________________
सुधा टीका स्था०६ स. ३८ तपमेदनिरूपणम्
३९३ इव चित्तस्य स्थिरीकरणम् । तच्च चतुर्थस्थान के चतुर्विधमुक्तम् । तत्र धर्म-शुक्ल. ध्यानद्वयमेव तपोरूपं वोध्यम् , तयोरेव निर्जराकारणत्वात् । तद्भिन्नम् आर्त्तरौद्रध्यानद्वयं तु बन्धकारणत्वान्न तपोरूपमिति ॥ ५॥ तथा-व्युत्सर्गः-परित्यागः, स च द्रव्यभावभेदाभ्यां द्विविधः । तत्र-द्रव्यतोव्युत्सों गणशरीरोपध्याहारवि. षयः, भावतस्तु क्रोधादिविषयः ६ इति ।। सू० ३८॥ पूर्वोक्तेषु तपः स्वरूपेषु केचिद् विवादमध्यासन्ते, इति विवादस्वरूपमाह
मूलम्-छविहे विवाए पण्णत्ते, तं जहा-ओसकइत्ता १ उस्सकइत्ता २, अणुलोमइत्ता ३, पडिलोमइत्ता ४, भइत्ता ५, भेलइत्ता ७ ॥ सू० ३९ ॥ __ छाया-षविधो विवादः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अवष्यष्क्य, उत्वष्क्य, अनुलोमयित्वा, प्रतिलोमयित्वा, भक्त्या, मिश्रयित्वा ॥ सू० ३९ ॥ प्रकार दीपककी लौं स्थिर रहती है, उसी प्रकारसे किसी एकके आलबनसे चित्तका स्थिर करना यह ध्यान है, चौथे स्थानमें यह ध्यान चार प्रकारका कहा गया है, धर्म और शुक्ल ये ध्यानही तपोरूप होते हैं, क्योंकि इन दोनों ही निर्जराके प्रति हेतुता है। इनसे भिन्न जो आतघ्यान और रौद्रध्यान हैं ये कर्मके कारण होनेसे तपोरूप नहीं हैं। ५ परित्यागका नाम व्युत्सर्ग है, यह व्युत्सर्ग द्रव्य और भावसे दो प्रकारका है, इनमें गणका शरीरका उपधिका एवं आहारका जो परित्याग है, वह द्रव्य व्युत्सर्ग है, एवं क्रोधादि कषायोंका जो परित्याग है, वह भावव्युत्सर्ग है ॥ सू० ३८ ॥
पूर्वोक्त इन तपके स्वरूपों में कितनेक जन विवाद करते हैं, अत: વસ્તુના આલમ્બન વડે ચિત્તને સ્થિર કરવું તેનું નામ ધ્યાન છે. ચોયા સ્થાનમાં આ ધ્યાનના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. ધર્મધ્યાન અને શુકલ ધ્યાનને જ તપરૂપ સમજવા, કારણ કે તે બે ધ્યાને જ નિજેરામાં કારણભૂત બને છે. આત્ત ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન કર્મબન્ધનમાં કારણભૂત બનતા હોવાથી તેમને તપારૂપ ગણી શકાય નહીં. વ્યુત્સર્ગ–-પરિત્યાગનું નામ વ્યુત્સર્ગ છે. તે વ્યુત્સર્ગ દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ બે પ્રકારને કહ્યો છે. ગણના શરીરને, ઉપધિને અને આહારને જે પરિત્યાગ છે, તે દ્રવ્ય વ્યુત્સર્ગ છે, અને जोधा पायोनी र परित्याग छ, ते लाव्युत्सग छ. ॥ सू. ३८ ॥ स्था०-५०
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
