________________
सुघाटीका स्था ७ सू०२ सप्तविघविभज्ञाननिरूपणम्
५३३ तथा-मुदयो जीव-बाह्याभ्यन्तररचितशरीरो जीव इत्यभ्युपगमपरं विभङ्ग ज्ञानम् । बाह्याभ्यन्तरपुद्गलानादाय वैक्रियं कुर्वतो भवनपत्यादीन् देवान् दृष्ट्वा एवं विभङ्गज्ञानमुत्पद्यते । इति चतुर्थं विभङ्गज्ञानम् ।
तथा-अमुदग्रो जीवः-भवधारणीयापेक्षया बाह्याभ्यन्तरपुद्गलादानं विनैव रचितशरीरो जीव इत्यभ्युपगमपरं विभङ्गज्ञानम् । बाह्याभ्यन्तरपुद्गलान् अनादायैव चैक्रियकरणेन रचितशरीरान् देवान् दृष्ट्वा एवंविधं विभङ्गज्ञानमुत्पद्यते ज्ञान है। इस प्रकारके विभङ्ग ज्ञानवाला जीव जीवों द्वारा क्रियमाण प्राणातिपातादिक क्रियामात्रकोही जानताहै-देखताहै उसके हेतुभूत कर्मको नही देखताहै, यहां पर विभगता कर्मों के नहीं दिखनेके कारण उसकी अनभ्युपगमतासे(नहीं जाननेसे है)जो विभङ्गज्ञान ऐसा मानताहै, कि बाह्य
और आभ्यन्तर पुगलोंसे रचित शरीरवालाही जीव है, विभङ्ग ज्ञानीको बाह्य आभ्यन्तर पुद्गलोंको ग्रहण करके वैक्रियकी उत्तर वैक्रिय शरीरकी रचना करते हुए भवनपत्यादिक देवोंको देखकर ऐसा यह विभङ्ग ज्ञान उत्पन्न होता है । यह चौथे प्रकारका मुदग्रनामका विभङ्गज्ञान है । अमुदग्रोजीव भवधारणीय शरीरको अपेक्षासे पांचवें नम्बरवाला विभङ्गज्ञान ऐसा मान्यतावाला होता है, कि जीव बाह्य आभ्यन्तर पुद्रलोको ग्रहण किये विनाही रचित शरीरवाला होता है, अर्थातबाह्य एवं आभ्यन्तर पुद्गलोंको विना ग्रहण कियेही रचित शरीरवाला देवोंको देखकर इस प्रकारका यह विभङ्ग ज्ञान उत्पन्न होता है કરાતી પ્રાણાતિપાદિક ક્રિયા માત્રને જ જાણે છે–દેખે છે, પરંતુ તેના હેતભૂત કર્મને દેખતે નથી. અહીં કર્મોને નહીં દેખવાને કારણેતેની અનભુપગમતાને લીધે વિસંગતા સમજવી.
(૪) મુદા નામનું વિસંગજ્ઞાન –જે વિર્ભાગાન એવું માને છે કે બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુલેથી રચિત શરીરવાળો જ જીવ છે, તે વિલંગજ્ઞાનને ચોથા પ્રકારનું વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે. ભવનપતિ આદિ દેવોને બાહ્ય અને આભ્યન્તર અને ગ્રહણ કરીને ઉત્તર વિકીય શરીરની રચના કરતા જોઈને વિર્ભાગજ્ઞાનીમાં આ પ્રકારનું વિભંજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ ચેથા પ્રકારનું મુદગ્ર નામનું વિર્ભાગજ્ઞાન છે.
(૫) અમુદ વિલંગજ્ઞાન–બાહા અને આભ્યન્તર પુલેને ગ્રહણ કર્યા વિના જ રચિત શરીરવાળા દેવને જોઈને એવું વિર્ભાગજ્ઞાન કે જીવમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અને આભ્યન્તર પુલને ગ્રહણ કર્યા વિના જ રચિત શરીરવાળે થઈ જાય છે. ભવધારણીય શરીરની અપેક્ષાએ પાંચમા પ્રકારનું વિલંગજ્ઞાન આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
