________________
६१८
स्थानाङ्गसूत्रे चर्माक्नद्धा दर्दरिकेत्पपरनाम्ना प्रसिद्धा । आडम्बरः-पटहः। सप्तम-निषादम् । अत्रेदं बोध्यम्-यद्यपि मृदङ्गादिननितेषु स्वरेषु नाभ्युरःकण्ठाधुत्पद्यमानतारूपो व्युत्पत्त्यर्थों न घटते, तथापि मृदङ्गादिवायेभ्यः षड्जादिस्वरसदृशस्वरा उत्पद्यन्ते, अत एव तेषां मृदङ्गाद्यजीवनिश्रितत्वमुक्तम् । ___अर्थतेषां सप्तस्वराणां लक्षणान्याह-' एएसि णं सत्त सराणं' इत्यादिना 'णिसायं सर पस्सिया' इत्यतेन सन्दर्भेग । तथाहि-एतेषां सप्तानां स्वराणां सप्त स्वरलक्षणानि तत्तत्फलमापकाणि स्वरतत्त्वानि प्रज्ञप्तानि कथितानि । तान्येव फलत आह-' तद्यथा-पड्जेन लभते वृत्तिम् ' इत्यादिभिः श्लोकैः। तत्र षड्जस्वरस्य फलमाह-षड्जेन स्वरेण जनो वृति-जीविकां लभते । तथाषड्जस्वरवतो जनस्य कृतं कर्म विनष्टं न भवति, सफलमेव भवतीत्यर्थः। तस्यगावो मित्राणि पुत्राश्च भवन्ति । तथा स स्त्रीणां वलमा-प्रियश्च भवति ।। ८॥ चमड़े से मढी हुई दर्दरिका से पंचप्रस्थर निकलता है, पटह से धैवत स्वर निकलता है और महाभेरी से सप्तम निषाद स्वर निकलता है ॥ ७॥ यहां ऐसा समझना चाहिये कि यद्यपि मृदङ्गादि जनित स्वरों में नाभि, उरः आदि स्थानों से उत्पद्यमानता रूप व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ घटित नहीं होता है, फिर भी मृदङ्ग आदि वायों से षड्ज आदि स्वरों के जैसे स्वर उत्पन्न होते हैं इसलिये इन्हें मृदङ्गादिरूप अजीयो से आश्रित कहा गया है । इस सात स्वरों के फल की अपेक्षा लक्षण इस प्रकार से कहे गये हैं-षड्ज स्वर से मनुष्य आजीविका को प्राप्त करता है, और षड्ज स्वरचाले मनुष्य का किया हुआ काम कभी भी नष्ट नहीं होता है, किन्तु सफल ही होता है, उसके घर पर अनेक ચામડાથી મઢેલી દરિકામાંથી પંચમ સ્વર નીકળે છે, પરહ (પડઘમ) માંથી દૈવત વર નીકળે છે અને મહાભેરીમાંથી નિષાદ સ્વર નીકળે છે.
અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે મૃદંગ આદિમાં નાભિ, ઉર આદિ સ્થાનેને સદૂભાવ હેતે નથી. તેથી મૃદંગાદિ જન્ય સ્વરમાં નાભિ, ઉર આદિ સ્થાનમાંથી ઉત્પદ્યમાનતા રૂ૫ વ્યુત્પત્તિલભ્ય અર્થ ઘટિત થતું નથી. છતાં પણ મૃદંગ આદિ વાઘોમાંથી ષજ આદિ સ્વરેના જેવાં સ્વરે ઉત્પન્ન થાય છે, તે કારણે તેમને મૃદંગાદિ રૂપ અ ને આશ્રિત કહેવામાં આવેલ છે.
હવે સૂત્રકાર આ સાતે સ્વરના લક્ષણેનું ફળની અપેક્ષાએ નિરૂપણ કરે છે–ષજ સ્વર વડે મનુષ્ય પોતાની આજીવિકા પ્રાપ્ત કરે છે. ષડૂજ સ્વરવાળા મનુષ્ય વડે કરાતું કામ કદી નિષ્ફળ જતું નથી–તેના કામમાં સદા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
