________________
१३०
स्थानास्त्रे उपरि निर्दिष्टाः सर्वेऽपि बुद्धाः । बुद्धश्च जीवो भावतो मोहक्षयाद्, द्रव्यतश्च निद्राक्षयाद् भवतीति द्रव्यबोघं कारणत उपदर्शयति
मूलम्-पंचहिं ठाणेहि सुत्ते विबुज्झेजा, तं जहा--सदेणं १ फासेणं २ भोयणपरिणामेणं ३ णिद्दक्खएणं ४ सुविणदंसणेणं ५॥ सू० २६ ॥
छाया-पञ्चभिः स्थानः सुप्तो विबुध्येत, तद्यथा-शब्देन १ स्पर्शेन २ भोजनपरिणामेन ३ निद्राक्षयेण ४ स्वप्नदर्शनेन ५ ॥ सू० २६॥
टीका-'पंचहिं ' इत्यादि
पञ्चभिः स्थान: कारणैः सुप्तो जीवो विबुध्येत जागरितो भवेत् । तद्यथातथाहि-शब्देन-कस्यचित् शब्दं श्रुत्वा १, स्पर्श न कस्यचित् स्पर्शमुपलभ्य २, बाहुबली अनगार ब्राह्मी आर्या एवं सुन्दरी भी इतनी ही ऊंची थीं, ऋषभदेव सर्व प्रथम तीर्थकर हैं । भरन बाहुबली आदि सब इनकी संतान पुत्रपुत्री हैं । सू० २५ ॥
ये ऊपरमें कहे गये ऋषभादिक सब बुद्ध थे, जीव बुद्ध जो होता है वह भावसे मोहके क्षयसे और द्रव्यसे निद्राके क्षयसे होता है। इसलिये सूत्रकार अब कारणको लेकर द्रव्यबोधका कथन करते हैं।
"पंचहिं ठाणेहिं सुत्ते विबुझेझा" इत्यादि
सुप्त जीव पांच कारणोंसे जागरित हो सकता है, वे पांच कारण ये हैं-शब्द १, स्पर्श २, भोजन परिणाम ३, निद्राक्षय ४ और स्वनदर्शन ५ । किसीके शब्दको सुनकर १ किसीके स्पर्शको उपलब्ध कर હતી. રાષભદેવ સૌથી પહેલા તીર્થંકર થઈ ગયા, અને ભરત, બાહુબલી, બ્રાહી અને સુંદરી તેમનાં પુત્રપુત્રી હતાં. એ સૂ. ૨૫ છે
ઉપર જેમનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તે ઋષભાદિ બુદ્ધ હતા. ભાવની અપેક્ષાએ મેહના ક્ષયથી અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિદ્રાના ક્ષયથી જ જીવ બુદ્ધ થઈ શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દ્રવ્યોધના કારણેનું નિરૂપણ કરે છે.
"चहिठाणेहि सुत्ते विबुज्झज्जा" त्याह
સુપ્ત જીવ નીચેના પાંચ કારણોને લીધે જાગૃત થઈ શકે છે – (૧) શબ્દ, (२) २५, (3) मगनपरिणाम, निद्राक्षय मन (५) २१ शन.
કોઈનો અવાજ સાંભળીને અથવા કેઈ વ્યક્તિ દ્વારા શરીરને સ્પર્શ થવાથી સૂતેલી વ્યક્તિ જાગી જાય છે. એ જ પમાણે ભૂખને કારણે પણ તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
