________________
५६८
स्थानाङ्गसूत्रे लाकारेण संस्थिताः विज्ञेयाः। यद्वा-'छत्रातिच्छत्र-संस्थानसंस्थिताः' इति पाठः, तत्र-छत्रमतिक्रम्य छत्रं छत्रातिच्छत्रं तस्य संस्थानम् आकारः-छत्रस्य अधस्तनो भागो महान् , उपरितनश्चलघुरिति तेन संस्थिताः, अयं भावः-सप्तमीसप्तरज्जुविस्तृता, पष्ठी पडूरज्जुप्रमितेत्येकैकरज्जुहान्या प्रथमा एकरज्जुपमाणेति । एतासां नामानि 'धर्मा वंशा शैला'-इत्यादीनि सप्त, तथा-गोत्राणिइत्यादि रूपसे कम २ मोटाईवाली हैं-फिर विष्कम और आयामकी अपेक्षा इनका विस्तार अधिक २ बढता गया है-इसलिये ये पिण्डलक पृथुसंस्थान संस्थित कही गई हैं। पिंडलक नाम पटलकका है, पट. लकको भाषामें चङ्गेरी कहते हैं, यह पुष्पोंको रखनेका एक भाजन विशेष है । इस पटलकका जैसा पृथुल आकार होता है, इसी तरहका इनका आकार है अथवा-छत्राति छत्रके समान इनका संस्थान आकार उत्तरोत्तर पृथु-विस्तीर्ण पृथुतर कहा गया है, छत्रका अधस्तन भाग महान होता है, और उपरि तनभाग लधु होता है, ऐसाही संस्थान इनका है, तात्पर्य ऐसा है-सप्तमी पृथिवी सात राजूकी विस्तारवाली है, छठी पृथिवी ६ राजू विस्तारवाली है, पांचवी पृथिवी ५ राजू विस्ता रवाली है, चौथी पृथिवी ४ राजू विस्तारवाली है, तीसरी पृथिवी ३ राजू विस्तारवाली है, दूसरी पृथिवी २ राजू विस्तारवाली है, और पहिली पृथिवी १ राजू विस्तारवाली है। इनका नाम धर्मा, वंशा, शैला છતાં પણ વિઝંભ અને આયામ (લંબાઈ અને પહોળાઈ) ની અપેક્ષાએ તેમને વિસ્તાર ઉત્તરોત્તર વધતો જ જાય છે. તેથી તેમને “પિંડલક પ્રથ સંસ્થાન સંસ્થિત” કહેવામાં આવી છે. પિંડલક એટલે પટલક, તેને હિન્દીમાં
ચંગેરી” કહે છે. કુલ ભરવા માટેની વાંસની બનાવેલી ફૂલછાબ માટે અહીં આ શબ્દ વપરાય છે. તે પલકને (ફૂલછાબને) જેવો પૃથુલ આકાર હોય છે, એ જ પ્રકારને આ પૃથ્વીઓનો આકાર હોય છે. અથવા છત્રાતિછત્રના સમાન તેમને ઉત્તરોત્તર પૃથુ (વિસ્તીર્ણ) અને પૃથુતર કહ્યું છે. છરને આધસ્તન ભાગ વિસ્તીર્ણ અને ઉપરિતન ભાગ લઘુ હોય છે. એવું જ સંસ્થાન (આકાર ) તે પૃથ્વીનું છે. તે કારણે સાતમી પૃથ્વીને વિસ્તાર સૌથી વધારે છે. સાતમી પૃથ્વીને વિસ્તાર સાત રાજપ્રમાણ, છઠ્ઠી પૃથ્વીને વિસ્તાર છ રાજુ પ્રમાણ, પાંચમીને વિસ્તાર પાંચ રાજૂપ્રમાણ, ચેિથીને ચાર રાજૂપ્રમાણુ, ત્રીજીને ત્રણ રાજૂપ્રમાણે, ખીજીને બે રજૂપ્રમાણ અને પહેલીને એક રાજુમમાણ વિસ્તાર છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
