________________
333
-
सुघा टीका स्था०६ स०२२ षविधसंस्थाननिरूपणम् टीका-'छविहे ' इत्यादि
संस्थानम् -अवयवरचनारूपः शरीराकारः पविध प्रज्ञसम् । तद्यथा-समव. तुरस्रम्-समा:-तुल्याः चतस्रः अस्रया कोटयो यस्य तत् । अत्रयस्त्विह-चतुदिगविमागोपलक्षिताः शरीरावयवाः । अयं भावः-यत्र संस्थाने सर्वेऽपि शरीराचयवाः चतुर्दिम् विभागोपलक्षिताः शरीरलक्षणोक्तपमाणप्रमिता भवन्ति, न तु न्यूना अधिकाः तत्संस्थानं समचतुरखं बोध्यमिति ॥१॥ तथा-न्यग्रोधपरिमण्डलम्-यत्र संस्थाने न्यग्रोधवत् परितो मण्डलं भवति तत् । अयं भावः-यथा न्यग्रोधो.
टीकार्थ-तथा- "छबिहे संठाणे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र २२ ॥
संस्थान छह प्रकारका कहा गया है, जैसे-समचतुरस्रसंस्थान १ न्यग्रोधपरिमण्डल संस्थान २ सादि संस्थान ३ कुन्जसंस्थान ४ वामन संस्थान ५ और हुंडक संस्थान ६ अवयवोंकी रचना रूप जो शरीरका आकार है, उसका नाम संस्थान है, जिस संस्थान में शरीरका आकार ठीक प्रमाणमें होता है, वह समचतुरस्र संस्थान है, समान कोटि जिसकी होती है, अर्थात् शरीरके अमुक अवयव अमुक दिशाकी ओर उस शरीरके अनुसार इतने प्रमाणवाले होना चाहिये अमुक दिशाकी ओर इतने प्रमाणवाले होने चाहिये इस तरहके प्रमाणसे युक्त जिस शरीरमें उसके अवयव हों कमती बढनी न हों ऐसा वह संस्थान सम. चतुरस्त्र संस्थान है । दूसरा संस्थान-न्यग्रोधपरिमण्डल है, इस संस्थान में न्यग्रोधकी वटवृक्ष तरह परितः मण्डल होताहै, तात्पर्य ऐसाहै, जैसे
टी-तथा "छब्धिहे संठाणे पणत्ते" त्याह
सस्थानना छ १२ ४ा छ-(१) सभयतुरख संस्थान, (२) न्योध परिभस सस्थान, (3) सा सथान, (४) १ सयान, (५) वामन सस्थान भने (6) ७ सथान.
અવયની રચના રૂપ જે શરીરને આકાર છે તેનું નામ સંસ્થાન છે. જે સંસ્થાનમાં શરીરને આકાર સપ્રમાણ હોય છે, તે સંસ્થાનને સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન કહે છે. શરીરના જે ભાગના અવયવનું જેટલું પ્રમાણ હોવું જોઈએ એટલા પ્રમાણુવાળા તે અવયવે હાય-કઈ પણ અવયવના પ્રમાણમાં વધારો ઘટાડે ન હોય, એવા સપ્રમાણ અવયવાળા શરીરને સમચતુરસ સંસ્થાન કહે છે.
- ન્યોધપરિમંડલ સંસ્થાન–ન્યગ્રોધ એટલે વડનું ઝાડ. જેમ વડનું ઝાડ ઉપરના ભાગમાં પરિપૂર્ણ આકારવાળું હોય છે, પણ તે નીચેના ભાગમાં પરિ.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
