________________
स्थानाङ्गसूत्रे तत्र-हस्तकर्म=समयमसिद्धम् , तत् कुर्वाणः १। मैथुनम् अब्रह्म प्रतिसेवमानः २। रात्रिभोजनम्-भुज्यते इति भोजनं, रात्रौ भोजनं रात्रिभोजनं, तच द्रव्यतोऽ शनादिकम् , क्षेत्रतः समयक्षेत्रे, कालता-दिवा गृहीतं (रात्रिमुल्लध्य) दिवा मुक्तं, दिया गृहीतं रात्रौ भुक्तम्', रात्रौ गृहीतं रात्रौ भुक्तम् , रात्रौ गृहीतं दिया भुक्तम्इत्येवं चतुर्भङ्गात्मकम् , भावतो रागद्वेषाभ्याम् , तद् भुञ्जानः । रात्रिभोजने दोषाः प्रोक्ताः, उक्तश्चमैथुनका सेवन करनेवाले २ तीसरे रात्रिभोजन करनेवाले ३ चौथे सागारिक (शय्यातर) पिण्ड खानेवाले४ और पांचवें राजपिण्ड खानेवाले ५इनमें हस्तकर्म प्रसिद्ध हैं, इसे हस्तक्रिया भी कहते हैं । मैथुनकर्म भी प्रसिद्ध है इसे सैद्धान्तिकपरिभाषामें अब्रह्मका सेवन करना कहा गया है । रात्रि भोजन द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावकी अपेक्षासे चार प्रकारका कहा गया है, द्रव्यकी अपेक्षा रात में अशन आदिका खाना यह द्रव्य रात्रि भोजन है, मनुष्य क्षेत्रके भीतर किसी भी स्थान पर बैठकर रातमें भोजन करना यह क्षेत्रकी अपेक्षा रात्रि भोजन है, दिवसमें लाये हुए भोजनको रातभर रखकर दूसरे दिन खाना दिन में लाये हुए भोजनको रात्रिमें खाना, रात्रिमें गृहीत भोजनको रात्रिमें खाना और रात्रिमें गृहीत भोजनको दिनमें खाना इस तरहसे कालकी अपेक्षा रात्रि भोजन चार भङ्गवाला है, तथा-रागद्वेषसे युक्त होकर
४२ नारा, (3) रात्रि । ४२ना, (४) सामा२ि४ पिंड माना। मन (५) રાજપિંડ ખાનારા. હવે આ પાંચેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે –
स्तभ । ॥ न म रतोष ५ थाय छे. भैथुन म એટલે અબ્રહ્મનું સેવન. રાત્રિભેજન દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ ચાર પ્રકારનું કહ્યું છે. રાત્રે કોઈ પણ પ્રકારના અશન, પાન આદિ ખાવા તેનું નામ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ રાત્રિભેજન છે. મનુષ્ય ક્ષેત્રના કેઈ પણ સ્થાન પર બેસીને રાત્રે ભોજન કરવું તેને ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ રાત્રિભોજન કહે છે. દિવસે વહેરી લાવેલા ભેજનને આખી રાત રાખી મૂકીને બીજે દિવસે ખાવું, અથવા દિવસે વહોરી લાવેલા ભેજનને રાત્રે ખાવું, રાત્રે વહોરી લાવેલા ભેજનને રાત્રે ખાવું, અથવા રાત્રે લાવેલા ભેજનને દિવસે ખાવું, તેનું નામ રાત્રિભોજન છે. આ રીતે કાળની અપેક્ષાએ રાત્રિભેજનના ચાર પ્રકાર સમજવા. રાગ દ્વેષથી યુક્ત થઈને જે ભેજનને રાત્રે ઉપભોગ કરવામાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
