________________
१६४
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-पश्चास्तिकायमयो लोकः अनादिनिधना-इति ।
तदेव विशदयति- से समासो ' इत्यादि । स धर्मास्तिकायो द्रव्यादिभेदेन संक्षेपतः पञ्चविधो बोध्यः । तत्र द्रव्यतः द्रव्यत्वमाश्रित्य धर्मास्तिकायः एकं द्रव्यम्-तथाविधैकपरिणामस्य सत्त्वेनैकत्वसंख्याया एवेह सद्भायात् । क्षेत्रतः क्षेत्रमाश्रित्य लोकपमाणमात्र:-लोकस्य प्रमाणं-लोकप्रमाणम् असंख्येयाः प्रदेशाः, तत्ममाणमस्येति । कालतःकालमाश्रित्य अयं धर्मास्तिकायः त्रैकालिकः, त्रैकालिकत्वमेव विशदयति- कदापि नासीत अर्थात्-अस्य धर्मास्तिकायस्य भूतकालिकी सत्ता सर्वदा आसोदेव । तथा-अयं न कदापि न मचति-अस्य वर्तमानकालिकी सत्ता सर्वदा तिष्ठत्येव । तथा च-अयं न कदापि न भविष्यति-अस्य ___ "पंचत्धिकायमइये" इत्यादि। यह लोक पंचास्तिकाय मय हैं,
और अनादि अनन्त है, इसी विषयको अब सूत्रकार विशद रूपसे प्रकट करते हैं-" से समास ओ" इत्यादि-यह धर्मास्तिकाय द्रव्यादिके भेदसे संक्षेपतः पांच प्रकारका कहा गया है-जैसे-द्रव्यकी अपेक्षा धर्मास्तिकाय एक द्रव्य है, क्योंकि तथाविध एक परिणामके सत्त्वसे एकत्य संख्याकाही इसमें सद्भाव पाया जाता है । क्षेत्रकी अपेक्षा यह धर्मास्तिकाय लोकप्रमाण मात्र है, अर्थात् लोकाकाशके जितने प्रदेश हैं, असंख्यात प्रदेश हैं-उतनेही प्रमाणघाला यह धर्मास्तिकाय है, क्योंकि तिल में तैलकी तरह यह पूरे लोकोकाशमें व्यापक है, कालकी अपेक्षा यह धर्मास्तिकाय त्रैकालिक है, ऐसा भूतकालका कोई समय नहीं था कि जिसमें यह न रहा हो वर्तमानकाल भी ऐसा नहीं है, कि
४यु ५५ छ है “ पंचत्थिकायमइये" त्याla -
આ લેક પંચાસ્તિકાયમય છે, અને અનાદિ અનન્ય છે. એ જ વિષયનું હવે સૂત્રકાર વિસ્તૃત રૂપે નિરૂપણ કરે છે.
___से समासओ" त्याहि-तपास्तियन द्रव्याहिना हाथी पाय प्रार પડે છે-દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ધર્માસ્તિકાય એક દ્રવ્ય છે, કારણ કે તથાવિધિ ( તે પ્રકારના એક પરિણામના સત્ત્વ (સદૂભાવ) થી એકત્વ સંખ્યાને જ તેમાં સદ્દભાવ સંભવી શકે છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આ ધર્માસ્તિકાય લેકપ્રમાણ માત્ર છે, એટલે કે લોકકિશના જેટલા પ્રદેશ છે (લેકાકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે) એટલા જ પ્રમાણુવાળું આ ધર્માસ્તિકાય છે, જેમ તલમાં તેલ રહેલું હોય છે એ જ પ્રમાણે તે પૂરેપૂરા કાકાશમાં વ્યાપક છે. કાળની અપેક્ષાએ ત્રણે કાળમાં તેને સદૂભાવ કહ્યો છે. ભૂતકાળને કોઈ પણ સમય એ ન હતું કે જયારે તેનું અસ્તિત્વ ન હય, વર્તમાનકાળે પણ તેનું અસ્તિત્વ ન હોય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
