki usake vacana para abahuzruta honese gaNa niSThAvAna nahIM hotA hai, aura na usake dvArA prerita hubhA bhI gaNa apane kartavya kArya meM pravRtti kara sakatA hai| aisA yaha caturtha kAraNa hai / tathA-jo zarIrAdikI sAmarthyarUpa zaktise saMpanna hotA hai, aisA vaha puruSa vizeSahI anekavidha ApattiyoMse gaNakA aura apanA nijakA uddhAra karane meM samartha hotA hai, aisA yaha pAMcavAM sthAna hai, alpAdhikaraNa yaha chaThA sthAna hai, jisa sAdhuke svapara pakSa viSayaka kalaha rUpa adhikaraNa alpa-avidyamAna hai, aisA vaha sAdhu vizeSa avidyamAna adhikaraNa kahA gayA hai, yahA~ alpa zabda abhAva arthakA kahanevAlA hai, aisA alpa adhikaraNavAlA sAghu anuvartanAse gaNakA upakAraka hotA hai, guNI aura guNameM abheda sambandha mAnakara gaNane puratI zraddhA paNa hotI nathI. te kAraNe alpakRta sAdhu gaNunA AbAla vRddha sAdhuone potapotAnA kartavya pAlanamAM pravRttI paNa karI zakatuM nathI. A rIte gaNadhara bahuzratadhArI hoya te ja gaNa temanA vacane para vizvAsa mUkIne temanI AjJA pramANe pravRtti karyA kare che. (5) zaktimapuruSa jAta-zArIrika zakti AdithI saMpanna hoya e puruSa vizeSa ja aneka prakAranI ApattiomAMthI gaNunuM ane pitAnuM rakSaNa karavAne samartha hoya che. (6) abhyAdhikaraNa puruSa jAta- je sAdhumAM sva pakSa ane parapakSa viSayaka kalaha rUpa adhikaraNa a5 hoya che, evA sAdhune ahIM a5 adhika 25pANI yo cha. ' 5' 5 " malA" na pAya che. yA ma5. adhikaraNavALe sAdhu anuvartAnA vaDe gaNane upakAraka thAya che. guNI ane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 296 sthAnAnasUne bhavati / iti SaSThaH / guNaguNinorabhedopacArAd guNI evAtra guNatvena nirdiSTaH / anyathA tu dvitvaM satyatvamityAdi brUyAditi / anyatra tu gaNinaH svarUpamevamuktam , tathAhi" sutatthe nimmAo, piyadaDhadhammo'NuvattaNAkusalo / jAI kulasaMpanno, gaMbhIro laddhimaMto ya // 1 // saMgahubaggahanirao, kayakaraNo parayaNANurAgI ya / evaM vihou bhaNibho, gaNasAmI niNavariMdehi // 2 // " chAyA-sutrArye nirmAtaH (kuzalaH) piyadRDha varmo'nuvartanAkuzalaH / jAtikulasaMpanno gambhIro labdhimA~zca // 1 // saMgrahopagrahanirataH kRtakaraNaH pravacanAnurAgI ca / evaM vidhastu bhaNito gaNasvAmI jinavarendraiH // 2 // iti / / su01|| abhedakA upacAra kara-guNIhI yahAM guNarUpase prakaTa kiyA gayA hai, nahIM to addhitva satyatva ityAdi rUpase sabakArako sUtra meM kahanA cAhiye thA / gaNikA svarUpa anyatra aisA kahA gayA hai-"suttatthe ni. mmAo" ityAdi / jo mUtrake artha meM kuzala mativAlA hotA hai, jinendra pratipAdita dharmameM jisako dRDhatA hotI hai, vaha dharma jisako apane prANoMse bhI adhika pyArA hotA hai, anuvartanAmeM jo kuzala hotA hai, jAti kulase jo saMpanna hotA hai, gaMbhIra hotA hai. labdhivAlA hotA hai // 1 // saMgraha evaM upagraha (rakSaNa) karane meM jo nirata hotA hai, kRnakaraNa hotA hai, aura pravacanakA anurAgI hotA hai, vahI gaNakA svAmI hotA hai, aisA jinendra ne kahA hai / / 2 / / sU0 1 // guNamAM abheda saMbaMdha mAnIne ahIM guNIne ja guNarUpe prakaTa karavAmAM Avela che. je A prakArane artha graDaNa karavAne na heta te ddhitva, satyatva, ItyAdi rUpa sUtrakAre kathana karavuM joItuM hatuM. gaNanuM A prakAranuM svarUpa dhu cha : " suttatthe nimmAo" tyAha je sUtranA arthamAM kuzaLa mativALA hoya che, jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita dharma pratye jene avicaLa zraddhA che, jene dharma prANathI paNa adhika pyAre che, anuvartAnAmAM je kuzaLa hoya che, jeo uttama jAti ane thI saMpanna hoya che, jeo gaMbhIra hoya, labdhidhArI heya che, saMgraha ane upagraha ( rakSaNa) karavAmAM je nirata hoya che, kRtakaraNa hoya che ane pravacana pratye anurAgavALA hoya che, evA sAdhu ja gaNanA svAmI gaNadhara banavAne gya gaNAya che, evuM jinendra bhagavAne kahyuM che. je sU. 1 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 2 jinAjJAyA avirAdhakatvanirUpaNama 297 __ itthaM yaguNai gaMgadharatAM sAdhayo yAnti, te guNAH proktaaH| saMpatyevaMguNadhiziSTagaNadharAjJAyAM vartamAno nirgrantho yaiH sthAnaH jinAjJAvirAdhako na bhavati tAni sthAnAni pAha mUlam-chahi ThANehi niragaMtheniggaMthi giNhamANe vA apalaMbamANe vA nAikamai, taM jahA-khittacittaM; 1,dittacittaM, 2 jakkhAiTuM, 3 ummAyapattaM, 4 uvasaggapattaM, 5, sAhigaraNaM 6 ||suu02|| __ chAyA-paDbhiH sthAnaH nirgrantho nigranthoM gRhNan vA avalambamAno vA nAtikAmati, tadyathA-kSiptacittAM 1, dRptacittA 2, yakSAviSTAm 3, unmAdapA. ptAm 4, upasargapAptAm 5, sAdhikaraNAm 6 // sU0 2 // TIkA-'chahi ThANehiM ' ityAdi asya sUtrasya vyAkhyA pazcamasthAnakasya dvitIyoddeze saptAvazatisUtre gatA tata evAvagamyA / navaram-sAdhikaraNAM kalahaM kurvatIm // 2 // isa prakAra jina guNoMse sAghu gaNadharatAko prApta karate haiM, ve guNa kahe / aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki jo nirgrantha aise guNa viziSTa gaNadharakI AjJAmeM rahatA hai, vaha jina sthAnoM dvArA jinakI AjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai, ve sthAna ye haiMTIkArtha-'chahiM ThANehiM niggaMthe' ityAdi sa. 2 // ina 6 kAraNoMko lekara nirgranthoM ko apane hAthase grahaNa karane. vAlA yA use apane hAthoM meM uThAnevAlA sAdhu jina AjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai, ve kAraNa isa prakArase haiM-kSiptacittA 1 dRptacittA 2 yakSAviSTA 3 unmAdaprAptA 4 upasargaprAptA 5 aura sAdhikaraNA 6 isa je guNone lIdhe sAdhu gaNadhara banI zake che, te guNenuM kathana karIne have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke je nirgatha evA guNethI yukta gaNadharanI AjJAmAM rahe che, te kyA sthAne dvArA (kayA saMjogomAM) jinanI mAjJAna virAdha thata nathI. " chadi ThANehiM niggaMthe " tyA TIkArca-nIce batAvelAM 6 kAraNene lIdhe nircathIne (sAdhvIjIne ) pitAnA hAtha vaDe sahAro ApanAra athavA pitAnA hAthamAM upADI lenAra sAdhu jinezvara bhagavAnanI AjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. (1) kSiyittA, (2) yittA, (3) yakSAviSTA. (4) SHIE prAsa, (5) 75 prAsaana (6) sAthi42. sthA0-38 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 sthAnAGgasatre punarapi yaiH sthAnaH sAdhavo jinAjJAM nAtikAmanti tAni sthAnAni mAha mUlam-chahiM ThANahiM niggaMthA nigaMthIo ya sAhammiyaM kAlagayaM samAyaramANA NAikamaMti, taM jahA-aMtohito vA bahiNINemANA 1, bAhIhito vA nivAhiNINemANA vA 2, uvehamANA vA 3, uvAsamANA vA 4, aNunnavemANA vA 4, tusiNIe vA saMpavayamANA 6 // sU0 3 // chAyA-pabhiH sthAnaH nirgranthAH ninthyazva sAdharmikaM kAlagataM samAcaramANA nAtikAmanti, tadyathA-antasto vA bahirna pantaH 1, bahiSTo vA nihiH nayantaH 2, upekSamANA vA 3, upAsInA vA 4, anujJApayanto vA 5, tUSNIM yA sNbhvjntH|| muu03|| TIkA- chahiM ThANehiM ityAdi nimnyAH sAdhavo nigrandhyA-sAvyo vA, umaye pApabhiH sthAnaH sAdha. mika-samAnadharmANaM sAdhu kAlagataM samAcarantaH-utthApanAdi kriyAviSayaM kurvanto satrakI vyAkhyA pAMcaveM sthAna ke dvitIya uddezeke 27 meM sUtrameM kI gaIhai, ataH vahIMse dekha lenI caahiye| vahAM para pAMca sthAnoMkA varNana hai, yahAM"sAdhikaraNA" yaha 6 vAM sthAnahai isakA artha hai 'kalaha karatI huI '2 // punazca-sAdhu jin sthAnoMko lekara jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai, ve sthAna isa prakAra se haiM paha prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM 'chahiM ThANehi niggaMdhA niggaMdhIo' ityAdi mu0 3 // TIkArtha-nirgandha sAdhu aura nirgandha sAdhviyAM ye donoM ina chaha kAraNoMse pAMcamAM sthAnanA bIjA udde zAnA 27 mAM sUtramAM sicittA Adi pahelAM pAMca kAraNenI spaSTatA karavAmAM AvI cukI che. te tyAMthI te vAMcI sI. 7 sthAna " saathi:2|" che. tena atha' " 42tI" yAya che. eTale ke kalaha karatI sAdhvIne hAtha pakaDIne athavA upADIne dUra laI janAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka gAto nathI, che sU. 2 ! vaLI-je kAraNene lIdhe je je saMjogo udubhavavAthI eka bIjAne sparza karanAra sAdhu sAdhvIe jinAjJAnA virodhaka gaNatA nathI, te kAraNe have sUtrA2 548 42 cha. " chahi ThANehi nigathA niggathIo" tyaaTIkAtha-samAna dharmavALA sAdhune kALadharma pAmelA jANIne tenI utthApanA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ supA TIkA sthA06 sU03 sAghojinAjJA'virAdhakatyanirUpaNam nAtikAmanti-jinAjJAM nollaGghayanti / tAnyeva sthAnAnyAha--tadyathA-antasto vasaterAbhyantarAd bahiH bAhyapadezaM nayantaH pApayanto nAtikAmanti jinAjJAmiti prathamaM sthAnam / bA athavA bahiSTaH vasatebahiH pradezAt nirbahiH-nitarAM. bahiH nirvahiH-bAhyapradezAdapi vahiH-dUrapradezaM nayanta iti dvitIya sthAnam / tathAupekSamANAH-vilApAyakaraNarUpAm upekSAM kurvato vA, iti tRtIyaM sthAnam / upAsInAH rAtrijAgarayA tatsamIpe upaviza to vA iti caturtha sthAnam / anujJAsamAna dharmavAle sAdhuko kAlagata jAnakara usakI utthApanAdika kriyA vizeSa karate hue jinAjJAkA ulaGghana nahIM karate haiM ve sthAna isa prakArase haiM jaba samAna dharmavAlA koI sAdhu kAlagata ho jAtA hai, aura ve jaba use vasatise-upAzrayase bAhara nikAlate haiM, to usa sthitimeM ye jinAjJAkI virAdhanA karanevAle nahIM hote haiM / aisA yaha prathama sthAna hai| dUsarA sthAna aisA hai, ki upAzrayake bAhya pradezase bhI bahuta dUra taka jaba ve use le jAte haiM, taba bhI ve jinAjJAkI virAdhanA karane vAle nahIM hote haiM / tIsarA sthAna aisA hai-samAna dharmavAle sAdhuke marajAne para jo ve vilApa Adi kriyA nahIM karate haiM / athavA-utsarga se ye bilakula upekSA bhAva dhAraNa kara lete haiM, aisI sthitimeM ve jinAjJAke virAdhaka nahIM hote haiM / caturthaM kAraNa isa prakArase haiM, jaba vaha samAna dharmavAlA sAghu yadi rAtrimeM mara jAtA hai, aura ve yadi Adi kriyAvizeSa karatAM sAdhu ane sAdhvIe nIce darzAvyA mujabanA 6 prasaMgomAM jinAjJAna virAdhaka gaNAtA nathI. (1) jyAre samAna dharmavALe keI sAdhu kALadharma pAme, tyAre temanA zabane upAzrayamAMthI bahAra kADhanAra sAdhu sAdhvIone jinAjJAnI virAdhanA karanArA gaNAtAM nathI, evuM A paheluM sthAna samajavuM. bIjuM sthAna-upAzrayanI bahAra te zuM paNa upAzrayathI dUra dUranA sthaLe tenA zabane laI janAra sAdhu sAvIe paNa jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. trIju sthAna-samAna dharmavALA sAdhunuM avasAna thaI javAthI jeo vilApa Adi karatAM nathI-saMsAranA saMbaghane anitya mAnIne jeo A prasaMge paNa upekSAbhAva dhAraNa karI le che, evA sAdhusAdhvIo paNa jinAjJAnI virAdhanA karanArA gaNatA nathI. cethuM sthAna-keI samAna dharmavALe sAdhu rAtre avasAna pAme, te zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 sthAnAGgasUtre payantaH - mRtasya svajanAdInna tanmaraNaM sUcayaMto vA iti paJcamaM sthAnam / tathAtUSNIM = maunabhAvena taM pariSThApayituM saMpratrajantaH = gacchanto vA nAtikrAmanti jinA - jJAmiti SaSThaM sthAnam // bhrU0 3 // anantarasUtrokto vyavahAraca prAyazchadmasthAnAM bhavatIti chadmasthaprastAvAt tatsaMbandhikaM sUtramAha . mUlam cha ThANAI chaumatthe sababhAveNaM Na jANai NapAsai, taM jahA - dhammatthikAyaM 1, adhammasthikArya 2, AgAsatthikArya 3, jIvamasarIrapaDibaddhaM 4, paramANupoggale 5 sa 6 / eyANi ceva utpannanANadaMsaNadhare arahA jiNe jAva savabhAveNaM jANai pAsai, taM jahA dhammatthikArya jAva sadaM // sU0 4 // chAyA - SaT sthAnAni chanasthaH sarvabhAvena na jAnAti na pazyati, tadyathAdharmAstikAyam 1, adharmAstikAyam 2, AkAzAstikAyam 3 jIvamazarIramati rAtabhara jagakara usake pAsa baiThe rahate haiM, to isase bhI ve jinAjJAke virAdhaka nahIM hote haiM / samAna dharmavAle sAdhuke mara jAnekI sUcanA yadi ve usake kuTumbIjanoM ko dete haiM, to usa avasthAmeM bhI ve jinA - jJAke virAdhaka nahIM hote haiM / aisA yaha pAMcavAM sthAna hai / mare hue usa sAdhukI pariSThApanA karaneke liye yadi maunapUrvaka usa sAdhuke pIche 2 jAte haiM, to ve isa sthiti meM jinAjJA ke virAdhaka nahIM hote haiM, aisA yaha chaThA sthAna hai || sU03 || isa Upara ke sUtra meM jo vyavahAra kahA gayA hai, vaha prAyaH chadmasthoM ko hotA hai, ataH chadmasthake prastAva ko lekara aba sUtrakAra chadmastha sambandhI AkhI rAta tenA zaba pAse jAgatAM besI rahenAra sAdhusAdhvIe jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. pAMcamu' sthAna--samAna dharmavALA sAdhunA kALadhama pAmavAnA samAcAra tenA kuTuMbI ene jaNAvanAra sAdhu sAdhvIe paNa jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. (6) kALadhama pAmelA te sAdhunI pariSThApanA karavAne mATe maunapUrvaka tenI pAchaLa pAchaLa janAra sAdhusAdhvIe pazu jinAjJAnA viraka bhAratA nathI. // sU. 3 // uparanA sUtramAM je vyavahAranuM kathana karavAmAM AvyuM che te vyavahAranA pAcA chadmasthAmAM sadbhAya hAya che. te saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sa04 chadmasthasvarUpanirUpaNam 301 paddhaM 4, paramANupudgalaM 5, zabdam 6 / etAnyeva utpannajJAnadarzanadharaH arhan jino yAvat sarvabhAvena jAnAti pazyati, tadyathA-dharmAstikAyaM yAvat zabdam ||suu04|| TIkA--' cha ThANAI' ityAdi asya sUtrasya vyAkhyA pazcamasthAnakasya tRtIyoddeze dazamasUtre draSTavyA zabdamapi na jAnAti na pazyatIti SaSThaM sthAnam // 4 // chamasthAnAM dharmAstikAyAdiviSaye jJAnadarzanazakti stotyabhihitam / samprati yaiH sthAnaH sarveSAmapi jIvAnAm RddhayAdi zakti ne bhavati tAni sthAnAni pAha mUlam -chahiM ThANehiM sabajIvANaM Nasthi iDIi vA juIi cA jasei vA balei vA, vIriei bA, purisakArei vA parakamei kathana karate haiM-'cha ThANAI chaumatthe savvabhAvaNaM' ityAdi 4 // TIkArtha-chadmasthajana ina chaha sthAnoMko chadmastha jIva sarvamAvase na jAnatA hai, aura na dekhatA hai-ce chaha sthAna ye haiM-dharmAstikAya 1 adharmAsti. kAya 2 AkAzAstikAya 3 azarIrapratibaddha jIva 4 paramANupudgala 5 aura zabda 6 jinheM jJAna evaM darzana utpanna ho gayA hai, aise arhanta jina yAvat sarvabhAyase ina chaha sthAnoM ko jAnate haiM, aura dekhate haiM, ve sthAna dharmAstikAyAdika haiM / isa sUtrako vyAkhyA pazcama sthAnake tRtIya uddeze meM dazave sUtra meM kahI gaI hai, so vahIMse dekha lenA caahiye| cahA~kI apekSA isa sthAnameM eka zabda sthAna baDA hai, so isa zabdako bhI chadmasthajana na jAnate haiM aura na dekhate haiM / sU04 // 7525 viSaya sUtranu 4thana re cha. "cha ThoNAI cha umatthe savvabhAveNaM" yAha TIkArya-A cha sthAne chaghastha jIva sabhA-pratyakSarUpe jANa paNa nathI mana mata 55 nathI-(1) stiya, (2) mAstiya, (3) mA. zAstikAya, (4) azarIra pratibaddha chava, (5) paramANu pula ane (6) zabda paraMtu jemane kevaLajJAna ane kevaLadarzana utpanna thaI gayAM che evAM kevaLI bhagavAna A chae sthAnane sarvabhAve pratyakSa rUpe jANe che ane dekhe che. pAMcamAM sthAnanA trIjA uddezAnA dasamAM sUtra pramANe ja A sUtranI vyAkhyA samajavI. tyAM pAMca sthAnanuM kathana thayuM che. ahIM te pAMca sthAne uparAMta zabda nAmanA chaThThA sthAnanuM paNa kathana thayuM che. chastha cho te zahane jatA-patA nathI, mAtra vajI tene -hene cha. // sU. 4 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 sthAnAGgasUtre vA, taM jahA jIvaM vA ajIvaM karitae 1, ajIvaM vA jIvaM karie 2, egasamaraNaM vA do bhAsAo bhAsittae 3, sayaM kaDaM yA kammaM vedemi vA mA vA vedemi 4, paramANupoggalaM vA chiMdi - tae vA miMdittae vA agaNikAeNa vA samodahittae 5 bahiyA logaMtAgamaNayAe // sU0 5 // chAyA - pala sthAneSu sarvajIyAnAM nAsti Rddhiriti vA dyutiriti vA yaza iti vAlamiti vA vIryamiti vA puruSakAra iti vA parAkrama iti vA tadyathAjIvaM vA ajIvaM kartum 1, ajIvaM vA jIvaM kartum 2, ekasamayena dve bhASe bhASitum 3, svayaM kRtaM vA karma vedayAmi mA vA vedayAmi 4, paramANupulaM vA chetuM vA bhetuM vA agnikAyena vA samAdagdhum5, bahi va lokAntAd gamanAya6 ||sU05 || TIkA -' chardi ThANehiM ' ityAdi - padmasthAneSu viSayeSu sarvajIvAnAM - sarvazachadmasthAnAM sakalajIvAnAM nAsti chadmasthoMkI zakti aisI nahIM hai, jo ve dharmAstikAya Adike viSa meM jJAna aura darzanavAle ho sake ataH isa zakti ke abhAva meM ve dharmAstikAyAdikako nahIM jAnate haiM aura na dekhate haiM, aisA kahakara aba sUtrakAra jina sthAnoM se samasta jIvoM ke bhI RddhayAdi zakti nahIM hotI hai aise una sthAnoM kA kathana karate haiM 'chahi ThANehiM saba jIvANaM Nasthi' ityAdi 5 // TIkArtha - chaha sthAnoM meM viSaya meM siddha evaM saMsArI ina samasta jIvoM kA Rddhi vibhUti nahIM hai, dhuti-kAnti-mahAtmya nahIM haiM, yaza parAkramAdi janita prasiddhi nahIM hai, bala zArIrika zakti nahIM hai, vIrya AtmA zakti nahIM dharmAstikAya AphrinA viSayamAM jANavAnI ane dekhavAnI zakti chadmastha jIveAmAM hotI nathI. teo kevaLajJAnane abhAve temane jANI zakatA nathI ane kevaLadazanane abhAve temane dekhI zakatA nathI. A prakAranu kathana karIne have sUtrakAra samasta jIveAmAM je je Rddhi ane zaktinA abhAva hAya che te abhAvanAM sthAnA prakaTa kare che. " chahi ThANehi savvajIvANaM Natthi " ityAdi TIkA-nIce darzAvelA cha sthAnAmAM (viSayAma )siddha ane sa'sArI jIvAnI Rddhi, zruti, mahAtmya, yaza, zArIrika zakti ane Atmazakti tathA puruSakAra ane parAkrama, koI paNu rIte upayegI nivaDatAM nathI. kahevAnuM tAtpaya e zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 6 sU05 jIvAjIvakaraNAdinirUpaNam RddhiH vibhUtiH, 'iti' vAkyAlaGkAre 'vA' athavArthe evaM sarva trApi vijJeyam / nAsti dyutiH kAnti: mahAtmyam , nAsti yaza:-parAkramAdijanitA prasiddhiH, nAsti balaM-zArIrikazaktiH, nAsti vIryam AtmazaktiH, nAsti puruSakAraH pauruSam , nAsti parAkramaH-utsAha iti / ayaM bhAva:-vakSyamANeSu SaTsu sthAneSu siddhasaMsAriNaH sarve'pi prANinaH RddhayAdi zaktimanto na bhavantIti / tAnyeva sthAnAni prAha-tadyathA-jI vA anovaM kartum-jIvamajIvatvena pariNataM kartuM na ko'pi zaknotIti prathamaM sthAnam / evam anIvaM jIvaM kartuM na ko'pi zaknotIti dvitIya sthAnam / ekasamayena dve bhASe satyAsatyAdirUpAM bhASAdvayaM bhApituM na kazcit zaknotIti tRtIya sthAnam / svayaMkRtasyopArjitaM karma udayAvalikAyAM praviSTaM sat 'vedayAmi mA vedayAmi' iti svecchayA kazcid vedanam avedanaM vA kartuM na zaknoti / ayaM vizeSaH-etaddvayaM sarvajJAnAmAmoganirvartitam , anyeSAM. hai, puruSakAra pauruSa nahIM hai, aura parAkrama-utsAha nahIM hai, tAtparya yaha hai, ki ina chaha sthAnoM meM samasta jIva cAhe ve siddha ho yA saMsArI ho RddhayAdi zaktiyAle nahIM hote haiM, ve chaha sthAna isa prakArase haiM"jIva cA ajIcaM kartum 1" koI bhI jIva jIyako ajIva rUpase karane kI kSamatA (sAmarthya) Adi nahIM rakhatA hai 1 " ajIvaM vA jIvaM kartum" koI bhI jIva ajIvako jIvarUpase pariNamAnekI kSamatA Adi nahIM rakhatA hai" eka samayena dve bhASe bhASitum " koI bhI jIva eka samayameM satyAsatyAdi rUpa do bhASAe~ bola sake aisI kSamatA Adi nahIM rakhatA hai, " svayaM kRtaM vA karma vedayAmi mA vA vedayAmi 4" koI bhI jIva aisA nahIM hai, jo apanI icchAke anusAra svayaM kRtakarmakA vedana kareM yA nahIM kareM aisI zaktivAlA ho / tAtparya aisA che ke jIva bhale saMsArI hoya ke siddha hoya, paraMtu nIcenA cha kAryo karavAne samartha hote nathI - (1) " jIya vA ajIva vA kartum " 4 5 mAM ne 104 42vAnuM sAmathya tu nathI. " ajIvaM vA jIvaM kartum" 55 75 sapane 75 33 pariNabhAvAne samaya nathI. (3) " eka samayena dve bhASe bhAvitum " |55 75 me samaya satyAsatyA 35 maapaay| Reii pAne samaya hAta nathI. " svayaM kRtaM vA karma vedayAmi mA vA vedayAmi" 59 mA sevA ddhitInathI , te potAnI 27 / anusAra pitAnA kRtakarmanuM vedana kare athavA na kare. eTale ke pitAnI icchA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - 304 sthAnAGgasUtre cAnAbhoganivartitaM bhavatIti / iti caturtha sthAnam / tathA na kazcit zaknoti paramANupudgalaM chettuM khaGgAdinA dvidhAkartum , bhettuM sUcyAdinA vidArayituM, agnikAyena samAdagdhuM bhasmasAt kartuM veti paJcamaM sthAnam / tathA na kazcit zaknoti lokAntAda bahirgamanAyeti SaSTaM sthAnam / / mU0 5 / / jIvam ajIpaM kartu mityuktamiti jIvapastAvAtsamprati tasyaiva paDa bhedAnAha mUlam-chajjIvanikAyA paNNatA, taM jahA-puDhadhikAiyA jAva tasakAiyA // suu06|| chAyA-paDa jIvanikAyAH prajJaptAH, tadyathA-pRthivIkAyikA yAvat trasakA. yikAH // mU0 6 // hai, ki apanI icchAke anusAra kRta karmakA vedana karanA aura kRtakarmakA vedana nahIM karanA aisI Rddhi AdivAlA koI bhI jIva nahIM hai / sarvajJake ye do Abhoga nirvartita hote haiM / aisA yaha caturtha sthAna hai| pAMcavAM sthAna aisA hai, ki koI bhI jIva aisI Rddhi AdivAlA nahIM hai, jo paramANupudgalako khA Adi dvArA TukaDe kara sake yA usakA sUcI Adi dvArA vidAraNa kara sake yA agni dvArA use jalA sake tathA chaThA sthAna aisA hai, ki koI bhI jIva aisI Rddhi AdivAlA nahIM hai, ki jo lokAnta bAhara jAneke liye samartha ho / / sU05 // ___ jIvako ajIva karane ke liye koI bhI samartha nahIM hai, ityAdi jo Upara ke sUtra meM kahA hai, so isI jIya prastAvako lekara aba sUtrakAra anusAra kRtakamanuM dAna karavuM ke vedana na karavuM, evI Rddhi AdivALe kaI java te nathI. A bane sarvajJamAM Abhaga nirvatiMta hoya che, ane anya jomAM anAga nirvatita hoya che, evuM A cothuM sthAna samajavuM. (pa) koI paNa jIvamAM evI Rddhi Adine saddabhAva hete nathI ke te paramANu paMDralanA kharA Adi dvArA TukaDA karI zake ke soya Adi dvArA tene cherI zake, ke agni dvArA tene bALI zake (6) keI paNa jIva evI addhi. vALe heta nathI ke je kAntanI bahAra jaI zakavAne samartha hoya. che sU. 5 AgalA sUtramAM e ullekha thaye che ke " jIvane ajIva karavAne kaI samartha nathI. " A jIvana prastAvanA anusaMdhAnamAM have tenA 6 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU0 6 jIvAjIvakaraNAdiSaDmedanirUpaNam 305 TIkA-' chajjIvanikAyA' ityAdi vyAkhyA spaSTA / navaraM nikAyAnAM SaDvidhavaM pratijJAya vidhatyopadarzane nikAyino yaduktAH, tat samudAyasamudAyinorabhedatvamAzritya / nahi samudAyAt samudAyI vyatiricyate / iti // mU0 6 // ___ jIvA eva kAlagatAstArakAnahAdiSUpapadyante, iti tArakAgrahANAM pavidha. tvamAha mUlam-cha tAraggahA paNNattA, taM jahA-sukke 1 buhe 2 bahassaI 3 aMgArae 4 saniccare 5 keU 6 // sU0 7 // __ chAyA-SaT tArAgrahAH prajJatAH, tadyathA-zukro 1 budho 2 bRhaspatiH 3 aGgArakaH 4 zanaizcaraH 5 ketuH 6 // sU0 7 // usIke 6 bhedoMkA kathana karate haiM___'chajjIvanikAyA paNNattA' ityAdi matra 6 // TIkArtha-jIya nikAya 6 prakArake kahe gayehaiM jaise-pRthivIkAyika 1 yAvat usakAyika 6 isa sUtrakI vyAkhyA spaSTa hai| sUtrakArane jo nikAyoMmeM SaT vidhatAkI pratijJA karake jo unake pradarzanameM cha prakArake nikAyI yahAM prakaTa kiye haiM so samudAya samudAyImeM abhedakA Azraya karake unheM kiyA hai, kyoMki samudAya se samudAyI bhinna nahIM hotA hai |s6|| kAlagata hue jIvahI tArakAgraha AdikomeM utpanna hote haiN| aba sUtrakAra unakI SaT vidhatAkA kathana karate haiNdenuM kathana karavAmAM Ave che. TI-" chajjIvanikAyA eNNattA " tyAha jIvanikAya 6 prakAranA kahyA che. pRthvIkAyathI laIne trasakAyika paryAnA 6 prakAre ahIM grahaNa karavA joIe. A sUtrane artha saraLa che. sUtrakAre nikAmAM cha prakAratA hovAnuM kathana karIne, temanA cha prakAra prakaTa karavAne badale nikAyanA cha prakAranuM je pradarzana karyuM che te nikAya (samudAya) ane nikAyI (samudAyI) mAM abhedane Azraya laIne karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke samudAyathI samudAyI bhinna hote nathI. sU. 6 che kALadharma pAmelA che ja tArA rUpa graho AdikamAM utpanna thAya che, tethI have sUtrakAra temanA cha prakAranuM kathana kare che. sthA-39 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 sthAnAGgasUtre TIkA-'cha tAragahA' ityAdivyAkhyA sugamA / navaram-tArAgrahA:-tArArUpAgrahAH / grahA loke nava masiddhAH / parantu candrAdityarAhUnAmatArakAratvAt paDeya tArAgrahA bodhyA iti / aGgArako maGgalaH // sU0 7 // pUrva tArAgrahA uktAH, te ca saMsAra eva santIti saMsArijIbAnAha mUlam --chabihA saMsArasamApannagA jIvA paNNattA, taM jahA-puDhavikAiyA jAya tasakAiyA / puDhavikAiyA chagaiyA chaAgaiyA paNNatA, taM jahA-puDhacikAie puDhavikAiesu upapajjamANe puDhavikAiehiMto vA jAya tasakAiehitoyA uvavajjejjA, so ceva NaM puDhavikAie puDhavikAiyattaM vippajahamANe puDhavikAiyattAe vA jAva tasakAiyattAe vA gcchejjaa| AukAiyAvi cha gaiyA cha AgaiyA / evaM ceva jAya tasakAiyA // sU0 8 // chAyA-paDvidhAH saMsArasamApanakA jIyAH prajJaptAH tadyathA-pRthivIkAyikA yAvat sakAyikAH / pRthivIkAyikAH SaDgatikAH SaDAgatikAH prajJaptAH, tadyathA'cha tAraggahA paNNattA' ityAdi sU0 7 / / tArA rUpa graha 6 prakArake kahe gaye haiM jaise-zukra 1 budha 2 bRhaspati 3 aMgAraka (maMgala) 4 zanaizcara 5 evaM ketu 6 / __vyAkhyA isakI spaSTa hai, lokameM graha nau prasiddha haiM, parantu candra Aditya rAhu ye tArakA rUpa nahIM hai, isaliye 6 hI tArAgraha haiM / agA. raka nAma maMgalakA hai // su0 7 // "cha tArAggahA paNNattA" tyAha tArA rUpa je graho che temanA nIce pramANe 6 prakAra kahyA che- (1) zu, (2) mudha, (3) 725ni (guru), (4) 25 // 24 (ma ) (5) rAnavara (ni) bhane (6) tu. A sUtranI vyAkhyA saraLa che lekamAM nava graha prasiddha che, paraMtu candra, sUrya ane rAhu, A traNa grahe tArA rUpa nahIM hovAthI ahIM tArA rU5 graha cha ja kahyA che. maMgaLanA grahane aMgAraka kahe che ke sU. 7 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU0 8 saMsArajIva nirUpaNam pRthivIkAyikAH pRthivIkAyikeSu utpadyamAnaH pRthivIkAyikebhyo yA yAvat trasa. yAyikebhyo yA utpadyeta / sa eva khalu pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikatvaM vimA jahat pRthivIkAyikatayA yA yAvat trasakAyikatayA yA gacchet / akAyikA api SaDgatikAH paDAgatikAH / evameva yAvat trasakAyikAH // sU0 8 // TIkA-'chandhihA' ityAdisaMsArasamApanakA saMsaraNaM pahibhramaNaM saMsAraH nArakatiryagnarAmarabhayeSu paribhramaNam, taM samyak ekIbhAyena ApanA prAptAH saMsArasamApanAH, ta eva saMsArasamAnnakAH bhayavartino jIvA ityarthaH / te va SavidhAH prajJaptA: kathitAH / paividhatyamevAhatadyathA-pRthivIkAyikAH pRthivIkAyikajIvAH / yAvata trasakAyikAH / yAvatpa / ye Uparake sUtrameM kahe gaye tArAgraha saMsAra meM hI haiM, isaliye aba sUtrakAra saMsArI jIvoMkA kathana karate haiM__ 'chavyihA saMsAra samApannagA' ityAdi sU0 8 // TIkArtha-saMsAra samApanaka jIva saMsArI jIya cha prakArake kahe gayehaiM, jaisepRthivIkAyika 1 yAvat trasakAyika 6 inameM jo pRthivIkAyika jIva haiM ye SaT gatika aura SaT Agatika haiM-jaise-pRthivIkAyikoM meM utpanna huA pRthivIkAyika jIya pRthivIkAyikoMse Akara pRthivIkAyika rUpase utpanna ho sakatA hai, yAvat trasakAyikoMmeM se Akara pRthiyokAyika rUpase utpanna ho sakatA hai, vahI pRthivIkAyika jIva pRthivIkAyika rUpa apanI avasthArUpa paryAyako choDakara punaH pRthiyokAyika rUpase utpanna ho sakatA hai, yAvat trasakAyika rUpase utpanna ho sakatA hai, AgalA sUtramAM je tArA rU5 grahanI vAta karavAmAM AvI che, teo saMsAramAM ja che. tethI have sUtrakAra saMsArI nuM kathana kare che. TI12-" chavvihA saMsArasamApannagA " tyAha saMsAra samApannaka jI-saMsArI jIvo 6 prakAranAM kahyo che. pRthvI. kAyikathI laIne trasakAyika paryatana 6 prakAra ahIM grahaNa karavA joIe. je pRthvIkAyika jIve che teo pad gatika (cha gatimAM gamana karanArA) ane vaTu Agatika (cha gatimAMthI pRthvIkAyikamAM utpanna thanArA) hoya che. jemake pRthvIkAyikamAM utpanna thayelA jIva pRthvIkAyikAmAMthI AvIne pRthvIkAyika rUpe utpanna thaI zake che, ane apUkAyika, vAyuka vika, tejaskAyika, vanaspati kAyika ane trasakAyikamAMthI AvIne paNa pRthvIkAyika rUpe utpanna thaI zake che. e ja pRthvIkAyika jIva pitAnI pRthvIkAyika avasthA rUpa paryAyane choDIne pharI pRthvIkAyikathI laIne sakAyika parvatanA chae prakAranA chamAM utpanna zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 sthAnAGgasUtre dena-apkAyika tejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikAH saMgrAhyAH / eteSu pratyekajIyaH SaDgatikaH SaDAgatikazca bhavati / tadeva pradarzayati-' puDhavikAiyA chaggayA' ityAdi-pRthivIkAyikA jIvAH paDragatikAH-paTamupRthivIkAyikAdiSu SaDnIyanikAyeSu gatiH-gamanaM yeSAM te tathA paTukAyeSu gamanazIlaH / SaDAgatikAH-paibhyo kAyikebhya AgatiH AgamanaM yeSAM te tathAbhUtAzca prjnyaaptaaH| tatra pRthivIkAyikAnAM SaDAgatikatvamAha-tadyathA-pRthivIkAyikeSu-pRthivIkAyikAnAM madhye pRthivIkAyika utpadyamAnaH pRthivIkAyikatvena jAyamAno jIyaH pRthivIkAyikebhyo vA yAvat trasakAyikebhyo vA-pRthivIkAyikAdi yAyat isI tarahase aekAyika jIva bhI SaTra gatika aura SaT Agatika kahe gaye jAnanA cAhiye isI tarahase yAvat trasakAyika bhI jAnanA cAhiye nAraka tiryaga, nara amara ina bhavoMmeM jo jIvakA paribhramaNa hai, vaha saMsAra hai| isa saMsArako jo ekI bhAvarUpase prApta haiM ye saMsAra samApannaka haiM, arthAt bhavavartI jo jIva haiM ve saMsAra samApannaka haiM, ye pRthivIkAyika jIvase lekara trasakAdhika jIva taka chaha prakArake kahe gaye haiM / yahAM yAvat zabdase " apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika " inakA grahaNa huA hai, inameM pratyeka jIva chaha gativAlA aura chaha AgatighAlA hotA hai, yahI ghAta sUtrakArane " puDhavikAiyA chaggaiyA" ityAdi mUtrapAThase pradarzita kI hai, isake dvArA sUtrakArane yaha samajhAyA hai, ki pRthivIkAyika jIva SaTU jItranikAyomeM gamanazIla hotA hai, arthAt yaha pRthivIkAyika paryAyako choddthaI zake che. e ja pramANe apukAyika jIvane paNa cha gatika ane cha Aga tika samajavA. evuM ja kathana trasakAyika paryatana jI vize paNa samajavuM. nA24, tiya"ya, manuSya ane 35, 2 // vAnu2 parizrama thAya cha, tenuM nAma ja saMsAra che. A saMsAra jemaNe prApta karyo che evAM jIvane saMsAra samApannaka kahe che. eTale ke A cAra gatimAMnI kaI paNa gatimAM rahelA jIvane athavA pRthvIkAyika, apUkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vana spatikAyika ane trasAyika A cha prakAranA jIvone saMsAra samApannaka kahe che. pratyeka jIva cha gativALe ane cha agativALe hoya che. e ja vAta sAre " puDhavikAiyA chaggazyA " ityAdi sUtrA dvArA pradarzita zache. tenA dvArA sUtrakAre e samajAvyuM che ke pRthvikAyika jIva cha nikAyAmAM gamanazIla hoya che. eTale ke pRthvikAyika paryAyane cheDIne te pharI pRthvI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 sughA TIkA sthA0 6 sU0 8 saMsArajIvanirUpaNam trasakAyikAntAnAM madhye kutazcit Agatya utpadheta jAyeta / itthaM SaDAgatikatva. muktvA samprati paigatikatvamAha- se ceva NaM' ityAdinA / sa eva khalu pRthi. vIkAyikaH yaH pRthivIkAyikAdeH kutazcit samAgatya pRthivIkAyikatvena samu. tpannaH sa eva pRthivIkAyiko jIvaH pRthivIkAyikatvaM viprajahata parityajan pRthivIkAyikatayA yA yAvat jasakAyikatayA vA gacchediti / evameva apkAyikAdi trasakAyikAntAnApi SaDAgatikatvaM SaDgatikatvaM ca vodhyamiti / / 08 / kara punaH pRthivIkAyikameM utpanna ho sakatA hai, apakAyikameM utpanna ho sakatA hai, tejaskAyikameM utpanna ho sakatA hai, vAyukAyikameM utpanna ho sakatA hai, vanaspatikAyika meM utpanna ho sakatA hai aura trasakAyikameM bhI utpanna ho sakatA hai, isI tarahase vaha pRthivIkAyikase Akara pRthivIkAyikameM utpanna ho sakatA hai, apkAyikase Akara pRthivIkAyikameM utpanna ho sakatA hai, yAvata prasakAyikase Akara pRthivIkAyikameM utpanna ho sakatA hai, isa prakArase chaha gatimeM jAne kA aura chaha gati se Ane kA kathana karake aba sUtrakAra apkAyika AdikoM meM bhI SaT gati meM jAne kA aura SaT gatise AnekA kathana isI prakArase kara lenA cAhiye aisA samajhate haiM, isameM jaisA kathana pRthivIkAyikameM kiyA gayA hai, vaisAhI kathana yahAM para bhI kara lenA cAhiye aura yaha saba kathana trasakAyika taka karanA cAhiye / / m08|| kAyikamAM paNa utpanna thaI jAya che, athavA aprakAyikamAM athavA tejaskAyi. kamAM athavA vAyukAyikamAM athavA vanaspatikAyikamAM athavA trasAyikamAM utpanna thaI jAya che. e ja rIte jIva pRzcikayikamAMthI AvIne pharI pRthvIkAyikamAM utpanna thaI zake che, apUkAyikamAMthI AvIne paNa pRthvIkAyikamAM utpanna thaI zake che, ane trasakAyika payatanI kaI paNa paryAyamAMthI AvIne pravIkAyikamAM utpanna thaI zake che. A prakAre cha gatimAM javAnuM ane che gatimAMthI AvavAnuM kathana karIne have sUtrakAra apUkAyika AdimAMthI cha gatimAM javAnuM ane cha gatimAMthI apUkAyika AdikamAM AvavAnuM kathana paNa e ja pramANe karI levAnuM sUcana kare che. eTale ke aprakAyikathI laIne traNakAyika paryantanA jIve paNa pitAnuM te gatinuM AyuSya pUruM karIne prIkAyikathI laIne trasakAyika paryantanA chae prakAranA jImAM utpanna thaI zake che. ane apUkAyikamAM pRthvIkAyika Adi chae prakAranA chanI Agati thaI zake che. e ja pramANe trasAyika paryantanA jIvanI gati ane Agati zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 sthAnAso samprati prakAratrayeNa sarvajIvAnAM paividhatvamAha mUlam - chabihA savyajIvA paNNattA, taM jahA-AbhiNibohiyaNANI jAva kevalaNANI annANI / ahavA chavihA sampajIvA paNNattA, taM jahA-egidiyA jAca paMciMdiyA aNi diyA / ahayA chavihA sabajIyA paNNattA, taM jahA-orAliyasarIrI, 1 veupiyasarIrI 2, AhAragasarIrI, 3, teyagasarIrI, 4 kammagasarIrI, 5 asarIrI 6 // sU0 9 // chAyA-paidhidhAH sarvajIyAH prajJaptAH, tadyathA-AbhinicodhikajJAnI yAvat kevalajJAnI ajJAnI / athavA SavidhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-ekendriyAH yAvat pazcendriyA anindriyAH / athavA SaD vidhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-audArikazarIrI 1 vaikriyazarIrI 2 AhAraka zarIrI 3, tejasa zarIrI, 4 karmajazarIrI, 5 azarIrI 6 // mU0 9 // TokA-'chavihA' ityAdivyAkhyA spaSTA / navaram -aba prathame prakAre paSThe bhede ye ajJAnina: aba sUtrakAra tInaprakAra samasta jIvoM meM chaha prakArakA kathana karate haiM chavyihA savyajIvA paNNattA ityAdi sU0 9 // samasta jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiM-jaise-Abhini bodhikajJAnI yAvat kevalajJAnI aura ajJAnI athavA-isa prakArase bhI samasta jIva chaha prakArake kahe gaye haiM-jaise-audArika zarIrI 1 caikriya zarIrI 2 AhAraka zarIrI 3 taijasa zarIrI 4 kArmaNa zarIrI 5aura azarIrI 6 viSa paNa saman. // sU. 8 // have sUtrakAra traNa rIte samasta jInA cha prakAranuM kathana kare che "chabihA savyajIvA paNNattA" tyAha samasta saMsArI jInA cha prakAro paDe che. jemake AbhiniboSika jJAnIthI kevaLajJAnI paryantane pAMca prakAro ane (6) ajJAnI. athavA samasta jIvonA A pramANe 6 prakAra paNa paDe che-(1) audArika zarIrI, (2) vaikriya zarI, (3) mA 24 zarI, (4) tesarIrI, 5 madhu zarImane () maarii| ahIM pahelI rIte je 6 bheda pADavAmAM AvyA che, temAMnA je ajJAnI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughArIkA sthA06 sU0 8 saMsArajIvanirUpaNam 31 mithyAtyopahatajJAnAste dezAjJAni sarvAjJAnibhASAjJAnibhedAt trividhA yodhyaaH| dvitIye prakAre SaSThe bhede ye anindriyAste aparyAptAH, upayogataH kevalinA, siddhAzceti trividhA bodhyAH / tRtIye prakAre taijasazarIrI karmajazarIrI ca moktau, tatredaM bodhyam-nanu yatra taijasazarIraM tatra kArmaNazarIramapi bhavati, ubhayoniyamena sAhacaryAt / evaM ca tejasazarIrI kArmaNazarIrI vA ekaeva kazcit zarIrI nirdeSTuM zakyate, na tu dvayamiti cet Aha, yadyapi taijasakAmaNazarIrayorekajIyAzritatvena tadvayazarIrAnyatarazarIrAzritatvena ekaeca zarIrI nirdezyaranathApi zarIrabhedAt zarIrI api bhedena nirdiSTa iti / azarIrItvatra siddha iti // mu0 9 // yahAM prathama prakArake 6 bhedameM jo ajJAnI mithyAtvase upahata jJAnacAle kahe gaye haiM, ve dezAjJAnI, sarvAjJAnI aura bhAvajJAnIke bhedase tIna prakArake hote haiM, dvitIya prakAra meM jo chaThA bheda hai, ve aparyApta upayogase kevalI aura siddha ke bhedase 3 prakArake hote haiM, tRtIya prakA. rameM jo taijasa zarIrI evaM karmaNa zarIrI kahe gaye haiM, so isa viSayameM koI aisI AzaMkA kara sakatA hai, ki jahAM taijasa zarIra hotA hai, vahAM kArmaNa zarIra bhI hotA hai, kyoMki ina donoMkA niyamase sAhacarya sambandha hai, isa tahahase yA to taijasa zarIrIhI kahanA thA yA kAmaNa zarIrIhI kahanA thA, ekahI koI kahanA thA, donoMko nahIM kahanA thA, so isakA uttara aisA hai, ki bAta to ThIka hai, para yahAM jo isa prakArase nirdeza huA hai, vaha isa bAtako prakaTa karaneke liye nirdiSTa mithyAtvathI upahata jJAnavALA cha kahyA che, temanA dezajJAnI, savajJAnI ane bhAvANAnI nAmanA traNa bheda che. bIjI rIte je cha bheda batAvyA che, temAMnA chaThThA bheTavALA jInA nIce pramANe traNa prakAra paNa paDe che(1) mAta, (2) 75yoganI apekSAye pakSI ane (3) siddha bIjI rIte samasta jIvanA je cha bheda batAvavAmAM AvyA che, temAM tejasa zarIrI ane kAmaNa zarIrI nAmanA je be alaga bheda pADavAmAM AvyA che, tethI keIne evI AzaMkA thAya ke " jyAM tejasa zarIrane sadubhAva ja hoya che, tyAM kAmeNu zarIrano paNa sadUbhAva ja hoya che. kAraNa ke te bannene niyamathI ja sAhacarya saMbaMdha che. A prakAranI paristhitimAM kAM te tejasa zarIrI nAmane athavA te kAmaNa zarIrI nAmano eka ja prakAra kahe joItuM hatuM. banenA alaga alaga prakAra batAvavAnI AvazyakatA na hatI. A zaMkAnuM samAdhAna nIce pramANe karI zakAya-ahIM je A prakAre nirdeza thayo che te e vAtane prakaTa zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 sthAnAGgasUtre ekendriyabhedenoktasya vanaspate vadarabhedasya SaD vidhatyamAha-mUlam - chavibahA taNavaNassaikAiyA paNNattA, taM jahAaggabIyA 1, mUlabIyA 2, porabIyA 3, khaMdhavIyA 4, bIyaruhA 5, saMmucchimA 6 // sU0 10 // chAyA - paDavidhAH tRNavanaspatikAyikAH prajJaptAH, tadyathA - agrabIjAH 1, mUlabIjAH 2, parvavIjA: 3, skandhabIjAH 4, bIjaruhAH 5, samUcchimAH 6 / / sU0 10 / / TIkA-' chabbihA ' ityAdi- tRNa vanaspatikAyikA:- tRNarUpAH = cAdararUpA ye vanaspatikAyikA jIvAH santi te agrabIjAdibhedaiH SaDvidhA bodhyAH / tatra - agrabIjAH - karaNTakAdayaH 1 | mUlavIjA:- utpalakandAdayaH 2 / paryavIjA: - ikSuvaMzAdayaH 3 / skandhavIjA: =zalahuA hai ki zarIra ke bheda se zarIrImeM bheda hotA hai| azarIrIse yahAM siddha gRhIta hue haiM || sU0 9 // ekendriya se ukta jo vanaspati haiM ve sUkSma aura bAdarake bhedase do prakAra ke hote haiM, inameM jo bAdara vanaspati haiM, ve chaha prakArake haiM, yahI bAta aba sUtrakAra prakaTa karate haiM 'chavibahA taNavaNassa ikAiyA paNNattA' ityAdi sU0 10 // TIkA- tRNarUpa- cAdara rUpa jo vanaspatikAyika haiM, ve agrabIjAdike bheda se 6 prakArake kahe gaye haiN| inameM jo karaNTaka Adi haiM, ve agrabIja vanaspatikAyika haiM, utpala kandAdika mUlabIja vanaspatikAyika haiM / ikSu vazi Adi parvavIja vanaspatikAyika haiM, zallakI Adika karavA mATe thaye che ke zarIranA leTane kAraNe zarIramAM paNa bheda sa'bhavI zake che. A sUtramAM siddha jIvAne azarIrI rUpe grahaNa karavAmAM AvyA che. / sU. 9 ekendriyanA bheda rUpa je vanaspatikAyika jIve che, temanA sUkSma ane bAdara nAmanA be prakAre che. temAMthI mAdara vanaspatinA 6 bheda paDe che. e ja vAta have sUtrakAra prakaTa kare che. 66 chavhiA taNavaNassaikAiyA paNNattA " tyAhi tRNurUpa-mAdara rUpa je vanaspatikAyika che temanA nIce pramANe cha bheda hyA che- (1) azramIna- 1224 Ahi amIna vanaspati ayi che, (2) mUlakhIja-utpala kandAdika mUlakhIja vanaspatikAyika che. (3) 5 bIja-zeraDI vAMsa Adi 5 bIja vanaspatikAyika che. (4) skandhamIja-zalakI Adi skandha khIja vanaspatikAyika che. (5) khIjarUddhavaDa Adi khIjarUha vanaspatikAyika che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU011 jIvAnAM durlabhaparyAyavizeSanirUpaNam 313 kyAdayaH 4 / bIjaruhAH-vaTAdayaH 5 / sammUcchimAH dagdhabhUmau asatyapi bIje ye prarohanti te 6 // sU0 10 // ___ anantarasUtreSu jIvAH prarUpitAH / samprati teSAmeva jIvAnAM ye paryAyavizeSA durlabhAstAnAha-- mUlam-chaTANAiM savyajIvANaM No sulabhAI bhavaMti, taM jahA-- mANussae bhaye 1, Ayarie khitte jammaM 2, sukule paJcAyAI 3, kevalipannattassa dhammassa sapaNayA 4, suyassa yA saddahaNayA 5, saddahiyassa vA pattiyasta yA roiyasta vA sammaM kAraNaM phAsaNayA 6 // sU0 11 // chAyA--SaT sthAnAni sarvajobAnAM no sulabhAni bhavanti, tadyathA-mAnu dhyako bhayaH 1, Arya kSetre janma 2, sukule pratyAyAtiH 3. kevalipajJaptasya dharmaspa zravaNatA 4, zrutasya vA zraddhAnatA 5, addhitasya yA pratItasya vA rocitasya yA samyak kAyena sparzanatA 6 / / sU0 11 // / skandavIja canaspatikAyika haiN| vaTa Adi bIjarUha vanaspatikAyikahaiM aura jo jalIhuI bhUmimeM bIjake abhAvameM utpanna hojAte haiM ve sammUcchima vanaspatikAyika haiM aba sUtrakAra isa bAtako prakaTa karate haiM, ki jIcoMko ye 2 paryAya vizeSa durlabha haiM-'chaTTANAI sayajIvANaM' ityAdi sU0 11 // samasta jIvoMke ye chaha paryAya rUpa sthAna sulabha nahIM haiM-ye isa prakArase haiM manuSyabhaya 1 AryakSetrameM janma 2 sukulameM janma 3 kevali prajJapta dharmakI zravaNatA 4 zrutakA zraddhAna 5 evaM zraddhAke viSayabhUta athavA pratItike viSayabhUta athavA rucike viSayamUta padArthakI acchI (6) samUchima-dagdhabhUmimAM bIjanA abhAvamAM paNa je utpanna thaI jAya che tene samUchima vanaspatikAyika kahe che ke sU. 10 che have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke jIvane kaI kaI paryAyavizenI prApti dula che. " chaThThANAI savvajIvANaM " tyA: samasta jene mATe A cha paryAya rUpa thAnanI prApti durlabha ya cha-(1) manuSya lapa, (2) suramA 4bha, (3) mAyakSetramA rAma, (4) 35sIprazasa dharmanu zraSay, (5) zruta pratye zraddhA, (6) zraddhAnA viSayabhUta athavA pratItinA viSayabhUta athavA rucinA viSayabhUta padArthanI kAyA vaDe sthA0-40 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 sthAnAisane TIkA--'chaTTANAI' ityAdi-- SaTa sthAnAni sarvajIyAnAM sulabhAni no bhavanti kAni tAni sthAnAni ? ityAha-tadyathA-mAnuSyako-manuSyasambandhI bhavo-janma na sulabho bhavati / tduktm___|| nanu punaridamatidurlabhamagAdhasaMsArajaladhivibhraSTam / ___ mAnuSyaM khadyotakataDillatAvilasitapratibham " // 1 // iti / iti prathamaM sthaanm| tathA-Arya kSetre arddhaSaDviMzatijanapadarUpe janma-utpattiH sulabhaM na bhavati / taduktam--- " satyapi ca mAnuSatve, durlabhataramAryabhUmisaMbhavanam / yasmin dharmAcaraNapravaNatyaM prApnuyAt prANI " // 1 // iti / iti dvitIyaM sthAnam / tarahase kAyase sparzanatA 6 manuSyabhava sulabha nahIM hotA hai, yaha bAta isa prakArase prakaTa kI gaI hai-" nanu punaridamati durlabham" ityaadi| jisa prakArase agAdha saMsAra samudra meM patita hue rasnakA puna: milanA ati durlabha hai, isI prakArase prApta kiye gaye isa manuSya janmakA naSTa ho jAne para punaH milanA bhI baDA durlabha hai, yaha manuSyajanma khadyota aura vidyutkI camakake jaisA dekhate 2 naSTa ho jAtA hai, AryakSetra meM janma milanA sulabha nahIM hai, so isa viSaya meM aisA samajhAyA gayA hai-" satyapi ca mAnuSatve " ityaadi| manuSya janmake mila jAne para bhI Arya bhUmimeM janma dhAraNa karanA isa jIvako mahAdurlabha hai, kyoMki isa jIvako dharmAcaraNa karanemeM sArI rIte sparzanA. manuSyabhavanI prApti sulabha nathI, e vAtanuM nIcenI yA 26 pratipAdana 425AmA mA0yu cha : " nanu punaridamatidurlabham" tyAle jema agAdha samudramAM paDI gayelA rananI pharIthI prApti thavI durlabha gaNAya che, e ja pramANe prApta thayelA A manuSya janmane vyartha gumAvI besavAthI pharI tenI prApti thavI ghaNI ja durlabha gaNAya che. AgiyA ane vijaLInI camaka jema jota jotAmAM naSTa thaI jAya che, tema manuSya janma paNa jotajotAmAM naSTa thaI jAya che. AryakSetramAM janma tha, te paNa durlabha che. A vAta nIcenA sUtra dvArA puSTa 42pAmA mApI cha. " satyapi ca mAnuSatve" tyAha-. kadAca manuSya janma maLI jAya, te paNa AryabhUmimAM janma dhAraNa karavAnuM te A jIvane mATe ghaNuM ja durlabha gaNAya che, kAraNa ke dharmAcaraNa (1) nnu-nishcye| zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 6 sU.10 11 jIvAnAM durlamaparyAyavizeSanirUpaNam 315 tathA-sukule aikSyAkAdau kule pratyAyAtiH janma sulabhA na bhvti| uktaMca"AryakSetrotpattau, satyAmapi satkulaM na sulabhaM syAt / ___ saccaraNaguNamaNInAM, pAtra prANI bhavati yatra // 1 // " iti / iti tRtIya sthAnam / tathA--keliprajJaptasya tIrthaMkaraprarUpittasya dharmasya zratacAritralakSaNasya zravaNatA-zravaNaM na sulabhA bhavati / taduktam-- " sulahA suralogasirI, rayaNAyaramehalA mahI sulahA / nivvuisuhajaNiyaruI, jiNavayaNasuIjae dulahA // 1 // " chAyA--sulabhA suralokazrIH, ratnAkaramekhaLA mahI sulabhA / ni ti sukhajanitaruci jinapacanazrutirjagati durlabhA // 1 // iti / iti caturtha sthAnam / pravINatA isa Arya kSetrameM hI prApta hotI hai, AryakSetrameM 25 // kSetrahI kahe gaye haiM / aikSvAku Adi kulameM janma lenA sulabha nahIM hai, so isake liye aisA kahA gayA hai-" AyakSetrotpattau " ityaadi| jIvako manuSyabhayakI prApti ho jAne para aura Arya kSetra meM janmamila jAne para bhI aikSvAku Adi satkulameM (uttama) janma milanA sulabha nahIM hai-kyoMki samyaka cAritra rUpI guNa maNiyoMkA pAtra yaha jIya satkula. meMhI banatAhai, kevali prajJapta-sIrthaMkara kathita zrutacaritra rUpa dharmakA sunanA mahAdurlabha hai-so kahA hai "sulahA suralogasirI" ityAdi / devalokakI lakSmIkA milanA sulabha hai, jisakA madhyabhAga ratnoMkI khanise bharA paDA ho aisI bhUmikA mila jAnA bhI sulabha hai, parantu karavAnI pravINatAnI prApti te AryakSetramAM ja thAya che. evAM AryakSetre 25 kahyAM che. ekvAku Adi kuLamAM janma tha, te paNa sulabha nathI. kahyuM paNa cha hai " AryakSetrotpattau" tyA: jIvane kadAca manuSya bhava paNa maLI jAya, AryakSetra paNa maLI jAya, chatAM paNa evAku Adi satkalamAM janma thave sulabha nathI. saMkulamAM janmelo jIva ja samyak cAritra rUpa guNamaNione pAtra bane che. kevalI prajJa-tIrthaMkara prarUpita zruta cAritra rUpa dharmanuM zravaNa te tathA 55 padhudura ma mAya che. 4thu 594 cha hai "sulahA sura loga sirI" tyA develekanI lakSamInI prApti sulabha gaNAya che, ratnathI bharapUra bhUmibhAga (khANa) nI prApti paNa sulabha gaNAya che, paraMtu jIvane muktinA sukhamAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 sthAnAGgasUtre tathA--zrutasya zraddhAnaM na sulabhaM bhavati / ayaM bhAba:-kevaliprajJapte dharme zrute'pi tatra zradvA durlabhA bhavatIti / taduktam" Ahacca savarNa laTu, saddhA paramadullahA / socA neyAuyaM maggaM, vahave paribhassai // 1 // " chAyA- kadAcit zravaNaM labdhbA, zraddhA prmdurlbhaa| zrutvA (api) naiyAyika mArga bahavaH paribhrazpanti // 1 // iti / iti paJcamaM sthAnam / tathA--addhitasya sAmAnyena zraddhAviSayIkRtasya, vA athayA pratItasya upapattibhiH pratyayaviSayIkRtasya, vA athavA rocitasyaruciviSayI kRtasya zrutasya samyak yAthAtathyena kAyena-zarIreNa sparzanatA-sparzanam AcaraNaM sulabhA na bhavati, manorathamAtreNa aviratavat sparzanaM tu sulabhameva / / isa jIvako muktike sukha meM ruciko utpanna karanevAle jina vacanako sunanA mahA durlabha hai / zrutakA zraddhAna honA arthAt jina vacanake Upara jIvakI pratItikA jaganA baDA hI durlabha hai-kevali prajJapta dharmake sunane para bhI usa para zraddhA honA mahAdurlabha hai| kahA bhI hai-' A. hacca savaNaM ladhdhuM" ityAdi / jina praNIta vacanako sunakara bhI usa para zraddhAkA honA jIvake liye ghar3A kaThina hai, kyoMki jIya nyAyAnukUla mArgase bhraSTa ho jAte haiM / tathA jo zruta sAmAnyase zraddhAkA viSaya bhI banAyA gayA ho, athavA-yukti AdikoMse jo zrutajJAnakA bhI viSaya banAyA gayA ho athavA rucikA viSaya bhI banAyA gayA ho parantu zarIrase sampaka ruci utpanna karAvanAra jinavacananA zravaNane lAbha prApta tha ati durlabha gaNAya che. kadAca jIvane kevalI prajJapta dharmanA zravaNanI paNa taka maLI jAya, parantu kevalI bhagavAnanAM vacano pratye zraddhA jAgRta thavI, ruci utpanna thavI ane tenI pratIti thavI ghaNI durlabha che. kahyuM paNa che ke : " Ahacca savaNaM laddha" tyAha-ni praNita 5yanAtuM zra4 325 // chatAM paNa jIvane te vacane pratye zraddhA utpanna thavI ghaNI muzkela che, kAraNa ke jIva nyAyAnukUla mArgathI bhraSTa thaI jAya che. kadAca evuM paNa banI zake ke jIvane kevalI prajJapta vacanemAM zraddhA utpanna thaI jAya che. athavA yukti Adi ke dvArA tene jJAnane viSaya paNa banAvavAmAM Ave che, athavA rucine viSaya paNa banAvavAmAM Ave che, paraMtu zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU011 jIyAnAM durlabhaparyAyavizeSanirUpaNam 317 uktaMca-" dhammaM pi hu satayA, dullahayA kAraNa phAsayA / iyakAmaguNedi mucchiyA, samayaM goyama ! mA pamAyae // 1 // " chAyA--dharmamapi zraddadhatkAH, durlabhAH kAyena sparzakAH / iti kAmaguNeSu mUJchitAH, samayaM gautama / mA pramAdIH // 1 // iti / iti SaSThaM sthAnam / pramAdAdiSu vyApRtA evaM prANinodurlabhamanuSyabhavakA bhavanti, natvanye / yato manuSya mavamAzritya uktamapi-- " eyaM puNa evaM khalu, annANapamAyadosao neyaM / jaM dIhA kAyaThiI, bhaNiyA egidiyAdINaM // 1 // esA ya asai dosA sevaNao dhammayajjacittANaM / tA dhamme jaiyavvaM, sammaM sai dhIrapurisehiM // 2 // " chAyA--etat punarevaM khalu ajJAna pramAdadoSato jJeyam / yad dIrghA kAyasthitiH bhaNitA ekendriyAdInAm // 1 // rUpameM usakI sparzanA karanA to isa jIvako mahA durlabha hai, avirata kI taraha manoratha bhAvase sparzanA to sulabha hai sohI kahA hai___ " dhammapi hu saddahaMtayA" ityaadi| he gautama ! dharmakI zraddhA karanevAle jIva aise durlabha hai, jo usake kathanake anusAra apanI pravRttiko banA lete haiN| kyoMki yaha saMsAra kAmaguNoMmeM mUJchita banA huA hai ataH he gautama tuma eka samaya bhI pramAdameM patita mata dhano kyoMki pramAdameM patita hue jIvahI durlabha manuSyabhavayAle banate haiN| anya nahIM kyoMki manuSyabhavako Azrita karake aisA kahA gayA hai-" eyaM puNa evaM khalu" ityAdi / zarIra vaDe samyapha rUpe tenI sparzanA (AcaraNa) karavAnuM kArya te jIvane mATe sauthI vadhAre kaThaNuM gaNAya che. aviratanI jema mAratha mAtrathI ja 25zana jayatuM yatA suna cha. dhuM 55 cha " dhamma pi hu sahastayA" tyAha he gautama ! dharma pratye zraddhA dharAvanArA cha durlabha che. dharma pratye zraddhA rAkhavA chatAM dharma anusAra pitAnI pravRtti karanAra che te ati durlabha che, kAraNa ke A saMsAra kAmomAM mUchita banelo che. mATe che gautama ! eka kSaNa mATe paNa pramAda kara joIe nahIM. je jIva pramAda kare che tene mATe manuSyabhavanI prApti durlabha banI jAya che. mATe manuSya pramAdane tyAga kara joIe. manuSyabhavane Azrita karIne evuM kahyuM che ke " evaM puNa evaM khalu" tyAhi zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 sthAnAGgasUtre eSA cAsakRd doSAsevanato dharmavarnacittAnAm / tasmAd dharme yatitavyaM samyak sadA dhIrapuruSaiH // 2 // iti ||muu0 11 // indriyArthasaMbare sati mAnuSatvAdikaM sulabhaM bhavati, tadasaMvare durlabhamiti indriyArthasya SavidhatvamAha-- mUlam cha iMdiyatthA paNNattA, taM jahA--soiMdiyatthe jAva phAsidiyatthe no iMdiyatthe // sU0 12 // ___ chAyA--paT indriyArthAH prAptAH, tadyathA zrotrendriyArthoM yAvat sparzendriyArthoM no indriyArthaH // sU0 12 / / TIkA-'cha iMdiyatthA' ityAdi-- indriyArthAH-indriyANAm arthAH viSayA SaT-SaT saMkhyakAH prajJaptAH / nAnevoha-tayadhA-zrotrendriyArthaH-zrotrendriyasya-artho viSayaH zabdaH / yAvatpadAt___ ekendriyAdika jIvoMkI jo yaha dIrghakAlakI kAya sthiti prakaTakI gaI hai, kahI gaI hai, usakA kAraNa jIvakA bAraMbAra pramAdakA sevana karanA hai, pramAdakA sevana karanevAlA jIva dharmase varjita cittabAlA ho jAtA hai, isaliye dhIra puruSoMkA yaha kartavya hai, ki ve dharmameM sadA prayatnazIla rahe // sU0 11 // __indriyoM ke arthameM yadi isa jIvako saMgharakI prApti ho jAtI hai, to mAnuSatva AdikI prApti use sulabha ho jAtI hai, indriyArthake asaMgharameM nahIM usa avasthAmeM to vaha durlabhahI bana jAtI hai, ataH aba sUtrakAra indriyArthakI SaTvidhatAkA kathana karate haiM ekeniyAdika jIvonI A je dIrdhakALanI kAyasthiti prakaTa karavAmAM AvI che, tenuM kAraNa e che ke te jIvoe pUrvabhavamAM vAraMvAra pramAdanuM sevana karyuM hoya che. pramAdanuM sevana karanAre jIva dharmathI varjita (rahita) cittavALa banI jAya che. tethI dharmanI pravRttimAM pravRttizIla rahevAnuM dhIra puruSanuM kartavya thaI paDe che. sU. 11 che IndriyonA arthamAM (vivamAM) je A jIvane saMvaranI prApti thaI jAya che, te tene mATe mAnuSatva AdinI prApti sulabha banI jAya che. indripArthane asaMvaramAM te te durlabha banI jAya che. tethI have sUtrakAra che prakAranA IndriyArthonuM kathana kare che. zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - sughA TIkA sthA06 sa. 12 indriyArtha paividhatvanirUpaNam 39 cakSurindrayArthaH ghrANendriyArthoM rasanendriyArthaca grAhyaH / tatra-cakSurindriyArthoM rUpam / ghrANendriyArthoM gndhH| rasanendriyArthoM rasaH / sparzanendriyArthaH sprshH| noindriyArthaH no zabdo dezaniSedhaparaH sAdRzyaparazca / tatra-audArikatvArthaparicchedakatvarUpadharmadvayayuktamindriyaM bhavati / tatra dharmadvayamadhye audArikatvarUpo dharmoM manasi nAsti, iti dezaniSedhAt noindriyaM manaH / athavA-no zabdaH sAdRzyArthakaH / indriyasAdRzyaM ca arthaparicchedakatveneti no indriyaM manaH / tasya arthaH = _ 'cha iMdiyatthA paNNattA" ityAdi sUtra 12 // indriyoMke artha viSaya cha kahe gaye haiM jaise-zrotrendriyakA viSaya yAvat sparzanendriyakA viSaya aura noindriyakA viSaya indriyoM ke viSaya 6 prakArake kahe gaye haiM, inameM zrotrendriyakA viSaya zabda hai, yAvat zabdase gRhIta hue cakSurindriyakA viSayarUpa hai, ghANendriyakA viSaya gandha hai, rasanA indriyakA viSaya rama hai, aura sparzana indriyakA viSaya sparza hai / no indriyameM no zabda deza niSedha paraka aura sAdRzya paraka hai, isa taraha jo indriya audArikarUpa aura artha paricchedakarUpa do dharmase yukta hotA hai, vaha indriya hai, ina do dharmoM meM se manameM audArikAdi rUpa dharma nahIM hai, isa kAraNa audArikatvarUpa eka dezake niSedhase mana no indriya hai, athavA no zabda sAdRzyArthaka jaba mAnA jAtA hai, taba jo arthaparicchedakatAko lekara indriyake samAna hotA hai, vaha no "cha iMdiyatthA pattA" tyA: IndriyonA artha (viSaya) cha kahyAM che-(1) zregnendriyathI laine sparzendriyanA viSaya parvatanA pAMca indriyArthIne ahIM grahaNa karavA joIe. (5) nandriyanA viSaya. IndrinA viSaya cha prakAranA batAvyA che. zrondriyane viSaya zabda che, cakSurindriyane viSaya rUpa che, ghrANendriya viSaya gabdha che, rasanA Indriyane viSe rasa che ane sparzendriyane viSaya sparza che. "ne Indriya" A padamAM ne zabda dezaniSedhaparaka ane sAzyaparaka che. Indriya tene kahe che ke je audArika rUpa ane artha paricachedaka rUpa dharmayathI yukta heya che. A be dharmomAMthI audArikatva rUpa ekadezanA niSedhane lIdhe manane no Indriya rUpa kahyuM che. athavA "na' padane je sAdRzyArthaka mAnavAmAM Ave, te na Indriyane artha A pramANe thAya che-"je artha paricchedakatAne lIdhe zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 sthAnAGgasUtre viSayo jIvAdiH / mano hi AntarakaraNaM, karaNaM cendriyameveti tadartho'pi indriyArtha iti SaDindriyArthA uktAH // sU0 12 // ___ indriyArthAnAM saMvare asaMvare ca sati manuSyatvAdikaM sulabhaM durlamaM ca bhavatItyuktam , indriyArthasaMparAsaMvarau ca indriyasaMvarAsaMparAdhInAviti indriyANAM saMvarAn asaMvasaMzca prAha-- mUlam --chavihe saMpare paNNatte, taM jahA--soiMdiyasaMvare jAya phAsidiyasaMvare noiMdiyasaMvare / chabihe asaMbare paNNatte, taM jahA-soiMdiyaasaMvare jAva phAsiMdiya asaMvare noiMdiyaasaMvare // sU0 13 // chAyA-DvidhaH saMvaraH prajJaptaH, tadyathA-zrotrendriyasaMvaro yAvat sparzendriyasaMyaro indriya hai, aisA artha hotA hai, artha paricchedakatA manameM hai hI isaliye mana noindriya hai, isa manakA viSaya jIvAdi padArtha hai, mana AntarakaraNa hai, aura jo karaNa hotA hai, yaha indriyarUpahI hotA hai, indriyakA artha indriyArtha hotA hai, isa kAraNa indriyArtha cha kahe gayehaiM / / suu.12|| indriyArthake saMbara hone para manuSyatva Adi paryAya sulabha hotI hai, aura asaMvara hone para vaha durlabha hotI hai, aisA jo kahA gayA hai, so indriyArthakA saMvara aura asaMvara indriyoMke saMyara aura asaMvarake AdhIna hotA hai, ataH aba sUtrakAra indriyoMke saMvara aura asaMcarakA vivecana karate haiM-"chabihe saMyare paNNate" ityAdi sU0 13 // IndriyenA samAna che, evuM mana no Indriya rU5 che. artha parichedakatAne manamAM avazya sadbhAva che, tethI mana "nI indriya" ja che. manane viSaya jIvAdi padArtha che. mana Antara karaNa che, ane je karaNa hoya che te Indriya rUpa ja hoya che. IndriyanA viSayane IndriyAI kahe che. Indriye 6 hevAthI IndriyAI paNa cha kahRAA che. che sU. 12 che IndriyArthomAM saMvaranI prApti thavAthI manuSyatva Adi paryAye sulabha thaI jAya che, ane asaMvaranA sadubhAvamAM te durlabha banI jAya che, evuM AgaLa kahevAmAM AvyuM che. indriyAne saMvara ke asaMvara IdriyonA saMvara ane asaMvarane AdhIna hoya che. tethI have sUtrakAra IndriyonA saMvara ane asayaranu viveyana 42 cha. " chavdhihe saMvare paNNatte" yAha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 sU014 sAtAlAtayoH SaD vighatvanirUpaNam noindriyasaMvaraH / patravidho'saMvaraH prajJaptaH, tadyathA - zrogendriyAsaMvaro yAvatsparzendri yAsaMvaro noindriyAsaMvaraH / / sU0 13 // TIkA' chabbihe ' ityAdi- vyAkhyA sugamA || mu0 13 // saMtrare asaMvare ca sati sAtamasAtaM ca bhavati, iti sAtAsAtayoH pratyekaM SaD vidhatvamAha - mUlam - chabihe sAte paNNatte, taM jahA- soiMdiyasAte noIdivasAte / chavihe asate paNNatte, taM jahA- soiMdiyAsAte jAva noiMdiyAsAte // sU0 14 // 1 chAyA-pavidham sAtaM prajJaptam tadyathA zrogendriyasAtaM yAvat noindriyasAtam / SaDvidham asAtaM prajJaptam, tadyathA zrogendriyAsAtaM yAvat noindriyAsAtam // sU0 14 // TIkA-' chabihe ' ityAdisAtaM sukhaM tat pavighaM kArakaM prajJAtaM pravitam / SaDvidhatvamevAhatayathA-zrogendriyasAtam - manojJazabdazravaNena yat sukhaM bhavati tat zrogendriya 321 carb - zrI sthAnAMga sUtra : 04 saMghara chaha prakArakA kahA gayA hai, jaise zrotrendriyasaMvara yAt sparzanendriya saMvara aura no indriya (yAne mana ) saMvara / asaMvara bhI chaha prakArakA kahA gayA hai, jaise-zrotrendriya asaMvara yAvat sparzanendriyaasaMvara aura noindriya asaMvara isa sUtra kI vyAkhyA sugama hai // su. 13 // saMvara aura asaMbara ke hone para sAta aura asAta hotA hai, ataH aba sUtrakAra pratyeka sAta evaM asAta meM SaT prakAratAkA kathana karate haiNsavaranA 6 prakAra kahyA che--(1) zrotrendriya savara, (2) cakSurindriya sauMdara, (3) prAchendriya savara, (4) rasanendriya sauMvara, (4) sparzendriya saMpara mane (6) no indriya sAMbara ( bhana sauMvara ) asaMvaranA paNa cha prakAra kahyA che-- zrotrendriya indriya asavara pantanA uparyukta 6 prakAro ahIM yA sUtranI vyAkhyA sugama che. // su. 13 // savara ane asavaranA sadbhAvamAM ja sAta ( sAtA, sukha ) ane tethI have sUtrakAra sAta asAta ( asAtA, duHkha ) nA sadbhAva rahe che. ane asAtanA 6 prakAranuM kathana kare che, sthA - 41 asavathI laine no grahaNa karavA joie. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 sthAnAGgasUtre sAtam / evaM cakSurindriyasAtAdikamapi vijJeyam / tathA - iSTa cintanato yat sukhaM bhavati tat noindriyasAtamiti / tathA - asA = duHkhamapi SaDvidhaM bhavati / tatraamanojJazabdazravagato yad duHkhaM bhavati tat zrogendriyAsAtam / evam amanojJarUpAdidarzanAditazcakSurindriyAdyasAtaM bodhyam / aniSTacintanato yad duHkhaM bhavati tat noindriyAsAtamiti // sU0 14 // pUrvasUtrAn duHkhaM nirUpitaM duHkhasya kSayaca prAyazcittAda bhavatIti prAyazcitasya SaDbhedAnAha mUlam - chavihe pAyacchitte paNNatte, taM jahA--AloyaNAri he 1, paDikamaNAri 2, tadubhayAri 3, vivegArihe 4, viusaggArihe 5 tavAri 6 / / sU 15 // 'chavihe sAe paNNatte ityAdi sU0 14 // sAta nAma sukhakA hai, yaha sukha 6 prakArakA kahA gayA hai, jaisezrotrendriya sAta - manojJa zabda ke sunane se jo sukha hotA hai, vaha zrotrendriya sAta hai, isI tarahakA kathana cakSu indriya Adike sAta meM bhI jAnanA cAhiye tathA iSTa padArtha ke cintayana se jo manako sukha pratIta hotA hai, vaha no indriya sAta hai, tathA asAta nAma duHkhakA hai, yaha asAta bhI chaha prakArakA hotA hai, amanojJa zabda ke zravaNase jo duHkha hotA hai, yaha indriya asAta hai, aniSTa cintavana se manako jo duHkha hotA hai, vaha no indriya asAta hai // su014 // "chabbisAte paNNatte " tyAhi 66 sAta " bheTale sukha. te sumanA nIce prabhAge 6 prahAra hyA che. zrotrendriya sAtathI laIne nA indriya sAta pantanA 6 prakAro ahIM grahaNa karavA joie. manejJa zabda sAMbhaLavAthI zrotrandriyane je sukha upaje che tenu nAma zrotrendriya sAta samajavuM. e ja prakAranuM kathana cakSurindriya sAta di viSe paNa samajavuM. ISTa padArthanA vicAra karavAthI manane sukha upaje che tenuM nAma "no indriya sAta " che. 6 6 , asAta' eTale duHkha. te asAtanA paNa 6 prakAra paDe che. amanAjJa zabdanA zravaNathI jIvane je duHkha thAya che tenuM nAma zrotrendriya asAta che. amane jJa rUpa Adi jovAthI jIvane je duHkha thAya che tenu nAma cakSurindriya asAta 'che e ja pramANe ghrANendriya asAta Adi viSe paNa samajavuM. aniSTa padArthanu cintavana karavAthI manane je duHkha thAya che, tenu nAma 'no indriya asAta che. // sU. 14 // " zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA.6 sU0 15 SaDvidhaprAyazcittanirUpaNam 323 ___ chAyA-paividhaM prAyazcittaM prajJaptam , tadyathA-AlocanAham 1, pratikramaNArham 1, tadubhayAIm 3, vivekArDam 4, vyutsarhim 5, tapo'ham 6 // 1015 / / TIkA- chabihe ' ityAdi / prAyazcittam paividhaM bodhyam / tatra yad gurunivedanayA zudhyati-tadAlocanAhaM prAyazcittam 1 / mithyAduSkRtena yat zudhyati tat patikramaNAham / yadAlocanAmithyAduSkRtAbhyAM zudhyati tat umayAIm 3 / AdhAkamAdau pariSThApite yat zudhyati tad vivekAham 4 / kAyaceSTAnirodhato yat zudhyati tat vyutsarhim 5 / nirvikRttikAdinA tapasA yat zudhyati tat tapo'. hama 6 iti // su0 15 // sUtrake antameM duHkhakA nirUpaNa kiyAhai aura duHkhakA kSaya prAyazci. tase hotAhai, isaliye aba sUtrakAra prAyazcittake chaha bhedoMkA kathana karatehaiM 'chavyihe prAyacchite paNNatte' ityAdi sU0 15 // prAyazcitta chaha prakArakA kahA gayA hai, jaise-AlocanAha 1 prati. kramagArha 2 tadubhayAI 3 vivekAI 4 vyutsAha 5 aura tapo'haM 6 / inameM jo guruse nivedana karane para doSa zuddha hotA hai, vaha Alo canAha prAyazcitta hai, jA mithyAduSkRtase zuddha hotA hai, vaha pratikrama NArha prAyazcitta hai, jo AlocanA evaM pratikramaNa ina donoMse zuddha hotA hai, vaha tadumapAI prAyazcita hai, AdhAkarma Adike pariSThApita hone para jo zuddha hotA hai, yaha vivekAha prAyazcitta hai, kAyaceSTAke pUrva sUtranA aMtamAM duHkhanuM nirUpaNa karyuM che. ane duHkhane sUtrakAra prAyazcittanA 6 bhedenuM kathana kare che. "chavyihe pAyacchitte paNNatte" tyAha prAyazcittamA nI2 prAthe 1 4.2 4aa cha-(1) mAyanA(2) pratibhA , (3) agsayA, (4) vive, (5) vyutsAmane (6) ta5: gurunI pAse nivedana karavA mAtrathI ja je deSanI zuddhi thaI jAya che, te doSanI zuddhirUpa prAyazcittane AlecanAtuM prAyazcitta kahe che. je mithyA dukRta vaDe zuddha thAya che, tene pratikamaNAI prAyazcitta kahe che. je doSanI zuddhi Acane ane pratikramaNa A bane dvArA thAya che, tene tadubhayAha prAyazcitta kahe che. AdhAkama daSathI dUSita thayelA AhArAdine pariSThApita karavAthI (paraThavavAthI) je zuddha thAya che tene vivekAI prAyazcitta kahe che. kAyAnA nidhathI je zuddha thAya che te dezanA prAyazcittane vyutsargoha zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 sthAnAGgasUtre prAyazcittavahanazIlAstu manuSyA eva bhavantIti 'chavihA maNussA' ityA. rabhya lokasthitisUtraparyantaM manuSyasambandhIni sUtrANi pAha--- mUlam--chabihA maNussaggA paNNatA, taM jahA--jaMbUdIvagAra, dhAyaisaMDadIvapurathimaddhagA 2, dhAyaisaMDadIvapaJcasthimaddhagA 3, pukkharavara dIvaDDapurathimaddhagA 4, pukkharavaradIvapaJcatthimaddhagA 4, aMtaradIvagA 6 // ahavA chavyihA maNussA paNNattA, taM jahAsaMmucchimamaNussA kammabhUmigA 1, akammabhUmigA 2, aMtaradIyagA 3, ganbhavatiyamaNussA-kammamUmigA 1, akammabhUmigA 2, aMtaradovagA 3 // sa. 16 // __ chAyA-paividhA manuSyakAH prajJaptAH, tadyathA-jambUdvIpagAH 1 dhAtakIkhaNDadvIpapaurastyAgAH 2, dhAtakIkhaNDadvIpapAzcAttyAIgAH 3, puSkaravaradvIpA rdhapaurastyArddha gAH 4, puSkaravaradvIpAdhapAzcAttyArdhagAH 5, antaradvIpagAH / athavA nirodhase jo zuddha hotA hai, vaha vyutsAha prAyazcitta hai, evaM nirvikRtika (yinAdhigaya ) Adi tapase jo doSa zuddha hotA hai, vaha tapo'rha prAyazcitta hai| su0 15 // prAyazcittako aGgIkAra karanevAle manuSyahI hote haiM isaliye aba satrakAra "chavyihA maNustA" yahAM se lekara lokasthiti paryanta manuSya saMbandhI satroMkA kathana karate haiM-"chavdhihA magussagA pagattA" ityAdi __manuSya 6 prakArake kahe gaye haiM-jaise jambUdIpaga 1 dhAtakIkhaNDa dIpa paurastyAga 2 dhAtakIkhaNDahopa pAzcAtyAcaga 3 puSkaravaradvIpArdha. paurastyAga 4 puSkaravaradvIpArdha pAzcAtyAdhaga 5 evaM antaradvIpaga 6 prAyazcitta kahe che. nirvikRtika Adi tapa dvArA dezanI zuddhi karavAne gya prAyazcittana (tapAI (ta: a) prAyazcitta 4 cha. // sU. 15 // manuSya ja prAyazcitta le che. A sabaMdhane lIdhe have sUtrakAra manuSya viSaya sUtrAnu thana 42 cha. "chabdhihA maNussA" mIthI 23 OMzana lekasthiti parvatanA sUtramAM sUtrakAre manuSya viSayaka kathana karyuM che. "chabihA maNussagA paNNattA" tyAha manuSyanA nIce pramANe 6 prakAro kahyA che-(1) jambudvIpa (jabUdviipmaa nabhasA) tI 'dIpanA pUdhimAnbhesA, (3) dhAtahI ma. dvIpanA pazcimAI mAM janmelA, (4) puSkaravAra dvIpAuMnA pUrvArdhamAM janmelA, (5) puSkaravara dvIpArSanA pazcimArdhamAM janmelA ane (6) antaradvIpamAM janmelA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU016 SaDvighamanuSyAdinirUpaNam 325 puvidhA manuSyAH prajJaptAH, tadyathA-sammUJchi amanuSyAH-karmabhUmigAH 1, akamabhUmigAH 2, antaradvIpagAH 3, garbhavyutkrAntikA:-karmabhUmigAH 1, akarmamU migAH 2, antaradvIpagAH 3 // sU0 16 // TIkA---' chavihA' ityAdi-- manuSyANAM SaD vidhatvaM prakAradvayena bodhyam / tatra prathame prakAre jambUdvIpagAH' ityAdayaH SaDbhedAH / dvitIye prakAre pUrva sammRcchimagarbhavyutkrAntikabhedena manuSyA dvividhAH / tatra samUchimA trividhA bhavanti, garbhavyutkrAntikA api trividhA bhavantIti SaDvidhA manuSyA bhavantIti // mU0 16 // tathA-- __ mUlam-chavihA iDDImaMtA maNuslA paNNatA, taM jahA-ara. haMtA 1, cakavaTTI 2, baladevA 3, vAsudevA 4, cAraNA 5, vijAharA 6 // sU0 17 // athavA-isa prakArase manuSya 6 prakArake kahe gaye haiM jaise-sammUcchima manuSya karmabhUmiga 1 akarma bhUmiga 2 antaradvIpaga 3 gabhavyuskrAntika karmabhUmiga 1 akarmabhUmiga 2 aura antaradvIpaga 3 / isa satrameM manuSyoMkI SaT prakAratA prakaTa kI gaI hai, vaha do prakArase prakaTakI gaI hai, inameM prathama prakAratAmeM "jambUdvIpaga" yahA~se lekara " antaradvIpaga" taka kathana huA hai, dvitIya prakAratAmeM sammUcchima evaM garbhavyutkrAntikake bhedase manuSya do do prakAra ke hote haiM, inameM sammUcchima manuSya karmabhUmiga, akarmabhUmiga, aura antaradvI. paga tIna prakArake hote haiM, aura garbhavyutkrAntika manuSya bhI 3 prakArake hote haiM, isa taraha 6 prakArake manuSya hote haiN| suu016|| athavA-manuSyanA nIce pramANe 6 prakAra paNa paDe che-(1) samUchima manuSya karmabhUmiga, (2) samUchima akarmabhUmiga, (3) samUchima antaradvIpaga, (4) garbhavyakatika karmabhUmiga, (5) akarmabhUmiga ane (1) mantI . " A sUtramAM be rIte manuSyanA 6 prakAre pADavAmAM AvyA che. pahelI rIte " ja badvIpaga 7 thI laIne "antaradvIpaga" paryAnA 6 prakAra prakaTa karavAmAM AvyA che. bIjI rIte manuSyanA mukhya be bheda pADayA che-- (1) samU7ima ane (2) garbhavyutka tika temAMthI samUchima manuSyanA karmabhUmi ja Adi traNa prakAra paDe che, ane garbhavyutkAtikanA paNa karmabhUmi ja, akarmabhUmi ja ane antaradvIpa ja nAmanA traNa prakAra paDe che, A rIte kula cha prakAra thAya che. te sU. 16 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 sthAnAGgasUtre chAyA--pavidhA Rddhimanto manuSyAH prajJaptAH, tadyathA-arhantaH 1, cakravartinaH 2, baladevAH 3, vAsudevAH 4, cAraNAH 5, vidyAdharAH 6 // su017|| TIkA-chavihA' ityAdi-- vyAkhyA spaSTA / navaram-cAraNAH-jaGghAcAraNA vidyAcAraNAzca bothyaaH| vidyAdharAH-vaitADhayAdivAsinaH // sU0 17 // tathA-- mUlam-chabihA aNiDimaMtA paNNattA, taM jahA-hemavaMtagA 1, herannayaMtagA 2, harivaMsagA 3, rammagavaMsagA 4, kurubAsiNo 5, aMtaradIvagA 6 // sU0 18 // chAyA-TvidhA avRddhimantaH prajJaptAH, tadyathA-haimavatagAH 1, hairaNyavatagAH 2, harivarSagAH 3, rampakavarSagAH 4, kuruvAsinaH 5, antaradvIpagAH 6||suu018|| TIkA--'chavihA' ityAdi / vyAkhyA sugamA / / su0 18 // "chavvihA iDDImaMtA maNussA" ityAdi suu017|| RddhidhArI manuSya 6 prakArake hote haiM, jaise-arhanta 1 cakravartI 2 baladeva 3 vAsudeva 4 cAraNa 5 aura vidyAdhara 6 / isakI vyAkhyA spaSTa hai, jaGghAcAraNa aura vidyAcAraNake bhedase cAraNa manuSya do prakAra ke hote haiM, vaitADhaya Adi parvatavAsI jo manuSya hote haiM ve vidyAdhara haiM / su017|| "chabdhihA aNiDimaMtA paNNattA" ityAdi sUtra 18 // jinako kisI bhI prakArakI Rddhi nahIM hotI hai, ve aRddhimAn prANI 6 prakArake kahe gaye haiM jaise-hemavarSaga 1 hairaNyavarSaga 2 harivarSaga "chabbihA iDDhImaMtA maNussA" pratyAhi nAdvidhArI manuSyanA nIce pramANe 6 prakAra paDe che -(1) ahaMta, (2) yA , (3) 5, (4) vAsudeva, (5) yA26] mana (6) vidyA52. A sUtranI vyAkhyA sugama che. jaghAcAraNa ane vidyAcAranA bhedathI cAraNamanuSya be prakAranA kahyA che. vidyAdhara vaitADhaya Adi parvatenA nivAsI DAya che. // sU. 17 // "chabdhihA aNi DhimaMtA paNNatA" yAli jemane koI paNa prakAranI addhine sadbhAva hete nathI evAM addhi 2kSita manuSyAnA nAya prabhA 2 ||che-(1) uma555, (2) De25ya. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CED %3 sughA TIkA sthA06sU.20 utsapiNyA jaMbUdvIpasya manuSya pramANAdinirUpaNam 327 tathA mUlam - chavvihA osappiNI paNNattA, taM jahA-dasamadusamA jAya susamasusamA // sU0 19 // chAyA--pavidhA avasarpiNI prajJaptA, tadyathA-duSpamaduSSamA yAvat suSamasu. pamA // su0 19 // TIkA--'chavihA' ityAdi-- vyAkhyA spaSTA / navaraM yAvatpadAt-duSSama 2 duSama suSamA 3 muSamaduSamA 4, suSamA 5 grAdyAH // sU0 19 // tathA-- mUlam-jaMbuddIve dIye bharaheravaesu vAsesu tIyAe ussappiNIe susamasusamAe samAe maNuyA chacca dhaNusahassAiM ur3amuccatteNaM itthA, chacca addhapaliovamAiM paramAuM pAlaitthA 1, jaMbuddIve dIye bharaheravaesu vAsesu imIse osappiNIe susama. susamAe samAe evaM ceya 2, jaMbUdIve dIve bharaheravae AgamessAe ustappiNIe susamasusamAe samAe evaM ceva jAva chacca 3 ramyakavarSaga 4 kuruvAsI 5aura antaradvIpaga 6 isa sUtrakI vyAkhyA sugama hai // sU0 18 // "chacihA osappiNI paNNattA" ityAdi sUtra 19 // avasarpiNI 6 prakArakI kahI gaI hai, jaise-duSSama duSSamA 1 yAvata suSama suSamA 6 yahA~ yAvatpadse-dudhamA 2 duSama suSamA 3 suSama duSSamA 4 suSamA 5 inakA grahaNa huA hai // 19 // 55, (3) viSa, (4) 225411, (5) rupAsI mane (6) santavIpa A sUtranI vyAkhyA sugama che. e sU. 18 "chavyihA osappiNI pANatA " tyAha avasarpiNInA nIce pramANe 6 prakAra kahyA che- (1) duSama duSamA, (2) dupamA, (3) hupama suSamA, (4) suSama hupamA, (5) suSamA bhane (6) suSama suSamA. // sU. 18 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 sthAnAGgaso paliovamAI paramAuM pAlaissaMti 3, jaMbuddIve dIve devakuru uttarakurAsu maNuyA cha dhaNusahassAI urdU uccatteNaM paNNattA, chacca addhapaliovamAiM paramAuM pAleti 4, evaM dhAyaisaMDadIvapurasthimaddhe cattAri AlAvagA jAba pukkharavaradIvaDDapaccasthimaddhe cattAri AlAyagA // sU0 20 // chAyA--jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayoH varpayoH atItAyAm utsapiNyAM suSamamuSamAyAM samAyAM manunAH paT ca dhanuHsahasrANi ardhvamuccatvena abhavan SaT ca ardhapalyopamAni paramAyuH apAlayan 1 / jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayoH varSayoH asyAmavasarpiNyAm suSamasuSamAyA~ samAyAmevameva 2 / jambUdrope dvIpe bharatairavate AgamiSyantyAmutsarpiNyAM suSamasuSamAyAM samAyAm evameva yAvat SaT apalyopamAni paramAyuH pAlayiSyanti 3 / jambUdvIpe dvIpe devakurUttarakurudhu ___ tathA--'jambuddIce dIve bharaheravaesu' ityAdi sUtra 20 // TIkArtha jambUdvIpa sambandhI bharatakSetrameM aura airakta kSetra meM atIta kAlakI utsarpiNImeM suSama suSamA nAmake AremeM manuSya 6 hajAra dhanuSake uMce the 6 ardha palyopamakI unakI utkRSTa Ayu thI 1 jambUdvIpa nAmake dvIpameM bharata airakta kSetrameM isa avasarpiNI meM suSama suSamA nAmake AremeM aisAhI kathana kara lenA cAhiye 2 jambUdIpa nAmake dvIpameM bharatakSetra aura airayata kSetrameM AgAsI suSamasuSamA nAmake AremeM isI tarahase kathana jAnanA cAhiye yAvat 6 arddha palyopamakI vahAM utkRSTha Ayu thI 3 jambUdvIpa nAmake dvIpameM deyakuru aura uttarakurumeM manuSya 6 hajAra tathA '' jambUhIve dIye bharaheravaesu" tyA jabUdvIpanA bharatakSetra ane eravatakSetramAM atItakALanI utsarpiNInA suSama suSamA nAmanA ArAmAM manuSyanI UMca I 6 hajAra dhanuSapramANu hatI, ane temanuM utkRSTa AyuSya cha ardhapalyopamanuM hatu. 1 | jabUlIpanA bharata ane airavatakSetramAM A avasarpiNInA suSama suSamA nAmanA ArAmAM manuSyanI UMcAI ane AyuSyanA viSayamAM paNa uparyukta kathana grahaNa thavuM joIe. . 2 ! jabUDhIpanA bharata ane airAvata kSetramAM AgAmI sipiNane suSama suSamA nAmanA ArAmAM paNa manuSyanI UMcAI 6 hajAra dhanuSyapramANu ane temanuM utkRSTa AyuSya 6 ardhapalyopamanuM haze. . 3 | zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA spA06 sU020 utsaviNyAM jaMbUdvIpasya manuSpapramANAdinirUpaNam 329 manujAH padhanuH sahasrANi Urdhvamuccatvena prajJaptAH paTa ca arddha palyopamAni paramAyuH pAlayanti 4 / evaM dhAtakIkhaNDa dvIpapaurastyArddhe catvAra AlApakA yAvat puSkaravaradvIpArdhapAyAtyAdai cacAra AlApakAH / sU0 20 // TIkA--' jaMbuddIve dIve ' ityAdi -- jambUdIpanAmaka dvIpasthe bharate dekhate ca kSetre atItAyAm utsarpiNyAm suSama suSamA nAmaka samAyAM manunAH paT ca dhanuH sahasrANi= trIn kozAn Urdhvam uccatvena abhavan, tathA-SaT ardhapalyopamAni trINi palyogamAni paramAyuH= utkaSTamAyuH apAlayan=pAlayanti smeti / evamagre'pi vyAkhyA bodhyA / sU020 // tathA -- mUlam -chavi he saMghaghaNe paNNatte, taM jahA-- vairosabha NArAyasaMghayaNe 1, usaNArAya saMghayaNe 2, nArAyasaMghayaNe 3, addhanArAya saMghaNe 4, khIliyAsaMghayaNe 5, chevaTTasaMghaNe 6 // sU0 21 // chAyA -- SaDvidhaM saMhananaM prajJaptaM, tadyathA-vajraRSabhanArAca saMhananat 1 RSabhanArAcasaMhananaM 2, nArAca saMhananaM 3, kIlikA saMhanana 4, sevArttasaMhananam 5 / / sU0 21 // dhanuSa ke UMce hote kahe gaye haiM, aura6 ardha pasyopamakI inakI utkRSTa Ayu kahI gaI hai 4 isI taraha se ghAtakI khaNDa dvIpake paurastyArddha meM (pUrvake AdhA bhAga) cAra AlApaka yAvat puSkaravara dvIpArdha ke pAzcAtyArdha meM cAra AlApaka kahalenA cAhiye | chaha ardha palyopamakA bhAva hai 3 palyopama 6 hajAra dhanuSa se 3 koza liye gaye haiM, kyoMki 2 hajAra dhanuSakA eka koza hotA hai || sU0 20 // jamUdrIpa nAmanA dvIpanA devakuru ane uttarakuru nAmanA kSetrAmAM manuSyAnI UMcAI 6 hajAra dhanuSapramANa kahI che ane temanuM utkRSTa AyuSya 6 a yasyopabhanuM hyuM che. / 4 / e ja pramANe dhAtakIkhaDa dvIpanA pUrvArdhanA manuSyA viSe cAra AlApaNa kahevA joie. e ja pramANe puSkaravara dvIpAnA pazcimAdha pantanA dvIpAnA manuSya viSe paNa cAra-cAra AlApakA kahevA joie. e hajAra dhanuSanA eka kAza thAya che. tethI 6000 dhanuSapramANa UMcAi eTale 3 kAzapramANu UMcAI samajavI. cha adha pApamanuM AyuSya eTale traNa pA manuM AyuSya sbh|| su. 20 // sthA0-42 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 sthAnAGgasUtre TIkA--'chabdhihe ' ityAdi-- __saMhanana-saMhanyante dRDhatAmApAdyante zarIrapudgalA yena tat , asnthA racanAvizeSaH, zaktivizeSo vA / tat pavidha SaTprakArakaM prajJaptam / tadyathA-yantraRSabhanArAyasaMhanam , tatra-vajra-kIlikAkAramasthi, RSamA taduparipariveSTanapaTTAkatiko'sthivizeSaH, nArAcaH ubhayato markaTavandhaH / tathA ca-dvayorasthano rubhayato markaTabandhena badvayoH paTTAkRtinA tRtIyenAsthnA pariveSTitayorupari tadasthitrayaM punarapi dRDhIkata nikhAtamasthitrayabhedaka kIlikAkAraM vajranAmaka masthi yatra bhavati _____TokArtha-tathA-"chavihe saMghayaNe paNNatte taM jahA" ityaadi| saMhanana 6 prakArakA kahA gayA hai, jisake dvArA zarIra pudgala dRDhatAkoM prApta karate haiM, usakA nAma saMhanana hai, yaha saMhanana haDDiyoMkI racanA vizeSarUpa hotA hai, athavA zakti vizeSarUpa hotA hai, saMhanana 6 prakArakA kahA gayA hai, jaise-vatra RSabhanArAca saMhanana 1 isa saMhananameM caja nAmakI haDDI kIlakake AkArakI hotI hai, aura isake Upara eka haDDI aisI hotI hai, jo pariveSTana paDhakI AkRtike jaisI hotI hai, isakA nAma RSabha hai, tathA donoM tarapha jo markarabandha hotA hai, usakA nAma nArAca hai, tathA ca donoM tarapha markaTavandha se bandha evaM paTTakI AkRti jaisI tRtIya haDDIse pariveSTita huI aisI do haDDiyoM ke Upara jo ina tInoM haDDiyoMko bahuta adhika dRDha karane ke liye kIleke jaisI gaDhI huI TI -tathA " chavihe saMbayaNe paNNatte ta jahA " tyaahisaMhananA 6 prakAra kahyA che--jenA dvArA zarIranAM pudgala daDhatAne prApta kare che tenuM nAma saMhanana che. te saMhanA hADakAMonI viziSTa racanArUpa hoya che athavA zakti vizeSarUpa hoya che. te saMhanananA cha prakAro nIce pramANe udyA cha-(1) 500 *manArAya sanana, (2) *bhanArAya sanana, (3) nArAca saMhanana, (4) ardhanArA saMhanana, (5) kIlikA saMhanana ane (6) sevAta sahanana. have vARSabhanArAca saMhanananuM svarUpa kevuM hoya che te prakaTa karavAmAM Ave che-A saMhanAmAM kalakanA AkAranI vajI nAmanI haDDI (hADakuM) hoya che. tenA upara eka evI hahI hoya che ke je pariveSTana paTTanA jevA AkAranI hoya che, jenuM nAma RSabha che. tathA bane taraphane je markaTabanya hoya che tenuM nAma "nArAca" che tathA bane taraphanA mArka Taba nI sAthe banya ane paTTanI AkRti jevuM trIjuM hADakA vaDe pariveSTita thayelA be hADakAonI upara e traNe hADakAone khUba ja daDha karavAne mATe khIlAnA jevI racanAvALA, zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU. 21 SaDUvidhasaMhanananirUpaNam tad vajrapamanArAcaM, tacca tatsaMhananaM ceti tat 1 tathA - RSabhanArAcasaMhananam - yatra saMhanane vajraM nAsti RSabhanArAcau tu vidyete tat // 2 // nArAcasaMha'nanam yatra saMhananena vajraRSabhau na staH kevalo nArAco bhavati, tat // 3 // arddhanArAcasaMhananam - yatra tu ekapArthena nArAco dvitIyapArzvena ca vajraM tat // 4 // 331 haDDI rahatI hai, ki jisakA nAma vajra asthi hai, aisI racanA vizeSa jisa zarIrameM hotA hai, vaha vajra RSabhanArAca saMhanana hai, tAtparya isa kanakA kevala yahI hai, ki jisa zarIrake veSTana kIleM aura haDDiyAM vajramaya hotI haiM, vaha pUrvokta saMhanana hai, vyavahArameM jisa prakAra do kASToMko jor3aneke liye pahile to lohekI paMcase unheM jakaDa diyA jAtA hai, aura phira usa paMcake Upara vizeSa majabUtIke liye kIle bhI Dhoka dI jAtI hai, isI taraha kI racanA jisa zarIra meM haDDiyoM kI hotI hai, vahI vajra RSamanArAca saMhanana hai, dUsarA saMhanana hai RSabhanArAca saMhanana isa saMhananameM vajra nAmakI asthi nahIM hotI hai, kevala RSabha aura nArAcahI hote haiM, tRtIya saMhanana hai nArAca - isa saMhananameM vajra aura RSabha ye donoM nahIM hote haiM, kevala nArAca ubhayataH markaTabandhahI hotA hai, caturtha saMhanana hai- ardhanArAca - isa saMhananameM eka tarapha to nArAca hotA hai, ora dUsarI aura vajra rahatA hai, pAMcavAM je hADakA rahe che tenu nAma vajra asthi che. A prakAranI racanA vizeSane je sahananamAM sadbhAva hAya che, te sa'hananane vaRSabhanArAca sahanana kahe che. A kathananA bhAvArtha A pramANe che-je zarIranAM vegTana, kIleA ( khIlIA ) ane hADakAMo vAmaya hAya che te zarIrane vaRSabhanAzaca saMhananavALu kahe jema e lAkaDAMne joDavAne mATe pahelAM te leATAnA paca vaDe temane jakaDI levAmAM Ave che, ane tyAra bAda vizeSa majabUtIne mATe te paMca upara khIlAo paNa ThAkavAmAM Ave che, A prakAranI hADakAMnI racanA je zarIramAM hAya che te zarIrane vaRSabhanArAca mahunanavALuM zarIra kahe che. (ra) RSabhanArAca sa nana~~A saMhananamAM vajra nAmanA asthinA saddabhAva hAtA nathI. mAtra RSabha ane nArAcA ja sadbhAva hoya che. (3) nArAca sahanana~~A sahunanamAM vajra ane RSabha, A ane hAtAM nathI pazu nArAca (ubhaSata: markaTa anya) ja hAya che. (4) anArAca sahanana--A prakAranA sahunanamAM eka tarapha nArAca hAya che ane khIjI taraph va rahe che, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 sthAnAgasUtre kIlikAsaMhananam-yatra saMhanane'sthIni bajrAparanAmadheyakIlikAmAgeNa ababa. ddhAni bhavanti tat // 5 // tathA-sevAta saMhananam-sevA-parasparaM paryantasparzalakSaNA; yatra saMhanane sevAmAgatAni asthIni bhavanti, snehAbhyavaharaNatailAbhyaGgavi. zrAmaNAdirUzaM ca parizIlano nityamapekSate tat // 1 // iti / zaktivizeSapakSe tu-sAgavAn ' iti bhASAprasiddhazAkhoTakASThAderiya dRDhatvaM saMhananaM bodhyam / iti // mU0 21 // tathA mUlam-chabdhihe saMThANe paNNatte, taM jahA- samacaurase 1, jaggohaparimaMDale 2, sAI 3, khuje 4 vAmaNe 5 huMDe 6 suu||22|| chAyA-paDUvidhaM saMsthAnaM prajJaptam , tadyathA-samacaturastram 1, nyagrodhaparimalDalaM 2, sAdi 3, kubjaM 4, vAmanaM 5, huNDam 6 // sU0 22 // saMhanana hai kolikA-isa saMhananameM haDDiyAM vajra nAmaka kIlikA mAtrase baMdhI huI rahatI hai, tathA chaThA saMhanana hai-sevAta-isa saMhananameM sevA taka Agama haDDiyAM hotI haiM, arthAt haDDiyAM Apasa meM eka dUsarI haDDike konoMse milIjulI rahatI haiM / tela lagAno tailase mAliza karanA thakA. vaTa hone para vizrAma denA Adi rUpa parizIlanA kI jo nitya apekSA rakhatA hai, aisA jo saMhanana hai, vaha sevA saMhanana hai, 6 isa prakArase ye 6 saMhanana haiM, zakti vizeSa pakSa meM to " sAgavAn " zAkhoTa kASTha Adiko taraha jo dRDhatA hai, vaha saMhanana hai, aisA jAnanA caahiye|suu021|| (5) kIlikA saMhAna--A saMvananamAM hADakAM mAtra vA nAmanI kAlikA vaDe ja baMdhAyelo rahe che. (6) sevArtA saMhanana--A saMvananamAM hADakAMe a nyanI sAthe eka bIjAnA khUNAo vaDe maLelAM rahe che. A prakAranA saMhananavALuM zarIra telanI mAlizanI tathA thAka lAge tyAre vizrAma Adi rUpa parizIlatAnI (sevAnI) apekSA rAkhe che, tethI evA saMvananane sevA saMhanana kahe che. mAnA / cha sanana hA cha. zativizeSa pakSe to " sAgavAn " zAkhaTa kASTa AdinI jema je daDhatA che, te saMhanana che, ema samajavuM ma. // sU. 21 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 - sughA TIkA sthA06 sa022 SavidhasaMsthAnanirUpaNam TIkA-'chavihe ' ityAdi saMsthAnam -avayavaracanArUpaH zarIrAkAraH pavidha prajJasam / tadyathA-samava. turasram-samA:-tulyAH catasraH asrayA koTayo yasya tat / atrayastviha-catudigavimAgopalakSitAH zarIrAvayavAH / ayaM bhAvaH-yatra saMsthAne sarve'pi zarIrAcayavAH caturdim vibhAgopalakSitAH zarIralakSaNoktapamANapramitA bhavanti, na tu nyUnA adhikAH tatsaMsthAnaM samacaturakhaM bodhyamiti // 1 // tathA-nyagrodhaparimaNDalam-yatra saMsthAne nyagrodhavat parito maNDalaM bhavati tat / ayaM bhAvaH-yathA nyagrodho. TIkArtha-tathA- "chabihe saMThANe paNNatte" ityAdi sUtra 22 // saMsthAna chaha prakArakA kahA gayA hai, jaise-samacaturasrasaMsthAna 1 nyagrodhaparimaNDala saMsthAna 2 sAdi saMsthAna 3 kunjasaMsthAna 4 vAmana saMsthAna 5 aura huMDaka saMsthAna 6 avayavoMkI racanA rUpa jo zarIrakA AkAra hai, usakA nAma saMsthAna hai, jisa saMsthAna meM zarIrakA AkAra ThIka pramANameM hotA hai, vaha samacaturasra saMsthAna hai, samAna koTi jisakI hotI hai, arthAt zarIrake amuka avayava amuka dizAkI ora usa zarIrake anusAra itane pramANavAle honA cAhiye amuka dizAkI ora itane pramANavAle hone cAhiye isa tarahake pramANase yukta jisa zarIrameM usake avayava hoM kamatI baDhanI na hoM aisA vaha saMsthAna sama. caturastra saMsthAna hai / dUsarA saMsthAna-nyagrodhaparimaNDala hai, isa saMsthAna meM nyagrodhakI vaTavRkSa taraha paritaH maNDala hotAhai, tAtparya aisAhai, jaise TI-tathA "chabdhihe saMThANe paNatte" tyAha sasthAnanA cha 12 4aa cha-(1) sabhayaturakha saMsthAna, (2) nyodha paribhasa sasthAna, (3) sA sathAna, (4) 1 sayAna, (5) vAmana sasthAna bhane (6) 7 sathAna. avayanI racanA rUpa je zarIrane AkAra che tenuM nAma saMsthAna che. je saMsthAnamAM zarIrane AkAra sapramANa hoya che, te saMsthAnane samacaturastra saMsthAna kahe che. zarIranA je bhAganA avayavanuM jeTaluM pramANa hovuM joIe eTalA pramANuvALA te avayave hAya-kaI paNa avayavanA pramANamAM vadhAro ghaTADe na hoya, evA sapramANa avayavALA zarIrane samacaturasa saMsthAna kahe che. - nyodhaparimaMDala saMsthAna-nyagrodha eTale vaDanuM jhADa. jema vaDanuM jhADa uparanA bhAgamAM paripUrNa AkAravALuM hoya che, paNa te nIcenA bhAgamAM pari. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 sthAnAGgasUtre vaTavRkSa upari paripUrNAkAro bhavati, adhastu na tathA, tathaiva yatsaMsthAnaM nAbhe. rupari zarIralakSaNoktAvayavasamanvitaM bhavati, tadadhastu hInamadhikaM vA bhavati, tatsaMsthAna nyagrodhaparimaNDalaM bodhyamiti // 2 // tathA-sAdi-AdinA-pramANo. petarUpeNa saha vartate iti sAdi / atra Adi zabdena nAbheradhomAgo gRhyate / tatazca yatra saMsthAne nAbheradhasvanaH pradezaH zarIralAgoktapamANayukto bhavati, uparibhAgastu na tathA, tana saMsthAnaM sAdItyucyate, iti // 3 // kunam-yatra saMsthAne pANipAdaziromovarUpA avayavAH anyUnAdhikapamANA bhavanti avaziSTA vakSa:nyagrodha-vaTavRkSa UparameM paripUrNa AkArayAlA hotA hai, aura apane nIce vaha paripUrNa AkArabAlA nahIM hotAhai, usI taraha se jo saMsthAna nAmise Upara to zarIra lakSaNokta pramANavAle avayavoMse yukta hotA hai, aura nIce nAbhise nIce aisA nahIM hotA hai, hIna avayavoMvAlA bhI hotA hai, adhika avayavoMyAlA bhI hotA hai, aisA saMsthAna nyagrodha parimaNDala saMsthAna hai, 'sAdisaMsthAna' yaha tRtIya saMsthAna hai, isa saMsthAna meM Adi zabdase nAbhikA adhobhAga gRhIta huA hai, ataH jisa saMsthAna meM nAbhise nIcekA pradeza zarIra ke lakSaNoM meM jaisA AkArakA pramANa kahA gayA hai, usa pramANase yukta ho aura UparakA pradeza vaisA na ho aise saMsthAnakA nAma sAdi saMsthAna hai, yaha saMsthAna nyagrodha parimaNDala saMsthAna viparIta hotA hai| kuchaja yaha caturtha saMsthAna hai-isa saMsthAnameM kara, caraNa, zira, grIvA ye saba avayava anyUnAdhika pramANavAle hote pUrNa AkAravALuM hotuM nathI, e ja pramANe je zarIranuM saMsthAna nAbhithI uparanA bhAgamAM te sapramANa avayathI (zAstrokta lakSaNavALAM avayathI) yukta hoya, paraMtu nAbhithI nIce rahIna avayavALa athavA adhika pramANayukta avayavALuM hoya, te saMsthAnane nyagrodha parimaMDala saMsthAna kahe che. A saMsthAnamAM vaTavRkSanI jema paritA maMDala hoya che. tenI spaSTatA upara kahyA pramANe samajavI. sAdi saMsthAna---ahIM Adi pada vaDe nAbhine ardho bhAga gRhIta thaye je saMsthAnamAM nAbhinI nIcenA bhAganA avayavone AkAra sapramANa hiya paNa nAbhinI uparanA bhAganA avayave saprama Na AkAravALA na hoya evA saMsthAnane sAdi saMsthAna kahe che. A saMsthAna jodhaparimaMDala saMsthAna karatAM viparIta lakSaNavALuM hoya che. kunja saMsthAna-A saMsthAnamAM hAtha, paga, mastaka, Deka Adi ava ke anyatAdhika pramANuvALA ( sapramANa ) hoya che. paNa vakSasthala Adi zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU023 anAtmayataH ahitAyAdyathai SaDrasthAnanirUpaNam 335 sthalAdayastu avayavAH zarIralakSaNoktapramANarahitA bhavanti, tat // 4 // vAmanamyatra saMsthAne pANipAdazironIyarUpA avayavAH laghavo bhavanti, tat // 5 // tathAhuNDam-yatra saMsthAne ekamapyaGgaM zarIralakSaNoktapamANopetaM na bhavati, tatU 6||suu022|| tathA mUlam--chahANA agattavao ahiyAe asuhAe akhamAe aNissayasAe aNANugAmiyattAe bhavaMti, taM jahA--pariyAe 1, pariyAle 2, sue 3, tave 4, lAbhe 5. pUyAsakAre 6 / chaTANA attavao hiyAe jAya ANugAmiyattAe bhavaMti, taM jahA--pari yAle jAva pUyAsakAre // sU0 23 // chAyA-SaT sthAnAni anAtmayataH ahitAya azubhAya akSamAya aniHzreyasAya anAnugAmikatAyai bhavanti, tadyathA-paryAyaH 1, parivAraH 2, zrutam 3, tapaH 4, lAbhaH 5, pUjAsatkAraH 6 / SaT sthAnAni Atmarato hitAya yAvat AnugAmikatAyai bhavanti, tadyathA-paryAyaH parivAro yAvat pUjAsatkAraH ||muu023|| haiM, aura vakSaHsthala Adi avayava zarIra lakSaNokta pramANase rahita hote haiM, aisA vaha saMsthAna kubja saMsthAna hai, tAtparya yaha hai, ki kubja. saMsthAnameM hAtha caraNa Adi to lambe hote haiM, aura madhya bhAga choTA hotA hai, bAmana yaha 5 vAM saMsthAna hai, isa saMsthAnameM kara, caraNa, zira aura grIvA ye avayava to laghu hote haiM, aura madhya bhAga bar3A hotA hai, tathA jisa saMsthAnameM eka bhI aMga zarIra lakSaNokta pramANavAlA nahIM hotA hai, vaha huNDaka saMsthAna hai // mU0 22 // avayavo nyAdhika pramANuvALA hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke A saMsthAnamAM hAtha, paga Adi aMge to cogya laMbAIvALA hoya che, paNa madhya bhAga mATe hoya che. vAmana saMsthAna-A saMsthAnamAM hAtha, paga, mastaka, Deka Adi ava. ya laghu ( hIna pramANuvALA) hoya che, paNa madhya bhAga (adhika pramANa pANI) DAya che. haMDaka saMsthAna-je saMsthAnamAM zarIranuM eka paNa aMga zAstrokta lakSaNavALA pramANavALuM hotuM nathI paNa pratyeka aMga jUnAdhika pramANavALuM hoya che, te saMsthAnanuM nAma huMDaka saMsthAna che. je sU. 22 che zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 __ sthAnAstre TIkA-'chaTThANA ' ityAdi / anAtmavataH-akapAyo hi AtmA svasvarUpAvasthi tatvAdAtmeti ucyate, evaM vidha AsmA yasya bhavati sa AtmavAn na AtmavAn-anAtmavAn tasya anAtmavataH-sakaSAyajIvasya SaTra sthAnAnijastUni ahitAya apathyAya, azubhAya-pApAya, 'asukhAya' iticchAyA pakSe-asukhAya-duHkhApa, akSamAya= TIkArtha-"chaTThANA aNattavao ahiyAe asuhAe" ityAdi sUtra 23 // anAtmAvAle jIvake liye chaha sthAna ahitake nimitta azubhake nimitta akSAntike nimitta akalyANake nimitta aura anAnugAmikatAke nimitta hote haiM, yahAM anAtmA zabdase jisameM AtmA nahIM hai, aisA artha nahIM liyA gayA hai, kintu jisakI AtmA kaSAya sahita hai, aisA prANo yaha artha liyA gayA hai, kyoMki kaSAya vihIna AtmA apane svarUpa meM avasthita rahatA hai, ataH sacce artha meM vahI AtmA hai, aisA AtmA jisakA hotA hai, vaha AtmAvAlA hai, aura aisA AtmA jisakA nahIM hotA hai, vaha anAtmAbAlA hai, aise anAtmAyAle jIvako paryAya Adi 6 sthAna ahita Adike liye hote haiM-ve 6 sthAna isa prakArase haiM-paryAya 1, parivAra 2, zruna 3, tapa 4, lAbha 5 aura pUjA satkAra 6 ahitakA bhAva apathya hai, azubhakA tAtparya pApa hai, athavA " anuhAe" zabdakI saMskRta chAyA-" asukhAya" aisI bhI TA-tathA "chadANA aNatto ahiyAe asahAe " tyAha anAtmAvALA ne nIcenAM cha sthAna ahitakArI, azubhakArI, akSAntikArI, akayANakArI, ane anAnugAmikatAnA nimitta rUpa thaI paDe cha. mI manAtmA' 56 "AtmA vinAnI" mA manu pAya nathI. paraMtu ahIM kaSAyayukta AtmAne mATe ja "anAtmA' zabdano prayoga thaya. che, kAraNa ke kaSAya rahita AtmA ja potAnA mULa svarUpamAM avasthita rahe che. mATe kaSAya rahita AtmA ja kharA arthamAM AtmA kahevAne cagya che. javane AtmA kaSAya rahita hoya che evA jIvane ja AtmAvALe kahI zakAya che, jene AmAM e hete nathI tene anAtmAvALe kahI zakAya che. evA kaSAyayukta jIvane mATe je 6 sthAna ahita AdinuM nimitta bane ta Ta 42yAmA mA cha-(1) pAya, (2) parivAra, (3) zruta, (4) ta5, (5) sAla ma2 (6) pUnasa2. A sUtramAM ahita zabda apanA arthamAM, ane azubha zabda pA5nA sabhA 55raaye| che. " asuhAe " mA zapanI sata chAyA " asukhAya" zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sudhA TIkA sthA06 sU023 anAtmavataH ahitAyAdyartha SasthAmanirUpaNam 337 asAmarthyAya akSAntyai yA, aniHzreyasAya akalyANAya, anAnugAmikatAyaiazubhAnubandhAya bhavanti tathathA-paryAyaHjanmakAlaH, pravrajyAkAlo vA / ayaM ca mahAneva gRhyate, yato'nAtmavAn mahAparyAyayuktazcintayati - yadahaM jyeSTho'smi janmanA pravajyayA veti / athavA-svalpo'pi prajyAkAlo gRhasthApekSayA'bhimAnakAraNaM bhavatIti / tatra-janmaparyAyo brahmadattacakravartina iva, pravajyAparyAya:-kaNDa. rIkasyevAhitAditayA bhavati / iti // 1 // tathA-parivAram ziSyAdiH / 2 / hotI hai, taba isakA artha asukha-duHkha aisA hotA hai, tathA akSama zabdakA artha asAmartha yA akSAnti, aniHzreyasakA artha akalyANa aura anAnugAmikatAkA artha azubhAnubandha aisA hotAhai, isa tarahase ye 6 sthAna krodhAdi kaSAya sahita jIvake liye ahita Adike nimitta hote haiM / paryAyase yahAM janmakAla yA pravajyAkAla liyA gayA hai, ye janmakAla aura pravrajyAkAla bhI mahAn kAlake hI gRhIta hue haiM / alpa kAlake nahIM kyoMki anAtmavAn jIva mahAparyAya yukta hokara aisA vicAra karatA hai, ki maiM janmase athavA paryAyase jyeSTha hUM isa tarahase paryAya use ahita abhimAna AdikA kAraNa banatI hai, pravrajyAkAla thor3A bhI ho taba bhI vaha use anya gRhasthakI apekSA abhimAnakA kAraNa banatA hai, jisa prakArase brahmadatta cakravartI ke liye janmaparyAya ahita abhimAna AdikA kAraNa huI hai, aura pravajyA paryAya kaNDarIkake liye ahita AdikA paNa thAya che te pakSe teno artha asukha athavA duHkha thAya che. "akSama phne| artha asAmathya' athavA ' azAnti ' thAya che. " anizreyasa" eTale "akalyANa" ane "anAnugAmikatA" eTale "azubhAnuba' evo artha thAya che. A prakAranA paryAya Adi 6 sthAna kodhAdi kaSAyathI yukta jIvone mATe ahita AdinA nimitta rUpa bane che. paryAya pada ahIM janmakALa athavA pravrayAkALanu vAcaka che. te janmakALa ane pravrayAkALane paNa ahIM dIrghakAlina rUpe ja grahaNa karavAmAM Ave che, a9pakAlina rUpe grahaNa karAyA nathI, kAraNa ke temanAtmavAn jIva mahAparyAyavALA hoya e vicAra kare che ke " huM janmanI apekSAe athavA paryAyanI apekSAe 4 che ke A prakAre tene tenI paryAya abhimAna AdinuM kAraNa bane che. prajyA. kALa Trake hoya te paNa evA jIvane mATe pravajyA abhimAnanuM kAraNa banI zake che, kAraNa ke te brayadatta cakravartIne mATe janmaparyAya ahita, abhimAna AdinuM kAraNa banI hatI ane kaMDarIkane mATe pratrajyA paryAya jevI rIte sthA0-43 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 sthAnAGgasUtre zrutaM-pUrvagatAdirUpaM ca ahitAditayA bhavati / tadukta - ___"jaha jaha bahussuo saMmao ya sIsagaNasaMparivuDo ya / aviNicchio ya samae taha taha siddhatapaDigIo // 1 // " chAyA-yathA yathA bahuzrutaH sammatazva ziSyagaNasamparitazca / __ avinizcitazca samaye (zAstre ) tathA tathA siddhAntapratyanIkaH // 1 // iti iti dvitIyatRtIya sthAne // 2-3 / tathA-tapaH-anazanAdi rUpaM dvAdazavidham 4 / lAmA anazanAdInAM prAptiH 5 / pUjAsatkAraH-pUjA-stavAdirUpA, tatpUrvakaH satkAraH vastrAdidAnarUpaH 6 / iti / tathA-etAnyeva SaT sthAnAni kAraNa huI hai| tathA ziSyAdi rUpa parivAra evaM pUrvagatAdi rUpa zruta bhI usake liye ahita AdikA nimitta hotA hai| tadaktam / " jahA jaha bahussuo" ityAdi / manuSya jaise 2 bahuzruta hotA hai, lokameM mAnya hotA hai, ziSya samUhase parivRta hotA hai, vaise 2 vaha siddhAnta se zraddhA vihIna hokara pratyanIka AcAravicAravAlA banatA jAtA hai, aura usase dUra hotA jAtA hai, isI tarahase anAtma jIvako tapa anazanAdi rUpa 12 prakArakA tapa, lAbha-azanAdikI prApti, pUjAsatkAra Adi rUpa pUjA aura pUjA pUrvaka vastrAdi dAna rUpa satkAra ye saba sthAna rUpa bAteM usa anAtmayAle jIvake liye ahita Adike nimitta hotI haiM, parantu jo AtmavAna-nikaSAya jIva hai, use ye ahita AdinuM kAraNa banI hatI e pramANe anAtmavAna ( kaSAyayukta) jIne mATe paNa janmaparyAya ane pravajayA paryAya ahita AdinuM kAraNa bane che. anAmavAn jIvane mATe ziSyAdi rUpa parivAra ane pUrvagata Adi rUpa zrata paNa ahita, azubha, akalyANa AdinuM nimitta bane che. kahyuM paNa cha , " jahA jaha bahussuo" tyAha manuSya jema jema bahuzruta thatA jAya che, lekamAM mAnya thatuM jAya che, ziSya samudAyathI yukta thatuM jAya che, tema tema siddhAta pratyenI zraddhAthI vihIna banIne pratyenIka (viparIta ) Aja 2 vicAravALe banatuM jAya che ane tenAthI dUra ane dUra thatI jAya che. A kathana anAtmavAna ne anulakSIne karavAmAM AvyuM che. e ja pramANe anAtmAnuM jIvana anazanAdi 35 12 prakAranuM tapa paNa tenuM ahita Adi karavAnuM nimitta bane che, e ja pramANe azana prApti Adi rUpa lAbha ane pUjAsatkAra (vastrAdinA dAna dvArA thatA saMskAra ane vedanA namaskAra rUpa pUjA) paNa evA jIvane mATe ahita AdinuM nimitta bane che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU024 Saividha mAryAdinirUpaNam / 339 niSkapAya jIvasya hitAditvena jAyante / amumevAbhipAya pradarzayitumAha-'cha hANA attayao hitAe ' ityAdi / asyArthaH pUrvamUtravaiparItyena bhAvanIya iti |mu023| tathA-- mUlam--chavvihA jAiAriyA maNussA paNNattA, taM jahA.aMbaTA ya 1 kalaMdA ya 2 vedehA 3 vedigAi ya 4 / hariyA 5 cuMcuNA 6 ceva chappeyA inbhajAiyA // 1 // chaThivahA kulAriyA maNussA paNNattA, taM jahA--uggA 1 bhogA 2 rAiNNA 3 ikkhAgA 4 NAyA 4 koravyA 6 // sU0 24 // __ chAyA--vidhA jAtyAryA manuSyAH prajJaptAH, tadyathA-ambaSThAzca 1 kAlandAzca 2 vaidehA 3 vaidikA iti ca 4 / haritA 5 cucunA 6 zcaiva, SaDapyetA ibhyajAtayaH / / 1 / / SavidhAH kulAryA manuSyAH prajJaptAH, tadyathA-ugrAH 1, bhogAH 2, rAjanyAH 3, aikSvAkAH 4, jJAtAH 5, kauravyAH 6 // mU0 24 // saba sthAna hitAdike liye hote haiM / isI abhiprAyako dikhAneke liye sUtrakArane "chaTThANA attavao hiyAe" ityAdi sUtra kahA hai, isa sUtrakA artha pUrva sUtrase viparIta rUpase bhAvitakara lenA cAhiye // 2023 / / "chavyihA jAiAriyA maNussA paNNattA" ityAdi sUtra 24 // sUtrArtha-Arya manuSya chaha prakArake kahe gayehaiM, jaise-ambaSTha 1 kalanda 2 vaideha 3 vaidika 4 hArita 5 evaM cucunA 6 kulArya manuSya 6 prakArake kahe gayehaiM jaise-ugra 1bhoga 2 rAjanya3 aikSvAka 4 jJAta 5 aura kauravya 6 paraMtu je jIva AtmavAna (kaSAyathI rahita) hoya che, tene mATe te paryAya, parivAra Adi rUpa e ja 6 sthAna hita, zubha, kalyANa AdinuM bhane cha. me. yAta sUtrAre " chaTANaH attavao hiyAe ' sUtrA dvArA prakaTa karI che. A sUtrane artha" pUrva sUtra karatAM viparIta grahaNa 32 na . // sU. 23 // tathA " chavyihA jAiAriyA maNussA paNNattA " tyAha sUtrArtha-Arya manuSyanA nIce pramANe che prakAra kahyA che-- (1) 25-504, (2) 41-4, (3) paiDeDa, (4) vai6i, (5) pArita bhane () cuMcunA. kulArya manuSyanA nIce pramANe 6 prakAra kahyA che-(1) ugra, (2) loga, (3) 2004nya bhaiyA, (5) jAta ane (6) au2vya. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 sthAnAGgasUtre TIkA--'chavyihA' ityAdi-- nAtyAryA:-lokarUDyA jAtyAryatvena prasiddhA manuSyAH SaDvidhAH prajJaptAH, tadyathA-ambaSThAzcetyAdi gAthA / etAH SaDapi ibhyajAtayaH-ibhamahantIti, ibhyAH te tu jaghanyamadhyamotkRSTabhedAt trividhAH / tatra-ye hasti parimitamaNi-muktApravAla-suvarNa-rajatAdi dravyarAzisvAmino bhavanti te jghnyaaH| ye tu hastimarimita yatra-maNi-mANikya-rAzisvAmino bhavanti te mdhymaaH| ye tu hastiparimitakevalavanarAzisvAmino bhavanti te uttamAH / teSAM jAtayo bodhyAH 6 / tathA-kulAryA:-lokarUDhayA kulAyetyena prasiddhA manuSyAH ghaDavidhAH prajJaptAH, tathathA-ugrA bhogA ityAdi / tatra-ye AdinAthena bhagavatA RSabheNa ArakSakatayA vyavasthApitAste ugrAH 1 ye tu gururUpeNa sthApitAste bhogAH 2, ye puna TIkArtha-lokarUDhi dvArAjAtise AryarUpameM prasiddha jo manuSya haiM, ve jAtyArya haiN| ye jAtyArya Adike bhedase 6 prakArake kahe gaye haiN| ye chahoM jAtyArya ibhya jAtike hote haiM / ye jaghanya madhyama aura utkRSTake bhedase tIna prakArake kahe gadhe haiM / inameM jo hasti parimita maNi, muktA, pracAla, suvarNa, rajata Adi dravyarAzike svAmI hote haiM, ve jaghanya jAtyArya haiM, jo hasti parimita vajra, maNi, mANikya Adi rAzike svAmI hote haiM ve madhyama jAtyArya haiM, aura jo hasti parimita kevala vajrarAzike svAmI hote haiM ve uttama jAtyArya haiM / lokarUDhi dvArA jo kulArya rUpase prasiddha manuSpahaiM ve kulArya bhI ugra bhoga, Adi rUpase 6 prakArake kahe gaye haiM / inameM bhagavAn AdinAthake dvArA jo ArakSaka (koTayAla) rUpase vyavasthApita kiye gaye ve ugra haiM, jo gururUpase vyaca TIkArtha-le karuDhi dvArA jeo jAtinI apekSAe Arya gaNAya che, te manuSyone jayArya kahe che. tenA ambaSTha Adi 6 bheda batAvyA che. A chae jAtyArtha ISya jAtinA hoya che. temane jaghanya, madhyama ane utkRSTanA bhedathI traNa prakAranA kahyA che. je Aryo hastiparimita (hAthInA jeTalA vajananA) maNi, motI, pravAla, senuM, cAMdI Adi dravyarAzinA svAmI hoya che, temane jaghanya jAtyAya kahe che. jeo hastiparimita vajI, maNi, mANeka, Adi dravyarAzinA svAmI hoya che, temane madhyama jAtyAye kahe che. jemAM hastiparimita vajAnA svAmI hoya che, temane uttama jAtyAye kahe che. lekaruDhi dvArA je manuSya kulArya rUpe prasiddha che temane kulA kahe che. te klAryanA paNa ugra Adi rUpa cha prakAra kahyA che- bhagavAna AdinAtha dvArA jemane ArakSaka (keTalAla) rUpe niyukta karavAmAM AvyA hatA temane ugra kahe che ane jemane guru rUpe niyukta kara zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU025 lokasthityAdinirUpaNam 42 vayasyamAvena svIkRtAste rAjanyA bodhyAH 3 | aikSvAkA: - RSabhavaMzajAH 4 / jJAtAH = bhagavanmahAvIrapUrvajAH 1| kauravyA = jinazAntinAtha pUrvajAH 6, iti ||suu024 // mUlam - chavvihA logaTTiI paNNattA, taM jahA - AgAsapaigie vA 1, vAyapaTThie udahI 2, udahIpaiDiyA puDhavI 3, puDhavipaTTiyA tasA thAvarA pANA 4, ajIvA jIvapaiTTiyA 5, jIvAH kammapaTTiyA 6 || sU0 25 // chAyA --- SaDvidhA lokasthitiH prajJaptA, tadyathA - AkAzapratiSThito vAtaH 1, vAtapratiSThita udadhiH 2, udadhipratiSThitA pRthivI 3, pRthivI pratiSThitAstrasAH sthAvarAH prANAH 4, ajIvA jIvamatiSThitAH 5, jIvAH karmapratiSThitAH / / 025 // TIkA--' chantrihA ' ityAdi lokasthitiH=lokasya = kSetralakSaNasya sthitiH = vyavasthA, sA SaD vidhA prajJaptA, tadyathA - AkAzapatiSThito vAtaH = tanutrAtaghanAtalakSaNaH |1| vAtapatisthApita kiye gaye - ve bhoga haiM 2 jo vayasya (mitra) bhAvase vyayasthApita kiye gaye svIkRta kiye gaye ve rAjanya haiM RSabhake vaMzake jo haiM, ve aikSyAka haiM, bhagavAn mahAvIrake jo pUrvaja haiM ve jJAta haiM zAntinAtha bhagavAnke jo pUrvaja haiM ve kauravya haiM / sU0 24 // jAti se Aryapana jo hotA hai, vaha lokasthiti se hotA hai, isaliye aba sUtrakAra lokasthitikI prarUpaNA karate haiM 'chavibahA logahaI paNNattA' ityAdi sUtra 25 // TIkArtha -- loka kSetrakI sthiti vyavasthA chaha prakArakI kahI gaI hai, jaise - AkAza pratiSThita vAta 1 AkAza pratiSThita vAtameM tanuvAta aura vAmAM AvyA hatA temane bhega kahe che. jemane temana! dvarA vayasya (mitra) bhAve vyavasthApita ( svIkRta ) karavAmAM AvyA temane rAjanya kahe che. RSa bhanA vazamAM jemanA janma thayeA hAya temane aizvAka kahe che. bhagavAna mahAvIranA pUrvajone jJAta kahe che ane zAntinAya bhagavAnanA pUrvajone auravya (bhairava) uDe che. // sU. 24 // lAkasthitine lIdhe jAtinI apekSAe Atna prApta thAya che. tethI have sUtrakAra lAkasthitinI prarUpaNA kare che << chafont sogaTTiI paNNattA " tyAhi TIartha - yo kSetranI sthiti (vyavasthA cha aAranI uhI che - (1) bhADAza pratiSThita vAta, temAM tanuvAta ane dhanapAta e banne vAtanA samAveza thAya zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre - SThitaH-tanupAtadhanavAtalakSaNe vAte vyavasthita udadhiH ghanodadhiH 2 / udadhipatiSThitA-banodadhau vyavasthitA pRthivI-ratnaprabhAdikA ! yadyapi IpatprAgbhArA pRthivI AkAzapratiSThitA, anyAzcApi vimAnaparvatAdi pRthivya AkAzAdipratiSThitA natUdadhipratiSThitAH, evaM ca " udadhipatiSThitA pRthivI " iti na vaktavyaM, ratnaprabhAdInAM vAhulyAt udadhipratiSThitatvena pRthivI ukteti bodhyam / 3 / tathA-pRthivIpratiSThitAH trasAH sthAvarAH prANAH-tatra prasAH prANAHdvIndriyAdayaH pANinaH pRthivImatiSThitAH pRthivyAM vyavasthitAH / AkAzAdipratiSThitaH parvatavimAnAdiH pRthivInAmapi pRthivItvAttatrapratiSThitAH sA jIvA api pRthivIpra. tiSThitA eva bodhyAH / tadgatadevAditrasajIvAnAmavivakSA vA bodhyA / tathAghanacAta ye donoM bAta garmita haiN| vAta pratiSThita udadhi 2, udadhi pratiSThita pRthivI-ghanodadhi meM pratiSThita-vyavasthita ratnaprabhA Adi pRthiyo yadyapi ISatprArabhArA pRthivI AkAza pratiSThita hai, tathA aura bhI vimAna parvata Adi rUpa pRthiviyAM AkAza AdimeM pratiSThita haiM, udadhimeM pratiSThita nahIM haiM, phira bhI yahAM "udadhi pratiSThitA pRthivI" aisA jo kahA gayA hai, vaha ratnaprabhA AdikoMkI bahulatA lekara kahA gayA hai, kyoMki ye pRthiviyAM to udadhi pratiSThita haiM, hI 3 pRthivI pratiSThita trasa sthAvara jIya (dvIndriyAdika jIva pRthivI para pratiSThita vyavasthita) hai| AkAza AdimeM pratiSThita parvana vimAna Adi rUpa pRthiviyoMmeM bhI pRthivItva sAmAnya hone ke kAraNa unameM pratiSThita trasa jIva bhI pRthivI pratiSThitahI jAnanA cAhiye athavA-vimAna che. (2) vAta pratiSThita udadhi-tanuvAta ghanavAta rUpa vAtamAM vyavasthita udadhi saTale dhanAdhi (3) dhi pratiSThita pRthvI --dhanAdhimA pratiSThita ( 044. sthita) ratnaprabhA Adi pRthvI. jo ke ISa praznArA pRthvI AkAzapratiSThita che ane vimAna, parvata Adi rUpa bIjI pRthvIe paNa AkAza AdimAM pratiSThita (vyavasthita)cha, dhimA pratiSThita nathI, chatai 54 sADI. " avadhi pratiSThita pRthvI" A prakAranuM je kathana karavAmAM AvyuM che te ratnaprabhA Adi pRthvIonI bahulatAne lIdhe karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke te pRthvIe te udadhi pratiSThita ja che. (4) pRthvI pratiSThita trasa sthAvara jIva--kAraNa ke hIndriyAdika jo pRthvI para ja vyavasthita hoya che. AkAza AdimAM pratiSThita parvata, vimAna Adi rUpa pRthvIomAM paNa pRthvItva sAmAnya hevAne kAraNe temAM pratiSThita (rahelA ) trasa jIvo paNa pRthvI pratiSThita ja zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 sughA TIkA sthA06 sU025 lokasthityAdinirUpaNam pRthivIpratiSThitAH sthAvarA bAdaravanaspatyAdayo jIvAH / mUkSmAH sthAyarAstu sakalalokapratiSThitA iti sthAvarapadenAtra bAdarA eva gRhyante iti bodhyam / iti caturtha sthAnam / tathA-ajIbA:-audArikAdi pudgalA jIvapratiSThitAH= jIveSu vyavasthitAH / ajIvAnAM jIvapratiSThitatvamaniyataM, jIvA pratiSThinatve. nApi bahutarANAM teSAM tadbhAvAditi paJcamaM sthAnam / tathA-jIvAH karmapati. SThitAH-karmasu-jJAnAvaraNIyAdiSu sthitAH vijJeyAH / karmapratiSThitabhinnA jIvAstu prAyo na santItyapi bodhyamiti SaSThaM sthAnam // su0 25 // jovAH karmapratiSThitAH' ityuktam , teSAM jIvAnAM gatyAdayo bhavanti, gatyAdayazca dikSaveveti dizo gatyAdIMzca prarUpayati-- mUlam--chadisAo paNNattAo, taM jahA,-pAINA 1, paDoNA 2, dAhiNA 3, uINA 4, uDDA 5, ahA 6 / chahiM disAhi jIvANaM gaI pavattai, taM jahA--pAINAe jAva ahAe / 1 / evagata devAdi trasa jIvoMkI avivakSA samajhanA cAhiye tathA-pRthivImeM pratiSThita sthAvara aisA jo kahA gayA hai, so isase bAdara vanaspatyAdi jIvahI grahaNa karanA cAhiye kyoMki sUkSma sthAvara to sakala lokameM pratiSThita haiM, ataH sthAvara padase yahAM bAdara sthAvarahI gRhIta hue haiM, aisA samajhanA cAhiye 4 jIvameM pratiSThita ajIva audArika Adi pudala 5 " ajIvameM pratiSThita jIva " aisA isaliye nahIM kahA gayA hai, ki bahuta se ajIva jIva dvArA apratiSThita hue bhI dekhe jAte haiM, aura karma pratiSThita jIva 6 jJAnAvaraNIya Adi karSoM meM sthita jIva ||mu0 25 / samajavA joIe. athavA vimAnagata devAdi trasajI nI avivekSA samajavI joIe. eTale ke temane pRthvI pratiSThita tramAM samAveza thavo joIe nahIM. "pRthvIpratiSThi sthAvara " evuM je kahevAmAM AvyuM che te kathana dvArA bAdara vanaspati Adi cha ja grahaNa karavA joIe. kAraNa ke sUkSama sthAvara te sakala lekamAM rahelA che. tethI sthAvara pada dvArA ahIM bAdara sthAvarane ja grahaNa karavA joIe. (5) jIvamAM pratiSThita ajIva-dArika Adi pagala ahIM "ajIvamAM pratiSThita jIva" A prakAranuM kathana karavAmAM AvyuM nathI. tenuM kAraNa e che ke ghaNuM ajI jIva dvArA apratiSThita rUpe paNa levAmAM Ave che. (6) karmapratiSThita jIva eTale ke jJAnAvaraNIya Adi karmomAM sthita jIva. e sU. 25 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mAgaI 2, vakaMtI 3, AhAre 4, buDDI 5, nibuDDI 6, viguThavaNA 7, gaipariyAe 8, samugghAe 9, kAlasaMjoge 10. daMsaNAmigame 11, NANAbhigame 12, jIvAbhigame 13, ajIvAbhigame 13 // evaM paMciMdiyatirikkhajoNiyANavi maNussANavi ||suu0 26 // chAyA-paD dizaH prajJaptAH, tadyathA-prAcInA?, pratIcInA2, dakSiNA3, udI. conA 4, UryA 5, adhaH 6 / paDUmirdigmirjIvAnAM gatiH pravartate, tadyathAprAcInayA yAvat adhaH / 1 / evam-AgatiH 2, vyutkrAntiH 3, AhAraH 4, vRddhiH 5, nirvRddhiH 6, vikriyA 7, gatiparyAyaH 8, samudghAtaH 9, kAlasaMyogaH 10, darzanAbhigamaH 11, jJAnAbhigamaH 12, jIvAbhigamaH 13, anIvAbhigamaH 14 / evaM paJcandriyatiyagponikAnAmapi manuSyANAmapi / / sU0 26 // TIkA--' chadisAo' ityAdi-- dizohi-pAcInA-pUrvA, pratIcInA=pazcimA, dakSiNA, udIcInA-uttarA, aA, adhazceti SaDU vodhyAH / AgneyaizAnavAyavyanaitAnAM catasRNAM vidizA tu vidiktvAt diktvenAgrahaNAt paDeva diza uktAH / athavA jIvAnAM gativyutkrA____ jIya karma pratiSThita hai, aisA kahA so isI jIvake sambandhako lekara aba sUtrakAra jana jIvoMkI jo gati hotI hai, vaha dizAoMmeMhI hotI hai, isa abhiprAya se unakI gatiyoMkA evaM dizAoMkI prarUpaNA karate haiM-'chadilAo paNNattAo' ityAdi sUtra 26 // TIkAtha-dizAe~ chaha kahI gaI haiM, jaise-prAcIna (pUrva)1 pratIcIna dakSiNa udIcIna uttara4 urca5 aura adhaH6 Agneya, aizAna yAyavya aura naiRtya ye cAra vidizAe~ haiM, ataH inakA grahaNa vidizA honeke kAraNa nahIM AgalA sUtramAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke jIva kapratiSThita che. jIvonI gati dizAomAM ja thAya che, tethI have sUtrakAra temanI gationI tathA dizAonI prarUpaNa kare che, "chahisAo paNNattAo" tyAhiNiu-zAmeDI cha(1) prAcIna (pU), (2) pratIthIna (pazcima), (3) dakSiNa, (4) jIthIna (uttara), (5) hiza! mana (6) apAhizA. izAna, agni, nitya ane vAyavya, e cAra vidizAo hevAthI temane ahIM grahaNa karavAmAM AvI nathI, te kAraNe pUrvAdi 6 dizAe ja ahIM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - - -- -- sudhA TIkA sthA06 sU026 jIvAnAM dizogatyAdIMzca nirUpaNam 345 tyAdayaH SaTsvedha dikSu bhavantIti SaD dizaH proktAH / yadvA-paTrasthAnakAnu. rodhena SaDeva diza uktAH / sampati gatyAdikaM prarUpayati-' chahiM disAhiM ' ityAdinA / jIvAnAm anuzreNigamanAt pUrvAdibhiH paibhirdigbhiH gatiH= utpattisthAnagamanaM pravartate bhavati // 1 // evam-jIvAnAm Agati-utpattisthAnAgamanaM SabhidigmiH pravartate / gatirAgatizceti dvayaM prajJApakApekSayA pUrvAdidizAzritaM bodhyam // 2 // tathA-vyutkrAntiH-utpattisthAnaprAptasya jIvasya utpattiH / sA'pi Rjugatau SaTsveva dikSu bhavati / / 3 // tathA AhAro'pi SaDhuA isaliye dizAe~ 6 hI kahI gaI haiM / athavA-jIvoM kI gati evaM vyutkrAnti Adi chaha hI dizAoM meM hotI hai isaliye chaha hI dizAe~ kahI gaI haiM / athavA-SaT sthAnaka ke anurodha se hI chaha dizAe~ kahI gaI haiM / aba gatyAdikakI prarUpaNA sUtrakAra karate haiM-"chahiM disAhiM " ityAdi jIvoM kI gati zreNike anusAra hotI hai isaliye ve pUrvAdi chaha dizAoM se hokara hI apane adhiSThita sthAna se utpatti sthAnake prati gamana karate haiM 1 isI prakAra se jIvoMkI Agati utpattisthAnake prati Agamana bhI chaha dizAoM se hI hotA hai / tAtparya yahI hai ki gati aura Agati ye donoM hI jIvoM kI prajJApaka sthAna kI apekSA se pUrvAdi dizAoM ke Azrita hotI haiM / tathA-vyutkrAnti-utpattisthAnameM prApta jIva kI utpatti bhI Rjugati ke hone para chaha hI dizA oMmeM hotI hai 3 tathA AhAra bhI chaha hI dizAoM se hotA hai 4 kahevAmAM AvI che. athavA-jInI gati ane vyutkAnti Adi 6 dizAemAM ja thAya che, te kAraNe dizAe cha ja kahevAmAM AvI che athavA che sthAnakane adhikAra cAlatuM hovAthI ahIM 6 mukhya dizAonuM ja thana karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra gati AdinI prarUpaNA kare che - " chahi disAhi" tyAhi jIvonI gati zreNi anusAra thAya che, tethI teo pUrvAda cha dizAemAM thaIne ja pitAnA adhiSita sthAnamAMthI utpattisthAna tarapha gamana kare che. 1 e ja pramANe jIvanI Agati -utpattisthAna tarapha Agamana paNa 6 dizAomAMthI ja thAya che. A kathananuM tAtparya e che ke jIvanI gati ane Agati A baMne prajJApaka sthAnanI apekSAe pUrvAdi dizAone Azrita hoya che. 2aa tathA vyutkAnti-utpattisthAnane prA. jIvanI te utpattisthAnamAM u5tti-paNa trAju gatinA chae dizAomAM ja thAya che. 3 sthA0-44 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 sthAnAGgasUtre bhireva digmirbhavati / yato jIvAH pUrvAdi digvyavasthitapradezAvagADhapudgalAneva spRzanti, spRSTAneva cAharantIti / / 4 // tathA-vRddhiH upacayaH SaD bhidigbhibhavati // 5 // evaM paidigAzritatvaM nivRddhayAdidhapi bodhyam / tatra-nirvRddhiHzarIrasya hAniH // 6 // vikriyA zarIrasya vaikriyakaraNam / / 7 // gatiparyAya: gamanamAtra na tu paralokagamanarUpaH, tasya gatyAgatizabde grahaNAt / / 8 // samughAtA-vedanAdikaH sptpkaarH||9|| kAlasaMyogaH samayakSetra AdityAdiprakAzasambandhalakSaNaH / AdityAdi prakAzasyaiva kAlaniyAmakatayA kAlatvaM bodhyam kyoMki jIva pUryAdi dizAoM ke byavasthita pradezoM meM avagADha hue pudgaloM kA sparza karate haiM aura spRSTa hue unhIM pudgaloM kA AhAra karate hai|4| tathA-vRddhi bhI-upacaya bhI chaha dizAoM se hotI hai 5 isI prakAra se nirvRddhi vikurvaNA AdikoM meM bhI SaTU digAzritatA jAnanI cAhiye / zarIra kI hAni kA nAma nirvRddhi hai / zarIra ko bhinna 2 rUpa meM pariNamAnA isakA nAma vikriyA hai 7 gatiparyAya-sAmAnya gamana kA nAma hai 8 / yahAM gatiparyAya se paraloka meM jo jIvakA gamana hotA hai vaha gRhIta nahIM huA hai kyoMki usakA to grahaNa gati aura Agati meM ho cukA hai| mUla zarIra ko na chor3akara AtmA ke kucha pradezoM kA zarIra se bAhara nikalanA isakA nAma samudghAtahai 9 aura yaha samudghAta vedanA samudghAta Adike bhedase 7 prakAra kA kahA gayA hai| samayakSetra meM manuSyakSetrameM-jo Aditya Adi ke prakAza kA samba. tathA AhAra paNa chae dizAomAMthI grahaNa thAya che, kAraNa ke jIva pUrvAdi dizAomAM rahelA pradezomAM avagADha thayelAM pune sparza kare che ane spaSTa thayelAM te pulone ja AhAra kare che. 4. tathA vRddhi (upacaya) paNa chae dizAomAMthI thAya che. pA e ja pramANe nivRddhi, vipharvaNA Adi paNa chae dizAone Azrita hoya che, ema samajavuM. zarIranI hAninuM nAma nivRddhi che . 6. zarIrane judA judA rUpe pariNumAvavuM tenuM nAma vikriyA che. | 75 gatiparyAya-sAmAnya gatinuM nAma gatiparyAya che. ahIM "gatiparyAya " pada paralekamAM jIvana gamananuM vAcaka nathI, kAraNa ke tenuM te gati ane AgatimAM grahaNa thaI cukayuM che. mULa zarIrane choDayA vinA AtmAnA keTalAka pradezane bahAra kADhavA tenuM nAma samudughAta che. te samuddaghAtanA vedanA samuddaghAta Adi sAta prakAra kahyA che. lA samayakSetramAM-manuSyakSetramAM je sUrya AdinA prakAzane saMbaMdha che, te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU026 jIvAnAM dizogatyAdIMzca nirUpaNam 347 // 10 // darzanAbhigamaH-darzanam-sAmAnyagrAhI bodhaH, tacceha-guNamatyayAvadhyAdipratyakSarUpam , tena abhigamAvastunaH paricchedaH, tasya abhigamaH=mAptirvati // 11 // jJAnAbhigamaH-jJAnaMmatyAdi lakSaNaM, tena tasya vA abhigamaH // 12 // jIvAbhigamaH-jIvAnA-prANinAm abhigamo gunnprtyyaaydhyaadiprtyksstH||13|| ajIvAbhigamaH-anIvAnAM-pudgalAstikAyAdInAm abhigamaH paricchedo guNapratyayAvadhyAdi pratyakSataH // 14 // iti / evam-amunA prakAreNa-yathA jIvAnAM SabhirdigbhiH gatyAdIni bhavanti tathaiva-caturviMzatidaNDakeSu paJcendriyatiryagyondha hai vaha kAla saMyoga hai yahAM kAla kA niyAmaka hone se Aditya Adi ke prakAza ko hI kAla kaha diyA gayA hai 10 sAmAnya ko grahaNa karanevAlA jo bodha hai usakA nAma darzana hai vaha darzana yahAM guNapratyaya jo abadhi Adi pratyakSa haiM tadrUpa liyA gayA hai isa darzana se jo vastu kA pariccheda hai vaha athavA isakI jo prApti hai yaha darzanAbhigama hai 11 matyAdi rUpa jJAna se jo abhigama hai vaha athavA matyAdi rUpa jJAna kA jo abhigama prApti hai vaha jJAnAbhigama hai 12 jIvoM kA jo guNa pratyaya avadhi Adi pratyakSa se pariccheda hotA hai vaha jIyAbhigama hai 13 pudgalAstikAya AdikoM kA jo guNa pratyaya avadhi Adi pratyakSa se pariccheda jJAna hotA hai vaha ajIcAbhigama hai 14 isa taraha se jaise jIvoM kI chaha dizAoM se ye gatyAdika vastue~ hotI haiM usI taraha se cauvIsa daNDakoM meM paJcendriya tiryazca yonikoM kI chaha dizAoM kALasaMga che. Aditya Adi dvArA ja kALanuM niyamana thatuM hovAthI ahIM Aditya AdinA prakAzane ja kALarUpe prakaTa karavAmAM Avela che. 10 sAmAnyane grahaNa karanAra je bedha che, tenuM nAma darzana che. te darzanane ahIM guNapratyaya avadhi Adi pratyakSa rUpe grahaNa karavAmAM Avela che. te darzana dvArA vastune je paricheda (baMdha) thAya che tene athavA tenI je prApti che tenuM nAma darzanAbhigama che. 11 matijJAna Adi rUpa jJAna vaDe je abhigama thAya che tene athavA matijJAna Adi rUpa jJAnane je abhigama (prApti) thAya che tene jJAnAbhigama kahe che. 5 12. guNapratyaya avadhi Adi pratyakSa vaDe jIvane je pariccheda (baMdha) thAya che tenuM nAma jIvAbhigama che. 13 muklAstikAya Adikene guNapratyaya avadhi Adi pratyakSa vaDe je pariccheda (bedha-jJAna) thAya che tenuM nAma ajavAbhigama che. 14 A rIte jema jIvanI gati Adi uparyukta vastuo chae dizAmAM thAya che, e ja pramANe vIsa daMDakanA jIvomAMnA paMcendriya tiryacanikanI gati zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 sthAnAGgasUtre nikAnAM SabhirdigbhirgatyAdIni bhavanti, manuSyANAmapi paDbhidigbhirgatyAdIni bhayantIti / nArakAdayo dvAviMzatidaNDakagatA jIvAstu SaDbhirdigbhirgatyAdimanto na bhavanti / tathAhi-nArakAdInAM dvAviMzatenIvavizeSANAM tu nArakadeveSu utpattyabhAyAt UrdhvAdhodizau Azritya gatyAgatyorabhAvaH / tathA-guNapratyayAvadhilakSaNapratyakSarUpA darzanajJAnajIvAjIvAbhigamA api teSAM na bhavanti / bhavapatyayAvadhipakSetu nArakajyotiSkAstiryagayadhayaH, bhavanapativyantarA kavidhayaH, caimAnikAstvadho'vadhayaH, zeSAstu niravadhayo bodhyAH // itiH 0 26 // se gatyAdika vastue~ hotI haiM manuSyoM kI bhI chaha dizAoM se ye gatyAdika vastue~ hotI haiM / parantu jo nArakAdi 22 daNDakagata jIya haiM ve chaha dizAoM se gatyAdivAle nahIM hote haiM kyoMki 22 jIya vizeSa rUpa nAraka AdikoM kA nAraka devoM meM utpatti kA abhAva rahatA hai isaliye UrdhvadizA aura adho dizA ko Azrita karake gati aura Agati kA abhAva hai nAraka marakara dvitIya bhava meM nAraka aura deva nahIM hotA hai aura deva marakara anantara bhava meM dvitAya bhava meM deva evaM nAraka nahIM hotA hai / tathA guNa pratyaya-tapasyAdi janya ava. vijJAna avadhidarzana jIvAbhigama aura ajIvAbhigama ye saba bhI unake nahIM hote haiM parantu bhavapratyaya avadhipakSameM to nAraka evaM jyotiSka tiryagayadhivAle hotehaiM bhavana pati aura vyantara Urya avadhighAle hotehaiN| adhika vastuo chae dizAmAMthI thAya che. manuSyanI gati Adika vastuo paNa chae dizAmAMthI thAya che. paraMtu nAraka Adi 22 daMDakagata jIve che e dizAomAM gati AdivALAM hatA nathI, kAraNa ke te 22 prakAranA jIva vizeSa rUpa nAraka Adikene nArake ane dezamAM utpattine abhAva rahe che. te kAraNe te chomAM udarvadizA ane adhodizA taraphanI gati ane Aga tine abhAva rahe che. nAraka jIva tenuM narakagatinuM AyuSya pUruM karIne tyAra pachInA bhavamAM nAraka rUpe ke deva rUpe utpanna thato nathI, ane deva paNa tenuM devalokanuM AyuSya pUruM karIne pachInA bhavamAM deva athavA nAraka rUpe utpanna thatuM nathI. tathA temanAmAM guNapratyaya (tapasyAdi janya) avadhijJAna, avadhidarzana, chapAbhigama ane achavAbhigamane sadUbhAva hote nathI. paranta bhavapratyaya avadhinI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te nAraka ane jyotiSka tiya avadhivALA hoya che, bhavanapati ane vyantara urva avadhivALA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU027 saMyatamanuSyANAm AhAragRhaNAgRhaNakAraNam 349 matuSyANAmajIvAbhigamaH prokta iti manuSyaprastAvAt samprati saMyatamanuSyANAm AhAragrahaNAgrahaNakAraNAni pAha mUlam-chahiM ThANehiM samaNe NigaMthe AhAramAharamANe NAikamai, taM jahA- beyaNe veyAvacce 2 IriyaTTAe 3 ya saMjamahAe / taha pANavattiyAe / chaThaM puNa dhammaciMtAe 6 // 1 // chahi ThANehi samaNe NiggaMthe AhAraM vocchidamANe NAikkamai, taM jahA--Ayake 1 upasagge 2, titikkhaNe bamaceraguttIe 3 // pANidayAtava 5 heuM; sarIrakuThacheyaNaTAe 6 // 1 // sU0 27 // ___ chAyA-paimiH sthAnaH zramaNo nirgranthaH AhAramAharan nAtikAmati, tadyathA-vedanAvaiyAvRtye 2 ryArthAya 3 ca saMyamArthAya 4 / tathA prANavRttaye 5 SaSThaM punardharmacintAyai 6 // 1 // SabhiH sthAnaH zramaNo nirgranthaH AhAraM vyucchi. ndan nAtikrAmati, tadyathA-AtaGke 1 upasarge 2 titikSaNe brahmacaryagupteH 3 / prANidayA tapo 5 hetoH zarIravyucchedanArthAya 6 // 1 // sU0 27 // TIkA-'chahiM ThANehiM ' ityAdi zramaNo niryanthaH SabhiH sthAnaH kAraNaiH AhAram Aharan=bhuJjAno nAtievaM vaimAnika deva adho avadhivAle hote haiM tathA inase bAkI bace hue jIva avadhirahita hote haiM // sU0 26 // manuSyoM ko ajIvAbhigama kahA gayA hai so isI manuSya ke prastAva ko lekara aba sUtrakAra saMyata manuSyoM ke AhAra grahaNa aura AhAra agrahaNa ke jo kAraNa haiM unakA kathana karate haiM___ "chahiM ThANehiM samaNe NiggaMthe' ityAdi sUtra // 27 // TIkArtha-chaha kAraNoM se AhAra ko grahaNa karane vAlA zramaNa nindha hoya che ane vaimAnika de adhe avadhivALA hoya che. bAkInA che avadhi 2Dita DAya che. // sU. 26 // AgalA sUtramAM ja manuSyane ajIvAbhigamavALA kahevAmAM AvyA che. tethI e ja manuSyanA prastAva sAthe susaMgata evA saMyata manuSyanA AhAra grahaNa ane AhAra agrahaNanA je kAraNo che temanuM sUtrakAra have nirUpaNa 42 cha. " chahiM ThANehi samaNe NiggaMthe " tyAha sUtrArtha--nIce darzAvelA cha kAraNethI AhAra grahaNa karanAra zramaNa nigraMtha jinAjJAnuM ullaMghana karanAra gaNAtuM nathI, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sthAnAGgasUtre krAmati nollaGghayati jinAjJAm / tAni sthAnAnyAha gAthayA-tadyathA-vedanAvai. yAvatye-vedanA kSudvedanA, vaiyAvRttyaM guruzuzrUSA vedanA ca vaiyAvRtyaM ceti samAhAraH, tasmin , kSuvedanArUpe gurvAdiGayAvRttyarUpe ca kAraNadvaye sati AhAramA. harana nirgrantho jinArtA nAtikAmati / 1 / 2 // tathA-IryArthAya-I-gamana, tadarthAya tadvizuddhayartham / bubhukSito hyazakto bhavati / na cAzakta IyAvizuddhi kartuM zaknotIti bhAvaH // 3 // ca-punaH saMyamArthAya-saMyamA=pRthivIkAyAdibhedaiH saptadaza vidhaH, tasya arthAya-tanimittam // 4 // tathA-prANavRttaye prANAH ucchvAjinAjJAkA ullaGghana nahIM karatA hai ve chaha kAraNa aise haiM eka vedanA aura dUsarA vaiyAvRtya 2 jaba kSudhA vedanA rUpa kAraNa upasthita hotA hai taba zramaNa nirgrantha usakI upazAntike nimitta AhAra grahaNa karatA hai isa sthitimeM vaha jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotAhai / isI prakAra guru kI zuzrUSA (sevA) karane rUpa vaiyAvRtti rUpa kAraNa jaba upasthita ho jAtA hai taba vaha yadi AhAra ko grahaNa karatA hai taba bhI vaha jinAjJA kA virAdhaka nahIM hai isI prakAra jaba IryApatha kI vizuddhi hone rUpa kAraNa upasthita ho jAtA hai taba bhI yadi vaha zramaNa nirgrandha AhAra grahaNa karatA hai to vaha jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai kyoMki jo bubhuH kSita (bhUkhA) hotA hai vaha azakta ho jAtA hai azakta se IryApatha kI vizuddhi yathAvat ho nahIM sakatI hai ataH usa IryApatha kI vizuddhi karane ke liye yadi vaha AhAra letA hai to jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai isI prakAra yadi zramaNa nirgrantha pRthivIkAyAdika kI rakSA karane rUpa 17 prakAra ke saMyama ke nimitta AhAra grahaNa karatA hai to (1) vedanA--jyAre sudhAvedanA rUpa kAraNa upasthita thAya che tyAre tenA upazamanane mATe AhAra grahaNa karatA sAdhu jinAjJAne virAdhaka gaNAto nathI. (2) yAvRtya--gurunI zuzrUSA 425 / 35 41271 nyAre sthita thAya, tyAre je te AhAra grahaNa kare te jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. (3) IryApathanI vizuddhi rUpa kAraNa jyAre upasthita thAya tyAre paNa je te zramaNa nigraMtha AhAra grahaNa kare che te paristhitimAM paNa te jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI, kAraNa ke je sAdhu bhUkhe hoya che te azakta banI javAne kAraNe IryApathanI vizuddha yogya prakAre jALavI zakatuM nathI. tethI A IryApathanI vizuddhi karavAne nimitte je te hAra le te jinAjJAnuM ullaMghanakartA gaNAtuM nathI. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU027 saMyatamanuSyANAm AhAragRhaNAgRhaNakAraNam 351 sAdayaH, teSAM vRttiH sthitistasyai-mANadhAraNArthamityarthaH // 5 // SaSThaM sthAna punaH dharmacintAyai-dharmacintanAtha = sUtrAthAMnucintanAdi lakSaNa - zubhacittama NidhAnArthamiti 6 / ebhiH paDbhiH kAraNairAhAramAharatAM sAdhUnAM jinAjJAvirAdhanA nAstIti / tathA-zramaNo nirgranthaH SabhiH sthAnaH AhAraM vyucchindan=parityajana jinAjJAM nAtikrAmati / tAni sthAnAnyAha-tadyathA-AtaGke-jvarAdau / 1 / jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai isI prakAra se yadi zramaNa nirgrantha ucchvAsa Adi rUpa prANoM kI rakSA ke nimitta AhAra grahaNa karatA hai to yaha jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai isI prakArase yadi vaha zramaNa nirgrantha dharmacintana ke nimitta-mUtrArtha ke cAra 2 vicAra karane rUpa zubhacitta praNidhAna ke nimitta yadi AhAra grahaNa karatA hai to vaha jinAjJA kA virodhaka nahIM hotA hai isa prakAra ke ina 6 kAraNoM ko lekara AhAra ko grahaNa karane vAle sAdhujanoM meM jinAjJA kI virA. dhakatA nahIM AtI hai| isI prakAra se 6 kAraNoM ko lekara yadi zramaNa nirgrantha AhAra kA parityAga kara detA hai to bhI usameM jinAjJA kI virAdhakatA nahIM AtI hai-ve 6 kAraNa ye haiM-yadi zramaNa nirgrantha jvarAdi avasthAcAlA ho gayA ho to usa sthiti meM yadi vaha AhAra nahIM letA hai to vaha jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai 1 yadi deva pRthvIkAyAdikanI rakSA karavA rUpa 17 prakAranA saMyamane nimitta Aha 2 grahaNa karanAra zramaNa nigraMtha paNa jinAjJAne virAdhaka gaNAto nathI. (5) ucalDravAsa Adi rUpa prANanI sthiti nimitte AhAra grahaNa karanAra zramaNa nigraMtha paNa jinAjJAne virAdhaka thato nathI. (6) je te zramaNa nigraMtha dharmacintanane nimitta-sUtrArthane vAraMvAra vicAra karavA rUpa zubha cittapraNidhAnane nimitte-AhAra grahaNa kare te paNa te jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. A prakAranA A 6 kAraNone lIdhe AhAra grahaNa karanAra sAdhune jinAjJAna virAdhaka gaNAtA nathI. e ja pramANe nIce darzAvelAM cha kAraNone lIdhe je kaI zramaNa nigraMtha AhArano parityAga karI nAkhe te tene paNa jinAjJAne virAdhaka gaNI zAta nathI-- je kaI zramaNa nigraMtha javara AdithI pIDAtA hoya te evI pari sthatimAM je te AhAra leve baMdha karI de te tene jinAjJAne virAdhaka gaNAto nathI. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 sthAnAGgasUtre upasarge devamanuSyAdijanite upadrave / 2 / tathA-brahmacaryagupteH titikSaNe adhisahane ca, AhAratyAge hi brahmacarya surakSitaM bhavatIti bodhyam / 3 / tathA-prANidayAtapohetoH-prANidayA pRthivyAdi jIvarakSA, tapaH anazanAdikaM dvAdaza vidham , tayorhetoH-pANidayAnimittaM taponimittaM cetyarthaH / 4 / 5 // tathA-zarIravyavacche. danArthAya zarIrasya vyavacchedanaM tyAgaH-bhaktamatyAkhyAnAdirUpaH, tadarthAya-tanibhittam AhAraM parityajana jinAjJAvirAdhako na bhavatIti SaSThaM sthAnam ||suu027|| manuSya Adi kRta upasargoM yukta ho jAtAhai to aisI sthiti meM AhAra kA parityAga karane vAlA zramaNa nindha jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai 2 brahmacarya kI rakSA karane ke nimitta yadi vaha AhAra kA parityAga kara detA hai to vaha jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai kyoMki kucha samaya ke liye kiyA gayA AhAra kA parityAga brahmacarya kA rakSaka mAnA gayA hai prANiyA pRthivyAdika jIyoM kI rakSA ke hetu evaM anazana Adi 12 prakAra ke tapoM ke AcaraNa ke nimitta yadi vaha zramaNa nirgrantha AhAra kA parityAga kara detA hai to vaha jinAjJA kA cirAdhaka nahIM hotA hai isI prakAra se vaha yadi bhakta pratyAkhyAnAdi (saMthArA) rUpa viziSTa tapasyA ke nimitta AhAra kA parityAga kara detA hai to vaha jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai isa prakAra ke ina 6 kAraNoM ke nimitta AhAra kA parityAga karane vAlA zramaNa nindha jinAjJA kA virAdhaka nahIM hotA hai / sU0 27 / / - je kaI zramaNa nigraMtha para deva, manuSya Adi kRta upasargo AvI paDe, te evI paristhitimAM je te AhArano parityAga karI nAkhe te tene jinAjJAnuM ullaMghana karanAre gaNI zakAya nahIM. brahmacaryanI rakSA nimitte AhArane parityAga karI nAkhanAra zramaNa paNa jinAjJAne virAdhaka gaNAtA nathI, kAraNa ke amuka samaya paryantanA AhAranA tyAga dvArA brahmacarya vratanI rakSA thAya che, evuM mAnavAmAM Ave che. (4) prANidayA-pRthvIkAya Adi nI rakSAnA hetuthI ane (5) anazana Adi 12 prakAranA tapanA AcaraNane nimitta AhArane parityAga karanAra sAdhu paNa jinAjJAne virAdhaka gaNAtuM nathI. (6) bhaktapratyAkhyAna (saMthAre) Adi rUpa viziSTa tapasyAne nimitte AhArane parityAga karanAra zramaNa nirgathe paNa jinAjJAne virAdhaka gaNAtA nathI. A prakAranA cha kAraNane nimitte parityAga karanAra sAdhu jinAjJAne virAdhaka banatuM nathI. sU. 27 che zrI.sthAnAMgasUtra:04 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 6 sU0 28 unmAdasthAnanirUpaNam 353 anantaramane zramaNasyAhAragrahaNAgrahaNakAraNAni abhihitAni, samprati zramaNAdayo'nucitakAriNa unmattA bhavantItyunmAdasthAnAnyAha __ mUlam--chahiM ThANehiM AyA ummAyaM pAuNejA, taM jahA-- arahaMtANamavaNaM vayamANe 1, arahaMtapaNNattassa dhammassa ayaNNaM vayamANe 2, AyariyauvajjhAyANamavaNNaM vayamANe 3, cAuvvannassa saMghassa avaNNaM vayamANe 4 jakkhAveseNa ceya 5, mohaNijassa ceva kammassa udaeNaM 6 // sU0 28 // ___ chAyA-SabhiH sthAnairAtmA unmAdaM prApnuyAt , tadyathA-arhatAmavarNa vadan 1, arhatprajJaptasya dharmasya avarNa vadan 2, AcAryopAdhyAyAnAmarNa vadan 3, cAtuvarNyasya saMghasya avarNa vadana 4, yakSAvezena caiva 5, mohanIyasya caiva karmaNa udayena 6 // sU0 28 // TIkA--' chahiM ThANehiM ' ityAdi-- AtmA-jIvaH SaDbhiH sthAnaH unmAdam-unmattatAM prApnuyAt / tAnyeva sthAnAnyAha-tadyathA-arhatAm avarNam azlAghAm - aspRhaNIyatAM nindA vA vadana-bruvANaH, unmAdaM prApnuyAt 1 / evam-ahatpajJasya-dharmasya 2, AcAryoM_isa prakAra se isa Upara ke sUtra meM zramaNako AhAra lene aura na lene ke kAraNoM ko dikhAyA aba mUtrakAra jina kAraNoM se anucitta kArya karanevAle zramaNajana unmatta (pAgala ) hote haiM una unmAda hone ke kAraNoM kA kathana karate haiM___ "charhi ThANehiM AyA ummAyaM pAuNejjA" sUtra 28 // TIkArtha-chaha kAraNoMse AtmA jIva unmAdako-unmattatA ko prApta karatA hai ve chaha kAraNa isa prakAra se haiM-ahantoM kA avarNavAda karanA 1 arhanta bhagavantoM kI azlAghA-aspRhaNIyatA athavA niMdA karanevAlA uparanA sUtramAM zramane AhAra grahaNa karavAnA tathA AhArane pari. tyAga karavAnA kAraNe batAvavAmAM AvyAM. have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke kayAM kayAM anucita kAryo karanAra zramaNa nirgatha unmatta ( pAgala) mI taya che. " chahi ThANehi AyA ummAyaM pAuNejjA" tyAha TIkAtha-AtmA (jIva) nIcenAM cha kAraNone lIdhe unmAdane prApta kare che. (1) ahaMta bhagavAnane avarNavAda karavAthI eTale ke temanI azlAghA sthA0-45 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 sthAnAGgasUtre pAdhyAyAnAM 3, sAdhusAdhvIzrAvakazrAvikArUpacaturvidhasaMghasya 4 ca avarNavadan unmAdaM prApnuyAt 4 | unmAdava mahAmithyAtvarUpaH, sa ca arhadAdInAmavarNa - vadato bhavatyeva / yadvA-unmAdo = vAtula, sa ca arhadAvavarNava tRNAM kupitazAsanadevatAbhAvAdbhavatyeveti bodhyam / iti sthAnacatuSTayam / tathA - yakSAvezena= nimittAntaraprakupita devAdhiSThitatayA unmAdaM prApnuyAditi paJcamaM sthAnam / jIva unmAdako prApta karatA hai ? aisA jIva unmatta hue kI taraha mAnA jAtA hai isI prakAra se jo jIva arhatprajJapta arhanta bhagavanta dvArA kathita dharmakA zruta cAritrarUpa dharmakA avarNavAda karatA hai baha unmAdako prApta karatA hai 2 AcArya upAdhyAya kA jo avarNacAda karatA hai yaha unmAda ko prApta karatA hai 3 sAdhu, sAdhvI, zrAvaka evaM zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kA jo avarNabAda karatA hai vaha unmAda ko prApta karatA hai 4 unmAda mahAmidhyAtva rUpa hotA hai ataH yaha unhIM jIvoM ko hotA hai jo arhanta AdikoM kA avarNavAda karate haiM athavA unmAda zabda kA artha vAtulatA bhI hotA hai citta kI asthiratA rUpa hotA hai -yaha arhat AdikoM ke avarNavAda ko kahane vAle jIvoM ko kupita hue zAsana devoM ke prabhAva se ho hI jAtA hai isa prakAra ke unmAda hone ke ye cAra kAraNa haiM tathA pAMcavAM kAraNa yakSAveza hai- nimittAntara se kupita hue deva se adhiSThita hone ke kAraNa jIva unmAda dazA athavA niMdA karavAthI jIva unmAdane prApta kare che. athavA evA jIvane unmatta nevA ( pAgala the| ) mAnavAmAM Ave che. (2) meM lava saI to dvArA prarUpita zruta cAritrarUpa dharmanA avavAda kare che te paNa unmAdane prAsa kare che. (3) je jIva AcAya ke upAdhyAyane avaSNuvAda kare che te pazu unmAdane prApta kare che. (4) sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikA rUpa catudhi saMghane avarNavAda karanAra jIva paNa unmAdane prApta kare che. unmAda mahA mithyAtva rUpa hAya che, tethI tenA sadbhAva evAM jIveAmAM ja rahe che ke adbhuta AdinA aNuvAda karatA hAya che. athavA unmAda zabdanA atha khakavATa paNa thAya che ane te cittanI asthiratA rUpa hoya che, arhata AdinI niMdA karanAra jIveA para zAsana devA kupita thaine temanI A prakAranI kurdazA karI nAkhe che. A prakAre unmAdanA cAra kAraNeAnuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra pAMcamAM kAraNanu kathana kare che-yakSAveza-kAI paNa kAraNe kApAyamAna thayelA devathI adhiSThita thavAne kAraNe zarIramAM devane praveza je zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 sughA TIkA sthA06 sU0 29 SaDvidhapramAdanirUpaNam tathA-mohanIyasya karmaNa udayena-mithyAtvavedazokAdirUpamohanIyakarmaNa udayAvalikAyAM pravezena unmAda prApnuyAditi SaSThaM sthAnam // su0 28 // yatronmAdastatra pramAdo'pi tiSThatyeveti pramAdasya SaD vidhatvamAha mUlam-chavihe pamAe paNNatte, taM jahA-majappamAe 1, NiddappamAe 2, visayappamAe 3, kasAyappamAe 4, jUyappamAe 5, paDilehaNApamAe 6 // sU0 29 // chAyA-pavidhaH pramAdaH prajJaptaH, tadyathA-madyapramAdo 1 nidrApramAdo 2 viSayapramAdaH 3 kaSAyapramAdo 4 dyUtapramAdaH 5 pratilekhanApramAdaH 6 ||suu029|| ko prApta kara letA hai yaha bAta to pratyakSa hI hai / tathA unmAda hone kA chaThA kAraNa mohanIya karma kA udaya hai jIva ko jaba viziSTAvasthA meM mithyAtva veda zoka Adi ke rUpa meM mohanIya karma kA udaya hotA hai taba jIya unmAda kI avasthA ko prApta karatAhai isa prakAra ke ye 6 kAraNa jIca ko unmAda avasthA kI prApti karAte haiM yaha prakaTa kiyAhai ||suu028|| jahAM unmAda hotA hai vahAM pramAda bhI hotA hI hai isaliye aba sUtrakAra pramAda kI SaT prakAratA kA nirUpaNa karate haiM 'chabdhihe pamAe paNNatte' ityAdi sUtra 29 // TIkArtha-pramAda 6 prakArakA kahA gayAhai jaise-madyapramAda1 nidrA pramAda 2 viSaya pramAda 3 kaSAya pramAda 4 dyUtapramAda 5 aura pratilekhanApramAda 6 thavAne kAraNe unmAda dazAne prApta kare che, A vAtane te ghaNA lokone pratyakSa anubhava thatuM hoya che. (6) mohanIya karmanA udayathI paNa jIva unmAda dazA prApta kare che. jIvane jyAre viziSTAvasthAmAM mithyAtva, veda, zeka Adi rUpe mohanIya karmane udaya thAya che tyAre paNa jIva unmAdanI avasthAne prApta kare che. A prakAranA 6 kAraNane lIdhe jIva unmAdanI avasthAne prApta kare che, ema samajavuM. je sa. 28 | jyAM unmAda heAya che tyAM pramAda paNa hoya che ja. tethI have sUtrakAra pramAdanA 6 prakAranuM nirUpaNa kare che. " chavihe pamAe paNNatte" tyAha pramAnA nAya pramANe 6 52 cha-(1) bhopramAda, (2) nidrApramA, (3) viSayamA, (4) 4AyamA, (5) dhUtaprabhA mane (6) prati zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 sthAnAGgasUtre TIkA-'chabihe ' ityAdi pramAdaH-sadupayogAbhAvaH, sa ca pabidhaH prajJaptaH tadyathA-madyamamAdaH-madha= madajanakaM murAdikaM tadeva pramAdakArakatvAt pramAdaH / athavA-madhapAnajanitaH pramAdo madyapramAdaH / uktaM ca-- " cittabhrAnti yate madyapAnAcitte bhrAnte pApacaryAmupaiti / pApaM kRtvA durgatiM yAnti mUDhAH, tasmAnmadha naiva deyaM na peyam ||1||iti|1| tathA-nidrApramAdaH-nidrArUpaH pramAdaH nidrAjanitaH pramAdo vA / sadupayoga ke abhAva kA nAma pramAda hai yaha pramAda madyapramAda Adi ke bheda se 6 prakAra kA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai-madajanaka jo surA zarAya Adika haiM ve hI pramAda kAraka hone se pramAda rUpa kaha diye gaye haiM athavA madya ke pAna se janita jo pramAdahai yaha madyapramAdahai / kahA bhIhai-"cittabhrAntirjAyate madyapAnAt" ityaadi| madyapAna se jIyoM ke citta meM bhrAnti asAvadhAnatA A jAtI hai isa bhrAnti se jaba citta bhrAnta ho jAtA hai to phira usa meM pApa hI pApa karane kI vicAra dhArA uThane lagatI hai / vaha pApa karake durgati meM jAtA hai / isaliye madya na kisI ko denA cAhiye aura na use pInA hI caahiye| aisA yaha prathama sthAna hai| dvitIya sthAna nidrApramAda rUpa hai nidrA svayaM pramAda hai athavA nidrA se utpanna jo pramAda hai vaha nidrApramAda hai / kahA bhI hailekhanA pramAda, sadupayoganA abhAvanuM nAma pramAda che. te pramAdanA madyapramAda Adi 6 prakAra kahyA che. madajanaka je surA (zarAba) Adi che teo pramAdakAraka hovAthI temane pramAdarUpa kahevAmAM AvyA che. athavA madirApAna karavAne lIdhe janita je pramAda che tenuM nAma madyapramAda che. kahyuM paNa che ke " cittabhrAnti rjAyate madyapAnAt " chatyAha madyapAna karavAthI madyapAna karanari jInA cittamAM brAntiasAvadhAnatA AvI jAya che. A brAti dvArA jyAre citta brAnta thaI jAya che, tyAre jIvane pApa kRtyo karavAnA ja vicAro AvavA lAge che, tethI te jIva pApa ka karIne durgatimAM jAya che. te kAraNe keIne madirA ApavI joIe paNa nahIM ane pote paNa tenuM sevana karavuM joIe nahIM. A prakAranuM A para sthAna (4 / 25 ) sama.. have nidrApramAda rUpa bIjA sthAnanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 sU0 29 SaDvidhapramAdanirUpaNam 357 ___ uktaM ca-"nidrAzIlo na zrutaM nApi vittaM, lavdhu zakto hIyatecaiva tAbhyAm ( zrutavittAbhyAm ) / ___jJAna dravyAbhAvato duHkhabhAgI, lokadvai tesyAdato nidrayA'lam" // 1 // iti // 2 // tathA-viSayapramAdaH-viSayAH-zabdAdayaH, tadrUpaH pramAdaH, tajanito yA pramAdaH / uktaM ca--- " viSayavyAkulacitto, hitamahitaM vA na vetti janturayam / tasmAdanucitacArI, carati ciraM duHkhakAntAre " // 1 // iti // 3 // " nidrAzIlo na zrutaM nApi vittaM " ityAdi nidrAzIla prANI zruta kI aura vitta dravya kI kamAI se vaMcita rahatA hai ina zruta aura vitta ke abhAva se vaha sadA duHkhI kA duHkhI hI banA rahatA hai isaliye isa nidrA ko jIta kara jo apane vaza meM kara lete haiM ve dhanya haiM / / zabdAdi viSaya rUpa jo pramAda hai vaha athavA zabdAdi janita jo pramAda hai vaha viSaya pramAda hai / kahA~ bhI hai " viSaya vyAkula citto" ityAdi / japa yaha prANI viSayoM se vyAkula ho jAtA hai taba apane hita aura ahita kI pahicAna nahIM kara pAtA hai / aise vaha anucitta kAmoM ko karanevAlA jIva bahuta kAla taka isa saMsAra rUpI gahanavana meM paribhramaNa krtaahai| usase vaha aise kAma karate hue kabhI pAra nahIM ho paataahai| nidrA pite ja pramAda rUpa che. athavA nidrAjanita je pramAda che tenuM nAma nidrAmA cha. yuM 54 che " nidrAzIlo na zruta nApi vitaM " tyAha nidrAzIla jIva zratanI ane dhananI prAptithI vaMcita rahe che. ane zrata ane dhananA abhAvathI te sadA duHkhamAM ja sabaDayA kare che. tethI A nidrAne jItI lenAra athavA tene AdhIna nahI thanAra jIva dhanya che. have viSayapramAdanuM svarUpa samajAvavAmAM Ave che-zabdAdi viSayarUpa pramAda che tene viSayapramAda kahe che. athavA zabdAdi janita je pramAda che tara viSayaprabhA 43 . 5 che , " viSayavyAkulacitto" yA jyAre jIva viSayamAM lIna thaI jAya che tyAre te potAnuM hita zemAM che ane ahita zemAM che te samajI zakato nathI. tethI te anucita kAryo karyA kare che. tene lIdhe te dIrghakALa sudhI A saMsAra rUpa gahana vanamAM paribhramaNa karyA kare che. ane te A saMsAra sAgarane pAra karavAne kadI samartha thato nathI. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre kapAyapramAda:-kaSAyAH krodhAdayaH, tadrUpastajanito vA pramAdaH / uktaM ca-" cittaratnamasaMkliSTamAntaraM dhanamucyate / yasya tanmuSitaM doSai (krodhAdirUpai) stasya ziSTA (avaziSTAH) vipa ttayaH iti // 4 // tathA-dhUtapramAdaH-cUta-prasiddha, tadrUpastajjanito kA pramAdaH / uktaMcAtra-" dyUtAsaktasya sacittaM, dhanaM kAmAH suceSTitam / nazyantyeva paraM zIrSa, nAmApi ca vinazyati // 1 // iti 5 // ___ kaSAya rUpa pramAda kaSAya pramAda hai athavA krodhAdi kaSAyoM se janya jo pramAda hai vaha kaSAya pramAda hai| kahA bhI hai "cittaratnamasaMkliSTaM" ityaadi| kaSAyoM se asaMkliSTa jo citta hai vahI eka Antara ratna kahA gayA hai / jisakA yaha citta rUpI ratna kaSAya rUpa doSoM se curAliyA gayA hai usake pAsa duniyA bhara kI vipattiyAM AtI rahatI haiM aura use duHkhita kiyA karatI haiN| ___ dyUta juvA khelanA rUpa jo pramAda hai vaha dyUtapramAda hai athavA dyUta se janya jo pramAda hai vaha dyUta pramAda hai / kahA bhI hai-tAsaktasya saccittaM" ityaadi| ___ dyUtakrIDA meM Asakta hue prANI kA citta, dhana, kAma zubhaceSTAyeM have kaSAya pramAdanuM svarUpa spaSTa karavAmAM Ave che-kaSAya rUpa je pramAda che tenuM nAma kaSAya pramAda che. athavA krodhAdi kaSAyathI janita je pramAda che tenuM nAma kaSAya pramAda che. kahyuM paNa che ke " cittaratnamasaMkliSTaM " tyAha kaSAyathI asaMkilaSTa (rahita) je citta che, tene ja eka Antara ratna rUpa kahyuM che. jenuM te citta rUpI ratna kaSAya rUpa de dvArA cerI levAmAM athavA khUMcavI levAmAM AvyuM che evA jIvanI pAse duniyAbharanI vipattio AvatI rahe che ane tene dukhita karyA kare che. have ghatapramAdanuM svarUpa prakaTa karavAmAM Ave che. ghata ( jugAra) ramavA 35 je pramAda che tenuM nAma dhRtapramAda che. athavA dhRtathI janya je pramAda che tenuM nAma ghatapramAda che. kahyuM paNa che ke : " tAsaktasya saccittaM " tyaadhRtakriyAmAM Asakta thayelA jIvanuM citta, dhana, kAma-zubhaceSTAo ane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 sU0 29 SaDvidhapramAdanirUpaNam 359 tathA-pratilekhanApramAdaH-pratilekhanA-pratyupekSaNA, sA ca dravyakSetrakAlabhA yabhedAzcaturvidhA / tatra dravyapratyupekSaNA-vastrapAtrAdhupakaraNAnAmubhayakAlam , yazcakSuSA nirIkSaNaM, tadrUpA, uktaJca-- "vatthapattAivatthUNaM, kAlaganirikkhaNe / pamAyakaraNA jIvo, paDijjA bhavasAyare // 1 // " chAyA--vastrapAtrAdivastUnAM, kAladvikanirIkSaNe / pramAdakaraNAjjIvaH pated bhavasAgare // 1 // (1) / kAyotsarganiSadanazayanasthAnasya sthaNDilAnAM mArgasya vihArakSetrasya ca yA evaM zira ye saba naSTa ho jAte haiM, yahAM taka ki unakA nAma bhI saMsAra meM lenA burA mAnA jAtA hai| chaTA pramAda pratilekhanA pramAda hai pratilekhanA nAma paDilehaNA kA hai yaha dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se cAra prakAra kI hai donoM samaya vastra pAtrAdi upakaraNoM kI paDilehaNA karanA yaha dravya pratilekhanA cakSu se acchI taraha se dekhane rUpa hotI hai| kahA bhI hai " yatthapattAi vatthUNaM" ityaadi|| jo jIva donoM kAla vA pAtrAdi vastuoM ke paDilehaNA karane meM pramAdI hote haiM ve isa saMsAra meM hI paribhramaNa karate rahate haiM kAyotsarga karane ke sthAnakA baiThane ke sthAna kA zayana karane ke sthAna kA sthaNDila jAne ke rAste kA aura vihAra kSetra kA jo acchI taraha buddhi naSTa thaI jAya che eTaluM ja nahIM paNa saMsAramAM tenuM nAma levuM e paNa pApa gaNAya che. have pratilekhanA pramAdanuM svarUpa prakaTa karavAmAM Ave che-pratilekhanA eTale paDilehaNa athavA vastrAdinI palevA te dravya, kSetra, kALa ane bhAvanA bhedathI cAra prakAranI che. ane samaya vajha, pAtrAdinI pratilekhanA (palevANA) karavI tenuM nAma dravya pratilekhanA che. te dravya pratilekhanA cakSu vaDe saMbhALa pUrvaka nirIkSaNa karavA rUpa hoya che. kahyuM paNa che ke : " vatthapattAivatthUNaM " tyA je jIva ane kALa vastra, pAtrAdinI pratilekhana karavAmAM pramAda kare che, te A saMsAra sAgaramAM paribhramaNa karyA ja kare che. kAryotsarga karavAnA sthAnanuM, besavAnA sthAnanuM, zayana karavAnA sthAnanuM, sthaDila javAnA (Thale javAnA) rastAnuM ane vihAra kSetranuM je sArI rIte nirIkSaNa karavuM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 sthAnAGgasUtre nirIkSaNA sA kSetrapratyupekSagA (2) / yA ca kAlavizeSaparyAlocanA sA kAlapatyupekSaNA (3) / yA ca punaH dharmajAgarikAdirUpA sA bhAvapratyupekSaNA (4) // uktaM ca-- " kiM kayaM kiMvA sesa, kiM karaNijja tayaM ca na karemi / / puvAvarattakAle, jAgarao bhAvapaDilehA // 1 // chAyA--kiM kRtaM kiMvA zeSa kiMkaraNIyaM tapazca na karomi ? / pUrvApararAtrakAle jAgarako bhAvapatilekhA // 1 // iti / tatra-pratyupekSaNAyAM yaH pramAda: zithilatA jinAjJAtikramo vA sa pratyupekSapApramAdaH // 6 // iti / anena dazaghisAmAcArIlakSaNeSu pramArjana bhikSAca. yAdiSu icchAkAramithyAkArAdiSu yaH pramAdaH so'pi gRhItaH, pratyupekSaNAyAH se nirIkSaNa karanA hai vaha kSetra pratyupekSaNA (paDilehaNA) hai 2 jo kAla vizeSa kI vicAraNA hai vaha kAla pratyupekSaNA hai 3 jo dharma ke nimitta jAgaraNa Adi rUpa pratyupekSaNA (paDilehaNA ) hai vaha bhAva pratyupekSaNA (paDilehaNA) hai4 kahA bhIhai-"kiM kaya kiMvA sesN"ityaadi| maine abhI taka kyA kiyA hai aba aura bAkI mujhe kyA karanA hai maiM napa nahIM karatA hU~ isa prakAra kI jo pUrvApara-rAtrakAla meM vicAraNA hai vaha bhASapatilevA hai| isa pratyupekSaNA meM jo pramAda hai zithilatA hai athavA jinendra bhagavAna kI AjJA kA atikrama karanA hai vaha pratyupekSaNA pramAda hai // 6 // isa kathana se daza prakAra kI sAmAcArI rUpa jo pramArjana bhikSAcaryA Adi haiM evaM icchAkAra mithyAkAra AdikoM meM jo pramAda hai vaha gRhIta ho gayA hai / kyoMki pratyuH tenuM nAma kSetra prayukSiNA (kSetra paDilehaNa) che. kALavizeSanI je vicA rahyuM che tenuM nAma kALa pratyupekSaNa che. dharmane nimitte je jAgaraNa Adi rUpa pratyupekSaNa (paDilehaNA) che tenuM nAma bhAva pratyupekSaNA (paDilehaNa) cha. 4thu 54 cha hai : " kiM kaya kiM vA sesaM " tyAha "meM hajI sudhI zuM karyuM ane have mAre zuM karavAnuM bAkI che ? huM tapa te karate nathI, mAruM zuM thaze ?" A prakAranI pUrvApara rAtrikALamAM je vicAraNuM cAle che tenuM nAma bhAva prati lekhanA che. A pratyupekSaNamAM je pramAda che-zithilatA che, athavA jinendra bhagavAnanI AjJAnuM je ulaMghana thAya che tenuM nAma ja pratyupekSaNa pramAda che. A kathana dvArA dasa prakAranI samAcArI rUpa je pramArjana, bhikSAcaryA Adi che, temAM je pramAda che te pramAda tathA IcchAkAra mithyAkAra Adi kemAM je pramAda che, te gRhIta thaI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU0 30 pramAdaviziSTA pratyupekSaNAnirUpaNam 361 sAmAcArItvAt pramArjanAdInAM sAmAcAryantargatatvena pratyupekSaNApamAdena pramANanAdipamAdasyApi saMgrahaNAditi // su0 29 // anantarasUtre pratyupekSaNApramAda uktaH, samprati pramAdaviziSTA tAmeva pratyu. pekSaNAmAha-- mUlam-chabihA pamAyapaDilehaNA paNNattA, taM jahA-ArabhaDA 1 sammadA 2 vajeyavA ya mosalI 3 taiyA / papphoDaNA 4 cautthI vakkhittA 5 veiyA 6 chaTThI // 1 // chavihA appamAyapaDilehaNA paNNattA, taM jahA-aNaccAviyaM 1 avaliyaM 2 aNANubA~dhaM 3 amosaliM 4 ceva / chappurimA navakhoDhA 5 pANIpANavisohaNaM 6 // 2 // sU0 30 // chAyA-paTuvidhA pramAdapratilekhanA prajJaptA, tadyathA-ArabhaTA 1 sammardA 2 varjayitavyA ca mozalI 3 tRtIyA / prasphoTanA 4 caturthI vyAkSiptA 5 vedikA 6 SaSThI // 1 // SavidhA apramAdapatilekhanA prajJaptA, tadyathA-anartitam 1 avaliptam 2 ananubandhi 3 amozali 4 caiva / SaTpurimA navakhoTAH 5 pANau mANavizodhanam 6 // 2 // sU0 30 // TIkA-' chavvihA pamAyapaDilehaNA ' ityAdi-- pramAdapratilekhanA-pramAdaH sadupayogAbhAvaH, tatpUrvikA pratilekhanA paDpekSaNA sAmAcArI rUpa hotI hai isase pramArjanA Adi ye saba sAmAcArI ke antargata ho jAne ke kAraNa pratyupekSaNA pramAda se pramArjanAdi pramAda kA bhI grahaNa ho jAtA hai / sU0 29 // isa Upara ke sUtra meM pratyupekSaNA (paDilehaNA) pramAda kahA so aba sUtrakAra pramAdaviziSTa usI pratyupekSaNA (paDilehaNA) kA kathana karate haiM-"chavvihA pamAya paDilehaNA paNNattA" ityAdi sUtra 30 // gaye che, kAraNa ke pratyupekSaNa samAcArI rUpa hoya che. pramAjInA Adine samAcArImAM samAveza thaI javAne kAraNe pratyupekSaNa pramAdamAM pramAjanAdi pramAdano paNa samAveza thaI jAya che. sU. ra9 che AgalA sUtramAM pratyupekSaNa (paDilehaNa) pramAdanI prarUpaNa karavAmAM AvI. have sUtrakAra pramAda vizeSa rUpa e ja pratyupekSaNa (paDilehaNA ) nA 7 12nu thana 42 cha. " chavvihAM pamAyapaDilehaNA paNNatA" chatyAhasthA0-46 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1dara sthAnAGgasUtre vidhA-SaTmakArA prajJaptA / SaDvidhatvamevAha-tadyathA-' ArabhaTe' tyAdi gaathyaa| tatra-ArabhaTA-viparItakaraNarUpA pratyupekSaNA, athavA-tvaritaM sarvam AramamANasya cA pratyupekSaNA sA, yadvA-ekasmin basne'rdhapratyupekSite evaM yadadharAparavastrasya grahaNaM sA, iyaM varjayitavyA / 1 / tathA-sammI -yatra bastrasya madhyabhAge saMkucitAH koNA bhavanti sA, athavA yatra matyupekSaNIyopadherupari samupavizya pratyu pramAda pratilekhanA 6 prakAra kI kahI gaI hai-jaise-ArabhaTA 1 sammardA 2 mozalI 3 prasphoTanA 4 vyAkSiptA 5 aura vedikA yaha pahile prakaTa kara diyA hai ki upayoga kA jo abhAva hai vaha pramAda hai isa pramAda pUrvaka jo pratilekhanA hai vaha pramAda pratilekhanA hai yaha pramAda pratilekhanA AramaTA Adi ke bheda se jo 6 prakAra kI kahI gaI hai so usakA bhAva isa prakAra se hai jo pratyupekSaNA viparIta rUpa se kI jAtI hai vaha ArabhaTA pratyupekSaNA hai athavA samastakArya ko zIghra se karane vAle kI jo pratyupekSaNA hai vaha athavA eka vastra ko AdhA pratyupekSita kara lene para jo dUsare vastra ko grahaNa kara letA hai vaha ArabhaTA pratyupekSaNA hai aisI yaha pratyupekSaNA varjanIya hai tathA saMmardA-jisa vastra ke madhya bhAga meM saMkucita kone hote haiM aise vastra kI pratyupekSaNA saMmardA pratyupekSaNA hai athavA pratyupekSaNIya (apratilekhita) upadhi ke Upara baiThakara jo pratyupekSaNA (paDilehaNA) pramAda pratilekhanA (palevaNa ) cha prakAranI kahI che. te prakAre nIce pramANe -(1) mAramA, (2) sambhA , (3) mAzI, (4) ghaTanA, (5) vyAkSitA bhane () vA . upayogano je abhAva che tenuM nAma ja pramAda che. te pramAda pUrvakanI je pratilekhana thAya che tene pramAda pratilekhanA kahe che. tenA ArabhaTA pratilekhanA Adi 6 bheda kahyA che, tenuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- AraTA pratilekhanA-je pratyupekSaNa viparIta rUpe karavAmAM Ave che, tene AraTA pratyupekSaNa kahe che. athavA ghaNuM ja utAvaLathI je palevaNa thAya che tene AraTA pratyupekSaNA kahe che. eka vastranI pUrepUrI pratilekhanA karyA pahelAM bIjA vastranI pratilekhanA zarU karanAranI pratilekhanA A prakAranI gaNAya che. A prakAranI palevaNa varjanIya che. saMmardI pratyupekSaNa-je vastranA madhyabhAgamAM saMkucita khUNA hoya che te vastranI pratyupekSaNAne saMmardI pratyupekSaNa kahe che. athavA apratilekhita zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU030 pramAdaviziSTA pratilekhanAnirUpaNam 363 pekSyate sA sammI / iyamapi varjayitavyA / evamagre'pi varjayitavye' ti yojanIyam // 2 // tathA tRtIyA pratyupekSaNA-mozalI, pratyupekSyamANaM yad vastraM tasya bhAgena yat tiryagUmadho vA saMghaTTanaM sA mozalI bodhyeti // 3 // tathAprasphoTanA-dhUlidhUsaritavastrasyeva yatra pratyupekSaNIyavastrasya prakarSaNa dhUnanaM sA caturthI / 4 / tathA-vyAkSiptA vastra pratyupekSya nAgadantAdau tasya vasrasya vyAkSepaNa yatrakriyate saa| 5 // tathA-vedikA SaSThI pratyupekSaNA bhavati / iyaM hi UrdhvavedikA 1 adhovedikA 2 tiyagvedikA 3 dvidhAvedikA 4 ekatovedike 5 ti paJcaprakI jAtI hai vaha saMmardA pratyupekSaNA hai 2 yaha saMmardA pratyupekSaNA bhI varjanIya hai / mozalI-pratyupekSaNIya (pratyupekSA karane yogya) idhara udhara saMghaTAkarate huve jo vastra hai usa vastra ke bhAga se jo tiryag ucaM athavA adhaH saMghaTTana hai yaha mozalI pratyupekSaNA hai yaha mozalI pratyupekSaNA bhI varjanIya hai| prasphoTanA-dhUli se dhUsarita hue vastra kI taraha pratyupekSaNIya vastra kA jo jora se jhaTakAranA hai vaha praspho. TanA pratyupekSaNA hai yaha pratyupekSaNA bhI varjanIya hai| vastra kI pratyu. pekSA karake jo nAgadanta Adi para-khUTI Adi ke Upara usa vastra kA TAMga denA jisa pratyupekSaNA meM hotA hai aisI vaha pratyupekSaNA vyAkSiptA pratyupekSaNA hai yaha pratyupekSaNA bhI varjanIya hai| chaTThI pratyupekSaNA vedikA hai yaha vedikA UryavedikA 1 adhovedikA 2 tiryagvedikA 3 dvidhAve. dikA 4 aura ekatoyedikA ke bheda se 5 prakAra kI hai inameM donoM upadhinI upara besIne je pratyupekSaNa (palevaNa) karAya che tenuM nAma saMmardI pratyupekSaNA kahe che. A prakAranI pratyupekSaNa paNa vajanIya che. melI pratyapekSaNa-pratyupekSaNIya je vastra che, te vastranA bhAga vaDe te tigu, urva athavA adhaHsaMghaTTana che, tenuM nAma meghalI pratyupekSaNA che. te ezalI pratyupekSaNa paNa vajanIya che. prapheTanA pratyupekSaNa-dhULavALA vastrane jema jhaTakAravAmAM (khaMkheravAmAM) Ave che tema pratyupekSaNIya vastrane je2thI je jhaTakAravAmAM Ave che tenuM nAma prazkeTane prayukSiNe che. te pratyupekSaNA paNa varjanIya che. - vyAkSike pratyupekSaNa-vastranI pratyupekSaNa karIne vastrane khIMTI Adi para TAMgI devAnuM kArya je pratyupekSaNAmAM thAya che, te pratyupekSaNane vyAkSiNA pratyupekSaNa kahe che. te prakAranI prayukSiNa paNa vajanIya che. vedika pratyupekSaNa-vedika pratyupekSaNanA nIce pramANe pAMca prakAra paDe che--(1) 4 A1, (2) adhovehitA, (3) tiya , (4) vidhA RB mara (5) me alst. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 sthAnAGgasUtre kArA / tatra-jAnunorupari hastau nidhAya yatra pratyupekSaNaM sA ayavedikA 11 yatra tu jAnunoradho hastau nivezya pratyupekSaNaM sA adhovedikA 2 // yatra punaH jAnunoH pArtha bhAge hastau nidhAya pratyupekSaNaM sA tiryagvedikA 3 / yatra tu jAnudvayaM bAhomadhye kRtyA pratyupekSaNaM sA dvidhAvedikA 4 / tathA-yatra eka jAnubAhormadhye kRtyA pratyupekSaNaM sA ekatovediketi 5 / etAH sarvA api sadoSA ato vAH / / 1 / / ___itthaM pramAdapratilekhanAyAH SaDvidhatvamuktvA sammati tadviparItAyAH apramAda. patilekhanAyAH paividhatvamAha-'chancihA appamAyapaDilehaNA' ityAdi / amamAdapatilekhanA-apramAdapUrvikA yA pratilekhanA sA pavidhA prajJaptA, pavidhatyaghuTanoM ke Upara hAthoM ko rakhakara jo pratyupekSaNA kI jAtI hai vaha UrdhvacedikA hai 1 jo donoM ghuTanoM ke nIce hAthoM ko rakhakara pratyupekSaNA kI jAtI hai vaha adhovedikA hai 2 jo donoM ghuTano ke pArthabhAgoM meM hAthoM ko rakhakara pratyupekSaNA kI jAtI hai vaha tiryagvedikA hai 3 donoM hAthoM ke bIca meM donoM ghuTanoM ko karake jo pratyupekSaNA kI jAtI hai vaha dvidhAvedikA hai 4 jo eka jAnu ko donoM hAthoM ke madhya meM karake pratyupekSaNA yaha ekato vedikA hai 5 yahA~ taka kI jaba pratyupekSaNAe~ sadoSa hotI haiM ataH ce varjanIya kahI gaI haiM / isa prakAra se pramAda pratilekhanA meM SaT prakAratA kaha kara aba sUtrakAra usase viparIta jo apramAda pratilekhanA hai usameM SaT vidhatA kA kathana karate haiM-chavdhihA appamAyapaDilehaNA" ityAdi-apramAda pUrvaka jo prati ane ghUMTaNenI upara hAtha rAkhIne je pratyupekSaNa karAya che tene uvedikA pratyupekSaNa kahe che. ane ghUMTaNenI nIce hAthane rAkhIne je prayukSiNa karAya che tene adhevedikA pratyupekSaNa kahe che. bane jAnu (jA) nI bAjumAM hAtha rAkhIne je pratyupekSaNa karAya che tenuM nAma tiryaMnvedikA pratyupekSaNa che. ane hAthanI vacce banne jAnune rAkhIne je pratyupekSaNa karAya che tenuM nAma dvidhAvedikA pratyupekSaNa che. eka jAnune (jAMghane) bane hAthanI vacce rAkhIne je pratyupekSaNa karAya che tenuM nAma ekavedikA prayukSiNa che. A badhI pratyupekSaNae sadeSa hevAne lIdhe varjanIya che. A pramANe pramAda pratilekhanAnA cha prakAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra apramAda pratilekhanAnA cha prakAranuM nirUpaNa kare che. " chavihA appamAyapaDilehaNA" tyAha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU030 pramAdaviziSTA pratilekhanAnirUpaNam 365 mevAha-' tadyathA-anartitam ' ityaadi-gaathyaa| tatra-anartitam-yatra pratyupekSaNAyAM tatkaLa vastram zarIraM vA na naya'te tat // 1 // tathA-avaliyam-yatra pratyupekSaNe vastraM zarIraM ca na balitaM-saMkucitaM tat // 2 // tathA-ananubandhi-anubandhaHsAtatyam , tacceha prasphoTanasya grAhyam , na anubandhaH, ananubandhaH so'sti yasmi. stat , sAtatyaprasphoTanAbhAvayukta pratyupekSaNamityarthaH / / 3 // tayA-armozalilekhanA hai vaha apramAda pratilekhanA hai yaha pratilekhanA bhI 6 prakAra kI kahI gayI hai jaise-anartita 1 avalita 2 ananubandhi 3 amo. zali 4 SaT purimA navakhoTa 5 aura prANi prANavizodhana 6 jisa pratyupekSaNA meM pratyupekSaNA karane vAle ke dvArA vastra athavA zarIra nacAyA nahIM jAtA hai aisI vaha anartita apramAda pratilekhanA hai jisa pratyu. pekSaNA meM vastra aura zarIra donoM saMkucita nahIM kiye jAte haiM aisI vaha avalita apramAda pratilekhanA hai jisa pratyupekSaNA meM nirantara prasphoTana kA abhAva rahatA hai vaha pratyupekSaNA ananubandhI pratyupekSaNA hai yahAM para prasphoTana kA niraMtarapanA grahaNa huA hai yaha prasphoTana kA sAtatya rUpa anubandha jisa meM pratyupekSaNa meM nahIM hotA hai usI pratyupekSaNa ko ananubandhI apramAda pratilekhanA kahA gayAhai 3 pUrvokta lakSaNa apramAdapUrvaka je pratilekhana karavAmAM Ave che tenuM nAma apramAda pratimanA che. tenA nAya pramANe 7 praa| cha-(1) manatita, (2) 44. sita, (3) mananumandhi, (4) abhAzati, (5) para purimA na5 poTa bhane (6) prANa prApizodhana. artita apramAda pratilekhanA-je pratyupekSaNamAM pratyupekSaNa karanAra vyakti dvArA vastra athavA zarIrane nacAvavAmAM (DelAvavAmAM AvatuM nathI te pratyupekSaNane anatita apramAda pratilekhanA kahe che. avalita apramAda pratilekhanA-je pratyupekSaNAmAM vastra ane zarIra, e banene saMkucita karavAmAM AvatA nathI evI pratilekhanAne avalita apramAda pratilekhana kahe che. ananubadhI prayukSiNA--je pratyupekSaNAmAM nirantara praTana (jhaTakaravAnI kriyA) ne abhAva rahe che te pratyupekSaNane ananubadhI pratyupekSaNa kahe che. ahIM prasapheTananuM sAtatya grahaNa thayuM che. te prapheTananA sAtatya rUpa anubaMdhane je prayukSiNAmAM abhAva hoya che te pratyupekSaNAne ananubadhI apramAda pratilekhana kahI che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 sthAnAGgasUtre mauzalI = pUrvokalakSaNA na vidyate yatra tat // 4 // tathA-paTU purimA natra khoDAH kartavyAH / ayaM bhAvaH - vastra prasArya tasya saMmukhabhAgam UrdhvamadhyAdhacakSuSA vilokya trayaH purimAH = prasphoTAH kartavyAH, tatastat parAvaryaM tathaiva cakSuSA vilokya trayaH purimAH kartavyA iti SaT purimAH / tathA naba khoTA - kRtabhAgatrayasya pratyupekSyamANavastrasya prathamabhAgaM vAratrayaM jIvaM yatanayA pramArNya yatanayA trayaH masphoTAH kartavyAH, tato madhyamAntimabhAgayorapi tathaiva trayastrayaH prasphoTAH kartavyA iti nava khoTAH / cakSuSA nirIkSya yatmasphoTanaM tat purimaityucyate, vAlI mozalI jisa pratyupekSaNA meM nahIM hotI hai aisI vaha pratyupekSaNA amauzala apramAda pratilekhanA hai 4 vastra ko pasAra kara usake Age ke bhAgako UMce madhya aura adhobhAga meM A~khoM se acchI taraha dekhakara tIna purimA prasphoTa karanA cAhiye isake bAda use phira pherakara usI taraha se A~khoM se dekhakara tIna purimA karanA cAhiye isa prakAra se ye 6 purimA haiM tathA nau khoDa isa prakAra se haiMjisa vastra kI pratyupekSaNA karanI hai aise vastra ko pahile usakI gharI ko saMbhAla kara khAla lenA cAhiye aura khola kara saMmukha bhAga kI tIna bAra yatanA pUrvaka pramArjanA karanI cAhiye aura pramArjanA karake phira tIna prasphoTa karanA cAhiye isI prakAra madhya bhAga aura antima bhAga meM tIna bAra yatanA pUrvaka pramArjanA karake 3 - 3 prasphoTa karanA cAhiye isa prakAra se ye nau khoTa hote haiM cakSu se dekhakara jo prasphoTana kiyA jAtA hai vaha purima kahalAtA hai aura jo pramArjanA ke ameAzathI apamAda pratilekhanA--pUrvokta lakSaNavALI meAzalInA je pratyupekSaNAmAM sadbhAva hAtA nathI evI pratyupekSaNAne ameAzalI apramAda pratilekhanA kahe che. SaT purimA nava khATa apramAda pratilekhanA~~AMkhA vaDe joine je asTroTana ( JaTaThAravAnI DiyA ) urAya che, tene 'ribha' he che. prabhAnA karyA bAda je praspheTana thAya che tene kheATa kahe che. A prakAranuM purima ane khATa vacce antara che. ane ukelIne tenA AgalA bhAganuM. upara, vacce ane nIcenA bhAgeAmAM AMkhA vaDe mArIka nirIkSaNa karIne traNa purimA ( traNa prasphATana ) karavA joie. tyArakhAda tene pheravI nAkhIne pharIthI e ja pramANe kheAthI khArIka nirIkSaNu karIne traNa puramA karavA joie. A prakAranA 6 purimA samajavA, nava khATanuM svarUpa A prakAranu' che je vastunI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA. 6 sU. 30 pramAdaviziSTA pratilekhanAnirUpaNam 367 yattu pramArjanAnantaraM prasphoTanaM tat khoTa ityucyate, iti purimakhoTayo meMdo bodhya iti // 5 // tathA-pANau-prANavizodhanA-hastasthitAnAM prANAnAM=kunthyA. diprANinAM vizodhanA=pramArjanA / 6 / iti SaT apramAdapratilekhanAH // iti / vistarastu uttarAdhyayanamUtrasya SaDviMzatitame'dhyayane maskRtAyAM priyadarzinI TIkAyAM vilokniiyH|| 2 // mU0 30 // __ pramAdApramAdapratilekhanA proktA, sA ca lezyAvizeSAdeva bhavatIti sAmA. nyato vizeSazca lezyAsvarUpaM prarUpayati mUlam-chalesAo paNNattAo, taM jahA-kaNhalesA jAya sukkalesA / paMciMdiyatirikkha joNiyANaM chalesAo paNNattAo, taMjahA-kaNhalesA jAva sukklesaa| evaM mnnussdevaannvi|suu031|| bAda hI prasphoTana hotA hai vaha khoTa kahalAtA hai isa taraha se purima aura khoTa meM antara hai isa prakAra kI jo pratyupekSaNA hai vaha SaT purimA aura nau khoTa rUpa apramAda pratyupekSaNAhai 5 evaM hasta meM rahA huvA jo kunthu Adika prANI hai unakI jo vizodhanA hai vaha "prANiprANavizodhana" nAma kI 6 vIM apramAdapratilekhanA hai inakA vistAra yadi dekhanA ho to mere dvArA kRna uttarAdhyayana sUtra ke 26 veM adhya. yana kI priyadarzinI TIkA dekhanI cAhiye / / sU0 30 // prayukSiNa (palavaNa) karavAnI hoya tene pahelAM te saMbhALapUrvaka ukelavuM joIe. tyArabAda saMmukha bhAganI traNa vAra yatanApUrvaka pramArjanA karavI joIe, ane pramArjanA karIne pharI traNa prapheTana karavA joIe. e ja pramANe madhyabhAgamAM ane antima bhAgamAM traNa vAra yatanApUrvaka pramAjanA karIne traNa traNa prakaTa karavA joIe, A prakAre kula nava khoTa thAya che. A prakAranI je pratyupekSaNa che tene "SaTu purimA ane nI khoTa rU5 apramAda pratyupekSaNa" kahe che. prANi prANu vizAdhana apramAda pratilekhanA-kuntha (aMta) Adika jIvanI je virodhanA che tenuM nAma "prANi prANa vizedhana apramAda prati lekhanA " che. uttarAdhyayana sUtranA 26 mAM adhyayananI priyadarzinI TIkAmAM A apramAda pratilekhanAnuM vistRta vivecana karavAmAM AvyuM che. te jijJAsu pAThakee tyAMthI te vAMcI levAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. sU. 30 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 sthAnAGgasUtre chAyA-SaDalezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNAlezyA yAvat zuklalezyA / pazcendriyatiryagyonikAnAM paDUlezyAH prajJaptAH, tadyathA kRSNalezyA yAvat shuklleshyaaH| evaM manuSyadevAnAmapi // mU0 31 // TIkA-'cha lesAo' ityAdi-- lizyate-zliSyate prANI karmaNA yAbhistAH lezyA:kRSNAdi dravyasAciyAdAtmanaH pariNAmavizeSAH, taduktam-- " kRSNAdidravyasAcivyAt , pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyA zabdaH prayatate / / 1 // " iti / isa Upara ke sUtra meM jo pramAda pratilekhanA aura apramAda pratilekhanA isa prakAra se do pratilekhanAe~ kahIM gaI haiM so yaha lezyA vizeSa se hI hotI hai isaliye aba sUtrakAra sAmAnya aura vizeSarUpa se lezyA ke svarUpa kI prarUpaNA karate haiM "chalesAo paNNattAo" ityAdi sUtra 31 // TIkArthe-jinake dvArA prANI karma se lipsa hotAhai ye lezyAe~ haiM aisI ye lezyAe~ 6 prakAra kI hotI haiM-kRSNalezyA yAcat zuklalezyA pazcendriya tiryagyonikoM meM 6 lezyAeM hotI haiM jaise-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA isI taraha kA kathana manuSya evaM deyoM ko bhI jAnanA cAhiye kRSNAdi dravya kI mahAyatA se AtmA ke pariNAma vizeSa rUpa ye lezyAe~ hotI haiM / mo hI kahA hai "kRSNAdidravyasAcivyAt" ityAdi / jisa prakArase japApuSpa lAla raMgake saMsargase sphaTika maNimeM uparanA sUtramAM pramAda pratilekhanA ane apramAda pratilekhanA mirUpaNa karavAmAM AvyuM. lehyAvizeSa para tene AdhAra hovAthI have sUtrakAra sAmAnya ane vizeSa rUpe lesthAonA svarUpanuM nirUpaNa kare che. ___"cha lesAo paNNattao" tyaa:TIkAryuM-jemanA dvArA jIva karmathI lisa (AcchAdita) thAya che, te lesyAo 2. mevI vezyA yonA nAya pramANe 6 42 cha-(1) vezyA, (2) nIta vezyA, (3) pAtozyA, (4) tanavezyA, (5) 5vezyA ana (6) zusa leyA. e ja prakAranuM kathana manuSya ane devAnA viSayamAM paNa samajavuM. kAdi dravyanI sahAyatAthI janya AtmAnA pariNAma vizeSa rUpa A vezyAo DAya che. [ 555 cha hai : " kRSNAdidravyasAcivyAt" tyA: je prakAre japApuSpanA saMsargathI sphaTikamAM (maNimAM) tenA AkAranuM pariNamana thaI jAya che, e ja pramANe kRSNAdi dravyanA saMsargathI AtmAmAM e ja jAtanuM je pariNamana thAya che, e ja vezyA che. paMcendriya tiryamAM ane manuSyamAM 6 leyAone sadUbhAva heya zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 mU0 32 devasUtrakathanam tAH SaT saMkhyakAH prajJaptAH / tadyathA-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / yAyapadAt-nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA pAlezyA ca graahyaaH| tathA-paJcendriyatiryagyonikAnAM manuSyANAM ca pratyekaM kRSNAdi ssddleshyaaH| devAnAM tu jAtyapekSayA SaDlezyA bodhyaaH| lezyA viSaye vizeSa jijJAsubhirAvazyakasUtrasya matkRtA munitoSiNI TokA'valokanIyeti / / sU0 31 / / devaprastAvAt sampati deva sUtrANi prAha-- mUlam -sakkassa NaM deviMdassa devaranno somassa mahAranno cha aggamahisoo paNNattAo / sakkassa NaM deviMdassa devaranno jamasa mahAranno cha aggamahisIo pnnnnttaao||suu032|| ____ chAyA-zakrasya khalu devendrasya devarAjasya somasya mahArAjasya Sa agramahiSyaH prajJaptAH / zakrasya khalu devendrasya devarAjasya yamasya mahArAjasya SaD agramahiSyaH prajJaptAH // mU0 32 // usake AkAra kA pariNAma ho jAtAhai usI prakAra se kRSNAdi dravya ke saMsarga se AtmA meM isI jAti kA jo pariNamana hotA hai vahI lezyA hai / yahA~ sUtra meM yAvat pada se " nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA aura padmalezyA" ina lezyAoM kA grahaNa huA hai / paJcendriyatiyazoM meM aura manuSyoM meM pratyeka ko kRSNAdika 6 lezyAe~ hotI haiM / parantu devoM ko to jAti kI apekSA se 6 lezyAe~ hotI haiN| lezyA ke viSaya meM vizeSa jijJAsuoM ko Avazyaka sUtra kI munitoSiNI TIkA jo ki mere dvArA racI gaI hai dekhanI cAhiye / / sU0 31 // ___ deva prastAva ko lekara aba sUtrakAra deva sUtroM kA kathana karate haiNche. parantu devamAM te jAtinI apekSAe 6 lezyAo hoya che eTale ke amuka devAmAM amuka lezyAone ane bIjA devAmAM amuka lezyAone sadUbhAva hoya che. Avazyaka sUtranI sunitiSiNI je TIkA mArA dvArA lakhAI che temAM lesthAonA svarUpanuM vistRta vivecana karavAmAM AvyuM che. te jijJAsu pAThakae te vAMcI levuM. 31 devonI lezyAone AgalA sUtramAM ullekha thayuM che. te saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra devaviSayaka sUtranuM kathana kare che. sa-47 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 sthAnAGgasUtre TIkA-'sakassa NaM ' ityAdizakrendrAdhInayoH somayamayoH SaT SaD agramahiSyo bodhyAH // su0 32 // mUlam-IsANassa NaM deviMdassa devarapaNo majjhimaparisAe devANaM cha paliovamAiM ThiI paNNatA // sU0 33 // chAyA--IzAnasya khalu devendrasya devarAjasya madhyamapariSadi devAnAM SaT palyopamAni sthitiH prajJaptA // mU0 33 / / TIkA- IsANassa' ityAdivyAkhyA spaSTA // sU0 33 // mUlam-cha disikumAri mahattariyAopaNNattAo, taM jahA-- rUyA 1, rUbaMsA 2, surUvA 3, rUpavaI 4, rUvakaMtA 5, rUpa ppabhA 6 / cha vijjukumAri mahattariyAo paNNattAo taM jahA AlA 1, sakkA 2, saterA 3, soyAmaNI 4, iMdA 5, ghaNavijjuyA 6 // sU0 34 // __ "sakkassa NaM deviMdassa devaranno somasta" ityAti sUtra 32 // TIkArtha-devendra devarAja zakrake soma mahArAja kI 6 paTTadeviyAM kahI gaI haiM-isI taraha devendra devarAja zakra ke lokapAla yama mahArAja kI 6 paTTadeviyAM kahI gaI haiN| smR0 32 // "IsANasta NaM deviMdassa devaraNo" ityAdi sUtra 33 // TIkArtha-devendra devarAja IzAnakI madhyama pariSadAmeM devoM kI6 palyopama kI sthiti kahI gaI haiM // sU0 33 // " sakasma NaM devidassa devaratro somassa" tyaaTIkArya-devendra devarAja zakranA lokapAla soma mahArAjane 6 paTTarANIo kahI che. e ja pramANe devendra devarAja zakanA lekapAla yama mahArAjane paNa da pttttiime| hI cha. // sU. 32 / / " IsANasaNaM devidAsa devaraNo" tyAha TIkArtha-devendra devarAja IzAnanI madhyama pariSadanA devenI 6 palyopamanI sthiti hI cha. // sU. 33 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- - sughA TIkA sthA. 6 sU. 34 dikkumAryAdinirUpaNam chAyA--SaD dikkumArImahattarikAH prajJaptAH, tadyathA-rUpA 1 rUpAMzA 2, surUpA 3, rUpavatI 4, rUpakAntA 5, rUpaprabhA 6 / SaD vidyutkumArI mahattarikAH prajJaptAH, tadyathA-AlA 1, zakrA 2, zaterA 3, saudAmanI 4, indrA 5, dhanavidyut 6 // su0 34 // TIkA--'cha disikumArI ' ityAdi-- dikkumArI mahattarikAH-dikkumAryaH dikkumAra bhavanapatideva vizeSa jAtIyadevyaH, tAzca mahattarikAH pradhAnatamAzca tAstAthoktAH, tAzca rUpA surUpAdibhedaiH SaTsaMkhyakA bodhyaaH| tathA-vidyutkumArI mahattarikAH-vidyutkumAra bhavanapati deva vizeSajAtIya pradhAnatayA devyo'pi 'AlAzakA' dimedaiH SaTasaMkhyakA yodhyAH // sU0 34 // ___mUlam-dharaNassa NaM nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno cha aggamahisIo paNNattAo, taM jahA-AlA 1, sakkA 2, saterA ___cha disikumAri mahattariyAo" ityAdi sUtra 34 // TIkArtha-dikkumAra jAti ke jo bhavanapati vizeSahaiM unakI jAti kI deviyAM jo dikkumArI mahattarikAe~ haiM ve 6 kahI gaI haiM unake nAma isa prakAra se haiM-rUpA 1 rUpAMzA 2 surUpA 3 rUpavatI 4 rUpakAntA 5 aura rUpaprabhA 6 inheM mahatarikA pradhAnatama hone se kahA gayA hai| isI prakAra vidyutkumAra jAti ke bhavanapati deva vizeSa haiM unakI jAti kI jo vidyutkumArI mahattarikAe~ haiM ve bhI 6 hI kahI gaI haiM unake nAma isa prakAra se haiM-AlA 1 zakA 2 zaterA 3 saudAmanI 4 indrA 5 aura ghanavidyut 6 // sU0 34 // ___"cha disikumAri mahattariyAo" tyAha TIkArthabhavanapati denA dasa prakAre che. temane eka prakAra dikumArane che. te dikakumAra jAtinI 6 dikumArI mahattarikAo (mukhya devIo) hI che. tabhanA nAma nIya pramANe cha-(1) 35 / , (2) 35 , (3) su35|| (4) 355tI, (5) 354ntA ane (6) 35prabhA te vaas| pradhAnatama-bhujya hevAne kAraNe temane mahattarikA kahI che. e ja pramANe vighukumAra jAtinA bhavanapati devonI jAtinI je vidhutyu mArI mahattarikAo che, te paNa cha ja kahI che. temanAM nAma nIce pramANe che-(1) mATA, (2) 24, (3) zateza, (4) sauhAmanI, (5) chndr| ane (1) dhanavidhut // sU. 34 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37ra sthAnAGgamane 3, soyAmaNI 4, iMdA 5, ghaNavijjuyA 6 / bhUyANaMdassa NaM nAga. kumAriMdassa nAgakumAraraNNo cha aggamahisoo paNNattAo, taM jahA-rUvA 1, rUvaMsA 2, surUvA 3, rUbabaI 4, rUpakaMtA 4, rUvappabhA 6 / jahA dharaNassa tahA savvesiM dAhiNillANaM jAya ghosassa / jahA bhUyANaMdassa tahA savvesiM uttarillANaM jAva mahAghosassa // sU0 35 // chAyA-dharaNasya khalu nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya SaD agramahipyaH prajJaptAH, tadyathA-AlA 1, zakrA 2, zaterA 3, saudAmanI 4, indrA 5, dhanavidyut 6 / bhUtAnandasya nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya SaD agramahiSyaH prajJaptAH, tadyathArUpA 1 rUpA~zA 2, surUpA 3, rUpavatI 4, rUpakAntA 5, rUpaprabhA 6 / yathA "dharaNassa NaM nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno" ityAdi sUtra 35 // nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNakA 6 agramahiSiyAM kahI gaI haiM jaise-AlA 1 zakrA 2 zaterA 3 saudAmanI 4 indrA 5 aura ghanadhicut 6 nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnandakI chaha agramahiSiyAM kahI gaI haiM jaise-rUpA 1 rUpAMzA 2 surUpA 3 rUpayatI 4 rUpakAntA 5 aura rUpaprabhA 6 jisa prakAra se dharaNa kI paTTadeviyoM ke viSaya meM kahA gayA hai usI prakAra se samasta dakSiNa dizA ke adhipatiyoM kA yAvat ghASa taka kA kathana jAnanA cAhiye tathA jaisA kathana bhUtAnanda kI " gharaNassa NaM nAgakumAridasta nAgakumAraranno" tyAha nAgakumAredra nAgakumArarAya dharaNane 6 amahiSIo che, temanAM nAma nIya pramANe che--(1) mAsA, (2) A1, (3) zate21, (4) sauhAmanI, (5) indrA ane (6) ghanavidyuta nAgakumArendra nAgakumArarAya bhUtAnandane 6 agra mahiSIo che. temanA nAma nAya pramANe che--(1) 35aa, (2) 35 / , (3) su35|, (4) 355tI, (5) 354- mane (6) 35prA . gheSa paryantanA dakSiNa dizAnA samasta adhipationI amahiSIonA viSayamAM dharaNanI agramahiSIonA jevuM ja kathana samajavuM. mahAdeva parya zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sa036 dharaNendrInAM sAmAnikasAhasrINAM nirUpaNam 373 dharaNasya tathA sarveSAM dAkSiNAtyAnAM yAvad ghoSasya / yathA bhUtAnandasya tathA sarveSAm uttarIyANAM yAvad mahAghoSasya // sU0 35 / / TIkA-'dharaNassa NaM' ityAdivyAkhyA spaSTA ||s0 35 // mUlam-dharaNassa NaM NAgakumAriMdassa NAgakumAraraNNo cha sAmANiyasAhassIo ppnnttaao| evaM bhUyANaMdassavi jAva mahAghosassa // sU0-36 // chAyA-dharaNasya khalu nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya SaT sAmAnikasAhasthaH prajJaptAH evaM bhUtAnandasyApi yAbad mahAdhoSasya // sU0 36 // TIkA-'dharaNassaNe' ityAdi / navaram-sAmAnikasAharatryaH-Rddhimatvena ye indrasamAnatayA caranti te devAH sAmAnikAH / teSAM sAhasthaH iti // sU0 36 // paTTarAniyoM kA kiyA gayA hai vaisA hI samasta uttara dizA ke adhipatiyoM kA yAvat mahAghoSa taka kA kathana jAnanA cAhiye / sa0 35 // ___ "dharaNassa NaM NAgakumAriMdassa" ityAdi sUtra // 36 // TIkArtha-nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNakI sAmAnika devoMkI saMkhyA 6 hajAra kahI gaI hai isI prakAra se bhUtAnanda ke yAvat mahAghoSa ke sAmAnika devoM kI saMkhyA 6 hajAra kahI gaI haiM / RddhivAle hone se jo indra ke jaise hote haiM ve sAmAnika deva haiM / sU0 36 // isa Upara ke sUtra meM devoM ke sambandhame kucha thor3A sA kathana kiyA gayA hai| aba sUtrakAra bhavapratyayase hI viziSTa matiyAle hue una nanA uttara dizAnA samasta adhipationI agra mahiSIonA viSayamAM bhUtA nandanI amahiSIonA jevuM ja kathana grahaNa karavuM. | sU. 35 che " dharaNasa Na NAgakumAridassa" pratyAhi-- TIkArthanAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNanA sAmAnika devenI saMkhyA 6000 nI kahI che. e ja pramANe bhUtAnandathI laIne mahAgheSa paryantanA pratyeka IndranA sAmAnika deve 6-6 hajAra kahyA che. sAmAnika devo addhivALA jApAna sIdhe chandranA samAna DAya che. // sU. 6 // uparanA sUtramAM devanA viSayamAM thoDuM kathana karavAmAM AvyuM che. A deve bhavapratyayathI ja (deva bhavanI prApti thavAne kAraNe ) viziSTa mativALA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 sthAnAGgasUtre anantarasUtre devasambandhikaM kiMcit proktam , sampati bhavapratyayAdeva viziSTamatimatAM teSAM matibhedAnAha mUlam-chabihA uggahamaI paNNattA, taM jahA-khippamogiNhai 1, bahumogiNhai 2, bahuvihamogiNhai 3, dhuvamogiNhai 4, aNissiyamogiNhai 5, asaMdiddhamogiNhai 6 / chaThivahA IhAmaI paNNattA, taM jahA-khippamIhai 1, bahumIhai 2, jAva asaMdiddhamIhai / chavvihA avAyamaI paNNattA, taM jahAkhippamavei 1, jAva asaMdiddha mayei 6 / chavyihA dhAraNA paNNattA, taM jahA--bahuMdhArei 1, bahuyihaM dhArei 2, porANaM dhArei3, duddharaM dhArei 4, aNissiyaMdhArei 5, asaMdiddhaM dhaarde6||s037|| chAyA-ghaDavidhA avagrahamatiH prajJaptA tadyathA-kSipamayagRhNAti 1, bahu avagRhNAti 2, bahuvidhamavagRhNAti 3, dhruvamavagRhNAti 4, anizritamavagRhNAti 5, asaMdigdhamayagRhNAti 6 / SaDavidhA IhAmatiH prajJaptA, tadyathA-kSipramIhate 1, bahu Ihate 2, yAvat-asandigdhamIhate 6 / SaDvidhA avAyamatiH prajJaptA, tadyathA-kSipramavaiti 1 yAvat asandigdhamavaiti 6 / SaD vidhA dhAraNA prajJaptA, tadyathA-bahu dhArayati 1, bahuvidhaM dhArayati 2, purANaM dhArayati 3, durdharaM dhArayati 4, anizritaM dhArayati 5, asandigdhaM dhArayati 6 // sU0 37 // TIkA-'chabihA' ityAdi mananaM matiH AbhinibodhikaM jJAnaM, sA ca-avagrahe hA'vAyadhAraNAbhedAt caturvidhA / tatra-avagrahaNam-avagraha: sAmAnyArthasya azeSavizeSanirapekSasya anidevoMkI matike bhedoMkA kathana karate haiN| ___ "chabdhihA uggahamaI paNNattA" ityAdi sUtra 37 // TIkArtha-avagrahamati6 prakAra kI kahI gaIhai / manana karanekA nAma mati hai, yaha mati Abhiniyodhika jJAnarUpa hotI hai| Abhiniyodhika jnyaanhioya che. tethI have te dezanI matinA bhedanuM sUtrakAra nirUpaNa kare che. TIrtha-" chavvihA uggahabhaI paNNattA" tyAha-- avagrahamati 6 prakAranI kahI che. manana karavuM tenuM nAma mati che. te mati Aminibedhika jJAnarUpa hoya che. Abhinibedhika jJAnarUpa matinA nIce zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU. 37 viziTamatimatAM devAnAM gatibhedanirUpaNam 375 dezyasya rUpAdereva prathamato grahaNaM paricchedanam 1 / Ihanam-IhA-avagrahagRhItasAmAnyArthasya vizeSata Alocanam 2 / tathA-avagrahAbhyAM sAmAnyavizeSarUpeNa gRhItasyArthasya yo nizcayaH so'vAyaH 3 / ebhiravagrahehA'vAyairadhigatasyArthasya yA'vicyutiH sA dhAraNA 4 / taduktam "sAmannatthAvaggahaNa moggaho bheymugghnnmihehaa| tassAvagamo'vAo, aviccuI dhAraNA tassa // 1 // chAyA-sAmAnyArthAvagrahaNamavagrahaH, bhedodgrahaNamihehA / / tasyAvagamaH abAyaH avicyutirdhAraNA tasya // 1 // iti / tatra-avagrahAdiSu caturvidhAsu matiSu madhye yA avagraharUpA matiH avgrhmtiH| iyaM ca vyaJjanAvagrahamatyarthAvagrahamatibhedAbhyAM dvidhA / tatra-vyaJjanAvagrahamatiHrUpa mati avagraha 1, IhA 2 avAyaevaM dhAraNA ke bhedase cAra prakArako hai| inameM samasta vizeSoMse nirapekSa evaM anirdezya aise sAmAnya artharUpa rUpAdi kA hI jo prathamataH grahaNa hotA hai vaha avagraha hai| avagrahase jAne hue padArtha kA vizeSa rUpase Alocana hotA hai vaha IhA hai, avagraha evaM IhA ina donoM se sAmAnya vizeSa rUpase jAne gaye padArtha kA jo nizcaya hai vaha avAya hai 3 tathA avagraha IhA aura avAya inase adhigata artha kI jo avismRti ( nahIM bhUlanA ) hai vaha dhAraNA hai / kahA bhI hai " sAmannatthAvaggahaNaM" ityaadi| isa tarahase avagrahAdi rUpa cAra prakArakI matike bIca meM jo abagraha rUpa mati hai vaha avagrahamati hai / yaha avagraha rUpa mati vyasanAvapramANe yAra se 5 cha-(1) apaDa, (2) 43, (3) sapAya bhane (4) dhAra. samasta vizeSathI nirapekSa ane anirdezya evA sAmAnya artha rUpa rUpAdinuM je pahelAM grahaNa thAya che tenuM nAma avagraha che. avagraha vaDe jANelA padArthanuM je vizeSa rUpe Alecana thAya che, tenuM nAma IhA che ava. graha ane hA, A bane vaDe sAmAnya ane vizeSa rUpe jANelA padArthano je nizcaya thAya che, tenuM nAma avAya che. avagraha, IhA ane avAya, e traNe dvArA adhigata arthanI je avismRti (bhUlavuM nahIM te) che, tenuM nAma dhAraNA cha. 5 cha : "sAmannatthAvagAhaNaM " yAha A prakAre matinA cAra bhedamAMne je pahele bheda che tenuM nAma avagraha mati che. te avagraha matinA vyaMjanAvagrahamati ane arthAvagrahamati nAmanA be bheda paDe che. vyaMjanAvagrahamatinuM svarUpa A prakAranuM che- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 sthAnAGgasatre vyajyate prakaTIkriyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTa iti vyaJjanam-cakSurmanasoramApyakA ritvAttadvarjitaM, zrotraghrANarasanasparzanarUpaM-caturvidhamupakaraNendriyaM, tena sva sambaddha syArthasya-zabdAderavagrahaNam-avyaktarUpaH paricchedo vyaanAvagrahaH / ayaM bhAvaHupakaraNendriyasya zabdAdipariNatadravyasya ca sambandhe prathamasamayAdArabhya arthAva. grahAt pAka yA suptamattamUchitAdipuruSANAmiya zabdAdi dravyamAtrasambandhaviSayA kAcidavyaktA jJAnamAtrA sA vyajanAvagraha iti / tadrUpA mati-wJjanAvagrahamatiHgraha mati evaM arthAvagrahamati ke bheda se do prakArako hai, inameM vyA. nAvagrahamati isa prakArase hai-jaise dIpakake dvArA padArtha vyakta kiyA jAtA hai| usI prakAra jisake dvArA padArtha vyakta kiyA jAtA hai vaha vyaJjanAvagraha mati hai yaha vyaJjanAvagraha rUpa mati cakSu aura manase isa liye nahIM hotI hai ki ye donoM indriyAM aprApyakArI haiM / zrotra, ghrANa, rasanA aura sparzana ye jo cAra upakaraNendriyAM haiM inase hotI hai kyoMki ye indriyAM prApyakArI hai ataH ina indriyoMse sambaddha zabdAdi rUpa artha kA jo avyakta rUpa bodha hotAhai, yaha vyaJjanAvagrahahai / bhAva aisA hai upakaraNendriya kA aura zabdAdi rUpa pariNata dravyakA sambandha hone para prathama samayase lekara arthAvagraha hone ke pahile taka jo supta matta mUJchita Adi puruSoM ke jJAnakI taraha zabdAdi dravya mAtrake sambandhako viSaya karanevAlI koI avyakta jJAna mAtrA hai vaha vyaanAvagraha mati hai| jema dIpakanA dvArA padArtha vyakta karAya che tenuM nAma vyaMjanAvagrahamati che. cakSu ane mana vaDe vyaMjanAvagraha thatuM nathI, kAraNa ke te banne Indri aprAkArI che. vyaMjanAvagraha zrotra, ghANa, rasanA ane sparzendriya, A cAra Indriyo vaDe ja thAya che, kAraNa ke A cAra indriya upakaraNendriye che ane te Iddhi prApyakArI che. tethI te cAra upakaraNendriya sAthe saMbaddha zabdAdi rUpa arthane je avyakta rUpe baMdha thAya che, tenuM nAma vyaMjanAvagraha che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-- upakaraNendriyane ane zabdAdi rUpa pariNata dravyane saMbaMdha thatAM prathama samayathI laIne athavagraha thavAnA samaya sudhI, je sukha, unmatta, mUciMchata Adi puruSanA jJAnanI jema zabdAdi dravya mAtranA saMbaMdhane viSaya karanArI koI avyakta jJAnamAtrA hoya che tenuM nAma vyaMjanAvagraha mati che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 sU037 viziSTamatimatAM devAnAM matibhedanirUpaNam arthAvagrahamatiH - avagrahaNam avagrahaH - arthasyAvagraho'rthAvagrahaH - anirdezasAmAnyamAtrarUpAyarthasya vyaktarUpaH paricchedaH / tadrUpA matiH- arthAvagrahamatiriti / tatrArthAvagrahamatirnizvayavyavahArAbhyAM dvidhA / vyaJjanAvagrahottaramekasAmayikI nizvayArthAvagrahamatiH / vyavahArArthAvagrahamatistu antarmuhUrtapramANA / iyaM yathapi avAyarUpA tathApi uttarakAla bhAvinorI hAvAyayoH kAraNatvAdavagrahamatirityupacayate / uktaM ca " sAmannamettaragrahaNaM, necchayo samayamoggaho paDhamo / to'taramIhiyavatthu visesassa joDavA // 1 // so puNa IhAvAyAyekakhAu avaggahotti upayaribho / esa visesAvekkhaM, sAmannaM gevhae jeNa // 2 // tato'NaMtaramIDA, tatto'vAo ya tapisesassa / iya sAmannavisesAvekkhA jAvaMtimo bheo // 3 // samvathAvAyA, nicchayao mottumAi sAmannaM / saMvavahAratthaM puNa, savvatthAvaggahovAo // 4 // 377 arthAvagraha - yaha kyA hai isa prakArase anirdezya sAmAnya mAtra rUpa artha kA jo vyaktarUpase pariccheda (nirNaya) hotA hai vaha arthAvagraha hai| isa arthAvagraha rUpa jo mati hai vaha arthAvagrahamati hai yaha arthAvagraha rUpamati nizcaya aura vyavahArake bheda se do prakArakI hai inameM vyajanAvagraha ke bAda eka samaya taka jo mati hai vaha nizcaya arthAvagrahamati hai aura antara muhUrta pramANavAlI jo mati hai vaha vyavahAra arthAvagraha mati hai yaha mati yadyapi avAyarUpa hotI hai phira bhI uttarakAla bhAvI jo IhA evaM avAya hai unakA kAraNa hone se ise avagraha mati isa rUpase upacArita kiyA gayA hai| kahA bhI hai- "sAmannamettaggahaNaM" ityAdi / arthAvatha bhati--" mA zuM che ? " A prakAre anirdezya sAmAnya mAtrarUpa arthanA je vyakta rUpe pariccheda (madha) thAya che, tenu nAma arthAvagraha che. arthAvagraha rUpa je mati che tene arthAvagrahamati kahe che. te arthAvagraha mati nizcaya ane vyavahAranA bhedathI be prakAranI che. vyaMjanAvagraha thayA bAda eka samaya sudhI je mati hoya che tenu nAma nizcaya arthAvagraha mati che, ane antara murhuta pramANavALI je mati che tenuM nAma vyavahAra arthAvagrahe mati" che. A mati jo ke avAya rUpa heAya che, chatAM je IA ane avAya che temanA kAraNabhUta hAvAthI A rUpe upacarita karavAmAM Avela che. kahyuM paNa che ke; sthA0 - 48 zrI sthAnAMga sUtra : 04 paNa uttarakALabhAvI tene avagrahamati Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 sthAnAGgasUtre taratamajogAmAre'vAudhiya dhAraNA tadaMtammi / sandhatthayAsaNA puNa, bhaNiyA kAlaMtara saiti // 5 // " chAyA-sAmAnyamAtragrahaNaM naizvayikaH samayamavagrahaH prathamaH / tato'nantaramIhitavastu vizeSasya yo'vaayH||1|| sa punarIhAvAyApekSayA avagraha ityupacaritaH / epa vizeSApekSaM, sAmAnyaM gRhNAti yena // 2 // tato'nantaramIhA, tato'yAyazca tadvizeSasya / iti sAmAnyavizeSApekSA yAvadantimo bhedH||3|| sarvatrehAcAyauM, nizcayato muktvA Adi sAmAnyam / saMvyavahArArthaM punaH, sarvatrAvagraho'vAyaH // 4 // taratamayogAbhAve'cAya eva dhAraNA tadante / sarvatra cAsanA punarbhaNitA kAlAntarasmRtiriti // 5 // iti / ayAsAmarthaH prakAzyate-'sApanabhettaggahaNaM ' ityAdi yaH sAmAnyamAnaM gRhNAti sa ekasAmAyiko naizcayikaH prathamo'vagrahaH / dvitIyastu tataH pazcAt IhitavastuvizeSagrahaNazIlo'ntarmuhUrtapramANo'vAyarUpo vyAvahAriko bodhyH|| 1 // ayaM punarIhAzayApekSayA'vagrahaityupacaryate, yato'yaM vizeSApekSaM sAmAnya gRhNAti // 2 // tataH pazcAt apagrahagRhItasAmAnyArthasya ina gAthAoM kA artha isa prakAra se hai-jo sAmAnya mAtrako grahaNa karatA hai vaha eka samaya pramANakAlavAlA naizcayika prathama ava. graha hai| dvitIya jo avagraha hai vaha isake bAda Ihitavastu vizeSa ko grahaNa karaneke svabhAvavAlA hotA hai, isake kAlakA pramANa eka antamuMhatakA hai aura yaha avAya (nizcaya ) rUpa hotA hai yahI vyAvahArika avagraha hai ise jo apagraha kahA gayA hai vaha IhA aura ayAya kI apekSAse upacAra se kahA gayA hai, kyoMki yaha vizeSApekSa sAmAnyako " sAmannamattaggahaNaM " tyAha-- A gAthAone artha A pramANe che-je sAmAnya mAtrane grahaNa kare che te eka samayanA pramANa kALavALe naiyika prathama avagraha che. bIje je avagraha che te tyAra bAda Ihita vastuvizeSane grahaNa karavAnA svabhAvavALo hoya che. tenA kALanuM pramANa eka antarmuhUrtanuM che ane te avAya (nizcaya) rUpa hoya che, e ja vyAvahArika avagraha che. tene je avagraha rUpe prakaTa karavAmAM Avela che te IhA ane avAyanI apekSAe aupacArika rIte kahela zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU037 viziSTamatimatAM devAnAm matimedanirUpaNam 379 vizeSata AlocanarUpA IhA bhavati / tato'nantaram ayagrahehAbhyAM sAmAnyavizeSa. tayA gRhItArthasya nizcayarUpo'vAyo bhavati / iti itthaM sAmAnyavizeSApekSA yAvat dhAraNArUpo'ntimo bhedo bhavati tAvad bodhyA // 3 // Adi sAmAnya muktvA nizcayataH sarvatra IhAyAyo bhavataH / punaH saMvyavahArArtha sarvatra avagraharUpo. 'ghAyo bodhyaH // 4 // taratamayogAbhAvetAratamyAbhAve'cAya eva tadante agrahegrahaNa karatA hai isake bAda avagrahase gRhIta hue sAmAnya arthakI vizeSa rUpase jo AlocanA hotI hai vaha IhA hai isake bAda ayagraha aura IhAse sAmAnya vizeSarUpase gRhIta hue padArtha kA avAya hotA hai| yaha avAya nizcayarUpa hotA hai, bAdameM sAmAnya vizeSakI apekSA jaba taka rahatI hai taba taka dhAraNA rUpa antima bheda hotA hai / AdimeM sAmAnya ko choDakara nizcaya se sarvatra IhA aura apAya hote haiM, tAtparya yaha hai ki sAmAnya meM to avagraha rUpahI bodha hotA hai aura vizeSameM IhA avAyarUpa bodha hotA hai| vyavahArArthAvagraha mati yadyapi avAyarUpa hotIhai parantu vaha uttara kAla bhAvI IhA aura avAya kA kAraNa hotI hai isaliye vaha avAya apagraha kahA gayA hai tAratamya ke abhAva meM avAya hI hotA hai arthAt jahAM para avagraha ke bAda aisA bodha hotA hai ki yaha dakSiNa kA rahane vAlA hai yA uttarake rahanevAlA hai to isa zaMkA kI nivRtti ke liye che, kAraNa ke te vizeSApakSa sAmAnyane grahaNa kare che. tyAra bAda avagraha dvArA grahaNa karAyela sAmAnya arthanI vizeSa rUpe je AlocanA thAya che, tenuM nAma "IhA' che. tyAra bAda avagaDa ane IhA dvArA sAmAnya vizeSa rUpe gRhIta thayelA padArthane "avAya" rUpa baMdha thAya che te avAya nizcaya rUpa hoya che. tyAra bAda sAmAnya vizeSanI apekSA jyAM sudhI rahe che, tyAM sudhI dhAraNA rUpa chelle bheda rahe che. zarUAtamAM sAmAnyane choDIne nizcaya vaDe sarvatra IhA ane avAyane sadabhAva hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke sAmAnyamAM to avagraha rUpa bAdha ja thAya che ane vizeSamAM IhA avAya rUpa bodha thAya che. vyavahArArthAvagraha mati je ke avAya rUpa hoya che, parantu te uttarakALabhAvI IhA ane anyAya rUpa bodha thavAmAM kAraNabhUta hoya che tethI tene avAya avagraha kahevAmAM Avela che. tAratamya ( nizcaya ) nA abhAvamAM avAya rUpa bedhane ja sadubhAva rahe che. eTale ke jyAM avagraha pachI evo bodha thAya che ke A dAkSiNa tya che ke audigya che. te A zaMkAnuM nivAraNa karavAne mATe nizcaya karAvavA tarapha jhukate e je bodha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 sthAnAGgasUtre hAbhyAM sAmAnyarUpeNa gRhItasyArthasya nizcayarUpeNa yat grahaNaM tasya ante=avasAne sarvatra dhAraNA bhavati / iyaM punaH kAlAntarasmRtirUpA vAsanA bhaNitA ||5| iti gAthA paJcakArthaH / tatra-vyavahArArthAvagrahamatimAzritya pahuvidhatvaM vyAkhyAyate tadyathA - sA'vagrahamatiH SahUvidhA yathA - kSipram atragRhNAti - tadAvaraNIyakSayopazamAdhikyAt zIghraM candanAdi sparza svenAtmanA jAnAti 1| bahu avagRhNAti -bahu = adhikaM nizcaya kI ora jhukatA huA aisA jo bodha hotA hai ki ise dakSiNI honA cAhiye to aise jJAna kA nAma IhA hai parantu yaha dakSiNI hI hai aisA jo avAya rUpa bodha hotA hai usameM tAratamya nahIM hotA hai usameM to nizcaya hI hotA hai| anta meM avagraha aura IhA se sAmAnya rUpameM gRhIta hue artha kA avAya dvArA nizcayarUpase grahaNa kiye jAne ke bAda meM - sarvatra dhAraNA hotI hai / yaha dhAraNA usa padArtha ko kAlAntara meM vismaraNa nahIM hone detI hai kyoMki isa dhAraNA dvArA AtmAmeM aisA saMskAra utpanna ho jAtA hai ki jisakI vajaha se vaha AtmA usa padArthako kAlAntara meM bhI yAda rakhatA hai aisA yaha pAMca gAthAoM kA artha hai / aba sUtrakAra vyavahArthAvagraharUpa matiko lekara paTa vidhatAkA vyAkhyAna karate haiM- jo isa prakAra se hai - koI eka vyavahArthAvagraha rUpamati aisI hotI hai jo jJAnAvaraNIya karmake kSayopazamakI adhikatA se zIghra hI candanAdike sparzako jAna letI hai| koI eka mati aisI thAya che ke te dakSiNI ja hovA joIe, tA evA jJAnanuM nAma ihA che, parantu dakSiNI ja hovA joie evA je avAya rUpa medha thAya che temAM tAratamya (zakAnA saheja paNa sadUbhAva) hAtuM nathI--temAM te nizcaya ja hoya che. antu avagraha ane ihA dvArA sAmAnya rUpe grahIta thayelA atha avAya dvArA nizcaya rUpe grahaNa thaI gayA bAda sarvatra dhAraNA thAya che. A dhAraNA gRhIta thayela padAne ghaNA kALanA antara khAda paNa vistRta thavA detI nathI, kAraNa ke te dhAraNA dvArA AtmAmAM evA saMskAra utpanna thaI jAya che ke te saskArane kAraNe AtmA te padArthane ghaNA kALa vyatIta pazu yAda rAkhI zake che. A prakAranA A pAMca gAthAonA atha thAya che. have sUtrakAra vyavahArArthAvagraha rUpa matinA cha bhedonu' vivecana kare che--kAI eka vyavahArthAvagraha rUpa mati evI hoya che ke je jJAnAvaraNIya kramanA kSApazcamanI zIvratAthI cantanAdinA sparza'ne jANI le che. kAI eka thaI gayA khAda zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 sU037 viziSTamatimatAM devAnAm matimedanirUpaNam 381 vastu bhinnabhinnajAtIyamekaikaM tattadrUpeNa avagRhNAti-avabudhyate, yathA sprshaaygrhH| kazcijanazcandanAdisparzasya bahutve candanasparzo'yaM cInAMzukasparzo'yaM navanItasparzo'yamiti tattadrUpeNa tmvbudhyte|2|bhuvidhmvgRhnnaati bahavo vidhAH prakArA yasya sabahuvidho'rthastam avagRhNAti / yathA sa eva candanAdisparzaH ekaikaH zItasnigdhamRdukaThinatvAdirUpeNa yadA'vabudhyate tadA bahuvidhaM zItatvasnigdhatvamRdutvakaThinatvAdi guNaibhinnaM sparza bhinnatayA kurvan so'vabodhaH 'bahuvidham avagRhAti' ityucyate // 3 // vam avagRhNAti-dhruva-nityaM nizcalam artham avagRhAti-bhinnatayA'vabudhyate, janasya yadA yadA tena tena candanAdisparzana sambandho hotI hai jo bhinna 2 jAtikI eka eka vastuko usa usa rUpase jAna letI hai jaise sparzAvagraha jAnatA hai-candanAdi aneka padArthoM ke dhare hone para jaise sparzAvagraha se koI manuSya yaha candana kA sparza hai yaha cinAMzuka kA sparzahai yaha navanItakA (makkhana) sparza hai| isa prakArase tattadrUpase usa 2 padArthake sparzako jAnatAhai, isI prakAra se bahukA avagraha bhI bahuta padArthoM ko bahuta rUpase jAnatA hai 2, bahuvidhakA tAtparya bahuta prakArase hai-jaise vahI candanAdi sparzakA avagraha java zIta, snigdha, mRdu, kaThinAdi sparza rUpase bhinna 2 rUpameM spazako jAnatA hai, to isa prakArase jAnanevAlA sparzAvagraha bahuvidhakA avagraha kahA jAtA hai 3 " dhruvaM avagRhNAti " yahA~ dhruvakA abhimAya nitya nizcala arthase hai, aise dhruva arthako jAnanevAlA jo avagraha jJAna hai, vaha dhruvakA avagraha jJAna hai-dhruvAvagraha hai, jaba kisI manuSyakA usa usa candanAdike mati evI hoya che ke je bhinna bhinna jAtinI dareka vastune te te rUpe jANI le che. jemake sparzAvagraha jANe che eTale ke candanAdi aneka vastuo koI jagyAe mUkelI hoya ane keI manuSya sparzAvagraha dvArA e jANI le che ke A candanane sparza che, A cInAM zukane sparza che, A navanItane sparza che, A rIte te te rUpe te te padArthane sparza vaDe te jANI le che e ja pramANe bahune avagraha paNa bahu padArthone bahu rUpe jANe che. jemake e ja candanAdi sparzane avagraha je zIta, snigdha, mRdu, kaThinAdi sparza rUpe jude jude rUpe sparzane jANe che te te prakAre jANanArA sparzAvagrahane baha vidhano (ghaNA prakArano) avagraha kahevAmAM Ave che. __"dhabaM ayagRhNAti " mI dhruva bheTave nitya mana nizvata thAya che. evA dhruva arthane jANanAruM je avagrahajJAna che tene dhruvanuM avagrahajJAna athavA vAvagraha kahe che. jyAre koI manuSya candanAdine sparza kare che tyAre te - zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 sthAnAGgasUtre bhavati, tadA tadA candanasparzo'yaM, navanItaspardho'yaM, cInAMzukasparzo'yamityAdikaM tattadrUSeNa tattatsparzamayacchinatti // 4 // anizritamavagRhNAti-nizrito= hetupramito, yathA kenacit pUrvaM candanAdi sparzAH zItamRdusnigdhatvAdinA'nubhUtAH, kAlAntare punastadupasthitau 'ayaM candanAdisparzaH zItamRdusnigdhatvAditaH' iti zItatvAdinA hetunA pramitIyo'rthazcandanAdisparzarUpaH sa nizrito'bhidhIyate, tadbhinno'nizritaH, arthAttAdRzAnubhAvena hetunA vinaiva tadA taM viSayaM tajjJAnaM paricchinatti tadA'nizritamahetukamarthamavagRhNAtIti vyapadizyate // 5 // asaMdigdhasparzake sAtha sambandha hotA hai, to vaha nizcita rUpa se yaha jAna letA hai, ki yaha candanakA sparza hai, yaha navanItakA sparza hai, yaha cInAMzuka kA sparza hai, ityAdi rUpase vaha usa usake sparzako jAna letA hai, "anizritaM avagRhNAti " hetuse pramita vastukA nAma nizrita hai, jaise-kisI puruSane pahile candanAdikA sparza zItarUpase yA mRdu snigdha rUpase anubhUta kiyA aba kAlAntara meM jaba vahI viSaya upasthita hotA hai, to vaha zIta mRdu Adi rUpase yaha jAna letA hai, ki yaha candanA. dikA sparza hai, isa taraha zItatvAdi rUpa hetuse pramita jo candanAdi sparza rUpa artha hai, yaha nizrita hai| isa nizritase jo bhinna hai, vaha anizrita hai| arthAt aise hetuke vinAhI jo jJAna viSayako jAna letA hai, aisA vaha jJAna anizrita vinA hetuke arthakA avagrahaNa karanevAlA honese anizrita avagraha mAnA jAtA hai 5 "asaMdigdhaM aya. nizcita rUpe te e vAta jANI le che ke A candanane sparza che, A cInAMzukane sparza che, ane A navanIta (mAkhaNa) ne sparza che, ItyAdi rUpe te te mANasa te pratyekanA sparzane jANI le che. " anizrita avagRhNAti " utu 43 pramita paratunuM nAma nizrita cha. jemake ke puruSa pahelAM candanAdine sparza zIta rUpe athavA mRdu-dhi rUpe anubhavyo hoya, tyAra bAda amuka kALa vyatIta thaI gayA bAda jyAre e ja padArtha upasthita thAya che tyAre zIta, mRdu Adi prakAranA tenA sparza dvArA te jANI le che ke A candanAdine sparza che. A rIte zItatva Adi rUpa hetu vaDe amita je candanAdi sparza rUpa artha che, tenuM nAma nizcita che. A nizritathI je bhinna hoya che tene anizcita kahe che. eTale ke evA hetunA sadUbhAva vinA ja je jJAna viSayane jANI le che evA jJAnane ani. zrita avagraha mAnavAmAM Ave che, kAraNa ke te jJAna hetunA sadubhAva vinAja arthanuM avagrahaNa karanAra hoya che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU031 viziSTamatimatAM devAnAm matimedanirUpaNam 383 maragRhNAti-asaMdigdhaM sakala saMzayAdidoSarahitaM, yathAcandanAdisparzam avagRhNadjJAnaM " candanasyaiva, cInAMzukasyaira, navanItasyevAyaM sparzaH' ityevaM rUpaM yadA pravarnate tadA'sandigdhamavagRhNAtItyucyate // 6 // iti / evam IhAmatiravAyamatizcApi pratyekaM SaDvidhA bodhyaa| tathA-dhAraNAmatirapi paividhA prajJaptA, gRhNAti " jisa samaya samasta saMzayAdi doSoMse rahita hokara jJAna candanAdike sparzako jAnatA hai, ki yaha candanakAhI yA cInAMzukakAhI yA navanIta (makkhana)kA hI yaha sparza hai, anyakA sparza nahIM hai, isa prakArase nizcita rUpase sparzako jAnanevAlA jJAna asaMdigdhagrAhI avagraha jJAna kahA gayA hai to jisa prakArase yaha aghagraha rUpa jJAna 6 prakArakA pUrvoktarUpase prakaTa kiyA gayAhai, usI prakArase IhAjJAna aura avAyajJAna bhI 6-6 prakArake kahe gaye haiN| isI prakArase dhAraNAjJAna bhI 6 prakArakA kahA gayA hai, tAtparya isa kathanakA yahI hai, ki bahugrAhI ava graha bahugrAhiNI IhA, bahugrAhI ayAya aura bahuprAhiNI dhAraNA 1 bahu. vidhagrAhI avagraha bahuvidhagrAhiNI IhA bahuvidhagrAhI ayAya aura yaha vidhamAhiNI dhAraNA 2 dhruvagrAhI avagraha dhruvagrAhiNI IhA dhruvagrAhI avAya aura dhruvagrAhiNI dhAraNA 3 kSipragnAhI avagraha kSipramAhiNI IhA, kSiprayAhI avAya aura kSipragrAhiNI dhAraNA 4 anizritagrAhI avagraha anizrita grAhiNI IhA anizrita grAhI avAya aura anizritagrAhiNI dhAraNA 5 evaM asaMdigdhagrAhI avagraha asaMdigdhagrAhiNI IhA ___" asaMdigdha avagRhNAti "2 samaye samasta saMzayAhiyA 2Dita 42 jJAna evuM jANI le che ke A candanane ja spa che, A cInAMzukane ja samarza che ane A mAkhaNane ja sparza che-anyane sparza nathI, A prakAre nizcita rUpe sparzane jANanArA jJAnane asaMdigdhagrAhI avagrahajJAna kahe che, jema A avagrahajJAnane pUrvokta 6 prakAranuM kahevAmAM AvyuM che, e ja pramANe IhAjJAna ane avAyajJAnane paNa cha-cha prakAranuM kahyuM che. e ja pramANe dhAraNAjJAnane paNa cha prakAranuM kahyuM che. A kathananuM tAtparya e che ke-- (1) bahugrAhI avagraha, bahu grAhiNI IhA, bahugrAhI avAya ane bahu grAhi7 dhAraNA, (2) bahuvidha grAhI avagraha, bahuvidha grAhiNI IhA, bahu vigrAhI avAya ane bahuvidha prAhi dhAraNa, (3) dhruvagrAhI avagraha, dhruvagrAhi IhA, dhruvagrAhI avAya ane yuvagrAhiNI dhAraNA, (4) kSipragrAhI avagraha, kSipracAhiNI ihA, kSipragAhI avAya ane kSipragrahiNI dhAraNA. (5) anizritagrAhI avagraha, anizrita grAhINI IhA, anizritagrAhI avAya ane anizrita grAhaNI dhAraNA, (6) asaMdigdhagrAhI avagraha, asaMdigdha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 sthAnAGgasatre tadyathA-bahudhArayati-bahu-bhinna jAtIyamane tattadrUpeNa dhArayati-nirNItArthasyA. vicyutivAsanAsmRtilakSaNAM dhAraNAM nayati // 1 // bahuvidha nAnAprakAraM zIta. svAdiguNaiminnaM bhinnaM sparzA dikaM dhArayati // 2 // purANAm atItakAlajAtaM vastu dhArayati, yathA anena muninA'mukasmin varSe, mAsi, pakSe, prahare, pale, asaMdigdhagrAhI avAya aura asaMdigdhagrAhiNI dhAraNA ye saba bheda vyavahAra arthake viSayameM hue apagraha IhA avAya aura dhAraNAke haiM / arthAt vyavahAra arthako bahurUpase bahuvidha rUpase kSipra (jaldI) rUpale dhruvarUpale anizritarUpase aura asaMdigdha rUpase avagraha IhA Adi jJAna jAnate haiM, kyoMki vaha vyavahAra rUpa artha bahubahu vidha Adike bhedase 6 prakArakA hotA hai, ataH isI prakArase use avagraha Adi jJAna jAnate haiM / ye saba bheda matijJAna kehiihaiN| dhAraNAmati isa prakArase bhI 6 prakArakI hai, jaise-" bahu dhArayati" ityAdi-jo mati bhinna 2 jAtIya aneka padArthoM ko tattadra pase dhAraNa karAtI hai, nirNIta arthako avidhyuti, vAsanA, smRtirUpa dhAraNAmeM le jAtI hai, aisI vaha mati bahu dhAraNAmati hai 1. bahuvidha dhAraNAmati isa prakArase hai, nAnA prakArake zItatvAri guNoM se minna ? spAdikako jo dhAraNa karAtI hai, vaha bahuvidha dhAraNAmati hai 2 atItakAla meM huI vastuko jo dhAraNa karAtI hai, jaise-isa munine grAhiNI hA, asa digdhagrAhI avAya ane asaMdigdhagrAhiNI, dhAraNA, A badhA vyavahAra arthanA viSayamAM avagraha, IhA, avAya ane dhAraNAnA bhede che. eTale ke vyavahAra arthane bahu rUpe kSipta ( zIdhra ) rUpe, avAya dhruva rUpe, anizcita rUpe ane asaMdigdha rUpe avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA rUpa jJAna jANe che, kAraNa ke te vyavahAra rUpa artha baha, bahu vidha AdinA bhedathI 6 prakAra hoya che, tethI e ja prakAre tene avagraha Adi jJAna jANe che. A badhAM matijJAnanA bhedo che. haamti|| // 42 // para ho 4aa cha-- "baha dhArayayati" chatyAhi-(1) 2 mati bhinna bhinna tana mane pahAta te te rUpa dhAraNa karAve che, nirNata arthane avismRti, vAsanA ane smRti rUpa dhAraNAmAM laI jAya che, evI te matine bahudhAraNA mati kahe che. (2) bahuvidha dhAraNAmatinuM svarUpa A prakAranuM che--vividha prakAranA zItatva Adi ga vaDe judA judA sparzAdikane je dhAraNa karAve che, te bahuvidha dhAraNAmati che. (3) trIjA prakAranI dhAraNAmati bhUtakALanA arthane dhAraNa karAvanArI che. jemake A munie amuka varSamAM, amuka mAsamAM, amuka pakSamAM (zukala zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06sU.37 viziSTa matimatAM devAnAm matimedanirUpaNam 385 vipale, kSaNe dIkSA gRhIteti sAdhAraNajanavismaraNayogyakAlajJAnaM dhArayatIti dRSTAntaH // 3 // durdhara-duHkhena buddharatiparizramega dhAryate'sau durdharaH kaThino bhaGgAnAlazreNi samArohaNAdi viSayastaM dhArayati // 4 // anizritam-ahetukamautpattikyAdibuddhayaiva dhArayati // 5 // asaMdigdhaM sakalasaMzayarahitaM dhArayati // 6 // iti / kSipravahu bahuvidhAdInAM viparyayeNApi apagrahAdInAmekaikasya SaD SaDbhedA bhavantIti aviparyayaviparyayAbhyAM apagrahehAvAyadhAraNAmatiSu pratyeka amuka varSa meM amuka mAsameM amuka pakSameM amuka praharameM amuka pala meM amuka vipalameM evaM amuka kSaNameM dIkSA grahaNakI hai, isa prakArase sAdhA. raNa janako vismaNa ho jAne yogya kAlajJAnako yaha dhAraNA dhAraNa karAtohai, aisI vaha dhAraNA 3 tIsare naM varakI dhAraNAhai, jo buddhi ke ati parizramase dhAraNa kiyA jAtA hai, yaha durdhara hai, aisA vaha durdhara kaThina viSaya-bhaGga jAla yA zreNi samArohaNa Adi rUpa hotA hai, aise viSayako jo dhAraNa karAtI hai, vaha durdhara dhAraNAmati hai ? autpattikI Adi buddhisehI jo anizritako dhAraNa karAtI hai, vaha anizrita dhAraNA hai 5 evaM jo asaMdigdha padArthako dhAraNa karAtI hai, vaha asaM. digdha dhAraNA hai 6 akSiprakA ulTA kSiprA bahukA ulTA eka bahuvidhakA ulTA ekavidha anizritakA ulTA nizrita dhruvakA ulTA adhruva aura asaMdigdhakA ulTA saMdigdha isa tarahase 6 tarahakA padArtha aura hotA pakSa ke kRSaNa pakSamAM) amuka tithie, amuka praharamAM, amuka paLamAM, amuka vipaLamAM ane amuka kSaNe dIkSA grahaNa karI hatI. " A prakAre sAmAnya mANasane jenI vismRti thaI jAya evA kALajJAnane dhAraNa karAvanArI A dhAraNA che. (4) durdhara dhAraNAmati-je buddhinA atizaya parizrama vaDe dhAraNa karI zakAya che evI dhAraNAne durdhara dhAraNa kahe che. e te durdhara (kaThina) viSaya bhaMgajALa (aneka bhAgAonA samUha rUpa jALa) athavA zreNi samA rehaNa Adi rUpa hoya che. evA kaThina viSayane je dhAraNa karAve che tene durdhara dhAraNAmati kahe che. (5) anizrita dhAraNA-auSattikI Adi buddhi vaDe ja je anizritane dhAraNa karAve che te dhAraNAne anizrita dhAraNA kahe che. (6) asaMdigdha dhAraNA- je dhAraNa asaMdigdha padArthane dhAraNa karAve che, tenuM nAma asaMdigdha dhAraNA che. akSika (azIdhra) thI uTe zabda kSipra ( zIgha) che, bahathI ulaTA arthane zabda eka che, bahuvidhathI uTe zabda ekavidha che. anizritathI ulTa zabda nizrita che, dhruvathI ulTa zabda adhura che, ane asaMdigdhathI ulTa zabda saMdigdha che. A prakAre 6 prakAranA bIjA padArtho paNa hoya che, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre matiH dvAdazavidhAH dvAdavidhA bhavati / sarvAsAM matInAM bhedAstu SaTtriMzadadhikAni trINizatAni bodhyAH / tathAhi-zrotraghrANajihAsparzendriyagrAhyatyAd vyaJjanAvagrahazcaturvidhaH / zrotra-cakSu-nANa-nihA-sparza - noindriyagrAhyatvAt arthAvagrahaH SaDvidhaH / evameva zrotrAdi SaDindriyagrAhyatvAt IhA'pi SaDvidhA, avAyo'pi SaDavidhaH dhAraNA'pi ca SaDvidhA / eva sarvasaMkalanayA'STAviMzati hai, so jisa prakArase akSipta padArthake bahu padArtha ke bahuvidha padArthake dhruva padArthake aura anizrita eva asaMdigdha padArthake viSayameM yaha avagraha IhA ayApa aura dhAraNA rUpa matijJAna hotA haiM, usI prakArase vaha matijJAna avagrahAdi rUpase kSipa padArtha meM eka padArtha meM bahu padArthameM adhruva padArthameM aura sandigdha padArtha meM bhI hotA hai, isaliye avayahake viSakabhUta 12 prakArake padArtha hue IhAke viSayabhUta 12 prakArake padArtha hue avAyake viSakabhUta 12 prakArake padArtha hue aura dhAraNAke viSayabhUta bhI 12 prakArake padArtha hue aura arthake viSayameM prakaTa padArthake viSayameM hue ye avagrAhAdika 5 indriya aura bhanase hote haiM isa taraha artha viSayaka matijJAnake 288 bheda ho jAte haiM, evaM vyaJjana aprakaTa padArtha ke viSaya meM kevala eka avagraha rUpahI jJAna hotA hai, aura yaha aprakaTa rUpa padArtha bhI bahu Adike bhedase 12 prakArakA jema akSipta padArthanA, bahu padArthanA, bahuvidha padArthanA, dhruva padArthanA, anizrita padArthanA ane asaMdigdha padArthanA viSayamAM A avagraha, IDA, avAya ane dhAraNuM 35 matijJAna thAya che, e ja pramANe kSita, eka padAthamAM, bahu padArthamAM, adhruva padArthamAM, nizcita padArthamAM ane saMdigdha padArthamAM paNa A avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA rUpa matijJAnane sadbhAva rahe che. tathA avagrahanA viSaya rU5 12 prakAranA padArtha thayA, ihAnA viSaya rU5 12 prakAranA padArtha thayA, avAyanA viSayabhUta 12 prakAranA padArtha thayA ane dhAraNAnA viSayabhUta paNa 12 prakAranA padArtha thayA, ane arthanA saMbaMdhamAM--prakaTa padArthanA viSayamAM je avagrahAdi rUpa jJAna thAya che te pAMca indri ane mananI sahAyatAthI thAya che. A prakAre matijJAnanA artha viSayaka kula 288 bheda thAya che. vyaMjana rUpa je avagraha che tenA kula 48 bheda thAya che. vyaMjananA viSayamAM aprakaTa padArthanA viSayamAM kevaLa eka avagaka rUpa ja jJAna thAya che. te aprakaTa rUpa padArtha paNa pUrvokta bahu AdinA bhedathI 12 prakAra hoya che. 12 prakArane A vyaMjana avagraha zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 6 sU0 38 tapamedanirUpaNam saMkhyakA matibhedA bhavanti / te ca dvAdazabhiH saha guNanAt matibhedAH SaTtriMzada. dhika zatatrayasaMkhyakAH bhavantIti / sU0 37 // ___ anantarasUtre maniruktA, matibhedayanta eva tapasvino bhavantIti tapobhedAna nirUpayati mUlam-chavyihe bAhirae tave paNNate, taM jahA-aNasaNaM 1, omoyariyA 2, bhikkhAyariyA 3, rasapariccAe 4, kAya. kileso 5, paDisaMloNayA 6 / chavyihe abhaMtarie tave paNNace taM jahA-pAyacchittaM 1, viNao 2, yAvaccaM 3, sajjhAo 4, jhANaM 5, viusaggo 7 // sU0 38 // ___chAyA-pavidha bAhya tapaH prajJaptam , tadyathA-anazanam 1, ayamodarikA 2, bhikSAcaryA 3, rasaparityAgaH 4, kAyaklezaH 5, pratisaMlInatA 6 / Savi. dham AbhyantarikaM tapaH prajJaptam tadyathA-prAyazcittaM 1, pinayo 2, caiyAmRtyaM 3, svAdhyAyaH 4, dhyAnaM 5, vyutsargaH 6 // sU0 38 // TIkA-'chabihe bAhirie ' ityAdi tapati-dahati jJAnAvaraNIyAyavidhaM kameti tapaH, tabAhyAbhyantarabhedAd dvividham / tatra-AsevyamAnaM yattapo lokarapi tapastvena jJAyate, prAyo bahiH hotA hai, isaliye 12 prakAra ke isa vyaJjana padArtha ke viSayameM honevAlA avagraha cakSu aura manase nahIM hone ke kAraNa aura zeSa indriyoMsehI honeke kAraNa 48 prakArakA hotA hai, 288 aura 48 ko parasparameM milA dene se 366 bheda matijJAnake ho jAte haiM, yahI viSaya TIkAkArane isa TIkA dvArA prakaTa kiyA gayA hai ||suu0 37 // isa prakArase Uparake sUtrameM matijJAnakA kathana kiyA hai, matijJAna ke bhedavAle tapasvIjana hote haiM, ataH aba sUtrakAra tapake bhedakA cakSu ane mana vaDe thatuM nathI paNa bAkInI cAra Idri vaDe ja thAya che. tethI tenA 1244=48 bheda thaI jAya che matijJAnanA pUrvokta 288 bhedamAM A 48 bhede umeravAthI kula 366 bhede thAya che e ja viSayanuM TIkAkAre A TIkA dvArA ahIM spaSTIkaraNa karyuM che. sU. 37 che sUtrakAre uparanA sUtramAM matijJAnanI prarUpaNa karI. matijJAnanA bhedavALA tapasvIo hoya che. tethI have sUtrakAra tapanA bhedanuM nirUpaNa kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 sthAnAGgasUtre zarIrasya tApakatayA zoSakatayA vA yat karmANi kSapayati tad bAhya tapa ityucyate / yattu tapolokaistapastayA nAbhilakSyate tattapo mokSaprApsyantaraGgasAdhanatvAt Abhyantarikamityucyate / tatra vAhyaM tapaH anazanAvamodarikAdibhedaiH dhiM bhavati / tatra-anazanam AhAratyAgaH, tacca-itvarayAvatkathikabhedena nirUpaNa karatehaiM-"chavyihe bAhiratave paNNatte" ityAdi sUtra 38 // TIkArthe-bAhya tapa6 prakArakA kahA gyaahai| jaise-anazana 1 avamodarikA 2 bhikSAcaryA 3 rasaparityAga 4 kAyakleza 5 aura pratisaMlInatA 6 isI prakArase Abhyantara tapa bhI 6 prakArakA hotA hai, jaise-prAyazcitta vinaya 2 vaiyAvRtya 3 svAdhyAya 4 dhyAna 5 aura vyutsarga 6 / jo jJAnAvaraNIya Adi 8 prakAra ke karmoM ko jalA detAhai, vaha tapa hai, yaha tapa bAhanapa aura Abhyantara tapake bhedase do prakArakA hai |jo tapa bAharameM lokoM dvArA tapa rUpase kiyA jAtAhai, athavA bAhara meM zarIrakA prAyaH tapAnevAlA hone ke kAraNa usakA zoSaka hone ke kAraNa jo karmoM ko kSaya karatA hai, vaha bAhyanapa hai, tathA jo tapa bAharameM lokoM dvArA tapa rUpase nahIM dekhA jAtA hai, aisA vaha tapa mokSa prApti meM antaraGga kAraNa honese Abhyantara tapa hai| inameM bAyatapa anazana bhavamodarikA Adi bhedoMse chaha prakArakA kahA gayA hai, inameM caturvidha AhArakA tyAga karanA yaha anazanahai, yaha anazana tapa ityara evaM yAvatkathikake bhedase TI -" chavvihe bAhiratave paNNatte" tyA mAyatananIya pramANe 6 2 4aa cha-(1) manazana, (2) a5. mohari, (3) mikSAyaryA, (4) 2saparityA, (5) yaza mana (6) prati. saMlInatA. e ja pramANe Abhyantara tapanA paNa 6 prakAre kahyA che- (1) prAyazcitta, (2) vinaya, (3) vaiyAvRtya, (4) svAdhyAya, (5) dhyAna bhane (6) vyutsarga. je jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmone bALI nAkhe che, tenuM nAma tapa che. te tapanA bAhyatapa ane Abhyantara tapa nAmanA be bheda kahyA che. je tapane bahArathI ja le ke dvArA tapa rUpe oLakhavAmAM Ave che athavA bAhya zarIrane sAmAnyataH tapAvanAruM ane kRza karanAruM hoya che ane karmane kSaya karanAruM hoya che. te tapane bAhyatama kahe che. je tapane bAhyadaSTie-leke dvArA tapa rUpe dekhavAmAM AvatuM nathI evuM Atarika tapa ke je mokSa prAptimAM kAraNabhUta bane che tene Abhyatara tapa kahe che. temAM je bAhyatapa che tenA anazana, avamadarikA (UNadarikA) Adi 6 bheda che. aAna, pAna Adi cAre prakAranA AhArane tyAga kare tenuM nAma anazana che, tenA Ivara ane yAvatrucika nAmanA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 sughA TIkA sthA06 sU038 tapamedanirUpaNam dvividham / tatra-itvaram-idaM tIrthamAzritya caturthAdi SaNmAsAntaM bodhyam ! yAva. kathikaM tu maraNAvadhi / idaM punaH pAdapopagamaneGgitamaraNa bhaktaparijJAbhedAtrividam // 1 // tathA-avamodarikA-avamam-Unam udaraMjaTharam avamodaraM, tasyakaraNam-avamodarikA, sA ca dravyato bhaktapAnaviSayA, upalakSaNAdupakaraNaviSayA c| bhAratastu krodhAdiparityAgaH // 2 // bhikSAcaryA-bhikSArtha caraNam aTanaM mikSAcaryA, nirjarAGgatyAt anazanavat sA'pi tapaH / athavA-yadyapi mikSAcaryA sAmAnyenoktA tathApi vivitrAbhinayuktatvena vRttisaMkSeparUpA viziSTA sA'tra grAhyA / yato'tra vakSyati-'chabihA govaracariyA' iti / iyaM ca na do prakArakA kahA gayA hai, inameM itvara tapa SaSTha AdikI tapasyAse lekara chaha mahine kI tapasyA taka hotA hai, aura jo tapa maraNAvadhi hotA hai, vaha yAyatkathika hotA hai, pAvatyadhika tapa pAdapopagamana iMgita maraNa evaM bhaktaparijJAke bhedase tIna prakArakA hotA hai 1 bhUkha se kama AhArakA lenA yaha avamodarikA hai| yaha avamodarikA dravyakI apekSA bhaktapAna viSayaka aura upalakSaNase upakaraNa viSayaka hotI hai| tathA bhAvakI apekSAse krodhAdi kaSAyoM ke tyAgane rUpa hotI hai| bhikSAke nimitta caryA (bhramaNa) karanA isakA nAma mikSAcaryA hai| yaha bhikSA- nirjarAkA kAraNa honese anazanakI taraha taparUpa kahI gaI hai| adhayA-yadyapi bhikSAcaryA sAmAnya rUpase yahAM kahI gaI hai, parantu vaha vicitra abhigraha yukta hone ke kAraNa vRtti saMkSepa rUpa viziSTa bhikssaabe bheda kahyA che. eka upavAsa, be upavAsa ane e ja pramANe cha mAsa paryantanA upavAsane ivara tapa kahe che. je anazana maraNakALa parata cAle che te anazana tapane yAvaskathika tapa kahe che. yAvatakathaka tapane nIce pramANe yo cha-(1) pAporAmana, (2) gitama26 mana (3) mataparikSA avamadarikA-jeTalI bhUkha hoya teTale AhAra na letAM e che AhAra le tenuM nAma amadarikA che. dravyanI apekSAe te bhakta pAna viSayaka ane upalakSaNanI apekSAe upakaraNa viSayaka hoya che, tathA bhAvanI apekSAe kodhAdi kaSAyane tyAgarUpa hoya che. bhikSAcaryA-bhikSAprati nimitte caryA karavI (pharavuM) tenuM nAma bhikSAcaryA che. A bhikSAcaryA nirjarAmAM kAraNabhUta banatI hovAthI tene anazananI jema taparUpa kahI che. athavA-je ke ahIM bhikSAcaryAnuM sAmAnya rUpe kathana karavAmAM AvyuM che, paraMtu te vividha abhigraha rUpa hevAne kAraNe vRttikSepa rUpa viziSTa bhikSA ahIM grahaNa zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 sthAnAGgasUtre 6 , tato'tyantabhinnA / bhikSAca payAmabhigrahAstu- dravyakSetrakAlamAvaviSayatayA catuvidhAH / tatra dravyataH ' alepakRtAdikameva dravyaM grahISye ' iti / kSetrataH paragrAgRhapaJcakAdibdhaM grahISye ' iti / kAlataH ' pUrvAhnAdau bhAvataH' maunAdimahattAd grahISye ' iti // 3 // tathA - rasaparityAgaH - rasAH = dugdhaghRtAdayaH teSAM parityAgaH || 4 || kAyaklezaH -kAyasya = zarIrasya klezaH- vIrAsanAdirUpaH kezaluJcanAdirUpazca // 5 // tathA-pratisaMlInatA - guptatA // iyaM ca indriyakaSAyayo yahAM gRhIta huI hai, kyoMki yahA~ para Age sUtrakAra kahanevAle haiM ki - " chavhiA gogharacariyA " yaha usase atyanta bhinna nahIM hai / bhikSAcaryA meM dravya kSetra kAla aura bhAvake anusAra cAra prakArake abhigraha hote haiM, inameM dravyake anusAra aisA abhigraha hotA hai, ki maiM apakRta Adi rUpa dravyahI grahaNa kruuNgaa| kSetrakI apekSA aisA abhigraha hotA hai, ki maiM para grAmake pAMca Adi gharoMse jo milegA vahI grahaNa karUMgA kAlakI apekSA aisA abhigraha hotA hai, ki pUrvAhna Adi kAlameM jo prApta hogA vahI maiM lUMgA evaM bhAvakI apekSA aisA abhigraha hotA hai, ki jo maunAdi rakhakara mujhe AhAra do porasIke pahale degA usase hI maiM AhAra grahaNa karUMgA 3 dugdhaghRta Adi rasoMkA parityAga karanA yaha rasa parityAga tapa hai, vIrAsana Adise sthita honA evaM kezaluJcana Adi karanA yaha saba kAyakleza tapa hai, pratisaMlInatA nAma guptatAkA hai, yaha indriya kavAya kuravAmAM bhAvI che. sUtrAra huve pachItA sUtramAM "chabvihA goyaracariyA " ItyAdi bhikSAcaryAMnA 6 bhedaeNnuM nirUpaNu karavAnA che. bhikSAcaryAmAM dravya, kSetra kALa ane bhAvanI apekSAe cAra prakAranA abhigraha thAya che. dravyanI ape kSAe evA abhigraha thAya che ke huM alepakRta Adi rUpa dravya ja grahaNa karIza, kSetranI apekSAe eve abhigraha thAya che ke huM gAmamAMthI pAMca Adi gharAmAMthI je AhAra prApta thaze te AhAra ja grahaNuM karIza. kALanI apekSAe evA abhima karavAmAM Ave che ke pUrvANu Adi kALamAM je khAnapAna Adi prApta thaze tene ja huM grahaNa karIza. bhAvanI apekSAe evA abhigraha thAya che ke je vyakti maunADhi rAkhIne mane AhAra vaDhArAvaze tenA hAthe apAyelA AhAraja huM grahaNa karIza. dUdha, ghI Adi rasAne parityAga. karavA tenuM nAma rasaparityAga tapa che. vIrAsana Adi Asane ja besavuM, kezalu cana karavuM vagere tapane kAyaleza tapa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU038 tapamedanirUpaNam 391 gaviSayA viviktazayanAsanaviSayAveti // 6 // iti / tathA-AbhyantarikaM tapo. 'pi prAyazcittavinayAdibhedena Saivigham / natra-prAyazcittam-atIcArazodhanam / naca AlocanAdi bhedena dazavidhaM bodhyam // 1 // vinayaH-vinIyate-darI kriyate karma yena saH, sa ca vakSyamANa jJAnAdi sptbhedruupH| uktaM ca vinayasvarUpam" jamhA viNayai kamma, aTThavihaM cAuraMtamokkhAe / tamhA u vayaMti viU, viNayaMti vilINasaMsArA // 1 // " chAyA-yasmAda vinayati karma aSTavidhaM cAturantamokSAya / tasmAtu vadanti vidvAMso pinayamiti vilInasaMsArAH (tIrthakaragaNadharAH ) iti // 2 // caiyAvRttyam-vyAvRtasya-zuryAdi sevArUpazubhavyApAravataH karma caiyARtyam guryA. dInAmazanAdinA zuzrUSaNam / taduktamyoga viSayavAlI athavA vivikta zayyAsana viSayavAlI hotI hai, 6 tathA Abhyantara tapa prAyazcitta Adike bhedase 6 prakArakA kahA gayA hai, aticAroMkA zodhana karanA yaha prAyazcitta hai, yaha prAyazcitta AlocanA Adike bhedase 12 prakArakA hotA hai 1 jisase karma "vinI. yate" dUra kara diye jAte haiM, vaha vinaya hai yaha vinaya Age kahe jAnevAle jJAnAdike bhedase 7 prakArakA hai / kahA bhI hai " jamhA viNayai kammaM " ityAdi / vyAvRtakA-guru AdikI sevA rUpa zubha vyApAravAlekA jo karma hai, vaha vaiyAvRttya hai, anazana Adi dvArA guru Adi janoMkI suzrUSA karanA isakA nAma vaiyAvRttya hai| kahe che. pratisaMlInatA eTale guptatA. te Indriye, kaSA ane garUpa viSayavALI hoya che athavA viyita zayyAsana viSayavALI hoya che. Avyantara tapanA prAyazcitta Adi 6 bhede kahyA che. aticAronI zuddhi karavI tenuM nAma prAyazcitta che. te prAyazcittanA AlocanA Adi 12 le // cha. vinaya-rena dvArA bhani " vinIyate" 2 43 // nAmAmA Ave che, tenuM nAma vinaya che. te vinayanA jJAnAdi je sAta bheda che tenuM sUtrakAra AgaLa varNana karavAnA che. kahyuM paNa che ke : " jamhA viNayai kammaM" tyAha guru AdinI sevA karavA rUpa je zubha pravRtti karavAmAM Ave che tenuM nAma vaiyAvRtya che. azanAdi dvArA guru AdinI je zuzruSA karavAmAM Ave zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre "vaiyAvaccaM vAvaDa bhAvo iha dhamma sAhaNanimittam / aNNAiyANa vihiNA, saMpAyaNamesa bhAvatyo / 1 // chAyA-caiyAkRtyaM vyAvRtabhAvaH iha dharmasAdhananimittam / __ annAdikAnAM vidhinA saMpAdanameSa bhAvArthaH // 1 // iti / vaiyAvRtyaM tu AcAryavaiyArattyAdibhedAd dazavidham / taduktam-- " Ayariya uvajjhAya,-theratavassi gilANasehANa / sAhammiyakulagaNasaMghasaMgayaM tamihakAya // 1 // " chAyA-AcAryopAdhyAyasthaviratapasviglAnazaikSANAm / sAdharmika-kula-gaNa saGgha saMgataM tadihakartavyam / / 1 / / iti // 3 // svAdhyAyaH-muSTu A-maryAdayA adhyayana-svAdhyAyaH-zrutadharmArAdhanam / sa ca-vAvanA pracchanA parAvartanA'numekSA dhamakathAbhedAt paJcavidho vothya iti // 4 // dhyAnam-dhyAtiA nam-ekamAtrAvalambanena pavanAsaMpRktadIpazikhAyA kahA bhI hai-"veyAvaccaM vAvaDabhAvo" ityAdi / isa gAdhAkA pUrvakti rUpasehI artha hai, yaha vaiyAvRtya AcArya vaiyA. vRttyAdike bhedase 10 prakArakA hai| kahA bhI hai " Apariya ughanjhAca thera" ityaadi| AcArya 1 upAdhyAya 2 sthavira 3 tapasvI 4 glAna 5 zaikSa 6 sAdharmika 7 kula 8 gaNa 9 aura saMgha 10 inakI vaiyAvRtti karane ke bhedase vaiyAvatya 10 prakArakA hotA hai, zrutadharmakI ArAdhanAkA nAma svAdhyAya hai, yaha svAdhyAya-vAcanA 1 pracchanA 2 parAvartanA 3 anuprekSA 4 aura dharmakathA 5 ke bhedase pAMca prakArakA hai| pavana ke abhAvameM jisa cha tara vaiyAvRtya 4 cha. yu. 54 cha : " veyAvacca vAyaDabhAvo" tyA. A gAthAno artha upara kahyA anusAra ja che. te vaiyAvRtyanA AcArya vaiyAvRtya Adi 10 bheda kahyA che. kahyuM paNa che ke : " Ayariya uvajjhAya thera" tyAha vaiyAvRtyAnA 10 leha cha-(1) mAyAya, (2) pAdhyAya, (3) sthavira, (4) ta52vI, (5) zAna (bhIbhAra), (6) zaikSa (nava dIkSita), (7) sAthabhiMDa, (8) jusa, (6) ma ane (10) saMgha, mA senA sevAzuzraSA 425 // rUpa 10 prakAranuM vaiyAvRtya samajavuM. zratadharmanI ArAdhanA rUpa ravAdhyAya hoya che. te svAdhyAyanA vAcanA, prarachanA, parAvartana, anuprekSA ane dharmakathA nAmanA pAMca bheda kahyA che. pavanane abhAve jema dIpakanI javAlA (jhALa) sthira rahe che, tema koI eka zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sa. 38 tapamedanirUpaNam 393 iva cittasya sthirIkaraNam / tacca caturthasthAna ke caturvidhamuktam / tatra dharma-zukla. dhyAnadvayameva taporUpaM vodhyam , tayoreva nirjarAkAraNatvAt / tadbhinnam ArttaraudradhyAnadvayaM tu bandhakAraNatvAnna taporUpamiti // 5 // tathA-vyutsargaH-parityAgaH, sa ca dravyabhAvabhedAbhyAM dvividhaH / tatra-dravyatovyutsoM gaNazarIropadhyAhAravi. SayaH, bhAvatastu krodhAdiviSayaH 6 iti / / sU0 38 // pUrvokteSu tapaH svarUpeSu kecid vivAdamadhyAsante, iti vivAdasvarUpamAha mUlam-chavihe vivAe paNNatte, taM jahA-osakaittA 1 ussakaittA 2, aNulomaittA 3, paDilomaittA 4, bhaittA 5, bhelaittA 7 // sU0 39 // __ chAyA-Savidho vivAdaH prajJaptaH, tadyathA-avaSyaSkya, utvaSkya, anulomayitvA, pratilomayitvA, bhaktyA, mizrayitvA // sU0 39 // prakAra dIpakakI lauM sthira rahatI hai, usI prakArase kisI ekake Alabanase cittakA sthira karanA yaha dhyAna hai, cauthe sthAnameM yaha dhyAna cAra prakArakA kahA gayA hai, dharma aura zukla ye dhyAnahI taporUpa hote haiM, kyoMki ina donoM hI nirjarAke prati hetutA hai| inase bhinna jo AtaghyAna aura raudradhyAna haiM ye karmake kAraNa honese taporUpa nahIM haiN| 5 parityAgakA nAma vyutsarga hai, yaha vyutsarga dravya aura bhAvase do prakArakA hai, inameM gaNakA zarIrakA upadhikA evaM AhArakA jo parityAga hai, vaha dravya vyutsarga hai, evaM krodhAdi kaSAyoMkA jo parityAga hai, vaha bhAvavyutsarga hai // sU0 38 // pUrvokta ina tapake svarUpoM meM kitaneka jana vivAda karate haiM, ata: vastunA Alambana vaDe cittane sthira karavuM tenuM nAma dhyAna che. coyA sthAnamAM A dhyAnanA cAra prakAra kahyA che. dharmadhyAna ane zukala dhyAnane ja taparUpa samajavA, kAraNa ke te be dhyAne ja nijerAmAM kAraNabhUta bane che. Atta dhyAna ane raudradhyAna karmabandhanamAM kAraNabhUta banatA hovAthI temane tapArUpa gaNI zakAya nahIM. vyutsarga--parityAganuM nAma vyutsarga che. te vyutsarga dravya ane bhAvanI apekSAe be prakArane kahyo che. gaNanA zarIrane, upadhine ane AhArane je parityAga che, te dravya vyutsarga che, ane jodhA pAyonI ra parityAga cha, te lAvyutsaga cha. // sU. 38 // sthA0-50 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 sthAnAGgasatre TIkA-'chavihe ' ityAdi vivAda:-kvacidartha vi-viruddhayoH-asammatayoryoM vAdA jalpaH sa vivAdaH, uktaM cAsya svarUpam"labdhikhyAtyAdinA tu syAd, duHsthitenAmahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH, sa vivAda iti smRtaH" iti / ayaM ca SaividhaH prajJaptAH / tadyathA-vivAdasapaye pratipakSiNaH praznasyottaradAne'samarthaH kenApyupAyena avaSvaSkya-apamRtya-dUrIbhUya-avasaralAbhAya kAlakSeSa aba sUtrakAra vivAdake svarUpakA kathana karate haiM "chavihe vivAe paNNatte" ityAdi sUtra 29 // TIkArtha-vivAda6 prakArakA kahA gayAhai, jaise-osakkaittA Adi kisI arthameM viruddha asaMgata do viSayoMko lekara jalpa (bolanA) hotA hai, vaha vivAda hai, vivAdakA svarUpa isa prakArase kahA gayA hai "labdhikhyAtyAdinA tu" ityaadi| labdhi khyAti AdikI icchAse duHsthita kisI amahAtmA dvArA jo jaya parAjayakI bhAvanA lekara chalajAti pradhAnatAvAlA jalpa hai, vaha vivAda hai, yaha vivAda vAdI prativAdIkA hotAhai, yaha chaha prakArakA isa prakArase hai-vivAdake samaya pratipakSIke prazna ke uttara dene meM asamartha banA huA yadi koI vAdI usase dUra hokarake avasara lAbhake liye kAlakSepa karake jo punaH vivAda karanA hai, yaha avaSyaSkya vivAda hai, AgalA sUtramAM tapanA prakAronuM nirUpaNa karyuM te tapanA viSayamAM keTalAka leke vivAda karatA hoya che, tethI have sUtrakAra vivAdanA svarUpanuM ni3544 42 cha. "chabihe vivAe paNNatte" tyAhi vivAda 6 prakArane kahyo che. jemake "esaIttA Adi 6 prakAra samajavA. keI viSayane anulakSIne-virUddha, asaMmata be viSayane anulakSIne koI be vyaktio vacce je carcA cAle che tenuM nAma vivAda che. tenuM svarUpa mA prAptuM 4j cha. " labdhikhyAtyAdinA tu " tyAhi labdhi khyAti AdinI kAmanAthI kaI amahAtmA dvArA jaya parAjayanI bhAvanA pUrvakanI chaLapradhAnatAvALI je carcA cAle che tenuM nAma vivAda che. vAdI prativAdI vacce A vivAda thAya che. tenA nIce pramANe 6 prakAra che - (1) vivAda vakhate pratipakSInA praznano uttara ApavAne asamartha banela vAdI te vakhate te tyAMthI khasI jAya che, paNa amuka kALa javA daIne pharI tenI sAye 2 viyAha rai cha tenu nAma " ma 4ya vivAha" cha. (2) mA / zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA. 6 sU. 39 vivAdasvarUpanirUpaNam kRtvA yo vivAdaH punaH kriyate sa tathA // 1 // utSyaSkya labdhApasareNa utsRtyasvayaM gatvA yo vidhAdo vidhIyate sa tathA // 2 // anulomayitvA-madhyasthaM sAmnA, pratipakSiNaM vA pUrva tatpakSAbhyupagamena anukUlaM kRtvA yo vivAdaHsa tathA // 3 // pratilomayitvA-pUrNasAmarthyavatA pUrva madhyasthaM pratipakSiNaM vA pratikUlaM kRtvA yo vivAdaH sa tathA // 4 // bhaktvA madhyastham Asevya yo vivAdaH saH tathA // 5 // tathA-mizrayitvA-madhyasthaM svapakSe kRtvA yo vivAdaH sa tathA // 6 // iti // sU0 39 // ___ 'vivAdAsaktacittAH kSudrapANitayA samutpadyante' iti kSudraprANisvarUpaM nirUpayati mUlam-chavvihA khuDDA pANA paNNattA, taM jahA-veMdiyA 1, teiMdiyA 2, cauriMdiyA 3, saMmucchimapaMciM diyatirikkhajoNiyA 4, teukAiyA 5, vAukAiyA 6 // sU0 40 / / avasara pAkara punaH jo svayaM jA karake vivAda kiyA jAtA hai, aisA vaha vivAda utSyaSkya hai, madhyasthakoM athavA zAntise pratipakSIko pahile usake pakSako svIkAra kara anukUla karake jo vivAda kiyA jAtA hai, vaha anulomayitvA vivAda hai, pUrNa sAmarthya se yukta hue vAdIke dvArA pahile madhyasthako athavA pratipakSIko pratikUla karake jo vivAda kiyA jAtA hai, vaha pratilomayityA vivAda hai, madhyasthakI acchI tarahase sevA karake jo vivAda kiyA jAtAhai, vaha bhaktvA vivAdahai, tathA madhyasthako apane pakSameM karake jo vivAda kiyA jAtAhai, vaha mizrayitvA vivaadhai|suu039|| maLatAM pharI jAte ja jaIne je vivAda karavAmAM Ave che te vivAdane "udhvaSkA vivAda kahe che. (3) madhyasthanI athavA pratIpakSInI vAtane pahelA svIkAra karI laIne temane anukUla karI laIne je vivAda karavAmAM Ave che tene "anulamayitvA vivAda" kahe che. (4) pUrNa sAmarthyathI yukta evA vAdI dvArA pahelAM madhyasthane athavA pratipakSIne pratikUla karIne je vivAda karavAmAM Ave che tenuM nAma "pratimayitvA vivAda" che. (5) madhyasthanI sArI rIte sevA karIne je vivAda karavAmAM Ave che tenuM nAma "bhakatvA vivAda " che. " madhyasthane pitAnA pakSamAM karI nAkhIne je vivAda karavAmAM Ave che. tenu nAma " bhiyityA biyA" cha. // sU. 36 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 sthAnAGgasUtre chAyA - Sar3avidhAH kSudrAH prANAH prajJaptAH, tadyathA - dvIndriyAH 1, trIndriyAH 2, caturindriyAH 3 sammUcchimapaJcendriya tiryagyonikAH 4 tejaskAyikAH 5, vAyukAyikAH 6 || sU0 40 // TIkA- ' chabbihAkhuDDA ' ityAdi - " kSudrAH prANAH = kSudrajIvAH, dvIndriyAdibhedaiH SaTsaMrUpakA bodhyAH / eSAM kSudratvaM ca anantarabhave siddhigamanAbhAvAd bodhyam / atra sUkSmatrasAH tejovAyukAyikA jIvA bodhyAH / kiMca - eteSu devAnA mutpattirna bhavatIti hetorapi dvIndriyAdInAM kSudratvaM bodhyam / devAnAM yatrotpatti bhavati yatra ca na bhavati, taduktamekayA gAthayA vivAdAsakta cittavAle prANI kSudraprANI rUpase utpanna hote haiM, ataH aba sUtrakAra kSudra prANiyoMke svarUpakA kathana karate haiM"chavhiA khuDDA pANA paNNattA" ityAdi sUtra 40 // TIkArtha- kSudra prANI6 prakArake kahe gaye haiM jaise-dvIndriya1 zrIndriya2 caturindriya 3 saMmUcchima paJcendriyatiryazca 4 tejaskAyika 5 aura vAyukAyika6 dvIndriyAdikoM ke bhedoM se jo kSudra jIva 6 prakArake kahe gaye haiM, so isakA kAraNa yaha hai, ki ye saba anantara bhavameM siddhimeM gamana nahIM karate haiM ataH siddhimeM gamana karane ke abhAvako lekara inameM kSudra tAkA pratipAdana kiyA gayA hai| yahAM tejaskAyika aura vAyukAyika jIva trasa jAnanA cAhiye kiMca inameM devoMkI utpatti nahIM hotI hai, isa kAraNa mI dvIndriyAdikoMmeM kSudratA jAnanI cAhiye devoMkI jahAM vivAdAsakta cittavALA jIvA kSudrajIveA rUpe utpanna thAya che. tethI have sUtrakAra evA kSudrajIvAnA svarUpanu nirUpaNa kare che. TIDArtha - "chavdhiho khuDDA pANA paNNattA " tyAhi- kSudralavAnA hai aAro udyA che -- (1) dvIndriya, (2) zrIndriya, (3) yatu. rindriya, (4) sabhUmi yathendriya tiryaya, (4) te sAthi ane (6) paayukAyika, dvIndriyAkrika jIveAne kSudrajIve gaNavAnuM kAraNa nIce pramANe che-A jIve anantara bhavamAM siddhagamana karI zakatA nathI A rIte te jIvAmAM anantara bhavamAM siddhigatinI prAptinA abhAva hovAthI temanAmAM ahIM kSudratAnuM pratipAdana karavAmAM Avyu che. ahI tejaskAyika ane vAyukAyika jIvAne sUkSma trasa jANavA joIe. vaLI dvIndriyAkrikAmAM devAnI utpatti thatI nathI, te kAraNe paNa te jIvAne kSudra gaNI zakAya che. nIcenI gAthAmAM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU040 kSudraprANisvarUpanirUpaNam 397 " puDhavI AuvaNassai,-gabbhayapajjattasaMkhajIvIsu / saggaccuyANayAso, sesA paDisehiyA ThANA // 1 // " chAyA-pRthivyaccanaspati garmajaparyAptasaMkhyajIviSu / svargacyutAnAM vAsaH zeSANi pratiSedhitAni sthAnAni // 1 // iti / saMmRcchimapathendriyatibagyonikAnAM tu pazcendriyatve'pi manaso'bhAvenAvivekitayA nirguNatvAt kSudratvaM bodhyamiti // mU0 40 // paividhAH kSudrAH prANinaH proktAH, teSAM virAdhanA yathA na bhavettathA sAdhumimikSAcaryA kartavyeti prAptAyasarAM gocaracayA~ SaDvidhatvena nirUpayati mlam-chavvihA goyaracariyA paNNatA, taM jahA-peDA 1, addhapeDA 2, gomuttiyA 3, pataMgavIhiyA 4, saMyukAvaTTA 5, gaMtuM paJcAgayA 6 // sU0 41 // utpatti hotI hai, aura jahAM nahIM hotI hai yaha bAta isa gAthA dvArA vyakta kI gaI hai-" puDhavI Au vaNassai" ityaadi| pRthivIkAyikameM aekAyikameM vanaspatikAyikameM evaM garbhaja paryApta saMkhyAta varSakI AyuvAloM meM svargase cyuta hue jIvoMkI-devoMkI utpatti hotI hai| saMbhUcchima tiryazca paJcendriyoMmeM jo devoMkI utpatti honekA niSedha kiyA gayA hai, so usakA kAraNa aisA hai, ki unameM paMcendriyatA hone para bhI mana kA abhAva rahatA hai, ataH isase unameM avi. vekatAke kAraNa nirguNatA honese kSudratA rahatI hai| isa taraha sUtranirdiSTa kSudra jIyoMmeM devoMkI utpatti nahIM hotI hai / sU0 40 // e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke devonI utpatti kayAM kayAM thAya che ane yo thatI nathI. " puDhavI Au vaNassai" tyAha-- pRthvIkAyikamAM, apUkAyikamAM, vanaspatikAyikamAM, ane garbhaja paryApta saMkhyAta varSanA AyuvALa mAM devakamAMthI cuta thayelA jIvonI (vAnI) utpatti thAya che-anyatra yatI nathI. sabhUmi tiya" 53ndrcomAM devonI utpatti thatI nathI, evuM je kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke teo paMcendriya hovA chatAM paNa temanAmAM manane abhAva hoya che. tethI te jemAM avivekatAne kAraNe nirguNatA hovAne lIdhe kSudratA hoya che. A rIte sUvanirdiSTa kSudrajImAM devonI utpatti thatI nathI, mema sabhA '. // sU. 40 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 sthAnAGgasUtre chAyA-pavidhA gocaracaryA prajJaptA, tadyathA-peTA 1, ardhapeTA 2, gomUtrikA 3, pataGgavIthikA 4, zambUkAvartA 5, gatvApatyAgatA 6 // sU0 41 // ____TIkA-'chabihA goyaracariyA' ityAdi gocaracaryA-gozcaraNaM gocaraH, tadvad yA caryA sA / ayaM bhAvaH-yathA gauH uccanIcataNAni sAmAnyatazcarati, tathaiva rAgadveSarAhityena yaH sAdhurucanI camadhyamakuleSu dharmasAdhananimittabhUtaM dehaM paripAlayituM bhikSArtha carati, tasya tathAcaraNaM gocaracaryetyucyate / iyaM-gocaracaryA peTArdhapeTAdibhedena SaDavidhA bodhyA / tatra__ ye 6 prakArake kSudra prANI kahe sojisa tarahase inakI virAdhanA na ho sake isa prakArase bhikSAcaryA sAdhuko karanI cAhie ataH isI sambandhako lekara aba sUtrakAra 6 prakArakI bhikSAcaryA prakaTa karate haiM "chavihA goyaracariyA paNNattA" ityAdi sUtra 41 // TokArtha-gocaracaryA 6 prakArakI kahI gaIhai, jaise-peTA 1 ardhapeTA 2 gomUtrikA 3 pataGgavIthikA 4 zamkAvartA 5 gatvA pratyAyatA 6 gau ke caranekI jaisI jo caryA hotI hai, vaha gocaracaryA hai, tAtparya aisA hai, ki jaise gAya sAmAnya rUpase UMce nIce ke sthAnoMke tRNoMko caratI hai, usI prakAra jo sAdhu rAgadveSa rahita hokara UMca nIca kuloMmeM dharma sAdhanake nimittabhUta dehakI paripAlanAke liye bhikSA karatA hai, aise usa sAdhukI vaha bhikSAcaryA gocaracaryA isa rUpase kahI gaI hai, gocaracaryA jo peTA1 arghapeTA Adike bhedase 6 prakAra kI kahI gaIhai, so isakA AgalA sUtramAM cha prakAranA zudrajIvonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. temanI virAdhanA na thAya evI rIte sAdhue bhikSA karavI joIe A prakAranA saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra bhikSAcaryAnA 6 prakAranuM kathana hure cha. "chabihA goyaracariyA paNNatA " tyAha-- -mikSAyaryA (gAya2 yaryA) 7 5412nI 3800-(1) peTA, (2) adha gheTA, (3) gAbhUtriI, (4) 540.45, (5) zambhUyatI mana () gayA pratyAyatA. gAyanI caravAnI kriyA jevI je caryA hoya che tenuM nAma gocaracaryA che. eTale ke gAya jema UMce ane nIce AvelAM sthaLanuM ghAsa care che, e ja pramANe je sAdhu rAgadveSathI rahita thaIne dharmanI sAdhanAmAM nimitta rUpa dehanA piSaNa nimitte UMca, nIca ane madhyama kuLamAM gocarInI prApti nimitte je caryA (bhramaNa) kare che te caryAne bhikSAcaryA kahe che. tenA peTA ardhapeTA Adi 6 prakAranuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 041 SaD vidhagocaracaryAnirUpaNam 399 peTA - peTikAmajJjUSA tadvat abhigrahavizeSavazAt sAdhuryasyAM bhikSAcaryAyAM grAmAdau pATakasya caturbhAgaM kRtvA viharati sA 'peTA' ityucyate / 1 // ardhapeTA peTAvacaturbhAgaM kSetraM kRtvA tadardhabhAge mikSArthaM caraNam // 2 // gomUtrikA gomUtrikeva gomUtrikA | gomUtrikAvad vakrAkAreNa vAmadakSiNato bhramaNam || 3 || pataGgacIthikA - pataGgoDayana sadRzI, tiGabadantarA bahugRhANi muktvA muktvA bhramaNam // 4 // zambUkAvarttA - zambUkaH zaGkhaH, tadvadAvartI yasyAM sA tathA / sA dvividhA Abhya ntarazambUkAyarttA vahiH zambUkAvartA ca / yasyAM madhyabhAgAdArabhya bAhyagRhaM yAvabhAva aisA hai, ki peTA peTikA maMjUSAkI taraha jisa bhikSAcaryA meM abhigraha vizeSake vaza sAghu grAmAdimeM pATaka ke ( mahollA ) cAra bhAga karake bhramaNa karatA hai, aisI vaha bhikSAcaryA "peTA" isa rUpase kahI gaI hai | peTAkI taraha cAra bhAgavAlA kSetra karake usake Adhe bhAgameM jo sAdhu bhikSA ke nimitta bhramaNa karatA hai, aisI vaha bhikSAcaryA ardhapeTA isa rUpa se kahI gaI hai, gomUtrikAkI taraha cakrAkAra se jisa bhikSAcameM dAyeM se bAye, vAyeM se dAyeM bhramaNa karanA hotA hai, aisI vaha mikSAcaryA "gomUtrikA" isa rUpase kahI gaI hai, pataGga pakSIke ur3ane kI taraha jisa bhikSAcaryA meM bIca 2 meM gharoMko choDa 2 kara bhramaNa karanA hotA hai, aisI vaha bhikSAca " pataGgavIthikA " isa rUpase kahI gaI hai, zambUka zaGkha kI taraha jisa bhikSAcaryA meM Avarta hotA hai, aisI vaha bhikSAcaya " zambUkAvatI " isa rUpase kahI gaI hai, zambUkAcarttA Abhyantara 1 " (1) peTA likSAyayo-- bhesa peTi (maMbhUSA) nA vibhAga pADelA hoya che tema grAmAdinA cAra vibhAga pADI ne temAMthI koI paNa eka vibhAgamAM ja zikSAprApti mATe bhramaNa karavu tenu nAma peTA bhikSAcaryAM che. (2) peTA bhikSAcarcA--peTA bhikSAcaryAmAM grAmAdinA cAra bhAga pADavAmAM Ave che temAMthI eka bhAganA ardho bhAgapramANa kSetramAM ja bhikSAprApti mATe zramaeNu jhuvu' tetu' nAma ardhapeTA likSAyaryA che. (3) gobhUtrima - likSA. carcomAM gAmUtrikAnI jema jamaNI taraphathI DAbI tarapha ane DAbI taraphathI jamaNI tarapha bhramaNu karavuM paDe che, te bhikSAcaryAne geAmUtrikA bhikSAcaryo kahe che. (4) pata'gavIthikA--je bhikSAcaryoMmAM pataLiyAnI jema vaccenA gharAne choDIne chUTA vAyA gharomAM bhramaNu karavAmAM Ave che te bhIkSAcaryAne pataga vIthikA bhikSAcaryA kahe che. (pa) zammUkAvai--zambUka eTale za kha. je bhikSAcaryAmAM zaMkhanA jevA AvI hAya che te bhikSAcaryAne zambUkAvarto zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 sthAnAGgasUtre daTane prathamA, bAhyagRhAdArabhya madhyabhAgavatigRhaM yAvadbhramaNe tu dvitIyA // 5 // tathA-gatyA pratyAgatA gatyA pratyAgataM-pratyAgamanaM yasyAM bhikSAcaryAyAM sA / ayaM bhAvaH-yasyAM bhikSAcaryAyo sAdhurUpAzrayAbhirgataH prathamamekasyA gRhapatI bhikSAM gRhNan kSetraparyantaM yAti, tataH pratyAvRttaH punadvitIyasyAM gRhapaktau bhikSAM gRhNan upAzrayamAyAti sA tathA // sU0 41 // ___ anantarasatre sAdhUnAM viziSTAcaryA proktA, sampati caryApastAvAdasAdhuca zambUkAvarttA aura bahiH zambUkAvartAke bhedase do prakArakI kahI gaI hai, jisa bhikSAcaryA meM madhya bhAgase lekara bAhya ghara taka bhramaNa karane meM phirane meM Abhyantara zambUkAvartI bhikSAcaryA hotI hai, evaM bAhya gRhase lekara madhya bhAgavatI ghara taka phirane meM dvitIyA zamkAvartI bhikSAcaryA hotI hai 5 / jA karake pratyAgamana jisa bhikSAcaryA meM hotA hai, aisI vaha bhikSAcaryA gatvA pratyAyAtA 6 hai, isakA tAtparya aisA hai, ki jipta bhikSAcaryA meM sAdhu upozrayase nikalakara prathama eka gRha paktimeM bhikSA lenA hai, vahAMse bhikSA lekara phira vaha kSetra paryanta taka Age calA jAtA hai, isake bAda phira vaha vahAMse loTatA hai aura dvitIya gRhapaktimeM bhikSAke nimitta praviSTa hotA hai, vahAMse bhikSA lekara phira vaha upAzrayameM A jAtAhai,aisI vaha bhikSacaryA 6 nambarakI bhikSAcaryA ||suu041|| ___ isa Uparake sUtrameM sAdhuoMkI viziSTa caryA kahI aba sUtrakAra bhikSAcaryA kahe che tevA be bheda che--(1) Abhyantara zakhUkAvartA, ane (2) bahizakhUkAvatta. grAmAdinA madhyabhAgamAM AvelA gharothI zarU karIne bahAranA bhAgamAM AvelA ghare sudhI bhikSAprApti mATe bhramaNa karavuM tenuM nAma Avyantara zakhUkAvatta bhikSAcaryo che. bahAranA bhAgamAM AvelA gharothI zarU karIne madhyabhAganA ghara sudhI bhikSAprApti mATe bhramaNa karavuM tenuM nAma bahizakhUkAvArtA bhikSAcaryA che. (6) gallA pratyAyAtA-je bhikSA carcAmAM gamana karIne pratyAgamana thAya che, te bhikSAcaryAne gatyApratyAyAtA kahe che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-je bhikSAcaryAmAM sAdhu upAzrayamAMthI bahAra nIkaLIne pahelA eka paMktimAMthI bhikSA grahaNa karIne kSetraparyata sudhI AgaLa cAlyo jAya che ane pachI tyAMthI pAchA pharIne bIjI gRhapaMkti mAM bhikSAne nimitte praveza kare che ane tyAMthI bhikSA grahaNa karIne te upAzrayamAM AvI jAya che. A prakAranI bhikSAcaryAne gatyApratyAdhAtA bhikSAcaryA kahe che. je sU41 | uparanA sUtramAM sAdhuonI viziSTa caryAnuM varNana karavAmAM AvyuM. zrI sthAnAMga sUtra: 04 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 sU0 42 asAdhucaryAyAH phalamotRNAM gatinirUpaNam 401 ryAyAH phalabhoktAro yAn sthAnavizeSAn prApnuvanti tAnAhamUlam - jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa ya dAhiNeNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe cha avakaMtamahAnirayA paNNattA, taM jahA -lole, 1, lolue 2, udaDDe 3, nidaDDhe 4, jarae 5, pajarae 6 / cautthIe NaM paMkappabhAe puDhavIe cha avakaMtA mahAnirayA paNNattA, taM jahA- Are 1, vAre 2, mAre 3, rore 4, roru 5, khADakhaDe 6 // sU042 // chAyA - jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya ca dakSiNe asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM SaT apakrAnta nirayAH prajJaptAH, tadyathA - lolo 1, lolupaH 2, uddagdhaH 3, nirdagdhaH 4, jarakaH 5, prajarakaH 6 / caturthyAM khalu paGkaprabhAyAM pRthivyAM SaT apakrAntA mahAnirayAH pajJaptAH, tadyathA - AraH 1, vAraH 2, mAraH 3, rora: 4, rorukaH 5, khADakhaDa : 6 / / sU0 42 // TIkA - ' jaMbuddIve dIve ' ityAdi jambUdvIpAkhya madhyadvIpAntargatamandaraparvatasya dakSiNe- dakSiNataH asyAM ratnaprabhAnAmaka pRthivyAm apakrAntanirayAH - apakrAntAH = sakala zubhabhAvebhyo'pagatA atinikRSTA ityarthaH, te ca te nirayAH narakAH, athavA - ' apakrAntanirayAH ' arth prastAvako lekara asAdhucaryAke phalako bhoganevAle jina sthAna vizeSoMko prApta karate haiM una sthAnoMko kahate haiM " jambudIbe dIve maMdarassa pavvayassa" ityAdi sUtra 42 // TIkArtha- jambUdvIpa nAmake madhyadvIpa ke antargata jo mandara (meru) parvata hai, usa parvatakI dakSiNa dizA meM isa ratnaprabhA nAmakI pRthivImeM chaha apakAnta-sakala zubha bhAvoMse rahita atinikRSTa aise naraka kahe gaye have sUtrakAra carcAnA viSaya sAthe susa`gata evA viSayanuM nirUpaNa kare che. je sAdhu sAdhucaryAMnA niyamAnu pAlana karatA nathI-asAdhucaryAnu sevana kare che. evA sAdhune tenA phalasvarUpe kevA sthAneAmAM janma levA paDe che, te have sUtrAra are che. " jambUddIve dIve maMdarassa pavvayassa " ityAhi TIkA - dvIpa nAmanA madhya dvIpamAM je mandara paMta AvelA che tenI dakSiNa dizAmAM ratnaprabhA nAmanI pRthvImAM ( pahelI narakamAM) 6 apakrAnta ( sakaLa zula bhAvAthI rahita, atinikRSTa evAM ) narakAvAse AvelAM che athavA sthA0-51 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 sthAnAnasUtre iticchAyA / tatpakSe-apakrAntAH-akamanIyAH azobhanAzca te nirayAzceti vigrahaH / te hi SaT saMkhyakAH prajJaptAH / yadyapi sarve'pi narakA evameva, tathApi teSvapyeSAM vakSyamANanirayANAM prAdhAnyenaite eva ' avakanta' iti vizeSaNaviziTatayA proktaaH| te'pakrAntanirayA loga lolupAdayo mUloktA vijnyeyaaH| evaM 'cautthIe' tti-caturthyAM paGkaprabhAyAm AravArAdayaH SaD apakrAntanirayAH prajJaptAH, te'pi mUloktAeva bodhyAH // mU0 42 / / itthamasAdhucaryA phalabhoktasthAnatvena apakrAntanarakAnuktvA sampati sAdhucaryAphalabhoktasthAnavizeSAnAha mUlam -baMbhaloe NaM kappe cha vimANapatthaDA paNNattA, taM jahA-arae 1, virae 2, NIrae 3 Nimmale 4 vitimire 4 visuddhe 6 // sU0 43 // haiN| athavA-"avakkaMta"kI saMskRta chAyA" apakrAnta " aisI bhI hotI hai, isa pakSameM akamanIya azobhana-aise chaha narakAvAsa kahe gaye haiN| yadyapi samasta narakAvAsa aisehI haiM, parantu una sabameM se ina nirayoMmeMhI pradhAna rUpase "avakrAntatA yA apakrAntaptA" isIliye inheM isa vizeSaNase viziSTa karake kahA gayA hai, unake nAma isa prakArase haiMlola 1 lolupa 2 udagdha 3 nirdagdha 4 jaraka 5 aura prajaraka 6 isI taraha cauthI paGkaprabhA pRthivImeM 6 apakrAnta mahAniraya (narakAvAsa) kahe gaye haiM unake nAma isa prakArase haiM-Ara 1 vAra 2 mAra 3 rora 4 roruka 5 aura khADakhaDa 6 // sU0 42 // " avakkata" mA panI saMskRta chAyA " apakrAnta' 55 thAya che. te saMskRta chAyAnI apekSAe te narakAvAsone azobhana athavA akamanIya vizeSaNa paNa lagADI zakAya che. jo ke badhAM nArakAvAse evAM ja che, chatAM 55 mA 624vAsamA mAsa 4zana "antata" athavA "antata" che, tethI temane A vizeSaNa lagADavAmAM AvyuM che. te narakAvAsanAM nAma mA pramANa cha(1) ala, (2) vAyu5, (3) 7625, (4) ni75, (5) jaraka ane (6) prajaraka. e ja pramANe paMkaprabhA nAmanI cethI narakamAM paNa cha apakAnta mahAniro (narakavAse) AvelAM che. temanAM nAma A pramANe cha-1 mAra, 2 vAra, 3 bhA2, 4 // 2, 5 2 / 04 ane 6 75 // sU. 42 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 sU. 43 sAdhucaryA phalamoktRsvarUpanirUpaNa 403 chAyA - brahmaloke khalu kalpe SaD vimAnamastaTAH prajJaptAH, tadyathA - arajAH 1 virajAH 2 nIrajAH 3 nirmalo 4 vitimiro 5 vizuddhaH 6 // su0 43 // TIkA- ' baMbhaloge ' ityAdi - vyAkhyA spaSTA / navaram - brahmaloko hi paJcamo devalokaH / tatra tu SaDeva prastaTA:=bhavanamadhyAntarAlabhAgAH santi / yatra devaloke yAvantaH prastaTAH santiH, taduktamekayA gAthayA, tathAhi- "" terasa vArasa cha paMca ceva cattAri causu kappe | vejjesa titha tiya, ego ya aNuttaresu bhave // 1 // 13 chAyA - trayodaza dvAdaza SaT paJca caitra catvAra zrutuSu kalpeSu / graiveyakeSu trayastra ekaca anuttareSu bhavet // 1 // iti / ye Uparake sUtra meM jo 6 apakrAnta nirayasthAna kahe gaye haiM ve unheM prApta hote haiM, jo asAdhucaryAM karate haiM, kyoMki ye asAdhucaryAke phalako bhoganevAloMke sthAna haiM / aba sUtrakAra sAdhucaryAke phalako bhoganevAloke sthAna bizeSoMkA kathana karate haiM "baMbhaloe NaM kappe cha vimANapatthaDA paNNattA" ityAdi sUtra 43 // TIkArtha- brahmaloka kalpameM6 vimAna prastara kahe gaye haiM jaise- arajA, virajA, nIrajA, nirmala, vitimira, aura / vizuddha brahmaloka yaha 5 vAM devaloka hai, bhavana ke madhya meM antarAla bhAga hote haiM unakA nAma prastaTa hai, jisa devaloka meM jitane antarAla (bIcakA khAlI bhAga) rUpa prastaTa haiM, isa gAthA dvArA kahe gaye haiM- "terasa bArasa chapaMca " ityAdi / uparanA sUtramAM 6 apakAnta nirayasthAnA kahyAM, temanI prApti asAdhucaryAM karanAra jIvAne thAya che, kAraNa ke asAdhucaryAMnA phUlane bhAgavavAnAM e sthAne che. have sUtrakAra sAdhucaryAnA phalane bhAgavavAnAM je sthAna che, te sthAnAnuM ithana re che. " baMbhaloe NaM kappe cha vimANapatthaDA paNNattA " ityAdi --- TIkA-brahyalAka kalpamAM nIce pramANe 6 vimAna prastara AvelAM che(1) bhArata, (2) viranna, ( 3 ) nIranna, (4) nimartA, (4) vitibhira bhane (1) vizuddha. brahmalAka pAMcamuM devaaAka che. bhavananI madhyamAM je antarAla (vaccenA je khAlI bhAga) hAya che tenu nAma prastaTa che. kayA devaleAkamAM keTalA anta rAla rUpa prastaTa hoya che te nIcenI gAthAmAM khatAvavAmAM AvyuM che-" terasa bArasa cha paMca " ityAha- zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 sthAnAnasUtre ayaM bhAvaH-prathamadvitIyayostrayodazavimAnaprastaTA bhavanti / tRtIyacaturthayo diza, paJcame Sad, SaSThe pazca, saptame catvAraH, aSTame catvAraH, navama dazamayozcatvAraH, ekAdazadvAdazayozcatvAraH, navAnAM graiveyakavimAnAnAm adhobhAge trayo madhyabhAge trayaH UrvabhAge ca traya iti nava, pazcasu anuttaravimAneSu caika iti sarvavimAnaprastaTa saMkhyA dviSaSTi (62) pramANA bhavatIti // mU0 43 // anantaraM vimAnavaktavyatA proktA, tatpastAvAt sampati nakSatravaktavyatAmAha mUlam-caMdassa NaM joisiMdassa joisaranno cha NakkhattA puvaMbhAgA samakhettA tIsaimuhuttA paNNattA, taM jahA-puvvAbhaddavayA 1, kAttiyA 2 mahA 3 puvvAphagguNI 4 mUlo 5 puvyAsADhA 6 / caMdassa NaM joisiMdassa joisaraNo cha NakkhattA NataMbhAgA avaDDakkhettA pannarasamuhuttA paNNattA, taM jahA--sAyamisayA1bharaNI 2 adA 3 assesA 4 sAI 5 jeTrA caMdassa NaM prathama aura dvitIya devalokameM 13 vimAna prastaTa haiM, caturtha devalokameM 12 vimAna prastaTa haiM, paMcama devalokameM 6 vimAna prastaTa haiM, chaThe deva. lokameM pAMca vimAna prastaTa haiM, sAtaveM devaloka meM cAra vimAna prastaTa haiM, nauveM dazameM devalokameM cAra vimAna prastaTa haiM, gyArahaveM bArahaveM devalokameM cAra vimAna prastaTa haiM, nau graiveeka vimAnoMke adhobhAgameM tIna madhya bhAgameM tIna aura urvabhAgameM 3 isa prakArase 9 vimAna prastaTa haiM / tathA paJca anuttara vimAnoM meM eka prastaTa hai, ina saba vimAna prastaToMkI saMkhyA 862 haiM / sU0 43 / / pahelA ane bIjA devalekamAM 13 vimAna prastaTa che. trIjA ane cothA devalokamAM 12 vimAna prastaTa che. pAMcamAM devalekamAM che, chaThThA devalokamAM pAMca sAtamAM devalekamAM 4 ane AThamA devalokamAM paNa 4 vimAna prastaTa che. navamAM ane dasamAM devalekamAM cAra vimAna prastaTa che. agiyAramAM ane bAramAM devalokamAM paNa cAra vimAna prastaTa che. nava vaiveyaka vimAnanAM adhebhAgamAM 3, madhyabhAgamAM 3 ane urvIbhAgamAM 3 vimAna prastaTa che. pAMca anattara vimAnamAM eka prastaTa che. te badhAM vimAna prastonI saMkhyA 62 che. // sU. 43 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 sU0 44 nakSatrasvarUpanirUpaNam joisiMdasta joisaranno cha nakkhattA ubhayaMbhAgA divaDDakhettA paNayAlIsamuhuttA paNNattA, taM jahA--rohiNI 1, puNavasU 2 uttarAphagguNI 3, visAhA 4 uttarAsADhA 5 uttarAbhadavayA ||suu044|| chAyA-candrasya khalu jyotiSendrasya jyotiSarAjasya SaT nakSatrANi pUrvabhAgAni samakSetrANi triMzanmuhUrtAni prajJaptAni, tadyathA-pUrvAbhAdrapadA 1, kRttikA 2, maghA 3, pUrvAphAlgunI 4, mUlam 5, pUrvASADhA 6 / candrasya khalu jyotiSendrasya jyotiSarAjasya SaT nakSatrANi naktaM bhAgAni apArddhakSetrANi pazcadazamuhU ni prajJaptAni, tadyathA-zatabhiSaka 1 bharaNI 2 ArdrA 3 AzleSA 4, svAtiH 5, jyeSThA 6 / candrasya khalu jyotiSendrasya jyotiSarAjasya SaT nakSatrANi ubhayabhAgAni dvayapArddhakSetrANi pazcacatvAriMzanmuhUrtAni yajJaptAni, tadyathA-rohiNI 1, punarvasU2, uttarAphAlgunI3,vizAkhA4, uttarApAhAra, uttraabhaadrpdaad,||suu044|| TIkA-caMdassa ' ityAdi jyotiSendrasya-jyotiSadevAnAM madhye aizvaryayuktasya jyotiSarAjasya candrasya khalu SaT nakSatrANi pUrvabhAgAni-pUrveNa-pUrvabhAgeNa agreNa-amAptenaiva candreNa ityarthaH, bhajyante sevyante-yujyante yAni tAni-apAptenaiva candreNa bhujyamAnAni samakSetrANi-samaM-sthUlanyAyamAzritya triMzanmuhUrtabhogyatvena samAnaM kSetram AkAzadezalakSaNaM yeSAM tAni, ataeva-triMza muhUrtAni-triMzat muhUrtAzcandrabhogo yeSAM tAni tathoktAni prajJaptAni / tadyathA-pUrvAbhAdrapadA, kRtti ketyAdIni / uktaMcAtra aba sUtrakAra vimAnake antarAlakA vaktavyatAkA kathana karake nakSatra vaktavyatAkA kathana karate haiM___ "caMdassa NaM joisiMdassa joisarano" ityAdi mUtra 44 // TIkArtha-jyotiSendra jyotiSa devoMke madhya meM aizvaryayukta jyotiSarAja candra ke ye 6 nakSatra pUrvasebya haiM, arthAt aprApta candra ke dvArA bhujyamAna haiM, aura samakSetravAle haiM tathA tIsa muhUtrtavAle haiM / unake nAma isa prakArase haiM pUrvabhAdrapadA 1 kRttikA 2 maghA 3 pUrvAphAlgunI 4 mUla 5 aura vimAnanI antarAlanI vaktavyatAnuM kathana karIne have sUtrakAra nakSatronuM uthana re che. " caMdassa NaM joisidassa joisaranno" tyA:-- TIkAtha-jyotindra (tiSa devAmAM aizvarya saMpanna) jyotiSarAja candranA A 6 nakSatro pUrvasevya che eTale ke aprAsa candra dvArA bhujamAna che, samakSetraNa cha bhane 30 mukta mi 2, (1) pUrva bhAdrapA, (2) kRttiA , zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre __ " punyA tini ya mUlo, maha kittiya aggimA jogaa"| chAyA-pUrvANi trINi ca mUlaM maghA kRttikA agrimayogAni / iti / tathA jyotiSendrasya jyotiSarAjasya candrasya khalu SaT nakSatrANi naktaM bhAgAni-naktaM-rAtrau bhajyante sevyante candreNa yAni tAni-candrasya samayogIni, tathA-apArthakSetrANi-apArdha-samakSetrApekSayA'dhaM kSetram AkAzadezalakSaNaM yeSAM tAni, ata eva-paJcadazamuhUrtAni prajJaptAni / tadyathA-zatabhiegityAdi / uktaM ca "adA'sesA sAI sayabhi samabhiI ya jeTTa smjogaa"| chAyA-AH'zleSA svAtiH zatabhiSaka abhijicca jyeSThA samayogAni " iti / tathA-jyotiSe drasya jyotiSarAjasya candrasya SaT nakSatrANi ubhayabhAgAniubhayataH-pUrvataH pazcAca bhajyante-sevyante candreNa yAni tAni-pUrvAparatazcandreNa bhujyamAnAni, tathA-dvayapArdhakSetrANi-dvitIyam apAdhai yatra tad dvayayArdhapUrvASADhA 6 / kahA bhI hai- " puvvA tinniya mUlo" ityAdi / ___ mUla maghA aura kRttikA ye tona aura pUrvake tIna nakSatra ye agrima yogavAle haiN| tathA-jyotiSendra jyotiSarAja candra ke ye 6 nakSatra rAtrimeM candramAke dvArA sevya haiM, apArdha kSetravAle haiM, samakSetrakI apekSA AdhA hai, AkAzadezarUpa kSetra jinhoMkA aise haiM--evaM 15 muhUtrtavAle haiN| unake nAma isa prakArase haiM-zatabhiSaka 1 bharaNI 2 AH 3 azleSA 4 " adA'sesA sAi" ityaadi|| AA, azleSA, svAti, zatabhiSaka, abhijita aura jyeSThA ye nakSatra samayogavAle haiM, jyotiSendra jyotiparAja candra ke 6 nakSatra usake dvArA pUrvase aura Uparase donoM taraphase sevya kahe gaye haiM-dvayapA kSetra(3) bhA, (4) pUrva zunI, (5) bhUta mane (6) pUrvASADhA. 4dhu pakSya cha / " puvvA tinni ya mUlo" tyAdi-- mUla, maghA ane kRttikA tathA pUrvanA (AgalA) traNa nakSatre agrimagavALA che. tathA A 6 nakSatre rAtre tindra jyotiSarAja candra dvArA sevya che, apAI kSetravALA che, samakSetranI apekSAe ardhA AkAza dezarUpa kSetravALA che ane 15 muhUrtavALA che. temanAM nAma A pramANe che-- (1) zatabhiSa, (2) 127, (3) bhAdrI, (4) ASA , (5) svAtI ana (6) jyeSTha.. yu. 55 che , " addA'sesA sAI" tyAhi-- Adra, azleSA, svAtI, zatabhiSaka, abhijita ane jayeSThA A nakSatra samayegavALA che. nIcenAM 6 nakSatro viSendra jyotiSarAja candra dvArA pUrva ane apara (pazcima), bane taraphathI sevya kahyA che, drayapAddha kSetravALAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA0 sthA0 60 44 nakSatrasvarUpanirUpaNa sAdhai ka kSetram AkAzadezalakSaNaM pazcacatvAriMzanmuhUrttaprabhANaM yeSAM tAni tathoktAni, ata eva-paJcacatvAriMzanmuhUrtAni prajJaptAni / tadyathA-'rohiNI punarvam'ityAdi / uktaM ca " uttaratini visAhA, puNavyasU rohiNI ubhyjogaa|" chAyA-uttarAtrINi vizAkhA punarvasU rohiNI ubhayayogAni-iti / ___ evaM vidhAni nakSatrANi yadA bhavanti, tadA subhikSaM bhavati, anyathA tu durmikSam / taduktam " uktakrameNa nakSatraiyujyamAnastu cndrmaaH|" / subhikSakad viparItaM, yujyamAno'nyathA bhavet // 1 // iti / / sU0 44 // anantarasUtre candreNa bhujyamAnAni nakSatrANi sthAnaSadakatvenoktAni, candra vAle kahe gaye haiM-sAdha eka kSetravAle kahe gaye haiM, arthAt DeDha kSetravAle aura 45 muhUrtavAle kahe gaye haiN| unake nAma isa prakAra se haiM-rohiNI 1 punarvasu 2 uttarAphAlgunI 3 vizAkhA 4 uttarASADhA 5 aura uttarAbhAdrapadA 6 / kahA bhI hai-" uttaratinni visAhA' ityAdi / uttarAke 3 tIna tathA vizAkhA, punarvasu evaM rohiNI ye 6 nakSatra ubhaya yogavAle kahe gaye haiM / isa prakArake nakSatra japa hote haiM, taba subhikSa hotA hai nahIM hote haiM taba durbhikSa hotA hai-kahA bhI hai___ " uktakrameNa nakSatraiH" ityAdi / sU0 44 // isa Uparake sUtrameM candramAke dvArA bhujyamAna nakSatra chaha sthAnaka rUpase kahe aba sUtrakAra candra zabdake prastAvako lekara candra zabda ghaTita kahyA che, deDha kSetravALA kahyA che ane 45 muhUrtavALA kahyA che. temanAM nAma mA prabhArI cha--(1) limI, (2) dhunasu, (3) utt| zagunI, (4) vimA , (5) uttarASADhI mana (6) uttara sAdrapahA. 55 cha : " uttara tini visAhA" tyAha-- uttaranA traNa tathA vizAkhA, punarvasu ane reDiyuM A 6 nakSatre ubhaya vegavALA kahyAM che. A prakAranA nakSatre jyAre hoya che tyAre subhikSA (sukALa) hoya che, ane jyAre nathI hotAM tyAre duSkALa paDe che. kahyuM paNa cha hai: "utakrameNa nakSatraiH " tyA - sU. 44 // AgalA sUtramAM candra dvArA bhujyamAna nakSatranuM cha sthAnaka rUpe kathana karavAmAM AvyuM. have sUtrakAra jenA nAmanI sAthe candra zabda ghaTita thayo che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kao8 sthAnAGgasUtre zabdasya prastutatvAt samprati tadghaTitAbhicandrakulakarasUtramAha mUlam-abhicaMde NaM kulakara cha dhaNusayAI uDU uccatteNaM hotthA // sU0 45 // chAyA-abhicandraH khalu kulakaraH SaD dhanuzzatAni UrdhvamuccatvenAbhavat / // sU0 45 // TIkA-' abhicaMdeNaM' ityAdi amuSyAmavasarpiNyAm utpannaH paJcadazakulakareSu dazamaH, saptam caturthA bA abhicandranAmA kulakara uccatvena SaTzatadhanuH pramANo'bhavaditi // sU0 45 // abhicandra kulakaravaMzotpannatvAd bharataviSayakaM sUtramAha mUlam-~-bharahe NaM rAyA cAuratacakkavaTTI cha puvasayasahassAI mahArAyA hotthA // sU0 46 // chAyA-bharataH khalu rAjA cAturantacakravartI SaT pUrvazatasahasrANi mahArAjo'bhavat // sU0 46 // TIkA-bharahe NaM' ityAdi-- cAturanta vakravartI-catvArA samudratrayahimavalla kSaNA antA=avasAnAni yasyAH abhicandra kulakarake sambandhameM sUtra kahate haiM-- "abhicadeNaM kulakare dhaNu" ityAdi sUtra 45 // TIkArtha-abhicandra kulakara15 kulakaroMmeMse10 vAM kulakara joisa abasarpiNI kAla meM utpanna huA hai, vaha athavA sAta kulakaroMmeM cauthA kula. kara UMcAimeM 600 dhanuSapramANa kahA gayA hai / / s045|| __ abhicandra kulakarake vaMzameM utpanna honeke kAraNa aba sUtrakAra bharataviSayaka satra kahate haiM-- evA abhicandra kulakaranA viSayamAM sUtranuM kathana kare che. "abhica deNa kulakare dhaNu" tyaaTIkAtha-abhicandra kulakaranA zarIranI UMcAI 600 dhanuSapramANa hatI. 15 kulakamAMnA dasamAM kulakara abhicandra thaI gayA. teo A avasarpiNIkALamAM thaI gayA athavA sAta kulakaromAM cothA kulakara abhicandra hatA. che sU. 45 have sUtrakAra abhicandra kulakaranA vaMzamAM utpanna thayelA bhAratanA viSaymaa sUtra 4 cha. " bharaheNaM rAyA cAurata" tyA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 46 nakSatra svarUpanirUpaNam 409 sA caturantA, tasyA ayaM cAturantaH, sa cAsau cakravarttIceti tathokto bharato rAjA SaTpUrva zatasahasrANi SaTpUrvalakSANi mahArAjo'bhavaditi / caturazItilakSavarSANi caturazItilakSasaMkhyayA guNitAni ekaM pUrva vijJeyamiti // sU0 46 // abhicandrakulotpannatvAt pArzvasya tatsAdharmyAt vAsupUjyacandramabhayozca saMbandhikaM kiMcita sthAnapaTkatvenAha mUlam - pAsassa NaM arahao purisAdANIyassa cha sayA vAINaM sadevamayAsurAe parisAe aparAjiyANaM saMpayA hotthA / bAsupuneNaM arahA chahiM purisasa ehiM saddhiM muMDe jAva pavaie / caMdappabheNaM arahA chammAse chaumatthe hutthA // sU0 47 // chAyA - pArzvasya khalu arhataH puruSAdAnIyasya SaT zatAni cAdinAM sadevamanujAsurAyAM pariSadi aparAjitAnAM sampad abhavat / vAsupUjyaH khalu arhan SabhiH puruSazataiH sArddhaM muNDo yAvat manajitaH / candramabhaH khalu arhan SaNmAsAn chatrastho'bhavat / / sU0 47 // TIkA- ' pAtassa NaM ' ityAdi , puruSadAnIyasya AdIyaM te = upAdIyate yaH sa AdAnIyaH - upAdeyaH - puruSANAm AdAnIyaH - puruSAdAnIyaH puruSazreSThaityarthaH tasya pArzvasya arhataH khalu ' sadeva "bharaheNaM rAyA cAuraMta" ityAdi sUtra 46 // TIkArtha-caturanta ke tIna samudra aura himavat rUpa antavAlI pRthivI ke cakravartI bharatarAjA 6 lAkha pUrvataka mahArAja padameM rahe haiM / 84 lAkha varSakA 1 pUrvAGga hotA hai, aura 84 lAkha pUrvAGgakA eka pUrva hotA hai | sU0 46 // abhicandra ke kula meM utpanna honeke kAraNa pArzvanAtha bhagavAn ke sambandhameM aura isI sAdhamrmyase vAsupUjya evaM candraprabhuke sambandhameM sUtrakAra kucha kathana 6 sthAnakoMse karate haiM cAturanta cakravartI ( traNa samudra ane himavat paryaMta rUpa cAra aMtavALI pRthvInA cakravartI rAjA) bharata rAjAe 6 lAkha pUrva sudhI mahArAjAnuM 54 bhAgaLyu hatuM. 84 lAkha varSanuM eka pUrvAMga thAya che ane 84 lAkha pUrvAnu pUrva thAya che. // sU. 49 // abhicandranA kuLamAM utpanna thayelA pArzvanAtha bhagavAnanA sadhamAM ane e ja sAdhasyo hovAne kAraNe vAsupUjya ane candraprabhunA viSayamAM sUtrakAra 6 sthAnakAne anurUpa sUtra kahe che, sthA0-52 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre manujA surAyAm-devaiH sahitA manujAH sadevamanujAH, teca asurAzca yasyA sA tathA, tasyAM-devamanujAsurasahitAyAM pariSadi-samAyAm aparAjittAnAM parAjayamamAptavatAM vAdinAMvAdakaTa gAM SaT zatAtmikA sampadabhUditi / tathA-vAsupUjyo'rhan khalu SaTzatasaMkhyakaiH puruSaiH saha muNDo bhUtvA'gArAt anagAritA pratrajita iti / tathA-candraprabho'hana khalu SaSmAsAn yAvat chdmsthaavsthaayaamtisstthditi|mu0 471 pUrvasUtre 'chadmasthaH' ityuktam, chadmasthazcendriyopayogavAn bhavatItIndriyapratyAsatyA trIndriyAzritaM saMyamamasaMyamaM cAha mUlam-teiMdiyA jIvA gaM asamArabhamANasta chabihe saMjame kajai, taM jahA-ghANAmayAo sokkhAo avavarovettA bhavai 1, ghANamaeNaM dukkheNaM asaMjoettA bhavai 2 / jibbhAmayAo sokkhAo akvarovettA bhavai 3, jibbhAmaeNaM dukkheNaM asaMjoettA bhavai / evaM ceva phAsAmayAo vi // 6 // teiMdiyA jIvA Na samArabhamANassa chavihe asaMjame kajai, taM jahAghANAmayAo sokkhAo vavarovettA bhavai 1, ghANAmaeNaM dukkheNaM saMjoettA bhavai 2, jAva phAsAmaeNaM dukkheNaM saMjoettA bhavai 3 // sU0 48 // "pAsassa NaM arahao purisAdANIyassa" ityAdi sUtra 47 // puruSazreSTha pArzvanAtha arhantakI devoM manujoM evaM asuroMse sahita pariSadAmeM aparAjita anya prativAdiyoM dvArA ajeyavAdiyoMkI sampatti rUpa saMkhyA 600 thI vAsupUjya bhagavAn 600 puruSoM ke sAtha muMDita hokara agArAvasthAse anagArAvasthAmeM pravajita hue the| candraprabha bhagavAn 6 mahInA taka chadmasthAvasthAmeM rahe the / sU0 47 // " pAsassa NaM arahao purisAdANIyasta" tyAha puruSazreSTha pArzvanAtha arhatanI de, manuSya ane asurothI yukta pariSadamAM anya prativAdIo dvArA ajeya evA vAdIo rUpa ziSyasaMpatti 600 nI hatI. vAsupUjya bhagavAna 600 puruSo sAthe muMDita thaIne gRhasthA vasthAne parityAga karIne aNagArAvasthAmAM pravrajita thayA hatA. candraprabha bhagavAna 6 mAsa sudhI chadmastha avasthAmAM rahyA hatA. e sU. 47 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU048 saMyamamasaMyamasvarUpanirUpaNamU __ chAyA-trIndriyAn jIvAn khalu asamArabhamANasya SaDvidhaH saMyamaH kriyate, tadyathA-ghrANamayAt saukhyAt avyavaropayitA bhavati 1, ghrANamayena duHkhena asaMyojayitA bhavati 2 / jihAmayAt saukhyAt avyavaropayitA bhavati 3, jihA. mayena duHkhena asaMyojayitA bhavati / evameva sparzamayAdapi 6 / trIndriyAn jIvAn samArabhamANasya paividho'saMyamaH kriyate, tadyathA-ghrANamayAt saukhyAt vyavaropayitA bhavati 1, ghrANamayena duHkhena saMyojayitA bhavati 2, yAvat sparza mayena duHkhena saMyojayitA bhavati 6 // muu048|| TIkA-'te iMdiyA' ityAdi trIndriyAnghrANajilAsparzarUpendriyatrayavato jIvAt asamArabhamANasya= avirAdhayato jIvasya SaDvidhaH saMyamaH kriyate bhavati / tadyathA-ghrANamayAt saukhyAt-ghrANamayaM yat saukhyaM tatastrIndriyAn jIvAn avyavaropayitA-apRthakkArako bhavatiM 1, tatazca ghrANamayena duHkhena-dhrANendriyasaMvandhi yad duHkhaM tena tAMstrIndriyajIvAn asaMyojayitA-asaMyojako bhavati 2 / evaM jihvAmayAt sparzamayAca saukhyAt avyaparopayitA bhavati, tatazca jihvAmayena sparzamayena ca duHkhena asaMyo___ Uparake sUtra meM chadmastha aisA kahA hai, so chadmastha prANI indriyopayogavAlA hotA hai, ataH aba sUtrakAra indriya pratyAsattiko lekara trIndriyako Azrita karake saMyama aura asaMyamakA kathana karate haiM--- __ "teiMdiyA jIvANaM asamArabhamANassa" ityAdi sUtra 48 // TIkArtha-jo ghrANa jihvA sparzana ina tIna indriyoMvAle jIvoMkI virAdhanA nahIM karatAhai, usako6 prakArakA saMyama hotAhai, jaise-eka to vaha ghrANamaya saukhyase unakA avyaparopayitA (nahIM mAranevAlA) hotA hai, 1 dUsare ghrANamaya duHkhase vaha unakA asaMyojita hotAhai 2, arthAt ghrANa nAsikAkA duHkha utpanna nahIM karatA hai / tIsare jihAmayasaukhyase avyaparopitA ( nAza karane vAlA ) nahIM hotA uparanA sUtramAM " chaghastha" padano prayoga thaye che. e chadmastha jIva IndriyopagavALo hoya che. tethI have sUtrakAra trIndriya jIvonI rakSA ane virAdhanA rUpa saMyama ane asaMyamanuM kathana kare che. " teiMdiyA jIvANaM asamArabhamANasa" yA TIkAryuM-je jIva dhrANendriya, jihuvendriya ane sparzendriya A traNa IndriyevALA nI hiMsA karatuM nathI, tenA dvArA 6 prakAranA saMyamanuM pAlana thAya che-(1) te tene (trIndriya jIvane) dhrANendriya dvArA prApta thatAM sukhane nAzakartA thatuM nathI. (2) te tenI dhrANendriyane dukha utpanna karanAre te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 sthAnAGgasUtre jayitA bhavati / atra saMyamAsaMyamavatorabhedopacArAt saMyamI eva saMyamatvenokta iti vodhyam / tathA-trondriyAn jIvAna virAdhayatastu tattadindriyajanita saukhyAt vyaparopaNarUpaH, tattadindriyasambandhiduHkhasaMyojanarUpazceti SaDvidho'saMyamo bhavati / etadevAha sUtrakAraH ' teiMdiyA jIvANaM samArabhamANassa' ityAdinA / atra-avyavaropaNasaMyojanaM cAnAstravarUpatvAt saMyamaH, tadbhinna vyaparopaNaM saMyojanaM cAsravarUpatvAdasaMyamo bodhya iti / / sU0 48 // hai 3 cauthe vaha jihvAmaya duHkhase asaMyojayitA hai 4 arthAt jihvAko duHkha utpanna nahIM karatA hai, isI tarahase vaha sparzamaya sukhase avyaparopayitA hotA hai 5 aura isI taraha vaha sparzamaya duHkhase asaMyoja. yitA hotA hai 6 jo jIva teindriya jIvoMkI virAdhanA karatA hai, usako 6 prakArakA asaMyama hotAhai, kyoMki-eka tovaha ghANamaya saukhyaseuse vyaparopita (nAza ) karatA hai 1 dUsare ghrANamaya duHkhase use saMyojita karatA hai 2 tIsare vaha rasanA indriyake sukha kA jihvAmaya saukhya se vyavaropita karatA hai 3 cauthe vaha jihAmaya duHkhase use saMyojita karatA hai 4 pAMcaveM vaha sparzana indriyake sukhase use vaMcita rahita karatA hai 5 aura chaThe sparzana indriyake duHkhase vaha use saMyojita karatA hai 6 yahAM para saMyama aura asaMyamavAlemeM abhedake upacArase sayamIhI saMyamarUpase kahA gayA hai, yahAM para avyaparopaNa aura asaMyojana ye anAstravarUpa honese saMyama nathI. (3) te tenA rasanendriya dvArA prApta thatAM sukhane nAzakartA thatuM nathI. (4) te tenI jihavAne duHkha utpanna karanAro banate nathI. (5) te tenI sparzendriya dvArA tene prApta thatAM sukhane nAzakartA thatuM nathI (6) te tenI spazendriyane dukha ApanAre banatuM nathI. je jIva trIndriya jIvonI virAdhanA kare che tenA dvArA 6 prakArano asaMyama sevAya che-(1) te mANasa tenA ghaNendriyanA sukhano nAzakartA bane cha. (2) tana prANendriyana bhne| na mane cha (3) te tn| 2sane. ndriyanA sukhane nAzakartA bane che. (4) te tenA rasanendriyanA duHkhano utpA64 mana cha. (5) te nA 250 ndrayA sumana nAzasi mana cha. (6) te tenA sparzendriyanA duHkhane utpAdaka bane che. ahIM saMyama ane saMyamavALAmAM abhedanA upacAranI apekSAe saMyamIne ja saMyama rUpe pratipAdita karavAmAM Ave che. ahIM agya parepaNa ( alaga nahIM karavAnuM nAma avyaparapaNa che) ane asaMjana anAsava zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU. 41 manuSyakSetragatavastunirUpaNam anantara sUtre saMyamo'saMyamazca sthAnaSaTUkatvena nirdiSTaH; saMyamAsaMyamayoH prarUpaNA ca manuSyakSetra evaM kriyate iti tadgatavastUni sthAnaSaTkatvena prarUpayan pazcapaJcAzatsUtrANi pAha mUlam-jaMbuddIve dIve cha akammabhUmIo paNNattAo, taM jahA-hemavae 1, heraNNavae 2, harivAse 3, rammagavAse 4, devakurA 5, uttarakurA 6 / 1 / jaMbuddIve dIve chavAsA paNNattA, taM jahA-bharahe 1, eravae 2, hemavae 3, herannavae 4, harivAse 5, rammagavAse 6 / / 2 / jaMbuddIve dIve cha vAsaharapacayA paNNatA, taM jahA-cullahimavaMte 1; mahAhimavaMte 2, nisaDhe 3, nIlavaMte 4 ruppI 5 siharI 6 / 3 / jaMbUmaMdaradAhiNe NaM cha kUDA paNNattA, | taM jahA-cullahimavaMtakUDe 1, vesamaNakUDe 2, mahAhimavaMtakUDe 3, veruliyakUDe 4, nisaDhakUDe 5, ruyagakUDe 6 / 4 / jaMbUmaMdara uttare NaM cha kUDA paNNattA, taM jahA-nIlavaMtakUDe 1, uvadaMsaNakUDe 2, ruppikUDe 3, maNikaMcaNakUDe 4, siharikUDe 4, tigicchakUDe 6 // / 5 / jaMbuddIve dIve cha mahadahA paNNattA, taM jahA-paumadahe 1, mahApaumadahe 2, tigicchadahe 3, kesaridahe 4, mahApoMDarIyaddahe 4, puMDarIyadahe 6 / 6 / tattha NaM cha devayAo mahiDDiyAo jAva pallovamadviiyAo parivasaMti, taM jahA-sirI 1, hirI 2, dhiI rUpa haiM, aura inase bhinna jo vyaparopaNa aura sayojana haiM ve Astrava rUpa honese asayama rUpa haiN| avyaparopayitA" kA tAtparya jo apRthakakAraka hotA hai " aisA hai // sU0 48 // rUpa hovAthI saMyama rUpa che, ane vyaparopaNa ane saMjana Asrava rUpa hovAthI asaMyama rUpa che. "avyaparopavitA" A padano artha " alaga nahI nAra" thAya cha. // sU. 48 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 3, kittI 4, buddhI 4, lacchI 6 / 7 / jaMbU maMdaradAhiNe NaM cha mahAnaIo paNNattAo, taM jahA-gaMgA 1, siMdhU 2, rohiyA 3, rohitaMsA 4, harI 4, harikaMtA 6 / 7 / jaMbU maMdarauttareNaM cha mahAnaio paNNattAo, taM jahA- narakaMtA1, nArIkaMtA 2, subanakUlA 3, ruppakUlA 4, rattA 5, rattavaI 6 / 9 / jaMbUmaMdarapurasthime NaM sIyAe mahAnaIe ubhayakUle cha aMtaranaIo paNNattAo taM jahA-gAhAvaI 1, dahAvaI 2, paMkavaI 3, tattajalA 4, mattajalA 4, ummattajalA 6 / 10 / jaMbUmaMdara paJcatthimeNaM sIodAe mahAnaIe ubhayakUle cha aMtaranaIo paNNattAo, taM jahA-khorodA 1, sohasoyA 2, aMtovAhiNI 3, ummimAliNI 4, pheNamAliNI 5, gaMbhIramAliNI 6 / 11 / dhAyaIsaMDadIvapurasthimaddhe gaM cha akammabhUmIo paNNattAo, taM jahA- hemavae 1, evaM jahA jaMbuddIve dIve tahA / nadI jAva aMtaraNaIo / 22, jAva pukkharavaradIvapaJcasthimaddhe bhANiyacaM // 55 // sU0 49 // chAyA- jambUdvIpe dvIpe SaT akarmabhUmayaH prajJaptAH, tadyathA-haimavataM 1, hairaNyavataM 2, harivarSa 3, ramyakavarSa 4, devakuravaH 5, uttarakuravaH 6 / 1 / jambUdvIpe isa Uparake sUtrameM saMyama aura asaMyama 6 sthAnoMse kahA gayA hai, saMyama aura asaMyamakI prarUpaNA manuSya kSetrameMhI hotI hai, ata: aba sUtrakAra manuSyakSetra gata vastuoMkI prarUpaNA 6 sthAnoMse karate haiM isa prarUpaNAmeM ye 55 sUtra haiM--" jambUddIveNa dIve // ityAdi AgalA sUtramAM saMyama ane asaMyamanAM 6 sthAnanI prarUpaNa karavAmAM AvI. saMyama ane asaMyamanI prarUpaNA manuSya kSetramAM ja thAya che. tethI have savakAra manuSyakSetramAM AvelA sthaLanI 6 sthAnenI apekSAe prarUpaNa kare che. 55 sUtro vaDe A prarUpaNuM karavAmAM AvI che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 6 sU. 41 manuSyakSetragatavastunirUpaNam 415 dvIpe SaDU varSANi prajJaptAni tadyathA-bharatam 1. airavataM 2 haimavataM 3 hairaNyayataM 4, harivarSa 5, ramyakavarSam 6 / 6 / 2 / jambUdvIpe dvIpe SaD varSaparaparvatAH prajJaptAH, tadyathA-kSudra himavAna 1, mahAhimavAn 2, niSadho 3, nIlavAn 4, rukmI 5, zikharI 6 / 3 / jambUmandaradakSiNe khalu SaTkUTAH prajJaptA, tadyathA-kSudahimavatkUTaH 1, vaizravaNakUTaH 2, mahAhimavatkUTaH 3, vaiDUryakUTaH 4, niSadhakUTaH 5, ruvaka kUTaH 6 / 4 / jambU mandarottare khalu SaTkUTAH prajJasAH, tadhathA-nIlavatkUTaH 1, upadarzana kUTaH 2, rukmikUTaH 3, maNikAzcanakUTaH 4, zikhari kUTaH 5, tigiccha kUTaH 6 / / jambUdvIpe dvIpe SaD mahAidAH prajJaptAH ____ jambUdvIpa nAmake dvIpameM 6 akarmabhUmiyAM kahI gaI haiM, unake nAma isa prakArase haiM-haimavata 1 hairaNyavata 2 hari varSa 3 ramyakavarSa 4 deva. kuru 5 aura uttarakuru 6 (1) ___ jambUdvIpa nAmake dvIpameM 6 varSa kahe gaye haiM-jaise-bharata 1 airavata 2 haimavata 3 hairaNyavata 4 harivarSa 5 aura ramyakarSa 6 (2) jambUdvIpa nAmake dvIpameM chaha varSadhara parvata kahe gaye haiM-jaise kSudrahimavAna 1 mahA himavAn 2niSadha3 nIlavAn 4 rukmI 5 aura zikharI 6 (3) jambUdvIpake mandara parvatakI dakSiNa dizAmeM chaha kUTa kahe gaye haiMjaise-kSudrahimavatkUTa 1 vaizravaNakUTa 2 mahAhimavatkUTa 3 vaiDUrya kUTa 4 niSadhakUTa 5 aura rucaka kUTa 6 (4) jambUdvIpake mandara parvatako uttara dizAmeM chaha kUTa kahe gaye haiM-jaise" jambuddIveNaM dIve " dhyAha-- jabUdvIpa nAmanA dvIpamAM 6 akarmabhUmie kahI che. temanAM nAma nIya pramANe cha--(1) Debhapata, (2) 29yavata, (3) urivaSaH, (4) 22541rSa (5) heva12 mane (6) utta242 // 1 // dvIpa nAmanA dvIpamA 6 varSa 4i che--marata, (2) bhairavata, (3) bhavata, (4) 29yavata, (5) 21 bhane () 2bhya: // 2 // jaMbUDhIpa nAmanA dvIpamAM 6 varSadhara parvate AvelA che. temanAM nAma nIya prabhArI che--(1) kSudrabhivAn (2) mamivAn (3) niSadha, (4) nAtavAn (5) 24bhI, bhane (6) ziparI // 3 // jaMbudvIpanA mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM 6 phUTa AvelAM che-- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tadyathA-padmadaH 1, mahApAhadaH 2, tigicchahadaH 3, kezarihadaH 4, mahApuNDarIka hRdaH 5, puNDarIka hradaH 6 / 6 / tatra khalu SaD devatAH maharTikA yAvat palyopamasthitikAH parivasanti, tadyathA-zrIH 1, hIH 2, dhRtiH 3, kIrtiH 4, buddhiH 5, lakSmIH 6 / 7 / jambU mandaradakSiNe khalu SaD mahAnadhaH prajJaptA: tadyathA-gaGgA 1, sindhuH 2, roditA 3, rohitAMzA 4, hariH 5, harikAntA 6 / 8 / jambUmandarottare khalu SaDa mahAnadyaH prajJaptAH, tadyathA-narakAntA 1, nArIkAntA 2, suvarNakUlA 3, rukmakUlA 4 raktA 5 raktavatI 6 / 9 / jambUmandasyanIlavaskUTa 1 upadarzanakUTa 2 rukmikUTa 3 maNikAzcana kUTa 4 zikharikUTa 5 aura tigicchakUTa 6 (5) jambUdvIpa nAmake dvIpameM chaha mahAhUdra (draha) kahe gayehaiM-jaise-padmahUda1 mahApadma hada 2 tigicchahUda 3 kezarihUda 4 mahApuNDarIka hada 5 aura puNDarIka hUda 6 (6) inameM chaha deviyAM mahARddhivAlI yAvat eka palyopamakI sthitivAlI rahatI haiM unake nAma isa prakAra se haiM-zrI 1 hI 2 dhRti 3 kIrti 4 buddhi 5 evaM lakSmI 6 (7) jambUdvIpake mandara parvatakI dakSiNa dizAmeM chaha mahAnadiyAM kahI gaI haiM-jaise-gaGgA 1 sindhu 2 rohitA 3 rohitAMzA 4 hari 5 aura harikAntA 6 (8) jambUdvIpake mandara parvatakI uttaradizAmeM chaha mahA. (1) kSudrabhipatthUTa, (2) vaizraya 8, (3) ma bhavadUMTa, (4) vaiya58, (5) niSadhakUTa ane (6) rucakakUTa 4 jaMbudvIpanA mandara parvatanI uttara dizAmAM 6 phUTa AvelAM che-- (1) flace, (2) 754N naTa, (3) bhiTa, (4) bhaNiyana, (5) zimarITa bhane (6) ti7i52. // 5 // jabUDhIpa nAmanA dvipamAM nIce pramANe 6 mahAhada AvelAM che- (1) 5E, (2) bha7:54, (3) ti27.66, (4) zaE, () mI3185 mAne (6) rIDU. // 6 // uparyukta hadamAM mahAddhi AdithI saMpanna devIo rahe che. temanAM nAma (1) zrI, (2)ii, (3) pati, (4) hIti, (5) muddhi mane (6) sabhI // 7 // jabUdvIpanA mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM 6 mahAnadIo kahI che- (1) , (2) siMdhu, (3) DitA, (4) 2||dditaaNshaa, (5) ri bhane (6) PiAta. // 8 // jabUdvIpamAM mandara parvatanI uttara dizAmAM nIce pramANe 6 mahe zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 49 manuSyakSetragatavastunirUpaNam paurastye khalu sItAyA mahAnadyA ubhayakUle SaT antaranadyaH prajJaptAH, tadyathAgrAhAvatI 1, dAvatI 2, paGkavatI 3, tapta nalA 4, matajalA 5, unmattajalA 6 / / 10 / jambUmandarapAzcAtye khalu sItodAyA mahAnadyA ubhayakUle SaTa antaranadyaH prajJaptAH, tadyathA-kSIrodA 1, siMhasrotAH 2, antavAhinI 3, UrmimAlinI 4, phenamAlinI 5, gambhIramAlinI 6 / 11 / dhAtako khaNDa paurastyAH khalu SaTa akarmabhUmayaH prajJaptAH tadyathA-haimavatam 1, evaM yathA jambUdvIpe dvIpe tathA / nadho yAvat antara ndyH| 22, yAvat puSkaravaradvIpArddha pAzcAtyArdai bhaNitabyam 55.49 TIkA-'jaMbuddIve dIve ' ityAdi jambUdvIpasthA akarmabhUmayaH SabhiH sthAnaruktAH / 1 / evameva varSANi 2, varSadharaparvatAH 3, jambUmandarasya dakSiNadigvatinaH kUTAH 4, tasyaiva uttaradigvartinaH kUTAH 5, mahAhadAH 6, tatrasthA devatAH 7, jambUmandarasya dakSiNadigdha nadiyAM kahI gaI haiM-jaise-narakAntA 1 nArIkAntA 2 suvarNakUlA 3 rukmakUlA 4 raktA 5 aura raktavatI 6 jambUdvIpake mandara parvatakI pUrva dizAmeM sItA mahAnadI ke donoM taTa para cha antara nadiyAM kahI gaI haiM-jaise-grahAyatI 1 hUdAvatI 2 paGkavatI 3 taptajalA 4 mattajalA 5 aura unmattajalA 6 (10) ___ jambUdvIpake mandara parvatakI pazcima dizAmeM sItodAmahAnadIke donoM taTapara chaha 6 antara nadiyAM kahI gaI haiM-jaise-kSIrodA 1 siMhasrotA2 antarvAhinI UrmimAlinI4 phenamAlinI aura gambhIramAlinI6(11) dhAtakIkhaNDake paurastyAI meM (pUrvAdhameM) 6 akarmabhUtiyAM kahI gaI haiMjaise-haimavata 1 hairaNyavata 2 harivarSa 3 ramyakavarSa 4 devakuru 5 aura nahImA 4ii cha-(1) na24-di, (2) nArIsiral, (3) supaal, (4) bhasA, (5) 24tA mana (6) 24tavatI. // 6 // jabUdvIpanA mandara parvatanI pUrva dizAmAM sItA mahAnadInA bane taTa 52 cha antrnii| hI cha--(1) vatI, (2) dvApatI, (3) 541tI, (4) mrat, (5) matta mana (6) janmattA // 10 // jabUdvIpanA mandara parvatanI pazcima dizAmAM sadA mahAnadInA bane taTa 52 7 antrndiime| hIche--(1) kSIrohI. (2) siMkhota!, (3) anta. pAhanI, (8) bhimAsInI, (5) namAlinI ana (6) bhIramAlinI 11 // pAtAmA pUrvAdhamA 7 54ma bhUmimA 4ii che--(1) bhakta, (2) 29ya1ta, (3) azviSaH, (4) 225419, (5) 4142 bhane (6) uttararu. sthA0-53 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tinyo mahAnayaH 8, tasyaivottaradigvattinyo mahAnadyaH 9, jambUmandarapUrva digvatinyAH sItAyA mahAnadyA ubhayakUlavartinyo'ntaranayaH 10, jambUmandara pazcimadigvartinyaH sItodA mahAnadyA ubhayakUlavartinyo'ntaranadyazca SaDbhiH SabhiH sthAnaruktAH 11 // yathA jambUdvIpe'karmabhUmyAdayaH proktAstathaiva dhAtakI khaNDa dvIpasya paurastyA? 11 pAzcAtyADhe ca 11, puSkaravaradvIpArddhasyApi paurastyA? 11, pAzcAttyAH ca 11 vijJeyAH / evaM sarvasaMkalanayA paJca pazcAzat (55) sUtrANi jAtAnIti // sU0 49 // anantaroktakSetrANi tu kAlaviziSTAni bhavantIti kAlavizeSAnAha mUlam cha uU paNNattA, taM jahA-pAuse 1, varisAratte 2, sarae 3, hemaMte 4, vasaMte 5, gimhe 6 // 1 // cha omarattA paNNattA, taM jahA-taie pavve 1, sattame pave 2, ekkArasame pave 3, pannarasame pave 4, egUNavIsaime pacve 4 tevIsaime pavve 6 / 2 / cha airattA paNNattA, taM jahA- ca utthe pave 1, aTThame pave 2, duvAlasame pave 3, solasame pavve 4, vIsaime pavve 5 cauvIsaime pave 6 / 3 // sU0 50 // uttarakuru / nadiyAM evaM yAvat antara nadiyAM yaha saba kathana yahAM Upara sUtrameM jambUdvIpake prakaraNa jaisA kiyA gayAhai, vaisA kara lenA cAhiye22 isI tarahakA kathana puSkaravara dvIpA ke pAzcAtyArddha meM pazcimA bhI kara lenAcAhiye ye 55 sUtra isa prakArase hue haiM, ki jambUdrIpa sambandhI 11 dhAtakIkhaNDa dvIpake paurastyArddha ke 11 gyAraha isa pAzcAtyA ke 11 gyAraha puSkaravaradvIpArdhake paurastyAdhake 11 aura pAzcAtyArdhake 11 isa prakAra ye saba milakara 55 ho jAte haiM / sU0 49 // tyArabAda antaranadIo sudhInA sUtronuM kathana upara mujaba ja karavuM joIe. A rIte dhAtakIkhaMDanA pUrvArdha viSayaka 11 sUtre jambudvIpanA 11 sUtra jevAM ja banaze. e ja pramANe dhAtakIkhaMDanA pazcimAdhanA paNa 11 sUtre banaze. e ja pramANe puSkaravara dvIpArdhanA pUrvArdhanA 11 ane pazcimArthanA 11 sUtra maLIne kula papa sUtra banI jAya che. e sU. 49 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 50 kAlavizeSanirUpaNam ___chAyA-SaD RtabaH prajJaptAH, tadyathA-pATha 1 varSArAtraH 2, zarat 3, hemanto 4, vasanto 5, grISmaH 6 11 SaDa avamarAtrAH prajJaptAH, tadyathA-tRtIye parvaNi 1, saptame parvaNi 2, ekAdaze parvaNi 3, paJcadaze parvaNi 4, ekonaviMzatitame parvaNi 5, trayoviMzatitame parvaNi 6 / 2 / paTa atirAtrAH prajJaptAH, tadyathAcaturthe parvaNi 1, aSTame parvaNi 2, dvAdaze parvaNi 3, SoDaze parvaNi 4, vizatitame parvaNi 5, caturvizatitame parvaNi 6 / 3 / // sU0 50 // TIkA--'cha uU ' ityAdi-- RtavA mAsadvayapramANAtmakakAlavizeSAH prAvRD varSAMrAtrAdibhedena SaTsaMkhyakA bodhyAH / tatra prAT ASADhazrAvaNamAsadvayAtmikA / varSArAtrau bhAdrapadAmAsadvayamamANaH / evaM zaraddhemantavasantagrISmA api kAtikAdikrameNa dvi dvi mAsAtmakA bodhyAH / laukikAstu varSAzaraddhemantaziziravasantagrISmAkhyAn zrAvaNAdi krameNa dvi dvi mAsAtmakAn SaD RtUna manyante iti / 1 / tathA-aba "cha uU paNNattA" ityAdi sUtra 50 // TokArtha-do mahinoMkI 1-1 Rtu hotIhai, aisI Rtue~ prAvRd varSArAtra Adike bheda se cha prakAra kI hai, jo isa prakAra haiprAvRT 1 varSArAtra 2 zarat 3 hemanta 4 vasanta 5 aura grISma 6 / inameM ASADha zrAvaNakI prAvRTU Rtu hotI hai, bhAdrapada Azvina ina do mahInoMkI varSArAtra hotI hai, kArtika agahanakI zarad Rtu hotI hai, pUsa mAhakI hemanta evaM phAlguna caitrakI vasanta Rtu hotI hai, vaizAkha jyeSTha mAsakI grISma Rtu hotI hai, isa taraise ye Rtue~ do do mAsakI hotI haiM / laukika jana zarada-zizira hemanta vasanta aura grISma varSA ye Rtue~ Asoja kArtika mAsa Adi do do mAsake yogase TI -"cha uU paNNattA " tyAha-- babbe mAsanI dareka Rtu thAya che. evI ja rakatuo nIce pramANe che. (1) prATa, (2) varSAtra, (3) za2t (4) upanta, (5) vasanta mana (6) zrI. aSADha ane zrAvaNa mAsamAM pravRt Rtu Ave che. bhAdaravA ane Aso mAsamAM varSArAtra Ave che. kArataka ane mAgazaramAM zarada Rtu Ave che, che, piSa ane mahAmAM hemanta Rtu Ave che, phAgaNa ane citramAM vasanta ane vaizAkha ane jeThamAM grISma Rtu Ave che. A pramANe babbe mAsanI pratyeka Rtu samajavI chatAM leke A prakAranI cha Rtuo gaNe chezarada, zizira, hemanta, vasanta ane zrIma. A Rtuo Ase ane kArtika mAsa vigere babbe mAsanA rogathI thAya che. varSa zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 sthAnAGgasUtre marAtrAH - avamAH = hInA rAtrayaH - avamarAtrAH - dinakSayAH SaT saMkhyakAH prajJaptAH, tadyathA - tRtIye parvaNi ' ityAdi / tadatra parva "AsADha bahulapakkhe, bhaddavae kattie ya poseya / phalguNavaisAhesuya, nAthanyA AmaratAo || 1 || " - chAyA-- ASADha bahulapakSe, kArttike ca paudhe ca / phAlguna vaizAkhayozca jJAtavyAH atramarAtrAH || 1 // ityuttarAdhyayana sUtravAkyAnusAreNa laukikagrISmaRtumArabhya bodhyam / evaM ca tRtIye parvaNi - ASADhakRSNapakSe ityarthaH / tathA-saptame parvaNi bhAdrapada - kRSNapakSe, ekAdaze parvaNi kArttika kRSNapakSe, paJcadaze parvaNi pauSakRSNapakSe, hotI haiM, aisA mAnate haiM || 1 || chaha avamarotra arthAt nyUnadina kahe gaye haiM- jaise tRtIya parva meM - ASADha kRSNapakSa meM-' AsADhabahula pakkhe " ityAdi / ( uttarA0 adhya0 26 gA0 15 ) isa uttarAdhyayana sUtra vAkyake anusAra laukika grISma Rtuse lekara jAnanA cAhiye isa taraha yahAM tRtIya parvakA vAcyArtha hotA hai, ASADha kRSNa pakSa isa ASADha kRSNapakSa meM prathama avamarAtra hotA hai, arthAt isa pakSa meM 14 cauraha dina hote haiM dvitIya avamarAtra gyArahaveM parva meM kArtika kRSNa pakSa meM caturtha avamarAtra pandrahaveM parva meM - pauSa kRSNapakSa meM paMcama avamarAtra 19 ve parva meM - phAlguna kRSNapakSa meM aura SaSThama atramarAtra 23 veM parva meM - vaizAkha kRSNapakSa meM Ave che e ja pramANe bIjI RtuenA paNa khabbe mAsa anukrame samajI sevA. // 1 // AsADha * varSomAM cha avamamAtra thAya che. avasarAtra eTale dinakSaya, jemake-- tRtIya pa mAM eTale ke aSADha mAsanA kRSNapakSamAM. kahyuM paNa che ke " bahulapakkhe " tyAhi uttarAdhyayana sUtramA udyA pramANe DigrISma RtuthI laIne vasanta Rtu pantanuM varNana samajavuM. tRtIya patramAM eTale ke aSADha mAsanA kRSNapakSamAM pahelA nakSaya thAya che. saptama parvamAM eTale ke bhAdaravA mAsanA kRSNapakSamAM khIjo dInakSaya thAya che. agiyAramAM patramAM eTale ke kArataka mAsanA kRSNapakSamAM trIjo dinakSaya thAya che. pa`daramAM pa mAM eTale ke poSa mAsanA kRSNapakSamAM cAthA nikSaya thAya che. egaNIsamAM pa mAM eTale ke phAgaNu mAsanA kRSNapakSamAM pAMcamA nikSaya thAya che. 23 mAM patramAM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 sudhA TokA sthA.6 sU. 50 kAlavizeSanirUpaNam ekonaviMzatitame parvaNi-phAlgunakRSNa pakSe, trayoviMzatitame parvaNi vaizAkhakRSNapakSe iti / eteSu SaTsa avaptarAtra sadbhAvAt SaT atramarAtrA bhavantIti bhAvaH / / tathA--atirAtrA:-atizayA rAtrayaH, atirAtrA:-dinaddhayaH SaDvidhAH prajJaptAH / tatra-ASADhazuklapakSa:-caturtha parva 1, bhAdrazuklapakSa:-aSTamaM parva 2, kArtika zuklapakSo dvAdazaM parva 3, pauSazuklapakSaH SoDaza parva 4, phAlgunazuklapakSo viMzatitamaM parva 5, vaizAkha zuklapakSastu caturvizatitamaM parveti / 3 / 050 / anantarasUtroktArthastu jJAnenAvagamyate iti jJAnamabhidhAtuM mUtradvayamAha mUlam-AmiNivohiyaNANasta NaM chavihe atthovaggahe paNNatte, taM jahA--loiMdiyasthovaggahe jAva noiMdiyatthovaggahe // sU0 51 // chAyA--Aminibodhika jJAnasya khalu SaD vidhaH arthAvagrahaH prajJaptaH, tadyathA-: zrogendriyArthAvagraho yAvat no indriAvagrahaH // sU0 51 // TIkA--' ANibohiyaNAgassa' ityAdi-- AbhinibodhikajJAnasya matijJAnasya khalu arthAvagraha -arthastha avagrahaNam , arthAvagrahaH - sakalarUpAdivizeSa nirapekSA'nirdezyasAmAnyamAtrArthagrahaNarUpaH / hotA hai, ina chahameM avamarAtra-dinakSayake sadbhAvase ye 6 avamarAtra hote haiM // 2 // tathA-atirAtra-dinavRddhi-chaha prakArake kahe gaye haiM jaisecaturtha parva-ASADha zuklapakSa 1 bhAdra zuklapakSa 2 kArtika zuklapakSa 3 pauSazukla pakSa4 phAlguna zuklapakSa aura vaizAkha shuklpkss|suu050|| isa Uparake sUtra meM kahA gayA artha jJAnase jAnA jAtAhai, isaliye aba sUtrakAra jJAnakA kathana karane ke liye do sUtra kahate haiNeTale ke vaizAkha mAsanA chaThThA parvamAM chaThTho dinakSaya thAya che. A rIte kula cha avamAtra ( dinakSaya) thAya che. je 2 che atirAtri ( dinavRddhi) cha prakAranI kahI che- (1) caturtha parva eTale hai aSADha mAsanA zu58 pakSama, (2) mA42vAnA zusa pakSamA, (3) 12. takanA zukala pakSamAM, (4) piSanA zukala pakSamAM, (5) phAgaNanA zukala pakSamAM ane vizAkhanA zukala pakSamAM. 3 sU. 50 uparanA sUtramAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te viSaya jJAna dvArA jANuM zakAya che. tethI have sUtrakAra be sUtra vaDe jJAnanI prarUpaNA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sthAnAGgasUtre prathama paricchedanam arthAvagraha iti nirvikalpakaM jJAnaM darzanarUpamityucyate / ayaM ca naizvayika eka sAmAyikaH / yastu vyAvahArikaH 'zabdo'yam' ityAdhulle. khavAn sa AntamauhUrtika iti / sa tu manAsahitendriyapazcakajanyatvAt SavidhaH prajJaptaH tadyathA-zrotrendriyArthAvagrahaH-zrotrendriyeNa arthAvagrahaH / evaM cakSurindriyAvigrahAdiSu bodhyam / idamatra bodhyam-cakSurmanasostu amApyakAritvAd vyaJja "abhiNivohiya nANassa" ityAdi sUtra 51 // abhiniyodhika jJAnakA-matijJAnakA arthAvagraha samasta rUpAdi vizeSakI apekSAse rahita aise anirdezya sAmAnya mAtrarUpa arthakA jo grahaNa karatA hai, vaha arthAvagraha hai, yaha arthAvagraha prathama paricchedana rUpa hotA hai, prathama pariccheda nirvikalpa jJAna rUpa hotA hai| tathAnirvikalpaka jJAna darzanarUpa hotA hai / arthAvagraha naizcayika aura vyAva. hArika bhedase do prakArakA kahA gayA hai, yahAM jo arthAvagraha kahA gayA hai, vaha naizcapika arthAvagraha kahA gayA hai, isa naizcayika arthAva. grahakA kAla pramANa 1 samayakA hotA hai / vyAvahArika jo arthAvagraha hotA hai-jaise-yaha zabda hai, aisA jo artha kA avagraha rUpa jJAna hotA hai, vaha vyAvahArika arthAvagraha hai-so yaha vyAvahArika arthAvagraha eka antarmuhartakAlake pramANavAlA hotA hai, yaha pAMca indriyoMse evaM manase utpanna hotA hai, ataH ise chaha prakArakA kahA gayA hai, jaise-zrotra. ndriya janya arthAvagraha cakSuindriyajanya arthAvagraha ityAdi yahA~ tAtparya re cha. " AbhiNiyohiyaNANassa" yAha-- Abhinidhika jJAnane (matijJAnane) arthAvagraha (samasta rUpAdi vizenI apekSAthI rahita evA anirdezya sAmAnya mAtrarU5 arthane je grahaNa karavAnuM thAya che tenuM nAma arthAvagraha che) prathama paricachedana rUpa hoya che. prathama pariccheda nivikalpa jJAnarUpa hoya che. tathA nivika 95 jJAna darzana 35 DAya cha arthApanA meM le 4aa cha-(1) nezvayi mane (2) vyApa. hArika. ahIM je arthAvagraha kahyo che te naiRyika arthAvagraha samaja. A naizcayika arthAvagrahanuM kALapramANa eka samayanuM hoya che. "A zabda che" evuM je arthanA avagraha rUpa jJAna hoya che. tenuM nAma vyAvahArika arthAvagraha che. te vyAvahArika arthAvagrahanuM kALapramANa eka antarmuhUrtanuM hoya che. te pAMca indriye ane manathI utpanna thAya che. tethI tenA nIce pramANe che prakAra kahyA che-zrotrendriya janya arthAvagrahathI laIne Indriyajanya arthAvagraha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA06 sU0 51 jJAnasvarUpanirUpaNam 423 nAvagraho na bhavati, tatastayo ravigraha eveti / SaSTha bhedamAha-'no iMdiyatyuggahe' iti / no indriyArthAvagrahaH-no indriyeNa-bhAva manasA arthAvagraho dravyendriya vyApAra nirapekSo ghaTAyarthasvarUpaparibhAvanAbhimukhaH prathamamekasAmAyiko rUpAdyarthAkA. rAdi vizeSacintArahito'nirdezyasAmAnyamAtra cintAtmako bodho noindriyArthAvagrahaH / noindriyaM hi manaH, taca dvidhA-dravyarUpaM bhAvarUpaM ca / tatra manaH paryApti nAmakarmodayAt yanmanaH-mAyogya vargaNA dalikAnAdAya manastvena parigamate aisA hai, cakSu aura mana ye donoM aprApyakArI mAne gaye haiM isaliye vyaJjanAvagraha aprakaTa padArthakA avagraharUpa jJAna ina dono indriyoMse nahIM hotA hai, ina donoM indriyoMse to arthAvagrahahI hotA hai, isa taraha pAMca indriyoMse janya arthAvagraha pAMca prakArakA ho jAtA hai, aura jo manase janya arthakA avagraha rUpa jJAna hotA hai, vaha no indriyArthAvagraha hai, bhAva mana se dravyendriyake vyApArakI apekSA rakhe vinA ghaTAdirUpa padArthake svarUpako jAnane ke abhimukha jo bodha hotA hai, vaha no indrivigraha hai, yaha no indriyArthAvagraha jaba taka rUpAdi arthake AkAra AdikI cintAse rahita hotA hai, taba taka yaha prathama eka samayakA naizcayika arthAvagraha kahalAtA hai, kyoMki yaha anirdezya sAmAnya mAtrakA cintanarUpa hotA hai, no indriya nAma manakA hai, yaha mana dravyamana aura bhAva manake bhedase do prakArakA kahA hai| inameM jo mana manaH paryApti nAmakarmake udayase manaHprAyogya vargaNAdalikoMko lekara paryanatanA cha prakAra ahIM samajI levA. cakSu ane mana, A banene aprAyakArI mAnavAmAM AvyA che, tethI vyaMjanAgraha-aprakaTa padArthanA avagraha rUpa jJAna-te bane Indri dvArA thatuM nathI. te banne Indriyo vaDe te arthAvagraha ja thAya che. A rIte pAMca Indriyo vaDe janya arthAvagraha pAMca prakArane hoya che ane je manathI janya arthanA avagaDa rU5 jJAna hoya che tenuM nAma na indriyArthAvagraha" che. A avagrahane char3o prakAra che. bhAvamana vaDe dravyendriyanA vyApAranI apekSA rAkhyA vinA ghaTAdi rUpa padArthanA svarUpane darzAvanAro je baMdha thAya che te noIndriyAthavagraha che. A neIndriyAthavagraha jyAM sudhI rUpAdi arthanA AkAra AdinI citAthI rahita hoya che tyAM sudhI prathama eka samayane naiyika arthAvagraha kahevAya che, kAraNa ke te anirdezya sAmAnya mAtranA cintana rUpa hoya che. manane Indriya kahe che. te mananA dravyamana ane bhAvamana nAmanA be bheda kahyA che. je mana:paryAmi nAmakarmanA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tad dravyarUpaM manaH / tathA-dravyamano'vaSTammena jIvasya yo mananapariNAmaH sa bhAva manaH / tatreha bhAvamano gRhyate / tadgrahaNe hiM dravyamanaso'pi grahaNaM bhavatyeva drvymnovinaabhaavmnso'sNbhvaat| bhAvamanovinA'pica dravyamano bhavati |muu051| tathA mUlam-chabihe ohinANe paNNatte, taM jahA-ANugAmie 1 aNANugAmie 2 vaDDamANae 3 hIyamANae 4 paDivAI 4 apaDivAI 5 // sU0 // 52 // chAyA-paDvidhamavadhijJAnaM prajJaptam , tadyathA-AnugAmikam 1, anAnugAmikaM 2 varddhamAnaka 3 hIyamAnakaM 4 pratipAti 5 amatipAti 6 // 0 52 // unheM manarUpase pariNamatA hai, vaha dravyamAna hai, tathA dravyamanake sahArese jo jIvakA manana karanerUpa parigamana hotA hai, vaha bhAvamana hai, yahAM no indriyArthAvagrahameM isI bhAva manase arthakA apagraha rUpa jJAna hotA hai, ataH use no indriyArthAvagraha kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye bhAva manake grahaNase dravya manakA bhI grahaNa ho jAtA hai, kyoMki bhAva. manakA vyApAra dravyamanake vinA nahIM hotA hai, dravyamAna to bhAvamanake vinA bhI hotA hai / sU0 51 // tathA-"chabdhihe ohinANe paNNatte" ityAdi sUtra 52 // sUtrArtha-avadhijJAna 6 prakArakA kahA gayAhai-jaise-Anugamika 1 anAnugamika 2 varddhamAnaka 3 hIyamAnaka 4 pratipAti 5 aura apratipAti 6 / udhyathI manaH prAgya vaNaDhalikane laIne temane manarUpe pariNumAve che, te dravyamana che. tathA dravyamananI madadathI jIvanI manana karavA rUpa je pravRtti cAle che tene bhAvamana kahe che. Indriya arthAvagrahamAM A bhAvamana vaDe ja arthanA avagraha rUpa jJAna thAya che, tethI tene neIndriyArthAvagraha kahevAmAM AvyA che, ema samajavuM. bhAvamananA grahaNa vaDe dravyamananuM paNa grahaNa thaI jAya che, kAraNa ke dravyamana vinA bhAvamanane vyApAra cAlI zakato nathI. dravyamana te bhAvamana vinA paNa hoI zake che. e sU. 51 che tathA-" chavihe ohinANe paNNatte "-tyAha-(sU. 52) sUtrAtha-madhijJAnanA nIya pramANe 652 4aa cha-(1) mAnugAmi, (2) manAnubhi (3) 1ddhamAna, (4) DIyamAna, (5) pratipAti mana (1) mapratipAti. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... sughATIkA sthA06 sU052 avadhijJAnasvarUpanirUpaNam TIkA--' chavvihe ' ityAdi avadhijJAnam-Atmano'rthasAkSAtkaraNa,vyApAro'vadhiH / yadvA- aba' zabdo'vyayatvenAnekArthakatvAdadhaH zabdArthakaH / atra-adho nIcapradeze vistRta vastu dhIyate-paricchidyate'ne netyavadhiH-adhovistRtaviSayakajJAnam / avadhizvAsau jJAnaM cetyavadhijJAnam / viSayastha bahutvaM svIkRtyaivaM vyutpattiriti bodhyam / anyathA tiryag_vA viSayaM paricchindAnasyAvadhivyapadezo na syAt |ydvaa-adhirmryaadaaruupissvev dravyeSu paricchedakatayA pravRttirUpA, tadupalalitaM jJAnamavadhijJAnam / yadvA vinA kisI indriyakI sahAyatAse jo avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase rUpIdravyako spaSTa rUpa se jAnanevAlA jJAna hotA hai, vaha avadhijJAna hai / avadhijJAna ke calate AtmA dravyakSetra kAla bhAvako maryAdA lekara rUpI padArthoM ko jAnatA hai, athavA-aba zabda avyaya hai, yaha aneka arthakA vAcaka hai, yahAM isakA artha adhaH liyA gayA hai, ataH jisake dvArA nIce pradezameM vistRta vastu jAnI jAtI hai, vaha avadhi hai " avadhIyate" iti avadhiH avadhizvAsau jJAnaM ca iti avadhijJAnam" aisI jo yaha yahAM vyutpatti pradarzita kI gaI hai, vaha viSayakI bahulatAko lekara kI gaI hai| nahIM to phira tiryaga athavA Urdhvagata vastuko jAnanevAlA jJAna avadhijJAna nahIM kahalAsakegA athavA avadhi nAma maryAdAkA hai, isa jJAnameM rUpI padArthoM ko hI jAnanekI apekSAse hai, ataH isa maryAdAle upalakSita jo jJAna hai, yaha avadhijJAnAvaraNa karmanA kSaye pazamathI, koI paNa IndriyanI madada vinA rUpI dravyane spaSTa rUpe jANanAruM je jJAna che tene avadhijJAna kahe che. AvavijJAnanA prabhAvathI AtmA dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI maryAdAmAM rahIne 3pI pahAtha na la za che. athavA " aba" mA 54 bhavyaya cha bhane ta bhane prAranA marthana pAya che. sahI tn| ma " adhaH" sevAmA Avyo che. tethI avadhijJAnane artha nIce pramANe thAya che--jenA dvArA nIcenA pradezamAM rahelI vastune jANI zakAya che tenuM nAma avadhijJAna che. " avadhIyate iti thavadhiH avadhizvAsau jJAnaM ca iti avadhijJAnam " 13. ranI je avadhijJAnanI vyutpatti prakaTa karavAmAM AvI che te viSayanI baha nAne lIdhe prakaTa karavAmAM AvI che, nahIM te tiryagU athavA udarvagata vastune jANanArA jJAnane avavijJAna kahI zakAta nahIM. athavA avadhi eTale maryAdA A jJAna rUpI padArthone ja jANI zake che-kharUpI padArthone jANI zakatuM nathI. A prakAranI maryAdAvALuM A jJAna hovAthI tene avadhijJAna kahe che. sthA0-54 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 sthAnAGgasUtre avadhinA=maryAdayA khapi dravyANyeva jAnAtIti vyavasthayA jJAnam-avadhijJAnam / yadvA-ava-maryAdayA-etAvat kSetraM pazyan etAvanti dravyANi etAvantaM kAlaM pazyatItyAdi niyamita kSetrAdi lakSaNayA dhIyate-paricchidyate rUpi vastu agenetya. vadhiH, avadhizvAsau jJAnaM cetyavadhijJAnam / AtmanorUpi dravya sAkSAtkAra kAraNamindriya mano nirapekSo jhAnavizeSo'vadhijJAnamiti / tat SaDUvidha SaT prakAraka prajJaptam / tadyathA-AnugAmikam-anugamana zIlaM, yadavadhijJAnaM gacchantamavadhijJAninaM locanavadanugacchati taditi / anAnugAmikam-yad gacchantamavadhijJAninaM nAnu. gacchati zRGkhalApratibaddhapadIpavat tadityarthaH 2 / varddhamAnakam-varddhate iti vardamAnaM, tadeva barddhamAnakam utpattikAlataH samAramya prabarddhamAnaM zuklapakSacandravadityarthaH 3 / avadhijJAna hai, athavA-maryAdAse dravya kSetrakAla evaM bhAvakI maryAdAse jo jJAna rUpIhI padArthoM ko jAnatA hai, vaha avadhijJAna hai, yaha avadhijJAna AnugAmika Adike bhedase jo 6 prakArakA kahA gayA hai, usakA tAtparyArtha aisA hai-jo avadhijJAna jisa utpatti kSetrameM jIvako utpanna haA ho usake usa utpatti kSetrako chor3akara dUsarI jagaha cale jAne para bhI netrakI taraha usa jIvake sAtha jo calA jAtA hai, aisA vaha avadhijJAna AnugAmika hai| jo avadhijJAna apane utpattike kSetrako chor3akara cale jAnevAle jIvake sAtha nahIM jAtA hai, kintu zRGkhalAse pratibaddha dIpakI taraha vahIMkA vahIM rahatA hai, aisA vaha avadhijJAna anAnugAmika hai, jisa prakAra zukla pakSa meM candra pratidina baDhatA jAtA hai, usI prakAra jo avadhijJAna apanI utpatti ke samayase lekara baDhatA hI jAtA hai, vaha varddhamAnaka avadhijJAna hai 3 jisa prakAra kRSNa pakSakA athavA dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI maryAdAmAM rahIne je jJAna rUpI padA ne ja jANI zake che te jJAnane avadhijJAna kahe che. tenA AgAmika Adi prakAranuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che - je avadhijJAna utpattikSetramAMthI (je kSetramAM utpanna thayela hoya te zretramAMthI) bIjA kSetramAM cAlyA javA chatAM paNa locananI jema te jIvanI sAthe ja cAlyuM jAya che te avadhi jJAnane AnugAmika kahe che. je avadhijJAna pitAnuM utpattikSetra choDIne cAlyA jatAM jIvanI sAthe jatuM nathI, paratva sAMkaLa vaDe bAMdhelA dIpakanI jema tyAMne tyAM ja rahe che te avadhi. jJAnane anAnugAmika kahe che. jema zukalapakSane candra pratidina vRddhi pAmate rahe che, e ja pramANe je avadhijJAna pitAnA utpatti samaya bAda vRddhi ja pAmatuM rahe che te avadhijJAnane vardhamAnaka avadhijJAna kahe che. jema zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA06 sU053 jJAnInAmavacananirUpaNam 427 tathA hIyamAnakam-hIyate iti hIyamAnaM, tadeva hIyamAnakam , udayasamanantarameva hIyamAna kRSNapakSacandravadityarthaH 4 tathA pratipAti-pratipatanazIlam, yat phUtkAranaSTapradIpavat-sarvathA vinazyati tadityarthaH 5 / tathA-apratipAti-na prati. pAti apratipAti, kevalajJAnAtpUrvayanna vinazyati tadityarthaH 6 // sU0 52 // evaMvidhajJAnayato hi yAdRzAni vacanAni vaktuM na kalpante tAnyAha mUlam-no kappai nigaMthANa vA niggaMthINa vA imAiM cha avayaNAI vaittae, taM jahA-aliyavayaNe 1, hIliyavayaNe 2, khisiyavayaNe 3, pharusavayaNe 4, gAratthiyavayaNe 4, viusaviyaM vA puNo udArittae 6 // sU0 53 // chAyA--no kalpate nirgranyAnAM vA nirgranthInAM vA imAni paTa avacanAni vaditum , tadyathA-alIkavacanam 1, hIlitavacanam 2, khisitavacanaM 3, paruSavacanam 4, agArasthitavacanam, vyupazamitaMvA punarudIrayitum ||suu0 53 // candramA pratidina ghaTatAho jAtA hai, usI prakAra jo avadhijJAna apanI utpattike bAdasehI ghaTane lagatA hai, vaha hIyamAna avadhijJAna hai, jisa taraha phUkase dIpaka bujha jAtA hai, usI prakArase jo avadhijJAna sarvathA naSTa ho jAtA hai, vaha pratipAti avadhijJAna hai, tathA jo kevalajJAnake pahile naSTa nahIM hotA hai, vaha apratipAti avadhijJAna hai / sU0 52 // isa prakArake jJAnIko jo vacana bolane yogya nahIM kahe gaye haiM, sUtrakAra una vacanoMkA kathana karate haiNkRSNapakSanA candramAne kSaya thavA mAMDe che e ja pramANe je avadhijJAna pitAnI utpatti bAda ghaTatuM ja rahe che te avadhijJAnane hIyamAna avadhi. jJAna kahe che. jema phUMka mAravAthI dI helavAI jAya che e ja pramANe je avadhijJAna bilakula naSTa thaI jAya che te avadhijJAnane pratipAti avavijJAna kahe che. je avadhijJAna kevaLajJAnanI prApti pahelAM nAza pAmatuM nathI, te avadhijJAnane apratipAti avadhijJAna kahe che. te sU. para che jJAnI mANase kevA vacane bolavA joIe nahI, te sUtrakAra have prakaTa are 2-" no kappai nigaMthANa vA" tyA-(sU. 53) zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 sthAnAGgasUtre TIkA--'no kappai ' ityAdi-- no kalpate nigranthAnAM vA nigranthInAMvA imAni SaT avacanAni natraH kutsitavacanatvAt kutsitAni vacanAni vaditum vaktum / vakSyamANAni SaT kutsita vacanAni sAdhubhiH sAdhvIbhirvA na vaktavyAni / tadyathA-alIkavacanam mRSAvacanamyathA nidrANaM kazcit sAdhu ko'pi sAdhuH pRcchati-' kiM nidrAsi ?' uttarayati'no nidrAmi' iti // 1 // tathA-hIlitavacanam-janmakarmAdyudghATanarUpam , yathA- are dAsIputra' ityAdi / 2 / khisitavacanam-hastamukhAdi vikArapUrvakApamAnajanakavacanoccAraNaM, yathA-' are jAnAmijAnAmi tavAcaraNam ' ityaadi|3|prussvcnm-ktthorvcnN____ "no kappai niggaMdhANa vA" ityAdi sUtra 53 // TIkArtha-nirgrantha sAdhujanoMko athavA nirgranthI sAdhvIjanoMko ye cha avacana kutsita vacana kahane yogya nahIM kahe gaye haiM, ve chaha avacana isa prakA. rase haiM-alIka vacana 1 mRSAvacana jaise-nidrA lete hue kisI sAdhuse koI sAdhu pUchatA hai, ki kyA tuma nidrA le rahe ho? to uttara meM vaha kahatAhai, maiM nidrA nahIM le rahA hUM? 1 tathA hIlitavacana janmakarma Adiko udghATana karanevAle vacana kutsitavacana jaise2o dAsI putra ! 2 ityAdihastamukha Adi vikRta jisameM hoM aise apamAnajanaka vacana khisita vacana haiM,3 jaise mukhako vigAr3a karake kisIse aisA kahanA ki pare haThameM jAnatA hUM tere AcaraNako ityAdi4 kaThora vacanakA nAma paruSavacana hai,5 nirbhayA ( saadhume|) bhane nigraMthAmAye ( sAvA mAge ) nAya matAai , Rai bhayo (sita dayanI) mosA na me nahI -(1) alIka vacana (asatya vacana) jema ke nidrA letA keI sAdhune keI sAdhu pUche che. "zuM tame nidrA laI rahyA che?" tyAre te sAdhu javAba Ape che ke "huM nidrA laI rahyo nathI." A prakAranAM vacanane alIkavacana kahe che. (2) hIlita vacana-janma, karma Adine khUllA pADanArA vacanane hIlita kyana che. 2ma hai " hAsIputra!" tyAhi. (3) khisita vacana-hAtha, mukha Adi vikRta karIne je apamAna janaka vacane belAya che temane khrisita vacana kahe che. jemake mukha bagADIne kaIne ema kahevAmAM Ave ke "ahIMthI dUra khasa, tArA badhA dhaMdhA huM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 su| 53 jJAnInAmatravananirUpaNam 429 yathA-' duSTa zakSa !' ityAdi / 4 / gArasthitavacanam-agArasthitAnAM gRhasthAnAM yad vacanaM tat / yathA-putra ! mAtula ! bhAginetha !' ityAdi // 5 // tathA-vyupazamitaM vA kalahAdika punarudIrayituM na kara pate / ayaM bhAvaH-yat adhikaraNaM vyupazAntaM tad yena punarudIritaM bhavati tAdRzaM vacanaM vaktuM na kalpate iti / uktaM ca-- __"khAmiyavo samiyAI, ahiMgaraNAI tu je udIreMti / te pAvA nAyabbA, tesiM cArovaNA iNamo // 1 // " chAyA--kSamivavyupazamitAni adhikaraNAni tu ye udIrayanti / te pApA jJAtavyAH teSAM cAropaNA iyam // 1 // iti // 6 // sU0 53 // avacaneSu hi prAyazcitamastAro bhayatIti prastArasya SaD vidhatvamAha-- mUlam--cha kappasta patthArA paNNattA, taM jahA-pANAivAyarasa vAyaM vayamANe 1, musAvAyasta vAyaM vayamANe 2, adinnAdA. Nasta vAyaM vayamANe 3, aviraivAyaM vayamANe 4, apurisavAyaM vayamANe 4, dAsavAyaM vayamANe 6, iccee cha kappassa patthare pattharettA sammaM aparipUremANe tahANapatte // sU0 54 // jaise he duSTa ziSya ! ityAdi 4 gRhasthajanoM ke jaise-vacana agArasthita vacana haiM, jaise-he putra ! he mAtula ! he bhAgineya ! ityAdi tathA zAnta huI laDAI jina vacanoMse punaH uddIpita ho jAya aisI vANI vacana 6 kahA bhI hai-" khAmiyavo samiyAI" ityaadi| isa prakArake ye 6 avacana sAdhvI evaM sAdhujanoMko bolaneke yogya nahIM kahe gaye haiM / / sU0 53 // jANuM chuM." (4) paruSavacana-kaThora vacanane paruSa vacana kahe che. jemake " duSTa, bAyalA dUra thA mArI sAmethI" (5) agAusthita vacana-gRhastha jananAM jevAM vacana. jema ke "he beTA ! he mAmA ! he kAkA ! he banevI >> ItyAdi. (6) zAMnta paDele jhaghaDe je vacanethI pharI cAlu thaI jAya evA vacana paNa belavA joIe nahIM. kahyuM paNa che ke - "khAmiyavo samiyAI"tyAdi.. A cha prakAranAM vacana kutsita vacana rUpa hovAthI sAdhu sAdhvIoe evAM vacane bolavA joIe nahIM. e sU, 53 che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahamAna 430 sthAnAGgasUtre chAyA--paT kalpasya prastArAH prajJaptAH, tadyathA-prANAtipAtasya vAI vadan 1, mRSAvAdasya vAdaM vadan 2, adattAdAnasya vAda vadan 3, avirativAdaM vadan 4, apuruSavAdaM vadan 5 dAsavAdaM vadan 6, ityetAna-SaT kalpasya prastArAn prastA. rayitA samyagaparipUrayan tatsthAnamAptaH // sU0 54 // TIkA--'cha kappassa' ityAdi-- kalpasya-sAdhvAcArasya-sAdhvAcArasambandhino laghugurumabhRti-pradAna rUpAH SaT saMkhyakAH prastArA: atIcArakartari vyavasthApyamAnAH prAyazcittasya racanA vizeSAH prajJaptAH kthitaaH| prastarANAM kalpavizuddhayarthatvAt kalpasambandhitA bodhyA / tAnevAha-tadyathA-prANAtipAtasya vAdaMbArtA badan-kasmiMzcit sAdhau asatyameva prANAtipAtadoSam Aropayan sAvuH prAyazcittapastArabhAm bhavati / atra prastAro yathA bhavati tathocyate-- gAthA--khuDDo perijjato, aikkamAdIsu maNasi dhArei / ahamavi NaM peristaM, na labhai so tArisa chidaM // 1 // avacanoMse prAyazcitta lagatAhai, isaliye aba sUtrakAra prAyazcittakI SaTU vidhatAkA kathana karate haiM '6 kappassa patthArA paNNattA' ityAdi sUtra 54 // TIkArtha-kalpake sAdhuke AcArake prastAra-aticAra karanevAle para prAyazcittake vyavasthApyamAna racanA vizeSa 6 prakArake kahe gaye haiM, prastAroMmeM kalpa sambandhitA kalpakI vizuddhi ke liye hone ke kAraNase hai, inameM jo sAdhu kisI sAdhu para asatyahI prANAtipAta doSakA jaba AropaNa karatA hai, taba vaha prAyazcitta prastArakA pAtra hotA hai 1 yahAM prastAra jaisA hotA hai, vaisA kahate haiM-" khuDo perijjaMto" ityaadi| avacanemAM prAyazcittane prastAra thAya che. tethI have sUtrakAra prastAranA prAzanu ni355 42 cha. 6kapparasa patthArA paNNatA" tyAdi-(sU. 53) kalpanA--sAdhunA AcaranA-prastAranA 6 prakAra kahyA che. aticAranuM sevana karanAra mATe prAyazcittanI je khAsa vidhi che. tenuM nAma prastAra che. prastA kapanI vizuddhine mATe hovAthI kalpa sAthe tene saMbaMdha che. jyAre kaI sAdhu bIjA keI sAdhu para prANAtipAta deSanuM jUhuM Aje paNa kare che, tyAre te deSanuM jUThuM ApaNuM karanAra sAdhu prAyazcitta prastArane pAtra bane che ahIM ke prAyazcitta prastAra hoya che te prakaTa karavAmAM Ave che-- " khuDA perijaMto" yA-- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 6 sU. 54 avacane SaividhaprAyazcittanirUpaNam 431 chAyA--kSullA preryamANaH, atikramAdiSu manasi dhArayati / ahamapi-evaM prerayiSyAmi, na labhate tAdRzaM chidram // 1 // ayamarthaH--kSullA-kSullakaH paryAyalaghumuni:-atikramAdiSu duSprekSitAdiSu skhaliteSu satsu preryamANaH-zikSayan manasi dhArayati-vicArayati-yad ahamapievaM matpreraka preyiSyAmi-zikSayiSyAmi, kintu-sa:-kSullakastasya tAdRzam atikramAdi rUpaM chidraM na labhate // 1 // uktaM ca--anneNa ghAie dadurammi dahu~ calaNaM kayaM omo / uddavipro esa tume Navatti viiyaMpi te Nasthi / 2 // chAyA--anyena pAtite dardu re dRSTvA calana kRtam avamaH / udrAvita eSatvayA na veti dvitIyamapi te nAsti // 2 // ayamarthaH--tasya sAdhozchidrAnvepaNe tatparaH sa kSullakI'nyadA tena sAdhunA saha bhikSAcaryArtha gataH / tatra anyena kenApi ghAti te dadure caraNaM kRtaM-jyasta paryAyakI apekSA koI laghu muni jaba usase atikrama Adi doSa ho jAte haiM, aura usa para jaba use zikSA daNDa prAyazcitta diyA jAtA hai taba vaha mana meM aisA vicAra karatA hai, ki maiM bhI isa zikSA denevAleko daNDita karAUMgA parantu vaha kSullaka usake atikramAdirUpa chidrako nahIM pAtA hai / "anneNa dhAie dudurammi" ityAdi / usa sAdhuke chidrAnveSaNameM tatpara vaha kSullaka usa sAdhuke sAtha kisI eka samaya bhikSAcaryAke liye gayA-rAstemeM kisI anya puruSake dvArA marA huA eka meMDhaka par3A thA, usa para usa sAdhukA paga par3a gayA isa paryAyanI apekSAe nAnA evA keI muni dvArA atikrama Adi kaI deSa thaI gayA hoya. tenI zuddhi nimitte jyAre tene prAyazcita ApavAmAM Ave tyAre te manamAM evo vicAra kare che ke huM paNa mane zikSA karanA rane-(prAyazcitta denArane) zikSA karAvIza e vicAra karIne te tenA de zedhyA kare che, paraMtu te muninA atikramAdi rUpa keI deSa tenI najare paDatAM nathI. ___" anneNa dhAie dadurami" dhyAha-ve me sane che hai te saadhun| de zodhate te laka sAdhu te sAdhunI sAthe bhikSAcaryA mATe nIkaLe che. rastAmAM kaI puruSanA paga nIce AvI javAthI keI deDake marele paDayo zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 432 sthAnAGgasUtre caraNaM taM sAdhuM dRSTvA avamaH kSullakaH sAdhu staM sAghu vadati eSa dardurastvayA udrAvita: maaritH| evaM kSullakenokte sa sAdhurvadati naiva mayA mArito dardura iti / evaM tasya sAdhorvavaH zrutvA kSullako vadati-dardurahananena taba mANAtipAtaviramaNarUpaM prathamaM vrataM vinaSTameva / samprati mRSAbhASaNena mRSAvAdaviramaNarUpaM dvitIyamapi vrataM te-tava nAsti / / 2 / / evamuktvA saH-- gAthA--baccai bhaNai AloyanikAe pucchie Nisiddhe ya / sAhu gihi miliya savve patthAro jAva vayamANo // 3 // mAso lahuo guruo cauro lahugA ya hoti gurumAya / chammAsA lahu gurugA chedo mUlaM taha dugaM ca // 4 // chAyA--vrajati bhaNati Alocaya nikAcayati pRSTe niSiddhe ca / sAdhavo gRhiNo militAH sarve prastAro yAvada vadana // 3 // mAso laghuko gurukaH catvAro laghukAzca bhavanti gurukAzca / SaNmAsA laghavo gurukA chedomUlaM tathA dvikaM ca // 4 // ayamartha--kSullako bhikSAcaryAto nivRttya AcAryasamIpe vrajati gaccha. tIti kSullakasya mAsalaghupAyazcitam / tato bhagati-yathA tena daduro mArita bAtako dekhakara vaha kSullaka sAdhu usa sAdhuse kahane lagA yaha meMDhaka Apane mArA hai, taba vaha bolA-maiMne nahIM mArA hai, isa prakAra se usa sAdhuke vacana sunakara punaH vaha kSullaka kahane lagA-isa dardurake mAranese ApakA prANAtipAta viramaNavrata vinaSTahI ho gayA hai, tathA maiMne ise nahIM mArA hai, isa prakArake kahane rUpa mRSA bhASaNase mRSAvAda ciramaNarUpa dvitIya vrata bhI ApakA khaNDita ho gayA hai, isa prakArase usase kahakara vaha-" vaccai bhaNAi Aloya" ityAdi / / kSullaka bhikSAcaryAse nivRtta ho karake AcAryake nikaTa AyA isa sthiti meM usa kSullakako mAsa laghu prAyazcitta hotA hai, aura Akara hato. te marelA deDakA para te sAdhune paga paDI javAthI te kSullaka sAdhu te nirdoSa sAdhu para evo Aropa mUke che ke "A deDakAne tame mArI nAMkhe cha." pesA sAdhu vAma maathye|-" meM bhAyo nathI." tyAre te zuda sAdhu bolI uThyo. "A deDakAne mArI nAkhavAthI tamAruM prANAtipAta vira. maNa vrata khaMDita thayuM che. ane meM tene mAryo nathI" evuM asatya kahe, pAthI tabhA bhUSAvA vi2maya 35 bhI prata mati yu cha " " vaccai bhaNAi Aloya" tyAhi mA pramANe nA2 kSudasa sAdhuse bhAsa vadhu prAyazcitta levuM paDe che. je te kSullaka sAdhu AcAryanI pAse jaIne ema zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 sU054 avacane SavidhaprAyazcittanirUpaNam 33 iti / evaM bhaNatastasya kSullakasya mAsaguruH / tataH kSullakAropitadoSaH sa sAdhurapyAcAryasamIpe smaagtH| tamAcAryaH prAha-samyagAlocaya-kathaya, kiM tvayA darduro mAritaH 1 sa sAdhuH kathayati-na mayA mAritaH / evaM tena sAdhunokte doSAropaNakartuH kSullakasya caturlaghupAyazcittaM bhavati / tataH kSullako nikAcayati-punastameva doSaM tasminnAropayati, sa sAdhuH punarapi tadAropitadoSa svakIyatvena na manute / tataH kSullakasya caturguru / tataH kSullako vadati-yadi mama vacane na vizvAsastadA gatvA gRhasthAn pRcchatu / evaM kSullakenokte paryAyajyeSThAH sAdhayo gatvA gRhasthAna pRcchantIti pRSTe kSullakasya jaba vaha aisA kahatA hai, ki usa sAdhune meMDhaka mAra diyA hai, taba usa kSullakako mAsa guru prAyazcitta hotA hai, itane meM jisa para usa kSullakane doSAropaNa kiyA thA vaha sAdhu bhI AcAryake pAsa A jAtA hai, AvArya usase pUchate haiM-kyA tumane meMDhaka mArA hai ? vaha kahatA hai, gurudeva ! maiMne nahIM mArA hai, isa prakAra usa sAdhuke kahare para doSAro. paNakartA kSullakako caturtha laghu prAyazcitta hotA hai, taba punarapi kSullaka usa sAdhu para usI doSakA AropaNa karatA hai, sAdhu kahatA hai maiMne aisA nahIM kiyA hai, taba usa kSullakako caturtha guru prAyazcitta hotA hai| kSullaka kahatA hai yadi merI bAta para Apako vizvAsa na ho to Apa jA karake gRhasthoMse pUcha sakate haiM, taba paryAya jyeSTha sAdhu vahAM jAkara gRhasthose pUchate haiM, isa prakAra kSullakake kahane para use SaDmAsa laghu kahe ke "A sAdhue deDakAne mArI nAkhe che," te te kSullaka sAdhune mAsaguru prAyazcitta levuM paDe che. have jyAre te nirdoSa sAdhune te AcArya dvArA e prazna karavAmAM Ave ke "zuM tame deDakAne mArI nAkhe che? tyAre te nirdoSa sAdhu e javAba Ape che ke " he gurudeva! meM tene mAryo nathI." te nirdoSa sAdhu dvArA A pramANe jyAre kahevAmAM Ave, tyAre te bhulakane (deSAropaNa karanAra sAdhune) caturtha laghu prAyazcitta lAge che. te nirdoSa sAdhu dvArA deSane asvIkAra thavA chatAM paNa te bhulaka pharI paNa e ja deSanuM tenA para ArepaNuM kare che ane nirdoSa sAdhu pharI te deSane asvIkAra kare che. tyAre te sulakane caturtha guru prAyazcitta lAge che. tyAra bAda te doSAropaNa karanAra sAdhu kahe che ke je tamane mArI vAta para vizvAsa na besate hoya te Apa tyAM jaIne gRhasthane pUchIne e vAtanI khAtarI karI zake che. tyAre keI paryAyaSTha sAdhu tyAM jaIne gRhasthane A bAbatamAM prazna kare che. "gRhasthane pUchIne khAtarI karo." A pramANe kahevAthI zrI.sthAnAMgasUtra :04 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sthAnAGgasUtre paDalaghu / pRSTA gRhasthA niSedhanti-nAsmAbhidRSTaH sa sAdhurdadura mArayanniti kSullakasya ssddguru| tataH paryAyajyeSThAH AcAryasamIpe samAgatya vadanti-nAnena sAdhunA dardu romArita iti tadA'sya kSullakasya chedH| tataH kSullako vadati gRhasthA asaMyatAH, te tu pratizabdaM asatyaM bruvate evaM bruvataH kSullakasya mUlaM prAyazcittaM bhavati / tato yadi kSullako vadati-gRhasthA yUthaM ca ekatra militA ahaM punareka iti, tahi tasya anavasthApyaM bhavati / tato yadi sa vadati yUyaM sarve'pi pravacanasya bAhyAH, tatastasya pArAzcikaM prAyazcittaM bhavati / evamuttarottaraM vadataH kSullakasya pArAzcikaM yAvat prAyazcittaprastAro bhavatIti / 3 / 4 // aodaM bodhyam-kSullaprAyazcitta hotA hai| pUchane para gRhasthajana niSedha karate haiM ki hamane meMDhaka mArate hue usa sAdhuko nahIM dekhA hai, taba kSullakako SaDmAsa guru prAyazcitta hotA hai, paryAya jyeSTha sAdhu A karake AcAryase kahate haiM ki isa sAdhune meMDhaka nahIM mArA hai taba usa kSullakako SaDmAsa cheda prAyazcitta lagatA hai, punaH jaba vaha kSullaka aisA kahatA hai-gRhastha asaMyata hote haiM-ve to zabda zabda para asatya bolate haiM, isa prakArase kahanevAle kSullakako mUla prAyazcitta lagatA hai, taba yadi kSullaka kahatA hai, tuma saba gRhastha to eka ho gaye ho aura maiM akelA hUM to phira usa kSullakako anavasthApya prAyazcitta lagatA hai, aura yadi vaha usa samaya aisA kahatA hai, ki tuma sabake saba hI pravacanase bAhara ho taba usako pArAzcitta prAyazcitta lagatA hai, isa prakAra uttarottara karanevAle te kSullaka cha mAsika laghu prAyazcittane pAtra bane che. jyAre te paryAya bleka sAdhune te gRhastha e javAba Ape che ke "ame te sAdhune deDakAne mArate je nathI, tyAre te sulaka cha mAsika guru prAyazcittane pAtra bane che. jayAre paryAya 4 sAdhu AcAryanI pAse jaIne kahe che ke gRhasthAnA kahevAthI amane khAtarI thaI gaI che ke te sAdhue deDakAne mAryo nathI, tyAre te zukalakane cha mAsanuM cheda prAyazcitta lAge che. tyAra bAda je kSullaka ema kahe ke gRhastha te asaMyata hoya che, te vAta vAtamAM juThuM bolatA hoya che, te te sukalakane mUla prAyazcitta lAge che. vaLI tyAra bAda paNa je kSullaka ema kahe ke tame badhAM gRhastha te eka thaI gayA che ane huM eka chuM, te tene anavasthApya prAyazcitta lAge che. tyAra bAda je te kSalaka ema kahe ke tame sau pravacananuM pAlana karanArA nathI, te tene pArAM. cika prAyazcitta lAge che. A rIte uttarottara asatya deSAropaNa karanAra te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 sU054 avacane SaDvidhaprAyazcittanirUpaNam 435 kasyAyaM prAyazcittaprastAro mRSAvAda viramaNavratabhaGgajanito bhavati / yadi tu tena sAdhunA satyameva dardurazcaraNanyAsena mAritaH, tataH so'palapati ca tadA tasyApyevameva prANAtipAta viramaNamRSAvAdaciramaNavratadvayabhaGgajanitaprAyazcittapastAro bhavatIti prathamaH prastAraH / 1 / tathA -- mRSAvAdasya vAdaM vadan - kasmiMzcit sAdhau asatyameva mRSAvAdaviramaNa vratabhaGgajanitaM doSamAropayan sAdhuH prAyazcittaprastArabhAg bhavati / 2 / tathAadattAdAnasya vAdaM vadan - kasmiMzcitsAdhAva satyameva adattAdAnaviramaNavratabhaGgajanitaM doSamAropayan sAdhuH prAyazcittapastArabhAg bhavati / 3 / atra dvitIyatRtIyaprAyazcitamastArAvevaM bodhyau / tathAhi usa kSullakako pArAzcika prAyazcitta taka prAyazcitta prastAra hotA yaha prAyazcitta prastAra use mRSAvAda viramaNa vratake bhaGgase hotA hai, aura yadi usa sAdhune yathArtha rUpameM apane pairase meMDhaka mAra diyA hai, aura phira bhI vaha apalApa karatA hai, to use bhI prANAtipAta viramaNa evaM mRSAvAda viramaNa ye donoM vratoMke bhaGga ho jAnese isI prakAra se prAyazcitta prastAra hotA hai 1 isI prakAra yadi koI sAdhu kisI anya sAdhu para vyartha meMhI mRSAvAda viramaNa vrata bhaGga janita doSakA AropaNa karatA hai, to vaha sAdhu bhI prAyazcittake prastAravAlA hotA hai 2 isI prakAra se adattAdAna ke bhaGga hone ke jhUThe doSa kA AropaNa koI sAdhu kisI sAdhu para karatA hai, to vaha bhI isI taraha se prAyazcittake prastAravAlA hotA hai, yahAM dvitIya aura tRtIya prAyazcitta prastAra jAnanA cAhiye sAdhune mATe pArAMcika prAyazcitta paryantanA prAyazcitta pastAra kahyAM che. sRSAvAda viramaNa vratanA bha'ga karavAne kAraNe te A prakAranA prAyazcitta prastArane pAtra bane che. jo khIjA sAdhu ( jenA para deDakAnI hatyAnA Aropa mUkavAmAM AvyA che te sAdhu) dvArA kharekhara deDakAnI hatyA thaI gaI hoya ane te juThThuM khelatA hAya, teA tene paNa prANAtipAta viramaNa ane mRSA vAda viramaNu, A banne prakAranA tenA bhaMga thai javAthI upayukta prAyazritta prastArane pAtra banavuM paDe che (1) e ja pramANe je kAI sAdhu khIjA koI sAdhu para sUSAvAda viramaNa vratanA bhuga karavAne khATA Aropa mUke, te te khATA Aropa mUkanAra sAdhu paNa prAyazcitta prastArane pAtra khane che. (ra) e ja pramANe adattAdAnanA bhRga thaI javAnA khoTA aApa koI sAdhu para mukanAra sAdhu paNa prAyazcitta prastArane pAtra bane che, have sUtrakAra khIjA ane trIjA prAyazcitta prastAranu' svarUpa prakaTa kare che-- zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 sthAnAGgasUtra gAthA-mosammi saMkhaDIe moyagagahaNaM adattadANammi / ArovaNapattharo taM ceva imaM tu nANattaM // 1 // chAyA--mRSAvAde saMkhaDayA modakagrahaNamadattAdAne / ___ AropaNA prastAraH sa eva idaM tu nAnAtvam // 1 // ayamartha:-mRSAvAde saMkhaDayAM-saMkhaDIviSayaM doSAropaNaM draSTavyam / adattAdAne tu modakagrahaNaviSayaM doSAropaNaM draSTavyam / atromayatrApi AropaNAmastAra:-AropaNAyA: Ayazcittasya prastAraH sa eva pUrvokta eva / parantu tayo - nAtvaM vaiziSTayamidaM bodhyam // 1 // tatra mRSAvAdasya vaiziSTayamAzritya prAhagAthA- dINakaluNehiM jAyai, paDisiddho visai esaNaM ca haNai / jaMpai muhappiyANi ya, jogatigicchAnimittAI // 2 // chAyA-dInakaruNairyAcate, pratiSiddho vizati eSaNAM ca hanti / jalpati mukhapiyANi ca, yogacikitsA nimittAni // 2 // ayamarthaH-bhikSAcaryArtha viharantau dvau sAdhU kasyacit saMkhaDIkartu he gatau / "mosaMmi saMkhaDIe" ityaadi| mRSAvAdameM saMkhaDI (jimaNavAra) viSayaka doSAropaNa aura adattAdAnameM modakagrahaNa viSayaka doSAropaNa kahanA cAhiye arthAt mRSAvAdameM saMkhaDI viSayaka doSAropaNa karanevAle AropaNa kartAko tathA adattAdAnameM modaka grahaNa viSayaka doSAropaNa karanevAle AropaNakartAko prAyazcitta prastArakA kathana pUrvokta rUpasehI kara lenA cAhiye yahI bAta "dINaka luNehiM" ityAdi gAthA dvArA prakaTa kI gaI hai-- "dINakaluNehiM jAya" ityAdi / isa gAthAkA bhAvArtha aisA hai-bhikSAke liye bhramaNa karate hue dA " mosaMmi khaMkhaDIe" tyA mRSAvAdamAM saMkhaDI viSayaka daSAropaNa ane adattAdAnamAM medagrahaNa viSayaka deSAropaNanuM kathana thavuM joIe. eTale ke mRSAvAdamAM saMbaDI (sukhaDI) viSayaka daSAropaNa karanArA ApaNA~nA prAyazcitta prastAranuM ane adattAdAnamAM modaka grahaNa viSayaka daSApaNa karanArA ApaNakartAnA prAyazcitta prastAranuM kathana pUrvokta rUpe ja thavuM joIe. e ja vAta nIcenI gAthA dvArA prakaTa karavAmAM AvI che- " dINakaluNehi jAyai " tyaahA gAthAne bhAvArtha nIce pramANe che-bhikSAprApti mATe bhramaNa karatA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. 6 sU0 54 avacane SaDUvidhaprAyazcittanirUpaNam karava tatrAkAlatvAt pratiSiddhau tau anyatra gatau / tataH samprApte kAle tayoryo jyeSThaH sa moktavAn- samprAptaH kAlaH, gacchAvaH saMkhaDIkarturgR hai / kSullako bhaNati - pratiSiddho'ham, ato na tatra gamiSyAmi / tato bhikSAcaryAto nivRttaH kSullaka: AcAryAyedaM nivedayati yathA - ayaM sAdhudana karuNairvacanairyAcate, pratiSiddho'pi gRhaM pravizati, eSaNAM ca hanti = nAzayati / ca punarayaM mukhapriyANi yogacikitsAnimittAni jalpati = vadatIti / atrApi pUrvavadeva prAyazcittamastAro bodhyaH / sAdhu kisI saMkhaDIkarttA ( jImmaNa karanevAlA) ke ghara para gaye usa samaya vahAM saMkhaDI niSpanna nahIM hone se ve donoM vahAMse dUsarI jagaha cale gaye bAdameM inameM jo paryAya jyeSTha thA vaha samaya Ane para kahane lagA aba saMkhaDI niSpanna ho gaI hogI calo saMkhaDIkarttA ke ghara para cale taba kSullakane-choTe sAdhune kahA saMkhaDIkarttAne dene se manA kara diyA hai, ataH maiM to vahAM nahIM AUMgA isake bAda bhikSAcaryAse nivRtta huA vaha kSullaka vApisa Akara AcArya se kahane lagA he guro ! yaha sAdhu dIna karuNe vacanoMse mAMgatA hai, pratiSiddha hone para bhI ghara meM ghusa jAtA hai, aura eSaNAkA vinAza karatA hai, tathA sukhapriya vacana bolakara mIThe 2 vacana kahakara dAtAko AhAra dene ke nimitta rijhAtA hai, isa prakAra kahanevAle usa kSullakake Upara prAyazcitta prastAra pUrvokta rUpase kaha lenA caahiye| jaise- bhikSAcaryAse << e sAdhue kAI eka sukhaDIAne tyAM pahoMcyA, tee jyAre tyAM pahoMcyA tyAre mIThAI taiyAra thaI na hatI. vaLI tyAM vaheAravA AvavAnI te mANase manAi paNa karI, tethI teo tyAMthI cAlatAM thayAM have thADA samaya bAda paryAya jyeSTha sAdhue laghuparyAyavALA sAdhune kahyuM- have pelA mANasane tyAM mIThAi taiyAra thaI gaI haze. cAleA tyAM jaIne mIThAi vahArI AvIe." tyAre kSullake ( laghu paryAyavALA sAdhue ) kahyuM--"te mANase ApaNane vahAravA AvavAnI manAi karI che, tethI huM te tyAM nahIM AvuM. " tyAra bAda te anne sAdhu upAzrayamAM pAchA pharyA. te kSullaka sAdhue guru pAse evI vAta karI ke "A sAdhu dIna, karuNu vacanA melIne bhikSA mAge che. gRhastha dvArA niSedha karAvA chatAM paNa te tenA gharamAM dAkhala thaI jAya che. ane eSaNA doSathI dUSita thayelA AhAra grahaNa kare che. te mIThAM vacane melIne dAtAne khuza karIne tenI pAsethI AhAra grahaNa kare che, ' prakAranuM khATu' doSAropaNa karanAra te sAdhune pUrvokta prAyazcitta prastArane A zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 sthAnAGgasUtra tathAhi-bhikSAcaryAto nivRttaH kSullaka AcAryasamIpe vrajatIti tasya mAsalaghu / ayaM dInakaruNAdi vacanairyAcate-ityAdi AcAryAya yadi nivedayati tarhi tasya mAsa guru / evaM krameNa pUrvavat pArAzcikaM yAvat prAyazcittaprastAro bodhya iti / atra kSullakasya mRSAvAdaviramaNavratabhaGganimitta evaM prAthazcittaprastAraH / yadi pAnikaH satyameva kSullakAropitAtIcArayukto bhavati, tadA tasya gRhasthapratiSedhAnantaramapi na pratiSedhaH kRto gRhasthena ' ityuktyA prathamaM mRSAvAdaviramaNavratanivRtta huA kSullaka jaba AcAryake pAsa AtA hai, tatha use mAsa laghu prAyazcitta hotA hai, aura jaba vaha AcAryase aisA kahatA hai, ki yaha dInakaruNa vacanoMse AhArako yAcanA karatA hai, taba usako mAsa guru prAyazcitta hotA hai, isI kramase pUrvakI taraha yAvat pArAzcita prAyaH zcitta taka prAyazcitta prastAra samajha lenA caahiye| kSullaka to jo prAyazcitta prastArakA kathana kiyA gayA hai, vaha isaliye kiyA gayA hai, ki usane apane mRSAvAda viramaNa vratakA bhaGga kiyA hai, aura yadi vaha rAtnika sAdhu paryAya jyeSTha sAdhu jaipsA-kSullakane kahA hai, yadi usI prakArakI paristhitivAlA hai, to usako bhI mRSAvAda viramaNa vratakA bhA hotA hai, kyoMki vaha gRhasthake pratiSedha karaneke bAda bhI " usane pratiSedha nahIM kiyA hai| aisA kahatA hai, ataH vaha apane kathanase usa gRhasthake kathanakA apalApa karaneke kAraNa jhUTha bolatA pAtra kahyo che. eTale ke bhikSAcaryAthI nivRtta thaIne jyAre te sulaka sAdhu doSAropaNa karavA mATe guru pAse Ave che, tyAre tene laghu mAsa prAyazcitta lAge che, jyAre te gurune kahe che ke A sAdhu dIna vacane belIne AhAranI yAcanA kare che, tyAre tene mArA guru prAyazcitta lAge che. ahI pakta kramathI pArAcika prAyazcitta paryantanA prAyazcitta prastAranuM kathana thavuM joIe. kSullakane mATe A prakArane prAyazcitta prastAra batAvavAnuM kAraNa e che ke teNe mRSAvAda viramaNa vratanuM khaMDana karyuM che. je te paryAya jayeSTha sAdhue zrutalaka sAdhunA kahyA anusAra bhikSAprApti karI hoya te tenA dvArA paNa mRSAvAda viramaNa vratane bhaMga karAya che ema kahI zakAya. kAraNa ke grahastha niSedha karyo hovA chatAM paNa te evuM kahe che ke "gRhastha niSedha karyo na hato. A rIte pitAnA A kathana dvArA te sAdhu te gRhasthanI vAtane cheTI rIte raju kare che. te kAraNe te sAdhu mRSAvAda viramaNa vratane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sudhA TIkA sthA06 2054 avayane SaDDidhaprAyazcittanirUpaNam 739 bhaGgo bhavati / tataH svoktyapalApane dvitIyamapi tasya mRSAvAdaviramaNavratabhaGgo bhavati / prAyazcittapastArastu pUrvavadeveti // 2 // sAmpratamadattAdAnasya vaiziSTayamAzritya prAhagAthA-jA phusai bhANamego, biio aNNatva lahue tAva / lakhUNa NIi iyaro, tadissa imaM kuNai koI // 1 // chAyA---yAvat spRzati bhANDameko, dvitIyo'nyatra laDDukA~stAvat / labdhvA (NIi) gacchati itaraH tad dRSTvA idaM karoti ko'pi // 1 // ayamartha--guruNA preSitauM dvau sAdhU bhikSAcaryArtha gatau / tatra ekena bhikSA labdhA gRhItA ca / sa yAvad bhANDa-pAtraM spRzati-bhikSAdhAnyAM sthApayati tAvat dvitIyena jyeSThena sAdhunA samIpasthagRhe laDDukA labdhAH / tatra itaraH ko'pi sa kSullaka ityarthaH, tAn laDDuphAn dRSTvA ida-vakSyamANaM karoti bhikSAcA~to nivRtya hai, isa taraha vaha apane mRSAvAda viramaNa vratakA bhaGga kartA ho jAtA hai, yahAM prAyazcitta prastAra pUrvakI tarahase samajha lenA cAhiye // 2 // aba sUtrakAra adattAdAna kI viziSTatAko lekara "jA phusaha" ityAdi gAthA dvArA prAyazcitta prastArakA kathana karate haiM "jA phusai bhAgamego" ityaadi| isa gAthAkA bhAvArtha aisA hai-gurune do sAdhuoMko mikSAcaryAke liye bhejA inameM ekako bhikSAkA yoga mila gayA so usane bhikSA lelI aura baha jaba taka mikSAke pAtrako bhikSAdhAnImeM rakhane lagA ki itanehImeM dvitIya jyeSTha sAdhuko vahIMke kisI pAsake gharameM modaka mila gaye taba usa kSullakane laDDuoMko dekhakara aisA vicAra kiyA bhaMga kartA bane che. ahIM paNa prAyazcitta prastAra pUrvokta prakArane ja samaja | 2 | ve suutr||2 mahattahAnanI viziSTatAnI apekSA "jA phasaDa" ItyAdi gAthA dvArA prAyazcitta prastAranuM kathana kare che- "jA phusai bhANabhego" tyAhi A gAthAne bhAvArtha nIce pramANe che-gurue be sAdhuone bhikSA. carcA mATe mekalyA. temAMthI ekane bhikSAne vega maLI gayo. teNe bhikSA laI lIdhI ane je te bhikSApAtrane jhoLImAM mUkavA jAya che ke bIje jayeSTha sAdhu paNa najIkanA koI gharamAMthI lADu vaherIne tenI pAse AvI pahoMce. te laghu paryAyavALA sAdhue e vicAra karyo ke "A ranike zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___sthAnAGgasUtre 'rAnikenA'dattA modakA gRhItA iti tasyAlocanAM zrutvA tasmai prAyazcittaM prayacchantu ' iti vaktuM gurusamIpe vrajati / tatastasya mAsalaghu / bhaNati, tadA mAsaguru / evameva pUktikrameNa pArAzcikaM yAvat prAyazcitta prastAro bodhyH| atra kSullakasya prAyazcita prastAro mRSAvAdaviramaNavratamaGgajanito bhavati / yadi ratnAdhikena satyameva adattA laDDukA gRhItA nivanaMgopanaM ca kriyate tadA tasya adattAdAnaviramaNavatamaGgajanito mRSAvAdaviramaNavratabhaGgAjanitazca prAyazcittaprastAro bhavatItiti // 3 // iti dvitIyatRtIyaprastArau / ki isa rAtnikane vinA diye hue ina modakoMko liyA hai, ataH guruko ise isakA prAyazcitta denA cAhiye aisA vicAra kara vaha bhikSA. caryA se nipaTa kara AcArya ke pAsa AyA usa bAtako kahaneke liye isa tarahase isakA guruke samIpa Agamana mAsalaghu prAyazcittake yogya hotA hai, aura jaba vaha kSullaka guruse usakI vAtakA nivedana kara detA hai, taba usakA vaha kathana mAsaguru prAyazcittase yogya hotA hai, isI tarahase pArAzcika prAyazcitta taka prAyazcitta prastAra udbhAvita kara lenA cAhiye, yahAM kSullakako jo prAyazcitta prastAra prakaTa kiyA gayA hai, vaha usake mRSAvAda viramaNa vratake bhaGga ho jAne se kiyA gayA hai, yadi ca rAtnikane paryAya jyeSTha dUsare sAdhune-vAstavameM adatta modakoMkA AdAna kiyA hai, aura vaha usa apanI bAtako yadi chipAtA hai, to use apane adattAdAna viramaNa vratakA bhaGga hone ke kAraNa aura mRSAvAda viramaNa (jayeSTha paryAyavALA sAdhue) keI gRhasthanA gharamAMthI lADu carI lIdhAM che A rIte teNe adattAdAna viramaNa vratane bhaMga karyo che, te gurue tene A doSane mATe prAyazcitta devuM joIe." A prakArano vicAra karIne sanI pAse AvanAra te kSullaka sAdhu laghumAsa prAyazcittane pAtra bane che. jyAre te kSullaka gurune A badhI vAta kahe che tyAre te (kSalaka) beTA deSanuM tenA para AropaNa karavAne kAraNe guru mAsa prAyazcittane pAtra bane che. e ja prakAre pArAcika prAyazcitta paryantanA pUrvokta prAyazcitta prastAranuM ahIM paNa kathana thavuM joIe ahIM kSullakane mATe je prAya. zcita pastAra prakaTa karavAmAM Avyo che te tenA mRSAvAda viramaNa vratane bhaMga thaI javAne lIdhe karavAmAM AvyuM che. paryAya yeSTha bIjA sAdhue kharekhara e deSanuM sevana karyuM hoya ane e vAtane te chupAvate hoya te tene paNa prAyazcitta prastArane pAtra banavuM paDe che, kAraNa ke ema karavAthI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 su. 54 avacane SadhidhaprAyazcittanirUpaNam 441 __ tathA-avirativAdam-aviratiH abrahmacarya, tasyAH vAdaM vadan kasmiMzcit sAdhau asatyameva maithunaviramaNa vratabhaGgajanitaM doSamAropayan sAdhuH mAyazcittabhAg bhavati / prAyazcittaprastAro'trava bodhyaH / tathAhigAthA--rAiNiyabAieNaM, khaliyamiliya pellaeNa udaeNaM / devaule mehuNammi, AkkhAgaM vA kuDaMge vA // 1 // chAyA-rAnikavAtikena skhalitamilitapreraNena udayena / devakule maithune AkhyAnaM vA kuTaGke vA // 1 // ayamarthaH-kazcit kSullako ratnAdhiketa muhurmuhuH zikSyamANo manasi evaM cintayati-yadayaM rAtnikaH udayena-kaSAyodayavazAd, rAtnikavAtikena' ratnAdhiko'ha '-mitigarvarUpavAtarogeNa pIDito'sti, ata evAyaM skhalitamilita batakA bhaGga honeke kAraNa prAyazcitta prastArakA pAtra honA par3atA hai| isa prakArase dvitIya aura tRtIya prastAra haiN| __tathA-" avirativAdaM" ityAdi-kisI sAdhuke Upara asatya rUpase brahmacarya vratake bhaGga ho jAnerUpa doSakA AropaNa karanevAlA koI dUsarA sAdhu prAyazcitta prastArakA pAtra hotAhai, prAyazcitta prastAra prakAra yahAM aisA jAnanA cAhiye-" rAiNiyavAieNaM " ityAdi / isa gAthAkA bhAvArtha aisA hai-paryAya jyeSTha kisI ratnAdhika sAdhune kisI kSullaka sAdhuko jaba sIkha dI to vaha manameM aisA socane lagAyaha ratnAdhika sAdhu kaSAyake udayake vazase ki "meM ratnAdhika hUM" isa ahaMkArarUpa vAta rogase pIDita ho rahAhai, ataeva yaha skhalita milita tenA adattAdAna viramaNane paNa bhaMga thAya che ane mRSAvAda viramaNa vratane paNa bhaMga thAya che. A prakAranuM bIjA ane trIjA prAyazcitta prastAranuM svarUpa che. have cethA prAyazcitta prastAranuM svarUpa prakaTa karavAmAM Ave che" avirativAda" tyA: kaI sAdhu para asatya rUpe brahmacarya vratane bhaMga karavA rUpa dezanuM ApaNu karanAra sAdhu paNa prAyazcitta prastArane pAtra bane che. e ja vAta " rAiNiya bAieNaM " tyAhi ||thaa dvArA spaSTa 42vAma mAvI che. yA gAthAne arthe nIce pramANe che - kaI paryAya jayeSTha sAdhu kaI laghu paryAyavALA sAdhune haMmezA sArI sArI zikhAmaNa detA hatA. paraMtu te kSullaka (laghu paryAyavALo) sAdhunA manamAM evuM lAgatuM ke A paryAya jayeSTha sAdhu kaSAyanA udayane lIdhe "I 2nA (paryAya nya04) chu" 52 // dhama 35 pAta rogathA sthA0-56 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sthAnAtasUtre preraNena-skhalitena militena meraNena ca mAM tarjayati / ayaM bhAvaH- are duSTa ziSyaka ! skhalito'si ' ityaskhalitamapi mAM tarjayati / tathA bhinnamapi padamu. cArayantaM mAM ' hA duSTa zaikSa !-militamuccArayati' iti tarjayati / tathA sAdhu. bhiryamANo'pi mAM hastena preraNApUrvakaM tarjayatIti / etatsarvamasya ratnAdhikasya kaSAyodayajanitameveti manye / atra pratikartumapyahaM na pArayAmi, yata eSA sAmA aura preraNAse mujhe tarjita kara rahA hai, are duSTa ziSya ! tuma apane kartavyase skhalita calAyamAna ho rahe ho yadyapi meM kartavyase calAyamAna nahIM ho rahA hUM phira bhI mujhe calAyamAna kaha kara vyarthameM upAlambha karatA rahatA hai, tathA maiM bolate samaya bahutahI sAvadhAnI se eka 2 zabdako ThIka 2 rUpase asaMmilita karakeho bolatA hUM, phira bhI yaha kahatA hai, hA duSTa ziSya ! tuma milita karake padakA uccAraNa karate ho tathA anya aura bhI sAdhujana use mere prati isa prakAra ke vyavahAra niSedha karate haiM, parantu vaha to mAnatA hI nahIM hai, aura hAtha uThA2 kara mujhe preraNApUrvaka vaha dabAtA rahatA hai, ataH maiM to yahI mAnatA hUM ki yaha jo kucha bhI mere sAtha isa prakArakA vyavahAra karatA hai, vaha saba kaSAyodayake vazate hI karatA hai, yadyapi yaha jaisA vyavahAra mere sAtha karatA hai, vaisAhI vyavahAra meM bhI isake sAtha kara sakatA hUM. parantu maiM jo ina saba bAtoMko sahana kara rahA hUM usase kucha nahIM kahatA haM usakA kAraNa aisI hI sAmAcArIkA honA hai, aba maiM aisA karUMgA pIDAI rahyo che. tethI te khalita, milita ane upAlaMbha yukta zabdo dvArA jANe ke mane ADakatarI rIte evuM kahI rahyo che ke "he duSTa ziSya ! tuM tArA kartavyamArgamAMthI calAyamAna thaI rahyo che. " je ke huM te mArA kartavyamAMthI bilakula calAyamAna thayo nathI, chatAM paNa te mane vAraMvAra Takora karate rahe che ane Thapake ane dhamakI Apate rahe che. belatI vakhate paNa huM ghaNuM sAvadhAnIthI pratyeka zabdane asaMmilita karIne. spaSTa rUpe beluM che, chatAM paNa te mane kahe che ke he duSTa ziSya ! tuM milita (aspaSTa) zade bele che. bIjA sAdhue paNa tene mArI sAthe AvuM vartana na rAkhavA samajAve che paNa teo te mAnatA ja nathI, ane hAtha UMce karI karIne mane zikhAmaNe ApyA ja kare che, Taka Taka karyA kare che ane e rIte mane khATI dakhAmaNI kare che. huM te ema ja mAnuM chuM ke teo kaSAyanA udayane vazavata thaIne A prakAranuM vartana mArI tarapha batAve che. huM paNa ghAruM te temanI sAthe evuM ja vartana batAvI zakuM chuM. paraMtu huM te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 54 avacane SaDvidhaprAyazcittanirUpaNam 443 cArI / ato mayA etatkRtaM tarjanAdikaM soDhavyameva / parantvahamevaM kariSyAmi yathA'yaM matto ladhubhavet / evaM kSullakavicAraNAnantaramanyadA to bhikSAcaryArtha gatau tRSito bubhukSitau cetyevaM cintitavantau-yadasmin devakule vyantarAyatane kuTaGke-latAmaNDape vA kiMcid bhuktvA pAnIyaM pAsyAH / itthaM vicArya tau tatra gatvA sukhena sthitau / tAvat sa kSullaka; svasthitasthAnAbhimukhamAgacchantI kAMcit AyaryA dadarza / sa cintitavAn 'sampati vairaniryAtanAya labdho mayA'vasaraH' iti cintayitvA sa taM ratnAdhikaM mAha-Aya ! karotu bhavAn ladhvAhAraM pibatu pAnIyaM ca, ahaM tAvat saMjJAbhUmi gatvA pratyAyAmi, ityuktvA sa ratnAdhike ki jisase yaha mujhe laghu-dIkSAparyAyakI apekSA laghu hojAve isa tarahake kSullaka vicArake bAda ve donoM kSullaka aura rAtnika kisI eka samaya bhikSAcaryAke liyevittaraNa karate karate tRSita aura bubhukSita bane hue una donoMne isa prakArase vicAra kiyA calo ipta vyantarAyatanameM athayA latAmaNDapameM baiThakara kucha khAkara pAnI pIleveM aisA soca kara ve vahAM gaye aura baiTha gaye itanemeM usa kSullakane apane paiThe hue sthAnakI ora AtI huI eka kiso AryAko dekhaa| dekhakara usane vicAra kiyA "aba isa sAdhuse baira cukAnekA mujhe yaha acchA avasara hAtha lagA hai" aisA vicAra kara usane ratnAdhika sAdhu paryAya jyeSThase kahA-Arya! Apa laghu AhAra kara leveM aura pAnI pI leve maiM taba taka saMjJAbhUmi vicAra bhUmikI ora jAkara vApisa A jAtA hUM, aisA kaha kara vaha samAcArInA niyama pramANe cAlanAra chuM, tethI A badhuM sahana karI lauM chuM ane temane eka zabda paNa kehatA nathI paraMtu have huM evuM karIza ke jethI mArI laghu dIkSA paryAya hovA chatAM paNa teo mArA karatAM laghu gaNAya. A pramANe te laghu dIkSAparyAyavALA sAdhue nizcaya karyo. tyAra bAda kaI eka divase te bhulaka ane te sAnika bhikSAcaryA mATe nIkaLyA bhikSAcaryA karatAM karatAM kSudhA ane pipAsAthI vyAkuLa banelA te bane e vicAra karyo ke cAle A vyattarAyatanamAM-latAmaMDapamAM jaIne AhAra pANI karI laIe. A pramANe vicAra karIne teo tyAM jaIne besI gayA. e vakhate te bhulake kaI eka AryAne ( sAdhvIjIne) te bAjue AvatAM joyAM. temane joIne te bhulakanA manamAM e vicAra Avyo ke "Aje A sAdhunuM vera vALavAne suMdara ke hAtha Avyo che" - A pramANe vicAra karIne te kSulake te paryAya jayeSTha sAdhune kahyuM ke Apa zeDe AhAra karI le ane pANI pI le. tyAM sudhImAM huM Thalle zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre maithunaviSayakamasatyaM doSamAropayitumanA AcAryasamIpe gatvA vadatigAthA-jehagjeNa akajnaM, sajjaM devAlae kayaM ajjaM / ubajIvibho na bhaMte ! mae tu saMsahakappo'ttha // 2 // chAyA-jyeSThAryeNa akArya, sadyo devAlaye kRtamadya / upajIvito na bhadanta ! mayA tu saMsRSTakalpo'tra // 2 // __ ayamartha:-he bhadanta ! adya sadyaH-idAnImeva devAlaye vyantarAyatane jyeSThAryeNa akArya-maithunasevAlakSaNam akRtyaM kRtam-Acaritam / atra maithunasevanarUpe prastAve mayA tu saMsRSTakalpo na upajIvitaH mayA tu tadakArya nAcaritamityarthaH / iti / atrApi AcAryasamIpagamane mAsalaghu / 'jyeSThAyeNa akArya kRta-'mityAdi kathane mAsaguru / evaM krameNa pArAzcikaM yAvatmAyazcittaprastAro bodhyaH / atrApi kSullakasya mRSAvAdaviramaNabatabhaGgananitaH prAyazcittaprastAraH / ratnAdhiko yadi satyameva tathAvidhAkRtyakArI bhavati, tadapahnavaM ca usa ratnAdhika sAdhu meM jhUThA maithuna viSayaka doSako Aropita karanekI icchAse vahAMse calA AtA hai, aura AcArya ke pAsa jAkara kahatA hai" jeTuMjjeNa akajaM sajjaM" ityAdi / he bhadanta ! Aja abhI vyantarAyatanameM - jyeSTha Aryane maithuna sevanarUpa akArya kAryakA sevana kiyA hai, maiMne ise dekha liyA hai. apane vratakI rakSA karaneke abhiprAyase maiMne usa akAryakA sevana nahIM kiyA hai, isa taraha AcArya ke samIpa Ane meM use mAsa ladhu prAyazcitta lagatA hai, aura aisA kahane para mAsa guru prAyazcitta lagatA hai, isI kramase pUrvokta kathanake anusAra pArAzcita prAyazcitta taka usa kSullakako prAyazcitta prastArakA pAtra jAnanA cAhiye tthaajaIne AvI pahoMcuM chuM. A pramANe kahIne te paryAya reSTha sAdhu para brahmacarya vratanA bhaMgane Aropa mUkavAnI IcchAthI te tyAMthI cAlI nIkaLyo. mAyAyanI pAse 472 te mA pramANe yu-"jeTujjeNa akajjaM sajja" ItyAdi-"he bhagavana! Aje atyAre ja vyattarAyatanamAM (devAlayamAM) yeSTha sAdhue mithuna sevana rUpa akAryanuM sevana karyuM che. meM tenuM te duSkRtya joI lIdhuM che. mArA vatanI rakSA karavA mATe meM te duSkRtyanuM sevana karyuM nathI" A prakAranuM cheTuM deSA paNa karavAnI IcchAthI tyAM AvelA te laghu paryAya sAdhune mAsa laghu prAyazcitta lAge che. ane gurunI samakSa A prakAre khetI vAta karavAthI tene mArA guru prAyazcita lAge che. pAracita prAyazcitta paryantanA prAyazcitta praratArane pAtra te sAdhu kayAre bane zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 sU0 54 avacane SaDvidhaprAyazcittanirUpaNam 445 karoti, tadA tasya maithunaviramaNamRSAvAdaviramaNavatadvayabhaGgajanitaH prAyazcittaprastAro bodhya iti caturthaH prstaarH| tathA-apuruSavAdaM vadan kasmiMzcitsAdhau asatyameva napuMsakatvamAropayan sAdhuH prAyazcittamastArabhAgbhavati / prAyazcittamastArastvevaM bodhyaH / tathAhikazcit kSullako ratnAdhikena muhurmuhuH zikSyamANastacchidrAnveSaNe tatpara ekadA kadAcit ratnAdhikena saha bhikSArthaM gatastataekAkI nivRtta AcAryamAha-bhadanta ! yadi vaha ratnAdhika vAstavika rUpameM tathAvidha akRtyakA sevana karanevAlA hai, aura use vaha chipAtA hai, to aisI sthitimeM vaha maithuna viramaNa vratake bhaGga honese aura mRSAvAda viramaNa vratake bhaMga honese janita prAyazcitta prastArakA pAtra ho jAtA hai, aisA yaha caturtha prastAra hai, tathA"apuruSavAdaM vadana" ityAdi-kisI sAdhu para asatya rUpasehI napuMsaka honekA Aropa karanevAlA sAdhu prAyazcitta prastArakA pAtra hotA hai, prAyazcitta prastAra aise jAnanA cAhiye-kisI kSullaka sAdhuko kisI ratnAdhika sAdhune bAra 2 samajhAyA-so samajhAne ke abhiprAyako na samajhakara vaha kSullaka usake prati ulTA anyathA vicArazAlI ho gayA aura usake chidrAnveSaNa karane meM vaha tatpara rahane laga gayA eka dina vaha usI ratnAdhikake sAtha bhikSAcaryAke liye gayA vahAMse vaha bhikSA. caryA karake akelAhI lauTa AyA aura AcArya ke pAsa Akara kahane che te vAta pUrvokta kathanane AdhAre samajI levI. je te paryAya jayeSTha sAdhu dvArA kharekhara te prakAranA dukRtyanuM sevana thaI gayuM hoya ane tene te chupAvato hoya te tenA dvArA methunaviramaNa vratane tathA mRSAvAda viramaNuM vratane bhaMga thAya che. te kAraNe te sAdhu A banne vratanA bhaMgane lIdhe pUrvokta prAyazcitta prastArane pAtra bane che. A prakAranuM cethA prAyazcitta prastAranuM svarUpa che. have pAMcamAM prAyazcitta prastAranuM svarUpa prakaTa karavAmAM mAva cha-" apuruSavAdaM vadan " tyAha- sAdhu bhI sAdhu 52 te napuMsaka hevAne peTe Apa mUke te Arepa mUkanAra te sAdhu prAyazcitta prastArane pAtra bane che. A vAtanuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che. keI eka gurU dIkSA paryAya vALA sAdhue ke eka laghu dikSA paryAyavALA sAdhune amuka kArya na karavA ane amuka prakAranuM vartana rAkhavA vAraMvAra samajAvyuM. paraMtu pitAnA kalyANane mATe te evuM kahe che ema mAnavAne badale teNe kaMI avaLuM ja dhArI lIdhuM, ane teNe tenA doSa zodhavA mAMDavA eka divasa te sAdhu te paryAya STha sAdhu sAthe bhikSAcaryA mATe gaye zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ayaM ratnAdhiko napuMsakaH / atra AcArya kSullakayoH praznottararUpaM gAthAdvayamAhagAthA - taiutti kahaM jANasi 1, diTThA NiyayA se tehi me butto / caTTai taio tujhaM pavAveuM mama vi saMkA // 1 // dIsai ya pADirUvaM, Thiya caMkamiya sarIrabhAsAhi / bahuso apurisavayaNe, savittharArovaNaM kujjA // 2 // chAyA-tRtIya iti kathaM jAnAsi ? dRSTA nijakA asya taima uktam / vartate tRtIyo yuSmAkaM pravAjayituM mamApi zaGkA / // 1 // dRzyate ca pratirUpaM sthitavaGkramitazarIrabhASAbhiH / bahuzaH apuruSavacane savistarAropaNAM kuryAt // 2 // ayamarthaH--'ayaM ratnAdhiko napuMsakaH' iti bruvANaM kSullakamAcAryaH pRcchati* ayaM tRtIyaH-tRtIyA prakRtiH-napuMsakaH' iti kathaM jAnAsi ! evamAcAryeNa pRSTaH kSullakaH mAha-mayA asya-ratnAdhikasya nijakAH kuTumbinaH dRSTAH / taiH me= mama uktam yat-'tRtIyo-napumako yuSmAkaM pravrAjayituM vartate kalpate kim ?' iti / 'kiM bhavanto napuMsakamapi pravrAjayanti' iti ratnAdhikasyAsya sAMsArikalagA he bhadanta ! yaha ratnAdhika napuMsaka hai| isa viSaya meM AcArya aura kSullakakA praznottara rUpa saMvAda isa prakArase hai-- " taiutti kahaM jANAsi ?" ityaadi| " ratnAdhika napuMsaka hai " isa prakArase kahanevAle kSullakase AcAryane pUchA yaha " tRtIya prakRtivAlA hai-napuMsaka hai" yaha tumane kaise jAnA taba kSullakane AcAryase kahA-mahArAja ! maiMne isake kuTumbIjana dekhe haiM, so unhoMne mujhase pUchA-ki kyA tuma napuMsakako bhI dIkSita karate ho ? maine kahA napuMsakako dIkSA lenekA adhikAra hI hatA. tyAMthI pAchA pharIne teNe AcArya pAse jaIne A pramANe kahyuM-- " sagavan ! // 2tnAbhi (gurudIkSA paryAyavANe sAdhu) ns| che" A viSayane anulakSIne te AcArya ane sulakane saMvAda nIce pramANe samo . " taiutti kahaM jANAsi " tyAha AcAryo te bhulakane e prazna karyo ke "tame e kevI rIte jANuM ta tRtIya pratipAya (nasa) cha ? kSullakane javAba-"he gurudeva! mane temanA kuTuMbIjane maLyA hatA. teo mane pUchatAM hatAM ke zuM tame napuMsakane paNa dIkSA Ape che, kharA ? meM temane e javAba Ape hatuM ke napuMsakane dIkSA levAno zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 54 avacane SaDvidhaprAyazcittanirUpaNam 447 sambandhino mAM pRSTavantaH ' ityarthaH / tathA - mamApyasya viSaye zaGkA'sti, yatayaM napuMsako'sti / yato'sya sthitacaGkramitazarIramASAbhiH sthityA gatyA zarIreNa bhASayA va pratirUpaM - napuMsakAnurUpaM sarva dRzyate, ato'haM bravIbhi yadayaM napuMsaka iti / evaMprakAreNa ratnAdhikaviSaye bahuzaH apuruSavacane - napuMsakakathane vartamAnasya sAdhoH savistarAropaNaM-mAsalaghupArabhya pArAcikaM yAvat prAyazcitasya prastAraM kuryAditi / atrApi kSullakasya mRSAvAdajanita evaM prAyazcitta prastAraH / ratnAdhiko yadi satyameva tathA bhavati tadA tasya sAdhusaGgAd bahikAro bhavatIti paJcamaH prAyazcittamastAraH / 1 / nahIM hai, taba unhoMne kahA jo vaha tumhAre pAsa ratnAdhika hai, vaha napuMsaka hai, tathA mujhe bhI isake viSayameM zaGkA hai, kyoMki isakI sthiti se gati se zarIra se aura bhASAse mujhe saba isameM napuMsakake anurUpahI dikhalAI detA hai, isaliye maiM kahatA hUM ki yaha napuMsaka hai, isa prakA rase ratnAdhikameM napuMsaka honekA Aropa karanevAle usa kSullaka sAdhumeM mAsa laghu prAyazcitta se lekara pArAzcika prAyazcitta takake prAyazcitta prastArokI pAtratA jAnanI cAhiye yahAM kSullaka sAdhumeM jo prAyazcitta prastAra kI pAtratA kahI gaI hai, vaha usake mRSAvAda viramaNa vratake bhaMga ho jAne se kahI gaI hai, tathA vaha ratnAdhika satya rUpameM jaisA kSullaka sAdhune prakaTa kiyA hai, vaisAhI yadi napuMsaka hai, to use sAdhu saMghase bahiSkRta kara denA cAhiye isa prakAra se yaha pAMcavA prAyazcitta prastAra haiadhikAra ja amArA zAsanamAM manyA nathI. tyAre temaNe mane kahyuM hatuM ke tamArI sAthe je ratnAdhika chete napuMsaka che. vaLI he gurudeva tenI rItabhAta, lASA, halanacalana, hAvabhAva vagere jotAM mane paNa evI zaMkA thAya che ke te kharekhara napuMsaka ja che. '' A prakAranA khoTA Aropa te sAdhu para mukanAra te sAdhu ( kSullaka ) mAsa laghu prAyazcittathI laine pArAMcika prAyazcitta paya ntanA prAyazcittone pAtra bane che. ahIM kSullakamAM je prAyazcitta prastAranI pAtratA kahevAmAM AvI che te mRSAvAda viramaNu vratane tenA dvArA bhaga thavAne kAraNe kahI che. ane te ratnAdhika kharekhara napuMsaka ja hoya ! tene sadhamAMthI hAMkI kADhavA joie. A prakAranA A pAMcame prAyazcitta prastAra che, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___tathA-dAsavAdaM vadan-'dAso'yam ' iti asatyameva kasmiMzcit-sAdhau doSamAropayan sAdhuH prAyazcittaprastAramAgmavati / atredaM bodhyam-duSmekSitAdiSu ratnAdhikena preryamANaH kSullakaH krodhamupagataH kadAcidAcAryasamIpe samA. gatya kathayati-bhadanta ! ayaM ratnAdhiko dAso'sti / atrAcAryakSullakayoH praznottararUpaM gAthAtrayamAhagAthA-kharautti kahaM jANasi, dehA''yArA kaheM ti se haMdI / chikovaNadubhaMDo, gIyAsI dAruNasabhAvo // 1 // chAthA-kharaka iti kathaM jAnAsi, dehAkArAH kathayantyasya hanta / simakopano durbhANDo, nIcAsI dAruNasvabhAvaH // 1 // ____ ayamarthaH-ratnAdhiko'yaM dAso'stIti kSullakenokte AcAryastaM pRcchati "dAsavAdaM vadan" isI prakArase kisI sAdhuke Upara aise asatya doSakA AropaNa karanA ki "yaha sAdhu dAsa hai" isa prakArase asatya doSakA AropaNa karanevAlA sAdhu prAyazcitta prastArakA pAtra hotA hai, isa viSayameM aisA samajhanA cAhiye, kisI ratnAdhikane kisI kSullaka sAdhuse acchI taraha se dekhabhAla karake pravRtti karanekI bAta kahI taba vaha kSullaka usa para krodhAviSTa ho gayA aura AcAryake pAsa jAkara kahane lagA he bhadanta ! yaha ratnAdhika dAsa hai, isa viSaya meM donoMkA AcArya kSullakako praznottara rUpa saMvAda isa prakArase hai "khara utti kahaM jANasi" ityAdi / yaha ratnAdhika dAsa hai, aisA jaba kSullakane kahA taba AcAryane have chaThThA prAyazcitta prastAranuM svarUpa prakaTa karavAmAM Ave che. " dAsavAdaM vadan " tyAha keI sAdhu bIjA keI sAdhu upara e beTe Aropa mUke che ke " mA sAdhu hosa cha." tote prAnu paare|59 42nA2 sAdhu prAyaH zcitta prastArane pAtra bane che. A viSayamAM vadhu rUpaSTIkaraNa nIce pramANe samajavuM. kaI eka guru dikSA paryAyavALA sAdhue kaI laghu dIkSA paryAyavALA sAdhune jatanApUrvaka pravRtti karavAnI salAha ApI tethI teNe kodhAvezamAM AvI jaIne AcAryanI pAse jaIne A pramANe kahyuM-"he bhagavana! A rastAdhika dAsa che " A viSayamAM te bhulaka ane AcArya vacce saMvAda u mA5vAmA mAva cha. "kharautti kaha jANAsi" tyA: jyAre te bhulake te paryAyajayeSTha sAdhu dAsa che evI vAta karI tyAre AcAryuM tene pUchayuM "tame kevI rIte jANyuM ke te kharaka (dAsa) che?" zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- sudhA TIkA sthA.6 sU0 54 avacane SaDvidhaprAyazcittanirUpaNam 449 kharakAmdAso'yamastIti kathaM jAnAsi ? tadA kSullakaH kathayati-hanteti khede ! he bhadanta ! asya dehAkArAstathA kathayanti / tathAcAyaM kSiprakopanaH zIghrakodha karaNazIlA, durbhANDaH asaMvRtaparidhAnAdiH, nIcAsI-nIcatare Asane upavezanazIlo dAruNasvabhAvaH karasvabhAvazcAsti / atha dAsAnAM yathA''kArA bhavanti tAnevAhagAthA-deheNa vA virUvo, khujjo vaDabho ya baahirppaado| phuDameva se AyArA kahe ti jaha esa kharautti // 2 // chAyAH-dehena vA virUpaH kujjo vaDabhazca bAhyapAdaH / sphuTamevAsya AkArAH kathayanti yathaiSa kharaka iti // 2 // __ ayamarthaH-ayaM dehena vA-zarIreNA'pi virUpA-vikRtarUpavAnasti / vairU. pyamevAha-ayaM zarIreNa kuJjo, baDamA vAmanaH, bAhyapAdaH dIrghacaraNazvAsti / etAdRzA AkArA evAsya sphuTaM kathayanti-yathA eSa kharako dAso'stIti / usase pUchA-" yaha kharaka-dAsa hai " isa ghAtako tuma kaise jAnate ho taba kSullakane unase kahA he bhadanta ! maiM kyA kahUM isake dehAkArahI isa bAtako kaha rahe haiM tathA ise jarA 2 so bAtoMmeM jaldI krodha A jAtA hai, ukhADe zarIrahI yaha baiThA rahatA hai, vastra Adi oDhatA nahIM hai, nIcAsI-nIcatara Asana para yaha baiThatA hai, aura svabhAvameM yaha krUra hai / dAsoMke jaise AkAra hote haiM vaha unheM aba prakaTa karatA hubhA kahatA hai-" deheNa vA viruvo" ityaadi| dAsa jaisA zarIrase vikRtarUpavAlA hotA hai, vaisAhI yaha virUpa hai, vikRta rUpavAlA hai-dekhiye ki-yaha zarIrase kunja hai, vAmana hai, bAyapAdavAlA hai, lambe pagavAlA hai, isa taraha ke ye zArIrika AkAra tyAre te kSullake javAba Ape -"tenA zarIranI AkRti, vartana Adi dAsanA jevo ja che. tene vAta vAtamAM kola AvI jAya che, te khUlle zarIre ja besI rahe che-zarIra para kaI vastra oDhate nathI, te nIcatara Asane bese che, ane te svabhAve krUra che.dAsanA zarIrano AkAra ke hoya che tenuM zAstromAMthI pramANa ApIne te kSullaka AcAryane kahe che ke : " deheNa vA viruvo" tyahi-- dAsanuM zarIra jevuM vikRta (beDeLa) hoya che, evuM ja vikRta zarIra A ratnAdhika sAdhunuM che-tenA zarIre khUdha che, te vAmana che, tenA paga lAMbA che. A prakAranI tenI zarIra racanA vaDe ja e vAta siddha thaI jAya che ke sthA0-57 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 sthAnAzastre tathA-etasya saMbandhino'pi mAmuktavanto-yadayaM dAso'stIti / evaM tenokte AcAryaH prAhagAthA-kei surUva durUvA, khujjA vaDamA ya baahirppaayaa| nahu te paribhaviyavvA, vayaNaM ca agAriyaM votuM // 3 // chAyA-kepi surUNAH kurUpAH kujjA vaDabhAzca vaadypaadaaH| na khalu te paribhavitavyAH , vacanaM ca anArya vaktum // 3 // ayamarthaH-iha nAmakarmodayavaicitryAt kecit nIcakulotpannA api dAsAdayaH surUpA bhavanti / kecit punaH rAjakulotpannA api kurUpA arthAt kunjA vAmanA bAhyapAdAzca bhavanti / ataste na khalu-naiva primvitvyaaH-tirskrnniiyaaH| na ca teSAM viSaye'nArya vacanaM vaktumucitamiti / 3 / ___ ekmAcAryeNopadiSTo'pi kSullako ratnAdhikaviSaye dAsatyameva sAdhayati / hI spaSTa rUpase yaha prakaTa kara rahe haiM, ki yaha kharaka-dAsa hai, tathA isake jo sambandhI jana haiM, unhoMne bhI mujhase yahI kahA hai ki yaha dAsahai, isa prakAra jaba kSullakane AcAryase kahA taba ve kahane lage-" ke surUva durUvA" ityAdi / he kSullaka saMsArameM nAmakarmake udayakI vicitratAko lekara kitaneka nIca kulameM utpanna hue dAsAdijana surUpavAle hote haiM, aura kitaneka rAjakulameM utpanna hue bhI jana kurUpa arthAt kubja vAmana evaM bAyapAdavAle hote haiM ataH aise vyakti na tiraskaraNIya hote haiM, aura na unake prati anArya vacanakA prayoga zobhanIya hotA hai-- isa prakArase AcAryake dvArA samajhAyA gayA bhI vaha kSullaka te dAsa che. vaLI temanA je saMbaMdhIo che temaNe paNa mane kahyuM che ke te dAsa che" te kSullakanI A prakAranI dalIlo sAMbhaLIne te AcAryo tene kahyuM " kei surUva durUvA" chatyAhi-- "he kSullaka ! saMsAramAM nAmakarmanA udayanI vicitratAne lIdhe nIca kuLamAM utpanna thayelA keTalAka dAsAdi jana paNa saudarya saMpanna hoya che ane rAjakuLa Adi uttama kuLamAM utpanna thayelA keTalAka loke kadarUpAM (dUdha Adi vikRta zarIravALA, vAmana rUpa, lAMbA pagavALAM) paNa hoya che. tethI evA leke tiraskArane pAtra nathI ane evA leke mATe AvA kaThera vacano melavA te koI paNa rIte yogya nathI." AcArya dvArA A pramANe samajAvavAmAM AvyA chatAM paNa je te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 54 avacane SaDvidha prAyazcittanirUpaNam 451 atra pUrvavadeva kSullakasya mRSAvAdajanito mAsaladhvAdi pArAzcikaM yAvatmAyazcita tAstAro bodhyaH / yadi tu ratnAdhikaH satyameva dAso bhavati tadA sa sAdhu sara. ghAda bahiSkRto bhavatIti SaSThaH prstaarH|6|| proktamevArtha spaSTayitumAha-' icvee' ityAdi / ityetAna kalpasya% sAdhvAcArasya SaT prastArAn-mAsaladhvAdipArAJcikAntAn prAyazcittaracanAvizepAna prastArayitA-ratnAdhike doSAropaNakartA sAdhuH samyak yAthAtathyena amatipUrayan-pramANIkartum azaknuvan svayaM tatsthAnaprApta prAyazcittamastArabhAra bhavatIti // mU0 54 // jaba apanI haThako nahIM chor3atA hai, aura ratnAdhikake viSayameM apane vicAroM meM parivartana nahIM lAtA hai, pratyuta dAsa bhAvakIhI usameM puSTi karatA hai, taba kSullaka pUrvakI tarahase hI mRSAvAdajanita mAsa ladhu Adi pArAzcitta taka prAyazcitta prastAroMkA pAtra hotA hai, yadi vaha ratnAdhika kSullakake kathanAnusAra yadi yathArtha rUpameM dAsahai, to usako sAdhu saMsthAse vAhara kara denA cAhiye isa prakAra yaha chaThThA prastAra hai, 6 " iccee cha kappassa patthAre pattharettA samma aparipUramANe tANapatte" isa taraha ina sAdhvAcArake SaT prastAroMko mAsa laghu Adise lekara pArA. zcita takake prAyazcitta racanA vizeSoMko ratnAdhikameM doSAropaNa karane. vAlA sAdhu yadi apane dvArA Aropita doSako usameM pramANita karanemeM asamartha hai, to vaha doSAropaNa karanevAlA svayaM prAyazcitta prastArakA pAtra hotA hai |suu0 54 // kSullaka pitAnI haTha cheDatA nathI ane ratnAdhika viSenA pitAnA vicAromAM je parivartana lAvate nathI, UlTA te ratnAdhikamAM dAsabhAvanI ja puSTi karate rahe che te te AgaLa kahyA mujabanA mRSAvAda janita mAsalaghuthI laIne pArAMcita prAyazcitta parvatanA prAyazcitta prastAne pAtra bane che. je te ratnAdhika mulakanA kathana anusAra kharekhara dAsa ja hoya, to tene sAdhuonA garachamAMthI kADhI mUkavo joIe. A prakArano A chaThTho prAyazcitta prastAra che. " iccee cha kapparasa patthAre pattharettA sammaM aparipUremANe taThANapatte " kaI paNa ratnAdhika para dekAro paNa karanAra sAdhu je pite mUkelA dene sAbita karavAne asamartha nivaDe, te te pote mAsalaghu AdithI laIne pArAMcita paryantanA 6 prAyazcitta prastAne pAtra bane che. sAdhvAcAranA te 6 prastAranuM A sUtramAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sAthe sAthe evA 6 prakAranA doSAropaNe paNa upara prakaTa karavAmAM AvyA che. je sU. 54 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre punarapi kalpaviSayameva sUtradvayamAha mUlam-cha kappassa palimaMthU paNNattA, taM jahA-kokuie saMjamasta palimaMthU 1 moharie saccavayaNassa palimaMthU 2, cakkhulolae iriyAvahiyAe palimaMthU 3 titiNie esaNAgoyarassa palimaMthU 4 icchAlobhie muttimaggassa palimaMthU 5 bhijANiyANakaraNe mokkhamaggasta palimaMthU 6, savvattha bhagavayA aNiyANayA pasatthA // sU0 55 // chAyA-SaT kalpasya parimanthavaH prajJaptAH, tadyathA-kaukucikaH saMyamasya parimanthuH 1, maukharikaH satyavacanasya parimanthuH 2, cakSulolakaH aipithikyAH parimanthuH 3, tintiNika eSaNAgocarasya parimanthuH 4, icchAlobhiko muktimArgasya parimanthuH 5, abhidhyAnidAnakaraNo mokSamArgasya parimanyuH 6, sarvatra bhagavatA anidAnatA prazastA / / sU0 55 // TIkA-'cha kappassa' ityAdi / parimanyuH-dravyabhAvabhedAd dvividhaH / tatra-dravyaparimanthu dadhimanthanasAdhano manthAnadaNDaH / bhAvaparimanthustu-dadhisadRzasya kalpasya manthane-vinAzane sAdha nabhUto manthAnasadRzaH kaukucikAdiH / taduktam-- punarapi sUtrakAra kalpa viSayaka do sUtra kahate haiM "cha kappassa palimaMthU paNNattA' ityAdi sUtra 55 // TIkArtha-kalpake parimanthU 6 kahe gaye haiM, inameM dravya aura bhAvake bhedase parimanya do prakArakA hotA hai, dadhiko mandhana karanekA sAdhanabhUta jo manyAna-daNDa raI hotA hai, vaha dravya parimanthU hai, aura dadhike sadRza sUtrakAra have kalpaviSayaka bIjA be sUtranuM kathana kare che- TIsAtha-cha kappassa palimaMthU paNNattA" pratyAhi jenA dvArA sAdhunA AcAra naSTa thAya che evI ceSTAnuM nAma parimanthana che ane evI ceSTA karanArane ka9panA (AcAranA) parimaltha kahe che. pari manyunA dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAra paDe che dahIMne valovavA mATe je ravaiye hoya che te dravya parimaLyuM che. dadhi samAna kalpanA manthanamAM (vinAza karavAmAM) sAdhanabhUta je bhAve che (kaukucikAdi bhAva zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 sU055 kalpaviSayanirUpaNam "" " davammi maMthie khalu, teNa maMthijjae jahA dahie / dadhitullo khalu kappo maMthijjai kukkuyAIhiM // 1 // chAyA - - dravye manyikaH khalu tena mathyate yathA dadhikam / dadhitulyaH khalu kalpo madhya te kaukucikAdibhiH // 1 // iti / 453 atra hi bhAvaparimanthava eva vivakSitA ityAha-' cha kappassa' ityAdi / kalpasya = sAdhvAcArasya SaT parimanthanaH = manthAnabhUtAH prajJaptAH / tadyathA - kauku* cikaH = bhANDavat kuceSTAkArakaH sAdhuH, ayaM hi -sthAna- zarIra bhASAbhedAt trividhaH za taduktam- "ThANaM sarIramAsA viviho puNa kukkuI samAseNaM / " kalpake manthanameM vinAza karanemeM- sAdhanabhUta jo manthAna-madhAnIke jaisA kokucikAdi haiM ve parimanyU haiN| kahA bhI haiM " davvammi maMthie khalu " ityAdi / jisa prakAra manthAna daNDase dahI madhA jAtA hai, usI prakAra kaukucikA AdikoM se dahI tulya kalpa (sAdhukA AcAra) bhI madhA jAtA hai, naSTa kiyA jAtA hai, ataH yahAM bhAva parimandhUhI vivakSita hue haiM, ye bhAva parimanyu sAdhvAcAra rUpa kalpake vinAzaka hote haiM- inameM prathama parimandhu kaukucika hai, bhANDakI taraha jo kuceSTA karanevAlA sAdhu hotA hai, vaha kaukucika zabda se yahAM prakaTa kiyA gayA hai, yaha kauku cika sthAna zarIra aura bhASA ke bheda se tIna prakArakA hotA hai / kahA bhI hai- " ThANaM sarIrabhAsA " ityAdi / sAdhunA AcAranA vinAza karanArA che, ) temane bhASa parimanthu kahe che, upAyuche hai " davvabhi maMthie khalu " ityAdi jevI rIte ravaiyA vaDe dahIMnu manthana karavAmAM Ave che, e ja pramANe kaukucikA Adi vaDe dahIM samAna kalpa ( sAdhunA AcAra ) tuM paNu manthana karAya che. eTale ke kaukucikA Adi vaDe sAdhunA AcArAne bhaga thAya che, tethI sUtrakAre ahIM bhAva parimanthanI ja prarUpaNA karI che. te bhAva pira manyue sAdhunA AcAra rUpa kalpanA vinAzaka hAya che. tenA nIce pramANe 6 prakAra che--(1) kaukucika-bhAMDanA jevI kuceSTA karanAra sAdhune aDI kaukucika paminyu kahyo che. te kaukucikanA sthAna, zarIra ane bhASAnA bhedathI traNa prakAra paDe che. kahyuM paNa che ke : " ThANaM sarIrabhAsA " tyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUne chAyA--sthAna zarIramASA trividhaH punaH kaukucikaH samAsena iti / tatra-yantrakavat nartikAvad vA yo bhrAmyati sa sthAnataH kaukucikaH / yastu karAdibhiH pASANAdIn kSipati sa zarIrataH kaukucikaH / taduktam-- "karagophaNadhaNupAyAiehiM ucchuhai pattharAIe / bhamuhAdADhiya puya pabhii kaMpaNaM NavAittaM // 1 // chAyA-karagophaNadhanuHpAdAdikai rukSipati prastarAn / bhranuputaprabhRtikampanaM nATayavAditvam // 1 // iti / tathA-yo hi seSTitamukhavAditrAdi karoti, tathA ca jalpati yathA'nyo hasati, sa bhASAtaH kaukucikaH / taduktam - " chelibha muhabAittaM, jaMpai ya tahA jahA paro hasai / kuNai ya sae bahuvihe vagyADiya desamAsAo // 1 // " jo yantrakI taraha athavA nAcanevAlIkI taraha idhara udhara bhramaNa karatA hai, vaha sthAnakI apekSA kaukucika hai, jo hAtha AdikoMse patthara AdikoMko phekatA hai, vaha zarIrakI apekSA kaukucika hai, kahA bhI hai-"kara gophagadhaNupAyAiehiM" ityAdi / / jo hAyase gophaNase dhanuSase aura paga AdikoMse patthara pheMkatA hai, tathA bhU, dAdI, poMda ityAdikoM ko kaMpAtA hai, vividha nATayakI krIDAoMko jo karatA hai, vaha zarIrakI apekSA kaukucika hai, tathAjo seNTita evaM aneka prakArase mukhako bajAtA hai, tathA isa prakArase bolatA hai, ki jisase dUsaroMko haMsI A jAtI hai, vaha bhASAkI apekSA kaukucika hai / kahA bhI hai-"cheliya muhayAittaM " ityAdi / - je sAdhu yaMtranI jema athavA nAcanArInI jema Ama tema bhramaNa karyA kare che tene sthAnanI apekSAe kIkucika kahe che. je hAtha Adi vaDe patthara Adi kaMkayA kare che tene zarIranI apekSAe kaucika kahe che. hu 55 cha , " karagophaNadhaNupAyAiehi " tyA hAtha vaDe, gophaNa vaDe, ane paga vagere vaDe patthara pheMkanAra tathA bhra. dADhI ItyAdine kaMpAvanAra ane vividha nATayakrIDAo karanAra mANasane zarI. ranI apekSAe kaukucika kahe che. je mANasa mukha vaDe sITI bajAve che, ane vividha sUra kADhe che ane bIjA lekene hasavuM AvI jAya evI bhASA bele che tene bhASAnI apekSAe kaukucika kahe che. kahyuM paNa che ke : " cheliya muhavAittaM " tyA: zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 55 kalpaviSayanirUpaNam chAyA-seSTitaM mukhavAditaM jalpati ca tathA yathA paro hasati / karoti ca rutaM bahuvidhaM vagghADI dezabhASAH // 1 // iti 'chelia ' iti cItkAravAcako dezIzabdaH / hAsyajanikA bhASA 'bagghADI' ityucyate / ayaM trividho'pi kaukucikaH saMyamasya-cAritrasya parimanthuH-vighAtako bhavatIti prathamaH / 1 / tathA-maukharikA-mukharocAcAlaH, sa eva maukharikaH / yadvA-mukhena ari zatrum Avahati-karoti yaH sa pRSodarAditvAt maukharikA avicaarybhaassii| jo bhinna DhaMgase cItkAra karatA hai, mukhako bAjAke rUpameM karake jo bajAtA hai, aura bolane ke DhaMgako jo isa prakArase apanAtA hai, ki jisase dUsare janako ha~sI A jAtI hai-jo hAsyotpAdaka bhASA bolatA hai, jo aneka prakArakI avAje karatA hai, aisA vaha sAdhu bhASAkI apekSA kaukucika hai, isa gAthAmeM " chelia" yaha zabda cItkAra dhvanikA vAcaka dezI zabda hai, tathA " vagghADI" yaha zabda hAsyajanaka bhASAkA vAcaka hai, yaha tInoM prakArakA kaukucika caritrakA vighAtaka hotA hai, yaha kalpakA prathama parimanthu hai 1 dvitIya prakArakA parimanthu mokharika hai 2 mukhara zabdakA artha vAcAla hai, mukharahI maukharika kahA jAtA hai, athavA : mukhena-mugvase-yahA tadvA bolanese-jo apanA "ariM karoti "zatru banAtA hai, vaha maukharika hai, vinA vicAre jo bolanekA svabhAvavAlA hotA hai, arthAt jo mana meM AyA vahI bolanevAlA vyakti ' je sAdhu bhinna rIte cItkAra kare che, mukhane vAjAnI jema vagADe che, hAsyotpAdaka vANI bele che-evA evA bhASAprayoga kare che ke zrotAone hasavuM AvI jAya che, je aneka prakAranA sUra kADhe che, te sAdhune bhASAnI apekSAmAthi . mAthAmA " chelia" 56 yAraveM pAya cha tathA " vagvADI" mA 54 hAsyotpA bhASAnu pAya che. mAtro prakAranA kaukucike cAritranA vighAtaka hoya che. kalpanA (AcAranA) prathama parimanthanuM A prakAranuM svarUpa che. parimabhyane bIjo prakAra maukharika che mukhara eTale vAcALa. evA vAcALa sAdhune maukharika kahe che. je mANasa vagara vicArya" manane phAve tema bolanAro hoya che tene maukharika kahe che. athavA mukha vaDe game tevuM bolIne 2 "ara karoti" anya pAtAnA duzmana manA cha tena bhIma2i44. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 uktaM ca - " mukharissa gonnanAmaM, Avahai muddeNa bhAsato / " chAyA - maukharikasya gauNanAma Avahati (ariM) mukhena bhASamANaH - iti / sacArya maukharikaH satyavacanasya mRSAvAdaviramaNavratasya parimandhubhavati / mukharasya bahubhASitvAt bhASaNakAle mRSAvAdasyAsti saMbhavaiti bhAvaH / iti dvitIyaH / 2 / tathA - cakSu lalakaH- cakSuSAlolaH = caJcalaH, sa eva yadvA-cakSulalaM caJcalaM yasya saH yo hi udyAnAdIn pazyan vrajati saH / ayaM ca dharmakathAdInAmapyupalakSaNam / tena yo hi dharmakathAM kurvan vrajati so'pi grAhyaH / taduktam - " AloyaMto baccA, ujjANAi kahei vA dhammaM / pariyaNANuppehaNa, Na peha paMthaM aNupatto // 1 // chAyA - Alokayan vrajati udyAnAdikam kathayati vA dharmam / parivartanAnuprekSaNe na prekSate panthAnamanupayuktaH // 1 // iti / maukharika kahalAtA hai, kahA bhI hai-mukharissa gonnanAmaM" ityAdi / " yaha maukharika - satya vacanakA mRSAvAdaviramaNavratakA parimandhu hotA hai, kyoMki bahuta bolane ke svabhAvavAlA hone ke kAraNa usake bhASaNakAlameM mRSAvAda bhI saMbhavita hotA hai 2 tRtIya parimandhu cakSulalaka hai, cakSuse jo caJcala hotA hai, vaha athavA cakSu jisakI cacala hotI hai, vaha cakSurlolaka hai, calate samaya jo idhara udharakI cIjoMko dekhatA 2 calatA hai, vaha cakSurlolaka kahA jAtA hai, dharmakathA karate hue calane vAloMkA bhI yaha upalakSaNa hai, ataH dharmakathA karate 2 calanevAlA bhI calalaka hai| kahA bhI hai "" AloyaMtI caccai ityAdi / 66 sthAnAGgasUtre dhuM pazu che " mukharista gonnanAma " chatyAhi te maukharika mRSAvAda viramaNa vratanA parimanyu ( virAdhaka ) hoya che, kAraNa ke tenI vAcALatAne kAraNe te je keI vAta karatA hoya temAM asatyatA ( mRSAvAda ) saMbhavI zake che. have trIjA prakAranA parimanthe prakaTa karavAmAM Ave che-- je sAdhunA netra caMcala DAya che tene cakSulelaka kahe che. mA mAM cAlatI vakhate te AsapAsanI cInnene jotAM jotAM cAle che, tethI tenA dvArA IrmAMsamitinI virAdhanA thAya che. cAlatAM cAlatAM dhama kathA karanAra sAdhune pazu upalakSaNanI apekSAe cakSuClaka kahI zakAya che. dhuM pazu che De " AloyaMto vaccai " tyAhi- zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 sU055 kalpaviSaryAnarUpaNam 457 evaM vidho hi sAdhuH aipithikyA:-IraNam IryA=gamanaM, tasyAH panthAHIryApathaH, tatra bhavA samitiH-aipithikI, tasyAH parimanthubhayati / uktaM ca "chakkAyANavirAhaNa, saMjama AyAe kNttgaaiibho| __ AvaDaNabhANabheo loge uDDAha parihANI // 1 // " chAyA-paTakAyAnAM virAdhanA saMyame Atmani kaNTakAdayaH / ApatanaM bhANDa bhedaH loke uDDAhaH parihAnizca // 1 // iti / cakSurlolatyAdinA hi gamanakAle SaTkAyavirAdhanAdayo doSA bhavanti, tatazca aipithikIsamitevidhAto bhavatIti bhAvaH / iti tRtIyaH / 3 / tathA-tinti. NikA-yo hi bhikSAcaryAdiSu paryAptAhArAdyalAbhena khedAt saMjAtakrodhAvezena yatkiMcanA mighAyI bhavati sa * tintiNikaH' ityucyate / ayaM hi eSaNA goca. ___ arthAt-udyAna AdikoMko dekhate hue jo calatA hai, yA dharmakathA karate hue jo calatA hai, vaha anupayukta hotA hai, apane gamana mArga para upayoga rakhanevAlA nahIM hotA hai, isa prakArakA sAdhu aipithikI IryApatha samitikA parimanthu hotA hai, iryA nAma gamanakA hai. isa gamanakA jo mArga hai, vaha IryApatha hai, isa IryApathameM jo samiti hotI hai, vaha aiyopathikI hai, cakSulolaka isa airyApathikIkA parimanthu vinAzaka hotA hai-" chakkAyANa virAhaNa" ityAdi / chakAyoMkI virAdhanA hone se saMyama virAdhanA hotI hai, aura kaMTaka Adise Atma virAcanA dharmakI hotI hai, giranA aura pAtroMkA phUTanA lokameM uDDAha arthAt nindA aura hAni bhI hotI hai, caturtha parimanyu udyAna Adine jotAM jotAM cAlanAro athavA dharmakathA karatAM karatAM cAlanAre sAdhu anupayukta hoya che eTale ke pitAnA gamana mArga para upagapUrvaka cAlanAra hote nathI A prakArane sAdhu aryApathikI samitine parimanyu (vinAzaka) hoya che. IryA eTale gamana. te gamananA mArgane IryA kahe che. cakSulelaka sAdhu A IryApatha samitinuM samyapha rIte pAlana karI zakatA nathI te kAraNe te aryA pathikI samitine virAdhaka bane che. [ 5 / "chakkAyANa virAhANa " tyAhi-- chakAyonI virAdhanA thavAthI saMyamanI virAdhanA thAya che. asAvadhAnI pUrvaka cAlavAthI kAMTe vAge, paDI javAya, pAtra Adi phUTe ane te kAraNe lekamAM nindA paNa thAya ane pitAne hAni thAya che, sAthe sAthe dharmanI paNa virAdhanA thAya che. sthA0 -58 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 sthAnAGgasUtre rasya-eSaNAudgamAdidoSarahitamaktapAnagaveSaNarUpA, tatmadhAno gocaraH tasya parimanthu bhavati / khedayukto hi krodhAvezena aneSaNIyamapi gRhNAtIti bhAvaH / iti caturthaH / 4 / tathA-icchAlobhikA-icchA spRhA, lobhA-tRSNA, tauM vidyate yasya saH-abhilaSitapadArtha satRSNa:-adhikopadhirityarthaH / sa hi muktimArgasyamuktinirlobhatA, tapasya mArgasya-parimanthurbhavati / adhikopaghi hi niSparigrahatvarUpaM vrataM na pAlayituM zaknotIti sa tasya vighAtako bhavatIti bhAvaH / "tintiNika" hai, udgamAdi doSa rahita bhaktapAnakI gavepaNA rUpa eSaNA hotI hai, isa eSaNA pradhAna jo gocara-gocarI bhikSAparyA hai, vaha eSaNA gocara hai, bhikSAcaryA AdimeM paryApta AhAra Adike alAbhase jo kheda khinna ho jAtA hai, evaM udbhuta krodhake Avezase jo manameM AtA hai vahI bakane laga jAtA hai, aisA puruSa sAdhu-tintiNika kaha. lAtA hai, aisA khedayukta sAdhu krodhake Avezase aneSaNIya bhI AhArAdiko grahaNa kara letA hai, ataH vaha eSaNA gocarakA parimanthu hotA kahA gayA hai 4 pAMcavAM parimanthu icchAlobhika hai-icchA nAma spRhAkA hai, aura lobha nAma tRSNAkA hai, spRhA aura tRSNA jisake haiM aisA adhika upadhivAlA icchAlobhika mukti mArgakA parimanthu hotA hai, kyoMki mukti nibhitArUpa hotI hai, adhikaupadhibAlA niSparigrahatA rUpa vratakA pAlana nahIM kara sakatA hai, ata: nibhitArUpa muktike niSparigrahanA rUpa mArgakA icchA lobhika anusaraNa nahIM kara sakatA aisA vaha mArga kisI prakAra usake hAtha nahIM AtA hai, kyoMki vaha the parimaLyuM "tiniNika" gaNAya che. udramAdi deSa rahita AhAra pANInI gaveSaNu rUpa eSaNuM hoya che. te eSaNa pradhAna je gocarI ( bhikSAcaryA) che tene eSaNa gocara kahe che. bhikSAcaryA AdimAM puratAM AhAra pANInI prApti na thavAthI je sAdhu khinna thaI jAya che ane koInA AvezamAM AvI jaIne manamAM Ave te bakavA mAMDe che, evA sAdhune * tiktiNika" ( titAliya) kahe che. e sAdhu aneSaNIya AhArAdi paNuM grahaNa karI le che. tethI e sAdhu eSaNa gocarane parimaLyuM (virAdha) ANAya che. pAMcama parimaLyuM "IrachA lobhika" gaNAya che. pRDA eTale IcchA ane lebha eTale tRSNA. je sAdhumAM vastra, pAtra Adi upadhinI spRhA ane tRSNa adhika hoya che evA sAdhune IcchAbhika kahe che. e sAdhu atimAne parimaju (virAdhaka) hoya che. kAraNa ke mukti nirlobhatA rUpa hoya che. AMdhaka upAdhivALe sAdhu pitAnA aparigraha vratanuM pAlana karI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU055 kalpaviSayanirUpaNam iti paJcamaH / 5 / tathA-abhidhyAnidAnakaraNa:-abhidhyayA-lobhena yo nidAnacakravartIndrAdi padaprAptaye prArthanAM karoti sa mokSamArgasya-samyagjJAnadarzanacAritrataporUpasya parimanthurbhavati / abhidhyAvazAnidAnakArako hi ArtavyAnavAn bhvti| tatazca sa mokSamArgAsvalito bhavati / ata evAyaM mokSamArgasya parimanthurityu. cyate / ' abhidhyA' iti vizeSaNena yaH punaralobho janmamaraNAdinivAriNoM prArthanAM kurute, tasyaivaMvidhaM nidAnaM na mokSamArgasya parimanthuriti mucitam / nanu tarhi tIrtha karatvAdi padamAptimArthanaM na cakravAdipadapArthanavaduSTam , atastIrthakaratvAdiviSayakaM nidAnaM na mokSasya parimanthuriticet , Aha mUtrakAraH usakA vighAtaka hotA hai, chaThA parimanthu abhidhyA nidAna karanevAlA abhidhyA nAma lobhakA hai, lobhase jo cakravartI Adi pada pAnekI cAhanA karatA hai, aisA vaha sAdhu AtadhyAnavAlA hotA hai, AtadhyAnase sAdhu muktimArgase gira jAtA hai, isIliye ise mokSa. mArgakA parimanthu kahA gayA hai / " amidhyA " isa vizeSaNase sUtrakArane yaha prakaTa kiyA hai, ki jo lobha rahita hokara janma maraNa Adiko naSTa karanekI AkAMkSA (vAMchA) karatA hai, usakA isa prakArakA nidAna mokSamArgakA parimanthu-vinAzaka nahIM hotA hai| zaMkA--to tIrtha kara Adi padakI cAhanA jo ki janma jarA maraNakI vinAza karanevAlI hai, cakravartI Adi padakI cAhanAkI taraha duSTa nahIM hotI hai, to isake liye tIrtha karatva Adi viSayaka nidAna mokSakA parimanthu nahIM hotA hogA kyA? zakate nathI. te kAraNe te sAdhu nirlobhatA rUpa mukti mArga para AgaLa vadhI zakatuM nathI. tethI evA sAdhune muktimArgane parimaLyuM (virAka) kahyo che. abhidhyAnidAna karanArane chaThThA prakArano parimaltha kahyo che-abhidhyA eTale lebha. je sAdhu lobhane vaza thaIne cakavartI Adi pada prApta karavAnI IcchA seve che, te sAdhu AdhyAnavALa hoya che. ArtadhyAnane lIdhe sAdhu muktimArgathI khalita thaI jAya che, te kAraNe tene mokSamArgane parimaLyuM 4o cha. " abhidhyA " mA vizeSayanA pryogaa| sUtrAko pAta ghaTa kare che ke je sAdhu lebharahita banIne janma maraNa Adine anta lAvavAnI AzA seve che, te sAdhunI te prakAranI AkAMkSA mokSamArganI vinAzaka banatI nathI. zaMkA-jevI rIte cakavartI Adi padanI cAhanA mekSamArganI vinAzaka gaNAya che, evI ja rIte janma, jarA ane maraNane vinAza karanAra tIrthakara padanI cAhanA rUpa nidAna zuM mokSamArganuM vinAzaka banatuM nathI ? zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 sthAnAGgasUtre 'savattha ' ityAdi / bhagavatA tIrthakareNa sarvatra sarvasminnapi viSaye anidAnatA apArthanameva prazaMsitA / ayaM bhAvA-bhagavatA jinena na kevalaM cakravAdipi. Saya evaM anidAnatA zlAdhitA, api tu tIrthakaratvacaramadehatvAdi viSaye'pi anidAnava zlAdhiteti / uktaM ca" iha paraloganimittaM, avi titthagarattavaramadehatte / savvatthesu bhagavayA, aNiyANattaM pasartha tu // 1 // chAyA-ihaparalokanimittam api tIrthakaratvacaramadehatve / ___sarvArtheSu bhagavatA anidAnatvaM prazastaM tu // 1 // iti / / mU0 55 // uttara--aisI bAta nahIM hai, isI nimitta sUtrakArane "savvastha bhagavayA aniyANayA pasatthA" aisA sUtrapATha kahA hai, isa sUtrapATha dvArA aisA samajhAyA gayA hai ki cakravartI pada Adi viSayaka anidAnatAhI kevala prazaMsanIya nahIM mAnI gaI hai, apitu tIrtha karatva caramadehatva Adike viSaya meM bhI anidAnatA prazaMsanIya mAnI gaI hai| kahA bhI hai-" iha paraloganimittaM" ityaadi| ___ ihaloka sambandhI tathA paraloka sambandhI anidAnatAhI kevala prazaMsanIya nahIM kahI gaI hai, kintu sarva arthoM meM sarva bAtoMmeM bhI anidAnatA prazaMsanIya kahI gaI hai, isa taraha tIrtha kara caramadeha AdikA nidAna prazaMsanIya nahIM kahA gayA hai / sU0 55 / / uttara-" savvattha bhagavayA aNiyANayA pasatthA " mA sUtrapAtA / sUtrakAre e ja vAtanuM samAdhAna karyuM che. tIrthaMkara padanI AkAMkSA mokSamAganI vinAzaka banatI nathI. chatAM e vAta paNa ahIM spaSTa karavAmAM AvI che ke "cakravartI Adi pada viSayaka anidAnatAne ja prazaMsanIya mAnavAmAM Avela nathI, parantu tIrthakaratva carama dehatva Adi viSayaka ani. dAnatAne paNa prazaMsanIya mAnavAmAM Avela che. kahyuM paNa che ke : " iha paraloganimittaM " tyAha mAtra Aleka ane paraleka viSayaka anidAnatAne ja prazaMsanIya kahela nathI, paraMtu samasta arthomAM ane samasta bAbatemAM paNa anidAnatAne prazaMsanIya kahI che. A rIta tIrthakara, caramadeha AdinA nidAnane prazaMsanIya apAmA mA0yuM nathI. // sU. 55 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU056 kalpasthitinirUpaNam - tathA--- ___ mUlam chabihA kappaTTiI paNNattA, taM jahA--sAmAiyakappaTTiI 1, chedovaTTAvaNiyakappaTTiI 2, nivisamANakappaTuiI 3, NiviTThakappaTTiI 4, jiNakappaTTiI 4, thavirakappaTTiI 6||suu056|| __chAyA-paividhA kalpasthitiH prajJaptA, tadyathA-sAmAyikakalpasthitiH 1, chedopasthApanIyakalpasthitiH2, nirvizamAnakalpasthitiH3, nirviSTakalpasthitiH4, jinakalpasthitiH 5, sthavirakalpasthitiH 6 // sU0 56 // TIkA-'chavihA' ityAdi kalpasthiti:-kalpA-sAdhvAcAraH, tasya sthitiH maryAdA, sA paividhA prajJaptA, tadyathA-sAmAyikakalpasthitiH-samAni-jJAnAdIni, teSAm Ayo-lAbhaH samAyaH, sa eva sAmAyikam , tadrUpaH kalpaH-sAmAyikakalpaH / ayaM kalpo hi prathamacaramatIrthakaratIrthasthitAnAM sAdhUnAmalpakAlikaH, tadanantaraM chedopasthApanI "chabdhihA kappaTTiI paNNattA" ityAdi sUtra 56 // TIkArtha-kalpasthiti 6 prakArakI kahI gaI hai, jaise-sAmAyika kalpasthiti 1 chedopasthApanIya kalpasthiti 2 nirvizamAnaMkalpasthiti 3 niviSTa kalpasthiti 4 jina kalpasthiti 5 aura sthavira klpsthiti| sAdhvAcArakA nAma kalpa hai, isa kalpakI jo maryAdA hai, vaha kalpasthiti hai, yaha kalpasthiti jo 6 prakArako kahI gaI hai, so usakA tAtparya aisA hai-jJAnAdikoMkA jo lAbha hai, vaha samAya hai, yaha samA. yahI sAmAyika hai, isa sAmAyika rUpa jo kalpa hai, vaha sAmAyika kalpa hai, yaha kalpa prathama carama tIrtha karake tIrthameM sthita sAdhuoMko " chavyihA kApaTTiI paNNattA" tyaa:kalpasthiti 6 prakAranI kahI che-(1) sAmAyika kalyasthiti, (2) chepasthApanIya kalparithati, (3) nirvizamAna kalpasthiti, (4) nirviSTa kalpasthiti (5) - 45sthiti, bhane (6) sthavira 48pasthiti. A sAdhunA je AcAra che tenuM nAma kahyuM che. te kalpanI je maryAdA che tene kalpasthiti kahe che. te upasthitine 6 prakAra kahyA che. (1) sAmAyika ka5-jJAnAdikane je lAbha che, tenuM nAma ja samAya che. te samAya ja sAmAyika che. te sAmAyika rUpa je ka95 che tene sAmAyika kalpa kahe che. prathama tIrthakara ane carama tIrthaMkaranA tIrthanA sAdhuomAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre yasya vidhIyamAnatvAt / madhyamatIrthakarANAM tIrtheSu mahAvideheSu ca sAdhUnAmayaM kalpo yAvatkathikaH, teSAM chedoSasthApanIyAbhAvAt / tasya sAmAyikakalpasya sthitiH - sAmAyikakalpasthitiH / iyaM punarniyamalakSaNA'niyamalakSaNAbhedena dvividhA / tatra-zayyAtarapiNDaparihAre, cAturyAmapAlane, puruSajyeSThatve, ratnAdhikasyAvararAtnikena vandanakadAne ca niymlkssnnaa| tathA-audezikabhaktAdyagrahaNe rAjapiNDAgrahaNe, pratikramaNakaraNe, mAsakalpakaraNe, paryuSaNakalpakaraNe cAniyamalakSaNA / taduktamalpa kAlika hotA hai, arthAt sAta jaghanya dina madhyama cAra mahinekI aura utkRSTa cha mahinekI sthiti hotI hai| kyoMki usake anantara chedopasthApanIyakA vidhAna hotA hai, madhyama tIrthaMkaroMke tIrthoM meM evaM mahAvidehoM meM sAdhuoMkA yaha kalpa yAvatkathika kahA gayA hai, kyoMki yahAM chedopasthApanIyakA abhAva rahatA hai, isa sAmAyika kalpakI jo sthiti hai, vaha sAmAyika kalpasthiti hai, yaha niyama lakSaNa aura aniyama lakSaNake bhedase do prakArakI hotI hai, inameM zayyAtara piNDa ke parihArameM cAturyAmake pAlana karane meM puruSa jyeSThatAmeM aura ratnAdhikakI avararAnika dvArA vandanA karane meM yaha niyamarUpa hai tathA-audezika bhakta Adike agrahaNa karanemeM rAjapiNDake agrahaNa karane meM pratikramaNa karane meM mAsakalpa karane meM evaM paryuSaNa kalpa karanemeM yaha aniyata ruuphai| A ka5sthiti alpakAlika hoya che. eTale ke jaghanya sAta dinanI, madhyamanI apekSAe cAra mAsanI ane utkRSTanI apekSAe cha mAsanI A sthiti hoya che, kAraNa ke tyArabAda chedepasthApanIyanuM vidhAna thAya che. madhyama tIrthakaronA tIrthamAM ane mahAvidehamAM sAdhuonuM A kalpa yAvaskathika kahyuM che, kAraNa ke tyAM che pasthApanIyane abhAva rahe che. A sAmAyika ka5nI je sthiti che tenuM nAma sAmAyika kalpasthiti che. tene nIce pramANe be bheda kahyA che- (1) niyama lakSaNa ane (2) aniyama lakSaNa zayyAtarapiMDanA parihAramAM (tyAgamAM), cAturyAmanA pAlanamAM, puruSa jayeSThatAmAM ane ratnAdhika (vadhu lAMbI dIkSA paryAyavALA ) ne laghu dIkSA paryAyavALA sAdhu dvArA vaMdaNa karavAmAM te niyama rUpa hoya che. paraMtu zika AhArAdinuM agrahaNa karavAmAM rAjapiMDanA agraDaNa mAM, pratikramaNa karavAmAM, mAsakalpa karavAmAM ane paryuSaNa kaha5 karavAmAM te aniyata rUpa che. zrI.sthAnAMgasUtra:04 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 6 sU0 56 kalpasthitinirUpaNam 463 "sijjAyarapiMDe ya, cAujjAme ya purisajeThe ya / / kiikammassa ya karaNe, cattAri avadviyAkappA // 1 // Acelukkuddesiya, sapaDikkamaNe ya rAyapiMDe ya / mAse pajjosavaNA, chappeyaNavaDiyA kappA // 2 // " chAyA-zayyAtarapiNDazca ( zayyAtarapiNDaparihAraH ) cAturyAmazca puruSajyeSThazca / kRtikarmaNazca karaNaM, catvAraH avasthitAH kalpAH // 1 // Acelakyam audezikaM sapatikramaNazca rAjapiNDa zca / mAsaH paryuSaNA SaDapye te'navasthitAH klpaaH|| 2 // iti / atra Acelakyamityuktam / tacca sacelAsacelatvena dvividhaM bhavati / tatraasacelatvenAcelakyaM jinAnAm / sacelatvena AcelakyaM tu jIrNakhaNDitavastradhAriNAM ca bhavati / ata eva nirgranthAH satyapyalpajIrNakhaNDitavastre'celA ucyante / iti / iti prathamA kalpasthitiH / 1 / tathA-chedopasthApanIyakalpa. kahA bhI hai-" sijjAyarapiMr3e ya" ityAdi / zayyAtara piNDakA parihAra 1 cAturyAma 2 puruSa jyeSTha 3 kRtikarmakaraNa (paryAya jyeSThako vaMdanA ) 4 ye avasthita kalpa haiN| Ace. lakya auddezika 2 pratikramaNa 3 rAjapiNDa 4 mAsakalpa 5 paryuSaNA kalpa 6 ye 6 anavasthita kalpa haiN| ____ "Acelakya " aisA kahA gayA hai, so yaha sacela aura acelake bhedase do prakArakA hotA hai, ina acelatAko lekara Acelakya jinoMko hotA hai, tathA sacelatAko lekara Acelakya jIrNa khaNDita vastra dhAraNa karanevAloMko hotAhai, isIliye nirgrantha alpajIrNa vastrAdike sadbhAvameM bhI acela kahalAte haiM / yaha prathama kalpasthiti haiM / pUrva paryAyake cheda 4{ 55 cha ? " sijjAyarapiDeya " tyAha zayyAtarapiMDane parihAra, cAturyAma, puruSaSTa ane kRtikarmakaraNa (paryAya jayeSThane vaMdaNa) A cAra avasthita ( niyata) kapa che. A celakya dezika, pratikramaNa, rAjapiMDa, mAsakapa ane kalpa A 6 anavasthita (maniyata ) 465 che. " mAyea45" me prA2nu yu cha-(1) saya bhane ayea. acalatAnI apekSAe Arolane jinemAM sadUbhAva hoya che, tathA sace. latAnI apekSAe Acelakyane saddabhAva jIrNazIrNa vastra dhAraNa karanAramAM heya che. te kAraNe alpa mUlya, jIrNa ane khaMDita vastrAdino saddabhAva hovA chatAM paNa nigraMthane acela kahe che. A prakAranI prathama ka5sthiti che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 sthAnAGgasUtre sthiti:-chedena-pUrvaparyAyasya chedanena upasthApanIyam-AroSaNIyaM chedopasthApanIyaM-vyaktito mahAvratAropaNamityarthaH / idaM ca prathamAntimatIryakaratIrthayoreva bhavati / tadrUpaH kalpAsAdhvAcArastasya sthitiH / iti dvitIyA / 2 / tathAnirvizamAnakalpasthitiH-nirvizanti-parihAravizuddhitapo'nucaranti ye te nirvizamAnakA pArihArikA ityarthaH, teSAM kalyaH, tatra sthitiH / iyaM tu grISmazIta. varSAkAleSu jaghanya madhyamotkRSTatapoyuktA bhavati / tatra jaghanya tapa eteSu krameNa caturthaSaSThASTamAni, madhyamaM SaSThASTamadazamAni, utkRSTam aSTamadazamadvAda. nase jo upasthApanIya AropaNIya hotA hai vaha chedopasthApanIya hai, yaha chedopasthApanIya punaH spaSTa rUpase mahAvratake AropaNa karanerUpa hotA hai, yaha chedopasthApanIya prathama antima tIrthaMkaroMke tIrthoM meMhI hotA hai, isa chedopasthApanA rUpa jo kalpa hai, sAdhukA AcAra hai, usa AcArakI jo sthiti hai, vaha chedopasthApanIya kalpasthiti hai 2 parihAra vizuddhi tapakA jo pAlana karate haiM ve nirvizamAnaka haiM, inheM pArihArika bhI kahA gayA hai; inakA jo kalpa hai, vaha nirvizamAna kalpa hai, aura isa kalpameM jo sthiti hai, vaha nirvizamAna kalpa sthiti hai| yaha sthiti grISmameM zItameM evaM varSAkAlameM jaghanya madhyama aura utkRSTa tapase yukta hotI hai / inameM jaghanya tapa kramazaH caturtha SaSTha aura aSTamakI tapasyA rUpa hotAhai, madhyama tapa SaSTha,aSTama aura dazamakI tapasyA rUpa hotA,pAraNAke dina AcAmAmla(AyaMvila)tapasyAsehI yukta hotAhai, arthAt AmI. | (2) depasthApanIya kalpasthiti-pUrva paryAyanA chedanathI je upasthApanIya-AropaNIya hoya che, tenuM nAma chedepasthApanIya che. A chede pasthApanIya mahAvratanuM punaH spaSTa rUpe Are paNa karavA rUpa hoya che. A chedepasthApanIyane sadabhAva pahelA ane chelalA tIrthakaronA tIrthomAM hoya che A che pasthApanA rUpa je kala5 che-je sAdhuno AcAra che, te AcAranI sthitinuM nAma chedo pasthApanIya ka5sthiti che. (3) nirvizamAna kalapasthiti-parihAra vizuddhi tapanuM jeo pAlana kare che temane nirvizamAnaka kahe che. temane pArihArika paNa kahe che. temane 2 165 (mAyA) cha tenu nAma nivizamAna 485 (mAyA) cha te kalyamAM je sthiti (maryAdA) heAya che tenuM nAma nivilamAna upasthiti che. te sthiti grISma, zIta ane varSAkALamAM jaghanya, madhyama ane utkRSTa tapathI yukta hoya che. jaghanya tapa kramazaH eka upavAsa, cha ane aThamanI tapasyA rUpa hoya che. madhyama tapa kamazachaThTha, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 6 sU0 56 kalpasthitinirUpaNam zAni / pAraNake cAtrAcAmAmlameva / tathA-asaMsRSTA 1, saMsRSTA 2, saMsRSTA'saMmR STA 3, alpalepA 4, avagRhItA 5, pragRhItA 6, ujjhitarmikA 7, itye. vAsu saptasu piNDaipaNAsu AdhayoI yorabhigrahaH, avaziSTAsu pazcasu punarekayA bhaktagrahaNam , ekayA ca pAnakagrahaNam / taduktam "pAraNage AyAmaM, paMcasu gaho dosabhiggaho bhikkhaa"| chAyA-pAraNake AcAmAmlaM paJcasu graho dvayorabhigraho bhikSAyAm / iti / iti tRtIyA / 3 / tathA-nirviSTakalpasthitiH-nirviSTAH sevitaviva. kSitacAritrA:-anupArihArikA ityarthaH, teSAM kalpastasya sthitiH / atra-pati. dinamAcAmAmlaM tapo bhikSA tathaiva / uktaM calase pAraNA hotAhai, tathA asaMsRSTA1 saMsRSTAra (lepayukta) saMsRSTAsaMsRSTA 3 alpalepA 4 avagRhItA 5 pragRhItA 6 evaM ujjhitamikA ina sAta piNDaiSaNAoMmeMse AdikI do aiSaNAoMkA abhigraha hotA hai, bAkIkI pAMca eSaNAoM meM se eka eka eSaNAse bhakta grahaNa aura pAnaka grahaNa hotA hai, arthAt eka eSaNAse bhakta grahaNa aura eka eSaNAse pAnakakA grahaNa hotA hai| kahA bhI hai-" pAraNage AyAmaM" ityAdi / isa prakArase yaha tRtIya kalpasthiti hai, niviSTakalpasthiti jinhoMne vivakSita cAritrakA acchI tarahase Asevana kiyAhai, aise anu pArihArikoMke kalpakI jo sthiti hai, yaha niviSTa kalpasthiti hai, yahAM para pratidina AcAmAmlakI (AyaMbila) tapasyA aura bhikSA bhI usI tarahase akrama ane dazama (cAra upavAsa) nI tapasyA rUpa hoya che. utkRSTa tapa kramazaH aTTama, dazama ane dvAdaza (pAMca upavAsa) nI tapasyA rUpa hoya cha. pA2yAna hivase mAyAmAsa 42vAmAM Ave che, tathA (1) masa pRSTA, (2) sasA, (3) sapRSTAsaTA, (4) 55pA, (5) ayhItA, (6) prazaDItA ane (7) ujijhatadharmikA, A sAta piMkaiSaNAomAMthI pahelI be eSaNAone abhigraha thAya che ane bAkInI pAMca eSaNAomAMthI eka eka eSaNAthI AhAra grahaNa ane pAnaka grahaNa thAya che. eTale ke eka eSaNAthI AhAra grahaNa thAya che ane eka eSaNAthI pAnakanuM grahaNa thAya che. kahyuM paNa che , "pAraNage AyAma " tyAdi / prA2nI nivizamAna 465sthiti cha. () nirviSTa kalpasthiti-jemaNe vivakSita cAritranuM samyaka rIte pAlana karyuM che evA anupArihArikanA ka5nI je sthiti che, tene nirviSTa upasthiti kahe che. ahIM paNa pratidina AyaMbilanI tapasyA ane bhikSAcaryA sthA0-59 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___"kappaTTiyAvi paidiNaM, kareMti emeva cAyAma " / chAyA-kalpasthitA api pratidinaM kurvanti evameva cAcAmAmlam-iti / adaM bodhyam-ete nirvizamAnakA nirviSTAzca parihAravizuddhikA ucyante / iha navasaMkhyako gaNo bhavati / tatra catvAro ye parihAraM tapaH kurvanti te parihA. rikA ucyante, catvArastu tadvaiyAvRttya karA anupArihArikA ucynte| ekastu kalpasthito bAcanAcAryoM gurukalpo bhavati / tatra parihArikAH SaD mAsAn tapaH kurvanti / tata ete nirviSTakAyikA bhavanti / ye ca vaiyAvRttyakarA Asan, te tapaH kurvanti, nirviSTakAyikAstu teSAM vaiyAvRtyakarA bhavanti / SaNmAsAMstapaH kRtvA te'pi nirviSTakAyikA bhavanti / tataH kalpasthito vAcanAcAryastapaH patihotI hai, kahA bhI hai-" kappaTTiyA vi paidiNaM kareMtiemeva cAyAmaM" yahAM isa prakArase samajhanA cAhiye-ye nirvizamAnaka aura niviSTa parihAravizuddhika kahe jAte haiN| yahAM nau saMkhyAkA gaNa hotA hai, arthAt nau sAdhuoMkA samUha hotA hai, inameM cAra jo parihAra tapa karate haiM ve pArihArika kahalAte haiM, aura cAra jo inakI vaiyAvRttya karanevAle hote haiM ve anupArihArika kahalAte haiM, aura eka kalpasthita vAcanAcArya hotA hai, jo gurukalpa-guru jaisA hotA hai, inameM pArihArika 6 mahine taka tapa karate haiM, taba ye nirviSTakAyika ho jAte haiM, aura jo inakI vaiyAvRtya karanevAle the, ve tapa karane lagate haiM, tathA jo nirviSTakAyika bana cuke haiM, ve inakI vaiyAvRttya karanevAle ho jAte haiM ve chaha mahine taka tapa karate haiM, aura tapa karake ve bhI nirviSTakAyika 5 752 matA0yA anusA24 thAya che. 4thu 55 che , "kappadviyA vi padiNaM kareMti emeva cAyAma" mI mA pramANe sabhAdhu naye. mA sAdhuone nirvizamAnaka ane nirvika parihAra vizuddhika kahe che. ahIM nava sAdhuone samUha hoya che. temAMthI je cAra sAdhuo parihAra tapa kare che temane pArivArika kahevAya che, ane je cAra sAdhue temanuM vaiyAvRtya kare che temane anupArivArika kahevAya che. bAkIno eka sAdhu ka9pasthita vAcanAcArya thAya che. te gurukalpa-guru je hoya che. temAM je cAra pArivArika hoya che teo cha mAsa sudhI tapa kare che ane tyAra bAda teo nirviSTakAyika thaI jAya che ane temane vaiyAvRtya karanArA cAra sAdhuo tapa karavA lAgI jAya che ane jeo nirviSTa kAyika banI gayA che teo temanuM vaiyAvRtya karavA maMDI jAya che. cha mAsa sudhI A krama paNa cAlyA kare che. tyAra bAda tapa karanArA te cAra sAdhuo zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 sughA TIkA0 sthA. 620 56 kalpasthitinirUpaNa pradhate, eko vAcanAcAryoM bhavati, anye talaiyAvRttyakarA bhavanti / tataH SaNmAsAMstapaH kRtvA so'pi nirviSTakAyiko bhavati / itthamayaM parihAravizuddhika: kalpo'STAdazamAsiko bhavati / uktaM ca" parihAriya chammAse, taha aNuparihAriyAvi chammAse / kappaTTio chammAse, ee aTThArasabi mAsA // 1 // " chAyA-parihArikAH SaNmAsAn tathA anupArihArikA api paNmAsAn / kalpasthitaH SaNmAsAn ete'STAdazApi mAsAH // 1 // iti / ete kIdRzA bhavantItyAha-- " samve carittavaMto u, daMsaNe pariniTiyA / navapubbiyA jahanneNa, ukkosA dasapubviyA // 1 // paMcavihe vavahAre, ( AgamAdika) kappammi duvihammi ya / dasavihe ya pacchitte, savve te pariniTThiyA // 2 // " chAyA--sarve cAritravantastu darzane pariniSThitAH / navapUrvikA jaghanyena, utkarSAd dshpuurvikaaH||1|| paJcavidhe vyavahAre, kalpe dvividhe ca / dazavidhe ca prAyazcitte, sarve te pariniSThitAH // 2 // iti caturthI / / ho jAte haiN| isa ke bAda kalpasthita vAcanAcArya tapa karatA hai, unamele eka vAcanAcArya hotA hai, aura vAkIke usakI vaiyAvRttya karanevAle ho jAte haiM, vAcanAcArya bhI cha mAha taka tapa karake nirviSTakAyika ho jAtA hai, isa taraha yaha parihAra vizuddhika kalpa aThAraha mAsakA hotA hai / kahA bhI hai-" parihAriya chammAse " ityAdi / isa zlokakA artha parihArika chaha mAsakA hotA hai, anupArihA. rika chaha mAsakA hotA hai, aura kalpasthiti chaha mAsakA hotA hai, isa taraha aThAraha mahine parihAra vizuddhi lagate haiM, ye saba cAritravAle paNa nirviSTakAyika thaI jAya che. tyAra bAda kapasthita vAcanAcArya cha mAsa sudhI tapa kare che, bAkInAmAMthI eka vAcanAcArya bane che ane bAkInA sAta temanuM vaiyAvRtya kare che. cha mAsa pachI te tapa karanAra sAdhu paNa nirviSTakAyika thaI jAya che. A rIte A parihAravizuddhika tapa aDhAra mAsa sudhA yAle cha. 4yuM 5 che , " parihAriya chammAse" tyAla eTale ke pArivArikamAM cha mAsa, anupArivArikamAM cha mAsa ane kalpasthitamAM cha mAsa, e rIte parivAra vizuddhimAM kula 18 mAsane samaya zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tathA-jinakalpasthitiH-jinAH gacchanirgatasAdhuvizeSAH teSAM kalpasthitiH / sA tvevaM vijJeyA-yo hi prathamasaMhananasaMpanno bhavati sa jinakalpapatipanno bhavati, ayaM ca jaghanyato navamapUrvasya tRtIyamAcAra vastu yAvad dhArako bhavati, utkRSTatastu kiMcinnyUnadazapUrNAim / asau punarekAkI viharati / divyAdhupasargarogavedanAzca sahate / dazaguNayuktasthaNDile evaM uccArAdi parityajati / sarvopa ghivizuddhAyAM vasatau vasati / tRtIyapauruSyAM bhikSAcaryA karoti / piNDeSaNAsvA. hote haiM, darzanameM pUrNa paripakva hote haiM / kamase kama ye nau pUrvake aura utkRSTase 10 pUrvake dhArI hote haiN| pAMca prakArake vyavahArameM do prakArake kalpameM aura daza prakArake prAyazcittameM ye pUrNa niSNAta hote haiN| pAMcavAM jinakalpasthiti gacchanirgata sAdhuvizeSa jina hote haiN| ina jinoMkI jo kalpasthiti hai, vaha isa prakAra se hotI hai, jo prathama saMhananakA dhArI hotA hai, vaha jinakalpapratipanna hotA hai, yaha jaghanyase navama pUrvakI tRtIya AcAra vastu takakA dhAraka hotA hai, aura utkRSTa se kizcit kama dazaveM pUrvakA dhArI hotA hai, yaha akelAhI vicaratA hai, divya Adi upasau~ko evaM rogajanya vedanAoMko sahana karatA hai, daza guNoMse yukta sthaNDilameMhI uccAra Adi paraThatA hai, sarvopadhise vizuddha vasati-upAzrayameM rahatA hai, tRtIya pauruSImeM yaha vyatIta thAya che. te sAdhue cAritrasaMpanna ane darzanamAM pUrNa paripakava hoya che. teo ochAmAM ochA nava pUrvanA dhAraka ane vadhAremAM vadhAre dasa pUrvanA dhAraka hoya che. teo pAMca prakAranA vyavahAranA, be prakAranA kalapanA ane dasa prakAranA prAyazcitanA pUrNa rUpe niSNAta hoya che. (5) jina kalparisthati-gachanirgata sAdhavizeSane jina kahe che. te jinonI kalparithati A prakAranI hoya che- teo prathama saMhananA dhAraka hoya che, jinakapratipanna hoya che, teo ochAmAM ochA navamAM pUrvanI trIjI AcAravatu paryantanA kAraka hoya che ane adhikamAM adhika saheja nyUna dasa pUrvanA dhAraka hoya che. teo ekalA ja vicAre che. teo divya Adi upasargone ane rogajanya vedanAone sahana kare che, dasa guNethI yukta sthaDila (uccArAdi paThavAnuM sthAna vizeSa) mAM ja uccAra (maLatyAga ) Adi paDhe che, ane sarvopadhinI apekSAe vizuddha vasatimAM (upAzrayamAM) rahe che. teo trIjA praharamAM ja zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU. 56 kalpasthitinirUpaNam 469 dhayoragrahaNaM bhavati / avaziSTAsu grahAmu paJcasu piNDaiSaNAsu dveyoryoge sati tanmadhyAdekatarasyA abhigrahadhArI bhavati / uktaMca "gacchammiya nimmAyAdhIrA jAheyagAhiyaparamatthA / ___ aggahe joga abhiggahe, uti jiNa kappiyacarittaM // 1 // " gacche ca nirmAtA dhIrA yadA ca gRhItaparamArthAH / agrahe yoge amigrahe upayanti jiNakalpikacaritram / / iti paJcamI / 5 / tathA-sthavirakalpasthiti:sthavirAH gacchapatibaddhA AcAryAdayaH teSAM kalpasthitiH / uktaM ca-- " saMjamakaraNujjogA, nipphAyagA nANadaMsaNacaritte / dIhAU buDvAse, vasahI dosesu vippamukA // 1 // " chAyA-saMyamakaraNAdyogA niSpAdakA jJAnadarzanacAritreSu / dIrghAyuSo vRddhavAse, doSaizca viSamuktA vasatiH // 1 // bhikSAcaryA karatA hai, sAta piNDaiSaNAoMmeMse AdikI do piNDaiSaNA oMkA nahIM grahaNa karane vAlA hotA hai ityAdi / bAkIkI pAMca eSaNAoMmeMse dokA yoga hone para unameM se kisI eka eSaNAse bhikSA-bhaktapAnako letA hai, kahA bhI hai-"gacchammiya nimmAyA" 5 / isa prakArase yaha pAMcavIM kalpasthiti hai, chaTThI sthavirakalpasthiti isa prakArase hai-gacchameM jo AcArya Adi sAdhu rahate haiM ve sthavira kahalAte haiM, inake kalpakI jo sthiti hai, vaha sthavirakalpasthiti hai| kahA bhI hai-"saMjamakaraNujjogA" ityaadi| isakA bhAva aisA hai ki sthavira kalpakA krama isa prakArase hai, prathama zruta cAritra rUpa dharmakA zravaNa usase samyaktvakA lAbha bAda meM AlocanApUrvaka pravrajyAkI pratipatti usase grahaNazikSA evaM AsevanazikSAke adhikArakA lAma sUtrake grahaNa karanerUpa grahaNazikSA evaM bhikSAcaryA kare che. teo pahelI be piMDeSaNAnA grahaNa karavAvALA hotA nathI che ane bAkInI pAMca eSaNAomAMthI bene ga thatAM temAMthI kaI eka eSaNuM vaDe bhikSA (AhAra pANI) grahaNa karatA hoya che. kahyuM paNa che" gacchammiya nimmAyA ityAdi / ma prA2nu pAyabhI sthitinu 2135 che. (9) sthaviraka5sthiti-je AcArya Adi sAdhu gacchamAM rahe che temane sthavira kahe che. temanA kapanI je sthiti che tene sthavirakalpasthiti 4 cha. yu 5 cha , " saMjamakaraNujogA" tyAha A gALAmAM sthavira kalapane A prakArane kema batAve che- prathama zratacAritra rUpa dharmanuM zravaNa ane tenA dvArA samyakatvanI prApti, tyAra bAda AlecanApUrvaka pravajyAnI pratipatti ane tenA dvArA grahaNazikSA ane AsevanazikSAnA adhikArane lAla, (sUtrane grahaNa karavA rUpa grahaNa zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - - 470 sthAnAGgasUtre tathA ca-"pavyajjA sikvApayamatthaggahaNaM ca aniyo cAso / niSphattI ya vihAro, sAmAcArI ThiI ceva // 1 // chAyA-patrajyA zikSApadam arthagrahaNaM ca aniyato vAsaH / / nippattizca vihAraH sAmAcArI sthitizcaiva // 1 // iti / iti SaSThI / 6 / jinakalpikasthavirakalpikasthitiviSaye vizeSa jijJAsu. bhiruttarAdhyayanasUtrasya dvitIye'dhyayane matkRtAyAM priyadarzinITIkAyAmabalopratilekhanAdi rUpa AlevanazikSA hai, isake bAda sUtroMkA artha grahaNa karanA pazcAt aniyatavAsa, aniyatavAsakA tAtparya hai, gurukI AjJAse grAma nagara evaM sanniveza AdikoMmeM athavA dezAntarameM vicaraNa karanA yaha vicaraNa karane kI yogyatAsaMpanna jo sAdhu hotA hai, usIkA vicaraNa hotA hai, phira bhI maha ekAkI vihAra nahIM kara sakatA kintu anya sAdhuoMke sAthahI vihAra karatA hai, sthavirakalpakA ArAdhaka sAdhu saMyamake pAlana karane meM vizeSa udyogavAlA hotA hai, jJAnadarzana evaM cAritrakA pUrNa rUpase ArAdhaka hotA hai, lambI AyuvAlA hone se vaha jaMghAbala kama ho jAne para sthiravAsa aMgIkAra kara letA hai, aura isI sthiravAsase vaha usI kSetra meM rahatA huA bhI doSoMse rahita vasati meM rahatA hai / tathA-" pavvajjA sikkhAkya" ityAdi / isa gAthAkA artha pUrvokta rUpasehI hai, jina kalpika evaM sthavirakalpika kI sthitike viSayameM vizeSa jijJAsuoMko uttarAdhyayana sUtrakI dvitIya adhyayanakI merI banAI huI priyadarzinI TIkA dekhanI cAhiye yahAMjo isa zikSA ane pratilekhana Adi rUpa Asevana zikSA hoya che, tyArabAda sUtrone artha grahaNa karavAmAM Ave che ane tyAra bAda aniyatavAsa kare che. grAma, nagara, sanniveza Adi kemAM gurunI AjJAthI vicaravuM tenuM nAma aniyatavAsa che. vicaraNa karavAnI yogyatAvALA sAdhune ja A pramANe vicaraNa karavAnI AjJA maLe che. chatAM te sAdhu ekAkI vihAra karI zakatuM nathI. gurunI AjJAthI anya sAdhue tenI sAthe vihAra kare che. sthavira ka9pane ArAdhaka sAdhu saMyamanA pAlanamAM vizeSa prayatnazIla hoya che. jJAna darzana ane cAritrane pUrNa rUpe ArAdhaka hoya che je tenuM AyuSya lAMbu hoya ane te cAlavAne azakta thaI gayela hoya te kai kSetramAM te sthira vAsa aMgIkAra karI le che. A rIte sthiravAsamAM eka ja kSetramAM rahevA chatAM paNa te sAdhu dethI rahita vasatimAM ja rahe che tathA-"pavajA sikkhAvaya" tyAha A gAthAne bhAvArtha upara kahyA pramANe ja che. jinapika ane sthavira kalpikanI sthitinA viSayamAM vizeSa jANavAnI IcchAvALA pAThakee uttarAdhyayana savanA bIjA adhyanananI mArI banAvelI priyadarzinI TIkA vAMcI levI. ahIM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 sU. 56 kalpasthitinirUpaNam 471 kanIyam / atra yo'yaM sAmAyikakalpasthitirityAdikrameNa pAThaH sa yuktataraevaM / yataH pUrva sAmAyikamevAropyate tatazchedoSasthApanIyam / gRhItachedopasthApanIyA evaM nirvizamAnakA bhavanti, tatazca te nirviSTakAyikA bhavanti / tato jinakalpikAH sthavirakalpikA vA bhavantIti / / sU0 56 // __ anantarasUtre kalpasthitiruktA, sA ca bhagavatA mahAvIreNa nirdiSTeti tatsambandhikaM kimapi vaktumAha mUlam-samaNe bhagavaM mahAvIre chaTeNaM bhatteNaM apANaeNaM muMDe jAva pavaie / samaNasta NaM bhagavao mahAvIrasta chaTreNaM bhatteNaM apANaeNaM aNaMte aNuttare jAva samuppaNNe / samaNe bhagavaM mahAvIre chaTTeNaM bhatteNaM apANaeNaM siddhe jAva samvadukkhappahINe // sU0 57 / / prakArase-sAmAyikakalpasthiti1 chedopasthApanIyakalpasthiti2-ityAdi kamase pATha rakhA gayAhai, so isa kAraNase rakhA gayAhai, ki pahile sAmA. yikakAhI AropaNa hotA hai, bAdameM chedopasthApanIyakA AropaNa hotA hai, tathA gRhItachedopasthApanAvAlehI nirvizamAnaka hote haiM, isake bAda ve nirviSTakAyika ho jAte haiM, bAda meM ve jinakalpika yA sthavirakalpika ho jAte haiM / sU0 56 // isa Uparake sUtra meM kalpasthiti jo kahI gaIhai, vaha bhagavAna mahAvIrane pradarzita kI hai, isaliye aba sUtrakAra mahAvIra ke sambandhameM kucha kahate haiNje sAmAyikaka5sthiti, chede pasthApanIya ka5sthiti, ItyAdi kramathI pATha rAkhavAmAM Ape che tenuM kAraNa e che ke pahelAM sAmAyikanuM ja AropaNa thAya che, tyAra bAda epasthApanIyatuM Aje paNa thAya che. tathA gRhIta chedepasthApanAvALA ja nirvizamAnaka thAya che, tyAra bAda ja teo nirviSTakAyika thaI jAya che, ane tyAra bAda teo jinakalpika athavA virakalpika thaI jAya che. e sU. 56 che upa2nA sUtramAM kAsthitinuM je pratipAdana karavAmAM AvyuM che te mahAvIra prabhu dvArA karavAmAM AvyuM che, tethI have sUtrakAra mahAvIra prabhu viSa thAI 4thana re cha. " samaNe bhagavaM mahAvIre " tyA: zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA - zramaNo bhagavAn mahAvIraH SaSThena bhaktena apAnakena muNDo yAvat pravrajitaH / zramaNasya khalu bhagavato mahAvIrasya SaSThena bhaktena apAnakena anantam anuttaraM yAvat samutpannam / zramaNo bhagavAn mahAvIraH SaSThena bhaktena apAna kena siddho yAvat sarvaduHkhamahINaH // sU0 57 // TIkA--' samaNe bhagavaM ' ityAdi / , vyAkhyA spaSTA / navaram - apAna kena= pAnIyara hitena / 'muNDo yAvat ityatra yAvatpadena - ' bhUtvA AgArAdanagAritAm' ityasya saMgrahaH / ' anutaraM yAvat' ityatra yAvatpadena - nirvyAghAtaM nirAvaraNaM kRtsnaM pratipUrNa kevalavarajJAnadarzanam' ityeSAM saMgrahaH / ' siddho yAvat ' ityatra yAvatvadena -' buddho muktaH parinirRta: ' ityeSAM saMgrahaH / / sU0 57 / / 472 " samaNe bhagavaM mahAvIre " ityAdi sUtra 57 // , TIkArtha- zramaNa bhagavAn mahAvIra apAnaka SaSTha bhaktase muNDita hokara yAvat prabrajita hue / zramaNa bhagavAna mahAvIrako apAnaka SaSTha bhakta se ananta anuttara yAvat kevalavara jJAna darzana utpanna hue| zramaNa bhagavAn mahAvIra apAnaka SaSTha bhaktale siddha yAvat sarva duHkhoM se rahita hue / apAnaka zabdakA artha pAnIrahita hai " muNDo yAvat ' yahAM yAvatpadase "bhUtyA agArAdanagAritAm" isa pAThakA grahaNa huA hai " anuttaraM yAvat " yahAM yAvatpadase " nirvyAdhAtaM nirAvaraNaM kRtsnaM pratipUrNa kebalavarajJAnadarzanaM " isa pAThakA saMgraha huA hai, evaM " siddho yAvat " yahA~ke yAvatpadase " buddho muktaH parinirvRtaH " isa pAThakA saMgraha huA hai // sU0 57 // zramaNa bhagavAna mahAvIra apAnaka SaSTha bhakta pUrvaka ( nirjhALa chaThThanI tapasyA karIne ) mu'Dita thaine gRhasthAvAsanA tyAgapuMka pragajita thayA hatA. zramaNa bhagavAna mahAvIrane apAnaka SaSTha bhaktanI tapasyA vaDe anaMta, anu ttara, nirvyAghAta, nirAvara, kRSna ane pratipUrNa kevalavajJAnadarzana utpanna thayA hatAM. apAnaka SaSTha bhaktanI tapasyA dvArA ja zramaNu bhagavAna mahAvIra siddha, buddha, mukta parinizrvaryaMta ane samasta du:khAthI rahita thayA hatA. je upavAsamAM pANInA pazu tyAga karavAmAM Ave che te upavAsane apAnaka upavAsa kahe che. evA e divasanA nirjaLa upavAsane apAnaka 4 lata Ahe . // su. 57 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU058 devaviSayakanirUpaNam 473 ___ bhagavanmahAvIramarUpitadharmAnuyAyinastu devatvenotpadyanta eveti devaviSayaka kiMcinnirUpati mUlam-saNaMkumAramAhiMdesu NaM kappesu vimANA cha joyaNasayAiM urdU uccatteNaM paNNattA / saNaMkumAramAhidesu NaM kappesu devANaM bhavadhAraNijagA saroragA ukkoseNaM cha rayaNIo urdU uccatteNaM paNNattA // sU0 58 // chAyA--sanatkumAramAhendrayoH khalu kalpayoH vimAnAni SaD yojanazatAni Urdhvamuccatvena prajJaptAni / sanatkumAramAhendrayoH khalu kalpayordevAnAM bhavadhAraNIyakAni zarIrakANi utkarSaNa SaD ratnayaH Urdhvamuccatvena prjnyptaani||muu058|| TIkA-' saNaMkumAramArhidesu ' ityAdi-- vyAkhyA spaSTA // mU0 58 // uktarUpeSu ca devazarIreSvAhArapariNAmo'stItyAhArapariNAma pariNAmasaMba. ndhAd viSapariNAmaM ca nirUpayati--- ___ mUlam--chabihe bhoyaNapariNAme paNNatte, taM jahA--maNunne 1, rasie 2, pINaNije 3, bihaNije 4, dovaNijje 5, dppnnijje| ___ bhagavAna mahAvIra dvArA prarUpita dharmake jo anuyAyI hote haiM ye devakI paryAyase utpanna hote haiM ataH aba sUtrakAra devoMke sambandhameM kathana karate haiM___"saNaMkumAramAhidesu NaM kappesu" ityAdi sUtra 58 // sUtrArtha-sanatkumAra aura mAhendra ina do kalpoMke vimAna chasochaso 600600 yojanake UMce kahe gaye haiN| sanatkumAra aura mAhendra kalpake devoMke bhavadhAraNIya zarIra utkRSTa se cha ratnipramANa UMce kahe gayehaiM |||suu058|| bhagavAna mahAvIra dvArA prarUpita dharmanA jeo anuyAyI hoya che teo devanI paryAye utpanna thaI jAya che. tethI have sUtrakAra devonA viSayamAM yA 4na 4re cha. " sarNakumAramAhi'desu NaM kappesu" tyAha sUtrArtha-sanakumAra ka9pamAM ane mahendraka95mAM vimAnanI UMcAI cho cho 600-600 jananI kahI che. A banne kalpanA denA bhavadhAraNIya zarIranI utkRSTa UMcAI cha ranipramANu kahI che. je sU. 58 che sthA0-60 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 sthAnAGgasUtre chavihe visapariNAme paNNatte, taM jahADake 1 mutte 2 nivaie 3 maMsANusArI 4 soNiyANusArI 5 aTrimiMjANusArI 6 // sU0 59 // chAyA--paividho bhojanapariNAmaH prajJaptaH, tadyathA-manojJo 1 rasikaH 2 pINanIyo 3 bRhaNIyo 4 dIpanIyo 5 darpaNIyaH 6 / SaDUvidho viSapariNAmaH prajJaptaH, tadyathA-daSTo 1 bhukto 2 nipatito 3 mAMsAnusArI 4 zoNitAnusArI 5 asthimajjAnusArI 6 // sU0 59 // TIkA--' chaccihe ' ityAdi-- mojanapariNAmaH-bhojanasya-AhAravizeSasya pariNAmA pariNatiH SaDUvidhaH prajJaptaH : tadyathA-manojJaH-sundaraH zumatvAnmanojJa mojanasaMbandhAd vA 1, rasikA ukta rUpavAle devazarIroMmeM AhAra pariNAma hotA hai, ataH aba sUtrakAra AhAra pariNAmakA aura pariNAmake sambandhase viSa pariNAmakA nirUpaNa karate haiM-"chabihe bhoyaNa pariNAme paNNatte" ityAdi suutr59|| TIkArtha-bhojana pariNAma6 prakArakA kahA gayAhai, jaise-manojJa1 rasika 2 prINanIya 3 vRhaNIya 4 dIpanIya 5 aura darpaNIya 6 ___cha prakArakA viSaparimANa kahA gayA hai, jaise-daSTa 1 bhukta 2 nipatita 3 mAMsAnusArI 4 zoNitAnusArI 5 aura asthimajjAnu. sArI 6 AhAra vizeSakA pariNAma pariNati pariNamana 6 prakArakA jo kahA gayA hai, usakA tAtparya aisA hai-jo AhAra manojJa bhojanake sambandhase zuma hotA hai, usakA pariNAma bhI-paripAkabhI sundara hotA uparanA sUtramAM devanI vAta karI. te devazarIramAM AhAra pariNAmane paNa saddabhAva hoya che, tethI have sUtrakAra AhAra pariNAmanuM ane pariNAmanA samayI viSa pariNAmarnu ni3551 43 cha. "ubihe bhoyaNapariNAme paNNatte" tyAha| bhajana pariNAmanA nIce pramANe 6 prakAra kahyA che-(1) maneza, (2) 2sira, (3) zrImAnIya, (4) [Iya, (5) dIpanIya bhane (9) 450Iya viSa pariNAmanA 555 6 542 4aa cha-(1) dRTa, (2) suta, (3) nipatita, (4) bhAsAnusArI, (5) AgtAnusArI mane (9) asthi manusArI AhAra vizeSanI pariNAma pariNati athavA AhAranA pariNamananA je cha prakAro kahyA che tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che - je AhAra manojJa bhejananA saMbaMdhathI zubha hoya che tenuM pariNamana (paripAka ) paNa suMdara hoya che. je AhAra rasayukta bhejanavALA hoya che zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU059 AhAra - vipapariNAma nirUpaNam 475 1 rasayukto rasayuktabhojanasaMbandhAt 2, prINanIyaH - rasAdidhAtusamatAkArI 3, bRMhaNIyaH = dhAtUpacayakArI 4, dIpanIyaH - agnibalajanakaH 5, darpaNIyaH -balakara utsAhaka vA 6 / athavA - pariNAmaH paryAyaH svabhAvo dharma iti yAvat pariNAmapariNAmavatorabhedopacArAt pariNAmabad bhojanamevAtra manojJAdibhedabhinnaM bodhyam / manojJAdizabdAca napuMsakaliGgA bodhyAH / tatra - manojJam - abhilaSaNIyaM bhojanam 1, rasikaM = mAdhuryAdirasayuktaM bhojanam 2 | prINanIyAdInAmarthaH pUrvavad bodhyaH 6 iti / tathA - viSapariNAmaH - viSasya pariNAmo daSTAdimedaiH SaDhai, jo AhAra rasayukta bhojanavAlA hotA hai, usakA pariNAma bhI rasayukta hotA hai 2, jo AhAra rasAdi dhAtuoMmeM samatAkA karanevAlA hotA hai, usakA pariNAma bhI aisAhI hotA hai, ataH prINanIya kahA gayA hai 3, jo AhAra dhAtukA upacaya- vRddhi karanevAlA hotA hai, vaha AhAra pariNAmakI apekSA bRMhaNIya kahA gayA haiM 4, jo AhAra agnibalajanaka hotA hai, vaha dIpanIya kahA gayA hai 5, jo AhAra balakara athavA utsAhakara hotA hai, vaha darpaNIya kahA gayA hai 6 / athavA - pariNAma zabdakA artha paryAya svabhAva dharma aisA bhI hotA hai, isaliye pariNAma aura pariNAmImeM abhedake upacAra se pariNAma zabda dvArA pariNAmavAlA bhojanahI yahAM manojJa Adi bhedase grahaNa huA hai, aisA jAnanA cAhiye jaba manojJAdi zabda bhojana ke vizeSaNa rUpase kahe jAyeMge taba ve yahAM napuMsaka liGgavAle mAne jAveMge ataH jo bhojana abhilaSaNIya hotA hai, vaha manojJa hai, jo bhojana mAdhuryAdi tenA paripAka paNu rasayukta hAya che. je AhAra rasAdi dhAtuemAM samatA karanArA hAya che tenuM pariNAma paNa evuM ja hAya che. tethI evA AhArane mINanIya kahyo che. je AhAra dhAtunI vRddhi karanArA hAya che evA AhA rane pariNAmanI apekSAe vRMhaNIya kahyo che je AhAra agnikhala janaka ( garamI utpanna karanAra) heAya che tene dIpanIya kahyo che. je AhAra khalavardhaka athavA utsAhavardhaka hoya che tene daNIya kahyo che. athavA pariNAma' padanA atha paryAya, svabhAva ane dhama paNa thAya che. tethI pariNAma ane pariNAmImAM abhedanA upacAranI apekSAe pariNAma zabda dvArA piraNAmavALuM leAjana ja ahIM majJa Adi bhede vaDe grahaNa thayuM che, ema samajavuM joIe. jo manAjJa Adi zabdone bhAjananA vizeSa rUpe vAparavAmAM Ave te ahIM nAnyatara jAtimAM te padAnA prayAga karavA paDaze. jemake-je bheAjana abhilaSaNIya ( mana bhAvatuM ) hoya che tene manAna bhAjana kahe che, je lejana zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 sthAnAGgasUtre vidho bhavati / ayaM bhAvaH-zvAdinA daSTasya janasya tadaMSTrAzritaviSaM pIDAM janayatIti tadviSaM dazanAnantarapIDAkAritvAd daSTamityucyate, taddhi jaGgamaM viSaM bhavati / 1 / yat punarbhuktaM sat pIDAkAri bhavati tad bhuktam / idaM ca sthAvaraM viSam / 2 / nipatitam-yat punarupari patitaM sat pIDayati tannipatitamityucyate / idaM ca tvagviSaM dRSTiviSaM ceti dvividhaM bhavati / 3 / mAMsAnusAri-yadviSaM mAMsAntadhAtuM vyApnoti tat / / 4 // zoNitAnusAri-yadviSaM punaH zoNitamanurasase yukta hotA hai, vaha rasika hotA hai, prINanIya Adi zabdoMkA artha pUrvavathI hai, viSakA pariNAma daSTa Adike bhedase 6 prakArakA hotA hai, bhAva isakA yaha hai ki-kutte Adike dvArA kATe gaye janako usakI daSTrAmeM rahA huA viSa pIDA utpanna karatA hai, isaliye yaha viSa kATaneke bAda pIDA karanevAlA honese daSTa aisA kahA jAtA hai, yaha viSa jaMgama viSa kahalAtA hai, tathA jo viSa khAne para pIDA karane vAlA hotA hai, vaha mukta viSa kahalAtA hai, yaha sthAvara viSa hotA hai, jo viSa zarIra para paDatehI pIDA janaka hotA hai, vaha viSa nipatita viSa kahalAtA aisA yaha viSa tvaviSa aura dRSTiviSake bhedase do prakArakA hotA hai, jo viSa mAMsa takakI dhAtuko vyApta kara letA hai, vaha viSa mAMsAnusArI viSa kahalAtA hai, khUnako jo viSa vyApta kara letA hai, vaha zoNitAnusArI viSa hai 5 aura jo viSa asthi evaM mAdhurya Adi rasathI yukta hoya che tene rasika athavA rasALa kahe che. prANa nIya Adi padane artha paNa AgaLa kahyA mujaba samaja. have viSanA je cha prakAranA pariNAma kahyA che temanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- kUtarA Adi karaDe tyAre temanI dADhamAM raheluM viSa mANasanA zarIramAM pIDA utpanna kare che. A rIte karaDayA bAda A viSa pIDA utpanna karanAruM hovAthI tene daSTaviSa kahe che. A viSane jagama viSa paNa kahe che. je viSa khAvAthI pIDA utpanna karanAruM hoya che tene bhAviSa kahe che. A prakAranA viSane sthAvara viSa paNa kahe che. je viSa zarIra para paDavAthI zarIramAM pIDA utpanna kare che te viSane nipatita viSa kahe che. te viSanA tvacUviSa ane dRSTiviSa nAmanA be bheda paDe che. je viSa mAMsa parvatanI dhAtane vyApta karI le che te viSane mAMsAnukArI viSa kahe che. je viSa rakatamAM vyApI jAya che tene zeNitAnusArI viSa kahe che. je viSa asthi ane zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 sU060 praznasya SaDvidhatvanirUpaNama gacchati tat / 5 / tathA-asthimajjAnusAri-yadviSam asthimajjA cAnugacchati tat // 6 // viSasya SaDUvidhatvAttatpariNAmo'pi Savidha uktaH // sU0 59 // __upayuktAnAmarthAnAM nirNayastu sAtizayAptasakAzAt praznapUrvakameva bhavatIti praznasya SaDvidhatvamAha--- mUlama--chavihe paDhe paNNatte, taM jahA--saMsayapaDhe 1, buggahapaTre 2, aNujogI 3, aNulome 4, tahaNANe 5, atahaNANe 6 // sU0 60 // chAyA--pavidhaM pRSTaM prajJaptam , tadyathA-saMzayapRSTam 1, vyudgrahapRSTam 2, anuyogi 3, anulomam 4, tathAjJAnam 5 atathAjJAnam 6 // mU0 60 // TIkA--'chabihe ' ityAdi pRSTaM praznaH SaDvidhaM prajJaptam. tadyathA-saMzayapRSTam-kAsmazcidviSaye saMzaye sati yaH prazno vidhIyate sa saMzayapRSTamiti / yathA" jai tavasA codANaM, saMjamao'NAsavoti te kahaM nnu| devattaM jati jai ?, sarAgasaMjamao guruppAha // 1 // majjAko vyApta kara letA hai, vaha asthimajjAnusArI viSa hai 6 isa tarahase viSakI SaTU prakAratAmeM usake pariNAmameM bhI SaTra prakAratA kahI gaI hai // sU0 59 // ___ uparyukta arthoM kA nirNaya sAtizaya Apta se praznapUrvakahI hotA hai, ataH aba sUtrakAra praznameM SaT prakAratA kahate haiM chavihe paTTe paNNatta' ityAdi sUtra 60 // TIkArtha-praSTa prazna cha prakArakA kahA gayAhai, jaise-saMzayapRSTa vyugraha pRSTa 2 anuyogI 3 anuloma 4 tathAjJAna 5 aura atathAjJAna 6 / kisI viSayameM saMzaya hone para jo prazna kiyA jAtA hai, vaha saMzayapRSTa hai| majajAmAM vyApI jAya che tene asthi majAnusArI viSa kahe che. A prakAre viSanI cha prakAratAnA kathana dvArA tenA pariNAmamAM paNa cha prakAratAnuM kathana thaI jAya che, ema samajavuM. | sU. 59 | sAtizaya Atane prazna pUchavAthI ja uparyukta ane nirNaya thaI zake che. tethI have sUtrakAra pratanA cha prakAranuM nirUpaNa kare che. "chabihe papaNNatte" tyA:TI--praznana nIya pramANe 7 542 4 / -(1) sazayaSTa, (2) yuTyaha pRSTa, (3) anuyA, (4) anubha, (5) tathAjJAna, (6) matayAjJAna. (1)keI paNa viSayamAM zaMkA thavAthI je prazna pUchavAmAM Ave che tene zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 sthAnAGgasUtre chAyA-yadi tapasA vyavadAnaM saMyamato'nAsrava iti te kathaM nu / devatvaM yAnti yatayaH ! sarAgasaMyamato guruH prAha // 1 // ayaM bhAvaH--tapasA dvAdazavidhena vyavadAnaM-karmaNAM chedo bhavati, tathAsaMyamataH anAsravo bhavati-iti te-tava mataM kathaM nu saMgacchate ? yataH tapasvino gRhItasaMyamA api yatayo devatvaM yAnti / evaM ziSpaprazne guruH mAha-te hi sarAgasaMyamato devatvaM yAntIti / iti prathamaH praznaH 1 / tathA-vyudgrahapRSTam-vyudpraheNa viparItagraheNa-mithyAminivezena parapakSadUSaNArtha yaH praznaH kriyate sH| yathA--" sAmannA u viseso, anno'nannI va hojjai anno / so nasthi khapuSpha piva, panno sAmannameva tayaM // 1 // " yathA-" jai tavasA vodANaM" ityAdi / bhAva isakA aisA hai-bAraha prakArake tapase karmoM kA nAza hotA hai, aura saMyamase anAsrava-AsravakA abhAva hotA hai, aisA jo mata hai, vaha samIcIna kaise mAnA jA sakatA hai ? kyoMki gRhIta saMyamavAle bhI tapasvijana deva paryAyako prApta karate haiM, aisA yaha ziSyakA prazna hai, isa para gurudeva usase kahate haiM-"te hi sarAgasaMyamato devatvaM yAnti " ve sarAgasaMyamase deva paryAyako prApta karate haiM, yaha saMzaya praSTahai, 1 / vyudgrahapRSTa-viparIta nahakA nAma vyudgrahahai, ise zabdAntarase mithyAbhiniveza bhI kahA gayA hai, isa mithyAbhinivezase jo para pakSako dakSita karaneke liye prazna kiyA jAtA hai, vaha vyugraha pRSTa haiyathA-" sAmanA u viseso" ityAdi / saMzayapRSTa 4 cha. ma " jai tavasA vodANaM " tyA prazna -" bAra prakAranA tapathI karmono nAza thAya che ane saMyama vaDe anAsrava (Asavane abhAva) thAya che, A prakArane je mata che tene khare kevI rIte mAnI zakAya ? kAraNa ke gRhIta saMyamavALA tapasvIo paNa deva paryAyane prApta kare che." ziSyane A prazna saMyamapRSTa che. uttara-" te hi sarAgasaMyamato devatvaM yAnti " tazA sarA sayama vaDe devaparyAyane prApta kare che. (2) vyuDa 4-viparIta anunAmavyuDa che. te2 mithyaaliniveza paNa kahe che. A mithyAbhiniveza pUrvaka para pakSane dUSita karavAne mATe je prazna pUchavAmAM Ave che tenuM nAma cudragraha pRSTa che. 2 " sAmanA u viseso" tyA: zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA6 khU. 60 prazasya SaividhatvanirUpaNam 479 chAyA- sAmAnyAd vizeSo'nyo'nanyo vA bhavati yadi anyH| sa nAsti khapuSpamiva nAnyaH sAmAnyameva sH||1|| iti / ayaM bhAvaH-sAmAnyAda-dharmAda vizeSa: dharmI anyo bhavati ananyo vA ? yadi anyo bhavati tadA sa khapuSpamiva nAsti / atha ananyo bhavati tadA sa sAmAnyameva bhavatIti / evaMrUpo vyudgrahapazno bhavatIti dvitIyaH praznaH / 2 / anuyogi-anuyogo vyAkhyAnaM prarUpaNeti yAvat, sa yatrAsti tat / anuyogArtha kriyamANaH prazna ityarthaH / yathA-saudharmakalpikadevAnAmupapAtaviSaye prazna:'sohammakappadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA' iti / iti tRtIyaH praznaH 3 / anulomam-parAnanukUlayituM yaH praznaH kriyate saH / yathA__ bhAva aisA hai-sAmAnyase-dharmase vizeSa-dharmI bhinna hai-yA abhinna hai ? yadi dharmase dharmo bhinna hai, to vaha AkAzapuSpakI taraha nahIM hai, aura yadi vaha usase abhinna hai, to vaha sAmAnya-dharma hI ho jAvegA vizeSa dharmI nahIM hogA ? byugraha prazna aisA hotA hai 2 anuyogI - anuyoga nAma vyAkhyAna yA prarUpaNAkA hai, yaha jisameM hotI hai, vaha anuyogI hai, anuyogake liye kiyA gayA prazna anuyogI prazna hai jaise - saudharma kalpika devoMse upapAtake viSayameM aisA prazna kiyA gayA hai-"soha mmakappadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA upacAeNaM paNNattA" he bhadanta ! saudharmakalpake devoMkA upapAtase viraha kitane kAlakA kahA gayA hai 3 / anuloma-dUsaroMko anukUla karane ke liye jo prazna kiyA prazna--" sAmAnya dhamanI apekSAe vizeSadharmI bhinna che ke abhinna che ? je dharma karatAM dhamI bhinna hoya te te AkAzakusuma samAna nathI. je te tenAthI abhinna hoya te te sAmAnya dharma ja thaI jaze vizeSa-dhama thaze nahIM " A budugraha praznanuM dRSTAMta che. (3) manuyogI prazna-vyAyAna athavA pra35j nAma anuyoga che. te jemAM thAya che te anagI che. anuyogane mATe pUchAyelA praznane anuyogI prazna kahe che. jemake saudharma kalpanA denA upapatanA viSayamAM e prazna 57pAmA mAvyeche " sohammakappadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? " 3 san ! saudhama 485na vAnI 5pAtana (127 keTalA kALane kahyo che? (4)anulema prazna-anyane anukULa karavAne mATe je prazna karavAmAM Ave cha / prazna anuhoma prazna cha, rebha " kuzalaM bhavatAm " tyAdi. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 'kuzalaM bhavatA'-mityAdi,-iti caturthaH praznaH 4 / tathAjJAnam-yatra viSaye praznakarturapi praSTavyasyeva jJAnaM bhavati sa praznastathAjJAnamityucyate / evaMvidhapraznajJAnavAn gautamAdirbodhyaH / sa ca praznaviSayIbhUtArtha jAnanapi bhagavantaM pRcchati, yathA- kevaiyaM kAlaM bhaMte ? camaracaMcA rAyahANI virahiyA ubavAeNaM' ityAdi / iti paJcamaH praznaH 5tathA-atathAjJAnam-yatra praznaviSayIbhUte'rthe prazna kartuH praSTavyasyeva jJAnaM na bhavati, sa prazna:-atathAjJAnamityucyate / yathA-rAjJaH pradezino jIvaviSaye kezikumArazramaNaM prati praznaH / iti paSThaH praznaH6 ||suu0 60 // jAtA hai, vaha anuloma prazna hai, jaise-"kuzala bhavatAm" ityAdi / tathAjJAna-jisa prazna ke viSayameM praznakartAko bhI praSTavyavizeSakA jJAna hotA hai, vaha tathAjJAna prazna hai, aise prazna jJAnavAle gautamAdi hue haiM, kyoMki jina praznoMko unhoMne bhagavAnase pUchA hai, ve svayaM usa praznake arthako jAnate the, jaise-" kevaiyaM kAlaM bhaMte ! camaracaMcA rAyahANI virahiyA uvavAeNaM " he bhadanta ! camaracaJcA rAjadhAnI kitane kAla taka upapAtase virahita rahI ? ityAdi 5 / atathAjJAna-jahAM praznakartAko prazna viSayaka jJAna jisase prazna pUchA gayA hai, usakI taraha nahIM hotA hai, vaha atathAjJAna prazna hai, jaise-pradezI rAjAne jIva viSayameM kezikumAra zramaNase prazna kiyA hai 6 // sU060 // (5) tathAjJAna prazna-je prazna pUchavAmAM Ave te praznanA viSayanuM jJAna praznakartA paNa dharAvato hoya, tenA te praznane tathAjJAna prazna kahe che. jemake zautama svAmIe mahAvIra prabhune je prazno pUchayA hatA te praznonA uttara teo jANatA hatA. chatAM anya sAdhuo ane lekene dharmatatvanuM jJAna thAya te hetupUrvaka teo mahAvIra prabhune evA prazno pUchatA hatA. " kevaiyaM kAlaM bhaMte ! camaracaMcA rAyahANI virahiyA uvavAeNaM 1 . bhagavad ! camacaMcA rAjadhAnI keTalA kALa sudhI upapAtathI virahita rahI?" ItyAdi. A praznane uttara gautama svAmI pite jANatA hatA, chatAM A prakArane prazna pUchavAmAM AvyuM che mATe tene tathAjJAna prazna kahI zakAya. (6)atathAjJAna prazna-praznamAM pUchavAmAM AvelA viSayanuM jJAna praznakartAmAM na hoya tyAre tenA praznane atathAjJAna prazna kahe che. pradezI rAjAe jIvana viSe kezi aNagArane je prazna pUchyo hato tene atathAjJAna prazna hI zAya. // sU. 10 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 0 60 praznasya SaividhatvanirUpaNam 481 anantarasUtre tathAjJAnapraznaviSaye 'kevaiyaM kAlaM bhaMte ! camaracaMcA rAyahANI virahiyA uvavAeNaM' ityuktam , atastaduttaraM dAtuM 'camaracaMcA ' iti, virahAdhikArAt indrasthAnAdikaM ca nirUpayati-- mUlam-camaracaMcA rAyahANI ukoseNaM chammAsA virahiyA uvavAeNaM / egamegeNaM iMdaTANe ukoseNaM chammAsA virahie uvavAeNaM / ahe sattamAeNaM puDhavI ukkoseNaM chammAsA virahiyA uvavAeNaM / siddhigaI NaM ukoseNaM chammAsA virahiyA uvavAeNaM chAyA-camaracazcA rAjadhAnI utkarSeNa SaNmAsAn virahitA upapAtena / ekamekaM khalu indrasthAnam utkarSeNa SaNmAsAn virahitam upapAtena / adha:saptamI khalu pRthivI utkarSeNa SaNmAsAn virahitA upapAtena / siddhigatiH khalu utkarSeNa SaNmAsAn virahitA upapAtena / sU0 61 // isa Uparake sUtra meM " tathAjJAna " prazna ke viSaya meM " kevaiyaM kAlaM bhaMte ! camaracaMcA rAyahANI virahiyA uvavAeNaM" aiso jo kahA gayA hai, so usakA uttara dene ke liye " camaracazcA"kA evaM virahAdhikArako lekara indrasthAna AdikA aba sUtrakAra kathana karate haiM "camaracaMcA rAyahANI ukko seNaM" ityAdi sUtra 61 // sUtrArtha-camaracazcA rAjadhAnI utkRSTase cha mAsa taka upapAtase zUnI raha sakatI hai, arthAt cha mAsa taka upapAtakA biraha kAla hotA hai, eka eka indrasthAna utkRSTase cha mAsa taka upapAtase zUnA raha sakatA hai, adhaHsaptamI pRthivI utkRSTase cha mAha taka upapAtase zUnI raha sakatI hai, arthAt cha mAsakA viraha hotA hai aura siddhagati bhI utkRSTase cha AgalA sUtramAM e prazna pUchavAmAM AvyuM che ke " camacaMcA rAjadhAnI keTalA kALa sudhI upapAtathI zUnya rahe che. " tene uttara ApatAM camaracaMcAnuM ane virahAdhikArane laIne IndrasthAna AdinuM have sUtrakAra kathana 42 cha. " camaracaMcA rAyahANI ukkoseNaM" tyAdi camaracaMcA rAjadhAnI vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI upapAtathI rahita rahI zake che. eTale ke tyAM upapAtane virahakALa vadhAremAM vadhAre cha mAsane hoI zake che. pratyeka IndrasthAna vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI upapAtathI zanya rahI zake che, ane siddhagati paNa vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI upapAtathI zanya rahI zake che, sthA0-61 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 sthAnAGgasUtre TIkA-'camaracaMvA ' ityAdi-- camaravazcA-camarasya dAkSiNAtyastha asuranikAyasvAminaH caJcA'bhidheyA rAjadhAnI camaracazcA'midhIyate / jambUdvIpasthamandaraparvatasya dakSiNe tiryagasaMkhye. yAn dvIpasamudrAna atikramya aruNavaradvIpasya bAhyAd vedikAntAt aruNodaM samudra dvicatvAriMzadyojanasahasrANyavagAhya camarasya asurarAjasya tigicchakUTanAmA utpAtaparvato'sti / sa hi uccatvena ekviNshtydhiksptdshshtyojnprmaannH| tasya dakSiNe aruNode samudre sAdhikAni SaTrakoTizatAni yojanAni tiryagatikamyAdho ratnapramAyAH pRthivyAH catvAriMzatsaMhasrayojanAnyavagAhya jambUdvIpapramANA camaracazcA'bhidheyA rAjadhAnI vyavasthitA / sA ceyaM camaracazcA rAjadhAnI utkarSeNa SaNmAsAn upapAtena-devotpattyA virahitA bhavati / camaracaJcAyAmutkarSataH mAsa taka upapAtase zUnI raha sakatI hai| camara yaha dAkSiNAtya asura nikAya (dakSiNa dizA) kA svAmI hai, isakI jo rAjadhAnI hai, vaha cazcA hai, ataH camarake yogase yaha rAjadhAnI camaracazcA kahalAtI hai, isa jambudvIpake mandaraparvatakI dakSiNa dizAmeM tirache asaMkhyAta dvIpa samudoMko pAra karake aruNavara dIpakI bAhya vedikAntase lekara aruNoda samudra meM bacAlIsa hajAra yojana Age jAkara asurarAja camarakA tigicchakUTa nAmakA utpAta parvata AtA hai|yh utpAta parvata satraha soikkIsa 1721 yojana UMcAhai / isa parvatakI dakSiNa dizAmeM aruNod samudrameM kucha adhika chasau karoDa yojana tirache jAkara nIce ratnaprabhA pRthivI ko cAlIsa hajAra yojana pAra karake jambUdvIpake barAbara camaracaJcA nAmakI rAjadhAnI hai, yaha camaracazcA amara dAkSiNAtya asura nikAyane svAmI che. tenI rAjadhAnInuM nAma caMcA che. camaranA yogathI te rAjadhAnI camacaMcAne nAme oLakhAya che. A jaMbUdvIpanA madara parvatanI dakSiNa dizAmAM tirachAM (tirakasa) asaM. khyAta dvIpasamudrone pAra karIne, aNavara dvIpanI bAhyavedikAntathI laIne arugAda samudramAM betAlIsa hajAra yojana AgaLa jatAM asurarAja camArane tigichaphUTa nAmane utpAta parvata Ave che. te utpAta parvata sattarasa ekavIsa1721 jana UMce che. A parvatanI dakSiNa dizAmAM aruNeda samudramAM chaso kareDa pejana karatAM paNa thoDuM vadhAre tirachuM pAra karIne, nIce ratnaprabhA pRthvIne cAlIsa hajAra yojana pAra karIne jaMbUdvIpanA jevaDI ja camacaMcA rAjadhAnI Ave che. A camaracaMcA rAjadhAnI vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI devAnA utpAtathI (utpattithI) rahita rahe che. eTale ke tyAM cha mAsa sudhI devAnI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA syA0 6 sU0 61 indrasthAnAdinirUpaNam 483 SaNmAsAn devAnAmutpattiviraho bhavatIti bhAvaH / tathA-ekaikam indrasthAnamyatra camarAdaya indrAstiSThanti, etAdRzaM bhavananagaravimAnarUpaM sthAnam utkarSaNa SaNmAsAn yAvat upapAtena indrApekSayA virahitaM tiSThatIti / tathA-adhaHsaptamI,saptamI tu pazcAnupUrvyA ratnaprabhA'tyabhidhIyate ityadha iti vizeSaNam , tatathAdha:saptamIzabdena tamastamA grAyA / sA tu utkarSeNa SaNmAsAn yAvat upapAtena virahitA bhavati / taduktam --(utkarSataH prathamAdisaptanarakeSu ) " cauvIsaI muhuttA 1, satta ahoratta 2 taha ya pannarasa 3 / mAso 4 ya do 5 ya cauro 6, chammAsA 7 virahakAlo 3 // 1 // " chAyA--caturviMzatirmuhUrtAH 1 sapta ahorAtrA 2 stathA ca pazcadaza 3 / ___mAsazca 4 dvau ca 5 catvAraH 6 SaNmAsA 7 virahakAlastu // 1 // iti / rAjadhAnI utkRSTa se chaha mAsa taka devoM kI utpattise virahavAlI hotI hai, arthAt isa rAjadhAnI meM cha mAsa taka devoMkI utpattikA viraha hotA hai, isake bAda phira koI na koI deva vahAM avazya utpanna ho jAtA hai, tathA-jahA~ camarAdika indra rahate haiM, aisA jo bhavana nagara evaM vimAna rUpa eka 2 sthAna hai, vaha bhI utkRSTase cha mAsa taka una indroMkI utpattise virahayukta hotA hai, tathA-adhAsaptamI pRthivI tamastamA prathivI bhI chaha mAsa taka nArakake upapAtase virahita hotI hai, yahAM jo sasamI pRthiyo ke sAtha adhaH pada diyA hai, usakA kAraNa aisA hai, ki pazcAnupUrvIse ratnaprabhA pRthivI bhI saptamI pRthivI ho sakatI hai, ataH vaha yahAM gRhIta na ho isake liye "aghaH" padakA prayoga kiyA gayA hai| kahA bhI hai-" ca uvIsaI muhuttA" ityaadi| utpattine viraha ( abhAva) rahe che, tyAra bAda kaIne kaI deva tyAM avazya utpanna thaI jAya che. tathA jyAM camarAdika Idro rahe che evA bhavana, nagara ane vimAna rUpa pratyeka sthAna paNa vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI IndronI utpattithI rahita saMbhavI zake che. tathA adhAsaptamI pRthvI (tamastamAM nAmanI sAtamI naraka pRthvI) paNa cha mAsa sudhI nArakanA upapAtathI rahita hoI zake che. ahIM sAtamI pRthvInI sAthe "adha:' pada yojavAnuM kAraNa e che ke pazcAnu pUvathI gaNavAmAM Ave te ratnaprabhA pRthvIne paNa sAtamI pRthvI kahI zakAya che A prakAranI gerasamajUti nivAravA mATe ahIM sAtamI pRthvInI AgaLa "aSA pada mUka. pAmA mA0yuM che. 4 55 cha / "cavIsaImuhuttA" dhyA: zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 sthAnAGgasUtre tathA-siddhigatiH khalu utkarSaNa SaNmAsAn upapAtena-gamanena virahitA tiSThati / upapAta iha gamanameva na tu janma / janmakAraNAnAM siddheSva'bhAvAt / uktaM ca-" egasamao jahannaM, ukko seNaM havaMti chmmaasaa| viraho siddhigaIe, unbaTTaNavajjiyA niyamA // 1 // " chAyA-ekasamayo jaghanyam utkarSeNa bhavanti ssnnmaasaaH| virahaH siddhigatau udvartanavarjitA niyamAt // 1 // iti / udvartanavarjitA=nissaraNarahitA sidvigatiriti / sU0 61 // prathama pRthivImeM virahakAla upapAtakI apekSA utkRSTase 24 muhU. kA hai, dvitIya pRthivI meM sAta ahorAtrakA haiM tRtIya pRthivImeM 15 dinakAhai, cauthI pRthibI meM 1 mAsakAhai, paMcamI pRthivImeM 2 mAsakA chaTThI pRthivImeM 4 mAsakA aura sAtavIM pRthivImeM 6 mAsakA utkRSTa se virahakAla hai, tathA-siddhigatimeM upapAta se virahakAla chaha mAsakA utkRSTa se haiM yahAM upapAta zabda kA artha gamana hai, janma nahIM kyoMki janmake kAraNoMkA siddhoM meM abhAva ho jAtA hai| kahA bhI hai " ega samao jahanna" ityAdi / siddhigatimeM jaghanyase gamanakA antara 1 samayakA hotA hai, aura utkRSTa se chaha mAsakA hotA hai, phira yahAMse jIvakA nikalanA nahIM hotA hai aisA niyama hai / / sU0 61 // - pahelI pRthvImAM vadhAremAM vadhAre 24 muhUrta sudhI u5pAtane viraha rahe che, bIjI pRthvImAM sAta dinarAtane, trIjI pRthvImAM 15 dinarAtane cethI pRvImAM eka mAsane, pAMcamI pRthvImAM be mAsane, chaThThI pRthvImAM cAra mAsane ane sAtamI pRthvImAM cha mAsane vadhAremAM vadhAre upapAtane virahakALa kahyo che. tathA siddhi gatimAM upapAtane utkRSTa virahakALa 6 mAsane kahyo che. ahIM upa pAta zabda gamananA arthamAM vaparAya che. janmanA arthamAM vaparAye nathI, kAraNa ke janmanAM kAraNene siddhomAM abhAva thaI 14 cha. 4thu 55 che , " ega samo jahanna" tyAha siddhigatimAM gamananuM antara ochAmAM ochuM eka samayanuM ane vadhAremAM vadhAre cha mAsanuM hoya che. tyAM gayA bAda jIvane tyAMthI bIjI kaI gatimAM javuM paDatuM nathI. che sU. 61 che zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 su062 samedamAyubandhanirUpaNam anantaramupapAtaviraha uktaH / upapAtathAyurvandhe sati bhavatIti sabhedamAyurvandha keTala sUtramAha mUlam - chavvihe AuyabaMdhe paNNatte, taM jahA - jAiNAmaNihattAue 1, gaiNAmaNihattAue 2, ThiiNAmaNihattAue 3, ogAhaNANAmaNihattAue 4, paesaNAmaNihattAue 5, aNubhAvaNAmaNihattAue 6 / neraiyANaM chavtrihe AuyabaMdhe paNNatte, taM jahA - jAiNAmaNihattAue 1 jAva aNubhAvaNAmanihattAue 6 / evaM jAva vemANiyANaM / neraiyA ziyamA chammAsAvasesA - uyA parabhaviyAuyaM pagareti / evAmeva asurakumArA vijAva thaNiyakumArA / asaMkhejjavAsAuyA sannipaMciMdiyatirikkhajoNiyA NiyamA chammAsAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pagareMti / asaMkhejjavAsADayA sannimanussA niyamA jAva pagarreti / vANamaMtarA joisavAsiyA vemANiyA jahA neraiyA // sU0 62 // chAyA - pavidha AyurvandhaH prajJaptaH, tadyathA-jAtinAmanidhattAyuH 1 gatinAmanidhattAyuH 2, sthitimAmanidhattAyuH 3, avagAhanAnAmanighatAyuH 4, pradezanAmanidhatAyuH 2, anubhAvanAmanidhattAyuH 6 | nairavikANAM vidha isa Uparake sUtrameM upapAtakA viraha kahA so upapAta Ayuke bandha hone para hotA hai, ataH aba sUtrakAra bheda sahita Ayurbandha kA kathana karate haiM - " chavvihe AuyabaMdhe paNNatte " ityAdi sUtra 62 // sUtrArtha - Ayubandhacha prakArakA kahA gayA hai| jaise - jAtinAmanidhattAyu 1 gatinAmanidhattA 2 sthitinAmanidhattAyu 3 avagAhanAnAmanidhattAyu pradeza nAmanidhattAyu 5 aura anubhAvanAmanidhattAyu 6 / uparanA sUtramAM upapAtanA virahakALanI vAta karI. upapAta Ayu anya paDavAthI thAya che, tethI have sUtrakAra AyukhazvanuM ane tenA sekrenuM Gzug sa d. "afag encaqt qona "deuile-- 66 sAtra -AyuSmandhanA nIce pramANe cha prakAra kahyA che--(1) jAtinAmanidhattAyu (2) gatinAmanidhattAyu, (3) sthitinAmanighattAyu, (4) avagAhanAnAbhanighattAyu, (5) pradezanAmanidhattAyu, bhane (1) anulAvanAmanighatAyu. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre AyurvandhaH prajJaptaH, tadyathA-jAtinAmanidhattAyuH 1 yAvat anubhAvanAma nidhattAyuH 6. evaM yAvad vaimAnikAnAm / nairayikA niyamAt SaNmAsAvazeSAyuSkAH parabhAvikAyuSkaM prakurvanti / evamevaasurakumArA api yAvatstanitakumArAH / asaMkhyeya varSAyuSkAH saMjJipazcendriyatiryagyonikAH niyamAt SaNmAsAvazeSAyuSkA parabhavikAyuSkaM prakurvanti / asaMkhyeyavarSAyuSkAH saMjJimanuSyAH niyamAt yAvat prakurvanti / vyantarA jyotirvAsikA vaimAnikA yathA nairayikAH // sU 62 // TIkA-'chabihe ' ityAdi AyurvandhaH-AyuSo bandho niSeka:-pratisamayaM bahuhInahInatarasya karmadalika syAnubhavanAtha racanAvizeSaH, sa pavidhaH prajJaptaH, tadyathA-jAtinAmanidhattAyuHjAtiH-ekendriyAdiH paJcaviyA, saiva nAma-nAmakarmaNa uttaraprakRtivizeSa athavA nAmaH-jIvapariNAmaH tena saha nidhattaM-niSiktam-karmadalikAnubhavanAtha bahalpAlpatarakrameNa vyavasthApitaM yadAyustat / uktaM ca "mottUNa sagamabAhaM, paDhamAe ThiIe bahutaraM davvaM / se se visesahoNaM, jAyukkosaMvi savvAsi // 1 // " ___ AyukA jo bandha-niSeka-prati samaya bahudIna hInatara-karmadalikake anubhavake liye racanAvizeSa hai, vaha Ayurvandha hai, yaha bandha jo cha prakArakA kahA hai, usakA bhAva aisA hai, ekendriya jAtike bhedase jAti pAMca prakArakI hai yaha jAtihI nAma hai, nAma karmakA uttara prakRtiyoMmeMkA eka bheda hai, athavA jIvake pariNAmakA nAma nAmahai, isa jAtirUpa nAmake sAtha jIvake pariNAma ke sAtha yA jAtikarmake sAtha jo Ayu niSikta hai karmadalikoM ke anubhava ke liye bahu alpa alpatarake kramase vyavasthApita hai, vaha jAtinAma nidhattAyu hai / kahA bhI hai Ayune je ba-nika pratisamaya bahu hIna hInatara karmalikanA anubhavanane mATe je racanAvizeSa che, tenuM nAma Ayubandha che. te bandhanA je cha prakAro pADavAmAM AvyA che temanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che. ekendriya AdinA bhedathI jAti pAMca prakAranI che. te jAti ja nAma che jenuM e nAmakarmanI uttara prakRtine eka bheda che. athavA jIvanA pariNAmane nAma kahe che. A jAtirUpa nAmanI sAthe, jIvanA pariNAmanI sAthe athavA jAtinAma karmanI sAthe je Ayu niSikta che-kamaMdalinA anubhavanane mATe bahu apa ane alapataranA ume vyavasthApita che, tenuM nAma jAtinAmanidhattAyu che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 sudhA TIkA sthA06 su0 62 samedamAyubandhanirUpaNam chAyA-muktvA svakAmavAdhAM prathamAyAM sthitau bahutaraM dravyam / zeSAsu vizeSahInaM yAvadutkarSamiti sarvAsAm // 1 // iti / iti prathama aayurvdhH| tathA-gatinAmanidhattAyuH-gati: narakAdikA caturvidhA, seva nAma-nAmakarmaNa uttaraprakRtivizeSo nAmo-jIvapariNAmo vA, tena saha nidhattaM yadAyustaditi dvitiiyH| sthitinAmanidhattAyu:-sthitiH-kenacid vivakSAviSayIbhUtena bhAvena jIvena AyuSkarmaNA vA yat sthAtavyaM sA sthitirityucyate, saiba nAma: pariNAmo dharmaH sthitipariNAmaH, tena saha nidhattaM yadAyuH-dalikarUpa tat / "mottUNa saMgamabAhaM " ityAdi / ___ apanI 2 abAdhAko chor3akara prathama sthitimeM bahutara dravya denA bAkI kI sthitiyoM meM vizeSa 2 hIna dravya denA cAhiye yaha krama samasta karmoM kI utkRSTa sthiti takakA jAnanA cAhiye isa prakArase yaha prathama Ayubandha hai gatinAmanidhattAyu-narakAdikake bhedase cAra prakArakI gati hotI hai, yaha gati bhI nAmakarmakI uttara prakRtiyoM kA eka bheda hai, athavA nAmase jIva pariNAma liyA gayA hai, so isa gatinAma karmake sAtha athavA gatirUpa jIva pariNAma ke sAtha jo Ayu nidhatta hai, vaha dvitIya Ayubandha hai, sthitinAmanidhattAyu-jIva jisa kisI vivakSA. bhUta bhAvase athavA Ayu kamase sthita rahatA hai vaha sthiti hai, so isa sthitirUpa pariNAmake sAtha jo dalikarUpa Ayu nidhatta hai, vaha hyu 54 che , " motUNa saMgamabAhaM " tyaapitApitAnI abAdhAne cheDIne prathama sthitimAM bahutara dravya devuM joIe, bAkInI sthitiomAM vizeSa vizeSa hIna dravya devuM joIe. A krama samasta karmonI utkRSTa sthiti paryata jANavuM joIe. prathama AyubandhanuM A prakAranuM svarUpa che. gatinAmanidhattAyu-nAraka AdinA bhedathI cAra prakAranI gati kahI che. A gati paNa nAmakarmanI uttara prakRtinA eka bheda rUpa che. athavA nAma dvArA jIvapariNAma levAmAM AvyuM che. A gatinAmakamanI sAthe athavA gatirUpa jIva pariNAmanI sAthe je Ayu nidhatta che tenuM nAma gatinAma nidhattAyu che, ane te AyubandhanA bIjA prakAra rUpa che. sthitinAmaniSattAyu-jIva je kaI vivakSAbhUta bhAva rUpe athavA Ayukarma rUpe sthita rahe che, tenuM nAma sthiti che. A sthiti rUpa pari. NAmanI sAthe je dalika rUpa Ayu nidhatta che, tene trIjA prakArane Ayuba zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DED sthAnAGgasUtre yadvA'trasUtre jAtinAmagatinAmAvagAhanAnAmagrahaNAt jAtigatyavagAhanAnAM prakRtimAtraguktam / sthiti pradezAnubhAvanAmagrahaNAttu jAtigatyavagAhanAnAmeva sthitipradezAnubhAgA uktaaH| sthityAdayastu jAtyAdinAma sambandhitvAnnAmakarmarUpA eveti nAma zabdaH sarvatra karmArtho bodhyaH / ityaM ca sthitirUpaM nAma, karmasthiti nAma, tena saha nighattaM tadAyustat sthitinAma nidhatAyuriti tRtIyaH / avagAhanA nAma-nidhattAyuH-apaMgAhate jovostiSThati yasyAM sA'pagAhanA audArikAdi zarIraM, tasyA nAma-mAmakarma-avagAhatA nAma-audArikAdi zarIra nAmakarmetyarthaH tena saha tUtIya Ayubandha hai, athavA isa sUtrameM jAtinAma gatinAma aura avagAhanA nAma inake grahaNase jAti, gati aura avagAhanA inakA prakRtibandha mAtra kahA gayA hai aura sthiti nAma pradeza nAma evaM anubhAva nAma, inake grahaNase jAti gati aura avagAhanA inakehI sthitibandha pradezabandha anubhAgabandha kahe gaye haiN| kyoMki sthiti Adi bandha jAti Adi nAmake sAtha sambandhavAle hote haiM, isaliye ve nAmarUpa arthAt karmarUpahI hote haiM, ataH nAma zabda sarvatra karma arthavAlA jAnanA cAhiye isa taraha sthitirUpa jo nAma hai,-karma hai, vaha sthiti nAma hai, isa sthitirUpa karma ke sAtha jo Ayu nidhatta hotI hai, vaha sthitinAmanidhattAyu hai, isa prakArakA yaha tRtIya bandha hai, jIva jisameM avagAhita hotA hai, vaha avagAhanA hai, aisI avagAhanA audArikAdi zarIrarUpa hotI hai, isakA jo nAma hai,-nAmakarma hai, vaha avagAhanA kahe che. athavA A sUtramAM jAtinAma, gatinAma ane avagAhanAnAmanA caDuNa dvArA jAti, gati ane avagAhanAne prakRtibadhe ja mAtra grahaNa karAya che, ane sthitinAma, pradezanAma, ane anubhAvanAmanA grahaNa dvArA jAti, gati ane avagAhanAnA ja sthiti banya, pradezabanya, ane anubhAgaanya kahevAmAM AvyA che, kAraNa ke sthiti Adi anya jAti Adi nAmanI sAthe saMbaMdhavALA hoya che, tethI teo nAma rUpa eTale ke kamarUpa ja heya che. tethI nAma padane sarvatra karma arthavALuM ja samajavuM joIe. A rIte sthiti rUpa je nAma (kama) che, te sthitinAma che. A sthitirUpa karmanI sAthe je Ayu nidhata hoya che tene sthitinAmanidhattAyukahe che. A prakArane A trIje Ayubandha che. avagAhanAnAmanidhattAyu-jIva jemAM avagAhita (rahelI hoya che. te avagAhanA che. evI avagAhanA dArika Adi zarIra rUpa hoya che, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadhA TIkA sthA0 6 sU. 62 samedamAyubandhanirUpaNam nidhattaM yadAyustat / iti caturthaH / pradezanAmanidhattAyuH-pradezAnAm AyuSkarmadravyANAM nAma-tathAvidhaH pariNAmaH pradezAnAma, yadvA-pradezarUpaM nAmakarmavizeSaH pradezanAma, tena saha nidhattaM yadAyustaditi paJcamaH / tathA-anubhAvanAmanidhattAyuH-anubhAvaH AyurdravyANAmeva vipAkaH, tadUpo nAma pariNAmaHanubhAvanAma, yadvA-anubhAvarUpaM nAma-nAmakarma -anubhAvanAma, tena saha nidhattaM yadAyustaditi SaSThaM AyurvandhaH / nanu kimartha jAtyAdi nAmakarmaNA''yurviziSyate ? nAma hai, yaha avagAhanA nAma audArika Adi zarIra nAmakarma rUpa hotA hai, isa audArika zarIra nAmakarmake sAtha nidhatta jo Ayu hai, vaha avagAhanA nAmanidhattAyu hai 4 pradezanAma nidhattAyu-AyuSka karma dravyarUpa pradezoMkA jo tathAvidha pariNAma hai, vaha pradeza nAma hai yadApradezarUpa jo nAmakarma vizeSa hai, vaha pradezanAma hai, isake sAtha jo Ayu nidhatta hai, vaha pradezanAma nidhatAyu hai 5 anubhAvanAma nidhattAyu 6-Ayu dravyoMkAhI jo vipAka hai, usakA nAma anubhAva hai, isa anubhAva rUpa jo nAma pariNAma hai, vaha anubhAvanAma hai, yahA-anu. bhAvarUpa nAma nAmakarma hai, vaha anubhAvanAma hai, isa anubhAva nAmake sAtha nidhatta jo Ayu hai vaha anubhAvanAma nidhattAyu hai, isa prakArase yaha chaTA Ayubandha hai| zaMkA-jAtyAdi nAma karmadvArA Ayuko vizeSita kyoM kiyA gayA hai ? Ayuke dvArAhI jAtyAdi nAmoM ko vizeSita karanA cAhiye thaa| tenuM je nAma (nAma karma ) che tenuM nAma avagAhanA nAma che. A avagAhanA nAma dArika Adi zarIra nAmakarma rUpa hoya che. A dArika zarIra nAmakarmanI sAthe nidhatta je Ayu che tene avagAhanA nAma nidhattAyu kahe che. pradezanAma nidhattAyu--AyuSka kama dravya rUpa pradezonu je tathAvidha pariNAma che tene pradezanAma kahe che. tenI sAthe je Ayu nidhatta che tene pradezanAma nidhattAyu kahe che. anubhAva nAma nidhattAyu-Ayu dravyano ja je vipAka che tenuM nAma anubhAva che. A anubhAva rUpa je nAma (karma) pariNAma che tene anubhAva nAma kahe che. athavA anubhAva rUpa je karma che tene anubhAva nAmakarma kahe che. te anubhAva nAmanI sAthe nidhatta je Ayu che tene anubhAva nAma nidhattAyu kahe che. A prakAranuM chaThThI AyubandhanuM svarUpa che. zaMkA-jAti Adi nAmakarma dvArA Ayune vizeSita zA mATe karavAmAM sthA0-62 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre AyuSaiva jAtyAdinAma viziSyatAm ? iticedAha-AyuSaH prAdhAnyakhyApanArthameva jAtyAdi nAmakarmaNA tad viziSyate / prAdhAnyaM ca tasya nArakAdi bhavopagrAhitvAt / na hi nArakAdyAyurudayAbhAve tajjAtinAmakarmaNAmudayasaMbhavaH / ata evoktaM vyAkhyAprajJaptyAm-( bhaga0 za0 6 u07) ___" neraieNaM bhaMte ! neraiesu uvavajjai ? aneraie neraiesu uvavajjai ? goyamA! neraie neraiesu uvavajjai / no aneraie neraiesu ubavajjai / " chAyA-nairayikaH khalu bhadanta ! nairayikeSupapadyate ? anairayiko nairayikeSu upapadyate ? gautama ! nairayiko nairayikeSUpapadyate, no anairayiko nairayikedhUpapadyate iti ' ayaM bhAvaH-jIvo narakAyuH saMvedanaprathamasamaya eva nAraka ityucyate / tatsahacAriNAM ca paJcendriya jAtyAdi nAmakarmaNAmapyudayo bhavatIti / iha Ayu u0-AyukI pradhAnatA dikhAne ke liye prakaTa karaneke liyehI jAtyAdi nAmakarma dvArA use vizeSita kiyA gayA hai, kyoMki nArakAdi bhavopagrAhI hone se isameM pradhAnatA hai, nArakAdi Ayuke udayake abhAvameM tajjAtikarmoM kA udaya nahIM hotA hai, yahI bAta vyAkhyAjJaptimeM isa prakArase kahI gaI hai (bhaga. za 6 udde 8) __ " neraieNaM bhaMte ! neraiesu uvavajjai ? aneraie neraiesu uva. vajjai ? godhamA! neraie neraieplu uvavajjai no aneraie neraiesu uvavajjai" isakA bhAva aisA hai-jIva narakAyu saMvedanake prathama samayameMhI nAraka aisA kahAne lagatA hai, kyoMki usake sahacArI jo pnycekaravAmAM AvyuM che? Ayu dvArA ja jAti Adi nAmakarmone vizeSita karavA joItA hatA. uttara-AyunI pradhAnatA prakaTa karavAne mATe ja jAtyAdi nAmakarma dvArA tene vizeSita karavAmAM Avela che, kAraNa ke nArakAdi bhopagrAhI hovAthI temAM pradhAnatA che. nArakAdi AyunA udayane abhAva hoya te tajajAti (te jAti) nAmakarmono udaya saMbhavI zakato nathI. A vAtanuM bhagavatI sUtranA chaThThA zatakanA AThamAM uddezAmAM A pramANe pratipAdana karavAmAM AvyuM che. " neraie NaM bhaMte ! neraiesu uvavajjai ? aneraie nerairasu uvavajjai ? goyamA ! neraie neraiesu ubavajjai no aneraie neraiesu uvavajai" A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-jIva narakAyu saMvedananA prathama samaye ja nAraka tarIke oLakhAvA lAge che, kAraNa ke tenA sahacArI je zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 062 sabhedamAyurvandhanirUpaNam 491 bandhasya vidhamupakramya yadAyuSaH SaDvidhatvamucyate, tat AyuSobandhAvyatire. kAd baddhasya caivAyuSa AyurvyapadezaviSayatvAditi / itthaM sAmAnyataH SaDavidhamAyurvandhamabhidhAya samprati tameva nArakAdijIvAzritatvena pAha- neraiyANaM' ityAdi / nerayikAdi vaimAnikAntAnAmekakasya AyurbandhaH pUrvoktaH pabidho bodhyH| tathA-nairathikAjIvAH niyamgat SaNmAsAvazeSAyuSkAH SaNmAsA A. zeSAH avaziSTA yasmiMstAdRzamAyuryepA te tathAbhUtAH santaH parabhavikAyuSka= parabhavasambandhikam AyuH prakurvanti-badhnanti / evameva asurakumArAdistanitaku. mArAntA bhavanavAsino devA api vodhyAH / asaMkhyeyavarSAyuSkAH saMjJipaJcendriyandriya jAtyAdi nAmakarma haiM, unakAmI udaya usa samaya jIvako ho jAtA hai, AyuSandhameM TvidhanAkA upakrama karake jo AyumeM SaTvidhatA kahI hai, vaha Ayuvandhase abhinna honeke kAraNa kahI gaI hai, kyoMki baddha AyumeMhI AyukA vyapadeza hotA hai, isa prakAra sAmAnyataH cha prakArake AyubandhakA kathana karake aba usI bandhakA kathana nArakAdi jIvoMkA Azrita karake sUtrakAra karate haiM " neraiyANaM chavihe AuyabaMdhe0 " ityAdi / nairathikase lekara vaimAnika takake eka 2 jIvakA Ayubandha pUkti rUpase 6 chaha prakArakA hotA hai, tathA-nairapika jIva parizramase jaba unakI Ayu 6 chahamAsako zeSa raha jAtIhai, taba parabhavakI AyukA ve bandha karate haiM / isa taraha se AyubandhakA yaha kathana asura kumArase lekara stanitakumAroM takameM jAnanA cAhiye tathA asaMkhyAta varSakI AyuvAle saMjJI pazcendriya tiryazca bhI niyama se jaba unakI Ayu paMcendriya jAtyAdi nAmakarma che temane paNa te samaye jIvamAM udaya thaI jAya che. AyubamAM pad vitA (cha prakAratA) no upakrama karIne AyumAM je vidhatA kahI che te AyubandhathI abhinna hovAne kAraNe kahI che. kAraNa ke baddha AyumAM ja Ayune vyapadeza thAya che. A prakAre che prakAranA AyubandhanuM sAmAnya rUpe kathana karIne have sUvakAra nArakAdi jene Azrita karIne e ja bandhanuM kathana kare che. " neraiyANa chabbihe AuyabaMdhe " tyA nArakathI laIne vimAnika paryantanA pratyeka jIvane Ayubandha pUrvokta cha prakArano hoya che. jyAre nAraka jIvanuM cha mAsanuM AyuSya bAkI rahe tyAre te niyamathI ja parabhavane bandha kare che. AyubandhanuM A prakAranuM kathana asurakumArathI laIne svanitakumAra sudhInA jIvone paNa lAgu paDe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAtasUtre tiryagyonikAH pUrvavadeva / asaMkhyeyavarSAyuSkAH saMjJina eva bhavantIti saMjJigrahaNamatra niyamArtha bodhyam , na tvasajJinAM vyavacchedArtham , asaMjJinAmasaMkhyeyavarSAyu. katvAmAvAditi / evameva - yugalApekSayA asaMkhyeyavarSAyuSkAH saMjJi manuSyA vyantarA jyotiSkA vaimAnikA api bodhyA iti / uktaM cAtra gAthAdvayam - " niraisuraasaMkhAU, tirimaNuA sesae u chammAse / igavigalA niruSakkama,-tirimaNuyA AuyatibhAge // 1 // avasesA sovakama-tibhAga navabhAga sattavIsaime / baMdhati parabhavAuM, niyagamave savvajIvA u // 2 // " chAyA-nirayisurA asaMkhyAyuSastithagmanuSyAH zeSa ke tu SaNmAse / ekavikalAH nirUpakramatiryagmanujAH AyuSa stribhAge // 1 // avazeSAH sopakramAtribhAge navabhAge saptaviMzatitame / badhnanti parabhavAyuH nijakamave sarvajIvAstu // 2 // iti / chaha mAhakI vAkI rahatI hai, taba parabhavakI AyukA bandha karate haiN| asaMkhyAta varSako AyuvAle saMjJohI jIva hote haiM isaliye "saMjJigrahaNa" yaha yahAM niyamArtha hai, aisA jAnanA cAhiye asaMjJiyoMkI nivRttike liye nahIM kyoMki asaMjJiyoMkI Ayu asaMkhyAta varSakI nahIM hotI hai, isI taraha yugaliyoMkI apekSAse asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSya vyantara jyotiSka aura vaimAnika bhI jAnanA cAhiye isa viSayameM do gAthAe~ isa prakAra kahI gaI haiM "niraisuraasaMkhAU" ityAdi / asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMce paNa jyAre temanuM cha mAsanuM AyuSya bAkI rahe che tyAre parabhavanA Ayune badha kare che. sazI vAnumAyuSya masabhyAta varSAnu DAya che. tethI " saMjJigrahaNa" A pada ahIM niyama darzAvavA mATe vaparAyuM che. A saMjJIonI nivRttine mATe A pada vaparAyuM nathI. kAraNa e asaMjJAonuM Ayuya asaMkhyAta varSanu uAtu nathI. e ja pramANe yugalIo, asaMkhyAta varSanA AyuvALA saMI manu antara, tiSka, ane vaimAnike viSe paNa samajavuM A viSayane anu. sAkSInanIya pramANe meM thaa| mAyAma mAvI cha : " niraisuraasaMkhAU" ityAdi. A gAthAone bhAvArtha nIce pramANe che- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 62 sabhedamAyurvandhanirUpaNam ___ ayaM bhAvaH-nairayikAH surA asaMkhyAyuSastiryagmanuSyAzca AyuSaH SaNmAse avaziSTe sati nijakabhave-asmin bhave parabhavikAyuH badhnanti / ekendriyAH vikalendriyAH nirupakramAstiryazco manuSyAzca AyuSastribhAge-tRtIye bhAge'vaziSTe sati nijakabhave paramavikAyurbadhnanti / avazeSAH-pUrvoktebhyo'vaziSTAH sopakramA jIvAstu AyuSastRtIye bhAge navame bhAge saptaviMzatitame bhAge vA nijakabhave paramavikAyurbadhnanti / itthaM sarve jIvA nijakabhave paramavikAyurbadhnantIti / kecittu anumevArthamevaM vadanti, tathAhi-iha tiryaGmanuSyAH svakIyAyuSastRtIyavibhAge'vaziSTe sati paramavikAyurbadhuM yogyA bhavanti / devA nArakAstu svAyuSaH paNmAse'vaziSTe sati tathA bhavanti / tatra tiryaGmanuSyAH svAyuSastRtIyatribhAge'. ___ inakA bhAva isa prakAra se hai-nairayika, sura aura asaMkhyAta varSakI AyuvAle tiryazca evaM manuSya apane vartamAna bhavameM hI jaba unakI Ayu 6 chaha mAhakI zeSa raha jAtI hai, paramavakI AyukA bandha karate haiM, tathA ekendriya vikalendriya nirupakramAyuvAle tiryazca aura manuSya ye saba avaziSTa Ayuke tRtIya bhAgameM parabhavakI AyukA bandha karate haiN| tathA inase jo avaziSTa jIva haiM-sopakramAyuvAle jIva haiM ve to Ayuke tRtIya bhAgameM nauveM bhAgaveM athavA sattAIsave bhAgameM parabhavakI AyukA bandha karate haiM / kitaneka isa arthako isa prakArase kahate haiM ki tiryazca evaM manuSya apanI Ayuke tribhAgameM parabhavakI AyukA baMdha karaneke yogya hote haiM, paraMntu deva aura nArakI apane Ayuke 6 chaha mAha bAkI rahane para parabhavakI Ayuko bAMdhaneke yogya hote haiM, tiryazca aura nArake, deva ane asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA tiryaMce ane manuSyanA vartamAna bhavanuM cha mAsanuM AyuSya bAkI rahe che tyAre teo parabhavanA Ayune bandha kare che. ekendri, vikalendri, nirupakrama AyuvALA tirtha cei ane manuSya, A badhA ja avaziSTa (bAkI rahelA) AyunA trIjA bhAgamAM parabhavanA Ayune bandha kare che. tathA te sivAyanA sopakamAyuvALA je jIvo che teo AyunA trIjA bhAgamAM, navamAM bhAgamAM, athavA satyAvIsamAM bhAgamAM parabhavanA Ayune bandha kare che. keTalAka A viSayane anulakSIne evuM kahe che ke tiya ane manuSya potAnA Ayu. zvanA trIjA bhAgamAM parabhavanA Ayune bandha kare che, paraMtu deve ane nArakanA AyuSyanA cha mAsa jyAre bAkI rahe che tyAre teo parabhavanA Ayune bandha karatA hoya che. je tiryaMca ane manuSya pitAnA AyunA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 sthAnAGgasUtre 3 vaziSThe yadi parabhavikAyurna badhnanti tadA punaste tRtIyatribhAgasya tRtIyatribhAge' vaziSTe sati parabhavikAyurvadhnanti / evaM tAvat saMkSiptaM tvAyuryAvat sarvajadhanyo'ntamuhUrtAtmaka AyurvandhakAla uttarakAlazca zeSastiSThati, iha tiryaGmanuSyAH paramavikArbadhnanti / ayaM cAsaMkSepakAla ucyate taduttaraM saMkSepAbhAvAt / tathA-devAnairayikAca svAyuSaH SaNmAse zeSe sati yadi paramavikAyurna baghnanti tadA te svakIyAyuSaH SaNmAsazeSaM tAvat saMkSipanti yAtratsarvajadhanyo'ntarmuhUrtAtmaka AyumanuSya yadi apanI Ayu ke tribhAgameM bhA para bhavakI AyukA baMdha nahIM kara pAte haiM to phira ve usa avaziSTa tribhAgake tRtIya bhAga meM parabhabakI AyukA baMdha karate haiM, isa tarahase unako Ayu taba taka saMkSipta hotI jAvegI jabataka unakI AyukAkAla antarmuhUrtta kAlameM niyamase unheM para bhavakI AyukA baMdha hotA hai| isa kAlako asaMkSepa kAla kahA gayA hai, kyoMki isake bAda Ayuke saMkSepa honekA abhAva hai, tathA - deva aura nairayika apanI Ayuke 6 mAsa zeSa rahane para bhI yadi parabhavakI AyukA baMdha nahIM kara pAte haiM, to ve apanI Ayuke SaNmAsarUpa zeSako itanA saMkSipta karate haiM, ki jaba taka usameM sarva jaghanya antamuhUrtAtmaka Ayubandha kAla bAkI bacA rahatA hai, isameM ve niyama se parabhavakI AyukA baMdha kara lete haiN| tAtparya kahane kA yaha hai, ki tiryazca aura manuSya apanI Ayuke tribhAgameMhI AyukA baMdha karate haiM, tathA deva evaM nArakI tathA asaMkhyAta varSa vAle yugAntika manuSya apanI tribhAgamAM pazu parabhavanA AyunA khandha karI le nahIM te! te avaziSTa tribhAganA tRtIya bhAgamAM parabhavanA AyunA anya karI le che. A prakAre temanA AyuSyanA kALa antamuhUrta pramANu bAkI rahI jAya tyAM sudhI temanuM AyuSya sakSipta thatuM jaze. A bAkI rahelA antarmuhUta pramANu kALamAM tA te parabhavanA Ayune bandha avazya kare che. A kALane asaMkSepa kALa kahyo che, kAraNa ke tyAra khAda Ayune sakSepa thavAnA abhAva rahe che. tathA nAraka ane deve jyAre temanuM cha mAsanuM AyuSya bAkI rahe tyAre paNa parabhavanA Ayune anya karI na le, te tee potAnA AyunA cha mAsa rUpa zeSakALane eTalA sakSipta karI le che ke Akhare temAM ochAmAM oche. antarmuhUta pramANu AyubandhakALa ja khAkI rahI jAya che. tyAre teo niyamathI ja parabhavanA Ayune anya karI le che. A kathananA bhAvAtha nIce pramANeche-- tiya iMca ane manuSya potAnA AyunA tribhAgamAM ja parabhavanA AyunA bandha kare che, tathA devA, nArake| ane asakhyAta vanA AyuvALA yuga zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA.6 sU. 63 audAdhikAdibhAvanirUpaNam bandhakAla uttarakAlazca zeSo bhavati / atra parabhavikAyudevA nairayikAzca badhnantItyayamasaMkSepakAla iti // sU0 62 // pUrvasUtre AyuSkarmabandha uktaH / Ayumtu audayikabhAvahetu bhavatItyaudayikabhAvaM, tatsAdhAccheSAn bhAvAMzca nirUpayitumAha mUlam--chavihe bhAve paNNatte, taM jahA--odaie 1, uvasamie 2, khaie 3, khaovasamie 4, pAriNAmie 5, saMnivAie 6 // sU0 63 // __chAyAH-pavidho bhAvaH prajJaptaH, tadyathA-audayikaH 1, aupazamikaH 2, kSAyikaH 3, kSayopazamikaH 4, pAriNAmikaH 5, sAnipAtikaH // sU0 63 // Ayuke 6 chaha mAsa zeSa rahane para parabhavakI AyukA baMdha karatehaiM paraMntu yadi itane para bhI parabhAvakI AyukA unheM baMdha na ho pAve to niyamase Ayuke antarmuhUrta kAla bAkI rahane para ve usameM parabhavakI AyukA bandha kara lete haiN| sU0 62 // __isa Uparake sUtrameM AyuSka karmakA baMdha kahA AyuSyakarma audayika bhAva hai, hetu jisakA aisA hotA hai, isaliye aba sUtrakAra audayika bhAvakI aura audayika bhAvake sAdharmya se zeSa bhAvoMkI nirUpaNA karate haiM "chavihe bhAve paNNatte" ityAdi sUtra 63 // bhAva chaha prakArake kahe gaye haiM, jaise-audayika bhAva 1 aupazamika bhAva 2 kSAyika bhAva 3 kSAyopazamika bhAva 4 pAriNAmikabhAva 5 aura sannipAtika bhAva 6 / like temanA AyuSyanA cha mAsa bAkI rahe tyAre parabhavanA Ayune badhe kare che. paraMtu jo teo te vakhate parabhavanA Ayune bapa na kare, te jyAre temanuM antarmuhUrta pramANa Ayu bAkI rahe tyAre te teo parabhavanA Ayune babdha avazya bAMdhe ja che. je sU. 62 che AgalA sUtramAM AyuSkakarmanA bandhanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. audayikabhAva AyuSkakarmamAM kAraNabhUta bane che, tethI have sUtrakAra audAyika bhAvanI ane audayika bhAvanA sAdharmsanI apekSAe bAkInA bhAvonI prarUpaNA are cha-" chavvihe bhAve paNNatta" chatyAhi bhAvapariNAmanA nIce pramANe 6 prakAra kahyA che- (1) dayika bhAva (2) bhopazabhisApa, (3) kSAyilA, (4) kSAyopabhi mApa, (5) pariNAmika bhAva ane (6) sAnnipAtika bhAva. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre TIkA-'chabihe ' ityAdi bhAvaH-bhavanaM bhAvaH paryAyaH-padavidhaH prajJaptaH, tadyathA-audayikaH, aupazamika ityAdi / tatra-audayikA-udaya udayaniSpanna veti dvividhaH / tatra-udayaHaSTAnAM jJAnAvaraNIyAdi karmaprakRtInAmudayaH-upazAntAvasthAM parityajya udIraNAvalikAmatikramya udayAvalikAyAmAtmIyarUpeNa vipaakityrthH| audayika niSpannastu karmodayajanito jIvasya manuSyatvAdiparyAyaH // 1 // tathA-aupazamikaH, ayam upazamopazamaniSpannabhedena dvividhaH / tatra-upazamaH-upazamazreNogatasya jIvasya aSTAviMzatividhamohanIyakarmodayAbhAvaH / upazamaniSpannastu upazA. takrodhAdhupazAntakaSAyacchadmasthavItarAgAntaH / ayaM tu mohanIyakarmaNa udayAbhAva inameM jo bhAva karmodayase niSpanna hotA hai, vaha audayika bhAva hai, yaha audayika bhAva udayarUpase aura udaya niSpanna rUpase do prakArakA hai, inameM jo ATha jJAnAvaraNIya Adi karma prakRtiyoMkA udaya hai-upazAntAvasthAko choDakara udIraNAvalikAko atikramaNa kara udayA. valikAmeM jo AtmIyarUpase viSAka hai, vaha udaya hai, vaha udaya rUpa audAyika bhAva hai, tathA koMdaya nandha jo manuSyatva Adi paryAya haiM ve udayaniSpanna audayika bhAva haiM aupazamika bhAvamI upazamarUpa aura upazama niSpanna rUpase do prakAra kA hotA hai, inameM upazama zreNI para ArUDha hue jIyake jo 28 prakRti rUpa mohanIya karmake udayakA abhAva hai, vaha upazamarUpa aupazamika bhAva hai, tathA upazAnta kaSAyarUpa 11gyAra vAM jo chamastha vItarAma bhAva hai, vaha upazama niSpanna aupazamika bhAva | je bhAva karmodayathI niSpanna thAya che, te bhAvane auyika bhAva kahe che. te auyika bhAvanA be prakAra che-(1) udaya rUpa prakAra, (2) udaya niSpanna rUpa prakAra. jJAnAvaraNIya Adi ATha kama prakRtiene je udaya che. upazAntAvasthA choDIne ukIraNAva nuM atikramaNa karIne udayAvalikAmAM je AtmIya rUpe vipAka che, tenuM nAma udaya che ane te udaya rUpa audayika bhAva hAya che. tathA karmodaya janya je manuSyatva Adi je paryAya che, tenuM nAma udaya niSpanna audathika bhAva che. pathamika bhAvanA paNa upazama rUpa ane upazama niSpanna rUpa be prakAra hoya che. upazama zreNI para ArUDha thayelA jIvamAM je 28 prakRti rUpa mehanIya karmanA udayane abhAva che, te upazama rUpa aupazarmika bhAva che. tathA upazAnta kaSAya rU5 11 me je chastha vItarAgabhAva che, te upazama zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 sughATIkA sthA06 sU0 63 audayikAdimAvanirUpaNam phalarUpa AtmapariNAmo bodhya iti // 2 // tathA - kSAyikaH, ayaM kSayaH kSayaniSpanaveti dvividhaH / tatra - kSaya:- jJAnAvaraNAdibhedAnAm aSTAnAM karma prakRtInAM nAzaH, karmAbhAva ityarthaH / kSayaniSpannastu - jJAnAvaraNAdyaSTakarma prakRtyabhAvajanitaH kevalajJAnadarzanacAritrAdirUpo vicitra AtmapariNAma iti // 3 // tathA kSayopazamikaH, ayaM - kSayopazamaH kSayopazamaniSpannazceti dvividhaH / tatra - kSayopazamaH - kevalajJAnapratibandhakAnAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNa mohanIyAntarAyANAM caturNAM ghAtikarmaNAM kSayopazamaH / udIrNasya kSayo'nudIrNasya ca vipAkamadhikRtya upazamaH kSayopazamo bodhyaH / nanu aupazamiko'pyevameva, tataH ko'nayo rbhedaH ? iti cedAha - aupaza hai, yaha mohanIya karmake udayAbhAva phalarUpa hotA hai, aura aisA yaha AtmAkA pariNAma hotA hai / kSAyika bhAva-kSayarUpa aura kSayaniSpanna rUpa se do prakArakA hotA hai, jJAnAvaraNAdi rUpa ATha prakArake karmoM kA jo kSaya hai, vaha kSayarUpa kSAyikabhAva hai, yaha kSaya karmoM ke abhAvarUpa hotA hai, tathA jJAnAvaraNAdi aSTa prakAra ke karmoM ke kSapase janita jo kevalajJAna kevaladarzana evaM cAritra haiM vaha kSaya niSpanna kSAyika bhAva hai| kSAyopazamika bhAva yaha kSAyopazamarUpa aura kSAyopazana niSpanna rUpase do prakArakA hotA hai, inameM kevalajJAnako rokanevAle jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya aura antarAya karmoM kA jo kSayopazama hai, vaha kSAyopazamarUpa kSAyopazamika bhAva hai, udIrNakA kSaya aura vipAkakI apekSA anudIrNakA upazama yahI kSAyopazama kahalAtA hai / niSpanna aupamika bhAva che. te meAhanIya karmanA udayAbhAva phalarUpa hoya che ane evuM te AtmAnu pariNAma hAya che. kSAyiAva--kSAyikabhAvanA kSayarUpa ane kSayaniSpanna rUpa e prakAra paDe che. jJAnAvaraNAdi rUpa ATha prakAranA karmonA je kSaya che te kSayarUpa kSAyika bhAva DAya che. A kSaya karmAMnA abhAva rUpa heAya che. tathA jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmInA kSayathI janita je kevalajJAna, kevaladazana ane cAritra che, tene kSayaniSpanna kSAyikabhAva kahe che. kSAyaiApazamika bhAva--te kSayepazama rUpa ane kSayApathama niSpanna rUpa e prakArane hAya che. kevaLajJAnane rokanArA jJAnAvaraNu, dezanAvaraNa, meAhanIya ane antarAya, A karmAMnA je kSayApazama thAya che tene kSayepazama rUpa kSAyaiApazimaka bhAva kahe che. uNunA kSaya ane vipAkanI apekSAe anudInA je upazama thAya che tenuM nAma ja kSaceApazama che, sthA0 - 63 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 sthAnAGgasUtre mike upazAntasya pradezAnubhavato'pyavedanaM bhavati, kSayopazamike tu vedanamitye vAnayoAMda iti / kSapopazamo hi kriyArUpa evaM bodhya iti / kSayopazamaniSpavastu Atyana AbhinibodhikajJAnAdi labdhirUpaH pariNAma iti // 4 // tathA zaMkA-aupazamikabhAva bhI aisAhI hotA hai, phira ina donoM meM kyA antara hai ? ___ uttara-aupazamika bhAvameM upazAnta hue pradezoMkA vedana nahIM hotA hai, aura kSAyopazamika bhAvameM uditakA vedana hotA hai, tAtparya yaha hai ki aupazamika bhAvameM karmoM kA sattArUpa upazama hotA hai, ataH usameM nIrasa kiye huye karmadalikoMkA-dabe hue karmadalikoMkA vedana nahIM hotA hai, parantu kSAyopazamikameM dezaghAti prakRtiyoM kA vedana hotA hai, sarva ghAtiyoMmeMse kitanika sarvaghAtiyoMko udayAbhAvI kSaya aura kitaneka sarvadhAtiyoMkA sadavasthArUpa upazama rahatA hai, ise dRSTAntase yoM samajhanA cAhiye kisI seThake ghara 9nava cora corI karaneke liye cale inameM se 4 cAra to Adhe rAste taka Akara lauTa gaye aura 5 pAMca seTha ke makAna taka Akara baiTha gaye inameM se 1eka cora uThA aura seTha ke makAna ke bhItara ghusa gayA aura corI karane lagA aba yahAM yoM samajha lenA cAhiye jo cora corI kara rahA hai, vaha dezaghAtiyA prakRtikA zaMkA-pazamika bhAva paNa evo ja hoya che, te pachI te bane vacce taphAvata che ? uttara-pazamika bhAvamAM upazAna thayelA pradezanuM vadana thatuM nathI ane kSApazamika bhAvamAM uditanuM vedanA thAya che. A kathananuM tAtparya e che ke aupazamika bhAvamAM kamene sattArUpa upazama thAya che, tethI temAM nIrasa karAyelA karmalikanuM-dabAyelA karmalikanuM vedana thatuM nathI. paraMtu kSApazamikamAM dezaghAti prakRtienuM vedanA thAya che ane sarvaghAti prakRti emAMnI keTalIka sarvaghAti prakRtione udayabhAvI kSaya ane keTalIka sarva ghAti prakRtiono sadavasthArUpa upazama rahe che. A vAtane eka daSTAnta dvArA samajAvavAmAM Ave che - nava cera keI zeThane tyAM corI karavA upaDyA. temAMthI cAra cAra te mArgamAMthI pAchA pharI gayA. bAkInA pAMca cera zeThanA makAna pAse AvIne besI gayA. temAMthI eka cAra uTha. teNe makAnamAM dAkhala thaIne corI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU. 63 audayikAdimAvanirUpaNam udaya hai, 8 AThameM se jo cora sAtha Akara bhI rAstemeMse lauTa gayehaiM, ve sarvaghAti prakRtiyoMmeMse kitaneka prakRtiyoMke udayAbhAvI kSayarUpa hai, kyoMki udayAbhAvI kSaya jo hotA hai, vaha udayameM Akara phala denerUpa nahIM hotA hai, tathA cAra aura jo cora haiM ki jo makAnake bAharahI baiThe hue haiM, ve savasthA upazama rUpa haiN| isa samasta kathanase hama yahI tAtparya nikAlate haiM ki jina bhAvoMke hone meM karmakA upazama nimitta hotA hai, vaha aupazamika bhAva hai, karmakI avasthA vizeSakA nAma upazama hai-jaise katakAdi ( nirmalI phala) dravyake nimittase jalameMse mala eka ora haTakara baiTha jAtA hai, vaisehI pariNAma vizeSake kAraNa vivakSita kAlake karmaniSakoMkA antara hokara usa karmakA upazama ho jAtA hai, kSAyopazamika bhAva karmake kSAyopazamase hotA hai, jaisejalameM kucha malinatAke daba jAne para aura kucha malinatAke bane rahane para usa jalameM malakI kSINAkSINavRtti dekhI jAtI hai, jisase jala pUrA nirmala na hokara samala (melavAlA) banA rahatA hai, vaisehI AtmAse lage hue karmake kSAyopazamake hone para jo bhAva prakaTa hotA hai, use kSAyopa. karavA mAMDI. A daSTAntane ahIM A pramANe ghaTAvI zakAya. je cora cerI karI rahyo che te dezaghAtakA prakRtinA udayarUpa che, je cAra cAra rastAmaMthI ja pAchA pharI gayA che teo sarvaghAti prakRtiomAMthI keTalIka prakRtinA udayAbhAvI kSayarUpa che, kAraNa ke udayAbhAvI je kSaya che te udayamAM AvavA chatAM paNa phala ApavA rUpa hote nathI. makAnanI bahAra besI rahelA cAra sadavasthA upazama rUpa che A samasta kathanane bhAvArtha e che ke je bhAvanI utpattimAM karmane upazama nimitta rUpa heya te bhAvane aupazamika bhAva kahe che. karmanI avasthA vizeSanuM nAma upazama che. jema kataka (nirmalI phaLa), phaTakaDI Adi dravyane prabhAvathI pANImAM rahele maLa alaga paDI jaIne nIce besI jAya che, e ja pramANe pariNAma vizeSane kAraNe vivakSita kALanA karmaniSekenuM attara paDI jaIne te kamane upazama thaI jAya che. zApathamika bhAva karmanA kSayopazamathI thAya che. jema pANImAM rahelI keTalIka malinatA nIce besI javAthI ane keTalIka malinatA te pANI mAM kAyama rahevAthI te jalamAM melanI kSINakSINatA jovAmAM Ave che ane tene kAraNe te pANI pUrepUruM nirmaLa dekhAvAne badale maLavAnuM (meluM) ja dekhAya che, e ja pramANe AtmAne lAgelAM karmono kSayapazama zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 sthAnAGgasUtre pariNAmikaH-pariNamanam sarvathA'parityaktapUrvAvasthasya yad rUpAntareNa bhavanaM sa pariNAmaH / taduktam" pariNAmo hyarthAntaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam ( sthitiH) na ca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidAmiSTaH // 1" iti / sa eva pAriNAmikaH / ayaM ca sAdhanAdibhedena dvividhaH / tatra sAdiH pariNAmo jIrNaghRtAdInAm , tadbhAvasya sAditvAt / anAdipariNAmastu dharmAstikA zamika bhAva kahate haiM / isa tarahase ina donoM meM bheda hai, kSAyopazama kriyArUpa hI hotA hai, aura kSAyopazama niSpanna rUpa jo bhAva hai, vaha AtmAkA Abhiniyodhika jJAnAdi labdhirUpa pariNAma hotA hai| pAriNAmika bhAva-jisameM pUrvAvasthAkA sarvathA parityAgana hokara rUpAntarase jo pariNamana hotA hai, vaha pariNAma hai kahA bhI hai " pariNAmodyarthAntara " ityaadi| sarvathA ekasI sthitimeM rahanA yaha pariNAma nahIM hai, aura na sarvathA vinAza honA yaha pariNAma hai, kintu eka avasthAse dUsarI avasthAmeM Ate rahanA yahI pariNAma hai, yaha pariNAmahI pAriNAmika hai, yaha pAriNAmika sAdi aura anAdike bhedase do prakArakA hotA hai, jIrNa ghRta AdikA jo pariNAma hai, vaha sAdi pariNAma hai, kyoMki jIrNa ghRtAdi hone rUpa jo bhAva hai, avasthA hai, vaha sAdi hai, tthaathavAthI je bhAva prakaTa thAya che tene zApathamika bhAva kahe che. A prakArano te banane vacce bheda che. kSayopazama kiyA rUpa ja hoya che. ane te kSopazama nipanna bhAva che te AtmAnA AbhinibaMdhika jJAnAdi labdhi rUpa pariNAma hoya che. pariNArmika bhAva--jemAM pUrvAvasthAne sarvathA parityAga thayA vinA rUpAntara rUpa je pariNamana thAya che tenuM nAma paNa pariNAma che. kahyuM paNa cha : pariNAmo hyarthAntara " tyAha sarvathA eka sarakhI sthitimAM rahevuM tenuM nAma paNa pariNAma nathI, ane sarvathA vinAza thavo te paNa pariNAma nathI paraMtu eka avasthAmAMthI bIjI avasthAmAM AvI javuM tenuM nAma ja pariNAma che. te pariNAma ja pArimika che. te pariNAmikanA sAdi ane anAdi nAmanA be bheda paDe che. jIrNavrata AdinuM je pariNAma che te sAdi pariNAma che, kAraNa ke jINuM ghatAdi thavA rUpa je bhAva-avasthA che te sAdi hoya che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 su063 audayikAdibhAvanirUpaNam 501 yAdInAm, tadbhAvasyAnAditvAditi // 5 // tathA-sAnnipAtikaH - sanbhipatanam = audayikAdi paJcAnAM bhAvAnAM milanaM sannipAtaH tena nirvRttaH sAnnipAtikaH / ayaM ca audayikAdInAM paJcAnAM bhAvAnAM saMbhavAsaMbhavApekSA parityAgena dvika-trikacatuSka - paJcakasaMyogena paviMzatibhaGgarUpaH / tatra daza dviksaMyoge, daza trikasaMyoge, paJca catuSkasaMyoge, eka paJcakasaMyoge, evaM SaDaviMzatibhaGgAH / eSu pavianAdi pariNAma rUpa avasthA dharmAstikAyAdikoMmeM hai kyoMki dharmAstikAyAdirUpa jo avasthA hai vaha unameM anAdi kAla se hai 5 / sAnnipAtika - audAyika Adi pAMca bhAvoMkA jo milana hai, vaha sannipAta hai, isa sannipAtase jo nirvRta hotA hai, vaha sannipAtika hai, ye pAMca bhAva samasta saMsArI jIvoMmeM eka sAtha pAyA jAve aisA bhI niyama nahIM hai, aura ajIva meM bhI ye pAMco bhAvavAle paryAya sambhava nahIM hai / samasta mukta jIvoMmeM kSAyika aura pAriNAmika ye do bhAva hote haiM / saMsArI jIvoMmeM koI tIna bhAvavAlA koI cAra bhAvavAlA aura pAMca bhAvavAlA hotA hai, para do bhAvavAlA jIva nahIM hotA hai, isa taraha audayika Adi pAMca bhAvoMke saMbhava honekI apekSA ora kiso jIvameM saMbhava nahIM honekI apekSAse bika, trika, catuSka evaM paJcakake saMyoga se yaha sAnnipAtika bhAva 26 bhaMgarUpa hotA hai, inameM fre saMyoga meM 10 trika saMyoga meM 10 catuSka saMyogameM pAMca aura dharmAstikAyAdikamAM anAdi piraNAma rUpa bhAva avasthA hoya che, kAraNa ke dharmAstikAyAi 35 je avasthA che tene temanAmAM anAdikALathI sadbhAva hAya che. sAnnipAtika bhAva-- --mauyika Adi pAMca bhAvAnuM je milana che tenuM nAma sanniSAta che. A sannipAtathI je nivRtta thAya che te sAnnipAtika che. A pAMce bhAvenA saMsArI jIvemAM eka sAthe sadUbhAva hAya che, evA keAI niyama nathI, ane ajIveAmAM paNa A pAMce bhAvavALI paryAya sa'bhavita DAtI nathI. samasta mukta jIveAmAM kSAyika ane pAriNAmika, e e lAva hAya che. saMsArI jIveAmAM kAi jIva traNa bhAvavALe, keAI cAra bhAvavALe ane kaI pAMca bhAvavALA hoya che, parantu e bhAvavALA kAi jIva hAtA nathI. A rIte auyika Adi pAMca bhAvene sA~bhava hAvAnI ape kSAe ane koI jIvamAM saMbhava nahIM hovAnI apekSAe dvika, trika, catuSka ane pa'ca'nA sayoganI apekSAe A sAnnipAtika bhAva 26 bhaga rUpa ( viTapa 35 ) hoya che. temAM dvi saMyogathI 10, triH sayogathI 10, catuSka sacAgathI pAMca ane pAMcanA sacAgathI eka bha ga ( vikalpa ) ane zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 sthAnAGgasUtre zatividheSu sAnipAtikabhedeSu pazcadaza aviruddhA bhavanti / te cettham - " udaiya khoyasamie, pariNAmiskeka gaicaukke vi| khaya jogeNa vi cauro, tayabhAve upasameNaM pi // 1 // uvasamaseDhI ekko kevaligo vi ya taheva siddhassa / aviruddha saMnivAiya, bheyA emeva paMcadasa // 2 // chAyA- audayikaH kSayopazamikaH pAriNAmikaH ekaiko gaticatuSke'pi / kSayayogenApi catvArastabhAve upazamenApi // 1 // upazamazreNyAmekaH kevalino'pi ca tathaiva siddhasya / aviruddha sAnnipAtika bhedA evameva // 2 // iti // ___ ayaM bhAvaH-audayikakSayopazamikapAriNAmiketi trikasaMyoganiSpannaH sAnnipAtiko bhAvo gativatuSke'pi nArakatiryaGnarAmaralakSaNo gaticatuSTaye'pi ekaiko bhavati / tatra nArakagatimAzritya-audapiko nArakatvaM, kSayopazamika indriyANi, pAriNAmiko jIvatvamiti eko bhedH| evaM tiyaGnarAmarAnAzritya trayo bhedAH / iti catvAro bhedAH / 4 / tathA-audayika-kSayopazamika-kSAyikapAMcake saMyogameM 1 bhaMga hotA hai, ina 26 prakArake sAMnipAtika bhedoMmeM pandraha bheda aviruddha hote haiM ve isa prakArase haiM "udaiya khaovasamie '' ityAdi / ina donoM gAthAoMkA bhAva aisA hai-audayika kSAyogazamika aura pAriNAmika ina tInake saMyogase niSpana sAMnipAtika bhAva nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva ina cAra gatiyoMmeM ekara hote haiM , jaise narakagatiko AjIyatva (jahAMtaka rahe) yaha pAriNAmika bhAva haiM, yaha eka bheda hai, isI tarahase tiryaJca gatimeM manuSyagatimeM aura devagatiko Azrita karake tIna bheda kaha lenA cAhiye isa prakArase cAroM gatiyoMmeM eka 2 gatiko apekSA ye trika saMyogameM 4 cAra bheda hote haiN| tathA audAyika che. A ra6 prakAranA sAnnipAtika bhedomAM 15 bheda avirUddha hoya che. te nIce pramANe cha, " udaiya khaovasamie" tyAta-- A bane gAthAone bhAvArtha nIce pramANe che-audayika, lApazamika ane pAriNajika, A traNa bhAvanA saMyogathI niSpanna sAnnipAtika bhAva nAraka, tiryaMca, manuSya ane deva A cAra gatiomAM eka eka hAya che. jemake naraka gatimAM AjIvatva pAriNamika bhAva che. A eka bheda thayo. e ja pramANe tiryaMca gatimAM, manuSya gatimAM ane deva gatimAM paNa eka eka gatinI apekSAe trika saMgamAM cAra bheda thAya che. tathA audayika, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA. 6 sa. 63 audayikAdimAvanirUpaNam 503 pAriNAmiketi catuSkasaMyoganiSpannAzcaturgatimAzritya catvAraH saannipaatikbhedaaH| tathAhi-audayiko nArakaMtvaM, kSAyopazamikaindriyANi, kSAyikaH samyaktvaM, pAriNAmiko jIvatvamiti / evaM tiryaka narAmareSvapi vaktavyam / kSAyikasamyagdRSTayo nArakAdiSvapi bhavantIti codhyam / evaM pUrvoktabhedacatuSTayamelanena jAtA aSTa bhedAH / 8 / punarapi catuSkasaMyogibhedAnAha-' tayabhAve' ityAdi-tadabhAve kSAyikAmAce 'ca' zabdAccheSatrayabhAvena ca opazamikrena yoge arthAt-audapikakSAyopazamikaupazamika-pAriNAmiketi catuSkasaMyoge sati caturgatimAzritya catvAro bhedA bodhyAH / tathAhi-audayiko nArakatvaM, kSAyopazamika kSAyika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoMke saMyogase niSpanna cAra sAMnipAtika bheda cAra gatiyoMko Azrita karake hote haiM jaise-nAraka paryAya unameM audayika mAva haiM, indriyAM kSAyopa zamika bhAva haiM, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva hai, aura jIvatva pAriNAmika bhAva hai, isI tarahakA kathana tiryazca gatimeM manuSya gatimeM aura devagatimeM bhI kaha lenA cAhiye nArakAdikoMmeM bhI kSAyika samya. gdRSTi hote haiM / isa taraha pUrvokta 4 cAra bheda milAne se 8 ATha bheda hote haiM, punaH isa tarahase bhI catuSka saMyogI bheda banate haiM-jaise kSAyikake abhAvameM samajhalenA aura zeSatrayake sadbhAvameM aupazamikake sAtha yoga karane para arthAt-audayika, kSAyopazamika, aupazamika aura pAriNA. mika-isa prakAra se saMyoga hone para cAra gatiko Azrita karake cAra bheda hote haiM-nAraka paryAya audayika bhAva hai, indriyAM kSAyopazamika kSApazamika, kSAyika ane pariNAmika A cAra bhAvenA saMyogathI niSpanna cAra sAMnipAtika bheda cAra gatione Azrita karIne thAya che. jemake nAraka paryAya, teomAM audayika bhAva che, Indriya kSApazamika bhAva che, kSAyika samyakatva kSAvikabhAva che ane jIvatva pariNAmika bhAva che. e ja prakAranuM kathana tiryaMca gatimAM, manuSya gatimAM ane deva gatimAM paNa samajI levuM joIe. nArakAdikamAM paNa kSAyika samyagdaSTi hoya che. A pramANenA 4 cAra bheda sAthe pUrvokta cAra de meLavavAthI 8 ATha bhede thAya che. vaLI A prakAre paNa catuSka sagI bheda bane che-jemake kSAyikanA abhAvamAM ane bAkInA traNanA sadUbhAvamAM aupazamikanI sAthe pega karavAthI eTale ke audayika, kSApazamika, aupathamika, ane pariNAmika A prakAre saMyoga thavAthI cAra gatine Azrita karIne cAra bheda thAya che. nAraka paryAya audayika bhAva che, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 504 kSAyopazamika indriyANi, aupazamikaH samyaktvaM, pAriNAmiko jIvatvamiti prathamo bhedaH / evameva tiryaGnarAmarAn Azritya bhedatrayaM bodhyam / itthaM dvAdazasAnipAtikabhedAH bhavanti / tathA-upazamazreNyAmeka eva paJcakasaMyogI sAnnipA. tikabhedo bhavati, tasyA manuSyeSveva sattvAt / sa ca kSAyikasamyagdRSTarmanuSyasya upazamazreNipratipannasya bhavati, tathAhi-audayiko manuSyatvaM, kSAyopazamika indriyANi, aupazamikazcAritraM, kSAyikaM samyaktvaM, pAriNAmiko jIvatvamiti jAtA. strayodazabhedAH / 13 / tathA-kevalina eka evaM trikasaMyogI bhedaH, tathAhiauMdayiko mAnuSatvaM, kSAyikaH samyaktvaM, pAriNAmiko jIvatvamiti caturdaza / 14 / bhAva hai, samyaktva aupazamika bhAva hai, aura jIvatva pAriNAmika bhAva hai, isa prakAra se yaha prathama bheda hai / isI prakArakA kathana tiryazcagatimeM manuSyagatimeM aura devagatimeM bhI kara lenA caahiye| isa tarahase sAnni. pAtika bhAvake ye 12 bAraha bheda ho tehaiM / tathA-upazama zreNI meM ekahI paMcaka saMyogI sAnnipAtika bheda hotA hai, upazamazreNI manuSyoM meM hI hotI hai, yaha paMcaka saMyogI sAnnipAtika bhAvakSAyika samyagdRSTi manuSyako jo ki upazama zreNI para caDhA huA hotA hai jaise-usake manuSyatva audayika bhAva hai, indriyAM kSAyopazamika bhAva hai, cAritra aupazamika bhAva hai, samyaktva kSAyika hai, aura jIvatva pAriNAmika hai, isa tarahase 13 teraha bheda ho jAte haiM / tathA-kevalike ekahI trika saMyogI bheda hotA hai, jaise mAnuSatva audayika samyaktva kSAyika hai, aura jIvatva Indriya kSApazamika bhAva che, samyakatva aupazamika bhAva che ane chevatva pariNAmika bhAva che. A prakArane A prathama bheda che. e ja prakAranuM kathana tiryaMca gatimAM, manuSya gatimAM ane deva gatimAM paNa karavuM joIe. A rIte sAMnipAtika bhAvanA A 12 bAra bheda thaI jAya che. tathA-upazama zreNImAM eka ja paMcaka sagI sAnnipAtika bheda thAya che. manuSyamAM ja upazama zreNIne sadbhAva hoya che. A paMcaka saMgI sAnnipatika bhAva upazama zreNI para ArUDha thayelA kSAyika samyagdaSTi manu dhyamAM ja saMbhavI zake che. jemake manuSyatva tene dayika bhAva che, Indri kSApazamika bhAva che, cAritra aupazamika bhAva che, samyakatva kSAyika bhAva che ane jIvatva pariNAmika bhAva che. A prakAre ahIM sudhImAM 13 bheda batAvavAmAM AvyA. tathA kevalImAM eka ja trikasaMyogI bheda saMbhavI zake che. jemake kevalImAM mAnuSatva audayika bhAva che, samyakatva kSAvikabhAva che, ane zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 su. 63 audayikAdibhAvanirUpaNam 505 tathA - siddhasyApyeka eva dvika saMyogI bhedaH tathAhi kSAyikaH samyaktvaM pAriNAfast jIvatvamiti paJcadaza / ityamete paJcadaza bhaGgA bhavanti / ete ca paJcadaza bhaGgA aviruddha sAnnipAtikabhedA bhavantIti / api ca- tripaJcAzat paJcAnAmapi bhAvAnAM bhedA bhavanti / tathA hi " uvasamie 2 khaie viya 9 khaya uvasama 18 udaya 21 pariName ya 3| do nava aTTArasagaM igavIsA tinni bheeNaM // 1 // , 3 4 sambha carite paDhame, daMsaNe nANe ya dANalAbhe ya / bhoga bhAga vauriya, sammacaritteya taha bIe || 2 | 3 5 canAnAgatiyaM daMsaNatiya paMca dANaladvI o / 1 sammattaM cAritaM ca saMjamAsaMjame taie // 3 // caugai caukasAyA liMgatiyaM lesa chaka annANaM / micchatamasiddhataM asaM me vaha cautthe // 4 // paMcamammiya bhAve jIva 1 abhavvatta 2 bhavvatAmeva / paMcahavi bhAvANaM bhaiyA emeva tevannA // 5 // chAyA - aupazamikaH 2 kSAyikospica 9 kSAyopazamika 18 audayikaH 21 pAriNAmikaca | 3 dvau nava aSTAdaza eka viMzatiH trayazca bhedena // 1 // samyaktva cAritre prathame darzanaM jJAnaM ca dAnaM lAbhazca / upabhoga bhogo vIrya samyaktvaM cAritraM ca tathA dvitIye // 2 // pAriNAmika hai, 13 meM isa eka bhedako milAne se 14 bheda ho jAte haiM / tathA - siddhake bhI ekahI dvika saMyogI bheda hotA hai - jaise - samyaktvarUpa kSAyikamAva aura jIvatvarUpa pariNAmika bhAva yahAM taka ye 15 bheda hote haiM / ye 15 bhaGga avirudva sAMnipAtika bheda hote haiN| api ca jIvatva pAriNAmika bhAva che. AgalA 13 bhedemAM A eka bheda umeravAthI 14 bheda thAya che. tathA siddhamAM paNa eka ja TvikasaceAgI bheda banI zake che. jemake samyakatva rUpa kSAyika bhAva, ane jIvata rUpa pAriNAmika bhAva. AgalA 14 bhedamAM A eka bheda umeravAthI kula 15 beka thai jAya che. A 15 bhAMgA rUpa bheddAne avirUddha sannipAtika bhedo kahe che. tathA pAMce bhAvAnA 53 trepana bhedo hAya che. jemake-samyakatva rUpa kSAyika bhAva, ane jIvatva rUpapAriAmika bhAva. ahIM sudhImAM 15 bhAMgAe prakaTa karavAmAM AvyA che. A 15 bhAMgAe virUddha sAnnipAtika bheTa rUpa hAya che. jo ke pAMce bhAveAnA kula 53 bheda thAya che. jemake ; sthA0 - 64 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E sthAnAGgasUtre catvAri jJAnAni ajJAnatrikaM darzanatrikaM paJcadAnalabdhayaH / samyaktvaM caritraM saMyamAsaMyamastathA // 3 // catamro gatayaH catvAraH kaSAyAH liGgatrikaM lezyASaTkam ajJAnam / mithyAtvamasiddhatvamasaMyamastathA caturtha // 4 // paJcamake ca bhAve jIvatvam abhavyatvaM bhavyatA caiva / paJcAnAmapi bhAvAnAm bhedA evameva tripazcAzam // 5 // iti / ayaM bhAvaH-aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamika audayikaH pAriNAmikazceti paJca bhAvA bhavanti ! teSu auyazamikasya samyaktvaM cAritraM ceti dvau bhedau 1 / sAyikasya-darzanaM jJAnaM dAnaM lAbha upamogo bhogo vIrya sabhyatvaM cAritraM ceti nava medAH 2 / kSAyopazamikasya-vatvAri jJAnAni, trINi ajJAnAni, trINi darzapAMco bhAvoMke bheda 53 hote haiM jaise-" upasamie 2 khaieviyae" ityAdi / aupazamika bhAvake do bheda haiM-eka aupazAmaka samyaktva aura dUsarA aupazamika cAritra 2 inameM darzana mohanIya karmake upazamase aupazamika sampatya hotA hai, aura cAritra mohanIya karmake upazamase aupazamika cAritra hotA hai / / __kSAyika bhAvake nau bheda haiM, kSAyikajJAna kevalajJAna 1 kSAyika darzana kevaladarzana2 kSAyikalAbha 3kSAyikadAna4 kSAyika bhoga5 kSAyika upabhoga 6 kSAyika vIrya 7 kSAyika samyaktva 8 aura kSAyika cAritra 9 kSAyopazamika bhAva 18 prakArakA hotA hai-cAra jJAna, matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyapajJAna-tIna ajJAna-matyajJAna, zrutA. " upasamie 2 khaie viyae " tyAhi bhopazabhisAvana me se cha-(1) mopazabhitra sabhya1 (2) aupazamika cAritra. darzana mohinIya karmanA upazamathI aupazamika samyakatva prApta thAya che ane cAritra mahanIya karmanA upazamathI pathamika cAritra utpanna thAya che. kSAyikabhAvanA nIce pramANe nava bheda che-(1) kSAyika jJAna-kevaLa jJAna, (2) kSAyi4 41degna-34 zana, (3) kSAyi: sAma, (4) kSAyi hAna, (5) kSAyika (6) kSAyi: Sun, (7) kSAyi vAya, (8) kSAyi sabhya41 mana (6) kSAyi: yAtri. kSApazamika bhAvanA nIce pramANe 18 prakAra kahyA che-matijJAna, kRtajJAna, avadhijJAna ane mana:paryavasAna, A cAra jJAna rUpa cAra prakAra, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU0 63 audayikAdibhAvanirUpaNam nAni, paJca ca dAnalabdhayaH, tathA-samyaktvaM cAri saMyamAsaMghamazceti aSTAdaza bhedAH 3) audayikasya-catasro gatayaH, catvAraH kaSAyAH, trINi liGgAni, SaT jJAna, vibhaGgajJAna tIna darzana cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana pAMca dAnakI labdhiyAM dAnalabdhi, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya-samyaktva cAritra aura saMyamAsaMyama inameM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa aura manaHparyaya jJAnAvaraNa ke kSayopazama se matyAdika cAra jJAna utpanna hote haiM / mati ajJAnAvaraNa, zruta ajJAnAvaraNa aura vibhaMgajJAnAvaraNa ke kSayopazama se 3 tIna matyAdika ajJAna hote haiN| cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa ke kSayo. pazamase cakSudarzana Adi 3 tIna darzana hote haiM / pA~ca prakArake antarAya ke kSayopazama se dAna, lobha, bhoga Adi pAMca labdhiyAM hotI haiM, samyaktva prakRti ke udayase kSAyopazamika samyaktva hotA hai, anantAnubaMdhI Adi bAraha prakArakA kaSAya ke udayAbhAvI kSaya aura sadvasthArUpa upazama se tathA cAra saMjvalanameM se kisI ekake aura nau no kaSAya ke yathAsaMbhava udaya hone para kSAyopazamika sarvaviratirUpa cAritra prakaTa hotA hai tathA anantAnubandhI Adi ATha prakAra kI kaSAya matyajJAna, sUtAjJAna, ane vibhAgajJAna rUpa traNa ajJAna. cakSudarzana, acakSu darzana, ane avadhidarzana rUpa traNa darzana, dAna, lAbha, bhega, upabhoga ane vIrya, A pAMca labdhio. A rIte 4 jJAna, 3 ajJAna, 3 darzana ane pAMca labdhio maLIne 15 prakAra thayA, bAkInA traNa prakAra nIce pramANe cha-(1) sabhyatva, (2) yAtri mana (3) sayamA yama. sArI kSAyA5zabhiH bhAvanA kula 18 prakAra samajavA. matijJAnAvaraNa kRtajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNu, ane mana:paryayajJAnAvaraNanA pazamathI atijJAna Adi cAra jJAna utpanna thAya che. mati ajJAnAvaraNa, zrata ajJAnAvaraNa ane virbhAgajJAnAvaraNanA kSayopazamathI matyajJAna Adi traNa ajJAna utpanna thAya che. cAdarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, ane avadhidarzanAvaraNanA kSayopazamathI cakSudarzana Adi traNa darzana utpanna thAya che. pAMca prakAranA antarAyanA kSayopazamathI dAna, lAbha, bhega Adi pAMca labdhio prApta thAya che. samyakatva prakRtinA udayathI kSApazamika samyakatva prApta thAya che anantAnubadhI Adi 12 prakAranA kaSAyanA udayAbhAvIkSaya ane sadavasthArUpa upazamathI tathA cAra saMjavalanamAMthI keI ekane ane nava nekavAne yathAsaMbhava udaya thavAthI lApazamika sarvavirati rUpa cAritra prakaTa thAya che. tathA anantAnubaMdhI Adi 8 prakAranA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 sthAnAGgasutre ke udayaabhAvI kSaya aura sadavasthArUpa upazamase evaM pratyAkhyAnAvaraNa evaM saMjvalanakaSAya ke aura nokaSAya ke yathAsaMbhava udaya hone para kSAyopazamika saMyamAsaMyama bhAva prakaTa hotA hai, isa prakAra se aThAraha prakAra kA kSAyopazamikabhAva haiM / zaMkA - saMjJitva samyag mithyAtva aura yoga bhI kSAyopazamika bhAva haiM, unakA yahAM grahaNa kyoM nahIM kiyA / uttara - saMjJIpanA jJAna kI avasthAvizeSa hai isaliye use alaga se grahaNa nahIM kiyA / samyag mithyAtva samyaktva kA eka bheda hai, isaliye samyaktvake grahaNa karane se hI samyaktva mithyAtva kA grahaNa ho jAtA hai, yogakA sambandha vIryalabdhi se hai isaliye use bhI alaga nahIM khaa| audayika bhAva 21 ikkIsa prakAra kAhai- cAragati-nAmakarma ke udaya se naraka, tiryaJca, manuSya aura deva ye cAra gatiyAM- cAra kaSAya mohanIya ke udayase krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya veda nokaSAya ke udayase strI puruSa aura napuMsaka ye 3tIna veda kaSAya ke udayase anu rajita yogakI pravRtti rUpa kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla kaSAyeAnA udayAbhAvI kSaya ane sadavasthA rUpa upazamathI ane pratyAkhyAnA varaNa ane saMjavalana kaSAyanA yathAsaMbhava udaya thavAthI kSArye pAmika sacamA sacama bhAva prakaTa thAya che. A pramANe 18 prakAranA kSAye pAmika bhAva che, zakA--sa`ttiva, samyag mithyAtva ane cega paNa kSAyeApazamika bhAva AvyA nathI ? rUpa ja che. chatAM ahIM temane zA mATe grahaNu karavAmAM uttara--sannitva jJAnanI eka avasthAvizeSa rUpa che. tethI ahIM tene alaga rUpe grahaNa karavAmAM Avela nathI. samyaglRmithyAtva samyakatvanA eka bheda rUpa hAvAthI samyakatvamAM je tene samAveza thaI jAya che. ceganA sabadha vIya labdhi sAthe hAvAthI tene ahIM alaga rUpe gaNAvavAnI jarUra rahetI nathI. audiyaka bhAvanA nIce pramANe 21 prakAra che--cAra gatinAmakamanA udayathI naraka ti"ca, manuSya ane detra A cAra gatie rUpa cAra prakAra kaSAyameAhanIyanA udayathI krAdha, mAna, mAyA ane lebharUpa cAra kaSAya, veda nAkaSAyanA udayathI strI, puruSa ane napu Msaka rUpa traNa veda, kaSAyanA udayathI anuraMjita yoganI pravRtti 35 pR'SNu, nIsa, apota, pIta, yudma bhane zubhsa, A 6 vaizyAe. A rIte 17 prakAra thayA. (18) jJAnAvaraNanA udayathI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA06 sU063 audhikAdibhAvanirUpaNam 509 ye 6 lezyA haiM / jJAnAvaraNa ke udya se huA ajJAna mithyAtva mohanIya ke udaya se huA atatva zraddhAnarUpa mithyAdarzana kisI bhI karma ke udaya se huA asiddhatva aura cAritramohanIya ke sarvaghAti sparddhakoM ke udayase huA asaMyama ye 21ikkIsa prakArake bhAva audAyika bhaavhaiN| zaMkA-darzanAvaraNa ke udaya se adarzana bhAva bhI hotA hai, usako yahAM alaga se kyoM nahIM ginAyA ? ____uttara-mithyAdarzana se hI adarzana bhAvakA grahaNa ho jAtA hai tathA nidrA, nidrA nidrA Adi kA bhI isImeM antarbhAva kara lenA cAhiye kyoMki ye bhI adarzana ke bheda haiN| zaMkA-hAsya Adi ke udaya se hAsya Adi auyika bhAva bhI hote haiM, ataH unheM to alaga se ginAnA cAhiye ? uttara-mAnA ki hAsya Adi svatantra audayika bhAva haiM-taba bhI liGga ke grahaNa karane se inakA grahaNa ho jAtA hai kyoMki bhAva liGga ke sahacArI haiN| zaMkA- aghAtiyA karmoM ke udaya se bhI jAti Adi audayika bhAva hote haiM so unheM yahAM alaga se kyoM nahIM ginAyA ? prakaTa thatuM ajJAna, (19) mithyAtva mehanIyanA udayathI prakaTa thayeluM atatva zraddhAnarUpa mithyAdarzana, (20) kaI paNa karmanA udayane lIdhe janita gasi dviva ane (21) cAritra mehanIyanA sarvaghAti spaddhakanA udayathI janita asaMyama. A 21 prakAranA audayika bhAva kahyA che. zaMkAdarzanAvaraNanA udayathI adarzanabhAvane paNa sadUbhAva rahe che. ahIM tene alaga rUpe zA kAraNe gaNavela nathI ? mithyAdarzanane grahaNa karavAthI adarzanabhAva paNa grahaNa thaI jAya che. tathA nidrA, nidrAnidrA, Adine paNa temAM samAveza karI levuM joIe, kAraNa ke te paNa adarzananA bhedo ja che. zaMkA-hAsya AdinA udayathI hAsya Adi audayika bhAva paNa hoI zake che, tethI temane alaga rUpe gaNAvavA ja joIe ! uttara-mAnI laIe ke hAsya Adi svataMtrabhAva che. te paNa liMgane grahaNa karavAthI temanuM raheNa paNa thaI jAya che, kAraNa ke te bhAve liMganA sahacArI che. zaMkA-aghAtiyA karmone udayathI paNa jAti Adi audayika bhAva saMbhavI zake che. te temane ahIM alaga rUpe zA mATe gaNAvyA nathI ? zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasutre lezyAH, ajJAnaM mithyAtvam asiddhatvam asaMyamazceti catvAra ityekaviMzatibhedAH 4 / pAriNAmikasya-jIvatvam abhavyatvaM bhavyatAceti trayobhedAH 5 / itthaM paJcAnAM bhAvAnAM sarve tripazcAzad bhedAH bhavantIti // sU0 63 // uttara--aghAtiyA karmoM ke udaya se hone vAle jitane bhI auda. yika bhAva haiM una sabakA gati upalakSaNa hai / isake grahaNa karane se una sabakA grahaNa ho jAtA hai isaliye aghAtiyA karmoM ke udaya se honevAle jAti Adi anya bhAvoM ko alaga se nahIM ginaayaa| zaMkA--upazAnta kaSAya kSINa kaSAya aura sayoga kevalI guNasthAna meM lezyA kA vidhAna to kiyA hai para vahAM kaSAya kA udaya nahIM pAyA jAtA ataH lezyA mAtra ko audayika mAnanA ucita nahIM hai| uttara--pUrvabhAva prajJApana naya kI apekSA vahAM audayika pane kA upacAra kiyA jAtA hai isaliye lezyA mAtra ko audayika mAnane meM koI Apatti nahIM hai| pAriNAmika bhAva tIna haiM-jIvattva, bhavyatva auha abhavyatva / inameM jIvatva kA artha caitanya hai, yaha zakti AtmA kI svAbhAvika hai isameM karma ke udayAdi kI apekSA nahIM par3atI hai isaliye yaha pAriNAmika hai| yahI bAta bhavyatva aura abhavyatva ke viSaya meM bhI jAnanI 1 uttara-aghAtiyA karmonA udayathI janita jeTalA audayika bhAve che te saunuM upalakSaNa gati che. gatinuM grahaNa thavAthI te saunuM grahaNa paNa thaI jAya che. tethI aghAtiyA karmonA udayathI janita jAti Adi bhAvone judA gaNAvyA nathI. zaMkA-upazAna kaSAya, kSINa kaSAya ane sayoga kevalI guNasthAnamAM lezyAnuM vidhAna te karavAmAM AvyuM che paraMtu tyAM kaSAyane udaya jovAmAM AvatuM nathI, tethI leNyA mAtrane audavika mAnavAnuM ucita lAgatuM nathI. uttara-pUrvabhAva prajJA pana natyanI apekSAe tyAM audayikapaNAne upacAra karavAmAM Ave che, tethI leNyA mAtrane audayika mAnavAmAM kaI deSa nathI. ___ pAribhi lAq-tra cha-(1) 11, (2) savyatya a (3) abhavyatva. jIvatvane artha caitanya che. A zakti AtmAnI bhAvika zakti che. temAM karmanA udayAdinI apekSA rahetI nathI, tethI ja tene pariNAmika bhAva rUpe prakaTa karavAmAM Avela che. e ja vAta bhavyatva ane abhavyatvanA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 6 0 64 SaicighapratikramaNanirUpaNam 511 anantarasUtre bhAvA abhihitAH, tatra ca prazasteSu yA apravRttiH, aprazasteSu ca yA pravRttiH kRtA, yacca vA viparItazraddhAnaM viparItaprarUpaNaM ca kRtam, tatra sAdhavaH pratikrAmyantIti pratikramaNamAha mUlam - chavihe paDikkamaNe paNNatte, taM jahA - uccAra paDikkamaNe 1, pAsavaNa paDikkamaNe 2, ittarie 3, Avakahie 4, jaM kiMci micchA 5, somaNaMtie 6 // sU0 64 // chAyA - SaDvidhaM pratikramaNaM prajJaptam, tadyathA uccArapratikramaNaM 1, pratra vaNamatikramaNam 2 ityarikaM 3, yAvatkathikam 4, yatkicinmithyA 5, svApa - nAntikam 6 // sU0 64 // TIkA- 'chabihe ' ityAdi - pratikramaNaM - mithyAduSkRtakaraNarUpam prAyazcittasya SaD bhedAH pUrvaM paJcadazasUtre pradarzitAH, tad yathA-AlocanArham pratikramaNArham, tadubhayArham 3, vivecAhiye, jisa AtmA meM ratnatraya prakaTa hone kI yogyatA hai vaha bhavya aura jisameM isa prakAra kI yogyatA nahIM hai vaha abhavya hai, isa prakAra se 53 bhAva jIva ke hote haiM || sU0 63 // isa Upara ke sUtra meM bhAva kahe gaye haiM / inameM prazasta bhAvoM meM jo apravRtti hai aura aprazasta bhAvoM meM jo pravRtti hai athavA-jo viparIta zraddhAna ho gayA hai yA viparIta prarUpaNA ho gaI hai so isa sthiti meM sAdhu pratikramaNa karate haiM ataH isI bAta ko lekara aba sUtrakAra pratikramaNa kA kathana karate haiM "chavihe paDikkamaNe paNNatte " ityAdi sUtra 64 // mithyAduSkRta dene rUpa pratikramaNa nAmakA prAyazcitta hai| prAyazcitta viSayamAM paNa samajavI. je AtmAmAM ratnatraya prakaTa thavAnI cAgyatA hAya che, tene bhavyAtmA kahe che, je AtmAmAM A prakAranI cagyatA hatI nathI tene abhavyAtmA kahe che. A pramANe jIvamAM 53 bhAva hoya che. ! sU. 63 // AgalA sUtramAM bhAvanI prarUpaNA karavAmAM AvI. prazasta bhAvamAM apravRtti thavAthI, ane aprazasta lAvAmAM pravRtti thavAthI, athavA viparIta tattvamAM zraddhA prakaTa thai javAthI athavA viparIta prarUpaNA thaI javAthI te doSanI nivRtti mATe sAdhu pratikramaNa kare che. tethI have sUtrakAra pratikramaNunuM ni3paNa re che. " chavvihe pakkimaNe paNNatte " chatyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 sthAnAGgasUtre kArham 4, vyutsargArham 5, tapo'haM 6 ceti, eSAM vyAkhyA tatraiva draSTavyA / teSu yad dvitIyaM pratikramaNAI mAyazcittaM tat SaDavidhaM prajJaptam , tadyathA-uccAraprati kramaNam-uccArotsarga kRtvA yat airyApathikaM pratikramaNaM tat // 1 // prasravaNapatikramaNam mastravaNaM-mUtraM, tadutsarga kRtvA yat aipithikaM pratikramaNaM tat 2||uktNc " uccAraM pAsavarNa, bhUmIe vosirittu uvutto| osari UNaM tatto, iriyAvahiyaM paDikamai // 1 // vosirai mattage jai, to na paDikamai ya mattagaM jo u / sAhU parihaveI, niyameNa paDikkamai so u // 2 // chaha prakAra kA hotA hai, prAyazcitta ke chaha bheda pahale pandrahaveM sUtra meM kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM--AlocanA 1, pratikramaNAI 2, tadu. bhayAhaM 3, vivekAI 4, vyutsAha aura tapo'rha 6 / inakI vyAkhyA vahIM pandrahaveM sUtra meM kahI gaI hai, vahA~ dekha lenA cAhiye una chaha prakAra ke prAyazcitoMmeM yaha pratikramaNa nAmakA prAyazcitta dUsarA hai, yaha chaha prakArakA hotA hai, jaise-uccAra pratikramaNa 1 prasravaNa prati. kramaNa 2 itvarika pratikramaNa 3 yAvatkathika pratikramaNa 4 yat kizcit mithyA pratikramaNa 5 aura svApanAntika pratikramaNa 6 uccAra prati. kamaNa vaha hai, jo bahibhUmise Akara aipithikI kriyAkI jAtI hai, prasravaNa pratikramaNa vaha hai, jo prasravaNake bAda airyApathiko kriyAkI jAtI hai| kahA bhI hai-" uccAraM pAsavaNaM" ityAdi / mithyA duSkRta devArUpa pratikramaNanuM nAma prAyazcitta che. prAyazcittanA cha 52 54 cha-(1) mAyanA, (2) pratibhAlA, (3) tamayArDa, (4) vivAha, (5) vyutsAha, mane (6) tapAI prAyazcittanA l 7 pratuM vistRta nirUpaNa 15 mAM sUtramAM karavAmAM AvyuM che, to tyAMthI vAMcI levuM. prAyazcittane pratikamaNa nAmane je bIje bheda che, tenA nIce pramANe 7 // 2 53 che. (1) abhyA2 pratima, (2) prasapae pratibha], (3) tvarita pratimA, (4) yA4thi4 pratimA, (5) yathit bhithyAprati. ma bhane (6) 215nAnti pratibha. bahirbhumimAMthI AvIne (Thalle jaIne AvyA bAda) eryApathikI kiyA karavAmAM Ave che tenuM nAma uccAra pratikamaNa che. prasavaNa (mUtra tyAga) bAda je eryApathikI karavAmAM Ave che tenuM nAma prastravaNu pratikramaNa che, [ 54 cha: " uccAra pAsavaNaM" tyA: zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATokA sthA06 sU0 64 SavidhapratikramaNanirUpaNam chAyA- uccAraM prasravaNaM bhUmau vyutsRjya upyuktH| avamRtya tata IryApathikAM pratikrAmati // 1 // vyutsRjati mAtrake yadi tato na pratikrAmati ca mAtrakaM yastu / sAdhuH pariSThApayati niyamena pratikrAmati sa tu // 2 / / iti / itvarikam-svalpakAlikaM devasikarAtrikAdirUpam // 3 // yAvatkathikam - yAvajjIvikaM mahAvatabhaktaparijJAdirUpam / pratikramaNatvaM cAtra vinivRttilakSaNA. nvarthayogAd bodhyam // 4 // tathA yatkiMcinmithyA-khelazivANAvidhinisargA. bhogAnAbhogasahasAkArAdhasaMyama-svarUpaM yatkiMcit yatkimapi mithyA asamyakkRtaM tadviSayaM yat mithyedamityevaM pratipattipUrvakaM mithyAduSkRtakaraNaM tada yatkicimmithyA pratikramaNamiti / uktaM ca " saMjamajoge abbhuTTiyassa jaM kiMci vittahamAyariyaM / micchA eyaM tu viyANiUNa micchatti kAyavvaM // 1 // " daivasika rAtrikAdi rUpa jo svalpakAlika pratikramaNa hai, vaha itvarika pratikramaNa hai, mahAvata bhakta parijJAdi rUpa jo yAvajjIvika patikramaNa hai. vaha yAvaskarthika pratikramaNa hai, pratikramaNatA vinivRtti rUpa sArthaka yogase yahAM AtI hai, khela zarIrakA maila zivANa-nAkakA maila inakA avidhipUrvaka choDanA Abhoga anAbhoga (jAnate ajAnate) sahasAkAra Adi rUpa jo asaMyama hai, ina sabakA sevana karanA so isa asaMyamake ho jAne para " yaha saba merA mithyA ho jAve" isa prakArase jo mithyA duSkRti diyA jAtA hai, vaha yat kizcit mithyA pratikramaNa hai| kahA bhI hai-"saMjama joge ambhuTTiyassa" ityaadi| daivasika, trika Adi rUpa je svalpakAlika pratikramaNa che tene Itvarika pratikramaNa kahe che. mahAvrata bhaktapariNAdi rUpa je mAvajajIvika pratikramaNa che, tene yAvatruthika pratikamaNa kahe che. vinivRtti rUpa sArthaka vegathI ahIM pratikramaNatA Ave che. khela ( zarIrane mela) ane ziMghANa (nAkamAMthI nIkaLane cIkaNe padArtha) Adine avidhipUrvaka choDavA rUpa tathA Aga, anAga, sahasAkAra Adi rUpa je asaMyama che, tenuM sevana karavAthI je doSa lAge che tenI nivRti nimitte "mArUM e kArya mithyA he" A prakAre je mithyA duSkRti devAmAM Ave che tenuM nAma yatkiMcit mithyApratikamaNa che. kahyuM paNa che ke___ " saMjamajoge anmuTThiyassa " tyA:sthA0-65 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA--saMyamayoge abhyutthitasya yat kiMcid vitathamAcaritam / mithyA etattu vijJAya mithyeti kartavyam // 1 // iti / tathA--" khelaM siMghANaM vA, appaDilehApamajjiu tahaya / vosariya paDikamaI, taM piya micchukkaDaM dei // 1 // " chAyA--khelaM siGghANaM vA, apratilekhyApramRjya tathA c| vyutsRjya pratikrAmyati, tasyApi mithyAduSkRtaM dadAti // 1 // iti|| 5 // tathA--svApanAntikam-svapanasya-zayanakriyayA antaH avasAnaM svapanAntaH, tatra bhavaM patikramaNaM svApanAntikam / suptotthitAhi sAdhaya IyA~ pratikrAmantyeveti / athavA-'svApnAntikam' iticchAyA / tatra-svapno nidrAvazavikalyA, tasya anto vibhAgaH svapnAntaH, tatra bhavaM pratikramaNa svApnAntikam / svapnavizeSehiM sAdhyA pratikrAmantyeva / taduktam-- saMyamayogameM sAvadhAna bane hue jIvake dvArA jo kuchabhI asatya sevita ho jAtA hai, vaha merA niSphala ho isake liye jo mithyA duSkRta diyA jAtA hai, vaha yat kizcit mithyA pratikramaNa hai / tathA"khelaM siMghANaM vA" ityAdi / zayana kriyAke anta meM jo pratikramaNa kiyA jAtA hai, vaha svApanAntika pratikramaNa hai| suptotthita sAdhujana IryA pratikramaNa karatehI haiM / athavA-" somaNaMtie "kI saMskRta chAyA " svApnAntikam " aisI bhI hotI hai, nidrAvaza jo vikalpa hai, usakA nAma svapna hai, isakA jo anta vibhAga hai, vaha svapnAnta hai, isa svapnAntameM jo pratikramaNa hotA hai, vaha svApnAntika pratikramaNa hai, svapnavizeSakI avasthAmeM sAdhujana pratikramaNa karate hI haiN| kahA bhI saMyama vegamAM sAvadhAna rahetA jIva dvArA je koI paNa asatyanuM sevana thaI jAya che te micyA -niSphala he, evI bhAvanApUrvaka je mithyA duSkRta devAmAM Ave che tene yatkiMcit mithyApratikramaNa kahe che. dhuM 5 cha : "khelaM siMghANaM vA" tyA svAmAntika pratikamaNuM-zayana kriyAne ane je pratikamaNa karavAmAM Ave che tene sthAnika pratikramaNa kahe che. UMgha laIne UThate sAdhu IryA pratibha to 204 che. athavA " somaNaMtie" mA pahanI saMskRta chAyA " svApnAntikama" para thAya che. nidrAne adhIna thA 35 2 vi485 cha tenuM nAma svame che. tene je antavibhAga che tenuM nAma svamAnta che. A svamAnane je pratikramaNa thAya che tene svAsnAntika pratikramaNa kahe che. svama vizeSanI avasthAmAM sAdhuo pratikamaNa kare ja che, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA06 sU034 SaDvidha pratikramaNanirUpaNam " gamaNAgamaNa vihAre, suttaM vA sumiNadaMsaNe rAo / nAyA nai saMtAre, iriyArahiyA paDikkamaNaM // 1 // " chAyA--gamanAgamanavihAre suptevA svapnadarzane rAtrau / nAvA nadI santAre ryApayikA pratikramaNam // 1 // iti / pratikramaNasUtre'pi-" AulamAulAe, sovaNavattiyAe" chAyA-- AkulAkulayA svapnapratyayayA, ityAdinA svapnavizeSe pratikramaNamuktam / pratikramaNamatra kAyotsargarUpaM, tacca svapnakRtaprANAtipAtAdito vinivRttirUpam anvartha bodhyam / iti // sU064 // ___ anantaraM pratikamaNamuktam , pratikramaNaM cAvazyakamityucyate / tacca nakSatrodayA. vavasare kurvantIti nakSatrANi SaTasthAnatvenAha-- "gamaNA gamaNa vihAre" I-pathika pratikramaNa sAdhu itanI bAtoMmeM karate haiM gamanAgamanameM bihAra meM suptAvasthAse prabuddha (jaganepara) hone para rAtrimeM nAvase nadI pAra karane para athavA binA nAvake nadI pAra karane para pratikramaNa sUtra meM bhI " AulamAulAe sovaNavattiyAe" ityAdi pATha dvArA svapnavizeSa meM pratikramaNa karanA kahA gayA hai, pratikramaNa yahAM kAyotsargarUpa hai, aura vaha svapnakRta prANAtipAta Adise vinivRttirUpa hai, isaliye sArthaka hai / mU0 64 // isa Uparake sUtra meM pratikramaNa kahA yaha pratikramaNa Avazyaka rUpa hotA hai, ataH yaha nakSatrake udaya Adike avasarameM kiyA jAtA hai, isaliye sUtrakAra aba nakSatroMkA kathana 6 sthAnakoMse karate haiM 4yuM 555 cha 4 : gamaNAgamaNa vihAre " tyAha IryApathika pratikramaNa sAdhu ATalI bAbatamAM kare che--gamanAgamanamAM vihAramAM, UMghamAMthI jAgRta thAya tyAre, rAtre nAvamAM besIne nadI pAra kara. vAmAM Ave tyAre athavA nAva vinA nadI pAra karavAmAM Ave tyAre. prati ubhasUtramA 5 " Aula mAulAe sotraNavattiyAe" tyAhi 54 vArA svamavizeSamAM pratikramaNa karavAnuM kahyuM che. ahIM pratikamaNu kAryotsarga rUpa che, ane te svakRta prANAtipAta AdimAMthI vinivRtta thavA rUpa rahevAthI sAtha cha. // sU. 64 // uparanA sUtramAM pratikramaNanuM nirUpaNa karyuM. pratikramaNa Avazyaka rUpa hoya che, tethI nakSatranA udaya AdinA avasare te karavAmAM Ave che. tethI have sUkSakAra cha sthAnanI apekSAe nakSatronuM kathana kare che-- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mUlam --kattiyANakkhatte chattAre paNNatte / asilesA Nakkhatte chattAre paNNatte // sU0 65 // chAyA - kRttikAnakSatraM patAraM prajJatam | azleSA nakSatraM paTtAraM prajJaptam / / sU0 65 / / TIkA -' kattiyA Nakkhate ' ityAdi 516 vyAkhyA spaSTA // mu0 65 // nakSatrANi cApi jIvarUpANyeva / jIvAnAM nakSatrarUpatA ca karmapudgalacayAdi sattve evaM bhavati cayAdInAha mUlam - jIvA NaM chaTTANaNivattie poggale pAvakammattAe cirNisu vA ciNaMti vA ciNissaMti vA taM jahA - puDhavikAiyanivattie jAya tasakAiyanivvattie / evaM ciNa uvaciNabaMdha udIraya taha nijjarA cetra / chappaesiyANaM khaMdhA anaMtA paNNattA / chappaesa gADhA poggalA anaMtA paNNattA / cha samayayA poggalA anaMtA paNNattA / cha guNakAlagA poggalA jAva cha guNalukkhA poggalA anaMtA paNNattA // sU0 66 // // chaTuM ThANaM samantaM chAyA -- jIvAH khalu SaTsthAna nirvarttitAn pudgalAn pApakarmatayA avinyat vA, cinvanti vA ceSyanti vA tadyathA- pRthivIkAyika nirvarttitAn yAvat jasakAyikanirvartitAn / evaM vaya upacayobandha udIro vedastathA nirjarA caiva / SaTpadezikAH khalu pudgalA anantAH prajJaptAH / SaD pradezAvagADhA : pudgalA anantAH SaTsamaya sthitikAH pudgalA anantAH prajJaptAH / SaDguNakAlakAH pudgalA yAvat SaGguNarUkSAH pudgalA anantAH prajJaptAH / / sU0 66 / / // SaSThaM sthAnaM samAptam // kattiyANakkhatte chattAre paNNatte ityAdi sUtra 65 // kRttikA nakSatra cha tArAvAlA haiM AzleSA nakSatra cha tArAvAlA hai / 065 / "afaqq++ga sait qona " Seule - kRtikA nakSatra cha tArAvALu che, azleSA tArAvAjuM che. // sU. 65 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 nakSatra paNa cha Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA06 sU066 cayAdisvarUpanirUpaNam 517 TIkA--'jIvA ' ityAdi-- asya vyAkhyA pUrvavad bodhyA / navaraM tasmin tasmin sthAne tattatsthAnakatvenoktam , atra tu SaTsthAnakatveneti // sU0 66 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka - zrIzAhUchatrapati kolhApurarAjamadatta jainazAstrAcArya ' padabhUSita-kolhApurarAjaguru bAlabrahmacArI- jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjyazrI -- ghAsIlAlabativiracitAyAM 'sthAnAGgamUtrasya ' mughAkhyAyAM vyAkhyAyAM SaSThaM sthAnam sampUrNam // 6-3 // nakSatra bhI jIvarUpahI haiM, jIvoM meM nakSatra rUpatA karmapudgalacaya Adike hone parahI hotI hai, ataH aba sUtrakAra caya AdikA kathana karate haiM___"jIvANaM chaTThANaNivvattie poggale" ityAdi sUtra 66 // isa sUtrakI bhI vyAkhyA spaSTa hai, kyoMki yaha vyAkhyA usa 2 sthAnameM usa sthAnaka rUpase pahilekI jA cukI hai aura aba yahAM vaha chaha 6 sthAnaka rUpase kahI gaI hai // sU0 66 // zrI jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja racita ___ " sthAnAGga sUtra" kI sudhA nAmakI vyAkhyAke chaTThA sthAna samApta // 6 // nakSatre paNa jIva rUpa ja che. kamapulamAM caya Adi ne sadUbhAva hovAthI ja jIvamAM nakSatrarUpatA saMbhavI zake che, tethI have sUtrakAra caya AdinuM kathana kare che. "jIvANaM chaTThANaNivvattie pogale " tyAha A sUtranI vyAkhyA spaSTa che, kAraNa ke pratyeka sthAnamAM te te sthAnaka rUpe A vyAkhyA AgaLa ApavAmAM AvI cukI che, ane ahIM cha sthAnaka 32 tanu thana vAmAM mAvyu cha. // sU. 66 // zrI jainAcArya jainadharma divAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja racita " sthaanaaN| sUtra" na sudhA nAmanI vyAbhyAnu 7 sthAna samAsa // 1 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha saptama sthAnakam // SaSThaM sthAnamukaM, sammati kramaprAptaM saptamamArabhyate, asyatu pUrveNa sahAyamabhisambandhaH-pUrvasmin sthAne padArthAH SaTsthAnakatvenoktAH, atra tu ta eva padArthAH saptasthAnakatvena prarUpyante, ityanena saMbandhenAyAtasyAsya sthAnasyedamAdimaM sUtram___ tathA-anantarasthAnasyAntimasUtreNa sahAsya sthAnasyAdimasUtrasyAyamabhisaMbandhaH-tatra sUtre puralAH paryAyataH moktaaH| asmin sUtretu-pudgalavizeSANAM kSayopazamAnantaraM yo jIvakRto'nuSThAnavizeSo bhavati, tasya saptavidhatvamucyate, ityanena sambandhenAyAtamidaM sUtram sAtavAM sthAnakA prAraMbha chaThA sthAna kahA jA cukA hai, aba krama prApta saptama sthAna prAraMbha hotA hai, isa sthAnakA pUrva sthAnake sAtha aisA sambandha hai-ki pUrva sthAnameM padArtha 6 sthAnaka rUpase kahe gaye haiM, aura yahAM vehI padArtha sapta sthAnakarUpase kahe jAvege. tathA anantara sthAnake antima sUtrake sAtha isa sthAnake prathama sUtrakA sambandha aisA hai, ki usa sUtrameM pudgala paryAyakI apekSAse kahe gaye haiM, parantu sUtrameM pudgala vizeSoMkA kSayopazamake anantara jo jIva kRta anuSThAna vizeSa hotA hai, usameM saptavidhatA kahI jAvegI isI abhiprAyase " sattavihe gaNAvakamaNe" ityAdi sUtrapATha kahA jAtA hai sAtamA sthAnane prAraMbha- chaThThA snAnanuM nirUpaNa pUruM thayuM. have sAtamA sthAnanuM nirUpaNa zarU karavAmAM Ave che. pUrvastha na sAthe sAtamAM sthAnane saMbaMdha A prakArano che. pUrva sthAnamAM padArthonuM sthAnaka rUpe nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, have ahIM e ja padArthonuM sAta sthAnaka rUpe nirUpaNa karavAmAM Avaze. AgalA sthAnanA chellA sUtra sAthe A sthAnanA pahelA sUtrane saMbaMdha A prakArano che- tyAM paryAyanI apekSAe pulanuM kathana karavAmAM AvyuM che, paraMtu A sAtamAM sthAnanA pahelA sUtramAM pulavizeSanA kSapazama pUrva je jIvakRta anuSThAna vizeSa thAya che, temAM sahavidhatA prakaTa karavAmAM Avaze. tethI ja mI " sacavihe naNAvakkamaNe" yA sUtrA yo cha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 7 sU0 1 saptavidha gaNApakramanirUpaNam 59 mUlam - sattavihe gaNAvakamaNe paNNate, taM jahA-savvadhammA roemi 1, e gaiyA roemi egaiyA No roemi 2, savvadhammA vitigicchAmi 3, egaiyA vitigacchAmi egaiyA no vitigacchAmi 4, savvadhammA juhuNAmi 5, egaiyA juhuNAmi ega iyA No juhuNAmi 6, icchAmi gaM bhaMte ! egallavihArapIDamaM uvasaMpajittA NaM viharittae // 7 // sU0 1 // chAyA-saptavidhaM gaNApakramaNaM prajJaptam , tadyathA-sarvadharmAna rocayAmi 1, ekakAn rocayAmi ekakAn no rocayAmi 2, sarvadharmAn vicikitsAmi 3, ekakAna vicikitsAmi ekakAna no vicikitsAmi 4, sarvadharmAn juhomi 5, ekakAn juhomi ekakAn no juhomi 6, icchAmi khalu bhadanta ! ekalavihArapratimAm upasaMpadha khalu vihartum // sU0 1 // TIkA-'sattavihe gaNAvakamaNe' ityAdi gaNApakramaNam-gaNAt gacchAt apakramaNa-nirgamanaM saptavidha-prayojanabhedema bhinnatvAt sapta prakArakaM prajJaptam , tadyathA-sarvadharmAn -sarve ca te dharmAzceti sarva 'sattavihe gaNAvakkamaNe" ityAdi sUtra 1 / gaNase apakramaNa-nirgamana-prayojanake bhedase sAta prakArakA kahA gayA hai, gaNa nAma gacchakA hai, jaise-apane gaNameM bahuzrutakA abhAva jaba sarva dharmoM ko rUcikA viSaya banAnevAlA ziSya-muni-dekhatA hai, to vaha apane guruse aisI AjJA mAMgatA hai, ki he bhadanta ! maiM apane gaNase nikalatA hU~, kyoMki maiM samasta dharmakA abhilASI hUM " sarve ca " sattavihe gaNAvakkamaNe " tyA gaNamAMthI apakamaNa (nirgamana) prajananA bhedane AdhAre sAta prakAranuM kahyuM che. gaNa eTale ga7. keI sAdhu nIce darzAvavAmAM AvelA sAta kAraNone lIdhe pitAnA gaNamAMthI nIkaLI jaIne bIjA gaNamAM jaI zake che-(1) pitAnA gaNamAM bahuzrutane abhAva jyAre ke munimAM sarva dharma pratye ruci jAge ane tene ema lAge ke potAnA gaNamAM bahuzratane abhAva che, tyAre te potAnA guru pAse evI AjJA mAge che ke "he bhagavana! samasta dharmane (dharmanA samasta tatvane jANavAnI mArI abhi zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre dharmAH-nijarAhetubhUtA apUrvagrahaNavismRtasandhAnapUrvAdhItaparAvartanarUpAH sUtrArthobhayaviSayAH zrutabhedAH, kSapaNavaiyAvRtyarUpAcAritrabhedAH, tAn roca. yAmi-ruciviSayI karomi-svIkartumicchAmItyarthaH / ete ca svagaNe prAptuM na zakyante, bahuzrutAbhAvAt , paragaNe tu prAptuM zakyante, tatra bahuzrutAnAM sadbhAvAt / ato he bhadanta ! svagaNAdahamapakramAmi ityevaM guru pRSTvA yatsvagaNAdapakramaNaM tat prathamaM gaNApakramaNaM bodhyam / nanu 'sarvadharmAn rocayAmi' ityetAvanmAtroktau ' gurupRcchA gaNAdapakraNam' iti katha gamyate ? iti cedAha-saptame bhede -' icchAmi NaM bhaMte !' ityAdhuktam , te dharmAzca iti sarvadhAH " isa vyutpattike anusAra apUrvakA grahaNa vismRtakA sandhAna, aura pUrvameM paThita viSayakA parAvartana isa prakArake jo sUtrake, arthaka evaM sUtrArtha donoM ke bheda haiM, unheM tathA kSapaNa evaM vaiyAvRttya rUpa jo cAritrake bheda haiM, ve yahAM sarvadharma zabdase gRhIta hue haiM-tathA jipsa dUsare gaNameM vaha jAnA cAhatA hai-vahAM vaha bahuzrutakA sadbhAva jAna karahI jAnA cAhatA hai, ataH ve samasta dharma use vahAM prApta ho sakate haiM, isa prakAra gurUse pUchakara jo apane gaNase-gacchase bAhara hotA hai, vaha prathama gaNApakramaNa jAnanA cAhiye. zaMkA--" sarva dharmAn rocayAmi " sUtra meM aisAhI pATha kahA gayA hai-ataH yaha bAta yahAM kaise jAnI jAtI hai-ki vaha guruse pUchakara lASA che. ApaNA gaNamAM bahuzrutane abhAva hovAthI mane A gaNa choDavAnI rajA Apo. " sarve ca te dharmAzca iti sarvadharmAH" / vyutpatti anusAra apUna grahaNa, vismRtanuM saMdhAna, pUrva pati viSayanuM parAvartana, A prakAranA je sutranA, arthanA ane sUtrArthanA bheda che temane tathA kSapaNu ane vaiyAvRtya 3pa je cAritranA bheda che temane ahIM "sarvadharma " pada dvArA grahaNa karavAmAM Avela che. tathA je anya gaNamAM te javA mAge che tyAM bahuzrutane sadu bhAva che evuM jANIne ja te tyAM javA mAge che, tethI te samasta dharmanI tene tyAM prApti thaI zakavAne saMbhava che. A prakAranA kAraNane lIdhe gurunI AjJA laIne te gaNumAMthI apakramaNa karI zake che. gaNapakramaNa mATe samasta dharmanI prApti rUpa A paheluM prayojana samajavuM. za-" sarvadharmAn rocayAmi' sUtramA zurunI bhAsA na gaNapakramaNa karavAnuM te lakhyuM nathI, chatAM Apa zA kAraNe evuM kahe che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA07 sU01 saptavidhagaNApakramanirUpaNam tatra gurupRcchApUrvakameva ekalavihArapatimA gaNAdapakramaNam vakSyate, tatsAdhAdatrApi gurupRcchApUrvakameva gaNAdapakramaNaM bodhyamiti / tathA-ekakAna kA~zcana dharmAn zrutarUpAn cAritrarUpAn yA svagaNe'nayasthitAn rocayAmi-ruciviSayI karomi-ekakAn kA~zcit zrutadharmAn cAritradharmAn vA svagaNe'vasthitAn na rocayAmi, yA~zca dharmAn rocayAmi te dharmAH svagaNe mAptuM na zakyante, tathAvidhasAmagrapamAvAt / iti dvitIyam / nathA-sarvadharmAnagaNase apakramaNa (gaNakoM chor3atA hai ) karatA hai ? uttara-Age sAtaveM bhedameM " icchAmi NaM bhaMte !" aisA kahA gayA hai, ataH isase vahAM yukta pRcchApUrvakahI ekala vihAra pratimAke liye gaNase apakramaNa kahA jAvegA so usake sAdharmyase yahAM para bhI guru pRcchApUrvakahI gaNase nirgamana (jAnA) hotA hai aisAjAnanA cAhiyetathA-" egaiyA roemi egaiyA No roemi" 2-kitaneka zrutarUpa athavA cAritrarUpa dharmoM ko maiM jo ki apane gaNameM avasthita nahIM haiM, rucikA viSaya banAtA hUM tathA-kitaneka zrutarUpa athavA cAritra rUpa dhoM ko maiM jo ki apane gaNameM avasthita haiM, apanI rucikA viSaya nahIM banAtA hUM isa taraha sva gaNameM avasthita dharmoM ko maiM nahIM cAhatA hUM, aura jo dharma svagaNameM avasthita nahIM haiM, unheM maiM cAhatA hUM-ve svagaNameM tathAvidha sAmagrIke abhAvase prApta nahIM ho sakate haiM-ataH ke te gurunI AjJA laIne gaNapakramaNa kare che? uttara-have pachI AvanArA sAtamAM bhedamAM e sUtrapATha Ave che " icchA miNaM bhaMte !" yAha. tyAM gurunI mAjJA dAna mAthI nIkaLavAnI ziSyanI IcchA pradarzita thaI che. te prajane sAthe sAmyane lIdhe ahIM paNa gurunI anujJApUrvaka ja gaNamAMthI ziSyanuM nirgamana grahaNathavuM joIe. bhI 4|26-"egiyaa roemi, egaiyA No roemi" 32 zruta35 athavA cAritrarUpa dharmo ke je ApaNu gaNamAM avasthita (vidyamAna) nathI, te mArI rucine anukULa lAge che, ane keTalAka zratarUpa athavA cAritrarUpa dharme ke je ApaNuM gaNumAM avasthita che, te mArI rucine anukULa lAgatA nathI. A rIte ApaNuM gaNumAM avasthita dharmone huM cAhate nathI ane je dhame ApaNA gaNamAM avasithata nathI tene huM cAhuM chuM. je dharmo mane game che temanI svagaNamAM prApti thavAnuM zakya nathI, kAraNa ke svagaNamAM tathAvidha sAmagrIne abhAva che. te "he gurudeva! je Apa anujJA Ape te huM sthA0-66 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 sthAnAGgasUtre zrutamedAn cAritramedaoNzca samastAnapi dharmAn vicikitsAmi-sandihAmi-saMzaya. viSayI karomi, teSAM sandehAnAM nirAkaraNaM svagacche na saMbhavati, tathAvidhavahuzrutAbhAvAt , paragacche tu tathAvidhasAdhUnI sadbhAvAt sandehanirAkaraNaM bhavitumahati / iti tRtIyam / tathA--ekakAn kA~zcana zrutadharmAn cAritradharmAn vA vici. kitsAmi, ekakAn kA~zvana zrutadharmAn cAritradharmAn vA no vicikitsAmi / yadviSayiNI mama vicikitsA varttate tadapanayane nAsti kazcitsamarthaH svagaNe, maiM Apase AjJA prApta kara isa gaNase nikalanA cAhatA hUM yaha gaNase bAhara honekA dUsarA kAraNa hai 2 ___" savvadhamA vitigicchAmi " tathA mujhe samasta dharmoM para zrutabhedoM para aura cAritra bhedoM para saMzaya hai, so unake saMdehoMkA nirAkaraNa honA svagacchameM saMbhavita nahIM hotA hai, kyoMki yahAM para tathAvidha bahuzruta rUpa sAmagrIkA abhAva hai, dUsare gacchameM tathAvidha sAdhuoke sadbhAvase sAmagrIkA sadbhAva hai ata: vahAM para una saMdehoMkA nirAkaraNa saMbhavita hai-isaliye maiM gacchase he guro ! ApakI AjJA lekara jAtA hUM aisA yaha tRtIya kAraNa hai 3 / " egaiyA vitigicchAmi, egalyA no vitigicchAmi" 4 tathA kitaneka zruta dhauke Upara athavA-cAritra dharmoM ke Upara mujhe sandeha hai, aura kitaneka zruta dharmoM ke Upara athavA cAritra dharmoM ke Upara gaNamAMthI nIkaLI javA mAguM chuM. " kaI paNa sAdhu A prakAranA kAraNane lIdhe pitAnA gaNane tyAga karIne bIjA gaNamAM jaI zake che. zrI 421-" savvadhammA vitigicchAmi" bhane samasta dharnA 52 zrata bheda para ane cAritra bhede para-saMzaya udbhavyo che. te saMzayanuM svagaNamAM nivAraNa thaI thaI zake tema nathI, kAraNa ke ApaNA gaNamAM te saMzonuM nivAraNa karI zake evA bahuzruta sAdhuono abhAva che. anya gaNa ke jyAM huM javA mAguM chuM, tyAM mArA saMzanuM nivAraNa kare evA bahuzruta sAdhuone sadubhAva che. tethI tyAM javAthI mArA saMzayonuM nivAraNa thaI zakaze. mATe he guru mahArAja ! mane ApaNuM gaNumAMthI anya gaNamAM kvAnI anujJA pradAna karo. yAthu 4 / 27 --" egaiyA vitigicchAmi, egaiyA no vitigicchAmi " tathA keTalAka kRtadharma pratye athavA cAritra dharmo pratye mArA manamAM sadeha che ane keTalAka tadharmo pratye athavA cAritra dharmo pratye mArA manamAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 sudhA TIkA sthA07 sU0 1 saptavidhagaNApakramanirUpaNam paragaNe tvasti tathAvidhaH iti caturtham / tathA-sarvadharmAn-zrutabhedAcAritrabhedAca ye dharmA mayA jJAyante, tAn sakalAnapi dharmAn juhomi-anyebhyo dAtu micchAmi / na cAsti svagaNe kazcitadgrahaNa samarthaH, paragaNe tu tathAvidho'sti / iti paJcamam / tathA-ekakAna kA~zcid dharmAn juhomi / yAn dharmAn anyebhyo dAtu. sandeha nahIM hai, ataH jisa viSayake Upara mujhe vicikitsA hai, use haTAneke liye isa gaNameM koI samartha nahIM hai, para gaNameM to aisA samartha vidvAn hai-ataH maiM Apase AjJA cAhatA hU~ ki maiM isa gaNase bAhara calA jAUM ataH isa prayojana vaza vaha gaNako choDakara dUsare gaNameM calA jAtA hai, aisA yaha apane gaNako choDanekA caturtha kAraNa hai / / ___ "savva dhammA juhuNAmi" aisA yaha pAMcavAM kAraNa hai-isameM ziSya aisA apanA abhiprAya prakaTa karatA hai ki he bhadanta ! samasta dharmazruta dharma aura cAritra dharma-jinheM maiM jAnatA hU~ maiM una samasta dharmoM ko dUsaroMke liye denA cahatA, parantu apane isa gaNameM koI aisA samartha nahIM hai-jo una dharmoM ko grahaNa kara sake hAM paragaNameM to aisA samartha vyakti hai-isa prakArase apanA prayojana usase kahakara aura unase AjJA lekara vaha gaNase bAhara ho jAtA hai-yaha gaNase bAhara honekA pAMcavAM kAraNa hai 5 / saMdeha nathI. je viSaya pratye mArA manamAM vicikitsA ( A kharuM ke peluM kharuM e gaDamathalane vicikitsA kahe che) che, tenuM nirAkaraNa karI zakavAne samartha evA vidvAna sAdhunI svagaNamAM uNapa che, paNa paragaNumAM te evA vidvAna sAdhuo vidyamAna che ke jeo mArA te saMdehene dUra karI zake. he gurudeva! A kAraNe huM A gaNane choDavA mATe ApanI anujJA mAguM chuM. A rIte dharmaviSayaka vicikitsA rUpa kAraNane vaza thaIne kaI paNa sAdhu svagaNamAMthI nIkaLI jaI zake che. ___pAyabhu 420-" savvadhammA juhuNAmi " ziSya gurune vinAti re che ke he guru mahArAja ! samasta dharmane ane cAritrane meM jANI lIdhuM che. have huM te dharmonuM kaI yegya sAdhune pradAna karavA mAguM chuM, paraMtu te dharmone mArI pAsethI grahaNa karI zake evuM kaMI paNa samartha sAdhu ApaNA gaNamAM nathI. paragaNamAM tene grahaNa karI zake evA samartha sAdhuonI khoTa nathI. te he gurUdeva ! Apa mane svagaNa choDavAnI anujJA ApavAnI mahera bAnI karo. A pramANe prajana prakaTa karIne gurunI AjJA laIne kaI paNa sAdhu vagaNamAMthI paragaNamAM jaI zake che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre micchAmi, tadgrahaNAdhikArI svagaNe kazcinnAsti, paragaNetvasti / iti SaSTham / tathA-he bhadanta ! icchAmi khalu aham ekalavihArapratimAm-ekalasya ekAkino gacchanirgatatvAda jinakalpikatayA yo vihAro-vicaraNaM tasya pratimA-abhigrahaH, tAm upasampadya svIkRtya vihattum / ato bhavadAjJAmAdAya gaNAdapakramitumicchA. mIti saptamaM gaNApakramaNam / __ " egaiyA juhuNAmi, egaiyA no juhuNAmi" maiM kitaneka dharmoM ko dusaroMke liye denA cAhatA hU~, aura kitaneka dharmoM ko maiM dUsaroMko nahIM denA cAhatA hU~, ataH jina dhauMko maiM dUsaroM ke liye denA cAhatA hU~-una dharmoM ko grahaNa karane ke yogya apane gaNameM mujhe koI dikhAtA nahIM hai, paragaNameM to aisA vyakti hai, ataH isa prayojanake vazavartI hokara choDanA cAhatA hU~ isa prakAra kahakara yaha gaNako choDa detA hai, yaha gaNako choDanekA chaTThA kAraNa hai 6 / ___" icchAmi NaM bhaMte ! egallavihArapaDimaM uvasaMpajjittA NaM viharittae " aisA yaha sAtavAM kAraNa hai-isameM vaha isa prakArakA apanA prayojana prakaTa karatA hai, ki he bhadanta ! maiM ekala vihAra abhigrahako svIkAra karake gacchanirgata hone se jinakalpake samAna vihAra karanA cAhatA hU~-isaliye maiM Apase AjJA lekara isa gaNase nikalanA cAhatA hU~-aisA yaha gaNase bAhara hone kA sAtagaM kAraNa hai 7 / ____7 // 2-" egaiyAjuhuNAmi, egaiyA no juhuNAmi " ziSya guruna kahe che ke he gurudeva! keTalAka dharmo (dharmatatvanuM jJAna ) anyane pradAna karavAnI ane keTalAka dharmo anyane pradAna karavAnI mArI IcchA che. je dharmo huM anyane pradAna karavA mAguM chuM, te dharmone grahaNa karavAne gya vyakti ApaNuM gaNamAM mane kaI dekhAtI nathI, paraMtu paragaNamAM evI vyaktio jarUra juda che. te A prayajanane lIdhe ApanI AjJA laIne huM A gaNu choDavA mAguM chuM. A prakAre gurunI AjJA laIne kaI paNa sAdhu potAnA gaNamAMthI nIkaLI jaI zake che, sAtabhu 24-" icchAmi gaM bhaMte ! egalla vihArapaDimaM upasaMpajjittANaM viharittae" ziSya zuru pAsethI ma ch|71| bhATe mA prabhArI DIna mAzA mAge che-"he guru mahArAja ! huM ekalavihAra abhigrahane ravIkAra karIne, gacchamAMthI nIkaLIne jinakalpa sAdhunI jema vihAra karavA mAguM chuM. te che gurudeva ! huM A gaNumAMthI nIkaLI javA mATe ApanI anujJA mAguM chuM.. svagaNamAMthI nIkaLI javAnuM A sAtamuM kAraNa samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA-7 sU01 saptavidhagaNApakramaNanirUpaNam 535 yadvA-atra Adhapadadvayena samyagdarzanArtha gaNApakramaNamuktam 2 / tRtIyacaturthapadadvayena samyagjJAnArtham / paJcamaSaSThapadadvayena ca samyakcAritrAtham / tathAhi-sarvadharmAnU rocayAmi zraddadhAmi ahamiti teSAM sthirIkaraNArtha gaNAdapakramAmIti prathamam / 1 / tathA-ekakAn dharmAn rocayAmi ekakAMstu na roca. yAmi-iti zraddhAnAviSayIbhUtAnAM dharmANAM zraddhAnArtha gaNAdapakramAmIti dvitIyam / 2 / ityanena padadvayena sarva viSayaM dezaviSayaM ca samyagdarzanaM zraddhAtuM gaNAda. pakramaNamuktam // 2 // yadA-yahAM sUtra meM Adike do padoM dvArA samyagdarzanake liye gaNase apakramaNa kahA gayA hai, tRtIya aura caturtha padase samyagjJAnake liye gaNase apakramaNa ( bAhara nikalanA ) kahA gayA hai, paMcama chaThe pada dvayasesamyaka cAritrake liye gaNase apakramaNa kahA gayAhai, jaise-" sarva dharmAn rocayAmi" maiM samasta zrutacAritra dharmoM para zraddhA karatA hU~ isaliye unakI sthiratAke liye maiM gaNase nikalatA hU~ 1 aisA yaha mathama kAraNa hai-tathA jo dharma mere zraddhAnake viSayabhUta nahIM haiM, unheM zraddhAnakA viSayabhUta banAne ke liye maiM isa gaNase nikalatA hai-aisA yaha dvitIya kAraNa hai 2 isa taraha ina do padoMse sarva viSayavAle athavA deza viSayavAle samyagdarzana para vizvAsa karane ke liye gaNase apakramaNa kahA gayA hai 2 tathA-sarva dharma viSayaka athavA deza dharma viSayaka athavA-A satramAM pahelAM be prajane dvArA e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke samyagdarzananI prAsIne mATe sAdhu potAnA gaNamAMthI a5kramaNa karI zake che. trIjA ane cothA pada dvArA e vAta sUcita thAya che ke samyagdarzananI prAptine mATe sAdhu potAnA gaNamAMthI nIkaLI jaI zake che. pAMcamAM ane chaThThA pada dvArA e vAta sUcita thAya che ke samyapha cAritrane mATe sAdhu svagaNamAMthI nirgamana karI zake che. "sarvadharmAn rocayAmi" mA sUtrA dvArA samAMthA nIjI napAnu A prakAranuM kAraNa batAvavAmAM AvyuM che-"mane samasta mRtacAritra rUpa dharmo para zraddhA che. tenI sthiratA TakAvI rAkhavA mATe huM gaNamAMthI nIkaLavA mAguM chuM " bIjuM kAraNa A pramANe che-"je dharmata pratye mane zraddhA nathI temAM zraddhA sthira karavAne mATe huM svagaNamAMthI nIkaLI javA mAguM chuM." A be kAraNe dvArA sarva viSayavALA athavA deza viSayavALA sabhyadarzana para vizvAsa sthira karavAne mATe svagaNamAMthI nIkaLI javAnI IcchA prakaTa karavAmAM AvI che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 ___ sthAnAGgasUtre tathA-sarvadharmaviSayaka - dezadharmaviSayakasandehavinivRttisamartha samyarajJAnamadhigantuM gaNApakramaNamiti 'sarvadharmAn vicikitsAmi // 3 // ekakAna vicikitsAmi // 4 // iti tRtIya-caturthapadadvayena sUcitam / tathA-dhAtUnAmanekArthatvAt 'juhomi' ityasya Aseve-ityarthaH / tatazva-" sarvadharmAna juhomi (5) tathA-ekakAn juhomi ekakAn no juhomi (6)" iti paJcamaSaSThapadadvayena samyakcAritrArtha gaNApakramaNamiti sUcitam // mU0 1 // ___evaM zraddhAsthairyAdyarthamanyathA vA gaNAdapakrAntasya kasyacid vibhajJAnamutpa. ghate iti tasya bhedAnAha mUlam-sattavihe vibhaMgaNANe paNNate, taM jahA-egadisilogAbhigame 1, paMcadisilogAbhigame 2, kiriyAvaraNe jIve 3, mudagge jove 4, amudagge jIve 5, rUvI jIve 6, savvAmiNaM sandehako haTAnemeM samartha jo samyagjJAna hai, use prApta karane ke liye gaNase apakramaNa tRtIya caturtha padayase sUcita kiyA gayA hai, tathAdhAtuoMke aneka artha hote haiM-isa kathanake anusAra " juhomi" isa kriyA padakA artha-"Aseve" aisA hotA hai-ataH isake anusAra maiM samasta dharmoM kA acchI tarahase sevana karatA hU~ 6 he padase kinhIM zratacAritra dharmoM kA maiM sevana karatA hU~-kinhIMkA sevana nahIM karatA hai-isa tarahake pAMcaveM aura chaThe padakSyase vaha samyak cAritrake liye gaNase apakramaNa (gaNako choDatA hai) karatA hai aisA sUcita kiyA gayA hai| sU0 1 // sarva dharma viSayaka athavA dezadharma viSayaka sadehane dUra karavAne samartha evA samyagUjJAnanI prAptine mATe vagaNamAMnI apakamaNa karavAnI vAta trIjA ane cothA pada dvArA prakaTa karavAmAM AvI che. dhAtumAnA ane, ma Aya che. " juhomi" maayaaphne| atha "Aseye" 5 // thAya cha / prAre ta yaaphne| ma vAmAM Ave te pAMcamAM padano artha A pramANe thaze-"huM samasta dharmonuM sArI rIte sevana karuM chuM, " chaThThA padane A pramANe artha thaI zake-"keTalAka zrata agni dhana sevana karuM chuM ane keTalAkanuM sevana karato nathI. A rIte pAMcamAM ane pada dvArA e vAta sUcita thAya che ke te samyaka cAritrane mATe gaNumAMthI nIkaLI javA mAge che. e sU. 1 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA07 sU0 2 saptavidhavibhajJAnanirUpaNam jIve 7 / tattha khalla ime paDhame vibhaMganANe jayA NaM tahAruvassa samaNassa vA mAhaNasta vA vibhaMgaNANe samuppajjai, se NaM teNaM vibhaMgaNANeNaM samuppannaNaM pAsai-pAINaM vA paDINaM vA dAhiNaM vA udIrNa vA uDDhe vA jAva sohamme kappe / tassa NaM evaM havai asthi NaM mama aisese pANadaMsaNe samuppaNNe egadisi logAbhigame / saMtegaiyA samaNA vA mAhaNA vA evamAhaMsu-paMcadisiM logAbhigame / je te evamAhaMsu-micchaM te evamAsu / paDhame vibhaMgaNANe ||1||ahaavre docce vibhaMganANe, jayA NaM tahAruvassa samaNassa vA mAhaNassa vA vibhaMgaNANe samuppajjai, se NaM teNaM vibhaMgaNANaNaM samuppanneNaM pAsai pAINaM vA paDINaM vA dAhiNaM vA udINaM vA urlDa vA jAva sohamme kappe, tassa NaM evaM havai-asthiNaM mama aisese gANadaMsaNe samuppanne paMcadisiM logaabhigme| saMtegaiyA samaNA vA mAhaNA vA evamAhaMsu egadisiM logAbhigame / je te evamAhaMsu micchaM te evamAhaMsu / docce vibhaMganANe ||2||ahaavre tacce vibhaM. ganANe-jayA NaM tahArUvassa samaNassa vA mANassa vA vibhaMganANe samuppajjai, se gaM teNaM vibhaMganANaNaM samuppanneNaM pAsaipANe aivAemANe, musaM vaemANe. adinamAdiyamANe, mehaNaM paDisevamANe, pariggahaM parigiNhamANe, rAibhoyaNaM bhuMjamANe vA, pAvaM ca NaM kammaM kIramANaM NopAsai, tassa NamevaM havaiasthi NaM mama aisese NANadaMsaNe samupanne, kiriyAvaraNe jIve, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sthAnAGgasUtre saMtegaiyA samaNA vA mAhaNA vA evamAsu no kiriyAvaraNe jove / je te evamAsu micchaM te evamAsu / tacce vibhaMganANe / 3 / ahAvare cautthe vibhaMganANe-jayA NaM tahAruvassa samaNassa vA mAhaNasta vA jAva samuppajjai, se NaM teNaM vibhaMganANeNaM samuppanneNaM devAmeva pAsaI, bAhirabbhaMtarae poggale pariyAittA puDhegattaM NANattaM phusiyA phurettA phuTittA viuvittA NaM viuvittA gaM ciTTittae, tassa NaM evaM havaiasthi NaM mama aisese NANadaMsaNe samuppaNNe-muyagge jiive| saMtegaiyA samaNA vA mAhaNA vA evamAhaMsu-amuyagge jIve / je te evamAhaMsu micchaM te evamAhaMsu / cautthe vibhaMgamANe // 4 // ahAvare paMcame vibhaMganANe,-jayA NaM tahArUvasta sama ssa vA jAva samuppajjai, se NaM teNaM vibhaMgaNANeNaM samuppaNeNaM devAmeva pAsai, bAhirabhaMtarae poggale apariyAittA puDhegataM NANataM jAva viuvittA NaM 2 cihittae, tassa NaM evaM havai-asthi jAva samuppanne amuyagge jIve / saMtegaiyA samaNA vA mAhaNA vA evamAhaMsu-muyagge jIve / je te evamAhaMsu micchaM te evamAsu / paMcame vibhaMganANe // 5 // ahAvare chaTTe vibhaMganANe, jayANaM tahAruvassa samaNassa vA mAhaNassa vA jAva samuppajjai / se gaM te gaMvibhaMganANeNaM samuppaneNaM devAmeva pAsai-bAhirabbhaMtarie poggale pariyAittA vA apariyAittA vA puDhegattaM NANattaM phusettA jAva viuvittA NaM 2 cihi zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sughATIkA sthA07 sU0 2 saptavidhavibhaGgajJAnanirUpaNam 529 tae / tassa NaM evaM havai-asthi NaM mama aisese gANadaMsaNe samuppaNNe rUvI jIve / saMtegaiyA samaNA vA mAhaNA vA evaMmAhaMsu--arUvI jIve / je te evamAsu micchaM te evamAhaMsu / chaThe vibhaMganANe // 6 // ahAvare sattame vibhaMganANe jayA gaM tahArUvasta samaNassa vA mAhaNasta vA vibhaMganANe samuppajjai, se NaM teNaM vibhaMganANeNaM samuppannaNaM pAsai-suhameNaM vAukAeNaM phuDaM poggalakAyaM eyaMtaM veyaMtaM calaMtaM khubbhaMta phaMdaMta ghaTTataM udIrataM taM taM bhAvaM pariNamaMtaM / tassa NaM evaM havaiatthi NaM mama aisese NANadaMsaNe samuppaNNe, sababhiNaM jIvA saMtegaiyA samaNA vA mAhaNA vA evamAhaMsu-jIvA ceva ajIvA ceva / je te evamAsu milchaM te evamAhaMsu, tasta NaM ime cattAri jIvanikAyA No sammamuvagayA bhavaMti, taM jahA-- puDhavikAiyA, AU, teU, vAukAiyA, iccaehiM cauhiM jIvanikAehiM micchA daMDaM payattei / sattame vibhaMganANe ||suu02|| ____ chAyA--saptavidhaM vibhaGgajJAnaM prajJaptam , tadyathA-ekadizi lokAbhigamaH 1, paJcadizi lokAbhigamaH 2, kriyAkaraNo jIvaH 3, mudagro jIvaH 4, amudagro jIvaH 5, rUpI jIvaH 6, sarvamidaM jIvAH 7 / tatra khalu idaM prathamaM vibhaGgajJAnam yadA khalu tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA vibhaGgajJAnaM samutpadyate, sa khalu tena vibhaGgajJAnena samutpannena pazyati-prAcInAM vA pratIcInAM vA dakSiNAM vA udIcInAM vA UrdhvA vA yAvat saudharma kalpam / tasya khalu evaM bhavati-asti khalu mama atizeSa jJAnadarzanaM samutpannam ekadizi lokAbhigamaH / santi ekake yA mAhanA vA evamAhu:-pazcadizi lokaabhigmH| ye te evamAhuH, mithyA te evamAhuH / prathamaM vibhaGgajJAnam 1 // athAparaM dvitIyaM vibhaGgajJAnam-yadA khalu tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA vibhajJAnaM samutpadyate,sa khalu tena vimaGga sthA0-67 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - sthAnAGgasUtre jJAnena samutpannena pazyati-prAcInAM vA pratIcInAM vA dakSiNAM yA udIcInAM yA arvA vA yAkt saudharma kalpam / tasya khalu evaM bhavati-asti khalu mama ati. zeSaM jJAnadarzanaM samutpanna-pazcadizi lokAbhigamaH / santi ekake zramaNA vA mAhanA vA evamAhuH-ekadizi lokAbhigamaH / ye te evamAhuH mithyA te evmaahuH| dvitIyaM vimaGgajJAnam / athAparaM tRtIyaM vibhaGgajJAnam-yadA khalu tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya yA vibhaGgajJAnaM samutpadyate, sa khalu tena vibhaGgajJAnena samu. spannena pazyati-prANAn atipAtayamAnAn mRSAvadataH, adattamAdadAnAn, maithunaM pratisevamAnAna, parigrahaM parigRhNato, rAtribhojanaM suJjAnAn vA, pApaM khalu karma kriyamANaM no pazyati / tasya khalu evaM bhavati-asti khalu mama atizeSa jJAnadarzanaM samutpannam-kriyAvaraNo jIvaH / santi ekake zramaNA vA mAhanA vA evaM. mAhuH-no kriyAvaraNo jIvaH / ye te evamAhuH, mithyA te evamAhuH / tRtIyaM vibhAjJAnam 3 / athAparaM caturthe vibhaGgajJAnam-yadA khalu tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA yAvat samutpadyate, sa khalu tena vibhaGgajJAnena samutpannena devA. neva pazyati bAhyAbhyantarakAn pudgalAn paryAdAya pRthak ekatvaM nAnAtvaM vA sphorayitvA sphoTayitvA vikurvitvA khalu vikurvitvA khalu sthAtum / tasya khalu evaM bhavati-asti khalu mama atizeSaM jJAnadarzanaM samutpannam , mudagro jIvaH / santi ekake zramaNA vA mAhanA vA ebamAhuH-amudagro jIvaH / ye evamAhuH mithyA te evamAhuH / caturthaM vibhaGgajJAnam 4 / athAparaM paJcamaM vibhaGgajJAnamyadA khalu tathArUpasya zramaNasya vA yAvat samutpadyate, sa khalu tena vibhaGgajJAnena samutpannena devAneva pazyati, bAhyAbhyantarAn pudgalAn aparyAdAya pRthak ekatvaM nAnAtvaM yAvad vikurvitvA khalu 2 sthAtum / tasya khalu evaM bhavati-asti yAvat samutpannam amudagro jiivH| santi ekake zramaNA vA mAhanA vA evamAhuH mudagro jIvaH / ye te evamAhuH, mithyA te evmaahuH| paJcamaM vibhaGgajJAnam 5 / athAparaM SaSTha vibhajJAnam-yadA khalu tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA yAvat samutpadyate, sa khalu tena vibhaGgajJAnena samutpannena devAneva pazyati-bAhyAbhyantarAn pudgalAn paryAdAya vA aparyAdAya vA pRthak ekatvaM nAnAtvaM spRSSTA yAvat vikuvitvA khalu 2 sthAtum / tasya khalu evaM bhavati-asti mama atizeSa jJAnadarzanaM samutpannam , rUpI jIvaH / santi ekake zramaNA vA mAhanA vA evamAhuH-arUpI jIvaH / ye te evamAhuH, mithyA te evamAhuH / SaSThaM vibhaGgajJAnam 6 / athAparaM saptama vibhaGgajJAnam -yadA khalu tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA vibhaGgajJAnaM samu. tyapadyate, sa khalu tena vibhajJAnena samutpannena pazyati-sUkSmeNa vAyukAyena spRSTaM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU. 2 saptavidhimajJAnanirUpaNam 531 pudgalakAyam ejamAnaM vyejamAnaM calantaM kSubhyantaM spandamAnaM ghaTTayantam udIrayantaM taM taM bhAvaM pariNamantam / tasya khalu evaM bhavati-asti khalu mama atizeSa jJAnadarzanaM samutpannam-sarvamidaM jIvAH / santi ekake zramaNA vA mAhanA vA eva. mAhuH-jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / ye te evamAhuH mithyA te evamAhuH / tasya khalu ime catvAro jIvanikAyAH no samyagugagatA bhavanti, tadyathA-pRthivIkAyikA, ApaH, tejAMsi, vAyukAyikAH / ityetezcaturbhirjIvanikAyaiH mithyAdaNDa pravartayati / saptamaM vibhaGgajJAnam / / mU0 2 // TIkA-'sattavihe vibhaMganANe ' ityAdi vibhaGgajJAnam-vi-viruddho vitathA anyathA vA bhaGga vastubhaGgo vastucikalpA yasmiMstad vibhaGgam , taca tajjJAnaM ceti vibhaGgajJAnam-mithyAtvasahito'vadhirityarthaH, tat saptavidhaM-saptaprakAraM prajJaptam , tadyathA-ekadizi-ekasyAM dizi-pUrvAdikayA kadAcidekayA dizA lokAbhigamA lokAvavodhaH / vibhaGgatA cAsya zeSa isa taraha zraddhAkI sthiratAke liye yA aura kisI kAraNase gacchase bAhara hue kisI sAdhuko vibhaGgajJAna utpanna ho jAtA hai ataH aba sUtrakAra usake bhedokA kathana karate haiM__ " sattavihe vibhaMganANe paNNatte" ityAdi sUtra 2 // TIkArtha-vibhaMgajJAna sAta prakArakA kahA gayAhai, vi-viruddha vitathaanyathA hai, bhaGga-vastukA bhaGga-vastukA vikalpa jisameM aisA vaha vibhaMga hai, vibhaMga rUpa jo jJAna vaha vimaMga jJAna hai-mithyAtva sahita avadhijJAnakA nAma vibhaMgajJAna hai, yaha vibhaMga jJAna sAta prakArakA hotA hai, inameM koI eka vibhaGga jJAna aisA hotA hai, jo kisI eka dizAse A prakAre zraddhAnI sthiratAne mATe athavA bIjA koI kAraNane lIdhe gaNamAMthI nIkaLI jatA keI sAdhune kayAreka vibhAgajJAna utpanna thaI jAya che, tethI have sUtrakAra virbhAgajJAnanA bhedanuM kathana kare che. "satavihe vibhaMganANe paNNatte " tyaa:TIkAI-vilaMgajJAna sAta prakAranuM kahyuM che. "vi' eTale virUddha athavA viparIta, ane "bhaga" eTale vastune vikala5. jemAM vastune viparIta vikalpa hoya che tene vibhaMga kahe che. evA vibhaMga rUpa je jJAna che tene vibhaMga jJAna kahe che. athavA mithyAtvayukta avadhijJAnane virbhAgajJAna kahe che. tenA nIce pramANe sAta prakAra kahyA che-- _) kei eka virbhAgajJAna evuM hoya che ke je lokanI kaI eka dizAmAM-pUrvAdi eka ja dizAmAM rahelA padArthane abhigama (baMdha) karAve zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 sthAnAGgasUtre dikSu lokasyAnavabodhena tasya pratibodhAditi prathamaM vibhaGgajJAnam 1 / tathApaJcadizi-paJcasu dikSu lokAbhigamo bhavati, kasyAMcidekasyAM lokAbhigamo na bhavati / vibhaGgatA cAtrApi ekasyAM dizi lokAvabodhapratiSedhanAda bodhyaa| iti dvitIyaM vibhaGgajJAnam 2 / tathA-kriyAvaraNaH-kriyaiva AvaraNa jJAnAdi svarUpAcchAdakaM yasya sa tAdRzo jIvo, na tu karmAvaraNo jIvaH ityabhyupagamaparaMvibhaGgajJAnam / evaMvidhavibhaGgajJAnavAn jIvaiH kriyamANamANAtipAtAdikaM kriyAmAtrameva pazyati na tu taddhetukarma / karmaNAma darzanena anabhyupagamAtra vimAnatA iti tRtIyaM vibhaGgajJAnam 3 / pUrvAdi dizAse lokakA abhigama bodha karatA hai, isameM vimaGgatA zeSa dizAoMmeM lokake anayabodhase hai, kyoMki zeSa dizAoMmeM vaha usakA pratiSedha karatAhai, aisA yaha prathama vimaGga jJAna hai 1 koI eka vibhaGga jJAna aisA hotAhai, ki jisase pAMca dizAoMmeM lokAbhigama(lokakA jJAna hotA hai, kisI eka dizAmeM lokAbhigama nahIM hotA hai, yahAM para bhI vibhaGgatA eka dizAmeM lokake avavodhakA pratiSedha honese hai, aisA yaha dvitIya vibhA jJAna hai 2 / kriyAvaraNa-kriyArUpa AvaraNavAlAhI jIva hai, arthAt jJAnAdi nija svarUpakI AcchAdaka kriyAhI hai-karmarUpa AvaraNavAlA jIva nahIM hai-karma rUpa AvaraNa jIvake jJAnAdi nijasvarUpakA AcchAdaka nahIM hai aisI mAnyatA jisa vibhaGga jJAnako hai, aiptA vaha tRtIya vibhaGga che. bAkInI dizAomAM rahelA padArthane bedha te karAvI zakatuM nathI, te kAraNe ja temAM visaMgatA samajavI. kAraNa ke lokanI bAkInI dizAomAM rahelA padArthone abhigama (bodha) thavAne ahIM pratiSedha (niSedha) kahyo che. (2) keI eka virbhAgajJAna evuM hoya che ke jenA dvArA lokanI pAMca dizAomAM rahelA padArthone bodha thAya che, paNa bAkInI eka dizAmAM rahelA padArthane abhigama (baMdha) tenA dvArA thatuM nathI. ahIM paNa eka dizAmAM lokanA avaboghanA pratiSedhane kAraNe te jJAnamAM virbhAgatA samajavI joIe. (3) yA52-" yA 35 124Aga 71 cha. me hai jJAnAdi nija varUpanI ArachAdaka kriyA ja che. karmarUpa AvaraNavALe jIva nathI eTale ke kamarUpa AvaraNa chavanA jJAnAdi nijasvarUpanuM AcchAdaka nathI." A prakAranI mAnyatAvALuM je virbhAgajJAna che tene virbhAgajJAnanA trIjA bheda rUpa samajavuM. A prakAranA vibhaLajJAnavALe jIva jI dvArA zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA 7 sU02 saptavighavibhajJAnanirUpaNam 533 tathA-mudayo jIva-bAhyAbhyantararacitazarIro jIva ityabhyupagamaparaM vibhaGga jJAnam / bAhyAbhyantarapudgalAnAdAya vaikriyaM kurvato bhavanapatyAdIn devAn dRSTvA evaM vibhaGgajJAnamutpadyate / iti caturthaM vibhaGgajJAnam / tathA-amudagro jIvaH-bhavadhAraNIyApekSayA bAhyAbhyantarapudgalAdAnaM vinaiva racitazarIro jIva ityabhyupagamaparaM vibhaGgajJAnam / bAhyAbhyantarapudgalAn anAdAyaiva caikriyakaraNena racitazarIrAn devAn dRSTvA evaMvidhaM vibhaGgajJAnamutpadyate jJAna hai| isa prakArake vibhaGga jJAnavAlA jIva jIvoM dvArA kriyamANa prANAtipAtAdika kriyAmAtrakohI jAnatAhai-dekhatAhai usake hetubhUta karmako nahI dekhatAhai, yahAM para vibhagatA karmoM ke nahIM dikhaneke kAraNa usakI anabhyupagamatAse(nahIM jAnanese hai)jo vibhaGgajJAna aisA mAnatAhai, ki bAhya aura Abhyantara pugaloMse racita zarIravAlAhI jIva hai, vibhaGga jJAnIko bAhya Abhyantara pudgaloMko grahaNa karake vaikriyakI uttara vaikriya zarIrakI racanA karate hue bhavanapatyAdika devoMko dekhakara aisA yaha vibhaGga jJAna utpanna hotA hai / yaha cauthe prakArakA mudagranAmakA vibhaGgajJAna hai / amudagrojIva bhavadhAraNIya zarIrako apekSAse pAMcaveM nambaravAlA vibhaGgajJAna aisA mAnyatAvAlA hotA hai, ki jIva bAhya Abhyantara pudraloko grahaNa kiye vinAhI racita zarIravAlA hotA hai, arthAtabAhya evaM Abhyantara pudgaloMko vinA grahaNa kiyehI racita zarIravAlA devoMko dekhakara isa prakArakA yaha vibhaGga jJAna utpanna hotA hai karAtI prANAtipAdika kriyA mAtrane ja jANe che-dekhe che, paraMtu tenA hetabhUta karmane dekhate nathI. ahIM karmone nahIM dekhavAne kAraNetenI anabhupagamatAne lIdhe visaMgatA samajavI. (4) mudA nAmanuM visaMgajJAna -je virbhAgAna evuM mAne che ke bAhya ane Abhyantara pulethI racita zarIravALo ja jIva che, te vilaMgajJAnane cothA prakAranuM virbhAgajJAna kahe che. bhavanapati Adi devone bAhya ane Abhyantara ane grahaNa karIne uttara vikIya zarIranI racanA karatA joIne virbhAgajJAnImAM A prakAranuM vibhaMjJAna utpanna thaI jAya che. A cethA prakAranuM mudagra nAmanuM virbhAgajJAna che. (5) amuda vilaMgajJAna-bAhA ane Abhyantara pulene grahaNa karyA vinA ja racita zarIravALA devane joIne evuM virbhAgajJAna ke jIvamAM utpanna thaI jAya che ane Abhyantara pulane grahaNa karyA vinA ja racita zarIravALe thaI jAya che. bhavadhAraNIya zarIranI apekSAe pAMcamA prakAranuM vilaMgajJAna A prakAranI mAnyatA dharAve che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sthAnAGgasUtre iti paJcamaM vibhaGgajJAnam / 5 / tathA-rUpI jIvaH - vaikriyazarIravato devAn dRSTvA rUpayeva jIva iti yadabhyupagacchati tat SaSThaM vibhaGgajJAnam |6| tathA - sarvamidaM jIvAH - vAyunA calantaM pudgalakAryaM dRSTvA ' idaM sarvaM vastu jIvA eva calanadharmatvAt ' iti nizcayato yadabhyupagacchati, tat saptamaM vibhaGgajJAnag 7 iti / itthaM sAmAnyataH saptavidhaM vibhaGgajJAnamuddizya samprati tadeva vizeSato vivarItumAha-' tattha ' ityAdi / , tatra teSu saptasu vibhaGgajJAneSu madhye khalu idaM vakSyamANaM prathamaM vibhaGga jJAnam, tathAhi - yadA yasmin kAle tathArUpasya = tathAvidhasya zramaNasya = nirgrantha munervA, mAhanasya mUlaguNadharasya vA vibhaGgajJAnaM samutpadyate sa khalu vibhaGgajJAnavAn zramaNo mAno vA samutpannena tena vibhaGgajJAnena prAcInAM pUrvAdizaM vA athavA - "rUpIjIvaH " vaikriya zarIravAle devoM ko dekhakara rUpIhI jIva hai aisA jo mAnatA hai, vaha chaThe nambarakA vibhaMga jJAna hai / " sarvamidaM jIvAH " vAyule calita pulakAyako dekhakara ye saba vastue~ jIva svarUpa hai, kyoMki ye saba calana dharmavAlI hai, aisI mAnyatAvAlA jo vibhaGga jJAna hotA hai, vaha sAtaveM prakArakA vibhaMgajJAna hai / isa prakAra se sAmAnyaprakAra ke vibhaGgajJAnakA kathana karake aba sUtrakAra vizeSarUpase isakA kathana karate haiM- " tattha " ityAdi-jaba ina sAta prakAra vibhaMgajJAna tathAvidha zravaNa ke nirgrantha munike athavA-mAhana ke mUla guNa dhArIke utpanna hotA hai-taba vaha vibhaMga jJAnavAlA zramaNa athavA mAhana samu. (6) " rUpI jIvaH " vaiDiya zarIravANA hevAne lene " rUpI ja jIva che, " A prakAranI mAnyatA je vibhagajJAnavALA jIva dharAve che. te jIvanA vibha'gajJAnane chaThThA prakAranuM vibha'gajJAna kahe che. " (7) " sarvamidaM jIvAH " vAyuthI upAyamAna thatAM yuddhasamAyane lene " sadhaNI vstuo| 1 354 hai, arazu tethe asana dharmavAjI che, " A prakAranI mAnyatAvALu. je vibhagajJAna che tene sAtamAM prakAranu vilajJAna uDe che. A prakAre vibha'gajJAnanA sAta prakAranuM sAmAnya kathana karIne have sUtrakAra temanuM vistRta nirUpaNa kare che. tattha " ityAdi 66 upara darzAvelA sAta prakAranA vibhagajJAnamAMthI pahelA prakAranuM vibhagajJAna jyAre koI zramaNa nigraMthane athavA mAhaNune ( mUla guNadhArIne ) utpanna thAya che, tyAre te vilaMgajJAnavALA te zramaNa athavA mAhaNa tenA te zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATokA sthA0 7 su. 2 saptavidhavibhaGgazAnanirUpaNam pratIcInAM pazcima dizaM, dakSiNAM vA dizam , udIcInAm-uttarAM vA dizam , jAvA dizaM yAvatsaudharma kalpaM pazyati / aghodikU tu vibhaGgajJAninAM dRzyatvena noktA / sA tu avadhijJaninAmapi duradhigamA bhavati, vibhaGgajJAninAM tu sutarAmeveti tristhAnake caturthIdeze prapazcitaM, tata evaM bodhyamiti / tatastasya pUrvadigAdhanyatamadarzino vibhaGgajJAnina evaM bhavati evaMvidho vikalpo jAyateyat mama atizeSam zeSANyatikrAntam-atizeSaM-atizayaM jJAnadarzanam-jJAnaM ca darzanaM ceti jJAnena sahita darzanaM ceti samutpannam / kimAtmakaM jJAnadarzanaM samutpatpanna usa vibhaMga jJAnase pUrva dizAko athavA uttara dizAko athavA urva dizAko yAvat saudharmakalpako dekhatA hai, vibhaMga jJAniyoMko adhodizAkA avalokana nahIM kahA gayA hai, kyoMki avadhijJAniyoMko bhI usakA dekhanA jAnanA durabhigama rUpa kahA gayA hai, ataH jaba vaha avadhijJAniyoM dvArA bhI duradhigama hai, taba vibhaMga jJAniyoM ke liye to duradhigama hai hI yaha bAta apane ApahI sadha jAtI hai, isa viSayako yadi acchI tarahase dekhanA ho to yaha hamane tristhAnakake caturtha uddezakameM vistArake sAtha vivecita kiyA hai, so vahAMse dekha lenA cAhiye ataH jaba vaha vibhaMgajJAnI pUrva dizA AdimeMse kisI eka dizAkA avalokana karatA hai-taba usakA aisA vicAra hotA hai-usake manameM aisA vikalpa uThatA hai-ki mujhe atizaya jJAna evaM darzana-athavA vilaMgajJAnanA prabhAvathI kaI paNa eka dizAmAM rahelA lokagata padArthone joI zake che. vibhAgajJAnI adizAnuM avalokana karI zakatA nathI, paraMtu parva, pazcima, uttara, dakSiNa athavA urva dizAnuM avalokana karI zake che. urtha dizAmAM saudharmakalpa paryantanA padArtho te joI zake che. virbhAgajJAnIo ane dizAnuM avalokana karI zakatA nathI. avadhijJAnIone mATe paNa adizAmAM dekhavAnuM durAdhigama rUpa kahyuM che. je adizAnuM avalekana avadhijJAnIo mATe paNa suradhigama rUpa kahyuM che, te vibhaLajJAnIo mATe durAdhigama rUpa hoya emAM navAI zI! tristhAnakanA cothA uddezAmAM A viSayanuM vistArapUrvaka nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, te jijJAsu pAThakae te tyAMthI vAMcI levuM. pahelA prakAranA virbhAgajJAnavALe puruSa pUrvAdi kaI paNa eka dizAmAM rahelA padArthone ja jANI-dekhI zake che. tethI A visaMgajJAna prakaTa thatA ja tenA manamAM e vicAra thAya che-e vikalpa uThe che ke mane atizaya zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 sthAnAGgasUtre nnam ? ityAha-ekadizi lokAbhigama:-ekasyAmeva dizi lokopalambho natvanyAsu dikSu iti / santi punareke zramaNA vA mAhanA vA, ye evamAhuH-paJcadizi lokA. bhigamaH-paJcasu dikSu lokopalambha iti / ye te evamAhuH, mithyA te evamAhuH, yata ekadizyeva lokopalambha iti prathama vibhaGgajJAnamiti 1 / dvitIyaM vibhaGgA jJAnamapi vibhaGgajJAnavad vyAkhyeyam / navaramatra vA zabdAH samuccayArthakAH bodhyaa| prathamabhaGge ekadizi lokAbhigamaH, atra tu pazcadizIti / iti dvitIyam 2 / yadA jJAna sahita darzana utpanna ho cukA hai, isase mujhe aisA jAnanA dekhanA hotA hai-maiM aisA jAnatA dekhatA hUM-ki ekahI dizAmeM lokakA upalambha hai, anya dizAoMmeM nahIM hai, arthAta loka kisI ekahI dizAmeM hai, saba dizAoM meM nahIM hai, aisAhI batAnevAle jJAna darzana mujhe utpanna hue haiM. ataH merA yadhI pUrvokta vicAra ThIka hai, isa prakArakI mAnyatA. vAlA jo use jJAna utpanna huA hai, vaha vibhaMga isaliye kahA gayA hai, ki usane zeSa dizAoMmeM lokake honekA niSedha kiyA hai, kyoMki aisA to nahIM ki loka ekahI dizAmeM ho-anya dizAoMmeM nahIM hotathA kitaneka zramaNa athavA mAhana aise hote haiM jo aisA kahate haiM ki-pAMca dizAomehI lokakA upalabdhi hai, yaha vibhaMgajJAna isaliye hai, ki yahA~ eka dizAmeM lokakA upalambha (dekhanA) usane niSiddha kiyA hai, yahI bAta-"ye te evamAhuH mithyA te evamAhuH" isa jJAna ane darzana-athavA jJAnasahita darzana utpanna thaI gayuM che. tenA prabhAvathI huM evuM jANuM ane dekhI zakuM chuM ke eka ja dizAmAM lekanuM astitva che, anya dizAomAM lekanuM astitva ja nathI. A visaMgajJAnanA prabhAvathI te virbhAgajJAnImAM A prakAranI mAnyatA ghara kare che, te kAraNe bAkInI dizAomAM lekanuM astitva hevAne ja te niSedha kare che. tenI A mAnyatA beTI ja che. lekanuM astitva te badhI ja dizAmAM hoya che. eka ja dizAmAM lekanuM astitva svIkAravAne kAraNe tenA te jJAnane virbhAgajJAna kahe che. keTalAka zrama athavA mAhaNemAM bIjA prakAranuM vibhaLajJAna utpanna thaI jAya che. teo lekanI aMdara ke pAMca dizAomAM rahelA padArthone jANuM dekhI zake che, paraMtu bAkInI eka dizAmAM rahelA padArthone joI zakatA nathI. tethI teo te pAMca dizAomAM ja lekanuM astitva mAnI le che. bAkInI eka dizAmAM lekranA astitvane teo svIkAratA nathI, tethI ja tamanA jJAna vijJAna yu cha. mevAta sUtradhAre "ye te ekmAhuH zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU0 2 saptavidhavibhaGgajJAnanirUpaNam 537 ca tathAvidhasya zramaNasya vA mAhanasya vA tRtIyaM vibhaGgajJAnamutpadyate, tadA sa prANAtipAtAn mRSAvAdAn adattAdAnAni maithunasevAM, parigrahasaMgraha, rAtribhojanaM vA kurvato jovAn pazyati, kriyamANaM pApaM karma ca na pazyati / tataH sa kriyAvaraNo jIva iti pratipadyate, karmAvaraNo jIva iti na pratipadyate / iti tRtIyaM vibhaGgajJAnam 3 | tathA-yasya tathAvidhasya zramaNasya vA mAhanasya vA caturtha vibhaGgajJAnamutpadyate, tataH sa tena vibhaGgajJAnena devAn pazyati, karmabhUtAn devAn pazyati ? ityAha- ' bAhirabbhaMtarae ' ityAdi / sUtra pATha dvArA prakaTa kI gaI, jaba tathAvidha zramaNako athavA mAhanako tRtIya vibhaMga jJAna utpanna hotA hai, taba vaha prANAtipAtoMko - mRSAvAdoMko, adattAdAnoM ko, maithuna sevAko, parigrahake saMgrahako, aura rAtribhojanako karate hue jIvoMko dekhatA hai, kriyamANa pApa karmako nahIM dekhatA hai, isase jIva kriyAvaraNavAlA hai, aisI usakI mAnyatA ho jAtI hai, karmarUpa AvaraNavAlA jIva hai-aisI usakI mAnyatA nahIM rahatI hai, aisA usakA jJAna vibhaMga isaliye kahA gayA hai, ki vaha jIvako jo ki vAstavika rUpameM karmAvaraNavAlA hai, aisA na mAnakara viparIta rUpa kriyAvaraNavAlA mAnatA hai, aisA yaha tRtIya vibhaMga jJAna hai, tathA jisa tathAvidha zramaNako athavA mAhanako caturtha vibhaMgajJAna utpanna hotA hai, usase vaha isa prakAra se devoMkoM dekhatA hai ki ye mithyA te evamAhuH A sUtrapATha dvArA prakaTa karI che. pAMca ja dizAmAM leAkanu astitva svIkAratI temanI A mAnyatA paNa kheATI ja che. o " je zramaNa athavA mAhaNamAM trIjA prakAranuM vibhagajJAna utpanna thaI laya che, te AzAtipAta, bhRSAvAha, mahattAhAna, maithuna sevana, pariyaDa bhane rAtribhAjana karatAM jIvAne dekhe che, paNa kriyamANu pApakarmane dekhatA nathI. te kAraNe te vibha'gajJAnI evuM mAnatA thAya che ke jIva kriyAvaraNavALA ja che, te jIvane karmarUpa AvaraNavALe mAnate nathI. tenA A jJAnane vibhaga jJAna kahevAnuM kAraNa e che ke jIva vAstavika rIte tA kA~varaNavALA hovA chatAM paNa te tene kriyAvaraNavALA mAne che. A prakAranI viparIta mAnyatA te jJAnane kAraNe ja tenAmAM AvI hAya che, tethI ja tenA te prakAranA jJAnane vila'gajJAna kahe che ceAthA prakAranA vibha'gajJAnanu. vivecana--je kAI zramaNa athavA mADhu Nane cAthA prakAranuM vibhaMganAna utpanna thAya che, te evu mAnatA thaI jAya sthA0 - 68 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bAhyAbhyantarAn bAhyAHzarIrAvagAhakSetrAd vahirbhUtAzca te AbhyantarAH= zarIrAvagAhakSetrAntarAlavartinazca te tathA, tAn pudgalAn = vaikriyavargaNArUpAn tadbhinnAn vA paryAdAya vaikriyasamudghAtena samantAd gRhItvA spRSTvA tAneva pudgalAn sparzaviSayIkRtya, sphorayitvA spandayinyA, sphoTayitvA = vikasitIkRtya pRthaka - dezakAlamedena pRthak kvacit kadAcidityarthaH, ekatvam = ekarUpatvaM nAnAtvaM nAnArUpatvaM vikurvya vikurvya uttaravaikriyatayA kiJcitkAlaM sthAtuM prahRtAn devAn pazyati / evaMvidhAn devAn pazyatastasya evaMvidho vikalpo jAyate yad - mudagraH = bAhyAbhyantarapudgalaracitazarIro jIva iti / iti caturthaM vibhaGgajJAnam 4 / tathA-yasya tathAvidhasya zramaNasya mAhanasya vA paJcamaM vibhaGgajJAnadeva bAhya - zarIrAvagAha kSetra se bahirbhUta, evaM Abhyantara zarIrAvagAha kSetrake antarAlavartI - vaikriya vargaNArUpa pudgaloMko athavA tadbhinna pugaloM ko vaikriya samudghAta dvArA cAroM ora se grahaNa karake unhoMne sparza karake, unheM hI spandita karake unheMhI vikasita karake dezakAlake anusAra kadAcit eka rUpase kadAcit nAnA rUpase vikriyA karake uttara vikriyAmeM kuchakAla taka sthita rahate haiM, ataH isa prakAra ke devoMko dekhakara usake manameM aisA vikalpa utpanna ho jAtA hai, ki jIva bAhya evaM Abhyantara pugaloMse racita zarIravAlA hai, aisA yaha jJAna vibhaMga isaliye kahA gayA hai, ki isa jJAnameM yaha zarIra nAmakarmake dvArA racA gayA hai, isa bAtako chor3a diyAgayA hai, aisA yaha vibhaMga jJAna caturthaprakArakA hai, tathA - jisa tathAvidha zramaNako athavA mAhanako pAMcavAM che ke deva bAhya ane Abhyantara pudgalA varlDa racita zarIravALA hoya che. tenI A prakAranI mAnyatAnuM kAraNa nIce pramANe che-- te devezane mAhya ( zarIrAvagAha kSetranI bahAranA ) ane Abhyantara ( zarIrAvagAha kSetranI aMdaranA ) vaikriya vagaNuArUpa pudgalane athavA tenA karatAM bhinna pudgaleAne vaikriya samuddhAta vaDe cAmerathI grahaNa karIne, temane sparza karIne, temane ja spendrita karIne, temane ja vikasita karIne dezakALa anusAra kayAreka eka rUpe ane kayAreka vividha rUpe vikriyA karIne uttara vikriyAmAM amuka kALa sudhI sthita rahetA jove che. devAne A prakAre uttara vaikrIya zarIranI racanA karatA joine tee evu' mAnI le che ke jIva bAhya ane Abhyantara pudgaleAthI racita zarIravALe hAya che, vAstavika rIte joIe teA A zarIra nAmakama dvArA racAyu che. tethI uparyukta viparIta mAnyatAvALA te jJAnane vila gajJAna kahevAmAM Avyu' che, 538 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA.7 sU. 2 saptavidhavibhaGgajJAnanirUpaNam 539 mutpayate / tataH sa tena vibhaGgajJAnena devAn pazyati, kIdRzAn devAn pazyati ? ityAha-' bAhirabhaMtarae ' ityAdi / bAhyAbhyantarAn pudgalAn aparyAdAya vaikriyasamudghAtApekSayA agRhItyA utpattikSetrasthAMstUtpattikAle gRhItvA, spRSTvA utpattikSetrasthAna-pudgalAn sparzaviSayIkRtya, sphorayitvA, sphoTayitvA pRthaka-kvacit kadAcit ekatvam ekarUpatyam-bhavadhAraNIyazarIrasya ekatvam ekadezApekSayA kaNThAghavayavApekSayA vA, nAnAtvaM nAnArUpatvam -anekadezApekSayA hastAGgulAdhavayavApekSayA vA vikunya cikuLa sthAtuM pravRttAn devAn pazyati / tatastasya evaM vikalpo jAyate yatamudagraH avAhyAbhyantarapudgalaracitazarIro jIvo na tu mudagrojIva iti / iti paJcamaM vibhnggjnyaanmuu| vibhaMga jJAna utpanna hotA hai-taba vaha usa vibhaMga jJAnase isa prakAra devoMko dekhatA hai, aura unheM dekhakara vaha aisA vicAra karatA hai-ki ye deva bAhya evaM Abhyantara pudgaloMko vaikriya samudghAtakI apekSA nahIM grahaNa karake tathA utpatti kSetra sthita pudgaloMko to utpatti kAlameMhI grahaNa karake, evaM utpatti kSetra sthita pugaloMko sparzandriyakA viSayabhUta karake unheM spandita karake kvacit ekarUpase-bhavadhAraNIya zarIrakI apekSAse athavA kaNTha Adi avayavakI apekSAse-eka rUpavAlI-athavA-nAnA rUpase aneka devoMkI apekSAse yA hasta-aguli Adi avayavoMkI apekSAse aneka rUpavAlI-bAra 2 vikriyA karate haiM, aura isI vikriyAmeM isa samaya rahate haiM, ataH jIva amudana hai pAMcamAM prakAranuM visaMgajJAna-je zramaNa athavA mAhaNane pAMcamAM prakAranuM vibhAjJAna utpanna thaI jAya che. te ema mAnato thaI jAya che ke jIva amudaga che-eTale ke jIva bAhya ane Abhyantara pule vaDe racita zarIravALe nathI. tenI A mAnyatAnuM kAraNa A pramANe che - te tenA virbhAgajJAnathI evuM dekhe che ke deva bAhya ane Abhyantara pudgalene vikIya samudughAtanI apekSAe grahaNa na karIne tathA utpatti kSetrasthita pulene te utpattikALamAM ja grahaNa karIne, ane utpatti kSetrasthita pulone sparzendrinA viSayabhata karIne, temane spendrita karIne kayAreka eka rUpe-bhavadhAraNIya zarIranI apekSAe athavA kaMTha Adi avayavanI apekSAe eka rUpavALI athavA vividha rUpe-aneka devonI apekSAe athavA hAtha, AMgaLI Adi avayanI apekSAe aneka rUpavALI vikriyAmAM teo A samaye zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 sthAnAGgasUtre tathA-yasya tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA SaSThaM vibhajJAnamutpadyate, sa samutpannena tena jJAnena pazyati-vAhyAbhyantarapudgalAna paryAdAya-aparyAdAya yA pUrvavat ekarUpatvam anekarUpatvaM vA vikuyaM vikuLa sthAtuM pravRttAn devAn / evaMvidhadevadarzanena sa 'rUpI ekajIvaH' iti pratipadyate / rUpabhinnasya kadA. cidapyadarzanAt ' arUpI jIvaH' iti tu na pratipayate iti SaSThaM vibhaGga jJAnam / tathA-yasya tathArUpasya zramaNasya mAhanasya vA saptamaM vibhaGgajJAnamutpadyate, sa samutpannena tena vimaGgajJAnena pudgalakAyaM pazyati, kIdRzaM pudgalakAyaM pazyati ? bAhyAbhyantara pudgaloMse racita zarIravAlA nahIM hai, aisA yaha pAMcavAM vibhaGga jJAna hai, tathA-jisa tathA rUpavAle zramaNako athavA mAhanako chaThA vibhA jJAna utpanna hotA hai, vaha usa samaya usa jJAnase devoMko isa prakArase dekhatA hai-ki bAhya aura Abhyantara pudgaloMko grahaNa karake aura nahIM grahaNa karake ye deva eka rUpavAlI athavA aneka rUpavAlI vikriyA bAra 2 karate haiM, aura aba bhI ye isI prakArakI vikriyAmeM sthita haiM, ataH jIvarUpI hai, aisA vaha devoMko usa vibhaMga jJAnase dekha. kara mAnane lagatA hai, aisA yaha chaThA vibhaGga jJAna hai, isa jJAnameM vibhaRtA isa liye kahI gaI hai, ki jIva mUla rUpameM rUpI nahIM hai, arUpI hai, parantu aisA darzana use kabhI hotA nahIM hai / tathA jisa bhramaNako tathA mAhanako sAtavAM vibhaGga jJAna utpanna hotA hai, vaha utpanna hue rahelAM che. tethI jIva amuda che-bAhA ane Asthattara pudgale vaDe racita zarIravALe nathI. A prakAranuM A pAMcamuM vibhAgajJAna che. chaThThA prakAranuM virbhAgajJAna-je zramaNa athavA mAhaNane chaThThA prakAranuM virbhAgajJAna utpanna thaI jAya che. te pitAnA te jJAnanA prabhAvathI dene bAhya ane Abhyantara pulene grahaNa karIne ane grahaNa karyA vinA eka rUpavALI athavA aneka rU5vALI vikriyA karatAM, ane te kALe paNa e ja prakAranI vikiyAmAM sthita rahelA nihALe che. tethI te hAlatamAM devane ( pitAnA visaMgajJAna) vaDe joIne te evuM mAnatA thaI jAya che ke jIva rUpI ja che. A jJAnamAM vibhaMgatA mAnavAnuM kAraNa e che ke jIva mULa rUpe vAstavika rUpe-nathI paNa arUpI ja che. paraMtu virbhAgajJAnIne evuM darzana kadI thatuM ja nathI. sAtamA prakAranuM virbhAgajJAna-je zramaNa athavA mAhaNane sAtamAM prakAranuM visaMgajJAna utpanna thaI jAya che te tenA te vibhaLajJAna vaDe te zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU0 2 saptavidhavibhaGgajJAnanirUpaNam ityAha-'suhumeNa vAukAeNaM' ityAdi / sUkSmeNa-mandena, natu sUkSmanAmakoMdayavartinA, tasya vastu cAlanAsamarthatvAt , vAyukAyena spRSTam ataeva-ejamAna= kampamAnaM, vyejamAna-vizeSeNa kampamAna, calantam-sthAnAntaraM saMkramantam , kSubhyantam-adho nimajjantam , spandamAnam ISaccalantaM ghaTTayantaM-vastvantaraM spRzantam, udIrayantaM-vastvantaraM, prerayantaM, tathA-taM tam-nirvastumazakyamanekavidhaM bhAvaM paryAyaM pariNamantaM-gacchantaM pazyatIti / tataH AtmAnamatizayajJAnasampannaM manyamAnaH sa vibhaGgajJAnI manyateidaM pratyakSaM sarva pudgalajAtaM jIvAH-kampanAdi lakSaNadharmavattvAt / ye tu zramaNA mAhanAH kampanAdi-dharma-viziSTamapi pudgalajAtaM jIvA ajIvAzceti mAhuH, te usa vibhaGga jJAnase pudgalakAyako isa prakAra se dekhatA hai, ki manda vAyuse ( sUkSma nAmakarmake udayavatI mUkSma vAyuse nahIM, kyoMki sUkSmanAma kodaya vazavartI vAyudvArA kisI bhI kaMpana utpanna nahIM kiyA jAtA hai ) ye vastue~ halAI jAtI haiM, vizeSa rUpase kaMpAI jAtI haiM, eka sthAnase dUsare sthAna para pahuMcA dI jAtI haiM, Uparase nIce girA dI jAtI haiM eka vastuko dUsarI vastu ke sAtha milA diyA jAtA hai, ityAdi aura bhI rUpase kahane ke liye azakya sthitivAlA jaba vaha pudalakAyako dekhatA hai-taba vaha apane Apako atizaya jJAnavAlA mAnatA huA vaha vibhaMga jJAnI aisA mAnane lagatA hai, ki ye saba pratyakSabhUta pudgalajAta jIvasvarUpa haiN| kyoMki kampanAdirUpa dharmavAle ye saba pudgala jAta haiM, jina zramaNoMne athavA mAhanoMne kampanAdi dharma viziSTa bhI pudgala jAtako jIva pudgalakAyanA viSayamAM evuM jove che ke mandavAyu vaDe ( sUkSma nAmakarmanA udayavartI sUkSamAvAyu vaDe nahIM, kAraNa ke sUma nAmakarmodaya vazavartI vAyu dvArA kaI paNa vastumAM kaMpana utpanna karAtuM nathI) A vastuo zeDI DI kapAvavAmAM Ave che, vizeSa rUpe kaMpAvavAmAM Ave che, eka sthaLethI bIja sthaLe laI javAmAM Ave che, uparathI nIce pADI nAkhavAmAM Ave che. eka vastu sAthe bIjI vastune athaDAvavAmAM Ave che, ItyAdi bIjI paNa ghaNI sthitivALA pulakAyane joIne, pitAne atizaya jJAnI mAnatA e te virbhAgajJAnI evuM mAnavA lAge che ke "A badhAM pratyakSabhUta padrale jIva. rUpa che, kAraNa ke te pulamAM kaMpana di jIvanA dharmone sadUbhAva che, je zamaNee athavA mAhaNee kaMpanAdi dharmavALAM pulane paNa jIvarUpa ane avarUpa kahyAM che, temaNe e badhuM juduM ja kahyuM che." zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mithyA pAhuriti sa pratipadyate / tasyaivaMvidhavibhaGgajJAninaH pRthivyaptejo vAyu. kAyikAzcatvAro jIvanikAyAH jIvasamUhA na samyaka upagatA: acalanAvasthAyAM pRthivyAdayo jIvatvena jJAtA bhavanti / ___ ayaM bhASaH-evaMvidhavibhaGgajJAnI calanadohadAdidharmavatastrasAneca dohadAditrasadharmavato vanaspatIneva ca jIvatvenAbhyupagacchati / pRthivyaptejovAyukAyi. kAMstu vAyucalanena svatazcalanena ca sa trasatvenaiva jAnAti, sthAvarajIvatvena tu tAnna jAnAtIti / iti hetoH acalassu pRthivyAdikAyeSu jIvatvAnabhyupagamAd hetoH sa pRthivyAdiSu caturSu jIvanikAyeSu mithyAdaNDaM-mithyAtvapUrNe daNDo rUpase evaM ajIva rUpase kahA hai, unhoMne vaha saba jhUThA-mithyA kahA hai, aisA vaha vibhaMga jJAnI vibhaMga jJAnake jorase mAnatA hai, isa prakA. rake usa vibhaMgajJAnIke pRthivI, apa teja aura vAyukAyika jo cAra jIvanikAya haiM ve ThIka nahIM mAne gaye haiM-acalanAvasthAmeM pRthivyAdika jIya rUpase usake dvArA jJAta nahIM hote haiM, isakA bhAva yaha hai-isa prakArakA vibhaMga jJAnI calana dohada Adi dharmayAle trasokohI aura dohada Adi trasa dharmavAle vanaspatiyoMkohI jIva rUpase svIkAra karatA hai, pRthivI, apa, teja aura vAyukAyikoMko to vaha vAyuse calane Adike kAraNase aura svataH calane Adike kAraNase trasa rUpasehI jAnatA hai, sthAvara jIvarUpase unheM nahIM jAnatA hai / isaliye vaha jaba ve aca. lana dharmayAle rahate haiM, taba vaha unameM jIvarUpatA nahIM mAnatA hai| isa ne tene te vibhAgajJAnanA prabhAvathI te virbhAgajJAnI A prakAranI khoTI mAnyatA dharAvate thaI jAya che. A prakAranA vilaMgajJAnavALo te zramaNa athavA mAhaNa pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya ane vAyukAyika, A cAra je jIvanikA che temane jIva rUpe ja mAnatuM nathI-acalanAvasthAmAM pRthvIkAya Adine te jIva rUpe svIkAratA nathI. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che A prakAranA vibhaMgaNAnavALe te zramaNa athavA mAhaNa, calana, dehada Adi dharmavALA trone ja ane dehada Adi trasa dharmavALA vanarapatikAyi. kene ja jIva rUpe svIkAre che. pRthvI, apU, teja, ane vAyukAyikone te te vAyuthI kaMpavA Adi kAraNone lIdhe ane svataH (ApameLe ) cAlavA Adine kAraNe trasa rUpe ja jANe che-sthAvara jIva rUpe temane mAnatuM nathI. tethI jyAre teo acalana dharmavALAM rahe che tyAre te te temane jIvarUpe mAnatuM ja nathI. te kAraNe te pRthvIkAya Adi cAra jIvanikAnI mithyAtva zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 sudhA TIkA sthA07 sU0 3 saptavidhajIvanirUpaNam mithyAdaNDastaM vibhaGgajJAnavazAt hiMsAM pravarttayati-pRthivyAdi caturjIvanikAyarUpAnabhijJaHsastAna hinasti, teSAM jIvatvaM cApalapati, iti saptamaM vibhaGgajJAnam 7 // sU0 2 // mithyAdaNDaM pravartayatItyuktam, daNDazca jIveSu bhavatIti yonisaMgrahato jIvAn saptavighalvena prarUpayitumAha mUlam-sattavihe joNisaMgahe paNNatte, taM jahA-aMDayA 1 poyayA 2, jarAuyA 3, rasayA 4, saMseimA 5 saMmucchimA 6, abbhiyA / aMDayA sattagaiyA sattAgaiyA paNNattA, taM jahAaMDae aMDaesu uvavajjamANe aMDaehiMto vA poyaehiMto vA jAva ubhiehiMto vA uvavajjejjA / se ceva NaM se aMDae aMDayattaM vippajahamANe aMDayattAe vA poyayattAe vA jAva ubbhiyattAe vA gacchejjA / poyayA sattagaiyA sattAgaiyA / evaM ceva sattaNhaM gaI AgaI bhANiyabA jAva ubbhiyatti ||suu03|| kAraNa pRthivI Adi cAra jIvanikAyoMke vaha mithyAtvapUrvaka daNDako vibhaMga jJAnavaza hiMsAko karatA hai, arthAt-pRthivyAdi cAra jIva nikA yake svarUpase anabhijJa huA vaha unakI hiMsA karatA hai, aura unameM jIvatvakA apalApa (chipAtA hai ) karatAhai, isa prakArakA yaha sAtavAM vibhaMgajJAnahai 7 // suu02|| pRthivI Adi jIvake svarUpase anabhijJa huA jIva unakI mithyAtvapUrvaka hiMsA karatA hai, aisA kahA-so yaha mithyAdaNDa jIvoM meM hotA hai, isaliye yonike saMgrahase aba sUtrakAra jIvoM meM saptavidhatAkA prtipUrvaka hiMsA kare che. A badhuM tenA virbhAgajJAnane lIdhe bane che kahevAnuM tAtparya e che ke pRthvIkAya Adi cAra jIvanikAyanA vAstavika svarUpathI anabhijJa e te vibhaLajJAnI temanI hiMsA kare che ane temanAmAM jIva. tane a5lApa kare che eTale ke temanAmAM jIva hovAnI vAtane ja mAnya karatuM nathI. A prakAranuM sAtamuM visaMgajJAna che. je sU. 2 che AgalA sUtramAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke " pRthvI Adi chavanA svarUpathI anabhijJa hoya e jIva mithyAtvapUrvaka temanI hiMsA kare che." A mithyAdaDane sadbhAva chamAM hoya che. te kAraNe yoninA nirUpaNa zrI.sthAnAMgasUtra:04 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA-saptavidho yonisaMgrahaH prajJaptaH, tadyathA-aNDajAH 1 potajAH 2 jarAyujAH 3 rasajAH 4 saMsvedimAH 5 saMmUcchimAH 6 udbhijjAH 7 / aNDajAH saptagatikAH saptAgatikAH prajJaptAH, tadyathA-aNDeSu aNDajeSu utpadyamAnaH aNDajebhyo vA potajebhyo vA yAvat udbhijjebhyo vA utpadyeta / sa evaM khalu saH aNDanaH aNDajatvaM viprajahat aNDajatayA vA potajatayA vA yAvat udbhijjatayA vA gacchet / potajAH saptagatikAH saptAgatikAH / evameva saptAnAM gatyAgatI bhaNitavye yAvat udbhijjA iti / / sU0 3 // TIkA-'sattavihe joNisaMgahe ' ityAdi / yonisaMgrahaH-yonibhiH utpattisthAnavizeSaiH saMgrahaH-jIvAnAM samUhaH, saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-aNDajAH-aNDe-pakSyAdi prAdurbhAvakakoSe jAyante-upapa. dhante ityaNDajAH-pakSisAdayaH 1, potanAH-potAeva jAtAH potajAH-na jarAgvAdinA veSTitAH pUrNAvayavA yoninirgatamAtrA eva parispandAdisAmopetAH pAdana karate haiM-'sattavihe joNisaMgahe paNNatte' ityAdi / sU0 3 / TIkArtha-utpatti sthAnarUpa yoni vizeSoMko lekara jIvokA samUha sAta prakArakA kahA gayA hai-jaise-aNDaja 1 potaja 2, jarAyuja 3, rasaja 4, saMsvedima 5, samUcchima6, aura udbhida7, pakSi Adi jisameM utpanna hote haiM, aise koSakA nAma aNDA hai, isa aNDe se jo paidA hote haiM ve aNDaja haiM, aise ve aNDaja pakSI sarpa Adi haiM / 1 / - jo utpattike samaya jarAyu Adise veSTita nahIM hote haiM, pUrNa avaya. vAle hotehai, aura yonise nikalatehI parispanda (calana) Adi saamrthydvArA sUtrakAra chamAM satavidhatAnuM have pratipAdana kare che. " sattavihe joNIsaMgahe paNNatte" tyA utpatti sthAnarUpa nivizenI apekSAe jIvone samUha sAta prakArane kahyo che. te sAta prakAre nIce pramANe che-1) aMDaja (2) potaja (3) rAyu, (4) 234, (5) sahibha, (6) sa bhU bha mAne (7) Miore (1) pakSI Adi jemAM utpanna thAya che evA koSanuM nAma iMDuM che. A iMDAmAMthI pedA thatA jIvane aMDaja kahe che. evA pakSI, sapa Adine a / Dema bhAva . () je cha utpattinA samaye jarAya Adi vaDe veSTita hatAM nathI, pUrNa avayavALAM hoya che ane nimAMthI bahAra AvatAnI sAthe ja pari. spandana Adi sAmarthyavALAM hoya che, temane pita ja kahe che. athavA vastrane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATokA sthA0 sU0 3 saptavidhajIvanirUpaNam potajAH yadvA-poto vastram , tatsammArjitA iva jAyante garbhaveSTanacarmA'nATatatvAdaye te potajAH, yaddhA-potA-garbhaveSTanacarmarahittagarbhAzayAt jAyante iti potajAH kuJjarazallakazazanakulamUSikacarmacaTikAvalgulikAdayaH 2 / jarAyujAH-jarA. meti-gacchatIti jarAyuH garbhaveSTanacarma, tasmAjjAyante ye te tathA-naramahiSagavAdayaH 3 / rasajAH-rase-maye jAyante iti rasajAH-madyakITAH, " rasajo maghakITaH" iti haimAt / yadvA-rase-vikRtamadhurAdau jAyante iti rasajAH 4 / saMsve. dimAH-saMsvedadA-dharmAda jAyante ye te tathA, yUkAlikSA-matkuNapramukhAH 5 / vAle hote haiM-ve potaja haiM, athavA-pota nAma vastrakA hai, isa vastrase poche huekI taraha jo garbhaveSTana carmase anAvRta honeke kAraNa utpanna hote haiM, ve potaja haiM, athavA-potase-garbhaveSTana carmase rahita garbhA zayase jo utpanna hote haiM, ve potajahaiM, aise ve potaja kuMjara, zallaka, zazakharagoza, nakula, mUSika, camagAdar3a, aura valgulikA Adi jIva haiN|2| garbhaveSTana carmakA nAma jarAyu hai / isa jarAyuse jo jIva paidA hote haiM, ve jarAyuja haiM, aise ve jarAyuja jIva nara-manuSya, mahiSa evaM gAya Adi haiN|3|| jo jIva rasameM utpanna hote haiM, ve rasaja haiM-aise ye rasaja madyakITa (kIDe) hotehaiM / "rasajo madyakITaH" aisA haimakoSameM kahA gayA haiN| athavA-vikRta madhura (bigaDI miThAI)Adi rasameM jIva utpanna hote haiM ve rasaja haiN|4| jo jIva pasInese utpanna hote haiM, ve saMsvedima haiM jaise-yUka, (ja) lIkha evaM matkuNa-khaTamala vagairaha / 5 / pita kahe che. te vastra vaDe lUchavAmAM AvyA hoya evI rIte-garbhaveSTana cama vaDe anAvRta ( anAcchAdita hovAne kAraNe) utpanna thAya che temane pitaja kahe che. athavA pitama thI garbhaveSTana carmarahita garbhAzayamAMthI jeo utpanna thAya che. tamanapAtara che. hAthI, sasasA, nAjiyA, bhUSa, Adi prANuone A prakAramAM samAveza thAya che. (3) garbhaveSTana camane jarAyu kahe che. A jarAyumAMthI je ja utpanna thAya che tene jarAyuja kahe che. evA jarAyuja ja manuSya, gAya, bhesa Adi che. (4) je rasamAM utpanna thAya che temane rasaja kahe che. maghakITane mevA 2sa / 4 che. " rasajo madyakoTaH " 20 prasatuM 4thana 2sA jI viSe haimakazamAM karavAmAM AvyuM che. temane rasa ja kahe che, sthA0-69 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sthAnAGgasUtre sanmUcchimAH-sammUcrchana sammUrcha:-garmAdhAnamantareNaiva svayaM samutpattiA, yadvAsamantato dehasya mUrchanam avayavasaMyogaH sammUrchaH, tena nivRttAH sammacchimAH= mAtApitRsaMyogaM vinaiva svayamutpannAH pipIlikA makSikA-makoTakAdayaH 6 // udbhijjAH -udbhiya-bhUmi bhittyA jAyante ye te tathA-zalabhAdaya iti / sampati eteSAmaNDajAdInAM saptagatikatvaM saptAgatikatvaM ca nirUpayitumAha-'aMDayA sattagaiyA' ityAdi / aMDajAH pakSisAdayaH saptagatikA:-saptasu yoniSu gatiH mRtvA gamanaM yeSAM te tathA-saptasu yoniSu gamanazIlAH saptAgatikA:-saptabhyo yonibhya AgatiH AgamanaM yeSAM te tathAbhUtAzca prajJaptAH, tadyathA-aNDajaH garbhAdhAnake vinAhI jinakI svayaM utpatti ho jAtI hai, aise jIva sammUcchima haiM / athavA-saba taraphase dehakA jo mUrchana-avayava saMyoga hai vaha sammUcche hai, isa sammUrchase jo utpanna hote haiM ve sammUcchima haiM mAtApitAke saMyoga hue vinAhI jo apane Apa utpanna ho jAte haiMaise pipIlikA, (cUMTI) makSikA, makoDA Adi jIva sammUrchima hai|6| jo bhUmiko bheda karake utpanna hote haiM aise zalabha Adi jIva yA vanaspati udbhijja haiM 7) aba sUtrakAra ina aNDaja AdikoM kI sAtagatikatA aura sAta AgatikatAkA nirUpaNa karaneke nimitta " aMDayA satta gaiyA" ityAdi rUpase kathana karate haiM-ina sAtameM jo aNDaja haiM-pakSI, sarpa Adi haiM ve marakara ina sAtoMmeM utpanna ho sakate haiM, (5) je je parasevAmAMthI utpanna thAya che tene saMdima kahe che. ja, lIkha, mAkaDa vagere A prakAranA jIve che. (6) garbhAdhAna vinA ja jemanI ApoApa utpatti thaI jAya che, evAM chone saMmUchima kahe che. athavA-badhI taraphathI dehane je mUrcyuna (ava. thava saMga) che tene saMmUrchA kahe che. A saMmUraI vaDe jeo utpanna thAya che temane sammaIima kahe che. mAtApitAnA saMga vinA ja je jIve pitAnI jAte ja utpanna thaI jAya che evA kIDI, mekeDA, mAkhI Adi jIne samUrichama kahe che. (7) je bhUmine bhedIne utpanna thAya che evA zalabha Adi jIne athavA vanaspitine udvija kahe che. - have sUtrakAra A aMDajAdi kenI sAta gatikatAnuM ane sAta Agati. tAnuni3595 re cha. " aMDayA satta gaiyA " tyAha| sarpa, pakSI, Adi je aMDaja jIve che teo marIne aMDaja Adi sAtemAM utpanna thaI jAya che. eTale ke aMDaja che marIne pharIthI aMDajamAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sa. 3 saptavidhajIvanirUpaNam nibaddhANDajanAmakarmA ataeva aNDajeSu utpadyamAno jIvaH aNDajebhyo vA pota. jebhyo yA yAvad udbhijjebhyo vA Agatya utpadheta-iti saptAgatikatvamAzrityo ktam / sampati saptagatikatvamAzrityAha-' se ceva NaM' ityAdi / sa eva khalu aNDaja:-yo'NDajAdeH kasmAcidapi yonivizeSAt samAgatya aNDa jatvenotpannaH sa eva aNDajo jIvaH aNDajatvaM vipajahat-parityajana aNDajatayA vA potajatayA yA yAvat udbhijjatayA vA gacchediti / evameva potajA api saptagatikAH saptAarthAt aNDaja marakara punaH aNDaja ho sakatA hai, aNDaja marakara potaja ho sakatA hai, aNDaja marakara jarAyuja ho sakatA hai, aNDaja marakara rasaja ho sakatA hai, aNDaja marakara saMsvedima ho sakatA hai, aNDaja marakara sammUcchima ho sakatA hai, aura aNDaja marakara udbhijja ho sakatA hai| isI tarahase vaha sAta ina jagahoMse Akara inameM utpanna ho sakatA hai, aNDaja-nibaddha aNDaja nAmakarmavAlA jIva aNDajoMmeM utpanna hotA huA aNDajoMse athavA potajoMse yAvat udbhijjoMse Akara utpanna hotA hai, isI taraha vahI aNDaja-jo aNDaja Adi kisI bhI yoni vizeSase Akara aNDaja rUpase utpanna hotA hai, aisA vaha aNDaja jIva aMDajatvarUpa paryAyako chor3atA huA punaH aNDaja rUpase athavA potaja rUpase yAvat udbhijja rUpase janma dhAraNa kara letA hai, utpanna thaI zake che. athavA aMDaja cha marIne pitajomAM paNa utpanna thaI zake che. athavA aMDaja che marIne jarAyujamAM paNa utpanna thaI zake che. athavA aMDaja jIve marIne rasajamAM paNa utpanna thaI zake che, athavA aMDaja jo marIne saMrvedimamAM paNa utpanna thaI zake che, athavA aMDaja che marIne saMmUchimAM paNa utpanna thaI zake che, athavA aMDaja jIve marIne uddhijajemAM paNa utpanna thaI zake che. e ja pramANe uparyukta sAte prakAranA jIvo marIne uparyukta aMDaja Adi sAte prakAranA cha rUpe utpanna thaI zake che. aMDaja-nibaddha aMDaja nAmakarmavALo jIva aMDajemAMthI, athavA pita jemAMthI, athavA jarAyujemAMthI, athavA rasamAMthI, athavA saMsadimAMthI athavA samUcchimomAMthI, athavA udvijamAMthI AvIne aMDajemAM utpanna thaI jAya che. e ja pramANe eja aMDaja ke je aMDaja Adi koI paNa nivizeSamAMthI AvIne aMDaja rUpe utpanna thayele che, te aMDaja jIva aMDaja rUpa paryAyane cheDIne pharIthI aMDaja rUpe athavA pitaja rUpe, athavA jarAyuja rUpe athavA rasaja rUpe janma dhAraNa karI le che. A prakA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 548 sthAnAGgasUtre gatikA bodhyAH / evameva anena prakAreNaiva saptAnAmapi-aNDajapotajayoH saMgrahAt saptAnAmiti-aNDajAdi saptAnAmapItyarthaH, tatazca jarAyujamArabhyodbhijjayathantAnAM pazcAnAmapi gatyAgatI bhaNitavye iti bhAvaH // sU0 3 // anantarasUtre yonisaMgraha uktaH iti saMgrahaprastAvAt saMprahasthAnasUtramAha mUlam-AyariyauvajjhAyassa NaM gaNaMsi satta saMgahahANA paNNattA, taM jahA-AyariyaujjhAe gaNaMsi ANaM vA dhAraNaM vA sammaM pauMjittA havai, evaM jahA paMcaTTANe jAva Ayariya uvajjhAe gaNaMsi ApucchiyacArI yAvi havai, No aNApucchiyacArI yAvi bhavai, AyariyauvajjhAe gaNaMsi aNuppannAI avagaraNAI sammaM uppAittA havai, Ayariya uvajjhAe gaNasi puvuppannAI uvagaraNAI sammaMsArakkhettA saMgovittAbhavai, No asamma sArakkhettA saMgovittA bhavai / AyariyauvajjhAyassa NaM gaNasi satta asaMgahaTANA paNNatA, taM jahA--AyariyauvajjAe gaNaMsiANaM vA dhAraNaM vA no samma pauMjittA bhavai, evaM jAva uvagaraNANaMno sammaM sAkkhettA sNgovettaabhvddaasuu04|| isI prakArakI gati AgatikA kathana potaja jIvoMke saMmbandhameM bhI kara lenA cAhiye, arthAt potaja jIva bhI sAta gativAle aura sAtahI AgativAle hote haiN| isI taraha jarAyujase lekara udbhijja takake pAMcoM jIva bhI sAta gativAle aura sAta AgativAle hote haiM, aisA jAnanA cAhiye / / sU0 3 // ranuM gati ane Agati viSayaka kathana potaja jIvomAM paNa samajI levuM joIe. eTale ke pitaja jIva paNa sAta prakAranI gativALe ane sAta prakAranI AgativALA hoya che, ema samajavuM. e ja pramANe jarAyujathI laIne uddhijaja paryantanA pAMca prakAranA jIve paNa sAta gativALA ane sAta AgativALA hoya che evuM samajavuM joIe. sU. 3 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU0 4 saMgrahasvarUpanirUpaNam chAyA-AcAryoyAdhyAyasya khalu gaNe sapta saMgrahasthAnAni prajJaptAni, tadyathA-AcAryopAdhyAyo gaNe AjJAM vA dhAraNAM vA samyak prayoktA bhavati, evaM yathA pazcamasthAne yAvat AcAryopAdhyAyo gaNe ApRcchayacArI cApi bhavati, no anApRcchayacArI cApi bhavati / AcAryopAdhyAyo gaNe anutpannAni upakaraNAni samyaka utpAdayitA bhavati / AcAryopAdhyAyo gaNe pUrvotpannAni upakaraNAni samyaka saMrakSitA, saMgopitA bhavati no asamyak saMrakSitA saMgopitA bhavati / AcAryopAdhyAyasya khalu gaNe sapta asaMgrahasthAnAni prajJaptAni, tadyathAAcAryopAdhyAyo gaNe AjJAM vA dhAraNAM vA no samyak prayoktA bhavati, evaM yAvata upakaraNAnAM no samyak saMrakSitA saMgopitA bhavati // sU0 4 // TIkA-'Ayariya uvajjAyassa' ityAdi AcAryopAdhyAyastha-AcAryazcAsau upAdhyAyazceti karmadhArayaH, AcAryazca upAdhyAyazceti samAhAro vA, tasya tathAbhUtasya-gaNe gacche saMgrahasthAnAni isa Uparake sUtrameM yonikA saMgraha kahA gayA hai, isa kAraNa saMgrahake prakaraNase aba sUtrakAra saMgraha sUtrakA kathana karate haiM "Ayariya uvajjhAyassa gaM gaNaMsi satta saMgahaTThANA paNNattA" ityAdi / sUtra 4 // AcArya evaM upAdhyAyake gaNameM sAta saMgrahasthAna kahe gaye haiN| yahAM AcAryopAdhyAyameM AcArya rUpa upAdhyAya athavA AcArya evaM upAdhyAya aisA artha liyA gayA hai, AcAryarUpa upAdhyAya jaba aisA liyA jAtA hai, taba to vahAM kamedhAraya samAsa ho jAtA hai, aura jaba AcArya aura upAdhyAya aisA artha liyA jAtA hai, taba vahAM samAhAra dvandva samAsa ho jAtA hai, jJAnAdikoMkA athavA ziSyoMkA jo saMcaya uparanA sUtramAM eninA saMgrahanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM. A saMgraha padathI sUcita thatAM saMgrahasUtranuM have sUtrakAra kathana kare che. " Ayariya uvajjhAyassa NaM gaNaMsi satta saMgahavANA paNNattA" tyA: AcArya ane upAdhyAyanA gaNamAM sAta saMgrahasthAna kahyAM che. ahIM AcAryopAdhyAya padane artha AcArya rUpa upAdhyAya athavA AcArya ane upAdhyAya thAya che. je A padane artha AcArya rUpa levAmAM Ave, te ahIM karmadhAraya samAsa bane che. paNa je AcArya ane upAdhyAya, A artha levAmAM Ave, te samAhAra dvanda samAsa thAya che. jJAna di kene athavA ziSyone je saMcaya che tene saMgraha kahe che. te saMgrahanA sAta sthAna nIce pramANe che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 sthAnAGgasUtre saMgrahA=jJAnAdInAM ziSyANAM vA saMcayaH, tasya sthAnAni sapta prajJaptAni, tapathAAcAryopAdhyAyo gaNe AjJAM=' he mune ! bhavatedaM vidhetham' iti vidhirUpAM, dhAraNAM' nedaM vidheyam / iti niSedharUpAM vA samyak yaucityena prayoktA pravartako bhavati ? / evaM karaNe ziSyasaMgraho jJAnAdisaMgrahazca bhavati, anyathA gaNadhvaMsa eva bhavati / uktaM ca"jahi natthi sAraNA vAraNA paDicoyaNA ya gacchammi / so u agaccho gaccho, mottavyo saMjamatthIhi " // 1 // chAyA-yatra nAsti smAraNA vAraNA pratinodanA ca gacche / / sa tu agaccho gaccho moktavyaH sNymaathimiH|| 1 // iti / ayaM bhAvaH-yatra gacche smaraNA-vismRte kyacit kartavye ' bhavatedaM na kRtam' ityevaM rUpA, vAraNA kasmiMzcidakartavye pravRttasya ' bhavatedaM na kartavyam' ityevaMhai, vaha saMgraha hai, isa saMgraha ke sAta sthAna isa prakAra se haiM-jaba AcArya yA upAdhyAya apane gaNameM-gacchameM-he mune! tumheM yaha karanA cAhiye isa prakArakI vidhirUpa AjJAkA athavA he mune ! tumheM yaha nahIM karanA cAhiye isa prakArakI vidhirUpa AjJAkA yathocita rUpase prayoktApravartaka hotA hai, taba vaha ziSya saMgraha karanevAlA aura jJAnAdikA saMgraha karanevAlA hotA hai, yadi vaha apane gaNameM isa prakArakI AjJA aura dhAraNAkA pravartaka nahIM hotA hai, to usake gaNakA vinAzahI ho jAtA hai kahA bhI hai "jahi nasthi sAraNA" ityAdi-- jisa gaNameM smAraNA-kisI kartavyake bhUla jAne para Apane yaha nahIM kiyA isa prakArako bhUle hue kartavyako yAda dilAnevAlI praNAlI (1) je AcArya pitAnA gaNamAM ucita rUpe AjJAnA prayaktA (pravartaka) hoya che, teo ziSyanA samUdAyanI vRddhi karavAne ane jJAnAdina sagaDa karavAne samartha bane che. "he mune ! tamAre A pramANe karavuM joIe," A prakAranI vidhi rUpa AjJAnA pravartaka athavA "he muni! tamAre A pramANe na karavuM joIe, " A prakAranI dhAraNuMnA pravartaka AcArya pitAnA gaNamAM sAdhuone samudAya vadhAranArA ane jJAnanI vRddhi karanArA hoya che. paraMtu je AcArya pitAnA gacchamAM A prakAranI AjJA ane dhAraNAnA pravartaka hotA nathI, temanA gaNane vinAza ja thAya che. 4yu 54 cha "jahi nathi sAraNA" tyAha je gaNumAM smAraNa-kaI kartavya bajAvavAnuM bhUlI janAra ziSyane " tame A karyuM nahIM-A kartavya bajAvavAnuM tame bhUlI gayA," A prakAra - zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA. sa. 4 saMgrahasvarUpanirUpaNam rUpA niSedhanA, pratinodanA-asakRtskhalitAdau-'dhika te janma' ityAdi niSThuravAkyaiADhatarapreraNA ca nAsti sa tu gaccha: agaccho bhavati / ata evaM saMyamAthibhiH sa gaccho moktavyaH parityAjya iti // 1 // evaM yathA paJcamasthAne paJcamasthAnakasya prathamoddeze uktaM, tathaivAtrApi vaktavyaM yAvat-(2-3-4 ) AcAryopAdhyAyo gaNe ApRcchayacArI cApi bhavati, no anApRcchayacArI cApi bhavatIti / tatra yAvatpadena-trINi sthAnAni paJcamasthAnoktAni saMgrAhyANIti tAnyAha-AcAryopAdhyAyaH khalu gaNe yathArAnikavAraNA-kisI akartavyameM pravRtta hueko tumheM yaha nahIM karanA cAhiye" isa prakArase niSedha karanekI paddhati, aura pratinodanA-bAra 2 galtI karane para " tere janmako dhikkAra hai" ityAdi rUpa niSThura vAkyoMse pratAr3anA nahIM hai, aisA gaccha agaccha ho jAtA hai, aura saMyamArthI puruSoM dvArA, vaha gaccha parityAjya ho jAtA hai / 1 / / isa tarahase jaisA paMcama sthAnameM-paMcama sthAnakake prathama uddezakameM kathana kiyA gayA hai, vaisAhI yahAM para bhI kathana kara lenA cAhiye yAvat (2-3-4) AcAryopAdhyAya gaNameM ApRcchathacArI-pUMchakara bAhara jAneke yogya hotA hai, anApRcchayacArI hotA hai, yahAM yAvat zabdase paMcama sthAnokta 3 sthAna grahaNa kiye gaye haiN| jo isa prakArase haiMjo AcArya upAdhyAya apane gaNameM paryAyajyeSTha anusAra kRtikarmakA ranI bhUlAI gayelA kartavyane yAda karAvanArI praNAlI, ane keI akartavyamAM pravRtta thayelAne "tamAre AvuM karavuM joIe nahIM " A prakAranA niSedha rUpa dhAraNa karavAnI praNAlI, tathA pratinedanA-vAraMvAra bhUla karanArane "dhikAra che tane " ItyAdi kaThora (niSphara vAka vaDe tene Thapako ApavAnI praNAlI nathI evA gacachane vinAza thaI jAya te ga7 kharA arthamAM garacha kahevAne cagya nahIM rahevAne kAraNe saMyamAthI puruSa dvArA parityAya manI laya che. / / / A prakAre jevuM pAMcamAM sthAnakanA pahelA uddezAmAM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe. te kathana ahIM kayAM sudhI grahaNa karavAnuM che te nIce darzAvavAmAM AvyuM che "AcAryopAdhyAya gaNumAM ApRchayacArI-pUchIne bahAra gamana (vihAra) karanArA hovA joIe " ahIM sudhInA kathana dvArA tyAM traNa sthAnenuM kathana thayuM che. pAMcamAM sthAnakamAM pratipAdita te traNa sthAne nIce pramANe che- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 sthAnAGgasUtre tayA kRtikarma samyak prayoktA bhavati 1, AcAryopAdhyAyo gaNe yAni zrutapafarida dhArayati tAni kAle kAle samyak anupravAcayitA bhavati 2, AcA yopAdhyAyo gaNe glAnakSatraiyAvRtyaM samyak abhyutthAtA bhavati / atra - mUloprathama sthAna saMmelanena jAtAni catvAri 4 / atha paJcamamAha - AcAryopAdhyAyo gaNe ApRcchacArI cApi bhavati no anApRcchyacArI cApi bhavati / vyAkhyA sugamA / navaram -' ' gaNe ApRcchayacArI' iti taduktam, tatra gaNazabdena sAdhusaGgo grAhyastena gaNe= sAdhusaGke ityarthaH, tato'tra - ApracchanaM sAdhu saGghasya bodhyam / samyaka prayoktA hotA hai, vaha tathA jitane zruta paryavajAta haiM unhe dhAraNa karanevAlA jo AcAryopAdhyAya unheM samaya 2 para apane ziSyoM ko sikhAtA hai, vaha 2 tathA jo AcAryopAdhyAya apane gaNameM glAna zaikSakI vaiyAvRtti samyak prakArase karane karAnevAlA hotA hai, vaha ziSya saMgraha aura jJAnAdikA saMgraha karanevAlA hotA hai, isa prakArake ina tIna sthAnoMko aura mUlokta ( mUlameM kahe huve ) prathama sthAnako milAkara ye 4 sthAna ho jAte haiM / tathA-" AcAryopAdhyAyA gaNe ApRcchya cArI " ityAdi rUpa yaha pAMcavAM sthAna hai, yahAM para jo " ApRcchyacArI " aisA kahA hai, so yahAM gaNa zabdase sAdhu saMdha grAhya hai, ataH " sAdhusaMgha se pUchanA " aisA isakA artha hotA hai, (1) je AcAryAM ane upAdhyAya potAnA gaNumAM pAya jyeSThatA anusAra kRtikanA ( paryAya jyeSTha sAdhuone laghuparyAyavALA sAdhue dvArA vandanA AdinA ) samyak prayAstA ( pratraka ) hAya che, te ziSyasa'graha ane jJAnAdinA saMgraha karanArA hoya che. (2) je AcAya potAnA ziSyAne samaya samaya para zrutanuM adhyayana, punarAvatana Adi karAve che, te ziSyasa Mgraha ane jJAnAdinA saMgraha karanAra heAya che. (3) je AcACpAdhyAya peAtAnA zatrunAzvAna (mimAra ), zaikSa ( navadIkSita ) mahinu vaiyAvRtya sArI rIte karatA karAvatA hAya che, te ziSyasaMgraha ane jJAnAdinA sagraha karanAra hoya che. A traNa sthAna ane mUlasUtreAkta eka sthAna maLIne cAra sthAna ahI' sudhImAM prakaTa karavAmAM AvyAM che. have pAMcamuM sthAna prakaTa karavAmAM bhAve che - " AcAryopAdhyAyo gaNe ApRcchayacArI " tyAhi 66 > A sUtrapAThamAM zu padya sAdhusa ghanA arthAMmAM vaparAyuM che, A prakAranA tenA artha thAya che. sAdhu saMghane pUchavu', zrI sthAnAMga sUtra : 04 " 99 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA07 sU0 4 saMgrahasvarUpanirUpaNam 553 atha SaSThaM saMgrahasthAnam - AcAryopAdhyAyo gaNe anutpannAni = alabdhAni upakaraNAni = vastrapAtrAdIni samyak = eSaNAdi zuddhayA utpAdayitA = upArjako bhavatIti 6 / saptamaM tu - AcAryopAdhyAyo gaNe pUrvotpannAni = pUrvakAlotpAditAni upakaraNAni vastrapAtrAdIni samyaka saMrakSitA = prayatnato rakSaNakarttA, saMgopitA vA bhavati, na tu asamyakU saMrakSitA saMgopitA bhavatIti 7 / etadvaiparItyeva AcA pAdhyAyasya sapta asaGgrahasthAnAni vijJeyAni / etadeva sUcayitumAha a " Ayariya ucajjhAyassa NaM gaNaMsi satta asaMgahaTTANA paNNattA " ityAdi / vyAkhyA'sya saMgrahasthAnavaiparItyena bodhyeti / sU0 4 // chaThA sthAna isa prakAra se hai - " ApariyauvajjhAe gaNaMsi aNupannAI " ityAdi - jo AcArya upAdhyAya gaNameM alabdha upakaraNoMkAvastra pAtrAdikoMkA - eSaNA zuddhi me upArjaka hotA hai, vaha AcArya ziSyakA saMgrAhaka aura jJAnAdikA saMgrAhaka hotA hai| sAtavAM sthAna isa prakArase haiM-" AyariyauvajjhAe " ityAdijo AcAryopAdhyAya pUrvakAlotpAdita vastra pAtrAdi upakaraNoMkA prayatnapUrvaka rakSaNa karatA hotA hai, asamyak rUpase unakA rakSaNa karanevAlA nahIM hotA hai, aisA vaha AcAryopAdhyAya ziSyakA saMgrAhaka aura jJAnAdikoM kA saMgrAhaka hotA hai, ina sAtoM saMgraha sthAnoMse viparIta jo sthAna haiM - ve sAta asaMgraha sthAna haiM / yahI bAta " Ayariya ubajjhAyarasa NaM gaNaMsi satta asaMggahaDANA paNNattA isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai, yahAMke padoMkI vyAkhyA saMgrahasthAna gata padoMkI vyAkhyAse viparIta hotI hai, aisA jAnanA cAhiye | sUtra 4 // 19 "" chaha sthAna - " AyariyauvajjhAe gaNaMsi aNuppannAI chatyAhi- ne AcArya alabdha upakaraNAnA ( vajrapAtrAdikanA ) eSaNA zuddhipUrvaka upArja ka hAya che, teo ziSyaneA tathA jJAnAdine saMgraha karI zake che. sAtabhu sthAna- " AyariyauvajjhAe " ityAhi-ne mAyAryopAdhyAya pUrvakAletpAdita vastra, pAtrAdi rUpa upakaraNeAna prayatnapUrvaka rakSaNa karanArA DAya che, teo ziSyAneA ane jJAnAdinA sagraha karI zake che. saMgrahanA A sAta sthAnA karatAM je viparIta prakAranA sthAne che, temane asa grahanA athavA gaNunA vinAzanAM sthAnA samajavA joie. e ja vAta " AyariyajayajjJA yassa NaM gaNaMsi satta asaMggahaTTANA paNNattA " yA sUtrA dvArA aTa 12vAmAM AvI che. sa`grahanA sthAnA karatAM asa'grahanAM sthAnA viparIta hAvAthI saMgrahanA sthAnAnAM pAnI vyAkhyA karatAM asagrahanA sthAnAnAM padonI vyAcyA viparIta samannvI // sU. 4 // sthA0-70 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre anantarasUtre ' AjJAdikaM na samyak bhayoktA bhavati' ityuktam / AjJA ca piNDaiSaNAdiviSayeti piNDaiSaNAdIni nirUpayati - mUlam-satta piMDesaNAo pnnnnttaao| satta pANesa. NAo pnnnnttaao| satta uggahapaDimAo paNNattAo / satta sattikayA paNNattA / sattamahajjhayaNA paNNattA / satta sattamiyA NaM bhikkhupaDimA ekUNapaNNayAe rAiMdiehiM egeNa ya chaNNaueNaM bhikkhAsaeNaM ahAsuttaM ahAkappaM ahAmaggaM ahAtacaM ahAsammaM kAeNaM phAsiyA pAliyA lohiyA tIriyA kihiyA ArAhiyA ANAe aNupAliyAvi bhavai // sU0 5 // ___ chAyA-sapta piNDaiSaNAH prajJaptAH / sapta pAneSaNAH prajJaptAH / sapta avagrahapratimAH prjnyptaaH| sapta saptakakAni prajJaptAni / sapta mahAdhyayanAni prajJaptAni / sapta saptamikA khalu bhikSupratimA ekonapazcAzatA rAtrindivaiH ekena ca SaNNavatyA bhikSAzatena yathAsUtraM yathAkalpaM yathAmArga yathAtaca yathAsAmyaM kAyena spRSTA pAlitA zodhitA tIritA kIrtitA ArAdhitA AjJayA anupAlitA'pi bhavati // suu05|| TIkA-'satta piMDesaNAo' ityAdipiNDaiSaNA:-piNDa: bhaktam tasya eSagA grahaNaprakArAH sapta prajJaptAH / tAzca isa Uparake sUtrameM antameM " AjJAdikakA vaha samyak prayoktA nahIM hotA hai " aisA kahA gayA hai, to AjJA piNDeSaNAdi viSayavAlI hotI hai-ataH aba sUtrakAra piNDaiSaNAdikakA nirUpaNa karate haiM "satta piMDesaNAo paNNattAo" ityAdi / sUtra 5 // TIkArtha-piNDaiSaNA-piNDa-AhArakI jo eSaNA haiM-grahaNa karaneke prakAra haiM-ve piNDeSaNA haiM-ye sAta prakArakI kahI gaI haiM, jaise-asaM. uparanA sUtrane anne evuM lakhANa AvyuM che ke teo AjJAdikanA samyaka prAntA (pravartaka) hotA nathI. " AjJA pipaiSaNAdi viSayavALI hoya che, tethI have sUtrakAra viDiSaNAdikanuM nirUpaNa kare che. "satta piMDesaNAo paNNattAo" tyaaTIkArtha-piMDeSaNa eTale piMDane (AhArane) grahaNa karavAno prakAraAhArane grahaNa karavAnA prakAra rUpa piMDeSaNAnA nIce pramANe sAta prakAra kahyA che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA syA0 7 sU0 5 piNDaiSaNAdinirUpaNam asaMsRSTA 1 saMsRSTA 2 udhRtA 3, alpalepikA 4 avagRhItA 5 pragRhItA 6 ujjhitadharmA 7 ceti / tatra-yatra piNDaiSaNAyAM hastaH pAtraM ceti dvayamapyasaMsRSTam sA-asaMsRSTA akharaNTitahastapAtrA bharjitacaNakAdi grahaNarUpetyarthaH / 1 / sasRSTA-kharaNTitahastapAtrA-kuzarAdi grahaNarUpetyarthaH // 2 // udhdhRtA-gRhasthena svArtha sthAlyAdau bhojanajAtamuddhRtam tadevaMvidhaM bhojanajAtam saMsRSTahastataH asaMsRSTapAtrataH saMmRSTapAtrataH asaMsRSTahastato vA gRhNataH / asyAH saMsRSTA'saMsU. sRSTa 1 saMsRSTa 2 uddhRta 3 alpalepikA 4, avagRhIta 5 pragRhIta 6, aura ujjhitadharmA 7, jisa piNDaiSaNAmeM hAtha aura pAtra ye donoM bhI asaMsaSTa hote haiM aisI vaha piNDaiSaNA asaMsRSTapiNDaipaNA hai, aisI yaha piNDaipaNA bhuje hue canoM Adiko grahaNa karane rUpa hotI hai kyoMki ye na hAthameM cipakate haiM, aura na pAtrameMhI cipakate haiM / jisa piNDai. SaNAmeM hAtha aura pAtra donoM kharaNTita-saMsakta ho jAte hai, aisI vaha piNDaiSaNA saMsRSTa piNDeSaNA hai, yaha piNDaiSaNA kRzarAdi-khIcaDI Adiko grahaNa karanerUpa hotI hai / uddhRta-gRhasthane apane nimitta jisa bhAjanase bhojanako sthAlI AdimeM nikAla kara rakha liyA ho aise bhojanako saMsRSTa hAtha se, asaMsaSTa pAtra athavA saMsRSTa pAtrate asaM. sRSTa hAthase lenebAlekI yaha uddhRta piNDaiSaNA hotI hai, isakA dUsarA nAma saMsRSTAsaMSTa piNDaiSaNA bhI hai| svalpalepa yukta aisI jo purAne (1) ma Ta, (2) saMsRSTa, (3) dhata, (4) 18531, (5) mahAta, (5) pragRhIta mana (6) 6 . je piMkailaNamAM hAtha ane pAtra, e bane asaMtRSTa (kharaDAyA vinAnA) rahe che, te prakAranI DiSaNane asaMsaNa piDeSaNa kahe che. palALelA caNA Adine grahaNa karavA rUpa A piMDeSaNuM hoya che, kAraNa ke te hAtha sAthe paNa ceTI jatAM nathI ane pAtra sAthe paNa caeNTI jatAM nathI je piMDeSaNamAM hAtha ane pAtra, ane saMsakta-kharaDAyelA thAya che, te prakAranI piDevaNane asaMyuSTa piMDeSaNa kahe che. te piDeSaNa khIcaDI Adine grahaNa karavA rUpa hoya che, kAraNa ke te vastu hAtha ane pAtra sAthe seMTI jAya che. uduvRta piDeSaNuM-gRhastha pitAne nimitte je bhejanane kaMI bhajana (pAtra) mAMthI thALI AdimAM kADheluM hoya evA bhejanane saMskRSTa hAtha vaDe athavA asaMtRSTa hAtha vaDe ane asaMtRSTa pAtra vaDe athavA saMsaSTha pAtra vaDe grahaNa karavA rUpa je piauSaNa che tene uddbhUta pipaiSaNA kahe che. tenuM bIju nAma saMsRSTA saMsRSTI piMDeSaNa paNa che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pTetyapi nAma // 3 // alpalepikA-svalpalepayuktA purANazAlibhaktagrahaNarUpA / / 4 / / avagRhItA-bhojanakAle zarAvAdiSu yad bhojanajAtamupahRtaM tato gRhNataH // 5 // pragRhItA-bhojanavelAyAM dAtumabhyudyatena hastAdinA gRhItaM yad bhojanajAtaM, bhoktuM vA hastAdinA gRhItaM, tato gRhNataH / 6 / tathA-ujjhitadharmA-yad bhojanajAtaM nIrasatayA parityAgayogyamantamAntalakSaNaM yadanye dvipadAdayo nAbhilaSanti, tad gRhNataH, // 7 // iti / pAneSaNA'pi evameva saptavidhA vijJeyA / zAlIke cAvaloMke bhAtako grahaNa karanerUpa piNDaiSaNA hai, vaha alpalepikA piNDeSaNA hai| bhojana kAlameM zarAva-sakorA-AdimeM jo bhojana Adi nikAla kara rakhA gayA ho use grahaNa karanevAlekI yaha avagRhItA piNDaiSaNA hoto hai, bhojanake samaya deneko abhyudyata hue hAtha Adise jo bhojana gRhIta huA hotA hai, vaha athavA khAneke liye hAtha Adise gRhIta huA jo bhojana hai, use lenevAlekI yaha pragRhIta piNDaiSaNA hotI hai / ujjhita dharmA-jo bhojana nIrasa honese parityAga karane ke yogya hotA hai, aise usa anta prAntarUpa bhojanako ki jise dUsare dvipada Adi bhI nahIM cAhate haiM, grahaNa karanevAlekI yaha ujjhita dharmA piNDaiSaNA hotI hai| pAnaiSaNA bhI isI prakArase sAta prakArakI hai, caturtha pAneSaNAmeM nAnAtva hai, aneka prakAratA hai, alapalapikA piMDeSaNa-svalpa lepayukta evA jUnI zAlIne (eka prakAranI DAMgaranA) bhAtane grahaNa karavA rUpa je piDeSaNa che tene a5lepikA piDeSaNa kahe che. avagRhItA piSaNa---bhajanakALe zakarA AdimAM je bhejanAdine kADhI rAkhavAmAM Avela hoya tene grahaNa karanAranI piDeSaNane avagRhItA piDavaNa kahe che. pragRhIta piMDaSaNa--bhajanane samaye devAne mATe arpaNa karavAne mATe) UMcA thayelA hAtha Adi vaDe je bhejana grahaNa karavAmAM Ave che tene, athavA khAvAne mATe hAtha Adi vaDe je bhejana grahaNa karavAmAM AveluM hoya tene grahaNa karanAranI pipaiSaNAne pragRhIta piDiSaNA kahe che. ujhitadharmA piDaSaNa --je bhajana nIrasa hovAne lIdhe nAkhI devAne cogya hoya che. ane je bhejana grahaNa karavAnI bIjA keI paNa mANasane IcchA thatI nathI evA anta prAnta rUpa bhejanane grahaNa karanAra sAdhunI piDiSaNAne ujhitadharmA piSaNa kahe che. pAneSaNA paNa e ja pramANe sAta zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU0 5 piNDaiSaNAdinirUpaNam 557 navaraM-caturthI pAneSaNAyAM nAnAtvaM alpalepaM tu tatra avastrAyaNasauvIrakAdi vijJeyamiti / __ atha pratimAyAH saptavidhatvamAha-' uggaha paDimA' ityAdi / abaprahapratimAHavagRhyate AzrIyate ityavagraho vasatiH, tasya-pratimAH abhigrahAH sapta prjnyptaaH| tatra- ahamevaMviSameva upAzrayaM grahISye, nAnyadvidham ' ityevaM pUrvam abhigRhya ya upAzrayaM gRhNAti tasya prathamA avagrahapratimA // 1 // tathA-" ahameSAM sAdhanAM kRte'vagrahaM grahISyAmi, anyaizca avagrahe gRhIte sati svayaM vatsyAmi' evamabhigrahacato dvitIyA / iyaM tu gacchAntargatAnAM sAMbhogikAnAm asAMbhogikAnAM codyataalpa lepatA to vahAM avasrAvaNa-osAmaNa-sauvIraka AdirUpa hai, aisA jAnanA cAhiye / / aba sUtrakAra pratimAkI saptavidhatA kahate haiM-" uggahapaDimA" ityAdi-avagraha pratimA-" avagRhyate AzrIyate iti avagrahaH " isa vyutpatike anusAra sAdhujana jise Thaharaneke liye apanA AzrayabhUta banAte haiM, vaha avagraha hai, aisA vaha avagraha vasatirUpa hotA hai, isa avagrahakI jo pratimA hai-abhigraha hai-vaha avagraha pratimA hai, inameM "maiM isa prakArakehI upAzrayameM ThaharUMgA-aura kisI prakArake upAzra. yameM nahIM ThaharUMgA" isa prakArakA pahile abhigraha karake jo saMkalpita upAzrayameM ThaharatA hai, usako pahilI avagraha pratimA hotI hai / 1 / prakAranI kahI che. caturtha pauSaNAmAM aneka prakAranA che. alpapatA te tyAM osAmaNa Adi rUpa samajavI. have sUtrakAra pratimAnA sAta prakAranuM nirUpaNa kare che-- " uggahapaDimA " yA-- " avagRhyate-AtrIyate iti avagrahaH " 24 vyutpatti anusAra sAdhu pAtAne rahevAne mATe je sthAnane Azraya le che tene avagraha kahe che te avagraha vasati upAzraya rUpa hoya che. A avagraha viSayaka je pratimA (abhigraha) che tene avagraha pratimA kahe che. have tene sAta prakAre prakaTa karavAmAM Ave che- huM A prakAranA upAzrayamAM ja rahIza-bIjA keI paNa prakAranA upAzrayamAM nahIM rahuM," A prakArane abhigraha pahelAM karIne je sAdhu saMkalpita upAzrayamAM Azraya svIkAre che, tenA A prakAranA avagraha abhigrahane pahelA prakAranI avagraha pratimA kahe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre vihAriNAM bhavati, yataste parasparArthaM yAcante iti // 2 // tathA-'anyArthamayagrahaM yAciSye, anyAvagRhItAyAM ca vasatau na nivatsyAmi ' iti tRtIyA / iyamavagrahamatimA tu gacchapativaddhA-bhativaddhAnAM yathAlandikAnAM madhye gacchapatibaddhAnAM yathAlandikAnAM bhavati / te hi vAcanAvaziSTaM sUtrajAtaM guroH sakAzAdadhyetumanaso gurorarthe vasatiM yAcante iti // 3 / / tathA-' ahamanyArthamavagrahaM na grahISyAmi, anyenAvagRhIte'vagrahe tu sthAsyAmi ' iti caturthI / iyantu gaccha tathA-maiM " ina sAdhuoMke liye avagraha grahaNa karUMgA tathA anyoMke dvArA avagraha gRhIta hone para maiM svayaM bhI usameM rahUMgA" isa prakArake abhigrahavAleke dvitIyA avagraha pratimA hotI hai, yaha dvitIya abhigraha pratimA gacchAntargata sAMbhogikoMko aura asAMbhogikoMke ki jo udyata vihArI hote haiM-hotI hai, kyoMki ve parasparake liye mAMgate hai 2 anyake liye maiM avagraha mAMgUgA aura anyake dvArA aba gRhIta vasati upAzrapameM maiM rahUMgA nahIM " aisI yaha tRtIya avagraha pratimA hai, yaha avagraha pratimA gaccha pratibaddhoMke apratibaddhoMke tathA yathAlandikoMke madhyameM gaccha pratibaddha yathAlandikoMke hotI hai| kyoMki ve vAcanAse bAkI bace hue sUtrako guruse paDhanekI abhilASAvAle hote hue guruke liye vasatikI yAcanA karate hai / 3 / / ___ "maiM anyake liye avagraha grahaNa nahIM karUMgA parantu anyase avagRhIta avagraha hogA to usameM Thahara jAUMgA " aisI yaha cauthI " mA sAdhumAna bhATa ma55 (AzrayasthAna) a5 42NA. taya anyanA dvArA avagraha gRhIta thayA pachI huM paNa temAM rahIza" A prakArane abhigraha dhAraNa karIne saMkalpita upAzrayamAM Azraya svIkAranAra sAdhunA A avagraDa abhigrahane bIjA prakAranI avagraha pratimA kahe che. A bIjA prakAranI avagraha pratimAne udyata vihArI gacchAntargata sAMbhaMgikamAM ane asAMgikemAM sadbhAva hoya che, kAraNa ke teo parasparane mATe mAMge che. anyane mATe huM avagraha ( AzrayasthAna) mAgIza ane anyanA dvArA avagRhIta ( upAzrayamAM) huM rahIza" A prakAranI trIjI avagraha pratimA che. A pratimAne saddabhAva gacchapratibaddhomAM, apratibaddhomAM yathAlanikomAMnA gacchapratibaddha yathAlanTikamAM heya che, kAraNa ke je sUnI vAcanA bAkI rahI gaI hoya te sutrane guru pAsethI zIkhavAnI abhilASA vALA teo gurune mATe vasati (upAzraya) nI yAcanA kare che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sughATIkA sthA0 7 20 5 piNDaiSaNAdinirUpaNam sthitAnAmabhyudyatavihAriNAM jinakalpikatvamAptaye parikamakurvatAM bhavatIti // 4 // tathA-' ahaM svArthamavagrahaM yAciSye, na cAnyeSAM dvitricatuH pazcAnA'miti paJcamI / iyaM tu jinakalpikasya bodhyeti // 5 // tathA-'yadIyamavagraha. mahaM grahISyAmi, tadIyameva cet tRNAdisaMstArakaM bhavet tadA tad grahISyAmi / anyathA utkuTuko vA niSaNNo vA rAtri neSyAmIti SaSThI / iyamapi jinakalpikAdereveti // 6 // tathA-saptamyapi SaSThIvadeva yodhyA / navaraM yathA''stRtameva zilAdikaM grahISyAmi nAnyaditi // 7 // iti-saptAvanahapratimAH // 7 // avagraha pratimA hai / yaha avagraha pratimA hai, yaha avagraha pratimA gacchasthita abhyuthata vihArI sAdhuoMke ki jo jinakalpikatyakI prAptike liye parikarma karate haiM hotI hai, tathA-maiM apane liye avagrahakI yAcanA karUMgA anya-do-tIna-cAra aura pAMcake liye avagrahakI yAcanA nahIM karUgA aisI yaha pAMcavI apagraha pratimA hai, yaha pAMcavI pratimA jinakalpikake hotI haiM aisA jAnanA cAhiye mai jisakA avagraha grahaNa karUMgA usIkA yadi tRNAdi saMstAraka hogA to use lUMgA-nahIM to maiM utkuTuka hokara yA baiThakarahI rAtriko vyatIta karUMgA aisI yaha chaThI pratimA hai, yaha pratimA bhI jinakalpika AdikehI hotI hai| tathA saptamI pratimA bhI chaThI pratimAke jaisIhI hotI hai| sirpha isameM yahI antara hai, ki isameM vaha pratimAghArI sAdhu " yathAstRta zilAdikahI meM grahaNa karUMgA" anyakA nahIM aisA abhigraha karatA hai / isa prakA anyane mATe huM avagraha grahaNa karIza nahIM, paraMtu anya dvArA avagRhIta avagraha (upAzraya ) haze to temAM huM rahIza," A prakAranI cithI avagraha pratimA hoya che. gacchasthita anyUghata vihArI sAdhuo ke je jinakalpikatvanI prApti mATe parikarma karatA hoya che, te sAdhuomAM A prakAranI avagraha pratimAne sadbhAva hoya che. huM mAre mATe avagrahanI yAcanA karIza, anya be, traNa, cAra ane pAMcane mATe avagrahanI yAcanA nahIM karuM" A prakAranI pAMcamI avagraha pratimA che, A avagraha pratimAne jinakapikamAM sadUbhAva hoya che. je gRhastha pAsethI avagraha-AzrayasthAna grahaNa karIza tenI pAsethI ja je tRNAdi saMstAraka maLaze te laIza, nahIM te beThAM beThAM ja rAtri vyatIta karIza. >> A prakAranI chaThThI avagraha pratimA samajavI, jinakAlpika AdimAM A pratimAne sadabhAva hoya che. sAtamI pratimA paNa chaThThI pratimA jevI ja che, phakta chaThThI karatAM sAtamI pratimAmAM ATalo ja taphAvata che-sAtamI pratimA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 sthAnAGgasUtre tathA-saptakakA:-uddezavarjitatvena ekasaratayA ekakAH-AcArAGgadvitIyazrutaskandhasthitA dvitIyacUDArUpA adhyayanavizeSAH, te ca samudAyataH sapteti kRtyA saptakakA ucyante, teSAmeko'pi saptaikaka iti vyapadizyate, tathaiva saMketita. tvAt / te ca saptakakAH saptasaMkhyakAH prajJaptAH / tathAhi-prathamaH sthAnasaptaikakaH 1, dvitIyo naiSedhikI saptakakaH 2, tRtIya uccAraprasravaNavidhisaptakakA 3, caturthaH zabdasaptaikakaH 4, paJcamo rUpasaptakakaH 5, SaSThaH parakriyAsaptai kakaH 6, saptamaH-anyo'kriyAsaptaikakaH 7 iti / tathA mahAdhyayanAnimahAnti-pUtrakRtAGgasya prathamazrutaskandhApekSayA vizAlAni ca tAni adhyayanAni dvitIyazrutaskandhasya prakaraNavizeSAzceti, tAni ca-puNDarIkaM 1, kriyAsthAnam rakI ye sAta avagraha pratimAeM haiN| tathA saptakaka-AcArAGgake dvitIya zrutaskandhameM sthita dvitIya cUDArUpa adhyayana vizeSa saptaikaka sAta kahe gaye haiM, ye samudAyase sAta hote haiM, aisA samajhakara hI inhe saptakaka kahA gayA hai, isaliye inameMkA jo ekabhI ekaka hogA vaha bhI saptakaka aisA kahalAvegA / pahilA sthAna saptakaka hai 1 dvitIya naSedhikI saptakaka hai 2 tRtIya uccAra prasravaNa vidhi saptaikaka hai 3, caturtha zabdasaptakaka hai 4-pAMcavA rUpa saptakaka hai 5, chaThA parikriyA saptaikaka hai 6 aura sAtavAM anyonya kriyA saptaikaka hai 7 tathA mahA dhyayana-sUtrakRtAGgake prathama zrutaskandhako apekSAse dvitIya zrutaskandhake jo prakaraNa vizeSarUpa adhyayana haiM ve mahAdhyayana haiM-ye mahAdhyayana bhI sAta hai-inameM prathama mahAdhyayana puNDarIka hai 1 dvitIya mahAdhyayana dhArI sAdhu yathAstRta zilAvika ja huM grahaNa karIza," anyanA nahIM, e abhigraha kare che. A prakAranI sAta avagraha pratimAo hoya che. tathA saukka-AcArAMganA bIjA zrata skandamAM sthita dvitIya cUDArUpa adhyayana vizeSa sAta kahyA che. te samudAyanI apekSA e sAta hoya che, evuM samajIne ja temane samaikaka kahyAM che, ane te kAraNe temanAmAMthI je eka paNa eka haze tene paNa saukaka kahevAmAM Avaze. (1) paheluM sthAna samaikaka che. (2) bIjuM naidhikI samaikaka che. (3) trIjuM uccara prastravaNa vidhi samakaka che. (4) yAthu za6 spt| che. (5) pAMya, 35 sa44 che. (6) cha parikiyA samaikaka che ane sAtamu a nya kriyA samakaka che. tathA mahAdhyayana paNa sAta che. sUtrakRtAMganA pahelA kRtaskandha karatAM moTA evA bIjA prataskandhanA prakaraNa vizeSarUpa je adhyayana che temane mahAdhyayana kahe che. te mahAdhyayana paNa nIce pramANe sAta ja che-temAM paheluM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 sughATIkA sthA07 sU0 5 piNDaiSaNAdinirUpaNam 2, AhAraparijJA 3, pratyAkhyAnakriyA 4, anAcArazrutam 5, AdrakumArIya 6, nAlandIyaM 7 ceti saptasaMkhyakAni prajJaptAni / tathA-saptasaptamikA-saptasaptasaMkhyakAni saptamAni dinAni yasyAM sA-saptabhiH dinasaptakaniSpadhamAnA kriyAsthAna hai 2 tRtIya mahAdhyayana AhAra parijJA hai 3 cauthA mahA. dhyayana pratyAkhyAna kriyA hai 4. pAMcavAM mahAdhyayana anAcAra zruta hai, chaThA mahAdhyayana Ardra kumArakA hai 6 aura sAtavAM mahAdhyayana nAlandIya hai, tathA-sAta saptAhameM 49 dinarAtameM samApta honevAlI bhikSu pratimA hai, yaha bhikSu pratimA 49 dinarAta taka ArAdhita hotI hai, isameM prathama saptAhameM eka datti AhArakI eka datti pAnIkI grahaNa kI jAtI hai, dvitIya saptAhameM bhaktakI do pAnIkI do dattiyAM pratidina grahaNa kI jAtI haiM, tRtIya saptAhameM pratidina bhaktakI 3-aura pAnakI 3 dattiyAM grahaNa kI jAtI haiM, caturtha saptAhameM pratidina bhaktakI 4 dattiyAM aura pAnakI 4 dattiyAM grahaNa kI jAtI haiM, paMcama saptAhameM pratidina bhaktakI 5 dattiyAM aura pAnako 5 dattiyAM grahaNa kI jAtI haiM, chaThe saptAhameM bhaktakI 6 dattiyAM aura pAnakI 6 dattiyAM pratidina ahaNa kI jAtI haiM, aura 7 veM saptAhameM bhaktakI 7 dattiyAM aura pAnakI mahAdhyayana puMDarIka che, bIjuM mahAdhyayana kiyAsthAna che, trIjuM mahAdhyayana AhAraparijJA che, zuM mahAdhyayana pratyAkhyAna kriyA che, pAMcamuM mahAdhyayana anAcArazrata che, chaDuM mahAdhyayana AdrakumAranuM che ane sAtamuM mahAdhyayana nAlandIya che. sAta saptAhamAM-49 dinarAtamAM samApta thanArI bhikSupratimA che. 49 dinarAta paryanta A bhikSupatimAnI ArAdhanA karAya che. A bhikSupratimAnI ArAdhanA karanAra sAdhu prathama saptAhamAM pratidina eka datti AhAranI ane eka dari pANInI grahaNa kare che. bIjA saptAhamAM pratidina be dakti AhA2nI ane be dakti pANInI grahaNa karAya che. trIjA saptAhamAM traNa datti AhAranI ane traNa dakti pANunI grahaNa karAya che. cothA saptAhamAM pratidina cAra dAMta AhAranI ane cAra dakti pANInI grahaNa karAya che. pAMcamAM saptAhamAM pratidina AhAranI pAMca dakti ane pANInI pAMca dakti grahaNa karAya che. chaThThA saptAhamAM pratidina AhAranI 6 datti ane pANInI 6 datti grahaNa karAya che. sAtamA saptAhamAM pratidina AhAranI sAta dattI ane sthA0-71 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sthAnAGgasUtre " * khala bhikSupratimA ekonapaJcAzatA rAtrindivaiH = ahorAtraiH, ekena ca SaNNavatyA bhikSAzatena paNNavatyadhikazatasaMkhyAmi daicirUpAbhiH bhikSAbhiH yathAsUtram = sUtra nirdiSTa vidhyanusAraM yathAkalpam - kalpaM = sthavirAdikalpamatikramya, kalpAnusAramityarthaH yathAmArgam - jJAna - darzanacAritralakSaNamokSamArgAnatikrameNa kSayopazamabhAvAnatikrameNa vA yathAtattvaM tattvAnatikrameNa ' yAthAtathyam ' iticchAyA pakSesatyAnusAraM yathAsAmyam - samabhAvamanatikramya - suSThuprakAreNa karmanirjaraNabhAvanayetyarthaH, kAyena = zarIreNa na punarabhilASasAtreNa spRSTA - samucitakAle savidhigrahaNAt, pAlitA = vAraMvAramupayogena tatparatvAt, zodhitA -pAraNakadine gurvAdi 7 dattiyAM grahaNa kI jAtI haiN| isa prakAra ina saba bhaktakI dattiyoM kI saMkhyA 196 ho jAtI haiN| isI prakArase pAnakakI dattiyoMke samba ndhameM bhI jAnanA cAhiye isa prakAra se pravarddhamAna bhaktapAna dattiyoM se yaha bhikSu pratimA 49 rAtadina meM pUrNa hotI hai "yathA sUtra yathA kalpaM " ityAdi kriyA vizeSaNoMse sUtrakArane yaha prakaTa kiyA hai, ki isa bhikSA pratimAko yathAsUtra meM pAlana karanekI jaisI vidhi prakaTa kI gaI hai, usI vidhike anusAra yathAkalpa sthavira Adi kalpake anusAra, yathAmArga - jJAna, darzana, evaM cAritrarUpa muktimArga ke anusAra, athavA apane kSayopazama bhAvake anusAra yathAtattva-tattvake anusAra athavA yAthAtathya -satya ke anusAra- aura yathAsAmya-samatA mAvake anusAra jo bhikSu zarIrase - manorathase nahIM - abhilASA mAtrase nahIM spRSTa karatA hai - samucita kAlameM vidhipUrvaka grahaNa karatA hai, pAlatA haipANInI sAta tti grahaNa karAya che. A prakAre 49 rAta divasamAM AhAranI kula 199 ittiyA thAya che. e ja pramANe pANInI ttiyA viSe paNa samajavuM. A prakAre AhAra pANInI vruttiomAM pratyeka saptAhamAM vadhArA karatAM karatAM 49 dinarAta paryanta A bhikSupratimAnI ArAdhanA karAya che. 66 - yathAsUtraM yathAkalpaM " chatyAhi kriyAvizeSaNeAnA prayAga dvArA sUtrakAre e vAta prakaTa karI che kesUtramAM bhikSupratimAnA pAlananI je prakAranI vidhi batAvavAmAM AvI che te vidhi pramANe, yathAmAga-jJAna, darzana ane cAritra rUpa muktimAtra anusAra athavA peAtAnA kSayApazamabhAva anusAra, yathAtattva-tattva anusAra athavA tathA tathya ( satyane anusAra ), yathAsAmya-samatAbhAvane anusarIne, A prakAre je bhikSu zarIra vaDe-maneAratha vaDe nahIM (abhilASA mAtra vaDe nahIM ) pRSTa kare che, samucitakALamAM vidhipUrvaka grahaNa kare che, pAlana kare che, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 105 piNDaiSaNAdinirUpaNam dattAvaziSTa bhojanAt atIcArapaGkakSAlanAd vA, tIritA-pUrNe'pi tadavadhau sva. lpakAlAvasthAnena, kortitA-pAraNAdine 'ayamayaM ca abhigrahavizeSakRta AsIt asyAM pratimAyAM sa cArAdhita evAdhunA pAritamatimo'ha ' miti gurusamakSaM kIrtanAt evaM cArAdhitA-ebhiH samastaiH prakArairniSThA nItA, ata eca AjJayA jinAjJayA anupAlitA'pi bhavatIti / atra-bhaktadattayaH SaNNavatyadhikaikazata ( 196) saMkhyakA uktAH / tadgrahaNaprakArazcaivam , tathAhi prathame saptake pratidinamekaikAbhikSAdatti hya te 1, dvitIyasaptake tu pratidina dattidvayam 2 / evam uttarottaraM pratisaptakamekaikadattivRddhayA saptame saptake pratidinaM sapta dattayo gRhyante / evaM pAnakadatti viSaye'pi bodhyam / itthaM prabarddhamAnabhaktapAnadattibhiriyaM bhikSupatimA ekonapazcAzatA rAtrindivaiH pUrNA bhavati / atra yadyapi isakI upayogapUrvaka bAra 2 ArAdhanA karatA hai, zodhita karatA haipAraNAke dina gurvAdi dvArA pradatta avaziSTa bhojanase athavA-aticAra rUpa kIcaDake prakSAlanase isakI zuddhi karatA hai, use tIrita karatA hai-jitanI avadhi usake pAlana karanekI hai, usa avadhi taka use pAlana kara samApta kara detA hai-kIrtita karatA hai-pAraNAke dina yaha abhi. graha vizeSa maiMne dhAraNa kiyA thA so vaha aba isa pratimA meM acchI tarahase ArAdhita ho cukA hai-ataH maiM aba isa pratimAkA pUrNarUpase ArAdhaka bana cukA hUM; isa prakArase guruke samakSa prakaTa karatA hai, isa prakArase pAlita huI, zodhita huI, tIrita huI, kIrtita huI, aura ArA. dhita huI, yahabhikSu pratimA sarvajJa bhagavAnakI AjJAke anusAra samasta prakAroMse pAlita huI mAnI jAtI hai, yadyapi yahAM bhakta pAnakI sNkupagapUrvaka tenI vAraMvAra ArAdhanA kare che, rodhita kare che-pAraNAne divase gurnAdika dvArA pradatta avaziSTa bhejana vaDe athavA aticAra rUpa kIcaDanA prakSAlana dvArA tenI zuddhi kare che, tene tIrita kare che te pratimAnI ArAdhanA karavAnI jeTalA samayanI avadhi hoya che, eTalA samaya sudhI tenuM pAlana karIne tene pUrNa karI nAkhe che, kIrtita kare che-"pAraNAne divase A prakArane abhigraha meM dhAraNa karyo hato ane have A pratimA mArA dvArA samyaga rIte ArAdhita thaI cukI che, tethI have huM A pratimAne pUrNarUpe ArAdhaka banI cukI chuM. " A pramANe gurunI samakSa praDha kare che, A pramANe pAlita thayelI, rodhita thayelI, kIrtita thayelI ane ArAdhita thayelI bhikSupratimAne sarvajJa bhagavAnanI AjJA anusAra samasta prakAre pAlita thayelI mAnavAmAM Ave che. jo ke bhaktapAnanI kula dattionI saMkhyA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 sthAnAGgasUtre bhaktasya pAnasya saGkalitA dattayo dvinavatyadhikatrizata (392) saMkhyakA bhavanti, tathApi pAnasya dattisaMkhyAyA avivakSayA'tra SaNNavatyadhikazata saMkhyakA dattayaH proktA iti // sU0 5 / / ___ sapta saptamikAdipatimAzca pRthivyAmeva kriyante iti pRthvI pratipAdayitumAha mUlam-aheloge NaM satta puDhavIo pnnnnttaao| satta ghaNodahI paNNattA / satta ghaNavAyA satta taNuvAyA paNNattA / satta uvAsaMtarA paNNattA / eesu NaM sattasu uvAsaMtaresu satta taNuvAyA paiTiyA / eesu NaM sattasu taNuvAesu satta ghaNavAyA paiTTiyA / eesu NaM sattasu ghaNavAesu satta ghaNodahI pitttthiyaa| eesu NaM sattasu ghaNodahIsu piMDalagapihulasaMThANasaMThiyAo satta puDhavIo paNNattAo, taM jahA-paDhamA jApa sattamA / eyAsi NaM sattaNhaM, puDhavINaM satta NAmadhejA paNNattA taM jahA-ghammA 1 vaMsA 2 selA 3 aMjaNA 4 rihA 5 maghA 6 mAghavaI 7 // payAsi NaM sattaNDaM puDhavINaM satta gotA paNNattA taM jahA-rayaNappabhA 1, sakkarappabhA 2, vAluappabhA 3, paMkappabhA 4, dhUmappabhA 5, tamA 6, tamatamA 7 // suu06|| chAyA-adholoke khalu sapta pRthivyaH prajJaptAH / sapta dhanodadhayaH prajJaptAH / sapta dhanavAtAH sapta tanuvAtAH prajJaptAH / sapta avakAzAntarANi prajJaptAni / eteSu khalu saptasu avakAzAntareSu sapta tanuvAtAH pratiSThitAH / eteSu khalu saptasu tanuvAteSu sapta dhanavAtAH prtisstthitaaH| eteSu khalu saptamu ghanavAteSu lita dattiyAM 392 hotI haiM, parantu pAnakI dattiyoMkI saMkhyA yahAM avivakSita hone ke kAraNa 196 dattiyAMhI kahI gaI haiM // suu05|| ahIM 392 thAya che, paraMtu pAnanI (pANInI) dattinI saMkhyA ahI avivakSita hevAthI kula dariye 1964 kahevAmAM AvI che. je sU. 5 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA. 7 sU. 6 saptavidhapRthvIsvarUpanirUpaNam sapta dhanodadhayaH pratiSThitAH / eteSu khalu saptamu dhanodadhiSu piNDalaka pRthula saMsthAnasaMsthitAH sapta pRthivyaH prakSaptAH, tadyathA-prathamA yAvat sptmii| etAsAM khalu saptAnAM pRthivInAM sapta nAmadheyAni prajJaptAni tadyathA-gharmA 1 vaMzA 2, zailA 3, aJjanA 4, riSTA 5, maghA 6, mAdhavatI 7) etAsAM khalu saptAnAM pRthivInAM sapta gotrANi prajJaptAni, tadyathA-ratnaprabhA 1, zarkarAmamA 2, vAlukAmamA 3, paGkaprabhA 4, dhUmaprabhA 5, tamA 6, tamastamA 7||suu06|| TokA-'ahologe' ityAdi adholoke khalu sapta pRthivyaH santi / ' adholoke' ityuktam , tenordhvaloke'pi pRthivIsattA gamyate / tatra ca 'ISatmAgbhArA' nAmaikaiva pRthivI bodhyaa| nanu prathamapRthivyA uparibhAgasthitAni nava zatAni yojanAni tiyagloke sthitA. ni, kathaM tarhi adholoke sapta pRthivya ukAH ?-iti cet, Aha-dezonApi pRthivI pRthivyeva bhavati na tu pRthivIto bhinA / ata eva-adholoke sapta sapta saptamikA Adi pratimAe~ pRthivI parahI rahakara kI jAtI haiM-ataH aba sUtrakAra pRthivIkA pratipAdana karate haiM " ahelogeNaM satta puDhavIo paNNattAo" ityAdi suu06|| TIkArtha-adholokameM sAta pRthiviyAM kahI gaI haiM, isa kathanase UrdhvalokameM bhI pRthivI kI kahI gaI jAnI jAtI hai, vahIM " ISatpA. gbhArA" isa nAmakI ekahI pRthivI hai. zaMkA-prathama pRthivIke upari bhAgameM sthita nausau yojana tiryaH glokameM sthitahaiM, to phira Apane adholokameM sAta pRthiviyAM kaise kahIM ? uttara-kucha kama bhI pRthivI pRthivIhI hotI hai, vaha pRthivIse bhinna nahIM hotI hai, isIliye adholokameM sAta pRthiviyAM kahI gaI sasa sasamikA Adi pratimAonI ArAdhanA pRthvI para rahIne ja karavAmAM Ave che, tethI have sUtrakAra pRthvInuM pratipAdana kare che. " ahe logeNaM puDhavIo paNNatAo" yaahTIkArya-adhelakamAM sAta pRthvIo AvelI che. A kathana dvArA urvalekamAM paNa pRthvI hovI joIe evuM sUcita thAya che. urvIlokamAM "ISaprAzmArAmAM nAmanI eka ja pRthvI che. zaMkA-pahelI pRthvIno uparano bhAga tiryakamAM 900 yojana sudhI vyApta hovA chatAM paNa Apa zA kAraNe evuM kahe che ke " alokamAM sAta pRthvImA cha?" uttara-pRthvIne amuka bhAga e che thavA chatAM paNa bAkIne bhAga pRthvI rUpa ja gaNAya che-prathama pRthvIno jeTale bhAga alekamAM che eTale zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pRthivya uktA iti na kazciddoSa iti / etAsAM bAhalyapramANamevaM vijJeyam , tathAhi-prathamapathivyA bAhalyaM azItisahasrAdhikaikalakSayojanAtmakam ?, dvitI. yAyAH pRthivyA dvAtriMzatsahasrAdhikaikalakSayojanapramANam 2, tRtIyasyAH pRthivyAH aSTAviMzatisahasrAdhikaikalakSayojanAni 3, caturthyAH viMzatisahasrAdhikaikalakSayo. janAni 4, paJcamyAH aSTAdazasahasrAdhikaikalakSayojanAni 5, SaSThayAH SoDazasahasrAdhikakalakSayojanAni 6, saptamyAstu pRthivyAaSTasahasrAdhikaikalakSayoja nAni 7 / taduktam" paDhamA asIi sahassA 1, battIsA 2 aThavIsa 3 vIsA 4 ya / aTThAra 5 sola 6 aTTha 7 ya, sahassa lakkhovari kujjA // 1 // " chAyA-prathamAyAm azIti sahasrANi, dvAtriMzat , aSTAviMzatiH viMzatizca / aSTAdaza SoDaza aSTa ca sahastrANi lakSopari kuryAt // 1 // iti / haiN| isa prakArake kathanameM koI doSa nahIM haiN| prathama pRthivIkI moTAI 1 lAkha 80 hajAra yojana kI hai, dvitIya pRthivIkI moTAI 1 lAkha battIsa hajAra yojanakI hai, tIsarIkI moTAI 1 lAkha 28 hajAra yojanakI hai, cauthIkI moTAI 1 lAkha 20 hajAra yojanakI hai, pAMcavoM kI moTAI 1 lAkha 18 hajAra yojanakI hai, chaThIkI moTAI 1 lAkha 16 hajAra yojanakI hai, aura sAtavIMkI moTAI 1 lAkha ATha hajAra yojanakI hai, kahA bhI hai-" paDhamA asIi sahassA" ityAdi / 1 lAkhake Upara 80 hajAra yojana karanese prathama pRthivIkI moTAI A jAtI hai, isI tarahase Age bhI jAnanA caahiye| bhAga paNa pRthvI rUpa ja gaNI zakAya. tethI adholAkamAM sAta pRthvIe che, ema kahevAmAM kaI doSa nathI. pahelI pRthvIne (ratnaprabhA pRthvIne) vistAra UMDAInI apekSAe eka lAkha eMzI hajAra janane che. bIjI pRthvIne (zarkarAmabhAne ) vistAra 1 lAkha 32 hajAra ejanane, trIjIne 1 lAkha 28 hajAra ja. nano, cothIne 1 lAkha 20 hajAra janane, pAMcamIne 1 lAkha 18 hajAra janane, chaThThIne 1 lAkha 16 hajAra ejanane ane sAtamIne 1 lAkha 8 hajAra ejanane vistAra che. kahyuM paNa che ke : " paDhamA asoi sahassA" ityAhi pahelI pRthvIne vistAra eka lAkha eMzI hajAra janane che. bIjI pRthvIone je vistAra A gAthAmAM batAvavAmAM AvyuM che temanuM kathana upara kahyA pramANe ja samajavuM. zrIsthAnAMgasUtra:04 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA7 sU06 saptavidhapRthvIsvarUpanirUpaNam 567 adholokAdhikArAttadgatavastUni pratipAdayitumAha-' satta ghaNodahI' ityAdi / vyAkhyA spaSTA / navaraM-dhanodadhInAM bAhalyaM viMzatisahasrayojanAni, dhanavAtAnAM tanuvAtAnAm avakAzAntarANAm-pRthivIdvayAntarAlasthitAnAmAkAzakhaNDAnAM tu asaMkhyAtasahasrayojanAni / taduktam" savve vIsasahassA, bAhalleNaM ghaNodahI neyaa| sesANaM tu asaMkhA, aho aho jAva sattamiyA" // 1 // chAyA-sarve viMzati sahasrANi bAhalyena ghanodadhayo jJeyAH / zeSANAM tu asaMkhyAni adho'dho yAvat saptamyAm // 1 // iti / etAH saptApi pRthivyaH piNDalakapRthulasaMsthAnasaMsthitAH piNDalaka-paTalakaM-corIti bhASAprasiddhaM puSpabhAjanamiti yAvat , tadvat pRthulasaMsthAnena=pRthu aba sUtrakAra adholokake adhikArako lekara adholokagata vastu. oMkA pratipAdana karane ke nimitta "sattaghaNodahI" ityAdi rUpase pratipAdana karate haiM___ sAta ghanodadhi haiM, ina ghanodadhiyoMkI moTAI barAbara arthAt 2020 hajAra yojanakI hai, evaM jo sAta ghanavAta tathA sAta tanuvAtavalaya haiM, aura avakAzAntara haiM-pRthivIdvayake antarAla meM sthita AkAzakhaNDa haiM-so ye saba moTAImeM asaMkhyAta hajAra yojanake haiM kahA bhI hai " savve vIsasahassA" ityAdi isa gAthAkA artha pUkti jaisAhI hai / ye sAtoM pRthiviyAM yadyapi moTAImeM pahilI bhUmikI apekSA dusarI, dUsarIkI apekSA tIsarI alakane adhikAra cAlI rahyo che, tethI have sUtrakAra alokagata 12tumArnu " satta dhaNodahI " tyA sUtra 25 pratipAdana 42 cha. - sAta ghanodadhio che. te sAtene vistAra 20-20 hajAra yojanane kahyo che. je sAta ghanavAta tathA je sAta tanuvAtavalaya che ane je sAta avakAzAntara-be pRthvInI vacce AvelA AkAzamaMDe che, temano vistAra 5 // masabhyAta 12 yAnanI ho cha. yuM 54 cha , " savve bIsa. sahassA" tyAdi. mA thaane| atha 652 hyA prabhArI samAyo. jo ke UMDANanI apekSAe pahelI karatAM bIjI ochI UMDAIvALI ane e pramANe pachInI pratyeka paNa eka bIjI karatAM ochI UMDAIvALI che, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 sthAnAGgasUtre lAkAreNa saMsthitAH vijnyeyaaH| yadvA-'chatrAticchatra-saMsthAnasaMsthitAH' iti pAThaH, tatra-chatramatikramya chatraM chatrAticchatraM tasya saMsthAnam AkAraH-chatrasya adhastano bhAgo mahAn , uparitanazcalaghuriti tena saMsthitAH, ayaM bhAvaH-saptamIsaptarajjuvistRtA, paSThI paDUrajjupramitetyekaikarajjuhAnyA prathamA ekarajjupamANeti / etAsAM nAmAni 'dharmA vaMzA zailA'-ityAdIni sapta, tathA-gotrANiityAdi rUpase kama 2 moTAIvAlI haiM-phira viSkama aura AyAmakI apekSA inakA vistAra adhika 2 baDhatA gayA hai-isaliye ye piNDalaka pRthusaMsthAna saMsthita kahI gaI haiN| piMDalaka nAma paTalakakA hai, paTa. lakako bhASAmeM caGgerI kahate haiM, yaha puSpoMko rakhanekA eka bhAjana vizeSa hai / isa paTalakakA jaisA pRthula AkAra hotA hai, isI tarahakA inakA AkAra hai athavA-chatrAti chatrake samAna inakA saMsthAna AkAra uttarottara pRthu-vistIrNa pRthutara kahA gayA hai, chatrakA adhastana bhAga mahAna hotA hai, aura upari tanabhAga ladhu hotA hai, aisAhI saMsthAna inakA hai, tAtparya aisA hai-saptamI pRthivI sAta rAjUkI vistAravAlI hai, chaThI pRthivI 6 rAjU vistAravAlI hai, pAMcavI pRthivI 5 rAjU vistA ravAlI hai, cauthI pRthivI 4 rAjU vistAravAlI hai, tIsarI pRthivI 3 rAjU vistAravAlI hai, dUsarI pRthivI 2 rAjU vistAravAlI hai, aura pahilI pRthivI 1 rAjU vistAravAlI hai| inakA nAma dharmA, vaMzA, zailA chatAM paNa vijhaMbha ane AyAma (laMbAI ane pahoLAI) nI apekSAe temane vistAra uttarottara vadhato ja jAya che. tethI temane "piMDalaka pratha saMsthAna saMsthita" kahevAmAM AvI che. piMDalaka eTale paTalaka, tene hindImAM caMgerI" kahe che. kula bharavA mATenI vAMsanI banAvelI phUlachAba mATe ahIM A zabda vaparAya che. te palakane (phUlachAbane) jevo pRthula AkAra hoya che, e ja prakArane A pRthvIono AkAra hoya che. athavA chatrAtichatranA samAna temane uttarottara pRthu (vistIrNa) ane pRthutara kahyuM che. charane Adhastana bhAga vistIrNa ane uparitana bhAga laghu hoya che. evuM ja saMsthAna (AkAra ) te pRthvInuM che. te kAraNe sAtamI pRthvIne vistAra sauthI vadhAre che. sAtamI pRthvIne vistAra sAta rAjapramANa, chaThThI pRthvIne vistAra cha rAju pramANa, pAMcamIne vistAra pAMca rAjUpramANa, ceithIne cAra rAjUpramANu, trIjIne traNa rAjUpramANe, khIjIne be rajUpramANa ane pahelIne eka rAjumamANa vistAra che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA7 sU07vAdaravAyukAyasvarUpanirUpaNam ' ratnapabhA zarkarasabhA'-ityAdIni sapta / nanu nAmagotrayoH ko bhedaH ? iti cet Aha-anvartha gotraM, tadbhinnaM tu nAmeti // sU0 6 // avakAzAntarANi ca sapteti pUrvamuktam , teSu ca bAdarA bAyayo vidhante iti tAn parUpayitumAha mUlam--sattavihA bAyaravAukAiyA paNNattA, taM jahApAINavAe 1, paDINavAe 2, dAhiNavAe 3, udANavAe 4, uDDhavAe 5, ahovAe 6, vidisavAe 7 // sU0 7 // chAyA-saptavidhAH bAdaravAyukAyikAH prajJaptAH, tadyathA-prAcInavAtaH 1, pratIcInavAtaH 2, dakSiNavAtaH 3, udIcInavAtaH 4, UrdhvavAtaH 5 adhovAtaH 6, vidigvAtaH 7 // sU0 7 // ityAdi sAta haiM / tathA-ratnaprabhA zarkarA pramA ityAdi sAta gotra haiN| anvartha gotra hotA hai, aura isase bhinna nAma hotA hai / sU0 6 / avakAzAntara 7 jo kahe haiM, unameM bAdara vAyukAya hote haiM-ataH sUtrakAra unakI prarUpaNA karate haiM___"sattavihA bAparavAukAiyA paNNattA" ityAdi suu07|| TIkArtha-bAda vAyukAdhika sAta prakArake kahe gayehaiM, jaise-prAcIna vAta (pUrvakA vAyu) 1 pratIcIna vAta ( pazcimakA vAyu ) 2 dakSiNa vAta 3, udIcIna yAta (uttarakA vAyu) 4, urva vAta (UparakA vAyu) 5, adhovAta (nIcekA vAyu) 6, aura cidigvAta (vidizAkA vAyu ) 7, isakI te pRthvInAM gharmA, vaMzA, zailA ityAdi sAta nAma che. tathA temanA ratnaprabhA, zakaraprabhA ityAdi sAta zetra che. gotra anvatha ( artha pramANe ) hoya che ane tenAthI bhinna nAma hoya che. A sU. 6 je sAta avakAzAntare kahyAM che, temAM bAdara vAyukAyike rahelAM hoya che, tethI have sUtrakAra temanI prarUpaNa kare che. " sacavihA bAyaravAukAiyA paNNattA " tyaahTIkAtha-bAdara vAyukAyika sAta kahyAM che te nIce pramANe che-(1) prAcInavAta (pUna vAyu), (2) pratIyAnAta (pazcimI vAyu), (3) dakSiyAta, (4) GacInapAta (uttara vAyu), (5) , parane vAyu (6) apAta (nAyanA pAyu), (7) lald (Glf! pAyu). mA pAnI vyAbhyA sugama che. sthAo-72 zrI sthAnAM sUtra :04 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 TIkA - sattavihA vAyaravA ukAiyA ' ityAdi vyAkhyA sugamA | navaraM - bAdareti vizeSaNopAdAnaM sUkSmanivRtyartham / teSA sarvavyApitvAt / iti // 07 // areer recesyAstathApi te saMsthAnasampannA mayasampannAtha bhavantIti saMsthAnAni bhavAni ca sUtradvayena prarUpayati mUlam - satta saMThANA paNNattA, taM jahA dIhe 1 rahasse 2 vaTTe 3 se 4 cauraMse 5 pihule 6 parimaMDale 7 // sU0 8 // chAyA - sapta saMsthAnAni prajJaptAni tadyathA - dIrghaM 1 hrasvaM 2 vRttaM 3 khaM 4 caturasraM 5 pRthulaM 6 parimaNDalam 7 // su0 8 // TIkA - sattasaMThANA ' ityAdi saMsthAnAni dIrghAdIni anyatra vyAkhyAtAnIti tato'vasepam / / sU0 8 // vyAkhyA sugama hai, vAyukAyake bAdara vizeSaNa se sUkSma vAyukAyika sarvatra vyApaka hotA hai | sUtra 7 // vAyukAyika yadyapi adRzya hai taba bhI ve saMsthAna se evaM bhayase yukta hote haiM, isaliye aba sUtrakAra saMsthAna aura bhayakA kathana do rUpase karate haiM- satta saMThANA paNNattA " ityAdi sUtra 8 // -66 TIkArtha - saMsthAna sAta kahe gaye haiM jaise- dIrgha saMsthAna eka hrasva saMsthAna 2 vRtta saMsthAna 3 tryatra saMsthAna 4, caturasra saMsthAna 5, pRthula saMsthAna6 aura parimaNDala saMsthAna 7 ina dIrghAdika saMsthAnoM kA vyAkhyAna anyatra kiyA gayA hai-ataH vahIM se inheM samajha lenA caahiye| sUtra "8" vAyukAyikanI AgaLa khAdara vizeSaNu lagADIne sUkSma vAyukAyikanI nivRtti karavAmAM AvI che, kAraNa ke sUkSma vAyukAyika taiA satra vyApelA che. // sU. cha jo ke vAyukAyika adRzya che, chatAM paNa tee saMsthAna ane bhayathI yukta hAya che. tethI have sUtrakAra e sUtreA dvArA sasthAna ane bhayanuM ni3yAya 4re che. " satta saMThANA paNNattA chatyAhiTIDArtha - saMsthAna ( Ara ) sAta prahAranA udyA che - ( 1 ) dIrgha saMsthAna, (2) dukha saMsthAna, (3) vRtta saMsthAna, (4) yasa saMsthAna, ( 4 ) yaturasra saMsthAna (9) pRthusa saMsthAna, ane (7) parima usa saMsthAna. "" A dIghoMki saMsthAnAnI vyAkhyA A granthanA anya sthAnakAmAM ApavAmAM AvI che, tA tyAMthI ja samajI levAnI bhalAmaNa karavAmAM yAve che. // sU. 8 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 sthAnAGgasUtre - Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA syA0 7 sU09 saptavidhabhayasthAnanirUpaNam D tathA mUlam-satta bhayaDhANA paNNattA, taM jahA-ihalogabhae 1, paralogabhae 2, AdANabhae 3, akamhAbhae 4, veyaNabhae 5, maraNabhae 6, asilogabhae 7 // sU0 9 // __ chAyA-sapta bhayasthAnAni prajJaptAni, tadyathA-ihalokabhayaM 1, paralokabhayam 2, AdAnabhayam 3, akasmAdbhayam 4, vedanabhayaM 5 maraNabhayam 6, azlokabhayam 7 // sU0 9 // TIkA-'satta bhayahANA' ityAdi bhayasthAnAni-bhayaM-mohanIyaprakRtisamudbhUtAtmapariNAmaH, tasya sthAnAni=AzrayAH sapta prajJaptAni, tadyathA-ihalokabhayam-ihalokaH-sajAtIyo lokaH, tato yad bhayaM tat ,-sajAtIyasya sajAtIyAd bhayamityarthaH / yathA-manuSyANAM manuSyebhyaH, tirazcAM tiryagbhyaH, ityAdi / 1 / paralokabhayam-vijAtIyasya vijA. __ "sattabhayahANA paNNattA" ityAdi // sUtra 9 // TIkArtha-bhayasthAna kahe gayehaiM,jaise-ihaloka bhayasthAna 1, paraloka bhaya. sthAna 2 AdAna bhayasthAna 3 akasmAdayasthAna 4, AjIvabhayasthAna 5, maraNabhayasthAna 6 aura azloka bhayasthAna 7 bhaya mohanIya praka. tike udayase utpanna huA jo AtmapariNAma hai, vaha bhaya hai, usa bhayake sAta Azraya (bheda) kahe gaye haiN| unameM jo sajAtIyako sajAtIyase bhaya hotA hai, yaha ihaloka bhaya hai, ihalokase yahAM sajAtIya loka liyA gayA hai| jaise-manuSyoMko manuSyoM se bhaya hotA hai, tiryazcoMko tiryaJcoMse bhaya hotA hai ityAdi 1 / "satta bhayANA paNNatA" tyAhiTA -sAta Rai lysthaane| yo che--(1) Usal layasyAna, (2) 52. layasyAna, (3) mAhAna layasthAna, (4) 2542mAyasthAna, (5) 4104 layasyAna, (6) bha263 layasthAna bhane (7) ma ayasthAna. layamahanIya prakRtinA udayathI utpanna thayeluM je AtmapariNAma che tenuM nAma che. (1) Uga: laya- AntIya satatIyanAre laya sAne cha tane 8loka bhaya kahe che. "Ihaleka pada dvArA ahIM sajAtIya leka' gRhIta karAyela che. jemake manuSyane manuSyane bhaya hoya che ane tiyAne tiyAne bhaya hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sthAnAGgasUtre tIyAd bhayam , yathA-manuSyasya tiryagdevAdibhyaH / 2 / AdAnabhayam-AdIyategRhyate yattadAdAnaM dhanAdikam , taddhatukaM yaccaurAdisakAzAdbhayaM tat / 3 / akasmAdbhayam-akasmAdeva-bAhyanimittAnapekSaM gRhAdiSveva sthitasya rAjyAdau yad bhayaM tat 4 / 'veyaNaM-vetanaM-AjIvikA, AjIvabhayam-AjIvo-jIvikA tasmAcadartha vA bhayaM,-'nirdhano'haM durbhikSAdau kathaM prANAn dhArayiSyAmi' iti, 'kathaM vA mama jIvikAsudRDhA bhaviSyatIti 5 / maraNabhayaM pratItam 6 // azlokabhayam / a lokA-akIrtiH, tasya bhayam 7) iti // mU0 9 // paraloka bhaya-vijAtIyase vijAtIyako jo bhaya hotA hai, vaha paraloka bhaya hai, jaise-manuSyako tiyecase yA deva Adise bhaya hotA hai 2 / AdAna bhaya-dhanAdikake nimittako lekara jo cora Adise bhaya hotA hai, vaha AdAna bhaya hai 3 / bAhya nimittakI apekSA vinA dharaAdimeMhI sthita hue prANIko jo rAtri AdimeM bhaya hotA hai, vaha akasmAdbhaya hai 4 / AjIva bhaya-AjIva nAma jIvikAkA hai-isa jIvikAse yA isa jIvikAke liye jo bhaya hotA hai, vaha AjIva bhaya hai 5 / jaise-maiM nirdhana hU~. durbhikSa Adike samayameM kaise meM prANoMko bacA. UMgA, athavA-kaise merI AjIvikA sudRDha hogI ityaadi| maraNa bhaya-mRtyukA jo bhaya hai, vaha maraNa bhaya hai 6, azloka nAma apayaza hai, isa akIrti honekA jo bhaya hai, vaha azloka bhaya hai 7 // sU0 9 // (2) paraloka bhaya-vijAtIyane vijAtIyane je bhaya rahe che tene paraloka bhaya kahe che. jemake manuSyane tiryaMcona athavA devAdikane bhaya lAge che. (3) AdAna ya-dhanAdikanA viSayamAM je cerAdikane bhaya rahe che tene AdAna bhaya kahe che. (4) akaramAhaya-bAhya nimittAnI apekSA vinA gRhAdimAM rahelA manastha Adi ane rAtri AdimAM je bhaya lAge che tene akaramAdvaya kahe che. (5) AjIva bhaya AjIvikA athavA nirvAhanA sAdhananuM nAma AjIva che. A AjIvikAnA viSayamAM je bhaya rahe che tene AjIva bhaya kahe che. jemake nidhana mANasane evo bhaya rahe che ke duSkALa AdimAM mArI AjI. vikA kevI rIte calAvI zakIza ! (6) maraNa bhaya - mRtyune bhaya che tene maraNa bhaya kahe che. (7) azloka bhaya -azleka eTale apakIrti. pitAnI apakIrti thavAnA bhayane azleka bhaya kahe che. sU. 9 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU0 10 chadmasthajJAnanirUpaNam 573 bhayayuktAzca chadmasthA eva, te ca yairjAyante tAnyAha mlamU-sattahiM ThANehiM chaumatthaM jANejA, taM jahA-pANe aivAettA bhavai 1, musaM vaittA bhavai 2, adinnamAdittA bhavai 3, sadapharisarasakhvagaMdhe AsAettA bhavai 4, pUyAsakAramaNuvUhettA bhavai 5, imaM sAvajaM ti paNNavettA paDisevettA bhavai 6, No jahAvAI tahAkArI bhavaI 7 // sU0 10 // chAyA-saptabhiH sthAnaH chadmasthaM jAnIyAt , tadyathA-prANAn atipAta. yitA bhavati 1, mRSA vaditA bhavati 2, adattamAdAtA bhavati 3 zabdasparzarasarUpa. gandhAna AsvAdayitA bhavati4, pUjAsatkAramanubRhayitA bhavati3, idaM sAvadhamiti prajJApya pratisevitA bhavati 6, no yathAvAdI tathAkArI bhavati 7||suu0 10 // TIkA-'sattahiM ThANehiM ' ityAdi saptabhiH sthAnaH kAraNaiH chamasthaM jAnIyAt-' ayaM chamasthA -ityababudhyeta, tadyathA-prANAna-ekendriyAdIn atipAtayitA-upamarditA bhavati / mANAtipAtanAdayaM chamastha ityanumIyate / evamagre'pi mRSAvAdAdibhyazchamastho'. ina bhayoMse yukta chadmasthahI hote haiM, ye chadmastha jina sthAnoMse jAne jAte haiM-aba sUtrakAra una sthAnoMkA kathana karate haiM "sattahiM ThANehiM chaumatthaM jANejA" ityAdi sU0 10 // TIkArtha-sAta sthAnoMse chamastha jAne jAte haiM, jaise-jA prANoMkAekendriyAdika jIvoMkA - atipAtayitA-nAza karane vAlA hotAhai,isase yaha anumAna hotAhai ki yaha chamasthahaiM, isI tarahase yaha bhI samajhanA cAhiye ki jo mRSAvAdakA sevana karatA hai, vaha chadmastha hai, chastha cha ja A prakAranA bhayathI yukta hoya che tethI te chAne je sathAne ( lakSaNe) vaDe jANI zakAya che te sthAnenuM have sUtrakAra ni35|| 4re cha. " satta hiM ThANehi chaumatthaM jANejjA " tyAha TIkAInIcenAM sAta sthAne (lakSaNe) vaDe chadmAne oLakhI zakAya che. (1) je jIva prANanuM-ekendriyAdika jIvonuM vyApAdana karanAra hoya che, tene chAstha mAnI zakAya che-evuM anumAna karI zakAya che ke te chAstha che. (2) mRSAvAdanuM sevana karanAra-asatya belanAra mANasane joIne paNa evuM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 sthAnAGgasUtre numIyate 1 / tathA-mRSAvAditA asatyabhASI bhavati 2 / adattam AdAtA bhavati-adattAdAnakArako bhavati 3 / zabdasparzarUparasagandhAn-zabdAdIna kAmabho. gAn AsvAdayitA-upabhoktA bhavati / 4 / pUjAsatkAram pUjA-abhyutthAnAdinA, satkAraH vastrAdipradAna, dvayoH samAhAraH, tat anuhayitA-pareNa kriyamANaM svasya pUjAsatkAram anumodayitA bhavati / pUjAsatkArasadbhAve hRSTo bhavatItyarthaH / 5 / idam ASAkarmAdikaM sAvadyam-sapApam iti prajJApya rUpya punastadeva pratisevitA bhavati / 6 / tayA-no yathAvAdI tathAkArI cApi bhavati--sAmAnyataH sa yathA vadati na tathA karotItyarthaH / 7 / iha yadyapi pANAaisA anumAnase jAnA jAtA hai, isI prakArase jo adattakA AdAtA hotA hai, 3 zabda, rUpa, sparza, rasa, aura gandha inakA AsvAdayitA upabhoktA hotA hai, pUjA satkArakI parake dvArA kI gaI apanI pUjAkI abhyutthAna AdikI-evaM satkArakI-vastrAdi dene kI anumodanA karane vAlA hotA hai, arthAt pUjA satkArake sadbhAvameM jo harSita hotA hai, ye AdhAkarma Adi sAvadha haiM, aisI prarUpaNA karake bhI jo unakA sevana karatA hai 6 tathA jo jaisA kahatA hai, vaisA nahIM karatA hai, aisA vaha vyakti chamastha hai aisA anumAnase jAnA jAtA hai, sAdhanase sAdhyake jJAnako anumAna kahate haiM, aisA anumAnase jAnA jAtA hai, sAdhanake jJAnako anumAna kahate hai, aisA anumAnakA lakSaNa hai, ataH chaprastha yaha sAdhya hai, aura prANAtipAta Adi saba heturUpa hai| yahAM yadyapi anumAna karI zakAya che ke te chadmastha che. (3) adattane grahaNa karanArane paNa chavastha mAnI zakAya che. (4) zabda, rUpa, rasa, ganya ane sparzanuM AsvAdana (upalega) karanArane paNa izvastha mAnI zakAya che. (5) pUjA satkAranI anumodanA karanArane ane pUjA satkAra vaDe khuza thanAra vyaktine paNa chaghasthA kahe che anyanA dvArA ayutthAna Adi dvArA je sanmAna thAya che tenuM nAma pUjA che, ane vastrAdi pradAna karavA rUpa satkAra hoya che. (6) " AdhAkarma Adi sAvadya che," evI prarUpaNuM karavA chatAM paNa je pite ja tenuM sevana karanAra hoya che tene paNa chadmastha mAnI zakAya che. (7) je kahe che kaMI ane kare che ke A prakAre jenI vANI ane vartanamAM bheda hoya che, te vyakti paNa chavastha rahevAnuM anumAna karI zakAya che. sAdhana dvArA sAdhyanuM jJAna thavuM tenuM nAma anumAna che. athavA sAdhananA jJAnane anumAna kahe che. A prakAranuM anumAnanuM lakSaNa che. tethI chavAstha A sAdhya che ane prANAtipAta Adi uparyukta sAtene heturUpa mAnavAmAM Avela che. ahIM je ke prANA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA 7 sU0 11 kevalI yaiH jJAyante tannirUpaNam 575 tipAtamRSAvAdAdi rUpeNa dharmo nirdeSTavyastathApi dharmadharmiNorabhedopacArAd dharma eva nirdiSTa iti // sU0 10 // yaiH sthAnai chadmasthoM jJAyate tAni proktAni / samprati yaiH sthAnaiH kevalI jJAyate tAni sthAnAnyAha - mUlam -- sattahiM ThANehiM kevalI jANejjA, taM jahA -- No pANe aivAittA bhavai 1, jAva jahAvAI tahAkArI yAvi bhavai 7 // sU0 11 // chAyA - saptabhiH sthAnaiH kevalinaM jAnIyAt, tadyayA-no prANAn atipAtayitA bhavati, yAvad yathAvAdI bhavati tathAkArI cApi bhavati // su0 11 // TIkA--' satahiM ThANehiM ' ityAdi - chadmasthavaiparItyenedaM sUtraM vyAkhyeyam // sU0 11 // prANAtipAta, mRSAvAda Adi rUpase dharmakA nirdeza karanA cAhiyeparantu aisA na kara jo dharmakA hI nirdeza kiyAhai, vaha dharma aura dharma abhedakA upacAra karake kiyA hai / / / sU0 10 // jina sthAnoMse chadmastha jAnA jAtA hai- una sthAnoMko kahakara aba sUtrakAra jina sthAnoMse kevalI jAnA jAtA hai una sthAnoMkA kathana karate haiM " sattarhi ThANehiM kevalI jANejjA " ityAdi sU0 11 // TIkArtha - sAta sthAnoMse " ye kevalI haiM " aisA jAnA jAtA hai ve sAta sthAna isa prakAra se haiM jo prANoMkA atipAtayitA nahIM hotA hai, yAvat jo jaisA kahatA hai, vaisA karatA hai - vaha kevalI hai, aisA jAnA jAtA tipAta, mRSAvAda Adi rUpe dhanA nirdeza karavA joIe, parantu evuM na karatAM je dharmInA ja nirdeza karavAmAM AvyA che, te dhama ane dharmImAM abhedanA upacAra karIne karavAmAM AvyA che, ema samajavuM. !! sU. 10 // je sthAnA vaDe chadmasthone jANI zakAya che, te sthAnAnuM kathana karIne have sUtrakAra je sthAnA vaDe kevalIne jANI zakAya che te sthAnAnu Ithana re che. " sattahi ThANehi kevalI jANejjA " tyaahisAta sthAna vaDe evuM jANI zakAya che ke A kevalI che" te sAta sthAnA A pramANe che--(1) je vyakti prANAtipAta karatI nathI tene keTalI mAnI zakAya che. ahI. uparanA sUtramAM darzAvelAM kAraNA karatAM viparIta Aro samanvA ho. (7) he Ahe che te prabhAre che, tene ThevalI mAnI zakAya che, mA pramANe sAtamAM sthAna sudhInA sthAneA ahIM grahaNa 66 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre kevalinazca gotravizeSotpannA eva bhavantIti sapta mUlagotrANi sabhedamAha-- mUlam-satta malagotA paNNattA, taM jahA-kAsavA 1, goyamA 2 vacchA 3 kocchA 4 kosiyA 5 maMDavA 6 vAsiTrA 7 / je kAsavA te sattavihA paNNattA, taM jahA--te kAsavA 1 te saMDellA 2 te gollA 3 te vAlA 4 te muMjaiNo 5 te pabapecchaiNo 6 te varisakaNhA / 7 / je goyamA te sattavihA paNNattA, taM jahA--te goyamA 1 te gaggA 2 te bhAradAyA 3 te aMgirasA 4 te sakArAbhA 5 te bhakkArAbhA 6 te udagattAmA 7 / je vacchA te sattavihA paNNattA, taM jahA--te vacchA 1 te aggeyA 2 te mittiyA 3 te sAmiliNo 4 te selayayA 5 te aTriseNA 6 te vIyakamhA 7 / je kocchA te sattavihA paNNatA, taM jahA-te kocchA 1 te moggalAyaNA 2 te piMgalAyaNA 3 te koDINA 4 te maMDaliNo 4 te hAriyA 6 te somayA 7 je kosiyA te sattavihA paNNattA, taM jahA-te kosiyA 1 te kaccAyaNA 2, te sAlaMkAyaNA 3 te golikAyaNA 4, te pakkhikAyaNA 5, te aggiccA 6, te lohiyA je maMDavA te sattavihA paNNattA, taM jahA--te maMDavA 1, te ariTA 2, te saMmuttA 3 te telA 4, te elAvaccA 4, te kaMDillA 6 te khArAyaNA 7 je vAsiTTA te sattavihA paNNattA, taM jahA--te vAsihA 1, te uMjAyaNA 2, te jAre kaNhA 3, te vagdhAvaccA 4,te koDinnA 5 tesaNNI 6 te pArAsarA 7||suu012|| hai, chanastha sabase isa sUtrakI vyAkhyA viparIta kara lenI cAhiye sU. 11 karavA joIe. chavAstha sUtra karatAM ahIM viparIta sthAno kahevA joIe. sU. 11 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ludhA TIkA sthA-7 sU012 saptavidhamUlagotra nirUpaNam 577 chAyA - sapta mUlagotrANi prajJaptAni tadyathA - kAzyapAH 1 gautamAH 2, vatsAH 3, kautsAH 4 kauzikAH 5 mANDavyAH 6 vAziSThAH 7 / ye kAzyapAste saptavidhAH prajJatAH, tadyathA - te kAzyapAH 1 te zANDilyAH 2 te gaulyAH 3, te bAlAH 4, te mujatRRNAH 5 te varSamekSakiyaH 6, te varSa kRSNAH 7| ye gautamAste saptavidhAH prajJatAH tadyathA te gautamAH 1, te gArgyAH 2, te bhAradvAjAH 3, te AGgirasAH 4, te zarkarAbhAH 5 te bhAskarAbhAH 6, te udagarttAbhAH 7| ye vatsAste saptavidhAH prajJaptAH, tadyathA - te vatsAH 1 te AgneyAH 2, te maitreyAH 3, te svAmilinaH 4 te zailakajAH 5, te asthiSeNAH 6, te vItakazmAH 7 | ye kautsAste saptavidhAH prajJaptAH tathathA te kautsAH 1 te maudgalyAyanAH 2, te piGgalAyanAH 3, te koDInAH 4, te maNDalinaH te hArItAH 6, te somakAH 7 / ye kauzikAste saptavidhAH prajJaptAH, tadyathA - te kauzikAH 1, te kAtyAyanAH 2, te zAlaGkAyanAH 3, te golikAyanAH 4, te pakSikAyanAH 5, te AgneyAH 6, te lohitAH 7 | ye mANDavyAste saptavidhAH prajJaptAH, tadyathA - te mANDavyAH AriSTAH 2te sammuktAH 3, te tailAH 4, te ailApatyAH 5, te kANDilyA: 6, te khArAyaNAH 7| ye vAziSThAste saptavidhAH prajJaptAH, tadyathA - te vAziSThAH uJjAyanAH 2, te jArekRSNAH 3 te vyAghrApatyAH 4, te kauNDinyAH 5, te saMjJinaH 6, te pArAzarAH 7 || sU0 12 // TIkA - satta mUlagottA ' ityAdi - 1, 1 vyAkhyA sugamA | navaram - mUlagotrANi - mUlam = Adi, AditvaM cottarApekSayA, mUlabhUtAni yAni gotrANi = gotrapravartakatathAvidhaikapuruSama bhavasantAnapara " satta mUlagottA paNNattA " ityAdi / sUtra 92 // TIkArtha- sAta mUla gotra kahe gaye haiM-jaise - kAzyapa 1 gautama 2 are 3 kautsa 4 kauzika 5, mADavya 6 aura vAziSTha 7 / jo kAzyapa haiM - ve sAta prakArake kahe gaye haiM- jaise- te kAzyapa 1 te zANDilya 2 te gaulya 3 te vAla 4 te muJjatRNa 5 te parvaprekSakI 6 aura te varSa kRSNa 7 ityAdi rUpase isa sUtrakI vyAkhyA sugama hai / mUla zabdakA artha Adi satta mUlanottA paNNattA " tyAhi 66 TIDArtha-sAta bhUjagotra hyAM che. temanAM nAma nIce pramANe che - ( 1 ) azyapa, (2) gautama, (3) vatsa, (4) olsa, ( 4 ) mauzika, (6) bhAMDavya mane (7) vAziSTha kAzyapAnA sAta prakAra kahyA che--(1) te kAzyapa, (2) te zAMDilya (3) te gaulya, (4) te vAda, (5) te bhartRyu, (6) te parva prekSI mane (7) te varSa SNu. sthA-73 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mparAstAni tathA / tAni ca kAni ? ityAha-' kAsayA' ityAdi / tatra-kAze= tRNavizeSe bhavaH kAzyA kAzotpanno rasaH, taM pibatIti kAzyapaH tadapatyAni kAzyapAH / munisuvrataneminAyAtiriktA jinAH, cakravAdayazca kSatriyAH suprabhagaNadharAdayazva brAhmaNAH jambUsvAmiprabhRtayazca gRhapatayaH kAzyapagotrIyA bodhyAH / gotra gotravatorabhedAdiha gotravanta eva gotratvenoktAH / anyathA tu kAzyapamiti napuMsakame va vAcyam / evamagre'pi bodhyam / tathA-gautamAH-gauta. hai AditA uttarakI apekSAse AtI hai, gotra pravartaka tathAvidha eka puruSase utpanna huI jo santAnakI paramparAhai, vaha gotra hai, isa taraha mUlabhUta jo gotra haiM ve mUlagotra haiM / kAza nAma tRNa vizeSakA hai, isa kAzameM jo hotA hai, vaha kAzya hai-arthAt kAzakA jo rasa hai vaha kAzya hai isa kAzotpanna rasako jo pItA hai, vaha kAzyapa hai, isa kAzyapake jo apatya haiM ve kAzyapa haiM / muni subata, neminAthase atirikta samasta jina cakravartI Adi kSatriya, saptama gaNadhara Adi brAhmaNa, aura jambU svAmI Adi gRhapati-paizya ye saba kAzyapa gotrIya hue haiN| gotravAloMke abheda sambandhase yahAM gotravAlehI gotra rUpase kahe gaye haiN| yadi aisA na kahA hotA to " kAzyapA:" na kahakara sUtrakAra "kAzyapam " aisA napuMsaka liGgakAhI nirdeza karate isI tarahakA kathana Age "mULa eTale Adi. A AditA AdipaNa AgaLa utpanna thavAne kAraNe samajavAnI che. trapravartaka tathAvidha eka puruSanA vaMzamAM utpanna thayelI saMtAna paraMparAne getra kahe che. A prakAre mULabhUta je getra che temane mULagotra kahe che. eka prakAranA tRNavizeSane kAza kahe che. te kAzanA rasane kAzya kahe che. A kAzatpanna kAzya rasanuM pAna karanArane kAzyapa kahe che. A kAzyapanA je saMtAna che-vaMzajo che, temane kAzyapa kahe che. munisuvrata ane neminAtha sivAyanA jinezvare, cakravartI Adi kSatriya, saptama gaNadhara Adi brAhmaNa ane jakhkhasvAmI Adi gRhapati-vezya, A badhA kAzyapa zetrIya hatA. gotra ane gotravALA vacce abheda mAnIte ahIM getravALAne gotra rUpe prakaTa karavAmAM AvyA che. je e prakAre mAnavAnuM na hatA te "kAzyapAH" mA pahane prayAsa 42vAne mahase sUtrAre " kAzyapam " mA nAnyatara jAtinA ja padane pravega karyo hota. e ja prakAranuM kathana gautama Adi viSe paNa samajavuM. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU012 saptavidhamUlagotranirUpaNam 579 masyApatyAni, tatra kSatriyAH-munimuvrataneminAthau jinau, rAmalakSmaNavarjAH baladevavAsudevAH, brAhmaNAzca-indrabhUtyAdayastrayo gaNadharA vajrasvAmI caite gauta. magotrIyAH tathA-vatsA:-vatsasyApatyAni zayyambhavAdayaH / kautsA zivabhUtyAdaya:-'kocchaM sivabhUiMpiya' itivacanAt / evaM kauzikA paDulUkAdayaH / mANDavyAH maNDorapatyAni / vAziSThA-vaziSThasyApatyAni-paSThagaNagharAyasuha. styaadyH| tatra kAzyapAdiSu saptasu mUlagotreSu pratyekaM gotraM saptavidham / tatra ye kAzyapazabdavyapadezyatvena vivakSitAste kAzyapA ucyante / ye tu kAzyapa gotrotpannazANDilyAdi puruSApatyAni te zANDilyAdaya ucyante / evaM gautamAdi viSaye'pi bodhyam / // mU0 12 // bhI samajhanA cAhiye, gautamake jo apatya-santAna haiM ve gautama haiN| munisuvrata evaM neminAtha ye do jina rAma lakSmaNako chor3akara baladeva aura vAsudeva ye kSatriya, indrabhUti Adi tIna gaNadhara evaM vajrasvAmI ye brAhmaNa, gautama gotrIya haiN| tathA-vatsake apatya zarayaMbhava Adi vatsa haiN| "kocchaM sivabhUI piya" isa vacanake anusAra zivabhUti Adi kautsa haiN| SaTU ulUka Adi kauzika haiN| maNDukake apatya mANDavya haiN| chaThe gaNadhara aura Arya suhastI Adi vaziSTha ke apatya honese vAziSTha haiN| ina sAta mUla gotrameM se pratyeka mUlagotra sAta prakArakA kahA gayA hai| jo "kAzyapa" isa zabdase vivakSita hote haiM ve kAzyapa kahalAte haiM aura jo kAzyapa gotrameM utpanna zANDilya Adi kahalAte haiN| isI tarahakA kathana gautama Adike viSayameM bhI jAnanA caahiye| / / sUtra 12 // gautamanA je saMtAne che temane gautama kahe che munisuvrata ane neminAtha bhagavAna, rAmalakSamaNa sivAyanA baLadeve ane vAsudeva vagere kSatriya, indrabhUti Adi traNa gaNadhara ane vAsvAmI vagere brAhmaNe, gautama gotrIya hatA. zayyama mAhi pasinA satAnAne patsagotrIya 43 cha. "kocchaM siva. bhUiM piya" mA thana anusAra zivabhUti mahine autsa gotrIya che. SaTuM ulUka Adi kauzika getrIya hatA maMDakanA saMtAnone mAMDavya kahe che. chaThThA gaNadhara ane Arya sahastI Adi vaziSThanA saMtAna hovAthI temane vAziSTo kahe che. A sAta mUlagotra che. pratyeka zetranA sAta prakAre paDe che. je e "kAzyapa" A zabdathI vivakSita thAya che, temane kAzyapa kahe che, ane jeo kAzyapa getramAM utpanna thayelA zAMDilyanA saMtAnane zAMDilya kahe che. eja prakAranuM kathana gautama Adi viSe paNa samajI levuM. che sU. 12 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ayaM ca mUlagotrazAkhAgotravibhAgo nayavizeSamatAd bhavatIti nayavibhAgamAha mUlam-satta mUlanayA paNNatA, taM jahA-negame 1, saMgahe 2, vavahAre 3 ujusutte 4 sadde 5 samabhirUDhe 6 evaMbhUe 7 // sU0 13 // ___ chAyA-saptamUlanayAH prajJaptAH, tadyathA-naigamaH 1 saMgraho 2 vyavahAraH 3 RjusUtraH 4 zabdaH 5 samabhikhdaH 6 evambhUtaH 7 // sU0 13 // TIkA-'satta mUlanayA' ityAdi anekadharmakadambakopetasya pramANapatipannasya padArthasya ekena dharmeNa unnaya. nam avadhAraNAtmakaM 'mitya evaM anitya eva' ityevaMvidhaM nayavyapadezamAskandati yaH so'dhyavasAyavizeSo nayaH sa nayo dravyArthika-paryAyArthikabhedena ___ yaha mUla gotra aura zAkhA gotrakA vibhAga naya vizeSaNa matase hotA hai, ataH aba sUtrakAra naya vibhAgakA kathana karate haiM - " satta mUlanayA pagattA" ityAdi / sUtra 13 // TIkArtha-sAta mUlanaya kahe gaye haiM, jaise naigama 1saMgraha 2 vyavahAra 3 Rju sUtra 4, zabda 5, samabhirUDha 6, aura evaMmUta 7 / pramANase gRhIta huI aisI aneka dharmAtmaka vastukA kisI eka dharmase lekara nizcaya karanevAlA jo pramAtAkA vicAra hai-jaise ki yaha nitya hI hai, anityahI hai-vaha naya hai, yaha naya dravyAthika aura paryA. yArthikake bhedase do prakArakA hotA hai / padArtha dravya paryAya rUpa hai, eka aura aneka dharmAtmaka hai, isIkA nAma anekAnta hai, yaha anekAntA. A mULagotra ane zAkhAtrane vibhAga judA judA ne (mo) ne AdhAre thAya che. tethI have sUtrakAra nayanA prakAranuM kathana kare che. " satta mUlanayA paNNattA " dhyAha tha-bhUjanaya sAta sai che--(1) negama, (2) sagha3, (3) 0312, (4) *Y sUtra, (5) 254, (6) samani38 ane (7) me bhUta. pramANa dvArA gRhIta thayelI evI aneka dharmAtmaka vastune keI eka dharmane AdhAre nizcaya karanAro je pramAtAno vicAra (mata) hoya che tene naya kahe che. jemake "A nitya ja che, A anitya ja " A prakAranI mAnyatAnuM nAma naya che. A nayana dravyArthika naya ane paryAyArthika naya nAmanA be mukhya bheda paDe che. padArtha dravya paryAya rUpa che, eka ane aneka zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 7 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam 581 dvividhaH / tatra-dravyArthikanayaH-dravyaparyAyarUpamekAnekAtmakamanekAnta pramANapati. pannamartha vibhajya paryAyAthikanayaviSayasya bhedasyopasarjanabhAvanAvasthAnamAtramabhyanunAnan svaviSayaM dravyabhedameva vyavahArayati, ' nayAntaraviSayasApekSaH sannayaH / ityabhidhAnAt / yathA suvarNamAnayeti / atra dravyArthikanayAbhiprAyeNa suvarNadravyA nayananodanAyAM kaTakaM kuNDalaM ke yUraM copanayannupanetA kRtI bhavati, suvarNarUpeNa tmaka padArtha pramANakA viSaya hai, nayakA nahIM aneka hai-anta-dharma jisameM vaha anekAnta hai| dravyArthika naya kevala dravyakohI viSaya karatA hai, aura paryAyArthika nayakA jo viSaya bheda hai, use gauNa karatA hai-usakA khaNDana nahIM karatA hai-usameM gaja nimIlikA-upekSA bhAva dhAraNa karatA hai, arthAt apane viSayako mukhya karatA hai, aura paryA. yArthika nayake viSayako gauNa karatA hai, isa taraha dUsare nayake viSaH yako gauNa karake apane viSayako mukhya rUpase-dravya rUpase jAnanevAlA jo naya hai, vaha dravyArthika naya hai| " nayAntarasApekSaH sannayaH" isa kathanase yahI samajhAyA gayA hai-anya nayake viSayakI apekSA rakhatA huA apane viSayakI puSTi karanevAlA jo naya hai, vahI sannaya hai, isase viparIta durnaya hai, jaise-kisIne kahA ki "suvarNamAnaya" suvarNa lAo-yahAM dravyArthika nayake abhiprAyase kaTaka, kuNDala, keyUra, dharmAtmaka che, A prakAranI mAnyatAne anekAntavAda kahe che. A anekAntAtmaka padArtha nayane viSaya nathI paNa pramANane viSaya che. aneka che anta (dharma) jemAM tene anekAnta kahe che. dravyArthika naya kevaLa dravyane ja vicAra kare che ane paryAyArthika nayane je viSayabhe che tene gauNa kare che, tenuM khaMDana karatA nathI, temAM gajanimIlikA bhAva (upekSA bhAva) dhAraNa kare che. eTale ke pitAnA viSayane prAdhAnya Ape che ane paryAyArthika nayanA viSayane gauNa rUpa ApI de che. A prakAre anya nayanA viSayane gauNa karIne pitAnA viSayane mukhya rUpe, dravya rUpe jANanAra je naya che tene dravyartha naya che. " nayAntarasApekSaHsannayaH " 1 sUtra dvArA vAta samajAvavAmAM AvI che. anya nayanA viSayanI apekSA rAkhate thake pitAnA viSayanI puSTi karanAro je naya che tene ja sattaya (sAcA arthamAM naya) kahe che. tenAthI viparIta lakSaNavALe je naya che tene durnaya kahe cha. 2 / 4 mA pramANe 4 hai " suvarNamAnaya " " suva sAva" ahIM dravyarthika naya anusAra kaDAM, kuMDaLa, hAra Adi sonAnI vastune zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 582 sthAnAGgasUtre kaTaphAdInAM bhedAbhAvAt / dravyArthikanayamupasarjanIkRtya pravartamAnaM paryAyArthikanayamavalamba kuNDalamAnaya ityukte na kaTakAdo pravartate, kaTakAdi paryAyasya tato bhinatvAt / tato dravyAthikanayAbhiprAyega suvarNa syAdekameva, paryAyArthikanayAbhiprAyeNa sthAdanekameva / krameNobhayanayAbhiprAyeNa syAdekamanekaM ca / dravyArthikainameM se kisI ekako yA sabako lAnevAlA vyakti kRtI hotA hai, kyoMki usakI dRSTimeM suvarNa rUpale kaTakAdikoM meM bheda nahIM haiM-dravya. rUpa suvarNako dRSTise ve saba suvarNarUpa hI haiM, aura jaba dravyArthika nayako gauNa kara diyA jAtA hai, aura paryAyArthika nayako pradhAna kara diyA jAtA hai, usa samaya " kuNDalalAo" aisA kahane para zrotA kaTaka (kar3A) Adike lAne meM pravRtti nahIM karatA hai, kyoMki kuNDalase kaTaka paryAya bhinna hai, ataH dravyArthika nayake abhiprAyase suvarNa kisI apekSA ekahI hai, aura paryAyArthika nayake abhiprAyase vaha kisI apekSA anekahI hai, isa taraha dravyArthika aura paryAyAthika ina donoM nayoMke abhiprAyase yahAM do bhaMga ho jAte haiM-suvarNasyAda ekameva 1 suvarNasyAdanekameva 2 / donoM nayoMke abhiprAyase-kramase donoMkI pradhAnatAse-vaha suvarNa dravya kathaMcit ekabhI hai, aura aneka bhI hai, isa prakArakA yaha tRtIya bhaMga hai| dravyArthika naya naigama 1 saMgraha 2 sonA rUpa mAnIne e badhI vastuone athavA temAMthI kaI paNa eka ja vastIne lAvanAra mANasa paNa enuM ja lA kahevAya. kAraNa ke tenI daSTie te senAmAM ane senAnI vastu emAM koI bheda nathI-dravyarUpa suvarNanI daSTie te te saghaLI vastuo suvarNa rUpa ja che. paraMtu je dravyarthika nayane gauNa karI nAkhavAmAM Ave ane paryAyArthika nayane prAdhAnya ApavAmAM Ave te che kuMDaLa lAve " A pramANe kahevAmAM Ave tyAre zrotA kaDAM Adi lAva nathI paNa kuMDaLa ja lAve che, kAraNa kuMDaLa karatAM kaTakaparyAya bhinna hoya che. tethI dravyArthika nayanI apekSAe suvarNa kAI paNa ghATa rUpe tevA chatAM paNa eka ja che-suvarNarUpa ja che, ane paryArthika naya anusAra te kaDAM, kaDaLa, hAra Adi aneka rUpa che. A prakAre dravyArthika ane paryAyArthika meM nayAnI apekSA 2 mahIne ma manI naya cha-(1) suvarNasyAd ekameva mana (2) suvarNasyAdanekameva manne nayAnA maniprAya anusAra mannenI pradhA. natAnI apekSAe "te suvarNa dravya amuka daSTie eka paNa che ane amuka daSTie aneka paNa che," A prakArane trIjo bhaMga bane che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNama 583 nayastu naigamaH sagraho vyavahArazveti trividhaH / paryAyArthikazca RjusUtraH zabdaH samabhirUDhaH evambhUtazceti caturvidhaH / ataevAtra mUlanayazabdenocyante / mUlabhUtA nayA mUlanayAH / mUlatvaM caiSAM naigamAdInAM saptAnAmuttaranayApekSayA bodhyam / uttaranayAstu saptazatAni, keSAMcinmate paJcazatAni / - 27 taduktam - ekkeko yasayaviho, satta nayasayA havaMti evaM tu / anno vi ya Aeso, paMceva sayA nayANaM tu // 1 // chAyA - ekaikazca zatavidhaH sapta nayazatAni bhavanti evaM tu / anyo'pi ca AdezaH paJcaiva zatAni nayAnAM tu // tathA - jAvaiyA vayaNapahA. tAvaiyA ceva huti nayavAyA / jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA caiva parasamayA // 1 // chAyA - yAvanto vacanapathAH tAvantazvava bhavanti nayavAdAH / yAta nayavAdAstavantazcaiva parasamayAH // 1 // iti / "" 1 // iti / aura vyavahAra nayake bhedase tIna prakArakA hai, evaM paryAyArthika naya Rju sUtra, zabda, samabhihada aura evaMbhUtanayake abhiprAya se cAra prakArakA hai, ye yahA~ mUlanaya zabdase kahe gaye haiN| mUlabhUta jo naya haiM, ve mUla naya haiM, naigamAdi sAtoM nayoM uttaranayoMkI apekSAse mUla nayatA jAnanI cAhiye, uttara naya sAtasau haiM, kisI 2 ke matAnusAra uttara naya pAMcasau haiM kahA bhI hai " ekkko sayaviho " ityAdi / eka eka nayake sau sau (100) bheda hote haiM, isa taraha sAta nayoMke sAta sau bheda ho jAte haiM, koIkA aisA kahanA hai, ki nayoMke uttara bheda 500 hote haiN| tathA zrI sthAnAMga sUtra : 04 dravyArthika nayanA nIce pramANe traNa prakAra (1) naigama naya (2) saMgraha naya ane (3) vyavahAra naya. paryAyArthika nayanA nIce pramANe cAra prakAra che - (1) Rtu sUtra, (2) zabda, (3) samali3Dha bhane (4) zeSa bhUta naya. mULabhUta je sAta nayeA che temane mUlanaya kahe che. naigama Adi sAte nacemAM uttaranayAnI apekSAe mUlanayatA grahaNa karavI joie. keTalAkanI mAnyatA anusAra uttaranI 700 che ane keTalAkanI mAnyatA pramANe uttaranayeo 500 che. udhuM pazu che ! : ekkekako ya sayaviho " tyaahipratyeka nayanA 100-100 se paDe che. A rIte sAta nayAnA 700 bhedeo thai jAya che. tyAre keTalAka lokonI mAnyatA pramANe nayAnA uttarabhedo 500 che. tathA 66 jAvaiyA vayaNapahA " ityAhi Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E sthAnAGgasUtre tatra saptasu mUlanayeSu prathamo naigamaH / tasya ceyaM vyutpattiH-naikarmAnairmahA. sattA sAmAnyavizeSavizeSajJAnaimimIte, minoti-paricchinattIti naikamaH niruktavidhinA sa eva naigamaH / taduktam " NegAiM mANAI, saamnobhyvisesnaannaaii| jaM tehi miNai to, Negamo No NegamANotti // 1 // " chAyA-naikAni mAnAni sAmAnyobhayavizeSajJAnAni / yattaiminoti tato naigamo naikamAna iti / 1 // athavA-nigameSu-arthayogheSu kuzalo bhayo vA naigamaH yadvA neke gamAH panthAno yasya sa naikagamaH, niruktatvena sa eva naigamaH / taduktam - " logatthanibohA vA, nigamA tesu kusalo bhavovA'yaM / ahavA jaM Negagamo, NegapahA NegamoteNaM // 1 // " "jAvaiyA vayaNapahA" ityAdi / jitane vacanapatha haiM, utanehI nayavAda haiM, aura jitane nayavAda haiM, utanehI para samaya haiM, ina sAta mUla nayoMmeM prathama naigama naya hai, isakI vyutpatti isa prakArase hai "naikaiH mAnaiH minoti iti naikama:-nai kama eva naigamaH" jo naya mahAsattA sAmAnya, evaM vizeSa inake dvArA padArthako jAnatA hai, usa nayakA nAma naikama yA naigama hai kahA bhI hai "jogAI mANAiM" ityaadi| athavA-arthayodhameM jo vicAra kuzala hotA hai, vaha athavA artha. bodhameM jo vicAra hotA hai, vaha naigama hai, athavA arthabodha karAneke jisake aneka mArga hai vaha naikagama-naigama hai, kahA bhI hai jeTalA vacanapatha che, eTalAM ja nayavAda che, ane jeTalA nayavAda che eTalA ja para samaya (anya mata-anya saMpradAya) che. sAta namAM pahelo naya naigamanAya che. nigamanI vyutpatti A pramANe thAya che"kaiH mAnaiH minoti iti naikamaH-kama eva naigamaH " 2 naya bhI satA sAmAnya ane vizeSa dvArA padArthane jANe che, te nayanuM nAma naikama athavA nagama cha. 4thu 54 cha hai " NegAiM mANAI" tyAhi athavA-arthabaMdhamAM je vicAra kuzala hoya che tene, athavA artha. dhamAM je vicAra thAya che tene nigama kahe che. athavA artha badha karAvavAnA jenA aneka mArga che te "naika gama" athavA nagama che, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 7 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam chAyA-lokArthanibodhA vA nigamAsteSu kuzalo bhavovA'yam / athavA yat naikagamo nekapatho naigamastena // 1 // iti / ayaM naigamaH sarvAvizuddho vizudvAvizuddhaH sarvavizuddhazceti tribhedaH / tatraprathamo-nirvikalpakamahAsattA''khyakevalasAmAnyayAdI / gotvAdisAmAnyavizeSavAdI dvitIyaH 2 / vizeSavAdI tu tRtIyaH 3 / tatra prathamo dvayodharmayoH pradhA " logatthanibohA vA" ityaadi| yaha naigama sarvAcizuddha, vizuddhAvizuddha aura sarva vizuddhake bhedase tIna prakArakA hai| inameM nirvikalpaka mahAsattArUpa kevala sAmAnyakA kathana karane vAlA jo naya hai, vaha sarvAvizuddha naigama nayakA prathama bheda hai, gotva AdirUpa sAmAnya vizeSakA pratipAdana karanevAlA jo naya hai, vaha negama nayakA vizuddhAvizuddha dvitIya bheda hai, aura kevala vizeSakA kathana karanevAlA jo naya hai, vaha naigama nayakA sarva vizuddha rUpa tRtIya bheda hai, naigamanaya ke dvitIya bheda meM jo sAmAmya vizeSa viSaya kahA gayA hai vaha " sAmAnya aura vizeSa " isa rUpa se nahIM samajhanA cAhiye, kintu sAmAnya rUpa vizeSa isa rUpa se samajhanA cAhiye, kyoMki sAmAnya parasattA aura aparasattA ke bheda se do prakAra kA hotA hai, inameM parasattA mahA sAmAnya rUpa hotI hai aura aparasattA 4.yu. 54 cha ? : " logattha nibohA vA" tyA te nagamanA nIce pramANe traNa bheda che -(1) sa vizuddha, (2) vizuddhA vizuddha, mane (3) sa vizuddha nirvikalpa mahA sattArUpa kevaLa sAmAnyanuM ja kathana karanAre je naya che te savizaddha nAmane naigama nayane pahele bheda che. gotva Adi rUpa sAmAnya vizeSanuM pratipAdana karanAre je naya che te vizuddhAvizuddha nAmane naigama nayano bIjo bheda che. kevaLavizeSanuM ja pratipAdana karanAro naya che, tene sarva vizuddha nAmane naigamane trIje bheda kahe che. nagamanayanA bIjA bhedamAM je "sAmAnya vizeSa" rUpa zabdaprayoga karavAmAM AvyuM che tene sAmAnya ane vizeSa" A rUpe grahaNa karavAno nathI, paranta sAmAnya rUpa vizeSa" A prakArane tene artha grahaNa karavAnuM che, kAraNa ke parasattA ane aparasattAnA bhedathI sAmAnyanA be prakAra paDe che. te banemAMthI parasattA mahAsAmAnya rUpa hoya che ane aparasattA sAmAnya vizeSa sthA-74 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 sthAnAGgasUtre nopasarjana bhAvena yadvivakSaNaM saH, yathA - saccaitanyamAtmanIti / tathA dvayordharmiNoH pradhAnopasarjana bhAvena yadvivakSaNaM sa dvitIyaH, yathA - paryAyavada vastu dravyamiti 2 tathA - dharmadharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa tRtIyaH, yathA -kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti / sAmAnya vizeSarUpa hotI hai, ina meM do dharmoM kA pradhAna aura upasajaina bhAva se gauNa rUpa se jo vivakSaNa hai vaha prathama naigamanayakA bheda hai, jaise- " saccaitanyAtmani " AtmA meM sadviziSTa caitanya hai yahAM caitanya kA vizeSaNa sat hai ataH vaha gauNa hai aura caitanya dharma mukhya hai, do dharmiyoM kI pradhAna upasarjana bhAva se jo vivakSA hai vaha naigamanakA dvitIya bheda hai, jaise-paryAyavAlI vastu dravya hai, yahAM vastu aura dravya ye do dharmI haiM parantu paryAyavad vastu yaha dravya kA vizeSaNa hai, isaliye yaha gauNa hai aura dravya yaha vizeSya hai isaliye vaha pradhAna hai, dharma aura dharmI kA pradhAna upasarjana bhAva se jo vivakSaNa-kathanakaranA hai vaha naigamanaya kA tRtIya bheda hai, jaise- " kSaNamekaM sukhI viSayAsakta jAvaH " viSayAsakta jIva eka kSaNa taka sukhI rahatA hai, yahA~ dharma dharmoM kI pradhAna upasarjana bhAva se vivakSA huI hai, kyoMki jaba viSayAsakta jIva kA vizeSaNa sukhI banAyA jAtA hai taba vaha rUpa hoya che. naigamanayanA prathama bhedamAM e dharmonuM pradhAna rUpe ane upasarjana rUpe, gauNa rUpe pratipAdana thAya che. jemake " saccaitanyAtmani " "yAtmamAM sadviziSTa caitanya che, " aDIM zaitanyanu vizeSANu sat che, tethI sat gauNarUpa che ane caitanya dhama pradhAnarUpa che. e dharmIonI je pradhAnabhAve ane upasarjana bhAve-gauNabhAve vivakSA che, tene naigamanayanA bIjA bheda rUpa gaNavAmAM Ave che. jemake paryAyavALI vastu dravya che" ahI' vastu ane dravya, A e dharmI che. parantu - paryAya. vALI vastu ' A pada dravyanA vizeSaNa rUpa che, tethI te gauNu che ane dravya vizeSa hAvAne kAraNe tene prAdhAnya apAyuM che. negama nayanA trIjA bhedyamAM dharma ane dharmInuM pradhAna ane upasarjana lAve gauzu 3ye pratipAhana vAmAM Ave che, nema " kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIvaH " " viSayAsakta jIva eka kSaNa ja sukhI rahe che.'' ahIM dha ane dharmInI pradhAna ane gauNa rUpe vivakSA thaI che. kAraNa ke jo viSayAsakta jIvanA vizeSaNu rUpe sukhIne levAmAM Ave te te vizeSaNa hovAne zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam 587 nanvevaM sAmAnyavizeSAbhyupagamaparatvAdayaM naigamanayaH samyagdRSTireva sAdhuvat ? iti cet , Aha ayaM nayo hi sAmAnyavizeSavastUni atyantabhedenAbhyupagacchati, ato nAya sAdhuvat samyagdRSTiH / taduktam"jaM sAmannavisese, paropparaM vattho ya so bhinne| mannai accatamao, micchAdiTThI kaNAdovva // 1 // dohivi nayehi nIyaM, satthamullUeNa tahavi micchattaM / jaM savisaya pahANataNeNa annona niravekkhA // 2 // " chAyA-yat sAmAnyavizeSa parasparaM vastunazca tad bhinnam / manyate atyantamato mithyASTiH kaNAda iva // 1 // dvAbhyAM nayAbhyAM nItaM zAstramulUkena tathApi mithyAtvam / yat svaviSayapradhAnatvena anyonyanirapekSau // 2 // iti / vizeSaNa hone se gauNa ho jAtA hai aura viSayAsakta jIva rUpa dharmI mukhya ho jAtA hai, aura jaba viSayAsakta jIva ko sukhI kA vizeSaNa banAyA jAtAhai taba vaha gauNa ho jAtAhai aura sukhI pradhAna ho jAtAhai. zaMkA-padArtha sAmAnya vizeSAtmaka hai aura sAmAnya vizeSa ko jAnane vAlA naigamanaya hai ataH yaha naya sAdhu kI taraha samyagdRSTivAlA hI hai ? ___ uttara-yaha naya sAmAnya vizeSa rUpa vastuoM ko atyanta bheda rUpa se svIkAra karatA hai, kyoMki yaha ina donoM ko paraspara sApekSa nahIM mAnatA hai, ataH yaha samyagdRSTi sAdhu kI taraha samyagdavAlA nahIM hai, kahA bhI hai-"jaM sAmanavisese " ityaadi| kAraNe gauNa banI jAya che ane viSayAsakta rUpa dhama mukhya banI jAya che. paraMtu viSayAsakta jIvane jyAre sukhInuM vizeSaNa banAvavAmAM Ave che tyAre sukhI pradhAna banI jAya che ane viSayAsakta gauNa banI jAya che. zaMkA padArtha sAmAnya vizeSAtmaka che ane sAmAnya vizeSane jANa nAre naigamanAya che, tethI zuM A naya sAdhunI jema samyagadaSTivALe ja che? uttara-A naya sAmAnya vizeSa rUpa vastuone atyanta bheda rUpe svIkAre che kAraNa ke te bannene paraspara sApekSa mAnatA nathI, tethI te samya daSTi sAdhunI jema samyagdaSTivALe nathI. chu 55 cha / "jaM sAmanavise se" tyA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ayaM bhAvaH -- naigamanayo yat sAmAnyavizeSaM yat parasparam = anyo'nyaM tathA vastunazca atyantaM bhinnaM manyate, ato naigamanayaH kaNAda iva mithyAdRSTirvijJeyaH // 1 // yadyapi ulUkena = kaNAdena dvAmyAM dravyArthikaparyAyArthikAbhyAM nayAbhyAM zAstraM = vaizeSikadarzanaM nItaM = moktam tathApi tasya mithyAtvam / yat = yasmAt kAraNAt vaizeSikadarzane tau ubhAvapi nayau svaviSayapradhAnatvena anyo'nyanirapekSau / vaizeSikazAstrapaNetrA kaNAdena tatra dravyaguNakarmasAmAnya vizeSa samavAyAtmakasya padArthaSakasya nityaikAntasya pratipAdanAt ubhAvapi nayau parasparanirapekSatayA sthitI, ataH kaNAdasya mithyAdRSTivaM bodhyabhiti bhAvaH / iti prathamo nayaH / 588 - tAtparya ina gAthAoM kA aisA hai ki sAmAnya aura vizeSa ye donoM paraspara meM atyanta bhinna haiM aura vastu se bhI atyanta bhinna haiM aisI mAnyatA isa naigamananaya kI hai, ataH yaha naya kaNAda kI taraha mithyAdRSTi vAlA hai - samyagdRSTi vAlA nahIM hai, yadyapi kaNAdane dravyAfrthaka aura paryAyArthika nayoM ko lekara vaizeSika darzana kA kathana kiyA hai phira bhI vaha kathana sampakra- nirdoSa nahIM hai- kyoMki-vaizeSika darzana meM ye donoM naya anyonya nirapekSa hokara apane 2 viSaya kA pratipAdana karate haiM vaizeSika zAstra praNetA kaNAdane dravya, guNa, karma sAmAnya, vizeSa, aura samavAya meM 6 padArtha nityaikAnta rUpa se kahe haiM - isa liye donoM naya paraspara nirapekSa rUpa unakI mAnyatA ke anusAra sAbita ho jAte haiM, ataH kaNAda meM mithyAdRSTipana isa prakAra ke kathana se pramANita ho jAtA hai, isa prakAra kA yaha kathana prathamanaya ke sambandha meM prakaTa kiyA aba saMgraha nayakA svarUpa kathana isa prakAra se haiM-- A gAthAonA bhAvAtha nIce pramANe che--sAmAnya ane vizeSa e anne parasparathI atyanta bhinna che, ane vastunI dRSTie paNa atyanta bhinna che, A prakAranI maigamanayanI mAnyatA che. tethI A naya ( A nayane mAnanArA ) kaNAdanI jema mithyAdaeNSTivALA che-samyagdaSTivALA nathI. jo ke kaNAde vyArthika ane paryAyArthika nayane AdhAre vaizeSika dananu kathana karyuM che, parantu te kathana samyak ( nirdoSa ) nathI, kAraNa ke vaizeSika danamAM A ane naya paraspara nirapekSa rahIne petapeAtAnA viSayanuM pratipAdana kare che. vaizeSika zAstranA praNetA kahyuAde dravya, guNu, krama, sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM pannAtha nityekAnta rUpe ja pratipAdita karela che. tethI tenI mAnyatA pramANe te banne naya paraspara nirapekSa rUpa sAbita thaI jAya che. A prakAranA kathana dvArA kaNAdamAM mithyAdRSTitA siddha thaI jAya che. prathama nayanA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam tathA-saMgrahaH-saMgrahaNaM bhedAnAmiti saMgrahaH, saMgRhNAti vA bhedAn saMgRhyante vA bhedA yena sa saMgrahaH / taduktam "saMhaNaM saMgagiNhai, saMgijhaMte va teNa je bhepA / to saMgaho--" chAyA-saMgrahaNaM saMgRhNAti saMgRhyante vA tena ye bhedAH / tataH saMgrahaH-iti / yadvA-sAmAnyamAtram azeSavizeSarahitaM sattvadravyatvAdikaM saMgRhNAtItyevaMzIlaH, sam-ekIbhAvena piNDIbhUtatayA vizeSarAziM gRhNAtIti vA saMgrahaH / taduktam" sAmAnyamAgrAhI parAmarzaH saMgrahaH" iti / ayamarthaH-svajAte rdaSTeSTAbhyAmavirodhena vizeSANAmekatayA yad grahaNaM sa saMgrahaH, iti / atredaM bodhyam-sAmAnyapratipAdanaparo'yaM nayaH sAmAnyameva gRhNAti na vizeSam / ayaM ca vipratipadyatevizeSAH sAmAnyato'rthAntarabhUtAH syuranAntarabhUtA vA ? yadharthAntarabhUtAH, tarhi bhedoM kA grahaNa karanA, athavA jo bhedoM ko grahaNa karatA hai, yA jo bhedoM ko grahaNa karatA hai athavA-bheda jisake dvArA gRhIta hote haiM vaha saMgraha haiM-kahA bhI hai--" saMgahaNaM saMgiNhA" ityAdi / yadvA azeSa vizeSa rahita satva, dravyatvAdi rUpa sAmAnya mAtra ko jo grahaNa karatA hai vaha-saMgraha hai, arthAt-samarUpa se-piNDIbhUta rUpa se-jo vizeSa rAzi ko grahaNa karatA hai-taduktam-" sAmAnyamAtra grAhI parAmarzaH saMgrahaH " pratyakSa evaM anumAna se jahAM virodha na Ave isa rUpa se apanI jAti ke vizeSoM kA eka rUpa se jo grahaNa kiyA jAtA hai-yaha saMgraha hai, yaha naya kevala sAmAnya mAtra kA kathana karatA hai-kyoMki yaha use hI grahaNa karatA hai-vizeSa ko nahIM isa viSaya viSayamAM A prakAranuM spaSTIkaraNa karIne have sUtrakAra saMgrahanaya nAmanA bIja nayanAsvarUpanuM spaSTIkaraNa kare che- bhedane grahaNa karavA, athavA je bhedene grahaNa karavAnuM thAya che, athavA je bhedone grahaNa kare che athavA bheda jenA dvArA gRhIta thAya che te nayanuM nAma sapranaya cha. ukhu 54 cha hai : " saMgahaNaM saMgiNhai" tyA: athavA-azeSa vizeSa rahita satva, dravyatyAdi rUpa sAmAnya mAtrane je grahaNa kare che te saMgrahAya che. eTale ke samarUpe-piMDIbhUta rUpe-je vizeSa zazine aru 43 cha- sAmAnyamAtramAhI parAmarzaH saMgrahaH " pratyakSa anumAna dvArA jyAM virodha na Ave te prakAre potAnI jAtinA vizene je eka rUpe grahaNa karavAmAM Ave che, tenuM nAma saMgraha che. A naya kevaLa sAmAnya mAtranuM ja kathana kare che, kAraNa ke te tene ja grahaNa kare che-vizeSane grahaNa zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 sthAnAGgasUtre 66 na santi te, sAmAnyAdarthAntaratyAt khapuSpavat / athAnarthAntarabhUtAH, tahiM sAmAnyamAtra te, tadvyatiriktatvAt tatsvarUpavaditi / taduktamsaditi bhaNiyammi jahA saccasthANuSpavattae buddhI / to savvaM tammattaM, natthi tadatthaMtaraM kiMci // 1 // kuMbho bhAvA'Nabho, jar3a to bhAvo ahamahA'bhAvo / evaM paDAdayo vi hu, bhAvA'nannaMti tammattaM // 2 chAyA - saditi bhaNite yasmAt sarvatrAnuvartate buddhiH / tataH sarva tanmAtraM nAsti tadarthAntaraM kiMcit // 1 // kuMbho bhAvAdananyo, yadi tato bhAvo'thAnyathA abhAvaH / evaM pAdayo'pi khalu bhAvAdananyA iti tanmAtram // 2 // iti / ayamarthaH - ' sat ' iti bhaNite-ukte sati yasmAt sarvatra = sarveSu padArtheSu buddhi: anupravarttate, sarvo'pi padArthaH sattAtvenAnugato bhavatIti bhAvaH / tataH = meM isa naya kA aisA kahanA hai ki vizeSa sAmAnya se bhinna haiM yAabhinna haiM, yadi sAmAnya se ve bhinna hone ke kAraNa svataMtra sattA hI siddha nahIM ho sakatI hai - aura yadi ve sAmAnya se abhinna haiM - to isa sthiti meM ve vizeSa na kahalAkara sAmAnya hI kahalAveMge-jaise sAmAnyakA svarUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa sAmAnya kahalAtA hai / kahA bhI hai- " saditi bhaNiyammi " ityAdi / (6 66 " jaba sat " isa prakAra kahA jAtA hai taba samasta padArthoM meM sattA hone ke kAraNa unakA sat isa pada se grahaNa ho jAtA karatA nathI. A viSayane anulakSIne A nayanI evI mAnyatA che ke vizeSa sAmAnya karatAM bhinna che, ke abhinna che te praznanA vicAra karavA joie. jo sAmAnya karatAM te bhinna heAya teA temanI je svataMtra sattA hAvI joie, te siddha thavI joie, parantu temanI svataMtra sattA ( astitva ) te siddha thatI nathI, ane jo tee sAmAnya karatAM abhinna hAya, tA A sthitimAM temane vizeSa rUpe oLakhavAne badale sAmAnya rUpe ja oLakhavA joIe, jevI rIte sAmAnyanu' svarUpa sAmAnya karatAM abhinna hAvAne kAraNe temane sAmAnya ja kahevAya che e ja pramANe vizeSeAne paNa sAmAnya rUpa ja mAnavu* hame pazu che " sadi ti bhaNiyammi " tyAhi-kyAre " sat A prakAre kahevAmAM Ave tyAre samaya padArthomAM sattA ( astitva ) hovAne kAraNe temanuM ' sat' A pada dvArA grahaNa thaI " zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % sughATIkA sthA0 7 sa0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam tasmAt kAraNAt sarva vastu tanmAtra sattAmAtramasti / tat arthAntaram sattA. padArthAda bhinna kiMcit kimapi nAsti / sattArUpameva sarvaM vastviti bhAvaH // 1 // amumevArtha spaSTapratipattaye pAha- kuMbho' ityAdi / kumbho yadi bhAvAt= satyAt ananyA=abhinnaH, tataH sa bhAva eva / anyathA-kumbhasya bhAvatvAnagI. kAre tu tasya abhAva eva syAt / evaM paTAdayo'pi padArthAH bhAvAdananyA iti sarva vastu tammA-bhAbamAtraM vijJeyamiti / ayaM saMgraho dvividhaH paro'parazceti / tatra-azeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaMgrahaH, ataH samasta vastue~ sattA mAtra rUpa hai, isaliye isa sattA se atirikta aura koI vizeSa rUpa-padArtha nahIM hai, kumbha yadi satya rUpa dharma se bhinna mAnA jAye to vaha sadviziSTa na hone ke kAraNa abhAva rUpa hI ho jAyegA, aura yadi vaha satya rUpa dharma se abhinna mAnA jAve to phira usase abhinna hone ke kAraNa vaha svayaM sadrUpa ho jAtA hai, isI prakAra se paTAdi ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhiye, ataH yaha mAnanA hI par3atA hai ki " sat" isa prakAra ke kahane para samasta padArthoM meM " yaha sat hai yaha sat hai " isa prakArakA sattAnugata pratyaya hotA hai aura vaha samasta padArtha satAtmaka hai isa bAta kI puSTi karAtA hai, yaha sattA sAmAnya rUpa saMgraha-do prakAra kA hai-eka para saMgraha aura dUsarA apara saMgraha; inameM jo-saMgraha azeSa vizeSoM meM udAsIna banakara satmAtra zuddha dravya ko mAnatA hai grahaNa karatA haijAya che, tethI samasta vastuo sattA mAtra rUpa che, te kAraNe A sattA vinAne kaI paNuM vizeSa rUpa padArtha nathI. je ghaDAne satva rUpa dharmathI rahita mAnavAmAM Ave to te sadviziSTa ( sat yukta) nahIM hovAne kAraNe abhAva rUpa ja thaI jaze. ane je tene satva rUpa dharmathI abhinna (yukta) mAnavAmAM Ave che te tenAthI abhina hovAne kAraNe svayaM sadvapa thaI jaze. e ja pramANe paTAdinA viSayamAM paNa samajI levuM. tethI e vAta bhAnapA 5 cha'sat" / prAre hetA samasta pahAbhA "mA sata che, A sat che" A prakArane sattAnugata pratyaya (anubhava ) thAya che ane te samasta padArtha sattAmaka (astitva yukta) che e vAtanI puSTi karAve che. A sattA sAmAnya rUpa saMgrahanayanA nIce pramANe be prakAro che. (1) 52 saba mana (2) a52 sa'ghaDa. je saMgraha azeSa vizeSamAM udAsIna banIne sanmAtra zuddha dravyane mAne cha, ahaY 42 cha, tena 52 sapranaya 33 che. bha3-"satnI bhavizeSa. tAnI apekSAe A vizva eka sattA rUpa che," A kathana tathA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre yathA-vizvamekaM sat avizeSAditi / tathA-dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni mantrAnastadeSu ganimIlikAmavalambamAno'parasaMgrahaH, yathA-dharmAdharmAkAza. kAlapudgala jIvadravyANAmaikpaM dravyatvAbhedAditi / iti dvitIyo nayaH 2 / tathA-vyavahAraH-vyavaharaNaM, vyavaharatIti vA vyavahAraH, vyavahiyate apala. pyate sAmAnyamaneneti vA vyavahAraH, vizeSAn vA Azritya vyavahAraSaro nayo vyavahAraH / taduktam" vavaharaNaM cavaharae, sa teNa vavahIrae va sAmannaM / vavahAraparo ya jao, visesao tega bahAro // 1 // " chAyA-upayaharaNaM vyavaharate sa tena pacahiyate vA sAmAnyam / vyavahAraparazca yato vizeSatastena vyavahAraH // 1 // iti / parasaMgraha napa hai, jaise-sat kI avizeSatA se yaha vizva eka sattA rUpa hai aisA kathana tathA-jo saMgraha-dravyatya Adi avAntara sAmAnyoM ko mAnatA huA unake bhedoM meM gajani nIlikA-upekSA bhAva rakhatA hai unheM gauNa karatA hai vaha apara saMgrahanaya hai, jaise-dravyatva rUpa avA ntara sAmAnya kI avizeSatA se-abheda se dharma, adharma, AkAza, kAla pugala aura jIya ina saba meM ekatA hai aisA kathana karanA. 2 saMgrahanaya ke viSayabhUta sAmAnya meM bheda kA kathana karane vAlA jo naya hai vaha athavA sAmAnya kA apalApa karanevAlA jo naya hai vaha vyavahAra naya hai, athavA-vizeSoM ko lekara vastu ko vyavahArapatha meM lAne vAlA jo natha hai-yaha vyavahAra naya hai kahA bhI hai " cavaharaNaM vacaharae' ityAdi / je saMgrahanaya dravya Adi avAktara sAmAnyane mAnato thake temanA bhedamAM gajanimIlikAbhAva (upekSA bhAva) rAkhe che, temane gauNa mAne che, te saMgrahanayane apara saMgrahanaya kahe che. jemake-"abhedanI apekSAe dharma, adharma, AkAza, kALa, pudgala ane jIva e badhAmAM ekatA che," A prakAranuM kathana saMgrahanayanA viSayabhUta sAmAnyamAM bhedanuM kathana karanAre je naya che tene vyavahAranaya kare che. athavA sAmAnyane apalApa karanAra je naya che tene vyavahAranaya kahe che athavA vizeno AdhAra laIne vastune vyavahArapathamAM lAvanAra je naya che tene vyavahAranaya kahe che. hyu pazya "vapaharaNaM vavaharae " tyA: zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - -- sughATIkA sthA0 7 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam 593 so'yaM vyavahAraH saMgraheNa gocarIkRtAna satyAdirUpAnarthAna svIkRtyaiva vizepAn gRhNAti / yathA-yatsat tad dravyaM paryAyo cA, ityAdi / ayaM bhAvAvyavahAranayo hi vizeSapatipAdanaparaH / tatazva saMgrahanayena 'sat' ityukte vyavahAranayo vizeSAneva ghaTapaTAdIn pratipadyate, teSAmeva vyavahAraprayojakatvAt , na tu tadatiriktaM sAmAnyam , tasya vyavahArAyogyatvAditi / tathA ca-ki sAmAnya vizeSebhyo bhinnamaminnaM vA syAt ? yadi bhinna tarhi vinApi vizeSAnupalabhyeta ?, yaha vyavahAra naya saMgraha naya ke dvArA viSayabhUta kiye gaye sattA. dirUpa arthoM ko svIkAra karake hI vizeSoM ko grahaNa karatA hai. jaise-jo sat hai vaha dravya hai yA paryAya hai ? ityAdi-vyavahAra naya vizeSa ke pratipAdana karane meM tatpara hotA hai, ataH jaya saMgraha naya yaha sat hai aisA kahatA hai-taSa vyavahAra naya usase pUchatA hai-sat kauna hai-dravya hai yA paryAya ? dravyatva sAmAnya yA paryAya sAmAnya se vyavahAra calatA nahIM haiM-vyavahAra to vizeSa se calatA hai, ataH vyavahAra calAne ke liye ghaTa paTAdirUpa vizeSa padArtha mAnanA cAhiye sAmAnya to vyavahAra ke ayogya haiM / tathA-sAmAnya vizeSoM se bhinna hai yA abhinna hai ? yadi vizeSoM se sAmAnya bhinna hai aisA kahA jAve-to vizeSoM ke vinA bhI sAmAnya kI upalabdhi honI cAhiye. parantu aisA hotA nahIM hai, yadi sAmAnya vizeSoM se abhinna hai aisA - A vyavahAranaya saMgrahanaya dvArA viSayabhUta karavAmAM AvelA sattAdi 35 arthone svIkAra karIne ja vizeSane grahaNa kare che. jemake A naya evI vale 3re cha , "2 sat che te dra0ya che , pAya cha ?" tyAhi. vyavahAranaya vizenuM pratipAdana karavAne tatpara rahe che. tethI jyAre saDanaya " // satU cha" se pratipAhana 42 cha, tyAre vyavahAranaya (te nayavAhI) evI dalIla kare che ke "sata koNa che-dravya sat che ke paryAya sat cha ?" dravyatva sAmAnya ke paryAya sAmAnya vaDe vyavahAra cAlato nathI, vyava. hAra te vizeSa vaDe cAle che, tethI vyavahAra calAvavAne mATe ghaTa, paTAdi rUpa vizeSa padArthane mAnavA joIe, sAmAnya te vyavahArane cagya nathI. ayogya che tathA bIje e prazna karavAmAM Ave che ke-" sAmAnya vize karatAM bhinna che ke abhinna che? jo evuM kahevAmAM Ave ke sAmAnya vizeSo karatAM bhinna che, te vize vinA paNa sAmAnyanI upalabdhi (prApti) thavI sthA0-75 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 sthAnAGgasUtre na copalabhyate / athAbhinnaM tarhi vizeSamAtraM tat tadavyatiriktatvAt tatsvarUpa caditi / taduktam - " uvalaMbhavyavahArA bhAvAo nivvisesabhAvAo / taM natthi khapuSpaMSiva saMti visesA sapaJcakakhaM // 1 // " chAyA -- upalambhavyavahArAbhAvAt nirvizeSabhAvAt / tanAsti khapuSpamiva santi vizeSAH svapratyakSam // 1 // iti / tathA - lokasaMvyavahAraparo'yaM vyavahAranayaH | lokasaMvyavahAro hi mAcujaiva bhavati yathA- kasyacid vATikAyAM jambUpanasAdInAM vRkSANAM sadbhAve'pyA kahA jAye to vaha vizeSoM se abhinna hone ke kAraNa vaha sAmAnya nahIM kahalA sakatA hai - vaha to vizeSa ke svarUpa kI taraha vizeSa hI kahalAvegA kahA bhI hai-" uvalaM bhavyavahArA bhASAo " ityAdi / vizeSa rahita sAmAnya kI kahIM para bhI upalabdhi nahIM hotI hai, tathA sAmAnya se koI bhI vyavahAra saghatA nahIM hai, ataH sAmAnya kI svataMtra rUpa se kha puSpa kI taraha koI sattA nahIM hai, jo pratyakSa meM dikhalAI par3atA hai vaha saba vizeSa hai, yaha naya jaise bhI loka vyavahAra cala sakatA hai usake anusAra vastu kA bheda prabheda pUrvaka vastuko vyavahAra patha meM lAtA hai, isI liye yaha naya loka saMvyavahAraparaka mAnA gayA hai, loka kA vyavahAra adhikatA ke anusAra calatA hai, jaise kisI vATikA meM jAmuna, panasa Adi ke vRkSoM ke hone para joIe, parantu evuM manatuM nathI. je evu kahevAmAM Ave ke sAmAnya vizeSA karatAM abhinna che, teA te vizeSathI abhinna hovAne kAraNe tene sAmAnya kahI zakAya nahIM-tene teA vizeSanA svarUpanI jema vizeSa ja kahevAze. pazu che " uvalaMbhavtravahArAbhAvAo " tyAhi. vizeSa rahita sAmAnyanI upalabdhi kAI paNa jagyAe sabhavI zakatI nathI tathA sAmAnya vaDe kAI paNa vyavahAra sAdhI zakAtA nathI, tethI AkAza puSpanI jema sAmAnyanI svataMtra rUpe koI paNa sattA ja saMbhavI zakatI nathI. je pratyakSa dekhAya che te te saghaLuM vizeSa rUpa ja hoya che. leAkeAnA vyavahAra jevI rIte cAlI zake evI ja rIte A naya vastunAM bheda prabhedapUrNAMka vastune vyavahArapathamAM lAve che. tethI ja A nayane leAka savyavahAraparaka mAnavAmAM AvyA che. lAkavyavahAra adhikatA anusAra cAle che. jemake kaiAI upavanamAM jAbu, brusa vagerenAM vRkSeA thADAM thADAM hoya ane AMkhA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam brANAM bahutaratvenAmrayATiketi vyavahAro bhavati / yathA bhramarAdInAM paJcavarNAtma katve'pi kRSNavarNasya bahutaratyAttenaiva tatra vyavahAro bhavati / ata-evAyaM nayA bahutarapakSapAtI, tadatiriktAMstu sato'pi muzcati / taduktam" bahutaraotti ya taM ciyaM, gamei saMte vi sesae muyai / saMvayahAraparatayA, vayahAro logamicchaMto // 1 // " chAyA-bahutaraka iti ca tameva gamayati sato'pi zeSakAn muzcati ? saMvyavahAraparatayA vyavahAro lokamicchan // 1 // iti tRtIyo nayaH 3 / tathA-ajumUtraH-Rju atItAnAgatakAlaparityAgAd vartamAna vastu sUtrayati-gamayatIti RjumUtraH / atredaM bodhyam-atItAnAgatakAlikavastUnAM yo'. bhI yadi usameM Amra ke vRkSa adhika haiM to vaha yATikA una Amra vRkSoM kI adhikatA ko lekara " AmravATikA" isa rUpa se vyavahRta hone lagatI hai, tathA jaise bhramara AdikoM meM pAMcoM vargoM kA sadbhAya pAyA jAtA hai, parantu kRSNa varNa kI isameM pracuratA rahatI hai to loga " bhramara kAlA hai" isa rUpa se use vyavahRta karate hai, isI prakAra se yaha vyavahAranaya bhI bahutara meM pakSapAta vAlA hotA hai, bahutara se atiriktoM ko hone para bhI chor3a detA hai-kahA bhI hai " bahutara ottiyataM ciya" ityAdi / ajusUtranaya-atIta aura anAgata kAla ko chor3akara jo kevala vartamAna kSaNAliGgita vastu kA pratipAdana karatA hai use kahatA hai-vaha naya RjusUtranaya hai, atIta anAgatakAla sambandhI vastu kI mAnyatA ghaNuM ja hoya te te upavanane "AmravATikA ' kahevAmAM Ave che. AmavRkSonI adhikatAne kAraNe A prakArane lekavyavahAra cAle che. vaLI bhramara AdikamAM pAMca varNone sadbhAva hovA chatAM temAM kRSNavarNanI pracuratA hevAne kAraNe loko kahe che ke "bhramarane raMga kALo che. " A prakAre A vyavahAra naya bahutarane (adhikatarane) pakSapAtI hoya che. bahutara sivAthanAne sadUbhAva hovA chatAM paNa A naya temanI gaNanA karatuM nathI. 4 5 cha ? " bahutaraottiya taM ciya" tyA: * sUtranaya~-naya matIta (bhUtavina) bhane mana (viSya) kALanI vastunuM pratipAdana karatuM nathI, paraMtu mAtra vartamAnakAlina vastunuM ja pratipAdana kare che. atIta ane anAgatakALa saMbaMdhI vastunI je mAnyatA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bhyupagamA, sa eva kauTilyaM, tatparihAreNa Rju-vartamAnakAlikameva vastu sUtrayatIti-RjumUtraH / athavA-RjuzrutaH' itipakSe-Rju-tathAvidhopakAraparAyaNatyAt zeSajJAnopekSayA prAdhAnyAt akuTilaM zrutaM zrutajJAnaM yasya saH / iti / ayaM nayo hi vartamAnakAlikameva vastu AtmIyatvena bhanute / atItakAlikavastuno vinaSTatvAt , anAgatasya cAnutpannatvAt darzanapathAgocaratayA''kAzakusumakt tadasattA meva manute / tathA-bhinnaliGgaiminnavacanaizcAbhidhIyamAnamapyekaM vastu manute / yathA jo hai vaha isa naya kI dRSTi se kuTilatA hai, isa kuTilatA ke parihAra se jo kevala vartamAna kAlika hI vastu hai-aisI jo prarUpaNA karatA hai vahI Rju sUtranaya hai, jisa kSaNa meM rasoIyA roTI pakA rahA ho usI kSaNa meM yaha pAcaka hai-anya samaya meM jaba ki vaha isa kriyA ko nahIM karatA ho taba yaha isa naya kI mAnyatA ke anusAra pAcaka nahIM hai| athavA " RjuzrutaH" isa saMskRta chAyA pakSa meM jisa kA jJAna-zrutajJAna-tathAvidha upakAra meM parAyaNa hone se zeSa jJAnoM kI apekSA pradhAnarUpa se akuTila hai vaha Rjuzruta hai, yaha naya vartamAna kAlika hI vastu ko AtmIyarUpa se mAnatA hai, kyoMki atIta kAlika vastu ko vinaSTa ho jAne ke kAraNa evaM anAgata vastu ko anutpanna hone ke kAraNa vaha pratyakSa kA viSaya nahI mAnatA hai kintu AkAza kusuma kI taraha usakI asattA hI mAnatA hai, tathA-bhinna che, te A nayanI daSTie kuTilatA che. A kuTilatAnA parityAgapUrvaka je vartamAnakAlika vastunI ja prarUpaNuM kare che te nayane aju sUvanaya kahe che. jemake roye je kSaNe rasoI banAvate heya e ja kSaNe tene rasoye kahI zakAya che, anya samaye jyAre te rasoI banAva na hoya tyAre tene rasa kahI zakAya nahI, evI A nayanI mAnyatA che. je anusUtranI saMskRta chAyA "RjuzrutaH" Aye te phne| matha' prabhArI thAya chjenuM jJAna kRtajJAna-tathAvidha upakAramAM parAyaNa hovAthI bAkInA jJAnanI apekSAe pradhAnarUpe akuTila che, tenuM nAma Rjuzrata che. A naya vartamAna kAlika vastune ja AtmIya rUpa mAne che, kAraNa ke atItakAlina vastune vinaSTa thaI javAne kAraNe ane bhaviSyakAlina vastune te anutpanna hovAne kAraNe A naya pratyakSane viSaya mAnato nathI, paNa AkAzapuSpanI jema tenI asattA (avidyamAnatA) ja mAne che. tathA judA judA liMgavALA ane zrI sthAnAMga sUtraH 04 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 13 saptapidhamUlanayanirUpaNam 597 taTaH, taTI, taTam iti / gururgurava iti ca / ayaM liGgabhedena taTarUpasya vastuno vacanabhedena gururUpasya ca vastuno nAnAtvaM na manute, kintvekameva / tathA-nAmasthApanAdravyabhAvabhedAdikaM bhinnaM manute / nAmAdIMzcaturo'pi nikSepAna sAmAnyato manuta iti bhAvaH / taduktam - " tamhA nijagaM saMpayakAlINaM liMgavayaNabhinnaM pi| nAmAiyabheya vihiyaM, paDivajjai vatthuujjusuo / / 1 // " chAyA-tasmAt nijakaM sAmpratakAlInaM liGgavacanabhinnamapi / nAmAdibhedavihitaM pratipadyate vastu Rju sUtraH // 1 // iti ! iti caturthoM nayaH 4 / liGgavAle evaM bhinna vacanayAle zabdoM kA yaha eka hI artha mAnatA hai jaise pulliGga taTa zabda kA jo artha hai vahI artha " taTam " isa napuM. saka liGgavAle taTa zabda kA hai, aura vahI artha " taTI" isa strI liGga bAle taTI zabda kA hai, tathA-guru isa eka vacanavAle guru zabda kA jo artha hai-yahI dvivacanavAle aura bahuvacanavAle guru zabda kA artha hai, isa taraha yaha Rju sUtranaya liGga ke bheda se aura vacana ke bheda se unake vAcyArtha meM bhinnArthatA nahIM mAnatA hai, kintu inameM ekArthatA hI mAnatA hai, tathA-nAma indra, sthApanA indra, dravya indra aura bhAva indra ina saba meM yaha indrAdirUpa unake artha ko bhinna 2 mAnatA hai-nAmAdika cAroM hI nikSepoM ko yaha sAmAnya rUpa se mAnatA hai kahA bhI hai-" tamhA nijagaM" ityaadijudA judA vacanavALA zabdone A naya eka ja artha mAne che. jemake paliMga "taTa" zabdane je artha thAya che eja artha napuMsaka liMganA " taTam" 54 5 thAya cha bhane llan taTarI" nA 54 e ja artha thAya che. eka vacanavALA guru padane je artha thAya che, e ja artha dvivacana ane bahuvacanavALA guru zabdano paNa thAya che. A prakAre A naya liMganA bhedathI tathA vacananA bhedathI temanA vAgyAthamAM bhinnatAne svIkArate nathI, paraMtu temanA vAcyArthamAM ekAWtAne ja svIkAra kare che. tathA-nAma Indra, sthApanA Indra, dravya Indra ane bhAva Indra, e badhAmAM IndrAdi rUpa temanA arthane bhinna bhinna mAne che-nAmAdika cAra nikSepane ja A naya sAmanya rUpe mAne che. ___j para che " tamhA nijagaM" tyA: zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 sthAnAGgasUtre tathA-zabda:-zapanam , zapati artha prakaTIkaroti vA'sau zabdaH, zayyate vastyaneneti vA zabdaH / tasyArthaparigrahAt abhedopacArAt nayo'pi zabda evocyate, yathA-kRtakatvAdilakSaNahetvartha pratipAdakaM padaM heturevocyate iti / taduktam-" sapaNaM savai sa teNaM, va sappae vatthu jaM to sdo| tassattha pariggahao, namovi sadoti hetuvya // 1 // " chAyA-zapana zapati sa tena vA zapyate vastu yattataH shbdH| tasyArthaparigrahato nayo'pi zabda iti heturiva // 1 // iti / ayaM nayohi-bhAvaghaTameva ghaTatvena manute, tasyaiva jalAharaNopayogitvAt / nAmasthApanAdravyaghaTAnAM tu sattAM na manute, jalAharaNakAryAnupayogityAt khapu. pavat / tathA-' taTastaTI taTam ' ityAdi bhimaliGgAn , 'gururguravaH' ityAdi isa gAthA kA artha pUrvokta jaisA hI hai, jo artha ko prakaTa karatA hai vaha athavA-artha jisake dvArA prakaTa kiyA jAtA hai yaha zabda hai, yahAM zabda ke artha ke parigrahase evaM zabda aura artha meM abheda ke upacAra se naya ko bhI zabda rUpa hI kaha diyA gayA hai, jaise kata. katva Adi rUpa hetu ke artha ke pratipAdaka padako hetu hI kaha diyA jAtA hai / kahA bhI hai-"savaNaM sabai sa teNaM " ityAdi / yaha naya bhAva ghaTa ko hI ghaTarUpa se mAnatA hai, kyoMki nAma ghaTa, yA sthApanA ghaTa yA dravya ghaTa jalAharaNa Adi kriyA meM upayogI nahIM hote haiM, jalAharaNa Adi kriyA meM upayogI to kevala bhAvaghaTa hI hotA hai-ataH bhAvaghaTa hI vAstavika ghaTa hai aisI hI mAnyatA isa A gAthAne artha uparanA kathanamAM ja spaSTa thaI jAya che. zabdanaya-je ane prakaTa kare che tene zabda kahe che. athavA jenA jenA dvArA artha prakaTa karAya che tenuM nAma zabda che. ahIM zabdanA arthanA parigraha vaDe ane zabda tathA arthamAM amedanA upacAranI apekSAe nayane paNa zada rUpa ja kahI devAmAM AvyA che. jema kRtakatava Adi rUpa hetanA arthanA pratipAdaka padane hetu ja kahI devAmAM Ave che, tema nayane paNa ahIM zabda rUpa kahI devAmAM AvyA che. kahyuM paNa che keH __ "savaNaM sabai sa teNaM " tyA A naya bhAvaghaTane ja ghaTa rUpa mAne che, kAraNa ke nAmaghaTa athavA sthApanAghaTa athavA dravyaghaTa pANI lAvavAnI kriyA AdimAM upayegI thato nathI. pANI bharI lAvavAnI kriyA AdimAM te bhAvaghaTa ja vAstavika ghaTa che, evI A nayanI mAnyatA che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sughATIkA sthA0 7 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam bhinayacanAMzca zabdAn ekatvena na manute, liGgavacanabhedAdeva-strIpuruSavat , kuTA vRkSa ityAdivat / tathA-'ghaTaH kuTaH kumbhaH' iti svaparyAyavAcakazabdayAcyamekamevamanute / taduktam "taM ciya riumuttamayaM, paccuppannaM visesiyataraM so| icchai bhAyaghaDaMciya, jaM na u nAmAdao tinni // 1 // " chAyA-tadeva RjusUtramataM pratyutpanna vizeSitataraM sH| icchati bhAvaghaTameva yat na tu nAmAdIMstrIn // 1 // iti / iti paJcamo nayaH 5 / naya kI hai, tathA-" taTaH taTI, taTam " ina zabdoM kA yaha naya eka artha hai aisA nahIM mAnatA hai, kintu eka hI liGgavAle paryAyavAcI zabdoM kA eka artha hai aisA mAnatA hai, bhinna liGgavAle paryAyavAcI zabdoM kA artha bhinna 2 hai aisA mAnatA hai, tathA eka liGgavAle paryAyabAcI zabda yadi bhinna 2 vibhakti vAle haiM to inakA bhI artha bhinna 2 hai, kintu yadi ve samAnapacana vAle haiM to inakA artha eka hai aisA kathana isa naya kA hai, tAtparya isa kathana kA aisA hai-ki bhinna liGga. vAle, bhitra vacana vAle jo zabda hai, unakA to artha bhinna hai, aura jo zabda samAna liGgayAle aura samAna bacanayAle hai unakA artha eka hai, strI puruSa zabdoM meM liGga bheda se bhinnatA hai aura " kuTA vRkSaH" ina meM vacana bheda se bhinnatA hai, parantu ghaTaH kuMbhA, kuTaH" ina meM tathA-" taTaH taTI, taTam " A 15 bhu! age liyA! honA eka ja artha thAya che, evuM A naya mAnato nathI, paraMtu A naya evuM mAne che ke eka ja liMgavALA paryAyavAcI zabdane eka ja artha thAya che, ane judAM judAM liMgavALA paryAyavAcI zabdone jude jude artha thAya che. vaLI A naya evuM mAne che ke eka ja liMgavALA paryAyavAcI zabda je judI judI vibhaktivALA haya, te temane artha jude jude thAya che, paraMtu jo teo samAna vacanavALA hoya, te temane artha eka ja thAya che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che - judA judA liMgavALA ane judA judA vacanavALA je zabdo che temane artha to jude jude ja thAya che, paraMtu samAna liMgavALA ane samAna vacanavALA zabdone artha samAna ja thAya che. "strI ane puruSa " A be zammA gahane ho bhinnatA cha, 52ntu " ghaTaH, kuMbhaH, kuTaH " 20 traNe pado samAna liMgavALA ane samAna vacanavALA hovAthI temanA arthamAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 sthAnAGgasUtre tathA-samabhirUDhaH-paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamartha samabhirohati yaH sa samabhirUDhaH, nAnArtheSu nAnAsaMjJAsamabhirohaNaparo nayavizeSa ityarthaH / uktaM ca-" jaMjaM sannaM bhAsai, taM taM ciya samabhirohae jmhaa| sannaMtarastha vimuho, to nao samabhirUDhotti // 1 // " chAyA-yAM yAM saMjJAM bhASate tAM tAmeva samabhirohati yasmAt / saMjJAntarastha vimukhastato nayaH samabhirUDha iti // 1 // iti / ayaM nayo hi ghaTapaTAdivat ghaTakuTAdIn zabdAn bhinnapravRttinimittattvAt minnArthagocarAn manyate / ayaM bhAvaH-' ghaTa ' zabdasya 'ghaTa ceSTAyAm' iti koI bhinnatA nahIM hai, kyoMki ye samAna liGgavAle aura samAna vacanavAle zabda hai / kahA bhI hai-"taM ciya riusuttamayaM " ityAdi__isa prakAra ke svarUpavAlA yaha 5 bAM naya hai| jaise ki samAna liGgavAle aura samAna vacana vAle zabdoM meM ekatA kA pratipAdana zabda naya karatA hai-ThIka isase viparIta kathana samabhirUDha nayakA hai isa naya kA aisA kahanA hai ki nirukti ke bheda se samAna liGgavAle aura samAna vacanavAle zabdoM meM bhI bhinnatA hai jitane zabda hai utane hI unake artha haiM-aisA hI kathana isa naya kA hai, kahA bhI hai " jaM jaM sannaM bhAsai" ityAdi yaha naya ghaTa paTa Adi zabdoM kI taraha ghaTa kuTa Adi zabdoM ko bhI minna 2 pravRtti ke nimittavAle hone se bhinna 2 arthavAle bhinnatA nathI. " kuTAH ane vRkSaH " mA me pAnI ma mA yayanalene kAraNe bhinnatA che. kahyuM paNa che ke "ta ciya riu suttamayaM " tyaaA prakAranA svarUpavALe A pAMcamo naya che. samAna liMga (jAti) vALA ane samAna vacanavALA zabdamAM ekatA (abhinnatA) pratipAna 42naare| zanaya che. samabhiruDha naya-zadanaya karatAM viparIta mAnyatAvALo samabhiruDha naya A nayanI evI mAnyatA che ke niruktinA bhedanI apekSAe samAna liMgavALA ane samAna vacanavALA zabdomAM paNa bhinnatA hoya che-jeTalA zabda che eTalA ja temanA artha che, evuM A naya pratipAdana kare che. yuM 55 che , "jaja sanna bhAsai" tyA: A naya, ghaTa, paTa Adi zabdonI jema ghaTa, kuTa Adi zabdone paNa judA judA arthavALA mAne che, kAraNa ke ghaTa, kuTa Adi zabda judI judI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 su0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam 601 dhAtorniSpannatvAda viziSTaceSTAvatvaM pravRttinimittam 'kuTa ' zabdasya ' kuTa kauTilye ' iti dhAtorniSpannatvAt kauTilyaM pravRttinimittam, iti pravRttinimittabhedAt 'ghaTo'nyaH kuTo'pyanya eva ' iti samabhirUDanayo manyate iti / iti SaSTho nayaH 6 / I tathA - evambhUtaH - yatkriyAviziSTo'rthaH zabdenocyate to kriyAM kurvada vastvevambhUtam ucyate, tatpratipAdako nayo'pyevambhUtaH / ayaM bhAvaH -ghaTate = mAnatA hai, usakA kahanA hai ki ghaTa aura kuTa inakA eka artha nahIM hotA hai- kyoMki " ghaTa " yaha zabda padArtha meM taba hI vyavahRta ho sakatA hai ki jaba vaha ghaTa artha vizeSa ceSTAvAlA hotA hai, ataH ghaTa artha meM " ghaTa zabda " kI pravRtti kA nimitta usameM viziSTa ceSTAvattA hai / tathA-ghaTa artha meM kuTa zabda kI pravRtti taba hI ho sakatI hai ki jaba vaha ghaTa kuTilatA saMpana hotA hai, ceSTArthaka ghaTa dhAtu se ghaTa zabda banatA hai aura " kauTilyArthaka kuTa dhAtu se kuTa zabda banatA hai, isaliye ghaTa kuTa zabda kI pravRtti ke nimitta meM jaya bheda hai to unake artho meM bhI bheda hai, ataH ghaTa zabda kA artha bhinna hai aura kuTa zabda kA artha bhinna hai, 6 tathA -- jisa kriyA se viziSTa vastu jisa zabda ke dvArA kahI jAtI hai usa kriyA ko karatI huI vastu evaMbhUta kahalAtI hai, isa vastu kA pratipAdaka jo naya hai vaha naya bhI evaMbhUta hai, yaha naya aisA kahatA hai ki jaba ghaTa strI pravRttinA nimittavALA hAya che. A naya evuM pratipAdana kare che ke - ghaTaH ane ' kuTa' A khanne padmA eka ja arthanA vAcaka nathI, kAraNa ke ghaTa nAmanA padArthamAM ghaTa zabdanA vyavahAra tyAre ja thaI zake che ke jyAre te ghaTa atha vizeSa ceSTAvALA hAya che. tethI ghaTa arthamAM ghaTa zabda " nI " , pravRttinuM nimitta temAM viziSTa ceSTAvattA che. tathA ghaTa arthamAM phuTa zabdanI pravRtti tyAre ja hAi zake che ke jyAre te ghaTa kuTilatA sa`panna haiAya che, ceSTArtha' ' caTU ' dhAtumAthI ghaTa zabda mane che bhane TibyArtha ' kuTU' dhAtumAMthI ' kuTa' zabda bane che. A rIte ghaTa ane kuTa zabdonI pravRttinA nimittamAM bheda hovAne kAraNe temanA arthamAM paN bheda che. te kAraNe ghaTa zabdanA atha phuTa zabdanA atha karatAM bhinna thAya che. evabhUta naya--je kriyAthI yukta vastunu' je zabda dvArA kathana thAya che, te kriyA karatI vastune evabhUta kahevAya che. A vastunuM pratipAdana karanArA je naya che tene evabhUta naya kahe che. A naya evu' kahe che ke jyAre sthA0-76 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 sthAnAsUce yopinmastakAcArUDhaH saMzceSTate iti ghaTaH, iti yoSinmastakArohaNapUrvakaM ceSTAvAn iti ghaTazabdArthaH / tatazca yathA zabdArthastathAbhUta eva padArthaH san , anyathAbhUtastvasannityaya nayo manute ! evaM cAyaM nayo vizeSeNa zabdArthaparo bhavati / taduktam___ "evaM jahasadattho, saMto bhUbho ty'nnhaa'bhuubho| teNevaMyUyanao, sadatyaparo viseseNaM // 1 // " chAyA-evaM yathA zabdArthaH san bhUtaH, tato'nyathA abhUtaH / tena evambhUtanayaH zabdArthaparo vizeSeNa // 1 // iti / iti saptamo nayaH 7 / ete saptApi nayAH nirapekSA / prithyAnayA bhavanti, sApekSAstu snnyaaH| ke mastaka para ArohaNa rUpa ceSTA vAlA hotA hai tabhI yaha ghaTa zabda kA bAcya hotA hai, ataH jaisA paTa kA artha hai usI arthavAlI yadi vaha vastu hai-to hI vaha usa zabda ke dvArA kahI jA sakatI hai-usa zabda kA vaha vAcya ho sakatI hai-isake binA nahIM ho sakatI hai, isa taraha se yaha naya jisa zabda kA jisa kriyA rUpa artha hai usa kriyA se pariNata samaya meM hI usa zabda kA artha ho sakatA hai-anya samaya meM nahIM, kahA bhI hai-" evaM jaha sadastho" ityAdi / __isa prakAra ke svarUpavAlA yaha sAtavAM naya hai 7 ye sAtoM hI naya jaba apane viSaya ke kathana karane meM nirapekSa hote haiM anyanayoM ke viSayoM kA khaNDana karate haiM aura apane hI viSaya kA pratipAdana ghaTa (ghaDe) strInA mastaka para ArohaNa rUpa ceSTAvALo hoya che tyAre ja te ghaTa zabdanA vAcya rUpa hoI zake che. tethI jevo padane arthe hoya, evA ja arthavALI je te vastu hoya, te ja tene e zabda dvArA kahI zakAya che-te zabdane te vAcya hoI zake che. tenA vinA te zabdane te vAgya hoI zakatI nathI. A prakAre je zabdane je kriyArUpa artha che, te kriyAthI parizata samayamAM ja te zabdane artha thaI zake che, anya samayamAM thaI zakato nathI. 4j 555 che , " evaM maha saddattho" tyA: A prakAranA svarUpavALo A sAtamo naya che. A sAte na jyAre pitAnA viSayanuM kathana karavAmAM nirapekSa hoya che-anya nAnA viSayanuM khaMDana kare che ane potAnA ja viSayanuM pratipAdana zrIsthAnAMgasUtra:04 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU0 13 saptavidhamUlanayanirUpaNam nanu pratyekaM nayo mithyA, tarhi teSAM samUho'pi mithyaiva bhavet , na hi gardabhAnAM samUho'zvo bhavati, tatazca parasparApekSA nayAH sannayA bhavantIti yaduktaM tatkathaM saMgaccheta ? iti cet , Aha asmAkaM mate nayAnAM mithyAtvamekAntena cAGgIkriyate iti nirapekSatAyasthAyAM mithyAbhUtA api nayAH sApekSatAvasthAyAM sannayA bhavanti / taduktam-" mithyAsamUho mithyAcenna mithyaikAntatA'sti nH| nirapekSA nayA mithyA, sApekSA arthasAdhakAH " // 1 // iti / iti na kazciddoSa iti // sU0 13 // yathA zatasaMsyakA asaMkhyakA vA nayAH saptasveva mUlanayeSvantarbhavanti, tathaiva vaktavizeSAt asaMkhyeyAH svarA api saptama svareSyantarbhavantIti sapta svarAn prarUpayati-- mUlam-satta sarA paNNattA, taM jahAsajje 1, risabhe 2, gaMdhAre 3, majjhime 4 paMcame 5 sare / dhevae 6 ceva NisAe 7 sarA satta viyAhiyA // 1 // karate haiM-taba ekAnta pratipAdaka hone se-ye mithyA kahalAte haiM, arthAt sApekSavAda meM ye naya samyak haiM aura nirapekSavAda meM ye naya mithyA hote haiN| zaMkA-jaya nirapekSatA meM mithyA ye naya kahe gaye haiM-to phira sApekSAvasthA meM ye naya mithyA naya nahIM kahe jAyeMge? u0- bAta to ThIka hai, para hamAre mata meM nayoM ko ekAntarUpa se mithyArUpa nahIM kahA gayA hai, isa taraha ve nirapekSAvasthA meM mithyA. rUpa hone para bhI sApekSAvasthA meM samyak rUpa kahe gaye haiN| kahA bhI hai___ "mithyA samUho mithyA, cet" ityAdi / sU0 13 kare che, tyAre ekAnta pratipAdaka hovAne kAraNe mithyA kahevAya che. eTale sApekSavAdamAM te na samyapha gaNAya che ane nirapekSavAdamAM temane mithyA gaNavAmAM Ave che. zaMkA-je nirapekSAvasthAmAM A nAne mithyA kahevAmAM AvyA che. te sApekSAvasthAmAM paNa A nAne mithyA zA mATe na kahevAya ? uttara-jaina siddhAMta e nane ekAnta rUpe mithyArUpa kahyA nathI. A kAraNe nirapekSAvasthAmAM mithyArUpa hovA chatAM paNa sApekSAvasthAmAM temane samyaku rUpa ja kahyA che. kahyuM paNa che ke : " mithyA samUho mithyAcet " tyAle. // 1. 13 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 sthAnAGgastre eesi NaM sattahaM sarANaM satta sarahAnA paNNattA taM jahAsajjaM tu aggajibbhaMe, ureNa risabhaM saraM / kaMThuggaeNa gaMdhAraM, majjhajibbhAe majjhimaM // 2 // NAsAe paMcamaM brUyA daMtodveNa ya dhevayaM / muddhANeNa ya NesAyaM, saradvANA viyAhiyA // 3 // satta sarA jIva nissiyA paNNattA, taM jahA sajjaM ravai maUro, kukkuDo risahaM saraM / haMso Nadai gaMdhAraM, majjhimaM tu gavelagA // 4 // aha kusumasaMbhave kAle koilA, paMcamaM saraM / chaTuM ca sArasA koMcA, NisAyaM sattamaM gayA // 5 // satta sarA ajIvanissiyA paNNattA, taM jahA sanaM ravai muiMgo, gomuhI risahaM saraM / saMkho dai gaMdhAraM, majjhimaM puNa jhallarI // 6 // caucalaNa paTTANA, gohiyA paMcamaM saraM / ADaMbaro revaiyaM, mahAbherI ya sattamaM // 7 // eesi NaM sattasarANaM satta saralakkhaNA paNNattA, sajjeNa labhae vitti, kayaM ca Na viNassa / gAvo mattA ya, puttA ya, NArINaM ceva vallaho // 8 // risameNa u esajaM, seNAvaccaM dhaNANi ya / vatthagaMdhamalaMkAraM itthIo sayaNANi ya // 9 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 taM jahA -- Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA. 7 sU0 15 saptasvaranirUpaNam __ __605 gaMdhAre gIyajuttiNNA, bajavittI kalAhiyA / bhavaMti kaMiNo paNNA, je anne satthapAragA // 10 // majjhimassarasaMpannA, bhavaMti suhjovinno| khAyaI pIyaI deI, majjhimaM saramassio // 11 // paMcamassarasaMpannA, bhavaMti puDhacIbaI / sUrA saMgahakattAro, aNegagaNaNAyagA // 12 // dhevatassarasaMpaNNA, bhavaMti klhppiyaa| sAuNiyA vagguriyA, soyariyA macchabaMdhAya // 13 // caMDAlA muTThiyA seyA, je anne pAvakammiNo / goghAtagA ya je corA, NisAyaM sarabhassiyA // 14 // eesiM sattaNaM sarANaM tao gAmA paNNattA, taM jahA-sajjagAme 1 majjhimagAme 2 gaMdhAragAme 3 // sajagAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahAbhaMgI 1 korabIyA 2 harI 3 ya rayaNI 4 ya sArakaMtA 5 ya / chaThI ya sArasI 6 NAma, suddhasajjA ya sattamA // 15 // majjhimagAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahAuttaramaMdA 1 rayaNI 2, uttarA 4 uttarAsamA 4 / samokatA 5 ya sovIrA 6 avabhIrU 7 havai sttmaa||16|| gaMdhAragAmastaNaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahAgaMdI ya khuDDiyA pUrimA ya ca utthI ya suddhagaMdhArA / uttaragaMdhArAvi ya, paMcamiyA havai mUcchA u // 17 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 sthAnAGgasUtre suThutaramAyAmA, sA chaThThI Niyamatto u nnaayvaa| aha uttarAyatA koDimA ya sA sattamI mucchA // 18 // satta sarAo kao, saMbhavaMti geyassa kA bhavaMti jonnii?| isamayA ussAsA kai vA geyassa AgArA ? // 19 // satta sarA NAbhIo, bhavaMti gIyaM ca ruiyajoNIyaM / kapAdasamA UsAsA, tini ya gIyassa AgArA // 20 // AimiDa ArabhaMtA, samUThavahaMtA ya majhagArammi / avasANe taja vito, tinni ya geyassa AgArA // 21 // chaddose aTraguNe tinni ya vittAiM doya bhnniiio| jANAhii so NAhii, susikkhio raMgamajjhammi // 22 // bhIyaM duyaM rahassaM, gAyaMto mA ya gAhi uttAlaM / kAkassaramaNumAsaM, ca hoti geyassa chadosA // 23 // punaM 1 rattaM 2 ca alaMkiyaM 3 ca vattaM 4 tahA anigghuTuM 5 / madhuraM 6 samaM 8 sulaliyaM 8, aTTa guNA haoNti geyassa // 24 // urakaMThasirapasatthaM, ca gijaI mauribhiapadabaddhaM / samatAlapaDukkhe, sattasarasIharaM gIyaM // 25 // nihosaM sAravaMtaM ca, heujuttamalaMkiyaM / upaNIyaM sovayAraM ca, miyaM mahurameva ya / / 26 / / samamaddhasamaM ceca, savattha visamaM ca jaM / tinni vittappayArAI, cautthaM noklabbhaI // 28 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 7 sU0 14 saptasvaranirUpaNam sakkayA pAgayA ceva, duhA bhaNiio AhiyA / saramaMDalAmma gijaMte, pasatthA isibhAsiyA // 28 // kesI gAyai mahuraM ?, kesI gAyai kharaM ca rukkhaM ca ? | kesI gAyai cauraM ?, kesi vilaMbaM ? dutaM kesI // 29 // vistaraM puNa kerisI 1 // sAmA gAyai mahuraM, kAlI gAyai kharaM ca rukkhaM ca / gorI gAyai ca uraM, kANa vilaMvaM dutaM ca aMdhA // 30 // vistaraM puNa piMgalA // taMtisamaM tAlasamaM, pAdasamaM layasamaM gahasamaM ca / nIsasiU sasiyasamaM, saMcArasamaM sarA satta // 31 // satta sarA ya tao gAmA, mucchaNA egavI saI / tANA egUNa paNNAsA, samattaM saramaMDalaM // 32 // ii saramaMDalaM samattaM // sU0 14 // chAyA - sapta svarAH prajJaptAH, tadyathA- SaDja RSabho gAndhAro madhyamaH paJcamaH svaraH / caitacaiva niSAdaH svarAH sapta vyAkhyAtAH // 1 // eteSAM khalu saptAnAM svarANAM sapta svarasthAnAni prajJaptAni tadyathApaDjaM tu agrajihvayA, urasA RSabhaM svaram / kaNThodgatena gAndhAraM, madhyajihvayA madhyamam // 2 // nAsA paJcamaM brUyAda dantoSThena ca dhaivatam / mUrdhnA ca niSAda, svarasthAnAni vyAkhyAtAni // 3 // sapta svarA jIvanizritAH prajJaptAH, tadyathA- " SaDjaM rauti mayUraH, kukkuTaH RSabhaM svaram / haMso nadati gAndhAraM, madhyamaM tu gavelakAH // 4 // atha kusumasaMbhave kAle, kokilAH paJcamaM svaram / SaSThaM ca sArasAH krauJcAH, niSAdaM saptamaM gatAH // 5 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 607 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 sthAnAsUce sapta svarA ajIyanizritAH prajJaptAH tadyathA SaDjaM rauti mRdaGgo, gomukhI RSabhaM svaram / zaGkho nadati gandhAraM, madhyamaM punarjhallarI // 6 // catuzcaraNapratiSThAnA, godhikA paJcama svaram / ADambaro dhaivatikaM, mahAbherI ca saptamam // 7 // eteSAM khalu saptasvarANAM saptasvaralakSaNAni prajJaptAni, tadyathA SaDjena labhate vRtti, kRtaM ca na vinazyati / gAyo mitrANi ca putrAzva, nArINAM caiva vallabhaH // 8 // RSabheNa tu aizvarya, sainApatyaM dhanAni ca / vastraM gandhamalaGkAraM striyaH zayanAni ca // 9 // gAndhAre gItayuktijJAH, paryavRttayaH kalAdhikAH / bhavanti kRtinaH prAjJAH, ye anye zAstrapAragAH // 10 // madhyamasvarasampannAH, bhavanti sukhajIvinaH / khAdati pibati dadAti, madhyamaM svaramAzritaH // 11 // pazcamasvarasagpannA bhayanti pRthivI ptyH|| zUrAH saMgrahakartAraH, anekagaNanAyakAH // 12 // dhaivatasvarasampannA bhavanti klhpriyaaH| zakunikA bAgurikAH, zaukarikA matsyabandhAzca // 13 // cANDAlA mauSTikAH seyAH, ye anye pApakarmANaH / goghAtakAca ye caurAH, niSAdaM svaramAzritAH // 14 // eteSAM saptAnAM svarANAM trayo grAmAH prajJaptAH, tadyathA-paDjagrAmaH madhyamagrAmaH gAndhAragrAmaH SaDjagrAmasya khalu saptamarchanAH prajJaptAH, tadyathA bhagI kauravIyA, harizca rajanI ca sArakAntA ca / / SaSThI ca sArasI nAma, zuddhaSaDajA ca sptpii||15|| madhyamagrAmasya khalu sapta mRchenAH prajJaptAH, tadyathA uttaramandA rajanI, uttarA uttraasmaa| samavakrAntA ca sauvIrA abhIrubhavati saptamI // 16 // gAndhAragrAmasya khalu sapta mUrcchanAH prajJaptAH, tadyathA nandI ca kSudrikA pUrimA ca caturthIva shuddhgaandhaaraa| uttaragAndhArApi ca, paJcamikA bhavati mUrchA tu // 17 // suSTutarAyAmA sA, SaSThI niyamazastu jnyaatvyaa| atha uttarAyatA koTimA ca sA saptamI mUrchA // 18 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA07 sU0 14 saptasvaranirUpaNam sapta svarAH kutaH sambhavanti 1 geyasya kA bhavanti yonayaH 1 / kati samayA uccAsAH 1, kati vA geyasya AkArAH ? // 19 // saptasvarA nAbhito bhavanti, gItaM ca ruditayonikam / pAdasamA uccAsAH, trayazca gItasya aakaaraaH||20|| AdimRdum AramamANAH, samudvahantazca madhyakAre / avasAne kSapayantaH, trayazca geyasya AkArAH // 21 // SaD doSAn aSTa guNAn , trINi ca vRttAni dve ca bhaNitI / jJAspati sa gAsyati, suzikSito raGgamadhye // 22 // bhItaM drutaM isvaM gAyana , mA ca gAya uttaalm| kAkasvaramanunAsaMca, bhavanti geyasya SaD doSAH // 23 // pUrNa raktaM ca alaGkRtaM ca, vyaktaM tathA avighuSTam / madhuraM samaM sulalitam . aSTaguNA bhavanti geyasya // 24 // uraH kaNTha zisa prazastaM ca, gIyate mRduribhitapadabaddham / samatAlamatyutkSepaM, saptasvarasIbharaM gItam // 25 // nirdoSaM sAravaca, hetuyuktamalaGkRtam / upanIta sopacAraM ca, mitaM madhurameva ca // 26 // samamarddhasamaM caiva, sarvatraviSamaM ca yat / trayo vRtta prakArAzcaturtha nopalabhyate // 27 // saMskRtAH prAkRtAzcaiva dvividhA bhaNitaya AkhyAtAH / svaramaNDale gIyante, prazastA RSibhASitAH // 28 // kIhazI gAyati madhuraM ?, kIdRzI gAyati kharaM ca rUkSaM ca / kIzI gAyati caturaM?, kIdRzI vilamba ? drutaM kIdRzI ? // 29 // visvaraMpunaH kIdRzI ? // zyAmA gAyati madhuraM, kAlI gAyati kharaM ca rUkSaM ca / gaurI gAyati caturaM, kANA cilagbaM druta ca andhAH // 30 // visvaraM punaH piGgalA // tantrIsamaM tAlasamaM, pAdasamaM layasamaM grahasamaM ca / nizvasitocchvasitasamaM, saMcArasamaM svarAH sapta // 31 // saptasvarAtha trayo grAmA!, mRrchanA ekviNshtiH| tAnAca ekonapazcAzat , samAptaM svaramaNDalam // 32 // iti svaramaNDalaM samAptam // 0 14 // sthA0-77 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 sthAnAimace TIkA-'satta sarA' ityAdi-- svarAdhyanivizeSAH sapta prajJaptAH, tadyathA-'SaDja' ityAdi / tatra-SaDjaH-SaDbhyo nAsikAkaNThorastAlujihAdantebhyaH sthAnebhyo jAtaH svrH| taduktam-" nAsAM kaNThamurastAla, jihAM dantAMzca saMzritaH / SabhiH saMjAyate yasmAt , tasmAt SaDja iti smRtaH // 1 // iti / nathA-RSabha:-RSabhovRSabhaH, tadvad yo vartate sa RSabhaH / taduktam jisa prakAra zata saMkhyaka naya athavA asaMkhyaka naya sAtoM hI mUlanayoM meM antarbhUta ho jAte haiM usI prakAra se vaktA vizeSa kI apekSA se asaMkhyAta svara bhI sAtoM svaroM meM hI antarbhUta ho jAte haiM. yahI prakaTa karane ke liye aba sUtrakAra sAta svaroM kA kathana karatehaiM__ "satta sarA paNNattA"-ityAdi |-suutr 14 TIkArtha-dhvani vizeSa rUpa svara sAta kahe gaye haiM-jaise-SaDja 1 RSabha 2 gAndhAra 3 madhyama 4, paMcama 5 dhaivata 6 aura niSAda 7 // 1 ina meM jo SaDja svara hotA hai-vaha nAsikA, kaMTha, ura, tAlu, jihA aura danta ina 6 sthAnoM se utpanna hotA hai, kahA bhI hai "nAsAM kaMTha-murastAlu" ityAdi / RSabha nAma baila kA hai, isa baila ke svara ke samAna jo svara hotA hai vaha RSabha svara hai-kahA bhI hai jevI rIte zata saMkhyaka naya athavA asaMkhyaka nayane uparyukta sAta mULanAmAM samAveza thaI jAya che, e ja pramANe vakta vizeSanI apekSAe asaMkhyAta svarene paNa sAta svaromAM ja samAveza thaI jAya che. e ja vAta prakaTa karavA mATe sUtrakAra have sAta prakAranA svarenuM nirUpaNa kare che. "satta sarA paNNattA" tyaahiTIkAI-vanivizeSa rUpa svaranA sAta prakAra kahyA che- (1) Saja, (2) trASabha (3) AdhA2, (4) madhyama, (5) 5yama, (6) dhaivata mane (6) niSAda ja svara nAsikA, kaMTha, ura, tALavuM, jIbha ane dAMta, A 6 sthAnamAMthI utpanna thAya che. ghu 55 che , " nAsAM kaMThamurastAlu" tyAlt. baLadane aSabha kahe che. te aSabhanA sUra je svara hoya che, tene 52 . che. yuM 5 cha : "vAyuH samutthito nAbhe;" tyAle. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - supA TIkA sthA. 7 sU. 14 saptasvaranirUpaNam " vAyuH samutthito nAbheH kaNTha shiirsssmaahtH| nardatvRSabhavad yasmAttasmAdRSabha ucyate // 1 // iti / tathA-gAndhAra:-gandhamApakaH svrvishessH| taduktam--- " vAyuH samutthito nAbhe yadi kaNThe samAhataH / nAnAgandhavahaH puNyo, gAndhArastena hetunA" 1 // iti / tathA--madhyamaH-madhye kAyasya bhavo madhyamaH / uktaM ca-- " vAyuH samutthito nAbhe ruro hRdi samAhataH / nAbhi prApto mahAnAdo, madhyamatvaM samaznute // " 1 // iti / " cAyuH samutthito nAbheH" ityAdi / nAbhisthAna se usthita huA vAyu jaba kaMTha evaM zIrSa sthAna se TakarAtA hai taba yaha baila kI taraha AvAja karatA hai, isa kAraNa ise RSabha kahA jAtA hai, gandha prApaka jo svara vizeSa hotA hai vaha gandhAra kahA gayA hai, kahA bhI hai--" vAyuH samutthito" nAbheH ityAdi / nAbhi se utpanna huI vAyu jaba hRdaya aura kaMTha meM TakarAtIhai, taba usa vAyu meM aneka prakAra kI gandha hotI hai. isa kAraNa isa svara ko gAndhAra kahA gayA hai, jo svara zarIra ke madhya meM utpanna hotA hai vaha madhyama svara kahA gayA hai, kahA bhI hai-- " vAyuH samutthito nAbheH" ityAdi / nAbhi se utpanna huI vAyu uraHsthAna aura hRdaya sthAnameM jaba TakarAtI hai taba vaha nAmi sthAna ko prApta hokara bahuta bar3I AvAja ko nAbhi sthAnamAMthI usthita thayele vAyu jyAre kaMTha ane zIrSasthAnanI sAthe athaDAya che, tyAre te baLadanA jevo avAja kare che, te kAraNe te prakAranA svarane RSabhasvara kahe che. ganyaprApaka je svara hoya che tene gAndhAra kahe che. kahyuM paNa che ke " vAyuH samutthito nAbhe" ityAdi. nAbhimAMthI utpanna thayele vAyu jyAre hRdaya ane kaMTha sAthe athaDAya che, tyAre te vAyumAM aneka prakAranI gabdha hoya che. te kAraNe te svarane ghAra 252 4 che. je svara zarIranI madhyamAMthI utpanna thAya che tene madhyamasvara kahe che. 4huM 5 cha hai "vAyuH samutthito nobhe" tyAdi. nAbhimAMthI utpanna thayele va yu jyAre urasthAna ane hadayasthAna sAthe athaDAya che, tyAre te vAyu nAbhisthAnane prApta karIne ghaNuM ja moTe avAja zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 yadvA " tadvadevotthito vAyururaH kaNThasamAhataH / nAbhi prApto mahAnAdo madhyasthastena madhyamaH // 1 // " iti / tathA - paJcamaH - paJcAnAM = paDjAdisvarAnusAreNa paJcasaMkhyakAnAM svarANAM pUraNaH svaraH paJcamaH / yadvA - pazyatu - nAbhyAdisthAneSu mAtIti paJcamaH / taduktamvAyuH samudrato nAbherurohatkaNThamUrdhasu / 6. vicaran paJcamasthAna prAptyA paJcama ucyate // 1 // " iti / tathA - dhaivataH - dhAvatyUrdhvamiti niruktivazAd dhaivataH / sthAnAGgasUtre utpanna karatI hai, isa AvAja kA nAma madhyama svara hai - athavA" tadvadeyo tthito vAyuH " ityAdi / SaDja Adi svaroM ke anusAra pAMca svaroM kA jo pUraNa karane vAlA svara hai yaha paMcama sthara hai, athavA nAbhi Adi pAMca sthAnoM meM jo svara samAjAtA hai vaha paMcama svara hai-kahA bhI hai 66 vAyuH samudgato nAbheH " ityAdi / nAbhi se utpanna huA vAyu jaba uraH sthAna, hRdaya sthAna, kaNThasthAna, aura mUrdhA sthAna meM vicaratA huA pAMcaveM sthAna para A jAtA hai - taba vaha paMcama svara kahA gayA hai, jo svara Upara kI ora daur3atA hai - vaha dhaivata hai, tathA jisameM anya svara vizrAma pAte haiM yaha niSAda svara hai, dhaivata svara ke viSaya meM aisA kahA gayA hai utpanna kare che. A avAjanuM nAma madhyamasvara che. athavA 66 tadvadevotthito vAyuH ityAdi "" Sa'' Adi svarA pramANe pAMca spardhAne pUraNa karanArA je svara che tene pacamasvara kahe che. athavA nAbhi Adi pAMca sthAnamAM je svara samAI jAya che tene pacamasvara kahe che. kahyuM paNa che ke 66 zrI sthAnAMga sUtra : 04 ang: aggual art: " Seals. nAbhimAMthI utpanna thayelA vAyu jyAre ura:sthAna, hRdayasthAna, keDasthAna ane mUrdhAsthAnamAM vicaratA vicaratA pAMcamAM sthAna para AvI jAya che, tyAre tene paMcama svara kahe che. je svara uparanI khAjue doDe che tene dhaivatasvara kahe che. je svaramAM anya svare vizrAma pAme che, te svarane niSAda svara kahe che. zveta vasvaranA viSayamAM evu' kahyuM che ke : Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATokA sthA07 sU014 saptasvaranirUpaNam uktaM ca-" gatvA nAbheradhobhAgaM, basti prApyordhvagaH punaH / dhAvanniha ca yo yAti, kaNThadezaM sa dhaiyataH // 1 // iti / tathA-niSAdaH-niSIdanti svarA yasmin sa niSAdaH / uktaM ca " niSIdanti svarA yasmin , niSAdastena hetunaa| sarvAzcAbhibhavatyeSa niSAdastena hetunA // 1 // " iti / tadevaM sapta-saptasaMkhyakAH svarA:-jIvAjIvAzrayA dhvanivizeSAH vyAkhyAtAH= tIrthaGkaragaNadharaiH kathitA iti / nanu kArya kAraNAdhInaM, jihvA ca svarasya kAraNam , sA tu dvIndriyAditrasajIvAnAmasaMkhyeyatvAt asaMkhyeyA, tatazca svarANAmapyasaMkhyeyatvaM vaktavyamiti sapta " gatvA nAbheradho bhAgaM" ityAdi / nAbhike adhobhAga para pahu~ca kara aura phira basti para Akara jo vAyu kaNThadeza para AtA hai yaha dhaivata hai / niSAda svara ke viSaya meM aisA kahA gayA hai--" niSodanti svarA yasmin" ityAdi / jipsameM anya svara Thaharate haiM-vizrAma pAte haiM aura jo anya svaroM ko parAbhUta kara detA hai-yaha viSAda svara hai / isa prakAra ke ye sAta svara jIva aura ajIva ke ozraya bhUna dhvani vizeSa rUpa hote haiN| aisA tIrthakara evaM gaNadharoMne kahA hai| zaMkA--kAraNa ke AdhIna kArya hotA hai isa niyama ke anusAra jihA jaba svara kA kAraNa hai to phira ve jihAe~ do indriya Adi trasa jIco meM kI asaMkhyAtatA hone ke kAraNa, asaMkhyAta honI hai, ataH " gatvA nAbheradhobhAgaM " tyAdi. nAbhinA-adhabhAga para pahoMcIne ane pachI bati para AvIne je vAyu kaMTha pradeza para AvIne je svara utpanna kare che tene paivatasvara kahe che. niSAda varanA viSayamAM evuM kahyuM che ke : " niSIdanti svarA yasmin " tyAdi. jemAM anya svare vizrAma pAme che ane je anya svarane parAbhUta karI nAkhe che, te svaranuM nAma niSAda para che. A prakAranA A sAta svara che ane ajImAM AzrayabhUta davani. vizeSa rUpa hoya che. zaMkA-kArya kAraNane AdhIna hoya che, A niyama anusAra jihavA je savAramAM kAraNabhUta hoya te dvIndriya Adi trasa jIve asaMkhyAta levAne kAraNe jihavAo paNa asaMkhyAta ja hevI joIe. je jihavAo asa. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre svarakathanaM virudhyate ? iti ced Aha vizeSato yadyapyasaMkhyAtAH svarAstathApi te sAmAnyataH saptasveyAntarbhavantIti-saptasvarA uktAH, athavA-sthUlasvarAn gItaM cAzritya sapta svarA uktA iti na kazcidvirodhaH / uktaM cAtra" kajja karaNAyattaM, jIhA ya sarassa sA asaMkhejjA / sarasaMkhamasaMkhejjA, karaNassA saMkhayattAo // 1 // satta ya muttanibaddhA, kaha na viroho ? to gurU Aha / suttANuvAI savye, bAyaragahaNaM ca geyaM yA // 2 // " chAyA-aurya kAraNAyatta jihvA ca svarasya sA asNkhyeyaa| svarasaMkhyA asaMkhyeyA kAraNasyA saMkhyeyatvAt // 1 // sapta ca sUtranibaddhAH, kathaM na virodhaH 1 tato gurutAha / sUtrAnugatinaH sarve bAdaragrahaNaM ca geyaM yA // 2 // iti / itthaM svarAnnAmato nirUpya samprati tatsthAnAnyAha-eesi NaM sattaNhaM sarANaM' ityaadi| svaro meM bhI asaMkhyAtatA honI cAhiye, phira yahA~ svaro meM sAta prakAratA hI kyoM kahI gaI hai ! ___ uttara--zaMkA ThIka hai, vizeSa rUpa se yadyapi svara asaMkhyAta hI hai-tatra bhI ve sAmAnya rUpa se sAta hI jo kahe gaye haiM so usakA kAraNa yaha hai ki ve saba sAta svaroM meM hI antarbhUta ho jAte haiN| athavAsthUla svaroM ko aura gItoM ko Azrita karake svara sAta kahe gaye haiN| isa taraha isa kathana meM koI virodha nahIM AtA hai| kahA bhI hai "kajja karaNAyattaM" ityaadi| ina donoM gAthAoM kA artha zaMkA aura uttara ke anusAra kI khyAta hoya te saremAM paNa asaMkhyAtatA ja hovI joIe. chatAM Ape ahIM svaranA asaMkhyAta prakAre kahevAne badale sAta ja prakAre zA kAraNe kahyA che? uttara-vizeSa rUpe te svaro asaMkhyAta ja che, paraMtu sAmAnya rUpe te sAta ja svare kahevAnuM kAraNa e che ke te badhAM svarene te sAta svaramAM samAveza thaI jAya che. athavA bhUla svarane ane gItane Azrita karIne svara sAta ja kahyA che. tethI A prakAranA kathanamAM keI deSane ava11 nathI. yuM 55 cha hai " kajaM karaNAya" tyAhi. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU014 saptasvaranirUpaNam eteSAM saptAnAM svarANAM sapta svarasthAnAni prajJaptAni / nAbherutthito'vi. kArI svara Abhogato'nAbhogato vA jihAdi sthAna prApya vizeSamAsAdayatIti svarasthApakArakamiti tat svarasthAnamucyate iti / tAnyeva sthAnAni darzayatinadyathA-SaDjaM svaram agrajiyA-agrabhUtA jihvAagrajihA tayA-jigrabhAgena brUyAt / SaDjasvarasya sthAnaM jihvAgrabhAga ityarthaH / tathA-urasA vakSaHsthalena RSabhasvaraM brayAt / RSabhasvarasya sthAna vakSasthalaM bodhyam / tathA-kaNDodgatenakaNThAt udgatam-udgatiH-svaraniSpatti hetubhUtA kriyA, tena gAndhArasvaraM brUyAt / gAndhArasvarasya sthAnaM kaNTho bodhyam / tathA-madhyajihvayA-jihvAyA madhyo madhyajihA tathA-madhyamaM svaraM brUyAt / jihvAyA madhyabhAgo madhyamasvarasya sthAnaM hai| isa prakAra se svaroM ke nAmoM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra una svaroM ke sthAnoM kA kathana karate haiM-nAbhi se utthita humA adhikArI svara Abhoga athavA anAbhoga se jihA Adi sthAna ko prApta hokara vizeSatA ko prApta kara letA hai, isaliye vaha svara kA upakAraka hotA hai-ataH use svara kA sthAna kahA gayA hai, SaDja svarako agrajihvA se bolanA cAhiye-arthAt svara kA sthAna jihvA kA agrabhAga hai, isa. liye SaDja svara ko jihA ke agrabhAga se bolanA cAhiye, gAndhAra svarakA sthAna kaNTha hai, isaliye gAndhAra svara ko kaNTha se bolanA cAhiye jihvA kA madhya bhAga madhyama svara kA sthAna hai isaliye madhyama svara ko jihvA ke madhyabhAga se bolanA cAhiye // 2 // paMcama svara kA A ane gAthAono artha uparyukta zaMkA ane uttaramAM prakaTa thaI gaye che. A pramANe svarenAM nAmonuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra te svaronAM sthAnenuM kathana kare che- nAbhimAMthI usthita thayele (utpanna thayele) avikArI svara abhega athavA anAga pUrvaka jihavA Adi sthAne pahoMcIne vizeSatAne prAma karI le che, tethI te svarane upakAraka thAya che. tethI tene svaranuM sthAna karyuM che. SaDaja svarane jihavAgramAMthI bela joIe. eTale ke svaranuM sthAna jihavAne agrabhAga che, tethI SaDUja svarane jIbhanA agrabhAga paDe ela. joIe. gandhArasvaranuM sthAna kaMTha che, tethI gadhAra svaranuM uccAraNa kaMThamAMthI thavuM joIe. madhyama svaranuM sthAna jIbhane madhyabhAga che, tethI jIbhanA madhya bhAgamAMthI madhyama svaranuM uccAraNa thavuM joIe. paMcamasvaranuM sthAna nAsika che tethI nAsikA vaDe paMcamasvaranuM uccAraNa thavuM joIe. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bodhyam // 2 // tathA-nAsAnnAsikayA pazcamaM svaraM brUyAt / paJcamasvarasya nAsikA sthAnaM yodhyam / tathA-dantoSThena-dantoSThakiyayA dhaivataM brUyAt / dhaivata svarasya sthAnaM dantoSThaM yodhyam / tathA-mU mUrdhasthAnena niSAdaM svaraM brUyAt / niSAdasvarasya sthAnaM mUrdhA bodhyam / etAni jihvAgrabhAgAdIni sapta svarasthAnAni bhagavatA vyaakhyaataani| nanu SaDjasvaroccAraNe kaNThAdInyapi sthAnAnyAzrIyante agrajihvAca svarAntarejapyAzrIyate, tatkathaM SaDjAdiSve kaikasya svarasya agrajihvAdirUpamekaikaM sthAnamuktam ! iti cedAha-yadyapi SaDnAdayaH sarve'pi svarAH jihvAgrabhAgAdIni saryAyapi sthAnAnyapekSante, tathApi vizeSata ekaikasvaro nihvAgrabhAgAdiSvekaikaM sthAna mAdAyaiva vyajyate iti tattatsvarasya tattatsthAnamuktamiti // 3 // sthAna nAsikA hai, paMcama svara ko nAsikA se bolanA cAhiye, dhaivata. svara kA sthAna detoSTha hai, isaliye dhaivata svara ko daMtoSTha se bolanA cAhiye, niSAda svara kA sthAna mUrdhA hai, isaliye niSAda svara ko mUrdhA (mastaka) se bolanA cAhiye // 3 // ye jihvAgrabhAga Adi sAta sthAna sAta svaroM ke haiM-aisA bhagavAna ne kahA hai| zaMkA-SaDja svara ke uccAraNa karane meM kaNTha Adi sthAnoM kA bhI Azraya kiyA jAtA hai tathA agrajitA rUpa sthAna anya svaroM meM bhI Azrita hotA hai-tA phira SaDja Adi svaroM meM se eka svara kA agrajihAdi rUpa sthAna kaise kahA gayA hai ? uttara-yadyapi SaDja Adi samasta bhI svara jihvAgra bhAga Adi samasta sthAnoM kI apekSA karate haiM, taba bhI vizeSarUpa se eka eka daivata svaranuM sthAna daMtaka che, tethI dhavata savaranuM temAMthI uccA261 424 me. niSA 252nu sthAna bhUrdhA (an) che, tethI tenu uccAraNa mUrdhAmAMthI ja thavuM joIe. sAta svarenA jihvAgrabhAga Adi A sAta sthAne tIrthakara bhagavAnae ja kahyA che. zaMkA-Saja svaranA uccAraNamAM kaMTha Adi sthAnene paNa Azraya levAmAM Ave che, tathA agrajihavA rUpa sthAnane anya svarenA uccAraNamAM paNa Azraya levAmAM Ave che. chatAM paNa paja Adi svarenuM jihavAgra Adi eka eka sthAna ja zA mATe kahevAmAM AvyuM che? uttara-je ke panja Adi sAte svare jihavAgrabhAga a di samasta sthAnonI apekSA rAkhe che, chatAM paNa pratyeka svara vizeSa rUpe te jihavAgna zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 20 14 saptasvaranirUpaNam 617 itthaM svarasthAnAnyuktvA sammati -- ko jIvaH kaM svaraM brUte' itidarzayati'satta sarA jIva nissiyA' ityAdinA ' NisAyaM sapta bhaMgayA' ityantena / arthaH spaSTaH / navaram-gavelakAH meSAH / kusumasaMbhave kAle-vasantasamaye / ___ atha yasmAd yasmAd vAghAd yo yaH svaro nirgacchati taddarzayati-'satta sarA ajIpanissayA' ityAdinA ' mahAbherI ya sattamaM' ityantena / arthaH spaSTaH / navaraM-gomukhI-'kAhalA' iti nAmakavAvizeSaH / catuzcaraNapratiSThAnA godhikAcaturbhizcaraNaH pratiSThAnaM bhupi yasyAH sA tathAbhUtA godhikA-godhaiva godhikAsvara jihvAgrabhAga Adi sthAnoM meM se eka eka sthAna ko lekara hI prakaTa hotA hai isaliye prakaTa hone kI apekSA se usa usa svara kA vaha vaha sthAna kahA gayA hai, isa prakAra se svara sthAna prakaTa karake aba kauna jIva kisa svara ko bolatA hai yaha bAta sUtrakAra prakaTa karate haiM-mayUra SaDja svara ko bolanA hai, kukkUTa-murgA-RSamasvara ko bolatA hai, ha~sa gAndhAra svara ko bolatAhai, meSa (dheTA)-madhyama svara ko bolatA hai // 4 // vasanta ke samaya koyala paMcamasvara ko bolatI hai, sArasa dhaivata svara ko volatA hai, aura krauMca sAtaveM niSAda svara ko yolatA hai // 5 // aba sUtrakAra jisa 2 vAjoM se jo 2 svara nika latA hai-usa 2 bAjoM kA nAma prakaTa karate haiM-mRdaGga se SaDja svara nikalatA hai. gomukhI ( kAhalA) se RSabha svara nikalatA hai, zaMkha se gAndhAra svara nikalatA hai, jhallarI se madhyama svara nikalatA hai // 6 // bhAga Adi sthAnemAMnA keI eka ja sthAnamAMthI ja prakaTa thAya che. tethI prakaTa thavAnI apekSAe te pratyeka svaranuM upara batAvyA anusAranuM ja sthAna sabhA me. A pramANe sAte svaronAM sthAna prakaTa karIne have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke kayA kayA jI kyA kyA svaranuM uccAraNa kare che- mora SaDU ja svaramAM bele che. kUkaDe RSabha svaramAM bole che. haMsa gAndhAra svare bole che. gheTuM madhyama svare bole che. vasaMtamAM koyala paMcama svare bese che. sArasa paivata svare bele ane kauMca pakSI niSAda svare bele che. kayA kayA vAjiMtramAMthI kayA kayA prakAranA svare nIkaLe che, te have sUtrakAra prakaTa kare che- mRdaMgamAMthI SaDaja svara nIkaLe che. gemukhImAMthI RSabha svara nIkaLe che. zaMkhamAMthI gAndhAra svara nIkaLe che, jhAlaramAMthI madhyama svara nIkaLe che. sthA0-78 zrIsthAnAMgasUtra:04 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 sthAnAGgasUtre carmAknaddhA dardariketpaparanAmnA prasiddhA / aaddmbrH-ptthH| saptama-niSAdam / atredaM bodhyam-yadyapi mRdaGgAdinaniteSu svareSu nAbhyuraHkaNThAdhutpadyamAnatArUpo vyutpattyarthoM na ghaTate, tathApi mRdaGgAdivAyebhyaH SaDjAdisvarasadRzasvarA utpadyante, ata eva teSAM mRdaGgAdyajIvanizritatvamuktam / ___arthateSAM saptasvarANAM lakSaNAnyAha-' eesi NaM satta sarANaM' ityAdinA 'NisAyaM sara passiyA' ityatena sandarbhega / tathAhi-eteSAM saptAnAM svarANAM sapta svaralakSaNAni tattatphalamApakANi svaratattvAni prajJaptAni kathitAni / tAnyeva phalata Aha-' tadyathA-paDjena labhate vRttim ' ityAdibhiH shlokaiH| tatra SaDjasvarasya phalamAha-SaDjena svareNa jano vRti-jIvikAM labhate / tathASaDjasvaravato janasya kRtaM karma vinaSTaM na bhavati, saphalameva bhvtiityrthH| tasyagAvo mitrANi putrAzca bhavanti / tathA sa strINAM valamA-priyazca bhavati / / 8 // camar3e se maDhI huI dardarikA se paMcaprasthara nikalatA hai, paTaha se dhaivata svara nikalatA hai aura mahAbherI se saptama niSAda svara nikalatA hai // 7 // yahAM aisA samajhanA cAhiye ki yadyapi mRdaGgAdi janita svaroM meM nAbhi, uraH Adi sthAnoM se utpadyamAnatA rUpa vyutpattilabhya artha ghaTita nahIM hotA hai, phira bhI mRdaGga Adi vAyoM se SaDja Adi svaroM ke jaise svara utpanna hote haiM isaliye inheM mRdaGgAdirUpa ajIyo se Azrita kahA gayA hai / isa sAta svaroM ke phala kI apekSA lakSaNa isa prakAra se kahe gaye haiM-SaDja svara se manuSya AjIvikA ko prApta karatA hai, aura SaDja svaracAle manuSya kA kiyA huA kAma kabhI bhI naSTa nahIM hotA hai, kintu saphala hI hotA hai, usake ghara para aneka cAmaDAthI maDhelI darikAmAMthI paMcama svara nIkaLe che, paraha (paDaghama) mAMthI daivata vara nIkaLe che ane mahAbherImAMthI niSAda svara nIkaLe che. ahIM evuM samajavuM joIe ke mRdaMga AdimAM nAbhi, ura Adi sthAnene sadUbhAva hete nathI. tethI mRdaMgAdi janya svaramAM nAbhi, ura Adi sthAnamAMthI utpadyamAnatA rU5 vyutpattilabhya artha ghaTita thatuM nathI. chatAM paNa mRdaMga Adi vAghomAMthI Saja Adi svarenA jevAM svare utpanna thAya che, te kAraNe temane mRdaMgAdi rUpa a ne Azrita kahevAmAM Avela che. have sUtrakAra A sAte svaranA lakSaNenuM phaLanI apekSAe nirUpaNa kare che-Saja svara vaDe manuSya potAnI AjIvikA prApta kare che. SaDUja svaravALA manuSya vaDe karAtuM kAma kadI niSphaLa jatuM nathI-tenA kAmamAM sadA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU0 14 saptasvaranirUpaNam RSabhasvarasya phalamAha-RSabheNa svareNa tu-aizvaryam , sainApatyaM senApatityaM, dhanAni, vastragandham vastrANi gandhAMzva, alaGkAraM. striyaH, zayanAni ca labhate iti // 9 // gAndhArasvarasya phalamAha-gAndhAre-gAndhArasvare gItayuktijJAH= gItayojanAyAM kuzalAH-gAndhArasvaragAnakAra-ityarthaH, paryavRttayaH-varyA-zreThA vRttiryeSAM te tathA-zreSTha jIvikArantaH, kalAdhikA:-kalAbhiradhikAH-phalAjJeSu pradhAnAzca bhavanti / tathA-kavayaH kAvyakartAraH, 'kRtinaH' iticchAyApakSekartavyazIlAH, prAjJAsabodhAzca bhavanti / ye anye pUrvoktebhyo gItayuktijJA. dibhyo ye bhinnA bhavanti te zAstrapAragAH sakalazAstraniSNAtA bhavantIti // 10 // gAyeM hotI hai aura usake aneka mitra hote haiM / putroM se bhI usakA ghara zUnA nahIM rahatA hai, vaha striyoM kA pyArA hai // 8 // RSabha svara vAlA manuSya aizvarya ko prApta karatA hai, vastroM ko prApta karatA hai, sugaM. dhita padArthoM ko prApta karatA hai, alaGkAroM ko prApta karatA hai, zayanoM ko sundara 2 palyaGka Adi padArthoM ko-prApta karatA hai, aura vaha sundara 2 striyoM kA vallabha ( pati ) bhI hotA hai // 9 // gAndhAra svara vAlA manuSya gIto kI yojanA karane meM kuzala hotA hai, zreSTha AjIvi kA vAlA hotA hai / kalAoM ke jAnane vAloM meM pradhAna hotA hai| kAvya kI racanA karane meM kuzala mati vAlA hotA hai-athavA-kRti-kartavya. zIla hotA hai / sadbodha saMpanna hotA hai, tathA-jo gIta yuktijJa Adi se bhinna hotA hai to aisA vaha gAndhAra svaravAlA vyakti sakala zAstroM kA pUrNa jJAtA hotA hai / 10 // " madhyama" hatyAdi-jo manuSya saphaLatA ja prApta thAya che. tene ghera aneka gAye hoya che, tene aneka mitra hoya che, tenuM ghara kadI paNa putrathI rahita hetuM nathI. A svaravALe mANasa strIomAM priya thaI paDe che. RSabha varavALe manuSya Azvarya saMpanna hoya che, te senApatinA padanI prAti 42 cha, dhana, vasA, sugacita pahA, mare, su42 pasI, se Adi padArthonI tene prApti thAya che, ane aneka suMdara strIone te puruSa pitAnI bhAya rUpe prApta kare che. gAndhAra svaravALe manuSya gItanuM Ayojana karavAmAM nipuNa hoya che, te zreSTha AjIvikA saMpanna hoya che. kalAnipuNa puruSomAM te agrasthAna prApta kare che, te kAvyanI racanA karavAmAM nipuNa hoya che, kartavyazIla hoya che. saddha saMpanna hoya che. te sAmAnya kavi, gAyaka, kalAkAra Adi karatAM pratibhAvALA hoya che ane sakaLa zAstrone pUrNa jJAtA heya che. madhyama zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasvarasya phalamAha - tathA , sthAnAGgasUtre madhyamasvarasampannAstu sukhabIvinaH = sukhena jIvituM zIlA bhavanti / sukhajIvitvameva prakaTayati- ' khAyaI ' ityAdinA / madhyama svaramAzrito jano hi khAdati susvAduM bhojanaM bhuGkte, pipati=dugdhAdipAnaM karoti, dadAti = anyAnapi bhojayati pAyayati ceti // 1 // SaJcamasvarasya phalamAha - paJcamasvarasampannAstu pRthivIpatayo bhavanti, tathA zUrAH saMgrahakarttAraH anekagaNanAyakAzca bhavantIti // 12 // dhaivatastrarasya phalamAha - dhaivatasvarasampannAstu kalahamiyAH = klezakArakA bhavanti / tathA zAkunikAH - zakunena zyenena caranti = pakSiNAM vadhArthI paryaTanti, zakunAn = pakSiNo ghnanti vA zakunikAH pakSighAtakA lubdhakavizeSAH, vAgurikA:- bAgurA = mRgabandhanI tathA carantIti vAgurikaH- hariNaghAtakA lubdhakavizeSAH, zaukarikAH- zUkareNa zUkaravadhArthaM caranti, zukarAn dhyanti vA zaukarikAH - zUkaraghAtino lubdhakavizeSAH, tathA-matsyabandhAH = matsyaghAtinazca bhavantIti // 13 // niSAdasvarasya phalamAha -tathAmadhyama svara se saMpanna hote haiM ve sukha pUrvaka apane jIvana ko yApana karane ke svabhAva vAle hote haiM jaise-ye susvAdu bhojana karate haiM, dugdhAdi kA pAna karate hai, dUsaroM ko bhI apane hI jaisA bhojana karAte haiM aura apane hI jaisA dugdhAdikA pAna karAte haiM // 11 // paMcama svara se yukta jo prANI hote haiM ve pRthvIpati hote haiM, zUravIra hote haiM, saMgraha zIla hote haiM, aura aneka gaNoM ke nAyaka hote hai / // 12 // jo manuSya dhaivata svara vAle hote haiM ve kalahapriya hote haiM, zikArI hote haiM, mRga kI vizeSa rUpa se zikAra karane vAlA hote haiM, zukara kI bhI ve zikAra kiyA karate haiM, aura machaliyo ko bhI mAra 2 kara khAte rahate haiM / / / 13 / / niSAda svaravAle jo manuSya 620 svaravALA manuSya sukhapUrvaka potAnA jIvanane vyatIta karavAnA svabhAvavALA hAya che. jemake te svAdiSTa leAjana karAvanArA ane peAtAnA jevAM ja dUdha Adi padArthonuM pAna karAvanArA hoya che. je mANasa pacama svarathI yukta hAya che te pRthvIpati bane che, zUravIra hAya che, sa`grahazIla hAya che ane anekagaNAnA nAyaka hoya che. je mANasa dhaivata svaravALA hAya che teo kalahapriya haiAya che, zikAra karavAnA zokhIna hoya che. tee sUvarane zikAra paNa karatA hAya che ane mAchalIone paNa mArI mArIne khAnArA hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 621 sudhA TIkA sthA0 7 sU0 14 saptasvaranirUpaNam ye cANDAlA: caNDakarmANaH, mauSTikAH-muSTiH praharaNaM yeSAM te tathA, muSTibhiH praharaNazIlA ityarthaH, tathA-mallAH, seyA:-adhamajAtIyA manuSyAzca santi, ebhyo 'nye ca ye pApakarmANampApakarmaparAyaNAH santi, tathA ca-ye goghAtakAH santi, ye ca caurAH santi, te sarva viSAdasvaramAzritA vijJeyAH // 14 // iti / athai teSAM svarANAM prAmAn, ekaikagrAmasya mUzci prAha-'eesiNaM sattAhaM sarANa to gAmA paNNatA' ityAdinA ' koDimAya so sattamI mucchA' hote haiM, ve cANDAla hote haiM-caNDa karma karanevAle hote hai-mauSTikamuSTi se prahAra karane ke svabhAvavAle-hote haiM. seya-adhama jAti kehote haiM, tathA inase bhI bhinna jo pApakarma karane meM parAyaNa hote haiM, gAya kI hatyA karanevAle hote haiM, aura jo cora-paradhanaharaNa karane vAle-hote haiM ve saya niSAda svaravAle hote haiM-aisA jAnanA cAhiye / 14 // aba sUtrakAra ina svaroM ke grAmoM kA aura eka 2 svara kI mUchanA kA kathana karate haiM-ina sAta svaroM ke tIna grAma kahe gaye haiM-jaiseSaDja grAma 1 madhyama grAma 2 aura gAndhAra grAma 3. inameM SaDja grAma ko sAta mUrcchanAe~ kahI gaI haiM-jaise-maGgI 1, kayaurIyA 2, hari 3, rajanI 4, sArakAntA 5, sArasI 6 aura zuddha Sar3aja 7 // 15 // madhyama grAma kI sAta mUrchanAe~ isa prakAra se hai-uttaramandA 1 rajanI 2 uttarA 3 uttarAsamA 4, samavakrAntA 5 sauvIrA 6 aura abhIru 7 // 16 // niSAda svaravALA manuSyo cAMDAla hoya che-bhayaMkaramAM bhayaMkara kRtya karanArA hoya che, mauSTika (muThThI vaDe prahAra karanArA) hoya che, eya (adhama jAtinA) hoya che, teo jAta jAtanA pApakarmo karavAmAM parAyaNa hoya che, gauhatyA karanArA hoya che, ane pArakAnA dhananuM apaharaNa karanAra cora hoya che. have sUtrakAra A svaranA grAmanuM ane pratyeka svaranI mUrachanAnuM nirUpaNa kare che- A sAta svaronA nAma nIce pramANe che-(1) vaja grAma, (2) madhyama Ama mana (3) AdhAra prAmA 51 AmanI sAta bhUnA hI -(1) mI , (2) auravIyA, (3) R, (4) 20ii, (3) sAtA , (6) sArasI mana (7) zuddha SaDU. madhyama grAmanI sAta mUInAo nIce pramANe che-(1) uttaramadA, (2) 24nI, (3) tarA, (4) uttarAsamA, (5) sabhA -tA, (6) saupaa| bhane (7) malA. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 sthAnAGgasUtre ityantena sandarmeNa / byAkhyA spaSTA / atra purANamuni vyAkhyAtagAthAdvayamevamastiH tathAhi" sajjAi tihA gAmo sasamUho mucchaNANa cinneo / tA satta ekamekke, to sattasarANa igavIsA // 1 // annanna sarabise se, upAyaMtassa mucchaNA bhnniyaa| kattA va mucchio iva, kuNai, mucchaMva sovatti // 2 // " chAyA-paDjAdistridhA grAmaH sa samUho mUrcchanAnAM vijnyeyH| tAH sapta ekaikasmin tataH saptasvarANAm ekviNshtiH||1|| anyAnyasvarabizeSAn utpAdayato mUrcchanA bhaNitAH / kartA vA mUcchita iva karoti mUrcchanniva sa veti // 2 // ayaM bhAvaH-mUrcchanAnAM sa samUhaH-mUrcchanA samUhasahitaH SaDjAdistridhA grAmo vijJeyaH / ekaikasmin prAme tu sapta saptamUrcchanA bhavanti / tataH saptasvarANAm anyAnyasparavizeSAn utpAdayato gAyakasya ekaviMzati mUrcchanA bhnnitaaH| gAndhAra grAma kI sAta mUrcchanAe~ kahI gaI haiM-jaise-nandI 1 kSudrikA 2 pUrimA 3, zuddha gAndhArA 4 uttara gAndhArA 5 // 17 // suSTunarAyAmA 6, aura uttarAyattA koTimA 7 // 18 // pahAM purAne muniyo dvArA upAkhyAta gAthA dvaya isa prakAra se haiM" sanjAi tihA gAmo" ityAdi / mUrcchanAoM kA samUha sahita SaDjAdi grAma tIna prakAra kA kahA gayA haiM, eka 2 grAma meM sAta 2 mUrcchanAe~ hotI haiN| isa taraha tIna grAmoM kI kula mUrcchanA 21 hotI haiM-arthAt sAta svaroM ke anya 2 svara vizeSoM ko utpanna karane vAle gAyaka ke ve 21 mUrcchanAe~ hotI ___ pAra zrAmanI sAta bhUnAmI nIya pramANe cha-(1) nanhI, (2) sudrita, (3) pUribhA, (4) zuddha gAndhArA, (5) uttara gAndhArA, (6) suNDa tarAyAmA bhane (7) uttarAyattA TibhI ahIM prAcIna munie dvArA vyAkhyAta be gAthAo nIce pramANe che. " sajjAi tihA gAmo" tyA: macchanAonA samUha sahita SaDUjAdi grAma traNa prakAranA kahyA che. pratyeka gAmamAM sAta sAta mUcchanAo hoya che. A rIte traNe trAmanI kula mUchanA 21 thAya che. eTale ke sAta svaranA anya anya svaravizene utpanna karanArA gAyakamAM A 21 mUchanAone sadUbhAva hoya che temane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sa0 14 saptasvaranirUpaNam yataH kartA mUchita iya tAH karoti, atastA mUrcchanA ucyante, mUrcchanniya yA kartA tAH karotIti hetostA mUrcchanA ucyante iti / bhaGgIprabhRtInAmekaviMzati mUrcchanAnAM svaravizeSAH pUrvagate svaramAbhRte bhaNitAH / idAnIM te tadvinirgatebhyo bharatAdinirmita zAstrebhyo vijJeyA iti // 15, 16, 17, 18 // ete sapta svarAH kuto bhavanti ? ityAdi prazna catuSTayaM taduttaraM ca pocyate'sattasarA ko hati' ityAdinA ' tinni vigIyassa agArA' ityantena sandarbheNa / ete SaDjAdi saptasvarAH kutaH saMbhavanti=kutaH utpadyante ? (1) tathAgeyasya-gItasya kA yonayo-jAtayo bhavanti ? (2), tathA-geyasya katisamayA:kiyatkAla pramANA uccasA bhavanti ? (3), tathA-geyasya kati yA--kiyanto yA AkArA:-AkRtayo bhavanti ? (4) // 19 // iti catvAraH praznAH / uttarayati-SaDjAdayaH sapta svarA nAbhito bhavanti-jAyante (1) / gItaM ca ruditayo. haiM kyoMki jo karttA hotA hai vaha mUcchita kI taraha hokara inheM karatA hai-isaliye mUrcchanAe~ kahI gaI haiN| bhaMgI Adi 21 mUrcchanAoM ke, svara vizeSa pUrva gata svara prAbhRta meM kahe gaye haiM, isa samaya svara vizeSa usa scara prAmRta se vinirgata bharatAdi nirmita granthoM se jAna lenA cAhiye, ye sAta svara kahAM se utpanna hote haiM ? geya-gIta kI kyA 2 jAtiyAM haiM ? geya ke kitane kAla pramANavAle ucchAsa hote hai ? geya kI kitanI AkRtiyAM hotI haiM ? // 19 // ina cAra praznoM kA uttara dete hue sUtrakAra kahate haiM-ki-SaDja Adi jo sAta svara haiM ve nAbhi se utpanna hote haiM / isa gIta kA yoni rodana hai, arthAt gIta rodana mUcchanA kahevAnuM kAraNa e che ke je kartA hoya che te mUchitanA je thaIne te mUchanAo karate hoya che. maMgI Adi 21 mUcchanAonA svaravizenuM pUrvagata svaraprAtamAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. te svaraprAkRtane AdhAre racAyelA bharatAdi nirmita granthamAMthI A svara vizenA viSayamAM vizeSa mAhitI meLavI levI. have sutrakAra nIcenA cAra ane uttara Ape che-(1) te sAta 252 ThyAMcI utpanna thAya cha 1 (2) geyanA (tanA) yA yA praa| cha ? (3) geyanA keTalA kALapramANavALA ucalDravAsa hoya che ? (4) geyanI keTalI mAtiyA ( 21) DAya cha ? zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara sthAnAGgasUtre nika-ruditaM yoniH samAnarUpatayA jAti yasya tattathAvidhaM bhavati / gItaM rodanasamAnaM bhavatItyarthaH / (2) ucchAsAzca pAdasamA bhavanti / yAvatA samayena vRttasya pAdaH samApyate tAvatsamayA gIte ucchvAsA bhavantItyarthaH (3) / tathAgItasya AkArAzca trayo bhavanti / / 20 / / tAnevAha-AdimRdum Adau-prArambhe mRduM gItadhvanim AramamANAH, madhyakAre madhyamAge samudvahantA mahatI gItadhvani kurvantaH, ca-punaH avasAne-ante kSapayantaHgItadhvani mandrIkurvantazca gAyakA gItaM gAyanti / ato gAne svara Adau mRduH, madhye tAraH, ante ca mandro bhavati / tatazca mRdutAramandradhvani rUpA strayAkArA gItasya vijJeyA (4) iti||21|| samprati gItasya heyopAdeyAdika 'chaddose' ityAdinA pradarzayan , sUtra samApayati 'samattaM saramaMDalaM ' ityantena granthena / tathAhi-gItehi SaDdoSAH, ke samAna hotA hai / jitane samaya meM 1 vRta samApta hotA hai utane hI samaya pramANa gIta meM ucchvAsa hote haiM / // 20 // tathA-gIta ke AkAra tIna hotehai-Adi meM mRdu madhyameM mahAna aura anta meM manda arthAt jaya gAyaka (gAnevAlA) gIta gAtehaiM taba ve prArambha meM mRdu gItadhvani se use prArambha karate haiM, madhya meM jora kI gItadhvani karate haiM aura anta meM phira use mandra dhvani se samApta karate haiN| isa taraha gAna meM Adi meM svara mRdu hotA hai, madhya meM svara tAra hotA hai, aura anta meM mandra hotA hai| ye mRdu tAra aura mandra sparahI tIna AkAra gItake haiM-aisA jAnanA cAhiye // 21 // ___ aba sUtrakAra gItake heya upAdeya AdikA kathana "chahose" SaDraja Adi je sAta svaro che, teo nAbhimAMthI utpanna thAya che. A gIta rodana (rudana) nA jevuM che.ya che. jeTalA samayamAM 1 vRtta samAsa thAya che eTalA ja samayapramANa uchUpAse gItamAM thAya che. gItanA AkAra traNa hoya che-AdimAM (prArabhe) mRdu, madhyamAM mahAna ane ane mandra. A kathanane bhAvArtha e che ke jyAre gAyaka gIta gAya che tyAre mRdu gIta. ni vaDe tene prAraMbha kare che, madhyamAM moTo gItavani kare che ane ane tene mandravinithI samApta kare che. A rIte gItanA prAraMbhakALe svara mR6 hoya che. madhyamAM svara tAra (moTe) hoya che ane gItane anta svara mandra hoya che. A rIte ahIM gItanA A pramANe AkAra batAvavAmAM AvyA che--(1) bhRDha. (2) tA2 mana (3) mandra 252. ke sUtra zItanA Deya, BAya Ayina cha--" chahose" zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU0 14 saptasvaranirUpaNam 625 , - aSTa guNAH, trINi vRttAni, dve bhaNitI ca bhavanti / yo jana etAn yathAvada jJAsyati, sa eva suzikSitaH san raGgamadhye = nATayazAlAya gAsyati // 22 // tAnevAha - ' bhIyaM ityAdinA - he gAyaka ! gItaM gAyaMzca tvaM bhItam = bhayapUrvakaM mA gAya = gAnaM mA kuru, dutaM tvaritaM ca mA gAya, istram = alpasvareNa ca mA gAya, uttAlam - udgataH = aucityAdUrdhvagatastAlo yatra tat - uttAlam - atitAlam ityAdi gAthA dvArA prakaTa karate haiM-gIta meM chaha doSa, ATha guNa, tIna vRtta evaM do bhaNatiyAM hotI haiN| jo manuSya inakA yathAvat jJAtA hogA vahI suzikSita gAyaka nATayazAlA meM saphala gAyaka siddha hotA hai // 22 // gItake ye cha doSa haiM-0 bhAta-jo gAyaka gItako bhayase yukta huA gAtA hai, vaha gItakA bhIta doSa hai, isaliye he gAyaka ! tuma gInako gAte samaya Daro mata niDara hokara gAo / druta 2 - gItakA jaldI 2 gAnA yaha druta doSa hai, isaliye gAte samaya gItako jaldI 2 nahIM gAnA cAhiye gAnekI jaisI paddhati hai, usa paddhati ke anusArahI gAnA cAhiye 2, gItako jisa svarase gAnA yogya ho - yadi usa svara se vaha nahIM gAyA jAte aura hasva svarase gAyA jAve to vaha usakA doSa hai, isaliye he gAyaka ! tuma gItako hrasva svara se mata gAo gItako uttAla se gAnA - jahA~ jitanI mAtrAmeM tAla denA ho utanI mAtrAmeM vahAM tAla ityAdi gAthA DhAMrA A viSaya ahIM prakaTa karavAmAM Avye che--gItamAM doSa, ATha guNu, traNa vRtta ane e bhaNitie hAya che je manuSya temanA sapUrNa jJAtA haiAya che, e manuSya ja suzikSita gAyaka nATayazAlAmAM sala gAyaka siddha thAya che. gItanA cha doSa nIce pramANe udyA che -- ( 1 ) bhIta-- gAya layathI yukta thaIne je gIta gAya che, te gItane bhItadoSayukta gIta kahe che, tethI huM gAyaka! tame gIta gAtI vakhate niDara banIne gAe. druta--gItane jaldI jaldI gAI nAkhavuM, tene drutadoSa kahe che. tethI gIta khahu jaldI jaldI gAvuM joie nahIM, parantu tenA gAvAnI je paddhati hAya te paddhati anusAra gAvu' joie. (3) gItane je svaramAM gAvAnuM hoya te svaramAM ja te gIta gAyake gAvu' joIe. eTale ke gItane dIvra svaramAM gAvAnu` hAya tene badale haspa svaramAM gAvAmAM Ave tA te doSa gaNAya che. tethI huM gAyaka ! tame gItane ha~sva svare gAze nahIM, parantu tame gItane uttAlamAM gAe-eTale ke jyAM jeTalI mAtrAmAM tAla devAtA hAya sthA0-19 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 sthAnAGgasne avasthAnatAla cetyarthaH, nathA mA gAya / tAlastu kAMsyAdi zabdo bodhyaH / tayAkAkasvaram-kAkasya svara ica svaro yasmistat kAka svaramzlakSNAzravyasvaramityarthaH, tathA mA gAya / anunAsam sAnunAsikaM ca mA gAya / yata ete gItAdayaH SaT geyasya doSA bhavantIti / / 23 / / itthaM doSAnuktyA guNAnAha-' punnaM ' ityA. dinA / pUrNam-yatra gIte sAH svarakalA gAyakaiH padayante tatra 'pUrNa'-nAmA guNo mapati 1 / raktam-gAyako gItarAgeNa raktAmbhAvitaH san yad gItaM gAyati tatra 'rakta'-nAmA guNo bhavati 2 / alaGkRtam-yatra gAne gAyako'nyAnyasphuTado-kamatI-baDhatI-tAla mata do-kamatI-baDhanI tAla denA yaha gItakA doSa hai, kAMsI AdikA jo zabda hai, vaha tAla hai / kAka svarase gAnAarthAt jisa gIta meM kAkake svara jaiptA svara hotA hai-vaha gIta kAka svara gIta hai, gItameM kAka svarakA honA gItakA doSa hai| isaliye he gAyaka ! tuma lakSaNa azrAvya sparase gIta mana gaao| gItako sAnunAsika (nAkameM ) hokara gAnA yaha doSa hai, isaliye he gAyaka ! gItako sAnunAsika mata gaao| isa prakArase ye bhItAdika doSa, gItakehaiM // 23 // aba gItake jo guNa haiM-ce isa prakArase haiM-yahI bAta sUtrakAra "pUrNa raktaM ca" ityAdi dvArA prakaTa karate haiM-jisa gItameM samasta svara kalAe~ gAyako dvArA dikhalAI jAtI haiM yaha gIta " pUrNa" guNavAlA hotA hai 1, gIta rAgake bhAvita hotA huA gAyaka jisa gItako tyAM teTalI mAtrAmAM ja tAla do-vadhu ochI mAtrAmAM tAla deve te gItane hoSa gAya che. sI. (bha71) mAhinA sUrana tAsa che. (4) gItane kAkare gAvuM joIe nahIM. je gItamAM kAgaDAnA jevo avAja nIkaLe che te gItane kAkasvara gIta kahe che. (5) gItane zlaphaNa (azrAvya) svare gAvuM e paNa eka doSa gaNAya che. he gAyaka ! tuM azrAvya-aspaSTa svare gIta gAIza mA. (6) gItane sAnunAsika svare gAvuM te paNa eka doSa gaNAya che, tethI he gAyaka ! tuM sAnunAsika svare gIta gAIza mA. A pramANe gItanA bhItAdika 6 do samajavA. ve sUtrA2 jItanA mA guhe| pra48 72 cha " pUrNa raktaM ca" yAle. (1) je gItamAM gAyako dvArA samasta svarakalAo batAvavAmAM Ave tata 50 gurupANu cha, (2) gItarAgathI bhAvita thayela gAyaka je gIta gAya che te gItane rakta nAmanA guNathI alaMkRta gIta kahe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA0 7 sU0 14 saptasvaranirUpaNam zubhasvaravizeSairgItamalaGkaroti tatra' alaGkRta '-nAmako guNaH 3 // vyaktamyatra gAne gAyako'kSarAn svarAMzca sphuTatayoccArayati tatra 'vyakta'-nAmA guNaH 4 / avighuSTam-vikrozanamiva yad vistaraM bhavati, tad vighuSTamucyate yatra righuSTaM na bhavati tatra ' avighuSTa ,-nAmAguNo bodhyaH 5 / madhurasvaram-madhumattakokilakalakAkalIyat yatra gAne gAyakasya madhuraH svaro bhavati tatra 'madhura' nAmA guNaH 6 / samam-tAlavaMzasvarAdi samanugato yatra svaro bhavati tatra 'sama'-nAmako guNaH 7 / sulalitam-svaragholanA prakAreNa zuddhAtizayena, zabdasparza nena zrotrendriyasya sukhotpAdanAdvA lalatIva yat tat sulalitam-sukumAramityarthaH / ayaM ca geyasyASTamo guNaH 8 / ete pUrNAdi sulalitAntA aSTa guNA geyasya bhavanti / gAtA hai, vaha gIta rakta nAmaka guNa se alaMkRta hotA hai 2, gAyaka jisa gItako sphuTa svara vizeSoMse alaMkRta karatA huA gAtA hai, yaha gIta alaMkRta guNase yukta kahA gayA hai 3, jisa gItako gAyaka gAne vAlA akSaroMko evaM svaroMko sphuTa rUpase uccarita karatA huA gAtAhai, yaha gIta vyakta guNavAlA hotAhai, jo gIta cillAne kI jaisI AvAjase visvara huA hokara gAnevAleke dvArA gAyA jAtAhai,vaha gIta vighuSTa kahalAtAhai-jo vighuSTa nahIM hotAhai, vaha apighuSTa guNavAlA gIta hotAhai, jisa gItameM madhumatta kokila kI kalakAkalI kI taraha gAyakakA madhura svara hotA hai, vaha gIta sama guNavAlA kahA gayA hai, jo gIta svara gholanAke prakArase evaM sparzana dvArA zrotrendriyako sukhotpAdanase, krIDA jailI karatA hai, yaha gIta sulalita hai-sukumAra hai, yaha gItakA AThavAM guNa hai, ye ATha (3) gAyaka je gItane TuTa (spaNa) svaravize vaDe alaMkRta karIne gAya che te gItane "alaMkRta" guNathI yukta gIta mAnavAmAM Ave che. (4) akSare ane svarenA skuTa (paSTa) uccAraNapUrvaka gAyaka je gIta gAya che, te tane ' 0yata' zuzavANu / che. (5) je gIta gAyaka dvArA ciciyArI jevA avAje viravara thaIne gavAya che te gItane viSTa kahe che (6) je gata vidhRSTa hotuM nathI tene avidhRSTa guNavALuM kahe che. (7) je gIta masta koyalanA jevA gAyakanA madhura svara vaDe gavAtuM hoya che te gItane samaguNavALuM kahe che. (8) je gItamAM ghuMTAI ghuMTAIne svara Avate heya, ane zabdanA sparza dvArA zrotrendriyane sukha prApta thatuM hoya, jANe ke sUra koI kIDA khelI rahyo hoya evuM anubhava je gItamAM thatuM hoya che te gItane sulalita zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre etadvirahitaM gItaM tu gItameva na bhavati, tattu gItAbhAsaM vijJeyam // 24 // ito'nye'pi gItaguNAH santi, tAn pradarzayitumAha-' urakaMTha' ityAdi / ca-puna: urakaNTha ziraH prazastam-urakaNThazirasA dvandvaH, tataH prazastena saha tRtIyAtapuruSaH / evaM ca-uraHprazastam , kaNThaprazastam , ziraHprazastamiti padatrayaM labhyate / tatra-urasi yadA vizAlaH svaro bhavati tadA-uraHprazastaM vijJeyam / yadAca kaNThe svaroyattito'tisphuTitazca tadA kaNThayazastam / yadA ca zirasi prAptaH svaraH sa cedAnunAsikya rahitastadA ziraHprazastam / yadvA-ura:-kaNThazirastu kapharahineSu satsu yat prazasta gItaM bhavati, tat urakaNThaziraHprazastam / tathA-mRdukaguNa gItake hote haiM / ina guNoMse rahita jo gIta hotA hai, vaha vAsta. vika rUpase gIta nahIM kahA gayA hai // 24 // inase bhI atirikta aura bhI gItake guNa haiM-jo "urakaMTha" ityAdi gAthA dvArA prakaTa kiye gaye haiM jo gIta uraH prazasta hotA hai-jaba uraHsthAna meM svara vizAla hotA hai, taba yaha gIta ura prazasta kahA jAtA hai, kaNThaprazasta jaya kaNTha meM svaravartita hotA huA ati sphuTa hotA hai, taba yaha gItakaMTha prazasta kahA jAtA hai, ziraHprazasta-jaya zirameM prApta svara anunAsikase rahita hotA hai, taba vaha gIta ziraHprazasta kahA jAtA hai, athavA-jaya uraH kaMTha, zira ye ekarahita hote haiM, taba usa samaya gAye hue gItase jo prazastatA hotI hai, taba vaha gota kramazaH ura prazasta kaNThaprazasta evaM ziraHprazasta kahalAtA hai, aisA jAnanA cAhiye "mRdukaribhita. athavA sukumAra gIta kahe che. A pramANe gItanA ATha guNa samajavA. A guNathI rahita je gIta hoya che tene kharI rIte te gItaja kahI zakAya nahI. mA sipAya pItanA bhI mane ! 4 cha. " urakaTha" ItyAdi gAthAo dvArA te guNene prakaTa karavAmAM AvyA che-- jyAre urasthAnamAM svara vizALa hoya che, tyAre te gItane uraH prazasta kahe che. jyAre kaMThamAMthI nIkaLato svara ati skuTa hoya che, tyAre te gItane kaMThaprazasta kahe che. jayAre ziramAM prApta svara anunAsikathI rahita Bya che, tyAre te gItane ziraprazasta kahe che. athavA-jyAre ura, kaMTha ane zira, A aMge eka rahita hoya che, te samaye gavAtA gItamAM je prazastatA hoya che, te prazastatAvALA gItane anukrame ura prazasta kaMTha prazasta ane zira prazasta kahe che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 14 saptasvaranirUpaNam rimitapadabaddham-mRdunA komalena svareNa yadgIyate tad mRdukam , yatra akSareSu gholanayA saMvaran svaro ragatIva tad gholanAbahulaM ribhitam , padabaddham padaiH= geyapadaiH baddham-viziSTaracanayA racitam padatrayasya karmadhArayaH / tathA ca-samatAlamatyutkSepam-tAlaH hastatAla samutthaH zabdaH, pratyutkSepaH-mRdaGgakosyAdInAM gautopakArakANAM dhvaniH, nartakI pada prakSepalakSaNo vA, samau tAlapratyutkSepau yatra tat / tathA-saptasvarasImaram-saptasvarAH sIbharanti-akSarAdimiH samA bhavanti yatra tat / evaMvidhaM yad gItaM gIyate tadeva sugItaM bhavati / itthaM ca urakaNThazirovizuddhatvAdayo'pi gItaguNA bodhyAH // ' saptasvarasIbharam' ityuktam, tatra saptasvarAH anyatra anunA prakAreNoktAH, tathAhi " aksvarasamaM 1 padasamaM 2 tAlasamaM 3 layasamaM ca gahasamaM 5 / nIsasiosasiyasamaM 6 saMcAra samaM 7 sarA satta // 1 // " / padapaddham" jo gAnA komala svarase gAyA jAtA hai, vaha mRduka hai, jahA~ akSaroM meM gholanAse saMcAra karatA huA svara khelatA jaisA pratIta hotA hai, vaha gholanA bahula gIta ribhita hai, jo viziSTa racanAvAle geya padoMse baddha hotA hai, vaha geya padabaddha hai, jisa geyameM hasta tAlase samuttha zabdarUpa tAla evaM gItopakAraka mRdaGga kAMsI AdikoMko dhvanirUpa pratyutkSepa athavA nartakIkA pada prakSeparUpa pratyutkSepa samAna hote haiM vaha geya samanAla pratyutkSepa hai, jisa geyameM akSarAdikoM ke sAtha sAta svara sama hote haiM-vaha geya saptasvara sIbhara hai| isa prakArase ye gItake uraH vizuddha Adi guNa hote haiM // 25 // " mRdukarimitapadabaddham // 2 ||yn mA sUre ApAya cha tara ma kahe che. jyAre akSaro ghuMTAvAne kAraNe sUra jANe ke kIDA karato hoya evuM lAge che, te gItane ribhita gIta kahe che. je gIta viziSTa racanAvALA geya pade vaDe baddha hoya che te gItane padabaddha kahe che. je gItamAM hAthane tAla gIte pakAraka mRdaMga, kAMsI Adina ni rUpa pratyakSepa athavA nartakInA padaprakSepa rUpa pratyakSepa samAna hoya che, te geyane samatAla pratyakSepa kahe che. je geyamAM (gItamAM) akSarAdinI sAthe sAta svara sama hoya che, te geyane ' sa4252sIma2' 4 che. A prakAranA guNavALuM je gIta gavAya che tene ja sugIta kahe che, A prakAranA gItanA uravizuddhi Adi guNo kahyA che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 chAyA - akSarasamaM 1 padasamaM 2 tAlasamaM 3 layasamaM 4 grahasamam 5 / niHzvasitocchvasitasamaM saMcArasamaM svarAH sapta // 1 // iti / ayamarthaH - akSarasamam - yatra dIrghe'kSare dIrghaH svaraH kriyate, hasye hrasvaH, plute lutaH sAnunAsike sAnunAsikaH, tadakSarasamay ||1|| padasamam - yat padaM = gItapadaM yatra svare AnupAti bhavati tattatraiva yadA gIyate tadA padasamaM bhavati // 2 // tAlasamam - yatparasparAbhihatahastatAlasvarAnusAriNA svareNa gIyate tattAlasamam ||3|| layasamam zraGgadAvadyanyatamamayenAGgulIkozena samAhate tantryAdau stasvaraprakAraH sa layaH, tamanusaratA svareNa yad gIyate tad layasamam ||4|| grahasamam prathamato vaMzatantrapAdibhiyaiH svaro gRhItaH sa grahaH, tatsamena svareNa - sthAnAGgasUtre anyatra sAta svara isa prakAra se bhI kahe gaye haiM- jaise - " akkharasamaM 1 padasamaM " ityAdi / jisa gepa meM dIrgha akSara para dIrgha svara. hasva akSara para hasva svara, pluta akSara para pluta svara evaM sonunAsika akSara para sAnunAsika svara kiyA jAtA hai, vaha akSarasama svara hai, jo gItapada jisa svarameM anupAti hotA hai-gAne yogya hotA hai, vaha padasama hotA hai, jo paraspara abhihata hastatAlake svara ke anusArI svarase gAyA jAtA hai, yaha tAlasama hai, zRMgake bane hue yA lakar3Ike bane hue kisI eka aGgulI koza se tantrI Adi ke bajAne para jo svara nikalatA hai, vaha lapa hai, usa lapako anusaraNa karanevAle svara se jo geya gAyA jAtA hai, vaha layasama hai 4. jo svara pahile vaMza taMtrI Adise milA liyA anyatra sAta svara A pramANe paNa kahyA che " akkharasamaM padasamaM " ityAhi (1) je geyamAM dIgha akSara para dIrgha svara, hasva akSara para hasva svara, dyuta akSara para vruta svara, ane sAnunAsika akSara para sAnunAsika svara karAya che te akSara samasvara gIta kahevAya che. (2) je gItapada je svaramAM anupAti haiAya che--gAvA cAgya hoya che te svaramAM gavAya te tene padasama kahe che. (3) je gIta paraspara abhihata hastatAlanA svarAnusArI sUre gAvAmAM Ave che, te gItane tAlasama kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 (4) ziMgaDAmAMthI banelI athavA lAkaDAnA banelA kAi eka a'gulI kAza vaDe tatrI Adine vagADavAthI je svara nIkaLe che tene laya kahe che. te layanuM anusaraNa karanArA svarathI je gIta gavAya che tene layasama kahe che. Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 7 sU0 14 saptasvaranirUpaNam 631 yad gIyate tad grahasamam // 5 // niHzvasitocchvasitasamam-niHzvasitocchasitamAnamanatikrameNa yad geyaM tad niHzvasitonchasitasamam // 6 // saMcArasamamvaMzatanyAdiSveva agulI saMcArasamaM yad gIyate tat saMcArasamam // 7 // evamete sapta svarA bhavanti / atredaM bodhyam-eko'pi gItasvaro'kSarapadAdibhiH saptabhiH sthAnaH saha samatvaM pratipadyamAnaH saptavidhatvaM bhajate, ato'kSarasamAdayaH saptasvarA bhavantIti / atra tu sUtropAnte 'tantisamaM tAlasamaM ' iti gAthayA saptasvarA ucyante iti bodhyam / tathA-gIte yaH sUtrabandhaH so'STaguNa eva kartavya iti tAnAha- nidosaM' ityAdi-nirdepim-' aliyamukghAyajaNayaM' jAtA hai aura bAdameM phira usI svara jaise svarase jo gAnA gAyA jAtA hai, vaha grahasama hai| nizvAsa ucchAsake pramANako ullaMghana nahIM karake jo geya gAyA jAtA hai, vaha ni:zvasitocchyasitasamahai 6 / vaMzatantrI Adike UparahI aMgulIko pherane ke sAtha 2 jo gAnA gAyA jAtA hai, yaha saMcArasama hai 7 / isa prakArase ye sAta svara hote haiN| yahAM yaha samajhanA cAhiye-eka bhI gIta svara akSara pad Adi sAta sthAnoMke sAtha samatAko pAtA huA sapta prakAratAko prApta hotA hai, isaliye akSasama Adi sAta svara kahe gaye haiN| yahAM sUtrake upAnta meM "tanti. samaM tAlasamaM" isa gAthA dvArA to sAta svara kahe gaye haiN| tathAgItameM jo sUtrabandha hai, yaha ATha guNoMcAlAhI karane ke yogya haiye ATha guNa "nidosaM" ityAdi gAthA dvArA isa prakArase prakaTa kiye (5) je svara pahelAM vAMsanI vAMsaLI Adi sAthe meLavI levAmAM Ave che, ane tyAra bAda te svara jevA ja svara vaDe je gIta gavAya che, tene grahesama gIta kahe che. (6) niHzvAsa uchUpAsanA pramANanuM ullaMghana karyA vinA je gIta gavAya che tene "nizvasitochavasita sama" kahe che. (7) vAMsaLI Adi vAdyo para AMgaLInuM saMcaraNa karIne je gIta gavAya che tene saMcaraNasama kahe che. A prakAranA A sAta svara hoya che. ahIM evuM samajavuM joIe ke kaI paNa gIta svara, akSara, pada Adi sAta sthAnanI sAthe samatAne pAmatuM thayuM saptaprakAratA prApta kare che. tethI ja akSarasama mA sAta praa2|| 252 / 4aa che. hI sUtrane pAte "tantisamaM tAlasamaM" mA ||thaa dvArA te sAta 252 4AmA mAyA cha. - tathA gItamAM je sUtrabandha hoya che te ATha guNavALo hoya che. te mA guNe " nihosaM" patyAhi gAthA dvArA 24 pramANe 48 42yAmA AvyA che zrI.sthAnAMgasUtra:04 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 sthAnAGgasUtre ityAdi dvAtriMzadoSarahitam 1, sAravat-viziSTayuktam 2, hetuyuktam-gItA. nAmarthavodho'nAyAsena zrotRNAM bhavatviti hetumupalakSya yad racitaM gItaM tat, prasAdaguNayukta mityarthaH 3, alaGkRtam-upamAghalaGkArayuktam 4, upanItam upanayanigamanayuktam-upasaMhAra - yuktamityarthaH 5, sopacAram-kliSTaviruddhalajjAspadArthAvAcakaM sAnupAsa vA gItam 6, mitam-ativacanavistararahitaMsaMkSiptAkSaramityarthaH 7, tathA-madhuram-mAdhuryaguNasamanvitam - suzrAvyazabdArthagaye haiM-" aliyanuyaghAyajaga" ke anusAra jo gIta 32 doSoMse rahita hotA hai, vaha nideSa guNa vAlA gIta hai, jo gIta viziSTa arthale yakta hotA hai, vaha "sAravat" guNavAlA gIta hai, jo gIta isa ami. prAyase ki zrotAoMko gItakA arthajJAna saralatAse ho jAya racA jAtA hai, aisA vaha praptAda guNayukta gIta hetuyukta gIta hai, jo gIta upamA Adi alaMkAroM se yukta hotA hai, vaha ala kRta gIta hai, jo gIta upa naya aura nigamanase yukta hotA hai, vaha upanIta gIta hai| upanaya aura nigamanase yahAM upasaMhAra artha kiyA gayA hai| jo gIta kliSTa arthakA viruddha arthakA aura lajjAspada arthakA vAcaka nahIM hotA hai, vaha athavA anupAsa yukta jo gIta hotA hai, vaha sopacAra gIta haijo gIta ativacanake vistArase rahita hai-arthAt saMkSipta akSaroMse hotA hai, vaha mita gIta hai-jo gIta mAdhurya guNase yukta hotA hai, vaha " aliyamubaghAyajaNayaM " mA 4thana anusAra 2 gIta 32 hAthI rahita hoya che tene nirdoSa guNavALuM gIta kahe che. je gIta viziSTa arthaghI yuta DAya cha tara " sAravat " sArayuta zuzupANu gIta 4 che zrotAsAne gItanA arthanuM jJAna saraLatAthI prApta thaI jAya, evA hetupUrvaka racAyelA prasAdaguNayukta gItane hetuyukta gIta kahe che. je gIta upamA Adi anaM. kArathI yukta hoya che tene alaMkRta gIta kahe che. je gIta upanaya ane nigamanathI yukta hoya che tene upanIta gIta kahe che. upanaya ane niga. manano artha ahIM upasaMhAra levAmAM Avyo che. je gIta kilaSTa arthana, virUddha arthanuM ane lajajAspada arthanuM vAcaka hotuM nathI, tene sopacAra gIta kahe che athavA anuprAsayukta je gIta hoya che tene sopI 2 gIta kahe che. A gIta ativacanathI (nakAmA vistArathI) rahita hoya che eTale ke saMkSipta akSarovALuM je gIta hoya che tene mitagIta kahe che. je gIta mAdhurya guNathI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 14 saptasvaranirUpaNam mityarthaH 8, etAdRzaM yadgItaM tadeva gAnayogyaM bhavati // 26 // atha yaduktaM trINi vRttAnIti tAnyAha-' sama0 ' ityAdi / yatra vRtte caturyapi caraNeSu samAnyakSarANi bhayanti tadvRttaM samam 1, yatra vRtte prathamatRtIyayodvitIyacaturthayozca caraNayoH samAnyAkSarANi bhavanti tadarghatamam 2, tathA-yatra vRtte sarvatra caturSapi caraNeSu akSarANAM vaiSamyaM bhavati tadattaM viSamam / ete traya eva vRttaprakArA bhavanti, caturtha vRttaM tu noplbhyte||27|| tathA-bhaNitayaH bhASAH saMskRtAH prAkRtAca dvividhAH dviSakArA eva AkhyAtAH uktAH / etAH RSibhASitAH, ataeva prazastA: bhASA vodhyAH / ataeva etAH svaramaNDale paDUjAdi sara samUhe gIyante // 28 // atra gIta madhura guNa yukta hai, esA jo gIta hotA hai vahI gAne ke yogya hotA hai // 26 // jo 3 vRtta kahe gaye haiM ve isa prakArase haiM-jisa vRttameM cAroM caraNoM meM-ptamAna akSara hote haiM-aisA vaha vRtta samavRtta kahA gayA hai, jisa vRttameM prathama aura tRtIya caraNoM meM evaM dvitIya aura caturtha caraNoM meM samAna akSara hote haiM, yaha ardha samavRtta hai, jisa vRttameM cAroM caraNoM meM akSaroM ko viSamatA rahatI hai, vaha vRtta viSamavRtta hai, ye tInahI vRttake prakAra hote haiM-cauthA vRtta upalabdha nahIM hotA hai| // 27 // bhaNiti do prakArakI hotI hai-bhaNiti zabdakA artha bhASA hai, saMskRta bhASA aura prAkRta mASA ye donoM bhASAe~ RSiyoM dvArA kahI gaI haiM-isaliye ye bhASAe~ prazasta bhASAe~ haiN| isaliye ye SaDja Adi svarasamUhake bIcameM gAI jAtI haiM // 28 // yukta hoya che tene madhuragIta kahe che. A ATha guNethI yukta je gIta heya che, e ja gAvAne yogya hoya che. have vRttanA traNa prakAra prakaTa karavAmAM Ave che- (1) samavRtta-je vRttamAM cAre caraNomAM samAna akSaro hoya che te vRttane samavRtta kahe che. (2) ardhasamavRtta-je vRttamAM pahelA ane trIjA caraNamAM ane bIjA ane cethA caraNamAM samAna akSare heya che te vRttane ardhasamavRtta kahe che. (3) viSamavRtta-je vRttanA cAre caraNomAM akSaronI saMkhyA viSama (asamAna) hoya che te vRttane viSamavRtta kahe che. vRttanA A pramANe traNa prakAra che. bhaNiti eTale bhASA. te bhaNitinA be prakAra kahyA che-(1) saMskRta bhASA, ane (2) prAkRta bhASA. A bane bhASAe RSio dvArA kahevAmAM AvI hovAne lIdhe prazasta che, te kAraNe temane vahUja Adi svara samUhamAM sthA-80 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 634 gItavicAraH prastutaH, ataH kIdRzI strI kathaM gAyati ? iti pRcchati- kesI gAyai ' ityAdinA kIdRzI strI madhuraM madhurasvareNa gAyati ? ca-punaH kIdRzI strI kharaM-kharasvareNa rUkSaM-rUkSasvareNa ca gAyati ? kIdRzI strI caturaM-cAturyeNagItazAstroktayathAvidhisvaravidhAnena gAyati ? kIdRzI ca strI pilambamantharasvareNa gAyati ? kIdRzI ca strI drutaM drutasvareNa gAyati ? // 29 // kIdRzI strI punaH visvaraMcikRtaM svaraM kRtvA gAyati / uttarayati-'sAmA' ityaadinaa| vyAkhyA spaSTA / navaraM-piGgalA-kapilA iti // 30 // saptasvarasIbharam ' iti "kesI gAyai mahuraM" ityAdi yahAM gItakA vicAra prastuta hai, ataH kaisI strI kisa prakArase gAtI jAtI hai, isa bAtako pUchaneke abhiprAyase ziSya prazna karatA hai-he bhadanta kaisI strI madhura svarase gAtI hai ? kaisI strI khara svarase gAtI hai ? kaisI strI rUkSa svarase gAtI hai ? kaisI strI gIta zAstrokta yathAvidhi svara vidhAna se gAtI hai ? kaisI strI manthara svarase gAtI hai ? kaisI strI druta svarase gAtI hai ? aura kaisI strI vikRta svara karake gAtI hai ? / 29 // ityAdi praznoMkAsamAdhAna nimitta sUtrakAra kahate haiM-" sAmA gAyai mahuraM" ityaadi| zyAmA strI madhura svarase gAnA gAtI hai, kAlI strI khara aura rukSa svarase gAnA gAtI hai, gaurI strI catura gIta zAstrokta yathAvidhi khara vidhAnase gAtI hai, kAnI strI manthara (vilamba) svarase gAtI hai, aura andhI strI druta ( jaldI 2 ) svarase gAtI hai // 30 // ApAmA mAve cha. " kesI gAyai mahura" tyAhIta adhi2 yA hAvAthI kaI strI kayA prakAre gAya che te jANavAne mATe ziSya nIce pramANe prazna pUche che-"he bhagavana ! kevI strI madhura svare gAya che? kevI strI para (karkaza) svare gAya che? kevI strI rUkSa svare gAya che? kevI strI zAstrokta vidhi amArI gAya che? kevI strI mathara svare gAya che? kevI strI kuta svare gAya che? ane kevI strI vikRta svara karIne gAya che? ___ praznAne uttara sUtradhAre "sAmA gAyai mahuraM" tyAdi strI dvArA nIce pramANe Ape che-sthAmA-strI madhura svare gIta gAya che. kALI A khara ane rUkSa svare gIta gAya che. gorI strI zAstrokta paddhatithI gIta gAya che. kANI strI manthara (vilakha) svare gAya che, ane AMdhaLI strI kata (jaldI jaladI) svare gIta gAya che. tathA kapilA strI visvare gIta gAya che, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 14 saptasvaranirUpaNam 635 yaduktam, tatra saptasvarAH ke ? ityAkAGkSAyAmAha - ' taMti samaM ' ityAdi / tantrI samam - tantrI = vINA, tasyAH zabdena samaM tulyaM militaM vA geyam / evamagre'pi geyamiti sambandhanIyam / tAlasamamityArabhya saMcArasamam ityantaM padaSaTkaM pUrvaM vyAkhyAtam / gevasvarayoranarthAntaratvAdAha -' sarA satta' iti / itthaM sapta svarA bodhyA - iti bhAvaH ||31|| samprati samastaM svaramaNDalaM saMkSepeNAha - 'satta sarA' ityAdi / SaDjAdayaH saptasvarA vijJeyAH, grAmAzca trayaH, mUcrchanAzva ekaviMzatiH, tatA tantrI tAno bhaNyate, tatra paijAdiSu svareSu pratyekaM saptabhistAnairgIyate ityataH saptatantrIkAyAM tri tantrIkAyAM vA vINAyAM kaNThenApi cA saptasvara sIbharam " aisA jo kahA gayA hai- so sAta svara kaunase haiM - isa prazna ke uttara meM sUtrakAra kahate haiM-" taMtisamaM " ityAdi jo geya vINA ke zabda ke tulya hotA hai, yA vINAke zabda ke sAtha milA hotA hai, vaha gepa tantrIsama hai / isI prakAra se geyakA sambandha Age ke padoMke sAtha bhI kara lenA cAhiye-tAla sama geyase lekara saMcAra sama take padoMkI pApA jaisI pahilekI gaI hai vaisIhI jAnanA cAhiye // 31 // geya aura svara meM abhinnatA hone se sUtrakAra kahate hai -- 66 (1 sarA satta " - ityAdi isa prakAra se ye sAta svara haiM - tIna grAma haiM, aura 21 mUcchanAe~ haiM / tathA 49 tAne haiN| SaDja Adi svaroMmeM se pratyeka svara sAta tAnoM se gAyA jAtA hai, isa prakAra sAta tantrikAvAlI saptasvarasIbharam A kathana dvArA je sAta svarA kahevAmAM AvyA che, te sAta svarA kayA kayA che ? 66 "" yA prazna uttara bhAyatA sUtrAra De che ' ta'tisama " ityAdi je geya (gIta) vINAnA zabda jevu hAya che athavA je gIta vINAnA sUra sAthe maLelu' hAya che te gItane taMtrIsamageya kahe che. e ja pramANe geyanA sakhadha pachInAM pado sAthe paNa samajI levA joie. ' tAsasamageya ' thI laIne ' saMcArasamageya' paryantanA padonI vyAkhyA AgaLa je pramANe ApavAmAM AvI che e ja pramANe ahIM paNa grahaNu karavI joIe. sarAsatta geya ane svaramAM abhinnatA hovAthI sUtrakAra kahe che ke " ItyAdi--A prakAranA sAta svara che, traNa grAma che, ane 21 mUrcchanA che, tathA 49 tAna che. SaDUja Adi je sAta svara kahyA che temAMnA pratyeka svara sAta tAna vaDe gavAya che. A prakAre sAta tAravALI vINAmAM athavA zrI sthAnAMga sUtra : 04 "" Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 sthAnAGgasUtre gIyamAnA ekonapazcAzadeva tAnA bhavanti / itthamidaM svaramaNDalaM samAptam sampUrNam // 32 / / iti svaramaNDalaM samAptam / / sa0 14 // bhAne hi kAyaklezo bhavati, sa ca laukikaH kAyaklezaH, sa pUrvasUtre moktaH, adhunA lokottaraM kAyaklezamAha - mUlam-sattavihe kAyakilese paNNate, taM jahA-ThANAie 1 ukkuDuyAsaNie 2 paDimaThAI 3, vIrAsaNie 4 Nesajie 5, daMDAie 6, lagaMDasAI 7 // sU0 15 // chAyA-saptapidhaH kAyaklezaH prajJaptaH, tadyathA-sthAnAtigaH 1, utkuTukAsanikaH 2, pratimAsthAyo 3, vIrAsanikaH 4, naiSadhikaH 5, daNDAyatikaH 6, lagaNDazAyI 7 // sU0 15 // TIkA-sattavihe ' ityAdi kAyaklezaH-kAyasya zarIrasya klezaH khedaH-bAyatapovizeSaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-sthAnAtigaH-sthAnaM kAyotsargAdikamatizayena gacchatIti sthAnAvINAmeM apayA tIna tantrikAvAlI vINAmeM kaNThase bhI gAI jAtI tAne 49 hI hotI haiM / / 32 / / isa tarahase yaha svaramaNDala samApta huA // sUtra 14 // gAna meM jo kAyakleza hotA hai, yaha laukika kAyakleza hotA hai, aura yaha laukika kAyasleza isa pUrvake sUtra meM prakaTa hI kiyA jA cukA hai-ataH aba jo lokottara kAyakleza hai use sUtrakAra prakaTa karate haiM___"sattavihe kAyakilese paNNatte " ityAdi / sUtra // 15 // TokArtha-bAhyatapo vizeSarUpa jo kAyaklezahai-vaha sAta prakArakA kahA gayA hai, jaise sthAnAtiga 1 kAyotsarga AdirUpa sthAnako jo acchI traNa tAravALI vaNAmAM gavAtAM tAna 49 ja che ane kaMThathI gavAtAM tAna paNa 49 che, A prakAre svaramaMDaLanuM nirUpaNa ahIM karavAmAM AvyuM che. je sU. 14 gAyanamAM je kAyakaleza thAya che tene laukika kAyakaleza kahI zakAya. te laukika kAyakalezanuM nirUpaNa AgalA sUtramAM karavAmAM AvyuM che. have sUvakAra le kottara kAyakalezanuM nirUpaNa kare che. "sattavihe kAyakilese paNNatte" tyaaTIkAI-bAhya vizeSa rUpa je kAyakaleza che tene sthAnAtiga Adi sAta prakAre kahyA che. kAryotsarga Adi rUpa sthAnanI je samyaka rIte ArAdhanA kare che temane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 7 sU0 15 lokottarakAyaklezanirUpaNam 637 tiga:-kAyotsargakArItyarthaH / kAyakleze nirde zye kAyaklezavato nirdezo dharmadharmiNorabhedopacArAd bodhyaH / evamagrepi / 'sthAnAtidaH' iticchAyApalesthAnamati dadAtIti vignahaH / ' sthAnAyatikaH ' iticchAyA pakSe tu sthAnArtham AyatiH-A-samantAt yatiH yatno yasya sa tathA / arthastUbhayatra kAyotsargakArItyeva // 1 // utkuTukAsanikaH-utkuTu kAsanam-putasya bhUmAvalaganena upavezanam , tat astyasyeti-utkuTukAsanikaH // 2 // pratimAsthAyI-bhikSupatimAkArI // 3 // vIrAsanikaH-vIrAsanam=nirAlambe'pi siMhAsanopaviSTavad bhUnyasta tarahase karatA hai-aisA kAyotsargakArI sthAnAtiga hai, yahA~ yadyapi kAyakleza nirdezya hai, parantu kAyaklezayAlekA jo nirdezya kiyA gayA hai, vaha dharma aura dharmike abheda upacArase kiyA gayA hai| isI prakArakA kathana Ageke sUtroM meM utkuTukAsanika AdikoM meM bhI jAnanA cAhiye " ThANAie" kI saMskRta chAyA jaba sthAnAtigake bajAya sthAnA. tid athavA sthAnAyatika aisI hAtI hai, taba yahAM bhI " kAyotsarga kArI" aisAhI artha hotA hai " utkuTu kAsanika" jisa baiThanemeM donoM puta jamIna para nahIM lagate haiM, isa prakArase baiThanAisakA nAma utkuTuka hai, yaha utkuTuka jisako hotA hai, vaha utkuTukAsanika hai 2 bhikSu pratimAkA jo sevana karanevAlA hotA hai, vaha pratimA sthAyI hai, arthAt abhigraha meM rahane vAlA hai Alambana ke vinA bhI jo jamIna para caraNoMko Teka kara baiThA jAtA hai, je kAyakoza sahana karavo paDe che tene sthAnAtiga kAyAkaleza kahe che. ahIM jo ke kAyakalezane nirdeza thayela che chatAM paNa ahIM je kAyakalezavALAne nirdeza karavAmAM AvyA che te dharma ane dharmamAM abhedanA upacAranI ape. lAe karavAmAM AvyA che. e ja prakAranuM kavana utkaTAsanika Adi padamAM paNa samajavAnuM che. ___ " ThANAie" mA 54nI. sakRta chAyA sthAnAti se sthAnAtida" athavA "sthAnAyatika" levAmAM Ave to paNa temane artha "yotsarI " thAya che. (2) utkaTakAsanika-je AsanamAM banne puta (kulA) jamInane aDake nahIM evI rIte ubhaDaka Asane besavAmAM Ave che te Asanane ukuTuka kahe che. A prakAranA Asane besanAranA kAyakalezane ukuTukAsanika kAyakaleza kahe che. (3) pratimA sthAyI-bhikSupratimAnI ArAdhanA karanArane pratimA sthAyI kahe che. tene kAyakalezane pratimA sthAyI kAyakaleza kahe che. (4) vIrAsanika- kaI paNa jAtanA avalaMbana vinA, caraNane bhUmi para TekavIne je Asane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 sthAnAGgasUtre caraNaM muktanAnukapupavezanam , tadastyasyeti tathA // 4 // naipadhikA-niSadyA-AsanavizeSaH, sA samapAdaputA 1, goniSadyA 2, hastizuNDikA 3, paryaGkA 4, ardhaparyaGkA 5 / ceti paJcavidhA, etadarthaH paJcamasthAnasya prathamoddeze navamasUtre draSTavyaH / tayA yazcarati saH // 5 // daNDAyatikA-pAdAnAdi prasAraNena daNDavaspAtI / / 6 // tathA-lagaNDazAyI-lagaMDavakrakASTham, tadvacchayanazIlaH / ayaM bhAvaH-mastaka pANyAdibhAgAnAM bhUmisambandhena pRSThasya ca tadasambandhena zayana zIlaH // 7 // ete yadyapi pUrva paJcamasthAnasya prathamoddeze vyAkhyAtapAyAstathApi vinepAnAM saukarthimatrApi kiMcid vyAkhyAta iti // sU0 15 / / vaha bIrAsana hai, isa vIrApsanameM baiThane vAlekA AkAra kursIke jaisA ho jAtA hai, yaha Asana jisako hotAhai, yaha vIrAsanika hai, niSadyA nAma Asana vizeSakA hai, yaha Asana vizeSarUpa niSadyA-samapAda putA 1' goniSadyA 2' hastizuNDikA 3' parpaGkA '4' aura ardha paryaDAke bhedase 5' pAMca prakArakI hotIhai, inakA artha paMcama sthAna ke prathama uddezameM nauveM sUtrameM dekha lenA cAhiye. isa niSadyAse jo rahatA hai, vaha naiSadhika hai, daNDAyatika-pAdAna Adike pasAranese jo daNDake samAna ho jAnA hotA hai vaha daNDAyatika hai, lagaNDazAyI-mastaka aura pANI Adi bhAgoMko bhUmimeM lagAkara aura pRSTha bhAgako bhUmimeM nahIM lagAkara jo zapana karaneke svabhAvayAlA hotA hai, vaha lagaNDazAyI besavAmAM Ave che te AsananuM nAma vIrAsana kahe che. A Asane besanArane AkAra khurazInA je heya che. A vIrAsanikane je kAyakaleza thAya che tenuM nAma vIrAsanika kAyakaleza che. (5) maiSadhika-niSadyA eka Asana vizeSanuM nAma che. tenA nIce pramANe pAya 12 4aa cha-(1) sabhAdhutA, (2) niSadhA, (3) stizu , (4) 55 / mane () a5ya 1. bha. pAMye prAranA bhAsana vizenuM varNana pAMcamAM sthAnanA pahelA uddezAnA navamAM sUtramAM ApavAmAM AvyuM che, te tyAMthI vAMcI levuM. A niSadyA rUpa Asana vizeSamAM besanArane naiSavika kahe che. te naiSaghikane je kAyakaleza sahana karavuM paDe che tene auSavika kAyakaleza kahe che. (9) DAyatika-pAdAne phelAvavAthI je daMDanA jevA AkAranuM Asana thaI jAya che te Asane besanArane daMDAyatika kahe che. tene je kAyakaleza sahana karavuM paDe che tenuM nAma daMDAyatika kAyakaleza che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 16 manuSyalokavacadhara parvatAdinirUpaNam 639 pUrvoktaM kAyaklezarUpaM tapo manuSyaloke eva bhavatIti manuSyalokaM tatra tAn varSadharaparvatAdIMzca parUpayati----- mUlam - jaMbuddIve dIve sattavAsA paNNattA, taM jahA-bharahe 1, eravae 2, hemavae 3, herannavae 4 harivAse 5, rammagavAse 6, mahAvidehe 7| jaMbuddIve dIve satta vAsaharapavayA paNNattA, taM jahA - culla himavaMte 1, mahAhimavaMte 2 nisaDhe 3, nIlavaMte 4, ruppI 5, siharI 6 maMdare 7| jaMbuddIpe dIve satta mahAnaIo purasthAbhimuhIo lavaNasamudaM samappeMti, taM jahA - gaMgA 1 rohitA 2 hirI 3 sItA 4 parakaMtA 5 suvaNNakUlA 6 rattA 7| jaMbuddIve ddIye satta mahAnaIo paccatthAbhimuhIo lavaNasamudde samappeMti, taM jahA - siMdhU 1 rohitaMsA harikaMtA 23 sItodA nArIkaMtA 54 rupakUlA 6 rattavaI 7 // 1 // dhAyaisaMDadIvapurasthima NaM sattavAsA paNNattA, taM jahA - bhara he 1 jAya mahAvidehe 7 | dhAyaisaMDadayapuratyimaddhe NaM satta vAsaharahai, ye yadyapi pahile paMcama sthAna ke prathama uddezameM vyAkhyAtaprAya hue haiM- phira bhI yahAM jo punaH ina para kucha kucha prakAza DAlA gayA hai, yaha ziSyajanoM ko bodha hone ke nimitta DAlA gayA hai | sUtra 15 // (7) sagaLaMuzAyI--bhasta bhane kheDI Ahi lAgone lUbhi para bhA vIne ane pRSTha bhAganA bhUmine sparza na thAya evI rIte zayana karavAnA jenA svabhAva hAya che, tene lagaDazAyI kahe che. te laga'DAyInA kAyalezane lagaDazAyI kAyakaleza kahe che. A AsanAnuM pAMcamAM sthAnanA pahelA uddezAmAM pratipAdana thai cUkayu che, chatAM paNa ahIM te Asana para pharI prakAza pADavAmAM AvyA che. te ziSyAne bedha ApavAne nimitte pADavAnAM bhAvyo hai. // sU. 15 // ja zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sthAnAGgasUtre pavayA paNNattA, taM jahA - cullahimavaMte 1, jAva maMdare 7| dhAyaisaMDadavipurasthimaddhe NaM sattamahAnaIo puratthAbhimuhIo kAloyasamudde samupaiti taM jahA - gaMgA 1 jAca rattA 7 dhAyaisaMdIpurasthimaddhe NaM satta mahAnaIo paJcatthAbhimuhIo lavasamudaM samappeMti, taM, jahA- siMdhU 1 jAva rattavaI 7 // 2 // dhAyaisaMDadIyapaccasthimandve NaM satta vAsA evaM ceva, NavaraMpurasthAbhimuhIo lavaNasamudaM samaprpati, paccatthAbhimuhoo kAloyaM samudaM samaprpati / sesaM taM caiva // 3 // pukkharavaradIpurasthimaddhe NaM satta vAsA taheva, NavaraM purasthAbhimuhIo pukkharodaM samuddhaM samapyeti paccatthAbhimuhIo kAlodaM samudaM samappeMti / sesaM taM caiva // 4 // evaM paccatthimaddhe vi, navaraM purasthAbhimuhIo kAlodaM samudaM samaprppati / savattha vAsA vAsaharapavayA io ya bhANivA // sU0 16 // 15 chAyA --- jambUdvIpe dvIpe sapta varSANi majJaptAni tathathA - bharatam 1, airavatam 2, haimavatam 3, hairaNyavatam 4, harivarSam 5, ramyakavarSam 6, mahAvidehaH yaha pUrvokta kAyaklezarUpa tapa manuSya loka meM hI hotA hai, isaliye aba sUtrakAra manuSya lokakI aura manuSyaloka gata varSadhara parvata AdikoMkI prarUpaNA karate haiM- " jaMbuddIve dIve satta vAsA paNNattA sUtrArtha - jambUdvIpa nAmake dvIpameM sAta varSa kSetra kahe gaye haiM- jaise bharata kSetra 1, airavata kSetra 2, haimavata kSetra 3, hairaNyavata kSetra 4, harivarSa kSetra 5, rampaka AgalA sUtramAM je kAyakaleza rUpa tapanuM nirUpaNa karyuM' tene sadbhAva manuSyaleAkamAM ja hAya che, tethI have sUtrakAra manuSyaleAkanI ane manuSyAkanA varSadhara pavatA AdinI prarUpaNA kare che. "" 'jaMbuddIve dIve sattavAsA paNNattA " ityAdi - sUtrArtha-bhUdvIpa nAmanA dvIpamA sAta varSakSetra hyAMche - (1) bharatakSetra, (2) bharapatakSetra, (3) DaimapatakSetra, (4) DeraeyapatakSetra, (4) harSikSetra (4) zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 7 10 16 manuSyalokavarSadharaparvatAdinirUpaNam 641 7 / jambUdvIpe dvIpe sapta varSadharaparvatAH prAptAH, tadyathA- da himavAn 1, mahA. himavAn 2, niSadhaH 3, nIlavAn 4, rukmI 5, zikharI 6, mandaraH 7. jambU. dvIpe dvIpe sapta mahAnayaH pUrvAbhimukhyo lavaNasamudraM samarpayanti, tabadhA-gaGgA 1, rohitA 2, hIH 3, sItA 4, narakAntA 5, suvarNakUlA 6, raktA 7) jambUdvIpe dvIpe sapta mahAnadyaH, pazcimAbhikhyo lavaNasamudraM samarpayanti, tadyathA-sindhuH 1, varSa kSetra 6, mahAvideha kSetra 7, jambUdvIpameM sAta varSadhara paryaMta kahe gaye haiN| jaise-kSudra himavAn 1, mahA himavAna 2, niSadha 3, nIlavAn 4, zikharI 6, aura mandara 7, jambUdIpa nAmake dIpameM sAta mahAnadiyAM kahI gaI hai jo pUrvAbhimukhI hokara lavaNasamudra meM jAtI haiN| jaisesindhu 1, rohitAMzA 2, harikAntA 3, sItodA 4, nArIkAntA5, rukma. kUlA 6, aura raktAvalI 7, paurastpAI dhAtakIkhaNDa dvIpameM sAta varSa kahe gaye haiM-jaise-bharata yAyata mahAvideha paurastyAI dhAtakokhaNDadIpameM sAta varSadhara parvata kahe gayehaiM-jaise-kSudra himavAn 1, mahA himavAn 2, niSadha 3, nIlacAn 4, rukmI 5, zikharI 6, pUrva mandara 7, dhAtakI khaNDa dvIpameM sAta mahAnadiyAM pUrvAbhimukhI hokara kAlodasamudra meM jAtI haiM-jaise-gaGgA 1, rohitA 2, hI 3, sItA 4, narakAntA 5, suvarNakUlA 6, raktA 7, paurastyAI dhAnako khaNDadvIpameM sAta mahAnadiyAM pazcimAbhimukhI hokara lavaNasamudra meM jAtI haiM-jaise-sindhu 1, rohitAMzA 2, ramyakarSakSetra, ane (7) mahAvidehakSetra bhUdvIpamA sAta varSa 52 55 te AyeA cha-(1) kSudra himapAna (2) bhalibhapAna (3) niSadha, (4) nAsavAna (5) zimarI, (6) mane bhan42 (7) jaMbudvIpamAM sAta mahAnadIo kahI che, je pUrvamAM vahIne lavaNasamu. drane maNe cha. tamanA nAma mA prabhAra cha-(3) siMdhu, (2) tiial, (3) Rstral, (4) sAtA , (5) nArIsird!, (6) 25bhasA bhane (7) 24tApatI dhAtakIkhaMDa dIpanA pUrvArdhamAM sAta varSa kSetra kahyAM che-bharatathI laIne mahAvideha paryantanA sAta kSetre ahIM grahaNa karavA. dhAtakIkhaMDa dviIpanA pUrvArdhamAM sAta varSa dhara parvate AvelA che-(1) zudra hisavAna (2) mahA bhiyAna (3) niSadha, (4) nAsavAn (5) 24bhI, (6) zimarI bhane (7) pU bhanda2. dhAtakIkhaMDa kapamAM sAta mahAnadIo pUrvamAM vahIne kAlida samudrane maje . tamanA nAma-(1) , (2) zaDitA, (3) hI, (4) sItA (5) na24tA, (1) supAdA mane (7) 24tA. yAtI' dIpanA pUrvAdhanA A sAta mahAnadIe pazcima tarapha vahIne lavaNu samudrane jaI maLe che- sthA0-81 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasUtre rohitAMzA 2, harikAntA 3, sItodA 4, nArIkAntA 5, rukmakUlA 6, raktAcatI 7 // 1 // dhAtakIkhaNDadvIpapaurastyAH khalu sapta varSANi prajAtAni, tadyathAbhArataM 1 yAvad mahAvidehaH 7) dhAtakIkhaNDadvIpapaurastyAH sapta varSadharaparvatAH majJatAH, tadyathA-kSudrahimavAn 1 yAvad mandara 7 dhAtakIkhaNDadvIpapaurastyA? khalu sapta mahAnadhaH pUrvAbhimukhyaH kAlodasamudraM samarpayanti, tadyathA-gaGgA 1, yAvada raktA 7 dhAtakIkhaNDadvIpapaurastyA? khalu sapta mahAnadyaH pazcimAbhimukhyaH lavaNasamudraM samarpayanti, tadyathA-sindhuH 1, yAvad raktAvatI 7 dhAtakIkhaNDadvIpapAzcAtyAdai khalu sapta varSANi evameva, navaraM pUrvAbhimukhyo lavaNasamudraM samarpayanti, pazcimAbhimukhyaH kAlodaM samudraM samarpayanti / zeSaM tadeva // 3 // puSkaravaradvIpArddhapaurastyAH khalu sapta varSANi tathaiva, navaraM pUrvAbhimukhyaH puSkarodaM samarpayanti, harikAntA 3, sItodA 4, nArIkAntA 5, rukmakUlA 6, raktAyatI 7, pAzcAtyA dhAtakI khaNDameM sAta varSa kSetra-bharata kSetra 1, airavata kSetra 2, haimayata kSetra 3, hairaNyavata kSetra 4, hari varSa kSetra 5, rampakavarSakSetra 6, aura mahAvideha kSetra 7, kahe gaye haiM-yahAM jo pUrvAbhimukhI sAta nadiyAM haiM, ve lavaNa samudrameM jAtI haiM, aura jo pazcimAbhimukhI sAta mahAnadiyAM haiM, ve kAlodasamudra meM jAtI haiN| bAkIkA aura saya kathana pUrva jaisA hI jAnanA cAhiye paurastyArtha puSkarayaradvIpArdhameM sAta sAta varSa pUrvokta nAmavAle hI kahe gaye hai, yahA~ jo pUrvAbhimukhI nadiyAM haiM ve puSkaroda. samudra meM jAtI haiM, aura jo pazcimAbhimukhI nadiyAM haiM ve kAlodasamudra meM jAtI haiM / cAkIkA aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai| isI tarahakA (1) siMdhu, (2) tiial, (3) 7R-tA, (4) sAtArA, (5) nArIntA (9) 23 // bhane (7) 24tAvatI. dhAtakIkhaMDa dvIpane pazcimAI mAM nIce pramANe sAta varSa kSetra che-- (1) saratakSetra, (2) 25ta kSetra, (3) bhaktakSetra, (4) 2555takSetra, (5) (6) ramyakarSakSetra ane (5) mahAvidehakSetra. ahIM je pUrvamAM vahetI mahA nadIo kahI che te lavaNasamudramAM jaI maLe che, ane pazcima tarapha vahetI sAta mahAnadIe kAleda samudramAM jaI maLe che. bAkInuM samasta kathana AgaLanA kathana pramANe samajavuM. puSkaravaradvIpAuMnA pUrva bhAgamAM sAta sAta varSa kSetranAM nAme upara pramANe ja samajavA. ahIM je mahAnadIo pUrva tarapha vahe che, teo puSkaroda samudramAM jaI maLe che ane je mahAnadIo pazcima tarapha vahe che, teo kAleda samudramAM jaI maLe che. bAkInuM samasta kathana pUrvokta kathana pramANe ja samajI levuM. eja prakAranuM kathana tenA pazcimAI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA07 sU017 kulakarAdinirUpaNam / pazcimAbhimurupaH kAlodaM samudraM samarpayanti / zeSaM tadeva // 4 // evaM pAzcAtyA'pi, navaraM pUrvAbhimukhyaH kAlodaM samudraM samarpayanti, pazcimAbhimukhyaH puSkarodaM samudraM samarpayanti / sarvatra varSANi varSadharaparvatAH nadyazca bhaNitavyAH // sU0 16 // TIkA-'jaMbuddIce dIye' ityaadi| vyAkhyA nigadasiddhA / navaraM samarpayanti, samudre milantItyarthaH / sa0 16 // manuSyakSetrAdhikArAt sammati tatsambandhitvena atItAyAmutsapiNyAm asyAmavasarpiNyAMca jAtAnA kulakarANAm,etadavasarpiNI samutpannakulakarabhAryANAm, AgamiSyantyAmutsapiNyAM samupatsyamAnAnAM kulakarANAm, vRkSANAM, nItInAm, cakravarti sambandhinAmekendriyapazcendriyaratnAnA, duSpamAsuSamAlakSaNasya ca vaktavyatAM caturmiH sUtrairAha mUlam-jaMbuddIve dIve bhArahe vAse tIyAe ussappiNIe satta kulagarAhutthA, taM jahA-mittadAme 1 sudAme 2 ya supAse 3 ya sayaMpabhe 4 / vimalaghose 5 sughose 6 ya, mahAghose 7 ya sattame // 1 // jaMbuddIve dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe satta kulagarA hotthA, taM jahA-paDhamitthavimalavAhaNa 1 cakkhuma 2 jasamaM 3 cautthamabhicaMde 4 // tatto ya paseNaI 5 puNa, marudeve 6 cevanAbhI 7 ya // 1 // eesi NaM sattaNhaM, kulagarANaM satta bhAriyAo hutthA, taM jahA-caMdajasA 1 caMdakathana pAzcAtyA meM bhI jAnanA cAhiye. vizeSatA yahA~ aisI haiM-ki jo yahAM pUrvAbhimukhI nadiyAM haiM, ve kAlodasamudra meM jAtI haiM, aura jo pazcimAmukhI nadiyAM haiM, ve puSkarodasamudra meM jAtI haiN| sarvatra varSa varSadhara parvata, aura nadiyAM kaha lenA cAhiye "samarpayanti" kA artha hai samudra meM milatI haiM | sU0 16 // viSe paNa grahaNa karavuM joIe A kathanamAM vizeSatA eTalI ja che ke ahIM pUrva tarapha vahetI nadIe kAleda samudramAM jaI maLe che ane pazcima tarapha vahetI nadIo puSkarada samudramAM jaI maLe che sarvatra varSakSetre, varSadhara 55tA bhane nahAyAtuM 4thana 42yu naye. " samarpayanti " panI matha " samudrane bhaNe cha," mevo thAya che. // sU. 16 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 sthAnAGgasUtre kaMtA 2 surUva 3 paDirUva 4 cakkhumaMtA 5 ya / sirikaMtA 6 marudevI 7, kulagaraitthINanAmAiM // 2 // jaMbuddIve hIve bhArahe vAse AgamissAe uslappiNIe satta kulagarA bhadhissaMti, taM jahA-miyavAhaNa 1 subhome 2 va suppabhe 3 ya sayaMpabhe 4 // datte 5 suhume 6 subaMdhU 7 ya, AgamisseNa hossai // 1 // vimalavAhaNe NaM kulagare sattavihA rukkhA uvabhogatAe havamAgacchiMsu, taM jahA-mattaMgayA 1 ya bhiMgAya 2 cittaMgA 3 ceva hoti cittarasA 4 / maNiyaMgA 5 ya aNiyaNA 6 sattamagA kapparukkhA 7 ya // 1 // sU0 17 // chAyA-jambUdvIpe dvope bhArate varSe atItAyAM avasarpiNyAM sapta kulakarAH abhavana, tadyathA-mitradAmA 1, sudAmA 2 ca, supArzvazva 3 svayamprabhaH 4 / vimalayoSaH 5 sughoSazva manuSya kSetrake adhikArako lekara aba bhUtrakAra manuSyakSetra sambandhI honese atIta utsapiNImeM aura isa avasarpiNImeM utpanna hue kulakaroMkI, tathA isa avasarpiNI meM utpanna hue kulakarakI bhAryAoMkI, tathA AgAmI utsarpiNIkAlameM utpanna honevAle kulakaroMkI vRkSoMkI, cakravartI sambandhI nItiyoMkI, ekendripa, evaM paMcendriya ratnoMkI, aura duSamA suSamArUpa kAla kI vaktavyatA cAra sUtroM dvArA kahate haiM" jaMbudoye dIye bhArahe vAse tIyAe ussapiNIe" ityAdi sU017 // sUtrArtha-jambUdIpa nAmake dvIpameM bharatavarSa atIta utsarpiNIkAlameM sAta manuSyakSetrane adhikAra cAlI rahyo che tethI have sUtrakAra manuSyakSetramAM jene sadabhAva che e pA bhUtakAlina utsapiNamAM utpanna thayelA ane A avasarpiNImAM utpanna thayelA kulakaronI tathA A avasarpiNImAM utpanna thayelI kalakaronI bhArthIonI, tathA AgAmI upaNa kALamAM utpanna thanArA kula karenI, vRkSonI, cakravatI saMbaMdhI nItionI, ekendriya ane paMcendriya ratanI ane duSamA suSamA rUpa kALanI vaktavyatAnuM cAra sUtro dvArA nirUpaNuM 42 che." jaMbuddIce dIye bhArahe vAse tIyAe ussappiNIe " tyA sUvArtha-jaMbudvIpa nAmanA dvIpanA bharatavarSamAM atIta utsapikALamAM nIce zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 7 sU0 17 kulakarAdinirUpaNam 6 mahAghoSazca 7 saptama : // 1 // jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe asyAmayasapiNyAm sapta kulakarAH abhavan , tadyathA-prathamo'tra vimalavAhanaH 1 cakSuSmAna 2 yazasvAn 3, caturtho'bhicandraH 4 / tatazca prasenajit 5 punamarudevazcaiva 6 nAbhizca 7 // 1 // eteSAM khalu saptAnAM kulakarANAM sapta bhAryA abhavan, tabathA-candrayazAH 1, candrakAntA 2 surUpA 3, pratirUpA 4 cakSuHkAntA 5 ca / zrIkAntA 6 marudevI 7 kulakarastrINAM nAmAni / / 2 / / jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe AgamiSyantyAmutsapiNyAM sapta kulakarA bhaviSyanti, tadyathA-mitavAhanaH 1 subhaumazca 2 suprabhazca 3 svayaMprabhaH 4 / dattaH 5 mUkSmaH 6 mubandhutha 7 AgamiSyati bhaviSyati // 1 // vimalavAhane khalu kulakare saptavidhA vRkSA upabhogyatayA havyamAgacchan tadyathA-mattAGgakAzca 1 kulakara hue haiN| jaise-mitradAnA 1, sudAmA 2, supArzva 3, svayaMprabha 4, vimalaghoSa 5, sughoSa 6, ora saptama mahAghoSa 7 / 1 / / ___jambUdvIpameM bharatavarSa meM isa avasarpiNImeM sAta kulakara hue haiMjaise-vimalavAhana 1, cakSuSmAna 2, yazasthAna 3. abhicandra 4, prasenajit 5, marudeva 6, aura nAbhi 7 isa sAta kulakaroMkI sAta bhAryAe~ huI haiM-jinake nAma isa prakAra se haiM-candrayazA 1, candrakAntA 2, surUpA 3, pratirUpA 4, cakSukAntA 5 zrIkAntA 6, evaM marudevI 7-2 jambUdropameM bharatavarSa meM AgAmI utsarpiNI meM sAta kulakara hoge-- jinake nAma isa prakAra se haiM-mitavAhana 1. sumauma 2, suprama 3, svayaMprabha 4, datta 5, sUkSma 6, aura subandhu 7, vimalayAhana kulakarake hone para sAta prakAra ke vRkSa upabhogya rUpase kAmameM Aye-jaise-mattAGgaka 1, prabhAra sAta saya 26 gayA cha-(1) bhitrAmA, (2) sudAmA, (3) supAva (3) 25 prala, (5) vibhA5, (6) sudhASa bhane (7) mAdhopa. / 1 / jabUdvIpanA bharatavarSamAM A avasarpiNI kALamAM sAta kulakara thaI gayA che. temana nAma yA pramANe tA--(1) vimAna, (2) zuSmAna, (3) yazasthAna, (4) mamiyandra, (5) prasenati (6) bharuhe5 mana (7) nAma A sAta kulakarenI sAta bhArthIonAM nAma A pramANe hatAM-(1) candrayazA (2) yandrAntA, (3) su351, (4) prti35|, (5) yantA , (6) zrIstral mana (7) ma23vI. / 2 / ja khUdvIpanA bharatavarSamAM AgAmI utsapikALamAM A sAta kulakare thaze--(1) mitavADana, (2) suloma, (3) suprana, (4) 25ya prasa, (5) hatta (9) sUkSma bhane (7) sumadhu. vimalavAhana kulakaranA samayamAM sAta prakAranA vRkSe lokone upagya rUpe kAma AvyA. te sAta prakAranAM vRkSonAM nAme A pramANe samajavA- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 sthAnAGgasUtre bhRGgAzca 2 citrAzcaiva 3 bhavanti citrarasAH 4 / maNyaGgAzca 5 anagnAzca 6 saptamakAH kalpavRkSAzca 7 // 1 / ' sU0 17 // TIkA-'jaMbuddIve dIve ityAdi atItAyAmutsapiNyAM madhya jambUdvIpastha bhAratavarSe mitradAmAdayaH sapta kulakarAnItimaryAdAkarAH abhavan / vartamAnAyAmavasapiNyAM jambUdvIpasthamAratavarSe vimalabAhanAdayaH saptakulakarA amavan / vimalavAhanAdInAM kulakarANAM krameNa candrayazAH prabhRtayaH sapta bhAryA abhavan / jambUdvIpasthabhArate varSe AgAminyAmutsapiNyAM mitravAhanAdayaH sapta kulakarA bhaviSyanti / tadAha-'miyavAhaNe subhome ya' ityAdinA / arthaH spssttH| navaram-'AgamisseNa' AmiSyati bhaviSyati kAle / tathA-vimalavAhane prathamakulakare vartamAne saptamakArakA vRkSA upabhogyatayA tAtkAlikamanuSyANAM bhojanAdyupabhogasaMpAdakatayA havyamiti vAkyAlakAre Agacchan-udapadyanta, tadyathA-pattAGgakA:-matta-mado-harSaH, tatkAraNabhUtaH bhRGga 2, citrA 3, citrarasa 4, maNyaGga 5, anagna 6, aura kalpavRkSa 7 tAtparya isakA aisA hai ki atIta utsapiNo meM madhya jambUdvIpa meM sthita bharatavarSa meM mitradAma Adi kulakara nItimaryAdAke kartA hue, jambUdropasya bharatavarSa meM vartamAna avasarpiNImeM vimalavAhanAdi sAta kulakara hae vimalavAhanAdika kulakaroMkI kramazaH candrayazA Adi sAta bhAryAe~ haI haiM / jambUdopastha bharatavarSa meM AgAmI utsarpiNI meM mitravAhanAdika sAta kulakara hoNge| prathama kulakara vimalayAhanake rahane para sAta prakArake kalpavRkSa tAtkAlika manuSyA~ke bhojana Adi upabhogake saMpA. daka hue mattAnaka harSake kAraNabhUta peya padArtha yahAM matta zabdase gRhIta hae haiN| athavA-Anandajanaka peya vastu hI avayaca jinakA hai, aise (1) bhattain4, (2) 6, (3) yiain, (4) trisa, (5) bha95, (6) anagna ane (7) kalpavRkSa. A sUtrone bhAvArtha nIce pramANe che nItimayadAnA sthApanArane kulakara kahe che. atIta utsapikALamAM madhya ja bUDhIpanA bharatavarSamAM mitradAma Adi sAta kulakare thayA hatA. jabUdvIpanA bharatapharSamAM vartamAna avasarpiNIkALamAM vimalavAhana Adi sAta kalaka thaI gayA che te vimalavAhana Adi sAta kulakaranI sAta bhAryA. onAM nAma anukrame candrayazA vagere hatA. jabUdvIpamAM AvelA bharatavarSamAM AgAmI utsarpiNIkALamAM mitravAhana Adi sAta kulakare thaze. vimalavAhana kulakaranA kALamAM rahetA lokone janAdi upabhegane mATe upayogI evAM sAta prakAranA kalpavRkSenI prApti thaI. (1) mattAMgaka-AnaMdajanaka peya padArtho ahIM "mA" pada vaDe gRhIta thayA che. athavA AnaMdadAyaka piya vastu ja jemanA avayave che evo Ana, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 7 sU0 17 kulakarAdinirUpaNam 7 peyapadArtha iha mazabdenocyate, tasya aGgakAH hetubhUtAH, athavA martta = Anandajanake peyavastu, tadevAGgam = avayavo yeSAM te tathA AnandamadapeyapadArthadAyakA - vRkSA ityarthaH / bhRGgAH = mRGgArAdivividhapAtradAyakA vRkSavizeSAH 2 / citrAGgAH = vividhamAlyasampAdakA vRkSAH 3 citrarasAH - citrAH = madhurAdibhedabhinnA aneka. rUpA rasA yebhyaH samupalabhyante tathAbhUtAH 4 / madhyaGgAH - maNInAm = maNimayabhUSaNAnAm abhUtAH = hetubhUtA maNyaGgAH, athavA paNayo'GgAni yeSAM te tathA - maNimayabhUSaNadAyakAH 5 / anagnAH = vividhavastradAyakAH vRkSAH / vastrapradAnena janAnAM nagnatyapariharaNAt anagneti saMjJA bodhyA 6 / tathA kalpavRkSAH uktavyatiriktAnAM sakala manorathAnAM pUrakA vRkSavizeSAH / ete saptApi kalpavRkSA yugajanAnAmupabhogapUrakAH vimalavAhananAmaprathama kulakarasamaye prAdurbhUtA iti vijJeyam // 0 17 // AnandadAyaka padArtha ke denevAle jo vRkSa haiM, ve mattAGgaka haiM / vividha prakArake bhRGgara Adi pAtroMke denevAle jo vRkSa vizeSa haiM, ve yahAM bhRGga zabda se liye gaye haiM / vividha mAlyoMke sampAdaka jo vRkSa vizeSahaiM ve citrAGga zabdase liye gaye haiM / madhurAdi bhedase bhinna aneka rasa jinase prApta hote haiM ve yahAM citra zabda se liye gaye haiM / maNimaya bhUSaNoMke jo kAraNa hote haiM ve, athavA maNimaya bhUSaNoMke denevAle jo hote haiM ve vRkSa yahAM maNGga zabda se liye gaye haiM / vividha vastroMke denevAle jo vividha vRkSa haiM, ve anagna zabda se liye gaye haiM / inakI anagna aisI saMjJA isaliye huI hai, ki ye vastroMke denese manuSyoMkIM nagnatAko dUra karate haiM / ukta ina vRkSoMse bhinna jo vRkSa sakala manorathoMke pUraka hote haiM ye kalpavRkSa haiN| ye sAta prakAra ke kalpavRkSa yuga janoMke upabhogake dadAyaka padArtho utpanna karanArA vRkSene mattAMgaka kahe che. (ra) vividha prakAranA bhRgAra Adi pAtra ApanArAM vRkSane bhUvRkSo kahe che. (3) vividha mAlAe jemAMthI bane che evAM vRkSone citrAMga vRkSo kahe che (4) je vRkSo madhurAdi vividha rasenA pradAtA hoya che temane citrarasa kahe che. (5) maNimaya bhUSaNeAmAM jee kAraNabhUta hAya che temane, athavA maNimaya bhUSA denArAM je vRkSo hAya che temane ahI' ' madhyaga ' padma vaDe grahaNa karavAmAM AvyA che (6) vividha vastro pradAna karanArA vRkSAne 'ana' yaha dvArA grahaNa karavAmAM AvyA che. temane anagna kahevAnuM kAraNa e che ke teo manuSyAne vastranuM pradAna karIne temanI nagnatAne DhAMkavAmAM madadarUpa bane che. (7) ne vRkSoM samudA manoratha pUrNA ranAza hoya he cchita vastu Apa nArAM hAya che, te vRkSone kalpavRkSeA kahe che. A sAte prakAranA kalpavRkSe te zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre saSvapi kulakareSu satyaparAdhe kaspacid daNDo bhavati iti daNDanItimAha mUlam-sattavihA daMDanII paNNatA, taM jahA-hakAre 1, makAre 2, dhikkAre 3, parimAse 4, maMDalabaMdhe 5, cArae 6, chavicchee 7 // sU0 18 // chAyA-saptavidhA daNDanItiH prajJaptA, tadyathA-hakAro 1, mAkAro 2, dhikkAraH 3 paribhASA 4, maNDalabandhaH 5, cArakaH 6 chavicchedaH 7 // sU0 18 // TIkA-'sattavihA ' ityAdi daNDanotiH-daNDanam-daNDa: aparAdhinAmanuzAsanaM, tatra, tasya, tadrUSA vA nItiH, daNDanItiH, sA saptavidhA prajJatA / tadyathA-hakAra:- haka ' ityadhikSepArthaH, pUraka hote hai, so ye sAtoMhI prakArake kalpavRkSa vimalavAhana nAmake prathama kulakarake samadha utpanna hue kulakaroMke maujUda hone para bhI kisIse aparAdha ho jAtA hai, aura usakA daNDa diyA jAtA hai, ataH daNDa noti kahate haiM // sU0 17 // __"satta vihA daNDanII paNNatA" ityAdi // sU0 18 // TIkArtha-daNDanIti sAta prakArakI kahI gaI hai| jaise 1 hakAra,2 mAkAra, 3 dhikAra, 4 paribhASA, 5 maNDalayandha, 6 cAraka aura chaviccheda 7 / ___ aparAdhiyoM ko anuzAsita karanA isakA nAma daNDa hai, daNDakI, athavA daNDarUpa jo nIti hai, vaha daNDanIti hai, yaha daNDanIti sAta prakArako jo pUrvokta rUpase kahI gaI hai, so usakA tAtparya aisA haiyuganA lakenA upabhoganI sAmagrI pUrI pADanArAM hatAM. A sAte prakAranA kalpavRkSonI utpatti vimalavAhana nAmanA pahelA kulakaranA samayamAM thaI hatI ke sU 17 ! kulakare maujUda hoya tyAre paNa kaIne koI vyakti dvArA aparAdha thaI jAya che. aparAdhIne zikSA karavAmAM Ave che, tethI have sUtrakAra daMDaniitituNthn 42 cha." sattavihA daMDanII paNNattA" tyAha-(sU. 18) nAti 7 prAranI 4ii cha-(1) OM12, (2) 42, (3) vi2, (4) paribhASA, (5) ma dha, (6) yA24 bhane (7) 70vIraha. aparAdhIone zikSA karavI tenuM nAma daMDa che. daMDamAM, daMDanI athavA daMDa rUpa je nIti che, tenuM nAma daMDanIti che. te daDanItinA hakkAra Adi pUrvokta sAta prakAra kahyA che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07sU018 daNDanItinirUpaNam 6 , tasya karaNaM hakAraH, ayaM bhAvaH =pathamadvitIyakulakarasamaye kRtAparAdhasya janasya daNDo hakAramAtramAsIt / tenaivAparAdhako hRtasarvasyamiya AtmAnaM manyamAno nAparAdhasthAne punaH pravartate iti / 1 / mAkAraH - mAkaraNaM mAkAra:- ' mAkuru ' iti pratiSedhArthakasya vacanasya uccAraNam / ayaM daNDastRtIyacaturthakulakarakAle mahatyaparAdhe pravarttate / sAmAnyAparAdhe tu pUrvokta eva daNDa iti // 2 // dhikkAraHdhigityadhikSepe, tasya karaNa = kathanaM dhikkAraH / paJcamaSaSThasaptamakulakarakAle mahaadhikSepa artha haru dhAtu hai, isa hakkA karanA so hakkAra hai, tAtparya yaha hai ki prathama dvitIya kulakarake samaya jo manuSya aparAdha karatA thA, usake liye hakkAra mAtra daNDa thA, isa daNDa se hI vaha apane Apako saba kucha hara liyA gayA hai, jisakA aisA mAnatA thA aura phira vaha aparAdha nahI karatA thA 1 mAkAra 2 " mA " aisA karanA isakA nAma mAkAra hai- mata karo isa prakArake pratiSedhaka vacanakA uccAraNa karanAso mAkAra hai, yaha daNDa caturtha kulakarake samaya meM bar3e bhArI aparAdhake hone para diyA jAtA thA sAmAnya aparAdha hone para to pUrvokta hakAra rUpahI daNDa diyA jAtA thA dhiga " - yaha zabda adhikSepa arthameM AtA hai / dhikkArakA denA yaha dhikkAra hai, yaha daNDa paMcama aura chaTheM tathA sAtaveM kulakarake samayameM baDe bhArI aparAdha ho jAne para pracalita "" 9. (1) 362 - " hakU " dhAtu adhikSepa ane vAcaka che. A hukU karaveA tenuM nAma hakkAra che. " tame AvuM anucita kArya karyuM ! ' A prakAre kahevuM tenuM nAma hakkara daMDa che. pahelA ane khIjA kulakaranA samayamAM aparAdhIne hakkAra daMDa ja devAmAM AvatA hatA. te daDane pAtra bananAra vyaktine evuM lAgatuM hatuM ke jANe tenu sarvasva harI levAmAM AvyuM che. ATale ja daMDa sahana karanAra vyakti pharI aparAdha karavAnI hiMmata karatI nahI. (2) bhADAra--"bhA" yA yaha niSedhayAya che, " yA prAstu hRtya nareza, " A prakAranA pratiSedhaka vacananuM uccAraNa karavu' tenuM nAma 'makAra che. trIjA ane ceAthA kulakaranA samayamAM A prakAranA krUDa pracalita hatA. ghaNA bhAre aparAdha karanArane ja A daMDane pAtra banavuM paDatuM hatuM. sAmAnya aparAdha karanArane te tyAre paNa hakkAra daMDa ja devAmAM AvatA hanA. (3) dhimma2 -- " dhiga " yA dhAtu adhikSepanA arthabhAM vaparAya che. aparAdhIne " dhikAra che tane, Avu' kAma karatAM tane zarama paNu na AvI ?", A pramANe dhikkArave tenuM nAma dhikakAra daMDa che, pAMcamAM, chaThThA sthA0-82 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 sthAnAGgasatre tyaparAdhe dhikAro daNDaH, madhyamAparAdhe mAkAro daNDaH, jaghanyApagadhe tu hakkAro daNDa iti bodhyam / upataM ca hakArAdiviSaye - ___ " padamavIyANapaDhamA, taiyacautthANa abhinayA biiyaa|| paMcama chaTussa ya sattamassa taiyA abhiNavA u // 1 // " chAyA-prathamadinIyayoH prathamA tRtIya caturthayorabhinayA dvitiiy|| pazcamaSaSThayozca saptamasya tRtIyA abhinayA tu // 1 // iti // 3 // tathA-paribhASA-paribhASaNaM paribhASA-aparAdhinaM prati -- mAkuru ' ityevaM sakopakathanam // 4 // tathA-maNDalavandhaH-maNDalaM-nirdiSTaM kSetraM, tatra bandhaH'nAtaH pradezAd gantavya '-mityAjJAkaraNam / yadvA-puruSA maNDalarUpeNasamudAyarUpeNa samuditA mA bhavanvityAjJA karaNaM maNDalabandhaH // 5 // cAraka:pA madhyama aparAdha meM jo mAkAra rUpa hI daNDa thA, evaM jaghanya aparAdha meM hakAra rUpa daNDa thA, hakAra Adike viSaya meM aisA kahA gayA hai " paDhama bIyANa paDhamA" ityAdi / aparAdhIke prati aisA kupita hokara kahanA ki tuma amuka kAma mata karo maNDala nAma kSetrakA hai, nirdiSTa kSetrameM aparAdhIko roka kara rakhanA yaha maNDala bandha hai-isa sthAnase tuma Age nahIM jArA isa prakArakI AjJA karanA so yahI maNDala bandha hai| athavA-puruSa maNDala rUpase samudAya rUpase ekatrita nahIM ho aisI AjJA karanA so yaha bhI maNDalabandha hai| aparAdhIko kArAgArameM DAla denA so cAraka hai, ane sAtamAM kulakaranA samayamAM ghaNe ja bhAre aparAdha karanArane A prakAranA daMDane pAtra banavuM paDatuM te kulakaranA samayamAM madhyama aparAdha karanArane sAkAra rUpa daMDane pAtra banavuM paDatuM ane sAmAnya aparAdha karanArane hakakAra rU5 daMDane pAtra banavuM paDatuM. hakAra AdinA viSayamAM evuM kahyuM che -padama bIyoNa paMDhamA " tyAhi, (4) " 552||dhii pratye pAyamAna 54ne me tu mA priiranuM kRtya mA kara." ItyAdinuM nAma paribhASA daMDa che. (5) maMDala eTale kSetra aparAdhIne keI nirdiSTa kSetramAM ja rokI rAkhavo tenuM nAma maMDalamabdha che. " tamAre A sthAna cheDIne javuM nahIamuka maryAdita sthAnamAM ja tamAre rahevuM." A prakAranI AjJAnuM nAma maMDalababdha che. athavA puruSa maMDalarUpe athavA samudAya rUpe ekatrita na thavuM, evI AjJAnuM nAma maMDala bandha che. (6) ||52||dhiin samai 52 / tenu nAma yA24 64 cha, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA. sU. 18 cakravatina ekendripaMcendriyaratnavarNanam 651 kArAgAraH // 6 // chavicchedaH-karacaraNanAsAkoSThAdyavayavakarttanam // 7 // paribhASAdayazca vasro daNDanItayo bharatasya kAle samabhavan / taduktam" paribhASaNA u paDhamA maMDalabaMdho puNa hoi viiyA / cAraga chapichedAdi bharahasya ca ubihA nII // 1 // " chAyA-paribhApaNA tu prathamA maNDalabandhaH punarbhavati dvitIyA / cArakazchabicchedAdi bharatasya caturvidhA nItiH // 1 // iti |mu018|| malamU-egamegassa NaM ranno cAuraMtacakravahissa satta egi: diyarayaNA paNNattA, taM jahA-cakarayaNe 1, chattarayaNe 2, cammarayaNe 3, daMDarayaNe 4, asirayaNe 5, maNirayaNe 6, kAkaNi. rayaNe 7 egamegassa NaM ranno cAuraMtacakravaTissa satta paMciM. diyarayaNA paNNattA, taM jahA-seNAvairayaNe 1, gAhAvairayaNe 2, vaDDairayaNe 3 purohiyarayaNe 4, itthIrayaNe 5, AsarayaNe 6, hatthirayaNe 7 // sU0 19 // chAyA-ekasya khalu rAjJazcAturantacakravartinaH sapta ekendriyaratnAni prajJaptAni, tadyathA-cakraratnam 1, chatraratnam 2, carmaratnam 3, daNDaratnam 4, asievaM hAtha-paira, nAka kAna Adi avayavoMkA kATa lenA so yaha chavi. ccheda daNDa hai, ye paribhASA Adi cAra daNDanItiyAM bharatake kAla meM huI haiM kahA bho hai-" paribhAsaNAu paDhamA" ityAdi / bharatakI mAnyatAnusAra ye cAra prakArakI nItiyAM haiM-paribhASaNA maNDalabandha 2 cAraka 3 aura chaviccheda // sUtra 18 / / " egamegasta NaM ranno cauraMtacakka nahissa" ityAdi // sUtra 19 // sUtrArtha-eka 2 cAturanta cakravartI rAjAke sAta ekendriya ratna kahe gaye (7) aparAdhIne hAtha, paga, kAna, nAka Adi avayavone chedI nAkhavA tenu nAma chavicche 4 cha. paribhASA Adi chellI cAra daMDanItio bhAratanA kALamAM pracalita thaI tI. yuM 5 cha hai-"paribhAsaNAu paDhamA " bharatanI mAnyatA pramANe A cAra prakAranI daMDanItio che- (1) 52mASA, (2) ma 15-dha, (3) yA24 mana (4) chavicche // sU. 15 // " egamegassa NaM ranno cauraMtacakkaradissa" tyAdi-(sU. 18) sUtrArtha-pratyeka cAturanta cakravartI rAjA pAse sAta ekendriya ratno hoya che. te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __sthAnAGgasUtre ratnam 5, maNiratnam 6, kAkiNIratnam 7 / ekaikasya khalu rAjJazcAturatnacakravartinaH sapta paJcendriyaratnAni prajJaptAni, tadyathA-senApatiratnam 1, gAthApatiratnam 2, varddhakiratnam 3, purohitaratnam 4, strIratnam 5, azaratnam 6 hastiratnam 7 ||suu0 19 // TIkA-'egamegassa NaM ityAdi ekaikasya-cAturanta cakravartino rAjJaH saptasaMkhyakAni ekendriyaratnAni pRthivIpariNAmarUpANi ratnAmi prajJaptAni, tadyathA-cakraratnam-ityAdi / ratnatyaM ceSAM svasvajAtAvutkRSTatvAt / taduktam___ " ratnaM nigadyate tacca jAtau jAtau yadutkRSTam " iti / ekendriyaratnAdInAM pramANaM tyevamuktaM, tathAhi " cakaM chataM daMDo, tinivi eyAI vaamtullaaii| cammaM duhatthadIha, batIsaM aMgulAI asI // 1 // cauraMgulo maNI puNa, tassaddha ceva hoi vitpiNNo / cauraMgulappamANA, suvannavarakAgaNI neyA // 2 // " chAyA-cakraM chatraM daNDaH trINyapyetAni vyAmatulyAni / carma dvihasta dIrgha dvAtriMzadAlAni asiH // 1 // caturajhulo maNiH punastasyAdacaiva bhavati vistIrNaH / caturaGgulamamANA suvarNavarakAkiNI jJeyA // 2 // iti / haiM-jaise-cakraratna 1, chatraratna 2, carmaratna 3, daNDaratna 4, asiratna 5, maNiratna 6, aura kAkiNI ratna 7 ye saba pRthivIke pariNAma rUpa haiM, evaM inheM apanI 2 jAti meM utkRSTa honeke kAraNa ratna kahA gayA hai kahA bhI hai- ratnaM nigadyate tat" ityaadi| ekendriya ratnAdikoMkA pramANa aisA kahA gayA hai "cakaM chattaM daMDo" ityAdi / sAta mendriya ratnana nAma prabhAe cha-(1) yatna, (2) chatrana, (3) yamaratna, (4) 62rana, (5) masi2na, (9) mAzuna bhane (7) utsel. ratna. A sAte rane pRthvInA pariNAma rUpa hevAthI tathA pita pitAnI jAtimAM sarvottama hovAthI temane ratna rUpa kahevAmAM Avela che. kahyuM paNa cha -" ratna nigadyate tat" ityAhi. mendriya 2tnAginu pramANa nIya pramANe 4hyu cha-" cakkaM uttaM daMDo" tyA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA07 sU0 20 duSSamasuSamaparijJAnanirUpaNam vyAmatulyAni-tiryambAhudyaprasAraNapamANAni caturhastapramANAnItyarthaH / tathA-pratyekacAturantacakavatino rAjJaH senApatiratnAdIni sapta paJcendriyaratnAni bodhyAni / tatra-senApatiH = senAnAyakaH, gAthApatiH = koSThAgAraniyuktaH, vakiA rathakAraH, purohitaH zAntikarmakartA / eteSu caturdazasu ratneSu pratyeka yakSasahasrAdhiSThitaM bodhyamiti // sU0 19 // mUlam -sattahiM ThANehiM ogADhaM dustamaM jANejA, taM jahA-akAle varisai 1, kAle Na parisai 2, asAha pujati 3, sAha na pujaMti 4, guruhiM jaNo micchaM paDivanno 5, maNo. duhiyA 6, vaidahiyA 7 / sattehi ThANehi ogADhaM susama jANejA, taM jahA akAle na parisai 1, kAle parisai 2 alAha Na punaMti 3 sAha punati 4, gurUhiM jaNo samma paDivanno 5, maNosuhiyA 6 vaI suhiyA 7 // sU0 20 // cakra, chatra, evaM daNDa ye tIna ratna cAra hoya pramANavAle haiN| tiryaga phailAye hue jo donoM hAtha hai, unakA nAma vyAma hai| carmaratna do hAtha pramANa lambA hai / evaM 32 aMgula ko talavAra hai| cAra aMgulakA maNiratna hai| isakI caur3AI do aMgulakI hai / kAkiNI ratna bhI cAra aMgulakA hI hai| senApati 1-senAnAyaka, gAthApati-koSThAgArakA adhikArI varddhaki-sArathI-rathakAra, purohita-zAnti karmakartA strIratna 5, azvaratna 6 hastiratna sAta ye sAta ratna paMcendriya ratna haiM / ina14 ratnoMmeM se pratyeka ratna eka-eka hajAra yakSase adhiSThita hote haiM ||suu.19|| - caka chatra ane daMDa, A traNa rane cAra hAtha pramANuvALAM che. tiryaMga phelAyelA ane hAthe che temanuM nAma vyAma che. carmaratnanI laMbAI be hAtha pramANu kahI che, talavAra (asiratna) laMbAI 32 AMgaLa pramANa che. maNiratna cAra aMgula pramANu, ane kAkiNI ratna paNa cAra aMgula pramANe mApanuM hoya che. caturanta cakravartInA sAta pacendriya ratno nIce pramANe hoya -(1) senApati, (2) pti-rine| mAghArI, (3) sArathI-- 2542, (4) puDita, (5) zrIratna, (6) 2532 sane (7) stina. A prakAranA kula 14 ratana cakavatI pAse hoya che. A pratyeka ratna eka-eka hajAra ya vaDe adhiSThita hoya che. sU. 19 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre , chAyA - saptabhiH sthAnairavagADhA duSSamAM jAnIyAt tadyathA - akAle varSati 1, kAle na varSati 2, asAdhavaH pUjyante 3, sAdhavo na pUjyante 4, guruSu jano mithyApratipannaH 5 manoduHkhitAH 6, vAgduHkhitAH / saptabhiH sthAnai ravagADhAM suSamAM jAnIyAt tayathA - akAle na varSati 1, kAle varSati 2 asAdhayo na pUjyante 2, sAdhavaH pUjyante 4, guruSu janaH samyak pratipannaH 5 manaH sukhitA 6, vAksukhitAH 7 // mu0 21 / / 9 TIkA- ' satahi ThANehi ' ityAdi 654 saptabhiH sthAnaiH=kAraNaiH duSpamAm = duSpamakAle agADhAma = avatIrNAm utkarSAvasthAM prAptAM jAnIyAt, tadyathA - akAle varSatItyAdi / sugamam | navaramguruSu mAtApitRrmAcAryeSu jano-loko mithyA midhyAbhAvaM vinayabhraMzaM pratipanaH = prAptaH / manoduHkhitA manaso manasA vA duHkhitA = dukhitatvaM duHkhakAritthaM vA mAnasaM duHkhamityarthaH / vAgduHkhitA=vAcikaM duHkhamityarthaH / tathA-saptabhiH " sattahiM ThANehiM ogADhaM " ityAdi / sU0 20 // TIkArya - duSpamakAla ina sAta sthAnoMse utkarSAvasthAvAlA hotA hai| jaiseakAlameM varSA honA 1, kAlameM varSA nahIM honA 2, asAdhuoM kI pUjA hI honA 3, sAdhuoM kI pUjA nahIM honA 4, gurujanoM meM mithyA bhAva rakhanA 5, manakA duHkhita rahanA 6, evaM vAcika duHkhakA honA 7 suSamA kAla ina sAta sthAnoMse utkarSAvasthAvAlA hotA hai-jaiseakAla meM vRSTikA nahIM honA 1 samaya para vRSTikA honA 2, asAdhuoMkI pUjA-satkAra nahIM honA 3, sAdhujanoM kI pUjA - satkAra honA 4, gurujanoM para saccA bhAva honA 5, manako duHkhita nahIM hotA 6, evaM "sattahi ThANehiM ogADhaM " tyAhi TIkA-duSamakALa A sAta sthAnanI apekSAe utkarSAvasthAvALA hoya che(1) tyAre yeAgya aNe ( varSA RtubhAM ) varSA thatI nathI, (2) sANe varSA thAya che. (u) masAdhuyonI cUla thAya che, (4) sAdhuonI pugna thatI nathI, (5) gurujanA pratye mithya,bhAva vadhatA jAya che, (6) mana saMtApathI yukta rahe che ane (7) vAcika duHkhanA paNu sadbhAva rahe che. suSamakALa A sAta sthAneAnI apekSAe utkarSAvasthAvALA hoya che - (1) ase vRSTito malAva (2) ucita samaye vRSTinA sadbhAva. ( 3 ) asA. enA pUjAsatkAranA abhAva, (4) sAdhuenA pUjAsatkAranA sadUbhAva, (5) gurujanA pratye sAcA bhAvanA sadbhAva (6) mAnasika duHkhane abhAva ane zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA07 sU020 duSSamasuSamaparijJAnanirUpaNam 655 sthAnaH avagAdAM supamA jAnIyAt , tadyathA-kAle na varSati ityAdi suga. mam / navaraM-samyak samyagbhAyaM-vinayamiti yAvat / / mU0 20 // duSamA suSamAlakSaNaM kAladvayaM sAMsArikajIvAnAM krameNa duHkhasukhaprayojakaM bhavatIti sAMsArikajIvAna prarUpayitumAha mUlam-tattavihA saMsArasamAvannagA jIvA paNNatA, taM jahA- neraiyA 1, tirikkhajoNiyA 2 tirikkhajoNiNIo 3, maNussA 4, maNussIo 5 devA 6, devIo 7 // sU0 21 // chAyA--saptavidhAH saMsArasamApanakA jIyAH prajJaptAH, tadyathA-nairapikAH 1, tiryagyonikAH 2, tiyagyonikAH 3, manuSyAH 4, manuSyaH 5, devAH 6, devyaH 7 // sU0 21 // TIkA - ' sattacihA' ityAdivAcanika duHkha nahIM honA 7 gurujanase mAtA pitA evaM dharmAcArya ye saba gRhIta hue haiM / / sU0 20 // dubamA suSamA ye donoM kAla sAMsArika jIvoMko kramazaH duHkha, sukhake prayojaka hotehaiM-ataH aba sUtrakAra sAMsArika jIvoM kI prarUpaNA karatehaiM "satta vihA saMsAra samAvanagA jIvA paNNattA" ityAdi // 021 // TIkArtha-saMsAra samApanaka jova-saMsArI jIva-sAta prakAra ke kahe gaye haiM-jaise-nairapika 1, tiryagyonika 2, tiryazcastriyAM 3, manuSya 4, manuSyastriyAM 5, deva evaM deviyAM 7. yahAM tiryazca evaM manuSya tathA devoMmeM pulliGga, evaM strIliMgake hone se dvividhatA hotI hai, aura naira(7) pAthi humne| malA5. 20 sUtramA 'guru' 56 mAtA, pitA, dharmAyA mAhinupAya che. // sU0 20 // duSama ane suSamakALa sAMsArika jIvone anukrame duHkha ane sukhane anubhava karAvanArA hoya che, tethI have sUtrakAra sAMsArika jIvonI prarUpaNA are --"sattavihA saMsArasamAvannagA jIvA paNNattA" tyA--(sU. 21 ) TIkartha-saMsAra amApannaka jIvanA (saMsArI jIvanA) nIce pramANe sAta prakAra kahyA cha -(1) narayira, (2) tiyayAnina2, (3) tiya yoni strii-|, (4) manuSya, (5) manuSya tinI strImA, (6) he| mane (7) pii| manuSya, tiya"ya ane devemAM nara ane nArI jAtine sadbhAva hoya che, te kAraNe pratyekamAM dvividhatA batAvI che. nArakamAM mAtra napuMsakaliMgatA (nAnyatara jAti) ja zrIsthAnAMgasUtra:04 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ sthAnAkSasUtre vyAkhyA spaSTA / navaram-nairayikANAmekavidhatvena, tiryamanuSyadevAnAM pratyekaM puMstrI bhedena dvaividhyena, saptaviSatvamiti // mu0 21 / / saMsAriNAM saMsaraNaM ca Ayurbhede sati bhavatIti AyurbhedaM prarUpayati mUlam-sattavihe Aubhee paNNate, taM jahA-ajjhavavasANaM 1, nimittaM 2, AhAre 3 ceyaNA 4, parAghAe 5 / phAse 6 ANApANU 7 / sattavihaM bhijae AU 7 // sU0 22 // chAyA -- saptavidha AyurbhedaH prajJaptaH, tadyathA adhyayasAnam 1 nimittam 2 AhAro 3 vedanA 4 parAghAtaH 5 / sparzaH 6 AnANaM 7 saptavidhaM bhidyate AyuH // mU0 22 // TIkA-'sattavihe ' ityAdi Ayurbheda:-AyuSo jIvanasya bhedaH-vinAzaH saptavidhaH prajJaptA, tadyathAHadhyayasAnaM rAgasnehabhayAtmaka AtmapariNAmaH 1, tathA-nimittam daNDakazAyikoMmeM kevala napuMsaka liGgatA hone se ekavidhatAhI hotI hai-isa prakArase saMsArI jIva sAta prakArake hote kahe gaye haiM / sUtra 21 / / saMsArI jIvoMkA saMsArameM paribhramaNa Ayuke hone para hI hotA hai, ataH aba sUtrakAra Ayuke bhedoMkA nirUpaNa karate haiM___ "sattavihe Aubhee paNatta' ityAdi sUtra 22 // __TokArtha-AyukA bheda sAta prakArakA kahA gayA hai-jaise-adhyavasAna1,nimitta 2, AhAra 3, vedanA4,parAghAta 5 sparza6aura AnaprANa7 __ Ayubhedase yahAM jIvanakA vinAza kahA gayAhai, yaha jo sAta prakArakA kahA gayA hai, so usakA tAtparya aisA hai-rAga, sneha evaM bhayarUpa jo saMbhavI zake che tethI temane eka ja prakAra paDe che. A prakAre ahIM saMsArI jInA sAta prakAre batAvavAmAM AvyA che. sU. 21 che AyunA sadbhAvamAM ja saMsArI jInuM saMsAramAM paribhramaNa thAya cha. tethI ke sUtra42 bhAyumehAnu ( mAyunA vinAzanu) ni355 42 cha-- sattavihe Aubhee paNNatte" tyAdi--(sU 22) AyunA bheda sAta prakAranA kahyA che. te prakAro nIce pramANe che-- (1) adhyavasAna, (2) nimitta, (3) mADA2, (4) vedanA, (5) 52rAghAta, (6) 25 bhane (7) mAnaprA. TIkArtha-"Ayu bheda" A pada dvArA Ayune vinAza? ahIM artha samajavAne che. te AyuvinAzanA sAta bhedanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3D - - sughA rokA sthA0 7 sU0 22 duSSamasuSamaparijJAnanirUpaNam 657 zastrAdIni 2 / yadyapyanayorAyubhedaM prati kAraNatvaM, tathApi kAraNe kAryopacArAdevamuktam / AhAra:=pramANAdhikabhojanam 3, vedanA hRdayazulAdikA 4, parAghAtaHgarnakUpAdiSu patanam 5, sparza: kRSNasarpAdidaMzaH 6, AnapANam-zvAsocchAsauzvAsocchAsanirodha ityartha 7, iti saptavidhaM yathA bhavati tathA AyuH jIvitaM bhiyate-nicchidyate / atredaM bodhyam, ayamAyurbhedaH sopakramAyuSAmeva bhavati na tu nirupakramAyuSAm / nanu yena zataM saMvatsarAnAyurupanibaddhaM, tasya tadAyuSo'ntarAla AtmAkA pariNAma hai, vaha adhyavasAna hai, daNDakazAstra Adi ye nimitta haiM / yadyapi inameM AyuvinAzake pratikAraNatA hai, parantu inheM jo svayaM AyurbhedarUpa kahA gayA hai, vaha kAraNa meM kArya ke upacArase kahA gayA hai, pramANase adhika bhojana karanA AhAra hai, hRdayazUla AdikA nAma vedanA hai, gartakUpa AdimeM giranA parAghAta hai, kRSNa sarpa Adi dvArA kATa liyA jAnA sparza hai, tathA zvAsocchvAsakA nirodha honA isakA nAma ANa prANa hai, ina sAta prakArake kAraNoMse AyukA-jIvi. takA vinAza hotA hai| yahAM isa prakAra se samajhanA cAhiye-yaha Ayubheda sopakrama AyuvAloMkohI hotA hai nirupakrama AyuvAloMko nahIM hotA hai| zaMkA-jisa jIvane 100 barasakI AyukA candha kiyA hai, aura usakI Ayu bocahImeM samApta ho jAtI hai, to isase kRta vinAza rAga, sneha ane bhaya rU5 AtmAnA pariNAmane adhyavasAna kahe che. daMDaka zAstra Adina nimitta kahe che. je te bane e yuvinAzamAM kAraNabhUta bane che, chatAM paNa temane potAne ja ahIM je AyubedarUpa kahevAmAM AvyA che te kAraNamAM kAryanA uccAranI apekSAe kahevAmAM Avela che. pramANuthI vadhAre khAvuM tenuM nAma AhAra (Ahara rUpa kAraNa ) che hathaphUla AdinuM nAma vedanA (vedanA rUpa kAraNa) che. kUvA ke khADAmAM paDavuM tenuM nAma parAghAta (parAghAta rU5 kAraNa ) che, kALA nAga Adine daMza (kha) lAgave tenuM nAma sparza (sparzarUpa kAraNa) che ane zvAsocchavAsane virodha thave tenuM nAma ANaprANa (ANaprANa rUpa kAraNa ) che. A sAta prakAranA kAraNone lIdhe Ayune (jIvana) anta AvI jAya che. ahIM evuM samajavuM joIe ke A prakArano Ayurbheda sopakrama AyuvALAomAM ja saMbhavI zake che. nirupakama AyuvALAmAM A prakAranA Ayurbhedane sadUbhAva hoto nathI. zaMkA-dhAro ke kaI jIve 100 varSanA Ayune banca karyo che. je tenuM AyuSya vacce ja samApta thaI jAya, te e prakAranI mAnyatAmAM kRta. sthA0-83 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAnAGgamace evaM vyapagamAt kRtavinAzo, yena ca karmaNA''yurvigamastatpatyApattyA'kRtAgamazca maratoti kRtanAzAkRtAgamaprasaktayA mokSe'vizvAsathAritrAdAyapratizca syAt ? " kammopakamijjai, apattakAlammi jai to pattA ! akayAgamakayanAsA, mokkhANAsAso dosA // 1 // " chAyA-karma upakramyate avAptakAle yadi tataH prAptAH / akRtAgamatatAzAt mokSAnAzvAsato dopAH // iti / iti cet , Aha-varSazatabhogyamapi bhaktaM bhasmakavyAdhinA samAkrAntasya janasyAlpenaiva kAlena bhuJAnasya yathA na kRtanAzo na cAkRtAgamo bhavati, nAmakA doSa AtA hai, aura akRtake abhyAgamakA prasaMga prApta hotA hai, kyoMki jo karma usame nahIM kiyA hai-usase usakI AyukA vigama huA hai, ina donoM doSoMke sadbhAyase mokSameM avizvAsa aura cAritra AdimeM apravRtti jIyako ho jaaygii| "kamprocakkamijja" ityAdi / isa gAyA dvArA pahI samajhAyA gayA hai, ki yadi Ayu akAlameM naSTa ho jAtI hai, to isa sthiti meM kRta praNAza aura akRtAbhyAgama ye doSa upasthita hote haiM Adi / u.-so varasa taka bhI khAyA jA sake aise bhI bhojanako, jisako bhasmaka vyAdhi ho gaI hai, aisI vyakti jaba ekahI cArameM usa bhojanako khA letA hai, to vaha usa bhojanako bahutahI jaldI pacA jAtA hai to vinAza nAmanA deSane prasaMge upasthita thAya che ane amRtanA abhyAgamane prasaMga prApta thAya che, kAraNa ke je kama teNe karyuM nathI tenA dvArA tenI Ayune vinAza thayo che. A banne prakAranA denA sabhAve karIne jIvane mAkSamAM avizvAsa utpanna thaze ane cAritrAdinI ArAdhanAnI jIvanI pravRtti '5 na. "kammovakkamijjA" ityAha A gAthAmAM e ja vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke "je Ayune akALe nAza thavAnI vAta svIkAravAmAM Ave, te kRtapraNAza ane akRtA. lyApama mAme hopa upasthita thAya cha," tyA: uttara-je mANasane bhasmaka vyAdhi thayo hoya e mANasa anya mANasa dvArA 100 varSa mAM khAI zakAya teTalA bhejanane paNa eka ja vakhatamAM khAI jAya che, eTaluM ja nahI paNa e bhejanane te pacAvI paNa zake zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 su. 22 duSSamasuSamaparijJAnanirUpaNam tathaivAtrApi na kRtanAzo na cAkRtAgamo bhavatIti bodhyam / uktaM ca-" na hi dIhakAliyassavi, NAso tassANubhUbho vippaM / bahukAlAhArassa va, duyamaggiyarogiNo bhogo // 1 // savvaM ca paesatayA, bhujjai kammamaNubhAgao bhaiyaM / tegAvassANubhave, kekayanAsAdao tassa ? // 2 // kiMcidakAle viphalaM, pAijjai paccae ya kAleNaM / / taha kamma pAijnai kAlega vi paJcae annaM // 3 // jaha vA dohA rajjU Dajjai kAleNa puMjiyA khippaM / vito paDo u sussai, piMDIbhUo u kAleNaM // 4 // chAyA-nahi dIrvakAlikasyApi nAzastasyAnubhUtinaH kSipram / bahukAlAhArasyeva drutamagnirogiNo bhogaH / / 1 / / sarvaca pradezatayA bhujyate karma anubhAgato bhaktam / tenAvazyAnubhave, ke kRtanAzAdayastasya // 2 // kiMcidakAle'pi phalaM, pAcyate pacyate ca kAlena / tathA kama pAcyate kAlenApi pacyate anyata // 3 // yathA vA dIrghA rajjuH dahyate kAlena puJjitA kSipam / vitataH paTastu zuSyati piNDIbhUtastu kAlena / / 4 / / iti / / mU0 22 // jisa prakAra ise kRta praNAza aura akRtAbhyagama doSa prasakta nahIM hote haiM, usI prakArase yahAM para bhI ye donoM doSa prasakta nahIM hote haiM-aise jAnanA caahiye| kahA bhI hai "na hi dIhakAliyassa" ityAdi / tAtparya ina gAthAoMkA yahI hai, ki dIrghakAlika karmakA bhI zIghra nAza usakI ikadama anubhUti ho jAne se ho jAtA hai-isameM koI Apatti jaisI bAta nahIM hai, kyoMki jo bhojana bahuta kAlameM pacAneke che. te je prakAre tene kRtakaNAza ane a bhyAgama daSano prasaMga prApta thatuM nathI eja pramANe ahIM paNa te banne prakAranA doSe lAgavAne prasaMge prApta thatuM nathI kahyuM paNa che ke "na hi dIhakAliyassa." tyA: A gAthAne bhAvArtha nIce pramANe che-dIrghakAlika kamanI paNa jaldI anubhUti thaI javAthI tene zIgha nAza thaI jAya che, A vAtanesvIkAravAmAM koI paNa vAMdhe raheto nathI. e ja vAtane nIcenA dAMte zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 sthAnAGgasutre ayaM cAyubhedaH kathaMcit saryajIvAnAM bhavatIti tAn saptavidhatvenAha mUlam--sattavihA sabajIyA paNNattA, taM jahA--puDhavikAiyA 1 AukAiyA 2 teukAiyA 3 bAukAiyA 4 yaNassakAiyA 5 tasakAiyA 6 akAiyA 7ahavA-sattavihA savvajIyA paNNatA, taM jahA-kaNhalesA 1 jAca sukalelA 6 alesA 7 // sU0 23 // yogya hotA hai-vahIM bhojana bhasmaka vyAdhiyAleke dvArA zIghratAse pacA liyA jAtA hai, jo phala vRkSake Upara lagA rahane para pakane meM bahuta samaya letA hai-yahI phala pAkameM jaba DAla diyA jAtA hai, to bahutahI zIghra paka jAtA hai-yaha bahutahI zIghra usakA paka jAnA akAlameM paka jAnA hai, isI taraha rassI cikharI huI par3I ho to usake jalane meM dera lagatI hai, aura vahI rassI japa piNDita avasthAmeM jalAI jAtI hai-to bahuta hI jaldI bhasma ho jAtI hai, isI prakAra pasArA huA vastra jaldI sUkha jAtA hai, aura gharI kiyA huA vastra dera meM sUkhatA hai-isI prakArase nimitta milane para haraeka karmakA akAlameM bhI vinAza ho jAtA hai, isameM akRtAbhyAgama aura kRta praNAza jaise doSoMko AnekI saMbhAvanA hI nahIM hai / / sUtra022 // dvArA spaSTa karavAmAM Ave che je bhejana anya mANasa dvArA ghaNuM lAMbA kALe pacAvI zakAya evuM hoya che e ja bhajanane bhasmaka vyAdhivALe jaldI pacAvI zake che. je phaLa vRkSanI upara ja lAgeluM rahe tene pAkavAne mATe lAMbe samaya lAge che, paraMtu e ja phaLane jyAre ghAsa AdimAM rAkhI makavAmAM Ave che tyAre te jaladI pAkI jAya che-A prakAre tenuM jaladIthI pAkavuM tenuM nAma ja "akAle pAkavuM" che. e ja pramANe vikharAIne paDelA doraDAne baLI jatAM vAra lAge che, paNa je e ja deraDAne vIMTa karIne tene bALavAmAM Ave te jaldI baLIne bhasma thaI jAya che. e ja pramANe ekavaDuM vastra jaladI sUkAya che paNa ghaDI kareluM vastra sUkAtAM vAra lAge che. e ja pramANe jyAre nimitta maLe tyAre dareka karmane akAle paNa vinAza thaI zake che. te A prakAranI mAnyatA svIkAravAmAM akRtAvyAgama ane kRtapraNAza jevA dene prasaMga prApta thatuM nathI. che sU22 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU0 23 saptavidhaAyurbhedanirUpaNam chAyA-saptavidhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-pRthivIkAyikAH 1, apkAyikAH 2, tejaskAyikAH 3, vAyukAyikAH 4, vanaspatikAyikAH 5, trasakAyikAH 6, akAyikAH 71 athavA-saptavidhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathAkRSNalezyAH 1 yAvat zuklalezyAH 6 alezyA: 7 // mU023 // TIkA-'sattavihA' ityAdi vyAkhyA sugamA / navaram-sarvajIvA:-sarve ca te jIvAzceti, saMsAriNo muktAzcetyarthaH / aAyikA siddhA:-teSAM SavidhakAyavyapadezyatvAbhAvAt / alezyAH siddhA ayogino veti // sU0 23 / __ yaha Ayubheda kathaMcit samasta jIvoMkI hotA hai-isaliye sUtrakAra aba jIvoM meM saptavidhatAkA kathana karate haiM "sattavihA savvajoyA paNNattA" ityAdi / / mU0 23 // TIkAtha-samasta jIva sAta prakArake kahe gaye haiM-jaise-pRthivIkAyika 1, apkApika 2, tejaskAyika 3, vAyukAyika 4, vanaspatikAyika 5, sakAyika 6, aura apkAyika 7 athavA-isa prakArase bhI joya sAta prakArake kahe gaye haiM-kRSNalezyAvAle yAvat zukla lezyAyAle 6 aura alezyAyAle 7 yahA~ " samasta jIva" isa prakArake kathanase saMsArI jIva aura mukta jIva ye donoM prakArake jIva gRhIta ho jAte haiN| akAyika se siddha jIyoM kA grahaNa ho jAtA hai kyoMki unameM 6 prakArake kAyakA vyapadeza nahIM hotA hai, isI tarahase alezya padase isakA grahaNa ho jAtA hai, athavA ayogiyoMkA grahaNa ho jAtA hai sU023 A Ayurbheda kyAreka samasta jIvamAM hoya che. tethI have sUtrakAra jIvonA sAta prakAranuM kathana kare che- "sattavihA savva jIvA paNNattA " challAha-(sU23) TIkAtha-samasta jIvene nIce pramANe sAta pakAra kahyA che-(1) pRthvIkAyika, (2) a5454, (3) te424Ayi4, (4) pAyuthi, (5) vanaspatithi, (6) trasakAyika ane (7) akAyikA athavA jIvenA A pramANe sAta prakAra paNa hA cha-(1) vezyAyANA, (2) nAsavezyApA, (3) apAtozyA. pA, (4) pAtalezyAvA , (5) 5bhatazyAvANA, (6) zusozyAmA bhane (7) malezyApA. ahI' "samasta jo " A prakAranA kathana dvArA saMsArI che ane mukta jIvone traNa karavAmAM AvyA che. siddha ane akAyika kahe che, kAraNa ke temanAmAM 6 prakAranA zarIrane sadbhAva heta nathI. "alezya" A pada vaDe siddha jIvone athavA agIeAne (mana, vacana ane kAyAnA gathI rahita jIvone) grahaNa karavAmAM AvyA che. je sU. 23 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pUrvasUtre kRSNalezyAdimanto jIvabhedA uktAH, tatra ca kRSNalezvavAn sannArako'pyutpadyate brahmadattavaditi brahmadattasvarUpamabhidhAtumAha- 662 mUlam - baMbhadatte NaM rAyA cAuraMtacakkavahI sattAdhaNuI uDDa uccateNaM satta ya vAsasayAI paramAuM pAlaittA kAlamAse kAlaM kicyA ahe sattamA puDhavIe adhyaiTThANe Narae peraittAe uvayanne || sU0 24 // chAyA -- brahmadattaH khalu rAjA cAturantacakravartI sapta dhanUMSi Urdhvamuccasvena sapta ca varSazatAni paramAyuH pAlayitvA kAlamAse kAlaM kRtvA adhaH saptamyAM pRthivyAm apatiSThAne narake nairayikatayA upapannaH / sU0 25 // TIkA -'madatte NaM ' ityAdi vyAkhyA sugamA // sU0 24 // Uparake sUtra meM kRSNalezyA AdivAle jIva bheda kahe gaye haiM- inameM jo jIva kRSNa lezyAvAlA hotA hai, vaha marakara nAraka bhI ho jAtA hai - jaise brahmadatta huA hai, ataH aba sUtrakAra isI brahmadatta ke sambandhameM kathana karate haiM- " babhadatteNaM rAdhA cAurata " ityAdi || sUtra 25 // TIkArya - brahmadatta cakravartI U~cAI meM sAta dhanuSakA thA, 700 sau varSakI isakI utkRSTa Ayu thI, utanI pUrI Ayuko bhoga kara yaha kAla mAsameM maraNa kara nIce saptama pRthivI meM apratiSThAna narakameM nairayikakI paryAya se utpanna huA hai || mUtra 24 // AgalA sUtramAM kRSNAdi lezyAvALA jIyeAnI vAta karavAmAM AvI. kRSNu lessAvALA jIve marIne nArakamAM paNa utpanna thaI jAya che, jema ke brahmadatta cakravartInI khAkhatamAM evuM ja banyuM hatuM. A prakAranA pUrva sUtra sAthenA saMbaMdhane lIdhe have sUtrakAra brahmadattanA viSayamAM kathana kare che-- bamadatte rAyA cAuraMta " tyAhi-- ( sU 25 ) 16 TIkA-brahmadatta cakravatI nA zarIranI UMcAI sAta dhanuSapramANu hatI tenuM utkRSTa AyuSya 700 varSanuM hatuM. teTalA pUrA AyuSyane bheLavIne kALane avasara AvatA kALadhama pAmIne, te nIce sAtamI narakamAM apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM nArakanI paryAye utpanna thayA che. // sU. 245 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU0 25 mallInAthavarNanam thavarNanam brahmadatta uttamapuruSa iti uttamapuruSAdhikArAduttamapuruSavizeSasthAnIyamalli. vaktavyatAmAha mUlam--mallI gaM arahA appasattame muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavaie, taM jahA--mallI videharAyavarakannagA 1, paDi. buddhA ikvAkharAyA 2, caMdacchAe aMgarAyA 3, ruppIkuNAlAhicaI 4, saMkhe kAsIrAyA 5, adINasattU kururAyA 6, jiyasattU paMcAlarAyA 6 // sU0 25 // chAyA-mallI khalu arhan Atmasaptamo muNDo bhUtyA gArAdanagAritAM patra jitaH, tadyathA-mallI videharAjayarakanyakA 1, pratibuddhirikSvAkurAjaH 2, candracchAyo'garAnaH 3, rukmI kuNAlAdhipatiH 4, zavaH kAzIrAjaH 5, adInazatruH kururAjaH 6 jitazatruH pazyAlarAjaH 7 // sU0 25 // TIkA-'mallI NaM' ityAdi / vyAkhyA sugamA navaram-mallInAmA arhan khalu AtmasaptamaH AtmanA saptamaH saptasaMkhyApUraNaH atibuddhiprabhRtimiH pabhiH saha saptamaH svayaM muNDo-dravyato bhAyatazca muNDito bhUtvA agArAta anagAritAM prabajitaH, tadyathA-mallI videharAjavarakanyakA-ityAdi / tatra-videha brahmadatta yaha uttama puruSa thA-isa abhiprAyako lekara aba sUtrakAra uttama puruSa vizeSake sthAnApanna mallokI vaktavyatAkA kathana karate haiM "mallINaM arahA" ityAdi / / sUtra 25 / / TIkArtha-mallI ahanta pratidhuddhi Adi 6 rAjAoMke sAtha svayaM matama hokara dravyase aura bhAvase muNDita hokara agArase anagAra avasthAvAle bane haiN| mallI yaha videha rAjAkI uttama kanyA thI 1 brahmadatta cakavatI hovAne kAraNe uttama puruSa rUpa hate. pUrvasUtranI sAthe uttama puruSa vizeSa rUpa samAnatAnA saMbaMdhane lIdhe have sUtrakAra mahila (malsinAya 2481) nI 535941 42 cha___"mallINaM arahA" tyahi-(sU. 25) TIkAI-tibuddhi Adi 6 rAjAonI sAthe sAtamAM malli ahaMte (mali videha rAjAnI kuMvarI hatI) dravya ane bhAvanI apekSAe muMDita thaIne AgArAvasthA (gRhasthAvasthA) nA tyAga pUrvaka aNagArAvasthA aMgIkAra parI tI. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BER sthAnAGgasUtre rAnavarakanyakA-videho mithilAparaparyAyaH prasiddho janapadaH, tasya yo rAjA tasya varA zreSTha kanyakA-putrI ekonaviMzatitamo jina ityarthaH 1 / ikSvAkurAjA ayodhyAdhipatiH 2 / aGgarAjA-aGgo nAma dezaH, yasya campA rAjadhAnyAsIt, tasyAdhipatiH 3 / kuNAlAdhipatiH-kuNAlo nAma dezaH, yasya rAjadhAnI zrAvastI, tasyAdhipatiH 4 / kAzIrAnaH-kAzInAma dezaH, yasya rAjadhAnI vArANasI, tasya rAjA 5 / kururAjA-kurunAmA dezaH, yasya rAjadhAnI hastinApuram , tasya rAjA 6 / pazcAlarAjaH-paJcAlo nAma dezaH, yasya rAjadhAnI kAmpilyanagaramAsIt , tasya rAjA 71 pravajyAyAM bhagavat AtmasaptamatvaM pratibuddhayAdipadhAnapuruSamithilA nAmakA janapada videha kahalAtA hai, yaha 19 veM tIrthaMkara rUpase huI hai, pratiyuddhi ye ayodhyAke adhipati the / aGga nAmakA deza thA, isakI rAjadhAnI campA thI, candracchAya isI aGga dezake adhipati the, kuNAla nAmakA bhI deza thA jisakI rAjadhAnI zrAvastI thI, rukmI isI kuNAlake adhipati the| kAzI isa nAmakA deza thA, jisakA rAjadhAnI vArANasI thii| zaka isI kAzIke adhipati the / kuru nAmakA deza thA jisakI rAjadhAnI hastinApura thI / adIna zatru isI kuru dezake rAjA the| pAJcAla nAmakA deza thA isakI rAjadhAnI kAmpilyanagara thI, jitazatru isI pAMcAla dezake rAjA the, yahAM pravrajyAmeM jo mallI ahe. mallI videharAjanI uttama kanyA hatI mithilA nAmanA janapadane videha kahetA hatA. mallInAtha 19 mA tIrthaMkara thaI gayA. temaNe pratibuddhi Adi 6 rAjAonI sAthe pravajyA lIdhI hatI. pratibuddhi adhyAne adhipati hato. candrachAya nAmano rAjA aMga dezane adhipati hatA. aMgadezanI rAjadhAnI campA nagarI hatI. kamI-nAmane rAjA kuNAla nAmanA janapadane adhipati hatA. tenI rAjadhAnI zrAvastI hatI. zaMkhanAmane rAjA kAzI nAmanA janapadane adhipati hatA. tenI rAja, dhAnI vArANasI hatI. adInazatru-kurudezane adhipati hatA. tenI rAjadhAnI hastinApura hatI. jitazatru-pAMcAla dezane adhipati hato. tenI rAjadhAnI kAmpiya nagara hetu mallIe pratibuddhi candrachAya rukamI, zaMkha, adInazatru ane jitazatru, A cha rAjAo sAthe pravajayA grahaNa karI hatI. ahIM pravrajyAmAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU025 mallInAthavarNanamU majyAgrahaNApekSayA bodhyam / anyathA tu tadasaMbhavi, yatakhibhiH puruSazatavA. hyapariSadA vibhizca strIzatairabhyantarapariSadA sa bhagavAn prajita iti jJAtAstre proktam / uktaM ca samavAyA)-" pAso mallI tihiM tihiM sae hiM" iti / chAyA-pAcau~ mallI tribhitribhiH zataiH-iti / idaM tu puruSApekSayA bodhyam / mallicaritaM tu jJAtAsUtre vistarazaH proktam / 'prabajitaH ' iti puMstvena nirdezastu arhacchabdApekSayA bodhyaH // sU0 25 // ntako AtmasaptatA prakaTa kI gaI hai, vaha pratibuddha Adi pradhAna puruSoMkI pravrajyA grahaNa kI apekSAse prakaTa kI gaI hai, yadi aisI bAta na mAnI jAye to vaha vana nahIM sakatI hai kyoMki vAhya pariSadAke 3 sau puruSoMke sAtha evaM Abhyantara pariSadA kI 3 sau puruSoMke sAtha evaM Abhyantara pariSadA kI 3 sau striyoMke sAtha mallI bhagavAn prajita hue haiM, aisA jJAtAsUtra meM kahA gayA hai / samavAyAGgameM bhI aisA hI kahA gayA hai-" pAso mallI tihiM 2 saehiM " pArzvanAthane evaM mallIne 3 sau 3 sauke sAtha bhAgavatI dIkSA dhAraNa kIhai / yaha to puruSoMkI apekSA kathana hai, jJAtA sUtrameM mallikA caritra vistArase kahAgayAhai / "prabajita" aisA jo pulliGga nirdeza hai, vaha "arhat " zabdakI apekSAse kiyA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye / / sUtra 25 / / mali arhata ane bIjA 6 rAjA e maLIne je saptaka prakaTa karavAmAM AvyuM che, te pratibuddhi Adi pradhAna ( uttama) puruSonI apekSA e ja prakaTa karavAmAM AvyuM che, ema samajavuM. je e pramANe mAnavAmAM na Ave te jJAtAsUtra ane samavAyAMgasUtranA kathana karatAM A kathana viruddha paDe che. jJAtA. sUtramA me ghucha 3-" pazSiAnA 300 puruSAnI sAtha, slyntara pariSadAnA 300 puruSonI sAthe ane Abhyattara pariSadAnI 300 strIo sAthe mahila bhagavAne pravajyA lIdhI hatI" samapAya sUramA 5 me 25 yu cha 3-" pAso mallo tihira saehi " " pAzvanAtha bhagavAna bhane malsinA lapAne 300-300 53. jenI sAthe pravajyA lIdhI hatI." A kathana te mAtra purUnI apekSAe ja karavAmAM AvyuM che. jJAtA sUramAM malinA caritranuM savistara varNana 42yAmA 07. " prabajita" mA pustiya pAya Aweo 2 prayoga ahIM karAya che, te arvatanI apekSAe karAve che, ema samajavuM. sU 2pa sthA-84 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasUtre % A 666 ete ca samyagdarzane sati prajitA iti sAmAnyato darzanaM nirUpayitumAha mUlam -sanavihe dasaNe paNNatte, taM jahA--sammadaMsaNe 1 micchadasaNe 2 sammAmicchadaMsaNe 3 cakkhudaMsaNe 4 acakkhudaMsaNe 5 ohiMdaMsaNe 6 kevaladasaNe 7 // sU0 26 // chAyA--saptavidhaM darzanaM prajJaptaM, tadyathA-samyagdarzanaM 1 mithyAdarzanaM 2, samyamithyAdarzanaM 3 cakSurdarzanam 4, acakSurdarzanam 5, avadhidarzanam 6 kevala. darzanam 7 // sU0 26 // TIkA-sattavihe dasaNe' ityAdi-- darzana-dRzyante-zradIyante jJAyante vA arthA anena asmAt asmin veti darzanaM-tat saptavidhaM prajJaptam , tadyathA-samyagdarzanaM samyaktanam , mithyAdarzana mithyAtvam , samyamithyAdarzanam-mizram / etacca trividhamapi darzanaM darzanamoha ye saba jo pravajita hue haiM-ve samyagdarzanake hone para hI prajita hue haiM-ataH aba sUtrakAra sAmAnyarUpase darzanako nirUpaNa karate haiM "sattavihe daMmaNe paNNatte' ityAdi // sUtra 26 // TIkArtha-darzana sAta prakArakA gayA hai-zraddhAke viSaya banAye jAte haiM, yA jAne jAte hai, padArtha jisake dvArA yA jisase yA jisake hone para vaha darzana hai-aisA yaha darzana sAta prakArakA kahA gayA hai-jaisesamyagdarzana 1, mithyAdarzana 2 samyagmithyAdarzana 3, cakSurdarzana 4, acakSurdarzana 5, avadhidarzana 6, aura kevaladarzana 7 inameM-sampagdazana sampatya, mithyAdarzana-mithyAva. aura samyaG mithyAdarzana uparanA sUtramAM mahilA Adi pravajita thayAnI vAta karI. temane samyadarzana thavAthI ja teo prajita thayA hatA. pUrvasUtra sAthe A prakAranA saMbaMdhane lIdhe have sUtrakAra darzananuM nirUpaNa kare che-- "sattavihe dasaNe paNNatte" tyAha--(sU. 26) TIkArtha-darzanane sAta prakAra kahyA che. jenA dvArA athavA jenA sadUbhAvamAM padArthane zraddhAno viSaya banAvI zakAya che, athavA jANI zakAya che, tenuM nAma darzana che. te dazananA nIce pramANe 7 prakAra kahyA che-- (1) sabhya , (2) mithyAna, (3) sam55 mithyAzana, (4) yakSuzana, (5) ayazana, (6) avadhiza - mane (7) pazana. sabhyazana (sabhyat5), mithyAzana (mithyAtya), bhane snymithyAtana ( mizradarzana), A traNe darzana darzana mohanIya karmanA bhedonA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA syA 7 sU0 27 darzanasvarUpanirUpaNam nIyabhedAnAM kSapakSayopazamoda yebhyaH samutpadyate tathAvidharucisyamAceti / cakSurdarzanAdivatuSTayaM tu darzanAvaraNIyabhedavatuSTayasya kSayopazamakSayAbhyAM samutpadya te sAmAnyagrahaNaM svabhAvaM ceti| atra zradvAnasAmAnpagrahaNayordarzanazabdapratipAdyatvAd darzanaM saptavidhamuktamiti bodhyam / / mU0 26 / / anantaraM kevaladarzanamuktaM, tacca chadmasthAvasthAyAM anantaraM bhavatIti chayastha patibaddhaM mUtramAha __ mUlam cha umasthavIyarAge NaM mohaNijjayanAo satta kamma. payaDIo veei, taM jahA--NANAvarANija 1 daMsaNAvaraNijjaM 3, yeNiyaM 3 AuyaM 4, nAma 4 goyaM 6 aMtarAiyaM 7||suu027|| chAyA-chadmasthavItarAgaH khalu mohanIyavarjAH sapta karmaprakRtIvedayati, tadyathA-jJAnAvaraNIyaM 1, darzanAvaraNIyaM 2, vedanIyam 3, AyuH 4 nAma 5, gotram 6 antarAyikam 7 // sU0 27 // mizra ye tInoM bhI darzana darzanamohanIya karmake bhedoMke kSayase kSayopazamase aura udyase utpanna hote haiM / kyoMki inakA svabhAva tathAvidha ruci rUpa hotA hai / tathA-cakSudarzanAdi catuSTaya to darzanAvaraNIya karmake jo cAra bheda haiM, unake kSaya aura upazamase utpanna hote haiM, inakA svabhAva sAmAnya rUpase padArthoM ko grahaNa karanekA hotA hai| yahAM para zraddhAna evaM sAmAnya grahaNa ye donoM darzana zabdake dvArA kahejAte haiM isaliye darzana sAta prakArakA kahA gayAhai aisA jAnanA cAhiye // 1027 / / kArake mUtrameM antameM kevala darzana kahA gayA hai-so vaha chadmasthA. vasthAke jAne ke bAda yahAM hotAhai, isaliye sUtrakAra ava chadmasthAvasthAse bhayathI, kSayapazamathI ane udayathI utpanna thAya che, kAraNa ke temane svabhAva tathAvidha ( te prakAranI) rUci rUpa hoya che. tathA cakSurdazanAdi bAkInA cAra darzana te darzanAvaraNIya karmanA je cAra bheda che temanA kSaya ane upazamathI utpanna thAya che. temane svabhAva sAmAnya rUpe padArthone 23Na karavAno hoya che. ahI "darzana" pada zraddhA ane sAmAnya grahaNanuM vAcaka che, tethI darzana sAta prakAranuM kahevAmAM AvyuM che, ema samajavuM. surA AgalA sUtranA anta bhAgamAM kevaladarzanano ullekha thaye che. chA sthAvasthA dUra thayA bAda ja kevaladarzananI prApti thAya che. tethI have sUtra kAra chasthAvasthA sAthe saMbaMdha dharAvatA sUtranuM kathana kare che--- zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 sthAnAGgasUtre TIkA-'chaumatthavIyarAge' ityAdi chanasthavItarAgaH-chamAni-jJAnAvaraNadarzanAvaraNarUpe AvaraNadvaye, antarAye ca karmaNi tiSThatIti cha asthAanutpanna kevalajJAnadarzanaH, vItarAgA-vitarAgo dayA-upazAntamohatyAta kSINamohatyAda vA, sa khalu mohanIyavarnAH-mohasya kSayA. dupazamAda vA mohanIyakarmaprakRtirahitAH sapta karmaprakRtIrvedayati anubhavati, tadyathA--jJAnAvaraNIya mityAdi // sU0 27 // samprati chatrasthakeyalivaktavyatA prativaddhamekaM mUtramAha mUlam ---satta ThANAI chaumatthe sababhAveNaM na pAsai, taM jahA-dhammasthikAyaM 1 adhammatthikArya 2 AgAsasthikAyaM 3, pratibaddha sUtrakA kathana karate haiM "cha umastha vIyarAgeNaM" ityAdi / sUtra 27 / / __TIkArtha-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa rUpa AvaraNa vya meM aura antarAya karmameM jo rahatA hai, vaha chadmastha hai, aisA chamastha anutpanna kevalajJAna darzanavAlA hotAhai, chadmasthako jo vItarAga kahA gayAhai-vaha vitarAgo. dayavAlA hone se kahA gayA hai-aisA yaha chamastha vItarAga upazAnta moha hone se athavA-kSINa moha hone se hotAhai, yaha chadmastha vItarAgamohanIya karmakI prakRtiyoMke kSaya ho jAneke athavA upazama ho jAne ke kAraNa mohanIya karmakI prakRtiyoM ko chor3akara sAta karmoM kI prakRtiyoMkA vedana karatA hai, ve sAta karmapakRtiyAM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, Ayu, nAma gotra aura antarAya haiM / ma0 27 // " chaumatya vIyarAgeNaM " tyA:--(sU. 27) TIkArtha-jJAnAvaraNa, ane darzanAvaraNa rUpa be AvaraNe jenI para vyApelAM che ane jenA antarAya kamane udaya che, evA jIvane chaghastha kahe che. e chaghastha manuSya anutpanna kevaLajJAna ane anutpanna kevaLadarzanavALo hoya che. ahI' chadmasthane je vItarAga kahyo che, te vItarAgodayavALA hovAthI kahyo che. upazAnta mehe ane kSINumehanI avasthAnA sadubhAvamAM jIva chadmastha-vIta. rAga bane che. mehanIyakarmanI prakRtiene kSaya athavA upazama thaI javAne kAraNe te chagha0 vItarAga mehanIya karmanI prakRtiene choDIne sAta karmonI pravRtionuM vedana kare che. te sAta karmaprakRtie nIce pramANe sathajavI-- (1) shaanaa529||y, (2) 4 nA529oya, (3) vahanIya, (4) mAyu, (5) nAma, (6) gotra bhane (7) antarAya, // sU. 27 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU0 29 cha ma sthaprativaddhavaktavyatAnirUpaNam jIvaM asarIrapaDibaddhaM 4 paramANupoggalaM 4, sadaM 6 gaMdhaM 8 // eyANi ceva uppannavaranANadaMsaNaghare jAva jANai pAsai, taM jahA--dhammatthikAyaM 1 jAva gaMdhaM 8 // sU0 28 / / chAyA-sapta sthAnAni chadmasthaH sarvabhAvena na jAnAti na pazyati, tadyathA-dharmA. stikAyam 1 adharmAstikAyam 2 AkAzAstikAyaM 3 jIvamazarIrapatibaddham 4 paramANupudgalam 5 zabda 6 gandham 7 / etAnyeva utpannAvarajJAnadarzanadharaH yAvata jAnAti pazyati, tadyathA-dharmAstikAyaM yAvad gandham / / mU0 28 / / TIkA---' satta ThANAI' ityAdi-- asya vyAkhyA pazcamasthAnakasya tatIyodeze dazamasUtre drvyaa||su0 28 // dharmAstikAyAdIni saptasthAnAni utpannavarajJAnadarzanadharo jino jAnAti, sa ca vartamAne tIrthe bhagavAn mahAvIrasvAmIti tatsvarUpa padarzapati mUlam-tamaNe bhagavaM mahAvIre vayarosabhanArAyasaMghayaNe samacauraMsasaMThANasaMThie satta rayaNIo uDUM uccatteNaM hotthA // sU0 29 // aba sUtrakAra chamastha aura kevaliko baktavyatAse pratibaddha eka sUtrakA kathana karate haiM"satta ThANAI cha umatthe savvabhAveNaM na jANa" ityAdi // sa0 28 // TIkArtha-chadmastha sAta sthAnoMko sarva bhAvase na jAnatA hai, aura na dekhatA hai, ve sAta sthAna ye haiM, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, azarIra pratibaddha jIva, paramANu pudgala zabda aura gandha ina sAta sthAnoMse utpana honevAleko zreSTha jJAnavAle aura zreSTha darzanavAle kevalI bhagavAn jAnate haiM, aura dekhate haiN| isakI pAkhyA pazcama sthAnakake tRtIya uddeze meM dazave sUtra meM dekha lenA caahiye| str28|| - have sUtrakAra chadmastha ane kevalInI vaktavyatA vALA eka sUtranuM kathana recha-" satta ThANAi cha umatthe savva bhAveNaM na jANai" tyAdi (sU 26) TIkAtha-chadhastha nIcenA sAta sthAnane sarva bhAve (pratyakSa rUpe ) jANa nayI mana mata pAzu nayI-(1) pAritAya, (2) apamAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) azarIra pratibaddha jIva, (5) paramANu pula, (9) zada ane (7) gadhe. paraMtu utpanna zreSTha kevaLajJAna ane zre kevaLadarzanavALA kevalI bhagavAna e sAta sthAnane pratyakSa rUpe jANI zake che ane dekhI zake che. pAMcamAM sthAnakanA trIjA uddezIne dasamAM sUtramAM A badhA padanI vyAkhyA ApavAmAM AvI che, te te vyAkhyA tyAMthI vAMcI levI. pAsu. 28 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 670 sthAnAGgasUtre chAyA-zramaNo bhagavAn mahAvIro vajraRSamanArAcasaMhananaH samacaturasrasaMsthAnasaMsthitaH sapta ratnIrUvamuJcatvena abhavat / / sU0 30 // TIkA--' samaNe bhagavaM' ityAdipAkhyA spaSTA // mU0 29 / / atha magapatmarUpitAH sapta vikathAH prarUpayati mlam--satta vikahAo paNNattAo, taM jahA-itthIkahA 1, bhattakahA 2, desakahA 3, rAyakahA 4, miukAluNiyA 4, daMsa. NabheyaNI 6, carittabheyaNI 8 // sU0 30 // chAyA--sapta vikathAH prajJaptAH, tathA strIkathA 1, bhaktakathA 2, deza. kayA 3, rAjakathA 4, mRdukAruNikI 5, dazanabhedinI 6, cAritrabhedinI 7 // // mU0 30 // ___dharmAstikApAdika sAta sthAnoMse utpanna zreSTha jJAna darzanadhArI jina jAnate haiM, aise ve jina vartamAna tIrthameM bhagavAna mahAvIra svAmI hai,isaliye aba sUtrakAra bhagavAna mahAvIra svAmIke svarUpako dikhalAte haiN| __ " samaNe bhAgacaM mahAvIre " ityAdi / / sUtra 29 / / TIkArtha-zramaNa bhagavAna mahAvIra vajraRSabhanArAca saMhananavAle aura samacaturasra saMsthAnavAle the inake zarIrakI UMcAI sAta hAtha thI sU029 bhagavAnake dvArA prarUpita sAta vikathAoMkA kathana aba sUtrakAra karate haiM-" satta pikahAmao paNNattobho" ityAdi // sU0 30 // dharmAstikAya Adi sAta sthAne ne, utpanna zreSTha jJAna darzanadhArI jine. zvara bhagavAna jANI-dekhI zake che. evA jinezvara vartamAna tIrthamAM mahAvIra prabha thaI gayA che, tethI have sUtrakAra mahAvIra svAmInA svarUpanuM varNana nIcenA sUtramAM kare che "samaNe bhagavaM mahAvIre" yAha-(sU. 28) TIkA-zramaNa bhagavAna mahAvIra vasanArAya saMhananavALA ane samacaturastra sasthAnavALA hatA, temanA zarIranI UMcAI sAta hAtha pramANa hatI ke sU. 30 have sUtrakAra bhagavAna dvArA prarUpita sAta vikathAonuM kathana kare che. " satta vikahAo paNNattAo" yAha-(sU 30) zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 7 sU0 30 sapta vikathAnirUpaNam TIkA - satta bikahAo ' ityAdi viruthA:- viruddhAH saMyamabAdhakatvena kathAH - yacanapaddhatayo vikathAH, tAH sapta prajJaptAH, tadyathA - strIkathA - ityAdi / tatrAdyAzcatastrazcaturthasthAna ke upAkhyAtAH, aparAstvatra vyAkhyAyante, tathAhi mRdukAruNikI- mRdvI zrotRhRdaye mRdubhAvajananAt sA cAsau kAruNikI karuNarasavatI ceti, putrAdimaraNajanita duHkhArttajananyAdInAM karuNarasasaMcalita pralApamaghA netyarthaH, yathA ---- [, hA putta puta ! hA baccha baccha ! mukA'mhi kahamaNAhA'haM / evaM kalugavilAvA, jalata jalaNe'Jja sA paMDiyA // 1 // " chAyA -- hA putra putra ! hA vatsa vatsa ! muktAsmi kathamanAthA'ham / evaM karuNavilApA, jvalajjvalane'dya sA patitA // 1 // iti / 67ra TIkArya - sAta vikathAe~ kahI gaI haiM-jaise- strI kathA 1, bhakta kathA 2, deza kathA 3, rAja kathA 4, mRdukAruNikI 5, darzana bhedanI 6, aura cAritra bhedanI 7 / saMyamakI bAdhaka hone ke kAraNa viruddha jo kathAe~ haiM-bolane kI paddhati haiM - ve vikathA haiM. ye vikathAe~ sAta kahI gaI haiM-jaise strI kathA Adi inameM AdikI jo cAra haiM ye caturtha sthAnaka meM vyAkhyAta ho cukI haiN| bAkI viSayakA vyAkhyAna isa prakAra se haiM jo kathAzrotAke hRdayameM mRdu bhAvako utpanna kara detI hai, aura karuNa rasavAlI hotI hai, aisI vaha kathA - vikathA hai, aisI vaha kathA putrAdike maraNa se janita duHkha se pIDita hue mAtApitA Adi janake karuNa rasase milI tuI pracAlakI pradhAnatA vAlI hotI hai yathA TIkAtha--vikAe sAta kahI che. te sAta prakAre nIce pramANe che-(1) kathA (2) lafta thA, (3) heza thA, (4) 2044thA, (5) mRhuaruthaDI prathA, (6) dana bhedanI kathA ane (7) cAritra bhedanI kathA. sayamanI khAdhaka hovAne kAraNe viruddha je kathAe che--khelavAnI paddhati che, temane kithA kahe che. evI vikathA sAta kahI che. pahelI cAra vikathAnuM ceAthA stha nakamAM vivecana karavAmAM AvyuM che, have bAkInI traNa vikathAonuM svarUpa batAvavAmAM Ave che-je kathA zrotAnA hRdayamAM mrudubhAva utpanna karI nAkhe che ane karuNa rasamALI hoya che tene mRdukAruNikI vikathA kahe che. putrAddikanA maraNane kAraNe janita duHkhathI pIDAtA mAtApitA Adi dvArA karAtA karuNa pralApathI pradhAnatAvALI A vikathA hoya che. jema ke zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tathA-darzanabhedinI-darzanaM zraddhAnaM tad bhettuM zIlaM yasyAH sA,-atIthikAnAM jJAnAvatizayapazaMsanaparA kathA / yathA--sUkSmayukti zanopetaM, sUkSmabuddhikaraM param / sUkSmArthadarzibhirdaSTa, zrotavyaM bauddhazAsanam // 1 // iti / evaMvidhakathayA zrotRNAM budve'nurAgaH syAttattazca darzanabhedaH syAditi / tathA" hA putta ! putta! hA vaccha ! vaccha!' ityaadi| " he putra ! he vatsa ! tuma mujhako chor3akara cale gaye ho aba maiM kisake sahAre rahagI jIUMgI"-isa prakArakI yaha mRta putravAlI kisI anAthinI strIkI pralApa pradhAnatAvAlI evaM sunanevAloMke hRdayameM karuNa rasakoM utpanna karanevAlI rodana kriyA rUpa ukti hai, kutIthika janoMke jJAnAdike atizayakI prazaMsA karanevAlI jo kathA hai, yaha darzana bhedinI vikathA hai / yathA-" sUkSma yuktizatopetaM" ityaadi| ___ "cauddhazAsana-buddhasiddhAnta-saikar3oM sUkSma yuktiyoM se yukta hai, isake adhyayanase buddhi meM adbhuta prakharatA A jAtI hai, jinakI buddhi sUkSma tattvoMko avagAhana karanevAlI hai, unhoMnehI isa siddhAntako dekhA hairacA hai-ata: aise buddha siddhAntakA zravaNa manana avazya karanA " hA putta ! putta ! hA vaccha ! vancha !" tyA: "he putra! he vatsa! tuM mane choDIne cAlyA gaye! have tene AdhAre rahIza! have huM kevI rIte jIvI zakIza !" A prakAranA vilApanI pradhAnatA vALI ane sAMbhaLanArA hRdayamAM pa karuNabhAva utpanna karanArI karuNa rudana sahitanI uktine mRdulAruNika vikathA kahe che. jene putra maraNa pAme che evI mAtAnI "he putra" ItyAdi rUpa je duHkha je dukhapUrNa ane karuNAbhAvajanaka vANI hoya che tene mRdukANikI vikathA kahe che. kutIrthikanA jJAnAdinA atizayanI prazaMsA karanArI je kathA che tene darzana bhedinI kathA kahe che. jema ke " sUkSmayuktizatopetaM " tyAha " mauzAsana (muddhasiddhAnta ) A31 sUkSma yutimAthI yurata cha. tene abhyAsa karavAthI buddhimAM adbhuta prakharatA AvI jAya che. jemanI buddhi tanuM avagAhana karanArI che temaNe ja A siddhAntanI racanA karI che. tethI evA bauddha siddhAntanuM zravaNa ane manana avazya karavuM joIe" A prakAranI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU0 30 sapta vikathAnirUpaNam cAritrabhedinI-cAritraM-kriyA, tad bhettuM zIlA / yayA-asmit kAle mahAvatAni na saMbhavanti, yataH sAdhavaH pramAdinI'tIcArapracurAzca jAtAH na copalabhyante'tivArazodhakAH prAcAryAH, teSAmabhAve'tIcArakatta sAdhUnAM zuddheH kA kayA ? ato'dhunA jJAnadarzanAmyAmeva tIrtha pravartate iti jJAnadarzanakartavyeSyeva yatno vidheya iti / uktaM ca" sohI ya natthi navi dita kareMtA navi ya kei dIsaMti / titthaM ca nANadaMsaNa nijjavagA ceva vocchinnA // 1 // " chAyA--zodhica nAsti nApi dAtAraH kAro nApi ca kecid dRzyante / tIyaM ca jJAnadazanAbhyAM niryApakA (niyAmakA) zva vyucchinnaaH||1||iti / cAhiye " isa prakArakI kathAse zrotAoMkA anurAga buddha meM ho sakatA hai, isase darzanameM bheda zithilatA-A jAtI hai, caritra nAma kriyAkA hai, isa kriyA rUpa cAritrako bhedana karane ke svabhAvavAlI jo kathA hai, vaha cAritra medinI kathA hai, jaise-isa kAlameM mahAvrata nahIM ho sakate haiM-kyoMki sAdhujana pramAdazIla hote haiM, aura aticAra pracura hote haiM. aticAroMkI zuddhi karanevAle AcAryajana milate nahIM haiM, ataH inake abhAvameM aticAra karanevAle sAdhujanoMkI zuddhi kaise ho sakatI hai ? nahIM ho sakatI hai, isaliye isa kAla meM kevalajJAna evaM darzana inadonoMsehI tIrtha calatA hai, ataH jJAnadarzana rUpa kartavyoM meM hI prayatna vidheya hai, cAritrameM nahIM uktaM ca "mohI ya natthi navidita" ityAdi / kathAthI zrotAomAM buddha pratye anurAga utpanna thaI zake che. te kAraNe darzanamAM bheda-zilatA AvI jAya che. tethI A prakAranI kathAne darzana bhedanI vikathA kahe che. cAritra bhedinI vikathA-kriyAne cAritra kahe che. A kiyA rUpa cAritranuM bhedana karavAnA svabhAvavALI je kathA che tene cAritra bhedinI vikathA kahe che. jema ke-"A jamAnAmAM mahAvratonI ArAdhanA te thaI zakatI ja nathI, kAraNa ke sAdhuo pramAdI hoya che, ane temanA aticAronI paNa pracuratA hoya che. te aticAronI zuddhi karAvanArA AcAryo paNa maLatA nathI. evA AcAryone abhAve aticAronuM sevana karanAra sAdhuonI zuddhi paNa kevI rIte thaI zake ? eTale ke temanA aticAronI zuddhi ja thaI zakatI nathI. te kAraNe A jamAnAmAM te kevaLajJAna ane darzanavaDe ja tIrtha cAle che tethI jJAnadarzana rUpa kartavyamAM ja prayatna karavA yogya che-cAritramAM nahIM" kahyuM paNa che ke "sohI ya nasthi navidita" tyAhasthA0-85 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 nAGgasUtre evaMvidhakathayA gRhItacAritrA api cAritrAd vaimukhyamAbhajante, kA kathA tahi cAritragrahaNotsukAnAm , te tu sutarAmeva caimukhyamApadyante / ata evaMvidhA kathA cAritrabhedinItyucyata iti / / sU0 30 // vikathAsu ca vartamAnAn sAdhUna AcAryA vArayanti, AcAryAzca sAtizayA bhavantoti tepAmatizayAnAha mUlam-AyariyauvajjhAyassa NaM gaNaMsi satta aisesA paNNattA, taM jahA-Ayariya upajjhAe aMto uyastayasta pAe Nigijjhiya Nigijjhiya pamphoDemANe vA pamajamANe vA gAikamai 1, evaM jahA--paMcamaTANe jAva bAhi uyassayassa ega. rAyaM vA durAyaM vA yasamANe vA nAikkamai 5, uvakaraNAisese 6 bhattapANAisese 8 // sU0 31 // chAyA-AcAryopAdhyAyasya khalu gaNe sapta atizeSAH prajJaptAH, tadyathAAcAryopAdhyAyaH antarupAzrayasya pAdau nigRhya nigRhya prasphoTayan vA pramANayan yA nAtikAmati 1, evaM yathA pazcamasthAne yAvat bahirupAzrayAt ekarAtraM yA dvirAtraM vA vasan nAnikAmati 5, upakaraNAti zeSaH 6, bhaktapAnAtizeSaH 7 / / sU0 31 // ___" cAritrakI zuddhi karanevAleaura cAritrakI zuddhi karAnevAle aise hameM koI bhI jana dikhate nahIM haiM ataH tIrthajJAna darzanasehI cala sakatAhai." ___isa prakArako kathAse gRhIta cAritrayAle bhI jana cAritrase vimukha ho jAte haiM to phira jo cAritrako grahaNa karane ke prati utkaNThita haiM, unako yAtahI kyA kahanI ve to apane ApahI vimukha ho jAte haiN| isaliye isa prakArakI jo kathAhai, vaha cAritrako bheda karanevAlI hai|suu30|| - "cAritranI zuddhi karanArI ane cAritranI zuddhi karAvanArI kaMI paNa vyakti amane dekhAtI ja nathI, tethI tIrtha jJAnadarzana vaDe ja cAle che. A prakAranI vAta sAMbhaLIne gRhIta cAritravALe mANasa paNa cAstrithI vimukha thaI jAya che, te cAritragrahaNa karavAnI (trijyA aMgIkAra karavAnI) utkaMThAvALA mANasanI te vAta ja zI karavI! teo caritragrahaNa karavAno vicAra ja mAMDI vALe, temAM kazuM navAI pAmavA jevuM nathI. te kAraNe A prakAranI kathAne cAritrane bhedanArI vikathA kahI che. sU. 30 che zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU0 31 atizayanirUpaNam " TIkA--' Ayariya uvajjhAyAsa ' ityAdi - AcAryopAdhyAyasya- AcAryaH keSAMcidarthapradAtRtvAt sa eva upAdhyAyaH kecit sUtramadAtRtvAt, AcAryazvAsau upAdhyAyazceti AcAryopAdhyAyaH, yadvA - AcAryo'nyaH, upAdhyAyazvAnyaH, ubhayoH samAhAre AcAryopAdhyAyaM tasya khalu gaNe sapta atizeSAH = atizeSAH majJaptAH, tadyathA - AcAryopAdhyAya: upA zravasya = vasateH antaH=madhye nigRhya nigRhya = prasphoTanena uDDIyamAnaizcaraNarajobhiramA niperanniti hetorvacanena ziSyaM bhUyo bhUyo nivArya pAdau prasphoTayan= abhigrahikena (abhigrahadhAriNA ) anyena vA sAdhunA svakIyarajoharaNAdinA caraNayoH prasphoTanaM kArayan vA pramArjayan=yatanayA zanai zanaiH zodhayan vA nAtikrAmati jinAjJAmiti prathamaH 1| tathA - AcAryopAdhyAyaH antarupAzrayasya 9 675 ina vikathAoM meM nirata sAdhujanoM ko AcArya rokate haiM, kyoMki ve AcArya sAtizana hote haiM, ataH aba sUtrakAra unake atizayoM kA kathana karate haiM- " AyariyauvajjhAyassa NaM gaNasi" ityAdi || sUtra 3 2 // TIkArtha - kinhIM 2 sAdhujanoM ko artha pradAtA honese AcAryarUpa upAdhyAya ke - gaNa meM - athavA AcArya evaM upAdhyAyake gaNameM sAta atizeSa kahe gaye haiM-jaise - AcAryopAdhyAya " upAzrayake madhyameM pairoMke jhaTakArane se ur3I huI caraNa raja dUsareke Upara nahIM par3e isa prakArase ziSyako dhAra 2 manA karake svayaM pairoMko abhigrahika - abhigrahadhArI se yA anya sAdhujanase apane rajoharaNa dvArA yatanApUrvaka pramArjana karatA AgalA sUtramAM vikayAonu` varNana karyu.. A vikathAomAM nirata sAdhu* e ne AcAya re ke che, kAraNa ke AcArya sAtizaya hoya che. tethI have sUtra kAra AcAryanA atizayAnuM kathana kare che. "grafkasasajaxa of noife" deulle--(232) TIkA"-keTalAka sAdhuenA atha pradAtA haiAvAne kAraNe ArcAya rUpa upAdhyAyanA gaNamAM athavA AcArya ane upAdhyAyanA gaNanA nIce pramANe sAta atizeSA atizaya hyA che - "upAzrayanI mAMDara pagane aTArapAthI ( ApaTapAthI ) thara204 upAzra yamAM beThelA mANase. para paDavAnA sa`bhava rahe che," te kAraNe AcAya ziSyAne evI rIte pagane jhaTakAravAnI vAraMvAra manA kare che. parantu AcAya pAte ja jo abhivRdghika-abhigrahadhArI pAse athavA anya sAdhu pAse peAtAnA rasteharaNa vaDe yattanApUrvaka peAtAnA paganI pramAna karAve, teA tee jijJAsAnA virAdhaka gaNAtA nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 sthAnAGgasUtre uccAraprasravaNaM vivecayan vA vizodhayan nAtikrAmatIti dvitIyaH 2 / AcAryopAdhyAyaH prabhuH-samarthaH svechAvAn bhavati, ata icchA vaiyArattya kuryAt icchA na kuryAditi tRtIyaH 3 / AcAryopAdhyApaH antarupAzrayasya ekarAtraM yA dvirAtra pA ekAkI sana nAtikrAmatIti caturthaH 4 / AcAryopAdhyAyo bahirUpAzrayAdekarAtraM vA dvirAtra yA vasannAtikAmatIti pazramaH 5 / eteSAM pazcAnAmapi vyArUpA pazcame sthAne dvitIyoddeze'STAviMzatitame sUtre kRtA tata evaM gamyA / ata evAha mUlakAra:-' evaM jahA paMcamaTThANe jApa bAhiM ' ityAdi / tathA-upakaraNAtizeSaH= zeSasAdhyapekSayA pradhAnojjvalavastrAdyupakaraNavattA, uktaM cahuA jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai 1 tathA AcAryopAdhyAya upA. zrayake bhItara uccAramantravaNa karatA huA jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai 2, AcAryopAdhyAya samartha hotA hai, ataH usakI icchA hotI hai, to vaha anya sAdhujanoMkI -yAvRtti karatA hai-aura yadi icchA nahIM hotI hai to nahIM karatA hai, isa tarahakI pravRttise vaha jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai 3, AvApiAdhyAya upAzrayake bhItara eka rAta yA do rAta akelA yadi rahate haiM, to yaha jinAjJAkA virAdhaka nahIM hote haiM / AvApAdhyAya yadi upAzraya ke bAhara eka rAta taka yA do rAta taka rahatA hai to vaha jinAjJAkA virAdhaka nahIM hotA hai 5 / ina pAMcoM sthAnoM kI vyAkhyA pAMcaveM sthAna meM dvitIya uddezaka meM 28 ce sUtroM kI jo cukI hai, ataH vahIM se dekha lenA cAhiye isaliye sUtrakArane aisA kahA hai-" evaM jahA paMcamaTThANe jAva bAhiM " | (2) AcAryopAdhyAya upAzrayamAM ja uccAra prasavaNa (maLamUtrano nikAla) kare te temanA dvArA jinAjJAnuM ulaMghana thayuM gaNAtuM nathI. (3) AcAryo. pAdhyAya samartha hoya che je temanI IcchA thAya te teo anya sAdhu nuM vaiyAvRtya kare che, ane je IcchA na thAya to vaiyAvRtya karatA nathI. A prakAre vaiyAvRtya karavAthI ke na kasvAthI teo jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. (4) AcAryopAdhyAya je eka be rAta ekalA rahe, te teo jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI. (5) keI AcAryopAdhyAya eka be rAtri paryanA upA zrayanI bahAra rahe, te teo jinAjJAnA virodhaka gaNAtA nathI. A pAMce sthAnI viratRta vyAkhyA pAMcamAM sthAnakanA bIjA uddezAnA 28 mA sUtramAM ApavAmAM AvI che, tyAMthI vAMcI levI. tethI ja sUtrakAre ahIM A pramANe dhu cha-" evaM jahA paMcamaTThANe jAva bAhi" zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU031 atizaya nirUpaNam " " Ayariya gilANANaM, mailA mailA puNo ya ghovaMti / mAhu gurUNa avaNo nAvi gilANIya iyaresiM // 1 // chAyA -- AcAryaglAnAnAM malinAti malinAni punarapi dhAvyante / mA khalu guruNAmavarNo nApi glAni va itareSAm // 1 // iti // iti SaSThaH 6 tathA - maktapAnAtizeSaH - viziSThatarabhaktapAnopabhogavattA / uktaM ca--" kAlabhogaNo upayasA, parihANI jAva kodravugbhajjI / tattha miu tupyataraM, jattha ya jaM acciyaM dausu // 1 // " chAyA -- kalamaudanastu payasA parihAni ( paridhAnyetyarthaH) yAvat kodravodbhAjI ( kodravAnaM ) tatrApi mRdu tuSpataraM (dhRtayukte) yatra ca yat acittaM ( prAptaM ) dvayoH ( kSetrakAlayoH) // 1 // iti / AcAryopAdhyAyAya viziSTatara bhaktapAnadAne caite guNAH, tathAhi-" suttatyadhikaraNaM, virao gurupUra sehavahumANo / dANavara suddhabuDI, buddhI balavarNa ceva // 1 // chAyA--mUtrArthasthirIkaraNaM vinayo gurupUjA zaikSabahumAnaH / dAnapati zraddhAvRddhirbuddhivalavarddhanaM caiva // 1 // iti // sU0 31 // upakaraNAtizeSa - zeSa sAdhujanoM kI apekSA jo AcAryopAdhyAya meM pradhAna ujjvala vastrAdimattA hotI hai vaha upakaraNAtizeSa hai uktaM ca " AyariyagilANANaM " ityAdi / " bhaktavAnAnizeSa " - AcAryopAdhyApakA jo itara sAdhujanoM kI apekSA viziSTatara bhaktapAnopabhoga vattA hotI hai, vaha bhaktapAnAti zeSa hai-uktaM ca-' kalamoyaNo u padhasA ' ityAdi / AcAryopAdhyAyako viziSTa bhaktapAna ke dene meM ye guNa haiM-jaise " sattatyapirIkaraNaM " ityAdi / sUtra 31 // (6) upakaraNAtizeDha-anya sAdhue karatAM AcArye pAdhyAya vadhAre sArAM ujjavala vastrAdinA upayAga karatA hoya, teA tee jinAjJAnA virAdhaka gaNAtA nathI hyuM pazu che -" Ayariya gilANANaM ityAhi " (7) bhaktapAnAtizeSa-anya sAdhue karatAM viziSTa tara bhaktapAnane upabhAga karavAnI paNa AcApAdhyAyane chUTa hoya che. temanA A atizeSane kAraNe anya sAdhue karatAM viziSTa prakAranA AhArapAnane upabhoga karanArA a thAye pAdhyAya jinAjJAtA virAdhaka gaNAtA nathI kahyu' pazu 3-" phala bhoyaNA 3 payasA ityAdi AcAryopAdhyAyane viziSTatara AhArapANI devAmAM A " sattatharIkaraNaM " tyAhi-- sU. 31 // "" zrI sthAnAMga sUtra : 04 zd G Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 sthAnAGgasUtre ete cAcAryAtizayAH saMpamopakArAyaiva vidhIyante, na tu rAgAdivazeneti saMyamAna, tatazca saMyamapratipakSAnasaMyamAna , tabherdAzvArambhAdIna tatpatipakSAnanArambhAdIMzca prarUpapati mUlam -sattavihe saMjame paNNate, taM jahA--puDhavikAiya saMjame, jAya tasakAiyasaMjame 6 ajIvakAyasaMjame 7 / sattavihe asaMjame paNNatte, taM jahA-puDhavikAiya asaMjame 1 jAva tasakAima asaMjame 6, ajIvakAya asaMjame 7 sattavihe AraMbhe paNNatte, taM jahA--puDhavikAiya AraMbhe 1 jAva ajIvakAyaAraMbha evamaNAraMbha vi 7, evaM sAraMbhe vi 7 evamasamAraMbhe yi 7, evaM samAraMme vi 7, evamasamAraMbhe ci 7, jAva ajIvakAya asamAraMbhe 7 // sU0 32 // chAyA-saptavidhaH saMyamaH prajJaptaH, tayathA-pRthvIkAyikasaMyamo 1 yAvat trasakAyikasaMyamaH 6, anIvakAyasaMyamaH / saptavidho'saMyamaH prajJaptaH, tadyathA-- pRthvIkAyikAsaMyamo 1 yAvat trasakAyikAsaMyamaH 6, ajIvakAyAsaMyamaH 7 saptavidha ArambhaH prajJaptaH, tadyathA-pRthvIkAyikArambho 1 yAvat ajIyakAyArammaH 7 / evamanArambho'pi 7, evaM saMrambho'pi 7, evama saMrambhopi 7, evaM samArambho. 'pi 7, evamasamArammo'pi 7, yAvat ajIvakAyAsamArambhaH 7 // mU0 32 // TIkA-'sattavihe ' ityAdisaMyamaH-saMpamanaM sAvadha yogAtsamyaguparamaNaM-nivRttipharaNaM iti saMyamaH pRthivyAdInAM saMghaTTaparitApanopadrAyaNebhya uparamo nivRtti ityarthaH,sa saptavidhaH prajJaptaH,tadyathA-pRthvI ye AcAryAtizaya saMyamake upakArake liye hI vihita hue haiM, rAgAdike vazase nahIM-isaliye aba sUtrakAra saMyamoMkA, saMyamake pranipakSabhUta asaMyamoMkA unake bhedarUpa mArammAdikoMkA evaM inake pratipakSabhUta anArammAdikoMkA prarUpaNa karate haiM uparanA sUtramAM AcAryonA atizanuM nirUpaNa karyuM. rAgAdikanI vRddhi karavAne nimitte temanA te atizaya vihita thayA nathI. paraMtu saMyamanA upa kAraka hovAne kAraNe ja vihita thayelA che. tethI have sUtrakAra saMyamanuM, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 7 sU' 32 sayamAsaMyamAdimedanirUpaNam kAyika saMpamA pRthvIkApikajIvAnAM saMghaTTaparitApanopadrAvaNAkaraNam zayAvatpadAtapkAyikaH tejaskAyika:3 vAyukApikA 4 vanaspatikAyikaH 5 saMyamA grAhyAH / tathA-trasakAyikasaMyamaH-trasakAyikAnAM dvIndriyAdInAM saMyamaH 6 / ajIvakAyA saMmayA-ajIvakAyAnAMvarapAtrAdInAm ayatanayA grahaNAdupabhogAca nivRttiriti 7) asayama-pRthivyAdInAM saMghaTTa paritApanopadrAvaNebhyo'nuparamaH, so'pi pRthvI. kAyikAsaMyamAdibhedena saptavidho bodhyaH / tathA-ArambhA upadrAvaNaM pRthvIkAyA. __ " sattavihe saMja meM paNNatte" ityAdi / / sUtra 31 // TIkArtha-saMyama sAta prakArakA kahA gayA hai-sAyadya yogase honA isakA nAma saMyama hai, yaha saMyama pRthivyAdikoMke saMghaTana, paritApana evaM upadrAvaNa ina se uparama hone rUpa hotA hai, yahAM yAvatpada se apa. kAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, aura vanaspatikAyika" inake saMyama gRhIta hue haiN| isa prakArase 5 bheda ekendriya jIvoMke saMyamake haiM / tathA prasa jIva sambandhI saMyamakA eka bheda hai, trasakAyikameM do indriya se lekara paMcendriya taka ke jIva A jAte haiN| saMghamakA 7 vAM bheda hai-ajIvakAya saMpama isa saMyamameM ajIyakAya jo vastra pAtrAdika haiM unake yatanAle grahaNa karane kA aura rakhanepUrvaka upabhoga karanekA hai asaMyama---pRthimpAdika jIvoM kA saMghaTana karanA, paritApana karanA evaM upadravaNa karanA isakA nAma asaMyama hai, yaha asaMyama bhI pRthivI. saMyamathI viparIta evA asaMyamanuM, temanA bheda rUpa ArabhAdina ane AraMbhathI viparIta evAM anAraMbhAdikanuM nirUpaNa kare che- " mattavihe saMjabhe paNNatte" tyA-(sU 32) / sAvadyogothI nivRta thavuM tenuM nAma saMyama che te saMyamane nIce pramANe sAta 2 cha-(1) pRthvIya (2) ma5454, (3) vAyu4i , (4) te. kAyika ane (5) vanaspatikArSikasaMyama. ahI pRthvI kAyika AdinA saMghaTana, paritApana ane upadrAvaNathI viramavA rUpa A saMyama samaja. ekendriya jInI apekSAe saMyamanA pAMca bheda paDe che (6) trasakAyika saMyama- dvIdriyothI laIne pacendriya paryaMtanA trasakAyika kahe che. (7) avakAya saMyama-vastra mAtrAdika je vastuo che tene avakAya kahe che. temane yatanA pUrvaka grahaNa karavI ane mUvI tathA yatanA pUrvaka temano upabhoga kare tenuM nAma ajI. kAma saMyama che. asaMyama-pRthvIkAya Adi jIvonuM saMghaThThana karavuM, patiApana karavuM ane upadravaNa karavuM tenuM nAma asaMyama che. te asaMyamane paNa pRthvIkAyika asaM. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 nAGgasUtre rambhAdibhedena saptavidhaH / evamanArambho'pi saptavidho bodhyaH / tathA saMrambhaHhiMsAviSayaH saMkalpaH pRthvIkAyika saMrambhAdibhedena saptavidhaH / evamasaMrambho'pi saptayidho bodhyH| tayA-samArambhaH paritApaH-pRthyokAyika samArambhAdibhedena saptavidhaH evamasamArambho'pi saptavidho bodhyaH / ArambhAdInAmupadrAyaNAdirUpA arthI abhyatrApyuktAH, tathAhi-" AraMbho uddayo, paritArakaro bhave samAraMmo / saMkappo saMrabho, suddha napANaM tu sadhesi // 1 // chAyA-prArambha upadravataH paritApakaro bhavet samArambhaH / saMkalpaH saMrambhaH zuddhanayAnAM tu sarveSAm // 1 // iti / kAyika asaMyama Adike bhedase sAta prakArakA hotA hai| isI prakArase Arambha bhI pRthivIkAyAramma Adike mehase sAta prakArakA hotA hai, isI prakArase anArambha bho sAta prakArakA hotA hai, tathA hiMsA-viSa. yaka saMkalpa rUpa saMrambha pRthivIkAyika saMrambha Adike medase sAta prakArakA hotA hai, isI tarahase asarambha bhI sAta prakArakA hotA hai, tathA samArambha bhI-ritApa bhI-pRthivIkAyika samArambhAdike bhedase mAta prakArakA hotA hai, isI tarahase asamArambha bhI sAta prakArakA hotA hai, Arambha AdikoMke upadrAvaNa Adi rUpa artha anyatra bhI kahe gaye haiM, jo isa prakAra se haiM-- " Arambho uddavao" ityAdi / ekendriyAdika jIyoMkA upadravaNa karanA yaha Aramma hai, unheM saMtApayukta karanA yaha samAramma hai, tathA unheM kaSTa Adi pahu~cAnekA thama Adi sAta bheda kahyA che. e ja pramANe anAraMbhanA paNa pRthvIkAyika anAraMbha Adi sAta bheda paDe che. tathA hiMsAviSayaka saMkalparUpa saMraMbhanA paNa pRthvIkAyika saraMbha Adi sAta bheda kahyA che. asaMraMbhanA paNa pRthvIkAyika asaMraMbha Adi sAta bheda kahyA che. samAraMbhana (paritApa)ne paNa pRthvIkAyika samAraMbha Adi sAta bheda kahyA che. e ja pramANe asamAraMbhanA paga pRthvIkAyika asamAraMbha Adi sAta bheda kahyA che, AraMbhAdikanA upadrAvaNa Adi rUpa artha anyatra paNa prakaTa karavAmAM Avela che, je nIce pramANe che "AraMbho uddavao" ityAhi ekendriyAdika jenuM upadrAvaNa karavuM tenuM nAma AraMbha che. temane saMtApayukta karavA tenuM nAma samAraMbha che, tathA temane kaSTa Adi pahoMcADavAne zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU032 sayamAsayamAdibhedanirUpaNam nanu ArambhAdInAmupadrAvaNAdayo'ryA abhihitAH ajIyeSu ca tadasaMbhavAt ajIvakAyArambhAdayo'saMmbhavinA, tatazva ArambhAdInAM yat saptavidhatvamuktaM tada. saMgatam ? iticet, Aha-ajIveSu vastrapAtrAdipu samAzritA ye jIvAstadape. kSayA ArambhAdayaH saMbhavanti, athavA -ayatana yA grahaNe sthApane ca pAtrAdInAM vAyukAyodIraNAt apazyaM jIvavirAdhanA saMbhavati / jIvAzca ajIvAzritA iti ajIvasya prAdhAnyAt anIvakAyArambhAdhuktina virudhyate iti ArambhAdInAM saptavidhattvaM niravadyameveti / / sU0 32 // vicAra karanA yaha saMkalpa rUpa saMrambha hai| zaMkA--Aramma AdikoM ke jo ye upadrAvaNa Adi rUpa artha prakaTa kiye gaye haiM-so ajIvoMmeM ye ghaTita nahIM hote haiM-ataH ajIya kAyA. rambha Adi vahAM nahIM bana sakate haiM, isaliye yahAM nahIMcana sakane ke kAraNa Arambha AdikoMmeM jo saptavidhatA kahI gaI hai, vaha ThIka nahIM baiThatI hai ? uttara--aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki ajIva jo vastrapAtrAdika haiM, unameM samAzrita jo jIva haiM, so unakI apekSAse Arambha Adika hote haiM, ajIvAzrita jIva hote haiM, isaliye ajIvakI pradhAnatA lekara ajIva kAyArambha AdikA kathana viruddha nahIM par3atAhai, isa taraha Arambha AdikoM meM sasa prakAratAkA pratipAdana niSahI hai, athavA ayatanAse lene meM aura rakhane meM vAyukAyAdikakI avazya virAdhanA hotIhai ||suu032|| vicAra karavA rUpa saMpanuM nAma saMraMbha che, kA--AraMbhAdikanA je upadrAvaNa Adi rUpa artha prakaTa karavAmAM AvyA che, temane ajImAM ghaTAvI zakAtA nathI. tethI ahIM avakAya AraMbhAdi rUpa prakAra saMbhavI zakatuM nathI. te kAraNe AraMbha AdikanA sAta prakAra kahevAne badale 6 prakAra ja kahevA joIe. uttara-A prakAranI zaMkA asthAne che, kAraNa ke vastrAdika ajImAM aneka jIve Azraya laIne rahelA hoya che. je vastra pAtrAdikane yatanApUrvaka temano upabhoga karavAmAM na Ave, te temane Azraye rahelA jInuM upamadana Adi thavAne saMbhava rahe che. ajIvAzrita jIva hoya che, tethI ajIvanI pradhA. natAne lIdhe ajIvakAryAraMbha AdinuM kathana viruddha paDatuM nathI. A prakAre AraMbha AdikanA sAta prakAra kahevAmAM kaI deSa nathI. athavA ayatanA pUrvaka vastrA dikane levA mUkavAthI vAyukAyikenI avazya virAdhanA thAya che. e sU. 32 ! sthA0-86 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sthAnAGgasUtre anantarasUtre saMyamAdayo jIvaviSayatvena uktA iti jIvavizeSasya sthiti marUpayati mUlam -aha bhaMte! ayasikusuMbhakodavakaMgurAlagakodUsagasaNasarisapamUlabIyANaM eesi NaM dhannANaM koTThAuttANaM pallAuttANaM jAva pihiyANaM mudiyANaM laMchiyANaM kevaiyaM kAlaM joNI saMciTui 1 goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM satta saMvaccharAI, teNa para joNI pamilAyai jAva joNIvocchee paNNatte // sU0 33 // __chAyA-atha bhadanta ! atasIkusumbhakodravakaGagurAlakakodUSakasaNasarSapamUlabIjAnAm eteSAM khalu dhAnyAnAM koSThAguptAnAM palyAguptAnAM yAvat pihitAnAM mudritAnAM lAJchitAnA kiyantaM kAlaM yoniH saMntiSThate ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa sapta saMvatsarAna , tataH paraM yoniH pramlAyati yAvad yonivyucchedaH prajJaptaH / / su0 33 // TIkA-'aha bhaMte ' ityAdi atheti prazne, bhadanteti bhagavadAmantraNe he bhadanta ! atasIkusumbhakodrava rAlakakodUSakasaNasarpapAlabIjAnAm-tatra atasI= alasI' iti bhASApasiddho dhAnyavizeSaH, kusummam kusumbhAkhyadhAnyavizeSaH, kodravA=' kodo ' iti bhASA isa Uparake sUtrameM saMyama Adike jIva viSayavAle kahe gaye haiM, so aba sUtrakAra jIva vizepakI sthitikI prarUpaNA karate haiM-- " ahaM bhaMte ! ayasikusuMbha" ityAdi / sUtra 33 // TIkArtha-yahAM " atha" yaha zabda praznameM ApA hai, zipya prazna karatA hai-he bhadanta ! atasI-alasI, kusumbha-isa nAmakA dhAnya vizeSa, kodrava-kodoM, kagu-kAMgaNI, rAlaka-kAganIkAhI eka bheda AgalA sUtramAM saMyama Adine jIvavithaka kahevAmAM Avela che. pUrva satra sAthenA A prakAranA saMbaMdhane laIne have sUtrakAra jIvavizeSanI sthitinI 356 42 cha-" aha bhaMte ! ayapti kusubha " tyAhi-(sU. 33) sUtranI 23mAtamA 2 " aha" 56 mAvyuta praznAtha pAya che. maDI ziSya gurune A pramANe prazna pUche che-he bhagavan! aLasI kusuMbha (eka prakAranuM dhA vizeSa), kedarA, kAMga (eka jAtanuM dhAnya), zalaka (kAMgane ja zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU033 atasIkusubhAdidhAnyAnAM yonikAlanirUpaNam 683 prasiddho dhAnyavizeSaH 'kaguH '=' kAgaNI ' iti bhASApasiddhA, rAlakaH kaGgu bhedaH, kodUSakA kodravabhedaH, saNaH-prasiddhaH, sarSapaH-prasiddhaH, mUlavIjAnimUlasya='mUlA' iti prasiddhasya bIjAni, eteSAmitaretarayogadvandvaH, teSAM tathAbhUtAnAm , eteSAM khalu dhAnyAnAM koSThAguptAnAm-koSThe=' koThA' iti prasiddha dhAnyAdhAre AguptAni-prakSepeNa saMrakSitAni koSThAguptAni teSAM tathoktAnAM, tathA palyAguptAnAm-palyaM vaMzakaTakAdikRto dhAnyAdhArapAtravizeSaH, tatra Agu. tAnAm , yAvatpadena-maJcAguptAnAm, mAlAguptAnAm avaliptAnAm , liptAnAm-iti sNgrhH| tatra-mazcAguptAnAm-mazca: sthUNAnAmuparisthApitavaMzakaTakAdimayo lokaprasiddhaH, tatrAguptAnAm , mAlAguptAnAm , mAlo-mAlakaH-gRhoparitanabhAgaH, tatra AguptAnAm , avaliptAnAm dvAradezaM pidhAya gomayAdinA'valiptAnAm , liptAnAm sarvataH kRtalepAnAm pihitAnAm-AcchAditAnAm mudritAnAm-mRttikAdibhirmudritAnAM, lAJchitAnAm-rekhAdibhiH kRtalAJchanAnAM kiyantaM kAlaM yoniH utpattizaktiH santiSThate bhavati ? iti ziSyapraznaH / kodUSaka-kodoMkA eka bheda-'saNa-sanasarSapa-saraso aura mUlAke bIja ye jaba koSThAgArameM surakSita rakhe hue hoM-dhAnyake AdhArabhUta koThese banAye hue piTAremeM bharakara surakSita rakhe hue hoM, yAvat-mazcA gupta hoM-khaMbhoMke Upara sthApita vaMza karaka Adise banAye gaye maJcoMmeM bharakara rakhe hue hoM, abalipta hoM-dvAradezako DhaMkakara gomaya Adise lIpa potakara kisI kuThiyA AdimeM bharakara rakhe hue hoM lipta hoM cAroM taraphase lepa karake eka sthAna para ekatrita karake Dhakakara rakhe hue hoM pihita hoM-sAmAnya rUpase DhaMkakara rakhe gaye hoM, mudrita hoM-miTTI Adise chAvakara kisI pAtra vizeSameM banda karake rakhe hue hoM, evaM eka bheda), koSaka (kedarAne ja eka bheda), zaNa, sarasava ane mULAnAM khIne kaI ke ThAramAM bharI rAkhavAmAM Avela hoya, athavA palyAgupta heyavAMsanI caDhAIomAMthI banAvelA paTArAmAM bharIne surakSita rAkhavAmAM Avela hoya, paMcAguta hoya-thAMbhalAone AdhAre U e karelA koI UMcA mAMcaDA para saMgraha karavAmAM Avela heya, alipta hoya-keI koThI AdimAM bharIne tenA DhAMkaNAne chANa, mATI khAdi vaDe lIpIne baMdha karavAmAM Avela heyasAmAnya rUpe DhAMkIne rAkhela hoya, mudrita hoya, mATI Adi vaDe lIpI laIne kaI pAtra vizeSamAM baMdha karIne rAkhela hoya, ane lAMchita heyalAkha Adi vaDe salamahora karIne keI paNa pAtra vizeSamAM bharI rAkhyA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 sthAnAGgasUtre uttarayati-gautama ! jaghanyena antarmuhUrttam , utkarSeNa sapta saMvatsarAn yoniH sanniSThate, tataH paraM yoniH pamlAyati-varNAdinA hIyate, yAvatpadena-tataH paraM yoni, vidhvaMsa te vinAzAbhimukhI bhavati, tataH paraM bIjam abIjaM bhavati-uptamapi tad nAGguram utpAdayati, ityeSAM saMgrahaH, tataH paraM yonivyucchedaH jananazaktivinAzaH prajJapta iti // mU0 33 // punarapi jIvavizeSANAM sthitiM prarUpayati mUlam-bAyara AukAiyANAM ukkoseNa satta vAsasahassAI ThiI paNNattA / taccAeNaM vAluyappabhAe puDhavIe ukoseNa neraiyANaM satta sAgaroyamAI ThiI paNNattA / cautthIe NaM paMkalAJchita ho zIlamuhara karake kahIM bhI bharakara rakhe hue hoM to ina sabakI kitane kAla taka yoni-aGkarotpAdaka zakti rahatI hai ? uttara-he gautama ! inakI yoni jaghanyase eka antarmuhUrta taka rahatI hai, aura utkRSTase sAta sAla varSa rahatI hai / isake bAda yoni mlAna ho jAtI hai, varNAdise hIna ho jAtI hai-yAvat aGkurotpAdana zaktikA vinAza ho jAtA hai, yahAM yAvatpadase-" tataH paraM yoniH vidhvaMsate " isake bAda yoni vinAzake abhimukha ho jAtI hai "tataH paraM vIjaM ayIjaM bhavati" ghoye jAne para bhI vaha bIja aGkurako utpanna nahIM karatA hai " isa pAThakA saMgraha hubhA hai, arthAt kahe hue alasI Adi sAta varSake bAda acitta ho jAte hai / sU0 33 // hoya, te te bIjemAM keTalA kALa sudhI bIjepAdana zakti rahe che? eTale ke keTalA varSa sudhI temanI nine viccha thatA nathI? uttara-he gautama ! ochAmAM ochA eka atarmuhUrta sudhI ane vadhAremAM vadhAre sAta varSa sudhI temanI ni rahe che, arthAt utpAdana zakita banI rahe che. tyAra bAda temanI ni plAna thaI jAya che, varNAdithI vihIna thaI taya . ( yAvat) mana ta pAnI bharA pAna zatino vinAza thaI jAya che, ahI "yAvat " 58 dvArA nIcene sUtrapATha grahaNa karavAne cha-" tataH para yoniH vidhyasate" tyA2 mA yonina vinAza 241 bhAu che. " tabaH paraM bIjaM abIjaM bhavati / ' tyA2 mAha pAyA gayA to paNa te mIra a tpAdana karI zakatuM nathI. A kathanane bhAvArtha e che ke uparyukta aLasI Adi dhAnyamAM vadhAremAM vadhAre sAta varSa sudhI aMkutpAdana zakti rahe. cha, tyA2 ha to tme| mathitta 24 manI naya che. // sU. 33 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU034 bAdarAkAyikAdInAM sthitikAlanirUpaNam 685 ppabhAe puDhavIe jahanne] neraiyANa satta sAgarovamAI ThiI paNNattA // sU0 34 // chAyA-bAdarApakAyikAnAm utkarSeNa sapta varSasahastrANi sthitiH prjnyptaa| tRtI. yasyAM khalu vAlukAprabhAyAM pRthivyAm utkarSaNa nairayikANAM sapta sAgaropamANi sthitiH prajJaptA / caturthA khalu paGkaprabhAyAM pRthivyAM jaghanyena nairayikANAM sapta sAgaropamANi sthitiH prajJaptA // mU0 34 // TIkA-'vAyara AukAiyANa' ityAdi vyAkhyA sugmaa| navaram-bAdarANAmapkAyikAnAM jaghanyenAntarmuhUrtam / mUkSmANAM tu japanpotkarSeNAntarmuhUrttam / vAlukAbhAsthitanairayikANAM jaghanyena trINi sAgaropamANi / paGkaprabhAsthitanairayikANAm utkarSeNa daza sAgaropamANIti // mU0 34 // aba sUtrakAra punaH jIva vizeSoM kI sthitikI prarUpaNA karate haiM"bAyara AukAiyANaM ukkoseNa sattavAsasahassAiM ityAdi sU034 // TIkArtha-bAda apakAyika jIvoMkI utkRSTa sthiti hajAra varSakI hai| tIsarI vAlukA pranAmeM utkRSTase nairayikoM kI sAta sAgaropamakI sthiti kahI gaI hai, cauthI paGkaprabhA pRthivI meM jaghanya se nairapikoM kI sthiti sAta sAgaropama kI kahI gaI hai| isakI vyAkhyo sugama hai, cAdara apakAyika jIyokI jaghanya sthiti antarmuhUte kI hai, tathA sUkSma apkAyika jIvoM kI utkRSTa sthiti aura jaghanya sthiti antarmuharta kI hai / cAlukApramAsthita nairapika jIvoM ko jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI hai, evaM paGkamabhAsthita nairayikoM kI utkRSTa sthiti 10 sAgaropama kI hai| sU0 34 // sUtrakAra havenA sUtramAM paNa keTalAka jIvavizeSanI sidhati prarUpaNa are cha.-"bAyara Au kAiyANaM ukkoseNa sattavAsa sahassAI "tyAhi-(sU 34) bAdara apakAyika jInI utkRSTa sthiti sAta hajAra varSanI kahI che. trIjI vAlukAprabhA nAmanI narakapRthvInA nArakenI utkRSTa sthiti sAgaropamanI kahI che. jethI paMkaprabhA nAmanI jaghanya sAta sAgaropamanI kahI che. A sUtranI vyAkhyA sugama che. bAdara apUkAyika jIvanI jaghanya sthiti antarmuhUrtanI kahI che. sUkSma apUkAyika jIvanI jaghanya sthiti ane utkRSTarithati, bane antarmadUta ja kahI che. vAlukAprabhAnA nArakenI jaghanya sthiti traNa sAgaropamanI kahI che ane paMkaprabhAnA nArakanI utkRSTa rithati 10 sAgaropamanI kahI che. je sU. 34 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - --- - sthAnAGgasUtre anantarasUtre nArakANAM sthitiruktA, iti sthitizarIrAdibhistatsAdharmyAt SamiH sUtrairdevavaktavyatAmAha mUlam-sakasta NaM deviMdassa devaranno varuNassa mahAratno satta aggamAhisAo pnnnnttaao| IsANasta NaM deviMdassa devaranno somassa mahAranno satta aggamahisIo pnnnnttaao| IsA. Nasta NaM deviMdassa devaranno jamassa mahAranno satta aggamahisoo paNNattAo // sU0 35 // chAyA-zakrasya khalu devendrasya devarAjasya varuNasya mahArAjasya sapta agramahiSyaH prajJaptAH / IzAnasya khalu devendrasya devarAjasya somasya mahArAjasya sapta anamahiSyaH prajJaptAH / IzAnaspa khalu devendrasya devarAjasya yamasya mahArAjasya sapta agramahiSyaH prjnyptaaH|| sU0 35 // TIkA- sakassa NaM ' ityAdi devendrasya devAnAM madhye aizvaryasampannasya ata eva devarAjasya devAnAma: dhipasya zakrasya-saudharmakalpAdhipasya dAkSiNAtyendravizepasya AjJAyAM sthitasya ___Upara ke sUtra meM nArakoM kI sthiti kahI gaI hai-so aba sUtrakAra sthiti aura zarIra Adi ke dvArA nArakoM ke sAdharmya ko lekara 6 sUtroM se deyavaktavyatA kA kathana karate haiM sakkassa NaM deviMdasta devaranno' ityAdi / mU0 35 // sUtrArtha-devendra devarAja zakra ke lokapAla varuNa mahArAja kI sAta agramahiSiyAM kahI gaI haiM, devendra devarAja IzAna ke lokapAla soma mahArAja ko sAta agramahiSiyAM kahI gaI haiN| devendra devarAja IzAna ke lokapAla yama mahArAja kI sAta agramahiSiyAM kahI gaI haiN| uparanA sUtramAM nArakenI sthitinI prarUpaNa karavAmAM AvI che. have sthiti ane zarIra Adi dvArA nArakenA sAdhamyane lIdhe cha sUtra vaDe deva vaktavyatAnuM sUtrakAra kathana kare che. "sakkassaNaM devidAsa devaraNo" chatyAhi-(sU. 35) sUtrArtha-dakSiNanikAyane Indra che. te devendra devarAja zakranA kapAla varuNa mahArAjane sAta agramahiSIo che. devandra devarAja IzAnanA lekapAla sema mahArAjane paNa sAta amahiSIe che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU035 shkresh| nayorapramahiSI saMkhyA- sthitinirUpaNam 687 varuNasya = pazcima dikpAlasya mahArAjasya = pracurazobhAzAlinaH sapta agramahiSyo voSyAH / tathA devendrasya devarAjasya IzAnasya = IzAnakalpAdhipasya audIcyendravi zeSasya AjJAyAM sthitasya somasya = pUrvadikpAlasya saptAgramahiSyo bodhyAH / tathAIzAnendrAjJAvartino yamasya - dakSiNa divapAlasya saptAgramahiNyo bodhyAH / / sU035 / / - mUlam - IsANassa NaM deviMdassa devaranno abhitaraparisAe devANaM satta pAlio mAI ThiI paNNattA / sakkasta NaM devidasta devaranno aggamahisINaM devINaM satta palio mAI ThiI paNNattA | lohamme kappe pariggahiyANaM devINaM ukkoseNaM satta palioyamAI ThiI paNNattA // sU0 36 // TIkArtha- devoM ke bIca meM aizvarya sampanna hone se devendra evaM devoM ke adhipati hone se devarAja aise saudharma kalpa ke adhipati dAkSiNAtyendra vizeSa kI AjJA meM sthita pazcima dikpAla varuNa haiM, ye pracura zobhAzAlI haiM ataH inheM mahArAja kahA gayA hai, IzAnakalpa ke adhipati IzAna haiM ye uttara dizA ke indra haiM, inakI AjJA meM soma mahArAja rahate haiM, ye pUrva dizA ke adhipati haiN| dakSiNa dizA ke adhipati yamalokapAla haiM, ye bhI IzAnendra kI AjJA meM rahate haiM / ina saba lokapAloM kI 7-7 agramahiSiyAM kahI gaI haiM || sUtra 35 // TIkA -devendra devarAja IzAnanA leAkapAla yama mahArAjane pazu sAtaazramaduiSIe che. zakra dakSiNanikAyanA deveneA adhipati hovAthI tene devarAja te' dakSiNanikAyanA devAne adhipati hovAthI tene ' devarAja ' vizeSaNalagADavu' che. vaLI badhA devemAM te vizeSa aizvaya sapanna hAvAthI tene 'devendra' vizeSaNa lagADayuM che, izAna kalpanA adhipati IzAna che. te uttaranikAyanA devAna! adhipati che. tene 'hevendra' yAne 'devarA"' yA vishessthe| lagADavAnuM kAraNa paNa upara pramANe ja samajavuM. dakSiNAnikAyanA adhipati zakanI AjJAmAM sthita evA pazcima dizAnA je dikpAla che tenuM nAma varuNu che. te atyaMta zaiAbhAzAlI hAvAthI tene ahIM 'varuNu mahArAja ' kahevAmAM Avela che. devendra devarAja izAnanA eka leAkapAlanuM nAma sAma mahArAja che. teo pUrva dizAnA adhipati che. temanA khIjA leAkapAlanuM nAma yuma mahArAja che. teo dakSiNa dizAnA adhipati che. A varuNa, sAma ane yama nAmanA leAkapAlAne sAta sAta agramahiSIe che. ! sU. 35 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 sthAnAGgasUtre ___ chAyA-IzAnasya khalu devendrasya devarAjasya AbhyantarapariSadi devAnAM sapta palpopamAni sthitiH prajJaptA / zakrasya khalu devendrasya devarAjasya agramahiSINAM devInAM sapta palyopamAni sthitiH prajJaptA / saudharma kalpe parigRhItAnAM devInAm utkarSeNa sapta palyopamAni sthitiH prajJaptA / / sU0 36 // TIkA--' IsAgassa gaM' ityAdi byAkhyA spaSTA / navaraM-parigRhItAnAM-bhAryAtvena svIkRtAnAmiti bhAvaH // sU0 36 // mUlam-sArassayamAicANaM satta devA satta devasayA pnnnnttaa| gahatoyatusiyANaM devANaM satta devA satta devasahassA paNNattA // sU0 37 // chAyA-sArasvatAdityAnAM sapta devAH sapta devazatAni prajJaptAni / gardatoyatuSitAnAM devAnAM sapta devAH saptadevasahasrANi prajJaptAni / / sU0 37 // TokA-'sArassaya ' ityAdi sArasvatA AdityAH gardatoyAstuSitAca lokAntikA devaaH| teSu sArasva. tAdityAnAM sapta devAH pradhAnAH, taditare ca sapta zatAni devaaH| gardatoyataSitAnA madhye sapta devAH pradhAnAH, taditare ca saptasahasrANi // sU0 37 // "IsANasta NaM deviMdassa devaranno' ityAdi // sU0 36 // TIkArya-devendra devarAja IzAnakI Abhyantara pariSadAmeM vartamAna deyoMkI 7 palyopama kI sthiti kahI gaI hai / devendra devarAja zaka kI agrama. hiSiyoM kI sthiti sAta palyopama kI kahI gaI hai| saudharmakalpa meM bhAryA rUpa se svIkRta huI deviyoM kI sthiti utkRSTa se sAta palyopama kI kahI gaI hai / 36 / / "mArassayamAiccANaM satta devA" ityAdi / sU0 37 // TIkArtha-sArasvata Aditya, gardatoya, aura tuSina ye lokAntika devahaiM / ina meM sArasvata aura Aditya inake sAta deva pradhAna haiN| aura ina ___" isANasaNaM deviMdarasa devaraNNo ' tyA-(sU. 31) TIkAI-devendra devarAja IzAnanI Abhyantara pariSadanA devanI sAta palyopamanI sthiti kahI che. devendra devarAja zakanI agramahiSIonI sthiti sAta pa. pamanI kahI che. saudharma ka95mAM bhAryA rUpe svIkRta thayelI devIonI utakRSTa sthiti sAta palyAyamanI kahI che. te sU 36 ! ___" sArassayamAiccANaM setta dev|" VtyAhi-(sU. 37) TIkAthe-sArasvata, Aditya, gardaya, ane tuSita, e lokAtika de che. temAMthI sArasvata ane Aditya devAmAM sAta deve pradhAna (mukhya) zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU038 sanatkumArAdi kalpasthitadevasthitinirUpaNam 689 mUlam-saNaMkumAre kappe ukkoseNaM devANaM satta sAgarovamAiM ThiI paNNattA / mAhiMde kappe ukkAseNaM devANaM sAtiregAI satta sAgarovamAI ThiI paNNattA / baMbhaloge kappe jahaNNeNaM devANaM satta sAgarovamAiM ThiI paNNattA // sU9 38 // chAyA--sanatkumAre kalpe utkarSeNa devAnAM sapta sAgaropamANi sthitiH prjnyptaa| mAhendre kalpe utkarpaNa devAnAM sAtirekANi sapta sAgaropamANi sthitiH prjnyptaa| brahmaloke kalpe jaghanyena devAnAM sapta sAgaropamANi sthitiH prajJaptA // sU0 38 // TIkA-'saNaMkumAre kappe' ityAdivyAkhyA sugamA // sU0 38 // mUlam-baMbhaloyalaMtaesu NaM kappesu vimANA satta joyaNasayAiM uTheM uccatteNaM paNNattA // sU0 69 // se bhinna aura bhI sAta sau deva haiM / isI taraha gardatopa aura tuSita inake madhya meM sAta deva pradhAna haiM aura inase minna sAta hajAra aura bhI deva haiM // sUtra 37 // ___" saNakumAre kappe ukkole NaM devANaM " ityAdi / sU0 38 // TIkArtha-sanatkumAra kalpameM devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropamakI kahI gaI hai| mAhendra kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgara se kucha adhika kahI gaI hai| brahmaloka kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI kahI gaI hai / sUtra 38 // che, ane te sivAyanA bIjA 700 sAmAnya de che. e ja pramANe gadaya ane tuSita devamAM sAta de mukhya che ane ti sivAyanA sAta hajAra bIjA de che. sU 38 che "saNaMkumAre kappe ukkAseNaM devANaM " tyAha-(sU 37) TIkAtha-sanakumAra kapamAM devenI utkRSTa sthiti sAta sAgaropamanI kahI che. mahendra kalpamAM denI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama karatAM thoDI vadhAre kahI che. brahmaloka kalapamAM devonI jaghanya sthiti sAta sAgaropamanI kahI che.sU 38 sthA0-87 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasne chAyA--brahmalokalAntakayoH khalu kalpayorvimAnAni sapta yojanazatAni Urdhvamuccatvena prajJaptAni // su0 39 // TIkA--' baMbhaloyalaMtarasu' ityAdi-- vyAkhyA spaSTA // su0 39 // mlam-bhavaNavAsINaM devANaM bhavadhAraNijjA sarIragA ukkoseNaM satta rayaNIo uI uccatteNaM paNNattA / evaM vANamaMtarANaM evaM joisiyANaM / sohammIsANesu NaM kappesu devANaM bhavadhAraNijagA sarIragA satta rayaNIo uDDe uccatteNaM paNNattA ||suu040|| chAyA--bhavanavAsinAM devAnAM bhavadhAraNIyAni zarIrakANi utkarSeNa sapta ratnIH UrdhvamuJcatvena prajJaptAni / evaM vyantarANAm , evaM bhavanavAsinAm / saudharmezAnayoH khalu kalpayoH devAnAM bhavadhAraNIyakANi zarIrakANi sapta ratnIla muJcatvena prajJaptAni || su0 40 / / / TIkA--' bhavaNavAsIgaM' ityAdi-- vyAkhyA spaSTA // su0 41 // " baMbhaloyalaMtaepsu NaM kappesu" ityAdi / sUtra 39 / brahmaloka evaM lAntaka kalpo meM sthita vimAnoM kI U~cAI sAta sau yojana kI kahI gaI hai| sUtra 39 / " bhavaNayAsINaM devANaM bhavadhAriNIjA" ityAdi / sUtra 40 / TIkArtha-bhavanavAsI deyoM ke bhayadhAraNIya zarIra utkRSTase sAta hAtha U~ce kahe gaye haiN| isI taraha se vyantaroM ke aura jyotiSka devoM ke zarIra bhI jAnanA cAhiye, saudharma aura IzAna ina do kalpoM meM devoM ke bhava dhAraNIya zarIra u~cAI meM sAta hAtha ke kahe gaye haiN| satra 40 / "baMbhaloyalaMtaesu NaM kappesu" tyAhi-(sU. 38) bAlaka ane lAntaka kaponA vimAnanI UMcAI sAta jana pramANa hI cha. // sU. 38 // bhavaNavAsINaM devANaM bhavaghAraNijjA" tyAha-(sU 40) TIkArtha--avanavAsI denA bhavadhAraNIya zarIranI utkRSTa UMcAI sAta hAtha pramANu kahI che. eja prakAranuM kathana vyatare, ane jyotiSka devonA bhavadhAraNIya zarIranI UMcAI viSe paNa samajavuM saudharma ane IzAna konA devonA bhavadhAraNIya zarIranI UMcAI paNa sAta hAtha pramANu kahI che. . 40 che zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU041 nandIzvaradvIpAntargatadvIpanirUpaNam 691 anantaraM devAnAmadhikAra uktaH / devAnAmAbAsAtha dvIpasamudrA iti tAn marUpayati-- mlam--gaMdissaravarassa gaM dIvassa aMto satta dIvA pANatA, taM jahA--jaMbuddIve dIye 1, dhAyaisaMDe dIve 2, pokkharavare 3, varuNavare 4, khIravare 5, ghayavare 6 khoyavare / NaMdissaravarassa NaM dIvasta aMto satta samuddA paNNattA, taM jahA-lavaNe 1, 1, kAlode 2, pukkharode 3, varuNode 4 khIrode 5, ghaode 6, khoode 7 // sU0 41 // chAyA--nandIzvaravarasya khalu dvIpasyAntaH sapta dvIpAH prajJatAH, tadyathAjambUdvIpo dvIpaH 1, dhAtakIpaNDo dvIpaH 2, puSkaravaraH 3, varuNavaraH 4, kSIrabaraH 5, ghRtagharaH 6, kSodavaraH 7 // nandIzvaravarasya khalu dvIpasya antaH sapta samudrAH prajJaptAH, tadyathA-lavaNaH 1, kAlodaH 2, puSkarodaH 3, varuNodaH 4, kSIrodaH 5, dhRtodaH 6, kSododaH 7 // mU0 41 // TIkA--' NaMdissaravarassa' ityAdi-- vyAkhyA spaSTA / / su0 41 // isa taraha se devoM kA adhikAra kaha kara aba sUtrakAra deyoM ke AvAsoM kA evaM dIpasamudroM kA kathana karate haiM "dissaravarassaNaM dIvassa aMto satta" ityAdi / sutra 41 / TAkArtha-nandIzvara dvIpa ke bhItara sAta dvIpa kahe gaye haiM, jaise-jambUddhIpa nAma kA dvIpa 1 ghAtako SaNDa nAma kA dvIpa 2 puSkaravara dvIpa 3 varaNavara dIpa 4 kSIrayara dvIpa 5 ghRtavara dvIpa 6, evaM kSodavaradvIpa 7, nandIzvara dvIpa ke bhItara sAta samudra kahe gaye haiM-jaise lavaNa samudra A pramANe denuM kathana karIne have sUtrakAra devonA AvAsonuM ane dvIpasamudronuM kathana kare che gaMdissaravarassa Na dIvarasa ato satta" tyA-(sU. 41) TIkArtha-naMdIzvara dvIpanI aMdara nIce pramANe sAta dIpa kahyA che-(1) jaMbUdvIpa nAmana dvIpa, (2) ghAtaDIma' nAmanA dIpa, (4) 17522 bI5, (5) kSIra. 12 dI5, (6) tava2 vI5 mane (7) kSA652 bI5. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 sthAnAkSasUtre ete dvIpasamudrAstu zreNyA vyavasthitA iti zreNimAha-- mlam -satta seDhIo paNNattAo, taM jahA- ujjuAyayA 1, egao vaMkA 2, duhao vaMkA 3 ego khahA 4 duhao khahA 5, cakavAlA 6, addha cakavAlA 6 / sU0 42 // chAyA--sapta zreNayaH prajJaptAH, tadyathA-RjvAyatA 1, ekato vakrA 2, dvidhAto vakrA 3, ekataH khA 4 dvidhAtaH khA 5, cakravAlA 6, arddha cakrapAlA 7 // mU0 42 // TIkA--' satta seDhIo' ityAdi-- zreNayaH-jIvapudgala saMcArAzrapAH AkAzapradezapaGktapaH sapta prajJaptA. tadyayARgvAyatA-RjudhAsAvAyatA ceti, yayA jIvAdaya UrdhalokAderadholokAdau RjutayA yAnti sA AkAzapradezapaGktiH , yathA ( --.) iti sthApanA 1 / 1 kAloda samudra 2 puSkaroda samudra 3 varuNoda samudra 4 kSIroda samudra 5 ghRtoda samudra 6 evaM kSododa samudra 7 arthAt ikSu samudra jisakA jala ikSu-(selaDI) jaisA madhura hotA hai / matra 41 / ye dvIpa aura samudra zreNi se vyavasthina haiM-ataH aba sUtrakAra zreNikA kathana karate haiM "satta seDhIo paNNattAo" ityAdi / sUtra 42 / TAkArtha-zreNiyAM sAta kahI gaI haiM, jIya aura pudgaloMkA gamana AkAza ke pradezoM kI paGkti ke anusAra hI hotA hai, ataH jIva aura pudgaloM ke saMvAra ke Azraya bhUta jo AkAza ke pradezoM kI paGkti hai vahI zreNI hai, ve zreNiyAM sAta haiM-eka RjvAyatA 1, dvitIyA-eka to naMdIzvara dvIpanI aMdara nIce pramANe sAta samudro che-(1) lavaNa samudra, (2) yo samudra, (3) Y042 / 4 samuda, (4) 524 samudra, (5) kSIrA sabhuta (6) tA samudra. // sU. 41 // uparyukta dvIpa ane samudro zreNimAM vyavasthita che. tethI have sUtrakAra Rgina' 4thana re cha-" sata seDhIo paNNatAo" tyAhi-(sU 42) TIkAI-zreNie sAta kahI che. jIva ane pudgalenuM gamana AkAzanA pradezonI pati anusAra ja thAya che tethI jIva ane pudranA saMcAranA AzrayasthAna rUpa je AkAzanA pradezanI paMkti che, tenuM ja nAma zreNi che evI zreNio sAta cha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 7 sU0 41 nAndIzvaradvIpantargatadvopanirUpaNam 693 ekato cakrA - ekataH = ekasyAM dizi vakrA=kuTilA, yathA jIvapudgalA Rju gatvA cakrIbhUya zreNyantareNa yAnti sA pradezapaktiriti / AkArazcAyam - ( ) 2 / dvighAto cakrA-dvayo dizoH kuTilA rekhA / iyaM ca UrdhvakSetrAdAgneya dizo'dhaH kSetre vAyavyadizi gatvA ya utpadyate tasya bhavati, tathAhi - prathamasamaye AgneyyAstiryag naiRtyAM yAti tatastiryageva vAyavyAM tato'dho vAyavyAmeveti / trisama kA 2, tRtIyA - dvighAtI vakrA 3, caturthI ekatAH khA, paMcamI - dvidhAtaH khA, paSThI - cakravAlA, aura saptamI arddhacakravAlA, jisase jIvAdika urdhvaloka Adi se adholoka AdimeM saralatA se Ate haiM aisI vaha AkAza pradeza paGkti RjvAyatA hai, arthAt jo AkAza pradeza pakti sarala aura lambI hotI hai vaha RjyAyatA hai, isakA AkAra (-) aisA hai, jo AkAzapradezapakti ekadizA meM kuTila (yAMkI) hotI hai vaha pradeza paGkti ekatovakA hai, isa gati se jIva pudgala saralatA se jAkara phira cakra hokara zreNyantara se jAte haiM, isakA AkAra (1 2) isa prakAra se hai, 2 jo AkAza pradeza paMkti donoM dizAoM meM kuTila hotI hai vaha dvidhAtA kA yaha gati jo urdhva kSetra rUpa Agneya dizAse adho kSetra rUpa vAyavya dizA meM jAkarake utpanna hotA hai usako hotI hai, jIva prathama samaya meM Agneya (agnikoNa) dizA se tirachA nairRtya dizAmeM jAtA (1) RbhvAyatA, (2) gouno vaDA, (3) dvighAta vaa, (4) taHmA, (4) dvidhAta:, (6) vyavalA. ane (7) ardhayaJjvAlA jenAthI jIve vigere uSDa leAka vigeremAMthI adheAlAka vigeremAM saralapAthI Ave jAya che, evI te AkAzapradeza pakti jvAyatA che. arthAt je AkAzapradeza pa`kti sarala ane lAMLI hAya che te RvAyatA che. tenA AkAra ( - ) mA pramAne che. je AkAzapradeza pakti eka dizAmAM vAMkI hAya che, te pradeza kti ekatAvakA che. A gatithI jIva ane pudgala saralapaNAthI jaI ne va thane zreyAntasthI laya che, ten| Ara ( - ) A rIte che. 2 pA je AkAzapradeza pa`kti banne dizAmAM vakratAvALI hAya che, tene " kriya.te vA " kahe che. ukSetrarUpa agnizAmAMthI akSetrarUpa divya dizAmAM jaine utpanna thanArA jIvanI gati A prakAranI hoya che. jIva prathama samayamAM agnikeNumAMthI tirakasa gati karIne naiRRtya kANumAM jAya che, tyAra khAda tira zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre yeyaM trasanAcyA madhye bahiyA bhavatIti / AkArazvAyam ( 2 ) iti 3 / ekataH khA-ekasyAM dizi akuzAkArA, yapA jIyaH pugalo vA trasa nADayA vAmapArdhAdestAM praviSTaH, tathaiva gatyA punastadvAmapA varvAdAvutpadyate sA ekataHkhA / sthApanA. ceyam-(-) iti / dvighAtaHkhA-ubhayasyAM dizi aGkuzAkArA, prasanADayA vAmapAdenoMDI pavizya tathaiva gatvA asyA evaM dakSiNapAcadiau yayA utpadyate sA dvidhAtaH khA, nADIvahirbhUtayomidakSiNapArzvalakSaNayo IyorAkAzazreNyo. hai, tirachA hI vAyavya dizA meM jAtA hai, bAda meM nIce vApayadizA meM hai, yaha gati tIna samayavAlI hotI hai, aura yaha trasa nAr3I ke bhItara athavA bAhara hotI hai / isakA AkAra (2) isa prakAra se hai| jo gati eka dizA meM aGkuza ke AkAra jaisI hotI hai vaha ekataH khA hai, isa gati se jIya athavA pudgala asa nADI ke vAmapArzva Adi se usa sanADI meM praviSTa hotA hai aura usI se jAkara usake vAma pArtha Adi meM utpanna hotA hai aisI vaha gati ekata:-khA hai, isakA sthApanA (-) isa prakAra se hai dvidhAtaH khA- jo gati donoM dizAoM meM aMkuza ke AkAra jaisI hotI hai vaha dvidhAtaH khA hai| sa nAr3I ke pArthamAga se nAr3I meM praviSTa usI se jAkara isI ke dAkSiNapArya Adi meM jisase utpanna hotA hai aisI kha gati dvidhAtaH khA hai| kyoM ki isa prakAra kI pradezapaMkti se nAr3I ke bAhara ko bAmadakSiNa pAva mAga rUpa AkAza zreNiyA~ spRSTa hotI haiN| che vAyavya dizAmAM jAya che, tyAra bAda nIce vAyavya dizAmAM jAya che A gati traNa samayavALI hoya che, ane te trasanADInI aMdara ke bahAra thAya che. A zreNino AkAra (2) kausamAM batAvyA pramANe hoya che, je gati eka dizAmAM aMkuzanA jevA AkAranI hoya che, tene "ekatA " kahe che. A gati vaDe jIva athavA pudgala basanADIne vAmapAzva AdimAM thaIne te trastranADImAM praveza kare che ane temAMthI ja jaIne tene vAmapArzva AdimAM utpanna thAya che. evI tazatirnu nAma 'tAmA 'che, tanI mA2 (-)ausama mata yA pramANe DAya che. - dvighAtaHkhA-je gati ane dizAmAM aMkuzanA AkAra jevI hoya che, tene dvighAtaHkhA" kahe che. jIva athavA pudgala trasanADInA vAmapAmAMthI dAkhala thaine ane temAMthI ja jaIne tene dakSiNapa rtha AdimAM je gati vaDe utpanna thaI jAya che te gatinuM nAma "dvidhAtaHkhA" che, kAraNa ke A prakAranI pradeza paMkti vaDe nADInI bahAranI vAma dakSiNa ( DAbA jamaNe) pArdhabhAga rUpa Ni e spaSTa thAya che. tene AkAra ( 1) kauMsamAM batAvyA pramANe heya che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA7 sU43 camarendrAdInAmanIka taddhipatidevanirUpaNam 695 stayA spRSTatyAditi / sthApanA ceyam-(7) iti 5 / cakrayAlA balayAkRtiH pradezapaktiH / yathA maNDa lena paribhramya paramANvAdisamutpadyate setyrthH| AkAravAyam-(0) iti 6 / ardhacakrabAlA-cakrayAlArddha rUpA / sthApanA ceyam-(c) iti 7 / ekatovakrAdyAstu zreNayo lokaparyantapradezApekSayA saMbhAvanIyA iti||suu042|| devasainyAni darpitatvAJcakravAlAdhacakravAlAdinA bhramaNayuktAni bhavantIti tAni pratipAdayitumAha mlam-camarassa NaM asuriMdasta asurakumAraranno satta ANiyA satta aNiyAhivaI paNNatA, taM jahA -pAyattANIe 1, pIDhANie 2, kuMjarANie 3, mahisANie 4, rahANie 5, nahANie 6, gaMdhavANie / dume pAyattANiyAhibaI, evaM jahA-- paMcamaTANe jAya kinnare rahANiyAhibaI riTTe gaTTANiyAhibaI, gIyaraI gaMdhavANiyAhivaI / balissa NaM vairoyaNidassa vairoyaNarapaNo sattANIyA satta aNIyAhivaI paNNattA, taM jahA-- pAyattANie jAva gaMdhavANie / mahaddame pAyattANIyAhivaI isakI sthApanA (1) isa prakAra se hai / jo pradezapaMkti valaya gola ke AkAra jaisI hotI hai vaha cakavAlA zreNI hai, jisa se maNDalarUpa meM paribhramaNa karake paramANu Adi utpanna hotA hai aisI vaha zreNI cakravAlA zreNI hai, isakI sthApanA (0) isa prakAra se hai| jo pradeza paMkti arddha cakravAla ke jaisI hotI hai vaha ardhacakavAlA hai, isakA AkAra (C) isa prakAra se hai / ekatoyakA Adi zreNiyAM lokaparyanta pradezoM kI apekSA se saMbhAvanIya haiN| sUtra 42 / - je pradezamAM paMkti valayanA jevA AkAranI hoya che, tene cakravAla zreNi kahe che. je gati vaDe goLAkAramAM paribhramaNa karIne paramANuM Adi utpanna thAya che, evI te zreNIne cakravAla zreNI kahe che tene AkAra ( 0 ) kausamAM batAvyA pramANe heya che. je pradezapaMkti ardhacakravAlanA jevI (ardha vartuLanA jevI) hoya che tene ardhacakavAla kaNa kahe che. tene AkAra (C) kauMsamAM batAvyA pramANe hoya che. eka vakA Adi zreNIo lekatanA aMzonI apekSAe samApanIya che. // sU. 42 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 sthAnAGgasUtre jAva kiMpurise rahANiyAhivaI mahAriTTe NahANiyAhivaI, gIyajase gaMvAyAviI | dharaNassa NaM nAgakumAridassa nAgakumAraraNo sana aNiyA satta aNiyAhivaI paNNattA, taM jahApAyattANie jAya gaMdhavANie / ruhaseNe pAyattANiyAhivaI jAva ANaMde rahANiyAhivaI, naMdaNe naTTANiyAhivaI, tetalI gaMdhANiyAhivaI / bhUtAnaMdassa satta aNiyA satta aNiyAhibaI paNNattA, taM jahA pAyattANie jAva gaMdhavyANie / dakkhe pAyattANi. yAhivaI jAva NaMduttare rahANiyAhibaI, rato NahANiyA hivaI, mANase gaMdhavANiyAhivaI | evaM jAva ghosamahAghosANaM NeyavaM / sakkassa NaM deviMdarasa devaranno sata aNiyA satta aNiyAhivaI paNNattA taM jahA - pAyattANie jAva gaMdhavANie / hariNegamesI pAyattANiyAhivaI jAya mADhare rahANiyAhivaI, see NahANiyAhivaI, burUgaMdhavANiyAhivaI / IsANassa NaM deviMdassa devaranno satta aNiyA satta aNiyAhivaI paNNattA, taM jahA - pAyattANie jAva gaMdhANie lahuparaka me pAyattANiyAMhivaI jAva mahAsee paTTANigrAhivaI, rae gaMdhavANiyAhivaI, sesaM jahA paMcamahANe evaM jAya accuyasta vi NeyAM // sU0 43 // chAyA - camarasya khalu asurendrasya asurakumArarAjasya sapta anIkAni sapta anIkAdhipatayaH prajJaptAH, tadyathA- pAdAtAnIkam 1, pIThAnIkam 2, kuJjarAnIkam 3, mahinam 4, rathAnIkam 5. nATayAnIkam 6, gandharvAnIkam 7| drumaH pAdAtAnIkAdhipatiH, evaM yathA paJcamasthAne yAvat kibharo sthAnIkAdhipatiH, riSTo nATayAnIkAdhipatiH, gItaravirgandharvAnIkAdhipatiH / baleH khalu vairocanendrasya vairocanarAjasya sapta anIkAni saptAnIkAdhipatayaH prajJaptAH, tadyathA- pAdAtAnIkaM zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU043 camarendrAdInAmanIka-tadadhipatidevanirUpaNam 697 yAvat gandharyAnIkam / mahAdrumaH pAdAtAnIkAdhipati cit kimpuruSo rathAnIkAdhipatiH, mahAriSTo nATayAnIkAdhipatiH, gItayazAH gandharvAnIkAdhipatiH / dharaNasya khalu nAgakRmArendrasya nAgakumArarAjasya sapta anIkAni sapta anIkAdhi. patayaH prajJatAH, tadyathA-pAdAtAnIkaM yAvad gandharvAnIkam / rudrasenaH pAdAtAnIkAdhipatiryApat Anando sthAnIkAdhipatiH, nandano nATayAnIkAdhipatiH, tetalI gandharyAnIkAdhipatiH / bhUtAnandasya sapta anIkAni sapta anIkAdhipatayaH prajJaptAH, tadyathA-pAdAtAnIkaM yAvad gandharvAnIkam / dakSaH pAdAtAnokAdhipatiH, yAvat nandottaro rathAnIkAdhipatiH, rati nATayAnIkAdhipatiH, mAnaso gandharvAnIkAdhipatiH / evaM yAvad ghoSamahAghopayodhyim / zakrasya khalu devendrasya devarAjasya sapta anIkAni sapta anIkAdhipatayaH prajJaptAH, tadyathA-pAdAtAnIka yAvad gandharvAnokam / hariNagamaipI pAdAtAnIkAdhipati vit mATharo rathAnI. kAdhipatiH, zveto nATayAnIkAdhipatiH, tumburu gandharvAnIkAdhipatiH / IzAnasya khallu devendrasya devarAjasya sapta anIkAni sapta anIkAdhipatayaH prajJaptAH, tadyathA-pAdAtAnIkaM yAvad gandharvAnIkam / laghuparAkramaH pAdAtAnIkAdhipati vid mahAzveto nATayAnIkAdhipatiH, ratI gandharvAnIkAdhipatiH, zeSaM yathA paJcamasthAne / evaM yAvat acyutasyApi netavyam // sU0 43 / / TIka-- camarassa NaM' ityAdi-- camarasya-camarAbhidhAnasya khalu asurendrasya asurakumAra rAjasya dAkSiNAtyabhavanapatIndravizeSasya saptasaMkhyakAni anIkAni sainyAni sapta saMkhyakAH anIkAdhipatayaH senAnAyakAH prajJaptAH, tadyathA-pAdAtAnIkam=padAtInAM samUhaH darpita hone ke kAraNa devasenya cakra yAla artha cakravAla Adi se bhramaNa yukta hotA hai, isI bAta ko aba sUtrakAra pratipAdana karate haiM__" camarassa NaM asuriMdasma asurakumAraranno" ityAdi suu043|| TIkArya-asurakumArarAja asurendra camara ke sAta anIka sainya-aura sAta hI anIkAdhipati kahe gaye haiM / jaise-pAdAtAnIka 1 pIThAnIka 2 kuMjarAnIka 3 mahipAnIka 4 rathAnIka 5, nATayAnIka 6, evaM gandha dati (ahaMkAyukta) thAya tyAre devanya cakravAla, ardhacakravAla Adi rUpe bhramaNayukta thAya che. e ja vAtanuM have sutrakAra pratipAdana kare che "camarassaNaM asuriMdassa asurakumAraranno " tyAhi-(sU. 43) TIkArtha-asurendra asurakumAra rAja camaranA sAta anIke (saina) ane sAta manIdhipati (senApati ) hyA che. te sAta sanI (senA) nAye sthA.-88 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasutre pAdAtaM, tadpam anIkaM sainyam-padAtisainyamityarthaH / pIThAnIkam azvasanyam / kuJjarAnIkaM hastisainyam / mahiSAnIkam mahiSasainyam / sthAnIkam= rathasainyam / nATayAnIkam-nartakasamUhaH / gandharvAnIkaMgandharvasamhaH / eSAM saptAnAmanIkAnAM saptAdhipatayaH / teSAM nAmAni marUpayitumAha-'dume' ityAdi / tatra drumaH drumanAmako devaH paadaataaniikaadhiptiH| pIThAnIkakuJjarAnIkamahiSAnIkAnAmadhipatInAM nAmAni paJcamasthAnAd vijJeyAni / ata evAha satrakAra:' evaM-jahA paMcamahANe jAva' iti / tathAhi-saudAmI pIThAnIkAdhipatiH, kunthuH kuJjarAnIkAdhipatiH, lohitAkSo mahiSAnIkAdhipatiH / tathA-kinnaro sthAnIcaunIka 7, paidala calanevAlI senA kA nAma padAtAnIka hai, azvoM para baiTha kara calanevAlI senA kA nAma pIThAnIka hai, hastiyoM para baiTha kara calane vAlI senA kA nAma kuMjarAnIkahai, bhaiMsAoM kI senA-samudAyakA nAma mahiSAnIka hai, rathoM para baiTha kara calane vAlI senA kA nAma rathAnIka hai, nartakoM kI senA-samUha kA nAma nATayAnIka hai, gandharyoM kI senA kA nAma gandharvAnIka hai / isa sAta prakAra kI senA ke jo adhipati haiM-senApati haiM-unake nAma isa prakAra se haiM-pAdAtAnIkA. dhipati-paidala calanevAlI senA kA senApati druma nAma kA deva haiM, pIThAnIka kA, kuMjarAnIka kA, mahiSAnIka kA, kauna 2 adhipati haiM-isa bAta ko jAnane ke liye paMcamasthAna dekhanA cAhiye, isI bAta ko sUcita karane ke liye " evaM jahA paMcamahANe jAya" aisA sUtra pATha sUtrakArane likhA hai| pIThAnIka kA adhipati saudAmI hai, kuMjarAnIka pramANe che-(1) pAhAtAnI, (2) cInI (3) rAnI3, (4) mahIpAnI, (4) rathAnIka (6)nATyAnIka ane gadhavanIka. pAyadaLa senAne pAdAtAnIka kahe che, ghaDesvAra thaI ne janArI senAnuM nAma pIThAnIka che. hAthIo para ArohaNa karIne laDavA janArI senAnuM nAma kuMjarAnIka che. pADAonI senAnuM nAma mahISAnIka che. rathamAM besIne laDavA janArI senAnuM nAma rathAnIka che. nata konA samUhanuM (senA samUhanuM) nAma nATyAnIka che. gaMdharvonI senAnuM nAma gatpanIka che. A sAte senAonA adhipationAM nAma have prakaTa karavAmAM Ave che-pAdAtAnIka ( pAyadaLa ) senAne senAdhipati kuma nAmane deva che pIThAnIkane kuMjarAnI kane, mahiSAnIkano, kAraNa ke adhipati che? e vAta jANavA mATe pAMcamuM sthAnaka jevuM joIe - dAta yA bhATa sUtrare " evaM jahA paMcamadANe jAya" pI81 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 7 sU043 camarendrAdInAmanIka tadadhipatidevanirUpaNam 699 kaadhiptiH| riSTo nATayAnIkAdhipatiH / gItaratirgandharyAnIkAdhipatiriti / tathA-balevairocanendrasya vairocanarAjasya audIcyabhayanapatIndravizeSasya sapta anIkAni sapta anIkAdhipatayaH prajJaptAH / tatra-anIkAni pUrvoktAnyeva / anIkA. dhipatayastve vijJeyAH, tathAhi-mahAdrumaH pAdAtAnIkAdhipatiH, mahAsaudAmaH pIThAnIkAdhipatiH, mAlaGkAraH kuJjarAnIkAdhipatiH, mahAlohitAkSo mahiSAnI. kAdhipatiH, kiMpuruSo sthAnIkAdhipatiH, mahAriSTo nATayAnIkAdhipatiH, gItayazAH gandharyAnIkAdhipatiriti / atra pIThAnIkakuJjarAnIkamahimAnIkAdhipatInAM nAmAni yAvatpadena saMgRhItAni / evamagre'pi saMgrAhyANIti / tathA-dharaNasya kA adhipati kunthu hai mahiSAnIka kA adhipati lohitAkSa haiM rathAnIka kA adhipati kinnara haiM nATayAnIka kA adhipati riSTa hai, gandharvAnIka kA adhipati gItarati hai, vairocanendra vairocanarAja bali-uttaradizA ke bhavanapaniyoM ke indra-ke sAta anIka aura sAta hI anIkAdhi. pati kahe gayehaiM-inameM anIkoMke nAma pUrvokta jaise hI haiM-parantu inake jo adhipati haiM-unake nAma isa prakAra se haiM-pAdAnIka kA adhipati yahAM mahAdruma nAma kA deva hai, pIThAnIka kA adhipati-mahAsaudAma hai. kuJjarAnIka kA adhipati mAlaGkAra haiM, mahiSAnIka kA adhipati mahAlohitAkSa hai, sthAnIka kA adhipati kimpuruSa hai, nATayAnIka kA adhipati mahAriSTa hai, gandharvAnIka kA adhipati gItayazas hai, yahA~ nIkathI laIne rathAnIka paryAnI senAonA adhipationAM nAma pAMcamA sthAnakamAM ApavAmAM AvyA che. pIThAnIkane adhipati saudAmI, kuMjarAnIkano adhipati kunyu, mahiSAnIkane adhipati lehitAkSa ane rathAnIkano adhipati kinnara che. nATyAnIkane adhipati riSTha che ane gandharvonIkane adhipati gItarati che. vairAcanendra varecanarAja bali ke je uttara dizAnA bhavanapati devone Indra che, tene paNa sAta anIka ane sAta anIkAdhipatio che. tenA aneka (senAe)nAM nAma te camaranI senAonAM nAma jevA ja samajavA, paraMtu tenA anIkAdhipationAM nAma nIce pramANe samajavA-pAdAtAnIkane adhipati mahAkama nAmane deva che, paThAnIkane adhipati mahAsaudAma che, kuMjarAnIkane adhipati mAlaMkAra che, mahiSAnIkane adhipati mahAlohitAkSa che, rathAnIkano adhipati kipuruSa che, nATyAnIkane adhipati mahAriSTa che ane gavatIkane adhipati zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 sthAnAGgasUtre nAgakumArendrasya nAgakumArarAjastha dAkSiNAtya bhavanapatIndra vizeSasya sapta anI. kAni saptAnIkAdhipatayazca bodhyAH / tatra rudrasenaH pAdAtAnIkAdhipatiH, asya kvacid 'madrasenaH ' ityapi nAma, yazodharaH pIThAnIkAdhipatiH, sudarzanaH kuJjarAnIkAdhipatiH, nIlakaNTho mahiSAnIkAdhipatiH, Anando rathAnIkAdhipatiH, nandano nATayAnIkAdhipatiH tetalI gandharvAnIkAdhipatiriti / tathA-bhUtAnandastha audIcyabhavanapatIndravizeSasya saptAnIkAni saptAnIkAdhipatayazca bodhyaaH| para pIThAnIka ke kuJjarAnIka ke aura mahiSAnIka ke adhipatiyoM ke nAma yAvatpada se saMgrahIta hue haiM / isI prakAra se Age bhI grahaNa karalenA cAhiye-tathA-nAgakumArendra nAgakumAra rAja dharaNa ke anIka aura anIkAdhipati isa prakAra se haiM-anIka ke nAma to pUryokta jaise hI haiM-evaM ina ke jo adhipati haiM-unake nAma isa prakAra se haiM____yahAM jo pAdAtAnIka haiM usake adhipati kA nAma rudrasena hai, isakA kahIM 2 para bhadrasena aisA bhI nAma likhA milatA hai| pIThAnIka ke adhigati kA nAma yazodhara hai, kujarAnoka ke adhipati kA nAma sudarzana hai| mahiSAnIka ke adhipati kA nAma nIlakaNTha hai, rathAnIka ke adhipati kA kAma Ananda hai, nATayAnIka ke adhipati kA nAma nandana hai, evaM gandharvAnIka ke adhipati kA nAma tetalI hai, uttaradizA ke bhavanapatiyoM ke indra jo bhUtAnanda haiM unake bhI sAta zItayazasa cha. ma " yAvat " 54thI pI5:nI, 42||mne mApAnI adhipationAM nAma praNa karAyA che. temanAM nAme ahIM upara ApI devANAM AvyAM che. nAgakumArendra, nAgakumArarAja dharaNanI sAta senAe ane te senAonA senApationAM nAma nIce pramANe che dharaNanI sAta senAonA nAma te camaranI senAonAM nAma pramANe ja samajavA have te sAte senAonA senAdhipati onAM nAma prakaTa karavAmAM Ave che- tanI pAhatAnIs (pAya senA )nA adhipati nAma rudrasena cha, (4 kaI zAstromAM tenuM nAma bhadrasena paNa ApyuM che) pIDAnIkane adhipati yazodhara che, kuMjarAnIkane adhipati sudarzana che, mahiSAnIka adhipati nIlakaMTha che. rathAnIkane adhipati Ananda che, nATyAnIkano adhipati nandana che. ane gardhAnIkane adhipati tetalI che uttara dizAnA adhipati bhavanapatione bhUtAnanda nAmanA Indrane zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA 7 khU0 43 camarendra dInAmanIka-tadadhipatidevanirUpaNam 701 tatra-dakSaH pAdAtAnI hAdhipatiH, sugrIvaH pIThAnIkAdhipatiH, suvikramaH kuJjarA nIkAdhipatiH, zvetakaNTho mahiSAnIkAdhipatiH, nandottaro sthAnIkAdhipatiH, ratinATayAnIkAdhipatiH, mAnaso gandharvAnIkAdhipatiriti / evaM dharaNabhUtAnandavad yAvad ghoSamahAghoSayorapi saptAnIkAni saptAnIkAdhipatayazca bodhyAH / ayaM bhAvaH-pathA dharaNasya tathA veNudevaharikAntAgnizivapUrNajalakAntAmitagativelambaghoSanAmakAnAmaSTAnAM dAkSiNAtyabhavana patIndrANAM, yathA bhUtAnandasya tathA veNuzAli harisahAgnimANavavaziSTha nalapamAmitavAhanaprabhaJjanamahAghoSanAmakAnAmaSTAnAm audIcyabhayanapatIndrANAM ca saptAnIkAdhipatayazca bodhyA iti / anIka aura sAta anIkAdhipati haiM-inameM 7 anIkoM ke nAma to pUrvokta jaise hI haiM-parantu anIkAdhipatiyoM ke nAma isa prakAra se haiM pAdAtAnIka ke adhipati kA nAma dakSa hai, pIThAnIka ke adhipati kA nAma sugrIva hai, kuJjarAnIka ke adhipati kA nAma suvikrama hai, mahiSAnIka ke adhipati kA nAma zvetakaNTha hai, rathAnIka ke adhipati kA nAma nandottara hai, nATayAnIka ke adhipati kA nAma rati hai, evaM gandharvAnIka ke adhipati kA nAma mAnasa hai / dharaNa aura bhUtAnandakI taraha yAvat ghoSa aura mahAghoSa indra ke bhI sAta 2 anIka aura sAta 2 anIkAdhipati samajhanA cAhiye, tAtparya aisA hai-dharaNa kI taraha veNudeva ke harikAnta ke agnizikha ke, pUrNa jala kAnta ke amitagati ke velamba ke, aura ghoSa ke ina ATha dAkSiNAtya bhavanapatiindroM ke, tathA-bhUtAnanda kI taraha veNudAli ke, harisaha ke, agnimA. paNa sAta rasenAe ane sAta senAdhipati che. tenI senAonAM nAma camaranI senAonAM nAma pramANe ja samajavA, paNa senAdhipationAM nAma nIce pramANe samajavA padAtAnIkane adhipati dakSa, paThAnakane adhipati sugrIva, kuMjarAnIkane adhipati suvikama, rathAnakane adhipati nottara. mahiSAnIkane adhipati dhatakaMTha, nATyAnIkane adhipati rati ane garvanIkane adhipati mAnasa cha. dharaNa ane bhUtAnandanA jevI ja gheSa ane mahAgheSa parvatanA IndronI sAta senAo samajavI ane te senAonA sAta senAnI (senAdhipati) samajavA. A kathananuM tAtparya e che ke-veNudeva, harikAnta, agnizikha, pUrNa jalakAnta, amita gati, velamba ane zeSa, A ATha dakSiNatya bhavanapati zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 sthAnAGgasUtre itthaM bhavanapatInAM saptAnIkAni saptAnIkAdhipatIMzcoktyA samprati kalpendrANAmanIkAni anIkAdhipatIMzca prarUpayati- sakassa ' ityaadi| zakrasya dAkSiNA tyendravizeSasya saptAnIkAni saptAnIkAdhipatayazca bodhyAH / tatra saptAnIkAni pUrvavadeva bodhyAni / navaraM-mahipAnIkasthAne vRSabhAnIkaM bodhyam / teSAmadhipatayacaite, tathAhi-hariNegamepI pAdAtAnIkAdhipatiH, vAyuH pIThAnIkAdhipatiH, airA. vatakuJjarAnIkAdhipatiH, dAmaddhiH vRSabhAnIkAdhipatiH, mATharo rathAnIkAdhipatiH, Nava ke, vaziSTha ke, jalaprama ke, amitavAhana ke, prabhaJjana ke evaM mahAghoSa ke ina ATha uttara dizA ke bhavanapatiyoM ke indroM ke sAta 2 anIka aura sAta 2 anIkAdhipati jAnanA cAhiye, isa taraha bhavanapatiyoM ke sAta anIka aura sAta anIkAdhipatiyoM kA kathana karake aba sUyakAra kalpendroM ke sAta anIka aura sAta anIkAdhipatiyoMkI prarUpaNA kahate haiM-"sakkasa " ityAdi dakSiNa dizA ke indra vizeSa zakra ke sAta anIka aura sAta anIkAdhipati kahe gaye haiM-inameM sAta anIkoM ke nAma to pUryokta jaise hI haiM parantu yahAM mahiSAnIka nahIM hai-kintu usake sthAna para vRSabhAnIka hai, isa sAta anIkoM ke adhipati isa prakAra se haiM-pAdA. tAnIka kA adhipati harigaigameSI hai, pIThAnIka kA adhipati vAyu hai, kuJjarAnIka kA adhipati airAvata hai, vRSabhAnIka kA adhipati IndronI senAe ane senAdhipationAM nAma dharaNanI senAo ane senA dhipationAM nAma pramANe ja samajavA. veNudAli, harisaha, agnimANava, vaziSTha, jalaprabha, amitavAhana, ane prabhaMjana ane mahArASa, A ATha uttara dizAnA bhavanapationA IndronI senAe ane senAdhipationAM nAma pramANe samajavA. A prakAre bhavanapationA IndronA sAta anIka ane anIkAdhipationAM nAma prakaTa karIne have sUtrakAra kalpendronA sAta anIke ane sAta anIkAdhipatienuM kathana kare che. ', sakkarasa" tyAdi dakSiNa dizAnA zaka nAmanA IndranI pAse sAta anake (senAe) ane sAta ane kAdhipatie che. tenI sAta senAonAM nAma te camaranI senA jevAM ja che, paraMtu ethI senAnuM mahiSAnIkane badale vRSabhAnIka samajavuM. te sAta senAonAM nAma A pramANe kahyAM che-padAtAnIkane adhipati hariegameSa deva che, pIThAnIkane adhipati vAyuM che, kuMjarAnIka adhipati zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 043 camarendrAdInAmanIka- tadadhipatideva nirUpaNam 703 to nATayAnIkAdhipatiH, tumbururgandharvAnIkAdhipatiriti / tathA-IzAnasya audIyendra vizeSasyApi saptAnIkAni saptAnIkAdhipatayaztha bodhyAH / tatra - laghuparAkramaH pAdAtAnIkAdhipatiH mahAvAyuH pIThAnIkAdhipatiH, puSpadantaH kuJjarAnIkAdhipatiH, mahAdAnarddhi vRSabhAnIkAdhipatiH, mahAmAThaze sthAnIkAdhipatiH mahAvetanAyanIkAdhipatiH rati rgandharvAnIkAdhipatiriti / evamevAcyutaparyantAnAM sarve kalpendrANAm anIkAni anIkAdhipatayazca bodhyAH / tatra - zakravat sanakumArabrahmazukrAbhidheyAnAM dAkSiNAtyendrANAm, IzAnavacca mAhendralAntakadAmadri hai, sthAnIka kA adhipati mAThara hai, nATyAnIka kA adhipati zveta hai, evaM gandharvAnIka kA adhipati tumburu hai, " tathA - uttara dizA ke indra vizeSa IzAna ke sAta anIka aura sAta hI anIkAdhipati kahe gaye hai. inameM pAdAtAnIka kA adhipati laghuparAkrama hai, pIThAnIka kA adhipati mahAvAyu hai, kuJjarAnIka kA adhipati puSpadanta hai. vRSabhAnIka kA adhipati mahAdAmaddhi hai, rathAnIka kA adhipati mahAmAThara hai, nATayAnIka kA adhipati mahAzvena hai evaM gandhayanIka kA adhipati rati hai, isI taraha se acyuta paryanta ke saba kalpendroM ke anIka aura anIkAdhipati samajhanA cAhiye inameM zaka kI taraha sanatkumAra, brahma, zukra, ina dakSiNAtyendroM ke evaM IzAnakI taraha mAhendra, lAntaka, airAvata, vRSabhAnIkanA adhipati dAmaddhi, sthAnIkanA adhipati mAThara, nATacA nIkanA adhipati zveta ane gandharyAMnIkanA adhipati tumburu che. uttara dizAnA IzAna nAmanA indranI pAse paNa sAta senAe ane sAta senAdhipatie che. tenI sAta senAenAM nAma zakranI sAta senAenAM nAma pramANe ja samajavA. te senAenA senAdhipatienAM nAma nIce pramANe samajavA- padmAtAnIkane senAdhipati laghuparAkrama che, pIDAnIkanA ( hrayaLanA ) adhipati mahAvAyu che, vRSabhAnIkanA adhipati mahAdAddhi che, gujarAnIkane (istino) adhipati puSpadanta che, sthAnIko adhipati mahAbhAhara che, nATyAnIkanA adhipati mahAzveta che ane gandharvonIkanA adhipati rati che. sanatkumAra, brahma, ane zukra A traNa dAkSiNAtya indronI sAta senAe ane sAta senAdhipationAM nAma zakanI sAta senAe ane sAta anIkAdhi patienAM nAma pramANe ja samajavA. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 sthAnAgasatre sahalArapANatAcyutAbhidheyAnAmaudIcyendrANAm anIkAni anIkAdhipatayazca bodhyAH / anumevArtha sUcayitumAha-' evaM jAva accu yassavi neyavvaM ' iti / AnatAraNau devaloko krameNa prANatAcyutendrAdhInau, ata eva catyAro dAkSiNAtye. ndrA iti / / sU0 43 // sammati camarendrAyapInapAdAtAnIkAdhipatyadhonapAdAta-zreNisaMkhyAH patiH zreNisthasainikasaMkhyAtha prarUpayitumAha mUlam-camarasta NaM asuriMdassa asurakumAraranno dumassa pAyattANiyAhivaissa satta kacchAo paNNattAo, taM jahA.. paDhamA kacchA jAva sattamA kacchA / camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraranno dumassa pAyattANiyAhiyaissa paDhamAe kacchAe ca usahidevasahassA paNNattA / jAvaiyA paDhamA kacchA taviguNA docA kacchA, tabbiguNA taccA kacchA, tabbiguNA cautthI kacchA, tabbiguNA paMcamI kacchA, tabiguNA chaTThI kacchA tabbiguNA sattamI kacchA / evaM balista vi, gavaraM maha. dudumo saTridevasAhassio, sesaM taM ceva / dharaNassa evaM ceva, sahasrAra, prANata, acyuta, ina uttaradizAke indroMke sAta2 anIka aura sAta 2 anIkAdhipati jAnanA cAhiye, isI bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakArane " sesaM jahA paMcamaTThANe evaM jAva accuyassa vi ne. yavaM" aisA yaha sUtrapATha kahA hai, Anata aura AraNa ye do devaloka kramazaH prANata aura acyuta indra ke AdhIna haiM, isaliye dAkSiNAtyendra cAra kahe gaye haiM / sU0 43 // mahendra, lAnataka, sahastrAra prANuta, ayuta ane audIccendronI sAta senAo ane sAta senAdhipationAM nAma IzAnendranI sAta senAo ane sAta senAdhipatimAna nAma pramANe / sabhA . me pAta sUtramAre " sesa jahA paMcamaTANe evaM jAva accuyarasa vi neyavyaM " mA sUtramA 21 548 41 che. Anata ane prANata, A be devaloka anukrame prANata ane amRta Idrone AdhIna che. tethI ja dAkSiNAtya indro cAra ja kahevAmAM AvyA che. 43 che zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU044 camarendrAdInAM pAdAtAnIkAdhipatyAdivarNanam 705 NavaraM aTrAvIsaM devasahassA , sesaM taM ceva / jahA dharaNassa evaM jAva mahAghosasta / navaraM pAyattANiyAhivaI anne te puvvabhaNiyA / sakassa paM deviMdassa devaranno hariNegamesiyasta satta kacchAo paNNatAo, taM jahA--paDhamA kacchA, evaM jahA camarasta tahA jAva accuyassa / NANattaM pAyattANiyAhibaINaM, te pukhabhaNiyA devaparImANamimaM-sakassa caurAsAI devasahassAI / IsANassa asII devasahassAI / devA imAe gAhAe aNugaMtavA-caurAsIi alIi, bAvattari sattarI ya sttriiyaa| pannA cattAlIsA, tIsA vIsA dasasahassA // 1 // jAva accuyassa lahuparakamassa dasadevasahassA jAva jAvaiyA chaTA kacchA tabviguNA sattamA kacchA // sU0 44 // __ chAyA-camarasya khalu asurendrasya asurakumArarAjasya drumasya pAdAtAnIkAdhipateH sapta kakSAH prajJaptAH, tadyathA-prathamA kakSA yAvat saptamI kakSA / camarasya khalu asurendrasya asurakumArarAjasya drumasya pAdAtAnIkAdhipateH prathamAyAM kakSAyAM catuSpaSTidevasahasrANi prajJaptAni / yAvatI prathamAkakSA tadviguNA dvitIyA kakSA, tadviguNoM tRtIyA kakSA, tadviguNA caturthI kakSA, tadviguNA paJcamI kakSA, tadviguNA SaSThI kakSA, tadvigugA saptamI kakSA / evaM balerapi, nayaraM mahAdrumaH SaSTi devasAhantri kaH, zeSaM tadeva / dharaNasyaiva meva, navaram-aSTArSizatirdevasahasrANi, zeSaM tadeva / yathA dharaNasya, evaM yAvanmahAghoSasya / navaraM pAdAtAnIkAdhipatayo'nye te pUrvabhaNitAH / zakrasya khalu devendrasya devarAjasya harijaigamaiSiNaH sapta kakSAH prajJaptAH, tadyathA-prathamA kakSA evaM yathA camarasya tathA yAvat acyutasya / nAnAtvaM pAdAtAnIkAdhipatInAM, te pUrvabhaNitAH deyaparimANamidaM zakrasya caturazItidaivatahasrANi / IzAnasya azotirdevasahasrANi / devA anayA gAthayA'nugantavyAH caturazItirazItiH saptatiH saptatizca paSThiH / paJcAzat catvAriMzat triMzat viMzatiH daza sahasrANi / / 1 / / yAvat acyutasya laghuparAkramasya dazadevasahasrANi yAvat yAyatI SaSThI kakSA tadviguNA saptamIkakSA // sa0 44 // sthA0-89 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - sthAnAzAstra TIkA---'camarassa NaM' ityAdi___ camaranAmakadAkSiNAtyamavanapatIndrAdhInadrumanAmakapAdAtAnIkAdhipateH sapta kakSA padAtisenApatayaH prajJaptAH, tadyathA-prathamA yaavtsptmii| tatra prathamAyAM kakSAyAM catuSpaSTisahasrasainikAH dvitIyAyAM prathamakakSAto dviguNA sainikasaMkhyA bodhyA / arthAt-dvitIyAyAM kakSAyAmaSTAviMzatisahasrAdhikaikalakSasaMkhyakAH padAtayo bodhyaaH| evamagre'pi pUrvapUrvApekSayA'parAparasyAH kakSAyA dviguNatvaM bodhyam / tatra tRtIyakakSAyAM SaTpazcAzatsahasrAdhikadvilakSasaMkhyakAH, catujhaM dvAdazasahasrAdhikapaJcalakSasaMkhyakAH, paJcamyAM caturviMzatisahasrAdhikadaza aba sUtrakAra camarendra Adi ke adhIna jo pAdAtAnIkAdhipati (paidala sainya ke adhipati) haiM aura pAdAtAnIkAdhipati ke adhIna jo pAdAtazreNi saMkhyA hai evaM prati aNistha sanika saMkhyA hai usakI prarUpaNA karate haiM-" camarasta NaM asuriMdassa asurakumAraranno-ityAdi TIkArtha-asurendra asurakumAra rAja camarake adhIna jo dumanAmakA pAdAtAnIkAdhipati hai, usakI sAta kakSAe~ kahI gayI haiM, padAti senA kI paMkti kA nAma kakSA hai| jaise-prathamA-kakSA-yAvat saptamI kakSA ina meM se prathama kakSA meM 64 hajAra sainika hote haiM, dvitIya kakSA meM prathama kakSA se dune sainika hote haiM, arthAt 1 lAkha 28 hajAra sainika ditIya kakSA meM hote haiN| isI prakAra se sAtavIM kakSA taka sainikoM kI dviguNatA jAnanI cAhiye, isa taraha tRtIya kakSA meM 2, lAkha 56 hajAra sainika hote haiM, caturtha kakSA meM 5 lAkha 12 hajAra sainika hote haiM, pAMcavIM kakSA meM 10 lAkha 24 hajAra hote haiM, chaThI kakSA meM 20 camendra AdinA je padAtAnIkAdhipati (pAyadaLanA senAdhipati) che, tene adhIna je pahAta (pAyadaLa) zreNi saMkhyA o che temanuM tathA pratyeka zreNisya sainikanI saMkhyAnuM nirUpaNa have sUtrakAra nIcenA sUtra dvArA kare che " camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraranno" tyAha-(sU. 44) TIkArtha--asurendra asurakumArarAja camaranA padAtAnIkAdhipati nI senAnI sAta kakSAe (zreNIo) kahI che. padAti senAnI paMktine kakSA kahe che. te sAta kakSAe nIce pramANe kahI che-prathamAthI laIne saptamI parvatanI sAta kakSAe ahIM samajI levI. pratyeka kakSAmAM sinikanI saMkhyA nIce pramANe kahI che. pahelI kakSAmAM 64 hajAra, bIjImAM 1 lAkha 28 hajAra, trIjamAM 2 lAkha pada hajAra, cothImAM pAMca lAkha bAra hajAra pAMcamImAM 10 lAkha 24 hajAra, zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU044 camarendrAdInAM pAdAtAnIkAdhipatyAdivarNanam 707 lakSasaMkhyakAH, SaSThayAm aSTacatvAriMzatsahasrAdhikaviMzatilakSasaMkhyakAH, saptamyA paNapatisahasrAdhikacatvAriMzallakSasaMkhyakA iti / evaM camarendravat balerapi cali. nAmakasya audIcyabhavanapatIndrasyApi viSaye bodhyam / vizeSastvam-baleH pAdA. tAnIkAdhipatirmahAdrumaH, sa hi SaSTideva sAhasikA mahAdrubhasya pradhamakakSAyAM SaSTi. sahasradevAH santItyarthaH / ' sesaM taM ceva ' iti, zeSaM tadeva, arthAt-dvitIyAdiSu SaTsu kakSAsu pratyekatra pUrvapUrvakakSAsthasainikApekSayA uttarottarakakSAyAM dviguNI saMkhyA vijJeyeti / tathA-dharaNasyApi evameva vijJeyam-navaraM-tatpAdAtAnIkAdhi. pati bhadrasenAparaparyAyo rudrasenaH / tasya prathamakakSAyAM tu aSTAviMzatisahasrANilAkha 48 hajAra sainika hote haiM aura sAtavIM kakSA meM 40 lAkha 96 hajAra sainika hote haiM / camarendra kI taraha uttara dizA ke bhavanapati ke adhipati bali nAmaka indra ke saMbandha meM bhI jAnanA cAhiye, vizeSatA yahAM aisI hai-inake jo pAdAtAnIka ke adhipati mahAdruma haiM ye 60 hajAra devoM ke adhipati haiM, arthAt mahAdrama kI prathama kakSA meM 60 hajAra deva haiM " sesaM taM ceya" dvitIya kakSA se lekara sAtavIM kakSA taka yahAM para bhI sanika kI saMkhyA dviguNita karate jAnA cAhiye. isa taraha dvitIya kakSAmeM 1 lAkha 20 hajAra sainikaheM tRtIya kakSAmeM 2 lAkha 40 hajAra sainika haiM, caturtha kakSA meM 4 lAkha 80 hajAra sainika haiM, pAMcavoM kakSA meM 9 lAkha 60 hajAra sainika haiM, chaThI kakSA meM 19 lAkha vIsa hajAra sainikahaiM aura 7 vIM kakSAmeM 38 lAkha 40 hajArahaiM / __ tathA dharaNa ke bhI isI taraha se jAnanA cAhiye usake pAdAtA. chaThThImAM 20 lAkha 48 hajAra ane sAtamImAM 40 lAkha 96 hajAra sinika hoya che, ema samajavuM have uttara dizAnA bhavanapationA bali nAmanA Indrane je mahAkrama nAmane pAtAnIkAdhipati che tenI senAnI je sAta kakSAo che temAMnI pratyeka kakSAmAM keTalA sainike che te prakaTa karavAmAM Ave che. mahAdramanI pahelI gawi60 Dalara hai| (seni|) cha. " sesa ta ceva" mahI' 55 mApasI kakSA karatAM pAchalI kakSAmAM bamaNAM bamaNuM sinike kahevA joIe jema ke bIjImAM 1 lAkha 20 hajAra, trIjImAM be lAkha 40 hajAra, cethImAM ja lAkha 80 hajAra, pAMcamImAM 9 vAkha 60 hajAra, chaTThAmAM 19 lAkha 20 hajAra ane sAtamImAM 38 lAkha 40 hajAra sainike che, ema samajavuM joIe. dharaNane je bhadrasena nAmane pAdAtAnIkAdhipati che tenI pAyadaLa senAnI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 sthAnAGgasUtre devAH / zeSaM tadeva = pUrvavadeva, arthAt pUrvapUrvakazApekSayA uttarottarakakSAyAM sainikAnAM dviguNatvaM bodhyamiti / yathA dharaNaspa= dAkSiNAtyadharaNendrAdhInarudrasenanAmakapAdAtAnIkAdhipateH sainikAnAM sapta kakSAH pratikakSasthasainikasaMkhyAzca, evam amunA prakAreNa yAvanmahAghoSasya yAvatpada saMgRhItAnAM bhUtAnanda - veNu. deva- veNudAli - harikAnta - hariSahA- gnizikhAgnimANatra - pUrNa vaziSTha jalakAtajalaprabhA - mitagatya mitavAhana - velamba - prabhaJjana-ghoSANAM poDazAnAM mahAghoSasya ca sarveSAmapi dAkSiNAtyaudIcyendrANAM bodhyAH / etadadhInapAdAtAnIkAdhipatInAM nIka ke adhipati bhadrasena hai inakA dUsarA nAma rudrasena bhI hai usakI prathama kakSA meM 28 hajAra deva haiM. yaha dharaNa dakSiNadizA kA adhipati hai, isake pAdAtAnIka kA adhipati ( paidala sainya kA adhipati ' bhadrasena jisakA dUsarA nAma rudrasena hai isakI bhI sAta kakSAe~ haiM, prathama kakSA meM 28 hajAra deva haiM, dvitIya kakSA meM 56 hajAra deva haiM / tRtIya kakSA meM 1 lAkha 12 hajAra deva haiM / isI prakAra se di guNatA sAtavIM kakSA taka jAnanI cAhiye, isI taraha se yAvat mahAghoSa indrake bhI samajhanA cAhiye, yahAM yAvatpada se bhUtAnanda, veNudeva veNudAli, harikAnta, hariSaha, agnizikha, agnimANaya, pUrNa, vaziSTha, jalakAnta, jalaprabha, amitagati, amitavAhana, velamba, prabhaJjana, aura ghoSa ina 16 indroM kA grahaNa huAhai, ina meM 8 dakSiNArdhake pati aura 8, uttarArdha ke adhipati haiM- jaise- asura kumAroMmeM camara aurabali ye } " paNa sAta kakSAe kahI che. bhadrasenanu bIju nAma rudrasena che. dharaNu dakSiNa dizAne indra che. bhadrasenanA pAyadaLanI pahelI kakSAmAM 28 hajAra deve che, khIjImAM 56 hajAra deve che, trIjImAM 1 lAkha 28 hajAra devA che eja pramANe sAtamI kakSA sudhInI kakSAenA sainikAnI sa MkhyA kahevI joI e. pratyeka kakSAmAM AgalI kakSA karatAM khamaNA sainike samajavA eja prakAranuM kathana mahAghASa paryantanA IndronA padAtAnIkAdhipatienI senAenI kakSAe viSe paNa samajavuM eTale ke bhUtAnanda, veNudeva, veNudAli, harikAnta, duriSaDa, agniziya, abhimAna, pUrNA, vaziSTha, sAnta, saprala, abhitagati, amitapAhana, vesabhJa, alana, ghoSa bhane bhaDAghoSa bhA 16 IndronA pAdAtAnIkAdhipationI senAnI sAta sAta kakSAe che ane pratyeka kakSAmAM AgalI kakSA karatAM khamaNA sainike che ema samajavu, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 7sU044 camarendrAdInAM pAdAtAnIkAdhipatyAdivarNanam 709 sainikakakSAH, prathamakakSAyAm aSTAviMzatisahasrasainikAH dvitIyAdiSu pUrvapUrvApekSayA dviguNA dviguNAzca sainikasaMkhyAH pUrvavad vijJeyA iti bhAvaH / pAdAtA. nIkAdhipatayazcaiSAM pRthakpRthageva, teSAM nAmAni ca pUrva bhnnitaani| tatra-bhUtAnandasya pAdAtAnIkAdhipatirdakSaH / etanAmakA eva pAdAtAnIkAdhipatayo veNudA. lika - haripahAgnimANavavaziSThajalaprabhAmitavAhanamabhaJjanamahAghoSANAmaudIcyendrANAM vijJeyAH / dharaNasya tu pAdAtAnIkAdhipatI rudrasenaH / etannAmAna eva pAdAtAnIkAdhipatayo veNudevaharikAntAgnizikhapUrNajalakAntAmitagati. belambaghoSANAM sarveSAM dAkSiNAtyendrANAM bodhyA iti / ___atha zakrendrAdhInapAdAtAnIkAdhipati saptakakSAsu pratikakSAstisainikasaMkhyAM nirdeSTumAha- sakassa NaM' ityAdi / devendrasya devarAjasya zakrasyAjJAyAM vartamAnasya hariNaigameSiNo devasya sapta kakSAH prajJaptAH, tadyathA - prathamakakSA, evameva krameNa camaravat dvitIyAdi saptamyantAH kakSAH, tatrasthitasainikasaMkhyAzca vaktavyAH / camaravad vaktavyatA tudo indrahaiM inameM camara dakSiNArdhakA adhipatihai aura bali uttarArddhakA adhi. patihai, nAgakumAroMke indra dharaNa aura bhUtAnandahaiM, inameM dharaNa dakSiNArdhakAadhipati hai aura bhUtAnanda uttarArdhapati hai / isI prakArase anyatra bhI samajha lenA cAhiye ina saba ke pAdAnAnokAdhipati kI sAta kakSAoM meM se pratyeka kakSA meM sthita jo sainika haiM unakI saMkhyA prakaTa karane ke liye " sakkassa gaM" ityAdi sUtra pATha kahate haiM- devendra devarAja zaka kI AjJA meM vartamAna jo hariNaigameSI deva hai usakI sAta kakSAeM haiM-unake nAma prathama kakSA, dvitIya kakSA, tRtIya kakSA ityAdi haiM - jaisI kakSAeM camara kI vaktavyatA meM prakaTa 1 upara je 16 IdronI vAta karI temAMthI 8 dakSiNAdhipati che ane 8 uttarAdhipati che. jema ke asurakumAranA camara ane bali nAmanA be Indro che. tethI amara dakSiNAdhipati che ane bali uttarArdhAdhipati che nAgakumAronA IndronAM nAma dharaNa ane bhUtAnanda che. temAMthI maraNa dakSiNArdhapati che ane bhUtAnanda uttarArdhAdhipati che. e ja pramANe AgaLa paNa samajI levuM. A soLe IndronA pAdAtAnI kAdhipatinI je sAta sAta kakSAo che, te pratyeka 4sAmaiente sainichata "sakarapraNaM" tyA sUtrA dvArA sUtrAre 4 karyuM che. devendra devarAja zakane je pAdAtAnIkAdhipati che tenuM nAma hariNe gamelI deva che. tenI pAdAtAnIka ( pAyadaLa) senAnI sAta kakSAe che. te kakSAenAM nAma pahelI kakSA, bIjI kakSA, trIjI kakSA, ItyAdi samajavA camaranI zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre IzAnAyacyutaparyantAnAmapi bodhyaa| amumevArthamAha-sUtrakAra:-' evaM jahA camarassa tahA jAya accuyassa' iti / eteSAM pAdAtAnIkAdhipatayastu minnA evaM te ca pUrva bhaNitAH taduktaM mUle-'NANattaM pAyattANiyAdivaINaM te punabhaNiyA' iti / eteSAM zakAyacyutAntAnAM dazAnAmapIndrANAmAjJAyAM sthitAnAM pAdAtAnIkAdhipatInAM prathamakakSAyAM sainikadevaparimANamidam , tathAhi-zakrendrAdhInahariNaigamaiSi pAdAtAmIkAdhipateH prathamakakSAyAM caturazIti sahasrasaMkhyakA devAH, IzAnendrAdhInalaghuparAkramanAmakapAdAtAnIkAdhipateH prathamakakSAyAm azItisahasrasaMkhyakA devAH, evaM tatadindrAdhInatattatpAdAtAnIkAdhipatInAM prathamakakSAyAM devasaMkhyA'nayA gAthayA'nugantavyA, sA tu ' caurAsII ' ityAdi / tatra-catu: kI gaI hai - vaisI hI ye yahAM jAnanI cAhiye - tathA - ina meM sainikoM kI saMkhyA bhI vaisI hI jAnanI cAhiye, yahI bAta sUtrakAra ne " evaM jahA camarasta tahA jAya accuyassa" isa satrapATha dvArA prakaTa kI hai, parantu inake pAdAtAnIkAdhipati to bhinna 2 nAmavAle haiM, jaisA ki pahile prakaTa kiyA jA cukA hai-yahI bAta-" NANa taM pApattANiyAhiyaINaM te punyamaNiyA" isa matrapATha dvArA satrakArane samajhAI hai, zakra se lekara acyuta taka ke 10 indroMkI AjJA meM vartamAna pAdAtAnIkAdhipatiyoM kI prathama kakSA meM sainika devoM kA parimANa isa prakAra se hai-" sakkassa caurAsII" ityAdi-zakendra ke adhIna jo hariNaigamaiSI pAdAtAnIkAdhipati hai usakI prathama kakSA meM 84 hajAra deva haiM, IzAnendra ke adhIna jo laghuparAkrama nAma kA vaktavyatAmAM jevI kakSAe prakaTa karavAmAM AvI che evI ja kakSAe ahI paNa samajavI joIe. pratyeka kakSAmAM sainikonI saMkhyA paNa e ja pramANe sabhApI se yAta sUtrAre " evaM jahA camarassa tahA jAva accuyassa" A sUtrapATha dvArA prakaTa karI che. paraMtu temanA pAdAtAnIkAdhipationAM nAma judAM judAM che. te nAme AgalA sUtramAM prakaTa karavAmAM AvyA che. e ja pAta sUtradhAre " jANataM pAyattANiyAhibaINaM te puvyabhaNiyA" mA straa| dvArA prakaTa karI che zakrathI laIne azruta paryantanA 10 IndronA pAdAtAnI. vipatinA senAnI prathama 4kSAmA / sni| cha ta " sApta caurAsII" ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa karavAmAM AvyuM che. zakanA pAdAtAnIkAdhipati harirjhegamethI devanI senAnI prathama kakSAmAM 84 hajAra deve ( sainika devo) che, IzAnanA laghuparakama nAmanA pAdAtAnIkAdhipatinI senAnI prathama kakSAmAM 80 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E sudhA TIkA sthA07 sU044 camare-drAdInAM pAdAtAnIkAdhipatyAdivarNanam 711 razItiH sahasrANi, azItiH sahasrANi ceti krameNa zakrezAnayoryojyam / evaM dvAsaptatyAdayo'pi krameNa sanatkumArAdiSu yojyAH / sarvatra pUrvapUrvakakSApekSayA'parAparasyAM kakSAyAM sainikasaMkhyA dviguNA bodhyaa| amumevArtha manasi kRtyAha'jAva accuyassa lahuparakamassa dasa devasahassA jAca jAvaiyA chaTThA kacchA tamviguNA sattamA kcchaa|" iti // sU0 44 // pUrvoktaM samastamapIdaM vacanena jJAyate iti vacanabhedAnAha mUlam --sattavihe vayaNavikappe paNNatte, taM jahA--AlAve 1, aNAlAce 2, ullAye 3, aNullAve 4, saMlAve 5, palAye 6 vippalAve 8 // sU0 45 // chAyA-saptavidho vacanavikarapaH, prajJaptaH tadyathA-AlApaH 1 anAlApaH 2, ullApaH 3, atullApaH 4, saMlApaH 5, pralApaH 7 // 0 45 // pAdAtAnIkAdhipati hai usakI prathama kakSA meM 80 hajAra deva haiN| isI taraha se sanatkumAra acyuta taka anIkAdhipatiyoM kI prathama kakSA meM devoM kA pramANa kramazaH 72,70, 60, 50, 40, 30, 20, aura 10, hajAra jAnanA cAhiye, yaha parimANa zakrendra se lekara acyuta taka ke devoM ke anIkAdhipatiyoM kI prathama kakSA ke devoM kA hai, dvitIyAdikakSA ke devoM kA parimANa apanI 2 prathamAdi kakSA se dUnA 2 yAvat sAtavIM kakSA taka kara lenA cAhiye, ! satra 44 // yaha saba kathana vacana se hI samajhAyA jAtA hai-ataH aba satrakAra vacana ke bhedoM kA kathana karate haiNhajAra de che, e ja pramANe sanaskumArathI laIne azruta paryantanA IndronI pAdAtAnIkAdhipatinI senAnI prathama kakSAmAM anukrame 72, 70, 60, 50, 40, 30, 20 ane 10 hajAra sainike che. darekanI bIjI kakSAmAM pahelI kakSA karatAM bamaNuM sinikasaMkhyA samajavI. eja pramANe sAtamI kakSA sudhInI kakSAomAM AgalI kakSA karatAM bamaNI saMkhyA samajavI. bIjI karatAM trIjImAM bamaNuM, trIjI karatAM jethImAM bamaNI. cathI karatAM pAMcamImAM bamaNuM, pAMcamI karatAM chaThThImAM bamaNI ane chaThThI karatAM sAtamI kakSAmAM bamaNI sainikasaMkhyA samajavI. che sU. 44 che A badhuM kathana vacana vaDe ja samajAvI zakAya che, tethI have sUtrakAra kyanana sonu ni3544 42 cha-" sattavihe vayaNavikappe paNNatte "tyAha zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 sthAnAGgasUtre TIkA-'sattavihe ' ityAdi vacanavikalpaH-vacanam-bhASaNaM, tasya vikalpo bhedaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-AlApa:-AIpadarthatvAt Ipallapanam-alpabhASaNamityarthaH 1 / anAlApaH, natraH kutsArthatvam alpArthatvaM ca, tatazca-anAlApaH kutsitabhASaNamalpabhASaNaM cetyarthaH 2 / ullApA-kAkvA varNanam , taduktam-" kAkyA varNanamullApaH" iti 3 / anulApA-muhurbhASaNam , taduktam -' anulApo muhurbhASA' iti 4 / saMlApaHanyonyabhASaNam , taduktam-" saMlApI bhASaNaM mithaH' iti 5 / pralApo narthakabhASaNam , taduktam-" pralApo'narthakaM vacaH" iti / sa eva vividho'nekaprakArakaH san vipralApa ityucyate iti 7 // su0 45 // __ "sattavihe vayavikappe paNNatte-ityAdi / sUtra // 45 // TokArtha-sAta prakArakA vacana-vikalpa-bheda kahA gayAhai jaise-AlApa 1, anAlApa 2, ullApa 3, anullApa 4, saMlApa 5, pralApa 6 aura vilApa 7, ina meM alpa bhASaNa kA nAma AlApa hai, kutsitabhASaNa karanA yA alpabhASaNa karanA yaha anAlApa hai| yahA~ naba kutsita artha meM yA alpArtha meM prayukta huAhai / 1kAphuse varNana karanA isakA nAma ullApa hai| bAra bAra bhASaNa karanA isakA nAma 2 anullaaphai| paraspara meM bhASaNa karanA isakA nAma 3 salApahai, anarthaka bhASaNa karanA isakA nAma pralApa hai, 4 pralApa hI jaya aneka prakAra kA hotA hai taba vaha vipralApa kahalAtA hai / / sUtra 45 // payanavi5 (vayanana / ) sAta 4 cha-(1) mAsA, (2) manAtApa, (3) Glary, (4) anusA5, (5) sApa, (6) prasA5 mana (7) vilApa a5 bhASaNane AlApa kahe che. kulita bhASaNa karavuM tenuM nAma anAsaa5 che. mahI ' an ' yasa kutsita ma mAM 424! 565 mA 55||yo cha. ___"kAkkA varNanamullApaH" / pUrva (514sU pU ) 14na 42 tenuM nAma ulApa che. " anulApo muhurbhASAH " pAyA2 mAlyA 42 tenu nAma anusA5 cha. " saMlApo bhASaNaM mithaH " 52252nI sAthe pAtayAta 42vI tenu nAma sA5 che. anaya pAta 42vI tenu nAma prA5 cha-:( 59 cha hai "pralApo. 'narthabhASaNama" prasA5 4 nyAre mane prArane DAya cha, tyAre tana nAma vilApa athavA vipralApa thaI jAya che. e sUtra 45 che 1. kAkvA varNanamullApaH, 2 anulApo muhurbhASAH 3 saMlApo bhApaNa mithaH 4 pralApo'nartha bhASaNam zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 0 46 vinayasvarUpanirUpaNam pUrvokteSu vacanabhedeSu kecid vacanabhedAH vinayArthamapi prayujyante iti ta - dapradarzanAya prAha-- mUlam--sattavihe viNae papaNatte, taM jahA.-NANaviNae 1, dasaNaviNae 2, carittaviNae 3, maNaviNae 4, vaiviNae 5, kAyadhiNae 6 logovayAraviNae 7 pasatthamaNaviNae sattavihe paNNate, taM jahA--apAvae 1, asAvaje 2, akirie 3, niruvakese 4 aNaNhayakare 5, acchavikare 6, abhRtAbhisaMkamaNe 7 appasatthamaNaviNae sattavihe paNNatte, taM jahA--pAvae 1 sAvaje 2 sakirie 3 sauvakese 4 aNhayakare 5 chavikare 6 bhUtAbhisaMkamaNe 7 / palatthayaibiNae sattavihe paNNatte, taM jahA--apAvae 1 asAvajje 2 jAva abhUyAbhisaMkamaNe 7 // appasatthavaiviNae sattavihe paNNatte, taM jahA--pAvae 1 jAva bhUyAbhisaMkamaNe 7 / pasatthakAyaviNae sattavihe paNNatte, taM jahAAuttaM gamaNaM 1, AuttaM ThANaM 2 AuttaM nisIyaNaM 3 AuttaM tuyahANaM 4 AuttaM ullaMghaNaM 5, AuttaM pallaMghaNaM 6, AuttaM sambidiyajogajujaNayA / appasatthakAyaviNae sattavihe paNNatte, taM jahA-aNAuttaM gamaNaM 1 jAva aNAunnaM sabidiyajogajujaNayA / logovayAviNae sattavihe paNNatte, taM jahA-abbhAsavattiyaM 1, paracchaMdANuvattiyaM 2, kajjaheDaM 3 kayapaDikiiyA 4 attagavesaNayA 5, desakAlaNNuyA 6. savvatthesu yA paDilomayA 7 // sU0 46 // sthA-90 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 sthAnAGgasUtre chAyA-saptavidho vinayaH prajJaptaH, tadyathA-jJAnavinayaH 1, darzanavinayaH 2, cAritravinayaH 3, manovinayaH 4, vAgvinayaH 5, kAyavinayaH 6, lokopacAravinayaH 7 prazastamanovinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-apApakaH 1, asAvadhaH 2, akriyaH 3, nirupaklezaH 4, anAsravakaraH 5, akSapikaraH 6, abhUtAbhisaMkramaNaH 7 / aprazastamanovinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-pApakaH 1 sAvadhaH 2 sakriyaH 3 sopaklezaH 4, AsravakaraH 5, kSapikaro 6, bhUtAbhisaMkramaNaH 7 prazastavAgvinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-apApakaH 1, asAyaco 2, yAvat abhUtAbhisaMkramaNaH 7 // aprazastavAgvinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathApApako 1 yAvad bhUtAbhisaMkramaNaH / prazastakAyavinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-AyuktaM gamanam 1, AyuktaM sthAnam 2, AyuktaM niSadanam 3, AyuktaM tvagvarttanam 4, Ayuktam ullaGghanam 5, AyuktaM malaGghanam 6, AyuktaM sarvendriyayogayojanatA 7) aprazastakAyacinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-anAyuktaMgamanaM 1 yAvat anAyuktaM sarvendriyayogayojanatA // 7 // lokopacAravinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-abhyAsapatitvaM 1 paracchandAnupatityaM 2, kAryahetuH 3, kRtapratikRtitA 4, AtmagaveSaNatA 5, dezakAlajJatA 6, sarvArtheSu cApatilomatA 7 // sU0 46 // TIkA-'sattavihe ' ityAdi vinayaH-vinIyate-dUrIkriyate AtmasaMlagnamapTaprakArakaM karma yena sa vinayaH, sa saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-' jJAnavinaya ' ityAdi / tatra-jJAnabinayaH-jJAnam= __pUrvokta vacana bhedoM meM kitaneka vacana bheda vinaya ke nimitta bhI prayoga meM lAye jAte haiM isaliye aba sUtrakAra vinaya ke bheda dikhAne ke liye sUtra kA kathana karate hai-" sattavihe viNae" ityaadi| TIkArtha-vinaya sAta prakArakA kahA gayAhai, AtmAke sAya saMlagna ATha prakAra kA karma jisake dvArA dUra kiyA jAto hai vaha vinaya hai, yaha AgalA sUtramAM vacananA bhede prakaTa karavAmAM AvyA. temAMthI keTalAka vacana bhedano vinayane nimitte paNa prayoga thatuM hoya che. tethI have sUtrakAra vinayana lenu 4thana 4re cha-" sattavihe viNae " tyAhi-(sU 46) vinaya sAta prakArane kahyo che. AtmAne vaLagelAM ATha prakAranA karmone jenA dvArA nAza karavAmAM Ave che, tenuM nAma vinaya che te vinayanA nIce pramANe sAta prakAra kahyA che zrI sthAnAMga sUtra: 04 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 46 vinayasvarUpanirUpaNam 715 AbhinivodhikAdikaM paJcavidhaM, tadeva vinayaH / yadvA-jJAnasya vinayo bhaktibahumAnAdikaraNaM taduktam " bhattI bahumANo taha, tadidvatthANa sammabhAvaNayA / pihigahaNabhAso vi ya, eso viNo niNAbhihio // 1 // " chAyA-bhaktibahumAnastathAtad dRSTArthAnAM smygbhaavntaa| vidhigrahaNam abhyAso'pi ca, eSa vinayo jinAbhihitaH // 1 // tathA-darzanavinayaH-darzanaM samyakta yam , nadeya vinayaH, athavA-darzanadarzaninorabhedAd darzanasya-darzanaguNAdhikapuruSasya vinayaH-zuzrUSaNA'nAzAtanArUpaiti / taduktamvinaya jJAna vinaya, darzanavinaya, cAritravinaya, manovinaya, vacana. vinaya, kAya vinaya, aura lokopacAra vinaya ke bheda se sAta prakArakA kahA gayA hai, inameM pAMca prakAra kA jo jJAna haiM-Abhiniyodhika jJAna, (matijJAna)zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna-so jJAna vinaya inhI rUpa hotA hai-athavA ina pAMca prakAra ke jJAnoM kA jo vinaya karanA hai-bhakti bahumAna Adi karanA hai-yaha jJAnavinaya haikahA bhI hai-" bhattI taha bahumANe ityAdi / darzana nAma samyaktva kA hai, isa samyatya kA honA hI samyaktya vinaya athavA darzana vinayahai, athavA-darzana aura darzanayAle meM abheda karane se darzana kA-darzana guNAdhika puruSa kA-vinaya karanA-zUaSaNA (sevA)karanA, unakI AzAtanA nahIM karanA yaha darzana vinayahai kahA bhIhai. (1) jJAnavinaya, (2) zanapinaya, (3) yAtrivinaya, (4) manovinaya, (5) pAvinaya, (6) yavinaya, mane (7) 5yA2vinaya.. jJAnavinaya pAMca prakAranA jJAnarUpa-eTale ke AbhinidhijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna rUpa-hoya che. athavA A pAMca prakAranA jJAnene viSaya kare-temanA pratye bahumAna, bhaktibhAva Adi rAma tenu nAma jJAnavinaya che. yu cha - " bhattI taha bahumANA" yAli. darzana eTale samyaktva. A samyaktvane sadbhAva have tenuM nAma ja sabhyatva vinaya athavA darzanavinaya che athavA darzana ane darzanavALAmAM abheda mAnIne darzanaguNAdhika puruSane vinaya karo-tenI zuzraSA karavI, tenI azAtanA na karavI tenuM nAma paNa darzanavinaya che. kahyuM paNa che ke zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 61 susmRsaNA aNAsAyaNAya viNao u daMsaNe duviho / daMsaNaguNAhie, kajjai suNAvagao // 1 // sakArabbhuhANe, sammANAsaNaabhiggaho taha ya / AsaNamaNuSyANaM, kikammaM aMjaliggaho ya // 2 // iMtassA'NugaggamaNaM Thiyassa taha pajjuvAsaNA bhaNiyA / gacchaMtANuvtrayaNaM, eso sussUsaNAviNao || 3 | " chAyA - suzrUSaNA anAzAtanA ca vinayastu darzane dvividhaH / darzanaguNAdhikeSu kriyate zuzrUSaNAvinayaH // 1 // satkAro'bhyutthAnaM sammAnA''sanAbhigrahastathA ca / AsanAnupradAnaM, kRtikarma aJjaligraha || 2 || ayato- (Agacchato'nugamanaM, sthitasya tathA paryupAsanA bhaNitA / gacchato'nuvrajanam, eSa zuzrUSaNAvinayaH // 3 // iti / S ayaM bhAvaH - darzana viSayo vinayaH zuzrUpaNA'nAzAtanA bhedenadvividhaH / dvividho'pyeSa vinayo darzanaguNAdhikeSu kriyate / tatra zuzrUSaNAvinayo dazavidhaH, tathAhi - satkAraH = stavana vandanAdirUpaH 1 abhyutthAnam = vinayayogye dRSTipathamApatite sahasA AsanaM parityajya Urdhvobhavanam 2, sammAnaH = ranapAtrAdInAM samarpaNam 3, AsanAbhigrahaH = tiSThata evaM gurorAdareNAsanam AnIya ' atropasu-sUNA aNAsAyaNA ityAdi / 46 sthAnAGgasUtre d' darzana viSayaka vinaya zuzrUSaNA aura anAzAtanA (AzAtanA nahIM karanA ke bheda se do prakArakA kahA gayA hai - yaha donoM prakArakA vinaya darzana guNAdhikoM meM kiyA jAtA hai / inameM zuzrUSaNA vinaya daza prakAra kA hotA hai jaise -stavana candanA rUpa satkAra vinaya 1 vinaya karane ke yogya sAdhu ke dikhane para sAmane Ane para Asana chor3a khar3e ho jAne rUpa abhyutthAna vinaya 2, vastrapAtra Adi koM kA samarpaNa karane rUpa sammAna vinaya 3, jaba gurujana baiThane lage taba AdarapUrvaka unake zrI sthAnAMga sUtra : 04 66 sussUsaNA aNAsAyaNA " ityAdi. danaviSaka vinayanA zuzruSaNu ane anAzAtanA nAmanA be bheda kahyA che. darzonaguNusa'panna puruSonA A banne prakAre vinaya karavAmA Ave che. temAMthI vinayanA dasa prakAra kahyA che.-(1) stavana vaMdanArUpa satkAra vinaya (2) abhyutthAna zuzrUSaNA vinaya karavA cegya sAdhune joI ne athavA te sAdhu samIpamAM Ave tyAre Asana parathI UbhA thavA rUpa vinayatu nAma abhyutthAna vinaya che. (3) sammAna vinaya-sAdhuone vajrapAtrAdikanuM samarpaNu karavu' tenu nAma sammAna vinaya Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 46 vinayasvarUpanirUpaNam 717 vizantu bhavantaH' itikathanam 4, AsanAnumadAnam Asanasya sthAnAt sthAnA. ntaraM saMcAraNam 5, kRtikarma dvAdazAvartacandanakam 6, aJjalimagrahaH karasampuTIkaraNam 7, Agacchato'nuvajanam AgacchantaM darzanAdhikaM daSTvA tatsaMmukhe gamanam 8, sthitasya paryupAsanA 9, gacchato'nuvrajana 10 ceti dazavidhaH zuzrUSaNAvinayaH iti / anucitakriyAvinivRttirUpo'nAzAtanAvinayastu pazcadazavidhA, tathAhi" titthagara dhamma AyariyavAyaNe thera kulagaNe saMghe / saMmogiya kiriyAe, mainANAINa ya taheva // 1 // " chAyA-tIrtha kara dharmAcAryavAcake sthavirakulagaNe sNdhe| sAMbhogike kriyAyAM, matijJAnAdInAM ca tathaiva // 1 // iti / ayaM bhAvaH-tIrthaMkaraviSayo vinayaH 1, tatmarUpitadhartaviSayo vinayaH 2, liye Asana bichA denA aura aisA kahanA ki Apa yahAM virAjamAna ho jAye 4, jaya gurujana uTha kara calane lage to unake liye Asana ko eka sthAna se dUsare sthAna para le jAnA 5, dvAdaza Avartaka pUrvaka vandanA karanA 6, hAthoM ko jor3anA 7 Ate hue, gurujanoM ke samakSa jAnA 8-arthAt Ate hue darzanAdhikako dekha kara unake sasukha jAnA, darzanAdhika ke baiTha jAne para unakI paryupAsanA karanA 9 evaM darzanA. dhika ke calane para unake pIche 2 calanA 10, isa taraha se yaha 10 prakAra kA zuzraSaNA vinaya haiM anucita kriyA se alaga rahane rUpa jo. anAzAtanA vinaya hai vaha 15 prakAra kA hai-jaise " titthagaradhammaAyariya" ityaadi| tIrthaMkara kA vinaya 1 tIrtha kara prarUpita dharma kA vinaya 2, che. (4) gujjanane besavAne mATe AdarapUrvaka Asana bichAvIne temane kahevuM ke "Apa ahIM birAje." (5) jyAre gurujana UThIne cAlavA mAMDe tyAre temane mATe eka sthAnethI bIje sthAne Asana laI javuM. (6) bAra Avartaka pUrvaka vaMdaNa karavI. (7) banne hAtha joDavA, (8) gurujanane AvatA joIne temanI samakSa javuM eTale ke darzana saMpanna gurune AvatAM joIne temanI sAme javuM, (9) darzanAdhika (samakitathI meTA) besI jAya tyAre temanI pa. pAsanA karavI ane (10) darzanAdhika jyAre gamana kare tyAre temanI pAchaLa pAchaLa cAlavuM A prakAre zuzraSaNa vinaya che. anucita kriyA karavAthI dura rahevA rUpa anAzAtanA vinayanA nIce pramANe 15 prakAranA kahyA che "tisthagaradhamma Ayariya" tyAha(1) tI 42 vinaya, (2) tI 32 53pita dhamanA vinaya, (3) zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 sthAnAGgasUtre AcArya viSayo vinayaH 3, bAcakA upAdhyAyaH, tadviSayo vinayaH 4, sthavira 5, kula 6, gaNa 7, saMgha 8, sAMbhogika 9, kriyA 10 viSayazca vinayaH, matijJA. nAdi 15 pazyajJAnaviSayazca vinaya iti pnycdshvidho'naashaatnaavinyH| atratIrthakarANAmanAzAtanAyAM vartitavyam , tIrthakaraprajJAtasya dharmasyAnAzAtanAyAM partitavyam-ityevaMrUpeNa anAzAtanAdhinayasya svarUpaM vijJeyam / tIrthakaradharmAdi zabdA avagatArthAH / navaraM-sAMbhogikA:samAnasAmAcArIkAH / kriyA-AstikatA / eteSAmeva paJcadazAnAmA nAzAtanAvat bhaktibahumAnakaraNam 15, varNavAda karaNa 15, iti dvayamapi anAzAtanArUpameveti anAzAtanAvinayaH paJcacatvA. riMzadvidho bodhyaH, uktaM caAcArya kA vinaya 3 upAdhyAya kA vinaya 4, sthavira kA vinaya 5, kulakA vinaya 6 gaNa kA vinaya 7 saMgha kA vinaya 8, sAMbhogika kA vinaya 9 kriyA vinaya 10 pratijJAna Adi pAMca jJAnakA vinaya 15, isa prakAra se anAzAtanA binaya 15 prakAra kA kahA tIkara kI anA. zAtanA meM evaM tIrthaMkara pratipAdita dharma kI anAzatanA meM jIva ko pravRtta rahanA cAhiye aisA vicAra kara jo jIva tIrthakara evaM tIrthaMkara kathita dharma kI anAzAtanA karane meM lIna rahatA hai vaha tIrthaMkara anAzAtanA vinaya evaM tIrthaMkara pratipAdita dharma anAzAtanA vinaya hai, isI prakAra se anyatra bhI samajhanA cAhiye, tIrtha kara dharma Adi zabdoM kA artha sugama hai| samAna samAcArI cAle jo sAdhujana hote haiM ye sAMbhogika sAdhu haiN| AstikatA kA nAma kiyA hai / inhI prandrahoM kA anAzAtanA kI taraha bhakti bahumAna bhaktirUpa prazaMsA bahumAna karanA 15, varNavAda-15 ye donoM bhI anAzAtanA rUpa hone mAyAya na pinaya, (4) upAdhyAyanA vinaya, (5) sthaviranA vinaya, (6) sanA vinaya, (7) shun| vinaya, (8) sbne| vinaya, (8) sanAne vinaya, (10) jiyA vinaya, (11 thI 15) bhatijJAna mATe mAhi pAya jJAnanA vinaya. tIrthakaranI azAtanA na karavI joIe, ane tIrthaMkara prarUpita dharmanI azAtanA paNa karavI joIe nahIM, A prakArane vicAra karIne je jIva tIrthakaranI anAzAtanAmAM ane tIrthakaranI pratipAdita dharmanI anAzatanAmAM pravRtta rahe che, evA jIvane tIrtha kara anAzAtanA vinaya saMpanna kahe che. e ja pramANe bAkInA 13 prakAre viSe paNa samajavuM. tIrthakara, dharma Adi zabdano artha saMgama che samAna samAcArIvALA je sAdhuo hoya che. temane sAMgika sAdhue kahe che. AstikatAnuM nAma kriyA che. A paMdara prakAranI anAzAtanAnI jema bhaktibahumAna, eTale ke bhakti rUpa bahumAna karavuM te zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 7 sU0 46 vinayasvarUpanirUpaNam " kAyavyo puNa bhattI-bahumANo tahaya vannavAo ya / arahaMtamAiyANaM, kevalanANAvasANANaM // 1 // " chAyA--kartavyaH punarbhakti-bahumAnastathA varNavAdazca / ahaMdAdikAnAM kevalajJAnAyasAnAnanAm / / 1 / / iti // 2 // bhaktirUpo bahubhAnaH bhaktibahumAnaH / varNavAdaH prazaMsA / tathA-cAritravinaya:-cAritraM-caraNaM-kriNa, tadeva vinayaH, taspa vA cinayaH zraddhAnAdirUpaH / ayaM bhAvaH-sAmAyikAdikriyANAM zraddhAnaM, kAyena sparzanaM, bhavyaprANinAM purataH prarUpaNaM ceti cAritravinaya iti / "sAmAiyAi caraNassa saddahaNayA 1, taheva kAraNaM / saMphAsaNaM 2 pakhvaNa 3 maha purao bhavvasattANaM // 1 // " chAyA-sApAyikAdicaraNasya zraddhAnaM 1, tathaiva kaayen|| saMsparzanaM 2 prarUpagamatha purato bhavyatattvAnAm / / 1 // iti / 13 // se anAzAtanAvinaya tAlIsa 45 prakArakA ho jaataahai| kahA bhI hai___"kAyavvA puNa bhattI" ityAdi / isakA artha spaSTa hai-bhakti pUrvaka bahumAna-bhakti bahumAna hai prazaMsA kA nAma varNavAda hai 2 cAritra vinaya 3-cAritrakriyA-rUpa jo vinaya haiM vaha athavA cAritra kA jo zraddhAna Adi rUpa vinaya hai vaha cAritra vinaya hai, tAtparya yaha hai-sAmAyika Adi kriyAoM kA zraddhAna karanA, kAya ke dvArA unakA sparzana karanA, evaM bhavya prANiyoM ke samakSa unakA prarUpaNa karanA yaha cAritra kA 15 paMdara prakAranuM che. tathA varNavAda arthAt prazaMsA karavI te 15 paMdara e banane anAzAtanA rUpa hevAthI anAzAtanA vinA kula 45 prakAra thAya che hyu 55 che .." kAyavyA puNa bhattI" yAha. A gAthAne artha spaSTa che. prazaMsA karavI tenuM nANu varNavAda che have cAritra vinayanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che. cAritra-kiyA-rUpa je vinaya che tene athavA cAritra pratye zraddhA Adi rUpa je vinaya che tenuM nAma cAritravinaya che. eTale ke sAmAyika Adi kriyAo pratye zraddhA rAkhavI, kAyA dvArA temanI ArAdhanA karavI, ane bhavya nI samakSa tenuM pratipAdana karavuM tenuM nAma cAritravinaya che. kahyuM paNa che ke "sAmAiyAicaraNassa" UtyAdi. 21 thaane| ma 52 // thanamA ja spaSTa thaI gayA che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 sthAnAGgasUtre tathA-manovinaya-vinayAheSu kuzalasya manasaH pravartanam , akuzalasya ca nivarttanam 4, evaM vAgvinayaH 5, kAya vinayazca 6 bodhyaH / tathA-lokopacAravinayaH-lokAnAm upacAro vyavahArastena tadrUpo cA vinaya:-lokavyavahArahetuko lokavyavahArarUpo vA vinaya ityarthaH / itthe saptavidhAna vinayAna pradarya samprati tadghaTakamanovAkAyavinayAn prazastAprazastabhedamadhikRtya pratyekaM saptamedatvena prArUpayitumAha-' pasatthamaNoviNae' ityAdi / tathAhi-prazastamanovinayaH-prazasta: kuzalavicAraNAtmako manovinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-apApakA zubhacintArUpaH, asAvadyaH-sAvadham adattAdAnAdirUpaM jugupsitaM karma, tannAsti AzrayaNIyatyena vinaya hai, kahA bhI hai--" sAmAighAicaraNasma" ityAdi / isa gAthA kA artha pUrvokta jaisA hI hai 3 / mano vinaya 4-vinaya ke yogya sAghujano meM acchA mana rakhanAsundara mAttvika vicAra karanA-aura khoTe vicAroM kA parityAga karanA yaha manovinaya hai. isI prakAra se vacanavinaya aura kAyavinaya sama. jhanA cAhiye, lokopacAra vinaya 7-lokavyavahAra kA hetu rUpa athavA -lokavyavahAra rUpa jo vinaya hai vaha lokopacAra vinaya hai, ____ aba sUtrakAra mana, vacana aura kAya ke prazasta aura aprazasta bhedoM ko lekara unameM sapta prakAratA kA kathana karate haiM-" pasatyamaNo viNae" ityAdi-sundara sadvicArAtmaka jo manovinaya hai vaha sAta prakAra kA hai-jaise ApApaka 1 asAvadha 2, akriya 3 nirUpakleza 4, anAstrayakara 5, akSapikara 6 aura abhUtAbhisaMkramaNa 7, inameM se zubha vicAra rUpa mAnasika vikalpa hai vaha apApaka manovinaya hai, adattAdAnAdi rUpa jo jugupsita kama hai yaha sAyadya hai, yaha sAyadya (4) manAvinaya-vinayane yogya saadhume| pratye manabhA sadamA5 |maa, suMdara ane sAttivaka vicAra karavA ane kharAba vicArono parityAga kare tenuM nAma manevinaya che. eja pramANe vAvinaya viSe paNa samajavuM. (7) lekavyavahAranA heturUpa athavA lekavyavahAra rUpa je vinaya che tenuM nAma leke pacAravinaya che. have sUtrakAra mana, vacana ane kAyanA prazasta ane aprazarata bhedenA sAta-sAta prAnu thana 42 cha-" pasatthamaNoviNae" tyAhi suMdara vicArAtmaka athavA sadvicArAtmaka je manovinaya che tenA nIce pramANe sAta 54.2 4hyA cha-(1) 1554 (2) asAvadha, maGiya, (4) ni05:31, (5) mnaa||42, (6) sakSapi42 mane (7) abhUtAlisa bha. zrI sthAnAMga sUtra: 04 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 0 46 vinayasvarUpanirUpaNam 721 yasya sa tathA, cauryAdigarhitakarmAlambanavarjita ityarthaH 2, akriyaH - kriyA= kAyikayAdirUpA sA nAsti yasya sa tathA sAdhujanAnarha kAyikyAdikriyAva-jiMta ityarthaH 3 nirupak lezaH - upaklizyate = vivAdhyate jano'neneti upakleza = zokAdi:, tena nirgato nirupaklezaH, zokAdiklezarahita ityarthaH / 4 / anAsravakaraH- AsravaNaM-kSaraNam - jIvarUpataDAge karmarUpajalasyAgamanaM karmabandhanamiti yAvat, tasya karaH- AsravakaraH, na tathA - anAsravakaraH =mANAtipAtAdyAsravavarjita jisa mAnasika vicAra dhArA kA Alambana nahIM hotA hai vaha asAvadya mAnasika vinaya hai yaha asAvadya mAnasika vinaya cauryAdi nidita karmoM ke Alambana se rahita hotA hai, jisa mAnasika vicAra dhArA kA viSaya kAyikI kriyA Adi kriyAe~ nahIM hotI hai vaha akriya mano vinaya hai, yaha akriyamanovinaya sAdhu janake ayogya kAyikI kriyA Adi kriyAoM se varjita hotA hai, nirupakleza manovinayamanuSya jisa se vizeSa rUpa meM bAdhita hotA hai aisA vaha zokAdi upakleza hai, isa upakleza se jo rahita hotA hai vaha nirupakleza hai, zokAdikleza se rahita jo mAnasika vicAra hai vaha nirupakleza manovinaya hai, jo vicAradhArA jIva rUpa taDAga meM karmarUpa jala ke Agamana ke kAraNa hotI hai- karmabandha kA nimitta hotI hai - vaha Ayakara hai - aise Asrava kI karanevAlI jo vicAra dhArA nahIM hotI zuvicAra rUpa je mAnasika vikalpa che, tene apApaka maneAvinaya kahe che. adattAdAna Adi rUpa je jugupsita karyuM che, tene sAvadya gaNavAmAM Ave che. je mAnasika vicAradhArAmAM A sAvadyane AdhAra levAmAM AvatA nathI, te prakAranI vicAradhArAne asAdya vinaya rUpa mAnavAmAM Ave che. A asAvadya mAnasika vinaya cArI ADhi rhuita karmonA avalakhatathI rahita DAya che. je mAnasika vicAradhArAnA viSaya kAyikI kriyA Adi kriyAe hatA nathI, te manevinaya sAdhujanAne mATe kahe che. A akriya maneAvinaya sAdhujanAne mATe ayeAgya evI kAyikI Adi kriyAothI varjita hAya che, nirupakalezamanAvinaya-jenA dvArA manuSyanuM citta DAmADALa thaI jAya che evAM zekAdine upakaleza kahe che. jenuM citta A prakAranA upakalezathI rahita hAya che tene nirupakaleza kahe che. AkAdi kalezathI rahita je mAnasika vicAra che tenuM nAma nirupaleza manevinaya che. je vicAradhArA jIva rUpa taLAvamAM karUpa jalanA AgamananA kAraNa rUpa hAya che. kamandhanA nimitta rUpa hAya che, tene Asavakara kahe che. evA sthA0-91 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 sthAnAGgasutre ityarthaH // 5 // akSapikaraH - kSapiH = svaparayorAvAsaH, tasya karaH - kSapikaraH, na tathA akSapikaraH, svaparAvyathAjanaka ityarthaH || 6 || tathA - abhUtasaMkramaNa:bhUtAni=prANinaH saMkramyante = upamardhante yena saH bhUtasaMkramaNe, na tathA abhUtasaMkramaNaH - bhUtopamardanavarjita ityarthaH // 7 // iti tathA aprazastamanovinayaH= akuzala cintanarUpamanovinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA - sAvadha ityAdi / hai vaha anAsravakara hai aisI anAsrava kara vicAra dhArA prANAtipAta Adi rUpa Atra se varjita hotI hai, ataH aisI anAsravakara vicAra dhArA anAsrayakara manovinaya hai, sva aura para ko kaSTa pahuMcAne bAlI jo vicAradhArA hai yaha kSapikara vicAradhArA hai, aisI jo vicAra dhArA nahIM hai vaha akSapikara manocinaya hai / arthAt aisI vicAradhArA se zUnya jo mana hai vahI akSapikara manovinaya hai| abhUtAbhisaMkamaNa - jisa vicAradhArA se prANiyoM kA upamardana kiyA jAtA hai aisI vaha vicAradhArA bhUtAbhisaMkramaNa hai, jisa vicAradhArA meM aisA bhUtAbhisaMkramaNa nahIM hotA hai aisI vaha vicAradhArA abhUtasaMkraNa rUpa manovinaya hai // 7 // aprazasta manocinaya isa prakAra se sAta bhedoM vAlA hai - jaisepApaka 1, sAvadya 2. sakriya 3, sopakleza 4, Asravakara 5, kSapikara 6, aura bhUtAbhisaMkramaNa 7, aprazastamanovinaya akuzala cintana Asrava karanArI je vicAradhArA hAtI nathI te vicAradhArAne anAsravakara kahe che. evI anAsrAkara vicAradhArA prANAtipAta AtirU5 AsavathI rahita hoya che. tethI evI anAsravakara vicAradhArAne anAvakara manevinaya kahe che. sva ane parane kaSTa pahAMcADanArI je vicAradhArA chetene kSaSikara vicAra dhArA kahe che je vicAradhArA evI hAtI nathI tene akSapikara kahe che. tethI sva ane parane pIDA pahoMcADavAthI rahita evI vicAradhArA che te akSapikara manAvinayarUpa che adbhUtAbhisa'kramaNa-je vicAradhArAvaDe prANIenuM upamana karAya che te vicAradhArAne bhUtAbhisakramaNa kahe che, je vicAradhArAmAM evuM bhUtAbhisa'kramaN thatuM nathI, te vicAradhArAne adbhUtAbhisakramaNa rUpa manevinaya kahe che. prazasta maneAvinayanA nIce pramANe sAta bheda kahyA che (1) pAya, (2) sAvadha, ( 3 ) sahiya, (4) sopaveza, (4) Asapa2, (6) kSabhira bhane bhUtAlisa uma zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 7 sU046 vinayasvarUpanirUpaNam 723 pUrvokta evArthoM nadharahitatvenAtra yojyaH yathA ' apApaka' itisthAne 'pApaka' ityAdiyojanA karttavyA evaM prazastAprazastabhedabhinno vAgvinayo'pi bodhyaH / tathA-prazastakAyavinayaH kuzalAtmakakAyavinayaH saptavidhaH prajJaptaH, tadyathA-AyuktaMgamanam-Ayuktam-sopayogaM yathAsyAttathA gamanam, yadvA-Ayuktagamanamityeka padaM, tena Ayuktasya-upayuktasya patisaMlInayogasya yad gamanaM tadityarthaH // 1 // rUpa hotA hai, yahAM pApaka Adi kA pUrvIkta rUpa se viparIta rUpa meMvicAra kara lenA cAhiye / yahI bAta yahAM TIkAkArane " pUrvoktaevArthoM-namartharahitatvenAtra yojyaH" isa paMkti dvArA prakaTa kI hai| isI taraha se prazasta aprazasta bheda se vAgU vinaya (vacana vinaya) bhI sAta prakAra kA hai, jaise-apApaka cAgavinaya, 1 asAvayavAsa vinaya 2, ityAdi 3 isI prakAra se aprazasta vAgavinaya bhI pApaka vAgavinaya 1 asAvadhavAvinaya 2 ityAdi, isI taraha se prazastakAya vinaya bhI sAta prakAra kA hai jaiseAyukta gamana rUpa kAya vinaya ( upayogasahita calanA ) 1 Ayukta sthAna rUpa kAya vinaya 2, Ayukta niSada rUpa kAya vinaya 3, Ayu: ktatvagUvartana rUpa kAyavinaya 4, Ayukta ullaMghana rUpa kAyavinaya 5, Ayukta pralaMghana rUpa kAyavinaya 6 aura Ayukta sandriyayoga yoja. aprazasta mane vinaya akuzalacintana rUpa hoya che. apApaka mane vinaya Adi sAta prakAranA prazasta mane vinaya karatA A sAta aprazasta mane vinayanuM viparIta svarUpa samajavuM. eja vAta ahIM TIkA gare nAyanA satrAbA / aTa 41 cha-" pUrvokttaevArtho nagartharahita. syenAtra yojyaH" eja pramANe vAvinayane paNa aprazasta ane prazasta nAmanA be bheda paDe che. prazasta vAvinayanA nIce pramANe sAta bheda paDe che-(1) apApaka pApavinaya, (2) masAvadha pANavinaya, (3) sAdha yAvinaya se prabhArI prazasta mane vinayana vAvinayanA paNa pApaka vAvinaya, sAvagha vAniya Adi sAta bhede samajavA. prazasta kAyavinayanA nIce pramANe sAta prakAra paDe che (1) mAyuddhata mana35 |yviny ( 75ye!! sahita yAsa ta) (2) mAyuta sthAna35 chAyavinaya, (3) Ayukta niSa:35 4yavinaya, (4) bhArata vartanarUpa kAyavinaya, (5) Ayukta ullaMghanarUpa kAyavinaya (6) Ayukta pralaMghanarUpa kAyavinaya, ane, (7) Ayukta sandriyagajanatA. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7ra4 sthAnAGgasUtre evamagre'pi, navaraM-sthAnam UrdhvasthAnaM kAyotsargAdi, nipadanam upavezanam , tyagyatanam pArzvaparivartanaM-zayanamityarthaH, ullaGghanam kaddamAdeH sakRdatikramaNam , palaGghana-tasyaiva paunaHpunyenAtikamaNam, marvendriyayogayojanatA-sarvANica tAnIndriyANi ceti sarvendriyANi, teSAM yogA=vyApArAH, yadvA-indriyANAM yogA: vyApArA indriyayogAH, sarveca te indriyayogAH sandriyayogAH, teSAM yojanatA-karaNam sarvendriyANAM zubhavyApAra ityarthaH / evamaprazasta-kAyavinaya bhedA api anAyuktavizeSaNavattayA vyAkhye yA iti / uktazca prazastamanovAkAyavinayaviSayenatA 7, ina meM se upayogapUrvaka gamana karanA yaha Ayukta gamanarUpa kAyavinaya hai, abayA-" Ayuktagamana " yaha eka pada hai, isakA artha hai| pratisaMlInayoga vAle ( indriyoM ko gupta karanevAle kA jo gamana hai vaha Ayukta gamana hai, 1 isI taraha se Age bho Ayukta zabda kA artha samajha lenA cAhiye, sthAna zabda kA artha hai kAyotsarga Adi karanA-niSadana zabda kA artha hai baiThanA tvaravartana zabda kA artha hai karavaTa badalanA-sonA, ullaMghana zabda kA artha hai-kardama Adi kA eka bAra ullaMghana karanA, pralaMghana-zabda kA artha hai-kardama Adi kA vAraMvAra ullaMna karanA tathA samasta indriyoM ko zubhavyApAra meM lagAnA, yaha lagAnA, yaha sarvendriya yoga yojanatA hai, aprazasta kAyavinaya ke bheda bhI anAyukta vizeSaNa lagAkara isI taraha se vyAkhyAta kara lenA cAhiye, prazasta mana, vacana, evaM kAya ke vinaya ke viSaya meM aisA kahA gayA hai-" maNavaikAyaviNao" ityAdi upagapUrvaka gamana karavuM tenuM nAma Ayukta gamana rUpa kAyavinaya che. athavA " Ayuktagamana ( 41 me 56 che. ten| atha mA pramANe thAya chpratisaMlIna gavALAnuM ( Indriyone gupta karanAranuM) je gamana che tenuM nAma Ayuktanamana che. e ja pramANe bIjA bhedanA artha paNa samajI levA. ahIM sthAna pada kAryotsarganuM vAcaka che, niSadana eTale besavuM "tvaguvartana" eTale paDakhuM badalavuM athavA sUvuM, "ullaMdhana" eTale kardama Adine eka vakhata sAgavA, " na" 46bha mAhina pArapAra mAyA , 'sandriya cega ejanatA" eTale samasta Indriyone zubha vyApAramAM pravRtta karavI. aprazasta kAyamanA paNa sAta bheda paDe che. ahIM anAyukta vizeSaNa lagADIne anAyukta gamanarUpa kAyavinaya Adi uparyukta sAta bheda samajavA, prazasta mana, vacana ane kAyanA vinaya viSe evuM kahyuM che ke zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU046 vinayasvarUpanirUpaNam " maNavaikAyaviNao, AyariyAINasavvakAlammi / akusalANaniroho, kusalANamuIraNaM tahaya // 1 / / " chAyA--manovAkkAyacinaya AcAryAdInAM srvkaalmpi| akuzalAnAM nirodhaH kuzalAnAmudIraNa tathA ca // 1 // " iti / ayaM bhAvaH-AcAryAdInAM viSaye sarvadA akuzalAnAM manovAkAyAnAM nirodhaH kuzalAnAM ca udIraNa prazastamanovAkAyavinayA bodhyAH / aprazastamanovAkAyabinayA itovaiparItyena bhAvanIyA iti / itthaM prazastAprazastabhedena manovAkAyavinayAna saptabhedatayopadarya samprati lokopacAravinaya. saptabhedatvenopadarzayati -' logovayAraviNae ' ityAdi / lokopacAravinayo'pi saptavidho bodhyaH, tathAhi-abhyAzatitvam-abhyAze-AcAryAdInAM tAtparya yaha hai-ki AcArya AdikoM ke viSaya meM sarvadA akuzala mana vacana evaM kAya kA nirodha karanA aura kuzala mana, vacana kAyakA udIraNa karanA-yaha prazasta mana vacana kAyakA vinaya hai, tathA aprana zasna mana vacana kAya sambandhI vinaya inase viparIta hai, isa taraha prazasta aura aprazastake bhedase mana vacana kAya saMbandhI vinayake bhedoM ko dikhalA kara aca sUtrakAra lokopacAra vinaya ke sAta bhedoM ko pradarzita karate haiM-" lokopayAraviNae"" ityAdi lokopacAra vinaya ke mAta bheda isa prakArase haiM-abhyAsa vartitva 1, paracchandAnucatitva 2, kArya hetu 3kRta pratikRtitA4, AtmagaveSaNatA 5, dezakAlajJatA 6,aura sarvaathoM meM sabaprayojanoMmeM apratilomatA 7, AcArya Adi ke pAsa meM " maNavaikAyaviNao" tyAha A kathanano bhAvArtha A pramANe che-AcArya AdinA viSayamAM sarvadA akuzala mana, vacana ane kAyane nirodha kara ane kuzala mana, vacana ane kAyanuM udIraNa karavuM, te prazasta mana, vacana ane kAyane vinaya che, tathA aprazasta mana, vacana ane kAyane vinaya tenA karatAM viparIta svarUpavALa hoya che. A rIte mana, vacana ane kAyanA prazasta bhede ane apazasta bhedanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra leke pacAra vinayanA sAta bhede prakaTa kare che "lokovayAraviNae " tyaa:leke pacAra vinayanA nIce pramANe sAta bheda kahyA che (1) malyAsa patitva, (2) 5227nhAnupati5, (3) 45deg utu, (4) kRtapratikRtitA, (5) mAma gaveSayatA, (6) dezAtA, bhane (7) sImA apratimatA. thatAdhyayana karavAnI abhilASAvALA ziSyanuM AcAryAdinI pAse je rahevAnuM thAya che tenuM nAma ja abhyAsavartitva che. AcAryAdinA abhiprAya zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 sthAnAnasUtre samIpe vartituM zIlamasyeti-ampAzavatI AcAryAdisamIpe nivasanazIlaH, tasya bhAvastattvam, zrutAdhadhyayanArthinA AcAryAdInAM samope sthAtavyamiti bhAvaH / / / paracchandAnuvartitvam AcAryAdhabhimAyAnukUlatvam / 2 / kArya hetu:kArya =zrutAdhyayanAdikaM, tad hetuH kAraNaM yasmin sH| ayaM bhAvaH-anenAhaM zrutamavyApitaH, atomapA'smin vizeSato vinayayuktena bhAvyamiti manasi saMdhAya zrutAdhyApayitari yo cinapaH sa kArya heturiti / 3 / kRtapatikRtitA kRte-bhakkAdi pradAnena suzrUSaNekRte sati suprasannA guravaH zrutapadAnAdinA pratikRti-pratyupakAraM kariSyantIti guruSu bhaktAdipradAnarUpo yo vinayaH sa kRtapratikRtiteti / 4 / Atma gaveSaNatA-AtmanA-parapreraNAmantareNa svayameva sAdhusamudAye susthaduHsthajisakA rahane kA svabhAva hai aisA vaha ziSya abhyAsavartI hai-zrutA. dhyayana ke pramilASI ziSya ko AcAryAdi ke pAsa meM rahanA-yahI abhyAsavattitya hai / AcArya Adi ke abhiprAyAnusAra apanI vRtti karanA yaha paracchandAnuvattitya hai, isane mujhe zruta kA adhyayana karAyA hai, isaliye mujhe inake samIpa bahuta hI vinaya ke sAtha rahanA cAhiye aisA mana meM vicAra karake jo zruta adhyetA ke pAsa vinaya pUrvaka rahatA hai vaha kArya hetu lokopacAravinaya hai, bhakta Adi lAkara ke dene se sevA yukta kiye gaye ye gurujana mere Upara suprasanna ho jAyeMge to ye mujhe zrutapradAna kara merA pratyupakAra kara deMge isa abhipAya se gurujanoM ke viSaya meM bhaktAdi pradAna rUpa jo vinaya hai vaha kRtapratikRti rUpa lokopacAra vinaya hai / vinA preraNA kiye-apane Apa hI-sAdhu samudAya meM sukha evaM duHkha kI gayeSaNA karanA vaha AtmagaveSaNatA rUpa lokopacAra vinaya hai, athavA-"AptagaveSaNatA" pramANe ja pitAnI pravRtti rAkhavI tenuM nAma parachandAnavartitva che. "temaNe mane mRtanuM adhyayana karAvyuM che, tethI mAre temanI pAse ghaNuM ja vinayapUrvaka rahevuM joIe." A prakArane manamAM vicAra karIne je ziSya zratane abhyAsa karAvanAranI sAthe vinayapUrvaka rahe che, te prakAre rahevA rUpa kArya hetu lakepacAra vinaya samaja. "AhAra Adi lAvI devA rUpa sevA karavAthI guru mArA upara suprasanna raheze ane mane zrata pradAna karIne mArA upara pratyupakAra karaze." A prakAranI bhAvanAthI gurujanene mATe AhArAdi lAvI ApavA rUpa je vinaya che tene kRtapratikRtinA rUpa lekopacAra vinaya kahe che. koIne dvArA prerita karAyA vinA-Apa meLe ja sAdhu samudAyamAM sukha ane duHkhanI gaveSaNa karavI tenuM nAma. AtmagaveSaNatA rUpa leke pacAra zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA 7 sU0 46 vinayasvarUpanirUpaNam 727 yoryad gaveSaNam = anveSaNaM tadeva / " AptagaveSaNatA " iticchAyApakSe-AptaH = svakIyo bhUtvA yat sAdhu samudAye sustha duHsthayoH gaveSaNaM tadeva / " ArttagavepaNatA " iticchAyAkSe tu-ArttAnAM - rogAdipIDitAnAM kRte auSadhAderyad gaveSaNa tadeva | 5| dezakAlajJatA = avasarocitArtha saMpAdanAbhijJatA | 6 | tathA sarvArtheSu = gurvIdInAM sakala yojaneSu apratilomatA = aviruddhatA - anukUlateti yAvat sU0 46 // anantaraM vinaya uktaH, vinayAcca karmaghAto bhavati, karmaghAtazca samudghAte viziSTatara iti samudghAtamarUpaNAya prAha - mUlam - satta samugdhAyA paNNattA, taM jahA - veyaNAsamugdhAe 1, kasAyasamugdhAe 2 mAraNaMtiyasamugdhAe 3, veDavviyasamugvAe 4 tejasasamugdhAe 5, AhAragasamugdhAe 6 kevalisamughA | massANaM satta samugdhAyA paNNattA, evaM ceva // suu047|| isa chAyA pakSa meM Apta ho kara ke strakIya ho karake - ye apane hI haiMisa prakAra kA vicAra karake jo sAghu samudAya meM sustha duHstha kI gaveSaNA hai vaha AptagaveSaNatA hai, athavA - " Ata gaveSaNatA " isa pakSa meM aisA artha hotA hai ki rogAdi se pIDita sAdhujanoM ke liye auSadhAdi kI gaveSaNA karanA vaha AtaMgaveSaNatA hai, dezakAla jJatA 6 - avasara ke lAyaka jo artha ke saMpAdana kI abhijJatA hai vaha deza kAlajJatA hai / evaM guru AdikoM ke samasta prayojanoM meM anukUla ho kara jo vartana hai vaha sarvArthoM meM apratilomatA hai | sUtra 46 // - vinaya athavA - " AptagaveSaNatA " mA prahAranI saMskRta chAyA sahIM sevAmAM Ave, te A padane A pramANe artha thAya che-Aptajana tarIke ja teo mArA AsajanA che, A prakAranA vicAra karIne sAdhu samudAyamAM sustha duHsthanI gaveSaNA karavI tenu nAma mAtagaveSaNutA che. athavA te padanI saMskRta chAyA " ArttagaveSaNatA " sevAmAM Ave to sahI sevA artha thAya che ! - rogaadithI pIDAtA sAdhuone mATe auSadhAdinI garvaSaNutA che. (6) dezAsajJatA--avasarane sAya arthAne ( pahArthane ) saMpAdana 12. vAnI je abhijJatA che, tenuM nAma dezakAlanatA che. (7) samasta pratyeAjanAmAM guru AdikAne anukUla thai janAru je vatana che, tenuM nAma sarvArthamAM apratibeobhatA che. // sU. 46 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA-sapta samudghAtAH prajJaptAH, tadyathA-vedanAsamudghAtaH 1, kaSAyasamudghAtaH 2, mAraNAntikasamudghAtaH 3, vaikriyasamudghAtaH 4, taijasasamudghAtaH 5, AhArakasamudghAtaH 6, kevalisamudghAtaH 7 / manuSyANAM sapta samu. yAtAH prajJaptA evameva / / sU0 47 // TokA-'satta samugghAyA' ityAdi samudghAtAH-yathAsvabhAvasthitAnAmAtmapradezAnAM vedanAdibhiH saptamiH kAraNaiH sanantAdudghAtanaM-svabhAvAdanyabhAvena pariNamanaM samudghAtaH, ayaM bhAvaHyadA''tmA vedanAdi samudghAtagato bhavati tadA vedanAdyanubhavajJAnapariNata eva ____ kAra ke sUtra meM vinaya ke viSaya meM kahA gayA hai-isa vinaya se karma kA ghAta hotA hai, tathA-samudghAta avasthA meM karmaghAta viziSTatara hotA hai- ataH aba sUtrakAra samudghAta kI prarUpaNA karane ke liye47 vA sUtra kahate haiM-"satta samugghAyA paNNattA" ityAdi |suutr47|| TIkAtha-sa mudyAta sAta kahe gayehaiM-jaise-vedanA samudghAta1 kaSAya samu. dAtara, mAraNAntika samudAta3. vaikriya samudghAta taijasa samudghAta 5, AhAraka samudghAta 6. kecali samudghAta7, manuSyoM ke sAtahI samu. ddhAta kaheM gaye haiN| ____ yathA svabhAvasthita AtmapradezoM kA vedanA Adi sAta kAraNoM ko lekara jo svabhAva se pariNamana hotA hai-yaha samudghAta hai, tAtparya aisA hai-jaya AtmA vedanAdi samudghAta gata hotA hai - uparanA sUtramAM vinayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. A vinaya vaDe kamane ghAta thAya che, te samudraghAtAvasthAmAM karmaghAta viziSTatara thAya che. tethI have satrakAra samudughAtanI prarUpaNa kare che- ___"satta samugghAyA paNNattA " tyA-(sU 47) TIkA-nIce pramANe sAta samuddaghAta kahyA che-(1) vedanA samudraghAta, (1) kaSAya samuddhAta, (3) bhArAnti samuddhAta, (4) vaiThiya samudhAta, (5) tesa samuddhAta, (6) mADA24 samuddhAta mane (7) upasisa dhAta. yathA svabhAvasthita AtmapradezonuM vedanA Adi sAta kAraNone lIdhe svabhAvamAMthI je pariNamana thAya che tenuM nAma samuddaghAta che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che jyAre AtmA vedanAdi samudraghAtagata hoya che, tyAre te vedanAdi samu. dRghAta gata hoya che, tyAre te vedanA AdinA anubhavarUpa jJAnathI parita ja zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU047 samudghAtasvarUpanirUpaNam 729 bhavati nAnyajJAnapariNataH AtmapadezaiH saha saMzliSTAnAM kAlAntarAnubhavayogyAnA vedanIyAdi karmaprakRtInAmudIraNayA''karSaNena udayAvalikAyAM prakSepeNa nirjaraNa miti / samudghAtazabdasya bahutvavivakSayA samudghAtaH / te vedanAdibhedena saptasaMkhyakAH prajAptAH, tAnenAha-tathA-vedanAsamudghAta ityAdi / tatra-vedanA samudghAta:-vedanAkAlAntarAnubhavanIyAsAtakarmANyudayAvalikAyAM prakSipyAnubhavanena samudghAtaH teSAM karmaNAM niraNam / ayaM bhAvaH-vedanAsamudghAtagataAtmA asAtavedanIyakarmapudgala parizAtaM karoti, tathAhi-vedanApIDito jIvaH svapradezAn anantAnantakamaskandha veSTitAn zarIrAd bahirapi prakSipati, taba vaha vedanA Adi ke anumava rUpa jJAna se pariNata hI hotA hai, anya jJAna se pariNata nahIM hotA hai, samudghAta meM rahA huA AtmA. AtmapradezoM ke sAtha saMzliSTa vedanIyAdi karmaprakRtiyoM ko jo ki kAlAntara meM anubhava karane ke yogya hotI haiM udIraNAkaraNa dvArA khIMcakara udayAvalikA meM prakSipta karatA hai-isa se unakI nirjarA hotI hai / samudghAta zabda meM jo bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai vaha samudghAta kI anekatA ko lekara kiyA gayA hai / vedanA Adi ke bheda se jo samudaghAta 7 prakAra ke kahe gaye haiM-so unakA tAtparya aisA hai-vedanA samudaghAta-kAlAntara meM bhogane yogya jo asAtaveda nIya karma pudgala haiM unheM vedanA se udayAvalikA meM khIMcakara jo unakI nirjarA karanA hai vaha vedanA samudghAta hai, samudghAta zabda kA artha nirjarA karanA hai| AtmA jaya bedanA samudghAta gata hotA hai-taba vaha asAta vedanIya karma pudgaloM kI nirjarA karatA hai / vedanA se pIDita hoya che-anya jJAnathI pariNata heta nathI. samuddaghAtamAM rahele AtmA, AtmapradezonI sAthe saMviNa vedanI vedanIya Adi karmaprakRtie ke jenuM kAlAntare vedana karavAnuM hoya che temane udIraNAkaraNa dvArA kheMcIne udayAvalikAmAM prakSita kare che, tene lIdhe temanI nirjarA thAya che. samuddaghAta zabdamAM je bahu vacanane prayoga thaye che te samudraghAtanI anekatAne kAraNe thayo che. vedanA AdinA bhedathI samuddaghAtamAM je saptavidhatA prakaTa karavAmAM AvI che. tenA spaSTIkaraNa nIce pramANe che- vedanA samudaghAta-kAlAtare bhegavavAne yogya je asatAvedanIya kama pudgale che temane udIraNAkaraNa dvArA udayAvalikAmAM kheMcIne temanI ja nirjarA karavAmAM Ave che, tenuM nAma vedanA muddaghAta che. samuddaghAta eTale nirjarA karavI te. AtmA jyAre vedanA samuddaghAtagata hoya che, tyAre te asAtavedanIya karma pudagalanI nirjarA kare che. vedanAthI pIDita e javA sthA-12 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 sthAnAtasUtre taiya pradezaivaMdanajaTharAdi randhrANi karmaskandhAdyapAntarAlAni cA''pUrya AyAmato vistaratazca zarIramAtra kSetramamivyApyAnta' hUtaM yAvadavatiSThate, tasmiMzcAntarmuhUrte pabhUtAsAtAvedanIyakarmapudgalaparizAtaM karotIti // 1 // kaSAyasamudghAta:kaSAya:-krodhAdibhiheM tubhUtaiH samudghAtaH kaSAyasamudghAta:-kapAyAkhyacAritra. mohanIyakarmAzrayaH samudghAtavizeSa ityarthaH / ayaM bhAvaH-tInakaSAyodayAkulo jIvaH svapradezAna bahirSikSipati, taiH pradezaivaMdanodarAhi randhrANi karNaskandhAdhapAhuA jIca anantAnanta karmaskandhoM se veSTita hue AtmapradezoM ko zarIra se bAhara bhI nikAlatA hai-so nikAla kara una pradezoM se vadana, jaThara, Adike khAlI sthAnoMko evaM karNaskandha Adike apAntarAloM(chidro) ko bhara detA hai, bharakara vaha AyAma-laMbAI aura vistAra kI apekSA zarIra mAtra kSetra ko vyAptakara antarmuhUrta taka vahIM para rahatA hai. isa antarmuhUtakAla meM yaha bahuta hI adhika vedanIya karma pudgaloMkI nirjarA kara detA hai, 1 kaSAya samudghAta-krodhAdikaSAyoM ke vaza hokara jo samudghAta kiyA jAtA hai vaha kaSAya samudghAta hai, yaha kaSAya samu. rAta kaSAya nAmaka cAritra mohanIya karma ke Azraya vAlA hotA hai| jaba jIya ke tIca kaSAya ke udaya se AkulatA AjAtI hai taba tIvra kaSAya ke udaya se Akula huA vaha jIva apane pradezoM ko bAhara nikAlatA hai, bAhara nikAle gaye una pradezoM se yaha badana, udara Adi ke chidroM ko evaM karNa skandha Adi ke apAntarAloM ko bhara detA anantAnta karmaskandhAthI vIMTaLAyelA Atmapradezane zarIranI bahAra paNa kADhe che ane zarIranI bahAra kADhelA te Atmapradeza vaDe vadana, jaThara AdinA khAlI sthAne ane karNa skanya AdinA apAntarAlane bharI de che, ane e pramANe bharI daIne te AyAma (laMbAI) ane vistAranI apekSAe zarIra pramANa kSetrane vyApta karIne antarmuhUrta pramANu kALamAM te ghaNAM ja vadhAre asAtAdanIya pudgalonI nirjarA karI nAkhe che. (2) kaSAya samuddaghAta-dedhAdi kaSAyane vaza thaIne je samudraghAta karavAmAM Ave che tene kaSAya samudraghAta kahe che. te kaSAya samudraghAta kaSAya nAmanA cAritra mehanIya karmanA AzrayavALo hoya che. jyAre tIvra kaSAyanA udayathI jIvamAM AkuLatA AvI jAya che, tyAre tIvra kaSAyanA udayathI AkULa thayela jIva pitAnA pradezane bahAra kADhe che. bahAra kADhavAmAM AvelA te pradeza vaDe te vadana, udara AdinA chidrone ane karNa kanya AdinA apAntarAlene bharI zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 7 sU0 47 samudghAtasvarUpanirUpaNam 731 ntarAlAni cApUrya AyAmato vistaratazca dehamAtrakSetramabhivyApya tiSThati, tathAbhUtazca prabhUtAn kaSAyakarmapudgalAn parizAtayatIti / 2 // mAraNAntikasamudghAta:maraNameva pANinAmantakAritvAt antomaraNAntaH, tatra bhavo mAraNAntikaH, sa cAsau samudghAtazceti / antarmuhUrtazeSAyuSkakarmAzraya ityarthaH / ayaM bhAvaH-mAra. NAntikasamudghAtagato vikSiptasvapadezo jIvo padanodarAdi randhrANi skandhAdhapAntarAlAni cApUrya viSkambhavAhalyAbhyAM svazarIra pramANam, AyAmataH svazarIrAtirekato jaghanyato'gulAsaMkhpeyabhAgam, utkarSato'saMkhyeyAni yojanAnyeka dizi kSetramabhivyApya tiSThati, tathAbhUtavAyuSkarma pudgalAn zAtayatIti nAzahai, bharakara vaha AyAma aura vistAra kI apekSA dehamAtra kSetra ko vyApta kara antarmuhUrta taka vahIM para rahatA hai, vahAM utane samaya taka rahakara vaha bahuta adhika kaSAya karma pudgaloM kI nirjarA kara detA hai| 2 mAraNAntika samudghAta--maraNa ke samaya meM jo samudghAta hotA hai-vaha mAraNAntika samudghAta hai, yaha samudghAta jaba antarmuhUrta zeSa Ayu rahatI hai taya hotA hai, mAraNAntika samudghAta vAlA jIva apane AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAlatA hai, aura unase badana, udara Adi ke randhoM ko (chidroM ko) evaM skandha Adi ke antarAloM ko bhara detA hai, bhara kara phira vaha viSkambha evaM bAhalya secaur3AI aura moTAI se-apane zarIra ke pramANa evaM AyAma se-laMbAI se-apane zarIra se adhika-kama se kama aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa aura adhika se adhika asaMkhyAta yojana pramANa kSetra ko de che. tyArabAda te AyAma ane viratAranI apekSAe dehamAtra kSetrane vyAsa karI daIne antarmuhUrta sudhI tyAM ja rahe che tyAM eTalA samaya sudhI rahIne te ghaNuM ja adhika kaSAya karma pudgalanI nirjarA karI nAkhe che. mAraNatika samuddaghAta-maraNane samaye je samuddaghAta thAya che tenuM nAma mArAntika samudraghAta che jyAre antamuhUrta pramANe Ayu bAkI rahe che, tyAre A samaddaghAta thAya che. mArAntika samuddaghAtavALe jIva pitAnA Atma pradezane zarIramAMthI bahAra kADhe che ane bahAra kADhavAmAM AvelA te Atma pradeza vaDe vana, udara AdinA chidrone ane skandhAdi apAntarAlene bharI de che. tyAra bAda te viSkabha ane bAhulya (paheLAI ane jADAI)nI apekSAe pitAnA zarIra pramANathI adhika ochAmAM ochA AgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANu ane vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta jana pramANu kSetrane eka dizAmAM zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 sthAnAGgasUtre yatItyarthaH || 3|| vaikriyasamudghAtaH- vaikriye mArabhyamANe samudghAtaH- vaikriyalabdhimatau vaikriyotpAdanAyA''tmamadezAnAM bahirniSkAzanamityarthaH / ayaM bhAvaH - vaikriyasamudghAtagataH punarjIvaH svapradezAn zarIrAd bahirniSkAma zarIraviSkambhabAlyamAnamAyAmataH saMkhyeyayojanapramANaM daNDaM nisRjati, nisRjya ca yathA sthUlAn vai kriyazarIranAmakarmapudgalAn prAgvacchATayati iti / taduktam I " veuntrisamuraghAeNaM samohaNa, samohaNittA saMkhejjAI joyaNAI daMDa nisira, nisiritA ahAbAyare puggale parisADe / 95 chAyA - baiMkiyasamudghAtena samavahanti, samavahatya saMkhyeyAni yojanAni daNDaM nissRjati, nissRjya prAgvadhAn yathAvAdarAn pudgalAn parizATayati iti // 4 // taijasasanudghAtaH- tejasi viSaye bhavastaijasaH sa cAsau samudghAtazceti, tejolezyAvinirgamakAlabhAvI taijasazarIra nAma karmAzrayaH samudghAtavizeSa I eka dizA meM vyApta kara eka antarmuhUrta taka vahA~ rahatA hai, itane samaya taka vahAM rahA huA vaha jIva AyuSka karma pugaloMkI nirjarA kara detA hai / vaipi samudyAta vaikriya labdhivAle kA vaikiya utpAdana ke liye jo AtmapradezoM kA bAhara nikAlanA hai vaha vaikriyasamudghAta hai - tAtparya yaha hai ki vaikripasamudghAta gata jIva apane Atma pradezoM ko zarIra se bAhara nikAlakara zarIra ke viSkamma aura bAhalya pramANa evaM AyAma kI apekSA saMkhyAta yojana pramANa daNDAkAra rUpa se banAtA hai, banAkara pahile ke vaddha yathA cAdara puloM kI nirjarA karatA hai - kahA bhI hai--" ve ubviyasamugdhAeNaM " ityAdi / taijasAta--jo samudghAta tejolezyA ke nikalane ke samaya meM hotA hai aura tejasa nAmakarma jisakA Azraya hai aisA jo byAsa karIne eka antarmuhUta sudhI tyAM rahe che. eTalA samaya sudhI tyAM rahelA te jIva AyuSka karma pudgaleAnI nirjarA karI nAkhe che. (4) vaiDiya samudghAta - vaiDiya samdhipAjAnu' vaiDiya - utpAdanane bhATe bhe Atmapradezane mahAra kADhavAnuM thAya che, tenuM nAma vaikriyasamudghAta che. A kathananA bhASAtha nIce pramANe che vaikriya samudUdhAta yukta jIva potAnA AtmapradezeAne zarIranI bahAra kADhIne zarIranA viSNubha ( paheALAI) ane mAhulya ( jADAi ) pramANa ane AyAmanI ( laMbAinI ) apekSAe sakhyAta yAjana pramaNa IMDAkAra rUpe manAve che, ane anApIne pahelAMnA baddha evAM yathA khAdara pudgalenI nija rA kare che. kahyuM che - " ve untriyasamubhyAeNaM " chatyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU0 47 samudghAtasvarUpanirUpaNam 733 ityarthaH / ayamAzayaH - tejonisargalabdhimAn kruddhaH sAdhvAdiH saptASTau padAni gatvA viSkambhavAdAbhyAM zarIramAnam, AyAmatastu saMkhyeyayojanapramANaM jIvapradezadaNDaM zarIrAd bahiH prakSipya krodhaviSayIkRtaM manuSyAdikaM nirdahati, tatra nirdahane ca sa prabhUtaoNstaijasazarIranAmakarmapuGgalAn zATayatIti / / 5 / / AhArakasamudghAtaH - prANidayA- Rddhidarzana - chadmasthopagrahaNa saMzayacyucchedArthaM nipAdamUlegamanAya viziSTalabdhivazAccaturdazapUrvavidA yadAhiyate = nirvatryate tat AhArakam, samudaghAta vizeSa hai vaha tejasa samudghAta hai tAtparya isakA aisA haitejo nisarga labdhivAlA sAdhu jaba kisI kAraNa ko lekara kruddha ho jAtA hai, to vaha sAta ATha paira-Daga-Age jAkara faosmbha aura bAlya se zarIra pramANa evaM AyAma se saMkhyAta yojana pramANa apane AtmapradezoM ko daNDake AkAra meM zarIra se bAhara nikAlatA haiaura phira - jisake Upara vaha sAghu krodhita huA hai usako vaha dagdha ( bhasma ) kara detA hai, isa taraha dagdha karake vaha usa kriyA se bahuta adhika tejasa zarIra nAmakarma ke pudgaloM kI nirjarA karatA hai. 5 AhAraka samudghAta -- prANiyA ke nimitta Rddhidarzana ke nimitta chadmasthopagrahaNa ke nimitta evaM saMzayako dUra karane ke nimitta - jina bhagavAna ke samIpa meM jAne ke nimitta liye labdhike yazase caturdaza (5) taijasa samudghAta -- je samuddAta tejalezyA nIkaLavAne samaya thAya che ane je samudUdhAta taijasa samuddAta taijasa nAmakanA AzrayavALA hAya che, te samuddhAtanuM nAma taijasa samuddAta che. A kathananA bhAvAtha nIce pramANa che-tejo nisaga labdhivALA sAdhu jyAre kAi kAraNane lIdhe dhAyamAna thAya che, tyAre te sAta ATha DagalA AgaLa jaIne viSNubha ane mAhulyanI ape kSAe zarIra pramANu ane AyAmanI apekSAe saMkhyAta ceAjana pramANu pAtAnA AtmapradezAne kruDanA AkAre zarIramAMthI bahAra kADhe che ane jenA upara te sAdhu krodhAyamAna thayA hoya che tene khALIne bhasma karI nAkhe che. A pramANe dagdha karIne te sAdhu te kriyA vaDe ghaNAM ja adhika tejesa zarIranA nAmaka nA pudgalAnI nirjarA kare che. (6) AhAra samudghAta-prANIdayAne nimitte, RddhinuM dana karAvavAne nibhitte, chadmasthApagrahaNane nimitta ane sazayanA nivAraNune mATe arthAt jinezvaranI samIpe javAne nimitte, viziSTa labdhinA prabhAve karIne cauda pUrva dhArInA dvArA je zarIranuM nirmANu thAya che, te zarIrane AhvA zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 sthAnAGgasUtre tasmin prArabhyamANe samudghAtaH-AhArakasamudghAtaH / ayaM bhAvaH-AhAraka. samudghAtagato munirjIvapadezAn zarIrAdevahiniSkAzya zarIraviSkambhavAhalya. mAtramAyAmatazca saMkhye yAni yojanAni daNDaM nisRjati nisRjya ca yathA bAdarAnAhArakazarIranAmakarmapudgalAn zATayatIti // 6 // tathA-kevalisamudghAta:antarmuhUrtamAyini paramapade kevalinA'vaziSTAnAM vedanIyAyurnAmagotrakarmA zAnAM kSapaNAya yaH samudghAtaH kriyate sa kevalisamudghAtaH / etena samudghatenaH kevalI avaziSTAn vedanIyAdi karmapudgalAn zATayatIti bodhyam // 7 // eSu saptavidhapUrva dhArI ke dvArA jo banAyA jAtA hai vaha AhAraka hai, isake prArambha hone para jo samudghAta hotA hai vaha AhAraka samudghAta hai| tAtparya yaha hai-AhAraka samudghAtagata muni jIvapradezoM ko zarIra se bAhara nikAla kara unheM zarIra ke viSkambha evaM bAhalya ke barAbara daNDAkAra rUpa se pariNamAtA hai, AyAma kI apekSA yaha daNDAkAra rUpa pariNamana saMkhpAta yojana pramANa kA hotA hai / isa prakAra se karake phira vaha yathAyAdara AhAraka zarIra nAma karmake pudgaloMkI nirjarA karatAhai kevali samudghAta--antarmuhUrtamAtra kAla-jinakA parama pada (mokSa) kI prApti meM yAkI rahA hai aise kevalI ke dvArA apaziSTa vedanIya, Ayu, nAma, gotra, ina karmA zoM ko nAza karane ke liye jo samudaghAta kiyA jAtA hai vaha kecaliptamuddhAta hai-isa samudghAta dvArA kevalI avaziSTa vedanIya Adi karmapudgaloM kI nirjarA karatA hai aisA raka zarIra kahe che. tenA prAraMbhane nimitte je samudraghAta thAya che tene AhAraka samadaghAta kahe che, AhAraka samudraghAtathI yukta thayele muni jIvapradezane zarIramAMthI bahAra kADhIne temane zarIranA vikabha ane bAhulyanI barAbara DAkAra rUpe parimAve che. AyAmanI apekSA e A daMDAkArarUpa pariNamana saMkhyAta jana pramANuvALuM hoya che. A pramANe karIne te yathA badira AhA raka zarIra nAmakarmanA pudgalenI nirjarA kare che. kevali samuddaghAta-jene mekSanI prApti thavAne mAtra antarmuhUrta pramANa kALa ja bAkI rahyo che evA kevalI dvArA bAkInA vedanIya, Ayu, nAma ane tra, A kamazine nAza karavAne mATe je samuddaghAta karavAmAM Ave che, te samudughAtane kevali samudRghAta kahe che. A samudaghAta vaDe kevalI bAkInAM vedanIya Adi karmayugalonI nirjara kare che, ema samajavuM. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 7 sU0 48 niyasvarUpanirUpaNam samudghAteSu SaT asaMkhyAtasAmayikAH, antya kevalisamudghAtastvaSTasAmayika iti / ete saptA'pi samudghAtAzcaturviMzatidaNDa keSu manuSyANAmeva bhavantItyAha"manussANaM sata" ityAdi / sa0 47 // pUrvoktaM samudghAtAdikaM vastu jinairabhihitam , jinAbhihitavastuno'nyathAprarUpaNe ca pravacanabAhyatA samAptati, pravacanabAhyAnAM mukhyAzca nivA iti tada ktavyatAmAha mUlam-tamaNasta NaM bhagavao mahAvIrasta titthaMsi satta pavayaNaniNhagA paNNattA, taM jahA-baharayA 1 jIvapaesiyA 2 avattiyA 3 sAmuccheiyA 4 dokiriyA 5 terAsiyA 6 ava. dviyA 7 / eesi NaM sattaNhaM pavayaNaniNhagANaM satta dhammAya. riyA paNNattA, taM jahA-jamAlI 1, tIsagutte 2 AsADhe 3 Asamitte 4 gaMge 5 chaulae 6 gohAmAhille 7 / eesi Na sattANhaM pabayaNaniNhagANaM satta uppattinagarA paNNattA, taM jahA-sAvatthI 1 usamapuraM 2 seyaviyA 3 mihila 4 mullagAtIraM 5|purimNtaal 6dasapura 7NiNhagauppattinagarAiM ||suu048|| jAnanA cAhiye / ina sAta samudghAtoM meM se chaha samudghAta asaMkhyAta samaya ke hote haiM / aura keyali samudghAta ATha samaya kA hotA hai| ye sAtoM hI samudghAta caturviMzati daNDakoM meM se kevala manuSyoMke hI hote haiN| isI kAraNa "manussANaM satta' aisA khaahai|suutr47|| __ ye samudghAta Adi vastueM kevalI jina bhagavAnne kahI haiM ataHjo jinendra pratipAdita vastuoM kI prarUpaNA anyathA rUpa se karate haiM ve pravacana se cAhya haiM / ina pravacana se bAva rahe hue manuSyoM meM mukhya A sAta samughAtemAMnA pahelA 6 samuddaghAta asaMkhyAta samayanA hoya che, paraMtu kevali samuddaghAta ATha samaya hoya che. 24 daMDakanA jImAMthI mAtra manuSyamAM ja A sAte sAta samuddaghAtano sadubhAva hoya che. tethI 1 sUtra:re "manussANaM satta" mA prArI sUtrA8 mahI yo cha |suu 47 // A samuddaghAta Adi vastuonI kevali bhagavAne prarUpaNA karI che je manuSya jinendra pratipAdita vastuonI prarUpaNa anyathA rUpe kare che teo zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA-zramaNasya khalu bhagavato mahAvIrasya tIrthe sapta pravacananihayAH prajJAtAH, tadyathA-bahuratAH 1, jIvapradezikAH 2, avaktavyakAH 3, sAmucche. dikAH 4, dvaikriyAH 5, rAzikAH 6 abaddhikAH 7 / eteSAM khalu saptAnAM pravacananihayAnAM sapta dharmAcAryAH prajJaptAH, tadyathA-jamAliH 1, tiSyaguptaH 2, ASAdaH 3, azvamitraH 4, gaGgAH 5, SaDulUkaH 6, goSThAmAhilaH 7 / eteSAM khalu saptAnAM pravacananihayAnAM saptotpattinagarANi prajJaptAni, tadyathA-zrAvastI 1 RSamapuraM 2 zvetavikA 3 mithilA 4 unlukAtIram 5 / purimatAla 6 dazapuraM 7 nihavotpattinagarANi // sU0 48 // TIkA-'samaNasta' ityAdi-- pravacananihavAH-pravacana-jinoktamAgamaM nivate-apalapanti viparItatayA marU payanti ye te yathA-AgamasyApalApakAH sapta prajJaptA: kathitAH, tadyathA-vaharatAH-bahupu samayeSu vastUtpattinatu kriyAdhyAsite ekasmin samaye iti siddhAnte. ratA: sakA:-bahuratAH, bahubhireva samapaiH kArya niSpadyate natye kena samaye neti nivajana hai ata: aba sUtrakAra inake viSaya kI vaktavyatA kA kathana karate haiM-" samasta NaM bhagavo mahAvIrassa-ityAdi / sUtra 48 // TIkArtha-zramaNa bhagavAna mahAvIra ke tIrtha meM sAta pravacana nihava kahe gaye haiM-jaise-bahurata 1 jIva pradezika 2 avakAvyika 3 sAmucchedika 4 daikriya 5, trairAzika6 aura avaddhika 7, jinokta Agama kA jo apalApa karate haiM-usakI viparIta rUpa se prarUpaNA karate haiM-aise ve arthAt AgamApalApI jana nilaya haiM, inameM jo aisA mAnate haiM ki bahuta samayoM meM hI kArya niSpanna hotA hai eka samaya meM nahIM hotA hai isa taraha se kahane vAle jo jamAlimatAnusArI haiM-ve bahurata haiN| jIva kA pravacanathI bAhya gaNAya che. evAM pravacanabAhya manuSyamAM niddhanI prarUpaNa 32 cha-"samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa" tyAha-(sU. 48) TIkArtha-zramaNa bhagavAna mahAvIranA tIrthamAM nIce pramANe sAta pravacana kahyA hai-(1) parata. (2) pazi4, (3) avyaThita, (4) sAmuhi , (5) kriya. (6) airAzika ane (7) abadrika. jinA Agamane jeo apalopa kare che-tenI viparIta rUpe prarUpaNa kare che, evA AgamAlApI ne niha kahe che. (1) bahurata niva-jeo evuM mAne che ke ghaNu samayamAM kArya niSpanna thAya che-eka samayamAM kArya niSpanna thatuM nathI, A prakAranI mAnyatA dharAvanArA jamAlinA anuyAyIone bahurata niddhava kahe che, zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 7 sU047 samudghAtasvarUpanirUpaNam 737 vAdino jamAlimatAnusAriNaH // 1 // jIvapradezikA:-jIvasya pradeza:-caramaH pradezo jIvatvenAsti yeSAM te jIvamadezikAH, ekenApi pradezena nyUno jIvo na bhavati, ato yenakena pradezena pUrNaH sa jIvo bhavati, sa evaikaH pradezo jIvo bhavatIti caramapadezo jIvatyamarUpiNastiSya guptAcAryamatAnusAriNaH // 2 // avyaktikAH-'na jJAyate'va kA saMyataH ko vA'saMyataH iti-avyaktam-asphuTameva vidyate sarvamabhyupagama to yeSAM te tathA, saMyatAdiparijJAne sandimdhabuddhaya ASADhaziSyAH // 3 // samucchedikAH-utpatyAnantaraM vastunaH sAmastyena prakarSaNa ca chedaHsamucchedo-vinAzaH, taM bruvantIti sAmucchedikAH / sarva vastu kSaNikamiti vAdi carama pradeza hI jIva hai esI jinakI mAnyatA hai ve carama pradeza ko jIva mAnane vAle jIvapradezika haiM / inakI aisI mAnyatA hai ki eka bhI pradeza se nyUna jIva jIva nahIM hotA hai, isaliye jipsa eka pradezase pUrNa huA jIva jIva hotA hai, isa taraha caramapradeza meM jIvatya kI prarUpaNA karane vAle tiSpa guptAcArya ke matAnuyAyI haiM / avyaktika -yahAM yaha kaise jAnA jAsakatA hai ki yaha saMpata hai aura yaha asaMyata hai, isaliye yaha saba avyakta hai, aisI saMdigdhazIla mAnyatA saMyatAdi ke parijJAna meM jinakI haiM ye saMdigdhabuddhivAle ASADhAcArya ke matAnupAyI haiM / utpatti ke anantara hI vastu kA vinAza sampUrNa rUpa se ho jAtA hai aisI jinakI mAnyatA hai ve sAmucchedika hai arthAt (2) jIvaprAdezika niva-jIvane caramapradeza ja jIva che, evI jemanI mAnyatA che evA caramapradezane ja jIva mAnanArA lokone jIvapradezika nitA kahe che. A matavAdIonI evI mAnyatA che ke eka paNe pradezathI jUna jIva jIvarUpa hata nathI. tethI eke eka pradezothI pUrNa hoya evA jIvane jIvarUpa kahI zakAya che. A prakAre caraNapradezamAM caramapradezamAM jIvatvanI prarUpaNA karanArA tiSyaguptAcAryanA matane anusaranArAone jIvapradezika nidrava kahe che, (3) bhavyati:- 248o pAta pIte onel A4Aya hai / saMyata che ane A asaMyata che, tethI A badhuM avyakta che" saMyatAdinA parijJAnanA viSayamAM, A prakAranI saMdigdha mAnyatA jeo dharAve che temane avyaktika kahe che. ASADhAcAryanA matane mAnanArA leke A prakAranI saMdigdha mane dazAvALA che. (4) sAmuhi-2 paratunI utpatti yAya cha, tanA sa50 32 vinAza paNa thAya che, eTale ke samasta vastuo kSaNika che, A prakAranI sthA0-93 zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre no'zvamitrAnuyAyina iti // 4 // dvai kriyAH - ekasmin samaye kriyAdvayasyAnubhavo bhavatItivAdino gaGgAcAryAnuyAyinaH // 5 // trairAzikA:- trayazca te rAzayayeti trirAzayaH = jIvAjIvarUpAH, tAn abhyupagacchanti ye te trairAzikAH, jIvAjIva no jIveti rAzitrayavAdinaH SaDulUkAparanAma karo haguptamatAnusAriNaH // 6 // tathA - abaddhikAH - spRSTaM jIvana karma na skandhabandhavabaddhamityabaddhaM tadasti abhyupagamyatvena yeSAM te avaddhikAH spRSTakarmavipAkamarUpakA goSThAmAhilamatAnusAriNa iti // 7 // eSAM pravacananihavAnAM dharmAcAryA jamAliprabhRyo yathAsaMkhyamunneyAH / eSAM saptAnAM pravacananivAnAM = pravacanApalApakAnAmusamasta vastu kSaNika haiM- aisA kahane vAle jo haiM ve azvamitrAnuyAyI haiM / dvaikiya-- eka samaya meM kriyA dvaya kA anubhava hotA hai aisA kahane vAle gaGgAcArya ke anuyAyI haiN| " trairAzika -- jIva, ajIva, aura no jIva no ajIva isa prakAra se tIna rAziyA~ haiM, ina tIna rAziyoM ko jo mAnate haiM ve trairAzika haiM / ye trairAzika SaDuluka ki jisakA dUsarA nAma rohagupta hai ke matane anuyAyI haiM / abaddhika -- jIva se spRSTa huA karma skandha kI taraha baddha nahIM hotA hai aisI unakI mAnyatA hai ve avaddhika haiN| ye spRSTa karma ke vipAka ke prarUpaka hote haiM, aura goSThAmAhila ke mata ke anuyAyI hote haiM, ina pravacana nihnayoM ke kramazaH dharmAcArya jamAli 1, tiSyagupta2, ASADhAcArya 3 azvamitra 4 gaGgAcArya 5, SaDulUka- rohgupta 6 goSThAmAhila7 haiM / mAnyatA dharAvanArA apamitranA anuyAyIone sAmucchedika niddava kahe che. (4) TraiDiya nihapa-bheDa samayamAM me DiyAnA anubhava thAya che, bhA prakAranI mAnyatA dharAvanArA gagAcAryanA anuyAyIone vaikriya nihava kahe che. (5) trairAzika - lupa, bhuva, bhane nava nAmamA amaranI traNa rAzio che, evu mAnanArA SaDulakanuM khIjuM' nAma rAhata paNa ApavAmAM AvyuM che. 738 61 atika-- jIva vaDe pRSTa thayeluM ka kanyanI jema addha hatuM nathI," A prakAranI jemanI mAnyatA che temane atika kahe che. teo pRSTa karmanA vipAkanA prarUpakA hoya che. geASThAmAhilanA anuyAyIe A prakAranA bhata dharAve che. A sAte pravacana nirNavAnA dharmAcAryAMnAM nAma anukrame A pramANe che- (1) bhAvi, (2) tiSyagupta, (3) bhASAdAyArya, (4) azvamitra, (4) zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU049 sAtAsAtasvarUpanirUpaNama 731 tpattisthAnAni meNa zrAvastyAdIni vijJeyAnIti / eSAM sapta nilayAnAM viSaye vizeSa jijJAsubhiruttarAdhyayanasya tRtIye'dhyayane matkRtAyAM priyadarzinyA vyAkhyAyAM draSTavyAmiti // sU0 48 // ___ ete nivAH saMsAre paryaTantaH sAtAsAtamogino bhaviSyantIti sAtAsAta. svarUpamAha mlam-sAyAveyaNijjassa NaM kammassa sattavihe aNubhAve paNNate, taM jahA-maNunnA sadA 1, maNunnA rUvA 2, jAya maNunnA phAsA 5 maNosuhayA 6 vaisuhayA 7 // asAyAveyaNi. jassa NaM kammasta sattavihe aNubhAve paNNatte, taM jahA-ama. gunnA sadA 1 jAca vaiduhayA 7 // sU0 49 // chAyA-sAtAvedanIyasya khalu karmaNaH saptavidho'nubhAvaH prajJaptaH, tadyathAmanojJAH zabdAH, manojJAni rUpANi, yAvat manojJAH sparzAH manaH sukhatA vAkmu. inakI nagarI kA nAma isa prakAra se hai jamAli zrAvastI ke, tiSyagupta riSabhapurake, ASADhAcArya-zvetAmbikAnagarI ke, azvamitra-mithilAnagarI ke, gaNAcArya-ulukAtIra nagarI ke, SaDUluka-rohagupta-aMtaraMjikA nagarIke goSThAmAhila-dazapura ke nivAsI haiM / ina sAta niyoM ke viSaya meM vizeSa jijJAsuoM ko uttarAdhyayana ke tRtIya adhyayana para jo mere dvArA priyadarzinI TIkA likhI gaI hai vaha dekhanI caahiye|suutr48|| ye niya caturgatika saMsAra meM paribhramaNa karate hue sAtAsAta ko bhogane vAle hoMge-isaliye aba sUtrakAra sAtAsAta ke svarUpa mAyA', (6) 1956 (2|7shus ) mane (7) sAmADisa. A! yAyonI nagarIonAM nAma nIce pramANe samajavA - jamAli zra vastImAM, tiSyama riSabhapuramAM, ASADhAcArya zvetAmbikA nagarImAM, azvAmitra mithilA nagarImAM. gaMgAcArya ulakAtIra nagarImAM, SaDUlaka-rohagupta aMtaraMjIkA nagarImAM ane goSThAmAjila dazapura nagaramAM thaI gayA hatA. A sAte nihna viSe vadhu mAhitI meLavavAnI IcchAvALA pAThakae uttarAdhyayana sUtranA trIjA adhyayana para mArA dvArA lakhAyelI priyadarzinI TIkA vAMcI javI. | sU 48 | uparyukta ni caturgatika saMsAramAM paribhramaNa karatAM thakAsAtA sAtane legavaze, te kAraNe have sUtrakAra sAtAsAtanA svarUpanI prarUpaNA kare che- zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 sthAnAGgasUtre khatA / asAta vedanIyasya khalu karmaNaH saptavidho'nubhAvaH prajJaptaH, tadyathAamanojJAH zabdA yAvada vAgduHkhatA // sU0 49 // TIkA - 'sAyAveya Nijjassa ' ityAdi - " sAtAvedanIyasya = sukhakAraNabhUtasya karmaNaH saptamakArakaH anubhAvaH = vipAka udayo rasa iti yAvat prajJaptaH = parUpitaH, tadyathA - manojJAH zabdA ityAdi / manojJatvaviziSTAH zabdarUparasagandhasparzA iti paJca / manaHsukhatA = manasaH sukharUpatvaM, vAk sukhatA=vAcaH sukharUpatvaM ceti dvau iti sapta sAtAnubhAvAH / suhayA ityasya zubhatA iticchAyApakSe - manasaH zubharUpatvaM vAcaHzubharUpatvamiti / etatpakSe sAtAnubhAvakAraNatvAt sAtAnubhAvatvaM bodhyamiti / etadvaiparItyena atAtAvedanIya karmago'pi saptamakArI vivaraNIya iti / / sU0 49 // 6 " 66 kA kathana karate haiM- " sApAvevaNijjassa NaM krammassa ityAdi / sUtra 49 // TIkArya - sAtAvedanIya karma kA anubhAva sAta prakAra kA kahA gayA haiarthAt sukha ke kAraNa bhUta karma kA vipAka udayarasa sAta prakAra kI kahA gayA hai, jaise - manojJa zabda yAvat-manojJa rUpa, manojJa rasa, manojJa gandha, aura manoja sparza, evaM manakI sukharUpatA aura vacana kI sukharUpatA " suhayA " kI saMskRtacchAyA zubhatA " aisI bhI hotI haiisa pakSa meM mana kI zubharUpatA aura vacana kI zubharUpatA aisA artha hotA hai / isa pakSa meM sAtA kA anubhAva kA kAraNa hone se zubhatA sAnAnu bhAvanA jAnanI cAhiye, isase viparIta jo asAtAvedanIya karma hai usakA anumAva (karmoM kA phala bhogane kI zakti ) bhI sAta prakAra kI hai, aura vaha sapta prakAratA pUrvokta rUpa se viparIta rUpa meM kathita kara lenI cAhiye / / sU0 49 / / 44 w 66 " sAyAveyaNijjaspa NaM kasmAsa " chatyAdi - (sU 48 ) TIkA-sAtAvedanIya karmanA anubhAva sAta prakAranA kahyo che. eTale ke sukhanA alUna mana vipA:- udayarasa - sAta prAznA udyoche - (1) manojJa zabda, (2) manojJa 35, (3) manojJa rasa, (4) manojJa gandha, (4) manojJa sparza, (6) manatI suupatA bhane (7) vacananI subhapatA suhayA "nI saMskRta chAyA " zubhatA " pazu thAya che. A saMskRta chAyAnI apekSAye chuTTI rakhane sAtamA prakAra mananI zubharUpatA ane vacananI zubharUpatA thAya che. A prakAranA athanI dRSTie sAtAnA anubhAvamAM kAraNabhUta hovAthI zubhatAmAM sAtAnubhAvatA samajavI, sAtAvedanIya karma karatAM viparIta evu' je asAtAvedanIya krama che tenA anubhAva ( karmonuM phula bheAgavavAnI zakti) paNa sAta prakAranA javA(1) amaneAna zabda, Adi sAta prakAra pUrvokta prakAro karatAM viparIta rUpe ahI. kahevA joIe ! sU. 49 ll sabha* zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA07 sU0 50 jyotiSkadevanirUpaNam 741 anantaraM sAtAsAtAnubhAyau prarUpitau / sAtAsAtavantazca devA iti tadvizepAn jyotiSkAn prarUpayati mUlam-mahANakkhatte sattatAre paNNatte / amiIyAvaiyA satta nakkhattA puvvadAriyA paNNattA, taM jahA-abhiI 1 savaNo 2 dhaNihA 3 sayabhisayA 4 puvAbhadavayA 4 uttarAbhadayayA 6 revaI 7 // assiNiyAiyA NaM satta NakkhattA dAhiNadAriyA paNNattA, taM jahA -astiNI 1 bharaNI 2 kittiyA 3 rohiNI 4 migasire 5 addA 6 puNavvasU / pussAiyA NaM satta NakkhattA avaradAriyA paNNattA, taM jahA-pusso 1 asilesA 2 maghA 3 putvAphagguNI 4 uttarAphagguNI 5 hattho 6 cittA 7 / sAiyAiyA NaM satta NakkhattA uttaradAriyA paNNattA, taM jahA--sAI 1 visAhA 2 aNurAhA 3 jeTA 4 mUlo 5 puvAsADhA 6 uttarAsADhA 7 // sU0 50 // chAyA--mavAnakSatraM saptatAraM prajJaptam / abhijidAdikAni sapta nakSatrANi pUrvadvArikANi prajJaptAni, tadyathA-abhijit 1, zravaNaH 2 dhaniSThA 3 zatabhiSaka sAtA aura asAtApAle deva hote haiM, ataH aba sUtrakAra una devoM ke bIca meM se jyotiSka devoM kI prarUpaNA karate haiM-- "mahA Nakkhatte sattatAre paNNatte-ityAdi // sUtra 50 // sUtrArtha-maghA nakSatra sAta tAroM vAlA kahA gayA hai, abhijit Adi sAta nakSatra pUrva dvArika kahe gaye haiM, ve abhijit Adi sAta nakSatra isa prakAra se haiM-abhijit 1 zravaNa 2 dhaniSThA 3 zatabhiSaka 4 sAtA ane asatAvALA deva hoya che, tethI have sUtrakAra te devonA eka prakAra rUpa je potiSudevo che, temanI prarUpaNA kare che- " mahANakkhatte sattattAre paNNatte ' tyAha-(sU. 50) sUtrArtha-maghA nakSatra sAta tArAvALuM che. abhijita Adi sAta nakSatrone pUrva pA2i4 4aa che. te sAta nakSatrAnai nAmanAye prabhArI cha-(1) mamiti , (2) zra4], (3) dhaniSThA, (4) zatabhiSa, (5) 35 mA 5i, (6) uttara bhAdra 561, (7) revatI. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 sthAnAGgasUtre 4 pUrvabhAdrapadA 5 uttarabhAdrapadA 6 revatI 7 azvinyAdikAni sapta nakSatrANi dakSiNadvArikANi majJaptAni tadyathA-azvinI 1 bharaNI 2 kRttikA 3 rohiNI 4 mRgazirAH 5 ArdrA 6 punarvasu 7 puSyAdikAni khalu sapta nakSatrANi aparadvArakANi majhaptAni tadyathA - puNyaH 1 aSleSA 2 maghA 3 pUrvAphAlgunI 4 uttarA phAlgunI 5 hastaH 6 citrA 7 svAtyAdikAni khalu sapta nakSatrANi uttaradvArikANi majJatAni tadyathA - svAtiH 1 vizAkhA 2 anurAdhA 3 jyeSThA 4 mUlaM 5 pUrvASADhA 6 uttarASADhA 7 / / sU0 50 // TIkA--' mahANakkhatte ' ityAdi -- " vyAkhyA spaSTA / navaraM - pUrvadvArikANi - pUrvaM ca taddvAraM pUrvadvAraM tadasti yeSAM tAni tathoktAni / pUrvasyAM dizi yeSu satsu gacchataH zubhaM bhavatIti / evaM dakSiNadvArikANi aparadvArikANi= pazcimadvArikANi ca bodhyAni / atra patha pUrva bhAdrapadA 5, uttara bhAdrapadA 6 aura revatI 7, azvinI Adi sAta nakSatra dakSiNa dvArika kahe gaye haiM, ve isa prakAra se haiM-azvinI 1 bharaNI 2 kRttikA 3 rohiNI 4 mRgazirA 2, ArdrA 6 aura punarvasu 7, puSyAdika sAta nakSatra apara (pazcima) dvArika kar3e gaye haiM jaisepuSya 1, AzleSA 2 maghA 3 pUrvAphAlgunI 4 uttarAphAlgunI 5 hasta 6 aura citrA 7. svAtpAdika sAta nakSatra uttara dvArika kahe gaye haiMjaise - svAti 1, vizAkhA 2, anurAdhA 3, jyeSThA 4 mUla 5 pUrvASADhA 6 aura uttarASATA 7, pUrva - pUrvadizA - rUpa dvAra haiM jinakA ve pUrvadvArika hai / jaba ye abhijit Adi sAta nakSatra pUrva dizA meM hote haiM taba usa samaya meM jAne vAle ko lAbha kI prApti hotI hai, isI prakAra nIyenA sAta nakSatrone dRkSiNa dvAri 4hyA che (1) azvinI, (2) lagI (3) dvRttis, (4) roDilI, (5) bhRgazIrSa, (6) yArdrA, bhane (7) puna: su. nIyenA sAta nakSatrAne pazcima da riDa hyA che - (1) puSya, (2) azleSA, (3) madhA, (4) pUrvA zabgunI, (4) uttarA zabgunI, (6) hasta ane (7) thitrA. nIthenA sAta nakSatrAne uttara dvAri uhyA che - (1) svAti, (2) vizAkhA, (3) anurAdhA, (4) jyeSTha, (4) bhUsa, (6) pUrvASADhA bhane (7) uttarASADhA. pUrvI dizA rUpa jemanuM dvAra che, evAM nakSatrane pUdvArika kahe che jyAre A abhijit Adi sAta nakSatrA pUrva dizAmAM hAya che, tyAre janArane lAbhanI prApti thAya che. eja pramANe dakSiNa dvArika, pazcima dvArika ane uttara dvArika nakSatrAnA viSe paNa samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA07 sU050 jyoti kadevanirUpaNam 743 matAni santi / taduktam--" tattha khalu imAo paMca paDivattIo pnnnnttaao| -tatthege evamAsu-kattiyAiyA satta NavattA puvvadAriyA paNNattA 1 / ege puNa evamAhaMmu-mahAdiyA satta NavattA putradAriyA paNNattA 2 / ege puNa evamAsu-dhaNiThAiyA satta NakkhatA pubvadAriyA paNattA 3 / ege puNa evamAhaMsa-assiNAipA satta naSakhattA punadAriyA paNNattA 4 / ege puNa ecamAhaMsubharaNIAiyA sata NakavattA pugyadAriyA paNNatA 5 / vayaM puNa evaM yayAmo-abhiiyAiyANaM satta NakkhatA putradAriyA paNNattA 6 // " chAyA-tatra khalu imAH pazca pratipattayaH prajJaptAH / tatraike punarevamAhuHkRttikAdikAni sapta nakSatrANi pUrvadvArikANi prajJaptAni 1 / eke punarevamAhuHmapAdikAni sapta nakSatrANi pUrvadvArikANi prajJaptAni / eke punareyamAhuH-dhaniSThAdikAni sapta nakSatrANi pUrvadvArikANi prajJaptAni 3 / eke punarevamAhuH-azvinyAdIni sapta nakSatrANi pUrvadvArikANi prajJaptAni 4 / eke punareyamAhuH-bharaNyAdikAni sapta nakSatrANi pUrvadvArikANi prajJaptAni 5 / vayaM punarevaM vadAmaH-abhinidAdikAni sapta nakSatrANi pUrvadvArikANi prajJaptAni 6 // iti / se dakSiNa dvArika, apara dvArika-pazcima dvArika-aura uttara dvArika nakSatroM ke sambandhameM bhI jAnanA cAhiye yahA pAMca matahaiM-kahA bhI hai "tatva khalu imAmo paMca paDiyattIbho paNNattAo" ityAdi / koI eka aisA kahate haiM-kRttikA Adi sAta nakSatra pUrvadvArika kahe gaye hai ? koI eka aisA kahate haiM-maghA Adika sAta nakSatra pUrva dvArika gaye haiM 2 kitaneka aisA kahate haiM-dhaniSThA Adi sAta nakSatra pUrva dArika haiM 3 kitaneka aisA kahate haiM-azvinI Adi sAta nakSatra pUrvadArika haiM / kitaneka aisA kahate haiM-bharaNI Adi sAta nakSatra pUrvadvArika kahe gaye haiN| parantu hama aisA kahate haiM ki abhijit Adi sAta nakSatra pUrvadArika hai " A nakSatranA viSayamAM judA judA pAMca mata pracalita che. kahyuM paNa che hai-" tattha khala imAo paMca paDivattIo paNNatAo" tyAha- mAnyatA pramANe kRttikA Adi sAta nakSatrane pUrvadvArika kahyA che. bIjI mAnyatA pramANe maghA Adi sAta nakSatrone pUrvadvArika kahyA che. trIjI mAnyatA pramANe dhaniSThA Adi sAta nakSatrane pUrvadvArika kahyA che jethI mAnyatA pramANe azvinI Adi sAta nakSatrane pUrvadvArika kahyA che. pAMcamI mAnyatA pramANe bharaNI Adi sAta nakSatrane pUrvadvArika kahyA che. zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAsUtre sarveSvapi pakSeSu pUrvadvArikA nakSatrAnantaraM sapta sapta kRtvA dakSiNadvArikAdIni nakSatrANyapi bodhyAni / atra tu SaSThaM matamAzritya sUtrANi bodhyAni / loke tu prathamamatamAzrityetaducyate, tathAhi " dahanAya (kRttikAya) mRkSa (nakSatra) saptakamaindyAM (pUrvasyAM) tu maghAdikaM ca yAbhyAyAm (dakSiNasyAm) aparasyAM (pAzcimAyAM) maitrAdika (anurAdhAdika) mathasaumyAM (uttarasyAM dizi dhaniSThAdi // 1 // 744 bhavati gamane narANAmabhimukhamupasarpatAM zubhamAptiH / atha pUrvakSamapprakamuddiSTaM madhyamamudIcyAm (uttarasyAm) / / 2 / / samasta bhI pakSoMmeM pUrvahArika nakSatroMke anantara sAta 2 karake dakSiNa dvArika Adi nakSatra bhI jAnanA cahiye / yahAM to chaThe matako Azrita karake ye sUtra kahe gaye haiM, lokameM prathama matako Azrita karake aisA kahA jAtA hai - jaise dahanAya (kRttikAdya ) mRkSa " ityAdi / 46 -- ( dahanAya mRkSa sapta) = kRttikAdi sAta nakSatra ( aigyAM) pUrva dizAke haiM, aura ghAdi sAta nakSatra ( yAmyAyAM) dakSiNa dizA ke haiM, (aparasyAM ) pazcima dizA meM ( maitryAdikaM ) anurAyAdi sAta nakSatra haiM, tathA (saubhyAM dizi ) uttara dizAmeM dhaniSThAdi sAta nakSatra haiM isa prakAra abhijit sahita 28 nakSatroMko kahakara Agneya koNase vAya koNa taka eka lakIra khIMca denA usI rekhAko parighadaNDa kahate haiM / ( narANAmabhimukhamupasarpatAM ) sAmane vAle nakSatroM meM jAnevAla manuSya kI ( gamane ) yAtrA meM zubha phala prApti hotI hai // parantu ame evuM kahIe chIe ke'abhijit Adi sAta nakSatraH pUrva dvArika che" badhA pakSeAnI mAnyatA pramANe pUrvadvArika nakSatrA pachI dakSiNudvArika Aphri sAta sAta nakSatranuM kathana paNa ahI karavuM joie. have chaTThA matanA Azraya laIne nIcenAM sUtrAnuM kathana karavAmAM Ave che lekamAM prathama matane AdhAre evu' kahevAmAM Ave che ke-- $6 dahanAdya ( kRttikAdya ) mRkSa " tyAhi ( DhaDanAdyabhRkSa sapta ) = dhRtiahi sAta nakSatra (aindryAM ) pUrva hizAnA che, bhadhAdi sAta nakSatro ( yAsyAyAM ) hakSizu hizAnA che, anurAdhAhi sAta nakSatro ( aparasyAM ) pazcima dizAnA he ane dhaniSThAhi sAta nakSatro ( somyAM dizi ) uttara dizAnA A pramANe abhijita Adi 28 nakSatrAnuM ahIM kathana karavAmAM AvyuM che. have agni kANuthI zarU karIne vAyavya kANu sudhI je eka rekhA horavAmAM Aye, to te rejAne ' paridha' 4 che. ( narANAmabhimukhamupasarpata) zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 745 sudhA TIkA sthA 7 sU050 jyotiSakadevanirUpaNam pUrvAyAmaudIcyAM prAtIcyA (pazcimA) dakSiNAbhidhAnAyAm / yAmyAM (dAkSiNasyAM) tu bhavati madhyamamaparasyAM (pazcimAyAM) yaaturaashaayaam||3|| ye'tItya yAnti mUDhAH parighAkhyAmaniladahanadinekhAm / nipatanti te'cirAdapi durvyasane niSphalArambhAH // 4 // " iti // 051 // aba madhyama phalake prakAra kahate haiM, (pUrvamRkSasaptakaM) pUrva dizAmeM jo sAta nakSatra kahe gaye haiM ve nakSatra ( udIcyAM madhyamam ) uttara dizAkI yAtrAmeM madhyama haiM / isI prakAra (pUrvAyAmaudIcyA) uttara dizAvAle nakSatroM meM pUrva tarapha jAnA madhyama hai| tathA dakSiNa dizAvAle nakSatra pazcima dizAke lie aura pazcima dizAvAle nakSatra dakSiNa dizAke liye madhyama hote haiM (ye'tItya yAnti mUDhA....parighAkhyAmaniladahanadinekhAM ) jo mUrkha vAyavya koNase AgneyakoNa taka gaI huI parigha nAmakI rekhAko lAMghakara yAtrA karate haiM ve (acirAdapi ) zIghra hI durvyasana ( kaSTa ) meM par3ate haiM aura jisa kAryake lie jAte haiM unako usa kAryameM niSphalatA milatI hai| spaSTatAke liye TIkA meM diyA huA cakra dekhie isakA sArAMza saMskRtazloka aisA haipUrvAdiSu caturdikSu saptasatAnalakSataH / vAyavyA'gneyadika saMsthaM parigha naiva laghayet // sAbhenA nakSatrAmA 2 // manuSyAnI (gamane) yAtrAmA zubhasanI prAti thAya cha. ve madhyama 5sanA / 30 mA che-(pUrvamRkSasaptakaM)(1) 5. zAma sAta nakSatra! gai cha, tasA (udIcyA madhyamam ) uttara dizAnI yAtrAmA madhyama cha se prabhArI (pUrkhAyAmaudIcyAM) (2) utta2 hizApA nakSatramAM pUrva taraphanuM gamana madhyama phaladAyI che (3) dakSiNa dizAnAM nakSatro pazcima dizA mATe ane pazcima dizAnAM nakSatre dakSiNa mATe madhyama che (je stItyayAnti mUDhAH .....parighAkhyAmU -aniladahana digrekhAM) 2 bhUma vAyavya kezumAMthI agnike, sudhI relI parigha nAmanI rekhAne oLaMgIne musApharI 2 cha, tme| (acirAdapi ) turata 4 bhuvImA mAvI 5 che. tayAra kAryane mATe jatAM hoya che te kAryamAM niSphaLatA ja prApta kare che. A kathananI spaSTatAne mATe saMskRta TIkAmAM AkRti ApavAmAM AvI cheA AkRtine bhAvArtha batAvate saMskRta zleka A pramANe che- " pUrvAdiSu caturdinu saptasaptAnalajhataH / vAyavyAgneya dik saMsthaM parighaM naivaladhayet " zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre devAdhikArAtsampati devanivAsabhUtAna kUTAn prarUpayati mUlam-jaMbuddIve dIve somaNase vakkhArapavyae satta kUDA paNNattA, taM jahA-siddhe 1 somaNase 2 taha boddhavve maMgalAvaIkUDe 3 // devakuru 4 vimala 5 kaMcaNa 6 visiTakUDe 8 ya boddhavve // 1 // jaMbuddIve dIve gaMdhamAyaNe bakkhArapabbae sattakUDA paNNattA, taM jahA--siddhe ya gaMdhamAyaNa, boddhavve gaMdhilA. vaIkUDe / uttarakurU phalihe, lohiyakkha ANaMdaNe ceva 1||suu051| __chAyA-jambUdvIpe dvIpe saumanase vakSaskAra parvate sapta kUTAni pajJaptAni, tadyathA-siddhaM saumanasaM tathA boddhavyaM maGgalAvatIkUTam / devakuru vimalaM kAJcanaM viziSTakUTaM ca boddhavyam // 1 // jambUdvIpe dvIpe gandhamAdane vakSaskAraparvate sakSa kUTAni prajJaptAni, tadyathA-siddhaM ca gandhamAdanaM boddhavyaM gandhilAvatIkUTam / uttara kuru sphATikaM lohitAsam AnandanaM caiva // 1 // mU0 51 // TIkA-'jaMbuddIve dIve' ityAdi jambUdvIpAbhidhadvIpasthe devakurUNAmapekSayA pUrvadigvatini saumanase ganadantA___ arthAt kRttikAdi sAta sAta nakSatra kramase pUrvAdi cAro dizA oMmeM likhakara Agneya koNase vAyavya koNa taka rekhA khIMca denI use parighadaNDa samajha kara apane apane bhAgavAle 14, 14 nakSatroMmeM usI usI bhAgameM phiranA daNDakolAMdhakara kabhIbhI yAtrA nahIM karanA suutr50|| devAdhikArako lekara aba sUtrakAra deva nivAsabhUta kUToMkI prarU. paNA karataha-jaMbuddIve dIve somaNase vakkhArapabae-ityAdi ||suu051|| ___ jambUdvIpa nAmake dvIpameM sthita devakurUoM kI apekSA pUrva digvartI kRtikAdi sAta sAta nakSatra anukrame cAre dizAomAM lakhavA joIe. tyArabAda agnikoNathI vAyavya keNu sudhI eka rekhA deravI. te rekhAne paridhadaMDa samajavo. A parighadaMDathI AkRtinA be bhAga paDI jAya che. te dareka bhAgamAM 14-14 nakSatra che. A 14 nakSatravALA bhAgamAM pharavAmAM vAMdho nathI paNa parighadaMDane oLaMgIne kadI paNa musApharI karavI nahIM. e sU. 50 che. devAdhikAranI prarUpaNA cAlI rahI che, tethI have sUtrakAra devanivAsa-bhUta TonI pr359|| 42 cha- 'jaMbuddIve dIve somaNase vakkhArapavvae" tyAhi-(sU. 51) jabUdvIpa nAmanA dvIpamAM AvelA devakuruonI apekSAe pUrva dizAnA zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA07 sU051 devanivAsabhUtakUTanirUpaNam 747 kAre vakSaskAraparvate sapta kUTAni prajJaptAni, tadyathA-siddhaM-siddhAnAM devavizeSANAM nivAsopalakSitaM meru pratyAsannaM kUTam 11 saumanasaM-saumanasanAmakatadadhiSThAtadevamavanopalakSitaM kUTam 2 / maGgalAbatIkUTam -mAlAvatI vijayanAmakadevAdhiSThitaM kUTam 3 / devakuru-devakarunAmaka devAdhiSThitaM kUTam 4 / vimalaMvatsA devInivAsopalakSitaM kUTam 5 / kAJcanaMmvatsamitrAdevI nivAsopalakSitaM kUTam 6 / viziSTakUTam-viziSTaHdvIpakumArANAmuttaradigindraH, tanivAsopalakSitaM kUTam 7 iti / tathA-jagbUdvIpasthe uttarakurUNAmapekSayA pazcimadizisthite gandhamAdananAsaumanasa vanameM sthita gajadantAkAra vakSaskAra parvata para sAta kUTaM kahe gaye haiN| jaise-siddha kUTa 1 / ___ yaha kUTa meru parvatake samIpa hai, aura devavizeSarUpa siddhoMkA nivAsa sthAna hai| saumanasa kUTa 2-isa kUTakA adhiSThAtA saumanasa nAmakA deva hai, aura ke isa para bhavana bane hue hai-isI kAraNa isakA nAma saumanasa kUra hai, magalAvatI kUTa 3 yaha kUTa maGgalAvatI vijaya nAmaka devase adhiSThita hai-isa kAraNa isakA nAma maGgalAvatI kUTa huA hai / devakuru nAmaka devase adhiSThita jo kUTa hai vaha devakurU kUTa hai 4 vatsAdevI ke nivAsase upalakSita jo kUTa hai vaha vimalakUTa hai 5 kAJcana kUTa-yaha vatsa mitrA devIke nivAsase yukta hai 6 dIpa kumAroMke uttara dizAkA jo indra hai, usakA nAma viziSTa hai isake nivAsase upalakSita jo kUTa hai vaha viziSTa kUTa hai 7 / tathA jambUdvIpameM sthita jo devakuru hai una devakuruoMkI apekSA pazcima dizAmeM sthita jo gandhamAdana parvata hai usa parvata para gajadantake saumanasa vanamAM je gajadantAkAra vakSaskAra parvata che, te parvata para sAta phUTa che. temanAM nAma-(1) siddhakaTa-A kUTa meru parvatanI pAse che, ane deva vizeSa rUpa siddhonuM nivAsasthAna che. (2) saumanasakUTa-A phUTane adhiSThAtA saumanasa nAmane deva che, ane A kUTa para tenA bhavane che (3) maMgalAvatI kaTa-maMgalAvatI vijaya nAmane deva A kUTane adhiSThAtA hovAthI, tenuM nAma maMgalAvatI kUTa paDyuM che. (4) devakura phUTa-deSakuru-devakuru nAmanA devathI adhi chita je kUTa che tene devakuru kuTa kahe che. (5) vatsAdevI je kUTamAM nivAsa kare che, te kUTanuM nAma vimalakUTa che (6) vastamitrA devI jayAM nivAsa kare che te phUTane kAMcanakUTa kahe che. (7) dvIpakumArono uttara dizAne je viziSTa nAmane Indra che tenuM nivAsasthAna je kUTamAM che, te kUTanuM nAma viziSTa kUTa che. tathA jaMbUdvIpamAM je devakuru che, te devakuruonI pazcima dizAmAM je gandhamAdana parvata che, te parvatanI upara je gajadantanA AkArane eka vakSa zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 thAnAGgasUtre make ganadantAkArakavakSaskAraparvate sapta kUTAni prajJaptAni, tadyathA-siddha-siddhadevAdhiSThitaM meru pratyAsanna kUTam 1 / gandhamAdanaM gandhamAdanadevanivAsabhUtaM kUTam 2 / gandhilAvatIkUTamgandhilAvatIvijayanAmakadevAdhiSThitaM kUTam 3 // uttarakuru-uttarakurunAmaka devAdhiSThitaM kUTam 4 / sphATikam adholokanivAsi bhogaGkarAnAmakadikkumArInivAsayuktaM kUTam 5 / lohitAkSam adholokanivAsi bhogavatInAmaka dikkumArI nivAsayukta kUTam 6 / Anandanam-AnandananAmaka devAdhiSThitaM kUTam 7 / iti // sU0 51 // __ kUTasthitapuSkariNI jale dvIndriyA api bhavantIti dvIndriyasUtramAha-- mUlam--beiMdiyANaM satta jAikulakoDi joNIpamuhasayasahassA pannattA // sU0 52 // AkArakA eka vakSaskAra parvata hai usa parvata para sAta kUTa kahe gaye haiM-jaise-siddha kUTa yaha kUTa meruke nikaTa hai, aura siddha devase adhiSThita hai gandhamAdaka 2-yaha kUTa gandhamAdana devakA nivAsabhUna hai| __ gandhilAvatI kUTa 3-yaha kUTa gandhilAvatI vijaya nAmake devase adhiSThita hai uttarakuru kUTa 4. yaha kUTa uttara kuru nAmaka devase adhi. SThita hai, sphaTika kUTa 5 adholokameM rahanevAlI jo bhogaGkarA nAmakI dikkumArI hai, usake nivAsa se yukta yaha kUTa hai, lohitAkSa kUTa 6 adholokameM rahanevAlI jo bhogavatI nAmakI dikkumArI hai, usake nivAsase yukta yaha kUTa hai Anandana kUTa 7 yaha kUTa Anandana nAmake devase adhiSThita haiM 7 / / mUtra 51 // skAra parvata che, te parvata para sAta phUTa kahyAM che. temanA nAma nIce pramANe che- (1) siddhakaTa-A kRTa merunI samIpe che. ane siddha deva vaDe adhiSThita cha. (2) andhabhAhana-sA dUTamA gandhamAna hepatuM nivAsa sthAna cha. (3) gAndhi lAvatI phUTa-A kUTa gathilAvatI vijaya nAmanA deva vaDe aviSThita che. (4) uttarakura phUTa A kUTa uttarakuru nAmanA deva vaDe adhiSThita che. (5) sphaTika kaTa-alakamAM rahenArI je bhAgaMkarA nAmanI dikakumArI che, temanuM nivAsasthAna saphATika phUTa che. (6) lehitAkSa kuTa- alakamAM rahenArI bhagavatI nAmanI dikakumArInA nivAsathI A kUTa yukta che, (7) Ananda kUTa-A phUTa Ananda nAmanA devanA nivAsasthAnathI yukta che. sU 51 che. zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA00 sU053 dvandriyajIvanirUpaNam 749 chAyA - - dvIndriyANAM sapta jAtikulakoTi yoni pramukha zatasahasrANi prajJa - tAni // su0 52 // TIkA--' veiMdiyANaM ' ityAdi -- dvIndriyANAM jIvAnAM sapta saMkhyakAni jAti yonimamukhakula koTizatasaha srANi - jAtau dvIndriyajAtau yA yonipramukhAH = dvilakSasaMkhyakadvIndriyotpattisthAnadvArarUpAH kulakoTa yastAsAM zatasahasrANi lakSANi prajJaptAni prarUpitAni / ayaM bhAvaH - dvIndriyajAtau yA yonayaH = dvilakSasaMkhyakAni utpattisthAnAni tatmabhayA yAH kulako yastAH saptalakSasaMkhyakA bodhyA iti / ekasyAmapi yonau anekakulAni saMbhavanti, yathA - gomayarUpAyAmekasyAM yonau vicitrAkArAH kRmpAdaya utpadyante / ataH saptalakSasaMkhyakAH kulakoTayo bhavantIti / ' joNipamuha ' iti vizeSaNasya paranipAtaH prAkRtatvAditi // sa0 52 // dvIndriyAzca karmapudgala cayAdisattve eva bhavantIti cayAdInAha- mUlam -- jIvA NaM sattANanivvattie poggale pAvakammattAe ciNisu vA citi vA ciNissaMti vA, taM jahA - neraiyanivyattie jAva devanivyattie / evaM ciNajAva nijjarA ceva / kUTasthita puSkariNIke jala meM dvIndriya bhI hote haiM, ataH aba sUtrakAra dIndriya sUtrakA kathana karate haiM ---- TIkArya - ' veiMdriyANaM santa jAi kulakoDijoNI ' ityAdi / sUtra52 // TIkArtha-do indriya jIvoMkI jo do lAkha yoniyAM kahI gaI haiM, unase utpanna huI kulakoTiyAM unakI sAta lAkha kahI giihaiN| kyoMki ekahI yoni meM aneka kula hote haiM / jaise gomayarUpa (gobara) ekahI yoni meM utpatti sthAna meM vicitra AkAravAle kRmi Adi utpanna ho jAte haiM / isaliye do indriya jIvoMkI yoniyoMmeM kulakoTi sAta lAkha kahI gaI haiN| sUtra 52 " beiMdiyANaM satta jAi kula koDijoNI " ityAdi - (sU 42 ) TIkA dvIndriya jIvAnI je be lAkha ceAnIe kahI che, temAMthI utpanna thayelI temanI kula-keTie sAta lAkha kahI che, kAraNa ke eka ja cAnImAM aneka kula DAya che. jema ke gemaya rUpa eka ja cAnImAM-utpatti sthAnamAM--vicitra AkAravALA kRmi Adi utpanna thaI jAya che. tethI dvIndriya jIveAnI cenImAM kulakeTa sAta lAkha kahI che. / / sU. para 5 zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 sthAnAGgasUtre sattayaesiyA khaMdhA aNaMtA pnnnnttaa| sattapaesogADhA poggalA jAva sattaguNalukkhA poggalA aNaMtA paNNattA // sU0 53 // sattamaM ThANaM samattaM // chAyA--jIvA khalu saptasthAnanirvatitAn pudgalAna pApakarmatayA acinyan vA, cinvanti vA ceSyanti vA, tadyathA-nerayikanirvatitAn yAvad devanirvatti tAn / evaM cayo yAvannirjarA caiv| saptapadezikAH skandhAH-anantAH prajJaptAH sapta pradezAvagADhAH pudgalA yAvat sapta guNa rUkSAH pudgalA anantAH prjnyptaaH|| sa053 // ___ jIva dIndriyAdika paryAyavAle karmapudgala cayAdi hone para hI hote haiM ataH aba sUtrakAra cayAdikA "jIvANaM sattaThANaM " ityAdi sUtra dvArA kathana karate haiM jIvoMne sAta sthAnoMse nirvatita pudaloMkA pApakarma rUpase caya kiyA hai, caya karate hai aura caya kareMge-jaise-nairathika rUpa sthAnase nirvartita hue yAvat devasthAna se nirvartita hue pudgaloMkA unhoMne pApakarma rUpa se caya kiyA hai, vartamAnameM ve unakA usa rUpase caya karate haiM, aura Age bhI ve unakA usa rUpase caya kareMge cayakI taraha yAvat nirjarAkA bhI trikAla rUpase kathana kara lenA caahiye| sAta pradezoMvAle skandha ananta kahe gaye haiM, sAta pradezoMmeM avagADha hue pudgala yAvat sAta sthAna isa prakArase haiM karma pudgalene cayAdika thAya tyAre ja jIva drIndriyAdika paryAyavALo thAya cha tethI ke sUtra42 " jIvANaM satadvANa " tyA sUtra ! yayArnui OMthana 42 cha-" jIvANaM sattadvANaM " tyA - sU 53) jIvoe sAta sthAnamAMthI nirvatita pudgalene pApakarma rUpe caya karyo che, caya kare che ane caya karaze jema ke narayika rUpe sthAnamAMthI nivartita thayelA pudgalene temaNe devasthAna paryantanA sthAnamAM nirvartita thayelA pud. galene temaNe pApakarma rUpe bhUtakALamAM caya karyo che. vartamAna kALe teo temane te rUpe carcA karaze cayanI jema ja nirjarA paryantanA viSayanuM paNa traNa kALanI apekSAe upara pramANe ja kathana karavuM joIe. sAta pradezavALA raskandha anaMta kahyA che. sAta sthAnamAM avagAhita thala pugata manata cha. te 2thAna nIye pramANe cha- (1) nA24, (2) zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 7 sU. 53 cayAdinirUpaNam TIkA--' jIvANaM ' ityAdi -- vyAkhyA pUrvavad bodhyA / navaraM - saptasthAnanirvarttitAn - saptasu sthAneSu - nAraka - tiryak tirazrI - manuSya mAnuSI - deva-devI rUpeSu mithyAtvAdibhirye nirva ciMtA:- sAmAnyenopArjitA vakSyamANasthAnapaTkayogyIkRtAH tAn yadvAsaptasu pUrvokteSu sthAneSu nivRttiryeSAM te tathA tAna saptasthAnanivRttikAn, iti / / sU0 53 / / iti zrI vizvavikhyAta - jagadvavallabha- prasiddhavAcaka- paJcadazabhASA - kalitalalitakapAlaka vizuddhagadyapadyanekagranthanirmApaka- vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati - kolhApurarAjapradatta - jainazAstrAcArya - padabhUSita - kolhApura rAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAlavati - viracitAyAM sthAnAGgasUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamaM sthAnaM sampUrNam // 7 // , 751 nAraka 1, tiryaJca 2, tiracI 3, manuSya 4, mAnuSI 5, deva 6, evaM devI 7, ina sthAnoMmeM jIvoMne rahakara mithyAtva Adi dvArA jina karma puloMkA sAmAnya rUpase upArjana kiyA hai- vakSyamANa sthAnaSaTraka ke yogya kiyA hai- pahA - ina ukta sAta sthAnoM meM jinakI nivRtti huI hai, aise una karmapuloM kA jIvoMne pApa karma rUpase trikAla saMbandhI cayAdi kiyA hai / isa sUtra kI vyAkhyA pUrvake samAna jAnanI cAhiye || mu053|| zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta " sthAnAGga sUtra " kI sudhA nAmakI vyAkhyA ke sAtavAM sthAna samApta // 7 // zrI sthAnAMga sUtra : 04 tiryaya, (3) tiryayI, (4) manuSya (4) manuSya latinI strI, (6) deva ane (7) devI. A sthAnAmAM rahIne jIvAe mithyAtva Adi dvArA je karma pudgalAnuM sAmAnya rIte upArjana karyuM" che-caya, upacaya Adi nirjarA pantanA 6 sthAnane cAgya karela che athavA--upayukta sAta sthAnamAM jemanI nivRtti thaI che evAM te karma pudgalenA jIvAe pApakama rUpe trikALa saMba'dhI cayAda karyAM che. A sUtranI vyAkhyA pUrva sthAnamAM ApyA pramANe samabhavI // sU. 53 // zrI jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta sthAnAMga sUtra' nI sudhA nAmanI vyAkhyAnu` sAtamuM sthAna sabhA // 7 // Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMAya saMpradAyake pU. sohanalAlajI ma. sA. kI AjJAmeM vicaranevAle pU. mayArAmajI ma. ke ziSyAnuziSya parama pratApI zrI vyAkhyAnavAcaspati-svargIya madanalAlajI mahArAjako aSTaka (mAlinI chaMda) paridhRtaguNamAlaM zuddhadharmAlabAlaM, vimalagatimarAlaM zuddhabhAvaivizAlam / sakalamanasi duHkhAnmanyate tyAM viyuktaM mumunimadanalAlaM zuddhabhAlaM bhajadhvam // 1 // harigIta chaMda hindI guNagaNa vimala dhAraNa kiye, jo AlavAla sudharmake the haMsa sama jo cAla calate, mUla the zubha krmke| hama mAnate hiya tApase, dUrastha una matimAnako, he bhavya jana mana bhAvase, muni madanalAla mahAnako // 1 // amRtasarasasArAM zuddhatatkadhArAM prazamarasagabhIrAM bhavyalokA mayUrAH / madhu-madhuragirate pItayanto'tyanRtyan, sumunimadanalAlaM zuddhabhAlaM bhajadhyam // 2 // hindI pIyUSa sama atizaya sarasa, aru zAnta rasa gNbhiirkii| tAtvika madhura madhumaya vimala vANI paramamati dhiirkii| bhavijana zravaNa kara nAcate, una divya santa sujAnako, he bhavyajana bhaja bhAvase, muni madanalAla mahAnako / / 2 / / tvayi zazi nijagatyAM, niSphalaGke'tralokAH, sukhina.iva yadA''san, tvaM yakasmAtkathaM hA / gata ita iti khedai, duHkhinaste janAstaM sumuni madanalAlaM, zuddhabhAlaM bhajadhvam // 3 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-- ati niSkalaGka sadA udita, paripUrNacandra samAnase, sukhiyA sakala duniyAM huI, pIyUSa vANI pAnase / haiM Aja dukhiyA dIkhatI ce virahameM zrImAnako, he bhavyajana bhaja bhASase, muni madanalAla mahAnako // 3 // yadi kamapi madIyaM, mantu mAlokya vidvan tyajasi sapadi hA-hA ? tyajyatAM jIva kaayaaH| SaDapi niraparAdhA, rakSaNIyA stvayA taM,sumuni madanalAlaM zuddhabhAlaM bhajadhyam // 4 // hindI-- munivara ! hamAre koI bhI aparAdhase hA rUThakara yadi tyAga hamako kara rahe, para jIva SaTka nikAya para / karake dayA rakSA karo, karuNAnilaya dhImAnako, he bhavyajana bhaja bhAvase, muni madanalAla mahAnako / / 4 / / taruNakaruNadhArI, zuddhatA pUrvacArI jinavacanavihArI, sarva paapaaphaarii| nibiDatimirahArI, jJAnadIpAtsadA taM, sumuni madanalAla, zuddhabhAlaM bhajadhvam // 5 // hindI-- jo zuddhatA pUrvaka vicarate, taruNakaruNAvAna the, jo pApahAraka sarvadA, jinavacanazraddhAvAna the| ajJAnahAraka jJAnase, una divya santa sujAnako, he bhavyajana bhaja bhAvase, muni madanalAla mahAnako // 5 // sakalabhuvanacintA - hAri - cintAmaNiyaH punarapi janavAJchA, pUraNe kalpavRkSaH / sugatisarami netA, sadguru statvavittaM,sumuni madanalAlaM zuddhabhAlaM bhajadhvam // 6 // hindI-- sabake manoratha pUrNa karate, kalpavRkSa samAnajo, cintA haraNameM the punaH, cintAmaNI paramAna jo| zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira mokSa patha netA gurU una divya santa sujAnako, he bhavyajana bhana bhAvase, muni madanalAla mahAnako // 6 // zamadama prazamAdyA, ye durApA guNAstvAM zrayitumiha yatante, no sthalaM te labhante / kathaya punarupAyaM, nAmatastvaM sthitastaMsumuni madanalAlaM, zuddhabhAlaM bhajadhvam // 7 // hindI-- durlabha prazama zamadamaguNAdika zuddha ati guNavAnako nija vAsa hita pAte nahIM haiM, yogya sukhamaya dhAmako / kaha do mune ! ve kyA kareM hA chor3a ke zrImAnako, he bhavyajana maja bhAvase, muni madanalAla mahAnako // 7 // tava munivara ? zuddhaM darzanaM svapnamadhye,___ bhavatu karuNadRSTi jarjAyatAM sarva saMghe - / iti bhavijana zuddhA prArthanA yatkRte naM, sumuni madanalAlaM zuddhabhAlaM bhajadhvam // 8 // hindImunirAja ! hamako svapnameM bhI, ApakA darzana sadA, hotA rahe ho karuNadRSTI, saMghake Upara sadA / hai bhavya janakI prArthanA, jinake liye vidvAnako, he bhavyajana bhaja bhAvase, muni madanalAla mahAnako // 8 // ghAsIlAlakRtaM tvetadaSTakaM bhAvataH paThet / yo naraH satataM bhaktyA satvaraM sa sukhI bhavet // 9 // hindI-- isa aSTakako jo paDhe, varane maMgalamAla sadAkAla sukhase rahe, kahate ghAsIlAla // 9 // zrI. sthAnAMga sUtra :04 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'OM arhan ' prAtaHsmaraNIya, vyAkhyAnavAcaspati, cAritracUDAmaNI, paramapratApI pUjya gurudeva zrI madanalAlajI mahArAjakI jIvanarekhAe~. guNamaMjumAlAse hRdaya zobhAyamAna vizAla thA, jinakA munimala carita pAlanase camakatA bhAla thA; saMyama acala una' madanamuni' ko hRdayapaTa para mai dharUM, jaga pApa hara guru pada kamalako bhAvayuta vaMdana karUM. prAtaHsmaraNIya, cAritra car3AmaNI, pUjya gurudeva vyAkhyAna-vAcaspati zrI madanalAlajI mahArAja siMha kI bhAMti saMyama mArga para Ae aura siMhakI vRttisehI aMta taka usakA pAlana karate rahe / unake jJAna aura cAritrakA prakAza Aja bhI bhere antarmanako prakAzita karatA hai| ___ prajvalita dIpaka jaba telase paripUrNa hotA hai, to svayaMko prakAzita karate hue bAhara bhI prakAza phailAtA hai, aura andhakAra para vijaya pAtA hai| vyA0 vA gurudeva zrI madanalAlajI mahArAjakA saMyamI jIvana isI prajvalita dIpakake samAna thA-cAritra rUpI telase paripUrNa aura jJAnase prakAzita, sabako prakAzita karane vAlA thaa| rekhAcitra: ina mahAtmAke darzana san 1954meM sarva prathama hue jaba ApazrIkA sabajImaMDI-dillI meM varSAvAsa-cAturmAsa thaa| Apake bAremeM suna rakhA thA ki Apa bahuta prabhAvazAlI saMta haiM, hareka sAdhAraNa vyaktitvameM to Apake sAmane jAnekI kSamatA hI nahIM / bAlabuddhimeM ye bAta samAnAne se ApazrI ke nikaTa jAnemeM mana hicakole khA rahA thA, Dara lagatA thA kahIM DapaTa na deN| mAtAjI ke Agrahase antameM eka dina zrI caraNoM meM pahu~ca ho gayA-aura ThagA sA raha gayA, una mahAna kalpavRkSa kI garimA dekhakara / prabhAvazAlI lalATa ! camakatA, haMsatA aura pura-jalAla caherA / mastaka para dhavala keza-rAzi / kAle cazmeM meM dUsare vyaktike manakI thAha lenevAle netra / dhavala khAdI ke svaccha vasana / mukha para makha-patrikA aura bagala meM rajoharaNa / gaja gAminI, mastAnI cAla / adbhuta zAMti aura saumyatA kiMtu prativAdIke liye sadA ajeya vyaktitva / pAvana saMsmaraNa guru maMtra ( samyaktva pATha ) dene ke bAdake unake snehAzIrvAdase chalakate zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdeza zabda aba taka kAnoMmeM gUMja kara eka anupama romAMca prasphuTita kara dete haiN| " dharma para jo adhikAra kara letA hai vaha usakA jIvana bhara sAtha detA hai / dharma apanAnevAlA cAhiye / dharmako apanAne meM kitanA tyAga karanA par3atA hai ? pUrva-puruSoMke udAharaNa samakSa haiN| unhoMne dharma para saba kucha nyauchAvara kara DAlA, usIke liye jiye, usIke liye mare / yaha choTI bAta nahIM bahuta bar3I hai / dharma milanA kaThina nahIM - pAlana karanA kaThina hai / tuma samajhadAra ho, suyogya ho, jo pAyA hai use saMbhAla kara rakhoge to saba taraha se samunnata banoge / ImAnadArI se kadama baDhAte raho to tumhArA jIvana camake gA, taba kyAhI AnaMda AyegA ?" vAstava meM usa kalpavRkSa kI chAyA asIma thI, kabhI choTI nahIM huI, jo AyA sabhI ko usameM sthAna milA tathA milI adbhuta zAMti ! karuNA ke sAgaraH gurudeva ke manameM karuNAkA asIma sAgara hilore letA thA / unake netroM meM ArdratA thI, vANI meM sAntvanAkA svara tathA hRdayameM duHkha dUra karanekI lagana / sarala tathA zuddha hRdaya lekara jo bhI unake nikaTa AyA, use Antarika sneha se sarAbora kara diyA / jIvana-citraNa :-- - 7 ' gurudeva kA janma paMjAba prAntake rohataka jile ke grAma 'rAjapura meM vikrama saM0 1952 meM huA thaa| pitAzrI murArIlAlajI va mAtA gendobAI- baDe taponiSTha dharmAtmA evaM sarala svabhAva ke the / prakRtine jisa puSpako eka kone meM khilAyA, kise patA thA vaha apane saurabha se saMsArako surabhita kara DAlegA / usa naye phUlakA nAma rakhA mAtApitAne " maujIrAma " cUMki unake AMgana meM mauja-khuzI phuTa paDI thI / maujIrAmajIkA bacapana dhArmika saMskAroM meM Age bar3hA / 7 varSakI umra meM mAM chor3a gii| aba pitAhI jIvana rakSaka the, gA~va meM kucha paDhAI zurU kI / 9 varSa ke hone para dehalI mausI ke (mAsI) ghara A gye| pahADI dhIraja para bahUta baDA prasiddha jaina gharAnA thA, jahAM maujIrAmajIkI zikSA sampanna huI / yauvanameM kadama rkhaa| mausAjIkI dukAnakA kArya saMbhAla liyA / kiMtu jinheM bahuta UMcI AdhyAtmika sAdhanA karanI hotI hai, ve bhautikatA ke raMgIna vAtAvaraNa meM ghire nahIM raha sakate / zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA:-- dehalomeM sAdhU saMtoMkA Agapana prAyaH sadaiva rahA hai / cAMdanI cauka, bArA zidarImeM usa samaya parama pUjya, cAritra cUDAmaNI, yuga pradhAna munivara zrI mayArAmajI mahArAja ke parama pratApI ziSya, zraddheya, gaNAvacchedaka, zrI choTelAla jI mahArAja virAjamAna the| unhI ke zrI caraNoMkA Azraya zrI maujIrAmajIko milA / vikrama saMvata 1971 bhAdrapada kRSNa dazamI ke dina bAmanaulI, jilA meraTha (u0 pra0) meM bar3I dhAmadhumase dIkSA huii| unheM zrI choTelAlajI mahArAja ke ziSya bahuzruta zrI nAthUlAla jI mahArAja kA ziSya banAyA gyaa| aura usI samaya nAma parivartana ke sAtha 2 maujIrAmajI se badala kara Apa zrI madanalAlajI mahArAja bana gye| vinaya-bhakti tathA buddhi-pratibhA vinaya-bhakti, tapa-sayama, tathA svAdhyAya-dhyAnameM prANa paNase juTe rahate the| buddhipratibhA tathA dhAraNAzakti vaDI prakhara thI / 60 gAthAe~ (zloka) eka dinameM yAda kara lete the| AgamoMkA jJAna prApta karake bahuzruta bane / prAkRta bhASA para ApakA prabhutva thA / mukhase jo zabdAvalI nikalatI thI, vaha baDI zuddha tathA pramAvotpAdaka hotI thii| unakI vANI ona thA, manameM utsAha tathA AtmAmeM thI saMyamakI lhr| svAdhyAya-saMyamakI kuMjI:___ lagabhaga tIna hajAra gAthAoMkI svAdhyAya ve pratidina kiyA karate the| unakA yaha vicAra rahatA thA ki prativarSa saba AgamoMkA artha sahita svAdhyAya ho / prAyaH kahA karate ki " yadi zramaNa svAdhyAya-rata rahe to bahuta sI vyartha bAtoMse bacA rhegaa| usakI sAdhutAmeM rasa paidA hogA, tapa saMyamameM ruci bddhegii|" vAgIke jAdUgara-vyAkhyAnavAcaspati zrutasampannatAke kAraNa vAcaspatijI kI vANImeM anubhUtikI snigdhatA, tarphakA painApana aura AsthAkI gaMbhIratA thii| unake vyaktitvameM adbhuta AyapaNa the-vANIkI sAragarbhitA, bhAva-pravaNatA aura bhASAkA prabala pravAha / Ane zrotAoMke tana aura mana para hukUmata karanA unheM khUba AtA thaa| unakI vANIke vegavAna pravAhameM bahakara unake zrotA kabhI karuNa rasakI dhArA phuTane para barabasa ro uThate the, aura kamI harSakI sataha para thirakate the / vANIke isI jAdane paMjAba saMgha kI orase vikrama saM0 1992 meM unheM ' vyAkhyAnacAcaspati' padase abhinandita karAyA thaa| zrI sthAnAMga sUtra : 04 Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjasudhArakaH___ apane yugake samAja sudhArakoMmeM vAcaspatijI sabake aguA the| yuvakoM aura zithilAcAriyoko cetAvanI denevAle unake tIkSNa vacana-bANa, samAjautthAna, dharmapacAra evaM saMyama rakSAke hitArtha bajAyA gayA unakA tejasvI vigula, anuzAsana aura sAdhU samAcArIke gaurava ke sAra-saMbhAla karane vAle unake netra-yugma Aja eka smRtimAtra bana kara raha gaye haiN| padakI nilobhatA:____ gurudeva jisa kAryako hAthameM lete the usake liye apaneko arpita kara dete the / sAthahI AtmAke viruddha duniyAM kI lAkha khuzAmadoM ke bAvajUda, ukta kAmako choDane meM bhI nahIM hicakate the jisako ve upayukta na samajhate / zramaNa saMghake nirmANameM jo kArya unhoMne kiyA, yahI unakI karmazIlatA eka pramANa hai| amRtasara se arthAt hindustAna ke eka chorase cale |mausm sakhta, mArga kaThina, tathA zarIra asvastha / sAdaDI (mAravADa) pahu~ce / athaka prayatnoMse sAdhyasiddhimeM juTe / jaba taka manameM uddezya pUrti kI AzA rahI kabhI pIche na haTe / para jaba DhaMga kharAba dekhA, sudhArakI AzA na rahI to jisa lagana aura zAnase juTe the, usI lagana aura zAnase pIche haTa gye| ___unake vyaktitva, anuzAsana niSThatA, saMyamakI kar3akatA aura Agama jJAnase prabhAvita hokara, inkAra karane para bhI bhInAsara sAdhUsaMmelana ke avasara para unheM pradhAna maMtrI pada diyA gayA / kiMtu unakI yogya dekharekha aura yathArtha patha pradarzanakA lAbha saMgha ke bhAgyameM baMdhA nahIM thaa| zramaNasaMghakI Antarika sthiti bigaDane lgo| AcArya AcArya ke adhikAroM kA spaSTIkaraNa na ho sakA dhvaniyaMtra ke masalA sulajhane kI bajAya aura adhika ulajhane lagA, mantrImaMDalakA asaMtoSaprada rukha va kArya dekhA to unhoMne pradhAna maMtrI padase phaurana tyAgapatra de ddaalii| gurudevakA tyAgapatra ina kAryoMko zIghra hala karanekI preraNA detA, yadi use upekSita karake andhakArameM pheMka na diyA jaataa| gurudeva bhI aura maMtriyoM kI taraha kAgajIkAryavAhiyoM ke bala para apane padako banAye rakha sakate the, kiMtu UparI lApApotI karanA ve Atmahananake tulya samajhate the| "saMtakA jIvana maMgala hai vahAM maraNa bhI...." gurudevakA jIvana jitanA mahAna thA utanIhI mRtyu bhI / eka varSase unheM kensara thaa| sarjikala ilAja ke liye vinaMtI kI gaI to baDI saMjIdagIse pharmAyAsthA0-2 zrI. sthAnasatra:04 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "bhAI ye caMda Take jo saMyamake ikaThe kiye haiM, isa nAzavAn zarIra ke liye nahIM luTAUMgA" sacamuca dhanya the Apa jinhoMne saMyamarUpI TakoMkI saMbhAlameM isa bahumUlya zarIrakA balidAna kara diyaa| ___jaMDiyAlA guru ( jilA amRtasara ) kI pAvana bhUmi gurudeva virAje the| roga baDhatA jAtA thA, AhAra ghaTatA gayA / muMha ke jakhma baDhate gye| pAnI pInA aura sAMsa lenA kaThina ho gayA / antima dinoMkI vedanA itanI bhayaMkara thI ki varNana karane kalamakA dila bhI dahala uThatA hai / darzana karake hara AdamI kA dila bhara AtA thaa| kiMtu bAhare, unakI adbhuta sahanazIlatA, zAMti aura mRdu-saumyatA ! antarAtmA pUrNatayA rozana thii| unhoMne apanI gRttiyoM tathA pravRttiyoM ko saMkSipta kara liyA thaa| hara samaya Atma samAdhikA hI dhyAna rahatA thA / antarAtmAko sAkSIse caurAso lAkha jIvayonI aura caturvidha zrI saMghase khamita-khamAyanA karake AtmazuddhikI ora agrasara hue / prati saMlekhanA aura saMthAre kI ora dhyAna gayA / ziSyoM se saMthArA karAne ko khaa| mausamakI baDI garamI aura rogakI bhayaMkaratAko dekha kara ziSya sAhasa na kara sake / AkhirakAra usa narasiMhane antima dina tA. 27 jUna 1963 ko svayaM saMthArA dhAraNa kara liyA aura samAdhi pUrvaka apanI mahAyAtrAko sampanna kiyaa| gurudevake smAraka:___ gurudevakI mujJa-vijJa, suvinIta ziSya maMDalImeM kitanA tyAga-vairAgya, kitanA ApasI sneha-prema, kitanI gurubhakti aura Adara hai| vAstavameM saba munirAja pUrNa samartha haiM / suyogya haiM / gurudevazrIke smAraka svarUpa haiN| unakI jIvanta saMsthAe~ haiN| unakI anupama kRti haiM / unake darzana kara hRdaya ullasita ho jAtA hai| zraddhA sumanaH gurudeyake jIvanakA jahAM se sparza kareM vahAMse eka mRdu tathA madhura jhaMkAra sI uThatI haiM / zabdoM meM kisa prakAra saMjoyeM ? kyA athAha sAgara kabhI bAMdhA gayA hai ? phira bhI manakI zraddhAko kucha akiMcana zabda sumanoMmeM gUMthanekA prayatna kiyA haiN| koTi 2 caMdana: aisI virala vimala vibhUti, jJAnI-dhyAnI, tyAgI aura tapasvI mahAna AtmAko mere koThi koTi vaMdana haiN| unake zrI caraNoMkA zaraNA janma janmAntaroM taka prApta ho| -mahatAbacaMda coraDiyA dillI zrI. sthAnAMga sUtra :04