________________
३८८
स्थानाङ्गसूत्रे शरीरस्य तापकतया शोषकतया वा यत् कर्माणि क्षपयति तद् बाह्य तप इत्युच्यते । यत्तु तपोलोकैस्तपस्तया नाभिलक्ष्यते तत्तपो मोक्षप्राप्स्यन्तरङ्गसाधनत्वात् आभ्यन्तरिकमित्युच्यते । तत्र वाह्यं तपः अनशनावमोदरिकादिभेदैः
धिं भवति । तत्र-अनशनम् आहारत्यागः, तच्च-इत्वरयावत्कथिकभेदेन निरूपण करतेहैं-"छव्यिहे बाहिरतवे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र ३८॥ टीकार्थे-बाह्य तप६ प्रकारका कहा गयाहै। जैसे-अनशन १ अवमोदरिका २ भिक्षाचर्या ३ रसपरित्याग ४ कायक्लेश ५ और प्रतिसंलीनता ६ इसी प्रकारसे आभ्यन्तर तप भी ६ प्रकारका होता है, जैसे-प्रायश्चित्त विनय २ वैयावृत्य ३ स्वाध्याय ४ ध्यान ५ और व्युत्सर्ग ६ ।
जो ज्ञानावरणीय आदि ८ प्रकार के कर्मों को जला देताहै, वह तप है, यह तप बाहनप और आभ्यन्तर तपके भेदसे दो प्रकारका है ।जो तप बाहरमें लोकों द्वारा तप रूपसे किया जाताहै, अथवा बाहर में शरीरका प्रायः तपानेवाला होने के कारण उसका शोषक होने के कारण जो कर्मों को क्षय करता है, वह बाह्यनप है, तथा जो तप बाहरमें लोकों द्वारा तप रूपसे नहीं देखा जाता है, ऐसा वह तप मोक्ष प्राप्ति में अन्तरङ्ग कारण होनेसे आभ्यन्तर तप है। इनमें बायतप अनशन भवमोदरिका आदि भेदोंसे छह प्रकारका कहा गया है, इनमें चतुर्विध आहारका त्याग करना यह अनशनहै, यह अनशन तप इत्यर एवं यावत्कथिकके भेदसे
टी -" छव्विहे बाहिरतवे पण्णत्ते" त्या
मायतननीय प्रमाणे ६ २ ४ा छ-(१) मनशन, (२) अ५. मोहरि, (3) मिक्षायर्या, (४) २सपरित्या, (५) यश मन (6) प्रति. સંલીનતા. એ જ પ્રમાણે આભ્યન્તર તપના પણ ૬ પ્રકારે કહ્યા છે– (1) प्रायश्चित्त, (२) विनय, (३) वैयावृत्य, (४) स्वाध्याय, (५) ध्यान भने (૬) વ્યુત્સર્ગ. જે જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મોને બાળી નાખે છે, તેનું નામ તપ છે. તે તપના બાહ્યતપ અને આભ્યન્તર તપ નામના બે ભેદ કહ્યા છે.
જે તપને બહારથી જ લે કે દ્વારા તપ રૂપે ઓળખવામાં આવે છે અથવા બાહ્ય શરીરને સામાન્યતઃ તપાવનારું અને કૃશ કરનારું હોય છે અને કર્મને ક્ષય કરનારું હોય છે. તે તપને બાહ્યતમ કહે છે. જે તપને બાહ્યદષ્ટિએ-લેકે દ્વારા તપ રૂપે દેખવામાં આવતું નથી એવું આતરિક તપ કે જે મોક્ષ પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત બને છે તેને આભ્યતર તપ કહે છે. તેમાં જે બાહ્યતપ છે તેના અનશન, અવમદરિકા (ઊણદરિકા) આદિ ૬ ભેદ છે. અાન, પાન આદિ ચારે પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરે તેનું નામ અનશન છે, તેના ઈવર અને યાવત્રુચિક નામના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
