Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
HANANG
SHRI STX
G SUTRA
PART : 04
શ્રી સ્થાનાગ સૂત્ર : ભાગ ૦૪
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Booooooooooooooooooo जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजविरचितया सुधाख्यया व्याख्यया
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्॥श्री-स्थानाङ्गसूत्रम् ॥
( चतुर्थो भागः) STHANANGA
SUTRAM
Αφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφα
नियोजकः
φφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφέ
संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः 'अखण्ड सौभाग्यवती श्रीमती विजयकुमारी जैन, धर्मपत्नी श्री हजारीलालजी जौहरी दिल्ली - तत्प्रदत्त द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट प्रथमा-आवृत्तिः वीर-संवत् विक्रम संवत् ईसवीसन् प्रति १२०० २४१२ २०२२
१९६५
मूल्यम्-रू० २५-०-०
δφφφφφφφφφφφφφφφφφφ &
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું કહ્યું : શ્રી અ. ભા.. સ્થાનકવાસી
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, છે. ગરેડિયા કૂવા રેડ, રાજકેટ, (સૌરાષ્ટ્ર),
Pablish Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India.
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१॥
हरिगीतच्छन्दः
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ વન મુક્ષી ાિ . શો તર્વ પાર છે હૈ ાઢ નિરવધિ વિપુત્રવૃથ્વી ધ્યાન માં રહું જાય છે ?
મૂલ્ય રૂ. ૨૫=oo
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૯૨ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૨ ઇસવીસન ૧૯૬૫
: મુદ્રક : મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
(૧)
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય છે.
(૨) પ્રાતઃઉષાકાળ, સન્ધ્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું.
(૩)
માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય.
(૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં.
(૧)
આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ.
(૧)
(૨)
(૩)
(૪)
(૫)
(૬)
(૭)
ઉલ્કાપાત—મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન થાય.)
(૯)
દિગ્દાહ—કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય.
ગર્જારવ—વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય.
નિર્ધાત—આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ન
થાય.
વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા.
યૂપક—શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને યૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે યૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમા ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો.
યક્ષાદીમ—કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૮) ઘુમિક કૃષ્ણ—કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
મહિકાશ્વેત—શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે. તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૦) રજઉદ્દાત—ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય. તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री स्थानाङ्गसूत्र भाग चौथेकी विषयानुक्रमणिका
विषय
पृष्ठाङ्क
१०
अनुक्रमाङ्क
पांचवे स्थानका दूसरा उद्देशा १ पांचवे स्थानके दूसरे उद्देशेका विषय विवरण २ विहारके विषयमें कल्पने योग्य और नहीं कल्पनेयोग्यका निरूपण२-१० ३ गुरुपायश्चित्तका निरूपण
११-१६ ४ निर्ग्रन्थों के राजाके अन्तःपुरमें प्रवेशका निरूपण १७-२० ५ स्त्रियों में रही हुई क्रियाविशेषका निरूपण
२१-२३ ६ गर्भके संबन्धमें-गर्भ विषयका निरूपण
२४-२८ ७ साध्वी के संबद्ध कथनका निरूपण
२९-३६ ८ आस्रव, संवर वगैरह द्वारोका निरूपण
३७-४० आस्रव विशेषरूप क्रिया स्थानका निरूपण
४१-५२ निर्जराके उपायभूत परिज्ञाका निरूपण
५३-५४ ११ व्यवहारका निरूपण १२ संयत और असंयतोंमें सुप्त और जाग्रत के स्वरूपका निरूपण ७१-७२ १३ कर्मवन्धके कारणका निरूपण
७३उपघातके स्वरूपका निरूपण
७४-८१ १५ बोधीके सम्यक प्राप्तिका और अमाप्तिके कारणका निरूपण ८२-९२ १६ संयमके स्वरूपका निरूपण
९३-१०३ १७ संयम और असंयमका निरूपण
१०४-१०८ १८ बादर भेदवाले वनस्पतिका, पांच प्रकारके बादर
भेदोंका निरूपण १९ आचार कल्पकेस्वरूपका निरूपण
१०९-११९ मनुष्य क्षेत्रमें रहे हुवे पदार्थ विशेषका निरूपण १२०-१२८ ऋषभ विगैरह तीर्थ करोंका निरूपण
१२९-१३० भावप्रबुद्धको कारण के होने पर जिनाज्ञाकी अनतिक्रमणता होने का निरूपण
१३१-१४२ आचार्य और उपाध्याय के अतिशयमें रहने पर जिनाज्ञाका अनुल्लंघनका निरूपण
१४३-१५१
१४
२०
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
m
20
२४ अचार्य और उपाध्यायके गणसे बाहर होने के विषयका निरूपण
१५१-१५५ २५ ऋद्धिवाले मनुष्य विशेषका निरूपण
१५६-१५८ नीसरा उद्देशा२६ अस्तिकायके स्वरूपका निरूपण
१५९-१७१ २७ इन्द्रियों के अर्थोंको और इन्द्रिय संबंधी पदार्थोंका निरूपण १७२-१८७ २८ बादर जीवविशेषका निरूपण
१८८-१९१ २९ सचेतन बायुका विशेष प्रकारसे निरूपण करनेवाले निर्ग्रन्थका निरूपण
१९२-२०५ ३० निग्रन्थोके उपधि विशेषका निरूपण
२०६-२१० ३१ कायादिक धर्मापकरणताका निरूपण
२११-२१८ ३२ शौच के स्वरूपका निरूपण
२१९-२२१ ३३ छमस्थ केवली के ज्ञेय अज्ञेय पदार्थीके विषयका कथन २२२-२२४
अधोलोकमें रहे हुए एवं उर्वलोकमें रहे हुए अतीन्द्रिय भावोंका निरूपण
२२५-२२८ मत्स्यके दृष्टान्त से भिक्षु के स्वरूपका निरूपण २२९-२३० ३६ वनीपकके स्वरूपका निरूपण
२३१-२३४ ३७ अचेलकके प्रशंसास्थानोंका निरूपण
२३५-२३७ ३८ उत्कटके पांच भेदों का निरूपण
२३८-२३९ ३९ समितिके पांच प्रकारका निरूपण
२४०-२४१ जीवके स्वरूपका निरूपण
२४२-२४४ ४१ वनस्पतिजीवके योनिविच्छेदका निरूपण
२४५-२४७ ४२ पांच प्रकारके संवत्सरका निरूपण
२४८-२५८ जीवका शरीर से निर्गम (निकलना)का निरूपण २५९-२६० ४४ आयुके छेदका निरूपण
२६०-२६२ ४५ आनंतर्यका निरूपण
२६०-२६२ पांच प्रकारके अनन्तका निरूपण
२६४-२६७ ४७ ज्ञानके स्वरूपका निरूपण
२६८ ४८ स्वाध्यायके पंचविधताका निरूपण
२६९-२०० प्रत्याख्यानके स्वरूपका निरूपण
२७१-२७५
३५
४६
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
५० प्रतिक्रमणके स्वरूपका निरूपण
२७५-२७७ ५१ पांच प्रकारके वाचनास्थानका निरूपण
२७९-२८१ नारकादिकोंके यथायस्थित भावोंका निरूपण
२८२ जम्बूद्वीप आदिके यथाबस्थित भावोंका निरूपण २८३-२८५ ५४ भरतक्षेत्रमें स्थित तीर्थंकरोंका निरूपण ५५ क्षेत्रभूत चमरचञ्चादिका निरूपण
२८७-२९० छठा स्थान प्रारंभ५६ छठे स्थानका विषय विवरण
२९१ ५७ गणधरोंके गुणका निरूपण
२९२-२९६ ५८ जिनाज्ञाका अविराधकपनेका निरूपण
२९७-३०० छद्मस्थों के स्वरूपका निरूपण
३०१-३०४ जीयको अजीप करनेका छह प्रकारताका निरूपण ३०५-३०६ ६१ संसारिकजीवका निरूपण
३०७-३११ जीवोंके दुर्लभ पर्याय विशेषका निरूपण
३१३-३१८ इन्द्रियार्थों के छ प्रकारका निरूपण
३१९-३२० साता और असाताके षड्विधताका निरूपण ३२१-३२२ छह प्रकारके प्रायश्चितोंका निरूपण
३२३-३२४ छह प्रकारके मनुष्य आदिकोका निरूपण
३२५ छह प्रकारके ऋद्धिबालोंका निरूपण
३२६उत्सर्पिणी कालमें जम्बूद्वीपके मनुष्यके प्रमाणका निरूपण ३२७-३२९ छह प्रकारके संहननका निरूपण
३३०-३३२ छह प्रकारके संस्थानका निरूपण
३३३-३३५ ७१ अनात्मावाले नीयोंको अहित करनेवाले छह स्थानोंका
निरूपण ३३६ ७२ छ प्रकारके आर्य मनुष्योका निरूपण
३३९-३४१ ७३ लोकस्थितिका निरूपण
३४२-३४३ जीवोंकी गति और दिशाओंका निरूपण
३४४-३४८ संयत मनुष्योंके आहारग्रहणऔर आहारका ग्रहण नहीं करनेका निरूपण
३४९-३५२ ७६ उन्मादस्थानका निरूपण
३५३-३५५ ७७ छह प्रकारके प्रमादका निरूपण
३५६-३६१
६७
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
३६१-३६७ ३६८-३६९
३७० ३७१-३७३ ३७३३७४-३८७ ३८८-३९३ ३९४-३९५
८६
प्रमाद विशिष्ट प्रत्युपेक्षणाका निरूपण लेश्याके स्वरूपका कथन देवसूत्रका कथन दिक्कुमार्यादिकोंका निरूपण धरणेन्द्रादिकोका सामानिक साहस्त्रीका निरूपण विशिष्ट मतिवाले देवोंकी गतिके भेदका निरूपण तपके भेदोंका निरूपण विवादके स्वरूपका निरूपण क्षुद्रप्राणियोंके स्वरूपका निरूपण छह प्रकारकी गोचरचर्याका निरूपण असाधुचर्या के फलभोगनेवालोंकी गतिका निरूपण साधुचर्या के फल भोगनेवालेका निरूपण नक्षत्रोंके स्वरूपका निरूपण संयम और असंयम के स्वरूपका निरूपण मनुष्य क्षेत्रमें रही हुई वस्तुका निरूपण कालविशेषका निरूपण ज्ञानके स्वरूपका निरूपण अवधिज्ञानके स्वरूपका वर्णन ज्ञानिके अवचन-नही कहने योग्यका निरूपण अवचनमें मायश्चित्तका कथन कल्प विषयका निरूपण कल्पस्थितिका निरूपण महावीरस्वामी संबंधी कथन देवके संबंधी निरूपण अहारका परिणाम और विपरिणामका निरूपण छह प्रकारके प्रश्नका निरूपण इन्द्र के अनादिपनेका निरूपण भेद सहित आयुबन्धका निरूपण औदयिक विगैरह भावोंका निरूपण छ प्रकारका प्रतिक्रमणका निरूपण
३९८-४०० ४०१-४०२ ४.३-४०४ ४०५-४१० ४११-४१२ ४१३-४१८ ४१९-४२१ ४२२-४२४ ४२५-४२७ ४२८-४२९ ४३०-४५१ ४५२-४६० ४६१-४७१
४७२
१००
१०२
१०४ १०५
४७४-४७७ ४७८-४८० ४८१-४८४ ४८५-४९४ ४९५-५११ ५१२-५१५
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०९
११५
M
uovo
१०८ चयादिका कथन
५१६-५१७ सात स्थानका प्रारम्भसातवें स्थानका विषयचिवरण
५१८सात प्रकारके गणोंके अपक्रमण-निकलनेका निरूपण ५१९-५२६ सात प्रकार के विभङ्गज्ञानका निरूपण
५२७-५४३ ११२ सात प्रकारके जीवोंका निरूपण
५४४-५४८ ११३ संग्रहके स्थानोंका निरूपण
५४९-५५३ ११४ पिंडैषणाका निरूपण
५५४-५६४ सात प्रकारकी पृथ्वीयों के स्वरूपका कथन ५६५-५६९ ११६ बादर वायुकाय के स्वरूपका कथन सात प्रकारके भयस्थानोका निरूपण
५७१-५७२ ११८ छ छनस्थोको जाननेका निरूपण
५७३-५७५ केवलीयोको जाननेका कथन
५७५ १२० ___ सात प्रकारके मूलगोत्रका निरूपण
५७६-५७९ सात प्रकारका मूलनयका निरूपण
५८०-६०३ सात प्रकारके स्वरोका निरूपण
६०४-६३६ लोकोत्तर कायक्लेशोंका निरूपण
६३७-६३८ १२४ मनुष्यलोक और वर्षधर पर्वतों का निरूपण ६३९-६४३ १२५ कुलकर आदिका निरूपण
६४४-६४७ दण्डनीतिका निरूपण
६४८-६५१ १२७ चक्रवर्ती राजाके एकेन्द्रिय पंवेन्द्रिययाले रत्नोंका निरूपण
६५२-६५३ १२८ दुषम-सुषम काल ज्ञानका कथन
६५४-६५९ १२९ सात प्रकार के आयुष्यके भेदोका कथन ६६०-६६१ मल्लीनाथ भगवानका वर्णन
६६२-६६५ १३१ दर्शनके स्वरूपका निरूपण
६६६-६६७ १३२ छन्नस्थावस्थासे प्रतिबद्ध सूत्रका कथन
६६८-६७० सात प्रकारकी विकथाओं का निरूपण
६७१-६७४ __ आचार्य के सातिशयपनेका निरूपण
६७५-६७७
१२१
१२२
~
~
१२६
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३५ १३६
१३७
१३९
१४० १४१
संयम और असंयम आदिके भेदों का निरूपण ६७८-६८१ अतसी कुसुम आदि धान्यों का योनिकाल-उत्पादक स्थिति कालका निरूपण
६८२-६८४ बादर-अप्कायिक आदिकों का स्थितिकालका निरूपण
६८५-६८५ शक्र और ईशानेन्द्र के अग्रमहिषीयोंकी संख्याका और स्थितिका निरूपण
६८६-६८८ सनत्कुमार आदि कल्पों में रहे हुए देवों की स्थितिका निरूपण
६८९-६९० नन्दीश्वरद्वीपके अन्तर्गत द्वीपों का निरूपण ६९१-६९५ चमरेन्द्रादिकों के अनीक और उनके अनीकाधिपतियों का निरूपण
६९६-७०४ चमरेन्द्रादिकों के पादातानीक और उनके अनीकाधिपतियों का निरूपण
७०५-७१२ सात प्रकारके यवन विकल्पोका निरूपण
७१२ बिनयके स्वरूपका निरूपण
७१३-७२७ समुद्घातके स्वरूपका निरूपण
७२८-७३५ नियों के स्वरूपका निरूपण
७३६-७३९ साता और असाताके स्वरूपका निरूपण
७४० ज्योतिष्क देवों का निरूपण
७४१-७४५ देवों के निवासभूत कूटोंका निरूपण
७४६-७४८ द्वोन्द्रिय जीवों का निरूपण
७४९ चयादिका निरूपण
७४९-७५१
१४२
१४३
१४४
१४५
१४७ १४८ १४९
समाप्त
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्री वीतरागाय नम ।। श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितया सुधाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् श्री-स्थानाङ्गसूत्रम्
( चतुर्थों भागः) अथ पञ्चमस्थानस्य द्वितीयोद्देशः प्रारभ्यतेउक्तः प्रथमोद्देशकः, सम्पति द्वितीयः मारभ्यते । अस्य उद्देशकस्य अनन्तरोक्तेन उद्देशकेन सह अयमभिसम्बन्धः-अनन्तरे जीववक्तव्यता प्रोक्ता अस्मिन अपि सैव उच्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्येदमादिम सूत्रम्
तथा-प्रथमोद्देशकान्त्यमत्रेण सहास्य द्वितीयोद्देशकमथमसूत्रस्यायमभिः सम्बन्धः, तत् सूत्रं केवलिनिग्रन्थापेक्षया प्रोक्तम् , इदं तु छ स्थनिर्ग्रन्थापेक्षया पोच्यते-तत्र निर्ग्रन्थनिन्थीनां विहारविषये करप्याकल्प्यविधिमुपदर्शयति
पांचवे स्थानका दूसरा उद्देशा प्रथम उद्देश कहा जा चुका है, अब इस पांचवें स्थानका यह द्वितीय उद्देश प्रारम्भ होता है, इस उद्देशेका गत प्रथम उद्देशेके साथ इस प्रकारसे सम्बन्ध है, कि प्रथम उद्देशेमें जीच वक्तव्यता कही गई है, सो इस उद्देशे में भी वही कही जावेगी तथा प्रथम उद्देशेके अन्तिम सूत्र के साथ इस द्वितीय उद्देशेके प्रथम सूत्रका सम्बन्ध ऐसा है, कि वह सूत्र केवलीकी अपेक्षासे कहा गया है, और यह छबस्य निर्ग्रन्थकी अपेक्षासे कहा जा रहा है, सो इममें निर्ग्रन्थ और निन्थिनियोंके विहारके विषय में कल्पाकल्प विधिको सूत्रकार प्रकट करते हैं--
- પાંચમા સ્થાનનો બીજો ઉદેશે પહેલે ઉદ્દેશક પૂરો થયો. હવે પાંચમાં સ્થાનને બીજો ઉદ્દેશક શરૂ થાય છે. આગલા ઉદ્દેશક સાથે આ ઉદ્દેશકને આ પ્રકારનો સંબંધ છે. પહેલા ઉદ્દેશામાં જીવવક્તવ્યતાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ ઉદેશામાં પણ એ જ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે. પહેલા ઉદ્દેશાના છેલ્લા સૂત્ર સાથે આ ઉદ્દેશાને સંબંધ આ પ્રમાણે છે
પહેલા ઉદ્દેશાના છેલ્લા સૂત્રમાં કેવલીના અનુત્તરનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, ત્યારે આ સૂત્રમાં છઘસ્થ નિર્ચ થના વિહારના વિષયમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તેમને ( સાધુ અને સાધ્વીઓને) કે વિહાર કપે છે અને કેવો વિહાર કલ્પત નથી, તે સૂત્રકાર અહીં પ્રકટ કરે છે–
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानसूत्रे मूलम्-नो कप्पइ निग्गंथाण या निग्गंथीण वा इमाओ उदिवाओ गणियाओ वियंजियाओ पंच महण्णवाओ महागईओ अंतो मासस्स दुक्खुत्तो वा तिक्खुत्तो वा उत्तरित्तएवा संतरित्तए वा, तं जहा- गंगा १ जउणा २ सरऊ ३ एरावई ४ मही ५॥ पंचहि ठाणेहिं कप्पइ, तं जहा-भयंसि वा १, दुब्भिक्खंसि वा २, परहेज वा णं कोई ३, दओघसि वा एजमाणसि महया ४ वा अणारिएहिं ५॥ सू०१॥ ___ छाया-नो कल्पते निम्रन्यानां या निर्गन्थीनां वा इमा उद्दिष्टा गणिता व्यजिताः पञ्चमहार्णया महानदीः अन्तर्मासस्य द्विकृत्वो वा त्रिकृत्यो वा उत्तरीतुं या संतरीतुं वा, तद्यथा-गङ्गा १, यमुना २, सरयू ३, ऐरावती ४, मही ५। पञ्चभिः स्थानः कल्पते, तद्यथा-भये वा १, दुर्भिक्षे वा २, मव्यथते वा खलु कोऽपि ३, दकौधे या एजमाने महति वा ४, अनार्येषु ५॥ मु० १ ॥
टीका-'नो कप्पइ' इत्यादि
निग्रन्थानां या निग्रंथीनां या इमा: अग्रे वक्ष्यमाणत्येन आसन्नतया प्रत्यक्षा उद्दिष्टाः 'महानद्यः' इति रूपेण सामान्यतोऽभिहिताः, गणिता: पञ्चसंख्यकत्वेन गणनाविषयीकृताः, व्यक्षिताः गङ्गेत्यादि नाम्ना प्रकटीकृताः, पश्य पसं.
'नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंधीणं वा' इत्यादि सूत्र १॥
टीकार्थ-निग्रन्थ और निग्रन्थिनियोंको ये उद्दिष्ट सामान्यतासे कही हुई गणित पांच संख्यासे गिन के कही हुई व्यञ्जित प्रगट की पांच महार्णववाली महानदियाँ एक मासके बीचमें दो बार या तीन बार उतरना या नाव आदि में बैठकर पार करना कल्पित नहीं है, वे नदियां ये हैं-गंगा १ जमुना २ सरयू ३ ऐरावती ४ और मही५।
___ “नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा" त्याहટકાર્ય–શ્રમણ નિર્ચ છે અને નિર્ચ થિનીઓને આ ઉદિષ્ટ, ગણિત, વ્યંજિત, અને પાંચ મહાર્ણવવાળી મહા નદીઓને એક માસમાં બે વાર કે ત્રણ વાર તેમાં ચાલીને અથવા હેડી આદિમાં બેસીને પાર કરવાનું ક૫તું નથી. તે પાંચ નદીઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે–
(१) , (२) यमुना, :(3) सरयु, (४) भैरापती मने (५) मही.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५उ०२सू०१ विहारविषये कल्प्याकल्प्यनिरूपणम् ३ रूपकाः महार्णवा: बहूद्रकाः महानदीः मासस्य अन्तःमध्ये द्वि कृत्यो वारद्वयं, त्रिकृत्वो-बारत्रयं वा उत्तरीतुंबाहुजङ्घादिना लवयितु संतरीतुं-नावादिना सम्यक्तया लवयितुं वा नो कल्पते । उत्तरणसन्तरणयोरकल्पनीयत्वम् आत्मसयम योविघातस्य शबलचारित्रस्य च संमवात् ।
उक्तं च-" अंतोमासस्य तो दगलेये करेमाणे सबले " छाया-अन्तर्मासस्य श्रीन् दकलेपान् कुर्वन् शवल इति । दकलेप जला
पांच कारणोंसे इन महानदियों के पार करना कल्पित भी है, जैसेभयके समय में १ दुर्भिक्षके समय में २ कोई निरन्तर कष्ट देता हो तो ऐसी स्थिति में ३ नदियोंका प्रचुर प्रवाह उन्मार्गगामी होने के समयमें ४ और अनार्यों द्वारा आक्रमण होने के समय में ५ इन महानदियोंको जो उद्दिष्ट विशेषण दिया गया है, उसका कारण यह है, कि ये “महा. नदियां" हैं, इस रूपसे ये कही गई हैं, तथा ये पांच संख्यामें यहां प्रकट की गई है, इसलिये "गणिताः" इस विशेषणसे इन्हें विशेषित किया गया है, तथा " गंगा जमुना" इत्यादि नामों द्वारा इन्हें अभिहित किया गया है, इसलिये "व्यचिता" इस पदसे इन्हें युक्त किया गया है, महार्णय शब्दसे यह समझाया गया है, कि ये महानदियां बहुत पानीवाली होती हैं, इनमें अगाध जल रहता है, इन महानदियों में उतरना या इन्हें नाव आदिमें बैठकर पार करना इसलिये निषिद्ध
નીચેના પાંચ કારણેને લીધે તેમને તે મહા નદી પાર કરવાનું ४८, ५ मई-(१) नयना समयमां, (२) हुमक्ष (हुजना) समयमा (૩) કેઈ નિરંતર કષ્ટ દેતું હોય એવી પરિસ્થિતિમાં, (૪) નદીઓને પ્રચુર પ્રવાહ ઉન્માર્ગ ગામી થાય ત્યારે અને (૫) અનાર્યો દ્વારા આક્રમણ થાય ત્યારે - આ મહાનદીઓને “ઉદ્ધિ” વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે, કારણ કે તેમને ઉદેશીને એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે તે મહાનદીઓ છે. તેમને यांना सध्यामां महीट ४२पामा भावी छ, तथा तमन "गणिता" આ વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે. તથા “ગંગા, જમુના ” આદિ ના દ્વારા તેમને અભિહિત કરવામાં આવેલ છે, તેથી તેમને “યંજિતા” વિશે. પણ લગાઠવામાં આવ્યું છે. “ મહાર્ણવ” આ શબ્દ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે તે મહાનદીઓ બહું જ પાણીવાળી છે–તેમાં અગાધ જળ હોય છે. આ મહાનદીઓમાં ઉતરવાને અને નાવ આદિ દ્વારા તેમને પાર કરવાને, તે કારણે નિષેધ કરવામાં આવ્યું છે કે એવું કાર્ય કરવાથી
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे बतरणम् । ता एव महानदीः प्राह-तद्यथा-गङ्गा, यमुना इत्यादि । पञ्चस्थानका. नुरोधादत्र प्रसिद्धा गङ्गादयो महानद्यः प्रोक्ताः, तेन इतोऽतिरिक्ता अपि बहूदका महानद्यो न कल्पन्ते उत्तरीतुं सन्तरीतुं वेति बोध्यम् । इत्थं निषेधमुक्त्वा सम्पति तदपवादमाह-पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि । पञ्चभिः स्थानः साधूनां साध्वीनां वा इमा यहूदका महानदीः उत्तरीतुं संतरीतुं वा कल्पते । यैः स्थानः कल्पते तानि स्थानानि प्राह-तद्यथा-भये-शत्रुभूतराजादिजनिते धर्मोपकरणापहरणविषयके कहा गयाहै, कि ऐसे कार्यसे आत्मा और संयमका विराधना होता है, और चारित्रमें शवलता आतीहै। कहा भीहै-"अंतो मासस्स तओ" इत्यादि
दकलेप शब्दका अर्थ जलमें उतरना जलको नाव आदिके द्वारा पार करना ऐसा है, यहां पश्चस्थानकके अनुरोधसे प्रसिद्ध गंगा आदि महान दियाही प्रकटकी गई हैं, अतः इनसे भी अतिरिक्त जो बहूदकवाली महानदियां हैं, उनमें भी उतरना और उन्हें पार करना भी साधु साध्वीके लिये कल्प्प नहीं है। ___इस प्रकार से यह कथन निषेधमुखसे किया है, अब इस विषयमें जोअपवाद है, उसे प्रकट करनेके निमित्त सूत्रकार कहते हैं-"पंचहिं ठाणेहिं" इत्यादि-हां इन पांच कारणोंके उपस्थित होने पर साधु
और साध्धियोंको ये बहूदकवाली महानदियोंमें उत्तरना और उन्हें नाव आदि द्वारा पार करना पडे तो वे कर सकते हैं-वे पांच कारण इस प्रकारसे हैं-शत्रु भूत किसी राजा आदि द्वारा यदि ऐसा भय આત્મા અને સંયમને વિઘાત થાય છે, અને ચારિત્રમાં શમલતા (કમજોરી) आवे छे. ४ह्यु ५५५ छ है-" अंतो मासस्स तओ" त्याहि.
“દકલેપ” આ શબ્દનો અર્થ “જળમાં ઉતરવું અથવા જલને નાવ આદિ દ્વારા પાર કરવું થાય છે. અહીં પાંચ સથાનનું પ્રકરણ હોવાથી ગંગાદિપાંચ પ્રખ્યાત મહાનતીઓ જ પ્રકટ કરવામાં આવી છે. પણ તે સિવાયની જે ઘણા પાણીવાળી મહાનદીઓ છે, તેમાં ઉતરવાનું અને તેમને પાર કરવાનું પણ સાધુ સાધ્વીઓને ક૯પતું નથી, એમ સમજવું. આ પ્રકારે તે પાંચ નદીઓને પાર કકવાને નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. છતાં પણ તેના જે અપવાદે છે, તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે—
"पचहि ठाणेहि "त्याहि-नयना पांय २२। सतो तसा અગાધ જળવાળી અને ઉપયુંક્ત વિશેષણવાળી તે મહાનદીઓમાં ઉતરી શકે છે, અથવા તેમને નાવ આદિ વડે પાર કરી શકે છે–(૧) કોઈ શત્રુ રાજાને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૪
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५७०२९०२ विहारविषये कल्प्याकल्प्यनिरूपणम् ५ भये सति २। दुर्भिक्षे वा अथवा भिक्षाया अभावे सति ३। वा-अथवा कोऽपि शत्रुत्वमापन: पुरुषो निरन्तरं प्रव्यथते अन्तर्भावितण्यर्थत्वाद् व्यथामुत्पादयति चेत्तदा, अथवा-'प्रबहेद् वा खलु कोऽपि ' इतिच्छाया, कोऽपि पुरुषो गङ्गादौ प्रवत्-प्रवाहयेत्-प्रक्षिपेत् तदा ३। अत्रापि अन्तर्भावितण्यर्थता। वा अथवा दोघे-उन्मार्गगामितया प्रचुरे गङ्गादीनाम् जलसमूहे महता बेगेन एजमाने आगच्छति सति ४। वा=अथवा अनार्येषु-म्लेच्छेषु आक्रामत्सु सत्सु-म्लेच्छेभ्यो जीवनचारित्रादीनामपहारसंभवात् तदाक्रमणे सति ५। एभिः पञ्चभिः कारणनिर्ग्रन्था निम्रन्थ्यो या गङ्गाद्या महानदीरुत्तरीतुं संतरीतुं वा शक्नुवन्ति । तदुक्तम्__ " अाहे दुभिक्खे, भए दोघंसि वा महंतसि ।
परिभवतालणं वा, जया परो वा करेज्जासि ॥ १ ॥ छाया-आवाधायाम् दुर्भिक्षे भये दकौधे वा महति ।
परिभवताडनं वा यदा परो वा करिष्यति ।। १ ।। इति ॥ सू० १ ॥ उपस्थित किया गया हो कि जिप्समें धर्मापकरणके अपहरण होने की बात हो, अथवा दुर्मिक्ष भिक्षाकी प्राप्ति जब नहीं रही हो अथवा-शत्रुताको धारण करनेवाला कोई पुरुष निरन्तर व्यथाको कष्टको दे रहा हो-अथवा कोई पुरुष गङ्गा आदिमें बहा देता है, अथवा-उन्मा. गंगामी हो जाने से गंगा आदिका प्रचुर जलसमूह बडे वेगसे बढ रहा हो अथवा-जब म्लेच्छ अनायेंजन आक्रमण कर रहे हों और ऐसी स्थितिमें उनसे जीवनकी या चारित्रकी अपहृति(नाश) होनेकी संभावना हो तो ऐसे इन पांच कारणोंके होने पर निर्ग्रन्थ-साधु साध्वियोंको गंगा કારણે એ ભય ઉપસ્થિત થયે હેય છે કે જેને લીધે ધર્મોપકરણના અપહરણને ભય ઉત્પન્ન થયે હોય. (૨) દુર્ભિક્ષને કારણે જે ભિક્ષાની પ્રાપ્તિ અશક્ય બની ગઈ હોય, (૩) અથવા કેઈ શત્રુ નિરતર વ્યથા (કચ્છ) પહોંચાડી રહ્યો હોય, અથવા (૪) ઉમાગગામી થવાને કારણે ગંગા આદિને પ્રચુર જલસમૂહ ઘણું જ વેગથી વૃદ્ધિ પામી રહ્યો હોય અથવા કોઈ વ્યક્તિ પતિને પરાણે ગંગા આદિમાં ડુબાડી દેશે એ ભય ઉત્પન્ન થયે હોય. અથવા (૫) સ્કેનું જ્યારે આક્રમણ થઈ રહ્યું હોય અને તે કારણે જ્યારે જીવન નષ્ટ થવાનો સંભવ જણાતું હોય. આ પાંચ કારણે જ્યારે ઉપસ્થિત થાય. ત્યારે શ્રમણ નિર્ગથ અને નિર્મથી એને ગંગાદિ મહાનદીઓમાં ઉતરવાનું અને નાવ આદિ દ્વારા તેમને પાર કરવાનું કપે છે પણ ખરું.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे मूलम् -णो कप्पइ णिग्गंथाण वा णिग्गंथीण वा पढमपाउसंसि गामाणुगामं दूइजित्तए । पंचहिं ठाणेहिं कप्पइ, तं जहा-भयसि वा दुभिक्खंसि वा जाव महया वा अणारिएहिं । वासावासं पजोस वियाणं णो कप्पइ णिग्गंथाण वा गिग्गंथोण वा गामाणुगामं दूइ जित्तए । पंचहिं ठाणेहिं कप्पइ, तं जहा--णाणट्रयाए १ दंसगट्टयाए २ चरित्तट्टयाए ३ आय. रिय उवज्झाया वा से विसुंभेज्जा, ४ आयरियउवज्झायाण वा बहिया वेयावश्वकरणपाए ५॥ सू० २ ॥ ___ छाया-नो कल्पते निम्न न्यानां या निर्ग्रन्थीनां वा प्रथममाष्टपि ग्रामानु. ग्रामं द्रोतुम् । पञ्चभिः स्थानः कल्पते, तद्यथा-भये वा दुर्भिक्षे वा यावत् महता, वा अनार्येषु । वर्षावासं पर्युषितानां नो कल्पते निम्रन्थानां वा निम्रन्थीनां वा ग्रामानुग्राम द्रोतुम् । पञ्चभिः स्थानः कल्पते, तद्यथा-ज्ञानार्थतया १, दर्शनार्थतया २, चारित्रार्थतया ३, आचार्योपाध्याया वा तस्य विष्यग्भवेयुः ४, आचार्योपाध्यायानां वा वहिः वैयारत्यकरणतया ५॥ सू० २॥
टीका-'णो कप्पइ' इत्यादि--
प्रथमावृषि-प्रावृट् वर्षाऋतुः सा जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदेन त्रिविधा। तत्रजघन्या चतुर्मासप्रमाणा-आषाढ़पूर्णिमायां चातुर्मासनिवासार्थ समागमनात् १, आदि महानदियों में उतरना और नाव आदि द्वारा उन्हें पार करना कल्पित है । कहा भी है-" आवाहे दुभिक्खे " इत्यादि। ___इस गाथाका अर्थ पूर्वोक्तानुसारही है ।।सू०१॥ 'णो कप्पइ णिग्गंथाण या णिग्गंथीण वा पढमपाउसंसि' इत्यादि २ ॥ टीकार्थ-वर्षा ऋतु जघन्य मध्यम और उत्तमके भेदसे तीन प्रकारकी कही गई है, इनमें चातुर्मास प्रमाण जो वर्षाऋतु है यह जघन्य वर्षाऋतु
धुं ५ मे छ , “ आबाहे दुभिक्खे" त्या:-- नाथाना मे ५२ લખ્યા અનુસાર જ સમજ. | સૂ. ૧ |
" णो कप्पइ पिग्गंथाण वा णिग्गंथीण वा पढमपाउसंसि " त्या
ટીકાઈ–વર્ષાઋતુને જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની કહી છે. તેમાંથી ચતુર્માસ પ્રમાણે જે વર્ષાઋતુ છે, તેને જઘન્ય વર્ષાઋતુ કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था०५७०२सू०२ विहारविषये कल्प्याकल्प्यनिरूपणम् मध्यमा पञ्चमासिकी-वृष्टि बाहुल्यादिकारणेनाषाकृष्णप्रतिपदायामेय समा. गमनात् २, उत्कृष्टा-षण्मासप्रमाणा पूर्वोक्तकारणवशादाषाढकृष्णपतिपदात आरभ्याधिकमाससद्भावेन कार्तिकी याबद् भवति । प्रथमा चासौ प्रावृट् चेति प्रथमप्राट् । प्राइ-हेमन्त-ग्रीष्मरूपाणां त्रयाणाम् ऋतूनां मध्ये प्रावृषः प्राथभ्यात् पाड् ऋतुः प्रथमप्राट् इत्युच्यते । तस्मिन् निग्रन्थानां निग्रंन्धीनां वा ग्रामानुग्रामम्-ग्राममनुगतो ग्रामः-ग्रामानुग्रामस्तम् नो कल्पते द्रोतुं गन्तुं है, वह आषाढकी पूर्णिमासे लेकर चार मास तक निवास के लिये होती है १ मध्यम वर्षाऋतु पांच महिनेकी होती है, वृष्टिकी अधिकता होने पर यह आषाढ कृष्ण प्रतिपदासेही आ जाती है, उत्कृष्ट वर्षाऋतु छह महिनेकी होती है, पूर्वोक्त कारणके यशसे आषाढ कृष्ण प्रतिपदासे लेकर अधिक मासके सद्भाव हो जाने से कार्तिक तक होती है, प्रथम जो वर्षाऋतु है, यह प्राट्-वर्षाऋतु है, इसे जो प्रथम प्रावृट् वर्षाऋतु कहा गया है, उसका तात्पर्य ऐसा है कि प्राकृटू हेमन्त एवं ग्रीष्म इन तीनमें इन तीन ऋतुओंके मध्य में वर्णऋतुको प्रथम गिना गया है, इसलिये यहां वर्षाऋतुको “प्रथम" विशेषणसे विशेषित किया गया है, तात्पर्य इसका यही है, कि जब वर्षाऋतु प्रारम्भ हो जाती है, तब निग्रन्थों एवं निर्ग्रन्थिनियोंको एक गांवसे दूसरे गांवमें विचरण करना તે અષાઢી પૂનમથી શરૂ કરીને કાર્તિકી પૂનમ સુધીના ચાર માસની હોય છે. મધ્યમ વર્ષાઋતુ પાંચ માસની હોય છે વૃષ્ટિની અધિકતા હોય ત્યારે તે અષાઢી કૃણ પ્રતિપાદથી શરૂ થઈ જાય છે. (ગુજરાતમાં દરેક માસને શુકલ પક્ષ પહેલાં અને કૃષ્ણ પક્ષ પછી આવે છે જ્યારે મારવાડ વગેરમાં કૃષ્ણપક્ષ પહેલાં અને શુકલપક્ષ પછી આવે છે. આ રીતે અષાઢ વદ એકમથી વર્ષઋતુ શરૂ થાય તે પાંચ માસની વર્ષાઋતુ થાય છે.) ઉત્કૃષ્ટ વર્ષાઋતુ છે માસની હોય છે. પૂર્વોકત કારણે અષાઢ વદી એકમથી વર્ષાઋતુ શરૂ થતી હોય અને વચ્ચે કેઈ અધિક માસ આવતે હેય ત્યારે વર્ષાઋતુ છ માસની થાય છે. પ્રથમ જે વર્ષાઋતુ છે તેને પ્રવૃત્ વર્ષાઋતુ કહે છે. પ્રાવૃટ-વર્ષા, હેમન્ત અને ગ્રીષ્મ આ ત્રણે ઋતુ માં વર્ષાઋતુને પ્રથમ ગણવામાં આવી હેવાથી વર્ષાઋતુની આગળ “ પ્રથમ” વિશેષણ વપરાયું છે. આ સૂત્રમાં એવું પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે વર્ષાઋતુને પ્રારંભ થાય છે, ત્યારે નિર્ચ અને નિગ્રંથીઓને એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરવાનો નિષેધ કર્યો છે. આગમમાં “આ પ્રકારને વિહાર સાધુઓને કલ્પતે નથી” એવું વિધાન
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे जीचे भूमेर्याप्तत्वात् । इत्थं निर्गमननिषेधमुक्त्वा सम्पति तदपवादमाह-पंचहिं ठाणेहि ' इत्यादि । मूत्राक्तै भयदुर्भिक्षादिभिः कारणैस्तु गन्तुं कल्पते एवेति । 'वासापास' इत्यादि-वर्षावासंवर्पाकालं पर्युवितानां स्थितानां निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा ग्रामानुग्रामं गन्तुं न कल्पते । ज्ञानार्थतादिभिः पञ्चभिः स्था नैस्तु कल्पते एव । तदेवोपदर्शयितुमाह- पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि । तथाहिनिषिद्ध है, आगमसे वर्जित हैं, क्योंकि उस समम द्वीन्द्रियादि जीवोंसे भूमि व्याप्त हो जाती है, इस तरहसे एक ग्रामसे दूसरे ग्राम में जानेका निषेध प्रकट कर अब सूत्रकार इसमें जो अपवाद मार्ग है, उसका कथन करते हैं-" पंचहि ठाणेहिं कप्पा” इत्यादि। यद्यपि वर्षाऋतुमें साधु साध्वियोंको एक स्थानसे दूसरे स्थानमें आनाजाना शास्त्राज्ञानुसार निषिद्ध है, और ऐसाही यह उत्सर्ग मार्ग है, परन्तु फिर भी इस विषयमें अपवाद मार्ग ऐसा है, कि यदि सूत्रोक्त भय दुर्भिक्ष आदि कारण उपस्थित हो जाते हैं, तो ऐसी स्थितिमें वर्षा ऋतुमें भी साधु आदिको एक स्थानसे दूसरे स्थान ग्राममें जाना कल्पित कहा गया है। " वासावासं पज्जोसवियाणं णो कप्पइ० " इत्यादिवर्षाकालमें एक स्थान पर ठहरे हुए साधु आदिको एक गांचसे दूसरे ग्राम विहार करना उचित नहीं है-शास्त्राज्ञासे विरुद्ध है, परन्तु-" पं. चहिं ठाणेहिं कप्पइ तं जहा णाणट्टयाए ? " इत्यादि-इन कारणोंको लेकर वे वर्षाकालमें भी एक स्थानसे दूसरे स्थान पर जा सकते हैं, इनमें सबसे पहिला प्रयोजन रूप कारण ऐसा है, कि यदि वे ज्ञान છે, કારણ કે તે સમયે ભૂમિ દ્વીન્દ્રિય દિ જીવથી વ્યાપ્ત હોય છે. આ રીતે વર્ષાકાળમાં એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરવાનો નિષેધ ફરમાવીને હવે સૂત્રકાર તેના જે અપવાદ છે તે પ્રકટ કરે છે
नहि ठाणेहिं कप्पह" त्याहि-नयना पांय ४२ माथी है। પણ કારણ ઉપસ્થિત થાય તે એવા સંગમાં વર્ષાઋતુમાં પણ સાધુ સાધ્વીને सामथी भी राम विडार ४२३॥ ४६ छ " वासावासं पज्जोसवियाणं णो कप्पड" त्याहि-वर्षामा छ ममा २३॥ साधु सोपान त ગમથી બીજે ગામ વિહાર કરશે તે ઉચિત નથી-એવું કરવું તે શાઆજ્ઞાથી वि३ छ. ५२-तु " घंचहि ठणेहि कप्पइ तजहा णाणट्टयाए१" त्याल નીચે બતાવેલા પાંચ કારણોને લીધે તેઓ વર્ષાઋતુમાં પણ એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરી શકે છે–
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५उ०२०२ विहारविषये कल्प्याकल्प्यनिरूपणम् ज्ञानार्थतया-ज्ञानमेव अर्थ प्रयोजनं यस्य स ज्ञानार्थः, तस्य भावस्तत्ता तयाज्ञानप्रयोजनमुद्दिश्य गन्तुं कल्पते । अयं भावः-कश्चिदाचार्योऽपूर्वश्रुतस्कन्धधारको भक्तं प्रत्याख्यातुकामो भवेत् । यदि तत्सकाशादसावपूर्वश्रुतस्कन्धो न गृह्येत तदाऽसौ विच्छिद्येत, अतस्तद्ग्रहणार्थ गन्तुं कल्पते इति १ । एवं दर्शनार्थतया भक्तं प्रत्याख्यातुकामात् कुतश्विदाचार्याद् दर्शनमभावकशास्त्राध्ययनार्थ गन्तुं कल्पते इति २। तथा-चारित्रार्थतया यत्र क्षेत्रे वर्षांपासस्थितिः कल्पिता, प्राप्त करनेके लिये अभिलाषी है, तो इस उद्देश्यको लेकर वे उस काल में विहार कर सकते हैं १ । तात्पर्य इसका ऐसाहै-कि अपूर्व श्रुतस्कन्धधारक कोई आचार्य हो, और वह भक्तपत्याख्यान(संथारा)करनेका अभिलाषी हो रहा तो ऐसी स्थितिमें यदि उसके पास जाकर यह अपूर्व श्रुतस्कन्ध ज्ञान प्राप्त नहीं किया जाता है, तो उसका विच्छेद हो जाता है, अत:वह अपूर्व श्रुतस्कन्ध विच्छिन्न हो जाये इस अभिलाषासे प्रेरित हुआ साधु उस ज्ञानको प्राप्त करनेको वर्षाकालमें भी विहार कर सकता है, दूसरा कारण है, ऐसा है कि दर्शन प्रभावक शास्त्रका ज्ञाता यदि कोई आचार्य भक्त प्रत्याख्यान करनेवाला हो रहा हो तो उससे उस दर्शन प्रभावक शालका अध्ययन करनेके लिये साधु वर्षाकालमें भी उसके पास जानेके लिये विहार कर सकता है २। तृतीय कारण ऐसा
(૧) જ્ઞાનાર્થે—કેઈ સાધુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષાવાળો હોય, તે તે ઉદ્દેશ્યને લીધે તે વર્ષાકાળમાં પણ વિહાર કરી શકે છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે –
અપૂર્વ શ્રુતસ્કન્ધ ધારક કેઈ આચાર્ય હોય, અને તે આચાર્ય ભક્તપ્રત્યાખ્યાન (ચતુર્વિધ આહારનો ત્યાગપૂર્વક સંથારો) કરવાની અભિલાષા સેવતે હેય. તે એવી પરિસ્થિતિમાં જે તેની પાસે જઈને કઈ જ્ઞાનપિપાસુ સાધુ તે અપૂર્વ શ્રતસ્કન્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી ન લે તે તેને વિચછેદ થઈ જવાનો સંભવ રહે છે તેથી તે અપૂર્વ શ્રતસ્કન્ય જ્ઞાન વિછિન્ન ન થઈ જાય એવી શુભ અભિલાષાથી પ્રેરિત થયેલે સાધુ વર્ષાકાળમાં પણ તે જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરવા માટે વિહાર કરીને તે શ્રતસ્કન્ધ ધારક સાધુ પાસે જઈ શકે છે.
હવે બીજું કારણ પ્રકટ કરવામાં આવે છે–દર્શન પ્રભાવક, શાસ્ત્રના જ્ઞાતા એવા કઈ આચાર્ય ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરવાનો વિચાર કરી રહ્યો હોય તે તે દર્શનપ્રભાવક શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરવા નિમિત્ત સાધુ વર્ષાકાળમાં પણ તેમની પાસે જવાને માટે વિહાર કરી શકે છે.
स्था-२
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
स्थानाङ्गसूत्रे
तत्क्षेत्रं यदि अनेषणास्त्र्यादि दोषदुष्टं भवेत्तदा चारित्रारक्षणार्थं कल्पते गन्तुमिति ३ | तथा - आचार्योपाध्याया वा 'मे' इति तस्य साधोः अत्र जातावेकवचनं, तेन तेषां साधूनाभित्यर्थः, विष्वग्भवेयुः = शरीरात् पृथग्भवेयुः म्रियेरन्, तत्र गच्छे वेदन्य आचार्य उपाध्यायो वा न भवेत् तदा तेषां साधूनां कल्पते गन्तुमिति । अथवा - ' विसुंभेज्जा' इत्यस्य विश्रम्मेयुरितिच्छाया । आचार्योपाध्यायाः तस्य== तं साधुं विश्रम्भेयुः - विश्वस्युः, तदाऽत्यन्तरहस्य कार्यं कर्तुं तस्य साधो र्गन्तुं कल्पते इति ४| तथा - आचार्योपाध्यायानां बहिः वर्षाक्षेत्राद् बहिर्वर्त्तमानानां रोगादिग्रस्तानां वैयावृत्यकरणतया वैयावृत्यकरणार्थ साधो गन्तुं कल्पते ॥ ५ ॥ इति ॥ सू० २ ||
=
है, कि जिस स्थान में वर्षावास किया है, वह क्षेत्र यदि अनेषणा स्त्री आदि के दोष से दूषित है, तो अपने चारित्रकी रक्षा के लिये साधु वर्षाकालमें भी अन्य जा सकता है, चतुर्थ कारण ऐसा है, वर्षांवास करनेवाले साधुओंका यदि कोई आचार्य अथवा उपाध्याय शरीरसे पृथक हो गया हो - मर गया हो और उस गच्छमें अन्य आचार्य या उपाध्याय न हो तो ऐसी स्थिति में उन साधुओंका वर्षाकालमें भी अन्यत्र विहार करना कल्पिक कहा गया है - अथवा - " विसुंभेज्जा की संस्कृत छाया " विश्रम्भेयुः " ऐसी भी होती है, तो इस पक्षमें इसका ऐसा अर्थ होता है, कि वे आचार्य अथवा उपाध्याय यदि उस साधु का विश्वास करते हैं, तो अत्यन्त रहस्यमय (गुप्त) उस कार्य को करने के लिये उस साधुका वर्षाकालमें भी विहार करना कल्पित कहा गया है,
99
ત્રીજું કારણ આ પ્રમાણે છે—જે સ્થળે ચાતુર્માંસમાં વાસ કર્યાં હાય, તે ક્ષેત્ર જો અનેષણા, શ્રી આદિના દોષથી દુષિત હાય, તે પેાતાના ચારિ ત્રની રક્ષા નિમિત્તે સાધુ ત્યાંથી અન્ય સ્થળે વિહાર કરી શકે છે.
66
66
ચેાથું કારણ આ પ્રમાણે છે—કાઇ ક્ષેત્રમાં ચાતુર્માંસ વર્ષોંવાસ કર્યાં બાદ જો તે સાધુઓના આચાય અથવા ઉપાધ્યાય કાળધમ પામી જાય, અને તે ગચ્છમાં અન્ય આચાય અથવા ઉપાધ્યાય ન ઢાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે સાધુઓને વર્ષાકાળ દરમિયાન પણ વિહાર કરવા ક૨ે છે. અથવા विसुभेज्जा " मा पहनी संस्कृत छाया विश्रम्भेयुः આ પ્રમાણે પણ થાય છે. તે તે સસ્કૃત છાયાની અપેક્ષાએ આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે--“ જો તે આચાય અથવા ઉપાધ્યાય તે સાધુ ઉપર ખૂબ જ વિશ્વાસ ધરાવતા હોય તે કાઈ અત્યન્ત રહસ્યમય કામ કરવાને માટે તે સધુને વર્ષાકાળમાં પણ વિહાર કરવા ક૨ે છે. પાંચમુ' કારણ નીચે પ્રમાણે છે
"
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ.२ सू.३ गुरुप्रायश्चित्तनिरूपणम् छद्मस्थाः केचित् अनुद्घातिका भवन्तीति अनुद्घातिकानां पञ्च स्थानानि प्राह
मूलम्-पंच अणुग्घाइया पण्णत्ता, तं जहा--हत्थकम्मं करेमाणे १, मेहुणं पडिसेवमाणे २, राईभोयणं भुंजमाणे ३, सागारियं मुंजमाणे ४, रायपिंडं भुंजमाणे ५ ॥ सू० ३ ॥
छाया–पञ्च अनुद्घातिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हस्तकमकुर्वाणः १ मैथुनं पतिसेवमानः २ रात्रिभोजनं भुञ्जानः ३ सागारिकपिण्डं मुञ्जानः ४, राजपिण्डं भुजानः ५॥ सू० ३ ॥
टीका-पंच अणुग्धाइया ' इत्यादि
अनुद्घातिकाः-उद्घातः लघूकरणं, स न विद्यते यस्य प्रायश्चित्तरूपतपोविशेषस्य तत् अनुद्घातं-गुरु प्रायश्चित्तम् , तदस्ति येषां प्रतिसेवनाविशेषपशात्ते. ऽनुद्घातिकाः ते च पञ्चसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-' हस्तकमकुर्वाणः' इत्यादि। पांचवां कारण ऐसा है, कि वर्षाक्षेत्रसे बाहर वर्तमान आचार्य या उपाध्याय हों और वे रोगग्रस्त हो गये हों तो ऐसी स्थितिमें उनकी वैयावृत्ति करने के लिये साधुका बाहर जाना कल्पित कहा गया है ५।२।
कितनेक छमस्थ अनुद्घातिक होते हैं। अतः अब सूत्रकार उन अनुद्घातिकोंके पांच स्थानोंका निरूपण करते हैं___ 'पंच अणुग्घाइया पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ३ ॥
टीकार्थ-उद्घात शब्दका अर्थ लघु करनाहै, यह लघुकरण रूप उद्घात जिस प्रायश्चित्त रूप तपविशेषका नहीं होता है, ऐसा वह गुरु प्रायश्चित्त प्रतिसेवना विशेषके वशसे जिनको होता है, वे अनुद्घातिकहैं। ये अनुद्घातिक पांच प्रकारके होते हैं-एक हस्तकर्मको करनेवाले १ दूसरे
(૫) સાધુઓએ અમુક ક્ષેત્રમાં વર્ષાવાસ કર્યો હોય, અને તે ક્ષેત્રની બહારના કેઈ ક્ષેત્રમાં રહેલા આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય બીમાર થઈ જાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તેમનું વૈયાવૃત્ય (સેવા) કરવા માટે સાધુને વિહાર કર કુખ્ય ગણાય છે. | સૂ. ૨૫
કેટલાક છાસ્થ અનુદ્દઘાતિક હોય છે. હવે સૂત્રકાર તે અનુદ્ધાતિ કોના पांय स्थानानु नि३५१ ४२ -“पच अणुग्घाइया पण्णत्ता " त्याह
ટીકાર્થ–“ઉદ્દઘાત” એટલે “લઘુ કરવું આ લઘુકરણ રૂપ ઉદ્દઘાત જે પ્રાયશ્ચિત રૂ૫ તપવિશેષને થતો નથી એવું તે ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રતિસેવના વિશેષના પ્રભાવથી જેમને થાય છે, તેમને અનુદ્દઘાતિક કહે છે. તે અનુદ્ધાતિક નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકારના હોય છે–(૧) હસ્ત કર્મ કરનારા, (૨) મિથુનનું સેવન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे तत्र-हस्तकर्म=समयमसिद्धम् , तत् कुर्वाणः १। मैथुनम् अब्रह्म प्रतिसेवमानः २। रात्रिभोजनम्-भुज्यते इति भोजनं, रात्रौ भोजनं रात्रिभोजनं, तच द्रव्यतोऽ शनादिकम् , क्षेत्रतः समयक्षेत्रे, कालता-दिवा गृहीतं (रात्रिमुल्लध्य) दिवा मुक्तं, दिया गृहीतं रात्रौ भुक्तम्', रात्रौ गृहीतं रात्रौ भुक्तम् , रात्रौ गृहीतं दिया भुक्तम्इत्येवं चतुर्भङ्गात्मकम् , भावतो रागद्वेषाभ्याम् , तद् भुञ्जानः । रात्रिभोजने दोषाः प्रोक्ताः, उक्तश्चमैथुनका सेवन करनेवाले २ तीसरे रात्रिभोजन करनेवाले ३ चौथे सागारिक (शय्यातर) पिण्ड खानेवाले४ और पांचवें राजपिण्ड खानेवाले ५इनमें हस्तकर्म प्रसिद्ध हैं, इसे हस्तक्रिया भी कहते हैं । मैथुनकर्म भी प्रसिद्ध है इसे सैद्धान्तिकपरिभाषामें अब्रह्मका सेवन करना कहा गया है । रात्रि भोजन द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावकी अपेक्षासे चार प्रकारका कहा गया है, द्रव्यकी अपेक्षा रात में अशन आदिका खाना यह द्रव्य रात्रि भोजन है, मनुष्य क्षेत्रके भीतर किसी भी स्थान पर बैठकर रातमें भोजन करना यह क्षेत्रकी अपेक्षा रात्रि भोजन है, दिवसमें लाये हुए भोजनको रातभर रखकर दूसरे दिन खाना दिन में लाये हुए भोजनको रात्रिमें खाना, रात्रिमें गृहीत भोजनको रात्रिमें खाना और रात्रिमें गृहीत भोजनको दिनमें खाना इस तरहसे कालकी अपेक्षा रात्रि भोजन चार भङ्गवाला है, तथा-रागद्वेषसे युक्त होकर
४२ नारा, (3) रात्रि । ४२ना, (४) सामा२ि४ पिंड माना। मन (५) રાજપિંડ ખાનારા. હવે આ પાંચેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે –
स्तभ । ॥ न म रतोष ५ थाय छे. भैथुन म એટલે અબ્રહ્મનું સેવન. રાત્રિભેજન દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ ચાર પ્રકારનું કહ્યું છે. રાત્રે કોઈ પણ પ્રકારના અશન, પાન આદિ ખાવા તેનું નામ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ રાત્રિભેજન છે. મનુષ્ય ક્ષેત્રના કેઈ પણ સ્થાન પર બેસીને રાત્રે ભોજન કરવું તેને ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ રાત્રિભોજન કહે છે. દિવસે વહેરી લાવેલા ભેજનને આખી રાત રાખી મૂકીને બીજે દિવસે ખાવું, અથવા દિવસે વહોરી લાવેલા ભેજનને રાત્રે ખાવું, રાત્રે વહોરી લાવેલા ભેજનને રાત્રે ખાવું, અથવા રાત્રે લાવેલા ભેજનને દિવસે ખાવું, તેનું નામ રાત્રિભોજન છે. આ રીતે કાળની અપેક્ષાએ રાત્રિભેજનના ચાર પ્રકાર સમજવા. રાગ દ્વેષથી યુક્ત થઈને જે ભેજનને રાત્રે ઉપભોગ કરવામાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था० ५ उ०२ सू०३ गुरूपायश्चित्तनिरूपणम्
“ संति मे मुहुमा पाणा, तसा अदुव थायरा । जाओ राओ अपासंतो, कहमेसणियं चरे ॥१॥ उदउल्लं बीयसंसत्तं, पाणा निवडिया महि । दिया ताहि विवज्जिज्जा, राओ तत्थ कहं चरे ॥२॥ एयं च दोसं दठूणं, नायपुत्तेण भासियं ।
सव्वाहारं न भुजंति, निग्गंथा राइभोयणं ॥३॥ छाया--सन्ती मे सूक्ष्माः प्राणाः असा अथवा स्थावराः
यान् रात्रौ अपश्यन् , कथमेषणीयं चरेत् ॥१॥ उदकाः बीजसंसक्तां प्राणा निपतिता महीम् । दिवा तान् विवर्जयेत् , रात्रौ तत्र कथं चरेत् ॥२॥ एतं च दोषं दृष्ट्वा ज्ञातपुत्रेण भाषितम् ।
सर्वाहारं न भुञ्जते निर्ग्रन्था रात्रिभोजनम् ।।३॥ इति । जो भोजन रात्रि में किया जाता है, वह भावकी अपेक्षा रात्रि भोजन है, रात्रिभोजनमें दोष इस प्रकारसे कहे गये हैं____ “संतिमें सुहुमा पाणा" इत्यादि ।
रात्रिमें सूक्ष्म त्रस जीव और स्थावर जीव दृष्टिपथ नहीं होते हैं, अतः अहिंसा व्रतकी रक्षा करनेवाले मुनिजन उसमें भिक्षावृत्ति नहीं करते हैं । पानीसे आई हुई एवं बीजसे युक्त हुई भूमिमें प्राणी बहुतसे गिरते रहते हैं, अतः दिन में तो उनका बचाव हो जाता है, परन्तु रात्रि में इनका बचाय नहीं हो सकता है, इस प्रकारके इस दोषको देखकर सातपुत्र महावीरने रात्रिमें भिक्षावृत्तिका और रात्रिके भोज. नका त्याग करना कहा है। આવે છે, તેને ભાવની અપેક્ષાએ રાત્રિભોજન કહે છે. રાત્રિભેજનના આ प्रमाणे होष द्या छ-" संति मे सुहुमा पाणा" त्याह
રાત્રે સૂમ ત્રસજીવો અને સ્થાવર જીવે દષ્ટિગોચર થતાં નથી. તેથી અહિંસા વ્રતની રક્ષા કરનારા મુનિજને રાત્રે ભિક્ષાવૃત્તિ કરતા નથી. પાણીથી ભીની થયેલી અને બીજથી યુક્ત બનેલી ભૂમિમાં ઘણું જ આવી પડતાં હોય છે. દિવસે તો સાવધાનીપૂર્વક ચાલવાથી તેમની રક્ષા થઈ જાય છે, પણ રાત્રે તો તેઓ નજરે જ નહીં પડતા હોવાથી તેમની વિરાધના થઈ જાય છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિને વિચાર કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે રાત્રે ભિક્ષાવૃત્તિ માટે ફરવાને અને રાત્રિભૂજન કરવાને નિષેધ કર્યો છે. તથા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे
तथा
" जइवि हु फासुगदव्वं, कुन्थू पणगा तहावि दुप्पस्स । पचकावं नाणी विहु, राईभत्तं परिहरंति ॥१॥ जह वि य पिवीलिगई, दीसंति पईवजोइउज्जोए ।
तहवि खलु आणाइणं मूलबथविराहणा जेण" ॥२॥ छाया-यद्यपि खलु प्रामुकद्रव्यं कुन्थवः पनकास्तथापि दुर्दर्शाः ।
प्रत्यक्षं ज्ञानिनोऽपि खलु रात्रिभक्तं परिहरन्ति ॥१॥ यद्यपि च पिपीलकादयो दृश्यन्ते प्रदीप ज्योतिरुद्योते ।
तथापि खलु अनाचीर्ण मूलवतविराधना येन ॥२॥ इति ।३। तथा-सागारिकपिण्डम्-अगारेण सह यतते सागारः, स एव सागारिक:शय्यातरः तस्य पिण्ड: आहारः, तं भुनानः । सागारिकपिण्ड भोजने हि दोषा भवन्ति । तदुक्तम् -
"तित्थयरपडिक्कुट्ठो, आणा अन्नाय उग्गमे न सुज्झे ।
अविमुत्ति अलाघवया दुल्लहसेज्जा य चोच्छेओ ॥१॥" छाया-तीर्थकरप्रतिक्रुष्ट आज्ञा, अज्ञातं उद्गमश्च नो शुध्येत् । ___ अविमुक्तिरलाघवता, दुर्लभशय्या च व्युच्छेदः ॥१॥ इति । अयं भावः तीर्थकरैः प्रतिष्टो-निषिद्धः शय्यातरपिण्डः, अतः स न तथा--" जइविहु फासुगदध्वं" इत्यादि
इन गाथाओंका अर्थ स्पष्ट है, अगारसे जो युक्त होता है, वह सागार है, यह सागारही सागारिक है। इसे शय्यातर कहा गया है, इनके घरका आहार जो है, वह सागारिक पिण्ड है, इस सागारिक पिण्डको इसलिये वर्जित कहा है,कि यह सदोष होता है । जैसे कहा है
"तित्थयरपडिक्कुटो" इत्यादि ।
शय्यातरपिण्डका लेना तीर्थ करोने निषिद्ध किया है, अतः जो “जइ वि हु फासुगव्वं" छत्याहि
'આ ગાથાઓનો અર્થ સ્પષ્ટ છે. અગાર (દેષ) થી યુક્ત જે હોય છે. તેને સાગાર કહે છે. તે સાગાર જ સાગરિક છે. તેને શય્યાતર કહેવામાં આવેલ છે. જે સાધુએ જે શ્રાવકાદિના ઘરમાં આશ્રય લીધે હોય, તે ઘરના આહારને શય્યાતર પિડ અથવા સાગરિક પિડ કહે છે. તે સાગરિક પિંડને નિષેધ કરવાનું કારણ એ છે કે તે સદોષ હોય છે. કહ્યું પણ છે કે--
“ तित्थियरपडिक्कुट्ठो ४त्याहશય્યાતર ગ્રહણ કરવાને તીર્થંકરોએ નિષેધ કર્યો છે, તેથી જે સાધુ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०३ गुल्मायश्चित्तनिरूपणम् ग्राह्यः अथ तं साघु गृह्णीयात , तदा तीर्थकृतामाज्ञा विराधिता भवेत् । शय्यातरस्य गृहे निवासवशात्तभैक्षमज्ञातं न भवतीति तदज्ञातत्वं स्वरूपतया न शुध्येत् । तथा-प्रत्यासन्नतया भैक्षपानादिनिमित्तं भूयोभूयस्तद्गृहे प्रविशतः साधोरूद्गमोऽपि न शुध्येत् । तथा-साधोः अविमुक्तिः-लोभो भवेत्स्वाध्यायश्रवणादिना आवजितः शय्यातरो दधिदुग्धादिकं प्रणीतं द्रव्यं साधये दद्यात् । साधुश्च तद्ग्रहणलोलुपतया तद्गृहं न परित्यजेदिति । तथा-अलाघवता-प्रचुरविशिष्टान्नपानादि लाभेन शरीरालाघवता प्रचुरवस्त्रादिलाभेन उपकरणालाघवता च भवेत् । तथा दुर्लभशय्या- येन किल शय्या दीयते, तेन आहाराद्यपि देयम्" इति भयाद् गृहिणः शय्या न प्रयच्छेयुः, ततश्च साधूनां दुर्लभा शय्या भवेत् । इत्थं साधु इसे लेता है, वह तीर्थंकरोंकी आज्ञाका विराधक होता है१, दूसरा शय्यातरके गृहमें निवासके यशसे उसका भक्ष अज्ञात नहीं रहता है, अतः उसकी अज्ञातता स्वरूपसे शुद्ध नहीं होतीहै२, तीसरे उसके प्रत्यासन्न (समीप)होनेसे भैक्ष पान आदिके निमित्त बार२ उसके घरमें प्रवेश करनेवाले साधुका उद्गम दोष भी शुद्ध नहीं होताहै ३, चौथे साधुको ऐसा लोभ भी हो जाता है, कि स्वाध्याय श्रवण आदिसे आकृष्ट हुआ शय्यातर मेरे लिये प्रणीत पुष्ठिकर दहि दुग्ध आदि द्रव्य देगा। इस प्रकारके लोभसे आकृष्ट हुआ साधु उसके घरको नहीं छोडता है, प्रचुर विशिष्ट अन्न पान आदिके लाभसे उसके शरीरमें अलाघवता एवं प्रचुर वस्त्रादिके लाभसे उपकरण सम्बन्धी अलाघचता हो सकती हैं, तथा-दुर्लभशय्या-"जो शय्या स्थान देता है, वह आहार आदि તેને લે છે. તે તીર્થકરોની આજ્ઞાને વિરાધક બને છે. વળી શય્યાતરના ઘરમાં નિવાસને લીધે તેને ભક્ષ (લેજનની સામગ્રી) અજ્ઞાત રહેતું નથી, તેથી તેની અજ્ઞાતતા સ્વરૂપની અપેક્ષાએ શુદ્ધ હેતી નથી વળી તેની સમી. પમાં જ રહેતા હોવાને કારણે આહારપાણ આદિને માટે વારંવાર તેના ઘરમાં પ્રવેશ કરનાર સાધુને ઉદ્ગમ પણ શુદ્ધ હેતે નથી વળી સાધુના મનમાં એ લાભ થાય છે કે સ્વાધ્યાય શ્રવણ આદિ દ્વારા મારી તરફ આકર્ષિત થયેલે શય્યાતર મારે માટે ઘી, દૂધ, આદિ પુષ્ટિકર દ્રવ્ય આપશે. આ પ્રકારના લેભથી યુક્ત થયેલે સાધુ તેનું ઘર છેડતે નથી. પ્રચુર અન્ન આદિના લાભથી તેના શરીરમાં અલાઘવતા આવી જાય છે અને પ્રચર વસાદિના લાભથી ઉપકરણ સંબંધી અલાઘવતા આવી જવાને સંભવ રહે છે. तथा " दुर्लभशय्या " " २ शय्यास्थान है छ त साहारा पश"
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
स्थानाङ्गसूत्रे
शय्यातरात् पिण्डदाने शय्याया एव व्युच्छेदो भवेदिति । तथा-शय्यातरात् तृण क्षारडगलशय्यासंस्तारपीठफलकादीनां सोपधिकस्य शैक्षस्य चादाने नास्ति दोष इति ४| तथा - राजपिण्डं - राज्ञः पिण्डो राजपिण्डस्तं भुञ्जानः । राजात्विह चक्रवर्तिवलदेववासुदेवादि गृह्यते । तदर्थं निष्पन्नं पिण्डं भुञ्जान: ५। एतैरनन्तरोक्तैः पञ्चभिः कारणैः साधवो गुरुप्रायश्चित्तार्हां भवन्तीति । सू० ३ ॥
राजोऽधिकारात् सम्प्रति राजान्तःपुरमाश्रित्य मूत्रमाह---
मूलम् - पंचहि ठाणेहिं समणे णिग्गंथे रायंतउरमणुपविसमाणे नाइकमइ, तं जहा नगरे सिया सबओ समंता गुत्ते भी देगा ' इस भय से गृहस्थजन शय्या भी नहीं देते अतः साधुजनोंको शय्या दुर्लभ हो सकती है, इस प्रकार शय्यातर से पिण्डके लेने में शय्पाहीका व्युच्छेद हो सकता है, शय्यातर से तृण, क्षार डगल (?) शय्या संस्तार, पीठफलक एवं सोपधिक (चत्र पात्र आदि उपकरण सहित ) शिष्य के लेने में ( ? ) कोई दोष नहीं है १ । राजपिण्ड में राजपदसे चक्रवर्ती, बलदेव और वासुदेव आदि गृहीत हुए हैं। इनके लिये निष्पन्न हुए पिण्डको जो लेता है उसे अपने आहार के उपयोग में लाता है, वह राजपिण्ड भोक्ता हैर, इस प्रकार हस्तकर्म करनेवाला, मैथुनका प्रतिसेवन करनेवाला, रात्रिभोजन करनेवाला, मागारिक पिण्डका भोजन करनेवाला, और राजपिण्डका भोजन करनेवाला साधुजन गुरु प्रायश्चित्तके योग्य होते हैं ॥ स ० ३ ॥
આ પ્રકારની ભાવના સાધુ સેવવા માંડે, તે ગૃહસ્થ દ્વારા શખ્વાસ્થાન દેવાનું પણ બંધ થઈ જાય, આ રીતે સાધુએને માટે શય્યાસ્થાન પણ કુલલ થઈ જાય. આ રીતે શય્યાતરની પાસેથી પિંડ લેવામાં શય્યાને જ યુછેદ થવાને लय रहे छे. क्षय्यातर पासेथी तृणु, क्षार, शय्यासस्तार, पीठ, ईस अने સેપધિક (વસ્ત્ર પાત્ર આદિ ઉપધિ સાથે)શિષ્ય લેવામાં કેઇ દેષ લાગતે નથી.
રાજપિંડ એટલે રાજાને માટે તૈયાર થયેલ આહાર. રાજપિંડ ગ્રહણ ગ્રહણ કરવામાં પણ સાધુને દોષ લાગે છે. ‘ શુજા 'પદ્મથી અડીં ચક્રવર્તી બળદેવ, વાસુદેવ આદિ ગૃહીત થયેલ છે.
આ રીતે હસ્તકમ કરનાર, મૈથુનનું પ્રતિસેવન કરનાર, રાત્રિભજન કરનાર સાગારિક પિંડને! આહાર કરનાર અને રાજપિંડના આહાર કરનાર સાધુ ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્તને પાત્ર બને છે. ! સૂ. ૩૫
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०४ निम्रन्थानां राजान्तःपुरप्रवेशनिरूपणम् १७ गुत्तदुआरे, बहये समणमाहणा णो संचाएंति भत्ताएवा पाणाए वा निक्खमित्तए या पविसित्तए वा, तेसिं विनवणट्टयाए रायंते. उरमणुपविसिज्जा १, पाडिहारियं वा पीढफलगसेज्जासंथारंगं पञ्चप्पिणमाणे रायंतेउरमणुपविसिज्जा २, हयस्त वा गयस्स वा दुस्स आगच्छमाणस्स भीए रायंतेउरमणुपविसिज्जा ३, परोव णं सहसा वा बलसा वा बाहाए गहाय अंतेउरमणुपयेसेज्जा ४, बहिया व णं आरामगयं वा उज्जाणगयं वा रायंतेउरजणो सबओ समंता संपरिक्खिवित्ता णं निवेसिज्जा ५। इच्चेएहिं पंचहि ठाणेहि समणे णिग्गंथे जाव णाइकमइ ॥ सू०४॥
छाया-पञ्चभिः स्थानः श्रमणो निर्ग्रन्थो राजान्तःपुरमनुमविशन् नातिक्रामति, तद्यथा-नगरं स्यात् सर्वतः समन्ताद् गुप्तं गुप्तद्वारम् , बहवः श्रमणमाहना नो शक्नुवन्ति भक्ताय वा पानाय वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा, तेषां विज्ञापनार्थाय रानान्तःपुरमनुप्रविशेत् १, प्रातिहारिकं वा पीठफलकशय्यांसंस्तारक प्रत्यर्पयन् राजान्तःपुरमनुप्रविशेत् २, हयाद् वा गजाद् वा दुष्टात् आगच्छतो भीतो राजान्तःपुरमनुमविशेत् ३, परोगा खलु सहसा वा बलेन वा वाही गृहीत्वा अन्तःपुरमनुभवेशयेत् ४, बहिर्चा खलु आरामगतं वा उद्यानगतं वा राजान्तः पुरजनः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्य खलु निवेशयेत् ५. इत्येतैः पञ्चभिः स्थानः श्रमणो निर्ग्रन्थो यावत् नातिकामति ॥ ४॥
टीका-पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि
पञ्चमिः स्थानःकारणैः श्रमणो निन्थो राजान्तःपुरं अनुपविशन् नाति. क्रामति-तीर्थकृताम् आज्ञाया उल्लङ्घको न भवति, तान्येव स्थानानि माह-तद्यथा
राजाके अधिकारको लेकर अब सूत्रकार राजाके अन्तःपुरको आश्रित करके सूत्र कहते हैं-'पंचहि ठाणेहि समणे णिग्गंथे' इत्यादिसूत्र४॥
टोकार्थ-पांचकारणोंको लेकर राजाके अन्तःपुरमें प्रवेश करता हआ मुनिजन तीर्थंकरोंकी आज्ञाका उल्लङ्घन करनेवाला नहीं होताहै, पांच
આગલા સૂત્રમાં રાજાને ઉલ્લેખ થયો છે. આ સંબંધને લીધે સૂત્રકાર હવે રાજાના અંતઃપુર વિષેના સૂત્રનું કથન કરે છે
साथ-"पंचहि ठाणेहि समणे णिग्गंथे" त्याहનીચે દર્શાવવામાં આવેલાં પાંચ કારણેને લીધે રાજાના અન્તઃપુરમાં स्था०-३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
pme
___स्थानाङ्गसूत्रे नगरं सर्वतः समन्तात् दिक्षु विदिक्षु गुप्त-रक्षितं प्राकारपरिवेष्टितत्वात, गुप्तद्वारम्-गुप्तानि-पिहितानि द्वाराणि यस्य तत्तथा स्यात् भवेत् , ततश्च किम् ? इत्याह-तेन हेतुना बहवः श्रमणमाहनाः धाम्यन्ति तपस्यन्तीति श्रमणाः,'मा हन्याः' मा मारय इत्युपदेशपरा माहनाः, श्रमणाश्च माहनाश्चेति कर्मधारयः, उत्तरगुणमूल गुणयुक्ताः संशता इत्यर्थः, अथवा-श्रमणाः-शाक्याः माहना। ब्राह्मणाः, भक्ताय या पानाय या निर्गन्तुं नगराद्वहिर्गन्तुं वा पवेष्टुंबानो शक्नुवन्ति, तदा तेषां श्रमण माहनानां विज्ञापनार्थाय-अन्तःपुरस्थस्य राज्ञः प्रमाणभूतराज्यावा सन्निधौ प्रयोजनं विज्ञापयितुं रोजान्तःपुरम् अनुपविशेत् । इति प्रथम स्थानम् १। वा-अथवा साधुः मातिहारिक प्रतिहियतेप्रयोजनयशादानीय पुनरर्यते यत्तत्मातिहारिकं पुनः कारण इस प्रकारसे हैं, जैसे-कोई नगर प्राकारसे परिवेष्टित होनेसे गुप्त हो, रक्षित हो, गुप्तद्वारबाला हो-जिसके दरवाजे बन्द हो रहे हों ऐसा हो, अतः अनेक श्रमणमाहण-उत्तरगुण मूलगुण युक्त संयत अथवा-श्रमण-शाक्य और माहण दयाका उपदेश देनेवाला आहार पान के लिये नगरसे बाहर जाने के लिये या उसमें प्रवेश करने के लिये समर्थ न हो रहे हों तो ऐसी स्थितिमें उन श्रमण माहनोंकी इस प्रका. रकी खबर देने के लिये-अन्तःपुरमें स्थित राजाके पास अथवा प्रमाण. भूत रानीके पास उनके प्रयोजनको प्रकट करनेके लिये-श्रमण निर्ग्रन्थ राजाके अन्तःपुरमें प्रवेश कर सकता है । ऐसा यह प्रथम कारण है, द्वितीय कारण ऐसा है, कि प्रातिहारिक प्रयोजनवश लाकरके देनेके પ્રવેશ કરતે શ્રમણ નિગ્રંથ તીર્થકરની આજ્ઞાને વિરાધક બનતું નથી. કોઈ નગર કેટથી ઘેરાયેલું હોવાને લીધે ગુપ્ત હોય, રક્ષિત હોય, ગુપ્ત દ્વારવાળું હોય એટલે કે જેના દરવાજા બંધ કરી દેવામાં આવ્યા હોય, અને તે કારણે એવી પરિસ્થિતિ પેદા થઈ હોય કે અનેક શ્રમણ અને માહણ (ઉત્તરગુણ મૂલગુણ) યુક્ત સંયત અથવા શ્રમણ એટલે શાકય મુનિએ અને માહણ એટલે દયાને ઉપદેશ આપનારા સાધુઓ) આહાર પાનની પ્રાપ્તિ માટે નગરની બહાર પણ જઈ શકતા ન હોય અને બહારથી નગરની અંદર પ્રવેશ પણ કરી શકતા ન હોય, તે આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં તે શ્રમણ માહણોની તે પ્રકારની સ્થિતિનું રાજા પાસે નિવેદન કરવા માટે અથવા પ્રમાણભૂત રાણીની પાસે તેમના પ્રજનને પ્રકટ કરવા માટે કોઈ પણ શ્રમણ નિગ્રંથ રાજાના અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કરે, તો તે જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણતે નથી.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०४ निर्ग्रन्थाना राजान्तःपुरप्रवेशनिरूपणम् १९ समर्पणीयं पीठफलकशय्यासंस्तारक-तत्र पीठं चतुष्किकादिकम् , फलकापट्टादिकः, शय्या शरीरप्रमाणा, संस्तारका-अर्द्धतृतीयहस्तप्रमाणः, पीठादीनां द्वन्द्व एकवद्भावश्च, तत् प्रत्यर्पयन्=प्रत्यर्पयितुकामो राजान्तःपुरमनुमविशेत् । पीठादीनां प्रत्यर्पणं तदानयनं पिना नोपपद्यते, अतस्तदानयनार्थमपि साधूना मन्तःपुरप्रवेशो न तीर्थ कृदाज्ञाविराधको भवतीति बोध्यम् । इति द्वितीयम् २। तथा आगच्छतो दुष्टात्-उन्मत्ताद् हयाद् वा गजाद् वा भीतः साधू राजान्त:पुरम् अनुपविशेत्-इति तृतीय स्थानन ३। तथा-परः-स्वातिरिक्तः कश्विज्जनः तस्करादिशङ्कया सहसा अकस्मात् बलेन-बलपूर्वक बाही गृहीत्वा राजान्त:पुरम् अनुप्रवेशयेत् इति चतुर्थ स्थानम् ४। तथा-बहि:-नगराद् बहिः आरायोग्य ऐसे जो पीठ, फलक, शय्या, संस्तारक हैं, उन्हें वापिस करनेकी इच्छायाला मुनिजन अन्तःपुर में प्रवेश कर सकता है २। चौकी आदिका नाम पीठ है, पट्ट आदिका नाम फलक है, शरीर प्रमाण शय्या होती है,
और अढाई हाथ प्रमाण संस्तारक होताहै, पोठादिकोंका प्रत्यर्पण उन्हें लाये बिना तो होता नहीं है, अतः इन्हें लेने के लिये भी साधुका अन्तःपुरमें प्रवेश करना तीर्थ करकी आज्ञाका विराधक नहीं होता है, इस प्रकारका यह द्वितीय स्थान है, तृतीय स्थान इस प्रकारसे है, यदि कोई दुष्ट उन्मत्त-हय-घोडा अथवा-गज आ रहा हो तो उससे उरा हुआसाधु राजाके अन्तःपुर में प्रवेश कर सकताहै, ऐसा यह तृतीय कारण है, चौथा कारण ऐसा है, कि कोई मनुष्य तस्करादिकी शङ्कासे जब
(૨) પીઠ, ફલક, શય્યા, સંતારક આદિ જે ચીજ લાવ્યા હોય તે પાછી સે પવાને માટે પણ સાધુ રાજાના અન્તપુરમાં પ્રવેશ કરી શકે છે. यौसी (माले) माहिने 'पी' , पट्ट मान ' ३४ हजे. શરીરપ્રમાણુ શય્યા હોય છે અને અઢી હાથપ્રમાણ સંસ્તારક હોય છે. પીઠ આ પહેલાં લાવ્યા હોય તે જ પાછું આપવાનો પ્રશ્ન ઊભું થાય છે, તેથી પ્રજનવશ પીઠ, ફલક આદિ લેવા માટે રાજાના અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કરનાર સાધુ પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
ત્રીજું કારણ નીચે પ્રમાણે છે-કેઈ મુનિ ભિક્ષાચર્યા આદિ કારણે નીકળ્યા હોય, ત્યારે કેઈ ઉન્મત ઘેડો હાથી આદિ માર્ગ ઉપર દોડી રહ્યા હેય, તે તેનાથી બચવા માટે તે સાધુ રાજાના અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કરે, તે જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
ચાથું કારણ–કોઈ અમલદાર અથવા માણસ તેને ચાર માની લઈને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
स्थानाङ्गसने मगतम्-आरामः-विविधपुष्पजात्युपशोभितः स्थान विशेषः, तत्र गत=स्थितं, वा= अथया उद्यानगतम्-उद्यानम्-पुष्पफलोपेतवृक्षयुक्तं स्थान, तत्र गतं साधु कौतूहलादिवशाद् राजान्तःपुरजनः सर्वतः समन्तात्-चतुर्दिग्भ्यः सम्परिक्षिप्य-उत्थाप्य खलु राजान्तःपुरं निवेशयेत् । इति पञ्चमं स्थानम् ५। निगमयन्नाह-इत्येतेः पूक्तिः पञ्चभिः स्थानः राजान्तःपुरमनुप्रविशन् श्रमणो निर्ग्रन्थो नातिकामति तीर्थकदाज्ञाया विराधको न भवतीति ।मु० ४॥
अन्तःपुराधिकारात् सम्पति स्त्रीमतं क्रिया विशेषमाह
मूलम्-पंचहिं ठाणेहिं इत्थी पुरिसेण सद्धिं असंवसमाणीपि गभं धरे जा, तं जहा--इत्थी दुवियडा दुन्निप्लण्णा सुकपोग्गले अधिहिजा १, सुक्रोग्गलसंसिडेय सेवत्थे अंतोजोणीए अणुपपिसेज्जा २, संयं वा सा सुकपोग्गले अणुपयेसेज्जा ३, परोव से दस्ती अकस्मात् हाथोंको पकड़कर राजाके अन्तःपुरमें डाल देता है, तो ऐसी स्थितिमें वह साधु तीर्थंकर की आज्ञाका विराधक नहीं होता है, अथवा-नगरसे बाहर उद्यानमें स्थित हुए साधुको विविध पुष्पजातिसे उपशोभित स्थान विशेषमें स्थित मुनिको-अथवा उद्यानमें-पुष्पफलसे सुशोभित वृक्षों से युक्त स्थान में स्थित मुनिको योंही कौतूहल आदिके चशसे राजाके अन्तःपुरका जन ऊंचा उठाकर उसमें रख दे तो ऐसी स्थितिमें वह साधु तीर्थ करकी आज्ञाका विराधक नहीं होता है। इस तरहके इन पांच कारणोंसे राजाके अन्तःपुरमें प्रविष्ट हुआ मुनिजन तीर्थंकर की आज्ञाका विराधक नहीं होता है । सू० ४ ॥ પરાણે પકડીને તેને અંતઃપુરમાં રાજાની સમક્ષ ખડે કરે, તે એ પરિસિથતિમાં પણ તે સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
પાંચમું કારણું–નગરની બહાર ઉદ્યાન આદિ રથાનમાં વિવિધ પુષ્પથી સુશોભિત સ્થાનવિશેષમાં રહેલા કોઈ મુનિને અંતઃપુરને કેઈ માણસ કુતૂહલથી પ્રેરાઈને અંતપુરમાં ઉપાડીને લઈ જાય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં પણ તે સાધુ જિનેશ્વર ભગવાનની આજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. આ પ્રકારના પાંચ કારણેમાંના કેઈ પણ કારણે રાજાના અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કરનાર મુનિ ती ४२नी माज्ञान विरा५४ यात नथी. ॥ सू. ४ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०५ स्त्रींगतक्रियाविशेषनिरूपणम् सुकपोग्गले अणुपवेसज्जा ४, सीओदगवियडेण वा से आयममाणीए सुक्कपोगला अणुपविसेज्जा ५! एच्चेएहिं पंचहिं ठाणेहिं जाय धरेज्जा ॥ सू० ५॥
छाया-पञ्चमिः स्थानः स्त्री पुरुषेण सार्द्धम् असंवसन्ती अपि गर्भ धरेत् , नयथा-स्त्री दुर्षिता दुनिषण्णा शुक्रपुद्गलान अधितिष्ठेतू१, शुक्र पुद्गलसंसृष्टं या तस्या वस्त्रम् अन्तोनो अनुपविशेत् २, स्वयं वा सा शुक्रपुद्गलान् अनुप्रवेशयेत् ३, परोपा तस्याः शुक्रपुद्गलान् अनुप्रवेशयेत् ४, शीतोदकविकटेन वा तस्या आचामन्त्याः शुक्रपुद्गला अनुपविशेयुः५। इत्येतैः पञ्चभिः स्थान र्याय धरेत्।।०५।।
टीका-पंचहि ठाणेहि ' इत्यादि
वक्ष्यमाणैः पञ्चभिः स्थानः कारणैः स्त्री पुरुषेण सार्द्धम् असंवसन्तो अपि पुरुष नसंगताऽपि गर्भ धरेत् धर्तुं शक्नुयात् । तान्येव स्थानान्याह-तद्यथा-स्त्री दुविधता-विता-विगतावरणा, दुष्ठुविवृता, दुविता-विवृतात्वं तूत्तरीयापरिधानेनापि संभवतीति दुरिति विशेषणमुक्तं, तेन सर्वथा नग्नेत्यर्थः । एतादृशो सती दुनिषण्णा दुष्ठु निषण्णा-उपविष्टान्वरूप्येणोपविष्टेत्यर्थः एवंभूता सती शुक्रपुद्गलान्-कथंचित् पुरुषनिसृष्टान् वीयपुद्गलान् अधितिष्ठेत् योन्याकथंचिदाकृष्य संगृह्णीयात् । इति प्रथम स्थानम् । तथा-शुक्रपुद्गलसंसृष्टं कथंचिच्छुक्रपुद्गलयुक्तं ___ अन्तःपुरके अधिकारसे ही अब सूत्रकार स्त्रीगत क्रिया विशेषका कथन करते हैं-पंचहिं ठाणेहिं इत्थी पुरिसेण सद्धिं इत्यादि सूत्र ५ ॥
टीकार्थ-पांच कारणों से पुरुषके साथ नहीं रहती हुई भी पुरुषके साथ संगम नहीं करती हुई भी स्त्री गर्भवती हो सकती है, वे पांच कारण इस प्रकारसे हैं-कोई स्त्री ग्लिकुल नग्नावस्थामें योनिको प्रसार कर उस स्थान पर यदि बैठ जाती है, कि जहां पर पुरुषका वीर्य पहिलेसे निकला हुआ पड़ा हो तो ऐसी स्थितिमें वह अपनी योनि द्वारा किसी तरहसे उन वीर्य पुद्गलोंको खींचकर उसके भीतर लेजाकर गर्भ धारण
અનાપુરના અધિકારની સાથે સુસંગત એ સ્ત્રીગત ક્રિયાવિશેનો अधिकार मायामा माछ-"पंचहि ठाणेहिं इत्पी पुरिसेण सद्धि "त्या
ટીકાર્થ–પુરુષની સાથે સંભોગ ન કરવા છતાં પણ નીચેના પાંચ કારણોને લીધે સ્ત્રી ગર્ભવતી બની શકે છે–(૧) કેઈ સ્ત્રી બિલકુલ નગ્નાવસ્થામાં નિને પ્રસારીને એવા સ્થાન પર બેસે કે જ્યાં પુરુષનું વીર્ય પહેલેથી જ પડેલું હોય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે પિતાની નિ દ્વારા કેઈપણ રીતે તે વયપતલને ખેચીને તેની અંદર દાખલ કરી દેવાથી ગર્ભ ધારણ કરી શકે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे वस्त्रं तस्याः स्त्रिया अन्तर्योनौ-योनिमध्ये अनुप्रविशेत । इह वस्त्रमित्युपलक्षणं, तेन अन्यदपि तथाविधं के शादिकं बोध्यम् । यथा केशिमात्रा रोगविशेषनिवारणार्थ रक्तनिरोधनाधर्थवा अज्ञातशुक्रपुद्गलसंयोगाः केशा योनौ बद्धास्तत एव गर्भो जातः । तस्माद् गर्मात् केशिमुनिरुत्पन्न इति । इति द्वितीयं स्थानम् । तथासा स्त्री स्वयं पुत्रकामनया शुक्रपुद्गलान् अन्तर्योनौ प्रवेशयेत् । अयं भावः-शीलरक्षणार्थिनीत्वात् परपुरुषसंगममनाकाङ्क्षन्ती काचित् पुत्रकामा स्त्री शुक्रपुद्गलान् स्वयमेव योनिमध्ये प्रवेशयेदिति । इति तृतीयं स्थानम् । तथा-पर-स्वातिरिक्तः कर सकती है, ऐसा यह प्रथम कारण है, द्वितीय कारण ऐसा है, कि पुरुषके वीर्यसे गीला हुआ वस्त्र यदि स्त्रीकी योनिके भीतर घोंस दिया जाता है, तो उससे भी वह गर्भ धारण कर सकती है, यहां "वस्त्र" यह उपलक्षणरूप है, इससे यह भी ग्रहण कर लेना चाहिये कि पुरुषके वीर्यसे गीले यदि लिङ्गादिके ऊपरके बाल आदि हों और वे वस्त्रादिमें बांधकर योनिके ऊपर बांध लिये जावे तो इस स्थितिमें भी स्त्रीको गर्भ रह सकता है, जैसे-केशीकी माताने रोग विशेषको दूर करनेके लिये या रक्तका निरोधन करने अदिके लिये शुक्र पुद्गल संयोगवाले केशोंको योनिके ऊपर बांध लिया था, सो उसीसे उसकोगर्भ रह गया था, और उस गर्भसे केशिश्रमण उत्पन्न हुए थे, इस प्रकारका यह द्वितीय स्थान है, तृतीय कारण ऐसा है, कि कोई पुत्रकी कामनायाली स्त्री पुरुषके पतित वीर्यको योनिके भीतर धर ले तो ऐसी स्थिति से भी
બીજું કારણ આ પ્રમાણે છે–જે પુરુષના વિર્યથી ખરડાયેલા અને કેઈ સ્ત્રી પિતાની નિમાં પ્રવેશાવે છે, તે તેના દ્વારા પણ તે સ્ત્રી ગર્ભ ધારણ કરી શકે છે. અહીં વસ્ત્ર તે ઉપલક્ષણ રૂપ છે. અહીં એવું પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ કે પુરુષના લિંગાદિની ઉપરના અને આસપાસના વિયથી ખરડાયેલા બાલને કઈ વસ્ત્રમાં બાંધીને નિની ઉપર બાંધી દેવામાં આવે, તે પણ સ્ત્રી ગર્ભ ધારણ કરે છે જેમકે કેશી શ્રમણની માતાએ રેગવિશેષને દૂર કરવા માટે અથવા રક્તસ્ત્રાવ અટકાવવા માટે શુકે પુલ (વીર્ય પુક્કલ) ના સંયોગવાળા કેશને યોનિની ઉપર બાંધી દીધાં હતાં, અને તેના દ્વારા જ તેને ગર્ભ રહ્યું હતું, અને તે ગર્ભમાંથી કેશી શ્રમણ ઉત્પન્ન થયા હતા.
ત્રીજું કારણ નીચે પ્રમાણે છે-કે પુત્રની કામનાવાળી સ્ત્રી કેઈ પુરુષના પતિત વીર્યને પિતાની નિમાં દાખલ કરી દે, તે એવી પરિસ્થિતિમાં પણ તે સ્ત્રીને ગર્ભ રહી શકે છે. આ કથનને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ५ उ. २ सू.५ स्त्रीगतक्रियाविशेषनिरूपणम्
२३ श्वश्वादिजनः तस्या योनौ शुक्रपुद्गलान् अनुप्रवेशयेत् । इति चतुर्थ स्थानम् । तथा शीतोदकविकटेन-शीतोदकरूपं यद् विकटं समयपरिभाषया जलं तेन आचामन्त्याः शौचं कुर्वत्या, तस्याः स्त्रियो योनिमध्ये तज्जलस्थिताः शुक्रपुद्गला अनुपविशेयुरिति पश्चमं स्थानम् । इत्येतैरुपरिनिर्दिष्टैः पञ्चभिः कारणैः स्त्री पुरुषासं. गताऽपि गर्भ धरेदिति ।। सू० ५ ॥
यैः स्थानः पुरुषेण संगताऽपि स्त्री गर्भ न धरेत् , तानि स्थानानि प्राह
मूलम् --पंचहि ठाणेहिं इत्थी पुरिसेण सद्धि संवसमाणा. वि गभं नो घरेज्जा, तं जहा-अप्पत्तजोव्यणा १, अइकंतजोवह गर्भवती हो सकती है, इस तृतीय कारणका भाव ऐसा है, कि कोई शीलवती स्त्री अपने शीलकी तो रक्षा करना चाहती है, और पुत्रकी अभिलाषावाली भी बनी हुई है, तो वह पर पुरुषके साथ संगम नहीं करती हुई भी यदि शुक पुद्गलोंको अपने हाथसेही अपनी यो. निके भीतर रख लेती है, तो ऐसी हालतमें वह गर्भवती हो सकती है, चतुर्थ कारण इस प्रकार से है, यदि उसकी सास आदि रूप स्त्रोजन उसकी योनिमें शुक्र पुद्गलों को रख देती है. तो इससे भी वह गर्भवती हो सकती है, पांचया कारण ऐसा है, कि शौचको करते समय उस स्त्रीके योनिके अन्दर पानी लेते समय उस जलमें पतित शुक्र पुद्गल यदि प्रविष्ट हो जाते हैं, तो इससे भी वह गर्भवती हो सकती है, इस तर. हके इन निर्दिष्ट पांच कारणोंसे स्त्री पुरुषसे अभुक्त होती हुई भी गर्भवती हो सकती है। सू०५॥ ભાવાર્થ એ છે કે-કોઈ શીલવતી સ્ત્રી પુત્રની કામનાવાની છે. તે પિતાના શીલનું રક્ષણ કરવા માગતી હોવાથી પરપુરુષ સાથે અબ્રહ્મનું સેવન કરતી નથી. પણ કોઈ પુરુષના પતિત વિર્ય પુદ્ગલેને પોતાના હાથમાં લઈને પિતાની નિમાં દાખલ કરી દે છે, આમ કરવાથી તે ગર્ભવતી થઈ શકે છે.
ચેાથું કારણ નીચે પ્રમાણે છે–જે તેની સાસુ આદિ કઈ પગ વ્યક્તિ કોઈ પુરુષના શુક્ર પુકલેને તેની નિમાં નાખી દે તે પણ તે ગર્ભ ધારણ કરી શકે છે.
- પાચમું કારણ––જાજરૂ ગયા બાદ પાણી લેતી વખતે જે જળનો ઉપયોગ કરવામાં આવે, તે જળમાં કઈ પુરુષના શુક દ્રલે ભળેલાં હોય, તે તે શક પુલે તે સ્ત્રીની યોનિમાં દાખલ થઈ જાય તે તે સ્ત્રી ગર્ભવતી બની શકે છે. આ પ્રકારના પાંચ કારણોને લીધે પુરુષની સાથે મૈથુનસેવન કર્યા વિના પણ સ્ત્રી ગર્ભવતી થઈ શકે છે. એ સૂ. ૫ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
स्थानागसूत्रे वणा २, जाइवंझा ३, गेलन्नपुटा ४, दोमणसिया ५। इच्चेएहि पंचहि ठाणेहि जाव नो धरेज्जा । पंचहि ठाणेहिं इत्थी पुरि. सेण सद्धि संवसमाणी वि नो गम्भं धरेज्जा, तं जहा-निच्चो. उया १, अणोउया २, वावन्नसोया ३, वाविद्धसोया ४, अणंगपडिसेवणी ५। इच्चेएहिं पंचहि ठाणेहि इत्थी पुरिसेण सद्धि संवसमाणीवि गब्मं नो धरेज्जा, तं जहा-उउम्मि णो गिगामसेविणी यावि भवइ १, समागया वा से सुक्कपोग्गला पडि. विद्धंसति २, उदिपणे वा से पित्तप्लोणिए ३, पुरा वा देवकम्मणा ४, पुत्तफले या नो निद्दिष्टे भयइ ५। इच्चेएहिं जाय नो धरेज्जा ॥ सू०६॥ ___ छाया-पञ्चभिः स्थानः स्त्री पुरुषेण साई संबसन्त्यपि गर्भ नो धरेत् , तयथा-अप्राप्तयौवना १, अतिक्रान्तयौवना २, जातिवन्ध्या ३, ग्लान्यस्पृष्टा ४, दौमनस्यिका ५। इत्येतैः पञ्चभिः स्थानः यायद् नो धरेत् । पञ्चभिः स्थानः स्त्री पुरुषेण साई संवसन्त्पपि नो गर्म धरेन , तयथा-नित्य का १, अनृतुका २, यापनस्रोताः ३, व्याविद्वस्रोताः ४, अनङ्गप्रति सेविनी ५। इत्येतः पञ्चभिः स्थानः स्त्री पुरुषेण साई संवसन्त्यपि गर्भ नो धरेत् । पञ्चभिः स्थानः स्त्री पुरुषेण साई संवसन्त्यपि गर्भ नो धरेत् , तद्यथा-ऋतौ नो निकामसेविनी चापि भवति १, समागता वा तस्याः शुक्रपुद्गलाः प्रतिविध्वंसन्ते २, उदीर्ण वा तस्याः पित्तशोणितम् ३, पुरा वा देवकर्मणा ४, पुत्रफलं वा नो निर्दिष्टं भवेत ५। इत्येतै विद् नो धरेत् ।। मु०६ ।।
टीका-पंचहिं ठाणेहिं ' इत्यादि---
पञ्चभिः स्थान: कारणैः स्त्री पुरुष संगताऽपि गर्म नो धरेत् । येषु स्थानेषु सत्सु गर्भ न धरेत् तानि स्थानानि पाह-तद्यथा-अप्राप्तयौवना-न प्राप्तं यौवनं
अब सूत्रकार उन पांच कारणों को प्रकट करते हैं, कि जिनसे पुरुषसे संगत हुई भी स्त्री गर्भको धारण नहीं कर सकती है--
પુરુષની સાથે સંભોગ કરવા છતાં પણ જે પાંચ કારણેને લીધે સ્ત્રી ગર્ભ ધારણ કરી શકતી નથી, તે કારણે હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था.५ उ.२ २.६ गर्भविषयनिरूपणम् यथा सा १, अतिक्रान्त यौवना-अतिक्रान्तं यौवनं यस्याः सा-गतयौवना २, जातिवन्ध्या-जाते जन्मत आरभ्य वन्ध्या निर्बीजा, ३ ग्लान्यस्पृष्टा-ग्लान्येनरोगेण स्पृष्टाअस्ता ४, तथा-दौमनस्थिका-दौमनस्यं-शोकादिकमस्ति यस्याः सा, "दौमनस्यिता'-इति च्छायापक्षे तु दौमनस्य संजातं यस्याः सा,-शोकादि संकुलेत्यर्थः ५, इत्येतैः पञ्चभिः स्थानः स्त्री पुरुषसंगताऽपि गर्भ न धरेत् । ____पंचहि ठाणेहि इत्थी पुरिसेण सद्धिं' इत्यादि सूत्र ६। टीकार्थ-पुरुषके साथ संगम करती हुई भी स्त्री इन पांच कारणों से गर्भवती नहीं हो सकती है-वे पांच कारण इस प्रकार से हैं-यदि वह अप्राप्त यौव. नवाली है, तो वह पुरुषके साथ रत होती हुई भी गर्भवती नहीं हो सकती है १। इसी तरहसे वह यदि गत यौवनवाली है, यौवनावस्थासे वह रहित हो चुकी है, तो ऐसी स्थिति में भी यह पुरुष द्वारा भुक्त होती हुई भी गर्भवती नहीं हो सकती है । तथा-यदि वह जातिसे जन्मसेही बन्ध्या है, निर्बीजा है, तो वह पुरुषसे रतिक्रिया करती हुई भी गर्भवती नहीं हो सकती है३, यदि वह ग्लान्य स्पृष्टा है, रोगग्रस्त है, तो भी वह पुरुषके साथ संगम करती हुई भी गर्भवती नहीं हो सकती है ४, और यदि वह रतिक्रियामें रत होती हुई भी शोकादिसे युक्त मनवाली बनी रहती है-प्रसन्न चित्त नहीं रहती है, तब भी यह गर्मयती नहीं हो सकतीहै५, अथवा-" दोमणंसिया" को छाया-"दोर्मनस्थिता" ऐसी भी होती है, इस पक्षमें यदि वह शोक आदिसे युक्त
11-" पचहिं ठाणेहिं इत्थी पुरिसेण सद्धि ''
પુરુષની સાથે સંભંગ કરવા છતાં પણ નીચેના પાંચ કારણોને લીધે સ્ત્રી ગર્ભ ધારણ કરી શકતી નથી. (૧) સુવાવસ્થામાં આવ્યા પહેલાં જે કંઈ કન્યા પુરુષ સાથે રતિક્રિયા કરે. તે તે ગર્ભવતી થતી નથી. (૨) જે સ્ત્રી યૌવન વ્યતીત કરી ચુકી છે, એટલે કે પ્રૌઢા અથવા વૃદ્ધા બની ચુકી છે, તે પુરુષ સાથે સંભોગ કરવા છતાં પણ
धा२९ शशाती नथी. (3) श्री मथी 4-ध्या (निमा) હોય, તે પુરુષ સાથે રતિક્રિયા કરવા છતાં પણ ગર્ભવતી બની શકતી નથી. (૪) જે તે રોગગ્રસ્ત હોય, તે પણ પુરુષની સાથે સંભોગ કરવા છતાં ગર્ભવતી બની શક્તી નથી. (૫ પુરુષની સાથે રતિક્રિયા કરવા છતાં પણ જે શ્રી શેકાકુલ હોય એટલે કે પ્રસન્નચિત્ત ન હોય, તે ગર્ભવતી બની શકતી नथी. “ दो मणंसिया' मा पनी संस्कृत छ।। " दामनस्यिता " सेवामा स्था०-४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे अथाग्रेऽयन्तरमुत्रद्वयस्पाप उपक्रमोपसंहारवाक्यमेव व्याख्येयम् । तत्र प्रथमाचान्तरसूत्रोक्तानि पञ्चस्थानान्येतानि तथाहि नित्यत्तुका - नित्यं = सर्वदा न तु दिनत्रपमेव ऋतुः = रक्तप्रवृत्तिरूपो यस्याः सा १, तथा - अनृतुका- न विद्यते ऋतुयस्याः सा २ तथा व्यापनस्रोताः - व्यापन्तं योगादिना प्रतिहतं स्रोतः गर्भाशयच्छिद्र यस्याः सा ३ तथा-व्याविद्वस्रोताः - व्याविद्ध वातादिना व्याप्तत्वेन उपहतशक्ति स्रोतो यस्याः सा ४ तथा अनङ्गपति से विनी - अङ्ग-मैथुनोपयोगि
"
२६
-000
है, ता भी गर्भवती नहीं हो सकती है, ऐसा अर्थ होता है, अतः इस तरह के इन पाँच कारणोंसे पुरुषके साथ संगम करती हुई भी स्त्री गर्भ धारण नहीं कर सकती है यह प्रकट किया, अब और भी गर्भ धारण नहीं करनेके जो कारण हैं, सूत्रकार उन्हें प्रकट करते हैं, इनमें प्रथम कारण नित्यर्तुक है, जिसके तीन दिन तकही ऋतुधर्म नहीं रहता है किन्तु सदाही रज प्रवाहित होता रहता है, ऐसी वह स्त्री गर्भवती नहीं हो सकती है, तथा जो अमृतुक है, ऋतुधर्मसे रहित है, वह भी गर्भवती नहीं हो सकती है, जो व्यापन्न स्रोता है, वह भी गर्भवती नहीं हो सकती है, अर्थात् रोगादिकसे जिसके गर्भाशयका छिद्र बन्द हो गया हो प्रतिहत हो गया हो ऐसी वह स्त्री भी गर्भ धारण करनेमें असमर्थ होती है। जिसका वातव्याधि आदिसे व्याप्त होनेके कारण गर्भाशयका छिद्र गर्भ धारण करनेकी शक्तिसे रहित कर दिया गया हो ऐसी वह भी स्त्री गर्भ धारण नहीं कर सकती
આવે, તે તેના અર્થ આ પ્રમાણે પણ થાય છેજો તે શાકાદિથી યુક્ત હાય તે પણ ગર્ભવતી બની શકતી નથી.
ગર્ભ ધારણ ન કરી શકવાના ખીજા' પણ કેટલાક કારણા છે, તે સૂત્ર. अर हुये आउट पुरे छे-" नित्यतुं क " ने खीने महिनामां त्रायु द्विवस सुधी ४ રજસ્ત્રાવ થતા નથી, પણ કાયમ રજસ્રાવ ચાલુ રહે છે, તે સ્ત્રી ગર્ભવતી अनी शती नथी. (२) अनृतुक ” ने स्त्री ऋतुथी रहित होय छे, तेने पशु गर्भ रही तो नथी. (3) " व्यापन्नस्रोत । " शाउिने र ने સ્ત્રીના ગર્ભાશયનું છિદ્ર ખધ થઈ ગયુ. હાય છે, તે સ્ત્રી પણ ગર્ભ ધારણ કરી શકતી નથી. (૪) કાઇ વ્યાધિને કારણે (વાત વ્યાધિ આદિને કારણે ) જેના ગર્ભાશયના છિદ્રને ગભ ધારણ કરવાને અસમર્થ કરી નાખવામાં આવ્યુ હાય, તે સ્ત્રી પણ ગભ ધારણ કરી શકતી નથી. (૫) જે સ્રી મૈથુન સેવનના
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
__२७
सुघाटीका स्था०५ उ०२ सू०६ गर्भविषयनिरूपणम् मुख्यमङ्ग लिङ्ग भगव, तनिषेत्रोऽनङ्गं तेन आहार्यलिङ्गादिना मैथुनं प्रतिसेवते या सा ५। एभिः पञ्चभिः कारणैः पुरुष संगताऽपि स्त्री गर्भ न दधातीति । तथाऋतौ आर्त्तवकाले निकामसेविनी-निकामं वीर्यपातावधि मैथुन सेवते या सा तथा नो भवति । इति प्रथमं स्थानम् । तथा-तस्या योनौ समागता वीर्यपुद्गलाः प्रतिविध्वंसन्ते-पोनिदोषाद् विनष्टशक्तिका भवन्ति । इति द्वितीय स्थानम् । तथा-तस्याः पित्तशोणित-पित्तप्रधान शोणितम् उदीर्णम् उद्गतं भवेत्-उदीर्णे पित्तशोणिते वीनं न प्ररोहतीति भावः, इति तृतीय स्थानम् । पुरा-गर्भधारणात् पूर्व देवकर्मणा-देवक्रियया देवतानुभावेन शक्त्युपघातः स्यादिति शेषः, यद्वाहै, तथा-जो मैथुनसेवनके अंग योनि और लिङ्गके सिवाय अनजसे लिङ्गके सिवाय अनङ्गसे-आहार्य (?) लिङ्ग आदिसे काम सेवन करती है, ऐसी वह भी स्त्री गर्भ धारण नहीं कर सकती है, तात्पर्य यही है, कि पुरुष संगत हुई भी स्त्री इन पांच कारणों के कारण गर्भवती नहीं हो सकती है, गर्भ धारण करने में बाधक और भी कारणान्तर हैं, जो इस प्रकारसे हैं-इनमें प्रथम कारण वह है, जो वीर्यपात हो जानेके चाद भी मैथुन सेवा क्रियामें रत रहती है । तथा योनिमें पतित वीर्य पुद्गल जिसकी योनिके दोषसे विनष्ट शक्तिवाले हो जाते हैं २॥ तथा जिसका पित्त शोणित निकल गया होता है, तब बीज अङ्कुरित नहीं होता है ॥ ३ ॥ तथा जिसकी गर्भ धारण शक्ति किसी देवताके प्रभावसे नष्टकर दी गई है, अथवा-गर्भ निरोधक અંગ વડે મૈથુન સેવન કરતી નથી, એટલે કે પુરુષના લિંગ વડે મૈથુન સેવન કરતી નથી, પણ લિંગ સિવાયના અનંગ વડે-આહાય લિંગ આદિ વડે કામસેવન કરે છે, તે સ્ત્રી પણ એ રીતે ગર્ભ ધારણ કરી શકતી નથી.
ગર્ભ ધારણ કરવામાં સ્ત્રી નીચેનાં અન્ય કારણોને લીધે પણ અસમર્થ બને છે–(૧) પુરુષના વીર્યને સાવ થઈ ગયા બાદ પણ પુરુષ સાથે રતિ. ક્રિયા કરવાથી સ્ત્રીને ગર્ભ રહેતું નથી. (૨) નિમાં પ્રવિષ્ટ થયેલાં વીર્ય. પદ્રલે જે સ્ત્રીની પેનિના કોઈ દેષને લીધે વિનષ્ટ શક્તિવાળા થઈ જતાં હોય તે સ્ત્રી પણ ગર્ભ ધારણ કરી શકતી નથી. (૩) જે સ્ત્રીનું પિત્તશેણિત નીકળી ગયું હોય છે, તે સ્ત્રી પણ ગર્ભ ધારણ કરી શક્તી નથી. (૪) જેની ગર્ભ ધારણ શક્તિ કોઈ દેવતાના પ્રભાવથી નષ્ટ થઈ ગઈ હોય, તે સ્ત્રી પણ ગર્ભ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
स्थानाङ्गस्त्रे
' देवकार्मणात् ' इतिच्छाया-तत्र देवश्व कार्मणं चेति देवकार्मणम् इति समाहार द्वन्द्वः, तस्मात् - देववशात् तथाविधद्रव्यसंयोगाद् या शक्त्युपघातः स्यात् । इति चतुर्थ स्थानम् । तथा तस्याः स्त्रिया जन्मान्तरकर्मप्रभावेण पुत्रफलं नो निर्दिष्टं भवेत् ५॥ इति पञ्चमं स्थानम् । इत्येतैः पञ्चभिः स्थानैः पुरुषसंगताऽपि स्त्री गर्भे नो धरेदिति ॥ सू० ६ ॥
aforests धिकारः प्रस्तुत एव तदधिकारादेव सम्मति साध्वी वक्तव्यताप्रतिबद्ध सूत्रद्वयात्मकमेकं सूत्रमाह
मूलम् - पंचहि ठाणेहि निग्गंथा निग्गंथिओ य एगयओ ठाणं वा सिज्जं वा निसोहियं वा चेएमाणा णाइकमंति, तं जहा -- अत्थेगइया निग्गंथा निग्गंथीओ य एवं महं आगामियं छिन्नावायं दीहमद्धमडविमणुपविट्ठा, तत्थेगयओ ठाणं वा सेज वा निसीहियं वा चेएमाणा णाइकमंति ९, अत्थेगइया निग्गंथा निग्गंथीओ य गामंसि वा णयरंसि वा जाव रायहाणिसि वा वासं उवागया एगइया जत्थ उवस्तयं लभंति एगइया णो लमंति, तत्थेगयओ ठाणं वा जाय नाइकमंति २, अत्थगइया निरगंथा निग्गंथीओय नागकुमारावासंसि वा सुवण्णकुमारा वा संसि वा वासं उपागया तत्थेगयओ जाव णाइक्कमति ३, आमोऔषधि आदिके द्वारा जिसकी गर्भ धारण शक्तिका निरोध कर दिया गया है । तथा जन्मान्तर में पूर्वजन्म में - कृत कर्म के प्रभाव से जिसे पुत्रफल प्राप्त होना नहीं बढ़ा है, ऐसी स्त्री भी गर्भवती नहीं हो सकती है सू६ ॥
ધારણુ કરી શકતી નથી. અથવા ગનિધક ઔષધિ દ્વારા જે સ્ત્રીની ગલ ધારણ કરવાની શક્તિના નિરોધ કરી નાખવામાં આન્યા હોય, તે સ્ત્રી પણ ગર્ભ ધારણ કરી શકતી નથી. (૫) પૂર્વજન્મના કૃતકર્મને લીધે જેના નસી. ખમાં પુત્રફલ પ્રાપ્તિ લખાઈજ ન હેાય, એવી શ્રી પચુ ગર્ભ ધારણુ कुरी शहुती नथी. ॥ सू. ६ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०७ साध्वीविषयनिरूपणम्
सगा दीसंति ते इच्छंति निग्गंथीओ चीवरखडियाए पडिगाहि तर तत्थेगयओ ठाणं वा जाव णाइकमंति ४, जुवाणा दोसंति ते इच्छति णिग्गंीओ मेहुणपडियाए पडिगाहित्तए तत्थेगयओ ठाणं वा जाव णाइकमंति ५ । इच्चे एहिं पंचहिं ठाणेहिं जाव नाइकमति । पंचहि ठाणेहिं समगे निग्गंथे अचेलए सचेलि - याहिं निग्गंधीहिं सद्धि संवसमाणे नाइकमइ, तं जहा - खित्तचित्ते समणे णिग्गंथे णिग्गंथेहिमविज्ञमाणेहिं अवेलए सचेलियाहिं निग्गंथीहिं सद्धिं संवसमाणे णाइक्कमइ १, एवमेएणं गमएवं दित्तचित्ते २ जक्खाइट्ठे ३, उम्मायपत्ते ४, निग्गंथोपवा विय समणे निम्गंथे णिग्गंथेहि अविजमाणेहिं अचेलए सचेलियाहिं निग्गंथोहि सद्धि संवसमाणे णाइक्कमइ ५ ॥ सू०७ ॥
२५
छाया - पञ्चमः स्थानैः निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यच एकतः स्थानं वा शय्यां वा नैषेधिक वा चेतयन्तो नातिक्रामन्ति तद्यथा - सन्त्येके निर्ग्रन्था निर्ग्रन्ध्यश्व एकां महतीम् अग्रामिकां छिन्नापातां दीर्घाध्यामटवीम् अनुप्रविष्टाः, तत्रैकतः स्थानं वा शय्यां वा नैषेधिकों वा चेतयन्तो नातिक्रामन्ति १। सन्त्येके निर्ग्रन्था निर्ग्रन्ध्यश्च ग्रामे वा नगरे वा यावत् राजधान्यां वा वासम् उपागताः, एकके यत्र उपाश्रयं लभन्ते, एककं नो लभन्ते तत्रैकतः स्थानं वा यावद नातिक्रामन्ति २ । सन्त्येक के निर्ग्रन्था निर्वन्ध्यश्च नागकुमारावासे वा सुपर्णकुमारावासे वा वासम् उपागताः, तत्रैकतो यावद नातिक्रामन्ति ३ । आमोषका दृश्यन्ते, ते इच्छन्ति निर्ग्रन्थिकाः चीवरप्रतिग्रहीतु तत्रैकतः स्थानं वा यावद नातिक्रामन्ति ४ । युवानो दृश्यन्ते ते इच्छन्ति निर्ग्रन्थिकाः मैथुनप्रतिज्ञया प्रतिग्रहीतुम्, तत्रैकतः स्थानं वा यावत् नातिक्रा मन्ति ५ । इत्येतैः पञ्चभिः स्थानैः यावत् नातिक्रामन्ति । पञ्चभिः स्थानैः श्रमणो निर्ग्रन्थः अचेलकः सचेलिकाभिः निर्ग्रन्थीभिः सार्द्ध संवसन् नातिक्रामति तद्यथाक्षिप्तचित्तः श्रमणो निग्रन्थो निर्ग्रन्थेषु अविद्यमानेषु अचेलकः सचेलिकाभिः निग्रॅन्यीभिः सार्द्ध संवसन नातिक्रामति । एवमेतेन गमकेन दृप्तचित्तो २ यक्षाविष्ट ३, उन्मादमा ४, निर्ग्रन्थी प्रब्राजितः श्रमणो निर्ग्रन्थो निर्ग्रन्थेषु अविद्यमानेषु अचेलकः सचेलिकाभिः निर्ग्रन्थीभिः सार्द्धं संक्सन नातिक्रामति ५ ॥ सू० ७॥
9
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
स्थानाङ्गसूत्रे
टीका-पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि
पञ्चमिः स्थान: कारणैः निग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्च एकता एकस्मिन् स्थले स्थानकायोत्सर्गम् उपवेशनं या शय्यां संस्तारकं वा नैषेधिकी स्वाध्यायभूमि वा चेतयन्ता-कुर्वन्तो नातिकामन्ति-नोल्पवयन्ति जिनाज्ञाम् । तानि स्थानानि पाहसन्ति भवन्ति । एके केचिद् नि न्या निर्ग्रन्थ्यश्च, ते किल काञ्चित् एकां महतींविशालाम् अग्रामिकाम् ग्रामरहिम् छिन्नापाताम्-छिन्ना आपाता:-जनानामा. गमनानि, उपलक्षणाद् गमनानि वा यस्यां सा तां, दीर्घाध्वाम् दीर्घः अध्या मार्गा यस्यां सा तां-महापथाम् , यद्वा-'दीर्घाद्धाम् ' इति च्छाया. दीघ: महान् अद्धा कालो-निस्तरणे यस्याः सा तां दीर्घकाललनी पाम्लङ्घन योग्याम् अटवीम् अनुप ___ अब सूत्रकार इसी स्त्री विषयक अधिकारके सम्बन्धसे साध्वीकी चक्तव्यतासे प्रतिबद्ध सूत्रद्वयात्मक एक सूत्रका कथन करते हैं
'पंचहि टाणेहिं निग्गंधा निग्गंधीओ' इत्यादि सूत्र ७ ॥ टीकार्थ-निर्ग्रन्थ और निम्रन्थनियां-साधु और साध्वी-यदि इन पांच कारणोंको लेकर एकही जगह कार्योत्सर्ग करते हैं, या बैठते हैं विस्तर करते हैं, या स्वाध्याय करते हैं, तो वे जिनाज्ञाके विराधक नहीं होते हैं, पे पांच कारण इस प्रकारसे हैं-जैसे-किननेक निर्ग्रन्थ और निम्रन्थनियां एक ऐसी अटवीमें पहुँच जाते हैं, कि जो बहुत विशाल है, जिसमें एक भी ग्राम नहीं है, मनुष्योंका भी आगमन आनाजाना जिसमें नहीं है, जो लम्बे रास्तावाली है, अथवा जिसे पार करना बहुत समय साध्य है, ऐसी भयंकर गहन अधीमें पहुंच जाने पर
આગલા સૂત્રમાં સ્ત્રીવિષયક કથન કરવામાં આવ્યું છે. સાધ્વીએ પણ સ્ત્રીઓ જ હોય છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર સાધ્વીઓની વક્તવ્યતાથી યુક્ત સૂત્ર દ્રયના સમૂહરૂપ એક સૂત્રનું કથન કરે છે.
साथ-" पंच हि ठाणे हि निग्गंथी निग्गंथीओ" त्या:
નિ (સાધુએ) અને નિગ્રંથિનિએ (સાધીએ) જે આ પાંચ કારણેને લીધે એક જ જગ્યાએ કાસર્ગ કરે, બેસે, સ્વાધ્યાય કરે, અથવા શયન કરે, તે તેઓ જિનાજ્ઞાના વિરાધક થતાં નથી.
(૧) કેટલાક નિગ્રંથ અને નિગ્રંથીઓ કેઈ એક એવી ગહન અને વિશાળ અટવીમાં આવી પહોંચ્યાં છે કે જેમાં એક પણ ગામ નથી, મનુષ્યને અવરજવર પણ જ્યાં થતું નથી, જેને પાર કરીને કઈ ગામમાં પહોંચવું ઘણું જ દુષ્કર છે, ઘણું જ લાંબા સમયે જેને પાર કરી શકાય એવી છે, તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ५ उ०२सू० ७ साध्वीविषयनिरूपणम्
३१ विष्टाः । तत्र अटव्याम् एकय=एकस्मिन् स्थले स्थानं वा शपांवा नैषेधिकी वा चेतयन्ता-कुर्वन्तो निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्च नातिकामन्ति-नोल्लङ्घ-यन्ति जिनाज्ञामिति प्रथम स्थानम् । तथा-सन्ति एके निर्ग्रन्या निग्रन्थ्यश्च, ये किल ग्रामे वा नगरे वा यावद् राजधान्यां या वासं=नियासम् उपागता-माप्ताः, तेषु मध्ये एके-निग्रन्था वा निर्ग्रन्थ्यो या अत्र-प्रामादौ उपाश्रयं गृहस्थेन निवासार्थ प्रदत्तं स्थानं लभन्तेप्राप्नुवन्ति, एकके अन्यतरे पुनों लभन्ते, तत्र एकत्र स्थले स्थानादिकं कुर्वन्तो निर्गन्था निर्ग्रन्थ्यश्च नातिक्रामन्तीति द्वितीय स्थानम् । तथा-सन्ति एके निर्ग्रन्था यदि साधुजन एवं साध्वियां एकही स्थान पर ठहर जाते हैं बैठ जाते हैं, कार्योत्सर्ग करते हैं. आदि २ क्रियाएँ करते हैं, तो ऐसे वे निर्ग्रन्थ साधु और साध्वियां तीर्थकर प्रभुकी आज्ञाके विराधक नहीं होते हैं, ऐसा यह प्रथम कारणहै। द्वितीय स्थान-कारण ऐसा है-कितनेक साधु साध्वियां विहार करती हुई किसी एक ग्राममें या नगरमें आदि आ. जाती हैं-वहां वे गृहस्थके द्वारा प्रदत्त किसी उपाश्रयमें ठहर जाती हैं, परन्तु यदि और भी साधु साश्चियां ऐसी बची रहती हो कि जिन्हें ठहरने के लिये स्थान न मिला हो तो ऐसी स्थितिमें वे सबके सब यदि एकही स्थानमें ठहर जाते हैं, वहीं पर अपनी २ धार्मिक क्रियाएँ करते हैं, तो वे जिनाज्ञाके विराधक नहीं माने जाते हैं। तृतीय स्थान ऐसा એવી પરિસ્થિતિમાં સાધુઓ અને સાધીએ તે ગહન અટવીમાં એક જ સ્થળે રોકાઈ જાય, બેસી જાય, અને કાર્યોત્સર્ગ આદિ ક્રિયાઓ કરે, તો તે પ્રમાણે કરવાથી તે સાધુઓ અને સાધ્વીઓ તીર્થંકર ભગવાનની આજ્ઞાની અવગણના કરનારા ગણાતાં નથી
બીજું કારણ નીચે પ્રમાણે છે કેટલાક સાધુઓ અને સાધ્વીઓ રામાનુગ્રામ વિચરતાં વિચરતાં કોઈ એક ગામ, નગર આદિમાં આવી પહોંચે છે. ધારો કે કેટલાક સાધુએ અથવા સારીએ ત્યાં કોઈ ગૃહસ્થ દ્વારા આપવામાં આવેલા કેઈ ઉપાશ્રયમાં ઉતરે છે. કેટલાક સાધુ અથવા સાધ્વીઓને તે ગામ આદિમાં ઉતરવાને માટે કઈ અલગ સ્થાન મળી શકતું નથી. તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે સાધુઓ અને સાધ્વીએ તે એક જ સ્થાનમાં ઉતરે અને કાર્યોત્સર્ગ આદિ કિયાએ કરે, તે તે જિનેશ્વર ભગવાનની આજ્ઞાના વિરાધક ગણાતાં નથી.
ત્રીજું કારણ આ પ્રમાણે છે–જે કોઈ સાધુઓ અને સાધ્વીઓ કઈ નાગકુમારાવાસમાં અથવા સુપર્ણકુમારાવાસમાં એક સાથે જ વાસ કરે, તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे निन्थ्यश्च, ये किल नागकुमारावासे=नागकुमारगृहे वा सुपर्णकुमारावासे मुपर्णकुमारगृहे वा वासम्ब सतिम् उपागताः, तस्य नागकुमारावासस्य सुपर्णकुमारावासस्य च अति शून्यत्वात् , अथवा-बहुजनाश्रयत्वात् अनायकत्याच निग्रन्थी शीलरक्षार्थ तत्र नागकुमारावासदौ स्थानादिकं कुर्याणा नि. ग्रन्या निम्रन्थ्यश्च नातिक्रामन्तीति तृतीय स्थानम् । तथा-कचित् स्थले निर्गन्धा निग्रंन्थ्यश्च उपागताः, तत्र आमोषका:-आमुष्णन्ति चोरयन्तीति आमोषका:चौरा दृश्यन्ते, ते चौरा इच्छन्ति चीवरपतिज्ञया-चीवरोद्देशेन-चस्वापहरणेच्छये. है-यदि कितनेक साधु साध्वियां किसी एक नागकुमारावाममें या सुपर्णकुमारावास में आकर ठहर जाते हैं तो ऐसी स्थितिमें वे जिना. ज्ञाके चिराधक नहीं माने गये हैं, क्योंकि निर्घन्धों के साथ निर्ग्रन्थी के ठहरने का ऐसा अभिप्राय रहता है कि इनके सहारे से मेरे शील की रक्षा हो जायेगी, क्योंकि यह आवास अतिशून्य है।
अथया--यह बहुजनाप्रय है या इसका कोई नायक नहीं है, अत: ऐसी स्थिति में यहां दुर्व्यसनी भी आ सकते हैं, इसलिये साधु महाराज के पास ठहरने से मेरे शीलकी रक्षा हो सकती है, इस अभिप्रायसे वह यदि उनके साथ ठहर जाती है, और वे उसे छहरा लेते हैं, तो ऐसी स्थिति में ये जिनाज्ञा के विराथक नहीं माने जाते हैं। चतुर्थ स्थान ऐसा है --किसी स्थान पर निर्गन्ध और निर्ग न्थनियां आये हों और यहां उन्हें चोर लुटेरे दिखलाई दिये हों और वे चोर यह चाहते हों कि हम इन निर्ग्रन्थनियों को लूट लें ताकि हमे તેઓ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી. આવા સ્થાનમાં સાધ્વીઓ એકલી રહે તે તેમના શીલની રક્ષા કરવાને તેઓ અસમર્થ બને છે, સાધુઓ પણ તે જગ્યાએ ઉતર્યા હોય, તે તેમના શીલની રક્ષા થઈ શકે છે, સાધુઓની હાજરીમાં ત્યાં કોઈ દુરાચારી આવવાની હિંમત કરી શકતો નથી. આવા આવા કાં તે નિજન હોય છે, કાં તો બહુજનાશ્રિત હોય છે, અથવા તે ત્યાં કઈ રક્ષક જ હેત નથી, એવી જગ્યાએ દુરાચારીઓ પણ આવી શકે છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં ત્યાં કેઈ સાધુએ ઉતર્યા હોય, તે તેમની સાથે પિતાના શીલની રક્ષાના વિચારથી પ્રેરાઈને, સાધ્વીઓ પણ આવીને ઉતરે, તે તેઓ જિનાજ્ઞાની વિરાધક ગણાતી નથી.
ચોથું કારણ—કઈ ગામ આદિમાં સાધુઓ અને સાધ્વીઓ અલગ અલગ ઉપાશ્રયમાં ઉતર્યા હોય, અને તે ગામ આદિમાં ચાર લૂંટારાને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५३०२ सू०७ साध्वीविषय निरूपणम
३३
1
त्यर्थः, निर्ग्रन्थिकाः प्रतिग्रहीतुम् अपहर्तुम्, तत्र सम्पाप्येऽपि पृथकस्थाने एकतः एकस्मिन् आवासे स्थानादिकं कुर्बाणा निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्व नातिक्रामन्तीति चतुर्थ स्थानम् । तथा - क्वचित् स्थाने निर्ग्रन्था निर्मन्थ्यश्च समुपागताः, तत्र युवानो दृश्यन्ते, ते इच्छन्ति मैथुनप्रतिज्ञया मैथुनो शेन निग्रन्थिकाः पतिग्रहीतुम्, तत्र शक्यायामपि पृथक्स्थित एकत्र स्थले स्थानादिकं कुर्वाणा निर्ग्रन्था निर्ग्रन्यश्च नातिक्रामन्तीति पञ्चमं स्थानम् ५। इत्येतैः पञ्चभिः स्थानैः निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्च एकस्मिन स्थले स्थानादिकं कुर्वन्तो जिनाज्ञा विराधका नो भव
"
इनसे कपडे मिल जायेंगे तो ऐसी स्थिति में यदि उन्हें ठहरने के लिये दूसरा स्थान भी हो, पर यदि वे जहाँ निर्ग्रन्ध ठहरे ए हैं वहां आकर ठहर जाती हैं और निर्ग्रन्थ उन्हें ठहरा लेते हैं, तो ऐसी स्थिति में चे जिनाज्ञा के विराधक नहीं माने गये हैं। पाचयां क ण ऐसा हैयदि किसी स्थान पर निर्ग्रन्थ और निर्ग्रन्थनियां आगई हो वहां जवान मनुष्य उन निर्ग्रन्थिनियों को देखकर उनके साथ मैथुन कर्म करने के लिये उतारु हो गये हों तो ऐसी स्थिति में वहाँ दूसरा स्थान उन्हें ठहरने योग्य भले ही हो, पर यदि वे साधुओंके साथ ठहर जाती हैं और साधुजन उन्हें अपने पास ठहरा लेते हैं, तो वे इस दशा में जिनाज्ञा के विराधक नहीं होते हैं । इस प्रकार के इन पांच कारणों के होने पर निर्ग्रन्थ और निर्ग्रन्थनियां यदि एक ही स्थान पर ठहर जाते
ઉપદ્રવ ખૂબ જ વધી ગયે! હાય. તે ચાર લૂટારા પેાતાનાં કપડાં આદિ ચારી જશે એ ડર સાધ્વીઓને લાગતા હોય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે સાધ્વીએ પેાતાનું અલગ આશ્રયસ્થાન છેડીને તે સાધુઓની પાસે આવીને ઉતારો કરે અને સાધુએ તેમને ત્યાં ઉતરવા પણ દે, તે એવા સચેાગેામાં તે જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી.
પાંચમું કારણુ— અમુક સાધ્વીએ કાઇ થળે આવીને ઉતરેલી હાય, હવે એવુ' અને કે ત્યાં રહેતા કઈ દુષ્ટ યુવાને તેમની સાથે મૈથુન સેવન કરવાને કૃતનિશ્ચયી થયા હોય, તેા એવી પરિસ્થિતિમાં પેાતાના શીલની રક્ષા કરવા નિમિત્તે તે સાધ્વીએ તે અલગ આશ્રયસ્થાનને છેડીને કાઈ સાધુએની સાથે એક જ આશ્રયસ્થાનમાં જઇને રહે અને તે સાધુએ તેમને ત્યાં રહેવા દે, તા આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં તે જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતાં નથી. આ પ્રકારના પાંચ કારણેામાંના કોઈ પણ કારણને લીધે સાધુઓ અને સાધ્વીએ
स्था०-५
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे न्तीति । इदमपवादमूत्रम् । उपर्युक्तकरणेष्येव एकत्रस्थितिं कुर्वन्तो निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थयश्च जिनाज्ञा विराधका न भवन्तीति । तथा-क्षिप्तचित्तत्वादिरूपैः पश्चभिः कारणैः अचेलका वस्त्ररहितः श्रपणो निर्गन्धः सचेलिकाभिनिर्ग्रन्थीभिः सार्दम् संवसमपि नातिक्रामति तीर्थकदाज्ञाम् । तानि स्थानानि प्राह-तद्यथा-क्षिपचित्तः= शोकादिना विक्षिप्तचित्तः अनएक अचेलो-विगतचत्रः श्रमणो निर्ग्रन्थः इतरेषु निर्यन्थेषु अविद्यमानेषु सचेलिकाभिः निर्ग्रन्थीभिः सह संवसन तीर्थकृताज्ञा विराधको न भवतीति प्रथम स्थानम् । एवम् =अनया रीत्या एतेन गमेन-पाठेन दृसहैं, तो वे जिनाज्ञा के चिराधक नहीं माने जाते हैं । यह अपवाद सूत्र है । इन उपर्युक्त पांच कारणों में निर्ग्रन्थ निर्गन्धिनियों को एक जगह ठहरने पर जिनाज्ञा को अवहेलना करनेवाला नहीं कहा गया है, इसी प्रकार क्षिप्त चित्तता आदि रूप पाँच कारणों से अचेल-वस्त्रारहित साधु श्रमण निन्ध-सचेलिका निर्ग्रन्थनियों के साथ रहता हुआ भी तीर्थकर की आज्ञा का अतिक्रमण करनेवाला नहीं होता है। ये पांच कारण इस प्रकार से हैं-" खित्तचित्ते समणे निग्गंथे " इत्यादि--
शोकादि से जिसका चित्त अनवहित है, अस्तव्यस्त हो रहा है, सावधान नहीं है-अत एव जो अचेल विगतवस्त्र हो गया है, वस्त्र. रहित बन गया है, ऐसा वह श्रमण निर्ग्रन्थ इतर निग्रन्थों की अविद्य. કોઈ એક જ આશ્રયસ્થાનમાં સાથે જ ઉતારો કરે, તે તેઓ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતાં નથી.
સામાન્ય રીતે તે સાધુઓ અને સાધ્વીઓને એક જ સ્થળે રહેવાને નિષેધ છે. પણ ઉપર બતાવેલા પાંચ કારણોને લીધે સાધુઓ અને સાધ્વીઓ જે એક જ સ્થળે ઉતરે અને સ્વાધ્યાય, કાયોત્સર્ગ આદિ કરે, તે તેઓ જિનેશ્વર ભગવાનની આજ્ઞાની અવહેલના કરનારા ગણાતાં નથી. આ રીતને અપવાદ અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણે ક્ષિપ્ત-ચિત્તતા આદિ રૂપ પાંચ કારણેને લીધે કેઈ અચેલ (વસ્ત્રરહિત) સાધુ-શ્રમણ નિગ્રંથ, સલિકા (વસ્ત્રયુક્ત) નિગ્રંથિનીઓ સાથે રહેવા છતાં પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. તે પાંચ કારણે નીચે પ્રમાણે છે –
"खित्तचित्ते समणे निग्गंथे " त्या
કાદિથી જેનું ચિત્ત ડામાડોળ થઈ જવાને કારણે જે ભાન ગુમાવી બેઠો છે-ઉન્માદને વશ થઈને જે વસ્ત્રરહિત હાલતમાં (નગ્નાવસ્થામાં) રહેલે છે. તેની સંભાળ લેનાર બીજા સાધુઓ ત્યાં હાજર ન હોય, તે સચેલક
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०७ साध्वीविषयनिरूपणम्
चित्तः-हर्षादिना उन्मत्तः २, यक्षाविष्टः यक्षगृहीतः ३, उन्मादप्राप्त वातादि क्षोभादुन्मादभावं गतः ४, अयं त्रिविधोऽपि निर्ग्रन्थो दृप्तचित्तत्वादिरशात् अचेलकः निर्ग्रन्थीभिः सह संबसन्नपि जिनाज्ञापिराधको न भवतीति स्थानत्रयमिति चतुर्थ स्थानम् । तथा-निर्ग्रन्थी प्रवाजितः-निर्ग्रन्थ्या-दीक्षादायक-तद्रक्षकसाध्यभाव-परमवैराग्यवत्यप्रवर्धमानपरिणामयत्त्वादिकारणवशात् साध्व्या प्रवाजितः पुत्रादिः श्वशुरादि वर्वा, स च बालत्वाद् अचेलः, महानपि वृद्धत्यादिना मानता में सचेलक सवस्त्र निर्ग्रन्थनियों-साध्वियों के साथ रहता हुआ तीर्थकर की आज्ञा का विराधक नहीं होता है, ऐसा यह प्रथम कारण है।
"एवमेतेन गमकेन दृप्तचित्तो" इत्यादि
इसी रीति से इसी पाठ से हर्षादि आदि से उन्मत्त हुआ २ यक्ष से अवशिष्ट हुआ-ग्रहीत हुआ-३ उन्माद को प्राप्त हुआ-वात आदि के क्षोभसे उन्माद भाव को प्राप्त हुआ ४ भी श्रवण निर्ग्रन्थ यदि अचेलक वस्त्र रहित इन दृप्तचित्तना आदिके वशसे हो जाता है,
और निर्ग्रन्थनियों के साथ रहता है, तो भी वह जिनाज्ञा का विराधक नहीं, इस प्रकार के यहां तक ये ४ स्थान हैं, पांचवां स्थान इस प्रकारसे हैं-किसी निर्ग्रन्थी साध्वी के द्वारा ऐसी अवस्थामें कि जब दीक्षा देनेवाला दीक्षा रक्षक साधुका अभाव हो और दीक्षा लेनेगला परम वैराग्य से वर्धित परिणामवाला हो रहा हो, दीक्षित किया गया पुत्र (સવસ્ત્ર) સાવીએ તેમની પાસે રહી શકે છે. આ પ્રમાણે કરવામાં તે સાધુ કે સાધ્વી જિનાજ્ઞાના વિરાધક બનતાં નથી.
" एवमेतेन गमेन दृ चित्तो" त्याह
એ જ પ્રમાણે (૨) હર્ષના અતિરેકને કારણે ઉન્મત બની ગયેલા, (૩) શરીરમાં યક્ષાદિને પ્રવેશ થવાને કારણે ઉન્માદાવસ્થા પામેલા, (૪) વાતાદિના પ્રકમને કારણે ઉન્મત્ત થઈ ગયેલા, એવા કઈ શ્રમણ નિગ્રંથ નગ્નાવસ્થામાં રહેલા હોય અને તેમની સાથે સચેલક સાથીઓ રહે, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તે નિગ્રંથ કે નિગ્રંથિની જિનાજ્ઞાન વિરાધક ગણતા નથી.
પાંચમું કારણ નીચે પ્રમાણે છે–દીક્ષાદાયક અને દીક્ષારક્ષક સાધુને અભાવ હોય, અને દીક્ષા લેનાર પુત્ર, સસરા આદિ પરમ વૈરાગ્યથી વર્ધિત પરિણામવાળો થઈ રહ્યો હેય, એવી પરિસ્થિતિમાં તેમને કઈ નિગ્રંથી (સાદી) દ્વારા દીક્ષા પ્રદાન કરવામાં આવે છે. દીક્ષા લેનાર પુત્ર ધારે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे अचेलः, सहि अन्येषु निर्ग्रन्थेषु अविद्यमानेषु सत्सु सचेलिकाभिर्निर्ग्रन्थीभिः सह संवसनपि तीर्थकदाज्ञाविराधको न भवतीति पञ्चमं स्थानम् ।।मू० ७॥
अनन्तरसूत्रे जिनाज्ञानातिकामति इत्युक्तं, नदतिक्रमणशीलच आज्ञाविराधको भवति, आज्ञाविराधना च आस्रवरूपा भवति, अत: आस्रवद्वाराणि, तत्प्रतिपक्षत्वात् संवरद्वाराणि, पुनर्दण्डलक्षणान् आस्रवविशेषांश्च प्राह
मूलम्-पंच आसवदारा पण्णत्ता, तं जहा-मिच्छत्तं १, अविरइ २, पमाए ३, कसाया ४ जोगा ५। पंच संघरदारा पण्णता, तं जहा-संमत्तं १ विरई २ अपमाओ ३, अकसाइत्तं ४, अजोगित्तं ५। पंच दंडा पण्णता, तं जहा-अहादंडे १ अगदादंडे २ हिंसादंडे ३ अकम्हादंडे ४ दिट्ठीविप्परियासियादंडे ५॥ सू० ८॥ ___ छाया-पञ्च आस्रवद्वाराणि प्रज्ञतानि, तद्यथा-मिथ्यात्यम् १ अविरतिः २ प्रमादः ३ कपायाः ४ योगाः ५। पञ्च संघरद्वाराणि प्रज्ञतानि, तद्यथा-सम्यत्वं १, विरतिः २ अप्रमादः ३ अकपायित्वम् ४ अयोगित्वम् ५। पञ्च दण्डा: प्रज्ञप्ताः तयथा-अर्थदण्डः १ अनर्थदण्डः २ हिंसादण्डः ३ अकस्मादण्डः ४ दृष्टिविपर्यासदण्डः ५ ॥ ८॥
आदि अथवा श्वशुर आदि यदि अचेलक हुआ-बालक होनेसे अचेलक हुआ पुत्र और बड़ा होने पर भी वृद्धता आदि के कारणसे अचेलक हुआ श्वशुर आदि-अन्य निर्ग्रन्थों के अभावमें उनकी अविद्यमानता में सचेलक निर्ग्रन्थनियों के साथ यदि रहता है, तब भी वह तीर्थकरकी आज्ञाका विराधक नहीं होता है, ऐसा यह पांचवां स्थान है । सू०७॥ બાલક છે. તે અલક (નગ્ન) હોય તે પણ સાધ્વીજી તેની પાસે રહી શકે છે. દીક્ષા લેનાર સસરા આદિ ધારે કે વૃદ્ધ હોય અને વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે અચેલક (નગ્નાવસ્થાવાળે) થઈ ગયો હોય, અને અન્ય સાધુઓ ત્યાં વિદ્ય. માન ન હોય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં સચેલક સાધ્વીઓ સાથે રહેતે શ્રમણ નિગ્રંથ ભગવાનની આજ્ઞાને વિરાધક થતું નથી. છે સૂ. ૭ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०८ आम्रवादिनिरूपणम् टीका-पंच आसवदारा' इत्यादि
आस्रवद्वाराणि-आम्रपणम्-आस्नया-जीवरूपे तडागे कर्मरूपजलस्य प्रवेशः तस्य द्वाराणीय द्वाराणि-उपायाः, तानि हिपंच संख्यकानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा मिथ्यात्वम् असत्ये तत्वाध्यवसानरूपं पिपरोतश्रद्वानमित्यर्थ इति प्रथम स्थान १। अचिरतिः पापकर्मतोऽनितिः नित्रत्तेरभाषः २। प्रमादः-अनवधानता____ अनन्तर सूत्र में " जिनाज्ञा को माननेवाला जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है " ऐसा कहा गया है और जो जिनाज्ञा को नहीं मानता है वह जिनाज्ञाका विराधक होता है, जिनाज्ञाकी विराधना आस्रव रूप होती हैं । अतः अब मूत्रकार आत्रय द्वारों का और आस्त्रय द्वारों के रूकने रूप संवर द्वारों का तथा दण्ड रूप आस्रव विशेषोंका कथन करते हैं--"पंच आसवदारा पणत्ता" इत्यादि-- टीकार्य-मानव द्वार पांच कहे गये हैं, जैसे-मिथ्यात्व १, अविरति २, प्रमाद ३, कषाय ४ और योग ५। पांच संबर द्वार कहे गये हैं, जैसेसम्यक्त्व १, विरति २, अप्रमाद ३, अकषायिता ४ और अयोगिता ५ दण्ड पांच कहे गये हैं, जैसे-अर्थदण्ड १, अनर्थदण्क २, हिंसादण्ड ३, अकस्मात् दण्ड ४ और दृष्ठिविपर्यास दण्ड ५. __जीयरूप तालाब में कर्मरूप जलका जो प्रवेश है वह आस्रव है, इस आस्रव के द्वार जैसे जो द्वार हैं ये आस्रवद्वार हैं। आस्रयके आनेके जो उपाय कारण हैं वे पांच हैं, जैसे-मिथ्यात्य आदि अतत्त्वमें
“જિનાજ્ઞાનું પાલન કરનારે જિનાજ્ઞાન વિરાધક થતું નથી, ” એવું આગળ કહેવામાં આવ્યું છે, જેઓ જિનાજ્ઞાને માનતા નથી તેઓ જિનાજ્ઞાન વિરાધક ગણાય છે. જિનાજ્ઞાની વિરાધના આસ્રવ રૂપ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આસવદ્વાનું અને આઅને નિરેધ કરનારા સંવરદ્વારનું તથા દંડ રૂપ આસવિશેનું કથન કરે છે.
'पच आसवदारा पण्णत्ता" त्याह
भय भासपा -(१) मिथ्यात्म, (२) मवि२ति, (3) प्रमा (४) पाय, अने (५) योस. पाय सव२६२ हां छ--(१) सभ्यत्य, (२) विति, (3) अप्रभात, (४) २५४ायिता माने (५) अयोगिता. पाय sai छे-(१) अर्थ3, (२) मन', (3) हिंसा, (४) २३४मात् ६ मने (५) हल्टि विपर्यास ..
જીવ રૂ૫ તળાવમાં કર્મ રૂપ જળનો જે પ્રવેશ થાય છે, તેનું નામ આસવ છે. તે આસવના દ્વાર જેવાં જે દ્વાર છે તેમને આસવદ્વાર ५ . माला (8) न सामना नीचे प्रमाणे पाय ॥२२॥ --
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्थानाङ्गसूत्रे कर्तव्पा-कर्त्तव्ययोरमष्टत्तिप्रवृत्तिरूपा । कषायाः-क्रोधादिलक्षणाः ४॥ योगाः मनोयोगादयः ५। इत्येतानि पश्च आस्रवद्वाराणि बोध्यानि। सम्मति एतत्पतिपक्षभूतानि संवरद्वाराणि पाह-तथाहि संवरद्वाराणि-संवरणं संवरः समितिगुप्ति प्रभृतिभिरात्मतडागे आगच्छत्कर्मसलीलानां निरोधनम् । तस्य द्वारा णीव द्वाराणि । तानि पश्चविधानि प्रज्ञप्तानि । नद्यथा-सम्यक्त्वम् १, विरतिः २ अप्रमादः ३ अषायित्वम् ४ प्रयोगि-वम् ५। तथा-दण्डाः-दण्डयते निःसारी क्रियते आत्मा यैस्ते दण्डा: प्राणव्यपरोपणादिरूपाः । प्राणवियोजनादिरूपाः ते च पञ्चविधाः प्रज्ञताः । पञ्चविधत्यमेवाह-तद्यथा-अर्थदण्डः-अर्थाय-साना तत्त्याध्ययसानरूप जो विपरीत श्रद्धान है, यह मिथ्यात्व है, पापकर्म से विरक्ति नहीं होना इसका नाम अविरति है, अनवधानताका नाम प्रमाद है, यह प्रमाद कर्तव्यमें अप्रवृत्तिरूप और अकर्तव्यमें प्रवृत्तिरूप होता है, क्रोधादिरूप कषाये हैं, और मनोयोग आदिरूप योग हैं, इनसे कर्मों का आना होता है, अतः इन्हें आस्रवद्वार कहा गयाहै, आस्रवका प्रतिपक्षी संवर होता है, इस संवरके द्वार उपायभी पांच कहे गये हैं, आत्मारूपी तालाबमें आनेवाले कर्मरूप जलका जो समिति गुप्ति आ. दिकों द्वारा निरोध कर दिया जाता है, वही संवर है, इसके भी पांच द्वार कहे गये हैं, जैसे सम्यक्य आदि ये पांच द्वार आस्रव द्वारोंसे विपरीत होते हैं । आत्मा अथवा अन्य जीव जिनके द्वारा प्राणज्यप
મિથ્યાત્વ આદિ પાંચ કારણે અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. અતજ્યમાં તત્પષ્યવસાન રૂપ જે વિપરીત તમાં શ્રદ્ધા છે, તેનું નામ મિથ્યાત્વ છે. પાપકર્મથી નિવૃત્ત ન થવું તેમાં પ્રવૃત્ત જ રહેવું તેનું નામ અવિરતિ છે. અનવધાનતાનું નામ પ્રમાદ છે. કરવા યેાગ્ય કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત ન થવું અને ન કરવા ગ્ય કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત થવું તેનું નામ જ પ્રમાદ છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લેભરૂપ ચાર કષાય છે. મનોગ, વાળ અને કાગ રૂપ ત્રણ
ગ છે. તેમના દ્વારા કર્મોનું આગમન થાય છે. તેથી તેમને આસવદ્વાર રૂપ કહા છે. આસવનો પ્રતિપક્ષી સંવર છે તે સંવરના ઉપાય રૂપ જે પાંચ કારણે છે તેમને સંવરદ્વાર કહે છે. આત્મા રૂપી જળાશયમાં પ્રવેશ થતાં કમરૂપ જલને જે સમિતિ, ગુમિ વગેરે દ્વારા રેકવામાં આવે છે, તેનું નામ જ સંધર છે. તેના સમ્યકત્વ આદિ જે પાંચ દ્વાર કહ્યાં છે, તેઓ આસપા કરતાં વિપરીત હોય છે. આત્મા અથવા અન્ય જીવ જેમના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू० ८ आनचादिनिरूपणम् ___ ३९ स्थावराणां चा आत्मनः परस्य वा प्रयोजनाय दण्डो वधः । अनर्थदण्ड:-अन% निरर्थको यो दण्डः सः निष्प्रयोजनो दण्ड इत्यर्थः २। हिंसादण्ड:- अयं मम पुत्रादिकं हिसितवान् हिनस्ति हिसिष्यति वेति बुद्धया यः शत्रु प्रभृतीनां दण्डः स हिंसादण्डः २ तथा-अकस्माद् दण्डः-अन्यवधार्थ प्रहारे कृते आस्माद् योऽन्यस्य दण्ड:-माणव्यपरोपणं सः । तथा-दृष्टिविपर्यास दण्डः-दृष्टिविपर्यासेनदृष्टिये परीत्येन-मित्रस्याप्यमित्रधिया यो दण्डः सः ५। इत्येते पञ्च दण्डा स्त्रयोदशक्रियास्थानानां मध्ये वर्तन्ते । अत्र तु पंचस्थानानुरोधेन पञ्चैव स्थानानि गृहीतानि । तानि त्रयोदशक्रियास्थानानि यथा
"अट्ठा १ णट्ठा २ हिंसा ३ ऽकम्हा ४ दिट्ठी ५ य मीसहदिन्ने ६ य।
अज्झत्थ ८ माणा ९ मित्ते १० माया ११ लोभे १२ रियावहिया १३ ॥१॥" रोपणादि रूप दण्डको पाता है, वे दण्ड हैं, ये दण्डभी अर्थदण्ड आदिके भेदसे पाच प्रकारके कहे गये हैं, इनमें स जीवोंका अथवा स्थावर जीयोंका तथा अपना तथा परका प्रयोजनयश वध करना वह अर्थदण्डहै, निष्प्रयोजन प्राणातिपात करना वह अनर्थदण्ड है, इसने मेरे पुत्रादिका वध किया था अथवा अब भी वध करता है, आगेभी यह ऐसाही करेगा इस अभिप्रायसे जो शत्रु आदिकोंका वध कर दिया जाता है, यह हिंसादण्ड है, अन्यको मारनेके लिये तैयार हुए व्यक्तिसे जो अकस्मात् बीचमें दूसरेकी हिंसा हो जाती है, वह अकस्मात् दण्ड है, दृष्टिके विपर्याससे जो प्राणातिपात हो जाता है, वह दृष्टि विपर्यास दण्ड है, जैसे-अमित्रकी बुद्धिसे मित्रका यध हो जाता है । ये पांच दण्ड १३ દ્વારા પ્રાણુવ્યપર પણ આદિ રૂપ દંડને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમને દંડ કહે છે. તે દંડના પણ અર્થદંડ અદિ પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે. ત્રસ જીવેનો, સ્થાવર જીવન પિતાન કે પરનો કઈ પ્રજનને લીધે વધ કરે તેનું નામ અર્થદંડ છે. કઈ પણ જાતના પ્રયોજન વિના જીવહિંસા કરવી તે અનર્થદંડ છે આ જીવે મારા પુત્ર આદિનો વધ કર્યો હત, વધ કરે છે કે વધ કરશે, એવી માન્યતાથી પ્રેરાઈને શત્રુ આદિને જે વધ કરવામાં આવે છે તેનું નામ હિંસાદંડ છે. કેઈને મારવાને તૈયાર થયેલી વ્યક્તિ દ્વારા કેઈ અન્ય વ્યક્તિની અક. સ્માત હત્યા થઈ જાય છે તેને અકસ્માત દંડ કહે છે. દષ્ટિવિપર્યાસને કારણે જે પ્રાણાતિપાત થઈ જાય છે, તેને દષ્ટિવિપર્યાસ દંડ કહે છે જેમકે મિત્રને અમિત્ર માનીને તેનો વધ થઈ જાય તો તે દષ્ટિવિપર્યાસ દંડ કહેવાય છે આ પાંચ દંડન ૧૩ કિયાસ્થાનોમાં સમાવેશ થઈ જાય છે, પરંતુ અહીં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - अर्थे १ नर्थो २ हिंसा ३ कस्मात् ४ दृष्टिश्च ५ मृषा ६ अदत्तं ७ च । अध्यात्मं ८ मानो ९ मित्रं १० माया ११ लोभः १२ ऐर्यापथिकी १३ । इति ॥ ॥ सू० ८ ॥
अथ आस्रवविशेषरूपाणि क्रियास्थानानि प्राह
मूलम् - पंच किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा- आरंभिया १, परिगहिया २, मायावत्तिया ३, अपञ्चकखाणवत्तिया ४, मिच्छादंसणवत्तिया । मिच्छादिट्टियाणं नेरइयाणं पंच किरियाओ पण्णत्ताओ तं जहा- आरंभिया जाव मिच्छादंसणवतिया ५। एवं सवेसिं निरंतरं जाव मिच्छादिट्ठियाणं वैमाणियाणं । नवरं विगलिंदिया मिच्छादिट्ठी न भषणंति, सेसं तहेव । १ । पंच किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा - काइया १ अहिगरणिया २ पाओसिया ३ पारितावणिया ४ पाणाइवायकिरिया || णेरइया पंच एवं चैव जाव वैमाणियाणं २। पंच किरियाओ पण्णताओ, तं जहा - दिट्टिया १ पुट्टिया २ पाडुच्चिया ३ सामंतोवणिवाइया ४ साहत्थिया ६। एवं णेरइयाणं जाव चेमाणियाणं क्रिया स्थानोंके बीच में हैं, परन्तु यहां पांच स्थानोंके अनुरोधसे पांचही स्थान गृहीत हुए हैं। वे १३ क्रियास्थान इस प्रकार से हैंअट्ठाणट्ठा हिंसा " इत्यादि ।
66
इन १३ क्रिया स्थानों में अर्थ अनर्थ आदि ये पांच दण्ड आये हैं । इन १३ किया स्थानों से जीव वध होता है ।। सू० ८ ॥
સ્થાન ગ્રહણ કરવામાં
પાંચ સ્થાનોનો અધિકાર ચાલતા હાવાથી પાંચ જ
આવ્યાં છે. તે ૧૩ ક્રિયાસ્થાન નીચે પ્રમાણે છે-
66
अट्ठोणठ्ठा हिंसा" इत्याहि. ते तेर डियास्थानोभां अर्थ, मनथ आहि આ પાંચ દંડના તે સમાવેશ થયેલા જ છે. તે તેર ક્રિયાસ્થાને વધુ જીવ. वध थतो होय छे. ॥ सू. ८ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०९ कियास्थाननिरूपणम् ३। पंच किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-सत्थिया १ आणयणिया २ वेयारणिया ३ अणाभोगवत्तिया ४ अणवकंखयत्तिया ६, एवं जाव वेमाणियाणं ४। पंच किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-पेज्जवत्तिया १ दोसवत्तिया २ पओगकिरिया ३ समुदाणकिरिया ४ इरियावहिया ६, एवं मणुस्साणवि । सेसाणं नत्थि ६ ॥ सू० ९॥
छाया-पञ्च क्रियाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-आरम्भिकी १, पारिग्रहिकी २, माया प्रत्यया ३, अप्रत्याख्यानप्रत्यया ४ मिथ्यादर्शनप्रत्यया ५/ मिथ्याष्टिकानां नैरयिकाणां पञ्च क्रियाः प्रज्ञप्ताः, तपथा आरम्भिकी १ यावद् मिथ्यादर्शनमत्यया ५। एवं सर्वेषां निरन्तरं यावद् मिथ्यादृष्टिकानां चैमानिकानाम् । नवरं विकले. न्द्रिया मिथ्यादृष्टयो न भण्यन्ते, शेषं तथैव ॥१॥ पञ्च क्रियाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-कायिकी १ आधिकरणिकी २, पाद्वेषिको ३ पारितापनिकी ४ प्राणातिपातक्रिया ५। नैरयिकाणां पश्च, एवमेव निरन्तरं यायद् वैमानिकानाम् २॥ पश्च क्रियाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-दृष्टिका १ पृष्टिका २ प्रातीत्यिका ३ सामन्तोपनिपातिकी ४ स्वाहस्तिकी ५। एवं नैरयिकाणां यावद् वैमानिकानाम् ३ पश्च कियाः प्रज्ञप्ताः, तबधा नैसृष्टिकी १ आज्ञापनिका २, बैदारणिका ३ अनाभोगप्रत्यया ४ अनवकाङ्क्षाप्रत्यया ५। एवं यावद् वैमानिकानाम् ४ पश्च क्रियाः पज्ञप्ताः तद्यथा-प्रेमपत्यया १ द्वेषप्रत्यया २ प्रयोगक्रिया ३ समुदानक्रिया ४ ऐर्यापथीको ५) एवं मनुष्याणामपि । शेषाणां नास्ति ५।। सू०९॥
टीका-पंच किरियाओ' इत्यादि
क्रियाः करणानि क्रियाः-कर्मबन्धकारणीभूतचेष्टा इत्यर्थ, ताहि पश्च प्रज्ञप्ता । पञ्च संख्यकत्वमेवाह-'आरम्भिकी' इत्यादि । तत्र-आरम्भिकी-आ.
अब सूत्रकार आस्रव विशेषरूप क्रिया स्थानों की प्ररूपणा करते हैं
'पंच किरियाओ पण्णत्ताओ इत्यादि सूत्र ९ ।।। टीकार्थ-कर्मबन्ध कारणभूत जो चेष्टा विशेष हैं, वे क्रियाएँ हैं, ये क्रियाएँ
હવે સૂત્રકાર આસ્રવવિશેષ રૂપ ક્રિયા સ્થાનેની પ્રરૂપણ કરે છે. Astथ-" च किरियाओ पण्णताओ" त्याह-- કર્મબન્ધનમાં કારણભૂત જે ચેવિશેષ હોય છે, તેમને ક્રિયાઓ કહે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
स्थानाङ्गसूत्रे रम्मा-पृथीव्याधु मर्दनं, स प्रयोजनं, यस्याः सा-पृथीव्याधुपमर्दनरूपा क्रियेत्यर्थः ।१। तथा-पारिग्रहिकी-परियहा धर्मापकरणातिरिक्तवरतुग्रहणं धर्मापकरणे मूर्छावा, स प्रयोजनं यस्याः सा परिग्रहार्था क्रियेत्यर्थः ।२। तथा माया प्रत्यया माया-अनार्जवम् , उपलक्षणत्वात् क्रोधादि रपि, सा प्रत्ययः कारणं यस्याः सा, मायानिबन्धिनी क्रियेत्यर्थः ॥३॥
अप्रत्यारूपानपत्यया-अपत्याख्यानम् अनियत्तिः, तत् प्रत्ययो यस्याः सा, अपत्याख्यानजन्या क्रियेत्पर्थः ॥४॥ तथा-मिथ्यादर्शनप्रत्यया-मिश्या विपरीतदर्शनं श्रद्धानं, तदेव, प्रत्ययो हेतुर्यस्याः सा, मोहोदयजन्या क्रियेत्यर्थः पांच कही गई हैं-आरम्मिकी १ पारिग्रहिकी २ मायाप्रत्यया ३ अप्रत्याख्यान प्रत्यया ४ और मिथ्यादर्शन प्रत्यया जिस क्रियाका प्रयोजन पृथिवी आदिका उपमर्दन करनेरूप होता है, यह आरम्भ क्रिया है, आरम्भ विना प्राणातिपान होता नहीं है, इसलिये आरम्भ क्रियाको पृथियोकापिक आदिके उपमर्दनरूप कहा गया है, धर्मोंपकरण से अतिरिक्त वस्तुओंका ग्रहण करना अथवा धर्मोपकरणमें मूर्छा रखना यह प्रयोजन जिप्त क्रियाका होता है, वह पारिग्रहिकी क्रिया है, जिस क्रियाका कारण माया एवं उपलक्षणसे क्रोधादिक भी होते हैं. वह मायाप्रत्यया क्रिया है, अनिवृत्ति-त्यागका अभाव अप्रत्याख्यान है, यह अप्रत्याख्यानभाय जिस क्रियाका कारण होता है, वह अप्रत्या. ख्यानजन्य क्रिया अप्रत्याख्यान क्रिया है, विपरीत दर्शनका नाम मिथ्या. दर्शन है, यह मिथ्याश्रद्धानरूप मिथ्यादर्शन जिस क्रियाका हेतु होता छ. सेवा लिया। पांय ४डी छे--(१) माम्लिी , (२) पारिीि , (3) માયાપ્રત્યયા, (૪) અપ્રત્યાખ્યાન પ્રત્યયા અને મિથ્યાદશનપ્રત્યયા.
જે ક્રિયાનું પ્રજન પૃથ્વીકાય આદિને ઉપમર્દન કરવા રૂપ હોય છે, તે આરમ્ભ ક્રિયા છે. આરમ્ભ વિના પ્રાણાતિપાત થતો નથી, તેથી આરમ્ભ ક્રિયાને પૃથ્વીકાયિક આદિના ઉપમર્દન રૂપ કહેવામાં આવેલ છે. ધર્મોપકરણ સિવાયની વધારાની વસ્તુઓને ગ્રહણ કરવી અથવા ધર્મોપકરણમાં મૂર છભાવ રાખવા રૂપ પ્રોજન જે ક્રિયાનું હોય છે, તે કિયાને પારિગ્રહિક ક્રિયા કહે છે. જે ક્રિયાનું કારણ માયા હોય છે અને ઉપલક્ષણથી કોધાદિક પણ હોય છે. તે કિયાને માયાપ્રત્યયા ક્રિયા કહે છે. અનિવૃત્તિ ( ત્યાગના અભાવે) ને અપ્રત્યાખ્યાન કહે છે. તે અપ્રત્યાખ્યાન ભાવ જે ક્રિયાનું કારણ હોય છે, તે અપ્રત્યાખ્યાનજન્ય ક્રિયાને અપ્રત્યાખ્યાન પ્રત્યયા કિયા કહે છે. વિપરીત દશે. નનું નામ મિથ્યાદર્શન છે. તે મિથ્યાશ્રદ્ધાન રૂપ મિથ્યાદર્શન જે કિયાનું
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०९ क्रियास्थाननिरूपणम् ॥५॥ इति । एता हि पञ्च क्रिया मिथ्याष्टिकनैरयिकादि-मिथ्यादृष्टिफथैमानिकान्तानां चतुर्विंशतिदण्डकोक्तानां भवन्ति । चतुर्विशति दण्ड के तु ये विकलेन्द्रिया: एकद्वित्रिचतुरिन्द्रियाः सन्ति, ते हि मिथ्यादृष्टीति विशेषणेन न विशिष्यन्ते, तेषु सदैव सम्यग्दृष्टित्वाभावेन व्यवच्छेद्या भावात् । ननु तेष्यपि सासादना भान्ति, ततश्च तेपापि मिथ्यादृष्टीति विशेषणं योज्यमेवेतिचेन्न, तेषामल्पत्ये नेहाधिवक्षणादिति । अमुमेवार्थमाह सूत्रकारः-'मिच्छादिट्ठियाणं नेरहै, ऐसी वह मोह के उदय से उत्पन्न हुई क्रिया मिथ्यादर्शन किया है, ये पांच क्रियाएँ मिथ्यादृष्टि नैरयिकसे लेकर मिथ्याष्टिक चैमानिक तकके समस्त चौवीस दण्डकमें होती हैं, चौबीस दण्डकमें जो एकेन्द्रिय दोइन्द्रिय तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीव हैं वे "मिथ्याष्टि" इस विशेषणसे विशेषित नहीं होते हैं, क्योंकि इनमें सम्यगदृष्टित्वके अभायसे व्यवच्छेद्य होने का अभाव है, अर्थात् इनमें यदि सम्यग्दृष्टि कोई जीय पाया जाता तो उस दृष्टिके अभावसे यहां मिथ्याष्टित्व आता है, परन्तु यहां तो ऐसी हालत है नहीं-अतः ये मिथ्यादृष्टि विशेषतावाले नहीं कहे जाते हैं । यदि यहां पर ऐसी आशंका की जावे कि इनमें भी सासादन सम्यग्दृष्टि होते हैं, अतः यह दृष्टि जिनके नहीं हैं वे मिथ्या. दृष्टि हैं, इस तरह उनमें भी “मिथ्यादृष्टि" यह विशेषण लगाना चाहिये सो इसका समाधान ऐसा है, कि जिनमें सासादन सम्यग्दृष्टि કારણ હોય છે, એવી મેહના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલી ક્રિયાને મિથ્યાદર્શન કિયા કહે છે. મિથ્યાષ્ટિ નારકથી લઈને વૈમાનિકે પર્યાના ૨૪ દંડકના સમસ્ત જીવેમાં આ પાંચે ક્રિયાઓને સદ્ભાવ હોય છે. જેવીસ દંડકમાં જે એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવે છે તેમને “મિચ્છાદષ્ટિ » આ વિશેષણ લગાડી શકાતું નથી, કારણ કે તેમાં સમ્યગ્દષ્ટિના અભાવથી વ્યવરછેદ્ય હોવાનો અભાવ છે, એટલે કે તેમાં જે સમ્યગ્દષ્ટિ કઈ જીવન સદ્દભાવ હોય, તે તે દષ્ટિના અભાવથી ત્યાં મિથ્યાન્ટિવ આવે છે. પણ ત્યાં તે એવી હાલત નથી. તેથી તેમને મિથ્યાષ્ટિ વિશેષણવાળા કહેવાતા નથી.
જે અહીં એવી આશકા કરવામાં આવે કે તેમનામાં પણ સાસાદન સમ્યગ્દષ્ટિ હોય છે, તેથી આ દૃષ્ટિને જેમનામાં અભાવ છે, તેમને મિથ્યાદષ્ટિ જ ગણવા જોઈએ. છતાં તેમને મિથ્યાદૃષ્ટિ વિશેષણ લગાડવાની શા કારણે ના પાડવામાં આવી છે? તે આ શંકાનું સમાધાન નીચે પ્રમાણે છે--
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
__स्थानाङ्गसूत्रे इयाणं' इत्यारभ्य 'सेसं तहेव' इत्यन्तेन सन्दर्भेणेति ॥१॥ पुनरपि कायिक्यादिभेदेन पञ्च क्रियाः प्राह-तथाहि-कायिकी-कायेभवा कायेन निता वा, हस्तादिव्यापाररूपेत्यर्थः ॥१॥ आधिकरणिकी अधिकरणं-खगादिकं तत्र भवा तेन या नित्ता । इयं द्विविधा भवति-निर्वर्तनाधिकरणक्रियासंयोजनाधिकरणक्रिया च । तत्र या खगादीनां तन्मुष्टयादीनां च निधनलक्षणा क्रिया सा प्रथमा । या तु निर्वृत्तानामेव तेषां संयोजनलक्षणा सा द्वितीयेति । २ । पाद्वेपिकी-प्रद्वेषोमात्सर्यम्-अन्य शुभद्वेष इत्यर्थः, तेन निता या क्रिया सा-मारयाम्येनम् ' पाये जाते हैं, ऐसे वे सासादन सम्यग्दृष्टि बहुतही कम होते हैं अतः उनकी यहां अविवक्षा है, विवक्षा नहीं की गई है, इसीका पुष्टि सूत्रकारने "मिच्छादिहियाणं नेरइयाणं " यहां से लेकर “सेसं तहेव" यहां तकके संदर्भसे प्रकटकी गई है ११ पुनश्च-कापिकी आदिके भेदसे क्रियाएँ पांच होती हैं-इनमें जो क्रिया शरीरमें या शरीर के द्वारा होती है, वह कायिकी क्रिया है, यह क्रिया हस्तादिके व्यापाररूप होती है ? आधिकरणिकी-खङ्गादिरूप अधिकरणमें या खड्गादिरूप अधिकरणके द्वारा जो क्रिया होती है वह आधिकरणकी क्रिया है, यह क्रिया दो प्रकारकी होती है-एक निर्वर्तनाधिकरण क्रिया और दूसरी संयोजनाधिकरण क्रिया इनमें जो खङ्गादिकोंका या उनकी मूंठ आदिका बनाना है, वह निर्वर्तनाधिकरण क्रिया है, तथा जो खङ्गादिकोंका और उनकी मूठ
आदिका परस्पर में संयोजन है, यह संयोजनाधिकरण क्रिया है । प्रदेष नाम मात्सर्यका है, अन्यके शुभके प्रति वेषरूप परिणतिका होना इसका તેઓમાં સાસાદન સમ્યગ્દષ્ટિ જ ઘણાં જ ઓછાં હોય છે. તેથી સૂત્રકારે
मी तेभनी ३५ यो नथी. सूत्ररे “मिच्छादिट्टियाणं नेरइयाणं " थी साने "सेसं तहेव" मा सूत्रा6 सुधीना यन २१ मे यातना पुष्टि ४२री छ.
ક્રિયાના કાલિકી આદિ પાંચ ભેદ પણ કહ્યા છે. જે ક્રિયા શરીરમાં અથવા શરીર દ્વારા થાય છે તે ક્રિયાને કાયિકી કિયા કહે છે. તે કિયા હસ્તાદિની પ્રવૃત્તિ રૂપ હોય છે. (૨) આધિકરણિકી ક્રિયા–તેના બે પ્રકાર કહે છે-નિર્વતનાધિકરણ ક્રિયા અને સંજનાધિકરણ કિયા. તલવાર, તેની મૂઠ આદિ બનાવવાની ક્રિયાને નિર્વતનાધિકરણ ક્રિયા કહે છે. તલવાર આદિકેનું અને તેમની મૂઠ આદિનું પરસ્પરમાં જે સંયોજન કરવા રૂ૫ કિયા છે તેને સજનાધિકરણ ક્રિયા કહે છે. (૩) પ્રષિકી ક્રિયા-અન્યના લાભને જોઈને તેના પ્રત્યે દ્વેષ રૂપ પરિણતિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનું નામ પ્રઢેષ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ५ उ०२ सू०९ क्रियास्थाननिरूपणम् इत्यशुभमनः संकल्प रूपा।३। पारितापनिकी-परितापनं नाम दुःखं तेन निर्ट तास्यङ्गादिघातेन पीडाकरणरूपा ४। तथा प्राणातिपातक्रिया-प्राणा: उच्छ्वासादयः तेषाम् अतिपातनं पाणवतःसकाशाद् वियोजनं, नाशनं, प्राणातिपातः, तद्रूपा क्रिया ५। एताः कायिक्यादयः क्रियाश्चतुर्षि शतिदण्डकोक्तनैरयिकादिवैमानिकान्तानां सर्वेषां बोध्याः ।।
पुनरपि दृष्टिकादिभेदैः पञ्च क्रियाः माह-तथाहि-दृष्टिका-दृष्टं दर्शनम्= अवलोकनं तद्विषयं वस्तु वा निमित्ततया यस्यामस्ति सा दृष्टिका-अश्वादि चित्रनाम मात्सर्य है, इस मात्सर्यरूप प्रद्वेषसे जो क्रिया होती है, वह प्रावे. षिकी क्रिया है, यह प्राद्वेषिकी क्रिया "में इसे मारूं" इस प्रकारके मानसिक संकल्परूप होती है । परितापन नाम दुःख है, इस दुःख रूप परितापनसे जो क्रिया होती है, वह पारितापनिको क्रिया है, यह क्रिया खग आदिके घातसे पीडा करनेरूप होती है ४। तथा उच्छ्वास आदि पाणोंका प्राणवालेसे वियोजन करना इसका नाम प्राणातिपात है, और इस रूप जो क्रिया है, वह प्राणातिपात किया है ५। ये कायिकी आदि क्रियाएँ चौबीस दण्डकोक्त नैरयिकसे लेकर वैमानिक तकके समस्त जीवोंको होती हैं ।
पुनश्च-दृष्टिक आदिके भेदसे क्रियाएँ पांच प्रकारकी होती हैं, जैसेदृष्टिका१ आदि इनमें दर्शनका नाम दृष्टहै, अथया-अवलोकनका देखनेका नाम दृष्ट है, अथवा-अवलोकनकी विषयभूत जो वस्तु है, यह दृष्ट है, આ પ્રવને કારણે જે ક્રિયા થાય છે તેને પ્રાàષિકી ક્રિયા કહે છે. “હ તેને भा" 20 १२ना मानसि स६५ ३५ २ या जय छे. (४) परि. તાપનિકી યિા-પરિતાપન એટલે દુઃખ આ દુઃખરૂપ પરિતાપન વડે જે ક્રિયા થાય છે તેને પરિતાપનિકી કિયા કહે છે. લાકડી, તલવાર આદિના ઘા વડે પીડા કરવા રૂપ આ ક્રિયા હોય છે. (૫) પ્રાણાતિપાત કિયા -ઉચ્છવાસ આદિ પ્રાણને પ્રાણવાળા જેમાંથી અલગ કરવા તેનું નામ પ્રાણાતિપાત છે. તે પ્રાણાતિપાત રૂપ જે ક્રિયા હોય છે તેને પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કહે છે. કાયિકીથી લઈને પ્રાણાતિપાત પર્યરતની પાંચે ક્રિયાઓને નારકોથી લઈને વૈમાનિકે પર્વતના ૨૪ દંડકના સમસ્ત માં સદ્ભાવ હોય છે.
દષ્ટિકા આદિના ભેદથી પણ કિયાએ પાંચ પ્રકારની કહી છે-દર્શનનું નામ દુષ્ટ છે અથવા અવલોકનનું નામ દષ્ટ છે. અથવા અવેલેકનનાં વિષય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे कर्मादिदर्शनार्थ गमनरूपेत्यर्थः । यद्वा-' दृष्टिना ' इतिच्छाया । दृष्टेर्जातादृष्टिजा, दर्शनजनिता क्रियेत्यर्थः । १। पृष्टिका-पृष्टं-प्रश्नः, तदस्ति निमित्त तया यस्यां सा-जीवादीन् रागादिना पृच्छतो या क्रिया सा सावधप्रश्न जनिता क्रियेत्यर्थः । ' स्पृष्टिका' इति वा च्छाया । स्पृष्ट-स्पर्शन, तदस्ति निमित्तत्तया यस्यां सा-रागादिना स्पृशतो या क्रिया सा स्पर्शजन्या-क्रियेत्यर्थः । 'पृष्टिना' इति वा च्छायापक्षे पूर्वोक्तएवार्थी बोध्यः यह दृष्ट निमित्त रूपसे जिस किपामें है, वह दृष्टिका क्रिया है, यह दृष्टिका क्रिया अश्वादिके चित्र आदिको देखने के लिये गमन करने रूप(जाने रूप) होती है, अथवा-" दिहिया "की संस्कृत छाया " दृष्टिजा" ऐसी भी हो सकती है, इस पक्षमें देखने से जो क्रिया होती है, वह दृष्टिजा क्रिया है, ऐसा अर्थ होता है । पृष्टिका-पृष्ट नाम प्रश्नका है, यह प्रश्न जिस क्रिया निमित्तरूपसे होता है, वह पृष्टिका क्रिया है, ऐसी यह पृष्टिका क्रिया जीवादिकोंके विषय में या रागादिकोंके विषयमें पूछने वालेको होती है, अथवा-सायद्य प्रश्नसे जो किया उत्पन्न होती है, वह पृष्टिका क्रिया है, अथवा-"पुटिया "की संस्कृत छाया "स्पृष्टिका" ऐसी भी होती है, इसका अर्थ ऐसा होता है, कि जिस क्रियामें स्पर्शन निमित्त होता है, वह स्पृष्टिका क्रिया है, रागादिके રૂપ જે વસ્તુ છે તેનું નામ દષ્ટ છે. જે ક્રિયામાં આ દૃષ્ટ નિમિત્ત રૂપ હોય છે તે ક્રિયાને દૃષ્ટિકા કિયા કહે છે. આ દષ્ટિકા કિયા અશ્વાદિકનાં ચિત્ર ને જેવાને માટે ગમન કરવા રૂપ હોય છે.
अथवा “ दिद्विया " नी सकृत छाया " दृष्टिजा" सेवामा मारतो તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે-“દેખવાથી જે ક્રિયા થાય છે, તેને દષ્ટિજા
या अडे छे."
(૨) પૃષ્ટિક ક્રિયા–પૃષ્ટ એટલે જે પૂછવામાં આવે તે પ્રશ્ન જે ક્રિયામાં તે નિમિત્ત રૂપ હોય છે, તે કિયાને પૃષ્ટિક ક્રિયા કહે છે. જીવાદિ કોના વિષયમાં અથવા રાગાદિકના વિષયમાં પ્રશ્ન પૂછનારને આ કિયા લાગે છે. અથવા-સાવધ પ્રશ્નથી જે ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય છે, તેને પુષ્ટિકા लिया ४ छ. अ५4“ पुद्विया " नी सत छ।॥ “ स्पृष्टिका" ५५ थाय તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે-“જે ક્રિયામાં સ્પર્શ નિમિત્ત રૂપ હોય છે તે ક્રિયાને સ્પેટિકા કિયા કહે છે.” રાગાદિકને વશવર્તી થઈને સપર્શ કરનાર
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्वा०५ उ. २ सू.९ क्रियास्थाननिरूपणम्
प्रातीतिकी-बाह्यं वस्तु जीवाजीवं प्रतीत्य = आश्रित्य या क्रिया भवति सा ३। सामन्तोपनिपातिकी - समन्तात् सर्वतः उपनिपातः जनानां सम्मिलनं, तत्र - भया क्रिया । अश्वादि रथादिकं लोकाः प्रशंसन्ति, तत्पशंसां श्रुत्वा प्रहृष्यतोऽश्वादिरथादिपतेरियं क्रिया भवति । तथा - स्वाहस्तिकी स्वहस्तेन निर्वृत्ता क्रिया । स्वस्तगृहीत जीवादिना जीवान् मारयतः क्रिया स्वास्तिकीत्युच्यते । एताः पञ्चापि क्रिया नैरविकादि वैमानिकान्तानां भवन्तीति ॥ ३॥
४७
वशवर्ती होकर छूनेवाले व्यक्तिकी जो स्पर्शजन्य क्रिया है, वह स्पृष्टिका क्रिया है अथवा " दृष्टिजा स्पृष्टिजा " इस पक्षमें भी यही पूर्वोक्त अर्थ है २ । प्रातीतिकी जीव अजीव रूप बाह्य वस्तुको प्रतीत करके आश्रित करके जो क्रिया होती है वह प्रातीतिकी क्रिया है ३ सामन्तोपनिपातिकी सब तरफ से मनुष्योंको जो सम्मिलन होता है, वह साम तोपनिपान है, इस सामन्तोपनिपान में जो क्रिया होती है, वह सामतोपनिपातिकी क्रिया है, परस्पर सम्मेलनमें अश्वरथादिकी लोक जब प्रशंसा करते हैं तब इस प्रशंसाको सुनकर हर्षित होते हुए अश्वरथाधिपति यह क्रिया होती है ४। स्वाहस्तिकी - अपने हाथसे जो क्रिया free होती है यह स्वास्तिकी क्रिया है, अपने हस्तसे गृहीत जीवादिकों द्वारा जीवों को मारनेवाले प्राणीकी क्रिया स्वाहस्तिकी क्रिया कहलाती है ५। ये पांच क्रियाएँ नैरयिकसे लेकर वैमानिक तकके जीवों को होती हैं ३ । વ્યક્તિની જે ક્રિયા હાય છે તેને સ્પષ્ટિકા ક્રિયા કહે છે. અથવા पुष्टिजा स्पृष्टिजा આ સસ્કૃત છાયા લેવામાં આવે તે પણ તેના ઉપર મુજબ જ અથ થાય છે.
"
(૩) પ્રાતીતિકી ક્રિયા-જીવ અજીવ રૂપ ખાદ્ય વસ્તુને પ્રતીત કરીને આશ્રિત કરીને જે ક્રિયા થાય છે, તેને પ્રાતીતિકી ક્રિયા કહે છે.
(૫) સામન્તાપનિપાતિકી ક્રિયા—Àમેરથી આવીને માણસનું જે સમ્મિલન થાય છે, તેને · સામન્તાનપાત્ત ' કડે છે. આ સામન્તપનિપાતમાં જે ક્રિયા થાય છે, તેને સામન્તાપનિપાતિકી ક્રિયા કહે છે. આવા સમ્મેલનમાં અશ્વ, રથ આદિની જ્યારે પ્રશસા થાય છે, ત્યારે તે પ્રશંસા સાંભળીને હષિત થતાં અશ્વપતિ, રથપતિ આદિ આ પ્રકારની ક્રિયાવાળા હાય છે.
(પ) સ્વાહસ્તિકી ક્રિયા—પેાતાના હાથથી જ જે ક્રિયા થાય છે તેને સ્વાહસ્તિકી ક્રિયા કડે છે. પેાતાને હાથે પકડેલા જીવાદિકા દ્વારા જીવાને મારવાની જે ક્રિયા થાય છે તેને સ્પુસ્તિકી ક્રિયા કહે છે. આ પાંચે ક્રિયાએના નારકોથી લઈને વૈમાનિકા પન્તના જીવામાં સદૂભાવ હાય છે, । ૩ ।
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे ___ पुनरपि पश्च क्रियाः माह-तथाहि-नैसृष्टिकी-निसृष्टं-विसर्जनं पाषाणादीनां प्रक्षेपणमिति यावत् , तत्र भवा क्रिया ११ आज्ञापनिका-आज्ञापनस्य:आदेशनस्य इयम् , आज्ञापनमेव वा आज्ञापनी, सैवेयम्-आज्ञापनिका:-आज्ञापनविषया क्रिया । जीवाजीपान अनाययतः क्रियेत्यर्थः २। चैदारणी-विदारणमेव पैदारणी. तानेर जीवाजीवान् विदारयतः क्रिया ३। अनामोगप्रत्यया- अनामोग: अज्ञानादिकं, स एव प्रत्ययः कारणं यस्याः सा-प्रज्ञानेन पात्रादि आददतो निक्षिपतो या सम्भवन्ती क्रियेत्यर्थः । तया-अनयकाङ्क्षाप्रत्यया-अनयकाङ्क्षा-स्वश
पुनश्च--क्रियाएँ पांच प्रकारकी हैं-जैसे-नैसृष्टि की १ आज्ञाप. निका २ बैदारणिका ३ अनाभोगप्रत्यया ४ एवं अनवकाङ्क्षा प्रत्यया ५ इनमें-जो नमुष्टिकी किया होती है, वह पाषाण आदिके फेंकने पर होती है, आज्ञापनिका क्रिया जीयोंको एवं अजीवोंको परकी प्रेरणासे आनेवालेके होती है, जो क्रिया आदेशसे सम्बन्ध रखती है, या स्वयं आज्ञापनरूप होती है, वह आज्ञापनी क्रिया है, यह आज्ञापनी क्रियाही आज्ञापनिका क्रिया है, यह क्रिया आज्ञापन विषयवाली होती है, जीयोंको एवं अजीयोंको विदारण करनेवालेके चैदारणी किया होती है, जिस क्रियाका कारण अज्ञान होताहै, वह अनाभोग प्रत्यया क्रिया है, अनाभोग नाम अज्ञान आदि का है यह अनाभोगही जिस क्रिया का कारण होता है, ऐसी यह क्रिया अनाभोग प्रत्यया क्रिया है, यह क्रिया अज्ञानसे पात्रादिको उठानेवाले के या अज्ञानसे पात्रादिकों को धरनेवालेको होती है, अनवकाङ्क्षा प्रत्यया
નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકારની ક્રિયાઓ પણ હેય છે—(1) નૈષ્ટિકી, (२) माज्ञापनि, (3) १६२), (४) मनामा प्रत्यया मन (५) मन. વકાંક્ષા પ્રત્યયા. પથ્થર આદિને ફેકવાથી નૈસૃષ્ટિકી ક્રિયા થાય છે. જે કિયા આદેશ સાથે સંબંધ રાખતી હોય છે અથવા પિતે જ આજ્ઞાપન રૂપ હોય છે તેને આજ્ઞાપની અથવા આજ્ઞાનિકા કિયા કહે છે. જે અને અને પરની પ્રેરણાથી મારનારને કે વ્યથા પહોંચાડનારને આ ક્રિયા લાગે છે. જીનું અને અજીનું વિદારણ કરનાર વડે વિદારણી કિયા થતી હોય છે.
જે કિયા અજ્ઞાનને કારણે થાય છે, તે ક્રિયાને અનાગ પ્રત્યયા કિયા કહે છે. અનાભોગ એટલે અજ્ઞાન વગેરે. આ અનાગ જ જે ક્રિયાનું કારણ હોય છે. એવી ક્રિયાને અનાગ પ્રત્યયા ક્રિયા કહે છે. અજ્ઞાનથી પાત્રાદિ ઉઠાવનાર કે મૂકનારને આ કિયા લાગે છે. પોતાના શરીર આદિ સંબંધી અનક્ષિાને કારણે જે ક્રિયા થાય છે, તે કિયાને અનવકાંક્ષા પ્રત્યયા કિયા કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०२ सू०९ क्रियास्थाननिरूपणम् रीरायनपेक्षत्वं, सैव प्रत्ययं-कारणं यस्याः सा-इहलोका परलोकापायानपेक्षस्य क्रियेत्यर्थः । एता नैसृष्टिक्याद्यनवकाङ्क्षप्रत्ययान्ताः पश्चापि क्रिया नैरयिकादि वैमानिकान्तानां चतुर्विशतिदण्डकोक्तानां बोध्याः । पुनरपि पश्च क्रियाः माहतथाहि-प्रेमप्रत्यया-प्रेम-रागः प्रत्ययोः हेतुर्यस्यां क्रियायां सा, रागजन्या क्रिया १। द्वेष प्रत्यया-द्वेषः अपीतिः प्रत्ययो यस्यां सा-द्वेषजन्या क्रिया २। प्रयोगक्रिया-वीर्यान्तरायक्षयोपशमाविर्भूतवीर्येण आत्मना प्रयुज्यते व्यापार्यते इति प्रयोगः मनोवाकायलक्षणः, तस्य क्रिया कारणं व्यापार:-मनोवाक्कायव्यापारकिया वह है, कि जिसका कारण स्वशरीरादिकी अनपेक्षा होती है, पह क्रिया उसको होती है कि जिसे इहलीक सम्बन्धी और परलोक सम्बन्धी उपायकी परवाहही नहीं होती है, ये पांचोही क्रियाएँ नैरपिकसे लेकर चैमानिक तकके समस्त चौवीस दण्डकस्थ जीवोंको होती हैं।
पुनश्च--क्रियाएँ पांच प्रकारकी हैं-जैसे-प्रेम प्रत्यया १ द्वेष प्रत्यया २ प्रयोग क्रिया ३ समुदान क्रिया ४ और ऐपिथिकी क्रिया ५ जिस क्रियामें प्रेम-राग हेतु होता है, वह प्रेमप्रत्यया क्रिया है, तात्पर्य यह है कि जो क्रिया रागसे जन्य होती है, यह प्रेमपत्यया क्रिया है १ जिस किया अप्रीति कारण होती है, अर्थात् जो क्रिया देषजन्य होती है, यह द्वेषप्रत्यया क्रिया है, वीर्यान्तराय कर्मके क्षयोपशमसे आविर्भूत वीर्यसे युक्त आत्माके द्वारा जो व्यापार किया जाता है, उसका नाम प्रयोग है, यह प्रयोग मन वचन कायरूप होता है, अर्थात् मन वचन આ ક્રિયા તેના દ્વારા થાય છે કે જેને આલોક અને પરલેક સંબંધી ઉપયની પરવા હોતી નથી. નારકેથી લઈને વૈમાનિકે પર્યન્તના ૨૪ દંડકના સમસ્ત જેમાં આ પાંચે કિયાઓનો સદુભાવ હોય છે. ૪
याना नीय प्रमाणे पाय ५४२ ४ छे-(१) प्रेम प्रत्यया, (२) ३५ प्रत्यया, (3) प्रयोग ठिया, (४) समुहान &िया अने (५) अयापथिक કિયા. જે ક્રિયામાં પ્રેમ-રાગ કારણરૂપ હોય છે તે ક્રિયાને પ્રેમ પ્રત્યયા ક્રિયા કહે છે. એટલે કે રાગજન્ય જે ક્રિયા હોય છે તેને પ્રેમપ્રત્યયા ક્રિયા કહે છે. જે ક્રિયામાં અપ્રીતિ કારણરૂપ હોય છે, અથવા જે ક્રિયા દ્વેષજન્ય હોય છે, તેને દ્વેષપ્રત્યયા ક્રિયા કહે છે. વીર્યાન્તરાય કર્મના પશમથી આવિર્ભત વીથી યુક્ત આમા દ્વારા જે વ્યાપાર કરાય છે, તેનું નામ પ્રયોગ છે. તે પ્રાગ મન, વચન અને કાયરૂપ હોય છે. એટલે કે મન, વચન અને કાયની
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
mom
____स्थानास्त्रे इत्यर्थः ३॥ समुदानक्रिया-प्रयोगक्रियकरूपतया गृहीतानां कर्मवर्गणानां सम्यक् प्रकृतिवन्धादिभेदेन देश सर्वोपघातिरूपतया च आदानं स्वीकरणं समुदानं, तद्रूपा क्रिया, यद्वा-समुदानम् जनप्सम्हः, तस्य क्रिया ४। तथा-ऐर्यापथिकीईरण-गमनम्-ई, तद्विशिष्टः पन्या ईर्यापथः तत्र भगा ऐपिथिको उपशान्त. कापकी क्रियारूप जो आत्माका व्यापार है, वही प्रयोग है, और यही प्रयोग क्रिया है, समुदान क्रिया-प्रयोग क्रिया द्वारा एकरूपसे गृहीत हुई कर्मवर्गणाओंका जो प्रकृतिबन्ध आदिके भेदसे विभाग होता है, और उसमें भी देशघाति एवं सर्वघातिके अंशोंका पड़ना होता है, यह समुदान क्रिया है, जैसे किसी जीवने प्रयोग क्रिया द्वारा कार्मण वर्गणाओंका सामान्यरूपमें बन्ध किया, अब उनमें कितनिकवर्गणाओंका ज्ञानावरणीय आदि रूपसे प्रकृतिवन्ध हुआ उसमें भी मतिज्ञानावरण, श्रुतज्ञानावरण, अवधि ज्ञानावरण मनःपर्यवज्ञानावरण इस रूपसे जो उसका परिणमन हुआ है, वह देशघातिरूपसे उसका प्रकृतिबन्ध है,
और जो केवल ज्ञानाधरण रूपसे उसका परिणमन है, वह सर्वघातिरूपसे प्रकृतिबन्ध है, यही इस समुदान क्रियाका तात्पर्य है, अथया-समुदान नाम जनसमूहका है, इसकी जो क्रिया है, वह भी समुदान क्रिया है
। ईरण नाम गमनका है, यह ईरणही ईयाँ है, इस ईर्यासे विशिष्ट जो मार्ग है, वह ईर्यापथ है, अर्थात् गमनका साधक जो मार्ग है, वह ईर्याપ્રવૃત્તિરૂપ આત્માને જે વ્યાપાર છે તેને પ્રયોગ કહે છે, અને એ જ પ્રયોગ ક્રિયા છે. હવે સમુદાન ક્રિયાનો અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–
પ્રગક્રિયા દ્વારા એક રૂપે ગ્રહણ કરાયેલ કર્મવર્ગણાઓને જે પ્રકૃતિઅન્ય આદિ રૂપે વિભાગ થાય છે, અને તેમાં પણ દેશઘાતિ અને સર્વઘાતિ રૂપ જે વિભાગો પડે છે, તેનું નામ સમુદાન ક્રિયા કહે છે. જેમકે-કઈ જીવે પ્રગક્રિયા દ્વારા કાર્માણ વર્ગણાઓને સામાન્ય રૂપે બન્ધ કર્યો. તેમાંથી કેટલીક વણઓને જ્ઞાનાવરણીય આદિ રૂપે પ્રકૃતિબન્ધ થયે. હવે તેનું જે મતિજ્ઞાનાવરણ, શ્રુતજ્ઞાનાવરણ, અવધિજ્ઞાનાવરણ અને મનઃ પર્યાવજ્ઞાનાવરણ રૂપે જે જે પરિણમન થયું છે તે દેશદ્યાતિ રૂપે તેને પ્રકૃતિબંધ છે. અને જે કેવળજ્ઞાનાવરણ રૂપે તેનું પરિણમન છે, તે સર્વઘાતિ રૂપે પ્રતિબન્ધ છે. એ જ આ સમુદાન ક્રિયાનો ભાવાર્થ છે અથવા સમુદાન એટલે જનસમૂહ, તે જનસમૂહની જે કિયા છે તેને સમુદાન ક્રિયા કહે છે.
मेयोपथि -" ईरण " सेट समन. त यन र्या र છે. જે માગે થઈને ગમન કરવાનું હોય તે માગને “ઈપથ' કહે છે. તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सु०९ क्रियास्थाननिरूपणम्
५१ मोहक्षीणमोहसयोगिके वलिनां केवलयोगप्रत्ययासातावेदनीयकर्मवन्धरूपेत्यर्थः ५। प्रेमप्रत्ययाद्यैर्यापथिक्यन्ताः पञ्चकत्वेनोक्ताः क्रियाश्चतुर्विशति दण्डकेषु मनुष्याणामेव भवन्ति नत्वन्येषाम् , ऐपिथिकी क्रियाया उपशान्तमोहापथ है, इस ईर्यापथमें जो किया होती है, वह ऐर्यापथिकी क्रिया है, यह ऐपिथिकी क्रिया उपशान्त मोह क्षीणमोह और सयोगकेवलियोंको होती है, इसका कारण केवल योगही होता है, तात्पर्य इस कथनका ऐसा है; कि यद्यपि ईका अर्थ गमन है, पर यह अर्थ केवल व्युत्पत्ति लभ्प है, क्योंकि ईर्यापथ जो क्रिया होती है, वह केवल योगसेही होती है, इसलिये ईपोका अर्थ योग लेना चाहिये. जिस प्रकार कोरे घडे पर धूल मिट्टी नहीं जमती है, वह उस पर पड़ जाने पर भी तत्काल उससे दूर हो जाती है, वैसे ही योगसे जायमान ईर्यापथ क्रिया द्वारा गृहीत कर्मपुद्गल कषायके अभावमें आत्मासे चिपकता नहीं है, आतेही वह उससे अलग हो जाता है, इसी लिये यह क्रिया ११ ग्या. रहवें १२ बारहवें और १३ तेरहवें गुणस्थानवाले जीवोंको कही गईहै, ईर्यापथ क्रियासे जो कर्म होता है, वह सातायेदनीय बंधरूप होताहै, और इसकी केवल एक समयकीही स्थिति होती है, अर्थात् पहले समय बन्ध होता है दूसरे समय इसका वेदन होता है और तीसरे समय निर्जरण हो जाता है ये पांच क्रियाएँ चौबीस ઈર્યાપથમાં જે ક્રિયા થાય છે, તેને ઐર્યાપથિકી ક્રિયા કહે છે. આ અિર્યાપથિકી ક્રિયા ઉપશાન્ત મેહ, ક્ષીણુમેહ અને સગી કેવલીઓ દ્વારા જ થાય છે. તેનું કારણ માત્ર એગ જ હોય છે. આ કથનનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે
જો કે ઈર્યાનો અર્થ ગમન છે, પણ આ અર્થ તે માત્ર વ્યુત્પત્તિ લભ્ય અર્થ જ છે, કારણ કે ઈપણે જે ક્રિયા હોય છે તે કેવળ યોગથી જ થાય છે, તેથી અહીં ઈર્યાને અર્થ યોગ લેવો જોઈએ, જેમ કેરા ઘડા ઉપર ૨ આદિ જામતું નથી, કદાચ તેના પર રજ પડી હોય તે પણ તે પવન આદિ વડે ઊડી જાય છે, એ જ પ્રમાણે ગજન્ય ઈર્યાપથ ક્રિયા દ્વારા ગૃહીત કર્મ પુલ કષાયને અભાવે આત્મા સાથે ચેટી જતાં નથી, આવતાં સાથે જ તેઓ આમાથી અલગ થઈ જાય છે. તેથી ૧૧ માં, બારમાં અને તેમાં ગુણસ્થાનવાળા જી આ ક્રિયા કરે છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે. ઈપથ કિયા દ્વારા આવેલું જે કર્મ હોય છે, તે સાતવેદનીય બન્યરૂપ હોય છે, અને તેની માત્ર એક સમયની જ સ્થિતિ હોય છે. આ પાંચ કિયાએ ૨૪ દંડ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
स्थानाङ्गसूत्रे दिनयेष्वेव सद्भायात् । अमुमेवार्थमाह-' एवं मणुस्साणवि, सेसाणं णत्यि' इति । क्रियायाविस्तृतव्याल्या अस्मिन्नेव सूत्रे द्वित्थानकस्य प्रथपोद्देशकेऽवलो. फनीयेति ॥९० ९॥
अनन्तरं कर्मबन्धकारणीभूताः क्रिया उक्ताः, सम्प्रति तस्यैव कर्मणो निरो पायभूतां परिज्ञामाह
मूलम्-पंचविहा परिन्ना पण्णत्ता, तं जहा-उवहिपरिन्ना १ उपस्तयपरिन्ना २ कसायपरिन्ना ३ जोगपरिन्ना ४ भत्तपाणपरिना ५ ॥ सू० १०॥
छाया-पञ्चविधा परिज्ञा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उपधिपरिज्ञा १ उपाश्रयपरिज्ञा २, कषायपरिज्ञा ३ योगपरिज्ञा ४ भक्तपानपरिज्ञा ५ ॥सू० १०॥ दण्डकमें केवल मनुष्योंकोही होतीहै, अन्य जीवोंको नहीं होतीहैं, तथा ऐर्यापथिकी जो क्रिया है, उपशान्त मोहनीय क्षीणमोह और सयोग केवली इन तीनकेही होती है, यही बात-"एवं मणुस्साणवि सेसाणं णस्थि" इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकटकी गई है, क्रियाकी विस्तृत व्याख्या इसी सूत्रके द्विस्थानकके प्रथम उद्देशकमें देख लेनी चाहिये ।।सू०९॥
इस तरहसे कर्मबन्धकी कारणभूत क्रियाएँ कहीं अब सूत्रकार उसी कर्मकी निर्जराके उपायभूत परिज्ञाका कथन करते हैं--
पंचविहा परिना पणना' इत्यादि सूत्र १०॥ टीकार्थ-परिज्ञा पांच प्रकारकी कही गईहैं जैसे उपधि परिज्ञा१ उपाश्रयपरिज्ञा २ कषायपरिज्ञा ३ योगपरिज्ञा ४ और भक्तपान परिज्ञा ५ जिसके કના બધાં જ કરતાં નથી પણ માત્ર મનુષ્ય જ કરે છે. મનુષ્યમાં પણ ૧૧, ૧૨ અને ૧૩ માં ગુણસ્થાનવાળા મનુષ્યો એટલે કે ઉપશાન્ત મેહ, ક્ષીણમેહ અને સગી કેવલી, એ ત્રણ જ અપથિકી ક્રિયા કરતા હોય છે. से यात " एव मणुस्साण वि सेसाणं णत्थि” मा सूत्रा: २१ व्यत થઈ છે. કિયાની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા આ સૂત્રના દ્વિસ્થાનકના પહેલા ઉદેશામાં આપવામાં આવી છે તે જિજ્ઞાસુ પાઠકે એ ત્યાંથી તે વાંચી લેવી. એ સૂ.
આ રીતે કર્મબન્ધનના કારણભૂત ક્રિયાઓનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્ર કાર એ જ કર્મની નિર્જરાના ઉપાયરૂપ પરિજ્ઞાનું કથન કરે છે.
“पचविहा परिन्ना पण्णत्ता " छत्याहि
-परिज्ञा पांय प्रारी डीछे-(१) ७५घि परिसा, (२) पाश्रयपरिज्ञा (३) ४ाय परिज्ञा, () यो परिक्षा भने (५) लतान परिज्ञा.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
--
-
-
-
सुधाटीका स्था०५उ०२सू०१० निराजरोपायभूतां परिवानिरूपणम् ५३
टीका-पंचविहा' इत्यादि
परिज्ञा-परिज्ञायते इति परिज्ञा-कल्पनीयाकल्पनीयवस्तुस्वरूपस्य ज्ञानं, तत्पूर्वकं प्रत्याख्यानं च । इयं द्रव्यतो भावतथ भवति । तत्र द्रव्यतोऽनुपयुक्तस्य, भावतस्तूपयुक्तस्य भवति । तदुक्तम्
"भावपरिणा जाणणं पच्चक्खाणं च भावेणं" छाया-भावपरिज्ञाज्ञानं प्रत्याख्यानं च भावेन इति ।
तत्र द्रव्यपरिज्ञा सचित्ताचित्तमिश्रभेदेन त्रिविधा भवति, भावपरिज्ञा तु ज्ञपरिज्ञापत्याख्यानपरिज्ञाभेदेन द्विविधा भवति । द्रव्यभावभेदभिन्ना एषा परिज्ञा उपध्यादिभेदेन पञ्चविधा भवति । तथाहि-उपधि-परिज्ञा-उपधेः रजोहरणसदोरकमुखयस्त्रिकादेः परिज्ञा १५ उपाश्रय-परिज्ञा-उपाश्रयस्य-उपश्रीयते द्वारा जाना जाता है वह परिज्ञा है, यह परिज्ञा कल्पनीय अकल्पनीय यस्तुके स्वरूपके ज्ञानरूप होती है, एवं इस ज्ञानपूर्वक जो प्रत्याख्यान होता है, तद्रूप होती है, यह परिज्ञा द्रव्य और भावके भेदसे दो प्रकारसे होती है, अनुपयुक्त आत्माके जो परिज्ञा होती है, वह द्रव्यपरिज्ञा है, और उपयुक्त आत्माके जो परिज्ञा होनी है, वह भाव परिज्ञाहै। कहाभीहै
भावपरिण्णा जाणणं " इत्यादि । क्योंकि प्रत्याख्यान भायसे होता है, इसलिये भावपरिज्ञा ज्ञानरूप होती है, द्रव्यपरिज्ञा सचित्त, अचित्त और मिश्रके भेदसे तीन प्रकारकी होती है और जो भावपरिज्ञा है, यह ज्ञपरिज्ञा और प्रत्याख्यान परिज्ञाके भेदसे दो प्रकारकी होती है, द्रव्य और भावके भेदसे भेदद्याली यह परिज्ञा उपधि आदिके भेदसे
જેના દ્વારા જાણવામાં આવે છે તે પરિજ્ઞા છે. કલ્પનીય અને અકલ્પ નીય વસ્તુના સ્પરૂપના જ્ઞાનરૂપ તે પરિજ્ઞા હોય છે, અને આ પ્રકારના જ્ઞાનપૂર્વક જે પ્રત્યાખ્યાન થાય છે, તે પ્રત્યાખ્યાન રૂપ તે હોય છે. તે પરિજ્ઞા દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકારની હોય છે. અનુપયુક્ત આત્માની જે પરિણા હોય છે તેને દ્રવ્ય પરિજ્ઞા કહે છે, અને ઉપયુક્ત આત્માની જે પરિસ્સા હોય છે તેને ભાવ૫રિજ્ઞા કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
" भावपरिण्णा जाणणं " त्या--
પ્રત્યાખ્યાન ભાવથી થાય છે, તે કારણે ભાવપરિણા જ્ઞાનરૂપ હોય છે. દ્રવ્ય પરિક્ષાના સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર એવાં ત્રણ ભેદ પડે છે, અને ભાવ પરિણાના જ્ઞપરિણા અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા નામના બે ભેદ પડે છે. દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ મુખ્ય બે ભેદેવાળી આ પરિજ્ઞા ઉપધિ આદિના ભેદથી
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
यानाजसो
संयमयात्रानिहाथ यः स उपाश्रया वसतिरूपस्तस्य परिज्ञा २। कपायपरिज्ञाकपाया:-मोहनीयकर्मपुद्गलोदयसम्पाद्यजीवपरिणामाः क्रोधमानमाया लोभाः,तेषां परिज्ञा३। योगपरिज्ञा-पोगा: मनोयोगादयः, तेषां परिज्ञा४। तथा-भक्तपानपरिज्ञाभक्तम् अशनमोदनादि पानं-पेयं प्रासुकजलादि, तयोः परिज्ञा ५। इति ॥सू०१०॥
परिज्ञा च व्यवहारवतां भवतीति व्यवहारं प्ररूपयति
मूलम्-पंचविहे यवहारे पण्णते, तं जहा--आगमे १ सुए २ आणा ३ धारणा ४ जोए ५। जहा से तत्थ आगमे सिया आगमेणं क्वहारं पट्टवेज्जा १, णो से तत्थ आगमे सिया, जहा से तत्थ सुए सिया, सुएणं ववहारं पट्टवेज्जा २, णो से तत्थ सुए सिया३, एवं जाव जहा से तत्थ जीए सिया४ जीएणं पांच प्रकारकी होती है, इनमें रजोहरण एवं मुखबस्त्रिका आदिकी जो परिज्ञा है वह उपधिपरिज्ञा है १। जो संयम यात्राके निर्वाहके लिये
आश्रित किया जाता है वह उपाश्रय है, इस उपाश्रयकी जो परिज्ञा है, वह उपाश्रयपरिज्ञा है २। मोहनीय कर्मके पुद्गलोंके उदयसे उत्पन्न हुए जो क्रोध मान माया और लोभ रूप जीवके परिणाम हैं, वे कषाय हैं. इन कषायोंकी जो परिज्ञा है, वह कषाय परिज्ञा है. मन वचन और कायरूप योगोंकी जो परिज्ञा है, वह योगपरिज्ञा है, तथा ओदनादिरूप अशनकी एवं प्रासुक जलादिरूप पेयकी जो परिज्ञा है, वह भक्तपान परिज्ञा है । सू० १०॥ પાંચ પ્રકારની હોય છે. તેમાં રજોહરણ, મુખત્રિકા આદિની જે પરિણા છે, તેને ઉપધિ પરિજ્ઞા કહે છે. સંયમ યાત્રાના નિર્વાહને માટે જે સ્થાનનો આશ્રય લેવામાં આવે છે તે સ્થાનનું નામ ઉપાશ્રય છે. તે ઉપાશ્રયની જે પરિજ્ઞા છે તેને ઉપાશ્રય પરિજ્ઞા કહે છે. મેહનીય કર્મનાં પુલના ઉદયને લીધે ઉત્પન્ન થયેલ કેધ, માન, માયા અને લેભરૂપ જીવનું જે પરિણામ છે તેને કષાય કહે છે. તે કષાયની જે પરિજ્ઞા છે તેને કષાય પરિણા કહે છે. મન, વચન અને કાયરૂપ મેંગેની જે પરિજ્ઞા છે તેને યોગ પરિણા કહે છે. તથા ભાત આદિ રૂપ અશનની અને પ્રાસુક જલાદિ રૂપ પાનની જે પરિજ્ઞા છે તેને ભક્તપાનપરિણા કહે છે. એ સૂ. ૧૦ |
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ २०११ व्यवहारनिरूपणम् ववहारं पट्टवेज्जा ५। इच्चेएहिं पंचहि ववहारं पट्टवेज्जा, आगमेणं जाय जीएणे । जहा जहा से तत्थ आगमे जाव जीए तहा तहा वयहारं पट्टवेज्जा । से किमाहु भंते ? आगमबलिया समणा णिगंथा ? इच्चेयं पंचविहं ववहारं जया जया जहिं जहिं तया तयातहिं तहिं अणिस्सियोवस्सियं सम्मं वयहरमाणे समणे जिग्गंथे आणाए आराहए भवइ ॥ सू० ११॥ _ छाया-पञ्चविधो व्यवहारः पज्ञप्तः, तयथा-आगमः १ श्रुतम् २, आज्ञा ३ धारणा ४ जीतम् ५। यथा तस्य तत्र आगम: स्यात् आगमेन व्यवहार प्रस्था. पयेत् १, नो तस्य तत्र आगमः स्यात् , यथा तस्य तत्र श्रुतं स्यात् , श्रुतेन व्यव. हारं मस्थापयेत् ३, नो तस्य तत्र श्रुतं स्यात् , एवं यावत् यथा तस्प तत्र जीतं स्यात् , जीतेन व्यवहारं प्रस्थापयेत् ५। इत्येतेः पञ्चभिर्व्यवहारं प्रस्थापयेतू-आगमेन यावद् जीतेन । यथा यथा तस्य तत्र आगमो यावद् जीतं तथा तथा व्यव. हारं प्रस्थापयेत् । अथ किमाहु भदन्त ! आगमवलिकाः श्रमणा निर्गन्थाः ? इत्येतं पश्चविधं व्यवहारं यदा यदा यत्र यत्र तदा तदा तत्र तत्र अनिश्रितोपाश्रितं सम्यग् व्यवहरमाणः श्रमगो निर्ग्रन्थ आज्ञाया आराधको भवति ।।सू०११।।
टीका-पंचविहे ' इत्यादि
व्यपहरण-व्यवहारः-मोक्षार्थिप्रतिनिवृत्तिरूपः, तद्धेतुकत्वादत्र ज्ञान विशेषोऽपि व्यवहारः । स पश्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आगम्यन्ते परिच्छिद्यन्ते ___ यह परिज्ञा व्यवहारवालों को होती है, इसलिये अव सूत्रकार व्यव. हारका प्ररूपण करतेहैं-पिंचविहे ववहारे पण्णत्ते इत्यादि' सूत्र ११ ॥
टीकार्थ--व्यवहार पांच प्रकारका कहा गया है, जैसे-आगम १ श्रुत २ आज्ञा ३ धारणा ४ और जीत ५॥ व्यवहार मोक्षामिलाषियों की प्रवृत्ति और निवृत्तिरूप होता है;
આ પરિક્ષા વ્યવહારવાળામાં હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર વ્યવહારની ५३५९! अरे छ. “ पंचविहे ववहारे पण्णत्ते " त्याटीआय-व्यय २॥ नीय प्रमाणे पाय ५४२ ४ai -(१) भाभ, (२) श्रुत (3) भा. (४) धारण! भने (५) त.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
STARNA
अर्था अनेने ति-आगमः, केवलज्ञान १ मनःपर्ययज्ञाना २ वधिज्ञान ३ चतुर्दश पूर्व ४ दशपूर्व ५ नवपूर्व ६ रूपः पड्विधः ॥१॥ श्रुतम् नवादि पूर्वेभ्योऽवशिष्टम् आवाराङ्गादिकम् । यद्यपि नवादिपूर्वाण्यपि श्रुतान्येव, तथाऽप्यतीन्द्रियार्थज्ञानहेतुत्वेन सातिशयत्वात् केवलपद् एषां आगमयपदेशः ।२। आज्ञा-अगीनाथस्याने गूढार्थपदैरन्यदेशस्थितं गीतार्थ निवेदयितुं यदतिचारालोचनम् गीतार्थमाधु नाऽपि तथैव शुद्धिदानं सा ॥३॥ धारणा-द्रव्याद्यपेक्षया यस्मिन्नपराधे गीतार्थ इस व्यवहारका हेतु ज्ञान विशेष होता है, अतः यह ज्ञान विशेष भी व्यवहार रूप है यह व्यवहार आगम आदिके भेदसे पांच प्रकारका जो कहा गयाहै, सो उसका तात्पर्य ऐसाहै जिसके द्वारा पदार्थ जाने जाते हैं; वह आगम व्यवहार है, ऐसायह आगमव्यवहार केवलज्ञान १ मनः पय पज्ञान २ अवधिज्ञान ३ चतुर्दश पूर्व ४ दशपूर्व ५ और नवपूर्वके भेदसे ६ प्रकारका है १। इन नयादि पूर्यों से अवशिष्ट जो आचाराङ्ग आदि हैं वे श्रुत हैं यद्यपि नवादि पूर्व भी श्रुतही हैं परन्तु अतीन्द्रिय अर्थज्ञानके हेतु होने के कारण मातिशय होनेसे केवलज्ञानकी तरह इनमें आगमका व्यपदेश होता है । अगीतार्थके आगे गूढार्थ पदों द्वारा अन्य देशस्थित गीतार्थके पास निवेदनके निमित्त जो अतिचारोंका आलोचन है तथा गीतार्थ साधुके द्वारा भी उसी प्रकार से जो शुद्धिका देना है वह आज्ञाहै ३, द्रव्यादिककी अपेक्षासे जिस अपराधमें गीतार्थ साधुद्वारा
વ્યવહાર મેક્ષ ભિલાષીઓની પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ રૂપ હોય છે
આ વ્યવહારનો હેતુ જ્ઞાનવિશેષ હેય છે. તેથી તે જ્ઞાનવિશેષ પણ વ્યવહાર રૂપ છે. તેના આગમ વ્યવહ ર આદિ જે પાંચ પ્રકાર કહેવામાં આવ્યા છે, તેમનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે—
જેના દ્વારા પદાર્થોને જાણવામાં આવે છે, તે આગમ વ્યવહાર છે. તે मागम व्यवहार नीय प्रभाग मे ५७ छ--(१) सज्ञान, (२) मनः
यज्ञान, (3) अवधिज्ञान, (४) यौः पूष, (५) इस पूर्व सन (6)नय ५५. આ નવાદિ પ સિવાયનાં જે આચારાંગ આદિ છે, તેઓ મૃતરૂપ છે. જો કે નવીદિ પૂર્વ પણ મૃતરૂપ જ છે, પરંતુ અતીન્દ્રિય અર્થે જ્ઞાનના હેતુ હોવાને કારણે સાતિશય હોવાથી કેવળજ્ઞાનની જેમ તેઓમાં આગમનો વ્યપદેશ થાય છે. અગીતાર્થની આગળ ગુદાર્થ પદે દ્વરા અન્ય દેશસ્થિત ગીતાની પાસે નિવેદનને નિમિત્તે જે અતિચારોનું આલોચન છે, તથા ગીતાર્થ સાધુ દ્વારા પણ એ જ પ્રકારે જે શુદ્ધિ અપાય છે તેનું નામ આજ્ઞા છે. દ્રવ્યાદિકની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०११ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम्
साधुना यथा विशुद्धिः कृता, तां संप्रधार्य तस्मिन्नेवापराधे यदन्यः साधुस्तथैव विशुद्धिं करोति सा धारणा । अथवा गच्छोपग्राहिणो वैयावृत्य कर्तुरशेषानु - चितस्य प्रदर्शितानाम् उचितप्रायश्चित्तपदानां यद् धारणं सा धारणा |४| तथाजीतम् - द्रव्यक्षेत्र कालभावपुरुषप्रति सेवाऽनुवृच्या संहननधृत्यादि परिहाणिमपेक्ष्य यत् प्रायश्चित्तदानं तत्, अथवा यत्र गच्छे कारणवशाद् यः सूत्रातिरिक्तः प्रायवित्तव्यवहारः प्रवर्तितो बहुभिरन्यैश्वाप्यनुवर्तितः सः ||५|| इति । आगमादि व्यवहारप्रदर्शिका गाथा अपि अन्यत्रोक्ताः । तथाहि
-
५७
जैसी विशुद्धिकी गई हो उस विशुद्धिको हृदयमें धारणकर उसी अपराधमें जो अन्य साधुभी उसी प्रकारकी विशुद्धि करता है, वह धारणा है, अथवा - जो साधु गच्छका उपकार करता है; वैयावृत्य करता है परन्तु यदि उससे कोई ऐसा कार्य बन जाता है, किजो समस्त साधुओंको अनुचित लगता है तो उसके निमित्त दिखलाये गये प्रायश्चित्त पदोंकी जो धारणा है वह धारणा है तथा द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव एवं पुरुष प्रतिसेयाकी अनुवृत्ति से संहनन घृति आदिकी हीनताकी अपेक्षा करके जो प्रायश्चित्त दिया जाता है वह जीत व्यवहार अथवा जिस गच्छ कारण वश से जो सूत्रातिरिक्त प्रायश्चित्त व्यवहार चल रहा है तथा अनेकोंने भी उसकी सराहना की हो ऐसा वह व्यवहार जीत व्यवहार है, आगम आदिरूप व्यवहारको दिखलानेवाली जो गाथाएँ અપેક્ષાએ જે અપરાધમાં ગીતા સાધુ દ્વારા જેવી વિશુદ્ધિ કરવામાં આવી હાય તે વિશુદ્ધિને હૃદયમાં ધારણ કરીને એ જ પ્રકારને અપરાધ થઇ જતાં અન્ય સ ધુ પણ એ જ પ્રકારે જે વિશુદ્ધિ કરે છે તેને ધારણા કહે છે. અથવા જે સાધુ ગચ્છના ઉપકાર કરે છે–વૈયાનૃત્ય આદિ કરે છે, પરન્તુ તેના દ્વારા કાઈ એવું કાય થઈ જાય કે જે સમસ્ત સાધુએને અનુ ચિત લાગે છે, તે તેની વિશુદ્ધિ નિમિત્તે બતાવવામાં આવેલા પ્રાયશ્ચિત્ત पहोनी मे धारणा छे, तेनुं नाम धारणा समधुं द्रव्य, क्षेत्र, अज, लाप અને પુરુષ પ્રતિસેવાની અનુવૃત્તિની અપેક્ષાએ સહનન, ધતિ આદિની હીનતાના વિચાર કરીને જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવે છે. તેને જીતવ્યવહાર કહે છે. અથવા જે ગચ્છમાં કઇ કારણે સૂત્રાતિરિક્ત (સૂત્રામાં જેને આધાર ન મળતા હાય એવા ) વ્યવહાર ચાલી રહ્યો હાય તથા અનેક સાધુ આદિ દ્વારા જે વ્યવહારની પ્રશ'સા કરાઇ હાય તેવા વ્યવહારને જીતવ્યવહાર કહે છે. આગમ આદિ રૂપ વ્યવહારનું સ્વરૂપ બતાવતી કેટલીક ગાથાએ અન્ય શાસ્ત્રોમાં આપેલી છે, તે ગાથાઓ હવે અહીં આપવામાં આવે છે
स्था०-८
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
-
-
---
---
-
गाथा-आगमसुयवहारो, मुणह जहा धीरपुरिसपन्नत्तो ।
पच्चरखो य परोक्खो, सो चि य दुविहो मुणेयव्यो ॥१॥ छाया-आगमश्रुतव्यवहारो, जानीत यथा धीरपुरुषप्रज्ञप्तः ।
प्रत्यक्षश्चपरोक्षः, सोऽपि च द्विविधो ज्ञातव्यः ॥१॥ गाथा-पचक्खोऽपि य दुविहो, इंदियजो चेव नो य इंदियजो ।
इंदियपञ्चक्खो वि य, पंचसु विसएसु नेयव्यो ॥२॥ छाया-प्रत्यक्षोऽपिच द्विविधः, इन्द्रियजश्चैव नो च इन्द्रियजः ।
इन्द्रियप्रत्यक्षोऽपि च, पञ्चसु विषयेषु ज्ञातव्यः ॥२॥ अन्यत्र कही गई हैं वे इस प्रकारसे-" आगम सुयववहारो" इत्यादि ।
जिस प्रकारसे धीरपुरुष तीर्थंकर गणधरादिकोंने आगम श्रुत व्यवहार आगम व्यवहार कहा है हे शिष्य ! उसे मैं तुम्हें समझाता हूं तुम उसे सुनो यहां आगमश्रुत ये दो पद अलग २ नहीं है, किन्तु आगमको ही यहां श्रुत माना गयाहै अतः आगमश्रुतरूप जो व्यवहारहै वह आगम. श्रुत व्यवहार है, ऐसा जानना चाहिये। यह आगम व्यवहार प्रत्यक्ष और परोक्षके भेदसे दो प्रकारका कहा गया है ॥१॥
"पच्चक्खोऽविय दुविहो" इत्यादि। इनमें प्रत्यक्ष इन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष और नो इन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष भेदसे दो प्रकारका है, इन्द्रिय जन्य प्रत्यक्ष पांच इन्द्रियोंके अर्थको विषय करने की अपेक्षासे ५ प्रकारकाहै
" आगमसुयववहारो" त्याह
હે શિષ્ય ધીર પુરુષ તીર્થકર ગણધરાદિ કે જે પ્રકારે આગમશ્રત વ્યવહારને આગમ વ્યવહાર કહ્યો છે, તે હું નીચે સમજાવું છું, તે તું દયાન દઈને તે સાંભળ. અહીં ‘આગમથુત” એક જ પદ . આગમ અને શ્રત અલગ અલગ પદે નથી. આગમને જ અહીં શ્રત માનવામાં આવેલ છે. તેથી આગમકૃત રૂપ જે વ્યવહાર છે, તેને જ આગમથુત પવહાર સમજવો જોઈએ. તે આગમ વ્યવહાર પ્રત્યક્ષ અને પક્ષના ભેદથી બે પ્રકારનો કહ્યો છે. ૧ " पञ्चक्खोऽविय दुविहो" त्याह
પ્રત્યક્ષ આગમ વ્યવહારના નીચે પ્રમાણે બે ભેદ પડે છે–(૧) ઈન્દ્રિય જન્ય પ્રત્યક્ષ અને (૨) ને ઇન્દ્રિય જન્ય પ્રત્યક્ષ ઇન્દ્રિય જન્ય પ્રત્યક્ષ પાંચ ઈન્દ્રિયોના અર્થને વિષય કરનારો હોવાથી પાંચ પ્રકારને કહ્યો છે. ૨
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५७०२ सू०११ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम् गाथा-नो इंदियपच्चक्खो ववहारो सो समालो तिविहो ।
ओहिमणपज्जवे य केवलनाणे य पञ्चक्खो ।।३।। छाया-नो इन्द्रियप्रत्यक्षो व्यवहारः स समासतस्त्रिविधः ।
अवधिमनःपर्यवं च केवलज्ञानं च प्रत्यक्षः ॥३॥ गाथा-पच्चक्खागमसरिसो होइ परोक्खो वि आगमो जस्स ।
चंदमुहीव उ सो वि हु आगम ववहारय होइ ॥४॥ छाया--प्रत्यक्षागमनसदृशो भवति परोक्षोऽपि आगमो यस्य ।
चन्दमुखीव तु सोऽपि खलु आगमव्यवहारवान् भवति ॥४॥ गाथा-परोक्खं ववहारं आगमओ सुयह रावबहरति ।
चोहसदसपुव्वधरा नवपुबिग गंध हत्थी य ॥ ५ ॥ छाया-पारोक्षं व्यवहारम् आगमतः श्रुतधराः ब्यवहरन्ति ।
चतुर्दश दशपूर्वधरा नवपूर्विका गन्धहस्तिनः ॥५॥ "नोइंदियपच्चक्खो" इत्यादि ।
नो इन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष संक्षेपसे तीन प्रकारका है-अयधिज्ञान १ मनापर्यवज्ञान २ और केवलज्ञान ३ ॥३॥
" पच्चक्खागमसरिसो" इत्यादि जिस प्रकार मुख में चन्द्रमाका उपचार करके लोग स्त्री को चन्द्रमुखी कह देते हैं-इसी प्रकारसे जिस मुनिका परोक्ष भी आगम वस्तु. स्वरूपका सम्यक् रूपसे निर्णायक होता है, तो वह मुनि भी उपचारसे आगम व्यवहारवाला कह दिया जाता है, क्योंकि उसका आगम भी प्रत्यक्षागमके जैसा मान लिया जाता है ॥४॥
" नो इंदिय पञ्चक्खो" त्याह- न्द्रिय अन्य प्रत्यक्ष सविसमा ત્રણ પ્રકારને કહ્યો છે-(૧) અવધિજ્ઞાન, (૨) મન પર્યાવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન. ૩૫
" पच्चक्खागमसरिसो” छत्याहिम भुममा यन्द्रमान ५यार કરીને લેકે કઈ સ્ત્રીને ચન્દ્રમુખી કહી દે છે, એ જ પ્રમાણે જે મુનિને પરોક્ષ આગમ પણ વસ્તુ સ્વરૂપને સામાન્ય રૂપે નિર્ણાયક હોય છે. તે મુનિને પણ ઉપચારથી આગમ વ્યવહારવાળા કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેમના આગમને પણ પ્રત્યક્ષ આગમ સમાન માની લેવામાં આવે છે. ૪
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
गाथा -- जं जहमोल्लं रयणं तं जाणइ रयणवाणिओ निउणं । इय जाणइ पञ्चक्खी जो सुज्झइ जेण दिन्नेणं ॥ ६॥ छाया --- यद् यथामूल्य रत्नं, तद् जानाति रत्नवाणिजो निपुणम् । इति जानाति प्रत्यक्षी, यः शुध्यति येन दत्तेन ॥६॥ गाथा - कप्परस य विज्जुर्ति बवहारस्सेव परम निउणस्स ।
जो अत्थओ वियाणइ सो वबहारी अणुन्नाओ ||७||
स्थानाङ्गसूत्रे
“पारोक्खं चवहारं " इत्यादि ।
इस परोक्ष व्यवहारको परवादियोंको भगाने के लिये गन्ध हस्तीके जैसे चतुर्दश पूर्वधर, दश पूर्वघर और नवपूर्वघर आगम रूपसे व्यवहृत करते हैं ॥ ५ ॥
"जं जहमोल्लं रयणं " इत्यादि ।
जिस रत्नका जैसा मूल्य होता है, इस बातको जिस तरह जौहरीजन अच्छी तरह जानता है, उसी तरहसे प्रत्यक्ष ज्ञानी भी इस बातको भली प्रकार से जानता है, कि कौन अतीचारवाला किस प्रायश्चित्तसे शुद्ध होता है, अतः वे उस अतिचारवालेकी उसी प्रायश्चित्त शुद्धि करते हैं ॥६॥
इस प्रकार जो मुनि केवलज्ञान से मनः पर्यवज्ञानसे अवधिज्ञान से अतिचारोंको जानकर चौदह पूर्वधारी होनेसे अतिचारोंको विशुद्धिके जो प्रायश्चित्त देता है, यह प्रायश्चित्तदान आगम व्यवहाररूपसे कहा " पारोक्खववहार ” ઇત્યાદ્વિ—પરમતવાદીએને પરાસ્ત કરવાને માટે ગન્ધરુસ્તિ સમાન ચૌદ પૂર્વ ધારી, દશ પૂર્વધારી અને ના પૂર્વધારીએ આ પરાક્ષ વ્યવહારના આગમ રૂપે ઉપયોગ કરે છે. । ૫ ।
" जं जहमोल्लं रयणं " इत्यादि - प्रेम या रत्ननुं डेंटलुं भूक्ष्य होय છે તે ઝવેરી જ સારી રીતે જાણી શકે છે, એ જ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની પણ એ વાતને બરાબર જાણી શકે છે કે કયા અતિચારવાળા કયા પ્રાયશ્ચિત દ્વારા શુદ્ધ થાય છે તેથી તેએ ચેાગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત આપીને તે અતિચારવાળાની શુદ્ધિ કરાવી શકે છે. । ૬ ।
આ રીતે જે મુનિ કેવળજ્ઞાન દ્વારા, મન:પર્યવજ્ઞાન દ્વારા કે અવધિજ્ઞાન દ્વારા અતિચારોને જાણીને, ચૌદ પૂર્વાંધારી કે દસ પૂર્વધારી કે નવ પૂર્વ ધારી હાવાથી અતિચારાની વિશુદ્ધિને માટે જે પ્રાયશ્ચિત દે છે, તે પ્રાયશ્ચિતદાનને આગમ વ્યવહાર રૂપ માનવામાં આવે છે.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५३०२ सू०११ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम् छाया - कल्पस्य च नियुक्ति व्यवहारस्यैव परमनिपुणस्य ।
यः अर्थतो विजानाति, स व्यवहारी अनुज्ञातः ॥ ७ ॥ गाथा - तं चैवऽणुसज्जते ववहारविर्हि पउंज जहुतं । एसो सुयववहारी पन्नत्तो वीरागेहि ||८|| छाया - तमेव अनुषजन् व्यवहारविधि प्रयुनक्ति यथोक्तम् । एष श्रुतव्यवहारः प्रज्ञप्तो वीतरागैः ॥ ८ ॥ गाथा - अपरकमो तस्सी गंतु जो सो हिकारगसमीचे | न च आगंतु सो सोहिकरोऽवि देसाओ ॥ ९ ॥
गया है, अब
करते हैं- 44
नामक जो द्वितीय व्यवहार है, उसे सूत्रकार प्रकट कप्परस य निजुत्ति " इत्यादि ।
जो मुनि बृहत्कल्प सूत्रकी तथा प्रायश्चित्तविधि में स्फुट विचारयुक्त व्यवहार सूत्रकी तथा अपि शब्द के अर्थवाले जाव पदसे गृहीत निशीथ सूत्रकी एवं दशाश्रुत सूत्रकी नियुक्तिको अर्थरूप से जानता है, वह मुनि व्यवहारी कहा गया है-" तंचेवाऽणुसज्जते ' इत्यादि ।
६१
उस व्यवहारीकाही अनुसरण करता हुआ जो मुनिजन अतिचार के प्राप्त होने पर श्रुतोक्तिका अनुसरण करके व्यवहारविधि प्रायश्चित्तको देता है, उस मुनिका श्रुतानुसार से यह प्रायश्चित्त प्रदानरूप व्यवहार वीतरागियोंने श्रुतव्यवहार कहा है ||८||
64
अपरकम्मो तयस्सी " इत्यादि ।
आज्ञा नामका जो तृतीय व्यवहार है, वह इस प्रकार से है- जो तपस्वी गमनशक्ति से हीन हो गया है, ऐसा वह तपस्वी शोधिकारक के
66
હવે શ્રુત નામનો વ્યવહુારના જે બીજો ભેદ છે, તેનું સ્વરૂપ સૂત્રકાર अउट उरे छे-" कप्परस य निज्जुत्ति" इत्याहि--ने मुनि गृहस्थ सूत्रनी તથા પ્રાયશ્ચિત્તવિધિમાં સ્પષ્ટ વિચારયુક્ત વ્યવહાર સૂત્રની તથા 'यदि' શબ્દના અર્થવાળા ભાવ ' પદથી ગૃહીત નિશીથ સૂત્રની અને દશાશ્રુત સૂત્રની નિયુક્તિને અરૂપે જાણે છે, તે મુનિ વ્યવહારી કહેવાય છે. 1 9 1 " त चैवाऽ णुसज्जते " इत्यादि - ते व्यवहारीनुं ४ અનુસરણ કરીને જે મુનિજન અતિચારાની વિશુદ્ધિને માટે શ્રુતાક્તિનું અનુસરણ કરીને જે પ્રાયશ્ચિત્ત દે છે, તે પ્રાયશ્ચિત પ્રદાન રૂપ વ્યવહારને વીતરાગીએ શ્રુતવ્યવહાર કહ્યો છે. । ૮ ।
" अपरकम्मो तस्सी" त्याहि-डुवे भाज्ञा नामना श्रील व्यवहारतु સ્પષ્ટીકરણ આવે છે—કોઇ તપસ્વી ચાલવાને અશક્ત બની ગયેા છે. તેથી તે
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे छाया- अपराकमस्तपस्वी गन्तुं यः शोधिकारकसमीपे ।
न शक्नोति आगन्तुं स शोविकरोऽपि देशात् ।।९।। गाथा-अह पट्टवेइ सीसं देसंतरगमणनट्ठचेट्ठाओ।
इच्छामऽज्जो ! काउं, सोहिं तुझ सगासम्मि ॥१०॥ छाया-अथ पस्थापयति शिव्यं देशान्तरगमन नष्टचेष्टाः।
इच्छाम आर्य । कर्तुं शोपि तव सकाशे ॥१०॥ गाथा-तो ववहारविहिण्णू, अणुसज्जित्ता सुओबएसेणं ।
सीसस्स देई आणं, तस्स इमं देह पच्छित्तं ॥११॥ पासमें प्रायश्चित्त देनेचालेके समीप जानेके लिये असमर्थ हो रहा है, तथा शोधिकारक भी अपने आश्रित्त स्थानसे उसके पासमें आने के लिये असमर्थ हो रहा है ।।९।।
" अह पट्टवेइ सीसं" इत्यादि।
ऐसी हालतमें वह तपस्वि उस शोषिकर प्रायश्चित्त प्रदाताके पास गूढार्थ पदोंसे युक्तकर अपने संदेशको देकर अपने शिष्यको भेजता है, उस संदेशमें वह शिष्यके मुखसे ऐमा कहलवाता है कि-हे आर्य ! मेरी अब देशान्तरमें आनेजानेकी शक्ति नहीं है, और आपके पास प्रायश्चित्त करना चाहता हूं ॥१०॥
" सो ववहारविहिण्णू " इत्यादि ।
तब वह संदेशवाहक शिष्यके मुखसे ऐसा सुनकर शास्त्रोक्त पद्धतिके अनुसार विचार करता है, कि इस प्रकारके अतिचार सेवीके શેષિકારકની પાસે પ્રાયશ્ચિત લેવાને જઈ શકે તેમ નથી, તથા શોષિકારક (પ્રાયશ્ચિત દેનાર મુનિ) પણ પિતાના આશ્રય સ્થાનેથી ત્યાં જઈ શકવાને समय नथी. । । ___“अह पदवेइ सीसं" त्या-सा ४२नी परिस्थितिमा त तपस्वी તે શેધિકારની પાસે, ગૂઢાર્થ પદેથી યુક્ત એવો પિતાને સંદેશ લઈને પિતાના શિષ્યને મોકલે છે. તે સ દેશ દ્વારા તે શિષ્ય સાથે એવું કહેવરાવે છે કે “હે આઈ ! હવે હું એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ ગમન કરી શકવાને સમર્થ નથી, તેથી હું આપની પાસે આવી શકું તેમ નથી, પણ હું આપની આજ્ઞાનુસાર પ્રાયશ્ચિત્ત લેવા માગું છું ”. ! ૧૦
"सो ववहारविहिण्णू "त्या--त्यारे ते संशयाने भुसे मे સાંભળીને તે શેધિકારક (ગીતાર્થ સાધુ) શાસ્ત્રોક્ત પદ્ધતિ અનુસાર વિચાર કરે છે કે આ પ્રકારના અતિચારોનું સેવન કરનારને આ પ્રકારનું પ્રાયશ્ચિત્ત
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०११ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम्
छाया--स व्यवहारविधिज्ञः, अनुपज्य श्रुतोपदेशेन ।
शिष्याय ददाति आज्ञां, तस्मै इदं देहि प्रायश्चित्तम् ॥११॥ गाथा--जेणऽनयाइ दिढ सोहीकरणं परस्स कीरतं ।
तारिसयं चेव पुणो, उप्पणं कारणं तस्स ॥१२॥ छाया--येन अन्यदा दृष्टं, शोधिकरणं परस्य क्रियमाणम् ।
तादृशकं चैव पुनः, उत्पन्न कारणं तस्य ॥१२॥ गाथा--सो तम्मि चेव दव्वे खेत्ते काले य कारणे पुरिसे ।
तारिसयं चेव पुणो करितु आराहो होइ ।।१३॥ छाया--स तस्मिन्नेव द्रव्ये क्षेत्रे काले च कारणे पुरुषे ।
ताशकं चैव पुनः, कारयन् आराधको भवति ॥१३॥ लिये यह प्रायश्चित्त देना चाहिये अतः वह गूढार्थ पदोंसे युक्त करके प्रायश्चित्तको शिष्यसे कह देता है, और आज्ञा देता है, कि तुम जाकर मेरी ओरसे इस प्रायश्चित्तको देना ॥११॥
"जेणऽनयाइ दिहं" इत्यादि ।
धारणाका नाम चतुर्थ व्यवहार इस प्रकारसे है-जिस साधुने किसी एक समय अतिचारवाले साधुको अपने अतिचारोंकी शुद्धि करते हुए देख लिया हो और अब उसे देखने वाले साधुको या उसी प्रायश्चित्तको किये हुए पहिलेवाले साधुको कारण उपस्थित हो गया है ॥१२॥ तो वह मुनि उसी द्रव्यके होने पर उसी काल के होने पर उसी क्षेत्रके होने पर बसी कारणके होने पर उसी पुरुषके होने पर वैसेही प्रायश्चित्तको करवाता है, तोही आराधक होता है ॥१३॥ वैयावृत्य દેવું જોઈએ. તેથી તે ગૂઢાર્થપોથી યુક્ત કરીને શિષ્યને પ્રાયશ્ચિત વિધિ કહી દે છે, અને તેને એવી આજ્ઞા કરે છે કે તમે જઈને મારા તરફથી તેમને આ પ્રાયશ્ચિત દેજે. ! ૧૧ !
હવે વ્યવહારના ચોથા ભેદ રૂપ ધારણ નું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે छ-"जेणऽनयाइ दिटुं" त्याह- साधुमे मतियारथी युक्त या કઈ સાધુને પિતાના અતિયારેની શુદ્ધિ કરતો જોયો હોય, ત્યારબાદ કયારેક તે (દેખનાર) સાધુને અથવા જેણે તે પ્રાયશ્ચિત્ત કરેલું છે એવા સાધુને પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું પડે એવું કારણ ઉપસ્થિત થયું હોય, તે તે મુનિ એ જ દ્રવ્ય, એ જ કાળ, એજ ક્ષેત્ર એ જ કારણ અને એજ પુરુષ હોય ત્યારે એવું જ પ્રાયશ્ચિત્ત જો કરાવે છે, તે જ તેને આરાધક કહી શકાય છે. ૧૨-૧૩
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासो
गाथा-येयावञ्चकरो या सीसो चा देसहिंडी वायि ।
__ देसं अवधारेतो चउत्यो होइ ववहारो ॥१: । छाया-पैयारत्यकरो या शिष्यो वा देशहिण्डको वापि ।
देशम् अवधारयन् , चतुर्थको भवति व्यवहारः ॥१४॥ गाथा-बहुसो बहुस्सुएहिं जोवत्तो नो निवारओ होइ।
चत्तणुवत्तपमाणं जीएण कयं हयइ एवं ॥१५॥ छाया-बहुशो बहुश्रुतैः, यो वृत्तो नो निवारितो भवति ।
वृत्तानुकृत्तपमाणं जीतेन कृतं भवति एतत् ॥१५॥ इति ।
अयमर्थः-धीरपुरुषप्रज्ञप्तः - धीरपुरुषैस्तीर्थकगणधरादिभिः प्रज्ञप्तः परूपित आगमश्रुतव्यवहारः आगम एव श्रुतं तपो व्यवहारः-आगमव्यवहार इति यावत् यथा येन प्रकारेण अस्ति, तं हे शिष्याः । यूयं मम सकाशाद् जानीतकरनेवाला जो शिष्य होता है, अथवा देश देश में भ्रमण करनेपाला जा शिष्य होता है वह देश देशके जैसे २ प्रायश्चित्तको देखता है, उसको जो धारण करता है, प्रायश्चित्तके पदोंको जो अपने मन में देश २ के अनुसार धारण करता है, वह धारणा नामका चतुर्थ व्यवहार है ॥१४॥ जीत नामका जो पांचर्चा व्यवहार है, वह इस प्रकारसे है-जो व्यवहार बहुश्रुत साधुओं द्वारा अनेकबार आचरित हो चुका हो तथा दूसरों द्वारा भी वह व्यवहार निवारित नहीं किया गया हो इस तरह वृत्तानुवृत्त प्रवृत्त हुआ-परम्परासे आचरित हुमा वह व्यवहार जीत व्यवहार है, यह प्रायश्चित्त जीन व्यवहारसे किया गया होता है, अतः जीत व्यवहारसे निष्पन्न यह प्रायश्चित्त है ॥१५॥
હૈયાવૃત્ય જે કરનારે જે શિષ્ય હોય છે, અથવા દેશદેશમાં ભ્રમણ કરનારે જે શિષ્ય હોય છે, તે દેશ દેશના વિવિધ પ્રાયશ્ચિત્તોને દેખે છે અને તેમને પિતાના હૃદયમાં ધારણ કરે છે. આ રીતે પ્રાયશ્ચિત્તના પદેને જુદા જુદા દેશની પ્રાયશ્ચિત વિધિ અનુસાર પિતાના હૃદયમાં ધારણ કરવા તેનું નામ ધારણા છે. ! ૧૪
હવે વયવહારનો છત નામને જે પાંચમે ભેદ છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે- જે વ્યવહાર બહુશ્રુત સાધુઓ દ્વારા અનેકવાર આચરવામાં આવી ચુક્યા છે અને અન્ય લેકે દ્વારા તે વ્યવહારનું ખંડન કરવામાં આવ્યું ન હોય, એ પરમ્પરાથી આચરિત થતે જે વ્યવહાર છે તેને જીતવ્યવહાર કહે છે. જે પ્રાયશ્ચિત પરમ્પરાગત વ્યવહારને આધારે આપવામાં આવે છે, પ્રાયશ્ચિત્તને જિતવ્યવહાર જન્ય પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. ૧પ !
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०२ सू०११ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम् अवधारयत । स आगमव्यवहारः प्रत्यक्षपरोक्षभेदेन द्विविधो ज्ञातव्यः ॥१॥ तत्र प्रत्यक्षः पुनरिन्द्रियज मोइन्द्रियजभेदेन द्विविधो वोध्यः । इन्द्रियन प्रत्यक्षस्तत्र पश्चेन्द्रियार्थविषयकत्वेन पञ्चविधः ।२। नोइन्द्रियजन्यः मत्यक्षस्तु संक्षेपतः त्रिविधो भवति । त्रैविध्यं तस्य केवलज्ञानमनःपर्यवज्ञानावधिज्ञानभेदाद् योध्यम् ॥३॥ यस्य मुनेः परोक्षोऽपि आगमः वस्तु स्वरूपस्य सम्पग निर्णायकत्वात् प्रत्यक्षागमसदृशो भवति । चन्द्रमुखीव-मुखे चन्द्रत्वापचर्य यथा रमणी चन्द्रमुखीत्यभिधीयते तथैव उपचारात्-स मुनिरपि आगमव्यवहारवान् भवति ॥४॥ अमुं पारोक्षं व्यवहारं श्रुतधरा आगमतो व्यवहरन्ति ते श्रुनधरा के ? इत्याह-ते हि परयादिविद्रावणे गन्धहस्तिसदृशाः चतुर्दशपूर्वधरा दशपूर्वधरा नयपूर्वधराध बोध्याः ॥५॥ सम्पति आगमव्यवहारिणः प्रशंसापरां गाथामाह-'जे जहमोल्लं' इत्यादि । यद् रत्नं यथामूल्यं भवति तत् रत्नवाणि नो निपुणं यथा स्यात्तथा जानाति, इति-अमुना प्रकारेणैव प्रत्यक्षी प्रत्यक्षज्ञानी अपि जानाति यत् , योऽतीचारवान् येन प्रायश्चित्तेन दत्तेन शुद्धयति, स तथैव अतीवारवते प्रायश्चित्तमपि ददाति॥६॥ इत्थं यो मुनिः केवलज्ञानेन मनापर्यव ज्ञानेन अवधिज्ञानेन चतुर्दशर्वधरत्वेन दशपूर्वधरत्वेन नवपूर्वधरत्वेन वाऽतीचारविशुद्धये यत् प्रायश्चित्तं ददाति, तत् प्रायश्चितदानम् आगमव्यवहारइत्युच्यते । अथ श्रुतनामक द्वितीयं व्यवहारमाहयो मुनिः कल्पस्य-वृहत्कल्पसूत्रस्य तथा-परमनिपुणस्य-प्रायश्चित्तविधौ स्फुटविचारयुक्तस्य व्यवहारमूत्रस्य च, एवकारोऽप्यर्थकः, तेन निशीथदशाश्रतयोः संग्रहः, निशीथस्य दशाश्रुतस्य च, नियुक्तिम् अर्थतो विजानाति. स मुनिः उपव. हारी अनुज्ञातः कथितः ।७। तम् व्यवहारिणमेव अनुष नन्-अनुवघ्नन् अनुसरन् यो मुनिः अतीचारे सम्प्राप्ते यथोक्तम्-श्रुतोक्तिमनुस्मृत्य व्यवहारविधि प्रायश्चित्तं प्रयुनक्ति ददाति, तस्य मुनेः श्रुतानुसारेण प्रायश्चित्तप्रदानरूप एष व्ययहारो वीतरागैः श्रुतव्यवहारः श्रुतव्यवहार इति नाम्ना प्रज्ञप्तः प्ररूपितः ॥८॥ अथ आज्ञानामकं तृतीयं व्यवहारमाह-यः अपराक्रमा=गमनशक्तिवनितः तपस्वी शोधिकारक समीपे प्रायश्चित्त दातुः समीपे गन्तुं न शक्नोति, शोधिकारकोऽपि देशात्-आश्रितस्थलात् आगन्तुं न शक्नोति ॥९॥ अथ अनन्तरं स तपस्वी तस्य शोधिकारकस्य समीपे शिष्यं गूढार्थपदैः सन्दिश्य प्रस्थापपयतिम्प्रेषयति, कि सन्दिश्य प्रेषयति ? इत्याह-हे आर्य ! देशान्तरगमननष्टचेष्टाः-अशक्त्या देशान्तरगमने नष्टाः चेष्टा येषां तादृशा वयम् सकाशे त्वत्तः शोधिप्रायश्चित्तं कर्तुमिच्छामः, इति ॥१०॥ ततः सन्देशवाहकः शिष्यमुखात् स व्यवहारविधिज्ञः शोधिकारकः श्रुतोपदेशेन शास्त्रेण अनुषज्य-सन्देशं यथावद् विचार्य " तस्मै
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे अतीचारसेपिने मुनये इदं प्रापश्चित्तं देहि " इति गूढार्थपदैः तम्मै शिष्याय आज्ञां ददाति, तत् आज्ञानामास्तृतीयो व्यवहारः ॥११।। इति । अथ-धारणा. नामकं चतुर्थ व्यवहारमाह-येन साधुना अन्पदा अन्यस्मिन् समये अतोचारव. तोऽन्यस्य साधोः क्रियमाणं शोधिकरणं पायश्चितं दृष्टं, तत्य साधोश्चापि पुनः तादृशकमेव कारणे-मायश्चित्तकारणं समुत्पन्नम् ।१२। स मुनिः तस्मिन्नेव द्रव्ये क्षेत्रे काले कारणे पुरुषे च सति ताशमेव प्रायश्चित्तं कारयन् आराधको भवति ॥१३॥ अथवा-चैयावृत्त्यकरो यः शिष्यो देशहिण्डको वापि यः शिष्यो भवति, स देशम् अवधारयन् यत् प्रायश्चित्तपदानां धारणं करोति, स धारणानामकचतुर्थोव्यवहारो भवतीति ॥ १४ ॥ अथ जीतनामकं पञ्चमं व्यवहारमाह-यश्च व्यवहारो बहुश्रुतेः साधुभिः बहुशः अनेकवारम् वृत्तापाचरितः, अन्यैश्च स व्यवहारो न निवारितः=न प्रविषिद्धः । ततश्च स व्यवहारः वृत्तानुवृत्तपत्ता= परम्परया प्रनि प्राप्तो भवति । एतत् प्रायश्चिनं जीतेन-जीतव्यवहारेण कृतं भवति । जीननामकम्पपहारनिष्पन्नमिदं प्रायश्चितमिति भावः ॥ १५॥ इति । ___ अय आगपादीनाम् उत्सर्गापवादं प्राह-'जहा से' इत्यादिना तस्यव्यवहतुः-प्रायश्चित्तदातुः तत्र-तेषु आगमादिव्यवहारेषु मध्ये, तस्मिन् वा प्रायः श्विनदानादि व्यवहारकाले, तस्मिन् वा व्यवहर्तव्ये वस्तुनि विषये यथा यथाप्रकार:-केवलादीनामन्यतमः आगम: स्यात् , तदा आगमेन व्यवहारं प्रस्थाप. येत् प्रवर्तयेत् न तु श्रुतादिभिः, आगमापेक्षया तेषामप्राधान्यात् आगमेऽपि
अब सूत्रकार आगमादिकोंके उत्सर्ग और अपवादका कथन करते हैं-" जहा से " इत्यादि-प्रायश्चित्त दाताको उन आगमादि व्यवहारों के बीचमें अथवा-प्रायश्चित्त देने आदिके समयमें अथवा व्यवहार करने योग्य वस्तुमें जिस प्रकारका केवल आदिकोंमे से कोई एक आगम होता है, उस समय उसी आगमसे व्यवहार चलाना चाहिये श्रुतादिसे व्यवहार नहीं चलाना चाहिये क्योंकि आगम आदिकी अपेक्षासे उनमें
હવે સૂત્રકાર આગમ આદિકના ઉત્સર્ગ અને અપવાદનું કથન કરે છે ___“जहां से" त्याहि - प्रायश्चितहातास, भागमा २ વ્યવહાર કહે છે, તેમાંથી આગમને (કેવળ આદિ આગમન) જે વ્યવહાર સમયે શક્ય હોય તે સમયે આગમને આધારે જ વ્યવહાર ચલાવે જોઈએ-શ્રુત આદિને આધારે વ્યવહાર ચલાવ જોઈએ નહીં એટલે કે જ્યાં સુધી આગમને આધારે પ્રાયશ્ચિત્ત આપી શકાય તેમ હોય ત્યાં સુધી શ્રતાદિને આધારે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવું જોઈએ નહીં, કારણ કે શ્રતાદિ કરતાં આગમમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था. ५ उ.२ सू. ११ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम्
६७ केवलज्ञानादिपूर्व पर्यन्ते षड्विधे पूर्वस्मिन् सति परेण परेण व्यवहारो न प्रकल्प नीयः, उत्तरोतरापेक्षया पूर्वपूर्वस्य सातिशयत्वेन बलीयस्त्वादिति १। यदि तत्र आगमो न स्यात् , तर्हि तत्र यथाप्रकारक श्रुतं भवेत् , तेन व्यवहारं प्रस्थापयेत् २। यदि तत्र श्रुतं नो भवेत्तदा आज्ञथा व्यवहार प्रकल्पयेत् ३। आज्ञाया अभाये धारणया ४, तदभावे तु जीतेन उपवहारं प्रकल्पयेत् । एतनिगम पनाह-आगमेन यावद् जीतेत भागमादि जीतान्तरित्येतेः-पञ्चभिः व्यवहारं प्रस्थापयेदिति सामान्यतो निगमनम् । विशेषतस्तु-यथा यथा तस्य तत्र आगमो यावद् जीतं अप्रधानता है, केवलज्ञानसे लेकर पूर्व पर्यन्तके छह आगममें भी पूर्व पूर्वके होने पर आगे २ के आगमसे व्यवहार नहीं चलाना चाहिये क्योंकि उत्तर उत्तरकी अपेक्षासे पूर्व में सातिशयता होनेसे अधिक बलवत्ता है, यदि वहां आगम न हो तो फिर जिस प्रकारका वहां श्रुत हो उससे व्यवहार चलाना चाहिये यदि यहाँ श्रुत न हो तो फिर वहां आज्ञासे व्यवहार चलाना चाहिये आज्ञाके अभावमें धारणासे और धारणाके अभाव में जीतसे व्यवहार चलाना चाहिये । यही बात “आगमेन यावत् जीतेन" इस सूत्र द्वारा प्रकटकी गई है, कि आगमसे लेकर जीत तकके पांच व्यवहारोंसे व्यवहार कर. नेवाला अपना व्यवहार चलाये । इस प्रकारका यह कथन सामान्य उत्सर्ग रूपसे कहा गया है, परन्तु विशेष रूपसे अपवाद रूपसे यह कथन इस प्रकारसे भी कहा गया है, कि व्यवहार करनेवाला जसा પ્રધાનતા રહેલી છે. કેવળજ્ઞાનથી લઈને પૂર્વ પર્યન્તના છ આગમોમાંથી પૂર્વ પૂર્વનો સદ્ભાવ હોય ત્યારે ઉત્તર ઉત્તરને આધારે વ્યવહાર ચલાવવું જોઈએ નહીં, કારણ કે પાછળના પ્રકારે કરતાં આગળના પ્રકારોમાં સાતિશયતા હેવાથી અધિક બલવત્તા છે. જે આગમને વ્યવહાર શકય ન હોય તે જે પ્રકારના કૃતનો અભાવ હોય તે પ્રકારના શ્રત દ્વારા વ્યવહાર ચલાવો જોઈએ. આજ્ઞાના અભાવમાં ધારણ વડે અને ધારણાના અભાવમાં छत 43 व्यवहार यसाप . पात " आगमेन यावत् जीतेन" આ સૂગ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. એટલે કે વ્યવહારિકે આગમથી લઈને છત પર્યન્તના પાંચ વ્યવહારે દ્વારા પિતાને વ્યવહાર (અતિચારની શુદ્ધિ કરાવવા રૂપ વ્યવહાર) ચલાવવો જોઈએ આ પ્રકારનું આ કથન સામાન્ય ઉત્સર્ગ રૂપે સમજવું, પરંતુ અપવાદ રૂપે અહીં આ પ્રમાણે કહે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे स्यात् तथा तथा व्यवहारं प्रस्थापयेन्नतु प्रवचनविरुदै व्यवहारं प्रस्थापयेदितिनिगमनम् ५। सम्प्रति एतैरागमादिभिः व्यवहतः फलं प्रश्नद्वारेणाद-' से फिमाहु' इत्यादिना, ' से ' तत्=पञ्चविधं व्यवहारं किम्-किमर्थम् आहुः कथयन्ति, एकेन आगमव्यवहारेणैवेष्टसिद्धेः, यतः श्रमणा निर्ग्रन्था आगमबलिका: आगमयलसम्पन्ना एव भवन्ति ? इति शिष्यपश्नः । उत्तरयति-इत्येतं पश्चविषंपञ्चप्रकारक व्यवहार-व्यवहरमाणइत्यप्रेण सम्बन्धः यदा-यदा यस्मिन् यस्मिन् जहां आगमादि हो उससे वहां अपना व्यवहार चलाये अर्थात् आगम न हो तो श्रुतसे श्रुत न हो तो आज्ञाप्से आज्ञा न हो तो धारणासे और धारणा न हो तो जीतसे अपना व्यवहार चलाये, परन्तु वह प्रव. चनसे विरुद्ध व्यवहारोंसे अपना व्यवहार न चलाये।
अव प्रश्नकर्ता ऐसा प्रश्न पूछता है, कि इन आगमादिकोंके अनुसार व्यवहारकर्ताको क्या फल होता है ? यही बात-"से किमाहु इस सूत्र द्वारा प्रश्न रूपमें प्रफटकी गई हैं, अर्थात यह जो पांच प्रकारका व्यवहार कहा गया है, सो किलिपे कहा गया है ? क्योंकि एक आगम व्यवहारसेही इष्ट फलको सिद्धि हो जाती है, कारण जो श्रमण जन होते हैं वे आगमरूप बलसे सम्पन्नही होते हैं, अर्थात् आगम रूप बलसे सम्पन्नही श्रमण जन होते हैं-इस शिष्यके प्रश्न के उत्तरमें प्रभु कहते हैं-" इत्येतं" इत्यादि-इस प्रका. रके पांच प्रकारके व्यवहारको जय २ जहाँ २ तब २ वहां २ अनिधिવામાં આવ્યું છે-“ જ્યાં આગમ આદિ જેને સદભાવ હોય તેના દ્વારા વ્યવહારિકે વ્યવહાર ચલાવવો જોઈએ ” એટલે આગમ ન હોય તે શ્રત વડે, શ્રત ન હોય તે અજ્ઞા વડે, આજ્ઞા ન હોય તે ધારણ વડે, અને ધારણું ન હોય તે જીત વડે તે પિતાને વ્યવહાર ચલાવે, પરંતુ પ્રવચનની વિરૂ દ્ધને વ્યવહાર તે તેણે ચલાવવું જોઈએ નહીં.
પ્રશ્ન–“આગમાદિકે અનુસાર વ્યવહાર કરનારને કયા ફળની પ્રાપ્તિ थाय छ १" से यात " से किमाहु" त्या सूत्र १२१ प्रश्न ३२ ५८ કરવામાં આવી છે. પ્રશ્નકર્તા એ વાત પૂછવા માગે છે કે “એક આગમ વ્યવહાર વડે જ ઈષ્ટફલથી સિદ્ધિ થઈ જાય છે, તે પાંચ પ્રકારના વ્યવહારનું શું પ્રયોજન છે? શ્રમણે તે આગમરૂપ બલથી સંપન્ન જ હોય છે, તે આગમ વ્યવહાર સિવાયના વ્યવહારની શી આવશ્યકતા છે?
उत्तर-" इत्येतं " त्यादि-सा पाय घाना व्यवहारन क्यारे न्यारे અને જ્યાં જ્યાં ચલાવવાની આવશ્યકતા જણાય, ત્યારે ત્યારે અને ત્યાં ત્યાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૪
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
---
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०११ व्यवहारस्वरूपनिरूपणम्
६९ काले यत्र यत्र-यस्मिन् यस्मिन् प्रयोजने या क्षेत्रे वा यो य उचितः, तदा तदा तस्मिन्काले तत्र तत्र-तस्मिन् तस्मिन् प्रयोजने या क्षेत्रे वा अनिश्रितोपाश्रि. तम्-अपिश्रिवैः सर्वासादोपरहितैस्तीर्थ करगणधरादिभिः उपाश्रितः स्वीकृत स्तम्, अपवा-'अनिश्रितोपाश्रितम् ' इति क्रियाविशेषणम् । तत्र-निश्रितः शिष्यत्वमुपागतः, उपाश्रितः शिष्यएव वैयाहत्यकारकः, निश्रितश्च-उपाश्रित तोपाश्रित होकर जो श्रमण निर्ग्रन्थ अच्छी तरहसे चलाता है, वह श्रमण निर्ग्रन्थ आज्ञाका आराधक होता है, तात्पर्य इसका ऐसा है-जो शिष्यने ऐसी आशकाकी है कि श्रमण निर्ग्रन्थको एक आगम व्यवहारकाही आश्य करना चाहिये और उसलेही अपना व्यवहार चलाना चाहिये उस व्यवहारोंकी उसे क्या आवश्यकता है, सो इसका उत्तर यहां सूत्रकारने इस प्रकार से दिया है-कि जिस २ कालमें जिस २ प्रयोजनमें अथवा जिस २ क्षेत्रमें जो २ व्यवहार उचित हो एवं उस उस कालमें उस २ प्रयोजनमें अथवा उस २ क्षेत्रमें जो २ व्यवहार सर्व प्रकारके आशंसा दोषोंसे विहीन हुए तीर्थंकरों द्वारा स्वीकृत हुआ हो उस २ व्यवहारसे अपने व्यवहारको करनेवाला चलानेवालाही श्रमण निर्ग्रन्थ आज्ञाकाआराधक होता है। यहां " अनिश्रितोपाश्रितं" पदको " व्यवहारं " इस पदका विशेषण मानकर ऐसा अर्थ किया गया है, अथया "अनिश्रितोगश्रितं" इस पदको जब क्रिया विशेषण અનિશ્રિત પાશ્રિત થઈને જે શ્રમણ નિગ્રંથ સારી રીતે ચલાવે છે, તે શ્રમણ નિગ્રંથ જિનાજ્ઞાને આરાધક ગણાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–જે શિષ્ય એવો સંદેહ કર્યો છે કે શ્રમણ ન થે એક આગમ વ્યવહારને જ આધાર લેવો જોઈએ અને તેની મદદથી જ પિતાનો વ્યવહાર ચલાવો જોઈએ—અન્ય વ્યવહારોની આવશ્યકતા જ શી છે ! તે તેને ઉત્તર સત્રકારે અહીં આ પ્રમાણે દીધે છે--
જે જે કાળે, જે જે પ્રજનમાં અથવા જે જે ક્ષેત્રમાં જે જે વ્યવહાર ઉચિત હોય, અને તે તે કાળે, તે તે પ્રજનમાં અથવા તે તે ક્ષેત્રમાં જે જે વ્યવહાર સર્વ પ્રકારના આશંસા દેથી વિહીન બનેલા તીર્થકરો દ્વારા સ્વીકૃત થયે હોય, તે તે વ્યવહાર પ્રમાણે પિતાને વ્યવહાર ચલાવનાર શ્રમણ નિગ્રંથ જ ભગવાનની આજ્ઞાને આરાધક ગણાય છે. અહી " अनिश्रितोपाश्रित" मा ५४ने “व्यवहारं " मा पर्नु विशेष भानान ॥ प्रभारी म ४२पामा मान्य छे. पाय “ अनिश्रितोपाश्रित" मा पहने જે ક્રિયાવિશેષણ માનવામાં આવે તે આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
__स्थानाङ्गसने श्वति-निश्रितोपाश्रितो, तो न विद्यते यस्मिस्तद् यथा स्यात्तथा-अभिग्रहविशेष मपेक्ष्य न पीनशिष्यान् अदीक्षयन् पुरातनशिष्यैश्च वैयारत्पमकारयन्नित्यर्थः । यद्वानिश्रितं रागश्च, उपाश्रितं-द्वेषश्च निश्रितोपाश्रिते, ते उभे न विद्यते यस्मिस्तद् ययास्यात्तथा रागद्वेषर्जितः सनि-पर्थः । अथवा-निश्रितं च-पाहारादि लाभेच्छा, उपाश्रितं च शिष्यदाय लायपेक्षा, एतद्वयं नास्ति यस्मिस्तद् यथास्यातथा-आहारादिपदार्थलाभेच्छार हितः, शिष्यदायककुलापेक्षा रहितश्च सन्नित्यर्थः । सम्यक् पधाकल्पं व्यवहरमाणः-पर्वोक्तव्यकारं कुर्वाणः आज्ञापाजिनाज्ञाया आ. राधको भवतीति । अतएप पञ्चविधव्यवहारेण व्यवहरण मोक्तं भगवद्भिरिति।मू०११॥
श्रवणप्रस्तावात् संयतानां तत्प्रतिपक्ष पूतानाम संपतानां च सुप्तनागररवरूपमाह
मूलम् -संजतमणुस्लाणं सुताणं पंच जागरा पण्णत्ता, तं जहा-सदा जाव फासा । संजतमणुस्ताण-जागराणं पंच सुत्ता पण्णता, तं जहा-सद्दाजाव फाला। असंजयमणुस्साणं सुत्ताणं वा जागराणं वा पंच जागरा पणत्ता, तं जहा-सदा जाव फासा ॥ सू० १२॥ रखा जाता है, तब इस पक्ष में ऐसा अर्थ होता है, कि अभिग्रह विशे. षकी अपेक्षा करके नवीन शिष्योंको दीक्षा न देते हुए और पुराने शिष्योंसे वैयावृत्त्य न कराते हुए अथवा रागद्वेषसे रहित होते हुए अथवा-आहारादिक लाभको इच्छासे और उपाश्रित-शिष्यदायक कुलकी अपेक्षासे रहित होते हुए कल्पके अनुसार पूर्वोक्त व्यवहारको करनेवाला श्रमण निर्ग्रन्थ जिनाज्ञाका आराधक होता है, इस तरह पंचविध व्यवहारसे व्यवहार करना भगवान्ने कहा है । सू० ११॥
અભિગ્રહ વિશેષની અપેક્ષાએ નવીન શિષ્યોને દીક્ષા ન દેનાર, અને જૂના શિષ્ય પાસે વૈયાવૃત્ય નહીં કરાવતા એવા અથવા રાગદ્વેષથી રહિત બનેલા એવા અથવા આહરાદિક લાભની ઈચ્છાથી અને ઉપાશ્રિત-શિષ્યદાયક કુલની અપેક્ષાથી રહિત બનતા થકા કલ્પ (નિયમ) અનુસાર પૂર્વોક્ત વ્યવહારને ચલાવનાર શ્રમણ નિગ્રંથ જિનાજ્ઞાને આરાધક જ ગણાય છે. આ રીતે પાંચ પ્રકારના વ્યવહાર વડે વ્યવહાર કરવાનું ચલાવવાનું ભગવાને કહ્યું છે. જે સૂ. ૧૧ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टोका स्था० ५ उ०२ सू०१२ संयतासंयतानां सुप्तजाप्रतानिरूपणम् ७१
छाया-संयतमनुष्याणां सुसान पञ्च जागराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शब्दा यावत् स्पर्शाः। संयतमनुष्याणां जागराणां पश्च सुप्नाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शब्दा यावत् स्पर्शाः । असंयतमनुष्याणां सुनानां वा जागराणां वा पञ्चजागराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा शब्दा यावत् स्पर्शाः॥ सू० १२ ।।
टीका-'संजयमणुस्साणं' इत्यादिमुप्तानां निदावतां संयतमनुष्याणांसाधूनां पञ्च नागरा:-जाग्रतीति जागराः जागर इव जागरा:-असुप्तवत् प्रज्ञप्ताः । ते के ? इत्याह-तद्यथा-शब्दाः यायत् सर्शाइति । अयं भावः-शब्दादयो हि सुनानां संयतानां प्रज्वलदनलवदप्रतिहतशक्तिमन्तो भवन्ति, तस्मिन् काले तेषां कर्मबन्ध कारणस्य निद्रारूपमादस्य सद्मावात. ततश्च सुमावस्थायां प्रतिबु दास्ते शब्दादयः कर्मबन्धकारणं भवन्तीति । तथा___ श्रमणके प्रस्तावसे ही अब सूत्रकार संयतोंके और इनके प्रतिपक्ष असंयतोंके सुप्त एवं जागर स्वरूपका कथन करते हैंटीकार्थ-'संजयमणुस्साणं सुत्ताणं पंच जागरा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र१२॥
जो संयत मनुष्य साधुजन निद्रायाले हैं, उनके असुप्तकी तरहपांच जाग. रण कहे गये हैं वे इस प्रकार से हैं-शब्द यावत् स्पर्श इसका भाय ऐसाहै. जो संयतजन सुप्तहैं, उनको शब्दादिक प्रज्यलित अग्निकी तरह अप्रति हत शक्तिवाले होते हैं. क्योंकि उस काल में उनके कर्मपन्धका कारणभूत निद्रारूप प्रमादका सद्भाय होता है, इसलिये सुप्त अवस्थामें पतिबुद्ध हुए अप्रतिहत शक्तिवाले बने हुए वे शब्दादिक कर्मयन्धके कारण होते हैं। तथा जो संयतजन भनिन्द्रित हैं-सचेन हैं-उनके पांच जाग
શ્રમને પ્રસ્તાવ ચાલી રહ્યું છે, તેથી હવે સૂત્રકાર સંયત અને અસંયતના સુપ્ત અને જાગરણ વરૂપનું કથન કરે છે--
टीमाथ-" संजयमणुस्साणं सुत्ताणं पच जागरा पण्णता" त्याह--
२ सयत मनुष्यो (साधुमे!) निद्रापार ( मसावधान ) डाय छ, તેમના અસુમના જેવાં પાંચ જાગરણ કહ્યાં છે--તે પાંચ જાગરણ શબ્દથી લઈને સ્પર્શ પયંતના ગ્રહણ કરવા. આ કથનનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-
જે સંતજન સુખ છે તેમને માટે શબ્દાદિક પ્રજવલિત અગ્નિની જેમ અપ્રતિહત શક્તિવાળાં હોય છે, કારણ તે કાળે તેમનામાં કર્મબન્ધના કારણભૂત નિદ્રારૂપ પ્રમાદને સદૂભાવ હેય છે. તેથી સુપ્ત અવસ્થામાં પ્રતિબદ્ધ થયેલા અપ્રતિષ્ઠિત શક્તિવાળા બનેલા તે શબ્દાદિક કર્મબંધને કારણભૂત બને છે. જે સંયત જન અનિદ્રિત (સાવધાન) છે, તેમના પાંચ જાગરણ સુતના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૪
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
स्थानाङ्गसूत्रे जागराणाम् अनिद्रितानां साधूनां पञ्च सुताः-मुमाइय-निद्रितवत् , प्रज्ञप्ताः । ते के ? इत्याह-शब्दा यावत् स्पर्शाः । जागरितानां साधूनां शब्दादयः पञ्च भस्यच्छन्नाग्निवत् प्रविहतशक्तयो भवन्ति, तस्मिन् काले कर्मबन्धकारणीभूतस्य प्रमादस्याप्तत्त्वात् , ततश्च जाग्रदवस्थायां ते न तेषां कर्मबन्धकारणं भवन्तीति । अथ असंयतानाश्रित्य पाह-' असंजय ' इत्यादिना । सुप्तानां वा जागराणां वा असंयतमनुष्याणाम् भसंयमिना शब्दादयः पञ्च जागराः अनिद्रिता भवन्ति । अर्थ भावा-प्रतंयताहि प्रमादवन्तो भवलि, अतम्तेपां स्वप्नजामदुमयावस्थाया. मपि शब्दादयोऽप्रतिहतशक्तिकत्वात् कर्मबन्धहेतुका भवन्तीति ॥ मु० १२ ॥ रण सुप्त की तरह कहे गये हैं-निदिनकी तरह प्रकट किये गये हैं, वे पांच जागरण शब्दसे लेकर स्पर्श तक हैं, तात्पर्य ऐसा है, कि जो संयतजन जागरित होते हैं, उनके शब्दादिक पांच जागरण भस्मसे आच्छादित हुई-ढंकी हुई अग्निकी तरह प्रतिहत शक्तिधाले होते हैं, क्योंकि उस काल में कर्मबन्धके कारणभूत प्रमादका असत्य रहता है, इसलिये चे जाग्रत अवस्थामें उनको कर्मबन्ध के कारण नहीं होते हैं.
"असंजय" इत्यादि- असंयत मनुष्य चाहे सुप्त हो चाहे जागरित हो उनके तो शब्दादिक पांच जागरण सदा अनिद्रितही होते हैं, इसका भाव ऐसा है, असयत जीव प्रमादधाले होते हैं, इसलिये उन्हें स्वप्न अवस्थामें एवं जाग्रत अवस्था में दोनों अवस्थामों में भी शब्दा. दिक अप्रतिहत शक्तियाले होने से कर्मवन्धके हेतु होते हैं ॥१० १२॥ સમાન કહ્યા છે–નિદ્રિત જેવા પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. શબ્દથી લઈને પર્શ પર્યન્તના પાંચ જાગરણ સમજવા. આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે જે સંયત મનુષ્ય જાગૃત હોય છે, તેમના શબ્દાદિક પાંચ જાગરણ જેના પર રાખ વળી ગઈ છે એવા અગ્નિના જેવા પ્રતિહત શક્તિવાળા હોય છે, કારણ કે તે કાળે કર્મ બંધના કારણભૂત પ્રમાદને અભાવ રહે છે, તેથી જાગૃત અવસ્થામાં તેમને કર્મબન્ધ થવાના કારણેને અભાવ રહે છે.
" असंजय " त्याहि--मसयत भनुष्य! म सुन लीय 3 न त હોય, પણ તેમને માટે તે શબ્દાદિક પાંચ જાગરણ સદા અનિદ્રિતસમાન જ હોય છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–અસંયત મનુષ્ય પ્રમાદવાળા હોય છે. તેથી તેમને માટે તે સુપ્ત અને જાગૃત આ બને અવસ્થામાં શબ્દાદિક અપ્રતિહત શક્તિવાળા હોવાથી કમબધમાં કારણભૂત બને છે. સૂ. ૧૨
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्या०५ उ०२ सू०१३ कर्मबन्धकारणनिरूपणम् संयतासंयताधिकारात्तदुभयसंबद्धं सूत्रमाह
मूलम्-पंचहिं ठाणेहिं जीवा रयं आदिजंति तं जहा.पाणाइवाएणं जाव परिग्गहणं । पंचहिं ठाणेहिं जीवा रयं वमंति, तं जहा-पाणाइवायवेरमणेणं जाय परिग्गहवेरमणेणं ।।सू०१३॥ ___ छाया-पञ्चभिः स्थानः जीवा रज आददति, तद्यथा-प्राणातिपातेन यावत् परिग्रहेण । पञ्चभिः स्थानः जीवा रजो वमन्ति, तद्यथा-प्राणातिपातविरमणेन यावत् परिग्रहविरमणेन ॥ मू० १३ ॥
टीका-पंचहि ठाणेहि' इत्यादि
पञ्चभिः स्थानः जीयाः रजः-रज्यते-जीवस्य शुद्धस्वरूपं मलिनं क्रियते. ऽनेनेति-रजः कर्म आददति गृह्णन्ति बध्नन्तीति यावत् । तद्यथा-प्राणातिपातेन यावत् परिग्रहेण । प्राणातिपातादिपरिग्रहान्ताः पञ्च जीवस्य कर्मवन्धकारणानि भयन्तीति भावः। तथा-जीवाः पञ्चभिः-स्थानः रजःकर्म वमन्ति-उद्गिलन्ति क्षपयन्तीति यावत् । तद्यथा-प्राणातिपातविरमणेन यावत् परिग्रहविरमणेनेति ॥सू०१३॥ ___ संयत और असंयतके अधिकारसे इन दोनोंसे संबद्ध सूत्रका कथन सूत्रकार करतेहैं-'पंचहिं ठाणेहिं जीया रयं आदिज्जति' इत्यादि ____टीकार्थ-पांच कारणोंसे जीव रजको जीवके शुद्ध स्वरूपको मलिन करनेके कारणके कारण कर्मरजको बांधते हैं, वे पांच कारण ये हैंप्राणातिपात यावत् परिग्रहका तात्पर्य यही है, कि प्राणातिपातसे लेकर परिग्रह तकके पांचोंही पाप जीवको कर्मबन्धके कारण होते हैं। तथा जीव पांच कारणोंसे कर्मों का क्षय करते हैं, वे पांच कारण ये हैं प्राणातिपात घिरमण यावत् परिग्रह विरमण ॥ सू०१३॥
સંયત અને અસંયતના અધિકાર સાથે સંબદ્ધ એવા કમરેજ વિષયક सूत्रनुं वे सूत्र॥२४थन ४२ छे." पंच हि ठाणेहिं जीवा रयं आदिज्जंति" त्याह
ટીકાથે-પાંચ કારણોને લીધે જીવ પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને મલિન કરનાર રજની (भी ) मायट ४२ छे. ते पांय ४१२थे। नीय प्रमाको छे--
પ્રાણાતિપાતથી લઈને પરિગ્રહ પર્યન્તના કારણે અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે પ્રાણાતિપાતથી લઈને પરિગ્રહ પર્યન્તના પાંચે પાપ જીવને કર્મને બબ્ધ કરાવવામાં કારણભૂત બને છે. તથા પ્રાણાતિપાત વિરમણથી લઈને પરિગ્રહ વિરમણ પર્યન્તના પાંચ કારણેને લીધે જીવ કમેને ક્ષય કરે છે. સૂ. ૧૩ છે स्था०-१०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
स्थानाङ्गसूत्रे संयतानेवाधिकृत्य सम्पति सूत्रद्वयमाह
मूलम्-पंचमासियं णं भिक्खुपडिम पडियन्नस्स अणगारस्स कप्पंति पंच दत्तीओ मोयणस्त पडिगाहेत्तए पंच पाणगस्स ॥ सू० १४ ॥
छाया-पश्चमासिकी खलु भिक्षुपत्तिमा प्रतिपन्नस्य अनगारस्य कल्पन्ने पश्च दत्तयो भोजनस्य प्रतिग्रहीतुं पश्य पानकस्य ॥ सू० १४॥
टीका-पंचमासियं ' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥ सू० १४ ॥
मूलम् -पंचविहे उयघाए पण्णत्ते, तं जहा-उग्गमोवघाए १, उप्पायणोवघाए २ एसणोवघाए ३ परिकम्मोवघाए ४ परिहरणोवघाए ५। पंचविहा विसोही पण्णत्ता, तं जहा-उग्गमविसोही १ उपायणविसोही २ एसगाविसोही ३ परिकम्मविसोही ४ परिहरणविसोही ४ ॥सू० १५॥
छाया--पञ्चविधउपघातः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-उद्गमोपघातः १ उत्पादनोपघातः २ एषणोपघातः ३ परिकर्मोपघात: ४ परिहरणोपघातः ५। पञ्चविधा विशोधयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उद्गमविशोधिः १ उत्पादनाविशोधिः २ एषणापिशोधिः ३ परिकर्मविशोधिः ४ परिहरणविशोधिः ५ ॥ सू० १५॥
टीका--पंचविहे ' इत्यादि
उपघातः अशुद्धता, स पञ्चविधः प्रज्ञप्तः । पञ्चविधत्वमेवाह-तद्यथा-उद्गमो. पघात:-उद्गमैः उद्गमदोषैराधाकर्मादिभिः षोडशविर्धभक्तपानोपकरणवसतीनाम्
संयतोंको लेकरही सूत्रकार अब ये दो सूत्र और कहते हैं-- 'पंचमासियं णं भिक्खुपडिमं पडिवनस्स अणगारस्स' इत्यादि १४॥ टीकार्थ-पंचमासिकी भिक्षु प्रतिमाको प्राप्त मुनिके लिये पांच दत्तियां भोजनकी और पांचही दत्तियां पानककी लेना शास्त्रविहीत हैं ।।सू. १४॥
સંયતોને અનુલક્ષીને જ હવે સૂત્રકાર નીચેના બે સૂત્રે કહે છે. साथ-" पचमासिय णं भिक्खुपडिम पडिवनस्स अणगारस्स" त्याह
પાંચ માસિક ભિક્ષુ પ્રતિમાની આરાધના કરનાર મુનિને પાંચ ભેજનની દત્તિઓ અને પાંચ પાનક (પેય) ની દત્તિઓ લેવી કલ્પે છે. સૂ. ૧૪
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०१४ उपघातस्वरूपनिरूपणम्
७५ उपघाता=अशुद्धता १। उत्पादनोपघातः-उत्पादनाभिः धान्यादिभिः षोडशभिः रुत्पादनादोषैर्भक्तपानादीनामशुद्धता २॥ एषणोपघातः-एषणया शङ्कितादिभिर्दशभिरेषणादोषैरुपघातः ३। परिकोपघातः-परिकर्म-चत्रपात्रादेः छेदनसीवनादि, तेन उपघाता-वस्त्रपात्रादेरकल्पनीयता । तत्र वस्त्रस्य परिकर्मोपघातो यथा____ 'पंचविहे उवघाए पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र १५॥ टीकार्थ-उपघात शब्दका अर्थ अशुद्धताहै, यह अशुद्धतापांच प्रकारकी कही गई है-उद्गमोपघात १ उत्पादनोपघात २ एषणोपघात ३ परिकपिघात ४ और परिहरणोपघात ५ पांच प्रकारको विशोधि कही गई है-जैसे-उद्गम विशोधि १ उत्पादनाविशोधि २ एषणाविशोधि ३ परिकर्मविशोधि ४ और परिहरण विशोधि ५। ___ आधाकर्म आदि १६ प्रकारके उदगम दोषोंसे भक्तपान उपकरण इनके आलयोंकी-स्थानोंकी अशुद्धता यह उद्गमोपघात है १। धात्री आदि १६ प्रकारके उत्पादना दोषोंसे भक्तपान आदिकोंकी अशुद्धता यह उत्पादनोपघात है २॥ शङ्कित आदि १० प्रकारके एषणा दोषोंसे भक्तपान आदिकोंकी अशुद्धता एषणोपघात है ३। वस्त्रपात्र आदिकोंका छेदना सीना आदि परिकर्म है, इससे जो वस्त्रपात्र आदिकी अकल्प. नीयता है, वह परिकपिघात है ४। वस्त्रका परिकपिघात ऐसा है__ " पंचविहे उपपाए पण्णत्ते " ध्याટીકાર્થ–ઉપઘાત એટલે અશુદ્ધતા. તે અશુદ્ધતા રૂપ ઉપઘાતના નીચે પ્રમાણે पांय ५४.२ ४i छ-(१) गोमात, (२) G iard, (3) मेषो। धात, (४) परिपात भने (५) परिड६।५४ात.
पांय आनी विवि (विशुद्धता) ४ी छे--(१) भविशापि, (२) Grule विशाधि, (३) मेषविशापि, (४) ५.२४भाविप भने (५) परिण विधि.
આધાકમ દેશ આદિ ૧૬ પ્રકારના ઉદ્ગમ કહ્યા છે. આહાર, પાણી, અને ઉપકરણના સ્થાનની અશુદ્ધતાનું નામ ઉમેપઘાત છે. ધાત્રીદેષ આદિ ૧૦ પ્રકારના ઉત્પાદન દેથી આહાર આદિમાં જે અશુદ્ધતા આવી જાય છે તેનું નામ ઉત્પાદનેપઘાત છે. શંકિત આદિ ૧૦ પ્રકારના દોષોથી આહાર આદિમાં જે અશુદ્ધતા આવી જાય છે તેને એષણેપઘાત કહે છે. વસ પાત્ર આદિ કોનું છેદન કરવું અથવા સાંધવું, તેનું નામ પરિકર્મ છે. તેને કારણે વાદિમાં જે અક૯પનીયતા આવે છે તેને પરિકર્મોપઘાત કહે છે. ५०ना परिमनु२५३५ २५॥ २j डाय छ-" तिण्हुवारि फालियाणं " त्याle.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गस्त्रे " तिण्हुपरिफालियाणं, वत्थं जो फालियं तु संसीवे ।
पंचण्हं एगतरं, सो पावइ आणमाईणि ॥१॥" छाया-त्रयाणामुपरि पाटितानां वस्त्रं यः पाटितं तु संसीव्येत् ।
पश्चानामेकतमत् स प्राप्नोति आज्ञादीनि ।। १ ॥ इति ।
अयं भावः-यः पञ्चानाम् ऊर्णादि पञ्चविधानां वस्त्राणां मध्ये एकतमत्= अन्यतमं वस्त्रं त्रयाणां पाटितानाम्-तिसृणां विग्गलिकानाम् उपरि पाटितं तु= यदि संप्तीव्येत् , तदा स साधुः आज्ञादीनि आज्ञाविराधनादि दोषान् माप्नोतीति । पात्रस्य परिकर्मोपघातो यथा" अवलक्खणेगबंधे, दुगतिग अइरेगबंधणं वावि।
जो पायं परियटइ, परं दिवडाओ मासाओ ॥१॥" छाया-अपलक्षणैकबन्धं द्विकत्रिकातिरेकबन्धनं वापि ।
यः पात्रं परिवर्तयति परं द्वथपार्दात् मासात् ॥१॥ इति । "तिण्हुपरि फालियाणं " इत्यादि।
जो साधु उर्णा आदि पांच प्रकारके वस्त्रों में से किसी एक वस्त्रको फटे हुए तीन थेगली से अधिक थेगली लगाये यह साधु आज्ञा विराधना आदि दोषोंको प्राप्त करता है, पात्रका परिकपिघात इस प्रकारसे हैं
" अवलक्खणेगबंधे " इत्यादि ।
जो पात्र स्वरूप रहित हो एवं एक बन्धनबाला हो ऐसे उस पात्रको जो साधु १॥ डेढ माससे अधिक समय तक रखताहै, वह साधु आज्ञाविराधना आदि दोषवाला होता है, अच्छे लक्षणवाला पात्र एक बन्ध. नसे युक्त हुआ भी यदि १॥डेढ माहसे भी अधिक काममें ले लिया जाता है, तो उससे साधुको आज्ञा विराधना आदि दोष नहीं लगता है।
- જે સાધુ ઉણું ( ઉનના બનાવેલાં) આદિ પાંચ પ્રકારના વસ્ત્રોમાંથી કોઈ પણ એક પ્રકારના ફાટેલા અને ત્રણ કરતાં વધારે થીગડાં લગાવે છે, તે તે સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાય છે. પાત્રને પરિકર્મોપઘાત આ रन xam छ. “ अवलक्खणेगबंधे ” त्याह--
જે પાત્ર સ્વરૂપ રહિત હોય અને એક બનવાળું હોય, તે પાત્રને ૧ માસ કરતાં અધિક સમય સુધી પોતાની પાસે રાખનાર સાધુ આજ્ઞાવિરાધના આદિ દેજવાળે ગણાય છે. જે પાત્ર સારાં લક્ષણોવાળું અને એક અન્યનવાળું હોય, તેને ૧ માસથી અધિક સમય સુધી ઉપયોગમાં લેવામાં આવે તે તેથી સાધુને આજ્ઞાવિરાધના આદિ દેષ લાગતા નથી. બે અથવા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०१५ उपघातस्वरूपनिरूपणम्
७७
अयं भावः - यत् पात्रम् अपलक्षणैकवन्धम् - अपगतं लक्षणं = स्वरूपं यस्य तत् एवंभूतं सत् एकबन्धम् = एकबन्धनयुक्तं भवेत् तत् पात्रं यः साधुः द्वयपाधतिद्वितीयम् अपायस्मिंस्तद् द्वयपार्द्ध तस्मात् सार्द्धात् मासात् परं परिवर्त्तयति= परिभ्र स आज्ञाविराधनादिदोषभागू भवति । सुलक्षणं पात्रमेकवन्धनयुक्तमवि समासात्परमपि परिभुञ्जानः साधुः आज्ञादिदोषभाग् नो भवति । तथा द्विकत्रिकातिरेकबन्धनं द्वाभ्यां बन्धनाभ्यां त्रिभ्यो बन्धनेभ्यश्चाधिकवन्धनयुक्तं चतुबन्धनयुक्तं सुलक्षणमपि पात्र सार्धमासात्परं परिभुञ्जानः साधुराज्ञादिदोषभागू भवति । किंचिदून चतुर्वन्धनयुक्तं पात्र परिभुञ्जानः साधुस्तु आज्ञादिविराधको न भवतीति बोध्यम् । वसतेः परिकर्मोपघातस्तु
66
दूमिय धूमिय वासिय, उज्जोइय बलिकडा अवत्ता य । सित्ता संसद्वावि य, अकप्पणीया उ सा वसही ॥ १ ॥
"
छाया - धवलिता धूमिता वासिता उद्योतिता वलिकता अव्यक्ता च । सिक्ता सम्मृष्टाऽपि च अकल्पनीया तु सा वसतिः || १ || इति |
अयं भावः - या वसतिः - धवलिता - शुभ्रीकृता, धूमिता = दंशमशकादीना विनाशाय कृतधूमा, वासिता = मुगन्धिता, उद्योतिता - प्रदीपादिना प्रकाशिता, तथा दो बन्धनों से या तीन बन्धनों से अधिकवन्धन युक्त-चार बन्धनयुक्त पात्र यदि सुलक्षणवाला भी है, तो उसे जो साधु १ || डेढ मास से अधिक समय तक अपने काममें लेता है, वह साधु आज्ञा भंग आदि दोषोंका पात्र माना जाता है । परन्तु कुछ कम चार बन्धनयुक्त पात्रको अपने काम में लेनेवाला साधु आज्ञादिका विराधक नहीं होता है, बस. तिका परिकमेपघात इस प्रकार से है
" दूमिय धूमिय वासिय " इत्यादि ।
तात्पर्य यह है कि जो वसति (उपाश्रय) धवलित हो चूने से पोत कर
ત્રણ કરતાં અધિક એટલે કે ચાર, પાંચ આદિ અન્યનેાથી યુક્ત પાત્ર સુલક્ષયુક્ત ડાવા છતાં પણ તેના ૧! માસથી અધિક સમય પન્ત ઉપયાગ કરનાર સાધુ આજ્ઞાવિરાધના આદિ દોષાને પાત્ર ગણાય છે, પરન્તુ ચારથી ઓછા અન્ધનયુક્ત પાત્રનેા ૧૫ માસથી અધિક સમય માટે ઉપયેગ કરનાર સાધુ આજ્ઞાદિના વિરાધક ગણાતા નથી. વસતિ ( રહેઠાણુ) ના પરિક પઘાત या अहारनो छे. " दूमिय धूमिय वालिय " हरियाहि-
वसति (रखेडा) यूना आहि वडे घोणेली होय, भन्छर, यांथ,
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसने
बलिकृता-कूरादिना भूतार्थ बलिः कृतो यस्यां सा, अव्यक्तागोमयादिना उप लिप्ता, सिक्ता-जलसेकयुक्ता, तया-संसृष्टा सम्मार्जिता चापि भवति, सा वसतिः अकल्पनीया बोध्येति । तथा-परिहरणोपघाता-परिहरणम् आसेवनं, तेन उपघाता-उपध्यादेरफल्पनीयत्यम् । तत्र-उपधेः परिहरणोपघातो यथा-एकाकि हिण्डकेन साधुना यदासेवितमुपकरणं तद् ग्रहीतुं न कल्पते इति । परन्तु स गच्छनिर्गतः साधुरेकाकी सन्नपि जागर्ति, दुग्धादिविकृतिषु च प्रतिबद्धो न भवति, तदा चिरेणापि गच्छे समागच्छतोऽस्य साधोरुपधिः ग्रहीतु कल्पते । सफेदकी गई हो दंशमशक आदिकोंके विनाशके लिये जिसमें धूम किया गया हो, धूप आदि जलाकर जिसे सुगंधित किया गया हो, प्रदीप आदिसे जिसे प्रकाशयुक्त किया हो, भूतके लिये जिसमें मान आदिसे बलि दी गई हो, गोचर आदिसे जो लीपी गई हो, जलका जिसमें छिड. काव किया गया हो और जिसको कूडाकचरा निकाल कर साफ कर दिया गया हो ऐसी यह वसति साधुजनोंको ठहरनेके लिये अकल्प नीय है, परिहरणोपघात इस प्रकारसे है-परिहरण नाम आसेवनका है, इससे जो उपधि आदिकी अकल्पनीयता है, यह परिहरणोपघात है, इसमें उपधिका परिहरणोपघात इस प्रकारसे है-एकाकी भ्रमण करनेवाले साधुके द्वारा आसेवित जो उपकरण हो वह लेना योग्य नहीं है, परन्तु गच्छसे निर्गत साधु अकेला होता हुआ भी यदि जागरित है-दुग्धादि विकृतियों में प्रतिबद्ध नहीं होता है, तो बहुत दिनोंके बाद भी गच्छमें आने पर उस साधुकी उपधि आदि लेना कल्प्य है तदुक्तम्આદિને નાશ કરવા માટે માટે કરવામાં આવ્યું હોય, ધૂપ આદિ વડે જેને સુગન્ધયુક્ત કરવામાં આવેલ હોય, પ્રદીપ પડે જેને પ્રકાશિત કરવામાં આવેલ છે, જેમાં ભૂતને માટે અડદના બાકળા વગેરે બાળી દેવામાં આવેલ હોય, છાણ આદિ વડે જેને લીંપવામાં આવેલ હોય, જેમાં પાણી છાંટવામાં આવ્યું હોય, જેમાંથી કચરે પૂજે સાફ કરાવવામાં આવેલ હોય, એવી વસતિ (સ્થાન) સાધુને રહેવાને માટે અકલ્પનીય ગણાય છે.
પરિહરણપઘાતનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે–પરિહરણ એટલે આસેવન. ઉપાધિ આદિની જે અકલ્પનીયતા છે, તેને પરિહરણેપઘાત કહે છે. તેમાં ઉપધિને પરિહરણોપઘાત આ પ્રકારને છે–એકલા વિહારી સાધુ દ્વારા આ વિત જે ઉપકરણ હય, તે લેવા ગ્ય નથી, પરંતુ ગચ્છમાંથી નીકળી ગયેલે સાધુ એકલ વિહારી હોવા છતાં પણ જાગૃત હેય (દૂધ આદિ વિકૃતિઓમાં અપ્રતિબદ્ધ હેય) તે એ સાધુ ઘણા દિવસ પછી પણ રછમાં પાછો
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ५ उ. २ सू.१५ उपघातस्वरूपनिरूपणम्
७९ तदुक्तम्
" जग्गण अपडिबझण, जइवि चिरेण न उचहमे।" छाया-जागरणम् अप्रतिबन्धो यद्यपि चिरेण नोपहन्यते । इति ।
तथा-वसतेः परिहरणोपघातो यथा-यः कश्चित् साधुर्यत्र वसत्यां शेपकालस्य मासमेकं वर्षाकालस्य या चातुर्मासी स्थित्या पुनस्तत्रेय तिष्ठति ततः सा वसतिः कालातिक्रान्तदोषदुष्टा भवति । यः साधुः यत्र वसत्यां शेषकालस्य मास. मेकं तिष्ठति, वर्षाकालस्य या चातुर्मासों तिष्ठति, ततो विहत्य तद्विगुणं कालमनतियाप्य यदि पुनस्तत्रैव सतौ समायाति तदा सा वसतिरूपस्थानदोषदुष्शा भवति । तदुक्तम्-- " उउवासा समईया, कालातीया उ सा भवे सेजा।
सा चेव उवट्ठाणा, दुगुण दुगुणं अवज्जिता ॥१॥" " जग्गणअप्पडिवज्झण" इत्यादि।
चलतिका (उपाश्रय)परिहरणोपघात इस प्रकारसे है-जो कोई साधु जिस वसतिमें शेषकालके एक मास तक अथवा वर्षाकालके चार मास तक ठहर कर पुनः वहीं पर ठहर जाता है, वह वसति कालातिकान्त दोषसे दुष्ट होती है, जो साधु जिस वसतिमें शेष कालके एक महिना तक ठहरता है, अथवा वर्षाकालके चार मास तक ठहरता है फिर इसके बाद वहांसे विहार कर यदि उससे द्विगुणित कालको समाप्त नहीं करके उसी वसतिमें आ जाता है, तो वह वसति उपस्थान दोषसे दोषयुक्त होती है-कहा भी है-" उउवासा समईया" इत्यादि । આવી જાય, તે તે સાધુની ઉપાધિ આદિ લેવા ગ્ય (કલ્પનીય) ગણાય છે. ४ ५ छ , “ जगण अप्पडियज्झण" त्याहि
વસતિ (રહેઠાણ) ને પરિહરણે પઘાત આ પ્રકારનો છે–સાધુઓને શેષકાળમાં એક માસ સુધી અને ચોમાસામાં ચાર માસ સુધી એક જ જગ્યાએ રહેવાનું ક૯પે છે. જો એક જ જગ્યાએ તેથી વધારે સમય સુધી રહે તે તે વસતિ કાલાતિકાન્ત દેષથી દૂષિત થાય છે. જે કઈ સાધુ અમુક વસતિ (સ્થાન) માં રોષકાળમાં એક માસ સુધી અને વર્ષાકાળમાં ચાર માસ સુધી રહીને ત્યાંથી વિહાર કરે છે, પણ તેના કરતાં બમણે સમય વ્યતીત થઈ ગયા પહેલાં તે વસતિમાં આવે, તે તે વસતિ ઉપસ્થાન દષથી દૂષિત થાય છે. કહ્યું પણ છે કે
" उउवासा समईया " त्याह--
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गस्ने छाया-ऋतुवर्षाः समतीताः कालातीता तु सा भवेत् शय्या।
सा एव उपस्थाना द्विगुणं द्विगुणम् अवर्जयित्वा ॥१॥ इति । तथा-भक्तस्य परिहरणोपघातः परिष्ठापकं पति भवति । तदुक्तम्-" विहिगहियं विहि तं, अइरेगं भत्तपाणमोत्तव्यं ।
चिहिगहिय चिहिभुत्ते, एत्थ य चउरो भवे भंगा ॥१॥ अह्मावि य विहिगहियं, विहिभुत्तं तं गुरूहऽणुन्नायं ।
सेसा नाणुमाया गहणे दिन्ने य निज्जुहणं " ॥२॥ छाया--पिधिगृहीतं विधिमुक्तम् अतिरेकं भक्तपानं भोक्तव्यम् ।
विधिगृहीते विधिमुक्ते, अत्र च चत्वारो भवेयुभङ्गाः ॥१॥ अथवाऽपि च विधिगृहीतं विधिभुकं तद्गुरुभिरनुज्ञातम् ।
शेषा नानुज्ञाता गृहीते दत्ते च नियू हणा ॥ २ ॥ इति । नि हणा त्यागः। गुरुभिरशनादिकं परिष्ठापयितुमाज्ञप्तं शिष्यं प्रति परिष्ठाप्याशनादिविषयकः परिहरणोपघातो भवतीति बोध्यम् । तथा-विशोधिःविशोधनं विशोधि:-कल्प्यता, सा पञ्चविधा प्रज्ञता । पञ्चविधत्यमाह-तद्यथाउद्गमविशोधिरित्यादि । उद्गमादिदोष परिहारेणैव भक्तानां विशाधिोध्ये ति।।सू.१५॥
भक्तका परिहरणापवात इस प्रकारसे हैं-यह भक्त का परिहरणोपघात परिष्ठापकके (परिष्ठापना करनेवाले) प्रति होता है कहा भी है
“विहिगहियं विहिमुत्तं" इत्यादि।
नि!षणा शब्दका अर्थ त्याग करना है, गुरुजनों द्वारा अशनादि. ककी परिष्ठापना करनेके लिये आज्ञापित हुए शिष्यके परिष्ठापना करने योग्य अशनादि सम्बन्धी परिहरणोपघात होता है, ऐसा जानना चाहिये । कल्प्यताका नाम विशोधि है, यह कल्प्यतारूप विशोधि पांच
ભક્ત (આહાર) ને પરિહરણેપઘાત આ પ્રકારને છે--આ ભક્ત (આહાર) ને પરિહરશેપઘાત પરિઝાપકને દેષયુક્ત કરે છે. કહ્યું પણ છે કે
" विहिगहियं विहिसुत्तं " त्या:
નિર્યુંહણ એટલે ત્યાગ કરે. ગુરુજને દ્વારા અનાદિકની પરિઝાપના કરવાને જેને આદેશ અપાયે હોય છે એવા શિષ્યને પરિઝાપના કરવા યોગ્ય અશનાદિ સંબંધી પરિહરણે પઘાત લાગે છે, એમ સમજવું.
કલuતાને વિશેષિ કહે છે. તે કમ્રતા રૂપ વિશેધિ પાંચ પ્રકારની કહી છે-ઉદ્ગમ વિધિ આદિ પાંચ વિશોધિ અહીં ગ્રહણ કરવી. ઉક્રમ આદિ
श्री. स्थानांसूत्र :०४
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०१६ बोधेरप्राप्ति-प्राप्तिकारणनिरूपणम् ८१
उपघातवृत्तयो जीवा अधार्मिकत्वेन बोधेरप्राप्तिस्थानेषु प्रवर्तन्ते, विशुद्धिवृत्तयो जीवास्तु धार्मिकत्वेन बोधेः प्राप्तिस्थानेषु भवर्तन्ते इत्युपदर्शयितुमाह
मूलम्-पंचहिं ठाणेहिं जीवा दुल्लभवोहियत्ताए कम्मं पगति, तं जहा--अरहंताणं अवन्नं चयमाणे १, अरहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स अवन्नं वयमाणे २, आयरियउयज्झायाणं अवनं वयमाणे ३, चाउन्निस्स संघस्त अवन्नं वयमाणे ४, विवकतव बंभचेराणं देवाणं अवन्नं वयमाणे ५। पंचहिं ठाणेहिं जीवा सुलभबोहियत्ताए कम्मं पगरेति, तं जहा--अरहंताणं वनं वयमाणे जाय विवक तव बंभचेराणं देवाणं वनं चयमाणे ॥ सू० १६ ॥ __ छाया--पश्चभिः स्थानः जीवा दुर्लभबोधिकतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथाअर्हताम् अवर्ण वदन् १, अत्पज्ञप्तस्य धर्मस्य अवर्ण वदन २, आचार्योपाध्यायानाम् अवर्ण वदन ३, चातुर्वर्णस्य संघस्य अवर्णं वदन् ४, विपक्वतपोब्रह्मचर्याणां देवानाम् अवर्ण वदन् ५। पञ्चभिः स्थानः जीयाः सुलभबोधिकतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-अर्हतां वर्ण वदन् यावत् विपक्वतपोब्रह्मचर्याणां देवानां वर्ण वदन्।।मू०१६॥ प्रकारकी होती है, जैसे-उद्गम विशोधि आदि उद्गमादि दोषोंके परिहारसेही भक्तोंकी विशोधि होती है, ऐसा जानना चाहिये । सू० १५॥ सूत्रार्थ-उपघात वृत्तिवाले जो जीव होते हैं, वे अधार्मिक होनेसे बोधिके अप्राप्ति स्थानों में प्रवृत्ति करते हैं और जो विशुद्ध वृत्तिवाले जीव होते हैं, वे धार्मिक होनेसे बोधिके प्राप्ति स्थानों में प्रवृत्ति करते हैं सो इसी દેના પરિહારથી આહારદિમાં વિશોધિ (વિશુદ્ધિ) જળવાય છે, એમ સમજવું. એ સૂ. ૧૫
સૂત્રાર્થ-ઉપઘાત વૃત્તિવાળા જી અધાર્મિક હેવાને કારણે બેધિના અપ્રાપ્તિ સ્થાનમાં પ્રવૃત્તિશીલ રહે છે, અને જેઓ વિશુદ્ધ વૃત્તિવાળા હોય છે તેઓ ધાર્મિક હોવાથી ધિના પ્રાપ્તિ સ્થાનોમાં પ્રવૃત્તિવાળા હોય છે, એ જ વાત સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા પ્રકટ કરે છે.
स्था-२१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसचे टीका--पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि--
जीवाः पाणिनः पञ्चभिः स्थानः कारणैः दुर्लभवोधिकतया दुर्लभा बोधि यस्य स दुर्बलवोधिकः, तस्य भावस्तत्ता तया-दुष्प्राप्यजिनधर्मकत्वेन कर्म मोहनीयादि प्रकुर्वन्तिबध्नन्ति । तान्येव स्थानान्याह-तद्यथा-अईताम् अवर्ण - निन्दां वदन् कुर्वन् जीवो दुर्लभबोधितासम्पादक कर्म प्रकरोति । अर्हतामवर्णयादो यथा--
" नत्थी अरहतत्ती, जाणं वा कीस भुंजए भोए ?।
पाहुडिय तुवजीवइ एमाइ जिणाण उ अपणो ॥१॥" छाया-नास्ति अर्हन्निति, जानानो या कथं भुङ्ते भोगान् ।
प्राभृतिका तूपनीवति, एवमादिजिनानां तु अवर्णः ॥१॥ इति । अयमर्थ:-' अर्हन् ' इति नास्ति । अर्हन् यदि भवेत् , तर्हि जानानोऽपिवातको अब सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं___ 'पंचहिं ठाणेहिं जीया दुल्लभयोहियत्ताए' इत्यादि सूत्र १६ ॥ टीकार्थ-इन पांच स्थानोंसे जीवोंको बोधिकी जिनधर्मकी प्राप्ति दुर्लभ होतीहै, अत: वे मोहनीय आदि कर्मोका बन्ध करते हैं । वे स्थान इस प्रकारसेहैंजो जीव अर्हन्त प्रभुका अवर्णवाद करता है, उसे बोधिकी प्राप्ति दुर्लभ होती है । अवर्णवादका अर्थ निन्दा करना है। तात्पर्य इस कथनका ऐसा है, कि जो प्राणी अर्हन्त प्रभुकी निन्दा करता है, ऐसा वह प्राणी दुर्लभ बोधिताके उत्पादक कर्मका चन्ध करता है। अर्हन्त प्रभुका अयर्णवाद इस प्रकारसे होता है-- ____ "नत्थी अरहंतत्ती" इत्यादि । इसका ऐसा अर्थहै-अर्हन्त नामका कोई व्यक्तिहै ही नहीं यदि वहहै तो केवलज्ञानसे वह समस्त पदार्थों को जानता
" पचहि ठाणेहि जीवा दुल्लभबोहियत्ताए" त्या
આ પાંચ સ્થાને (કારણે) ને લીધે જેને માટે બેધિની પ્રાપ્તિ દુલભ બની જાય છે, તેથી તેઓ મોહનીય આદિ કર્મોને બન્ધ કરે છે. તે પાંચ કારણે નીચે પ્રમાણે છે–(૧) જે જીવ અહંત પ્રભુને અવર્ણવાદ કરે છે, તેને બધિની પ્રાપ્તિ દુર્લભ બની જાય છે. અવર્ણવાદ એટલે નિન્દા. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે જે જીવ અહંત પ્રભુની નિન્દા કરે છે, તે જીવ લભ બાધિતાના ઉત્પાદક કમને બન્ધ કરે છે. અહંત પ્રભુને અવર્ણવાદ मा परे थाय छ--" नत्थी अरहंतत्ति" त्याहि--
“ અબતનું અસ્તિત્વ જ નથી. જે વિદ્યમાન કેવળજ્ઞાન વડે સમસ્ત
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०२ सू०१६ बौधेरप्राप्ति-प्राप्तिकारणनिरूपणम् ८३ ज्ञानयुक्तः सन्नपि स कथं भोगान भुङ्क्ते ? तु=पुनः स प्राभृतिका समयसरणादिरूपाम् ऋद्धिम् उपजीयति । यदि अर्हन् भवेत् न स एवं कुर्यात् । एवमादिरहता मवर्णवादो बोध्य इति । अत्रेदं बोध्यम् यदुच्यते अर्हन्तो नाभूपन्निति, नन्न, तत्मणोतवचनानामधाप्युपलब्धेः। यत्ते भोगान् भुक्तयन्तोऽतस्तेषामज्ञत्वं यत् साध्यते, तदप्यकिंचित्करमेव, निश्चयज्ञानिस्वेन सातकर्मणस्तीर्थकरनामादि-कर्म णश्चाऽवश्यवेधत्वेन तदुपादानात् । यत्तच्यते, ते प्रातिकामुपजीवन्तीति तदपि न समीचिनम् , वीतरागत्वेन तेषां तदतिशयवशाज्जायमानासु प्राभृतिकादिषु पतिहुआ भी भोगोंका भोक्ता कैसे हो सकता है ? और कैसे वह समयसरणादिरूप ऋद्धिका भोक्ता हो सकता है ? यदि वास्तवमें वह अहंन् होता तो वह ऐसा नहीं कर सकताहै, इत्यादि रूपसे ऐसा कथन करना अर्हन्त प्रभुका अवर्णवाद है । यहां ऐसा समझना चाहिये-जो लोग ऐसा कहते हैं कि अर्हन्त हुएही नहीं है, सो उनका ऐसा कहना ठीक नहीं है -क्योंकि उनके प्रणीत वचनरूप आगम अभी तकभी उपलब्ध हो रहे हैं। जो उन्होंने भोगोंको भोगा है-सो इससे उनमें अज्ञता साध्यकी जाती है, वह भी अकिञ्चितकरही है, क्योंकि वे निश्चय ज्ञानी थे सातावेदनीय कर्म और तीर्थ कर नाम आदि कर्म उनके द्वारा अवश्यवेव थे इसलिये उन्हें भोग भी भोगना पडे हैं। रही समवसरणादि रूप ऋद्धिकी वात सो यह भी उनमें दोषारह नहीं है, क्योंकि वे तो वीत. रागी होते हैं, अतः उसमें उनका किसीभी प्रकारका प्रतिबन्ध नहीं होता है, वह तो केवल उनके अतिशयके यशसे उत्पन्न होती है, इस પદાર્થોને જાણવા છતાં પણ તે ભેગોને ભક્તા કેવી રીતે હોઈ શકે છે, અને સમવસરણ આદિ રૂપ ઋદ્ધિને ભક્તા કેવી રીતે હોઈ શકે? જે ખરેખર તેઓ અહંત હેત તો એવું કરત જ નહીં ” આ પ્રકારના કથન દ્વારા અહંત પ્રભુને અવર્ણવાદ થાય છે. અહત થયા જ નથી એવી માન્યતા સાચી નથી, કારણ કે તેમના પ્રણીત વચનરૂપ આગમ અત્યારે પણ મોજુદ છે. તેમણે સમવસરણ આદિ રૂપ ઋદ્ધિ ભોગવી હોવાથી તેમનામાં અજ્ઞતા માન્ય કરવી એ વાત પણ માની શકાય તેમ નથી. કારણ કે તેઓ અવશ્ય જ્ઞાની જ હતા. સાતવેદનીય કર્મ અને તીર્થંકર નામ આદિ કમ તેમના દ્વારા અવશ્ય વેધ હતા. તે કારણે તેમને ભોગે પણ ભેગવવા પડયા હતા. સમવસરણ આદિ ઋદ્ધિની જે વાત કરવામાં આવી છે, તે તે તેમના અતિશયને પ્રભાવે ઉત્પન્ન થઈ હતી, તેઓ તે વીતરાગ હોવાથી તેમાં તેમની કોઈ પણ પ્રકારની આસક્તિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे बन्धाभावादिति । इति प्रथमं स्थानम् १। तथा-अर्हत्पज्ञप्तस्य धर्मस्य श्रुतचारित्रात्मकस्य अवर्ण=" प्राकृतभाषानिबद्धेन श्रुतेन किम् ? चारित्राद् दानमेव श्रेयः, किं चारित्राराधनेने " त्यादि रूपेण निन्दा वदन् जीयो दुर्लभबोधिता सम्पादक कर्म प्रकरोतीति । तदाक्षेपनिरासस्तु एवं बोध्या, तथाहि-श्रुतस्य प्राकृतभाषा निवद्धत्वं स्त्रीबालकादीनामपि सुखेनावबोधार्थम् । निर्वाणं पति चारित्रस्य साक्षादुपकारित्वं दानस्य तु परम्परया, इत्थं च दानात् चारित्रमेयश्रेय इति । इति द्वितीयं प्रकारका यह प्रथम स्थान है १। दूसरा स्थान ऐसा है कि अर्हन्त प्रज्ञप्त श्रुत चारित्र रूप धर्मका अवर्णवाद करना इससे भी जीव दुर्लभ बोधिताके सम्पादक कर्मका बन्ध करता है, इस प्रकारका अवर्णवाद करने वाला जीव ऐसा कहता है, कि श्रुत तो प्राकृत भाषामें निबद्ध है, उससे हमें क्या लाभ है ? चारित्रकी अपेक्षा दान देनाही श्रेयस्कर है, चारिबाराधनसे क्या लाम होता है, इस प्रकारसे केवलि प्रज्ञप्त श्रुत चारित्र रूप धर्मका अवर्णवाद करनेवाला जीव दर्शन मोहनीय कर्मका बन्ध करता है, यह दर्शनमोहनीय कर्मयोधिकी प्राप्तिको दुर्लभ बनाता है, इसके द्वारा कृत आक्षेपका निरास इस प्रकारसे समझना चाहिये-श्रुत जो प्राकृत भाषामें निबद्ध हुए हैं, सो उसका कारण ऐसा है, कि वे स्त्री और बालकों तकको भी अच्छी तरहसे समझमें आजाये इसलिये प्राकृत भाषामें निबद्ध किये गये हैं। निर्वाणके प्रति चारित्रमें साक्षात् ન હતી. આ રીતે અહેત પ્રભુ થયા જ નથી એ માન્યતા ધરાવનાર તેમને અવર્ણવાદ કરે છે.
બીજું કારણ--અહત પ્રજ્ઞસ કૃતચારિત્ર રૂપ ધમને અવર્ણવાદ કરનાર જીવ પણ દુર્લભ બધિતાના ઉત્પાદક કમને બન્ધ કરે છે. આ પ્રકારને અવર્ણવાદ કરનાર છે એવું કહે છે કે શ્રુત તે પ્રાકૃત ભાષામાં નિબદ્ધ છે. એવા શ્રતથી શું લાભ થવાને છે? ચારિત્ર કરતાં તે દાન દેવું જ વધારે શ્રેયસ્કર છે. ચારિત્રની આરાધનાથી શું લાભ થવાને છે? આ પ્રકારે શ્રતચારિત્ર રૂપ ધર્મને અવર્ણવાદ કરનારો જીવ દર્શન મેહનીય કર્મને અન્ય કરે છે. તે દર્શન મેહનીય કર્મ બેધિની પ્રાપ્તિને દુર્લભ બનાવી નાખે છે. તેમની આ દલીલનું નિરાકરણ આ પ્રમાણે કરી શકાય છે.
શ્રતને પ્રાકૃત ભાષામાં નિબદ્ધ કરવા પાછળનો આશય એ છે કે એમ કરવાથી સ્ત્રીઓ અને બાલકે પણ તેને સારી રીતે સમજી શકે છે. નિર્વાણની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५उ०२सू०१६ बोधेरप्राप्ति-प्राप्तिकारणनिरूपणम् स्थानम् २। तथा-आचार्योपाध्यायानाम् अवर्णम् ' बालोऽयमित्यादिनिन्दा वदन् जीवो दुर्लभवोधितासम्पादकं कर्म प्रकरोति, अतस्तेषां वालवादि निमित्तीकृत्य अवर्णवादो न कार्यः। न हि पलिनशीर्षादिना वृद्धो, यस्तु बुद्धयादिना बुद्धः स एव यथार्थ वृद्धः।
" डहरा पि य जे सुयबुद्धोववेया " छाया-दहरा अपि ये श्रुतबुद्धयुपपेताः" इति । इति डहरा-बालकाः तृतीयम्।। चातुर्वर्णस्य चत्वारो वर्णाः श्रमणाः श्रमण्यः श्रायकाः श्राविकाचेति भेदा यस्मिन् स चतुर्वर्णः, स एव चातुर्वर्णस्तस्य तथाभूतस्य संघस्य समुदायस्य अवर्णम् उपकारिता आती है, दानमें नहीं उसमें तो परम्परारूपसेही उपकारिता आती है, इस दानकी अपेक्षा चारित्र में ही प्रधानताहै । इस प्रकारसे यह द्वितीय स्थान है, तृतीय स्थान ऐसा है, आचार्य उपाध्यायोंका अवर्णयाद करना यह जीव बाल है, इत्यादि रूपसे निन्दा करनेवाला जीव दुर्लभबोधिताके सम्पादक कर्मका बन्ध करता है, अर्थात् पापका उपा. जैन करता है । इसलिये उनमें बालत्यादिको निमित्त बनाकर उनका अवर्णवाद नहीं करना चाहिये । अर्थात् ये आचार्य बाल हैं क्या समझते हैं इत्यादि कथन न करना । चालोंके सफेद हो जानेसेही कोई वृद्ध नहीं माना जाता है-असलीमें वृद्ध तो वही है, जो बुद्धि आदि गुणोंसे वृद्धहै "डहरा वि य जे सुयबुद्धोववेया" इस प्रकारका यह तृतीय स्थान है, चतुर्थ स्थान इस प्रकारसे है-चार वर्णरूपमुनि, आर्यिका, श्रावक और श्राविकारूप संघकी समुदायकी-निन्दा करना यह चातुर्वण संघका अवर्णवाद है, जैसे-"यह संघ कैसा है,जो પ્રાપ્તિ માટે ચારિત્ર જ સાક્ષાત્ ઉપકારી થઈ પડે છે-દાનમાં સાક્ષાત ઉપકારિતાને સદૂભાવ નથી. તેમાં તે પરસ્પરા રૂપે જ ઉપકારિતા આવે છે. તેથી દાન કરતાં ચારિત્ર જ શ્રેયસ્કર છે.
ત્રીજું કારણ --આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાયને અવર્ણવાદ કરનાર જીવ પણ દુર્લભ બધિના ઉત્પાદક કર્મને અન્ય કરે છે. આચાર્યને બાલ કહીને તેમને અવર્ણવાદ કરવો જોઈએ નહીં. વાળ સફેદ થઈ જવાથી જ માણસ વૃદ્ધ થતું નથી. ખરી રીતે તે જે જ્ઞાન આદિમાં વૃદ્ધિ પામ્યો હોય છે, मे पृद्ध छे. ४थु ५४ छ -" डहरा वि य जे सुयबुद्धोववेया"
શું કારણુ–સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સંઘની નિન્દા કરવી તે ચાતુર્વણુ (ચતુર્વિધ) સંઘને અવર્ણવાદ છે. “આ સંઘ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानासो " कीदृशोऽयं संघो, योऽमार्गमपि मार्गीकरोति " इत्येवं निन्दां वदन् दुर्लभ योधितासम्पादकं कर्म प्रकरोति जीवः । वस्तुतस्तु चातुर्वर्णः सङ्घो ज्ञानादिगुणसमुदायात्मकत्यान्नकदाचिदपि अमार्ग मार्गीकरोति, अपितु स तीर्थकरादि प्रवतितं मार्गत्वेनाश्रयतीति निन्दकाक्षेपो मृपैवेति चतुर्थम् ४१ तथा-विपक्वतपो ब्रह्मचर्याणां-विपक्यं परिपाकायस्थामुपगतं-प्रकृष्टतां प्राप्तं तपो ब्रह्मचर्य भवान्तरे येषां तेषाम् , यद्वा-विपक्वम्-उदयावस्थायामागतं तपो ब्रह्मचर्य तद्धेतुकं देवायुकादि कर्म-येषां तेषां देवानाम् अवर्णम् =" न सन्ति देवाः । यदि ते भयेयुस्तहि ते कदाचिदप्युपलभ्येरन्नपि । न च तेषां कदाचिदप्युपलब्धिर्भवति । सन्तु वा अमार्गको भी मार्ग करता है,इस प्रकारसे संघको निन्दा करनेवाला व्यक्ति दुर्लभ बोधिताके सम्पादक कर्मका बन्ध करता है, वास्तव में देखा जाय तो चातुर्वर्ण सङ्घ ज्ञानादि गुणोंका समुदायरूपही होता है, अतः वह कभी भी अमार्गको मार्गरूप नहीं करता है, किन्तु तार्थ कर आदि द्वारा प्रच. तित मार्गकोही वह मार्ग रूपसे आश्रित करताहै, अतः इस तरहसे निन्द कका आक्षेप झूठाही है ४। पांचवां कारण ऐसा है, जो व्यक्ति विपक्यतपो ब्रह्मचर्यचाले देवोंकी निन्दा करता है, वह दुर्लभयोधिता सम्पादक कर्मका बन्ध करता है-भवान्तरमें जिनका तप और ब्रह्मचर्य विपक्च विशेषरूपसे परिपाकको प्राप्त हुआ है, सर्वोत्कृष्ट हुआ है, यद्वापरिपक्व उदय अवस्थामें आया है, तप एवं ब्रह्मचर्य हेतुक देवायूष्कादि कर्म जिन्होंके ऐसे देवोंका अवर्णवाद करना " अर्थात् देव नहीं हैं यदि वे होते तो कभी तो दिखाई देते, अतः कैसे કે છે કે જે અમાર્ગને પણ માર્ગ ગણે છે!” આ પ્રકારના વચને દ્વારા સંઘની નિન્દા કરનાર દુર્લભધિતાના ઉત્પાદક કર્મને બધ કરે છે. ખરી રીતે તે ચતુર્વિધ સંઘ જ્ઞાનાદિ ગુણેના સમુદાય રૂપ જ હોય છે, તેથી તે કદી પણ અમાને માર્ગ રૂપે માનતા નથી. તે તે તીર્થંકર આદિ દ્વારા પ્રવર્તિત માર્ગે જ ચાલતું હોય છે. તેથી તેને અમાર્ગ ગણવે તે તેને અવર્ણવાદ જ કરવા બરાબર છે.
પાંચમું કારણ–જે માણસ વિપકવ તપે બ્રહ્મચર્યવાળા દેવેની નિન્દા કરે છે, તે પણ દુર્લભ બોધિતાના ઉત્પાદક કર્મને બન્ધ કરે છે. ભવાનરમાં જેમનું તપ અને બ્રહ્મચર્ય વિપકવ થયેલું છે. વિશેષ રૂપે પરિપકવ થયેલું છે સર્વોત્કૃષ્ટ રહેલું છે અથવા જે તપ અને બ્રહ્મચર્ય હેતુક દેવાયુષ્કાદિ કર્મને જેમને ઉદય થયે છે એવા દેને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०१६ चोधेरप्राप्ति-प्राप्तिकारणनिरूपणम् ७ ते, तथाऽपि कामासक्तमानसैविरतिवर्जितैः, निनिमेषेचेष्टायजितै म्रियमाणैरिव प्रवचन कार्यानुपयोगिभिश्च ते न किंचित् प्रयोजनम् " इत्येवं निन्दां वदन् जीयो दुर्लभवोधितासम्पादकं कर्म प्रफरोति । देव विषयकाक्षेपनिरासस्त्वेवम्-विद्यमानसत्त्वका देवाः, तत्कृतनिग्रहानुग्रहयोः साक्षादुपलम्भात् , कामासक्तिस्तु तेषां मोहसातकर्मोदयात् ।
तदुक्तम्-" एत्य पसिद्धी मोहणीयसाययेयणीयकम्मउदयाभो ।
____ कामपसत्ता विरई कम्मोदयओ चिय न तेसिं ॥१॥ माना जाये कि देव हैं, अथवा मान भी लिया जावे कि वे हैं-तो भी उनसे लाभही क्या है, क्योंकि रातदिन ये कामसेवनमे आसक्त रहते हैं, विरतिका वे पालन नहीं करते हैं पलकें उनकी झपकनी नहीं हैं, चेष्टावर्जित ये होते हैं, प्रवचन के किसी कार्यमें वे आते नहीं हैं, अतः मरे हुओंकी तरह उनसे कुछ भी प्रयोजन नहीं है" इस प्रकारका अय.
वाद करनेवाला जीव दुर्लभबोधिताका उपार्जन कर्मका बन्ध करता है, देवविषयक आक्षेपका निराकरण इस प्रकारसे है, देयोंकी सत्ता विद्यमान है, क्योंकि उनके द्वारा निग्रह और अनुग्रह हुआ साक्षात देखा जाता है, काममें आसक्ति तो उनमें मोह एवं सात कर्मके उदयसे देखी जाती है, तदुक्तम्__" एत्थ पसिद्धी मोहणीय" इत्यादि । देवोंको चारित्र मोहनीय અવર્ણવાદ કરનાર દુર્લભ બધિના ઉત્પાદક કર્મને બધ કરે છે. તેમને અવર્ણવાદ કરનાર આ પ્રમાણે કહે છે-“દેવનું અસ્તિત્વ જ નથી જે દે હોય તે કઈ વાર પણ આપણું નજરે કેમ પડતાં નથી ? કદાચ તેઓનું અસ્તિત્વ માની લેવામાં આવે, તો તેમના દ્વારા આપણને શા લાભની પ્રાપ્તિ થવાની છે? તેઓ રાતદિન કામભેગોનું સેવન કર્યા કરે છે, વિરતિનું પાલન તે કરતાં જ નથી, તેમની આંખની પાંપણે તે અનિમિષ હોય છે (પલકારા રહિત હોય છે), તેઓ ચેષ્ટાઓથી રહિત હોય છે, પ્રવચનના કઈ પણ કાર્યમાં તેઓ આવતા નથી, તેથી મૃત આદમીની જેમ કંઈ પણ કામના નથી.” દેવવિષયક આ આક્ષેપનું હવે નિરાકરણ કરવામાં આવે છે–
દેવોની સત્તા (પ્રભાવ) વિદ્યમાન છે, કારણ કે તેમના દ્વારા નિગ્રહ અને અનુગ્રહ થતો સાક્ષાત્ જોવામાં આવે છે. તેઓ કામોમાં જે આસક્તિ ધરાવે છે, તે તે મેહનીય અને સાતવેદનીય કર્મના ઉદયથી नामा माछ. ४थु छ : “ एत्थपसिद्धि मोहणीय" याह
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
स्थानाङ्गसूत्रे अणिमिस देवसहावा, निच्चेट्ठाऽणुतरा उ कयकिच्चा ।
कालणुभावा नित्थुन्नपि अमत्थ कुव्यंति ॥२॥" छाया-अत्र प्रसिद्धि महिनीय सातवेदनीय कर्मोदयात् ।
काममसक्तिः, विरतिः कर्मादयत एव न तेषाम् ॥१॥ अनिमेषा देवस्यभावाः निश्शष्टा अनुत्तरास्तु कृतकृत्याः ।
कालानुभावात् तीर्थोन्नति मपि अन्यत्र कुर्वन्ति ॥२॥ इति । इति पञ्चमं स्थानम् ५। एभिः पञ्चभिः स्थानी वा दुर्लभबोधिका भयन्तीति बोध्यम् । अथ सुलभवोधितामाह-'पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि । पञ्चभिः स्थानः जीवाः सुलभवोधिकतासम्पादकं कर्म प्रकुर्वन्ति । कानि तानि स्थानानि ? इत्याह-तद्यथा-अहंतां वर्णम् स्तुति वदन्-कुर्वन् जीयः सुलभवोधिकता सम्पा. दकं कर्म प्रकरोति । अर्हतां वर्णयादो यथा-- कर्मका उदय रहता है, अतः उनमें विरति नहीं होती है, देव स्वभावतः अनिमिष होते हैं, तथा अनुत्तरवासी जो देव हैं वे कृतकृत्य होनेसे निश्चष्ट होते हैं । देव कालके प्रभावसे अन्यत्र तीर्थ को उन्नत भी करते हैं, इस प्रकारका यह पांचवां कारण है, इन पूर्वोक्त पांच कारणोंसे जीव दुर्लभ बोधिवाले होते हैं । अब सुलभ बोधिवाले जीव कैसे होते हैं-इस बातको सूत्रकार प्रकट करते हैं___पंचहिं ठाणेहिं " इत्यादि । जीय पांच कारणोंसे सुलम बोधि. ताके सम्पादक कर्मका चन्ध करते हैं. वे पांच कारण इस प्रकारसे हैंअर्हन्तोंकी स्तुति करना १ क्योंकि अर्हन्तोंकी स्तुति करनेवाला जीव
દેવેને ચારિત્ર મોહનીય કર્મને ઉદય રહે છે, તેથી તેમનામાં વિરતિને અભાવ રહે છે. દેવે સ્વાભાવિક રીતે જ અનિમિષ હોય છે, તથા અનુત્તર વિમાનનિવાસી જે દેવે છે, તેઓ કૃતકૃત્ય હોવાથી નિચ્ચેe (ચેષ્ટા રહિત) હોય છે. દેવ કાલના પ્રભાવથી અન્યત્ર તીર્થની ઉન્નતિ પણ કરે છે. આ પ્રકા૨નું આ પાંચમું કારણ છે. આ પાંચ કારણેથી જીપ દુર્લભ બધિવાળે બને છે.
હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે જીવ સુલભ બધિવાળે કેવી शत भने छ. " पंचहि ठाणेहि " त्या
જીવ નીચેના પાંચ કારણોને લીધે સુલભ બેધિતાના ઉત્પાદક કર્મને બધુ કરે છે--(૧) અહં તેને વર્ણવાદ કરવાથી એટલે કે તેમની સ્તુતિ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ स०१६ बोधेरप्राप्ति-प्राप्तिकारणनिरूपणम् ८९
" जियरागदोसमोहा, सव्यन्नू तिदसनाहकयमहिमा ।
अच्चंतसञ्चवयणा, सियगइगमणा जयंति जिणा" ॥१॥ छाया-जितरागद्वेषमोहाः, सर्वज्ञाः त्रिदशनाथकृतमहिमानः ।
____ अत्यन्तसत्यवचनाः, शिरगतिगमना जयन्ति जिनाः ॥१॥ इति ।। इति प्रथम स्थानम् १। एवमेव अर्हत् प्ररूपितधर्मादि विपक्वतपो ब्रह्मचर्यदेवान्तानां चतुर्णा वर्ण वदन जीवः सुलभवोधिकतासम्पादकं कर्म प्रकरोति । तत्र-अहत्प्ररूपितधर्मस्य वर्णवादो यथा
" वत्थुपयासणमूरो, अइसयरयणाण सायरो जयइ ।
सव्वजगजीव बंधुरवंधू दुविहो चि जिणधम्मो ॥१॥" छाया-वस्तुपकाशनमूर्यः, अतिशयरत्नानो सागरो जयति ।
सर्व जगज्जीव बन्धुरबन्धु विविधोऽपि जिनधर्मः ॥१॥ इति । इति द्वितीय स्थानम् २। आचार्योपाध्यायवर्णवादो यथासुलभयोघिताके सम्पादक कर्मका बन्ध करता है, अर्हन्तोंका वर्णवाद स्तुतिपाठ इस प्रकारसे कहा गया है, "जियरागदोसमोहा" इत्यादि । __ अर्हन्त प्रभु रागद्वेषको जीतनेवाले होते हैं, वे सर्वज्ञ होते हैं, उनकी महिमा इन्द्र करते हैं । उनके वचन अत्यन्त सत्य होते हैं, और नियमतः ये उसी भवसे मोक्षमें जाते हैं ऐसा यह प्रथम स्थान है, इसी तरहसे अर्हत् प्ररूपित धर्मका जो वर्णवाद करते हैं, यावत् परिपक्वतप
और ब्रह्मचर्यवाले देवोंका जो वर्णवाद करते हैं, ऐसे जीव सुलभबोधिताके सम्पादक कर्मका बन्ध करते हैं, अर्हत्प्ररूपित धर्मका वर्णवाद इस प्रकारसे है-" वत्थुपसायण सूरो " इत्यादि ।
अर्हत्प्ररूपित धर्म वस्तुओंको प्रकाशित करनेके लिये सूर्यके जैसा કરવાથી જીવ સુલભ બધિતાના સંપાદક કર્મને બન્ધ કરે છે. અહીં તેની स्तुति ७५ मा प्रमाणे २ छ- ' जियरागदोसमोहा ” त्याह-- અહંત પ્રભુ રાગદ્વેષને જીતનારા હોય છે, તેઓ સર્વજ્ઞ હોય છે, ઈન્દ્રો પણ તેમને મહિમા ગાય છે. તેમનાં વચન સર્વથા સત્ય જ હોય છે, તેઓ એ જ ભવમાં અવશ્ય મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.'
બીજું સ્થાન--અહંત પ્રરૂપિત ધમને વર્ણવાદ કરનાર જીવ પણ સુલભ બેધિતાના સંપાદક કમને બન્ધ કરે છે. અહત પ્રરૂપિત ધર્મને વર્ણવાદ
मा प्रमाणे याय छे. “ वत्थुपसायणसूरो" त्या6ि-मत प्र३पित यम વસ્તુઓને પ્રકાશિત કરવામાં સૂર્યના સમાન છે, તે અતિશય રૂપ રત્નેને स्था०-१२
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
" तेर्सि नमो तेर्सि नमो, भावेण पुणो तेसि चैच णमो । अणुवक्रयपरहियरया, जे नाणं देति भव्वाणं " ॥१॥ छाया - तेभ्यो नमः, तेभ्यो नमः, मावेन पुनस्तेभ्य एव नमः । अनुपकृत पर हितरता ये ज्ञानं ददति भूव्येभ्यः ॥ १ ॥ इति । इति तृतीय स्थानम् ३। चातुर्वर्णसङ्घस्य वर्णवादो यथा
स्थानाङ्गसूत्रे
" तवनियमसच संजमः चिणयज्जवखंतिमुत्तिगुणजुत्तो । सीलवसीकयलोओ, स जयइ संघो चाउव्वण्णो ॥ १ ॥ छाया - तपो नियमसत्यसंयम विनयार्जवक्षान्तिमुक्तिगुणयुक्तः । शीलवशीकृतलोकः स जयति सवतुर्वर्णः ॥ १॥ इति । इति चतुर्थ स्थानम् ४ | देववर्णवादी यथा
addenin
है, अतिशय रूप रत्नोंका समुद्र है, समस्त जगजीयोंका अनोखा बन्धु है, यह गृहस्थ धर्म और मुनिधर्म के भेदसे दो प्रकारका है, इस प्रका रका यह द्वितीय स्थान है, आचार्य उपाध्यायका वर्णवाद इस प्रकार से है-" तेसि नमो तेसिं नमो " इत्यादि ।
उन आचार्य उपाध्यायको मेरा मन वचन कायरूप भावसे बारबार नमस्कार हो जो बिना किमी चाहना के परका हित करनेमें लगे रहते है, और निर्मल ज्ञानका दान देते हैं, ऐसा यह तृतीय स्थान है, चतु वर्ण संघका वर्णवाद इस प्रकार से है
41 तव नियम सच्च संयम ' इत्यादि ।
जो चतुर्विध संघ तप, नियम, सत्य, संघम, विनय, आर्जव, क्षान्ति, मुक्ति आदि गुणों से युक्त हैं, और जिसने शीलसे लोकको वशमें किया है, ऐसा वह चतुर्विध श्रीसंघ सदा जयशील रहो इस प्रकारका यह चतुर्थ स्थान है,
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
સાગર છે. તે સમસ્ત સસારી જીવાનેા અનેખા બન્ધુ છે, તે ગૃહસ્થ ધર્મ અને સુનિધના ભેદથી બે પ્રકારના છે.
ત્રીજું' સ્થાન--આાચાય અને ઉપાધ્યાયના વણુવાદ કરવાથી જીવ સુલભ આધિવાળા ખને છે. તેમની સ્તુતિ આ પ્રમાણે કરી શકાય " तेसि नमो afer ant" Seule. “ જેએ નિષ્કામ ભાવે પરહિતના કાય માં પ્રવૃત્ત રહે છે અને નિTMળ જ્ઞાનના દાતા છે, એવા આચાર્યો અને ઉપાધ્યાાને મન, વચન અને કાયથી મારાં વારવાર નમસ્કાર હા. ”
ચેાથું સ્થાન-ચતુ ણુ સઘના વણુ વાદ કરવાથી પણ જીવ સુલભ એધિના સપાદક કમ`ના અન્ય કરે છે. ચતુર્વિધ સઘની આ પ્રમાણે સ્તુતિ ४२वी लेहये -" ? यतुर्विध संध तय, नियम, सत्य, सत्यम, विनय, भाभी, ક્ષાન્તિ, મુક્તિ, આદિ ગુણાથી યુક્ત છે, અને જેણે શીલથી લેકને વશ કરેલ છે, એવા ચવિધ શ્રીસંધના સદા જય હો. ”
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुथा टीका स्था०५ उ०२ सू०१७ प्रतिसलीनाऽप्रतिसंलीनतानिरूपणम् ९१
"धण्णा खलु ते देवा, विसयविमोहावि हंत जिणसविहे ।
धम्म सुणंति सम्मं, तित्थपभायं च कुवंति" ॥१॥ छाथा-धन्याः खलु ते देवाः विषयविमोहा अपि हन्त ! जिनसविधे ।
धर्म शृण्वन्ति सम्यक्, तीर्थ प्रभावं च कुर्वन्ति ।। इति ॥ इति पञ्चमं स्थानम् ५। एभिः पञ्चमिः स्थानः जीवाः सुलभबोधिका भवन्तीति बोध्यम् । स्थानस्थानिनोरभेदोपचारात् स्थानी एव स्थानत्वेन निर्दिष्ट इति ॥ सू० १६ ॥ ___ संयतासंयतसंबद्धमेव 'पंच पडिसंलीग इत्याचारभ्य आरोपणा पर्यन्तेन सूत्रसप्तकेन प्राह--
मूलम्-पंच पडिसलीणा पण्णत्ता, तं जहा-सोइंदियपडिसंलोणे जाय फासिदियपीडसंलोणे। पंच अप्पडिसलीणा, पण्णत्ता, तं जहा-सोइंदिय अप्पडिसलीणे जाव फासिंदिय अप्पडिसंलीणे। पंचविहे संवरे पण्णते, तं जहा-सोइंदियसंवरे जाव फासिंदियसंवरे । पंचविहे असंवरे पण्णत्ते, तं जहा-सोइंदियअसंवरे जाव फासिदिय असंवरे ॥ सू० १७॥
देववर्णवाद इस प्रकारसे है -" धण्णा खलु ते देवा" इत्यादि
वे देव धन्य हैं, जो विषयोंसे विमुख रहते हैं और जिनेन्द्र भगवः न्तके निकट श्रुतचारित्ररूप धर्मका श्रवण करते हैं, और तीर्थकी प्रभावना करते हैं । इस प्रकारका यह पांचवां स्थान हैं-इस प्रकारके इन पांच कारणोंसे जीव सुलभ घोधिचाले होते हैं-यहां स्थान और स्थानीमें अभेदके उपचारसे स्थानीही स्थान रूपसे निर्दिष्ट हुआ है |सू० १६॥
પાંચમું સ્થાન–દેવને વર્ણવા કરવાથી પણ છવ સુલભ બોધિની प्राति ४२ छ. हेवानी या सा प्रमाणे ४२३ मे, "धण्णा खलु ते देवोत्या . “धन्य छ त वान विषयोथी सहा विभुम २७ છે અને જિનેન્દ્ર ભગવાનની સમીપે શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મનું શ્રવણ કરે છે, અને તીર્થની પ્રભાવના કરે છે. ” આ પ્રકારનું પાંચમું સ્થાન છે. આ પ્રકા. રના આ પૂર્વોક્ત પાંચ કારણેથી જીવ સુલભ બધિવાળે થાય છે. અહીં સ્થાન અને સ્થાનીમાં અભેદ ગણીને સ્થાની જ સ્થાન રૂપે નિર્દેશ કરવામાં भाव्य छ. ॥ स. १६ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-पञ्च प्रतिसंलीनाः प्रज्ञप्ताः, तपथा-श्रोत्रेन्द्रियप्रतिसंलीनो यावत् स्पर्शेन्द्रियप्रतिसंलीनः । पञ्च अप्रतिसंलीनाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियाप्रति संलीनो यावत् स्पर्शेन्द्रियापतिसंलीनाः । पञ्चविधः संवरः, प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रिय संवरो यावत् स्पर्शेन्द्रियसंवरः । पञ्चविधोऽसंवरः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रिया संबरो यावत् स्पर्शेन्द्रियासंवरः ॥१० १७ ॥
टीका-पंच पडिसंलीणा' इत्यादि
प्रतिसंलीना कूर्मवदिन्द्रियगोपना श्रोत्रेन्द्रियप्रतिसंलीनादिभेदैः पश्च संख्यकाः। अप्रतिसंलीना अपि श्रोत्रेन्द्रियापतिसंलीनादिभेदैः पञ्च संख्यका बोध्याः । संवरस्तु श्रोत्रेन्द्रियसंवरादिमेदैः पञ्चविधः। असंवरोऽपि श्रोत्रेन्द्रिया संवरादिभेदैः पञ्चविधो बोध्यः । अत्र श्रोत्रेन्द्रियादिरूपेण यः क्रमो निर्दिष्टः स तत्तदिन्द्रियस्य क्षयोपशमबाहुल्यकृतो बोध्यः। प्रतिसंलीनाप्रतिसंलीनत्वेन च धर्मी पुरुष उक्तः । संवरासंवरत्वेन तु धर्म एवेति ॥ सू० १७॥ ___ अब सूत्रकार संयतासंयत संबद्ध ही " पंच पडिसलीणा" यहांसे लेकर आरोपणा पर्यन्तके सात सूत्रों द्वारा कथन करते हैं___पंच पडिसंलीणा पण्णत्ता इत्यादि सूत्र १७ ॥ टीकार्थ-कूर्मकी तरह इन्द्रियोंका गोपन करनेवाले श्रोत्रेन्द्रिय प्रति संलीना. दिके भेदसे पांच कहे गये हैं, तथा अप्रतिसंलीन भी श्रोत्रेन्द्रिय अप्रतिसंलीन आदिके भेदसे पांच कहे गये हैं संवर भी श्रोत्रेन्द्रिय संवर आदिके भेदसे पाँच प्रकारका कहा गया है, तथा असंघर भी श्रोत्रेन्द्रिय असंवर आदिके भेदसे पांच प्रकारका कहा गया है, यहां जो श्रोत्रेन्द्रियादि रूपसे क्रम कहा गया है, वह उन २ इन्द्रियोंके क्षयोपशमकी
व सूत्र४२ सयतासयत विषय “पंच पडिसंलीणा" थी सपने 'आरोपणा' ५-तना सात सूत्रानुं यन ४२ छे.
"पंच पडिसलीणा पण्णता" इत्यादिટીકાર્થ-કાચબાની જેમ ઈન્દ્રિયનું ગોપન કરનારા શ્રોત્રેન્દ્રિય પ્રતિસલીન આદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારના કહ્યા છે. અપ્રતિ સંલીનના પણ શ્રોત્રેન્દ્રિય અપ્રતિસલીન આદિ પાંચ ભેદ કહ્યા છે. સંવરના પણ શ્રોત્રેન્દ્રિય સંવર આદિ પાંચ ભેદ કહ્યા છે. અસંવર પણ શ્રોત્રેન્દ્રિય અસંવર આદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારને કહ્યો છે. અહીં જે શ્રોત્રેન્દ્રિય આદિ રૂપે કમ કહેવામાં આવ્યો. છે તે કમ તે તે ઇન્દ્રિયના ક્ષપશમની બહુલતાને અનુલક્ષીને કહ્યો છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ५ उ०२ सू०१८ संयमस्वरूपनिरूपणम्
मूलम्-पंचविहे संजमे पण्णत्ते, तं जहा-सामाइयसंजमे १ छेदोयटावणियसंजमे, २ परिहारविसुद्धियसंजमे, ३ सुहुमसंपरायसंजमे, ४ अहाक्खाय संजमे ५॥ सू० १८॥
छाया-पञ्चविधः संयमः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सामायिकसंयमः १, छेदोपस्थापनीयसंयमः २, परिहारविशुद्धिकसंयमः ३ सूक्ष्मसंपरायसंयमः ४ यथाख्यातसंयमः । ॥मू० १८॥
टीका--' पंचविहे ' इत्यादि--
संयमः-संयमनं संयमः-सावधव्यापारविनिवृत्तिः। सच सामायिकसंय. मादिभेदेन पञ्चविधः तत्र सामायिकसंयमः -समानां सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रतमोरूपाणां रत्नानाम् आयो-लाभः। यद्वा-समानि=ज्ञानादीनि तेषु तेर्वा बहुलताको लेकर कहा गया है, प्रतिसंलीन रूपसे और अप्रतिसंलीन रूपसे धर्मी पुरुष कहा गयाहै, और संवर रूपसे धर्म कहा गयाहै सू०१७॥ __'पंचविहे संजमे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र १८॥
संयम पांच प्रकारका कहा गया है, जैसे सामायिक संयम १ छेदोपस्थापनीय संयम २ परिहारविशुद्धिकसंयम ३ सूक्ष्म संपराय संयम ४ और यथाख्यातसंयम ५
सावध व्यापारसे निवृत्ति होना इसका नाम संयम है, यह संयम पूर्वोक्त रूपसे सामायिक आदिके भेदसे पांच प्रकार है, जिस संयममें सम्यग्दर्शन,सम्यग्ज्ञान और सम्यक चारित्र सम्यक्तप रूप रत्नोंका लाभ होता है, वह अथवा समरूप ज्ञानादिकोंमें अथवा समरूप ज्ञाना. પ્રતિસલીન રૂપે અને અપ્રતિસલીન રૂપે ધમપુરુષ કહો છે અને સંવર રૂપે અને અસંવર રૂપે ધર્મ કહ્યો છે. સૂ. ૧૭ છે
"पंचविहे संजमे पण्णत्ते" त्या
સંયમના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે--(૧) સામાયિક સંયમ, (२) छो५२थानीय सयम, (3) परिक्षा२ पिशुद्धि सयम, (४) सूक्ष्म સં૫રાય સંયમ અને (૫) યથાખ્યાત સંયમ.
સાવધ વ્યાપારથી નિવૃત્ત થયું તેનું નામ સંયમ છે. તે સંયમના સામાયિક આદિ પૂર્વે પાંચ ભેદ છે. જે સંયમમાં સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્મચારિત્ર અને સમ્યફ તપ રૂપ રત્નને લાભ થાય છે, તે સંયમનું નામ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे आयो गमनम् । अपि वा समो-नागद्वेषायस्पृष्टान्तःकरणः स्वयन्निखिलभूतदर्शी विशुद्ध आत्मा तुच्छितानल्पचिन्तामणिकल्पतरुकामधेनुमिर्गहनभवगहनपरिभ्रमणजन्यक्लेशनाशकरपूर्वनिदर्शनादिभिः संवृतत्वात् तस्य आय प्राप्तिः स्वात्मविशुद्धीकरणमिति यावत् , समायः, स एव सामायिकम् । सावधयोगविरमणात्मकशेषमपि चारित्रं सामान्यतः सामायिकमेवोच्यते । तदेव छेदादिविशेषणैर्विशिष्टं सत् शब्दार्थाभ्यामनेकविधत्वं लभते । तच्च तत्र प्रथमो भेदो निर्विशेषणं सामायिकमेव इत्वरकालिकयावज्जीवेतिभेदेन दिकों द्वारा जो गमन है, वह अथवा-रागद्वेष आदिसे अस्पृष्ट अन्तः करणका जो लाभ है, वह समाय है, अर्थात्-जो कामधेनु, कल्पवृक्ष
और चिन्तामणि इनको भी तुच्छ फीका कर देते हैं, एवं गहनकान्तारके जैसे इस भरके भ्रमणसे जन्य क्लेशोंका जो सर्वथा विनाश कर देते हैं, ऐसे अपूर्व ज्ञान दर्शनादिकोंसे संवृत्त होने के कारण विशुद्ध बना हुआ जो आत्मा है, कि जो समस्त प्राणियोंको अपने समान देखता है, वह सम है, इस समका जो आय प्राप्ति है, वह समाय है, यह समाय आत्माकी विशुद्धि करने रूप होता है। ऐसा समायही सामायिक है। यह सामायिक जितना भी सायद्ययोग विरमगरूप चारित्र है, मामा म्यतः तद्रूपही कहा जाता है, यह सामायिक चारित्रही छेदादिक विशेषणोंसे विशिष्ट हुआ शब्द और अर्थकी अपेक्षा अनेक प्रकारताको प्राप्त करता है । इनमें जो प्रथम भेद है, वह तो बिना किसी विशेषणका है, સમય” છે. અથવા સમરૂપ જ્ઞાનાદિકમાં અથવા સમરૂપ જ્ઞાનાદિક દ્વારા २ अमन छ तेनु नाम समाय' छे.
અથવા--રાગદ્વેષ આદિ વડે અસ્પૃષ્ઠ અંતઃકરણને જે લાભ છે તેનું નામ સમાય” છે. એટલે કે જે કામધેનું, કલ્પવૃક્ષ અને ચિન્ત મણિને પણ ફીકા પાડી દે છે, જે ગહન અટવીના સમાન આ સંસારના ભ્રમણથી જનિત કલેશને સર્વથા વિનાશ કરી નાખે છે, એવો સંસારના સમસ્ત જી તરફ સમભાવ રાખનાર જે આત્મા છે, અને જે જ્ઞાન દર્શનાદિ વડે સંવૃત હોવાને લીધે વિશુદ્ધ બને છે, તેને “સમ” કહે છે. તે સમની જે આય (પ્રાપ્તિ) થવી તેનું નામ “સમય” છે. તે સમાય આત્માની વિશુદ્ધિ કરવા રૂપ હેય છે એવા સમાયને જ સામાયિક કહે છે. તેને સાવદ્યાગ વિરમણરૂપ જે ચારિત્ર છે, તે ચારિત્રરૂપ સામાન્યતઃ ગણવામાં આવે છે. તે સામાયિક રૂપ ચારિત્ર જ છેદાદિક વિશેષણેથી યુક્ત થયેલા શબ્દ અને અર્થની અપેક્ષાએ અનેક પ્રકારતાને પ્રાપ્ત કરે છે. તેમાંથી જે પહેલે ભેદ છે તે કઈ પણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ.२ सू.१८ संयमस्वरूपनिरूपणम् द्विविधम् । तत्र-इत्वरकालिकं सामायिक पथमान्तिमतीर्थकृतोस्तीर्थयोरनारोपितव्रतस्य भवति । यावज्जीयं तु मध्यमतीर्थकृतां महाविदेहयर्तितीर्थकृतां च तीर्थेषु उपस्थापनाभावाद् अनारोपितव्रतस्य भवतीति बोध्यम् । तदुक्तम्
" सव्वमिण सामाइयं, छेदादिविसेसओ पुण विभिन्नं । अपिसेसियमादिमयं, ठियमिह सामन्नसन्माए ॥१॥ सावज्जजोगविरइत्ति तत्थ सामाइयं दुहा तं च। इत्तरमायकहति य, पदमं पढमंतिमजिणार्ण ॥२॥ तित्येसु अणारोपियवयस्त सेहस्स थोवकालीयं ।
सेसाणमायकहियं, तित्थेसु विदेहयाणं च ॥३॥ छाया-सर्पमिदं सामायिकं छेदादिविशेषतः पुनर्षिभिन्नं ।
अविशेषितमादिमकं स्थितमिह सामान्यसंज्ञया ॥१॥ इसमें किसी भी प्रकारका विशेषण नहीं है, इस प्रकार निर्विशेषणरूप यह सामायिक इत्यर कालिक और यावज्जीय इस प्रकारसे दो प्रकारका कहा गया है. इनमें इत्वरकालिक जो सामायिक है, वह प्रथम
और अन्तिम तीर्थ करके तीर्थ के अनारोपित व्रतवाले प्राणीको होता है, तथा पावज्जीव जो सामायिक है. वह मध्यके शेष २२ तीर्थंकरोंके एवं महा विदेहवर्ती तीर्थकरोंके तीर्थमें उपस्थानके अभावसे अनारोपित व्रतथाले प्राणीको होताहै, कहा भी है-" सम्वमिणं सामाइयं" इत्यादि।
यह समस्त सामायिक छेदादिके विशेषसे भिन्न २ हो जाता है, "सामायिक " ऐसी यह सामान्य संज्ञा है, सावध योगसे विरति होना इसका नाम सामायिकहै, यह सामायिक इत्वर और यावत्कथिकके વિશેષણ વિનાનો છે. આ પ્રકારે વિશેષણરહિત તે સામાયિકના બે પ્રકાર કહ્યા છે--(૧) ઇત્વરકાલિક અને (૨) વાવ જીવ, ઈત્વરકાલિક સામાયિકનો સદ્દભાવ પહેલા અને છેલ્લા તીર્થ કરના તીર્થના અનારેપિત વ્રતવાળા જીવમાં હોય યાજજીવ સામાયિકનો સદ્દભાવ વચ્ચેના ૨૨ તીર્થંકરના અને મહાવિદેહવર્તી તીર્થંકરોના તીર્થમાં ઉપસ્થાનના અભાવે અનાપિત વતવાળા માં હોય છે. उधु ५५ 8-" सधमिणं सामाइयं " त्याल.
આ સમસ્ત સામાયિક છેદાદિના વિશેષથી રહિત હોય છે. “સામાયિક” એવી આ સામાન્ય સંજ્ઞા છે. સાવદ્ય માંથી વિરતિ થવું તેનું નામ સામાયિક છે. તેના ઈસ્વર અને યાવસ્કથિક નામના બે ભેદ છે. તેમાંની ઈવર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे सायद्ययोगविरतिरिति तत्र सामायिकं द्विधा तच्च । इत्यरं यावत्कथिकमिति च प्रथमं प्रथमान्तिमजिनयोः ॥२॥ तीर्थयोरनारोपितव्रतस्य शैक्षकस्य स्तोककालिकं । शेषाणां यावत्कथिकं तीर्थेषु विदेहकानां च ।।३।। इति ।
सामायिकं च तत् संयमश्चेति सामायिकसंयमा सामायिकरूपः संयम इत्यर्थः । इति प्रथम स्थानम् । तथा-छेदोपस्थानिकसंयमः-छेदः पूर्वपर्यायस्य छेदनम् , उपस्थापनं व्रतेषु आरोपणं, चैतद्वयं यत्र तच्छेदोपस्थापनं, तदेय छेदोपस्थापनिकम् , यद्वा-छेदश्च उपस्थापनं च छेदोपस्थापने, ते विद्यते यत्र तच्छेदोपस्थापनिकम् , अथवा-छेदेन-पूर्वपर्यायस्य छेदनेन उपस्थाप्यते आरोप्यते यन्महाव्रतरूपं चारित्रं तच्छेदोपस्थापनोयम् । इदमप्यनतिचारसातिचा. भेदसे दो प्रकारका है, इनमें इत्वर सामायिक प्रथम और अन्तिम तीर्थकरके तीर्थ में अनारोपित व्रतयाले शैक्ष शिष्यके स्तोककालिक होताहै। तथा जो यावत्कथित सामायिक हैं, वह थाकीके २२ तीर्थंकरोंके और विदेहक्षेत्र सम्बन्धी तीर्थंकरोंके तीर्थमें उपस्थानके अभावसे अनारोपित व्रतवाले जीव के शिष्य को होता है । सामायिकरूप जो संयम है वह सामायिक संयम है । पूर्वपर्याय के छेदनका नाम छेद है, और व्रतोंमें आरोपण करनेका नाम उपस्थापन है । यह दोनों जिस समय में होते हैं, वह छेदोपस्थानहै, यह छेदोपस्थानही छे. दोपस्थानिक है, अथवा-जो महाव्रतरूप चारित्र पूर्वपर्यायके छेदनसे आरोपित किया जाता है, वह छेदोपस्थापनीय है, यह भी अनतिचार કાલિક સામાયિકને સદ્ભાવ પ્રથમ અને અન્તિમ તીર્થકરોના તીર્થમાં અનાપિત વ્રતવાળા શિક્ષેમાં શિષ્યમાં હોય છે. તે સ્તોકકાલિક હોય છે. યાવસ્કથિક સામાયિકને સદૂભાવ બાકીના બાવીશ તીર્થકરોના અને વિદેહ. ક્ષેત્રના તીર્થકરોના તીર્થમાં ઉપસ્થાનને અભાવે અનારોપિત વ્રતવાળા જીવોના શિખ્યામાં હોય છે. સામાયિક રૂપ જે સંયમ છે તેનું નામ સામાયિક સંયમ છે. આ પ્રકારનું સંયમના પ્રથમ ભેદનું સ્વરૂપ છે. ૧
પૂર્વપર્યાયના છેદનનું નામ છેદ છે, અને તેમાં આજે પણ કરવાનું નામ ઉપસ્થાપન છે. આ બંનેને જે સમયમાં સદ્દભાવ હોય છે, તે સમયનું નામ છેદપસ્થાપન છે. આ છેદેપસ્થાપન જ છેદે સ્થાનિક છે. અથવા જે મહાવ્રત રૂપ ચારિત્ર પૂર્વપર્યાયના છેદન વડે આરેપિત કરાય છે, તેનું નામ છેદોષ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ५ उ०२ सू०१८ संयमस्वरूपनिरूपणम् राभ्यां द्विविधम् । तत्र प्रथमम् इत्वरसामायिकस्य शैक्षकस्य पश्चयामप्रतिपत्तुः पार्श्वनाथसाधोः के शिश्रमणादेवा । द्वितीयं तु मूलपायश्चित्तपतिपन्नस्य साधोगरोप्यते । तदुक्तम्
" परियायस्स उ छैओ, जत्थोपहावणं वएसुं च । छेत्रोवट्ठापणमिह, तमणइयारेतरं दुविहं ॥१॥ सेहस्स निरइयारं, तित्थंतरसंकमेव तं होज्जा।
मूलगुणघाइणो साइयारमुभयं च ठियकप्पे " ॥ २ ॥ छाया-पर्यायस्य तु छेदो, यत्रोपस्थापनं व्रतेषु च ।
छेदोपस्थापनमिह, तदनतिचारमितरद् द्विविधम् ॥१॥ शैक्षस्य निरतिचारं, तीर्थान्तरसंक्रमेवा तद् भवेत् ।।
मूलगुणघातिनः सातिचारम् उभयं स्थितकल्पे ॥२॥ स्थितकल्पे-पथमान्तिमतीर्थकरयोरयस्थितसमाचारे इत्यर्थः । छेदोपऔर सातिचारके भेदसे दो प्रकारका होता है, इनमें प्रथम भेद इत्यर सामायिकवाले शिष्यको होता है, अथवा-तीर्थान्तरके संक्रममें होता है, जैसा कि पार्श्वनाथके साधु केशिश्रमण आदि को हुआ है और द्वितीय भेद मूल प्रायश्चित्त का स्वीकार करनेवाले साधुको होता है, कहा भी है-"परियायस्स उ छेदो" इत्यादि ।
पूर्वपर्यायकाछेद और व्रतोंमें उपस्थान जहां होताहै, वह छेदोपस्थापनीयहै, यह अनतिचार और सातिचारके भेदसे दो प्रकारका कहा गया है, शक्षको (नवीन)शिष्यको निरतिचार होताहै, अथवा-तीर्थान्तरके संक्रममें वह होताहै, और मूल गुणघाती साधुको वह सातिचार होताहै, एवं प्रथम तथा अन्तिम तीर्थंकरके अवस्थिति समाचाररूप स्थितकल्पमें दोनों प्रकाસ્થાપનીય છે. તે પણ અનતિચાર અને સાતિચારના ભેદથી બે પ્રકારનું કહ્યું છે. તેમાંના પ્રથમ ભેદનો સદુભાવ ઈવર સામાયિકવાળા શિષ્યમાં હોય છે, અથવા તીર્થાન્તરના સંક્રમમાં તેને સદુભાવ હોય છે. જેમકે પાશ્વનાથના સાધુઓ કેશિમુનિ આદિ અનતિચાર છેદેપસ્થાપનીય હતા. બીજા ભેદને સદૂભાવ મૂળ પ્રાયશ્ચિત્તનો સ્વીકાર કરનાર સાધુમાં હોય છે.
४थु ५४४ छ “परियायस्स उ छेदो" त्या
પૂર્વ પર્યાયનું છેદન અને વ્રતમાં ઉપસ્થાન જ્યાં થાય છે, તેનું નામ છેદપસ્થાપનીય છે. તે અનતિચાર સાતિચારના ભેદથી બે પ્રકારનું કહ્યું છે. શક્ષમાં નિરતિચારને સદ્ભાવ હોય છે, અથવા તીર્થાન્તરના સંક્રમમાં તે હોય છે મૂલગુણઘાતી સાધુમાં સાતિચારને સદ્ભાવ હોય છે. પ્રથમ તથા અંતિમ તીર્થકરના અવસ્થિત સમાચાર રૂપ સ્થિતકલ્પમાં બન્ને પ્રકારના છેદેપસ્થાપનીય
स्था०-१३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसत्रे स्थापनिकं च तत् संयमश्चेति छेदोपस्थापनिकसंयमः, अपमपि प्रथमान्तिमतीर्थकृत्तीर्थयोर्भवतीति बोध्यमिति । इति द्वितीयम् । तथा-परिहारविशुद्धिकसंयमःपरिहरणं परिहार:-तपोविशेषः, तेन विशुद्ध-परिहारविशुद्धम् , अथवा-परिहारो विशेषेण शुद्धो यस्मिंस्तत् परिहारविशुद्धम् , तदस्ति यस्मिस्तत् परिहारविशुद्धिकम् । यद्वा-परिहारेण-तपोविशेषेण कर्म निर्जरारूपा विशुद्धि यस्मिंस्तत् परिहारविशुद्धिकम् । एतच्च निर्षिशमानकनिर्विष्टकायिकभेदेन द्विविधम् । तत्र इदं चारित्रं सेवमानाः साधयो निर्विंशमानका उच्यन्ते, तैः सेव्यमानत्यादिदं चारित्रमपि निविंशमानक्रमुच्यते । ये तु इदं चारित्रं निर्विष्टयन्तः आसेवितवन्तः, ते निर्विष्टकायिका उच्यन्ते । तैरासेवितत्वादिदं चारित्रं निविष्टकायिकमित्युच्यते। रका छेदोपस्थापनीय होता है, छेदोपस्थापनीय रूप जो संयम है, यह
भी प्रथम तीर्थंकर और अन्तिम तीर्थंकरके तीर्थ में होता है । इस प्रकारसे यह द्वितीय संयम है । परिहार विशुद्धिक संयम-परिहरणका नाम परिहार है, यह परिहार तपो विशेषरूप होता है, इस परिहारसे जो विशुद्ध होता है, वह अथवा परिहारविशेषरूपसे शुद्ध जिसमें होता है, वह परिहार विशुद्ध है, यह परिहार विशुद्ध जिसमें है, वह परिहार विशुद्धिक है, अथया-परिहाररूप तप विशेष कर्मकी निर्जरारूप विशुद्धि जिसमें होती है, यह परिहारविशुद्धिक है, यह निर्विशमानक और निविष्ट कायिकके भेदसे दो प्रकारका है, इस चारित्रको पालन करते हुए साधु निर्विशमानक कहलाते हैं, परन्तु उनके द्वारा सेव्यमान होनेसे હોય છે. છેદો પસ્થાપનિક રૂપ જે સંયમ છે તેને છેદે પસ્થાનિક સંયમ કહે છે. તેને સદ્ભાવ પણ પહેલા તીર્થકર અને છેલા તીર્થકરના તીર્થમાં હોય છે. આ પ્રકારનું સંયમના બીજા ભેદનું સ્વરૂપ છે.
પરિહાર વિશુદ્ધિ સંયમ–પરિહરણનું નામ પરિહાર છે. તે પરિહાર તપિ વિશેષરૂપ હોય છે. આ પરિહારની અપેક્ષાએ જે વિશદ્ધ હોય છે તેને અથવા જેમાં આ પરિહાર વિશેષ રૂપે વિશુદ્ધ હોય છે તેને પરિહાર વિશુદ્ધ કહે છે. આ પરિહાર વિશુદ્ધિ જેમાં હોય છે તેને પરિહાર વિશુદ્ધિક કહે છે. અથવા પરિહાર રૂપ તપવિરોષ કર્મની નિજા રૂપ વિશુદ્ધિ જેમાં થાય છે તે સંયમને પરિહાર વિશુદ્ધિક કહે છે. તેના નીચે પ્રમાણે બે ભેદ છે(1) निविशमान, मन (२) निवियि .
આ ચારિત્રનું પાલન કરતા એવા સાધુઓને નિર્વિશમાનક કહેવાય છે, પરંતુ તેમના દ્વારા સેવ્યમાન હવાને કારણે તે ચારિત્રને પણ નિર્વિરામાનક
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ ३०२ सू०१८ संयमस्वरूपनिरूपणम्
तदुक्तम् - " परिहारेण विशुद्धं, सुद्धोय तयो जहिं विसेसेणं । तं परिहारविशुद्धं परिहारविसुद्धियं नाम ॥ १ ॥ तं दुविकप्पं निव्विसमाण निव्विद्वकाइयवसेणं । परिहारियाणुपरिहारियाणकापट्टियस्सावि " ||२|| छाया -- परिहारेण विशुद्धं शुद्धं च तपो यत्र विशेषेण तत् परिहारविशुद्धं परिहारविशुद्धिकं नाम ॥१॥ तद द्विविकल्पं निर्विशमान निर्विष्टकायिकवशेन । पारिहारिकानुपारिहारिकाणां कल्पस्थितस्यापि ||२|| इति
अत्रेदं बोध्यम्-इह हि नवसंख्यकः साधूनां गणो भवति । तत्र चत्वारः परिहारतपोविशेषं कुर्वन्ति, ते पारिहारिका उच्यन्ते, चत्वारस्तु तद्वैयावृत्यकारकाः अनुपारिहारिका भवन्ति, एकस्तु कल्पस्थितो वाचनाचार्यो गुरुकल्पो भवति । एतेषु निर्विशमानकानामयं परिहारो भवति । तथाहि ग्रीष्मे जघन्यादीनि चतु षष्ठाष्टमानि, शिशिरे तु षष्ठाष्टमदशमानि वर्षास्वष्टमदशमद्वादशानि पारण के यह चारित्र भी निर्विशमानक कहा गया है। जिन्होंने इस चारित्रका सेवन कर लिया है, वे निर्विष्टकायिक कहे जाते हैं कहा भी हैपरिहारेण विशुद्धं " इत्यादि ।
"
41
यहां इस प्रकार समझना चाहिये यहां नौ साधुओंका गण होता है, इनमें चार परिहार तपोविशेष करते हैं इन्हें पारिहारिक कहा जाता है, और चार इनका वैयावृत्य करनेवाले होते हैं, इन्हें अनुपारि हारिक कहा जाता है, एक कल्पस्थित चाचनाचार्य होता है, जो गुरूके जैसा होता है, इनमें निर्विशमानकों का यह परिहार होता है, जैसे- ग्रीष्म में जघन्यादि रूपसे चतुर्थ, षष्ठ, अष्टम, शिशिर में (शियाले में) षष्ठ, अष्टम, કહેવામાં આવ્યું છે. જેમણે આ ચારિત્રનુ સેવન કરી લીધુ' છે તેમને નિર્વિષ્ટ आथि उडेवामां आवे छे.उछु पशु छेडे " परिहारेण विशुद्धं " त्याहि
પરિહાર વિશુદ્ધિક રૂપ સયમનુ' આ પ્રકારનું સ્વરૂપ સમજવું— નવ સાધુઓનું એક ગણુ હોય છે. તેમાંથી ચાર સાધુએ પરિહાર તપેાવિશેષની આરાધના કરે છે. તે ચાર સાધુને પારિહારિક કહેવામાં આવે છે. ખીજા ચાર સાધુએ તેમનુ વૈયાવૃત્ય કરે છે. વૈયાવૃત્ય કરનારા તે સાધુઓને અનુ. પારિહારિક કહેવાય છે. બાકીના એક સાધુ ૫સ્થિત વાચનાચાય હાય છે, જે ગુરુના જેવા હાય છે, તેમાંના જે નિવિંશમાનકો છે ( પારિહારિકા છે ) તેમના આ પ્રકારને પરિહાર હાય છે-ગ્રીષ્મમાં તેઓ એક, બે અને ત્રણ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
_स्थानाङ्गसूत्रे चाचामाम्लम् । इतरेषां तु सर्वेषामाचामाम्लमेव । एवं चत्यारो निर्विशमानकाः पण्मासान् यावत् परिहारं कुर्वन्ति । तत एते निर्विशमानकाः सन्तस्तदैयाहत्यकारका भवन्ति, ये पूर्व वैयारत्यकरास्ते पारिहारिका भवन्ति । ते पारिहारिकाः षड् मासान् यावत् परिहारं कुर्वन्ति । ततस्तेऽपि निर्विष्टकायिका भवन्ति । ततो याचनाचार्यः षड् मासान् यावत् परिहारं करोति । निर्विष्टकापिकेष्वष्टसु एको वाचनाचार्यों भवति, अन्ये तु वैयारत्त्यकारका भवन्ति । इत्थम् अयं परिहारविशुद्धिकः कल्पः अष्टादशमासिको भवति । परिहारपिशुद्धिकं च तत् संयमश्चेति परिहारविशुद्धिकसंयमः-परिहारतपः साध्यविशुद्धियुक्तः संयम इत्यर्थः । इति तृतीयं स्थानम् । दशम और वर्षामें अष्टम दशम और द्वादश इन परिहारोंको करते हैं, एवं पारणाके दिन आचामाम्ल (आंबिल) करते हैं बाकी और सव. मुनि जन (आंबिल) आचामाम्लही करते हैं। इस तरह से चार निर्विशमानक छह महीने तक परिहार तप करते हैं, इसके बादसे चार निर्विष्टकायिक बन जाते हैं, और उनकी चैयावृत्ति करनेवाले होते हैं, और जो पहिले वैयावृत्यकारक थे वे पारिहारिक तप होते हैं । वे पारिहारिक छह महीने तक परिहार तप करते हैं, तब वे भी निविष्टकायिक हो जाते हैं, इसके बाद जो वाचनाचार्य है, वह छह महीने तक परिहार करता है, आठ निर्विष्टकायिकोंमें एक वाचनाचार्य हो जाता है, और दूसरे वैयावृत्त्यकारक होते हैं। इस प्रकारका यह परिहारविशुद्धिक कल्प १८ मासका होता है, परिहार विशुद्धिक रूप जो संयम है, यह परिहार ઉપવાસ, શિશિરમાં બેત્રણ અને ચાર ઉપવાસ અને વર્ષમાં ત્રણ, ચાર અને પાંચ ઉપવાસ કરે છે. પારણાને દિવસે તેઓ આયંબીલ કરે છે. બાકીના પાંચે સાધુએ આયંબીલ જ કરે છે. આ રીતે છ માસ સુધી ચાર નિવિશમાનક પરિહાર કર્યા કરે છે, ત્યારબાદ તેઓ–નિવિષ્ટકાયિક બની જાય છે અને છ માસ સુધી તેમનું વૈયાવૃત્ય કરનારા ચાર સાધુઓ પરિહારક થાય છે. ત્યાર બાદ તેઓ પણ નિર્વિકાયિક થઈ જાય છે. ત્યારબાદ તેમના વાચનાચાર્ય છ માસ સુધી પરિહાર કરે છે. તે સમય દરમિયાન આઠ નિર્વિકાયિકોમાંથી એક વાચનાચાર્ય બને છે અને બાકીના સાધુઓ વિવાવૃત્ય કરે છે. આ રીતે આ પરિહાર વિશુદ્ધિક કલ્પ ૧૮ માસ સુધી ચાલે છે. આ પ્રકારને પરિવાર વિશુદ્ધિક રૂપ જે સંયમ છે તેને પરિહાર વિશુહિક
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०१८ संयमस्वरूपनिरूपणम्
तथा-सूक्ष्म संपरायसंयमः-संपरैति-पर्यटति संसारमेभिरिति संपराया: कषायाः, सूक्ष्मा लोभांशापिशेषाः सम्पराया यत्र स मूक्ष्मसम्परायः-लोभकिहिकारूपकषाययुक्त इत्यर्थः । स च विशुध्यमानकसंक्लिश्यमानकभेदेन द्विविधः । तत्र विशुध्यमानकक्षपकश्रेणिमुपशमश्रेणिचारोहतो भवति, संक्लिश्यमानकस्तु उपशमश्रेणितः प्रच्यमानस्य भवति । तदुक्तम्
" कोहाइ संपराओ, तेणजओ संपरीइ संसारं । तं सुहुमसंपरायं, मुहुमो जत्थावसेसो उ ॥१॥ सेहिं विलग्गओ तं, विसुज्झमाणं तओचयं तस्स ।
तह संकिलिस्समाण परिणामवसेण विन्नेयं ॥२॥" विशुद्धिक संयम है, अर्थात् परिहार तपसे साध्य जो विशुद्धि उस विशुद्धिसे युक्त जो संयम है, वह परिहार विशुद्धिक संयम है ३। मूक्ष्म संपराय संयम-जिनके कारण जीव संसारमें भटकता है, वे संपराय कषाय हैं । जिस संपरायोंमें सूक्ष्म लोभके अंशही अविशेष रहते हैंअर्थात् केवल सूक्ष्म लोम कषायका जो सद्भाव है, वह सूक्ष्म संपराय है, इस तरह जो संयम लोभ रूप कषायसे युक्त होता है, वह सूक्ष्म संपराय संयमहै, यह १० वें गुणस्थानवी जीवको होता है, यह संयम विशुध्यमानक एवं संक्लिश्यमानकके भेदसे दो प्रकारका होता है, इनमें विशुध्यमानक क्षपकश्रेणि एवं उपशमश्रेणि पर आरोहण चढते हुये करते हुए जीयको होताहै, और संक्लिश्यमानक उपशमश्रेणिसे गिरते हुए जीवको होता है, तदुक्तम्-" कोहाइ संपराओ" इत्यादि । સંયમ કહે છે એટલે કે પરિવાર તપ વડે સાય જે વિશુદ્ધિ છે તે વિશુ. દ્ધિથી યુક્ત જે સંયમ છે તેનું નામ પરિવાર વિશુદ્ધિક સંયમ છે. . ૩. - સૂમસં૫રાય સંયમ-જેમને કારણે જીવ સંસારમાં ભટકે છે તે કષાચોને સંપાય કહે છે. જે સંપરામાં સૂક્ષ્મ અંશ જ બાકી રહી જાય છે-એટલે કે સૂવમલભ કષાયને જ જેમાં સદૂભાવ હોય છે, તે સંપ રાયને સૂમસં૫રાય કહે છે. આ રીતે જે સંયમ લેભકિદ્રિકા (સૂક્ષ્મલભ) રૂપ કષાયથી યુક્ત હોય છે, તેને સૂમસં૫રાય સંયમ કહે છે. ૧૦ માં ગુણસ્થાનવત જીવમાં તેને સદૂભાવ હોય છે. તેના વિશુધ્ધમાનક અને સંકિલશ્યમાનક નામના બે ભેદ પડે છે. ક્ષપક શ્રેણિ અને ઉપશમ શ્રેણિ પર આરોહણ કરતા જીવમાં વિશુધ્યમાનક સૂમસં૫રાયને સદ્ભાવ હોય છે, પરંતુ ઉપશમ શ્રેણિથી નીચે ઉતરતા જીવમાં સંકિલશ્યમાનકને સદુભાવ હેય છે. ४ ५ छ , " कोहाइ संपराओ" याह
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
छाया - क्रोधादिः संपरायः तेन यतः संपरैति संसारम् । स सूक्ष्मसम्परायः, सूक्ष्मो यत्रावशेषस्तु ॥ १ ॥ श्रेणि विलगतः स विशुध्यमानः, ततश्चवमानस्य । तथा संक्लिश्यमानः परिणामवशेन विज्ञेयः || २ |) इति ।
स्थानाङ्गसूत्रे
अत्रेदं चोध्यम्-संख्येयानां लोभखंडानाम् उपशमनं वाद संपराय उच्यते चरमस्य तु संख्येयखण्डस्य असंख्येयानि खंडानि क्रियन्ते तेषु प्रतिसमयमेककस्य खंडस्य उपशमनं सूक्ष्मसंपराय उच्यते । तथा - बादरसम्परायोपशमयुक्तो बादरसम्परायः, सूक्ष्मसम्परायोपशमयुक्तस्तु सूक्ष्मसम्पराय उच्यते । इति ।
सूक्ष्मसम्परायश्च
स संयमश्चेति सूक्ष्मसंपरायसंयमः - लोभांशरूपकषाययुक्तः संयम इत्यर्थः । इति चतुर्थ स्थानम् । तथा यथाख्यातचारित्रसंयमः
यहां ऐसा समझना चाहिये-संख्यातलोम खण्डों का उपशम बादर संपराय कहलाता है, इनमें से अन्तिम संख्यातवें खण्डके असंख्यात टुकडे अपनी बुद्धिसे और करो इनमें से प्रति समय में एक २ खण्डका जा उपशमन है, वह सूक्ष्म संपराध है, तथा यादर संपरायके उपशम से युक्त जो बादर संपराय है, वह बादर संपराय है । उपशम रूप जो संघणहै वह सूक्ष्म संपरा संयम है, तात्पर्य इसका यही है, कि लोभ कषायवाला जो संयम है वह सूक्ष्म संपराय संयम है, ऐसा यह चौथा संयम है ४, यथाख्यात संयम - भगवान् ने जो संयम यथार्थ रूपसे और चिधिके अनुसार कहा है, वह यथाख्यातसंयम है, अथवा सर्व जीव लोकमें जो प्रसिद्ध हो
અહીં એવું સમજવું જોઇએ કે સખ્યાત લાભખડાનુ... ઉપશમન બાદર સપરાય કહેવાય છે. તેમાંથી અન્તિમ સખ્યાતમાં ખંડના ખીજા અસંખ્યાત ટુડા પેાતાની કલ્પનાથી કરવામાં આવે. તેમાંથી પ્રત્યેક સમયે એક એક ખ’ડનુ જે ઉપશમન છે, તે સૂક્ષ્મસ...પરાય છે, તથા ખાદર્ સંપરાયના ઉપશમથી યુક્ત જે ખાદર સપરાય છે, તે બાદર સપરાય છે. સૂક્ષ્મસ'પરાય ઉપશમ રૂપ જે સયમ છે તેનુ' નામ સૂક્ષ્મસ'પરાય સયમ છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે લેાકિટ્ટકા ( સૂક્ષ્મલેાભ) રૂપ કષાયવાળા જે સંયમ છે તેનુ નામ સૂક્ષ્મ સપરાય સંયમ છે. આ સયમના ચેાથા ભેદરૂપ છે. ૩ ૪
યથાખ્યાત સયમ-ભગવાને જે સયમ યથાર્થ રૂપે અને વિધિ અનુ. સાર કહ્યો છે, તેને યથાખ્યાત સયમ કહે છે. અથવા સમસ્ત જીવલેાકમાં જે પ્રસિદ્ધ છે તેનું નામ યથાખ્યાત છે. ચથાખ્યાત અકષાય રૂપ હાય છે. યથામ્પાત ચારિત્રરૂપ જે સંયમ છે, તે થયાખ્યાત ચારિત્ર સયમ છે. આ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ५७०२ सू०१९ संयमासंयमनिरूपणम् यथा-याथातथ्येन आड्=अभिविधिना च यद् भगवता ख्यात कथितम्-यथाख्यातम् , यद्वा-सर्वस्मिन् जीवलोके ख्यातं-प्रसिद्धं यथाख्यातम् अकषायमिति । यथाख्यातं च तत् चारित्रं चेति यथाळ्यातचारित्रम् , तद्रूपः संयमः यथाख्यातचारित्रसंयमः । अयं च छमस्थस्य उपशान्तमोहस्य क्षीणमोहस्य च भवति, तथासयोगस्यायोगस्य च केवलिनो भवति । इति पञ्चमं स्थानम् ॥ सू० १८॥ संयममस्तावासंयम, तत्मतिपक्षभूतमसंयमं च माह
मूलम्-एगिंदिया णं जीया असमारभमाणस पंचविहे संजमे कन्जइ, तं जहा-पुढं विकाइयसंजमे जाय वणस्सइकाइयसंजमे । एगिदिया णं जीवा समारभमाणस्स पंचविहे असंजमे कजइ, तं जहा-पुढविकाइयअसंजमे जाव वणस्सइकाइय असंजमे ॥ सू० १९ ॥
छाया- एकेन्द्रियान् खलु जीवान् असमारभमाणस्य पश्चविधः संयमः क्रियते, तद्यथा-पृथिवीकायिकसंयमो यावद् वनस्पतिकायिकसंयमः एकेन्द्रियान् खलु जीवान समारभमाणस्य पञ्चविधः असंयमः क्रियते, तद्यथा-पृथिवीकायिकासंयमो यापद् वनस्पतिकायिकासंयमः ॥सू. १९॥ वह यथाख्यात अकषायरूप होता है, यथाख्यात चारित्ररूप जो संयम है, वह यथाख्यातचारित्रसंयम है, तात्पर्य इसको यह है, कि यथाख्यात चारित्र संयम अकषायवाले उपशान्तमोह और क्षीणमोहको होता है, ये दोनों छद्मस्थ वीतराग कहे गये हैं और सयोग केवली १३ वें गुणस्थानयालेको एवं अयोगकेवली चौदहवें गुणस्थानवालेको होता है, ऐसा यह यथाख्यात चारित्रका कथन है ॥सू० १८॥
अब सूत्रकार इसी संयमके प्रस्तावको लेकर संयम और संयमके કથનને ભાવાર્થ એ છે કે યથાખ્યાત ચારિત્રસંયમને સદભાવ અકષાયવાળા ઉપશાન્તમેહ ક્ષીણમેહવાળા જીવમાં હોય છે. તે બન્નેને છશ્વાસ્થ વીતરાગ કહે છે. સગી કેવલી–૧૩ માં ગુણસ્થાનવાળા અને અગી કેવળી ૧૪ ચૌદમાં ગુણસ્થાનવાળામાં તે સંયમને સદ્ભાવ હોય છે. આ પ્રકારનું સંયમના પાંચમાં ભેદ રૂપ યથાખ્યાતચારિત્રનું કથન સમજવું. છે સૂ. ૧૮
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'एगिदियाणं ' इत्यादि
एकेन्द्रियान् जीवान् असमारभमाणस्य-संघट्टादिना अनुपमर्दयमानस्य साधोः सप्तदशप्रकारेषु संयमेषु मध्ये पञ्चविधः पञ्चप्रकारकः संयमः क्रियते= भवति । कर्मणः संयमस्य कर्तृत्वेन विवक्षितत्वात् 'कृञ् ' धानुर्भवत्यों भवतीति बोध्यम् । संयमस्य पञ्चविधत्वमेवाह-तद्यथा-पृथिवीकायिकसंयमा संघट्टाघुपरमः ११ एवम्-अष्कायिकसयमः २, तेजस्कायिकसंयमः ३, वायुकायिकसंयमो ४ वनस्पतिकायिकसंयमश्च ५ बोध्यः । एतद्वैपरीत्येन पञ्चविधोऽसंयमो योध्य इति ॥ सू० १९॥ प्रतिपक्ष असंयमका कथन करते हैं
'एगिदियाणं जीवा असमारममाणस्स' इत्यादि सूत्र १९ ॥
संघट आदि द्वारा एकेन्द्रिय जीयका उपमर्दन नहीं करते हुए साधुको १७ प्रकारके संयममें से पांच प्रकारका संयम होता है। यहां "कृ" धातु " भवति" अर्थ में लिया गया है । वह पांच प्रकारका संयम ऐसा है, पृथिवीकायिक संयम यावत् वनस्पतिकायिक संयम यहां यावत्पदसे " अप्कायिक संयम, तेजस्कायिक संयम वायुकायिक संयम" इन तीन संयमोंका ग्रहण हुआ है। इन पांच संयमोंसे विरुद्ध पांच प्रकारका असंयम होता है । पृथिवीकायिक जीवोंका संघट्ट आदि करनेका त्याग करना यह पृथिवीकायिक संयम है, इसी तरहसे यावत् वनस्पतिका. यिक संयम तक कथन जानना चाहिये ॥ सू० १९॥
હવે સૂત્રકાર સંયમ અને સંયમના પ્રતિપક્ષ રૂપ અસંયમનું કથન કરે છે. " एगिदियाणं जीवा असमारभमाणस्स" त्या
સંઘદૃન આદિ દ્વારા એકેન્દ્રિય જીવનું ઉપમન ( હત્યા) નહીં કરનારા સાધુ વડે ૧૭ પ્રકારના સંયમમાંથી પાંચ પ્રકારના સંયમનું પાલન થાય ७. डी 'कृ' धातु ' भवति' न अ भा १५२राये . सयभना ते पाय પ્રકાર નીચે પ્રમાણે સમજવા-(૧) પૃથ્વીકાયિક સંયમ, (૨) અપૂકાયિક સયમ (3) ते४२४1ि8 सयम, (४) वायुवि५ सयम भने (५) पन५तिथि: સંયમ. આ પાંચ સંયમોથી વિરૂદ્ધ પાંચ પ્રકારના અસંયમ હોય છે. પૃથ્વીકાયિક જીવોના સંઘટ્ટન આદિને ત્યાગ કરે તેનું નામ પૃથ્વીકાયિક સંયમ છે. એ જ પ્રમાણે અપૂકાયથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્યન્તના સંયમ વિષે પણ સમજવું. એ સૂ. ૧૯
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०२ सू०२० संयमासंयम निरूपणम् ____ मूलम् -पंचिंदिया णं जीवा असमारभमाणस्स पंचविहे संजमे कजइ, तं जहा-सोइंदियसंजमे जाव फासिदियसंजमे । पंचयिया णं जीवा समारममाणस्त पंचविहे असंजमे कजइ, तं जहा-सोइंदिय असंजमे जाय फासिदिय असंजमे। सव्यपाणभूयजीयसत्ताणं असमारभमाणस्स पंचविहे संजमे कजइ, तं जहा-एगिदिय संजमे जाय पंचिंदियसंजमे । सबपाणभूयजीवसत्ता णं समारममाणस्त पंचविहे असंजमे कजइ, तं जहा-- एगिदियअसंजमे जाव पंचिंदिय असंजमे ॥ सू० २०॥
छाया-पञ्चन्द्रियान् खलु जीवान् असमारभमाणस्य पश्चविधः संयमः क्रियते, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियसंयमो यावत् स्पर्शेन्द्रियसंयमः । पञ्चेन्द्रियान खलु जीवान् समारभमाणस्य पञ्चविधोऽसंयमः क्रियते, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियासंयमो यावत् स्पर्शन्द्रियासंयमः । सर्वपाणभूतजीवसत्वात् खलु असमारभमाणस्य पञ्चविधः संयमः
'पंचिदियाणं जीवा असमारभमाणस्स' इत्यादि सूत्र २० ॥ सूत्रार्थ-पञ्चेन्द्रिय जीवोंका संघटन आदि द्वारा उपमर्दन करनेका त्याग करनेरूप जो संयम है, वह पांच प्रकारका है जैसे-श्रोत्रेन्द्रिय संयम यावत् स्पर्शेन्द्रिय संयम इसी तरहसे संघह आदि द्वारा पञ्चेन्द्रिय जी. वोंका उपमर्दन करने रूप जो असंयम है, यह भी पांच प्रकारका है, जैसे-श्रोत्रेन्द्रिय असंयम यावत् स्पर्शन्द्रिय असंयम समस्त प्राण, भूत जीय एवं सत्वोंके संघटन आदि द्वारा मर्दन करनेका त्याग करनेवाले
" पचिंदियाणं जीवा असमारभमाणस " त्याहસૂત્રાર્થ–પંચેન્દ્રિય જીવોનું સંઘઠ્ઠન આદિ દ્વારા ઉપમદન નહીં કરવા રૂપ જે સંયમ છે, તેના પાંચ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-શ્રોત્રેન્દ્રિય સંયમથી લઈને સ્પર્શેન્દ્રિય સંયમ પર્યન્તના પાંચે ઈનિદ્રાના સંયમ અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. એ જ પ્રમાણે સંઘદૃન આદિ વડે પંચેન્દ્રિય જીવોનું ઉપમર્દન કરવા રૂપ અસંયમને પણ નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર પડે છે-શ્રોત્રેન્દ્રિય અસંયમથી લઈને સ્પર્શેન્દ્રિય અસંયમ પર્યન્તના પાંચ પ્રકારો અહીં ગ્રહણ કરવી જોઈએ. સમસ્ત પ્રાણુ, ભૂત, જી અને સર્વેનું સંઘઠ્ઠન આદિ દ્વારા મદન કરવાને ત્યાગ કરનાર જજ દ્વારા પાંચ પ્રકારના સંયમનું પાલન થાય
श्री.स्थानांगसूत्र :०४
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
स्थानाङ्गसूत्रे
क्रियते, तद्यथा - एकेन्द्रियसंयमो यावत् पञ्चेन्द्रियसंयमः । सर्वप्राणभूत जीव सच्चान् खलु समारभमाणस्य पञ्चविधः असंयमः क्रियते, तद्यथा - एकेन्द्रियासंयमो यावत् पञ्चेन्द्रियसंयमः । सू० २० ।। टीका - पंचिदिया ' इत्यादि -
46
" पुढ विदगअगणिमारुय वणस्सs विविचउपणिदियाजीया । पेहुप्पेहपमजणपरिणमणोवईकाए ॥ १ ॥ छाया - पृथिव्युदकाग्निमारुताः वनस्पतिद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया अजीवाः प्रेक्षोत्प्रेक्षा प्रमार्जनं परिष्ठापनं मनोवाक् कायः ॥ १ ॥ इत्यत्र सप्तदशविधः सयमः प्रोक्तः तत्र तस्य संयमस्य नवमो भेदः पश्चन्द्रियसंयमः प्रोक्तः । स एवात्र श्रोत्रेन्द्रियसंयमादिभेदैः पच्चविधत्वेनोच्यते। तथाहिपञ्चेन्द्रियान् जीवान् असमारभमाणस्य = पश्चेन्द्रियजीवानां विराधनामकुर्वतो जीवस्य श्रोत्रेन्द्रियसंयमादिरूपः पञ्चविधः सयमो भवति तत्र श्रोत्रेन्द्रियस्य विराधनापरिवर्जनं श्रोत्रन्द्रियसंयमः एवं चक्षुरिन्द्रियादि तत्तदिन्द्रियस्यजीवको पांच प्रकारका संयम होता है, जैसे- एकेन्द्रिय संयम यावत् पंचेन्द्रिय संयम समस्त प्राण भूत जीव एवं सूच्योंका संघटन आदि द्वारा मर्दन करने रूप असंयम पांच प्रकारका है, जैसे- एकेन्द्रिय असंयम यावत् पञ्चेन्द्रिय असंयम ।
44 पुढविदग अगणिमारुय " इत्यादि ।
इस गाथा द्वारा जो १७ प्रकारका संयम कहा गया है, उसमें संघमका नौवां भेद जो पञ्चेन्द्रिय संयम कहा है, वही यहां सूत्रमें श्रोत्रेन्द्रिय संयम आदिके भेदों द्वारा पांच प्रकार से कहा गया है, जो जीव पञ्चेन्द्रिय जीवोंकी विराधना नहीं करता है, ऐसे जीवको श्रोत्रेन्द्रिय संगम आदि रूप पांच प्रकारका संयम होता है, इनमें श्रोत्रेन्द्रियकी विराधनाका त्याग करना वह श्रोत्रेन्द्रिय संयम है, इसी तरहसे चक्षु
છે તે પાંચ પ્રકારો નીચે પ્રમાણે છે-એકેન્દ્રિય સયમથી લઈને પચેન્દ્રિય સચમ પર્યન્તના પાંચ પ્રકાર અહીં સમજી લેવા, સમસ્ત પ્રાણ, ભૂત, જીવે અને સત્ત્વનું સંઘટ્ટન આદિ દ્વારા મદન કરવા રૂપ અસયમના પણ નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર છે-એકેન્દ્રિય અસયમથી લઇને પચેન્દ્રિય અસંયમ પ ન્તના પાંચ પ્રકાર। અહીં સમજી લેવા.
" पुढविदगअगणिमारुय " त्याहि
આ ગાથા દ્વારા સંયમના જે ૧૭ પ્રકાર ખતાવવામાં આવ્યા છે, તેમાં નવમા ભેદ જે પાંચેન્દ્રિય સંયમ કહ્યો છે, એ જ અહીં સૂત્રમાં શ્રોત્રેન્દ્રિય સયમ આદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારના કહ્યો છે. જે જીવ પૉંચેન્દ્રિય જીવાની વિરાધના કરતા નથી, એવા જીવ દ્વારા શ્રોત્રેન્દ્રિય સંયમ આદિ રૂપ પાચ પ્રકારના સંયમનું પાલન થાય છે. તેમાં શ્રોત્રેન્દ્રિયની વિરાધનાના ત્યાગ કરવા
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था. ५ ७.२ स. २० संयमासंयमनिरूपणम्
१०७ विराधना परिवर्जनं तत्तदिन्द्रियसंयमो बोध्य इति । एतद्वैपरीत्येन पञ्चविधइन्द्रियासयमो बोध्य इति । पूर्वमे केन्द्रियपञ्चेन्द्रियजीवाश्रयेण संयमसंयमा सर्वजीवाश्रयत्वेन तावुच्येते 'सबपाणभूय' -इत्यादिना । सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वान् सर्वे च ते प्राणाश्च भूताश्च जीवाश्च सत्वा चेति-सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वास्तान् असमारभमागस्य अविराधयतो जीवस्य एकेन्द्रियसंयमादिपञ्चेन्द्रियसंयमान्तः पञ्चविधः संयमो भवति । प्राणादीनां भेदस्त्वेवं बोध्यः, तथाहि" माणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ताः भूतास्तु तरवः स्मृताः ।
जीवाः पश्चेन्द्रिया ज्ञेयाः शेषाः सत्वा इतीरिताः " ॥१॥ इति । रिन्द्रिय आदि इन्द्रियोंकी विराधना करनेका त्याग करना वह इन्द्रिय संयम है, इन इन्द्रियों के संयमसे विपरीत पांच प्रकारका इन्द्रिय असंयम होता है, संयम और असंयमका वह पूर्वोक्त कथन एकेन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय जीवोंके आश्रयको लेकर कहा है, अब समस्त जीवोंके आश्रयसे संयम असं. यमका कथन सूत्रकार करते हैं-"सव्चपाणभूय” इत्यादि-समस्त प्राणोंकी समस्त भूतोंकी समस्त जीवोंकी और समस्त सत्त्वोंकी विराधना करनेवाले जीयको एकेन्द्रिय संयम आदिसे लेकर पञ्चेन्द्रिय संयम तक पांचों प्रकारका संघम होता है, प्राणादिकोंमें भेद इस प्रकारसे कहा गया है-प्राणा दित्रिचतुः प्रोक्ता" इत्यादि ।
दो इन्द्रियवाले तेइन्द्रियवाले और चार इन्द्रियवाले जीव " प्राण" તેનું નામ શ્રેગેન્દ્રિય સંયમ છે, એ જ પ્રમાણે ચક્ષુરિન્દ્રિય, પ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયની વિરાધનાનો ત્યાગ કરે તેનું નામ અનુક્રમે ચક્ષુરિન્દ્રિય સંયમ, ઘણેન્દ્રિય સંયમ, રસનેન્દ્રિય સંયમ અને સ્પર્શેન્દ્રિય સંયમ છે. એ ઈન્દ્રિયોના સંયમથી વિપરીત પાંચ પ્રકારને ઈન્દ્રિય અસંયમ હેય છે. સંયમ અને અસંયમનું આ કથન એકેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીને આધારે કરવામાં આવ્યું છે હવે સમસ્ત જેને આધારે सयम भने मसयभनु ४थन सूत्रा२ ४रे छ-" सब्वपाणभूय " ઈત્યાદિ–સમસ્ત પ્રાણની, સમસ્ત ભૂતની, સમસ્ત જીવોની અને સમસ્ત સની વિરાધના ન કરનાર છ એકેન્દ્રિય સંયમથી લઈને પંચેન્દ્રિય સંયમ પર્યન્તના પાંચ પ્રકારના સંયમનું પાલન કરનારા ગણાય છે. પ્રાણાદિકેને या प्रमाणे अर्थ समय-"प्राणा द्वित्रि चतुः प्रोक्ता " स्या
તીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોને “પ્રાણ” કહે છે. વનસ્પતિ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
स्थानाङ्गसूत्रे ___ अत्र पृथिव्यादिपञ्चेन्द्रियपर्यन्ता नय संयमा बोध्याः। यतः एकेन्द्रियसंयमेन पृथिव्यादयः पश्च, द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया इति चत्यारः, इत्युभयेषां संकलनया नय । सर्वप्राणभूतजीवसत्वानां विराधनां कुर्वतस्तु एकेन्द्रियासयमादिपश्चेन्द्रियासयमान्तः पञ्चविधास यमो भवति ॥ स. २० ॥
एकेन्द्रियभेदेनोक्तस्य बनस्पतेर्वादरभेदस्य पञ्चविधत्वमाह
मूलम्-पंचविहा तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता, तं जहाअग्गबीया १ मूलबीया २ पोरबीया ३ खंधबीया ४ चीयरुहा ५॥ सू० २१ ॥
छाया-पञ्चविधास्तृणवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अग्रवीजाः १ मूलबीजाः २ पर्वबीजाः ३ स्कन्धबीजाः ४ बीजरुहाः ५॥ मू० २१ ॥ इस शब्दसे कहे गये हैं, वृक्ष " भूत" इस शब्दसे कहे गये हैं " पश्चेन्द्रिय " जीव इस शब्दसे कहे गये हैं, इनसे अतिरिक्त एकेन्द्रिय जीव " सत्व" शब्दसे कहे गये हैं। यहां पृथिवी आदिसे लेकर पञ्चेन्द्रिय तकके नौ संयम हैं, क्योंकि एकेन्द्रिय संयमसे पृथिव्यादिक पांच द्वीन्द्रिय तेइन्द्रिय चतुरिन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय संयमसे चार इस प्रकारसे ये नौ संयम होते हैं । सर्व प्राण, भूत, जीव एवं सत्त्व इनकी विराधना कर. नेवाले जीयके एकेन्द्रिय असंयमसे लेकर पश्चेन्द्रिय असंयम तक पांच प्रकारका असंयम होता है। सू० २० ॥ ___ एकेन्द्रियके भेदसे कथित हुए वनस्पतिका जो बादर भेद है, उसकी पंचविधताका कथन अब सूत्रकार करते हैंકાયિકને “ભૂત” કહે છે, પંચેન્દ્રિયોને “જીવ' કહે છે, તે સિવાયના એકેન્દ્રિય જેને “સત્વ” કહે છે. અહીં પૃથ્વીકાયિક સંયમથી લઈને પચેન્દ્રિય સંયમ પર્યન્તના નવ પ્રકારના સંયમ કહ્યા છે. “એકેન્દ્રિય સંયમ આ પદ દ્વારા પૃથ્વીકાયિક સંયમથી લઈને વનસ્પતિકાયિક સંયમ પયતના પાંચ ભેદ ગ્રહણ થયા છે. આ સિવાયના ચાર ભેદ નીચે પ્રમાણે છે-હીન્દ્રિય સંયમ, ત્રીન્દ્રિય સંયમ, ચતુરિન્દ્રિય સંયમ અને પંચેન્દ્રિય સંયમ. સમસ્ત પ્રાણે, ભૂતે, છે અને સની વિરાધના કરનારે છ વડે એકેન્દ્રિય અસંયમથી લઈને પંચેન્દ્રિય અસંયમ પર્યન્તના પાંચ પ્રકારના અસંયમ સેવાય છે. તે સ. ૨૦ છે
એકેન્દ્રિયના ભેદરૂય જે વનસ્પતિકાય છે, તેના બાદર વનસ્પતિ રૂપ લેડના પાંચ પ્રકારનું સૂત્રકાર હવે કથન કરે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ० २ सू०२१ वनस्पतेर्वादर भेदपञ्चकनिरूपणम्
6
टीका - पंचविहा ' इत्यादितृणवनस्पतिकायिकाः- तृगरूपाः = बादररूपा ये चनस्पतिकायिकाजीवाः सन्ति ते अग्रबीजादिभेदेन पञ्चविधा बोध्याः । तत्र - अग्रबीजाः = कोरण्टकादयः १, मूलबीजाः = कमलकन्दादयः २, पर्ववीजा: = इक्षुवंशादयः ३, स्कन्धवीजा:शल्लक्यादपः ४ बीजरुहाः = वटादयः ५ इति । सू० २१ ॥
पूर्व वनस्पतिकायिकजीवाः प्रोक्ताः तेषां रक्षणं त्वाचारेणैव भवतीत्यत
"
आचारस्वरूपमाह -
G
BISA BOTS
१०१
मूलम् - पंचविहे आयारे पण्णत्ते, तं जहा - णाणायारे १ दंसणायारे २ चरित्तायारे ३ तथायारे ४ वीरियायारे ५ ॥ सू०२२|| छाया -- पञ्चविध आचारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - ज्ञानाचारः १ दर्शनाचारः २ चारित्राचारः ३ तप आचारः ४ वीर्याचारः ५ ॥ ० २२ ॥
'पंचविहा तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता' इत्यादि सू० २१ ॥ तृणरूप जो बादर वनस्पतिकायिक जीव हैं, वे अग्रबीज आदिके भेदसे पांच प्रकारके कहे गये हैं, जिनका अग्रभागही बीजरूप होता है, ऐसे कोरण्टक आदि अग्रयीज हैं १। जिनका मूलही बीजरूप होता है, ऐसे कमलकन्द आदि मूलबीज हैं २। जिनका पर्वही बीजरूप होता है, ऐसे इक्षु (गन्ना) वंश आदि पर्वबीज हैं, तथा जिनका स्कन्धही बीजरूप होता है, ऐसे शल्लकी आदि स्कन्धबीज हैं, और जो वनस्पति बीजसे उत्पन्न होते हैं ऐसे वे बड आदि बीजरूप वनस्पति बीज हैं |सू०२१ ॥ इन कथित वनस्पतिकायिक जीवका रक्षण आचारसे ही होना है, अतः अब सूत्रकार आचारका स्वरूप कहते हैं
---
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
66
पंचविहा तणवणास इकाइया पण्णत्ता " इत्यिाहि
તૃણ રૂપ જે માદર વનસ્પતિકાયિક જીવે છે, તેમના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર પડે છે—(૧) અત્રત્રીજ જેમને અગ્રભાગ જ બીજરૂપ હોય છે, એવા २८ महिने 'श्री' उडे छे (२) नेभनु भूजल जी३५ होय छे, सेवा उभान्याहिने 'भूजली' उडे छे (3) प्रेमना थप ४ (गांठ) जी ३५ डाय छे, भेषा शेरडीना सोडा महिने 'पर्व' हे छे. (४) हेतु थंड जीभ ३५ होय छे, सेवी शब्सडी महिने '२४न्ध ' उडे छे. (य) भे વનસ્પતિ ખીજમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, એવા વડ આદિના બીજને ‘બીજરૂપ વનસ્પતિ ખીજ' કહે છે ! સૂ. ૨૧ ૫
,
ઉપર જે વનસ્પતિકાયિક આદિ જીયાની વાત કરી તેમનું રક્ષણ આચાર દ્વારા જ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર માચારનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરે છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
स्यानाङ्गसूत्रे टीका-' पंचविहे ' इत्यादि--
आचरणम् -आचार:-ज्ञानादिविषयकमनुष्ठानमित्यर्थः । स च ज्ञानाचारा. दिभेदेन पञ्चविधः । तत्र-ज्ञानाचार:-ज्ञान-श्रुतज्ञानं, तद्विषय आचार:-श्रुतज्ञान. रूपोऽष्टविध आचार इत्यर्थः । तदुक्तम्-"काले १, पिणए २ वहुमाणे ३ उवहाणे ४ तहय अनिण्हवणे ५ ।
बंजण ६ अन्य ७ तदुभए ८, अट्ठपिहो नाणमायारो ॥१॥" छाया--कालो त्नियो बहुमानम् , उपधानं तथा च अनिरुवनम् ।
व्यन्जनम् अर्थस्तदुमयम् , अष्टविधो ज्ञानाचारः ॥१॥ इति १। ___ तया-दर्शनाचार:-दर्शनं सम्यक्त्वं, तद्विषयाचार:-सम्यक्त्वयतां व्ययहार इत्यर्थः । अयमप्यष्टविधः । तदुक्तम्--
'पंचविहे आयारे पण्णत्ते' इत्यादि स० २२ ।। टीकार्थ-आचार पांच प्रकारका कहागयाहै, जैसे-ज्ञानाचार१ दर्शनाचार २ चारित्राचार ३ तप आचार ४ और वीर्याचार ५
आचरणका नाम आचारहै, यह आचार ज्ञानादि विषयक अनु. ष्ठानरूप होता है, यह पूर्वोक्तरूपसे पांच प्रकारका कहा गया है, इनमें श्रुतज्ञान सम्बधी जो आचार है, वह ज्ञानाचार है,यह ज्ञानाचार आठ प्रकारका है । कहा भी है-"काले विणए बहुमाणे" इत्यादि ।
काल १ विनय २ बहुमान ३ उपधान ४ अनिय ५ व्यञ्जन ६ अर्थ ७ और तदुभय ८ दर्शननाम सम्यक्त्यका है, इस सम्बन्धी जो आचार है, वह दर्शनाचारहै, यह दर्शनाचार सम्यक्त्व सहित जीवोंको
-" पंचविहे आयारे पण्णत्ते" त्या:मायारना नीय प्रमाणे पाय प्रा२ --(१) ज्ञानाय॥२, (२) शनायार, (3) याताया२, (४) त५ पाया२ मने (५) पायर्याया२.
આચરણને આચાર કહે છે. તે આચારો જ્ઞાનાદિ વિષયક અનુષ્ઠાન રૂપ હોય છે. તેના જ્ઞાનાચાર આદિ પાંચ પ્રકાર છે. શ્રુતજ્ઞાન સંબંધી જે આચાર છે, તેને જ્ઞાનાચાર કહે છે. તે જ્ઞાનાચારના નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર છે
"काले विणए बहुमाणे "त्या:
(१) , (२) विनय, (3) महुमान, (४) थान, (५) अनिझय, (6) Art, (७) अर्थ भने (८) तदुलय
સમ્યકત્વને દર્શન કહે છે. દર્શન સંબંધી જે આચાર છે તેને દર્શનાચાર કહે છે. તે દર્શનાચાર સમ્યકત્વ યુક્ત જીના વ્યવહાર રૂપ હોય છે. તેના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५३०२ सू०२२ आचारस्वरूपनिरूपणम्
१११ " निस्सकिय १ निक्कंखिय २, निवितिगिच्छा ३ अमूढदिट्ठी ४ या
उबवूह ५-थिरीकरणे ६, वच्छल्ल ७, पभावणे ८ अह ॥१॥" छाया--निश्शङ्कितं निष्काङ्कितं, निर्विचिकित्सा अमूढदृष्टिश्च ।
उपहा-स्थिरीकरणे वात्सल्य-प्रभावने अष्ट ॥ १॥ इति । तथा--चारित्राचार:-चारित्रं-सर्वपिरतिलक्षण, तद्विषयआचारः, समित्या. दिरूप चारित्र पालनात्मकोऽष्टविधो व्यवहारः । तदुक्तम्--पणिहाणनोगजुनो, पंचहि समिईहि तिहि य गुत्तीहि ।
___एस चरित्तायारो, अट्ठविहो होइ णायव्यो ॥१॥१॥" छाया-प्रणिधानयोगयुक्त (प्रशस्तव्यापारवान्)पश्चभिः समितिभिस्तिसभिश्वगुप्तिभिः।
एष चारित्राचारः अष्टविधो भवति ज्ञातव्यः ॥११॥ इति । व्यवहाररूप होता है, यह भी आठ प्रकारका है, जैसे-" निस्संकिय निक्कंखिय" इत्यादि ।
निश्शंकित १ निष्काक्षित २ निर्विचिकित्सा ३ अमूढदृष्टि ४ उपहा ५ स्थिरीकरण ६ वात्सल्य ७ और प्रभावना ८ ।
चारित्राचार-सर्वविरति रूप जो संयम है, वह चारित्र है, इस चारित्र सम्बन्धी जो आचार है, वह चारित्राचार है, यह चारित्राचार समिति आदिके पालने रूप होताहै, और यह भी अष्ठ प्रकारका है जैसे
" पणिहाणजोगजुत्तो" इत्यादि।
पांच समितियोंसे एवं तीन गुप्तियोंसे युक्त जो प्रशस्त व्यापारचाला होता है, वह चारित्राचार है, इस प्रकार यह चारित्राचार पांच समिति और तीन गुप्तिरूप होने से आठ प्रकारका है, तप आचार १२ પણ નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રક ૨ છે.
" निस्संकिय निकंखिय" याह
(१) ति, (२) निoriक्षित, (3) विसा , (४) अभूष्टि (५) पडा , (६) स्थिरी४२६५, (७) पारसय भने (८) प्रसायना.
ચારિત્રાચાર–સર્વવિરતિ રૂપ જે સંયમ છે તેને ચારિત્ર કહે છે. તે ચારિત્ર વિષયક જે આચાર છે તેને ચારિત્રાચાર કહે છે. તે સમિતિ આદિના પાલન રૂપ હોય છે. તેના પણ નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર કહ્યા છે. __ " पणिहाणजोगजुत्तो" त्या:
પાંચ સમિતિઓ અને ત્રણ ગુપ્તિઓથી યુક્ત એ જે સાધુને પ્રશસ્ત વ્યાપાર છે, તેને ચારિત્રાચાર કહે છે. આ રીતે પાંચ સમિતિ રૂપ પાંચ પ્રકાર
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-तप आचारो द्वादशविध तपोऽनुष्टानात्मकस्तपस्वि नामाचारः ।
तपसो द्वादशभेदास्तु बाह्याभ्पन्तरमेदाद् बोध्याः । तत्र बाह्यभेदाः षट् तथा हि-- "अगपणभूणोयरिया, भिक्खायरिया य रसपरिचागो ।
कायकिलेसो पडिस लोगया य, वज्झो तो होइ ।। " छाया--अनशनम् ऊनोदरिका भिक्षाचर्या च रसपरित्यागः।
कायक्लेशः पतिस लीनता च बाह्यं तपो भवति ॥ इति । तथा-आभ्यन्तरभेदाः पद, तथाहि--
"मायच्छितं विणो, वेपारवं तहेव सझाओ ।
झागं च विउस्सग्गो. एसो अभितरो तयो ।। छाया-प्रायश्चित्तं विनयो चैयात्यं तथैव स्वाध्यायः ।
ध्यानं च व्युत्सर्गः, एतदाभ्यन्तरं तपः॥ प्रकारका होता है, तपस्थियोंका जो तपोंके अनुष्ठान करनेरूप आचार है, वह तप आचार है, तपके १२ भेद ६ बाह्य तप और ६ आभ्यन्तर तपके भेदसे होते हैं जैसे-" अणसणमूणोयरिया " इत्यादि । ___ अनशन १ ऊनोदरिका २ भिक्षाचर्या ३ रसपरित्याग ४ कायः क्लेश ५ और प्रतिसलीनता ६ ये बाह्य तप हैं, आभ्यन्तर तपके ये ६ भेद हैं-" प्रायश्चित्तं विणओ" इत्यादि।
प्रायश्चित्त १ विनय २ चैयावृत्य ३ स्वाध्याय ४ ध्यान ५ और व्युसर्ग ६ आत्मा एवं शरीरकी शक्तिका नाम वीर्य है, ज्ञानाचारका અને ત્રણ ગુણિરૂપ ત્રણ પ્રકાર મળીને તે કુલ આઠ પ્રકાર હોય છે.
તપ આચાર–તપસ્વીઓને–તપનું અનુષ્ઠાન કરવા રૂપ-જે આચાર હેય છે તેને તપાચાર કહે છે. તેના ૧૨ પ્રકાર છે. ૬ બાહા તપ અને ૬ આભ્યનર તપ બારે ભેદેના નામ નીચે પ્રમાણે છે ___ "अणसणभूणोयरिया " त्या:
(१) मनशन, (२) २५, (३) लिखाया, (४) २सपरित्या, (५) ४.५वेश मने (६) प्रतिमladl, ६ माद्यत५ छ. माय-तर तपनाले नये प्रमाण छ. “ पायच्छित्तं विण ओ" त्या
(१) प्रयश्चित्त, (२) विनय, (3) वैयावृत्य, (४) स्वाध्याय (५) ध्यान भने (६) ०युत्सम
વર્યાચાર–આત્મા અને શરીરની શક્તિનું નામ વીર્ય છે. જ્ઞાનાચારના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०२ सू०२२ आचारकरूपमेदनिरूपणम्
११३ तथा-वीर्याचारः-वीर्यम् आत्मशरीरसामर्थ्य, तस्यानन्तरोक्तेषु षट्त्रिंशद्विधेषु ज्ञानाचारादिषु स्फोरणम् । इति । सू० २२ ॥
आचारस्य प्रस्तुतत्वात् सम्पति आचारप्रकल्पस्य भेदानाह
मूलम्-पंचविहे आयारपकप्पे पण्णत्ते, तं जहा-मासिएं उग्घाइए १. मासिए अणुग्घाइए २, चाउमासिए उग्घाइए ३, चाउम्मासिए अणुग्घाइए ४, आरोवणा ५। आरोवणा पंचविहा पण्णत्ता, तं जहा-पट्टविया १ ठविया २ कसिणा ३ अकसिणा ४ हाडहडा ५ ॥ सू० २३ ॥ ___ छाया-पञ्चविध आचारप्रकल्पः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-मासिकमुद्घात्तिकम् १, मासिकमनुद्घातिकम् २, चातुर्मासिकमुद्घातिकम् ३, चातुर्मासिकमनुद्घातिकम् ४, आरोपणा पञ्चविधा प्रज्ञता, तद्यथा-प्रस्थापिता १, स्थापिता २, कृत्स्ना ३, अकृत्स्ना ४, हाडहडा ५॥ सु० २३ ॥ ८ दर्शनाचारका ८ चारित्राचारका ८ तप आचारका १२ कुल ३६ प्रकारके ज्ञानाचार आदिकोंके परिपालनमें जो वीर्यरूप शक्तिका प्रकट करना है, वह वीर्याचार है ॥सू० २२॥
अब सूत्रकार आचार प्रकल्पके भेदोंका कथन करते हैं
'पंचविहे आपारकप्पे पण्णत्त' इत्यादि मू० २३ ॥ सूत्रार्थ-आचार प्रकल्प पांच प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-मासिक उद्घातिक१ मासिक अनुद्वातिक२ चातुर्मासिक उद्धातिक३ चातुर्मासिक अनुद्धातिक४ और आरोपणा ५ इनमें आरोपणा पांच प्रकारकी कही गईहै - जैसे-प्रस्थापिता१ स्थापिता २ कृत्स्ना३ अकृत्स्ना४ और हाडहडा ५ ૮, દર્શનાચારના ૮, ચારિત્રાચારના ૮ અને તપાચારના ૧૨ એ રીતે કુલ ૩૬ પ્રકારના જ્ઞાનાચાશદિકના પરિપાલનમાં જે વીર્યરૂપ શક્તિનું પ્રકાશન થાય છે, તેનું નામ વીર્યાચાર છે કે સૂ. ૨૨ છે
હવે સૂત્રકાર આચાર પ્રક૯૫ના ભેદનું કથન કરે છે. सूत्राथ-" पचविहे आयारपकप्पे पण्णत्ते" त्याह
આચાર પ્રકલ્પના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યાં છે–(૧) માસિક, Gधाति, (२) मासि अनुहुधाति:, (3) यातुसि धाति, (४) यातुर्मा. સિક અનુદ્દઘાતિક અને (૫) આપણા. તેમાંથી આરોપણ પાંચ પ્રકારની ४ी छ. म (१) प्रस्थापित, (२) २थापिता, (3) ४२ना, (४) मत्सना, भने (५) ७१७९१. स्था०-१५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
टीका - पंचविहे आधारपकप्पे ' इत्यादि
आचारप्रकल्पः - प्रकृष्टः कल्पः =प्रायश्चित्तरूपो यत्र सः मकल्पः, आचारस्य = आचाराङ्गस्य प्रकल्पः = निशीथाख्योऽध्ययनविशेष आचारप्रकल्पः, स च पश्चविधप्रायश्चित्तरूपकत्वात् पञ्चविधः । तथाहि - मासिकमुद्धातिकम् - मासेन निवृत्तं मासिकम्, उद्घातः = भागपातः सान्तरहानं वा, तद् विद्यते यत्र तत् उद्घा तिकम् । सार्द्धसप्तविंशतिदिनप्रमाणं प्रायश्चित्तं मासिकमुद्धातिकमुच्यते । लघुमासप्रायश्चित्तमित्यर्थः । उक्तंचात्र
" अद्वेण छिन्नसेसं, पुव्वद्वेण तु संजुयं काउं । देज्जा लहुदाणं, गुरुदाणं तत्तियं चेब || १ || "
छाया - अर्जेन छिन्नशेषं पूर्वार्द्धन तु संयुतं कृत्वा ।
स्थानाङ्गसुत्रे
9
दीयते लघुकदानं गुरुदानं तावदेव || इति ।
मासिकतपोऽधिकृत्य अस्या गाथाया भावार्थ एवं बोध्यः तथाहि मासे अर्जेन छिन्ने सति पञ्चदशदिनानि शिष्यन्ते । मासापेक्षया पूर्वस्य पूर्वतपसः पञ्चविंशतिदिनात्मकस्य अद्ध सार्द्धद्वादशकम् उभयसंकलनया सार्द्धसप्तविंशति
प्रायश्चित्त रूप प्रकृष्टकल्प जहाँ होता है, वह प्रकल्प है, आचाराङ्गरूप आचारका जो प्रकल्प है, यह आचार प्रकल्प है, यह आचारप्रकल्प निशीथ नामक अध्ययन विशेष रूप है यह पूर्वोक्त रूपसे पांच प्रकारका है, क्योंकि यह प्रायश्चित्तका प्ररूपक होता है, वह मासिक उद्धातिक कहलाता है, इसे लघुमास प्रायश्चित्त कहा गया है। कहा भी है
'अद्वेण छिनसे से ' इत्यादि ।
मासिक तपकी अपेक्षासे इस गाथाका ऐसा अर्थहै, मासके आधे दिन पन्द्रह दिन होते हैं, मासकी अपेक्षासे २५ दिनात्मक पूर्वतपके आधे १२ ॥ दिन होते हैं, १५ और १२|| साढ़े बारहको परस्पर में जोड़ने से २७|| साडेसताईस होते हैं । लघु प्रायश्चित्त यदि एक मासका देना हो तो वह२७॥दिन काही
પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપ પ્રકૃષ્ટ કલ્પ જ્યાં હોય છે, તે પ્રકલ્પ છે. આચારાંગ રૂપ આચારના જે પ્રકલ્પ છે, તેનું નામ આચાર પ્રકલ્પ છે. તે આચાર પ્રકલ્પ નિશીથ નામના અધ્યયન વિશેષરૂપ છે. તેના પૂર્વોક્ત પાંચ પ્રકારો કહ્યાં છે તે પ્રાયશ્ચિત્તની પ્રરૂપણા કરે છે. માસિક ઉદ્ઘાતિકને લઘુમાસ પ્રાયશ્ચિત્ત પણ उडेछे, धुं पशु छे " अद्वेण छिन्न सेसं " धत्याहि
માસિક તપની અપેક્ષાએ આ ગાથાના અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે— માસથી અર્ધો દિવસ એટલે ૧૫ દિવસ થાય છે. માસની અપેક્ષાએ ૨૫ દિનાત્મક પૂર્વતપના અર્ધો દિવસા ૧૨૫ થાય છે. ૧૫ અને ૧૨ ને સરવાળે
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सू०२३ आचारकल्पमेदनिरूपणम्
११५ दिनानि भवन्ति । एतावदिनात्मकं मासिकं लघुमायश्चित्तं दातव्यम् । गुरु प्रायचित्तं तु मासावधिकमेव दातव्यमिति ॥१॥
तथा-मासिकम् अनुद्घातिकम् न उद्घातिकम् अनुद्घातिकम्-यथाश्रुतमायश्चित्तं गुरुमायश्चित्तमित्यर्थः । एतत् त्रिंशदिनप्रमाणं भवतीति ॥२॥ ___ तथा-चातुर्मासिकम् चतुर्भिर्मासैनिर्वृ त्तम् चातुर्मासिकं तद्रूपम् उद्घातिकम्लघुचतुर्मासमायश्चित्तमित्यर्थः ॥३॥ तथा-चातुर्मासिकम् अनुद्घातिकम् गुरु चतुर्मासप्रायश्चित्तमित्यर्थः ॥४॥ तथा-आरोपणा-आरोप्यते इत्यारोपणा-मायश्चित्तानामुपर्युपर्यारोपणं यावत् षण्मासान्, तत ऊर्ध्वं तु भगवतो महावीरस्वामिनस्तीर्थे आरोपणा न भवति ।
अयं भाव:-" आरोवणाचडावणत्तिभाणियं होइ"
छाया-आरोपणा आरोहणेति भाणितं भवति इति । यो हि यथाप्रतिसेवितः मालोचयति तस्य प्रतिसेवना-निष्पन्नमेव मासलघुमासगुरुप्रभृतिक दीयते, देना चाहिये और गुरु प्रायश्चित्त दिया जाये तो वह तो एक पूरे मास तककाही देना चाहिये १ तथा-मासिक अनुद्धातिक गुरु प्रायश्चित्त रूप होता है, और यह तीस दिनका होता है, जो प्रायश्चित्त चातुर्मासिक उद्घातिक होता है, वह ३ मास २७॥ दिनका होता है, इसे लघु चातु. मासिक प्रायश्चित्त भी कहा गया है, जो प्रायश्चित्त चातुर्मासिक अनुद्धातिक होता है, वह गुरु चातुर्मासिक होता है, अर्थात् पूरे चार मासका होता है, प्रायश्चित्तोंके ऊपर जो प्रायश्चित्त ६ मास तक लगातार दिये जाते हैं, वह आरोपणा है, इसके बाद महावीर स्वामीके शासनमें आरोपणा नहीं होती है, भाव यह है, "आरोवणा चडायणत्ति भाणियं होइ" आरोपणा आरोहणा कही गई है, जो प्राणी जैसे ૨છા સાડીસત્યાવીસ આવે છે. જે એક માસનું લઘુપ્રાયશ્ચિત્ત દેવું હોય તે પૂરા ૩૦ દિવસનું દેવાને બદલે ૨૭ સાડીસત્યાવીસ દિવસનું દેવું જોઈએ, જે ગુરુપ્રાયશ્ચિત્ત દેવું હોય તે તે પૂરા ૩૦ દિવસનું હોવું જોઈએ. આ પ્રકારના ૩૦ દિવસના પ્રાયશ્ચિત્તને માસિક અનુદ્ધાતિક કહે છે. જે પ્રાયશ્ચિત્ત ૩ માસ ૨ા દિવસનું દેવામાં આવે છે તેને લઘુચાતુમોસિક અથવા ચાતુ મસિક ઉદ્દઘાતિક કહે છે. પૂરા ચાર માસના પ્રાયશ્ચિત્તને ચાતુર્માસિક અનુદૂઘાતિક અથવા ગુરુચાતુર્માસિક કહે છે. સતત છ માસ પર્યન્તનું જે પ્રાયશ્ચિત દેવામાં આવે છે તેનું નામ આરોપણું છે. મહાવીર પ્રભુના શાસનમાં તેટલા સમય કરતાં વધારે સમયની આપણુ દેવામાં આવતી નથી, " आरोषणा चडावपत्तिमाणिय होइ" भारोपणाने साधु यामां आये
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे यस्तु न तथा तस्य तत्तावद् दीयत एव माया निष्पन्नं चान्यदारोप्यते इत्यारो पणेति । आचारप्रकल्पस्य केषुचिदुद्देश केषु लघुमासप्रायश्चित्तं प्ररूप्यते, केचित् गुरुमासमायश्चित्तम् , केषुचिद् लघुचतुर्मासमायश्चित्तं, केषुचिद् गुरु चतुर्मासमायश्चित्तम् , केषुचित् आरोपणा । इति पञ्चविधप्रायश्चित्तप्ररूपकत्वा दयमाचारप्रकल्पः पञ्चविधो बोध्य इति । अत्र आरोपणा आचारप्रकल्पस्य पञ्चमभेदत्वेनोक्ताः तस्या एव सम्प्रति पश्चविधत्वमाह- आरोवणा पंचविहा' इत्यादोषका सेवन करता है, वह उसकी आलोचना उसीके अनुसार करता है, तो उसे उस प्रतिसेवनाके अनुसारही मास लघु मासगुरु आदि प्रायश्चित्त दिये जाते हैं, और जो प्रतिसेवित दोषके अनुसार आलोचना नहीं करता है, उसे प्रायश्चित्त तो दियाही जाता है, परन्तु उस प्रायश्चित्तमें मायासे निष्पन्न हुए अन्य प्रायश्चित्तकी आरोपणा की जातो है, इस प्रकारसे यह आरोपणा होती है, आचार प्रकल्पके किन्हीं २ उद्देशकोंमें लघुमास प्रायश्चित्त प्ररूपित्त हुआ है, किन्हीं २ उद्देशकों में गुरुमास प्रायश्चित्त प्ररूपित हुआ है, और किन्हीं २ उद्देशकोंमें आरो. पणा प्ररूपित हुई है, इस तरहसे पांच प्रकारके प्रायश्चित्तोंका प्ररूपक होने से यह आचारप्रकल्प पांच प्रकारका कहा गया है, ऐसा जानना चाहिये यहां आरोपणा आचार प्रकल्पके पश्चम भेद रूपसे कही है, सो अब उसकेही सूत्रकार पांच भेद प्रकट करनेके लिये कहते हैंછે. જે જીવ જેવા દોષનું સેવન કરે છે, તે દોષની તેના દ્વારા તેને અનુરૂપ આચના કરાય છે તેને પ્રતિસેવનાને અનુરૂપ જ માસલઘુ, માસગુરુ આદિ પ્રાયશ્ચિત્ત દેવામાં આવે છે. જે માણસ પ્રતિસેવિત દેષને અનુરૂપ આલોચના કરતું નથી, તેને પ્રાયશ્ચિત્ત તે દેવામાં આવે જ છે, પરન્તુ તે પ્રાયશ્ચિત્તમાં માયાથી નિષ્પન્ન થયેલા અન્ય પ્રાયશ્ચિત્તની આરે પણ કરાય છે. આ પ્રકારનું તે આરોપણાનું સ્વરૂપ હોય છે. આ ચાર પ્રકલ્પના કઈ કઈ ઉદ્દેશકોમાં લધુમાસ પ્રાયશ્ચિત્તની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, કેઈ કેઈ ઉદ્દેશકોમાં ગુરુમાસ પ્રાયશ્ચિત્તની, કેઈ કઈ ઉદેશમાં લઘુ ચાતુર્માસ પ્રાયશ્ચિત્તની, કોઈ કિઈ ઉદ્દેશકમાં ગુરુ ચાતુર્માસ પ્રાયશ્ચિત્તની અને કઈ કઈ ઉદ્દેશકમાં આપણુની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. આ રીતે પાંચ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્તોનું પ્રરૂપક હોવાને કારણે આ આચાર પ્રક૯પને પાંચ પ્રકારને કહેવામાં આવેલ છે, એમ સમજવું. અહીં આપણાને આચાર પ્રકલપના પાંચમાં ભેદ રૂપ પ્રકટ કરવામાં આવી છે.
હવે સૂત્રકાર તે આપણાના પાંચ ભેદે પ્રકટ કરે છે.
श्री स्थानांसूत्र :०४
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ५ उ. २ सू.२३ आचारकल्पभेदनिरूपणम्
११७
दिना । आरोपणा हि प्रस्थापितादिभेदैः पञ्चविधा भवति । तत्र - प्रस्थापिताआरोपणीयेषु बहुषु प्रायश्चित्तेषु सत्सु यद् लघुमासगुरुमासादिप्रायश्चित्तेषु कस्य चिदेकस्य प्रस्थापना सा प्रस्थापितेत्युच्यते ॥ १॥ तथा स्थापिता - यः कश्चित मासगुर्वादिप्रायश्चित्ता भवति, स गुरोर्वैयावृत्यं करोति, अतस्तस्य प्रायश्चित्तं वैयात्यसमा यावत् स्थापितम्, ततः पश्चात् स प्रायश्चित्तं करिष्यतीत्येषा स्थापितेत्युच्यते ||२|| तथा - कृत्स्ना - यत्र झोषो न क्रियते सा । झोषस्त्वयम् - भगवतो महावीरस्वामिनस्तीर्थे षण्मासान्तमेव तपो भवति षण्णां मासानामुपरि ये “ आरोवणा पंचविदा " इत्यादि ।
यह आरोपणा प्रस्थापित आदिके भेद से पांच प्रकारकी होती है, इनमें जो आरोग्णा आरोपणीय अनेक प्रायश्चित्तोंके होने पर लघुमास गुरुमास आदि प्रायश्चित्तों में से किसी एक प्रायश्चित्त के प्रस्थापनारूप होती है, वह आरोपणा " प्रस्थापिता " इस रूपसे कही गई है, तथा जो कोई मासगुरु आदि प्रायश्चित्तके योग्य होता है, यह पहिले गुरुकी वैयावृत्ति करता है, अतः जबतक वैयावृत्तिकी समाप्ति नहीं हो जाती है, तब तक उसका प्रायश्चित्त स्थापित रहता है, इसके बाद वह प्रायश्चित करता है, इस तरह से यह आरोपणा स्थापितारूप कही गई है, तथा जिस आरोपणामें झोष नहीं किया जाता है, वह आरोपणा कृत्स्ना आरोपणा है, झोषका अभिप्राय ऐसा है, कि भगवान् महावीर स्वामीके तीर्थ में छह मास तकही तप होता है, छह मासके बाद जो मास अप
" आरोषणा पंचविहा " इत्याहि
તે આરાપેણાના પ્રસ્થ પિત આદિ પાંચ ભેદ કહ્યાં છે. જે આરાપણા, આરાપ ણીય અનેક પ્રાયશ્ચિત્તોના સદ્ભાવ હાયત્યારે લઘુમાસ, ગુરુમાસ આદિપ્રાયશ્ચિ ત્તોમાંથી એક પ્રાયશ્ચિત્તની પ્રસ્થાપના રૂપ હાય છે, તે આરેાપણને ‘ પ્રસ્થા પિતા કહે છે. તથા જે કંઈ સાધુ માસગુરુ આદિ પ્રાયશ્ચિત્તને વૈગ્ય હાય છે, તે પહેલાં ગુરુનું ચૈયાનૃત્ય કરે છે, તેથી જ્યાં સુધી વૈયાવૃત્તિની સમાપ્તિ થઇ જતી નથી, ત્યાં સુધી તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત સ્થાપિત રહે છે, ત્યારબાદ તે પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. આ રીતે આ આરાપણાને ‘ સ્થાપિતા ’ આવી છે. તથા જે આરાપણામાં ‘ઝેષ ’ કરાતા નથી તે આરાપણાને કૃત્સ્ના આરાપણા ” કહે છે. ષને ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે— મહાવીર પ્રભુના તીર્થમાં છ
રૂપ કહેવામાં
16
માસ સુધીનું જ પ્રાયશ્ચિત્ત આપી શકાય
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
स्थानाङ्गसत्रे माप्ता अपराधिनो भवन्ति, तेषां क्षपणं भवति, अर्थात् पण्मासाधिकमासानां प्रा. यश्चित्तमपराधिषु नारोप्यते । किमिव ! यथा प्रस्थे धान्ये मातव्ये तदधिकधान्यस्यापनं भवति तदियेति । पण्मासाधिकमासानां यत्प्रायश्चित्तानारोपणं स एव झोषो बोध्यः । तस्याभावेन परिपूर्णत्वादियं कृत्स्नेत्युच्यते इति ॥३॥ ___ तथा-अकृत्स्ना-यत्र षण्मासाधिकमासानां प्रायश्चित्तं नारोष्यते इति सा अपरिपूर्णत्वात् अकृत्स्नेत्युच्यते, इति ॥४॥ तथा-हाउहडा-यस्यापराधिनो लघुगुरुमासादिप्रायश्चित्तेषु यत् प्रायश्चित्तं प्राप्तं, तत् तस्मिन्नेव काले तस्मिराधीके होते हैं, उसकी क्षपणाहो जातीहै, अर्थात् अपराधियोंमें छह माससे अधिक मासोंका प्रायश्चित्त आरोपित नहीं होता है, जैसे-जिस प्रस्थमें (नापविशेष) जितना धान्य समानेके योग्य होताहै, उस प्रस्थमें उतनाही धान्य समाता है, अधिक धान्य यहांसे गिर जाता है, इस तरह छह माससे अधिक मासोंके प्रायश्चित्तको जो अनारोपणा है, वही झोष है, इसके अभावसे छह माससे अधिक प्रायश्चित्त देनेके अभावसे यह आरोपणा पूर्ण होने के कारण कृत्स्ना आरोपणा कही जाती है। जिसमें छ माससे अधिक मास का प्रायश्चित्त की आरोपणा नहीं की जाती है वह अपरिपूर्ण होने से "अकृत्स्ना" आरोपणाकही जातोहै. तथा हाडहडा जो आरोपणा है, वह ऐसी है कि जिस अपराधीके लघुमास गुरुमाप्त आदि प्रायश्चित्तों में से जो प्रायश्चित्त हो वह उसी कालमें उसमें છે. અપરાધીને છ માસથી વધારે માસનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપી શકાતું નથી. ૬ માસ કરતાં વધારે સમયનું પ્રાયશ્ચિત્ત આરેપિત કરી શકાતું નથી. જેમ કે પાત્રમાં જેટલું ધાન્ય સમાઈ શકે તેમ હોય એટલું જ ધાન્ય તેમાં ભરી શકાય છે, પરંતુ જે તેથી વધારે ધાન્ય તેમાં નાખવામાં આવે તે તે પાત્રમાંથી બહાર નીકળી જાય છે, એ જ પ્રમાણે છ માસથી વધારે માસના પ્રાયશ્ચિત્તની જે અનારો પણ છે, તેનું નામ જ “ઝષ” છે. છ માસથી અધિક સમયના પ્રાયશ્ચિત્તને અભાવ હોવાને કારણે, તે આપણું (છ માસના પ્રાયશ્ચિત રૂપ આપણા) પૂર્ણ હેવાને કારણે તેને “કુના આપણા કહે છે. જેમાં છ મહીનાથી વધારે મહિમાનું પ્રાયશ્ચિત્તની આરોપણ કરવામાં આવતી નથી તે અપરિપૂર્ણ હેવાથી “અન્ના આરે પણ કહેવાય છે. હાડહડા આરોપણ આ પ્રકારની છે—જે અપરાધીને લઘુમાસ, ગુમાસ આદિ પ્રાયશ્ચિત્ત માંથી જે પ્રાયશ્ચિત્ત દેવાનું છે, તે પ્રાયશ્ચિત્ત એ જ કાળે તે અપરાધીમાં આરેપિત કરવામાં આવે છે, તેથી તે આરોપણાને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुघा टीका स्था५ उ०२ सू०२४ मनुष्यक्षेत्रस्य पदार्थ विशेषनिरूपणम् ११९ नारोप्यते इति सा ' हाडहडा' इत्युच्यते । कृतापराधस्य सद्य एव यत्मायश्चि. त्तारोपणा सा ' हाडहडे 'ति भावः ॥मू० २३॥
संयतासंयतसम्बन्धितया सूत्राणि प्रागभिहितानि, तत्र संयतासंयतगत. वस्तुविशेषाः प्रोक्ताः, तेषां व्यतिकरस्तु मनुष्यक्षेत्र एव भवतीति मनुष्यक्षेत्रस्थान पदार्थविशेषानाह
मूलम्-जंबुद्दीचे दीये मंदरस्स पवयस्स पुरस्थिमेणं सीयाए महानईए उत्तरेणं पंच चक्खारपव्वया पण्णत्ता, तं जहामालवंते, १ चित्तकूडे २ पम्हकूडे ३ गलिणकूडे ४ एगसेले ५॥१॥ जंबू मंदरस्त पुरथिमेणं सीयाए महानईए दाहिणेणं पंच वक्खारपव्वया पण्णत्ता, तं जहा-तिकूडे १ वेसमणकूडे २ अंजणे ३ मायंजणे ४ सोमणसे ५॥२॥ जंबू मंदरस्स पञ्चत्थिमेणं सीओदाए महाणईए दाहिणेणं पंच वक्खारपबया पण्णत्ता, तं जहा-विज्जुप्पभे १ अंकावई २ पम्हावई ३ आसीविसे ४ सुहावहे ५ ॥३॥ जंबूमंदरस्स पञ्चत्थिमेणं सीओदाए महाणईए उत्तरेणं पंच चक्खारपत्रया पण्णत्ता, तं जहा-चंदपठनए १ सूरपव्वए २ णागपवए ३ देवपवए ४ गंधमायणे ५॥४॥ जंबूमंदरदाहिणेणं देवकुराए कुराए पंच महदहा पण्णत्ता, तं जहा-निसहदहे १ देवकुरुदहे २ सूरदहे ३ सुलआरोपित किया जाता है, इसलिये यह " हाडहडा" कही गई है, तात्पर्य यह है, कि जिसने जो अपराध किया है, उस अपराधकी उसो समय जो प्रायश्चित्तकी आरोपणा है, वह हाडहडाआरोपणा है सू. २३॥ “હાડહડા” કહી છે. એટલે કે જેણે જે અપરાધ કર્યો હોય તે અપરાધના પ્રાયશ્ચિત્તની એ જ સમયે જે આરોપણ કરવામાં આવે છે તેને " 813331 मा५५ " 2. ॥ सू, २३ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
१२०
स्थानाङ्गसूत्रे सदहे ४ विज्जुप्पमदहे ५ ॥५॥ जंबू मंदरस्त उत्तरकुराए कुराए पंच महद्दहा पण्णता, तं जहा-नीलवंतदहे ? उत्तरकुरुदहे २ चंददहे ३ एरावणदहे ४ मालवंतदहे ५॥६॥ सव्ये विणं चक्खारपव्यया सीया सीओयाओ महाणईओ मंदरं या पवयंतेणं पंच जोयणसयाइं उठें उच्चत्तेणं पंच गाउयसयाई उध्वेहेणं ॥७॥धायइसंडे दीये पुरथिमद्धेणं मंदरस्स पवयस्स पुरस्थिमेणं सीयाए महाणईए उत्तरेणं पंच वक्खारपव्यया पण्णत्ता, तं जहा-मालवंते, एवं जहा--जंवूदीवे तहा जाव पुक्खरवरदविड्डपञ्चस्थिमद्धे वक्खारा दहा य उच्चत्तं भाणियवं । समयखेत्ते णं पंच भरहाई पंच एरवयाइं एवं जहा चउहाणे बिइय उदेसे तहा एत्थ वि भाणियब्वं जाव पंच मंदरा पंच मंदरचूलियाओ, णवरं उसुयारा गस्थि ॥ सू०२४॥
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये सीताया महानद्या उत्तरे पश्य बक्षस्कारपर्वताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-माल्यवान् , १ चित्रकूटः, २ पनकटः, ३ नलिनकूटः, ४ एकशैलः ५ ॥१॥ ___संयत असंयतके सम्बन्धके सूत्र सूत्रकारने पहिले कह दिये हैं, उनमें संयत असंयत गत जो वस्तुविशेष कहे गये हैं, उनका व्यतिकर सम्बन्ध या सद्भावतो मनुष्यक्षेत्र में ही होता है, इस कारण अब सूत्रकार मनुष्यक्षेत्रस्थ पदार्थ विशेषोंका कथन करते हैं
સંયત અને અસંયત વિષયક સૂત્રની પ્રરૂપણા સૂત્રકારે પહેલાં કરેલી છે. તે સૂત્રમાં સંયત અસંયત જે વસ્તુ વિશેષ કહેવામાં આવેલ છે તેમને વ્યતિકર સંબંધ અથવા સદૂભાવ તે મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ સંભવી શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર મનુષ્યક્ષેત્રમાં રહેલા કેટલાક પદાર્થવિશેષેનું કથન કરે છે –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५३०२ सू०२४ मनुष्यक्षेत्रस्यपदार्थविशेषनिरूपणम १२१
जम्न् मन्दरस्य पौरस्त्ये सीताया महानद्या दक्षिणे पश्च वक्षस्कारपर्वताः, प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-त्रिकूटः १, वैश्रमणकूटः, २ अञ्जनः, ३ मायाञ्जनः, ४ सौमनसः ५ ॥२॥ जम्बूमन्दरस्य पाश्चात्ये सीतोदाया महानया दक्षिणे पश्च वक्षस्कार पर्वताः प्रज्ञप्ताः तद्यथा विद्युत्प्रभः १, अङ्कावती, पद्मावती ३, आशीविषः ४, मुखावहः ५ ॥३॥ जम्बू मन्दरस्य पाश्चात्ये सीतोदाया महानया उत्तरे पञ्च वक्षस्कारपर्वताः, प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- चन्द्रपर्वतः, १ मूरपर्वतः, २ नागपर्वतः, ३ देव. पर्वतः, ४ गन्धमादनः ५ ॥४॥
जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स इत्यादि सू० २४ ॥ सूत्रार्थ-जंबूद्वीप नामके इस द्वीपमें मन्दर(मेरु) पर्वतकी पूर्वदिशामें सीता महानदीकी उत्तर दिशामें पांच वक्षस्कार पर्वत कहे गये हैं उनके नाम इस प्रकारसे हैं-माल्यवान् १ चित्रकूट २ पद्मकूट ३ नलिनकूट४ और एकशैल५ । जम्बूद्वीपस्थ मन्दर (मेरु) पर्वतकी पूर्व दिशामें सीता महानदीकी दक्षिण दिशामें पांच वक्षस्कार पर्वत कहे गये हैं-उनके नाम इस प्रकारसे हैं-त्रिकूट १ वैश्रमण कूट २ अञ्जन ३ मायाञ्जन ४ और सौमनस५
जम्बूद्वीपस्थ महामन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशामें सीतोदा महानदीकी दक्षिण दिशामें पांच वक्षस्कार पर्वत कहे गये हैं-उनके नाम इस प्रकारसे हैं-विद्युत्म १ अङ्कायती २ पद्मावती ३ आशीविप ४ और सुखावह ५ जम्बूद्वीपस्थ मन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशायें सीतोदा महानदीकी उत्तर दिशामें पांच वक्षस्कार पर्यंत कहे गये हैं। जैसे-चन्द्रपर्वत १ सूर पर्वत २ नाग पर्वत ३ देवपर्वत ४ और गन्धमादन पर्वत ५
" जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स" त्या:
સૂત્રાર્થ–બૂદ્વીપ નામના આ દ્વીપમાં મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં વહેતી સીતા મહાનદીની ઉત્તર દિશામાં પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વતે આવેલા છે. તેમનાં नाम मी प्रमाणे छ-(१) माझ्यवान्, (२) यित्र५८, (3) ५५५, (४) नमिनट भने (५) शैक्ष.
જંબૂદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં વહેતી સીતા મહાનદીની દક્ષિણ દિશામાં પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વતો આવેલા છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે 8-(१) त्रिकुट, (२) वैश्रम2, (3) मन, (४) भायां मन (५) सौमनस.
જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં આવેલી સીદા મહાનદીની દક્ષિણ દિશામાં પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વતે આવેલા છે. તેમનાં નામ આ प्रमाणे छ-(१) विधुत्प्रल, (२) २मावती, (3) पावती, (४) माविष अन (५) सुभाष स्था०-१६
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
स्थानाङ्गसत्रे जम्ब मन्दरदक्षिणे देवकुरोः कुरोः पञ्च महाहदाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-निषधइदः १, देवकुरुहूदः, २ मुरहूदः, ३ सुलस हदः ४ विद्युत्मम हृदः ५॥५॥ जज्बू मन्दरस्योत्तरकुरुषु कुरुषु पञ्च महाहदाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नीलवद् इदः, १ उत्तर-कुरुहूदः, २ चन्द्रदः, ३ ऐरावणहूदः, ४ मालवद् इदः ५ ॥६॥ सर्वेऽपि खलु वक्षस्कारपर्वताः सीता सीतोदे महानधौ मन्दरं वा पर्वतं प्रति पञ्च योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन पञ्च गव्य॒तिशतानि उद्वेधेन ॥७॥ धातकीखण्डे द्वीपे पौरस्त्या? खलु मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये सीताया महानद्या उत्तरे पञ्च बक्षस्कार___ जम्बूद्वीपस्थ मन्दर पर्वतकी दक्षिण दिशामें देवकुरुमें पांच महाहूद कहे गयेहैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं-निषध हूद (द्रह) १ देवकुम इदर सूर हूद ३ सुलस हद ४ और विद्युत्प्रभ इद ५। जम्बूद्वीपस्थ मन्दर पर्वतके उत्तर कुरुमें पांच महाहूद कहे गये हैं उनके नाम इस प्रकारसे हैं नीलयत् हूद १ उत्तरकुरु हद २ चन्द्र हूद ३ ऐरावण हद ४ और माल्यचद् इद ५ समस्त वक्षस्कार पर्वत सीता सीतादा महानदियोंकी तरफ
और मन्दर पर्वतकी तरफ पांचसो योजन ऊंचे हैं और उद्वेधसे (भू. मिके अन्दर गहराइमें) पांचसौ गव्यूति (दो कोस) प्रमाण हैं।
धातकी खण्ड द्वीपमें पौरस्त्यार्ध में मन्दर(मेक)पर्वतके पूर्वदिशामें सीता महानदीके उत्तरमें पांच वक्षस्कार पर्वत कहे गये हैं उनके नाम इस
જબૂદ્વીપના મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં આવેલી સીદા મહાનદીની ઉત્તર દિશામાં પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વત છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે छ-(१) यन्द्र पात, (२) सू२ पर्वत, (3) न त, (४) ३५ पत भने (५) गन्यमान ५५त.
જબૂદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં આવેલા દેવકર્મા પાંચ મહાહર છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે --(૧) નિષધ હદ, (૨) દેવમુરુ स, (3) सू२८, (४) सुरस अन (५) विधुत्प्रन .
જબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં આવેલા ઉત્તરકુરુમાં પણ नीय प्रमाणे पाय भ6 छे-(१) नीरवत् ३८, (२) उत्त२४२t , (3) यन्द्र, (४) मेरा मन (५) माध्यपत्.
સમસ્ત વક્ષસ્કાર પર્વતે સીતા અને સતેદા મહાનદીઓની તરફ અને મન્દર પર્વતની તરફ ૫૦૦ જન ઊંચા છે, અને તેમને ઉઠેધ (જમીનની અંદરની ઊંડાઈ) પ૦૦ ગભૂતિપ્રમાણ છે.
ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાર્ધમાં મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં સીતા મહાનદીની ઉત્તરે પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વતે આવેલા છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०२४ मनुष्यक्षेत्रस्यपदार्थविशेषनिरूपणम् १२३ पर्वताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-माल्यवान् एवं यथा जम्बूद्वीपे तथा यावत् पुष्करवर द्वीपार्द्धपाश्चात्याद्धे वक्षस्कारा इदाश्च उच्चत्वं भणितव्यम् ॥८॥ समयक्षेत्रे खलु पश्चभरतानि पञ्च ऐरावतानि । एवं यथा चतुःस्थाने द्वितीयोद्देशे तथा अत्राऽपि मणितव्यं यावत् पञ्च मन्दराः पञ्च मन्दरचूलिकाः। नवरम् इषुकारा न सन्ति ॥मू०२४॥
टीका-'जंबुद्दीवे ' इत्यादि
व्याख्या सुगमा, तथापि किंचिदत्र लिख्यते-वक्षसि-मध्ये गोप्यं क्षेत्रं द्वौ संभूय कुर्वन्ति ये ते वक्षस्कारा गजदन्तापरपर्यायाः पर्वतविशेषाः । ते च माल्ययतो गजदन्तकाद् प्रदक्षिणया चतुर्दिक्षु वर्तमानाः चतुःसूत्रोक्ता विंशतिसंख्यकार प्रकारसे हैं-माल्यवान् इत्यादि इनका नाम जैसा जम्बूद्वीपके प्रकरणमें कहा गया है, वैसाही है, पुष्करवरद्वीपा में और पाश्चात्यादमें वक्षस्कारों का इदों का और इन की - वक्षस्कार पर्वतों की ऊंचाई का कथन पहिले की तरहसेही कहना चाहिये। समयक्षेत्रमें पांच भरत और पांच ऐरयत क्षेत्रहैं । चतुःस्थानमें द्वितीय उद्देशे में जैसा कहा गया है, वैसा यहां पर भी कह लेना चाहिये यावत् पांच मन्दर और पांच मन्दर चूलिकाएँ हैं, विशेषता केवल इतनीसीही है, कि इषुकार नहीं हैं। ____टीकार्थ-इसकी व्याख्या सुगम है, तब भी कुछ इस विषयमें लिखा जाता है, वक्षस्कार पर्वतोंका दूसरा नाम गजदन्त भी है, यह विशेष पर्वत है । इनका बक्षस्कार ऐसा नाम इसलिये हुआ है कि ये दो एकत्रित होकर अपने मध्यमें क्षेत्रको गोप्य करते हैं। ये माल्यवान માલ્યવાન ઈત્યાદિ નામ જબૂદ્વીપના પ્રકરણમાં ઉપર કહ્યા અનુસાર સમજવા. પુષ્કરધરદ્વીપાધર્મ માં અને પશ્ચિમાઈમાં વક્ષસકારનું, હદનું અને વક્ષસ્કાર પર્વતની ઊંચાઇનું કથન આગળના કથન પ્રમાણે જ સમજવું. સમયક્ષેત્રમાં પાંચ ભરત અને પાંચ એિરવતક્ષેત્ર છે. ચતુઃસ્થાનકના બીજા ઉદ્દેશામાં તેમને વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે એવું જ કથન અહીં પણ કરવું જોઈએ,
આ રીતે “પાંચ મન્દર અને પાંચ મન્દર ચૂલિકાએ છે,” ત્યાં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ. અહીં કેવળ એટલી જ વિશેષતા છે કે અહીં ઈષકારને સદ્દભાવ નથી.
ટીકાર્ય–આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સુગમ હોવા છતાં પણ અહીં તેમનું થોડું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે. વક્ષસ્કાર પર્વતનું બીજુ નામ ગજદન્ત પણ છે. તે પર્વતને વક્ષસ્કાર કહેવાનું કારણ એ છે કે તે બે પહાડ એકત્ર થઈને તેમની વચ્ચેના ક્ષેત્રને ગેય (અદશ્ય) કરે છે. તેઓ માલ્યવાન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
स्थानाङ्गसूत्रे
सन्ति । तथा देवकुरुषु निषधवर्षधर पर्वतात् उत्तरस्यां दिशि सप्तभागविभिन्नस्यैकस्य योजनस्य चतुरो भागान् चतुस्त्रिंशदधिकानि अष्टशतयोजनानि गत्वा शीतोदाया महानद्याः पूर्वापरतटवर्त्तनौ विचित्रकूटचित्रकूटनामानौ पर्वतौ स्तः । तयोः प्रत्येक पर्वत - उच्चत्वेन योजन सहस्रप्रमाणः, मूले सहस्रयोजनायामविष्कम्भयुक्तः, उपरितनप्रदेशे च पञ्चशतयोजनायामविष्कम्भयुक्तः । तौ च पर्वतौ प्रासादपरिमण्डितौ स्व स्वनामसदृशविचित्रकूटचित्रकूटनामक देव निवासभूतौ विज्ञेयौ । ततस्ताभ्यां पर्वताभ्यां पूर्वोक्तान्तर्ययुक्तः शीतोदा महानदी मध्यभागवर्ती दक्षिणोत्तरतः सहस्रयोजनान्यायतः पूर्वापरतः पश्चशतयोजनानि गजदन्त से प्रदक्षिणा करते हुए चारों दिशामें स्थित हैं। यहां चारों सूत्रों द्वारा ये बीस कहे गये हैं। तथा देवकुरुओं में निषध वर्षधर पर्वतसे उत्तर दिशामें एक योजनके सात भागमें से चार भाग अधिक ८३४ योजन तक आगे जाकर शीतोदा महानदी के पूर्व और पश्चिम तट पर स्थित विचित्रकूट और चित्रकूट नामके दो पर्वत हैं। इनमें प्रत्येक पर्वतकी ऊंचाई १ हजार योजनकी है, मूल में प्रत्येक पर्वतका आयाम और विष्कंभ एक हजार योजनका है, और ऊपरका इनका प्रदेश पांचसौ योजनका लम्बा चौड़ा है, ये दोनों पर्वत प्रासादोंसे मण्डित हैं, और अपने २ नामके जैसे विचित्रकूट एवं चित्रकूट नामवाले देवों के ये निवासस्थानरूप हैं । इन दोनों पर्वतों से आगे पूर्वोक्त आन्तर्य से युक्त शीतोदा महानदी के मध्य भागमें रहा हुआ दक्षिणसे उत्तर तक एक हजार योजनका आयामवाला पूर्व से पश्चिम तक पांचसौ योजनका
ગજદન્તની પ્રદક્ષિણા કરતા હાય એવી રીતે તેની ચારે દિશાઓમાં આવેલા છે. અહીં ચાર સૂત્રેા દ્વારા એવાં ૨૦ વક્ષસ્કાર પવતા પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં છે. તથા દેવકુરુમેમાં નિષધ વધર પર્વતથી ઉત્તર દિશામાં ૮૩૪/૪/૭ ચેાજનપ્રમાણુ અંતરે શીતેાદા મહાનદીના પૂર્વ અને પશ્ચિમ તટપર વિચિત્રકૂટ અને ચિત્રકૂટ નામના એ પત્રતા છે. તે પ્રત્યેક પર્વતની ઊંચાઈ ૧ હજાર ચેાજનની છે. તેમના મૂળભાગની લંબાઈ-પહેાળાઇ ૧૦૦૦ ચેાજનની અને શિરાભાગની લખાઈ-પહેાળાઈ ૫૦૦ ચાજનની કહી છે. તે અન્ને પર્વતા પ્રાસાદાથી માડિત છે. તે પ°તા વિચિત્રકૂટ અને ચિત્રકૂટ નામના દેવેના નિવાસસ્થાન રૂપ છે, આ બન્ને પર્વતાથી આગળ જતા પૂર્વોક્ત આન્તય થી યુક્ત શીતેાદા મહાનદીના મધ્યભાગમાં રહેલુ', દક્ષિણથી ઉત્તરમાં ૧૦૦૦ ચૈાજનના આયામ ( લંબાઈ) વાળુ' અને પૂર્વથી પશ્ચિમમાં ૫૦૦ ચેાજનની
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५३०२सू०२४ मनुष्यक्षेत्रस्यपदार्थविशेषनिरूपणम् १२५ विस्तीर्णी वेदिकावनपण्डद्वयवेष्टितो दश योजनानि भूमिमवगाढोऽर्द्धयोजन बाहल्यैकयोजनविष्कम्भात्मकेन नानामणिमयेन दशयोजननालेन अर्द्ध योजनविस्तीर्णक्रोशोच्छ्रितकर्णिकायुक्तेन निषधनामकदेवनियासभूतभवनविभूषित मध्येन तदर्द्ध प्रमाणयुक्तैरष्टोत्तरशतसंख्यकैः पौः तदितरैश्च सामानिकादि देवनिवासभूतैरनेकलौः पौः समन्ताद् संपरिक्षिप्तेन महापोन विराजन्मध्यभागो निषधो नाम महादः। एवं देवकुरु इदादयोऽपि तत्तद्धदसमानदेय निवासभूता उक्तान्तर्ययुक्ता विज्ञेयाः । अत्रेद बोध्यम्-नीलवन्महादः स्वस्थसमान नामकदेवनिवासभूताभ्यां बिचित्रकूटचित्रकूटपर्वतवक्तव्यतासघशवक्तविस्तारयाला वेदिका वनखण्डद्वयसे वेष्टित हुआ एवं १० योजन तक भूमिमें विस्तृत ऐसा निषध नामका महाहद है, यह महारुद आठ योजनके बाहल्ययाले एक योजनके विष्कंभवाले नाना मणियोंसे युक्त दश योजनके नालयाले आधे योजनकी विस्तारवाली एवं एक कोशकी ऊंची ऐसी कणिकासे युक्त एवं जिसका मध्य भाग निषध नाम के देवके नियासभूत भवनसे विभूषित हैं, ऐसे एक महापद्मसे जिसका मध्यभाग विराजित हैं, ऐसा है । यह महापद्म अपने प्रमाणसे आधे प्रमाणवाले ऐसे१०८ पद्मोंसे (कमलों) एवं इनसे अतिरिक्त और भी अनेक लक्ष पद्मोंसे जो कि सामानिक आदि देवोंके निवासभूत हैं, चारों ओरसे घिरा हुआ है, इसी तरहसे देवकुरुहूद् आदि भी अपने २ समाननामवाले देवोंके निवासभूत हैं, और युक्त आन्तर्यवाले हैं, ऐसा जानना चाहिये। यहां ऐसा समझना-कि नीलयत् जो महाहूद है, वह अपने समान પહોળાઈવાળુ વેદિકા અને વનખંડઢયથી વેષ્ઠિત એવું, અને ૧૦ એજન સુધી ભૂમિમાં વિસ્તૃત એવું નિષધ નામનું મહા હદ છે. તે મહા હદ આઠ જન લાંબા, એક યોજન પહોળા, વિવિધ મણિએથી યુક્ત, ૧૦ જનની નાલવાળા, અર્ધા જનની વિસ્તારવાળી અને એક કોશ ઊંચી એવી કણિકાથી યુક્ત અને જેને મધ્યભાગ નિષધ નામના દેવના નિવાસસ્થાન રૂપ ભવનથી વિભૂષિત છે એવા એક મહાપદ્મથી યુક્ત છે. તે મહાપ, તેના કરતાં અર્ધા પ્રમાણવાળા ૧૦૮ પોથી અને તે સિવાયના બીજા પણ અનેક લક્ષપક્વોથી ઘેરાયેલું છે તે પદ્ધો સામાનિક આદિ દેવેના નિવાસસ્થાન રૂપ છે. એ જ પ્રમાણે દેવકુરુ હદ આદિ હદે પણ તેમના જેવાં જ નામવાળા દેવના નિવાસસ્થાન રૂપ છે, અને ઉપર્યુક્ત આન્તર્યવાળા છે એમ સમજવું.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
स्थानाङ्गसूत्रे
व्यतायुक्ताभ्यां यमकाभिधानपर्वताभ्यामनन्तरं द्रष्टव्यः । ततो दक्षिणत उत्तर कुरु इदादयश्चत्वारो ह्रदा बोध्या इति । एतेषु सर्वेषु महाहूदेषु एकैको महाइदो दशभिर्दशभिः काञ्चनकनामकैः पर्वतैर्युक्तो विज्ञेथः । एते पर्वतास्तु शतयोजनोच्छ्रिता मूले शतयोजनविष्कम्भयुक्ताः उपरि पञ्चाशयोजनविस्तृता स्व समान नाम कैर्देवैरधिष्ठिताः प्रत्येकं पूर्वापरतो दशयोजनान्तरेण व्यवस्थिता बोध्याः । एते ये विचित्रकूटादिपर्वत हदवासिनो देवाः सन्ति, तेपामसंख्येयतमजम्बूद्वीपे द्वादशयोजन सहस्रममाणास्तन्नामिका नगर्यो भवन्तीति बोध्यम् । एते वक्षस्कार पर्वताः कस्यां दिशि वर्तन्ते ? इति प्ररूपयितुमाह
नामवाले निवास भूत यमक नामके दो पर्वतोंके अन्तर बादमें है, इन दोनों पर्वतोंके सम्बन्धकी वक्तव्यता विचित्रकूट और चित्रकूटकी वक्तव्यता जैसी है इससे दक्षिण दिशामें उत्तरकुरु हदादि चार हृद हैं। इन समस्त महादो में एक एक महाहूद दश दशका काञ्चन नामक पर्वतों से युक्त हैं। ये सब पर्वत १०० योजन हैं। मूलमें भी १०० योजनके ही विस्तारवाले हैं। तथा ऊपर में इनका विस्तार पांचसौ योजनका है, और ये अपने २ जैसे नामचाले देवोंसे अधिष्ठित हैं, ये प्रत्येक पर्वत पूर्व से पश्चिम तक १०-१० योजनके अन्तरसे व्यवस्थित हैं। ये विचित्रकूट आदि पर्वतवासी और हृदवासी जो देव हैं सो इनकी जम्बूद्वीपके असंख्यातवें भागमें १२ योजन प्रमाणवाली उनके नामवाली नगरियां हैं। ये वक्षस्कार पर्वत किस २ दिशा में हैं ? इस बात की प्ररूपणा करने के
જેમકે જે નીલવત્ મહાતુદ છે તે નીલતૂ નામના દેવના નિવાસ રૂપ છે. તે મહાદ્ગદ ચમક નામના એ પતે પછી આવે છે. આ બન્ને પ તનું વન વિચિત્રકૂટ અને ચિત્રકૂટના વર્ણન પ્રમાણે જ સમજવું. તેની દક્ષિણ દિશામાં ઉત્તરકુરુ હૈદ આદિ ચાર હદ આવેલાં છે. તે પ્રત્યેક મહાતુદ દસ દસ કાંચન નામના પતાથી યુક્ત છે. તે બધાં પા ૧૦૦ યેાજનના વિસ્તારવાળા છે. તેમના વિસ્તાર મૂળભાગમાં ૧૦૦ ચેાજનના અને ઉપરના ભાગમાં ૫૦૦ ચેાજનના છે, તે પતા તેમના જેવાં જ નામવાળા દેવાથી અધિષ્ઠિત છે. તે પ્રત્યેક પર્યંત પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી ૧૦-૧૦ યેાજનના અંતરે વ્યવસ્થિત છે. તે વિચિત્રકૂટ આદિ પર્વતવાસી અને હદવાસી જે દેવા છે તેમની જબુદ્વીપના અસખ્યાતમાં ભાગમાં ૧૨ ચેાજન પ્રમાણવાળી નગરીએ છે. તે નગરીઓનાં નામેા તે દેવાનાં નામ જેવાં જ છે. તે વક્ષસ્કાર પા કઈ કઈ દિશામાં છે, તે સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે,
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सु०२४ मनुष्यक्षेत्रस्य पदार्थविशेषनिरूपणम्
'सव्ये विणं ' इत्यादि । सर्वेऽपि जम्बूद्वीपादि सम्बन्धिनो वक्षस्कारपर्वताः सीता सीतोदे महानद्यौ पुनः मन्दरं पर्वतं च ' तेण ' ते द्वे खलु नदी पर्वते लक्षणी कृत्य नदीद्वयं मन्दरपर्यतं च प्रतीत्यर्थः एतन्महानदीद्वयदिशि मन्दरपर्वतदिशिचेति भावः, पञ्श्चयोजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन पञ्च गव्यूति. शतानि च उद्वेधेन सन्ति । तत्र मन्दरपर्वत दिशि माल्यवत्सौमनसविद्युत्भ गन्धमादननामानचत्वारो गजदन्ताकारपर्वताः यथोक्तस्वरूपाः सन्ति । इतोऽन्ये वक्षस्कारपर्वताः सीता सीतोदा महानदी दिशि वर्त्तन्ते, इति । यथा जम्बूद्वीपे यावत्प्रमाणा वक्षस्कारपर्वता महाहदाच मोक्तास्तथैव धातकीखण्डस्य पूर्वार्धअपरार्द्धे, पुष्करार्द्धस्य पूर्वार्द्धअपरार्द्धे च बोध्याः । अमुमेवार्थं दर्शयितुमाह सूत्रकारः ' धायइसंडे ' इत्यादि ' वक्खारा दहाय उच्चत्तं भाणियव्वं ' लिये सूत्रकार कहते हैं " सच्चे वि णं " इत्यादि
ये जम्बूद्वीपादि सम्बन्धी जो वक्षस्कार पर्वत हैं वे सब सीता सीतोदा नामकी जो महानदियाँ हैं, उनकी ओर और मेरुपर्वत की ओर हैं, अर्थात् इन नदी की एवं मन्दरकी दिशा में हैं। इनकी ऊंचाई इस दिशा में पांचसौ योजन की है और उद्वेध गन्धमादन इनका पांचसौ गव्यूतिका है । मन्दर पर्वतकी दिशा में माल्यवत् सौमनस विद्युत्प्रभ और गन्धमादन नामके चार गजदंत के आकार जैसे पर्यंत पूर्वोक्त स्वरूपचाले हैं। इनसे अन्य वक्षस्कार पर्वत सीता सीतोदा महानदियों की दिशामें हैं । जिस प्रकार से जम्बूद्वीपमें जितने प्रमाणोपेत ये वक्षस्कार पर्वत और महाहद कहे हैं, उसी प्रकारसे वे धातकीखण्डके पूर्वार्द्धमें और पश्चिमार्द्ध में पुष्करार्धके पूर्वार्ध में और पश्चिमाद्ध में भी हैं, ऐसा जानना चाहिये। इसी बात को प्रकट करनेकेलिये सूत्रकारने "घायइ संडे" इत्यादि
१२७
" सव्वे विणं " इत्याहि-ते वक्षस्र पर्वती सीता रमने सीताहा નામની મહાનદી અને મન્દર પર્વતની દિશામાં છે. તેમની ઊંચાઈ તે દિશામાં ૫૦૦ ચેાજનની છે. અને તેમના ઉદ્વેષ (ભૂમિની અંદરના વિસ્તાર) ૫૦૦ ગભૂતિ પ્રમાણુ છે. મન્દર પર્વતની દિશામાં માણ્યવત્, સૌમનસ, વિદ્યુત્પ્રભ અને ગન્ધમાદન નામના ગજદન્તના આકાર જેવા પર્વતા પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા છે. તે સિવાયના જે અન્ય વક્ષસ્કાર પર્વત છે, તે સીતા અને સીતાદા મહાનદીઓની દિશામાં છે. જ ખૂદ્વીપમાં જેટલા પ્રમાણુવાળા
આ વક્ષસ્કાર પર્વત અને મહાતુદો કહ્યાં છે, એટલા જ પ્રમાણવાળા વક્ષક ૨ પતા અને મહાતુદો ધાતકીખંડના પૂર્વાધમાં, પશ્ચિમામાં અને પુષ્કરાના પૂર્વ અને પશ્ચિમામાં પણ આવેલા છે. એ જ વાતને સૂત્રકારે धायइ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
१२८ इत्यन्तमिति । सम्पति भरतादीनि क्षेत्राणि, तत्रस्थितपर्वतादीश्च पञ्चस्थानत्वेन प्ररूपयितुमाह- समयक्खेत्तेणं' इत्यादि समयक्षेत्रे समयः आदित्यगतिसमभिव्यज्यमानऋत्वयनादिकालः, तद्युक्तं क्षेत्रं समयक्षेत्रं, मनुष्यक्षेत्रमित्यर्थः, तस्मिन् पश्च भरतानि पश्च ऐरवतानि, यावत्करणात् पञ्च हैमवतानि पञ्च हैरण्य. वतानि एवमितोऽन्यान्यपि क्षेत्राणि भावनीयानि, तथा तत्र 'शब्दापातिनः पर्वतातार र पञ्च मन्दराः पञ्च मन्दरचूलिकाः' इत्यन्तः सर्वोऽपि पाठश्चतुस्थानक द्वितीयो शकवद् वाच्यः । परन्तु इषुकारपर्वताश्चत्वार एव सन्ति, अतस्तेऽत्र न वाच्याः । अत एवाह-'णवरं उमुयारा नत्थि' इति ॥१० २४॥ सूत्रसे लेकर "वक्खारा दहा य उच्चत्तं भाणियन्वं' यहां तक सूत्र कहाहै।
अब सूत्रकार समयक्षेत्रमें अढाइद्वीप मनुष्यक्षेत्रमें भरतादि क्षेत्रोंकी और उसमें रहे हुए पर्वत आदिकोंकी प्ररूपणा पांचस्थानकसे करते हुए कहते हैं कि " समयक्खेत्तेणं" इत्यादि___ आदित्यकी गतिसे प्रकट होने योग्य ऋतु अयन आदि रूप समय से युक्त जो क्षेत्र है वह समयक्षेत्र है, ऐसा समयक्षेत्र मनुष्यक्षेत्र ढाई द्वीप हैं। इन मनुष्यक्षेत्र में पांच भरत पांच ऐरचत यावत्-पांच हैमवत पांच हैरण्यवत और इनसे भी अन्य औरभी क्षेत्र हैं, तथा शब्दापाती पर्वतोंसे लेकर पांच मन्दर और पांच मन्दर चूलिकाएँ हैं। इत्यादि यहां तकका सब पाठ चतुर्थ स्थानकके द्वितीय उद्देशककी नरहसे कह लेना चाहिये । परन्तु इषुकार पर्यंत चारही हैं, अतः वे यहां नहीं कहना संडे " थी सधने “ वक्खारा दहाय उच्चतं भाणियव्वं ” मा सूत्रा: નના લખાણ દ્વારા વ્યક્ત કરી છે.
હવે સૂત્રકાર સમયક્ષેત્રમાં (મનુષ્યક્ષેત્રમાં) રહેલાં ભરતાદિ ક્ષેત્રની અને તેમાં આવેલા પર્વતાદિકેની પાંચ સ્થાનકની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણ કરે છે.
समयक्खेत्तेणं " त्याह-सूर्यनी गति ५ ४८ यता *तु, मयन આદિ રૂપ સમયથી યુક્ત જે ક્ષેત્ર છે, તેને સમયક્ષેત્ર કહે છે. એવું સમયક્ષેત્ર (મનુષ્યક્ષેત્ર ) અઢી દ્વીપ છે. આ મનુષ્યક્ષેત્રમાં પાંચ ભરત, પાંચ ઐરાવત યાવત પાંચ હૈમવત, પાંચ ઇંરણ્યવત અને તે સિવાયના બીજા ક્ષેત્રે પણ છે. વળી ત્યાં શબ્દાપાતી પર્વતથી લઈને પાંચ મન્દર અને પાંચ મદર શહિકાઓ પર્યન્તનું બધું છે. ચોથા સ્થાનકના બીજ ઉદ્દેશામાં આ વિષયને અનુલક્ષીને જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, તેવું કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ, પરતુ ઈષકાર પર્વત ચાર જ છે, તેથી અહી તેમનું કથન
श्री.स्थानांगसूत्र :०४
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०२ सु०२६ ऋषमादि तीर्थकरविषये निरूपणम् १२९ ___ अनन्तरं मनुष्यक्षेत्रस्थानि पर्वतादिरूपाणि वस्तूनि प्रोक्तानि, सम्प्रति तदधिकारादेव भरतक्षेत्रस्य वर्तमानावसर्पिणीभूषणानाम् ऋषभादीनां सम्बधिक किंचित् प्ररूपयति--
मूलम् -उसभेणं अरहा कोसलिए पंच धणुसयाइं उड़ उच्चत्तेणं होत्था । भरहे णं राया चाउरंतचकवट्टी पंच धणुसयाई उ उच्चत्तेणं होत्था । बाहुवली णं अणगारे एवंचेव । बंभी णाम अज्जा एवं चेव । एवं सुंदरी वि ॥ सू० २५ ॥
छाया-ऋषमः खलु अर्हन् कौसलिकः पञ्च धनुश्शतानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेनाभवत् । भरतः खलु राजा चातुरन्तचक्रवर्ती पञ्च धनुश्शतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेनाभवत् । बाहुबली खलु अनगार एवमेव । ब्राह्मी नामार्या एवमेव । एवं सुन्दरी अपि २५॥
टीका-'उसभेणं ' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा । नवरं कोसले भवः कौसलिकाकोसलदेशोत्पन्नः। ऋषभः= आदिजिनः । भरतादयश्च तदपत्यानि बोध्यानि ॥सू० २५ ॥ चाहिये, इसीलिये वे " णवरं उसुयारा नस्थि" इस सूत्रपाठसे वर्जित किये गये हैं। सू० २४ ॥
इस प्रकारसे मनुष्यक्षेत्रस्थित पर्वतादिरूप वस्तुओंका कथन कर अब सूत्रकार इसी अधिकारको लेकर भरतक्षेत्रमें वर्तमान अवसर्पिणी कालके भूषणरूप जो ऋषभादि हुए हैं, उनसे सम्बन्धित थोडासा कथन करते हैं । " उसभेणं अरहा कोसलिए पंच" इत्यादिटीकार्थ-कोसल देशमें उत्पन्न हुए ऋषभदेव अर्हन्त पांचसौ धनुष ऊंचे थे भरत राजा जो कि चातुरन्त चक्रवर्ती थे। पांचसौ धनुष ऊंचे थे और ४२ मे नही. “णवर उसुयारा नस्थि " मा सूत्रपा द्वारा से पात પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે ઈષકાર પર્વત ચાર જ હોવાથી તેમનું કથન महा ४२ नमे नही'. ॥ सू. २४ ॥
આ પ્રકારે મનુષ્યક્ષેત્રના પર્વત આદિનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ભરતક્ષેત્રમાં વર્તમાન અવસર્પિણી કાળના ભૂષણ રૂપ જે ત્રષભદેવ આદિ પુરુષે થયા હતા તેમને વિષે થોડું કથન કરે છે.
" उसमेणं अरहा कोसलिए पंच" त्याहि
ટીકાર્થ-કેશલ દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ઋષભદેવ જિનેશ્વરની ઊંચાઈ ૫૦૦ ધનુષપ્રમાણ હતી ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી ભરત રાજા પણ ૫૦૦ ધનુષપ્રમાણ ઊંચા હતા. બાહુબલી અણગાર, બ્રાહ્મી આર્યા અને સુંદરીની ઊંચાઈ પણ એટલી જ स्था०-१७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
स्थानास्त्रे उपरि निर्दिष्टाः सर्वेऽपि बुद्धाः । बुद्धश्च जीवो भावतो मोहक्षयाद्, द्रव्यतश्च निद्राक्षयाद् भवतीति द्रव्यबोघं कारणत उपदर्शयति
मूलम्-पंचहिं ठाणेहि सुत्ते विबुज्झेजा, तं जहा--सदेणं १ फासेणं २ भोयणपरिणामेणं ३ णिद्दक्खएणं ४ सुविणदंसणेणं ५॥ सू० २६ ॥
छाया-पञ्चभिः स्थानः सुप्तो विबुध्येत, तद्यथा-शब्देन १ स्पर्शेन २ भोजनपरिणामेन ३ निद्राक्षयेण ४ स्वप्नदर्शनेन ५ ॥ सू० २६॥
टीका-'पंचहिं ' इत्यादि
पञ्चभिः स्थान: कारणैः सुप्तो जीवो विबुध्येत जागरितो भवेत् । तद्यथातथाहि-शब्देन-कस्यचित् शब्दं श्रुत्वा १, स्पर्श न कस्यचित् स्पर्शमुपलभ्य २, बाहुबली अनगार ब्राह्मी आर्या एवं सुन्दरी भी इतनी ही ऊंची थीं, ऋषभदेव सर्व प्रथम तीर्थकर हैं । भरन बाहुबली आदि सब इनकी संतान पुत्रपुत्री हैं । सू० २५ ॥
ये ऊपरमें कहे गये ऋषभादिक सब बुद्ध थे, जीव बुद्ध जो होता है वह भावसे मोहके क्षयसे और द्रव्यसे निद्राके क्षयसे होता है। इसलिये सूत्रकार अब कारणको लेकर द्रव्यबोधका कथन करते हैं।
"पंचहिं ठाणेहिं सुत्ते विबुझेझा" इत्यादि
सुप्त जीव पांच कारणोंसे जागरित हो सकता है, वे पांच कारण ये हैं-शब्द १, स्पर्श २, भोजन परिणाम ३, निद्राक्षय ४ और स्वनदर्शन ५ । किसीके शब्दको सुनकर १ किसीके स्पर्शको उपलब्ध कर હતી. રાષભદેવ સૌથી પહેલા તીર્થંકર થઈ ગયા, અને ભરત, બાહુબલી, બ્રાહી અને સુંદરી તેમનાં પુત્રપુત્રી હતાં. એ સૂ. ૨૫ છે
ઉપર જેમનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તે ઋષભાદિ બુદ્ધ હતા. ભાવની અપેક્ષાએ મેહના ક્ષયથી અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિદ્રાના ક્ષયથી જ જીવ બુદ્ધ થઈ શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દ્રવ્યોધના કારણેનું નિરૂપણ કરે છે.
"चहिठाणेहि सुत्ते विबुज्झज्जा" त्याह
સુપ્ત જીવ નીચેના પાંચ કારણોને લીધે જાગૃત થઈ શકે છે – (૧) શબ્દ, (२) २५, (3) मगनपरिणाम, निद्राक्षय मन (५) २१ शन.
કોઈનો અવાજ સાંભળીને અથવા કેઈ વ્યક્તિ દ્વારા શરીરને સ્પર્શ થવાથી સૂતેલી વ્યક્તિ જાગી જાય છે. એ જ પમાણે ભૂખને કારણે પણ તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५उ०२सू.२६ भावप्रबुद्धस्यकारणेसति आज्ञानतिक्रमणतानि०१३१ भोजनपरिणामेन भोजनपरिपाकेन-बुभुक्षयेत्यर्थः ३, तथा निद्राक्षयेण-निद्राया अपगमेन ४, स्वप्नदर्शनेन चेति ५ । जागरणस्य निद्राक्षयः साक्षात्कारणम् , निद्राक्षयस्य च शब्दस्पर्श भोजनपरिणामाः परम्परा कारणम् , अतो जागरणकारणस्य निद्राक्षयस्य हेतुत्वेन शब्दादीन्यपि जागरणकारणानि बोध्यानीति मू०२६॥
इत्थं कारणनिर्दे शपुरस्सरं द्रव्यप्रबुद्धमुक्त्या, सम्पति भावप्रबुद्धस्य कारणे सति जिनाज्ञानतिक्रमणतामाह
म्लम्-पंचहिं ठाणेहिं समणे णिग्गंथेणिग्गंथिंगिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा गाइक्कमइ, तं जहा-निग्गंथिंच णं अन्नयरे पसुजाइए वा पक्खिजाइए वा ओहाएजा, एत्थ णिग्गंथे णिग्गंथिं गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा नाइकमइ ॥१॥ णिग्गंथे णिग्गंथि दुग्गंसि वा विसमंसि वा पक्खलमाणिं वा पवडमाणिं वा गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे वा णाइकमइ ॥२॥ णिगंथे णिग्गंथि सेयंसि या पंकसि वा पणगंसि वा उदगंसि वा उक्कसमाणिं वा उवुज्झमाणिं या गिण्हमाणे वा अवलंबसोता हुआ प्राणी जग जाता है, इस प्रकार वह भूखसे भी जग जाता है, तथा निद्राका अपगम हो जाये तो भी वह जग जाता है तथा सोती हुई अवस्थामें स्वप्नके देखनेसे भी जग जाताहै । जागरणका साक्षात्का. रण निद्रा क्षय है और निद्राक्षयके शब्द श्रवण, स्पर्शोपलब्धि एवं भोजन परिणोम-बुभुक्षा ये सब परम्परा कारण हैं । इसलिये जागरणके कारण निद्राक्षयके हेतु होनेसे शब्दादिकोंको भी जागरणकी कारण यहां कहा गया है ऐसा जानना चाहिये ।। सू० २६ ॥ જાગી જાય છે, ઊંઘ પૂરી થવાથી પણ તે જાગી જાય છે, અને ઊંઘમાં સ્વમ દેખવાથી પણ તે જાગી જાય છે. જાગરણનું સાક્ષાત્કારણ નિદ્રા છે, અને શબ્દ શ્રવણ, સ્પર્શે પલબ્ધિ, ભૂખ અને સ્વપ્રદર્શન, આ બધાં નિદ્રાક્ષયના પરમ્પરા કારણે છે, તેથી તેઓ જાગૃતિના કારણભૂત નિદ્રાક્ષમાં હેતુરૂપ હોવાથી તેમને પણ જાગરણને કારણ રૂપે અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, अम सभा . ॥ सू. २६ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
स्थानाङ्गसूत्रे माणे वा णाइक्कमइ ॥३॥ णिग्गंथे णिग्गंथिं नावं आरोहमाणे वा ओरोहमाणे वा णाइक्कमइ ॥४॥ खित्तचित्तं दित्तचित्तं जक्खाइट्र उम्मायपत्तं उवसग्गपत्तं साहिगरणं सपायच्छित्तं भत्तपाणपडियाइक्खियं अट्रजायं वा निग्गंथे निग्गंथि गिण्हमाणे वा अवलंबमाणे या णाइक्कमइ ॥ सू०२७॥
छायाः-पञ्चभिः स्थानः श्रमणो नियन्थो निन्थी गृह्णन् वा अवलम्बमानो वा नातिकामति, तद्यथा-निर्ग्रन्थीं च अन्यतरः पशुजातिको वा पक्षिजातिको वा उपहन्यात्, तत्र निर्ग्रन्थो निम्रन्थीं गृह्णन् वा अवलम्बमानो वा नातिक्रामति ॥१॥ निर्ग्रन्थो निरन्थी दुर्गे या विषमे या प्रस्खलन्तीं वा प्रपतन्ती या गृह्णन् वा अब लम्बमानो वा नातिकामति ।।२।। निग्रन्थो निर्ग्रन्थीं से के या पङ्के वा पनके वा
इस प्रकार कारणके निर्देशपूर्वक द्रव्य प्रबुद्धका कथन करके अब सूत्रकार भाव प्रबुद्ध में कारणके होने पर जिनाज्ञाकी अनतिक्रमणता होती है ऐसा कथन करते हैं ।
सूत्रार्थ-" पंचहिं ठाणेहिं समणे णिग्गंथे " इत्यादि
पांच कारणोंसे श्रमण निर्ग्रन्थ निर्घन्धी साध्वीको सहाय देता हुआ जिनाज्ञाका चिराधक नहीं होताहै, वे पांच कारण येहैं-जैसे-किसी साध्वी को कोई पशु-उद्धत हुआ बैल आदि या पक्षिजातिक-गीध आदि चोट पहुंचा देता है और वह गिर पड़ती है, उठ नहीं सकती है तो ऐसी स्थितिमें अन्य साध्धी जनके अभावमें वहां पर स्थित हुआ साधु
આ પ્રકારે કારણના નિર્દેશપૂર્વક દ્રવ્યપ્રબુદ્ધનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર એ વાતનું પ્રતિપાદન કરે છે કે અમુક સંગમાં ભાવપ્રબુદ્ધ અમુક પ્રકારે વર્તવાથી જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
शूत्राथ-" पचहि ठाणेहिं समणे णिग्गंथे' त्याह
નીચેના પાંચ કારણોમાંથી કેઈ પણ કારણ ઉદ્ભવે ત્યારે કે શ્રમણ નિર્ગળ કઈ નિર્ચથીને (સાધ્વીજીને) સહારો આપે, તે તે જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી–(૧) કેઈ ઉન્મત્ત આખલે આદિ પશુ કે ગીધ આદિ પક્ષી કઈ સાધવી પર ધસી જઈને તેમને ભૂમિ પર પછાડી નાખે અને તેઓ પિતાની જાતે ઊભાં થવાને સમર્થ ન હોય તથા તેમને ટેકે આપીને ઊભા કરનાર કેઈ અન્ય સાધ્વીજી પણ ત્યાં હાજર ન હોય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५.२.२६ मावप्रबुद्धस्य कारणे सति आज्ञानतिक्रमणतानि० १३३ उदके या अवकृष्यमाणां वा अपोद्यमानां वा गृह्णन् वा अवलम्बमानो वा नातिक्रामति ||३|| निर्ग्रन्थो निग्रन्थी नावमारोहयन् वा अवरोहयन् वा नातिक्रामति ॥४॥ चित्तां चित्तां यक्षाविष्टाम् उन्मादमाप्ताम् उपसर्गमाप्ताम् साधिकरणां सप्रायश्चित्तां भक्तपानप्रत्याख्याताम् अर्थजातां वा निर्ग्रन्थो निर्ग्रन्थीं गृहन् या अमानो वा नातिक्रामति ५ ।। ० २७ ॥ टीका- पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि
पञ्चभिः स्थानैः = कारणैः श्रमणो निर्ग्रन्थो निर्ग्रन्थीं गृहन=वाहादौ ग्रहणं कुर्वन् वा अवलम्बमानः = बाहादौ गृहीत्वा धारयन् वा, अथवा - ' सव्वंगियं तु गहणं अवलंवणं तु सम्मि "
छाया - सार्वाङ्गिकं तु ग्रहणं करेण अवलम्बनं तु देशे' इति, गृ न्= सर्वाङ्गे ग्रहणं कुर्बन्, अवलम्बमानः = हस्तादौ धरन् वा नातिक्रामति = नोल्लङ्घयति जिनाज्ञाम् । तान्येव स्थानान्याह तथा कांचित् निर्ग्रन्थी - साध्वीम् अन्यतरः= कश्चित पशुजा तिकः = उद्धतगवादि व पक्षिजातिको गृध्यादि व उपहन्यात् = उप घातं कुर्यात्, तत्र = उपघाते अन्यस्या निर्ग्रन्थिकाया अभावे तां निर्ग्रन्थों गृहन अम्मान वा निर्ग्रन्थ आज्ञां नातिक्रामति सकारणत्वात् । निष्कारणं तु गृहन अवलम्बमानो वा जिनाज्ञामतिक्रामत्येव, अतश्च तत्र दोषा भवन्त्येव । दोषाचात्रैवमुक्ताः, तथाहि
66
मिच्छतं उडाहो, विराहणा फास भाव संबंधो । डिगमगाई दोसा, भुत्तात्ते य नायव्वा || १ | "
उसे सहायता दे सकता है । इस स्थिति में वह जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है,
V
टीकार्थ- बाहु आदि पकड़कर उठाना इसका नाम ग्रहण है और उसे अपने दोनों हाथो में उठा लेना इसका नाम अवलम्बन है ।
अथवा- " सव्वंगियं तु गहणं करेण अवलंबणं तु देसम्म " उसे पूरा उठा लेना यह ग्रहण है और उसे अपने हाथका सहारा देकर उठाना यह अवलम्बन है। साधु जब बिना किसी कारण ऐसा करता है तो अवश्यही वह जिनाज्ञाका विराधक होता है, क्योंकि ऐसा कर
ઊભાં કરે, તે તે
6
ટીકાથ
ગ્રહણ ,
કોઈ સાધુ તેમને મદદ કરે-તેમનેા હાથ ઝાલીને તેમને સાધુ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી હાથ આદિ પકડીને ઉઠાડવા તેનું નામ અને પેાતાના અને હાથેામાં ઉપાડી લેવાં તેનું નામ अवसमन' छे. अथवा - " सव्वंगियं तु गहणं करेण अवलंबणं तु देसम्म " તેમને પૂરેપૂરા ઉઠાવી લેવા તેનું નામ ગ્રહણ છે, અને તેમને પેાતાના હાથના અધાર આપીને ઊભા કરવા તેનું નામ અવલંબન છે. કોઇ પણ કારણ વિના સાધુ એવું વર્તન કરે તેા તે જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાય છે, કારણ કે એવું अश्वामां तेने या अारना होष लागे छे. “मिच्छत्त उड्डाहो " त्याहि
--
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
"
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-मिथ्यात्वमुड्डाहो विराधना स्पर्शे भाव सम्बन्धः । __ प्रतिगमनादयो दोषा भुक्ताऽभुक्ते (भोगे अभोगे च सति) ज्ञातव्याःइति।
इति प्रथमं स्थानम् । तथा-निर्ग्रन्थो दुर्गे-दुःखेन गम्यते इति दुर्गः, स च त्रिविधः-वृक्षदुर्गः श्वापद दुर्गा श्लेच्छदुर्गव, तदुक्तम्
तिविहं च होइ दुग्गं, रुक्खे सावयमणुस्स दुग्गं च ।" छाया-त्रिविधश्च भवति दुर्गा क्ष श्वापदमनुष्यदुर्गश्च-इति । तस्मिन् तथोक्ते मार्गे वा, विषमे गर्तपाषाणादि संकुले पर्वते वा प्रस्खलन्तीगत्या प्रस्खलितां नेमें ऐसे दोष कहे गये हैं “मिच्छतं उड्डाहो" इत्यादि--
मिथ्यात्व उड्डाह आदि ये दोष उसे लगते हैं, ऐसा यह प्रथम कारण है। दूसरा कारण ऐसा है-इस कारण में जब साध्वी किसी दुर्गमें या किसी विषम स्थानमें रिपटकर गिर पड़ती है या चलते २ उसका पैर मोच जाता है कि जिससे वह चलनेमें सर्वथा असमर्थ बन जाती है तो ऐसी स्थितिमें भी साधु उसे सहाय दे सकता है तो वह जिनाज्ञाका विराधक नहीं माना गया है । जिस स्थान पर दुःखसे चला जाय वह दुर्ग है, यह दुर्ग तीन प्रकारका कहा गया है-एक वृक्ष दुर्ग, दूसरा श्वापद दुर्ग और तिसरा म्लेच्छ दुर्ग कहा भी है । ___ "तिविहं च होई दुग्गं" इत्यादिऐसे दुर्गमें अथवा गर्त(खड्डा)पाषाण आदिसे संकुल पर्वतके ऊपर चलती चलती साध्वी प्रस्खलित हो जाती है, या भूमिमें गिर पड़तीहै तो ऐसी કારણ વિના એવું કરવાથી સાધુને મિથ્યાત્વ ઉડ્ડાહ આદિ દોષ લાગે છે. આ પ્રકારનું પહેલું કારણ સમજવું.
બીજું કારણ આ પ્રમાણે છે—કેઈ સાધ્વી કઈ દુર્ગમાં અથવા કઈ વિષમ સ્થાનમાં ચાલતાં ચાલતાં લપસી જાય અથવા ચાલતાં ચાલતાં તેમને પગ મચકોડાઈ જવાને લીધે તેઓ ચાલી શકે તેમ ન હોય, તે એવી પરિ. સ્થિતિમાં તેમને સહારે દેનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. हुमत्र २॥ ४छ-(१) वृक्ष हुम, (२) श्या५६ हु. मन (3) મ્યુચ્છ દુર્ગ. એવા સ્થાન પર ચાલવામાં મુશ્કેલી પડે છે. કહ્યું પણ છે કે " तिविहच होइ दुग्गं" त्या
એવા માર્ગ પર અથવા ગત, પાષાણ આદિથી યુક્ત પર્વત ઉપર ચાલતાં ચાલતાં જે કંઈ સાધવજી પ્રખલિત થઈ જાય-લપસી જાય અથવા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था. ५३.२सू. २६ भाव प्रबुद्धस्य कारणेसति आज्ञानतिक्रमणतानि० १३५ भवन्तीं वा प्रपतन्ती = भूमौ पतनं प्राप्नुवतीं वा, प्रस्खलन- प्रपतन लक्षण प्रदशिका गाथा यथा
"भूमीए असंपत्तं, पत्तं वा हस्थजाणुजाईहिं । पक्खलणं नायव्वं, पवडण भूमीप गत्तेहिं " ॥१॥
छाया - भूमौ असंप्राप्तं प्राप्तं वा हस्तजानुकादिभिः । प्रस्खलनं ज्ञातव्यं, प्रपतनभूमौ गात्रैः ॥१॥
9
इति गाथानुसारेण भूमौ असंप्राप्तिः, हस्तजानुकादिषु केनचिदेकेनाङ्गेन वा प्राप्तिः प्रस्खलनं, सर्वगात्रैर्भूमौ प्राप्तिस्तु प्रपतनम् तत् प्रस्खलनं प्रपतनं या प्राप्नुवतीं निर्ग्रन्थीं गृह्णन् वा अवलम्बमानो वा आज्ञां नातिक्रामतीति द्वितीयं स्थानम् । तथा-निर्ग्रन्थः सेके सीयते = बध्यते यस्मिन्नसौ सेकः = सजलकर्दमस्थिति में साधु उसे सहाय दे सकता है। इसमें जिनाज्ञाके उल्लङ्घन करने जन्य दोष से वह लिप्त नहीं हो सकता है, प्रस्खलन और प्रपतन का लक्षण इस प्रकार से कहा गया है ।
66
भूमीए असंपत्तं " इत्यादि
जिसमें चलते २ इस प्रकारकी स्थिति हो जाय कि भूमि पर गिरना तो हो नहीं किन्तु फिसलना हो जाय वह स्खलन है अथवा हाथ घुटनों बलही जमीन पर गिरना हो जाय वह प्रस्खलन है । ऐसे प्रस्खलन में शरीर पशुके जैसा झुक जाता है, तथा उसमें भूमिका स्पर्श नहीं होता है, जमीन पर जो शरीरका पतन हो जाता है यह प्रपतन है । इस गाथा के अनुसार भूमि पर गिरना तो हो नहीं उस ओर केवल झुकना हो अथवा - हस्तजानुकादि अंगो में से किसी एक अङ्ग द्वारा भूमिका स्पर्श हो यह प्रस्खलन है और समस्त अङ्गोंसे जिस पतनमें जमीनका स्पर्श हो जाय वह प्रपतन है । तृतीय कारण ऐसा है कि
જમીન પર પડી જાય, તા તેમને સહારો દેનાર સાધુ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી. પ્રસ્ખલન અને પ્રપતનનું લક્ષણુ આ પ્રમાણે છે.
66
'भूमिए असंपत्तं " त्याहि-न्यारे यासतो यासतां भीन पर आयु શરીર પડી જાય છે, ત્યારે પ્રપતન થયું ગણાય છે, પણ લપસી જવાને કારણે શરીર એક બાજુ મૂકી જાય છે અને હાથ આદિ કાઇ એક જ અંગને આધારે જમીન પર ખડુ' રહે છે, ત્યારે તેનું પ્રસ્ખલન થયું કહેવાય છે. પ્રતન વખતે આખુ શરીર ભૂમિના સ્પર્શ કરે છે, પણ પ્રસ્ખલન વખતે તે કાઇ એક જ અંગભૂમિના સ્પર્શ કરે છે.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
१३६
स्थानाङ्गसत्रे स्तस्मिन् वा, पङ्के जलरहिते कद्दमे वा, पनके-पनका शैवालः तत्र वा, उदके जले वा अपकृष्यमाणाम्=परिपतन्ती वा, अपोद्यमानां जलधाराभिः प्रवहमानों वा निग्रन्थीं गृह्णन् या अवलम्बमानोबा नातिकामति जिनाज्ञाम् । इह पतनं पङ्के पनके च बोध्यम् । अपवाहनं तु से के उदके च बोध्यम् । इति तृतीय स्थानम् । तथानिर्ग्रन्थो निग्रन्थी नावम् आरोहयन्नौकोपरि निम्रन्थ्या आरोहणं कारयन् वा, तथा-अपरोहयन्नौकातोऽवतारयन् वा नातिक्रामतीति चतुर्थ स्थानम् । तथाक्षिप्तचित्तां-क्षिप्तं नष्टं चित्तं यस्याः सा ताम् , क्षिप्तचित्तता तु रागभयापमानादिना भवति । तदुक्तम्--- अब साध्वी सेकमें जल सहित कीचड में फंस जाय, पडूमें जल रहित कीचडमें फंस जाय पनक में शवाल में फंस जाय अथया - जल में किसी प्रवाह में फंस जाय, उसमें गिर पड़े या उसमें वह जाये तो ऐसी स्थितिमें उसे सहायता करनेके अभिप्रायसे प्रेरित हुआ साधु सहारा देता है तो वह जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है। यहां पतन पङ्क और पनकमें समझना और अपवाहन सेक (सिंचन ) एवं उदकमें समझना। चतुर्थ कारण ऐसा है-निग्रन्थों निग्रन्थी नावमारोहयन् चा अबरोहयन् वा नातिकामति " निग्रन्थ जब निग्रन्थीको नाव पर चढाता है या नायसे उसे नीचे उतारता है तो यह इस स्थितिमें जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है। पांचवां कारण ऐसा है-क्षिप्तचित्तां दृप्तचित्तां यक्षाविष्टाम् , उन्मादप्राप्ताम् , उपसर्गमाप्ताम् , साधिकरणां, सप्रायश्चित्तां, भक्तपानप्रत्याख्याताम् अर्थजाता या निर्ग्रन्थां-निर्ग्रन्थी गृहन् वा अवलम्बमानो वा नातिक्रामति" जब साध्वी
ત્રીજું કારણ આ પ્રમાણે છે-જ્યારે કોઈ સાધ્વીજી કઈ જલયુક્ત ખાડામાં અથવા જલરહિત કીચડમાં ફસાઈ જાય, લીલ, શેવાળ આદિમાં ફસાઈ જાય, પાણીના પ્રવાહમાં ફસાઈ જાય અથવા તણાતાં હોય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તેમને મદદ કરવાના આશયથી તેમને સહારો દેનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. અહીં પતન પંક અને પનકમાં સમજવું અને અપવાહન પાણીના પ્રવાહમાં સમજવું.
यो ।२५-"निग्रन्थो निग्रन्थी नावमारोहयन् वा अबरोहयन् वा नातिकामति" ઇનિઈ થ કેઈ નિર્ચથીને બેસાડવામાં મદદ કરે અથવા નાવમાંથી ઉતરવામાં મદદરૂપ બને, તે એવી સ્થિતિમાં તે જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
पायभु ॥२४-" क्षिप्तचित्ता, दृप्तञ्चित्तां यक्षाविष्टाम् , उन्मादप्राप्ताम् , उपसर्गप्राप्ता, साधिकरणां, सायश्चित्ता, भक्तपानप्रख्याताम् अर्थजाता वा
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ५३०२सू०२७ भावप्रबुद्धस्य कारणेसति आज्ञानतिक्रमणतानि०१३७
" रागेण वा भएणवा, अहया अवमाणिया महंतेणं ।
एएहि खित्तचित्ता, होई भणियं जिणिदेहि ॥" छाया-रागेण वा भयेन वा, अथवा अपमानिता महता।
एतैः क्षिप्तचित्ता भवति कथितं जिनेन्द्रैः ॥ इति । अथवा-दृप्तचित्ताम्-दृतम्-दर्पयुक्तं उद्धतमिति यावत् चित्तं यस्याः सा ताम् , उद्धतचित्तता तु सम्मानादिना भवति, तदुक्तम्--
" इइ एस असंमाणाखित्तो संमणओ भवे दित्तो। अग्गीव इंधणेणं, दिप्पइ चित्तं इमेहिं तु ॥१॥
लाभमएण उ मत्तो, अहका जेऊण दुज्जयं सत्तुं ॥" छाया-इत्येष असंमानात् क्षिप्तः सम्मानतो भवेद् दृप्तः ।
अग्निरिव इन्धनै ईप्यति चित्तमेभिस्तु ॥१॥
लाभमदेन तु मत्तः अथवा जित्वा दुर्जयं शत्रुम् ॥ इति । क्षिप्त नष्ट चित्तवाली हो जाय क्योंकि क्षिप्तचित्तता तो राग, भय, अप. मान आदिसे हो ही जातीहै। कहाभीहै-"रागेण या भएण चा"इत्यादि।
ऐसा जिनेन्द्रदेवने कहा है कि क्षिप्तचित्तता राग, भय अथवा अप. मानसे हो जाती है अथवा जब वह साध्वी दृप्त दर्पयुक्त-उद्धत चित्तवाली हो जाय, क्योंकि उद्धत चित्तता तो सम्मान आदि से हो ही जाती है। कहा भी है-" इह एस असंमाणाखित्तो" इत्यादि ।
मनुष्य असंमानसे क्षिप्त होता है और संमानसे दृप्त होता है। जिस प्रकार अग्नि इंधनसे दृप्त होती है। लामसे या मदसे अथवा दुर्जय निग्रन्थो निर्ग्रन्थों गृह्णन् वा अवलम्बमानो वा नातिकामति " क्यारे । સાધ્વીજી ક્ષિત ચિત્તવાળાં (ઉન્માદયુક્ત) થઈ જાય ત્યારે તેમને સહારે દેનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. ક્ષિતચિત્તતા રાગ, ભય, અપમાન આદિ કારણેને લીધે થઈ જાય છે. કહ્યું પણ છે કે :
" रागेण वा भएण वा " त्याह
नेन्द्रदेव मे घुछ है क्षियित्तत्ता (यित्तश्रम) , भय, અથવા અપમાનથી થાય છે. અથવા જ્યારે તે સાધ્વી દર્પયુકત ચિત્તવાળાં થઈ જાય છે, ત્યારે પણ એવું બને છે, કારણ કે સન્માન આદિને કારણે ઉદ્ધત ચિત્તતાને સદ્દભાવ તે જોવા મળે જ છે. કહ્યું પણ છે કે :
"इह एस असंमाणाखित्तो" त्याहि
જેમ અગ્નિ ઈધનથી પ્રજવલિત થાય છે, તેમ મનુષ્ય અસંમાનથી ક્ષિપ્ત થાય છે, અને સંમાનથી કમ (દપરયુકત) થાય છે. લાભ પ્રાપ્ત થવાથી, મદથી અથવા દુર્જય શત્રુને હરાવવાથી મનુષ્ય મત્ત થાય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-----
--
१३८
स्थानाङ्गसो अथवा-यक्षाविष्टाम्-यक्षेण-देवविशेषेण आविष्टा आस्थिता ताम् । यक्षावेशस्तु पूर्वभववैरादिना भवति । तदुक्तम्--
"पुषमयवेरिएणं, अहया रागेण रागिया संती।
एएहि जक्खट्टा, कहिया सिरि जिणवरिंदेहिं ॥१॥ छाया--पूर्वभववैरिकेण अथवा रागेण रागिता सती।
एताभ्यां यक्षाविष्टा कथिता श्री जिनवरेन्द्रः ॥इति । अथया-उन्मादप्राप्ताम्-उन्मादः चितानवस्थितिः, तं प्राप्ता ताम् । उन्मादो यक्षावेशो मोहनीयथेति द्विविधो भवति । तत्र यक्षावेशः पूर्वमुक्तः । अयं मोहनीयो बोध्यः । अयंच रुपाङ्गदर्शनेन पित्तमूर्च्छयावा भवति । तदुक्तम्-- शत्रुको जीतनेसे मनुष्य मत्त होता हैं अथवा यह साध्वी यक्षाविष्ट हो जाय, देवविशेषसे आस्थित हो जाय-यक्षावेश तो पूर्व भयके वैर आदि से हो ही जाती है । कहाभी है-" पुव्यभवओरिएणं" इत्यादि ।
जिनेन्द्रदेवने इन दो कारणोंसे साध्वीको यक्षाविष्टा कहा है, या तो यह किसी पूर्वभयके चैरी देव आदिसे आक्रान्त हो जाय या किसी विशेष रागसे अनुरक्त हो जाय तो ऐसी स्थिति में वह यक्षाविष्टा कही जाती है अथवा जब वह साध्वी उन्माद को प्राप्त हुई हो। चित्तकी अन. वस्थितिका (विक्षेप)नाम उन्मादहै, इस उन्मादको स्थिति में वह आगई हो, उन्माद पक्षावेश और मोहनीयके भेदसे दो प्रकारका होता है, यक्षा. वेश रूप उन्माद तो ऊपर प्रकट करही दिया गया है, यह मोहनीय रूप
અથવા તે સાધ્વી જ્યારે યક્ષાવિષ્ટ થઈ જાય એટલે કે તેમના શરીરમાં યક્ષ નામના દેવવિશેષને પ્રવેશ થવાને કારણે તે સાધ્વી જયારે ઉન્મત્ત બની જાય ત્યારે તેને અવલંબન આદિ રૂપે સહારો આપનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને विरा आशाता नथी. " पुयभववेरिएण" त्याह
- જિનેશ્વર ભગવાને એવું કહ્યું છે કે નીચેના બે કારણોને લીધે સાધ્વીને યક્ષાવિા કહેવાય છે–(૧) કઈ પૂર્વભવના વેરી દેવાદિને શરીરમાં પ્રવેશ થવાથી અથવા (૨) કેઈ વિશેષ રાગ વડે અનુરક્ત થઈ જાય, તે એવી સ્થિતિમાં તેને યક્ષાવિષ્ટા કહેવામાં આવે છે.
અથવા જ્યારે કે સાધ્વી ઉન્માદાવસ્થામાં-ચિત્તભ્રમની હાલતમાં હોય ત્યારે પણ તેને સહારે દેનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક થતો નથી. ઉન્માદના બે પ્રકાર કહ્યા છે–ચક્ષાવેશ રૂપ ઉન્માદ–તેનું સ્વરૂપ ઉપર સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. (૨) મેહનીય રૂપ ઉન્માદ–ચિત્તભ્રમ રૂપ આ ઉન્માદ રૂપાંગ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था०५उ०२सू०२७ भावप्रबुद्धस्य कारणेसति आज्ञानतिक्रमणतानि० १३९
"उम्माओ खलु दुविहो, जक्खाएसोयमोहणिज्जो य । जक्खाएसो वुत्तो, मोहेण इमं तु योच्छामि ॥१॥ रुवंगं दट्टणं, उम्माओ अहवं पित्तमुच्छाए ।
उम्मायस्स य भया, कहिया तित्थंकराईहिं ॥२॥" छाया-उन्मादः खलु द्विविधो यक्षावेशश्च मोहनीयश्च ।
यक्षावेशउक्तो मोहेनैनं तु वक्ष्यामि ॥१॥ रूपमङ्गं च दृष्ट्वा उन्मादोऽथवा पित्तमूर्च्छया ।
उन्मादस्य च भेदौ कथितौ तीर्थङ्करादिभिः ॥ २॥ इति । अथवा-उपसर्गप्राप्ताम्-उपसर्गम्-उपद्रव प्राप्ता ताम् । उपसर्गच दिव्यमानुषतिर्यककृतत्वात् त्रिविधो बोध्यः । तदुक्तम्उन्माद है, चित्तकी अनवस्थिति रूप यह उन्माद रूपाङ्ग दर्शनसे या पित्तकी मूर्छासे होता है । कहाभी है
" उम्माओ खलु दुविहो” इत्यादि ।
इस गाथाका अर्थ स्पष्ट है, अथवा जब वह साध्वी उपसर्ग प्राप्त हुई हो, उपद्रवको प्राप्त करनेकी स्थितियाली हो गई हो, देवकृत उपसर्ग, मानुषकृत उपसर्ग, तिर्यककृत उपसर्ग, इस प्रकारसे उपसर्ग तीन प्रकारका होता है, जो उपसर्ग देव द्वारा कृत होता है वह दिव्य उपसर्ग है, जो उपसर्ग मनुष्य द्वारा किया गया होता है वह मानुष उपसर्ग होता है और जो उपसर्ग पशु द्वारा किया गया होता है यह तिर्यक कृत उपसर्ग होता है । सो ही कहा गया है
शनी अथवा पित्तनी भूछौथी थाय छे. यु. ५५ छ : "उम्माओ खल दुविहो" त्याहि । यानी म २५ष्ट छ.
અથવા જ્યારે કોઈ સાધ્વીને ઉપસર્ગો અનુભવવા પડતાં હોય ત્યારે પણ તેને સહારે દેનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. ઉપસર્ગના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર છે–દેવકૃત ઉપસર્ગ, મનુષ્યકૃત ઉપસર્ગ અને તિર્યંચકૃત ઉપસર્ગ. જે ઉપસર્ગો દેવ દ્વારા કરાય છે, તેમને દિવ્ય ઉપસર્ગો કહે છે, મનુષ્ય દ્વારા કરાતા ઉપસર્ગોને માનુષી ઉપસર્ગો કહે છે. અને તિય દ્વારા
शत पनि तिय"यत उपसर्ना ४ छ. मे पात “तिविहे वं उपसग्गे" त्या थाया । यत ३२पामा मापी छ.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे "तिविहेय उवसग्गे, दिव्वे माणुस्सए तिरिक्खेय । दिव्वेय पुव्वभणिए माणुस्से अभिओगेय ॥१॥ विज्जाए मंतेण य, चुन्नेण व जोइया अणप्पवसा ।
तेरिच्छो सीहसप्पाइएहि विहिओ मुणेयव्यो ॥२॥" छाया-त्रिविधश्च उपसर्गो दिव्यो मानुष्यकः तैरश्च श्च ।
दिव्यश्च पूर्वभणितो मानुष्य आभियोगश्च ॥१॥ विद्यया मन्त्रेण च चूर्णेन वा योजिता अनात्मवशाः ।।
तैरश्च सिंहसादिकविहितो ज्ञातव्यः ॥२॥ इति । अथवा-साधिकरणाम्-अधिकरणेन युद्धेन सह वर्तते या सा ताम्-केनापि कारणेन युद्धार्थमुपस्थिताम् , तथा-सप्रायश्चित्ताम्-मायश्चितेन सह वर्त्तते स प्रायश्चित्ना ताम् , अयं भावः-सेवितातिचारा-क्षमयितुमुपस्थिता, प्रायश्चित्तस्य प्रायम्यात् तद् वहन्ती क्लान्ता भवति, भयेन वा क्लान्ता-ग्लाना भवति ताम् । अथया-भक्तपानप्रत्याख्याताम्-भक्तंब पानं च प्रत्याख्यातं यावज्जीवं यया सा ताम्-प्रत्याख्यातभक्तपानामित्यर्थः । उक्तंचात्र
" अर्ट चा हेउं चा, समणीणं बिरहयं कहितस्स ।
मुच्छाए विवडियाए, कप्पा गहणं परिन्नाए ॥१॥" "तिविहे य उयसग्गे" इत्यादि ।
इन गाथाओंका अर्थ सुगम है, उन उपसर्गों में से किसीभी प्रकारके उपसर्गसे वह युक्त हो गई हो अथवा जय वह अधिकरण सहित हो, किसी कारणसे क्लेश करने के लिये उपस्थित हुई हो अथया-जब वह कृतअतिचारोंका प्रायश्चित्त लेनेके लिये उपस्थित हुई हो और प्रायश्चित्तकी प्रथमताके कारण उसे धारण करती हुई क्लान्त बनी अथवा भयसे क्लान्त बनी हो अथवा जिसने यावज्जीय भक्तपानका प्रत्याख्यान कर दिया हो। कहा भी है-" अटुं वा हे या " इत्यादि ।
અથવા જયારે તે સાધ્વી અધિકરણ સહિત હેય-કેઈ કારણે કલેશ કરવાને તૈયાર થઈ હોય, અથવા તે સાધ્વીને કઈ અતિચારોના નિવારણ નિમિત્તે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયો હોય અને પહેલી વખત જ આ પ્રસંગ ઉદૂભવવાને કારણે તે પ્રાયશ્ચિત્તને ધારણ કરતી એવી તે સાધ્વી કલાન્ત બની ગઈ હોય, અથવા ભયને કારણે આકુળવ્યાકુળ થઈ ગયેલ હોય તે તેને સહારે દેનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
'अटुंधा हेर्ड चा 'त्याह
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५७०२सु०२७ भावप्रयुद्धस्य कारणेसति आज्ञानतिक्रमणतानि० १४१ छाया- अर्थ वा हेतुं वा श्रमणीनां विरहिते कथयतः।
मूर्च्छया विपतितायाः कल्पते ग्रहणं परिज्ञया ॥ इति । अयमर्थः-संस्तारकस्य अर्थम्-उद्देश्य हेतुं कारणं वा कथयतः उपदिशतो निर्ग्रन्थस्य पुरतो मूर्च्छया निपतितायाः निर्ग्रन्थ्याः श्रमणीनां विरहिते सति परिज्ञायाम् अनशने ग्रहणं कल्पते इति । अथवा-अर्थजाताम्-अर्थः पतिचौरादेः कार्य प्रयोजनमिति यावत् जातो यतः सा तथा ताम्-पतिचौरादिना संयमाचाल्य. मानामित्यर्थः । उक्त चात्र
"अट्ठोत्तिजीए कज्ज, संजय एस अट्ठजायाउ ।
तं पुण संजमभाबा चालिज्जतं समवलंब ॥३॥" छाया-अर्थ इति यस्याः कार्य संजातम् एषा अर्थजाता तु ।
तां पुनः संयमभावाचाल्यमानां समवलम्बः ॥१॥ इति । इसका भाव ऐसाहै-संस्तारकके (अनशन) प्रयोजनको अथवा कारणको कहते हुए, उपदेश देते हुए, निम्रन्थ के समक्ष यदि कोई यावज्जीय भक्तप्रत्याख्यानवाली साध्वी गिर पडी हो-और उस समय वहां अन्य साध्धियाँ न हो तो ऐसी अवस्था में साधुका उसे सहारा देना दोषावह नहीं है अथवा-जब वह अर्थजाता हो, पति अथवा चोर आदि जिसे संयमसे चलायमान कर रहे हो । कहाभी है - ___ "अट्ठो त्ति जीए कज्ज" इत्यादि ।
जिसे पति अथवा चोर आदिका भय उपस्थित हो गया हो, इस स्थितिमें जो साध्वी आगई हो ऐसी वह अर्थजाता साध्वी है । इस तरह
અથવા કઈ સાધ્વીએ આજીવન અનશનવ્રત અંગીકાર કર્યું હોય, અને શારીરિક અશકિતને કારણે તેઓ પડી જાય તો ત્યાં અન્ય સાધ્વીઓ હાજર ન હોય એવી પરિસ્થિતિમાં તેમને સહારો દેનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. અથવા જ્યારે તે સાધ્વીજી અથ જાતા હોય (જેને પતિ અથવા ચોર આદિ સંયમથી ચલાયમાન કરી રહ્યા હોય એવી સાવીને અર્થ જાતા કહે છે) ત્યારે તેને સહારો દેનાર સાધુ પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. ४ो ५५ छे , “ अट्ठो त्ति जीए कजं " त्याह
જેને પતિ અને ચેર આદિને ભય ઉપસ્થિત થયેલ હોય એવી પરિ. સ્થિતિમાં મૂકાયેલા સાધ્વીને અહીં અર્થ જાતા સાધ્વી કહેવામાં આવેલ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
स्थानाङ्गसने क्षिप्तचित्ताधर्थनातापर्यन्तासु कामपि निग्रन्थी गृह्णन् वा अवलम्बमानो या निम्रन्थो जिनाज्ञां नातिक्रामतीति पञ्चमं स्थानम् ।। मू० २७ ॥
अनन्तरं येषु कारणेषु वर्तमानो निग्रन्थो जिनाज्ञां नातिकामति तान्युक्तानि, सम्पति निर्ग्रन्थविशेषा आचार्योपाध्याया येषु अतिशयेषु वर्तमाना जिनाज्ञा नातिक्रामन्ति तानाह
मूलम्-आयरियउयज्झायस्स णं गणंसि पंच अइसेसा पण्णत्ता, तं जहा-आयरिय उपज्झाए अंतो उवस्तयस्स पाए निगिज्झिय निगिज्झिय पप्फोडेमाणेवा पमज्जमाणे वा णाइक्कमइ १। आयरियउयज्झाए अंतोउयस्सयस्स उच्चारपासवणं विगिंचमाणे या विसोहेमाणे या णाइक्कमइ २। आयारियउयज्जाए पभू इच्छायेयावडियं करेजा इच्छा णो करेजा ३। आयरिय उवज्झाए अंतो उपस्सयस्स एगरायं वा दुरायं वा एगागी वसमाणे णाइकमइ ४। आयरियउवज्झाए बाहिं उबस्सयस्स एगरायं वा दुरायं वा वसमाणे णाइकमइ ५ ॥सू० २८॥ क्षिसचित्तसे लेकर अर्थजाता पर्यन्त तककी किसी भी अवस्थामें पतित हुई किसीभी साध्वीको सहारा देनेवाला साधु निग्रन्थ जिनाज्ञाका अतिक्रमण-उल्लंघन करनेवाला नहीं होता है, इस तरहसे यह पांचयाँ स्थान है। सू० २७ ॥ ___ इस तरह से जिन कारणोंको लेकर निर्ग्रन्थ जिनाज्ञाका उलङ्घन करनेवाला नहीं होता है, उनको प्रदर्शित कर अब सूत्रकार निर्ग्रन्थ विशेष जो आचार्य और उपाध्याय हैं, वे जिन अतिशयों में वर्तमान होकर जिनाज्ञाका उल्लङ्घन नहीं करते हैं, उनका कथन करते हैं-- આ રીતે ક્ષિચિત્તથી લઈને અર્થે જાતા પર્યાની કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં મૂકાયેલા સાધ્વીજીને સહારો દેનાર શ્રમણ નિગ્રંથ જિનાજ્ઞાની વિરાધક ગણતા નથી આ પ્રકારનું આ પાંચમું કારણ સમજવું. એ સૂ. ૨૭ છે
કયા પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં સાધ્વીજીને સહારે દેનાર શ્રમણ નિર્ચન્થ જિનાજ્ઞાનો વિરોધક ગણુ નથી, એ વાત પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય રૂપ નિગ્રંથ વિશેષે કયા અતશયથી યુકત હોવા છતાં પણ જિનાજ્ઞાની અવગણના કરનારા ગણતા નથી,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५उ.२सू.२८ आचार्योपाध्यायातिशयनिरूपणम् १५३
छाया-आचार्योपाध्यायस्य खल गणे पञ्च अतिशेषाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाआचार्योपाध्यायः अन्तरुपाश्रयस्य पादौ निगृह्य निगृह्य परफोटयन् वा प्रमाणयन् या नातिकामति १॥ आचार्योपाध्यायः अन्तरुपाश्रयस्य उच्चारमस्रवणं विवे. चयन् वा विशोधयन् वा नातिकामति २। आचार्योपाध्यायः प्रभुः इच्छा चैयाकृत्यं कुर्यात् इच्छा न कुर्यात् ३. आचार्योपाध्यायः अन्तरुपाश्रयस्य एकरात्रं वा द्विरानं वा एकाकी वसन् नातिकामति ४। आचार्योपाध्यायो बहिरुपाश्रयस्य एकरात्रं वा द्विरात्रं वा वसन् नातिकामति ५॥५० २८ ॥
टीका-'आयरियउवज्झायस्स' इत्यादि___ आचार्योपाध्यायस्य-आचार्य:-केषांचिदर्थपदातृत्वात् , स एव उपाध्यायः केषांचित् साधूनां सूत्रप्रदातृत्वात् , आचार्यश्चासौ उपाध्यायश्चेति आचार्योपाध्यायः, यद्वा-आचार्योऽन्यः, उपाध्यायश्चान्यः,उभयोः समाहारे-आचार्योपाध्याय, तस्यआचार्योपाध्यायस्य आचार्योपाध्याययोर्वा खलु-निश्चयेन गणे-साधुसमुदाये पञ्च अतिशेषा=अतिशयाः अन्यसाध्वपेक्षया प्राप्ताः कथिताः । तद्यथा-आचार्योपाध्यायः-आचार्योपाध्यायपदविशिष्ट एकः साधुः आचार्यत्योपाध्यायत्वविशिष्टं
" आयरिय उवज्झायस्स णं गणंसि” इत्यादि ।
आचार्योपाध्यायके अथवा आचार्य और उपाध्यायके गणमें पांच अतिशेष अन्य साघुकी अपेक्षा अतिशय कहे गये हैं, वे इस प्रकारसे हैं-" आयरिय उवज्झाए अंतो उघस्सयस्त" इत्यादि ।
जो आचार्योपाध्याय-आचार्यरूप उपाध्याय किन्हीं किन्हीं साधुओंको अर्थ और सूत्र प्रदाता होने से आचार्यरूप और उपाध्याय रूप हुआ ऐसा वह आचार्योपाध्याय अथया स्वतंत्र उपाध्याय-उपाश्रयके भीतर शिष्यजनको इस अभिप्रायसे ऐसा कहकर " कि चरणों परकी धूलिको झटकारनेसे उडी हुई चरण रज अन्यके ऊपर पड जाती हैं, अतः वे न पड जायें इसलिये चरणोंको उपाश्रयके बाहरही झटकार लेना चाहिये, “ उपाश्रयके भीतर
" आयरिय उवज्झायरस णं गणंसि" त्याह
આચાર્યોપાધ્યાયમાં અથવા આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયમાં પાંચ અતિશેષ એટલે કે અન્ય સાધુઓની અપેક્ષાએ અતિશય કહ્યા છે. તે પાંચ અતિશય नीय प्रमाणे छ-" आयरियउयज्झाए अंतो उवस्सयस्स" त्याह-रे माया ચપાધ્યાય-આચાર્ય રૂપ ઉપાધ્યાય કઈ કઈ સાધુઓને અર્થના દાતા હોવાને કારણે આચાર્ય રૂપ ગણી શકાય છે અને કોઈ કઈ સાધુઓને સૂવના પ્રદાતા હાથાથી તેઓ ઉપાધ્યાય રૂ૫ ગણાય છે, એવા તે આચાર્યોપાધ્યાય અથવા સ્વતંત્ર આચાર્ય અને સ્વતંત્ર ઉપાધ્યાય ઉપાશ્રયની અંદર શિષ્યોને આ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे साधुद्वयं वा उपाश्रयस्य = वसतेः अन्तः = मध्ये निगृह्य निगृह्य = मस्फोटनेन उड्डीय मानैश्चरणरजोभिरन्यजीव विराधना मा भवेदिति यतनया शिष्यं भूयो भूयो निवार्य पादौ प्रस्फोटयन्=आभिग्रहिकेण अन्येन वा साधुना स्वकीय रजोहरणादिना चरणयोः प्रस्फोटनं कारयन् या, प्रमार्जयन् शनैः शोधयन् वा नातिक्रामति जिनाज्ञाम् । अयमत्राभिप्रायः - आचार्य उपाध्यायो वा कुलगणादिकार्येण निर्गत्य प्रत्यावृत्तः । सोत्सर्गेण उपाश्रयाद् बहिरेव चरणौ प्रस्फोटयति, यदि तत्र कश्चित् सागारिको भवति तदा स उपाश्रयमध्ये प्रस्फोटयति । प्रस्फोटनं च प्रमार्जनविशेष एव, नहीं " पैरोंके झटकारने से वार २ निषेध करता है और वह स्वयं अपने पैरोंको किसी आभिग्रहिकसे अथवा किसी अन्य साधु से अपने रजोहरण आदिसे उपाश्रयके भीतर झटकारता है दूरकराता है या उनकी धीरे २ प्रमार्जना कराता है तो ऐसा कराता हुआ वह आचार्य या उपाध्याय जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है। तात्पर्य इस कथनका ऐसा है-आचार्य अथवा उपाध्याय कुलगण आदिके कार्यके निमित्त बाहर गये और उस कार्य करके वे फिर पीछे लौट आये तो उत्सर्ग मार्ग तो यही है कि वे उपाय बाहर ही अपने दोनों पैरोंको प्रमार्जन कर ले पीछे उपाश्रय के भीतर प्रविष्ट होते हैं, परन्तु यदि वहां काई सागारिक होता है तो वे उपाश्रयके भीतर अपने पैरोंको प्रमार्जन करवाते हैं, यह प्रस्फोप्रमाणे आहे छे. " પગ પર લાગેલી રજને ઝાપટવાથી તે રજ ઉડીને કાઈની ઉપર પડે છે, તેથી તમારે ઉપાશ્રયની બહાર જ પગની રજને ઝાપટી નાખવી लेखे, उपाश्रयमां पटवी से नहीं, "
આ પ્રમાણે તેઓ શિષ્યાને ઉપાશ્રયની અંદર પગની રજ ઝાપટી નાખવાના વારવાર નિષેધ કરે છે, પરન્તુ તેઓ પોતે કાઈ આભિગ્રહિક પાસે અથવા કોઈ અન્ય સાધુ પાસે પેાતાના પગને રોહરણ આદિ વડે ઉપાશ્રયની અંદર જ ઝપટાવે છે અથવા ધીરે ધીરે તેની પ્રમાના કરાવે છે, તે એવું કરનાર તે આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય જિનાજ્ઞાના વરાધક ગણાતા નથી. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે—
આચાય અથવા ઉપાધ્યાયને કુલ, ગણુ આદિના કાર્યંને નિમિત્તે મહાર જવું પડયું હોય. ત્યારબાદ જ્યારે તેએ પાછા ફરે, ત્યારે ઉત્સગવિધિ પ્રમાણે તે તેમણે ઉપાશ્રયની બહાર જ પેાતાના બન્ને પગનુ પ્રમાર્જન કરીને જ ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરવા જોઇએ, પરન્તુ જો ત્યાં કેાઈ સાગારિક ડાય છે તે તેઓ ઉપાશ્રયની અંદર દાખલ થયા માદ પણુ પેાતાના પગનું
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था.५३.२सू.२८ आचार्योपाध्यायातिशयनिरूपणम् १५५ तञ्च प्रत्युपेक्षणपूर्वकमेव भवति । प्रत्युपेक्षणं च चक्षुापार एवेति सप्तभना अत्र भवन्ति । तथाहि-न प्रत्युपेक्षते न च प्रमाष्टि-इति प्रथमो भङ्गः। न प्रत्यु. पेक्षते प्रमाष्टिं चेति द्वितीयो भङ्गः । प्रत्युपेक्षते न च प्रमाष्टि-इति तृतीयो भगः। प्रत्युपेक्षते प्रमाष्टिं चेति चतुर्थो भङ्गः । प्रत्युपेक्षणं प्रमार्जन च दुष्ठुतया मुष्ठुतया चापि भवतीति चतुर्थे भङ्गे चत्वारो भङ्गा बोध्याः । तत्र दुष्मत्युपेक्षते दुष्पमार्टि-इति प्रथमो भङ्गः । दुष्प्रत्युपेक्षते सुममार्टि इति द्वितीयो भङ्गः। सुमत्यु. टन रूप पैरोंका झटकारना प्रमार्जन विशेषरूप ही है, यह प्रत्युपेक्षणपूर्व. कही होता है, और प्रत्युपेक्षण-पडिलेहण चक्षुव्यापार रूप होता है, अतः यहां सात भङ्ग होते हैं जैसे-" न प्रत्युपेक्षते न प्रमाटि १" न वह प्रत्युपेक्षा करताहै, और न प्रमार्जना करताहै ? "न प्रत्युपेक्षते प्रमाष्टि च २" प्रत्युपेक्षा तो नहीं करता है पर प्रमार्जना करता है २ " प्रत्युपेक्षते न च प्रमाटि ३" प्रत्युपेक्षा तो करता है, पर प्रमार्जना नहीं करता है ३ “प्रत्युपेक्षते प्रमाष्टिं च ४" और प्रत्युपेक्षा भी करता है,
और प्रमार्जना भी करता है ४ इस चतुर्थ भङ्गके भी चार भंग होते हैं, क्योंकि प्रत्युपेक्षण और प्रमार्जन दुष्ठुरूपसे विना उपयोगके और सु. ठुरूपसे उपयोगसे भी होते हैं, वे चार भंग इस प्रकारसे हैं " दुष्प्रत्युपेक्षते दुष्प्रमाटि १" यदि यह असावधानीसे अच्छी तरहसे नहीं उपयोग दिये बिना ही-प्रत्युपेक्षा करता है, और प्रमार्जना करता है, तो यह प्रथम भंगवाला है । " दुष्प्रत्युपेक्षते सुप्रमाष्टि २” यदि वह प्रत्यु. પ્રમાજન કરાવી શકે છે. રજોહરણ આદિ વડે બન્ને પગને કઈ સાધુ પાસે ઝપટાવવા એ પણ પ્રમાર્જન વિશેષરૂપ જ હોય છે. તે કિયા પ્રત્યુપેક્ષણપૂર્વક થાય છે, અને પ્રત્યુપેક્ષણ ચક્ષુવ્યાપાર રૂપ હોય છે, તેથી અહીં સાત ભાંગા (4 ) मत छ. “ न प्रत्युपेक्षते न प्रमाष्टि” (१) ते प्रत्युपेक्षा ४२त नथी भने प्रभारी ५५ २ नथी. (२) “न प्रयपेक्षते न प्रमार्टि च" प्रत्युपेक्षा तो रती नयी ५४ प्रभान रे छ (3) प्रत्युपेक्षते न च प्रमाष्टि" प्रत्युपेक्षा तो रे छे, ५५ प्रभारी ४२ते। नथी. (४) प्रत्युपेक्षते प्रमाष्टिं च" प्रत्युपेक्षा ५५ ४२ छ भने प्रभा न प ४२ छ. म यथा ભાંગાના પણ ચાર ભાંગી પડી શકે છે, કારણ કે પ્રત્યુપેક્ષણ અને પ્રમાર્જન દુષ્ટ રૂપે (ઉપગ રહિત પણે) અને સુડુ રૂપે (ઉપગ સહિત) પણ થાય छ. ते या२ मin नीय प्रभारी सभा . " दुष्प्रत्युपेक्षते दुष्प्रमाष्टि"नत અસાવધાનીથી પ્રત્યુપ્રેક્ષા કરે છે અને અસાવધાનીથી પ્રમાર્જના કરે છે, તે स्था०-१९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
स्थानास्त्रे पेक्षते दुष्प्रमार्टि-इति तृतीयो भङ्गः । सुप्रत्युपेक्षते सुप्रमाष्टिं इति चतुर्थों भङ्गः। चतुर्थभङ्गस्य भङ्गचतुष्टयकरणेन शेषात्रय एवेति सप्तभङ्गा बोध्याः। अत्रान्तिमः शुद्धः । अवशिष्टेषु सामाचारी न भवति । यदि तु सागारिकस्ततो गमनोन्मुखो भवेत्तदा यावता कालेन सप्तपदान्यवक्रम्य ते तावन्तं कालम् उपाश्रयाद् वहिरेवतिष्ठेत् , गतेच तस्मिन् पादौ प्रस्फोटयेत् । आचार्यस्य पादप्रस्फोटनमाचार्या पेक्षा तो अच्छी तरहसे नहीं करता है, पर प्रमार्जना अच्छी तरहसे करताहै, तो वह इस द्वितीय भंगवालाहै । "सुप्रत्युपेक्षते दुष्प्रमाष्टि" यदि यह प्रत्युपेक्षण अच्छी तरहसे करता है, और प्रमार्जन ठीक तर. हसे नहीं करता है तो यह इस तृतीय भंगवाला है ३ "सुप्रत्युपेक्षते सुप्रमार्टि ४ " और यदि वह अच्छी तरह से प्रत्युपेक्षण करता है, और अच्छी तरहसे ही प्रमार्जन करता है, तो वह इस चतुर्थ भंगवाला है, चतुर्थ भंगके चार भंग करने से शेष भंग ३ही भंग है, इस प्रकार कुल ये ७ भंग होते हैं । चतुर्थ भंगका जो अन्तिम चौथा भंग है वही शुद्ध है, अवशिष्ट भंगोंमें सामाचारी नहीं होती है, यदि सागारिक वहांसे गमनोन्मुख होता है, तो जितने समयमें वह सात पैर आगे बढता है, उतने काल तक उपाश्रयसे बाहर रहना चाहिये और फिर उसके चले जाने पर फिर चरणोंको प्रमार्जन करना चाहिये आचार्यका पादप्रस्फोटन पहे. Mini (२) दुष्प्रत्युपेक्षते सुप्रमार्टि " ने प्रत्युप्रेक्षा तो सारी शत કરતું નથી પણ પ્રમાજના સારી રીતે કરે છે, તે તેને બીજા ભાગમાં भूडी शाय छे. “सुप्रत्युपेक्षते दुष्प्रमार्टि " (3) ते प्रत्युप्रेक्षा तो सारी રીતે કરે છે પણ પ્રમાજના સારી રીતે કરતો નથી, તે તેને ત્રીજા ભાંગામાં भूही शाय छे. "सुप्रत्युपेक्षते सुप्रमाटि" ते प्रत्युपेक्षा ५६५ सारी शत કરે છે, અને પ્રમાર્જના પણ સારી રીતે કરે છે તે તેને ચોથા ભાંગાવાળે કહે છે. આ રીતે આગળના ત્રણ ભાંગા અને ચોથા ભંગના જે ચાર ભાંગા બને છે, તે મળીને કુલ ૭ ભાંગા થાય છે. ચેથા સાંગાને જે ચાર ભાંગ કહેવામાં આવ્યા છે તેમાં જે થે ભાંગે છે, એજ શુદ્ધ છે, બાકીના ભાંગાઓમાં સામાચારી થતી નથી. જે સાગરિક ત્યાંથી ગમન કરવા માંડે, તે જેટલા સમયમાં તે સાત ડગલાં આગળ વધે છે, તેટલા કાળ સુધી ઉપાશ્રયની બહાર રહેવું જોઈએ અને તે ચાલ્યા ગયા બાદ પગનું પ્રમાર્જન કરવું જોઈએ. આચાર્ય કરતાં દીક્ષા પર્યાયની અપેક્ષાએ જે સાધુ ના હોય તેણે જ આચાર્યના પગનું રજોહરણ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था०५३०२सू.२८ आचार्योपाध्यायातिशयनिरूपणम् १७ पेक्षया पर्यायलघुनैव साधुना कर्तव्यं न तु पर्यायज्येष्ठेन । पर्यायज्येष्ठास्तु आचार्यस्य गुरुतुल्या एव । आचार्यः सागारिकस्य सत्तायामुपाश्रयान्तर्गत एप पादौ प्रस्फोटयतीत्युक्तम् । तत्र उपाश्रयो यदि विपुलो भवेत्तदाऽपरिभुक्तस्थाने उपविश्य पादौ तेन प्रस्फोटनीयौ । यदि उपाश्रयः सङ्कुचितः भवेत्तदा स्वसंस्तारकावकाशे एव समुपविष्टेन तेन पादौ प्रस्फोटनीयौ। अथ चेदाचार्योपाध्यायौ सहैव समागच्छतस्तदा तयोर्यः पर्यायज्येष्ठस्तस्य पूर्व पादप्रस्फोटना कार्यां । ततोऽन्यस्य । इति प्रथमोऽतिशेषः । तथा-आचार्योपाध्याय उपाश्रयस्य मध्ये आचार्यकी अपेक्षा जो पर्यायमें लघु साधु हो ऐसेही साधुको करना चाहिये पर्यायकी अपेक्षा ज्येष्ठ साधुको नहीं करना चाहिये क्योंकि पर्याय ज्येष्ठ जो साधु हैं वे आचार्यके गुरुतुल्यही होते हैं । आचार्य सागारिकको सत्तामें मौजूदगीमें उपाश्रयके भीतरही दोनों पैरोंको पूंजता है, ऐसा कहा है, सो यदि उपाश्रय विपुल बडा हो तो उसे अपरि भुक्त स्थानमें बैठकर अपने दोनों पैरोंको शुद्ध करना चाहिये और यदि उपाश्रय छोटा है, तो उसे अपने संस्तारकके स्थान परही बैठकर पैरोंको पूंज लेना चाहिये यदि आचार्य और उपाध्याय साथही साथ आये हों तो उन दोनों में जो पर्यायसे जेष्ठ है, उसे पहिले चरणोंका प्रमार्जन करनी चाहिये उसके बाद दूसरेको करनी चाहिये इस प्रकारका यह प्रथम આદિ વડે પ્રોફેટન (રજ ઝાપટવાનું કાર્ય કરવું જોઈએ, પરંતુ આચાર્ય કરતાં જે સાધુ દીર્ઘ દીક્ષા પર્યાયવાળો હોય, તેણે આચાર્યનું પાદપ્રટન કરવું જોઈએ નહીં, કારણ કે પર્યાયક જે સાધુઓ હોય છે તેઓ તે આચાર્યના ગુરુ સમાન ગણાય છે. આચાર્ય સાગરિકની હાજરી હોય ત્યારે ઉપાશ્રયની અંદર જ બને પગની પ્રાર્થના કરે છે, એવું અહીં જે કહેવામાં આવ્યું છે તેને ભાવાર્થ એ છે કે જે ઉપાશ્રય વિશાળ હોય તે તેમણે અપરિભૂત સ્થાનમાં બેસીને જ પોતાના બંને પગ ધોવા જોઈએ, પણ જે ઉપાશ્રય ના હોય તે તેમણે પોતાના સંસ્તારકના સ્થાન પર બેસીને જ પિતાના પગની પ્રમ જેના કરવી જોઈએ. જે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય બને બહારથી સાથે આવ્યા હોય, તે તે બનેમાં દીક્ષા પર્યાયની અપેક્ષાએ ૪ હોય તેમણે પિતાના પગની પ્રમાજના પહેલાં કરવી જોઈએ, અને ત્યાર બાદ લઘુ દીક્ષા પર્યાયવાળાએ પિતાના પગની પ્રમાજના કરવી જોઈએ. આ પ્રકારનું પહેલા અતિશેષનું સ્વરૂપ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
उच्चारप्रस्रवणं विवेचयन्-परिष्ठापयन् वा विशोधयन् वा जिनाज्ञां नातिकामति । अत्रेदं बोध्यम्-आचार्य उपाध्यायो वा उत्सर्गतो विचारभूमिं न गच्छति दोषसम्भवात् , तथाहि-आचार्यादिः कदाचिद् तिथिषु गच्छन् पूर्व 'श्रुतादिगुणयुक्तोऽय '-मिति बुद्धया श्रावकादिभिरभ्युत्थानादिना सक्रियते, ययनेकशो रिचारभूमि गच्छति ततः श्रायकादय आलस्यवशात् न तथा कुर्वन्ति, ततोऽन्ये कदाचित् एवं मन्यन्ते-यदेते श्रावकाढयो गुणिनां पूजका भवन्ति, ते चैन अतिशेष है। द्वितीय अतिशेष ऐसा है-आचार्य और उपाध्याय उपा. श्रयमें उच्चार और प्रस्रवणका निवारण करते हैं तो वे जिनाज्ञाका उल्लङ्घन नहीं करते हैं, यहां ऐसा समझना चाहिये आचार्य अथया उपाध्याय दोषोंकी संभावनासे विचारभूमिमें नहीं जाते हैं, इसका कारण ऐसा है, कि जब वे विचार भूमिमें जाते समय मार्ग से निकलते हैं, तो उस समय पहिले श्रावक लोग उन्हें इस बुद्धिसे कि ये श्रुतादि गुणोंसे युक्त हैं, अभ्युत्थान आदि द्वारा सत्कृत करते हैं, पर यदि ये चारर विचार भूमिमें जाने के लिये मार्गसे होकर निकलने लगते है, तो श्रावक आदिजन आलस्यके वशसे वार २ ऐसा नहीं भी करते हैं तो ऐसी उनकी दशा देखकर अन्य जन कदाचित् ऐसा भी मानने लगते हैं, कि ये प्राधकजन तो गुणिजनोंके पूजक होते हैं, और फिर
દ્વિતીય અતિશેષ આ પ્રકારને છે–આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય જે ઉપા શ્રયમાં ઉચ્ચાર અને પ્રસ્ત્રવણુની (મળમૂત્રની) પરિઝાપન અથવા વિશે ધના કરે, તે તેઓ જિનાજ્ઞાની વિરાધના કરનારા ગણતા નથી. અહીં એમ સમજવું જોઈએ કે આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય દે ની સંભાવનાને લીધે વિચારભૂમિમાં (શૌચભૂમિમાં) જતા નથી. તેનું કારણ નીચે પ્રમાણે સમજવું. જ્યારે વિચારભૂમિમાં જવા માટે તેઓ નીકળે છે ત્યારે તેમના માર્ગમાં જે જે શ્રાવકે આવે છે, તેઓ તેમને શ્રેતાદિ ગુણેથી યુક્ત ગણુને ઉત્થાન આદિ દ્વારા તેમને સત્કાર કરે છે. પણ જે તેઓ વારંવાર વિચારભૂમિમાં જવાને માટે માર્ગ પરથી પસાર થાય છે, તે શ્રાવકે વગેરે આળસને આધીન થઈને અભ્યથાન આદિ દ્વારા તેમને સત્કાર કરવાને કદાચ બંધ પણ કરી નાખે છે. માર્ગેથી પસાર થતાં તે આચાર્ય આદિને શ્રાવકે દ્વારા અભ્યસ્થાન આદિ દ્વારા સત્કાર ન થતે જોઈને બીજા લે કે કદાચ એવી પણ કલ્પના કરવા માંડે છે કે શ્રાવકે તે ગુણીજના પૂજક હોય છે, છતાં તેઓ આ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५७०२ सू० २८ आचार्योपाध्यायातिशयनिरूपणम् १४९ न सत्कुर्वन्ति, अतो नूनमयं पतित इति । तथा-अयं द्विभुङ्क्तते इत्यवर्णवादो भवति, मत्सरिकतकमरणायाशङ्काऽपि च तस्य भवतीति । इति द्वितीयोऽतिशेषः ।
तथा-आचार्य उपाध्यायो वा प्रभुः स्वामी भवति गणनायकत्वात् , अतस्तस्य यदि इच्छा भवेत् तदा स वैयावृत्य साधुभ्यो भक्तपानादिदानरूपं कुर्यात्, तस्य इच्छा न भवेत्तदा न कुर्यात् । आचार्यादिगणनायको भवति, अत. स्तस्य वैयावृत्त्यकरणे कामचारः, स स्वेच्छया कुर्यादपि, नापि च कुर्यात् । नास्ति तस्मिन् प्रतिबन्ध इति भावः । इति तृतीयोऽतिशेषः । तथा-आचार्य उपाध्यायो ये अब ऐसा क्यों नहीं करते हैं, जो इनके ये गुरुजन यहाँसे होकर निकलते हैं, और ये उनका अभ्युत्थान आदि द्वारा सत्कार आदि नहीं करते हैं, अतः नियमसे ये पतित हैं, इसलिये ये ऐसा करते हैं, तथा ये दो बार भोजन करते हैं, इसीलिये इन्हें अनेक बार विचारभूमिमें जाना पड़ता है, ऐसा अवर्णवाद भी होता है, तथा जो मात्सर्य भावसे युक्त होते है, ऐसे व्यक्तियों द्वारा उन्हें अपने मारे जाने आदिकी शङ्का भी हो सकती है, इसीलिये वे उच्चार प्रस्रवण आदि उपाश्रयके भीतरही करते हैं, और उसकी विशोधना करते हैं, ऐसा यह द्वितीय अ. तिशेष है, तृतीय अतिशेष ऐसा है, गणनायक होनेसे आचार्य या उपाध्याय अपने गणका स्वामी होता है, अतः यदि उसकी इच्छा होती है, तो वह अन्य साधुजनोंकी भक्तपान आदिके देनेरूप उनकी वैयावृत्ति करता है, और यदि उसकी इच्छा नहीं होती है, तो वह ऐसा नहीं भी करता है, आचार्य आदि गणनायक होते हैं, अतः अन्य सा. તેમના આચાર્યને અભ્યસ્થાન આદિ દ્વારા સાર શા માટે કરતાં નથી ? અવશ્ય આ સાધુનું પતન થયું હોવું જોઈએ, અને તે કારણે શ્રાવકે તેમને સત્કાર નહીં કરતા હોય. વળી લેકે એવી કલ્પના પણ કરે છે કે તેઓ બે વાર જમે છે, તેથી તેમને અનેકવાર વિચારભૂમિમાં જવું પડે છે, આ પ્રકારને તેમને અવર્ણવાદ (નિંદા) પણ થાય છે. વળી માત્સર્યભાવ યુકત વિરોધીઓ વડે પિતાની હત્યા થઈ જવાની શંકા પણ તેમને રહે છે. તે કારણે તેઓ ઉચ્ચાર પ્રસવણ આદિ ઉપાશ્રયની અંદર જ કરે છે અને તેની વિરોધના કરે છે. આ પ્રકારને આ બીજે અતિશેષ છે.
ત્રીજે અતિશેષ આ પ્રકારને છે–ગણનાયક હેવાને કારણે આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય પિતાના ગણના સ્વામી હોય છે. અન્ય સાધુઓને ભક્તપાન આદિ દેવા રૂપ તેમનું વૈયાવૃત્ય તેઓ ઐરિછક રીતે કરે છે, એટલે કે તેમની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
स्थानाङ्गसूत्रे
चा साधनादिरूप कारणवशात् उपाश्रयस्य मध्ये एकरात्रं बा द्विरा' वा एकाकी वसन् नातिकामति निनाज्ञामिति चतुर्थोऽतिशेषः। तथा-आचार्य उपाध्यायो या साधनादिरूपकारणवशात् उपाश्रयाद् बहिः एकरात्रं वा द्विरात्रं वा एकाकी वसन् जिनाज्ञां नातिक्रामतीति पञ्चमोऽतिशेषः । अत्रेदै बोध्यम्-गणावच्छेदक स्यादितस्त्रयोऽतिशेषा न भवन्ति, अन्तिमौ द्वौ भवतः। तदुक्तम्
"गणावच्छेयगस्स गर्णसि णं दो अइसेसा पण्णत्ता, तं जहा-गणावच्छेयए अन्तो उबस्सयस्स एगरायं वा दुरायं वा वसमाणे णो अइक्कमइ १, गणावच्छेयए धुओंकी चैयावृत्ति करने में उसकी कामचारता है, उसकी इच्छा होती है, तो वह करता है, और नहीं होती है तो नहीं करता है। अन्य साधुओंकी चैयावृत्ति करनेमें उसे प्रतिबन्ध नहीं है। चतुर्थ अतिशेष ऐसा है, आचार्य अथवा उपाध्याय साधनादि रूप कारणके वशसे उपा. श्रयमें एक रात या दो रात तक अकेला रहता है, तो वह जिनाज्ञाका उल्लङ्घन नहीं करता है, पांचयां अतिशेष ऐसा है, आचार्य अथवा उपाध्याय साधनादि रूप कारणके वशसे उपाश्रयके बाहर एक रात अथवा दो रात तक यदि बाहर रहता है, तो वह जिनाज्ञाका विराधक नहीं बनता है, आदिके तीन अतिशेष गणायच्छेदकको नहीं होते हैं, अन्तिम दो अतिशेष होते है तदुक्तम्--
"गणावच्छेयगस्स गणंसि णं दो अइसेसा पण्णत्ता-तं जहा गणावच्छेयए बाहिं उयस्सयस्स एगरायं चा दुराय वा वसमाणे णो अइक्कઈચ્છા થાય તે કરે છે અને ઈચ્છા ન થાય તે કરતા નથી, તેઓ ગણનાયક હેવાથી તેમને માટે વિયાવૃત્ય કરવાનું ફરજિયાત નથી, અને વૈયાવૃત્ય કરવાને નિષેધ પણ નથી.
ચેાથે અતિશેષ આ પ્રકારનો છે – આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય સાધના આદિ રૂપે કારણે ઉપાશ્રયમાં એકથી બે રાત સુધી એકલા રહે છે તેઓ જિનાજ્ઞાન વિરાધક ગણાતા નથી.
પાંચમે અતિશેષ આ પ્રકારને છે –આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય સાધના આદિ રૂપ કારણને લીધે ઉપાશ્રયની બહાર એક અથવા બે રાત સુધી રહે છે, તે તેઓ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી.
પહેલાં ત્રણ અતિશેષને ગણાવચ્છેદકમાં સદ્ભાવ હેતે નથી, છેલ્લા એ અતિશે જ તેમનામાં સદભાવ હોય છે. કહ્યું પણ છે કે –
"गणाबच्छेयास्स गर्णसि णं दो अइसेसा पण्णता-तजहा गणावच्छेयए चाहिं उपस्सयस एगरायं वा दुरायं वा यसमाणे णो अइक्कम३१ । गणावच्छेयर
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५उ०२सू०२८ आचार्योपाध्यायातिशयनिरूपणम् १५१ चाहिं उक्स्सयस्स एगरायं वा दुरायं वा यसमाणे णो अइकमइ २॥" ___ छाया-गणावच्छेदकस्य गणे खलु द्वौ अतिशेषौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-गणावच्छेदकः अन्तरुपाश्रयस्य एकरात्रं या द्विरात्रं वा वसन् नातिक्रामति १, गणावच्छेदको बहिरुपाश्रयात् एकरात्रं या द्विरात्रं वा यसन् नातिकामति २। इति । ___ यदि आचार्योपाध्यायगणावच्छेदकाः सहैव समागच्छेयुस्तत्र यदि गणाव. स्छेदः पर्यायज्येष्ठो भवति, तदा पर्यायज्येष्ठत्वाद् गणावच्छेदकस्य प्रथम पादमस्फोटना, अनन्तरमाचार्योपाध्याययोः पर्यायक्रमानुसारेणेति ॥मू० २८॥ __ आचार्योपाध्याययोर्गणेऽतिशेषा उक्ताः, सम्प्रति तयोरतिशयविपरीतानि गणनिर्गमनकारणानि प्राह -
मूलम्-पंचहिं ठाणेहि आयरिय उवज्झायस्स गणावकमणे पण्णत्ते तं जहा-आयरियउयज्झाए गर्णसि आणं वा धारणं या नो सम्मं पउंजित्ता भवइ ११ आयरियउपज्झाए गणसि आहारायणियाए किइकम्मं वेणइयं णो सम्मं पउंजित्ता भवइ २॥ आयरियउवज्झाए गणसि जे सुयपजवजाए धारेइ ते काले काले नो सम्ममणुप्पवाएत्ता भवइ ३॥ आयरिय उवज्झाए मइ १ गणावच्छेयए बाहिं उचस्सयस्स एगरायं वा दुराय चा वसमाणे णो अइक्कमइ २ " इसका अर्थ पूर्वक्तिानुसारही है-- ___ यदि आचार्य उपाध्याय और गणावच्छेदक ये तीनों साथही आते हैं, तो उनमें यदि गणावच्छेदक पर्यायसे ज्येष्ठ है, तो उस गणावच्छे. दककी पादप्रस्फोरना (प्रमार्जना) सबसे पहिले होतीहै, इसके बाद आचार्य और उपाध्यायकी पर्यायके क्रमानुसार होती है ॥सू० २८॥ बाहि उवस्सयस एगरायं वा दुराय वा वसमाणे णो अइक्कमइ२ "
આ સૂત્રપાઠનો ભાવાર્થ પૂર્વોક્ત કથન અનુસાર જ સમજ. જે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને ગણાવચ્છેદક એ ત્રણે સાથે જ આવે, તો ગણવછેદક જે પર્યાયની અપેક્ષાએ જ્યેષ્ઠ હોય તે તે ગણવષ્ણદકની પાદપ્રસ્ફોટના (પગની પ્રમાર્જના) સૌથી પહેલાં થાય છે અને ત્યાર બાદ પર્યાયના ક્રમ અનુસાર આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના પગની પ્રમાજના થાય છે. સૂ. ૨૮ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
स्थानाङ्गसूत्रे गणंसि सगणियाए वा परगणियाए वा निग्गंथीए घहिल्लेसे भवइ । मित्ते णाईगणे वा से गणाओ अबक्कमेजा, तेसिं संगहोयग्गहट्ठयाए गणावक्कमणे पण्णत्ते ॥ सू० २९ ॥ ___ छाया-पश्चभिः स्थानः आचार्योपाध्यायस्य गणापक्रमणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथाआचार्योपाध्यायो गणे आज्ञा या धारणा वा नो सम्यक् प्रयोक्ता भवति १, आचार्योपाध्यायो गणे यथारानिकतया कृतिकर्म वैनयिकं नो सम्यक् प्रयोक्ता भवति २। आचार्योपाध्यायो गणे यानि श्रुतपर्ययजातानि धारयति तानि काले काले नो सम्यक् अनुभवाययिता भवति ३। आचापों पाध्यायो गणे स्वगणिकायां पा परगणिकायां या निर्ग्रन्थ्यां वहिलेपो भवति ।। मित्रं ज्ञाति गणो वा तस्य गणात् अपकामेत् तेषां संग्रहोपग्रहार्थाय गणापक्रमणं प्रज्ञतम् ४ ॥४०२९॥
टीका - पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि
पञ्चभिः स्थानः कारणैः आचार्योपाध्यायस्य-आचार्योपाध्यायत्वविशिष्ट स्यकस्य साधोः आचार्यस्य उपाध्यायस्य च साधुद्वयस्य वा गणापक्रमणम्-गणात्गच्छात अपक्रमण-निस्सरणंबहिर्गमनम् प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-तानि स्थानान्याहआचार्योपाध्यायो गणे-गच्छे आज्ञां=' हे मुने ! भयतेदं विधेयम् ' इत्येयंरूपाम् ,
आचार्य और उपाध्यायके गणमें इस प्रकारसे जो अतिशेष होते हैं वे प्रकट किये अब सूत्रकार इन दोनोंके गणसे निर्गमन होने के कारणोंको जो अतिशयोंसे विपरीत होते हैं कहते हैं--
'पंचहि ठाणेहिं आयरियउवज्झ यस्स' इत्यादि सूत्र २९ ॥ टीकार्थ-पांच कारणोंको लेकर आचाय रूप उपाध्यायका अथवा आचार्य एवं उपाध्यायका गच्छसे निस्सरण होना कहा गया है-वे पांच कारण इस प्रकारसे हैं-"आचार्योपाध्यायोगणे आज्ञा या धारणां या" इत्यादि
આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના ગણમાં આ પ્રકારના જે અતિશે હેય છે તે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા. હવે સૂત્રકાર તે બન્નેના ગણમાંથી નીકળી જવાના કારણેનું નિરૂપણ કરે છે. અતિશય કરતાં નિર્ગમન વિપરીત હોવાથી અતિશનું નિરૂપણ કરીને સૂત્રકાર નિર્ગમનના કારણે પ્રકટ કરે છે.
टी -“ पंचहि ठाणेहि आयरियउवज्झायस्स " त्या
નીચેનાં પાંચ કારણોને લીધે આચાર્ય રૂપ ઉપાધ્યાયને અથવા આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયને ગ૭માંથી નીકળી જવું પડે છે. તે કારણે આ પ્રમાણે છે.
(१) “ आचार्योपाध्यायो गणे आज्ञा वा धोरणां वा त्याह- मायाय
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२१०२९ आचार्योपाध्याययोर्गणनिष्क्रमणनिरूपणम् १५३ धारणां=' नेदं विधेयम् । इत्येवंरूपां वा नो सम्यग्र यौचित्येन प्रयोक्ता प्रबतको भवति । अयं भाव:-गणस्य दुर्षिनीतत्वात् आज्ञां धारणां या गणे प्रवनयितुमशक्नुवन् आचार्य उपाध्यायो वा गणादपक्रामति कालकाचार्यबदिति । आज्ञाधारणयोविशिष्टव्याख्याऽस्यैव स्थानकस्य प्रथमोद्देशे त्रयोदशसूत्रे द्रष्टव्या । इति प्रथम स्थानम् । तथा-आचार्योपाध्यायो गणेगणविषये यथारानिक तया पर्यायज्येष्ठानुसारेण कृतिकर्मचन्दनकं चैनयिक-विनयं च नो सम्यक प्रयोक्ता भवति । अयं भावा-आचार्येणापि प्रतिक्रमणक्षामणादिषु पर्यायज्येष्ठानामुचितो आचार्य या उपाध्याय गच्छ में आज्ञाका-" हे मुने ! आपको यह करना चाहिये" इस प्रकारका निषेधका औचित्यरूपसे यदि प्रवर्तक नहीं होता है, तथा आज्ञा और धारणा नहीं करा सकता है, तो उसे गणसे पृथक हो जाना चाहिये ऐसा यह प्रथम कारण है । तात्पर्य इसका ऐसा है, कि अपना गण यदि दुर्विनीत हो गया है, और वह गणमें अपनी आज्ञा एवं धारणाको प्रवृत्त कराने में अशक्य है, तो ऐसी स्थितिमें उसका कालकाचार्यकी तरह गणसे बाहर होना श्रेयस्कर है १ आज्ञा
और धारणाकी विशिष्ट व्याख्या इसी स्थानके प्रथम उद्देशकमें १३ में सूत्र में देख लेनी चाहिये । द्वितीय स्थान ऐसा है-आचार्य एवं उपाध्याय यदि अपने गणमें पर्याय ज्येष्ठके अनुसार कृतिकर्म चन्दनक एवं वैनयिक विनय इनके प्रयोक्ता नहीं होते हैं, तो उन्हें गणसे पृथक हो जाना चाहिये इसका भाव ऐसा है. आचार्यको भी प्रतिक्रमण क्षामणा आઅથવા ઉપાધ્યાય પિતાના ગણમાં આજ્ઞા અને ધારણાનું ઉચિત રીતે પાલન કરાવવાને સમર્થ ન હોય તે તેમણે ગણમાંથી નીકળી જવું જોઈએ. “હે મુનિ ! તમારે આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ ” આ પ્રકારના આદેશને આજ્ઞા કહે છે. “હે મુનિ ! તમારે આ પ્રમાણે ન કરવું જોઈએ ... આ પ્રકારના નિષેધનું નામ ધારણા છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે પિતાનો શિષ્યસમુદાય દુર્વિનીત થઈ ગયા હોય અને તે કારણે પોતાની આજ્ઞા અને ધારણાનું તેમની પાસે પાલન કરાવવાનું અશક્ય બની ગયું હોય, તે એવી પરિસ્થિતિમાં કાલકાચાર્યની જેમ તેમણે ગણમાંથી નીકળી જવું જોઈએ. આજ્ઞા અને ધારણાની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા આજ સ્થાનના પહેલા ઉદ્દેશાના ૧૩ માં સૂત્રમાં આપવામાં આવી છે, તો ત્યાંથી વાંચી લેવી જોઈએ.
બીજું કારણ આ પ્રમાણે છે--જે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય પિતાના ગણમાં દીક્ષા પર્યાયની અપેક્ષાએ કૃતિકમ, વન્દણ અને વૈનાયિકના પ્રોક્તા ન હોય, તે તેમણે ગણમાંથી અલગ થઈ જવું જોઈએ. આ કથનને ભાવાર્થ स्था०-२०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसने विनयः कर्त्तव्य एव । स चेत् आचार्यसम्पदा साभिमानस्तथा न करोति तदा तस्य गणानिष्क्रमणं भवति । एवमुपाध्यायस्यापि बोध्यमिति । इति द्वितीयं स्थानम् । तथा-आचार्योपाध्यायो यानि श्रुतपर्यचजातानि-सूत्रार्थप्रकारान्धारयति-अवगच्छति तानि काले काले यथावसरं नो सम्यक् याथातथ्येन अनुभवाचयिता-पाठयिता भवतीति-गणादपक्रामतीति तृतीय स्थानम् । तथा-आचायोपाध्यायो गणे स्थितः सन् स्वगणिकायां स्वगच्छस्थितायां परगणिकायांपरगणस्थितायां वा निम्रन्थ्यांसाच्या बहिर्लेश्यः-प्राक्तवाशुभकर्मोदथवशेन सकलकल्याणाश्रयस्थानसंयमप्रासादाद् बहिर्गतालेश्था अन्तःकरणं यस्य स तथाभूत:-आसक्तो भवतीति गणादपक्रान्तो भवति । गुणाढयस्याचार्यस्य नै दिमें पर्यायसे ज्येष्ठ साधुजनोंका उचित विनय करना चाहिये यदि वह आचार्य संपदासे अभिमान सहित होता हुआ ऐसा नहीं करता है, तो उसका गणसे निष्क्रमण होता है, इसी प्रकारसे उपाध्यायके सम्बन्धमें भी जानना चाहिये ऐसा यह द्वितीय स्थान है। तृतीय स्थान ऐसा है, आचार्य और उपाध्याय जिन सूत्रार्थ प्रकारको जानते हैं, उन्हें यथायसर वे यदि सम्यक रूपसे शिष्योंको पढानेवाले नहीं होते हैं तो उन्हें गणले पृथक हो जाना चाहिये । चतुर्थ कारण ऐसाहै, कि आचार्य एवं उपाध्याय गणमें स्थित होता हुआ अपने गच्छमें रही हुई या पर गच्छमें रही हुई निग्रन्थीके ऊपर बहिलेश्यावाला बन जाता है-आसक्त हो जाता है, तो वह गणसे बाहर निकाला जाता है " गुणाढय आचायके ऐसा भाव संभवित नहीं होता है " ऐसी विचारणा नहीं करनी એ છે કે આચાર્યું પણ પ્રતિક્રમશુ, ખામણાં આદિમાં દીક્ષા પર્યાયની અપેક્ષાએ પિતાના કરતાં છ જે સાધુઓ હોય તેમને ઉચિત વિનય કરવા જોઈએ અને આ પ્રકારના પર્યાય જ્યેષ્ઠ સાધુઓને વેગ વિનય અન્ય સાધુઓ પાસે પણ કરાવી જોઈએ. જે આચાર્ય અભિમાનને કારણે પર્યાયણ સાધુઓને વિનય ન કરે તે તેમને ગણમાંથી નીકળી જવું પડે છે. ઉપધ્યાયને પણ એ જ પ્રકારના કારણને લીધે ગણુમાંથી નીકળી જવું પડે છે.
ત્રીજું કારણ–આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય જે સૂત્રાર્થ પ્રકારોને જાણતા હોય, તેમનું ગ્ય અવસરે શિષ્યોને સમ્યક્ રીતે અધ્યયન ન કરાવે, તે તેમણે ગણમાંથી નીકળી જવું જોઈએ.
ચોથું કારણું--જે આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય પિતાના ગ૭ની અથવા અન્ય ગચ્છની નિગ્રંથીમાં આસક્ત થઈ જાયતેના પ્રત્યે કુદષ્ટિ કરે છે, તેમને ગણમાંથી નીકળી જવું પડે છે. “ગુણાઢય (ગુણસંપન્ન) આ આચાર્યમાં
श्री स्थानांसूत्र :०४
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०२९ आचार्योपाध्याययोर्गणनिष्क्रमणनिरूपणम् १५५ संभाव्यते इति विचारणा न कार्या । यतः प्राक्तनाशुभघनचिकणगुरुवज्रसारकर्मोदयाद् ज्ञानाढया अपि उत्पथप्रवृत्ता भवन्ति । तदुक्तम्"कम्माई पूर्ण घणचिकणाई गरुयाइं वजनसाराई।
नाणड्रयंपि पुरिसं, पंथाओ उप्पह निति ॥१॥" छाया-काणे नूनं घनचिकणानि गुरुकाणि वजसाराणि ।
ज्ञानाढयमपि पुरुष नूनं पथ उत्पथं नयन्ति ॥ १ ॥ इति । इति चतुर्थ स्थानम् ।
तथा-तस्य आचार्यस्य मित्रं सुहृत् ज्ञातिगणः स्वजनवर्गो वा कुतश्चित् कारणात् गणात् अपक्रामेत्-निर्गच्छेत् , तेषा-निर्गतानां सुहृत्स्वजनानां, संग्रहोपग्रहार्थम्-सङ्ग्रहः स्वीकरणम् उपग्रहावस्त्रादिदानरुपष्टम्मः, तदर्थे गणापक्रमण-गच्छानिर्गमनम् आचार्योपाध्यायस्प प्रज्ञप्तमिति पञ्चमं स्थानकम् ॥मू०२९॥ चाहिये क्योंकि प्राक्तन अशुभ घन चिक्कण वज्रसार कर्मके उद्यसे ज्ञानाढयजन भी उत्पथ में प्रवृत्त होजाते हैं, जैसा कि कहा है
"कम्माइं णूणं " इत्यादि
घनचिक्कण गुरु वज्रसार कर्म ज्ञानाढ्य पुरुषको भी उन्मार्गमें ले जाते हैं। पांचवां स्थान ऐसा है, यदि आचार्य एवं उपाध्यायके सुहृत्. जन अथवा ज्ञातिगण-स्वजनवर्ग गणसे बाहर हो गये हों तो उन निकले हुए सुहृत् जन एवं स्वजनोंके संग्रह एवं उपग्रहके लिये स्वीकार एवं वस्त्रादिकोंसे उन्हें धर्ममें स्थिर करनेके लिये गच्छसे बाहर होना कहा गया है, ऐसा यह पांचवां स्थान है । सू०२९॥ પ્રકારને ભાવ સંભવી શક્તો નથી,” એવી વિચારણા કરવી જોઈએ નહીં, કારણ કે પ્રાન્તન, અશુભ, ઘન, ચીકણું અને વાસાર કર્મના ઉદયથી જ્ઞાનાઢયા પુરુષનું પણ પતન થઈ જાય છે અને તે અવળે માર્ગે ચડી જાય છે. કહ્યું प छ " कम्माइं णूणं " त्याह-धन, थी!, गुरु अने 40सार में જ્ઞાનાય પુરુષને પણ ઉત્પથમાં (અવળે માર્ગે) લઈ જાય છે.
પાંચમું કારણ આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાયના સુહુરજને અથવા જ્ઞાતિગણુ ( સ્વજનેને સમૂહ) ગણમાંથી બહાર નીકળી ગયેલ હોય, તે તેમના (નકળી ગયેલા તે લેકેના) સંગ્રહ અને ઉપગ્રહને માટે-સ્વીકાર અને વઆદિકે વડે તેમને ધર્મમાં સ્થિર કરવાને માટે તેમણે ગચ્છમાંથી नीजी ने . ॥ सू. २६ ॥
श्री स्थानांगसूत्र:०४
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे ___ आचार्यस्य गणादपक्रमणमनन्तरसूत्रे प्रोक्तम् । आचार्यस्तु ऋद्धिमानेय भवतीति ऋद्धिमतो मनुष्यविशेषानाह
मूलम्-पंचविहा इंड्डिमंता मणुस्सा पण्णत्ता, तं जहाअरहंता चक्कवट्टी बलदेवा वासुदेवा भावियप्पाणो अणगारा ॥ सू० ३०॥
॥ इइ पंचमटाणस्स बिइओ उद्देसो । छाया-पञ्चविधा ऋद्धिमत्तो मनुष्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अर्हन्तः, चक्रवत्तिनः, बलदेवाः, वासुदेवाः, मावितात्मानोऽनगाराः ॥ सू० ३०॥
॥ इति पञ्चमस्थानस्य द्वितीय उद्देशः ॥ टीका-'पंचविहा' इत्यादि
ऋद्धिमन्तः-ऋद्धि-लब्धिः, सा च-आमशीपधिः विषुडोषोधः, श्लेष्मीपधिः-१-जल्लौषधिः २ जल्लो-मलः, स एव ओषधिः, सावधिः, संभिन्नश्रो
आचार्यका गणसे उपक्रमण (निकलना) अनन्तर सूत्र में कहा गया है, आचार्य तो ऋद्धिवालाही होता है, अतः अब सूत्रकार ऋद्धिवाले मनुष्य विशेषोंका कथन करते हैं
'पंचविहा इडिमंता मणुस्सा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ३०॥
टीकार्थ---ऋद्धियाले मनुष्य पाँच प्रकारके कहे गये हैं जैसे-अर्हन्त १ चक्रवर्ती २ बलदेव ३ वासुदेव ४ और भावितात्मा अनगार ५ ऋद्धि नाम लब्धिका है, यह ऋद्धि अनेक प्रकारकी होती है, जैसे-आम षधि १ चिपुडौषधि २ श्लेष्मौषधि ३ जल्लोषधि ४ सौषधि ५
આગલા સૂત્રમાં આચાર્યના ગણમાંથી અપક્રમણ (નીકળી જવાની ક્રિયા) ના કારણે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા. આચાર્યો તે ઋદ્ધિવાળા હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ઋદ્ધિસંપન્ન વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓનું કથન કરે છે.
थ-" पंचविहा इढिीमंता मणुस्सा पण्णत्ता " त्याऋद्धिपन मनुष्याना नये प्रमाणे पाय ५२ ४ा छ--(१) मत, (२) 434ती, (3) मसष, (४) पासु५ मने (५) वितामा म॥२.
*द्धि सधते! Has At छ. भ. (१) भाभशौषधि, (२) पिडौषधि, (3) भौषधि, (४) सौषधि, (५) सवोपधि,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०२ सू०३० ऋद्धिमन्तमनुष्यवशेषनिरूपणम् १५७ तृत्वलब्धिः ६, संमिन्नश्रोतृत्वम् युगपत्सर्वशब्दश्रवणशक्तिमत्ता अवधिलब्धिः ७ ऋजुमतित्वलब्धिः ८, विपुलमतित्वलब्धिः ९, चारणत्यलब्धिः १० आशीविवत्वलब्धिः ११, आशीविषत्व-शापानुग्रहसामर्थ्यम् केवलित्वलब्धिः १२, गणधरत्वलब्धिः १३, पूर्वधरत्वलब्धिः १४, अर्हत्वलब्धिः १५, चक्रवतित्वलब्धिः १६, बलदेवत्वलब्धिः १७, कासुदेवत्वलब्धिः १८ क्षीरास्रवत्व, मध्यानयत्व, सर्पिरास्रवत्वलब्धिः १९, कोष्ठबुद्धित्वलब्धिः २०, पदानुसारित्वलब्धिः २१, बीनबु. द्वित्वलब्धिः २२, तेजोलेश्यत्वलब्धिः २३, आहारकत्वलब्धिः २४, शीतलेश्यत्वलब्धिः २५, क्रियत्वलब्धिः २६, अक्षीणमहानसत्वलब्धिः २७, पुलाकत्वलब्धि: २८, उक्तं च-" उदयख य व प्रोषसमोवसमसमुत्था बहुप्पगाराओ।
एवं परिणामवसा, लद्धीभो होति जीवाणं "॥ छाया-उदय क्षय क्षयोपशमोपशम समुत्था बहुप्रकाराः।
एवं परिणामवशाद लब्धयो भवन्ति जीवानाम् ॥ इति । एवं प्रकारा ऋद्धिरस्ति प्राचुर्येण येषां ते तथाभूता मनुष्याः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः । पञ्चविधत्वमेवाह-तद्यथा-अर्हन्त इत्यादयः। तत्र-भावितात्मान:संमिन्नश्रोत्र लब्धि ६, अवधि लब्धि ७, ऋजुमति लब्धि ८, विपुल. मति लब्धि ९, चारण लब्धि १०, आशीविष लब्धि ११, केवलिलब्धि १२, गणधरलब्धि १३, पूर्वधर लब्धि १४, अहेत्व लन्धि १५, चक्रध. तित्व लब्धि १६, बलदेव लब्धि १७, वासुदेव लब्धि १८, क्षीरात्रय, मध्वात्रव, सपिरास्त्रव लब्धि १९, कोष्ठवुद्धि लब्धि २०, पदानुसारि लब्धि २१, बीजबुद्धि लब्धि २२, तेजोलेश्या लब्धि २३, आहारक लब्धि २४, शीतलेश्या लब्धि २५, वैक्रिय लब्धि २६, अक्षीण महानस लब्धि २७, पुलाक लब्धि २८. सोही कहा है-"उदयखय खओवसमा" इत्यादि।
शुभ कर्मों के उदयसे कर्मो के क्षयसे कर्मों के क्षयोपशमसे कर्मों के उपशमसे एवं शुभ परिणामोंके वशसे जीवोंको अनेक प्रकारकीलब्धियां उत्पन्न होती हैं । ऐसी ऋद्धि जिनके प्रचुर मात्रामें होती हैं वे ऋद्धि(६) मिन्नश्चीयाधि, (७) अवधिमालय, (८) भतिबंधि, (e) विपुसमति सधि, (१०) यारसधि, (११) माशीविषधि , (१२) clery, (13) साध, (१४) पूर्वधर (१५) म vिध, (१९) य. पति-यधि , (१७) म धि , (१८) पासुहेवमधि , (16) क्षा२।७५, भध्यानय, सपिरासपध(२०) मुद्विवधि, (२१) पहानुसारीसन्धि, (२२) भी भुद्धिज्यि , (२३) तेश्यालय, (२४) मा २४सन्धि, (२५) शीतवेश्यासधि, (२६) वैठियधि , (२७) मी मानस , (२८) gals. सन्धिपोरे. धुं पण छ । “ उदय खय खओवसमो" त्या6ि
શુભ કર્મોને ઉદયથી, કર્મોના ક્ષયથી, કર્મોના પશમથી, કર્મોના ઉપશમથી અને શુભ પરિણામોના નિમિત્તથી જીને અનેક પ્રકારની લબ્ધિ. એની પ્રાપ્તિ થાય છે. એવી લબ્ધિ અથવા અદ્ધિથી ખૂબ જ સંપન્ન પુરુષોને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
भावितः सद्वासनया पासितः आत्मा यैस्ते तथा-शुभवासनावासितान्तःकरणा अनगारा साधवः । एतेषु पञ्चम् आदितश्चतुर्गाम् ऋद्धिमत्त्वम् अर्हत्त्वादिभिः, यथासम्भवप्रामौषध्यादिभिश्च बोध्यम् । पञ्चमभेदस्य ऋद्धिमत्त्वं तु आमशौंष. ध्यादिभिरेवेति ॥ सू० ३०॥
इति श्री विश्वविख्यातजगद्वल्लभ प्रसिद्धयाचकपञ्चदशभाषाकलि. तललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-पादिमानमर्दक श्रीशाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त । जैनशास्त्राचार्य ' पदभूषित कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितायां श्री स्थानाङ्गसूत्रस्य सुधाख्यायां
व्याख्यायां पश्चमस्थानके द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥५-२॥ मान् कहे जाते हैं ये ऋद्धियां मनुष्यों को होती हैं, अतः वे मनुष्य पांच प्रकारके पूर्वोक्त रूपसे प्रकट किये गये हैं। जल्ल नाम मलका है, यह मलही जब औषधिरूप हो जाता है, वह जल्लोषधि है, शाप एवं अ. नुग्रहकी जो सामर्थ्य है, वह आशीविष ऋद्धि है, एकही साथ समस्त शब्दोंको सुनने की शक्तिका प्रकट होना संभिन्नश्रोतृत्व है, जो साधुजन सद्वासनासे वासित अन्तःकरणवाले होते हैं वे भावितात्मा अनगार हैं । इन पांचों में से जो आदिके चार मनुष्य हैं उनमें अर्हत्त्वादिसे एवं यथासंभव आमशौषधि आदिसे ऋद्धिमत्ता जानना चाहिये तथा जो पंचम भेद है उसमें आमौं षधि आदिसेही ऋद्धिमत्ता जानना चाहिये। मू०३०॥ श्री जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज रचित " स्थानागासूत्र" की सुधा नामकी व्याख्याके पांचवे स्थानका द्वितीय उद्देशा
समाप्त ॥ ५-२॥ ઋદ્ધિમાન કહેવામાં આવે છે. એવા ઋદ્ધિમાન પુરુષના અહે‘ત આદિ પૂર્વોકત પાંચ પ્રકારે સમજવા, “જલ” એટલે “મળ” તે જલજ જ્યારે ઔષધિ રૂપ બની જાય છે, ત્યારે તેને જલૌષધિ કહે છે. શાપ અને અનુ. ગ્રહનું જે સામર્થ્ય છે તેનું નામ આશીવિષ લબ્ધિ છે. એકી સાથે સમસ્ત શબ્દોને શ્રવણ કરવાની શક્તિ જે ઋદ્ધિને લીધે પ્રાપ્ત થાય છે, તે દ્ધિને સંભિન્નશ્રોતૃત્વ દ્ધિ કહે છે. જે મુનિ સદુવાસનાથી યુકત અન્તઃકરણવાળા હોય છે, તેમને ભાવિતાત્મા અણગાર કહે છે. ઉપર્યુકત પાંચમાંથી જે શરૂ આતના ચાર મનુષ્ય છે તેમનામાં અહંવાદિની અપેક્ષાએ અને યથા સંભવ આમશૌષધિ આદિની અપેક્ષાએ અદ્ધિમત્તા સમજવી જોઈએ અને જે પાંચમ પ્રકાર છે તેમાં આમશૌષધિ અદિની અપેક્ષાએ જ અદ્ધિમત્તા સમજવી. સૂ. ૩૦
છે પાંચમાં સ્થાનકનો બીજો ઉદ્દેશક સમાસ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ तृतीयोदेशकः प्रारभ्यते उक्तो द्वितीयोद्देशकः, सम्प्रति तृतीय आरभ्यते । अस्य च पूगद्देशकेन सहायममिसम्बन्धः । पूर्वस्मिन्नुदेश के जीवधर्माः प्रायः प्ररूपिताः । अस्मितृतीयोद्देशके अजीवजीवधर्माः प्ररूप्यन्ते, इत्यनेन संबन्धेनायातस्यास्य तृतीयोद्देशकस्येदमादिमं सूत्रम्
तथा-द्वितीयोद्देशकान्त्यमुत्रेण सहास्य तृतीयोदेशकपथमसूत्रस्यायमभिसम्बन्धः-पूदेशकान्त्यमत्रे ऋद्धिमन्तो जीवास्तिकायविशेषा उक्ताः, इह तु असं. ख्येयानन्तपदेशलक्षणऋद्धिमन्तः समस्ता अस्तिकाया उच्यन्ते
मूलम्-पंच अस्थिकाया पण्णत्ता, तं जहा-धम्मस्थिकाए १, अधम्मत्थिकाए २, आगासस्थिकाए ३, जीवस्थिकाए ४, पोग्गलस्थिकाए ५। धम्मस्थिकाए अवन्ने अगंधे अरसे अफाले
- पांचवे स्थानके तीसरा उद्देशेका प्रारंभ - पंचम स्थानका द्वितीय उद्देशा समाप्त हुआ अब सूत्रकार इसका तृतीय उद्देशक प्रारंम करते हैं, पूर्व उद्देशकके साथ इसका ऐसा संबंध है, कि पूर्व उद्देशकमें प्रायः जीव धर्मों की प्ररूपणा हुई है, और अब इस तृतीय उद्देशकमें अजीव जीव धर्मों की प्ररूपणा होती है, तथा द्वितीय उद्देशकके अन्तिम सूत्र के साथ इस तृतीय उद्देशकके प्रथम सूत्रका संबंध ऐसा है, कि पूर्व उद्देशकके अन्तिम सूत्र में ऋद्धिमान जीवास्तिकाय विशेष कहे गये हैं, परन्तु यहां असंख्यात प्रदेशरूप और अनन्तप्रदेशरूप ऋद्धिवाले समस्त अस्तिकाय कहे जा रहे हैं---
- पांयमा स्थाननी त्रीने उद्देश। - પાંચમાં સ્થાનને બીજો ઉદ્દેશક પૂરો થે. હવે સૂત્રકાર ત્રીજા ઉદ્દેશકને પ્રારંભ કરે છે. આ ઉદ્દેશકને આગલા ઉદ્દેશક સાથે આ પ્રકારને સંબંધ છે. આગલા ઉદ્દેશકમાં છવધર્મોની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, હવે આ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં અજીવ અને જીવની પ્રરૂપણા કરવાની છે. બીજા ઉદ્દેશકના છેલ્લા સૂત્ર સાથે આ ઉદ્દેશકના પહેલા સૂત્રને સંબંધ આ પ્રકારનો છે-બીજા ઉદેશકના છેલ્લા સૂત્રમાં અદ્ધિસંપન્ન જીવાસ્તિકાય વિશેષનું કથન કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ અહીં અસંખ્યાત પ્રદેશ રૂપ અને અનંત પ્રદેશ રૂપ ઋદ્ધિવાળા સમસ્ત અસ્તિકાયની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
स्थानागसत्रे अरूयो अजीये सासए अवट्रिए लोगदछ । से समासओ पंचबिहे पण्णत्ते, तं जहा-दव्वओ खित्तओ कालमो भावओ गुणो। दव्यओ णं धम्मत्थिकाए एगं दव्वं खेत्तो लोग पमाणमेत्ते, कालओ ण कयाइणासी, न कयाइ न भवइ, न कयाइ न भविस्तइत्ति भुर्वि य भविस्सइ य, धुवे णियए सासए अक्खए अव्वए अवट्ठिए णिच्चे, भावओ अवन्ने अगंधे अरसे अफासे गुणओ गमणगुणे य । अधम्मस्थिकाए अवन्ने एवं चेव, णवरं गुणओ ठाणगुणे २। आगासस्थिकाए अवन्ने एवं चेव, खेत्तओ लोगालोगपमाणमित्ते, गुणओ अवगाहणा गुणे, सेसं तं चैव ३। जीवस्थिकाए णं अवन्ने एवं चेव, णवरं दवओ णं जीवस्थिकाए अणंताई दव्वाइं अरूवी जीवे सासए, गुणओ उपओगगुणे, सेसं तं चैव ४। पोग्गलस्थिकाए पंचवन्ने पंचरसे दुगंधे अटुफासे रूवी अजीचे सासए अवट्टिए जाय दवओ गं पोग्गलस्थिकाए अणंताई दव्वाइं, खेत्तओ लोगपमाणमेत्ते, कालओ ण कयाइ णासी जाव णिच्चे, भायओ वनमंते गधमंते रसमंते फासमंते, गुण ओ गहणगुणे ॥ सू०१॥
छाया-पञ्च अस्तिकायाः प्रज्ञप्ताः, तयथा-धर्मास्तिकायः१, अधर्मास्तिकायः २ आकाशास्तिकायो ३ जीवास्तिकायः ४ पुद्गलास्तिकायः दाधर्मास्तिकायः अवर्णः अगन्धः आसः अस्पर्शः अरूपी अजीवः शाश्वतः अवस्थितो लोकद्रव्यम् । स सपासतः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तथथा-द्रव्यतः कालतः भावतो गुणतः। द्रव्यतः खलु धर्मास्तिकाय एकं द्रव्यम् , क्षेत्रतो लोक प्रमाणमात्रः, कालतो न कदापि नासीत , न कदापि न भवति, न कदापि न भविष्यतीति अभूद् भवति भविष्यति च ध्रुवो नित्यः शाश्वतः अक्षयः अव्ययः अवस्थितो नित्यः भावतः-अवर्णः अगन्धः
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૪
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ० ३ सू० १ अस्तिकायस्वरूपनिरूपणम्
१६१ अरसः अस्पर्शः, गुणतो गमनगुणश्च १। अधर्मास्तिकायः अवर्णः एवमेव, नवरं गुणतः स्थानगुणः २। आकाशास्तिकायः अवर्ण एवमेव, क्षेत्रतो लोकालोकपमाणमात्रः, गुणतः-अवगाहनागुणः, शेषं तदेव ३। जीवास्तिकायः खलु अवर्णः एवमेव नवरं द्रव्यतः खलु जीवास्तिकायः अनन्तानि द्रव्याणि अरूपी जीवः शाश्वतः, गुणत उपयोगगुणः शेषं तदेव ४। पुद्गलास्तिकायः पञ्चवर्णः पञ्चरसो द्विगन्धः अष्टस्पर्शः रूपी अनीवः शाश्वतः अवस्थितो यावद् द्रव्यतः खलु पुद्गलास्तिकायः अनन्तानि द्रव्याणि, क्षेत्रतो लोकप्रमाणमात्रः, कालतो न कदापि नासीत् यावद् नित्यः, भायतो वर्णवान् गन्धवान् रसवान् स्पर्शवान् , गुणतो ग्रहणगुणः ५॥ सू० १ ॥
टीका-'पंच अस्थिकाया' इत्यादि--
अस्तिकायाः-अस्ति शब्दः अभूवन् भवन्ति भविष्यन्ति चेति त्रिकालवाचकः, अस्ति च ते काया=प्रदेशानां राशयश्चेति, यद्वा-अस्तिशब्दः प्रदेशवाचकः, अस्तीनां पदेशानां कायाः-राशयः । ते च पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः । पञ्चविधत्वमेवाह - ___ 'पंच अत्थिकाया पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र १ ॥ टीकार्थ-पांच अस्तिकाय कहे गये हैं-जैसे-धर्मास्तिकाय? अधर्मास्तिकाय २ आकाशास्तिकाय ३ जीवास्तिकाय ४ और पुद्गलास्तिकाय ५ यहां जो अस्ति शब्द है, यह त्रिकालका वाचक है, अर्थात् ये धर्मास्तिकाय आदि पहिले थे वर्तमानमें हैं, और आगे भी रहेगें। प्रदेशोंकी राशिका नाम काय है, इस तरह जो अस्तिरूप काय हैं, वे अस्तिकाय हैं। अ. थवा-अस्ति शब्द प्रदेशका वाचक है, इस तरह जो अस्तियोंकी प्रदेशोंकी राशियां हैं, वे अस्तिकाय हैं, ये अस्निकाय धर्मास्तिकाय आदिके भेदसे पांच प्रकारके कहे गये हैं, इन धर्मास्तिकायादिकोंकी व्याख्या
"पंच अस्थिकाया पण्णत्ता" त्याहटी-पांय मस्तिय ४ा छ-(१) पस्तिय, (२) मस्तिय, (3) माशास्तिकाय, (४) पास्ताय भने (५) पुनसास्तिय.
અહીં જે અસ્તિ પદ , તે ત્રિકાળનું વાચક છે. એટલે કે આ ધર્મા. સ્તિકાય આદિ પહેલાં હતાં, હાલમાં છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે જ. પ્રદેશોની રાશિને “ કાય' કહે છે. આ રીતે જે અસ્તિ રૂપ કાય છે, તેમને અસ્તિકાય કહે છે. અથવા “અતિ” શબ્દ પ્રદેશને વાચક છે. આ રીતે જે અસ્તિઓની ( प्रशानी ) शिया छ, तमन मस्ति५ 3 छ. मा मस्तियन धमी. સ્તિકાય આદિ પાંચ પ્રકારે છે. તેમની વ્યાખ્યા પ્રથમ સ્થાનમાં આપવામાં આવી છે, તે ત્યાંથી વાંચી લેવી. स-२१
શ્રી સ્થાનાં સૂત્ર:૦૪
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
40%
स्थानाङ्गसूत्रे तद्यथा-धर्मास्तिकायः अधर्मास्तिकाय इत्यादि । धर्मास्तिकायादीनां व्याख्या प्रथमस्थानतोऽवसेया । धर्मास्तिकायादिक्रमेण यो निर्देशः कृतस्तत्रायं हेतुर्बोध्यः । धर्मशब्द माङ्गलिकः, अतः पूर्व धर्मास्तिकायः प्रोक्तः । तदनु धर्मास्तिकाय प्रतिपक्षत्वात् अधर्मास्तिकायः । धर्माधर्मास्तिकाययोराधारभूतत्वात्तत आकाशास्ति कायः । ततश्च तदाधेयो जीवास्तिकायः । तत्पश्चाद् जीवास्तिकायस्योपग्राहकः पुगलास्तिकायश्च प्रोक्तः । सम्प्रति धर्मास्तिकायादीनां स्वरूपं क्रमेणाह ' धम्मत्थिकाए' इत्यादिना तत्र धर्मास्तिकाय: - अवर्ण:- न विद्यते वर्णः - शुक्लादिः पञ्चविधो यस्य सः शुक्लादि पञ्चविधवर्णरहितः, अगन्धः =सुरभिदुरभिप्रथम स्थान से जान लेना चाहिये। इन धर्मास्तिकायादिकोंका जो पूर्वोक्त रूपसे निर्देश किया गया है, उसमें ऐसा विचार है, कि धर्मास्तिकायमें जो धर्म शब्द है, वह मालिक है, इसलिये सबसे पहिले अस्तिका योंमें धर्मास्तिकायका कथन किया गया है, इस धर्मास्तिकायका प्रतिपक्ष होनेसे उसके बाद अधर्मास्तिकायका कथन किया गया है, इन धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकायका आधारभूत होनेसे इन दोनोंके बाद आकाशास्तिकायका कथन किया गया है, इस आकाशास्तिकायका आधेय जीवास्तिकाय हैं, और इस जीवास्तिकायका उपग्राहक पुद्ग लास्तिकाय है, इसलिये जीवास्तिकायके बाद पुद्गलास्तिकायका कथन किया गया है । अब सूत्रकार धर्मास्तिकायादिकों के स्वरूप का कथन करते हैं- "धम्मस्थिकाए" इत्यादि-यह धर्मास्तिकाय शुक्लादिके भेद से पांच प्रकार के वर्णसे रहित है, सुगन्ध और दुर्गन्ध इन दोनों गन्धसे ધર્માસ્તિકાયમાં ધર્મ' શબ્દ માંગલિક હાવાથી સમસ્ત અસ્તિકાયામાં સૌથી પહેલાં ધર્માસ્તિકાયની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. ધર્માસ્તિકાયના પ્રતિપક્ષ રૂપ હોવાને કારણે અધર્માસ્તિકાયની પ્રરૂપણા ત્યાર બાદ કરવામાં આવી છે. ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયના આધારભૂત આકાશાસ્તિકાય છે, તે કારણે તે બન્નેની પ્રરૂપણા કર્યા બાદ આકાશાન્તિકાયની પ્રરૂપણા કરી છે. આ આકાશાસ્તિકાયનું આધેય જીવાસ્તિકાય છે અને જીવાસ્તિકાયનું ઉપગ્રાહક પુદ્ગલાસ્તિકાય છે, તે કારણે આકાસ્તિકાયનું કથન કર્યાં બાદ અનુક્રમે જીવા સ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાયનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર ધર્મોસ્તિકાય વગેરેના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે.
" धम्मत्थिकाए " त्याहि-धर्मास्तिप्रय शुद्ध आदि पांच प्रारना વધુથી રહિત છે, સુગન્ધ અને દુન્ધ રૂપ બન્ને પ્રકારના ગન્ધથી રહિત
१६२
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
4
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था. ५ उ.३ सू. १ अस्तिकायस्वरूपनिरूपणम्
१६३ गन्धद्वयवर्जितः । अरसः=मधुरादिरसपञ्चकवर्जितः । अस्पर्शः मृदुकर्कशाचष्टविध स्पर्श वर्जितः । अरूपी-रूपम् आकारः-वर्णादिमत्त्वं, तदस्यास्तीति रूपी, न रूपी-अरूपी-अमूर्तः । अजीयः-जीवः उपयोगलक्षणं जीवद्रव्यम् , न जीवःअजीवः अचेतनः । शाश्वतः-पतिसमयं तस्य सद्भावात् । अवस्थितः-धर्मास्तिकायस्य यत् स्वरूपं नित्यत्वात्तेनैव स्वरूपेण स सर्वदा स्थायी । तथा-लोकद्रव्यम्लोकस्य अंशभूतं द्रव्यम् । लोकस्य सर्वात्मकं द्रव्यं त्वयं नास्ति, पञ्चास्तिकायात्मकलोकस्यैकदेशत्यात् । तदुक्तम् - ___ 'पंचत्थिकायमइये लोए अणाइनिहणे ।" रहित है, मधुरादिके भेदसे पांचों प्रकारके रससे रहित है, एवं मृत्यु कर्कश आदि आठ प्रकारके स्पर्शसे रहित है। आकाशका नाम रूप है, रूप यह उपलक्षण है, इससे रूप रस आदि चारों गुणोंका ग्रहण हुआ है अतः यह अरूपी है, इसका तात्पर्य ऐसा है, कि यह रूप रस गन्ध आदिसे रहित होनेके कारण अरूपी है, अमूर्त है । उपयोग लक्षणयाला जो होता है, वह जीव है, यह धर्मास्तिकाय ऐसा नहीं है अतः अजीय हैं, प्रतिसमय इसका सद्भाव रहता है, अतः शाश्वत है, धर्मास्तिकायका जो अपना स्वरूप है, उस स्वरूपसे यह नित्य होनेके कारण सर्वदा स्थायी रहता हैं, अतः यह अवस्थित है, तथा यह लोकका अंशभूत द्रव्य है, इसलिये यह लोकद्रव्य है, यह लोक पंचास्तिकाय रूप है, केवल धर्मद्रव्यरूप नहीं है, अतः यह लोकका सर्वात्मक द्रव्य नहीं है, किन्तु उसका एक अंशभूत द्रव्य है। कहा भी हैછે, મધુરાદિ પાંચ પ્રકારના રસથી રહિત છે અને મૃદુ, કર્કશ આદિ આઠ પ્રકારના સ્પર્શથી રહિત છે. આકાશનું નામ રૂપ છે. રૂપ તે ઉપલક્ષણ છે, તેના દ્વારા રૂપ, રસ, આદિ ચારે ગુણેનું ગ્રહણ થયું છે. તેથી તે અરૂપી છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ધર્માસ્તિકાય રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શથી રહિત હોવાને લીધે અરૂપી છે-અમૂર્ત છે. જીવની જેમ તે ઉપગ લક્ષણવાળું નથી, તે કારણે તે અજીવ છે. પ્રતિસમય તેને સદ્ભાવ રહે છે, તેથી તેને શાશ્વત કહ્યું છે. તેનું પિતાનું જે સરરૂપ છે તે સ્વરૂપે તે નિત્ય હોવાને લીધે સ્થાયી રહે છે, તેથી તેને અવસ્થિત કહ્યું છે. ધર્માસ્તિકાય આ લેકના અંશભૂત દ્રવ્ય હોવાથી તેને લેકદ્રવ્ય કહ્યું છે. આ લેક પંચાસ્તિકાય રૂપ છે, પરંતુ માત્ર ધર્મદ્રવ્ય રૂપ નથી, તેથી તેને લોકના સર્વાત્મક દ્રવ્યરૂપ કહી શકાય નહિ, પણ તેના એક અંશભૂત દ્રવ્ય રૂપ જ કહી શકાય છે,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-पश्चास्तिकायमयो लोकः अनादिनिधना-इति ।
तदेव विशदयति- से समासो ' इत्यादि । स धर्मास्तिकायो द्रव्यादिभेदेन संक्षेपतः पञ्चविधो बोध्यः । तत्र द्रव्यतः द्रव्यत्वमाश्रित्य धर्मास्तिकायः एकं द्रव्यम्-तथाविधैकपरिणामस्य सत्त्वेनैकत्वसंख्याया एवेह सद्भायात् । क्षेत्रतः क्षेत्रमाश्रित्य लोकपमाणमात्र:-लोकस्य प्रमाणं-लोकप्रमाणम् असंख्येयाः प्रदेशाः, तत्ममाणमस्येति । कालतःकालमाश्रित्य अयं धर्मास्तिकायः त्रैकालिकः, त्रैकालिकत्वमेव विशदयति- कदापि नासीत अर्थात्-अस्य धर्मास्तिकायस्य भूतकालिकी सत्ता सर्वदा आसोदेव । तथा-अयं न कदापि न मचति-अस्य वर्तमानकालिकी सत्ता सर्वदा तिष्ठत्येव । तथा च-अयं न कदापि न भविष्यति-अस्य ___ "पंचत्धिकायमइये" इत्यादि। यह लोक पंचास्तिकाय मय हैं,
और अनादि अनन्त है, इसी विषयको अब सूत्रकार विशद रूपसे प्रकट करते हैं-" से समास ओ" इत्यादि-यह धर्मास्तिकाय द्रव्यादिके भेदसे संक्षेपतः पांच प्रकारका कहा गया है-जैसे-द्रव्यकी अपेक्षा धर्मास्तिकाय एक द्रव्य है, क्योंकि तथाविध एक परिणामके सत्त्वसे एकत्य संख्याकाही इसमें सद्भाव पाया जाता है । क्षेत्रकी अपेक्षा यह धर्मास्तिकाय लोकप्रमाण मात्र है, अर्थात् लोकाकाशके जितने प्रदेश हैं, असंख्यात प्रदेश हैं-उतनेही प्रमाणघाला यह धर्मास्तिकाय है, क्योंकि तिल में तैलकी तरह यह पूरे लोकोकाशमें व्यापक है, कालकी अपेक्षा यह धर्मास्तिकाय त्रैकालिक है, ऐसा भूतकालका कोई समय नहीं था कि जिसमें यह न रहा हो वर्तमानकाल भी ऐसा नहीं है, कि
४यु ५५ छ है “ पंचत्थिकायमइये" त्याla -
આ લેક પંચાસ્તિકાયમય છે, અને અનાદિ અનન્ય છે. એ જ વિષયનું હવે સૂત્રકાર વિસ્તૃત રૂપે નિરૂપણ કરે છે.
___से समासओ" त्याहि-तपास्तियन द्रव्याहिना हाथी पाय प्रार પડે છે-દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ધર્માસ્તિકાય એક દ્રવ્ય છે, કારણ કે તથાવિધિ ( તે પ્રકારના એક પરિણામના સત્ત્વ (સદૂભાવ) થી એકત્વ સંખ્યાને જ તેમાં સદ્દભાવ સંભવી શકે છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આ ધર્માસ્તિકાય લેકપ્રમાણ માત્ર છે, એટલે કે લોકકિશના જેટલા પ્રદેશ છે (લેકાકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે) એટલા જ પ્રમાણુવાળું આ ધર્માસ્તિકાય છે, જેમ તલમાં તેલ રહેલું હોય છે એ જ પ્રમાણે તે પૂરેપૂરા કાકાશમાં વ્યાપક છે. કાળની અપેક્ષાએ ત્રણે કાળમાં તેને સદૂભાવ કહ્યો છે. ભૂતકાળને કોઈ પણ સમય એ ન હતું કે જયારે તેનું અસ્તિત્વ ન હય, વર્તમાનકાળે પણ તેનું અસ્તિત્વ ન હોય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ ३०३ सू०१ अस्तिकाय स्वरूपनिरूपणम्
१६५
भविष्यत्कालिकी सत्तापि सर्वदा स्थास्यत्येव । इति हेतोरयम् अभूत् भवति भविष्यति । इत्थं चायं धर्मास्तिकाय त्रैकालिको बोध्यः । त्रैकालिकत्वादेव अयं धर्मास्तिकायो ध्रुवः । धौव्यं च एकसृष्टयापेक्षयाऽपि संभाव्यतेऽत आह-नियतः = सर्वदा एकरूपेण स्थित इति । नियतत्वमनेकसृष्टयपेक्षयाऽपि संभाव्यमत आहशाश्वत इति, शाश्वतत्वं तु प्रलयाभावात् । एवम् अक्षयः सर्वदा सद्भावित्वात् । तथा - अव्ययः = अविनाशी- केषांचित पर्यायाणामपागमेऽप्यनन्तपर्यायत्वात् । अवस्थितः - अक्षयत्वेनाव्ययत्वेन च सर्वदा स्थितिशीलः । अनेन प्रकारेणागमोघतो नित्यः ।
अथवा
यतोऽयं धर्मास्तिकाय त्रैकालिक', अतएवासौ ध्रुवः । नियतः = एकरूपः । शाश्वतः = प्रतिक्षणं विद्यमानः । अतएव - अक्षयः = क्षयवर्जितः - जिसमें यह नहीं रहा है, और भविष्यत् काल भी ऐसा नहीं होगा कि जिसमें इसका सद्भाव नहीं रहेगा अर्थात् भूतकालमें वर्तमानकाल में और भविष्यत् काल में सर्वदा यह रहा है, रहता है और रहेगा त्रैका लिक होने से ही यह धर्मास्तिकाय ध्रुव है, ध्रुवता एक सृष्टिकी अपेक्षासे भी संभवित होती है, अतः इसके लिये कहा गया है, "नियतः " यह धर्मास्तिकाय सर्वदा एकरूपसे स्थित रहता है, नियतता अनेक सृष्टिकी अपेक्षा से भी संभवित हो सकती है, अतः इसके लिये कहा गया है
16
" शाश्वत यह शाश्वत है, क्योंकि इसमें क्षयका अभाव है, इसी तरहसे यह अक्षय है, क्योंकि इसका सर्वदा सद्भाव रहता है, तथा यह धर्मास्तिकाय अव्यय है, अविनाशी है, क्योंकि कितनेक पर्यायोंके अपगम हो जाने पर भी यह अनन्तपर्यायवाला होने से कभी भी विनष्ट
એવું નથી અને ભવિષ્યકાળમાં પણ કેાઈ સમય એવા નહીં હાય કે જ્યારે તેનું અસ્તિત્વ નહીં હોય. એટલે કે ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળમાં તે અનુક્રમે હતું, છે અને રહેવાનુ જ છે.
આ રીતે ત્રણે કાળમાં તેનુ' અસ્તિત્વ હાય છે, તે કારણે તેને બ કહ્યું છે. ધ્રુવતા એક સૃષ્ટિની અપેક્ષાએ પણ સભવિત હૈાય છે, તેથી તેને 'नियत' विशेषणु लगाउयुं छे. આ ધર્માસ્તિકાય સદા એક જ રૂપે સ્થિત છે. નિયતતા અનેક સૃષ્ટિની અપેક્ષાએ પણ સંભવી શકે છે, તેથી તેને શાશ્વત વિશેષણ લગાડયુ છે. તેના ક્ષય થતા નથી તેથી તેને અક્ષય કહ્યુ છે. અથવા તેના કાયમ સદ્દભાવ રહે છે તેથી તેને અક્ષય કહ્યુ છે. આ ધર્માસ્તિકાય અવ્યય ( અવિનાશી ) છે, કારણ કે કેટલાક પર્યાયાનું ગમન થઈ જવા છતાં પશુ તે અનન્ત પર્યાયેાવાળુ હાવાથી કદી પણ વિનષ્ટ થતું નથી. તથા આ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ स्थानागसूत्रे अययविद्रव्यापेक्षया, अक्षत इतिच्छायापक्षेतु अक्षतः परिपूर्णः । तथा-अव्ययःअवयवापेक्षया। तथा-अवस्थितः-निश्चलत्यात्। यतोऽयं ध्रुवत्यादिपिशिष्टोऽत एय नित्य इति । तथा भावतोऽयं धर्मास्तिकायो वर्णगन्धरसस्पर्शयर्जितः । तथा-गुणतः कार्यतचायं गमनगुणः-गमनंगतिः गुणः-गतिपरिणामपरिणतानां जीवपुद्गलानां सहकारिकारणत्वात् कार्य मत्स्यानां जलस्येय यस्यासौ, यद्वा-गतो-गमने गुण उपकारो यस्मात् सः-गमनोपकारक इत्यर्थः । इति प्रथनहीं होता है, तथा यह धर्मास्तिकाय अक्षय एवं अव्यय होनेसे सर्वदा स्थितिशील है, इसलिये यह अवस्थित है, इसी प्रकारसे यह सामान्य रूपसे नित्य है, अथवा-जिस कारण यह धर्मास्तिकाय त्रैकालिक है, इसी कारणसे यह ध्रुव है, नियत एक रूप है, शाश्वत है-प्रतिक्षण विद्यमान है, और इसीसे यह अक्षय है, अवयवि द्रव्यको अपेक्षा क्षयरहित है, अथवा अक्षत है-परिपूर्ण है, तथा-अचयवकी अपेक्षा अव्यय है, निश्चल होनेसे अवस्थित है, जिस कारण यह ध्रुवत्व आदि विशे. षणोंवाला है, इसीलिये यह नित्य है, तथा भावकी अपेक्षासे-यह धर्मास्तिकाय वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्शसे रहित है, तथा कार्यकी अपेक्षासे यह गमन है गुण जिसका ऐसा है, अर्थात् जिस प्रकार मत्स्योंके चलनेमें सहायक जल होता है, उसी प्रकार गति क्रिया परिणत जीय और पुद्गलोंको गमन करने में यह सहायक होता है, अतः गमन है, गुणकार्य जिसका ऐसा इसे कहा गया है, अथवा गमनमें है उपकार जिससे ધર્માસ્તિકાય અક્ષય અને અવ્યય હેવાથી સર્વદા સ્થિતિશીલ હોવાને કારણે તેને અવસ્થિત કહ્યું છે. આ પ્રકારે તે સામાન્ય રૂપે નિત્ય છે અથવા જે કારણે આ ધર્માસ્તિકાય વૈકાલિક છે, એ જ કારણે તે પૃવ છે, નિયત (એક ३५) छ, शाश्वत ( प्रतिक्षा विद्यमान) छे, सन तथा त सक्षय छ, અવયવિ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તે ક્ષયરહિત છે અથવા અક્ષત (પરિપૂર્ણ ) છે, તથા અવયવની અપેક્ષાએ અવ્યય છે, નિકલ હોવાને કારણે તે અવસ્થિત છે. તે કારણે તે વિસ્વ આદિ વિશેષણવાળું છે, તે કારણે જ તે નિત્ય છે. ભાવની અપેક્ષાએ આ ધર્માસ્તિકાય વર્ણ, રસ, ગન્ધ અને સ્પર્શથી રહિત છે
હવે આ ધર્માસ્તિકાયના કાર્યનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે—જેવી રીતે પાણીમાં ગતિ કરનારા માછલાંઓને પાણીમાં ગતિ કરવામાં જળ સહાયક બને છે, એ જ રીતે ગતિક્રિયા પરિણત જીવ અને પલેને ગમન કરવામાં આ ધર્માસ્તિકાય સહાયભૂત બને છે. તેથી તેને ગમનરૂપ ગુણકાર્યવાળું કહ્યું છે અથવા અમનમાં જેના દ્વારા ઉપકાર (સહાયતા) થાય છે તેને ગતિગુણ કહે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
--
-
सुघा टीका स्था०५ उ० ३ सू०१ अस्तिकायस्वरूपनिरूपणम् १६७ मोऽस्तिकायः। तथा-अधर्मास्तिकायोऽपि धर्मास्तिकायवदेव अवर्णादि स्वरूपो बोध्यः । द्रव्यक्षेत्रकालभायानाश्रित्याऽप्ययं धर्मास्तिकायवदेव । विशेषस्त्वयम्यदयं गुणतः स्थानगुणः-स्थानं स्थितिः गुण: कार्य यस्य सः, अयंहि स्थिति परिणतानां जीयपुद्गलानामपेक्षाकारणातया स्थितिरूपं कार्य करोति । यद्वास्थाने स्थितौ गुणः उपकारो यस्मात् सः, जीवपुद्गलानां स्थितावुपकारक इत्यर्थः । इति द्वितीयोऽस्तिकायः। तथा-आकाशास्तिकायोऽपि धर्मास्तिकायवदेव अवर्णादिस्वरूपः । तथा-द्रव्यकालभावानाश्रित्यापि पूर्ववदेव । तथा-क्षेत्रमाश्रित्य यह गतिगुण है, जीव और पुदूगलोंके अपनी २ गतिमें गमन करने में यह उपकारक होता है । इस प्रकारका यह प्रथम अस्तिकाय है। तथा अधर्मास्तिकाय भी धर्मास्तिकायकी तरहही अवर्णादि स्वरूपवाला है, द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावकी अपेक्षा लेकर यह धर्मास्तिकायकी तरहही है, विशेषता केवल इतनीसी है, कि यह गुणकी कार्यकी अपेक्षा स्थिति है गुणकार्य जिसका ऐसा है, यह अस्तिकाय स्थितिमें ठहरने में परिणत हुए जीव और पुद्गलोंको अपेक्षा कारणरूप होनेसे स्थितिरूप कार्य करता है, जिस प्रकार ठहरनेमें मुसाफिरोंको छाया मदद करती है, उसी प्रकारसे यह भी ठहरनेमें उन्हें उदासीन रूपसे कारण होता है अथवा जीव और पुदगलोंको अपनी स्थितिमें जिससे उपकार होताहै, यह स्थिति. गुणहै, तात्पर्य इसका यहीहै, कि जीव और पुद्गलोंको ठहरने में उपकार होताहै इस प्रकारका यह द्वितीय अस्तिकायहै, तथा-आकाशास्तिकाय भी धर्मास्तिकायकी तरहही अवकाशदानअवर्णादि स्वरूपवाला है, एवं છે. જીવ અને પુદ્ગલેને પોતપોતાની ગતિ કરવામાં તે મદદ રૂપ બને છે. આ પ્રકારનું ધર્માસ્તિકાય નામના અસ્તિકાયના પહેલા ભેદનું સ્વરૂપ છે.
અધમસ્તિકાય પણ ધર્માસ્તિકાયની જેમ અવર્ણાદિ સ્વરૂપવાળું છે. દ્રવ્ય, કાળ, ક્ષેત્ર અને ભાવની અપેક્ષાએ તે ધર્માસ્તિકાયના २ छे, ५५५ मात्र गुनी (1) अपेक्षा मा तपत . ધર્માસ્તિકાય પુદ્રને ગતિકાર્યમાં મદદ રૂપ બને છે, ત્યારે અધર્માસ્તિકાય તેમને સ્થિતિકાર્યમાં મદદ રૂપ બને છે. એટલે કે ગતિપરિણત છે અને પદ્રલેને થોભવામાં મદદરૂપ થાય છે. જેમ વૃક્ષની છાયા મુસાફરોને થોભવામાં મદદરૂપ બને છે, તેમ ધર્માસ્તિકાય છે અને પુલની ગતિ અટકાવીને તેમને ભવામાં સહાયભૂત બને છે. આ રીતે ગતિને બદલે સ્થિતિમાં ઉપકારક બનવાનું કાર્ય તેના દ્વારા થાય છે. આ આસ્તિકાયના બીજા ભેદનું સ્વરૂપ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
स्थानाङ्गसूत्रे लोकालोकप्रमाणमात्र लोकालोकयोयत् अनन्तपदेशात्मकं प्रमाणं, तत्प्रमाण यस्य सः । लोकालोकसम्बन्धि यदनन्तप्रदेशात्मकं प्रमाणं, तत्प्रमाण आकाशा स्तिकायः क्षेत्रतो बोध्यः । तथा-गुणत: गुणमाश्रित्य अवगाहनागुणः-अवगा. हना जीवादीनामाश्रयो गुणः कार्य यस्य स तथा । जीवाद्याश्रयपदानरूपकार्ययुक्त इत्यर्थः । अथवा-अवगाहनायाम् गुण उपकारो यस्मात् सः-अवगाहनाविषयकोपकारहेतुक 'इत्यर्थः । इति तृतीयोऽस्तिकायः । तथा-जीयास्तिकायोऽपि पूर्वपदेव अवर्णादि स्वरूपः । विशेषस्त्वयं यदयं द्रव्यतः-अनन्तानि द्रव्याणिअनन्तद्रव्यस्वरूपः । प्रत्येकजीवस्य द्रव्यत्वात् जीवानां चानन्तत्वात् जीवास्तिकायस्य अनन्तद्रव्यात्मकत्वं बोध्यम् । तथायं जीवास्तिकायः-अरूपी अमृतः, द्रव्य काल और भावकी अपेक्षासे भी इस सम्बन्धमें कथन पूर्वके जैसा ही है, क्षेत्रकी अपेक्षा यह लोकालोक प्रमाण मात्र है, अर्थात् आकाशके प्रदेश अनन्त हैं, क्योंकि लोक और अलोकमें सामान्य रूपसे आकाश रहता है, अतः इस अपेक्षा आकाशास्तिकायके इतने प्रदेश कहे गये हैं, इसलिये लोकालोक सम्बन्धी जो अनन्त प्रदेश प्रमाणता है, वही प्रदेश प्रमाणता क्षेत्रकी अपेक्षासे आकाशास्तिकायमें कही गई है, ऐसा समझना चाहिये तथा गुणकार्यकी अपेक्षा यह आकाशास्तिकोय अवगाहना गुणवाला है, अर्थात् जीवादिकोंको अपने में आश्रय देना यही इसका कार्य है, अथवा-अवगाहनामें है, गुण उपकार-जिससे वह अ. वगाहना गुण है, इस तरह अवगाहना विषयक उपकारमें यह हेतुवालाहै,
जीयास्तिकाय भी पूर्वकी तरहही अवर्णादिवालाहै, इसमें जो विशेषता है, वह इस प्रकारसे है, यह द्रव्यकी अपेक्षा अनन्त द्रव्य स्वरूप
હવે આકાશાસ્તિકાયના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. તે પણ ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાયની જેમ વર્ણ, ગધ, રસ અને સ્પર્શથી રહિત છે. દ્રવ્ય, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ તે કાલેક પ્રમાણ માત્ર જ છે. એટલે કે આકાશના પ્રદેશ અનંત છે, કારણ કે લેક તથા અલોકમાં સામાન્યતઃ આકાશ રહે છે. તેથી તે દષ્ટિએ વિચાર કરતાં આકાશાસ્તિકાયના એટલા પ્રદેશ કહ્યા છે. તેથી કાલેક સંબંધી જે અનંત પ્રદેશ પ્રમાણુતા છે. એ જ પ્રદેશપ્રમાણુતા ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આકાશાસ્તિકાયમાં કહી છે, એમ સમજવું. ગુણકાર્ય (ઉપગીતા ) ની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે તે અવગાહના ગુણવાળું છે એટલે કે જીવાદિકેને આશ્રય દેવાનું જ તેનું કાર્ય છે. આ રીતે અવગાહના વિષયક ઉપકાર કરનારું હોવાથી તેને અવ. माना अपाणु युं छे.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ५ उ. ३ सू०१ अस्तिकायस्वरूपनिरूपणम् जीव चेतनाबान शाश्वता अविनाशी च बोध्यः । गुणतस्त्वयम्-उपयोगगुण:उपयोजनमुपयोगः, उपभुज्यते यस्तुपरिच्छेदं प्रति व्यापार्यते जीवोऽनेनेति वा उपयोग:-बोधरूपो जीवस्य तत्त्वभूतो व्यापारः । स च साकारानाकारभेदाद् द्विविधः । यदा सचेतनेऽचेतने वा वस्तुनि उपयुञान आत्मा सपर्यायमेव वस्तु परिच्छिनत्ति तदा स उपयोगः साकार इत्युच्यते । स च छमस्थानामन्तर्मुहूर्त है, क्योंकि प्रत्येक जीच स्वतंत्र द्रव्य है, और जीव हैं अनन्त इसलिये यह जीवास्तिकाय द्रव्यकी अपेक्षा अनन्त कहा गया है, तथा यह जीवास्तिकाय अरूपी अमूर्त है, चेतनावाला होनेसे यह जीवरूप है, और शाश्वत अविनाशी है । गुणकी अपेक्षा यह उपयोग गुणवाला है क्योंकि पदार्थों को जाननेकी तरफ यह उन्मुख होता है, पदार्थों को जाननेकी तरफ उन्मुख होना इसीका नाम उपयोग है. इसीलिये-" इन्द्रियप्रणालिकया शब्दादीनामुपलब्धिरूपयोगः " ऐसा उपयोगका लक्षण किया गया है, अथवा-वस्तु परिच्छेद करने के प्रति जीव जिसके द्वारा व्यापारयुक्त किया जाता है, यह उपयोग है, यह उपयोग जीयका तत्वभूत एक व्यापाररूप होता है । यह साकार उपयोग और अनाकार उपयो. गके भेदसे दो प्रकारका कहा गया है, जिस समय पर्याय सहित सचेतन अथवा अचेतन वस्तुको जानने के लिये आत्माका बोधरूप व्यापार होता है, वह साकार उपयोग है, यह साकार उपयोग छद्मस्थ जीवोंको अन्त.
જવાસ્તિકાય પણ અવદિવાળું છે. તેમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તે અનંત દ્રવ્યસ્વરૂપ છે, કારણ કે પ્રત્યેક જીવ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે, અને જીવ અનંત છે, તેથી જીવાસ્તિકાયને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અનંત કહ્યું છે તથા તે જીવાસ્તિકાય અરૂપી અમૂર્ત છે, ચેતનાવાળું હોવાથી તે જવરૂપ છે અને શાશ્વત અવિનાશી છે. ગુણની અપેક્ષાએ તે ઉપગ ગુણ વાળું છે, કારણ કે તે પદાર્થોને જાણવાની વૃત્તિવાળું છે. “પદાર્થોના વિષયમાં
पाने तत्५२ ५ तनु नाम रुपये छे. तेथी। " इन्द्रिय प्रणालिकया शब्दादिनामुपलब्धिरुपयोगः " मा प्रा२नु अ५यागर्नु सक्ष युं छे अ५५। વસ્તુ પરિછેદ (વસ્તુ વિષયક બોધ) ને માટે જીવ જેના દ્વારા વ્યાપારયુક્ત કરાય છે તે ઉપયોગ છે. ઉપગ જીવના તવભૂત એક વ્યાપાર રૂપ
य छे. ते 6५येगा ये ५२ छ.--(1) सा॥२ रुपये! मने (२) मना. કાર ઉપગ. પર્યાય સહિત સચેતન અથવા અચેતન વસ્તુને જાણવાને માટે આત્માને બેધરૂપ જે વ્યાપાર ચાલે છે તેનું નામ સાકાર ઉપયોગ છે. આ
स्था०-२२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गलो
कालं तिष्ठति, केवलिनां तु एक समयम् । यदा च वस्तुनः सामान्यतया परिच्छेदस्तदाऽनाकार उपयोगो भवति । अयमपि छमस्थानामन्तर्मुहूर्त तिष्ठति, केवलिनां तु एकं समयम् । अत्रेदं बोध्यम्-छद्मस्थानां साकारोपयोगकालोऽना. कारोपयोगकालादसंख्येयगुणः पर्यायपरिच्छे कतया चिरकालगलनाछझस्थानां तथा स्वाभाव्यात् । उपयोगो गुणो धर्मों यस्य स तथा, साकारानाकाररूपचैतन्यधर्मयुक्त इत्यर्थः । इतिचतुर्थोऽस्तिकायः । तथा-पुद्गलास्तिकायः पश्चवर्णः शुक्लादिपञ्चवर्णयुक्तः, पञ्चरसः मधुरादि पञ्चरससंपन्नः, द्विगन्धः-सुरभिदुरभिगन्धद्वययुक्तः, अष्टस्पर्शः मृदुकर्कशाधष्टविधस्पर्शसहितः, रूपी-मूर्तः, अजीवः अवेतनः। तथा-शाश्वतः अवस्थितो लोकद्रव्यं च । स पुनद्रव्यादि भेदैः पञ्चविधः । तत्र मुंहत तक रहता है, और केवलियोंको एक समय तक रहता है, यहां ऐसा समझना चाहिये-छद्मस्थोंके साकारोपयोगको काल अनाकारोपयोगके कालसे असंख्यात गुणा है, क्योंकि पर्यायों को जाननेके रूपमें इसका चिरकाल गल जाता है, क्योंकि छद्मस्थोंका ऐसाही स्वभाव होता है, उपयोग है, गुणधर्म जिसका ऐसा यह जीय है, अर्थात् यह जीच साकार अनाकाररूप चैतन्य धर्मसे युक्त है तथा-पुद्गलास्तिकाय शुक्लादि पांच बों वाला है, मधुरादि पांच रसोंवाला है, सुरभि दु रभिरूप दोनों गन्धवाला है, और मृदु कर्कश आदि आठ प्रकारके स्प. शवाला है, रूपी है, मूत्त है, अजीव अचेतन है, तथा शाश्वत अवस्थित है, और लोकद्रव्य है, लोक भरमें यह व्यापक है, यह पुद्गलास्तिकाय द्रव्यादिके भेदसे पांच प्रकारका है, द्रव्यकी अपेक्षा यह पद्धलास्तिकाय अनन्त द्रव्यात्मक है क्षेत्र की अपेक्षा यह लोकप्रमाण है, સાકાર ઉપયોગને સદ્ભાવ છદ્મસ્થ જીવેમાં એક અન્તર્મુહૂર્ત પર્યત રહે છે અને કેવલીઓમાં એક સમય પર્યન્ત રહે છે. અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે છઘાને સાકારપગને કાળ અનાકારો પગના કાળ કરતાં અસંખ્યાત શ છે. કારણ કે પર્યાને જાણવામાં તેને ચિરકાળ વ્યતીત થઈ જાય છે. કારણ કે છઘને એવો જ સ્વભાવ હોય છે. આ જીવ ઉપગરૂપ ગુણ ધર્મવાળે છે, એટલે કે આ જીવ સાકાર અનાકાર રૂપ ચત ધર્મથી યુક્ત છે.
પુદ્ગલાસ્તિકાયનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે –પુલાસ્તિકાય શુકલ આદિ પાંચ વણેથી, મધુર આદિ પાંચ રસોથી, સુરભિ અને દુરભિ રૂપ બે ગધેથી અને મૃદુ, કર્કશ આદિ આઠ પ્રકારની સ્પર્શથી યુક્ત હોય છે. તે રૂપી–મૂત છે, અજીર–અચેતન છે, શાશ્વત અવસ્થિત છે અને લેકદ્રવ્ય છે. એટલે કે સમસ્ત લેકમાં વ્યાપેલું છે. દ્રવ્યાદિના ભેદથી તે પુદ્ગલાસ્તિકાયના પાંચ ભેદ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ स०१ अस्तिकायस्परूपनिरूपणम् १७१ द्रव्यतः पुद्गलास्तिकायोऽनन्त द्रव्यात्मकः । क्षेत्रतो लोकप्रमाणः । कालतश्च त्रैकालिकत्यमेवाह-'ण कया विणासी' इत्यादिना । भावतश्चायं वर्णगन्धरसस्पर्शवाद । गुणतश्चायं ग्रहणगुणः-ग्रहणम्=ौदारिकशरीरादितया ग्राह्यत्वम् , इन्द्रियग्राह्यत्वं चा, अथवा-वर्णादिमत्त्वात् परस्परसम्वन्धो ग्रहणम् , तद्गुणो धर्मो यस्य स तथा । इति पञ्चमोऽस्तिकायः ॥ सू० १ ॥
पश्चास्तिकायाः मोक्ताः । सम्पति तद्गत जीवास्तिकायसम्बन्धीनि वस्तूनि पाह-अध्ययनसमाप्तिं यावत् । तत्र प्रथमं गतिभेदानाह____ मूलम् --पंच गईओ पण्णत्ताओ, तं जहा-निरयगई १, तिरियगई २, मणुयगई ३, देवगई ४, सिद्धिगई ५॥सू० २ ॥ ___ छाया-पञ्च गतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-निरयगतिः १, तिर्यग्गतिः २, मनुष्यगतिः ३, देवगतिः ४, सिद्धिगतिः ५ ॥ मू० २ ॥ कालकी अपेक्षा यह त्रैकालिक है, इसी बातकी पुष्टिके लिये सूत्रकारने "न कदापि नासीत्" इत्यादि सूत्र कहा है, भावकी अपेक्षा यह वर्ण, गन्ध, रस और स्पशवाला है, गुणकी अपेक्षा यह ग्रहण है, औदारिक शरीरादिरूप ग्राह्यता अथवा इन्द्रियों द्वारा ग्राह्यता अथवा-वर्णादिमत्व होनेसे परस्पर सम्बन्ध रूपता है, गुणधर्म जिसका ऐसा ग्रहण गुणवाला है । अर्थात् षडण पडन धर्मवाला है । इस प्रकारसे यह पंचम अस्तिकाय है। सू०१॥
इस प्रकार पांच अस्तिकाय कहे अब सूत्रकार तद्गत जीवास्तिકહ્યા છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પુલાસ્તિકાય અનંત દ્રવ્યાત્મક છે, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તે લેકપ્રમાણ છે, કાળની અપેક્ષાએ તે સૈકાલિક છે. એટલે જ સૂત્રકારે "न कदापि नासीत् " मा सूत्रा । तेनुत्र) मा मस्तित्व पार्नु પ્રતિપાદન કર્યું છે. ભાવની અપેક્ષાએ તે વર્ણ, ગ, રસ અને સ્પર્શથી યુક્ત છે, અને ગુણની અપેક્ષાએ તે ગ્રહણ ગુણવાળું છે, એટલે કે દારિક શરીરાદિ રૂપ ગ્રાહતા અથવા ઈન્દ્રિ દ્વારા ગ્રાહ્યતા અથવા વર્ણાદિથી યુકત હેવાને કારણે પરસ્પર સંબંધ રૂપતા જ જેને ગુણધર્મ છે એવું ગ્રહણ ગુણવાળું તે છે. એટલે કે તે સડવું, પડવું વગેરે ધર્મવાળું છે. આ પ્રકારનું પુલાસ્તિકાયનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. સૂ. ૧ છે
આ પ્રકારે પાંચ અરિતકાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'पंच गईओ ' इत्यादि
गमन-गतिः-गमनक्रिया १, गम्यते-प्राप्यते या सा गतिःक्षेत्र विशेषरूपा २, गम्यते वाऽनया कर्मपुद्गलसंहत्येति गतिः-नामकर्मोंत्तरप्रकृतिरूपा, तत्कृता या जीवावस्था ३। तद्वहुत्वे गतयः, ताः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः । पञ्चविधत्वमेवाह-तयथा-'निरयगई ' इत्यादि । निरये-नरके गतिः-गमन-निरयगतिः १ निरय:-क्षेत्रविशेषः स चासौ गतिश्च निरयगतिः २। गम्यतेऽनयेति गतिःनिरयमापिका गति निरयगति ३ रिति ।१। तिर्यग्गतिः-तिर्यक्षु गतिः १, तिर्यक्कायसे सम्बन्ध रखनेवाली जो बातेहैं,उनका कथन अध्ययनकी समाप्ति तक करते हैं, इनमें प्रथम गति भेदोंको वे कहते हैं___'पंच गईओ पण्णत्ताओ' इत्यादि सूत्र २ ॥ टीकार्थ-गमन क्रियाका नाम गतिहै, अथवा जो जीव द्वारा प्राप्तकी जाती है, वह गति है, ऐसी यह गति क्षेत्र विशेषरूप होती है, अथवा-जिस कर्म पुद्गलोंको संगतिसे जीवका गमन होता है, वह गति है, ऐसी यह गति नामकर्मकी उत्तर प्रकृतिरूप होती है, अथवा-जीवकी जो अवस्था नामकर्मकी उत्तर प्रकृतिरूप गति द्वारा की जातीहै, यह गति है । ये जीवकी अवस्थाएँ बहुत होती हैं ये गतियां पांच कही गई हैं जैसे-निरयगति १ तिर्यञ्चगति २ मनुष्यगति ३ देवगति ४ और सिद्धगति ५ निरय (नरक में जो गमन करता है, वह निरयगतिहै, निरय क्षेत्र विशेषरूप है, इस क्षेत्र विशेषरूप जो गति है, वह निरयगति है, જીવાસ્તિકાય સાથે સંબંધ ધરાવતી કેટલીક વાતોનું આ અધ્યયનની સમાપ્તિ સુધી પ્રતિપાદન કરશે. તેમાંથી પહેલાં તે સૂત્રકાર ગતિભેદનું કથન કરે છે.
टी-"पंच गईओ पण्णत्ताओ" त्याह
ગમનકિયાનું નામ ગતિ છે. અથવા જે જીવ દ્વારા પ્રાપ્ત કરાય છે તે ગતિ છે, એવી તે ગતિ ક્ષેત્રવિશેષ રૂપ હોય છે. અથવા જે કમલેની પ્રાપ્તિને કારણે જીવનું ગમન થાય છે તે ગતિ છે. એવી તે ગતિ નામકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ રૂપ હોય છે. અથવા નામકર્મની ઉત્તરપ્રકૃતિ રૂ૫ ગતિ દ્વારા જીવની જે અવસ્થા કરાય છે, તે ગતિ છે. જીવની એવી અવસ્થાએ (ગતિઓ ) पांय ही छ-(१) नियति, (२) तिय याति, (३) मनुष्याति, (४) हैवाति भने (५) सिद्धगति.
જીવનું નરકમાં ગમન થવું તેનું નામ નિયગતિ છે. નિય ક્ષેત્રવિશેષ રૂ૫ છે. તે ક્ષેત્રવિશેષમાં ગમન કરાવનારી જે ગતિ છે તેને નિરયગતિ કહે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०३ इन्द्रियार्थान् इन्द्रियपदार्थाश्चनिरूपणम् १७३ क्षेत्ररूपागतिः २, तिर्यक्त्वप्रापिका वा गतिः ३।२। एवं देवगति ३ मनुष्यगतिरपि ४ भावनीया ।४। सिद्धिगति:-सिद्धौ गतिः १, सिद्धिश्चासौ गतिश्चेति वा, इह नामपति नास्तीति ५॥ सू. २॥ ___ अनन्तरसूत्रे सिद्धिगतिः प्रोक्ता । सा च इन्द्रियार्थान् कपायादींश्च निमित्तीकृत्य मुण्डितत्वे सति भवतीतीन्द्रियार्थान् इन्द्रियकपायादिमुण्डांश्च प्राह
मूलम्-पंच इंदियत्था पण्णत्ता, तं जहा-सोइंदियत्थे जाय फासिंदियत्थे । पंच मुंडा पण्णत्ता, तं जहा-सोइंदियमुंडे जाव फासिंदियमुंडे । अहवा पंच मुंडा पण्णत्ता, तं जहा-कोहमुंडे १माणमुंडे २ मायामुंडे ३ लोहमुंडे ४ सिरमुंडे ५॥सू० ३॥ ____ छाया-पञ्च इन्द्रियार्थाः प्रज्ञताः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियार्थी यावत् स्पर्शेन्द्रि यार्थः । पश्च मुण्डाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियमुण्डो यावत् स्पर्शेन्द्रियमुण्डः । अथवा-मुण्डाः पञ्च प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्रोधमुण्डो १ मानमुण्डो २ मायामुण्डो ३ लोभमुण्ड ४ शिरोमुण्डः ५॥ सू० ३ ॥ अथवा इस क्षेत्र विशेषरूप निरयके प्राप्त कराने वाली जो गति है, वह निरयगतिहै, तिर्यञ्चोंमें जो गति-गनन किया जाताहै, वह तियश्च गतिहै, अथवा तिर्यक् क्षेत्र रूपवाली जो गति है, वह तिर्यञ्च गति है । इसी तरहका कथन देवगति और मनुष्यगतिके सम्बन्ध में भी जानना चाहिये सिद्धि में जो जाता है, वह सिद्धिगति है, अथवा सिद्धिरूप जो गति है, वह सिद्धिगति है, यहां नामकर्मकी प्रकृति नहीं है । सू० २॥
इस अनन्तर सूत्र में जो सिद्धगति कही गई है, यह इन्द्रियार्थ और कषायोंको निमित्त करके मुण्डित होने पर होती है, अतः अब सूत्रकार છે. અથવા તે ક્ષેત્રવિશેષ રૂપ નિરયને પ્રાપ્ત કરાવનારી જે ગતિ છે તેનું નામ નિરયગતિ છે. તિયામાં જે ગમન થાય છે તેનું નામ તિર્યંચગતિ છે. અથવા તિય ક્ષેત્રરૂપ જે ગતિ છે તેને તિર્યગૂગતિ કહે છે. અથવા તિર્યંચ દશાને પ્રાપ્ત કરાવનારી જે ગતિ છે તેને તિર્યો ચગતિ કહે છે. એ જ પ્રકારનું કથન મનુષ્યગતિ અને દેવગતિ વિષે પણ સમજવું. સિદ્ધિમાં જે જાય છે. તેનું નામ સિદ્ધિગતિ છે. અથવા સિદ્ધિરૂપ જે ગતિ છે તેનું નામ સિદ્ધિગતિ छ. सही नामभनी प्रतिनी समाय डात नथी. ॥ १. २ ॥
આગલા સૂત્રમાં સિદ્ધિગતિને ઉલેખ થયું છે. ઈન્દ્રિયાર્થી અને કપા એના ત્યાગપૂર્વક મુંડિત થઈને શ્રમણ પર્યાય અંગીકાર કરવાથી તેની પ્રાપ્તિ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
स्थानाङ्गसूत्रे टीका--'पंच इदियत्था ' इत्यादि--
इन्दियार्थाः- इन्द्रनात्सर्पविषयोपलब्धिभोगलक्षणपरमैश्वर्यसद्भावात्-इन्द्रोजीयः, तस्प लिङ्गं, तेन वा दृष्ठं सृष्टं जुष्टं दत्तं दुर्जय चा इन्द्रियं श्रोत्रादिकम् , तच्च नामस्थापनाद्रव्यभावभेदाच्चतुर्विधम् । तत्र नामस्थापने सुगमे । द्रव्येन्द्रियं तु निर्य: त्युपकरणभेदाद द्विविधम् । तत्र निति आकारः । सा च बाह्याभ्यन्तरभेदाद् इन्द्रियाओं को और इन्द्रिय कषायोंसे मुण्डित हुए व्यक्तियोंको लेकर कथन करते हैं--'पंच इंदियत्था पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ३ ॥ टीकार्थ-इन्द्रियों के अर्थ विषय पांच कहे गये हैं जैसे श्रोत्रेन्द्रियका अर्थ यायत् स्पर्शनेन्द्रियार्थ ५ इन्द्रका जो चिह्न है, वह इन्द्रिय है, इन्द्र शब्दसे यहां आत्मा लिया गया है, क्योंकि वह सर्व विषयोंकी उपलब्धि एवं उनके भोगरूप जो परमैश्चय अनुभव करनेवाला है, उस जीवका जो चिह्न है, यह इन्द्रिय है, अथवा उस जीयरूप इन्द्रसे जो दृष्ट है, सृष्ट है जुष्ट है दत्त है अथवा दुर्जय है वह इन्द्रिय है, अथवा इन्द्रसे होने वाला है, ऐसी ये इन्द्रियां श्रोत्रादिक हैं । ये श्रोत्रादिक इन्द्रियां नाम स्थापना द्रव्य और भायके भेदसे चार प्रकारकी हैं, इनमें नाम और स्थापनारूप इन्द्रियां लुगम हैं। द्रव्येन्द्रिय निर्वृत्ति और उपकरणके भेदसे दो प्रकारकी है निवृत्तिका नाम आकार है, यह निर्यत्तिरूप થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ઈન્દ્રિયાર્થોનું અને ઈન્દ્રિય કષાયથી રહિત થવા રૂપ મુંડિત અવસ્થા ધારણ કરનાર વ્યક્તિઓનું કથન કરે છે.
Astथ-" च इंदियथा पण्णत्ता" त्याह
न्द्रियाना विषय३५ म पांय ४ छ–(१) श्रीन्द्रिया', (२) नेन्द्रियाथ, (3) प्राणेन्द्रिया, (४) २सनेन्द्रियार्थ भने (५) २५0न्द्रिया. ઈન્દ્રનું જે ચિહ્ન છે તે ઈન્દ્રિય છે. ઈન્દ્ર શબ્દ દ્વારા અહીં આત્મા ગ્રહણ થયે છે, કારણ કે સર્વવિષયેની ઉપલબ્ધિ અને અનેક ભેગ રૂપ પરમેશ્વર્યને અનુભવ તે કરે છે, તેની જીવને પ્રાપ્તિ કરાવનાર જે બાહ્ય સાધન છે તેને ઈન્દ્રિયો કહે છે. અથવા તે જીવ રૂપ ઈદ્રથી જે દષ્ટ છે, સૃષ્ટ છે, જુષ્ટ છે, દત્ત છે, અથવા દુર્જય છે, તે ઇન્દ્રિય છે. એવી ઇન્દ્રિયે શ્રોત્રેન્દ્રિય આદિ પાંચ છે. તે શ્રોત્રાદિક ઇન્દ્રિય નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારની છે. તેમાંથી નામ અને સ્થાપના રૂપ ઈન્દ્રિય સુગમ હોવાથી અહીં તેમનું વધ વિવેચન કર્યું નથી. દ્રવ્યેન્દ્રિયના નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ નામના બે ભેદ કહ્યા છે. નિવૃત્તિ એટલે આકાર તે નિવૃત્તિરૂપ ઈન્દ્રિયના પણ બાહ્ય અને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ सुघा टीका स्था० 5 उ०३ सू०३ इन्द्रियार्थान् इन्द्रियकषायांश्च निरूपणम् 175 द्विविधा / तत्र बाह्या अनेकविधा आभ्यन्तरा निर्वृत्तिः श्रोत्रादीनां क्रमेण कदम्बपुष्पधान्यममूरातिमुक्तकपुष्पचन्द्रिकाक्षुरप्रनानाप्रकारसंस्थाना। उपकरणेन्द्रियं तु विषयगुणसामर्थ्यरूपम् / इदं छेद्यच्छेदने खगधारेव भवति / यथा धारायामुपहतायां खङ्ग छेवच्छेदने समर्थो न भवति तथैव उपकरणेन्द्रियासत्त्वे निनौ सत्यामपि इन्द्रियं विषयान गृहातीति / तथा भावेन्द्रियलब्ध्युपयोगभेदाद् द्विविधम् / तत्र लब्धीन्द्रियम्-तदावरणक्षयोपशमरूपम् / उपयोगेन्द्रियं च स्वविषये इन्द्रिय भी बाह्य और आभ्यन्तरके भेदसे दो प्रकारकी है। बाह्य निर्वृत्ति इन्द्रिय अनेक प्रकारको है, आभ्यन्तर निर्वृत्ति श्रोत्रादिकके क्रमसे कदम्बपुष्प, धान्यमसूर अतिमुक्तकपुष्प चन्द्रिका क्षुरप तथा नाना प्रकारके संस्थानवाली है। अर्थात् श्रोत्रेन्द्रियकी आभ्यन्तर निवृत्ति कदम्ब पुष्पके समान है, आंखको आभ्यन्तर निर्दृत्ति मसूरके दालके समान है, नाककी आभ्यन्तर निवृत्ति अतिमुक्तकपुष्प चन्द्रिकाके समान है, रसनेन्द्रियकी निवृत्ति क्षुरप्र (उस्तरा)के समान है, और स्पर्शन इन्द्रियकी आभ्यन्तर निर्वृत्ति अनियमित आकारवाली है। विषयोंको ग्रहण करनेकी शक्तिरूप उपकरण इन्द्रिय होती है यह छेधको छेदनमें खङ्गधाराके समान होती है, अर्थात् जिस प्रकारसे धारके उपहत हो जाने पर खग तलवार छेदनेके योग्य पदार्थों को छेदने में समर्थ नहीं होती है, उसी प्रकार उपकरण इन्द्रियके अभावमें निर्वृत्तिके होने पर भी इन्द्रिय विषयोंको ग्रहण नहीं करती है, तथा यह भावेन्द्रिय આવ્યન્તરના ભેદથી બે પ્રકાર કહ્યા છે. બાાનિવૃત્તિ ઈન્દ્રિય અનેક પ્રકારની છે અને આભ્યન્તર નિવૃત્તિ અનુક્રમે શ્રોત્રેન્દ્રિયથી લઈએ તે કદમ્બપુષ્પ, ધાન્યમસુર, અતિમુક્તક પુ૫ ચન્દ્રિકા, યુરમ (અ) અને વિવિધ સંસ્થાનવાળી છે. એટલે કે શ્રોત્રેન્દ્રિયની આભ્યન્તર નિવૃત્તિ (આકાર) કદમ્બપુષ્પ સમાન છે, આંખની આભ્યન્તર નિવૃત્તિ મસૂરની દાળ સમાન છે, નાકની આવ્યન્તર નિવૃત્તિ અતિમુકતક પુષ્પચન્દ્રિકા સમાન છે, જીભની આવ્યન્તર નિવૃત્તિ અસ્ત્રા સમાન છે, અને સ્પર્શનિદ્રયની આભ્યન્તર નિવૃત્તિ અનિયમિત આકારવાળી છે. વિષયને ગ્રહણ કરવાની શકિત રૂપ ઉપકરણ ઈન્દ્રિય હોય છે. તે છેદ્યનું છેદન કરવામાં તલવારની ધારસમાન હોય છે. એટલે કે જેમ ધાર વિનાની તલવાર–બૂઠી તલવાર છેદવા યોગ્ય પદાર્થને છેદવામાં અસમર્થ નિવડે છે, એ જ પ્રમાણે ઉપકરણ ઈન્દ્રિયને અભાવ હોય ત્યારે નિવૃત્તિને સદભાવ હોવા છતાં પણ ઈન્દ્રિય વિષયોને ગ્રહણ કરી શકતી નથી. श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
स्थानासो व्यापारः । उक्तं च'' इंदो जीवो सन्योवलद्धिभोगपरमेसरत्तणओ ।
सोत्ताइ भेयमिदियमिह तल्लिगाइ भावाओ ॥ १ ॥ तं नामादि चउद्धा, दव्यं निव्यत्तिओवकरणं च । आगारो निव्वत्ती, चित्ता बज्झा इमा अंतो ॥ २ ॥ पुप्फ कलंबुयाए, धनमसराइमुत्तचंदो य । होइ खुरप्पो नाणागिई य सोइंदियाई णं ॥३॥ विसयग्गहण समत्थं, उवगरण इंदियंतरं तंपि । जं नेह तदुधार, गिण्हइ निम्पित्तिभावे वि ॥ ४ ॥ लध्धुवओगा भाविदियंतु लद्धित्ति जो खोवसमो। होइ त पावरणाणं. तल्लाभे चेव से संपि ॥ ५॥ जो सविसयवावारो. सो उपभोगो सचेगकालम्मि । एगेण वेव तम्हा, उपभोगेगिदिओ सव्यो ।। ६ ॥ एगिदियाइभेया, पडुच्च सेसिदियाई जीवाणं । अहवा पडुच्च लद्धिं दियपि पंचिंदिया सव्वे ॥७॥ जं किर बउलाईणं, दीसइ से सिदिओवलंभो वि ।
ते णत्थि तदावरणक्खओवसमसंभवो तेसि ॥ ८॥ छाया-इन्द्रो जीवः सर्वोपलब्धिभोगपरमेश्वर्यात् ।
श्रोत्रादिभेदमिन्द्रियमिह तल्लिङ्गादिभावात् ॥ १ ॥ लब्धि और उपयोगके भेदसे दो प्रकारकी होती है। इनमें लब्धिरूप जो भावेन्द्रिय है, वह तदावरणक्षयोपशम रूप होती है, और उपयोग रूप जो भावेन्द्रिय होती है, यह अपने विषयमें व्यापोररूप होती है । कहा भी है-" इंदो जीयो सव्योवलद्धि” इत्यादि ।
इन गाथाओंका भावार्थ ऐसाहै-"इन्द्रस्य लिङ्ग इन्द्रियम् इन्द्रेण इन्द्रजीव दृष्टादित्वात् वा इन्द्रियम्" इस व्युत्पत्तिके अनुसार इन्द्रका चिह्न होने
તે ઉપકરણ ઇન્દ્રિયના બે ભેદ છે–(૧) ભાવેન્દ્રિય લબ્ધિ અને (૨) ભાવેન્દ્રિય ઉપયોગ. તેમાંથી જે લબ્ધિરૂપ ભાવેન્દ્રિય છે તે તદાવરણ પશમ રૂપ હોય છે અને ઉપગ રૂપ જે ભાવેન્દ્રિય હોય છે તે પિતાના विषयमा व्यापार ( प्रवृत्ति) ३५ डाय छ. युं ५४ छ : __ " इंदो जीवो सव्योवलद्धि " त्याह
भी मानो माया नीचे प्रमाणे -“इन्द्रस्य लिङ्ग इन्द्रियम् इन्द्रण दृष्टादित्यात् यो इन्द्रियम्' मा व्युत्पत्ति 4 नुसार छन्द्रनु मिल पाया
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૪
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०३ सू०३ इन्द्रियार्थान् इन्द्रिपदार्थाश्वनिरूपणम् १७७
तत् नामादि चतुर्दा द्रव्यं नित्तिरुपकरणं च । आकारो नित्तिः चित्रा वाह्या अन्तरिमा ।।२।। पुष्पं कलम्बुकायाः धान्पमसरातिमुक्तचन्द्रं च । भवति क्षुरप्रो नानाकृतिश्च श्रोत्रेन्द्रियादीनाम् ॥ ३ ॥ विषयग्रहणसामर्थ्यम् , उपकरणम् इन्द्रियान्तरं तदपि । यन्नेह तदुपधाते गृह्णाति निर्यत्तिभावेऽपि ॥ ४ ॥ लब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियं तु लब्धिरिति यः क्षयोपशमः । भवति तदावरणानां तल्लाभे एव शेषमपि ॥ ५॥ यः स्वविषयव्यापारः स उपयोगः स चैककाले। एकेन एव तस्मात् उपयोगैकेन्द्रियः सर्वः ॥ ६ ॥ एकेन्द्रियादिभेदाः प्रतीत्य शेषेन्द्रियाणि जीवानाम् । अथवा प्रतीत्य लब्धीन्द्रियमपि पश्चेन्द्रियाः सर्वे ॥ ७॥ यत्किल बकुलादीनां दृश्यते शेषेन्द्रियोपलम्भोऽपि ।
तेनास्ति तदावरण क्षयोपशमसंभवस्तेपाम् ॥ ८ ॥ इति ।। से या इन्द्रके द्वारा दृष्ट आदि होनेसे श्रोत्रादिकोंको इन्द्रिय कहा गयाहै। " इदि परमैश्वर्ये" के अनुसार इद् धातुसे इन्द्र शब्द बनताहै, समस्त पदार्थों का ज्ञाता दृष्टा बन जाता है, ऐसा बन जानाही आस्माका परमै श्वर्य है, ऐसे परमैश्वर्यवाला यह आत्माही हो सकता है, और द्रव्य नहीं हो सकताहै, अतः इन्द्रकी तरह यह जीव परमैश्वर्यवाला हो सकनेके कारण इन्द्र कहा गया है. इस इन्द्रकाही यह चिह्न है, इस इन्द्रिय रूप चिह्नसेही आत्मा जीवकी पहिचान होती है, यहां ज्ञानेन्द्रियोंकी ही यह बात चल रही है इसलिये श्रोत्रादिक इन्द्रियां पांचही कही गई हैं, क्योंकि छद्मस्थ जीव इनकी सहायतासे ही इनके विषयोंका ज्ञाता हो सकता है ॥ १ ॥ અથવા ઈન્દ્રના દ્વારા દઈ આદિ હોવાથી શ્રોત્રાદિકને ઇન્દ્રિય કહેવામાં આવેલ छ. " इदि परमैश्वर्ये " ना अनुसार " इद्" धातुमाथी छन्द्र मन्ये छे. સમસ્ત જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણને અભાવ થઈ જાય ત્યારે આત્મા સમસ્ત પદાર્થોને જ્ઞાતા (દ) બની જાય છે. એ બની જવું એજ આત્માનું પરમેશ્વર્યા છે. એવા પઐશ્વર્યવાળે આ આત્મા જ હોઈ શકે છે–બીજુ દ્રવ્ય હઈ શકતું નથી તેથી તે ઈન્દ્રની જેમ પરઐશ્વર્ય સંપન્ન હોઈ શકવાને કારણે તેને ઈન્દ્ર કહ્યો છે. આ ઈન્દ્રનું જ તે ચિહ્ન છે. આ ઈન્દ્રિય રૂપ ચિહ્ન વડે જ આત્માને (જીવન) ઓળખી શકાય છે. અહીં જ્ઞાનેન્દ્રિયોની જ વાત ચાલી રહી છે અહી શ્રોત્રાદિક પાંચ ઇન્દ્રિયે કહી છે, અને છઘસ્થ જી તેમની સહાયતાથી જ તેમના વિષયને (તે પાંચે ઈન્દ્રિયોને વિષને) જાણી શકે છે ૧ स्था०-२३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
__स्थानाङ्गस्त्रे अयमर्थः-इन्द्रो जीव उच्यते । कुतः ? सर्वोपलब्धिभोगपरमैश्वर्यात्-आवरणाभावे सर्वस्यापि वस्तुन उपलम्भः प्राप्तिः, नानाभावेषु सर्वस्यापि त्रिजगदस्तुनोमोगः-परिभोगश्च सर्पोपलब्धिभोगं, तद्रपं परमेश्वर्य, तस्मात् । तस्य इन्द्रस्प लिङ्गत्वात् , तेन इन्द्रेण दृष्टादित्याद् वा । इह श्रोत्रादिभेदम् - श्रोत्रनयनघ्राणरस. नस्पर्शनभेदात् पञ्चविधमिन्द्रियं बोध्यम् ॥१॥ एतानि इन्द्रियाणि नामस्थापनादि भेदाचतुर्विधानि-इत्याह-' तं नामाइ ' इत्यादि । तत् इन्द्रियं नामेन्द्रिय-स्थापनेन्द्रिय-ट्रव्येन्द्रिय-भावेन्द्रिय-भेदाचतुर्विधम् । तत्र नामेन्द्रियस्थापनेन्द्रिये प्रसिद्धे । द्रव्येन्द्रियं तु नियुपकरणभेदाद् द्विविधम् । तत्र नित्तिः आकारः पतिविशिष्टः संस्थान विशेषः, सा च बाह्याभ्यन्तरभेदाद् द्विविधा । तत्र बाबा ___ यद्यपि अन्य सिद्धान्तकारोंने इनके अतिरिक्त वाक्, वचन पाणि, हाथ, पाद, (चरण) पायु मलद्वार और उपस्थके गुप्ते द्रिय भेदसे और भी इन्द्रियां मानी हैं, पर वे यहां उपयोगी नहीं हैं, क्योंकि ये इन्द्रियां ज्ञानमें काम नहीं आती हैं । ये तो कर्मेन्द्रिया हैं, ये बोलने चालने आदि कामों में ही आती हैं, "तं नामादि" इन श्रोत्रादिक पांच इन्द्रियोंको नाम स्थापना द्रव्य और भावके भेदसे चार विभागों में भी विभक्त किया गया है, पर यहां नाम स्थापना इन्द्रियका प्रकरण नहीं हैं, क्योंकि नाम इन्द्रिय और स्थापना इन्द्रिय ज्ञानमें साधक नहीं होती हैं। अतः द्रव्येन्द्रिय और भावेन्द्रिय ये दो इन्द्रियां ही ऐसी हैं जो जीवको ज्ञान कराने में साधक होती हैं, तथा ये दो ही ज्ञानेन्द्रिय हैं। अर्थात् श्रोत्रादि रूप पांच ज्ञानेन्द्रिय इन्द्रियां द्रव्येन्द्रिय रूप भी होती हैं और भावेन्द्रिय रूप भी होती हैं,
જે કે અન્ય સિદ્ધાન્તકારએ તે સિવાયની વાફ (પાણિ) (હાથ) પગ, પાયુ (મલકાર) અને ઉપસ્થના ભેદથી બીજી પણ પાંચ ઇન્દ્રિય કહી છે, પરંતુ તેઓ જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં ઉપગી થતી નથી, તે કારણે અહીં તેમની વાત કરી નથી. તેમને કર્મેન્દ્રિય કહી શકાય છે, કારણ કે તે બોલવા, ચાલવા આદિ કાર્યોમાં
म मावे छे. “ त नामादि" ते श्रोत्रा ५iयन्द्रियो नाम, स्थापना દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી ચાર વિભાગમાં વિભકત કરવા માં આવી છે, પરંતુ અહીં નામ ઈન્દ્રિય અને સ્થાપના ઈન્દ્રિયને અધિકાર ચાલી રહ્યો નથી, અહીં દ્રવ્ય ઈન્દ્રિય અને ભાવ ઇન્દ્રિયને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, કારણ કે નામ ઈન્દ્રિય અને સ્થાપના ઈન્દ્રિય જ્ઞાનની સાધક હોતી નથી પરંતુ દ્રવ્યું. ન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવવામાં સાધનભૂત બને છે. તેથી તે બે પ્રકારે જ જ્ઞાનેન્દ્રિય રૂપ છે. એટલે કે શ્રોત્રેન્દ્રિય આદિ પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય દ્રવ્યેનિદ્રય રૂપ પણ હેય છે અને ભાવેન્દ્રિય રૂપ પણ હોય છે. તેમની રચન
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ मुषा टीका स्था०५ उ०३ सू०३ इन्द्रियार्थान् इन्द्रियपदार्थाश्च निरूपणम् 179 इनमें निवृत्ति नाम रचनाका है, यह इन्द्रियाकार रचना पुद्गलों में भी होती है और आत्मप्रदेशों में भी होती है / अर्थात् पुद्गलों के प्रदेश भी इन्द्रियांकार रूपसे परिणमते हैं और आत्मप्रदेश भी इन्द्रियाकार रूपसे परिणमते हैं। श्रोत्रादिक इन्द्रियों के आकार में जो पुगलके प्रदेश एवं आत्माके प्रदेश परिणमते हैं वे द्रव्येन्द्रिय हैं। एवं क्षयोपशम विशेषसे होनेवाला जो आत्मा का परिणाम है, ज्ञानदर्शन रूप यह भावेन्द्रिय है, द्रव्पेन्द्रियके दो भेद हैं-निवृत्ति और उपकरण-निवृत्तिका अर्थ रचना है, इसलिये निवृत्ति द्रव्येन्द्रियका अर्थ हुआ-इन्द्रियाकार रचना यह बाह्य और आभ्यन्तरके भेदसे दो प्रकारकी है, बाह्य निवृत्ति से इन्द्रियाकोर पुगल रचना ली गई है और आभ्यन्तर निवृत्ति से इन्द्रियाफार आत्मप्रदेशके लिये कहे गयेहैं / यद्यपि प्रतिनियत इन्द्रिय सम्पधी ज्ञानावरण कर्मका क्षयोपशम सर्वाङ्ग होता है, तथापि अंगोपाङ्ग नाम कर्मके उदयसे यहां पुद्गल प्रचय समूहरूप जिस द्रव्येन्द्रियकी रचना होतीहै, वहीं के आत्मप्रदेशोंमें उस२ इन्द्रियको कार्य करनेकी क्षमता होती है। उपकरणका अर्थ है-उपकार का प्रयोजक साधन यह भी बाह्य और आभ्यन्तरके भेदसे दो प्रकारका है, नेत्र इन्द्रिय में जो कृष्ण शुक्ल નું નામ નિવૃત્તિ છે. આ ઈનિદ્રયાકાર રચના પુલેમાં પણ થાય છે અને આત્મપ્રદેશમાં પણ થાય છે. એટલે કે પુદ્ગલેના પ્રદેશ પણ ઇન્દ્રિયાકાર રૂપે પરિણમે છે અને આત્મપ્રદેશે પણ ઈદ્રિયાકાર રૂપે પરિણમે છે. શ્રોત્રાદિક ઈન્દ્રિયના આકારમાં જે પુલના પ્રદેશ અને આત્માના પ્રદેશ પરિણમે છે, દ્રવ્યેન્દ્રિયરૂપ છે, અને ક્ષયે પશમ વિશેષ દ્વારા ઉત્પન્ન થતું જે આત્માનું પરિણામ છે, તે જ્ઞાનદશન રૂ૫ ભાવેદ્રિય છે. દ્રવ્યન્દ્રિયના બે ભેદ છે -(1) નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ. નિવૃત્તિ એટલે રચના. નિવૃત્તિ દ્રન્દ્રિય એટલે ઇન્દ્રિયાકાર રચના. તે નિવૃત્તિના બે ભેદ છે—(1) બાહ્ય અને આભન્તર. બાહ્યનિવૃત્તિ દ્વારા ઈન્દ્રિયાકાર પુકલરચના ગ્રહણ કરવી જોઈએ. જો કે પ્રતિનિયત ઈન્દ્રિય સંબંધી જ્ઞાનાવરણ કર્મને ક્ષપશમ સર્વાગી હોય છે, છતાં પણ અંગે પાંગ નામકરણના ઉદયથી જ્યાં પુદ્ગલ પ્રચયરૂપ જે દ્રવ્યેન્દ્રિયની રચના થાય છે, ત્યાંના અત્મિપ્રદેશમાં તે તે ઇન્દ્રિયના કાર્યો કરવાની ક્ષમતા હોય છે. ઉપકરણ એટલે ઉપકારનું પ્રાજક સાધન. તે પણ બારી અને આભ્યનારના ભેદથી બે પ્રકારનું છે. નેત્રન્દ્રિયમાં श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ स्थानाङ्गसूत्रे नितिः चित्रा अनेकविधा / अयं भावः-बाह्या नित्तिः, पर्पटिकादिरूपा। सा च विचित्रा-प्रतिनियतरूपतया उपदेष्टुमशक्यत्वात् / तथाहि-मनुष्यकोंनेत्रयोरुभयपार्श्वतोभवतः, भुपौ चोपरितनश्रयणबन्धापेक्षया समे, तुरगस्य नेत्रयोरुपरि तीक्ष्णे चाग्रभागे, इत्यादि प्रकारा जातिभेदान्नानाविधा बाह्या निर्दृत्ति रिति / अन्तरिमामाभ्यन्तरा नित्तिस्तु सर्वेषां प्राणिनां समानैव / स्पर्शेन्द्रियनित्तेस्तु बाह्याभ्यन्तरभेदा न भवन्ति, नानाकृतिकत्यात् / 'इमा अंतो' इत्पत्र प्राकृतत्वात् इमनिच् प्रत्ययः प्रकृतेः पूर्वं निर्दिष्ट इति // 2 // सम्प्रतिइंद्रियाणाम् आभ्यन्तरसंस्थानान्याह- पुष्फ कलंबुयाए ' इत्यादिना श्रोत्रेन्द्रिमण्डल है वह आभ्यन्तर उपकरण है, और अक्षिपत्र आदि रूप जो है वह बाह्य उपकरण है / यही बात यहाँ “बाह्या निवृत्ति चित्रा" इस कथन से प्रदर्शित की गई है / बाह्य निवृत्ति अनेक प्रकार की होती है, क्योंकि यह प्रतिनियत आकार रूपसे कहीं नहीं जा सकती है। जैसे-मनुष्यके कान नेत्रोंके दोनों पार्श्वभाग में होते हैं और उपरितन श्रवणबन्धकी अपेक्षा से दोनों भोहे समान होती हैं / तुरग-घोडा के दोनों नेत्रों के ऊपर तीक्ष्ण अग्रभाग होते हैं, इत्यादि प्रकार के जाति भेदसे नाना प्रकारकी बाह्य निवृत्ति होती है / परन्तु आभ्यन्तर जो निवृत्ति होती है वह समस्त जीवों के समान होती है / स्पर्शनेन्द्रिय निवृत्ति के तो बाह्य और आभ्यन्तर ऐसे दो भेद नहीं होते हैं, क्योंकि वह नाना आकृतिवाली होती है // 2 // જે કૃષ્ણ શુલ્લ મંડળ છે, તે આભ્યન્તર ઉપકરણ છે અને જે અક્ષિપત્ર (પાંપણ) આદિ રૂપ ઉપકરણ છે, તે બાહ્ય ઉપકરણ છે. એ જ વાત અહીં " बाह्या निवृत्ति चित्रा " या सूत्र५8 / / 48 ४२वामा भावी छे. माह्य નિવૃત્તિ ( બાહ્યકાર) અનેક પ્રકારની હોય છે, કારણ કે તે પ્રતિનિયત આકા. રવાની સંભવી શકતી નથી જેમકે માણસના કાન નેત્રોના બને પાર્શ્વ ભાગમાં હોય છે. અને ઉપરીતન શ્રવણબન્ધની અપેક્ષાએ બને ભ્રમરે સમાન હોય છે. ઘોડાના બને નેત્રે ઉપર તીક્ષણ અર્ધભાગ (બને કાન) હોય છે, ઈત્યાદિ પ્રકારે જાતિભેદ અનુસાર વિવિધ પ્રકારની બાહ્ય ઇનિદ્રય નિવૃત્તિ હાય છે. પરંતુ સમસ્ત જીવોમાં જે આભ્યન્તર નિવૃત્તિ હોય છે તે તો સમાન જ હોય છે. પન્દ્રિય નિવૃત્તિના તે બાહ્યા અને આન્તરિક રૂપ બે ભેદ પડતાં જ નથી કારણ કે તે વિવિધ આકૃતિવાળી હોય છે. 2 श्री. स्थानांसूत्र :04
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ सुघा टीका स्या०५ उ०३ सू०३ इन्द्रियार्थान् इन्द्रियपदार्थाचं निरूपणम् 181 यादोनां श्रोत्रचक्षुर्घाणासनस्पर्शनेन्द्रियाणां क्रपेण कदम्बपुष्पादीनि संस्थानानि योध्यानि / तत्र श्रोत्रेन्द्रियं कदम्बपुष्पसंस्थानम्-कदम्बपुष्पाकारमांसगोलकरूप मित्यर्थः / चक्षुरिन्द्रिय-ममूरधान्यसंस्थानम् / घ्राणेन्द्रियम्-अतिमुक्तककुसुम चन्द्रकसंस्थानम् / रसनेन्द्रिय क्षुरमसंस्थानम् / स्पर्शनेन्द्रियं तु नानासंस्थानम् / इति / / 3 / / अथ द्रपेन्द्रियस्य द्वितीयभेदं निरूपयति-“विसयमाण इत्यादि, उपकरणं विषयग्रहणसामर्थ्य, तदपि इन्द्रियान्तरम् निर्वृत्तीन्द्रियाद् अन्यदिन्द्रियं बोध्यम् / अयं भावः कदम्बपुष्पाधाकृतिमांसगोलकरूपायाः श्रोत्राद्यन्तनिवृत्तेः __ अब सूत्रकार इन्द्रियों के आभ्यन्तर संस्थान का कथन करते हैं" पुप्फ कलबुयाए " इत्यादि-श्रोत्र, चक्षु, घ्राण एवं रसन इन इन्द्रियों का संस्थान क्रमसे कदम्चपुष्प के जैसा मसूर धान्यकेजैसा अतिमुक्तक कुसुम के चन्द्रक जैसा एवं क्षुरप्र के जैसा है। एवं स्पर्शनेन्द्रिय का संस्थान नियमित नहीं होने से वह नाना संस्थानवाला है। अर्यात श्रोत्रेन्द्रिप का संस्थान कदम्ब पुष्पके जैसा, चक्षु इन्द्रिय का संस्थान चंद मसर की दाल जैसा, घ्राणेन्द्रियका संस्थान अतिमुक्तक कुसुमके चन्द्रक जैसा, रसनेन्द्रिय का संस्थान क्षुरप्र के जैसा है // 3 // ___ "विसयग्गहणाइ" इत्यादि-द्रव्येन्द्रिय का द्वितीय भेद जो उप. करणेन्द्रिय है, यह विषयको ग्रहण करने को सामर्यरूप है, इसलिये इसे इन्द्रियातर रूप-निवृत्ति इन्द्रिय से अन्य इन्द्रिय रूप कहो गयाहै। तात्पर्य इसका यह है कि कदम्ब पुष्प आदि की आकृतिरूप जो मांस गोलक है, इस मांसगोलक रूप जो श्रोत्र आदि की आभ्यन्तर निवृत्ति હવે સૂત્રકાર ઇન્દ્રિયેના આભ્યન્તર સંસ્થાનનું કથન કરે છે– " पुष्कं कलंबुयाए" त्याहि-श्रोत्र, यक्ष, प्राण भने २सना छन्द्रियार्नु સંસ્થાન અનુક્રમે કદમ્બ પુષ્પ જેવું, મસૂરની દાળ જેવું, અતિમુક્તક કુસુમના ચન્દ્રક જેવું અને સુરક (અસ્ત્રા) જેવું છે. સ્પર્શેન્દ્રિયનું સંસ્થાન નિયમિત નથી પણ વિવિધ આકારવાળું છે. એટલે કે શ્રોત્રેન્દ્રિયને આકાર કદમ્બ પુષ્પ સમાન છે, ચક્ષુઈન્દ્રિયને આકાર મસુરની દાળ સમાન છે, ઘ્રાણેન્દ્રિયનો આકાર અતિમુક્તક કુસુમના ચન્દ્રક સમાન છે, અને રસનેન્દ્રિયને આકાર અસ્ત્રા समान छे. // 3 // "विसयगाहणाइ" त्या-द्रव्येन्द्रियन। 2 ५४न्द्रिय 35 भान ભેદ છે તે વિષયને ગ્રહણ કરવાના સામર્થ રૂપ છે, તેથી તેને ઈન્દ્રિયાન્તર રૂપ-નિવૃત્તિ ઈન્દ્રિય કરતાં અન્ય ઈન્દ્રિય રૂપ કહેવામાં આવેલ છે. આ કથનનું તાપ નીચે પ્રમાણે છે—કદખપુષ્પ આદિની આકૃતિ રૂપ જે માંગલિક છે. આ માંસળેલક રૂપ જે શ્રોત્ર આદિની આભ્યન્તર નિવૃત્તિ છે, તે આભાર श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ स्थानाङ्गसूत्रे 282 विषयग्रहणसामर्थ्यम् उपकरणद्रव्येन्द्रियमिति / यद्न्यस्माद् हेतोः तदुपघाते= विषयग्रहणसामर्थ्यरूपोपकरणेन्द्रियस्य उपघाते नाशे सति नितिसद्भावेऽपि इन्द्रियस्य बाह्याभ्यन्तराकारसत्त्वेऽपि इन्द्रियं विषयान् न गृह्णाति, यथा धारायामुप. हतायां / खड्गः किमपि वस्तु न छिनत्ति-इति // 4 // अथ भावेन्द्रियं प्ररूपयति' लधुयोगो' इत्यादि / भावेन्द्रियं तु लब्धीन्द्रियोपयोगेन्द्रियभेदाद द्विवि. धम् / तत्र यस्तदावरणानां क्षयोपशमस्तद् लब्धीन्द्रियम् / तल्लाभेलब्धीन्द्रियस्य माप्तावेव शेषमपि भवशिष्टमपि इन्द्रियम् अर्थाद् द्रव्येन्द्रियं भवतीति बोध्यम् है, सो इस आभ्यन्तर निवृत्ति की जो विषय को ग्रहण करनेकी शक्ति है वह द्रव्येन्द्रिय है, क्योंकि विषय ग्रहण करने की सामर्थ्य रूप जो उपकरणेन्द्रिय है उसके नाश होने पर निवृत्तिके सद्भाय में भी बाह्य एवं आभ्यन्तर के होने पर भी इन्द्रिय विषय को ग्रहण नहीं करती है, जैसे खड्गधारा के मोथरी हो जाने पर किसी भी वस्तुका छेदन नहीं कर पाता है // 4 // अब सूत्रकार भावेन्द्रिय को प्ररूपणा करते हैं-" लधुवओगो" इत्यादि / यह भावेन्द्रिय लब्धि एवं उपयोग के भेद से दो प्रकार की है तदायरणों का जो क्षयोपशम है वह लब्धीन्द्रिय है / अर्थात्-मतिज्ञानाचरण, चक्षुर्दर्शनावरण, और अचक्षुर्दर्शनावरण का क्षयोपशम होकर जो आत्मामें ज्ञान और दर्शन रूप शक्ति उत्पन्न होती है वह लब्धि इन्द्रिय है, यह लब्धि इन्द्रिय आत्माके सब प्रदेशों में पाई जाती है, નિવૃત્તિની વિષયકને ગ્રહણ કરવાની જે શકિત છે, તે ઉપકરણ દ્રવ્યેન્દ્રિય છે, કારણ કે વિષય ગ્રહણ કરવાના સામર્થ્ય 35 જે ઉપકરણેન્દ્રિય છે તેને નાશ થાય તે નિવૃત્તિને સદૂભાવ હોવા છતાં પણ એટલે કે બ હ્ય અને આભ્યન્તરને સદૂભાવ હોવા છતાં પણ ઈન્દ્રિય વિષયને ગ્રહણ કરતી નથી. જેમ તલવારની ધાર બૂઠી થઈ ગઈ હોય તે તલવાર કઈ પણ વસ્તુનું છેદન કરી શકતી નથી, એ જ પ્રમાણે ઉપકરણે. ન્દ્રિયને નાશ થવાથી ઈન્દ્રિય પણ વિષયને ગ્રહણ કરી શકતી નથી. જ वे सूत्र१२ भावन्द्रियनी 535 / 73 छ. " लडुवओगो" त्याઆ ભાવેન્દ્રિય લબ્ધિ અને ઉપગના ભેદથી બે પ્રકારની કહી છે. મતિજ્ઞાનાવરણ, ચક્ષુદર્શનાવરણ અને અચક્ષુ દર્શનાવરને ક્ષયો પશમ થવાથી આત્મામાં જે જ્ઞાન અને દર્શન રૂપ શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનું નામ લબ્ધિ ઈન્દ્રિય છે. તે લબ્ધિ ઈન્દ્રિયને સદ્ભાવ આત્માના સઘળા પ્રદેશોમાં હોય છે. કારણ શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : 04
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ सुघा टीका स्था०५ उ०३९०३ इन्द्रियार्थान् इन्द्रियपदार्थाश्च निरूपणम् 183 // 5 // भावेन्द्रियस्य द्वितीय भेदमाह- जो सचिसय ' इत्यादिना। श्रोत्रादेरिन्द्रि यस्य यः स्वविषयव्यापारः- स्वविपये तत्तदिन्द्रियग्रावे शब्दादौ व्यापारः स उपयोगः-उपयोगेन्द्रियमित्यर्थः / स च एककाले एकस्मिन् समये श्रोत्रादिषु एकेनैव केनचिदिन्द्रियेण भवति, तस्मात हेतोः सर्वोऽपि जीव एकेन्द्रिय एव भवतीति / / 6 // ननु सर्वोऽपि जीच एकेन्द्रियस्तर्हि एकेन्द्रियद्वीन्द्रियादि जीवभेदो न सिध्यतीति चेदाह-'एगिदियाइभेया' इत्यादि / जीवानाम् एकेन्द्रियद्वीन्द्रिक्योंकि क्षयोपशम सर्वाङ्ग होता है। तथा-लब्धि निवृत्ति और उपकरण इन तीनों के होने पर जो विषयों में प्रवृत्ति होती है, उपयोगेन्द्रिय है, यहां कोई ऐसी आशंका कर सकता है कि उपयोग इन्द्रिय का कार्य है, पर यहाँ उपचारसे अर्थात् कार्यमें कारण का उपयोग को भी इन्द्रिय कहा है / अथवा इन्द्रियका मुख्य अर्थ उपयोग है, इसलिये भी उपयोग को इन्द्रिय कह दिया है // 5 // ___“जो सवियस" इत्यादि--श्रोत्रेन्द्रिय आदिका जो स्वविषय के प्रति व्यापार है, अर्थात् अपने 2 ग्राह्य शब्दादिको ग्रहण करने रूप जो प्रवृत्ति है वह उपयोग है, उपयोगेन्द्रिय है / ऐसा यह उपयोग एक समयमें किसी एक इन्द्रिय से ही होता है // 6 // " एगिदियाइभेया” इत्यादि / इस कारण समस्त भी जीव एक इन्द्रियवाले ही होते हैं / यदि यहां पर ऐसी शंका की जाये कि यदि समस्त जीय एक इन्द्रियवाले કે થોપશમ સર્વાગી હોય છે. તથા લબ્ધિ, નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ આ ત્રણેને સદૂભાવ હોય ત્યારે વિષયમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે, તે ઉપયોગેન્દ્રિય રૂપ છે અહીં કેઈ એવી આશંકા કરી શકે છે કે ઉપયોગ ઈન્દ્રિય નથી. પણ ઈન્દ્રિયનું ફલ છે, છતાં તેને ઈન્દ્રિય રૂપ કેવી રીતે કહે છે ? તો તેની શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય છે–જો કે ઉપગ ઇન્દ્રિયને કાય છે, પરંતુ અહીં કાર્યમાં કારણનું આરોપણ કરીને ઉપગને પણ ઇન્દ્રિય કહેવામાં આવેલ છે અથવા ઇન્દ્રિયનો મુખ્ય અર્થ (વિષય) ઉપગ છે, તેથી ઉપગને ઈન્દ્રિય કહેવામાં આવેલ છે. જે પ છે ___जो सविसय " याह-श्रोत्रन्द्रिय मानी पातपाताना विषयने એટલે કે શબ્દાદિકેને ગ્રહણ કરવા રૂપ જે પ્રવૃત્તિ છે, એ જ ઉપયોગ છે. અને તે ઉપયોગ જ ઉપયેગેન્દ્રિય રૂપ છે એ તે ઉપયોગ એક સમયમાં ઇન્દ્રિય વડે જ થાય છે. છે 6 છે " एगिदियाइभेया " त्याहि-२समस्त / मेन्द्रिय. વાળા જ હોય છે. श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ स्थानाङ्गसूत्रे यत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपश्चेन्द्रिय भेदाः शेषेन्द्रियाणि-नित्युपकरणलब्धिरूपाय शिष्टेन्द्रियाणि प्रतीत्याश्रित्य द्रष्टव्याः / अथवा-लब्धीन्द्रियं प्रतीत्यआश्रित्य सर्वेऽपि जीवाः पश्चेन्द्रिया भवन्तीति // 7 // ननु कथं सर्वेऽपि जीवाः पश्चेन्द्रिया भवन्ति ? इत्याह -'जं किर' इत्यादिना / यद् यस्माद् हेतोः किल निश्चयेन बकुलादीनां वकुलवृक्षादीनां वनस्पतिविशेषाणां शेषेन्द्रियोपलम्मोऽपि स्पर्शनेन्द्रियातिरिक्तन्द्रियलाभोऽपि दृश्यते, तेन हेतुना ज्ञायते यत् तेषां बकुला. दीनामपि तदावरणक्षयोपशमसंभयोऽस्ति / अन्यथा बकुलस्य कामिनीमुखार्पितमदिरागण्डूषेण चंपकस्य अतिसुरभिगन्धोदकसेचनेन, तिलकस्य कामिनीकटाहै तो फिर एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय रूप जो जीवों के भेद हैं वे सिद्ध नहीं हो सकते हैं / तो इसका उत्तर ऐसा है कि ऐसे जो ये भेद हुए हैं वे निवृत्ति उपकरण एवं लब्धि इन इन्द्रियों से भिन्न जो इन्द्रियां है, उनकी प्रतीति करके आश्रित करके ही हुएहैं अथवा लब्धीन्द्रिय रूप भावेन्द्रिय को लेकर समस्त जीय पंचेन्द्रिय होतेहैं // 7 / ___ समस्त जीय पंचेन्द्रिय कैसे होते हैं ? तो इसके लिये " जं किर" इत्यादि द्वारा समझाया गया है कि बकुलवृक्ष आदि जो चनस्पति विशेष हैं उनके स्पर्शन इन्द्रिय से अतिरिक्त इन्द्रियों का लाम भी देखा जाता है, कि यकुल आदिकों के भी तदावरण का क्षयोपशम संभव है नहीं तो बकुल को कामिनी के मुखसे अर्पित मदिरा के कुल्ले से चंपक के अति सुरभि गन्धोदक के सिंचन से तिलक के कामिनीजनोंके શંકા - સમસ્ત જી એક ઇન્દ્રિયવાળા હોય, તે જીના એકે ન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય રૂ૫ ભેદ શા भाटे पाउया छ ? ઉત્તર- આ જે ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે તે નિવૃત્તિ ઉપકરણ અને લબ્ધિ, આ ઈન્દ્રિયોથી ભિન્ન જે ઈન્દ્રિય કહી છે તેમને આધારે જ પાડવામાં આવેલ છે અથવા લબ્ધિીન્દ્રિય રૂ૫ ભાવેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ સમસ્ત જીવ ५.यान्द्रय डाय छे. // 7 // સમસ્ત જી પંચેન્દ્રિય કેવી રીતે હોય છે? આ વાત નીચેના સુત્ર५४ द्वा२१ सभामा मापी छ. “जं किर" त्या-सवृक्ष माह જે વનસ્પતિ વિશેષ છે તેમનામાં પશેન્દ્રિય સિવાયની ઇન્દ્રિયને સદભાવ જેવામાં આવે છે તે કારણે એવું માની શકાય છે કે બકુલ આદિ કેમાં પણ તદાવરણીય કર્મોને પશમ સંભવિત છે. જે આ વાત અસંભવિત હેત તે બકુલવૃક્ષને અતિ સુગધીદાર ગોદક છાંટવાથી, તિલકવૃક્ષને કઈ श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ सुघाटीका स्था०५ उ०३ सू०३ इन्द्रियार्थान् इन्द्रिपदार्थाश्च निरूपणम् 185 क्षविक्षेपेण, विरहकवृक्षस्य च पञ्चमस्वरश्रयणेन पुष्पपल्लवादि संभवो न स्या. दिति // 8 // ननु बकुलादयो यदि पञ्चेन्द्रियास्तहिं ते पञ्चेन्द्रियत्न कथं न व्यय. ह्रियन्ते ? इत्यत आह "पंचिंदियव्य बउलो, नरोच्च सवगिसोयलंभाउ / तहवि न भण्णइ पंबिंदिश्रोत्ति बझिदिया भावा" // 9 // छाया-पश्येन्द्रिय एव बकुलः, नर इव सर्वविषयोपलम्भात् / तथापि न भण्यते पश्चन्द्रिय इति बाह्येन्द्रियाभावात् // 9 // अयमर्थः-उपलक्षणस्यात् चम्पकादिश्च सर्वविषयोपलम्भात् नरइव पञ्चेन्द्रिय एव / तथापि स बाथेन्द्रियाभावात् पश्चेन्द्रिय इति न भण्यते इति // 9 // __एवं भूतस्य इन्द्रियस्य अर्थाः विषयाः शब्दादयः पञ्चसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः, कटाक्ष विक्षेप से एवं विरहक वृक्षके पश्चम स्वरके श्रवण से पुष्पपल्लव आदिका जो संभव होता है वह नहीं होना चाहिये // 8 // ___ यदि यहां पर ऐसी शंका की जाये कि बकुल आदि पंचेन्द्रिय माने जाते हैं तो फिर इनमें पश्शेन्द्रियत्व रूपका व्यवहार क्यों नही होता है ? तो इसके लिये ऐसा कहा गया है___ "पंचिंदियव्यवउसो" इत्यादि / बकुल चंपक आदि वृक्ष सर्व विष. यके उपलंभक होने से मनुष्य की तरह पंचेन्द्रिय ही हैं, फिर भी बाह्येन्द्रियके अभायसे पंचेन्द्रिय इस रूपसे नहीं कहे जाते हैं // 9 // इस प्रकार की इन्द्रिय के जो अर्थ हैं, विषय हैं वे इन्द्रियार्थ हैं, ऐसे ये इन्द्रियार्थ शब्दादिक रूप पांच होते हैं। जिससे सुना जाता है કઈ કામિનીના કટાક્ષ વિક્ષેપ સંભળાવવાથી અને વિરહકવૃક્ષને પંચમ સ્વરના સૂરનું શ્રવણ કર વવાથી પુષપલ્લવ આદિ જે આવવા માંડે છે, તે આવવાનું સંભવી શક્ય નહીં. 8 છે શંકા–જે બકુલ આદિને અહીં પંચેન્દ્રિય રૂપ બતાવવામાં આવેલ છે, તે તેમનામાં પંચેન્દ્રિયત્ન રૂપે વ્યવહાર કેમ થતું નથી. શા માટે તેમને એકેન્દ્રિય રૂપે માનવામાં આવે છે ? __Aना समाधान माटे से धुं छे है : " पचि दियव्यवसो" ઈત્યાદિ--બકુલ, ચંપક આદિ વૃક્ષે સર્વ વિષયના ઉપલંભક હેવાથી તેમને મનુષ્યની જેમ અહીં પંચેન્દ્રિય રૂપ બતાવ્યા છે. છતાં પણ બાઘેન્દ્રિયના અભાવે કરીને તેમને એકેન્દ્રિય રૂપ જ ગણવામાં આવે છે–પંચેન્દ્રિય રૂપ ગણાતાં નથી. 9 છે આ પ્રકારના ઈન્દ્રિયેના જે અર્થ” (વિષય) છે, તેમને ઇન્દ્રિયાઈ કહે स्था०-२४ श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ स्थानाङ्गसूत्रे तानेवाह-तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियार्थ:-श्रूयतेऽनेनेति श्रोत्रम्, तच्च तदिन्द्रियं च श्रोत्रेन्द्रियं तस्य अर्थो विषयः शब्दः / यावत्-शब्दात्-चक्षुरिन्द्रियार्थः घ्राणेन्द्रियार्यः रसनेन्द्रियार्थश्च ग्राह्यः / तत्र चक्षुरिन्द्रियार्थों रूपम् , घ्राणेन्द्रियार्थो गन्धः / रसनेन्द्रियार्थो रसा, स्पर्शनेन्द्रियार्थश्च स्पर्श इति / तथा-मुण्डः-मुण्डनम्-अपनयनम्-मुण्डः / स च द्विविधो-द्रव्यतो भावतश्च / तत्र-द्रव्यतः केशापनयनम् / भावतस्तु मनस इन्द्रियार्थनिष्ठ रागद्वेषयोः कषायाणां चाऽपनयनम् / द्रव्यमापरूपमुण्डयोगात् पुरुषोऽपि मुण्डः। स च पञ्चविधः प्रज्ञप्तः / पञ्चविधत्वमाह-तद्यथा-थोत्रेन्द्रियमुण्ड:-श्रोत्रेन्द्रिये मुण्डः श्रोत्रेन्द्रियेण वा मुण्डः / श्रोत्रेन्द्रियविषयशब्दे रागाद्यपनयनात् पुरुषः श्रो. ऐसी जो इन्द्रिय है वह प्रोत्रेन्द्रिय है / इस इन्द्रिय का विषय शब्द है, यहां यावत् शब्दसे " चक्षुरिन्द्रियार्थः घ्राणेन्द्रियार्थः रसनेन्द्रियार्थः स्पर्शनेन्द्रियार्थः " इनका ग्रहण हुआ है / चक्षुइन्द्रिय का विषय रूप है घाणेन्द्रिय का विषय गन्ध है, रसनेन्द्रिय का विषय रस है, और स्पर्श. नेन्द्रिय का विषय स्पर्श है / दूर करने का नाम मुण्ड है, यह मुण्ड दो प्रकार का होता है, एक द्रव्य से मुण्ड और दूसरा भाव से मुण्ड केशों का दूर करना, मस्तक से केशों का लुंबन आदि करना यह द्रव्य से मुण्ड है तथा मनसे इन्द्रिय के अर्थों में रागद्वेप करने का अथवा कषाय करने का त्याग करना यह भाव से मुण्ड है / इस द्रव्य और भावरूप मुण्ड के संबंध से पुरुष भी मुण्ड होता है, यह मुण्ड पांच प्रकार कहा गया है / जैसे-श्रोत्रेन्द्रिय मुण्ड, जो श्रोत्रेन्द्रिय में मुण्ड अथवा श्रोत्रછે. એવાં તે ઈન્દ્રિયાર્થી શબ્દાદિ રૂપ પાંચ પ્રકારના હોય છે. જેના દ્વારા સંભળાય છે તે ઇન્દ્રિયને શ્રોત્રેન્દ્રિય કહે છે. તે ઇન્દ્રિયને વિષય શબ્દ છે.. અહીં “યાવત્ ' પદ વડે ચક્ષુરિન્દ્રિયોથે, ધ્રાણેન્દ્રિયાર્થ, રસનેન્દ્રિયાઈ અને સ્પર્શેન્દ્રિયર્થ ગ્રહણ કરવા જોઈએ. ચક્ષુઇન્દ્રિયને વિષય રૂપ છે, ધ્રાણેન્દ્રિયને વિષય ગબ્ધ છે, રસનાઇન્દ્રિયને વિષય રસ છે અને સ્પર્શેન્દ્રિયને વિષય 250 . 62 427 तेनु नाम " भु” छे. ते भु ( भुन) में प्रा२र्नु D--(1) द्रव्यनी अपेक्षा से भुन माने (2) मायनी अपेक्षा से भुन. मस्तકના કેશનું લંચન આદિ કરવું તેનું નામ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ મુંડન છે. તથા મનથી ઈન્દ્રિયોના વિષમાં રાગદ્વેષ કરવા અથવા કષાય કરવાનો ત્યાગ કર તેનું નામ ભાવની અપેક્ષાએ મુંડન છે. આ દ્રવ્ય અને ભાવ રૂપ મુંs. श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ सुघाटीका स्था०५उ०३०४ बादर नीवविशेषनिरूपणम् 187 बेन्द्रियमुण्ड इत्युच्यते / एवं चक्षुरिन्द्रिय-मुण्डादिरपि बोध्य इवि / प्रकारान्तरेण पुनरपि पञ्चविधान् मुण्डानाह-क्रोधमुण्ड:-क्रोधस्य अपनयात् क्रोधे मुण्डः क्रोधेन वा मुण्ड इति 1 / एवं मानपुण्डो 2 मायामुण्डो 3 लोभमुण्डः 4 शिरोमुण्डश्च 5 बोध्य इति ॥मू० 3 // मुण्डनं च बादरजीवविशेषाणामेव भवतीति बादरजीव विशेषानाह मूलम्-अहेलोगे णं पंच बायरा पण्णत्ता, तं जहा-पुढविकाइया 1 आउकाइयार वाउकाइया३वणसई काइया 4 ओराला तसा पाणा 5 // 1 // उद्दलोगे णं पंच बायरा पण्णत्ता, तं जहाएवं तं चेव / तिरियलोगे णं पंच बायरा पण्णत्ता, तं जहाएगिदिया जाय पंचिंदिया 3 // पंचविहा बायरतेउकाइया पण्णत्ता, तं जहा-इंगाले 1 जाला 2 मुम्मुरे 3 अच्ची 4 इन्द्रिय से मुण्ड होता है-अर्थात् श्रोत्रेन्द्रिय के विषयभूत शब्दमें राग देष होने रूप भाव कोई 2 करता है, वह पुरुष ओत्रेन्द्रिय मुण्ड कहा जाता है, इसी प्रकार से चक्षु इन्द्रिय मुण्ड आदि भी समझ लेना चाहिये / इस द्वितीय प्रकारान्तर से भी मुण्ड पांच प्रकार के कहे गये हैं, जैसे-क्रोध मुण्ड, मान मुण्ड, माया मुण्ड, लोभ मुण्ड और शिरो मुण्ड है, जो क्रोध को हटा देताहै, क्रोध करने का त्याग कर देताहै, वह क्रोध मुण्डहै, इसी प्रकारसे मान मुण्ड आदि भी समझ लेना चाहिये।।मू०३॥ નના સંબંધથી પુરુષ પણ મુંડિત થાય છે. તે મુંડ (મુંડિત) ના પાંચ 54.2 46 // छ-(१) श्रोन्द्रिय मुंड, (2) यक्षुन्द्रिय मुंड, (3) प्राणेन्द्रिय मुंड, (4) २सन्द्रय भुड म२ (5) २५न्द्रय भु. જે શ્રોત્રેન્દ્રિયમાં મુંડ અથવા શ્રોત્રેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ મુંડ અથવા શ્રોત્રેન્દ્રિયના વિષય રૂ૫ શબ્દમાં રાગદ્વેષથી રહિત હોય છે તેને શ્રોત્રેન્દ્રિય મંડ કહે છે. એ જ પ્રમાણે ચક્ષુરિન્દ્રિય મુંડ આદિ વિષે પણ સમજવું. भी शत 54 पांय ना भु 4aa छ-(१) अषभु, (2) मान , (3) भायाभु, (4) सालभु मन (5) शिरोभु. 2 मास डोधन 62 કરે છે-કોપને ત્યાગ કરે છે તેને કોધમુંડ કહે છે. એ જ પ્રમાણે માનભંડ आदि विष 55 सभा: // सू. 3 // श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 स्थानाङ्गसूत्रे अलाए / पंचविहा वायरवाउकाइया पणत्ता, तं जहा-पाईणवाए 1 पडीणवाए 2 दाहिणवाए 3 उदीणवाए 4 विदिसवाए 5 // पंचविहा अचित्ता वाउकाइया पण्णत्ता, तं जहाअकंते 1 ते 2 पीलिए 3 सरीराणुगए 4 समुच्छि मे५ ॥सू०४॥ ___ छाया-अधोलोके खलु पञ्च बादराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः 1, अकायिकाः 2, वायुकायिकाः 3, वनस्पतिकायिकाः 4, उदारास्त्रसाः प्राणाः 5 / शऊर्यलोके खलु पश्च बादराः प्रज्ञताः, तद्यथा-एवं तदेव ! तिर्यग्लो के खलु पञ्च वादराः प्रज्ञप्ताः, तयथा-एकेन्द्रिया यावत् पञ्चेन्द्रियाः / पञ्चविधा बादरतेजस्कायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा 1 अङ्गारो 1 घाला 2 मुर्मुरः 3 अचिः 4 अलातम् 5 / पञ्चविधा वादरवायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्राचीनवातः 1, प्रतीचीनवातः 2, दक्षिणवातः 3, उदीचीनवातः 4 विदिग्यात: 5 / पञ्चविधा अवित्ता वायुकायिकाः, प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भाक्रान्तः 1 मातः 2 पीडितः 3 शरीरानुगतः 4 संमूर्छिमः 5 ॥मू० 4 // टीका-'अहेलोगे' इत्यादि___ अधोलोके खलु-निश्चयेन पञ्च-पश्च संख्यका बादराः सन्ति / तेच पृथिवी. कायिकाः 1, अप्कायिकाः 2, वायुकायिकाः 3, वनस्पतिकायिकाः 4 तथाउदाराः स्थूलाः सा माणा: माणिनः 5: तेजस्कायिका वायुकायिका अपि असा भवन्तीति ' उदाराः ' इति विशेषणमुक्तम् / उदारत्वंचैकेन्द्रियापेक्षया बोध्यम् / यह मुण्डित अवस्था जो विशेष बादर जीव होते हैं, उन्हीं को होती है / अब मूत्रकार बादरजीव विशेषोंका कथन करते हैं "अहे लोगेणं पंच वायरा पण्णत्ता" इत्यादि / टीकार्थ-अधोलोकमें पांच बादर हैं जैसे-पृथिवीकायिक 1, अपकायिकर चायुकायिक 3 वनस्पतिकायिक 4 तथा उदार स्थूल त्रसप्राणी 5 तेजस्कायिक एवं वायुकायिक भी त्रस होते हैं, इसलिये उदार ऐसा विशेषण આ મુંડિત અવસ્થાને સદૂભાવ બાદર જીવ વિશેમાં હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર બાદર છવ વિશેષનું કથન કરે છે. "अहे लोगेणं पंच बायरा पण्णत्ता " छत्याहટીકાર્થ—અલેકમાં નીચે પ્રમાણે પાંચ બાદર જ હોય છે-(૧) પૃથ્વીકાયિક (2) मयिर, (3) पाथिर, (4) ५.५तिथि: मने (5) GE2 25 श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ सुधा टीका स्था०५७०३ सू० 4 बादरजीवविशेषनिरूपणम् 189 अधोलोकवदेव ऊर्ध्वलोकेऽपि पञ्च बादरा बोध्याः / अधोलोकोलोकयोश्च तैजसा बादरा न सन्तीति पञ्च बादरा उक्ताः। ननु अधोलोके ऊर्ध्वकपाटद्वये चापि तैजसा बादराः सन्ति, तर्हि कथमु कम्-अधोलोकोयलोकयोश्च तैजसा बादरा न सन्ति ? इति चेदाह-यद्यपि सन्ति परन्तु तेऽल्पतया न विवक्षिताः / ये चोदुई कपाटद्वये तेऽपि उत्पत्स्यमानत्वेन उत्पत्तिस्थान-स्थितत्वाद् न विवक्षिता इति / तिर्यग्लोकेऽपि एकेन्द्रियादि पञ्चेन्द्रियान्ताः पञ्च बादराः सन्ति / तत्रएकेन्द्रियाः-एकं-स्पर्शनलक्षणम् इन्द्रियम्=ए केन्द्रियजातिनामकोदयात्तदाबरकहा है / एकेन्द्रिपकी अपेक्षा से उदारता जाननी चाहिये, अधोलोक की तरह उर्ध्वलोक में भी इसी तरह से पांच बादर हैं। अधोलोक एवं उर्ध्वलोक में तैजस बादर नहीं हैं। शंका--अधोलोक में एवं उर्ध्व कपाटद्वय में तैजस यादर हैं, तो फिर आप अधोलोक एवं उर्घलोक में तैजस चादर नहीं है ऐसा कैसे कहते हैं ? उत्तर--यद्यपि ये यहां हैं परन्तु वे वहां बहुत थोडे हैं, इसलिये यहां ये विवक्षित नहीं हुए हैं। तथा जो ऊर्ध्वकपाटद्वय में तैजस बादर कहे गये हैं, वे भी उत्पत्स्यमान होने से उत्पत्तिस्थान के आश्रित होने रूपसे विवक्षित नहीं हुए हैं। तिर्यगलोक में भी एकेन्द्रिय से लेकर पश्चेन्द्रिय तकके पांच बादर हैं। जिनको एकेन्द्रिय जाति नाम कर्म के उदयसे और तदावरण के क्षयोपशम से एक स्पर्शन इन्द्रिय है वे ત્રસ પ્રાણી. તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક પણ ત્રસ હોય છે, તેથી સ્થૂલ ત્રસ પ્રાણુને " ઉદાર” વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે. આ ઉદારતા એકેન્દ્રિયોની અપેક્ષાએ સમજવી જોઈએ. ઉલેકમાં પણ એ જ પ્રકારના પાંચ બાદરે છે. અલેક અને ઉલેકમાં તૈજસ બાદર નથી. શકા–અલકમાં અને ઉર્વકપાટ દ્વયમાં પણ તૈજસ બાદરનો સદુભાવ હોય છે, છતાં આપ શા કારણે એવું કહે છે કે ઉર્વલક અને અલકમાં તૈજસ બાદરને સદૂભાવ નથી? ઉત્તર–જે કે તેમનું ત્યાં અસ્તિત્વ છે ખરું, પણ તેઓ ત્યાં ઘણું જ અલ્પ પ્રમાણમાં છે, તેથી અહીં તેમનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું નથી. તથા જે ઉર્વકપાટયમાં તેજસ બાદર કહ્યા છે, તેમાં પણ ઉત્પસ્ય માન હોવાથી ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં આશ્રિત હેવ રૂપે વિક્ષિત થયા નથી. તિથલેકમાં પણ એ કેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય પયતના પાંચ પ્રકારના ખાદર श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 स्थानाङ्गसूत्रे णक्षयोपशमाच-पृथिव्यादय इत्यर्थः एवमेव द्वीन्द्रियमभृतीनामप्यों बोध्यः। एकेन्द्रियादि पश्चेन्द्रियान्तेषु पूर्वपूर्वापेक्षया उत्तरोत्तरत्र इन्द्रियविशेषो जाति विशेपश्च वोच्य इति / सम्प्रति एकेन्द्रियानेव त्रिपञ्चकस्थानकत्वेनाह-'पंचविहा' इत्यादि / बादरतेजस्कायिका जोवाः पञ्चविधाः पञ्चपकाराः प्रज्ञता: कथिताः / पञ्चविधत्वमेवोह-तद्यथा-अङ्गारः प्रसिद्धः 1 / ज्वाला-छिन्नमूलाऽग्निशिखा 2 / मुर्मुर: समस्माग्निकणरूपः 3 // अपि अच्छिन्नमूलाऽग्निशिखा 4 / अलातम् उल्मुकम्-अईदग्धकाष्ठरूपम् 5 / तथा-बादर-वायुकायिकाः पश्चसंख्यकाः सन्ति / एकेन्द्रिय हैं, ऐसे ये एकेन्द्रिय पृथिधि आदि हैं। इसी तरह से दो इन्द्रिय आदिकोंका भी अर्थ समझ लेना चाहिये / एकेन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रिय तकमें पूर्व 2 की अपेक्षा उत्तरोत्तर में इन्द्रिय की विशेषता जाति नामकर्म की विशेषता कह लेनी चाहिये। अब सूत्रकार एकेन्द्रियोंको ही तीन पांच स्थानकों से कहते हैं। " पंचविहा" इत्यादि--चादर तेजस्कायिक जीव पांच प्रकारके कहे गये हैं, जैसे--अङ्गार 1, ज्वाला 2, मुर्मुर 3, अचि 4 और अलात 5 / इनमें अङ्गार तो प्रसिद्धहै 1 जो अग्निशिखा छिन्न मूलवाली होती है वह ज्वाला है जो भस्म सहित अग्निकण रूप होता है वह मुर्मुर है, जो अग्निशिखा अच्छिन्न मूलवाली होती है वह अचि है। एवं जो अर्धदग्ध काष्ठ रूप होता है वह उल्लुक अलात है / बादर वायुकायिक છે. એકેન્દ્રિય જાતિ નામકર્મના ઉદયથી અને તદાવરણ (તેનું આવરણ કરનારા) ક્ષયોપશમથી જેમને એક પશેન્દ્રિયને જ સદ્દભાવ હોય છે, તેમને એકેન્દ્રિય જી કહે છે.. પૃથ્વીકાય આદિ જીવોને એકેન્દ્રિય કહે છે. એ જ પ્રમાણે હીન્દ્રિય આદિ કોના વિષયમાં પણ સમજવું. એકેદ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીવોમાં પૂર્વ પૂર્વની અપેક્ષાએ ઉત્તરોત્તરમાં ઇન્દ્રિયની વિશેષતા અને જાતિનામકર્મની વિશેષતાનું કથન થવું જોઈએ. હવે સૂત્રકાર જુદી જુદી ત્રણ રીતે એકેન્દ્રિના પાંચ પ્રકારનું કથન 12. "पंचविहा" त्याहि-त्रा त य 71 पांय ना san छ-(१) // 2, (2) wit, (3) मुभु२, (4) मर्यि भने (5) मसात. અંગાર એટલે દેવતાનો અંગારે. જે અતિશિખા છિન્ન મૂળવાળી હોય છે તેને જવાલા” કહે છે, જેના ઉપર રાખ બાઝી ગઈ હોય એવા અગ્નિ. કણને-અંગારાને “મુમુર” કહે છે જે અગ્નિશિખા અછિન્ન મૂળવાળી હોય છે તેને “અર્ચિ' કહે છે. અર્ધ દગ્ધ કાષ્ઠ આદિ રૂપ જે અગ્નિ છે તેને 'मलात' छ. श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ सुघा टीका स्था.५७.३सू. 4 वादरजीवविशेषनिरूपणम् पञ्चसंख्यकत्वमेवाह-तद्यथा-प्राचीनवाता पूर्वदिग्यातः 1, प्रतीचीनयातः=प विमदिग्यानः, 2 दक्षिगवातः दक्षि गदिग्यातः 3, उदीचोनवातः उत्तरदिग्वातः 4 / एभ्यो भिन्नो वातो विदिग्यात इति 5 / / ___ तथा-अचित्ता वायुकायिकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आक्रान्तःचरणादिना आक्रान्ते भूतलादौ यो भवति स आक्रान्त इत्युच्यते 1 / ध्मातः-माते शङ्खादौ वायुतिः 21 पीडितः निष्पीडयमाने जलायसे वायुः पीडितः३। शरीरानुगता उद्गारोच्छवासादिः 4 / सम्मृच्छिम: व्यजनादिजन्यः / एते आक्रान्ता. दयः पूर्वमचेतनाः पश्चात् सचेतना अपि भवन्तीति // 4 // पांच प्रकार के हैं, जैसे--प्राचीनवात, प्रतीचीनबात, दक्षिणयात, उदी. चीनचात और विदिग्यात 5 इनमें पूर्व दिशाका जो बात है वह प्राचीन चात है, पश्चिम दिशाका जो बात है वह प्रवीचीन यात है, दक्षिण दिशाका जो बात है वह दक्षिगबात है, उत्तर दिशाका जो बात है यह उदीचीन बात है तथा इनसे भिन जो बात है वह विदिग्यात है। अचित्त जो वायुकायिक हैं वे पांच प्रकार के हैं, जैसे-आक्रान्त 1, घ्मात 2, पीडित 3, शरीरानुगत 4 और सम्मूच्छिम 5 / चरणादि द्वारा आक्रान्त होने पर भूतल आदिमें जो वायु होता है वह घमात बायु है, जलाई वस्त्र जब निष्पीडयमान होता है, तब जो वायु होता है वह पीडित वायु है, शरीर में जो उद्गार उच्छ्यास आदि रूप वायु होता है वह शरीरानुगत वायु है, एवं जो वायु व्यजन आदिसे जन्य होता मा६२ वायुयि पांय 42 // ह्या छ-(१) प्राचीनपात, (2) प्रतीथानात, (3) क्षिपात, (4) हीथीनपात मन (5) विहियात. પૂર્વ દિશાના વાયુને પ્રાચીનવાત કહે છે, પશ્ચિમ દિશાના વાયુને પ્રતિ ચીનવાત કહે છે, દક્ષિણ દિશાના વાયુને દક્ષિણવાત કહે છે, ઉત્તર દિશાના વાયુને ઉદીચીનપાત કહે છે, અને એ સિવાયની દિશાઓને વાયુને વિદિગ્યાત કહે છે. અચિત્ત વાયુકાયિકના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર છે–(૧) આકાત, (2) भात, (3) पालत, (4) शरीरानुगत भने (5) सभ्भूस्लिम 22 દ્વારા આક્રાન્ત થ તી વખતે ભૂતલ આદિમાંથી જે વાયુ નીકળે છે તેને આકા. નવાયુ કહે છે. શંખ આદિને વગાડતી વખતે જે વાયુ છૂટે છે તેનું નામ માતવાયુ છે. ભીના વસ્ત્રને જ્યારે ફડફડાવવામાં આવે છે, ત્યારે જે વાયુ નીકળે છે તેને પીડિતવાયુ કહે છે. શરીરમાંથી ઉદ્ભુવાસ વખતે, વાછૂટ વખતે અને શબ્દના ઉચ્ચારણ વખતે જે વાયુ નીકળે છે તેને શરીરાનુગત વાયુ કહે श्री. स्थानांग सूत्र :04
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
3
पञ्चेन्द्रियाः पूर्वं सामान्येनोक्ताः सम्प्रति तद्विशेषान् निर्ग्रन्थान, यद्वापूर्व सचेतना चेतना वायवः प्रोक्ताः सम्मति याथातथ्येन तद्रक्षकान् निर्ग्रन्यान् माह
,
१९२
मूलम् — पंच निग्गंधा पण्णत्ता, तं जहा-पुलाए १ बउसे २ कुसीले ३ नियंडे ४ सिणाए ५। पुलाए पंचविहे पण्णत्ते तं जहा - णाणपुलाए १ दंसणपुलाए २ चरित पुलाए ३ लिंगपुलाए ४ अहासुहुमपुलाए ५ नामं पंचमे । वउसे पंचविहे पण्णत्ते तं जहा- आभोगय उसे १ अणाभोगवउसे २ संबुडब उसे ३ असंबुडवउसे ४ अहासुहुमब उसे ५ नामं पंचमे । कुसीले पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा - णाणकुसीले १ दंसणकुपीले २ चारतकुसीले ३ लिंगकुसीले ४ अहासुहुमकुसीले ५ नामं पंचमे । नियंठे पंचविहे पण्णत्ते तं जहा- पढमसमयनियंठे अपढमसम यनियंठे २. चरिमसमयनियंठे ३ अचरिमसमयनियंठे ४ अहासुहमनियंठे ५। सिणाए पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा - अच्छवी १, असवले २ अकम्मंसे ३, संसुद्धणाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली ४, अपरिसावी सू० ५ ॥
छाया - पञ्च निर्ग्रन्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पुलाकः १ बकुशः २ कुशीलः ३ निर्ग्रन्थः ४ स्नातः ५ । पुलाकः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - ज्ञानपुलाकः १ दर्शनपुलाकः २ चारित्र पुलाकः ३ लिङ्ग पुलाकः ४ यथा सूक्ष्मपुलाको ५ नाम पञ्चमः ।
कुशः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - आभोगवकुशः १ अनाभोग वकुशः २ संवृत वकुशः ३ असं वकुशः ४ यथा सूक्ष्मवकुशो ५ नाम पञ्चमः । कुशीलः पञ्चविधः प्रज्ञतः, तद्यथा - ज्ञान कुशील: १, दर्शनकुशीलः २, चारित्रकुशीलः ३, लिङ्ग है वह सम्मूच्छिम बात है। ये आकान्त आदि पहिले अचेतन होते हैं बाद में सचेतन भी हो जाते हैं || सू० ४ ॥
છે. 'ખા આદેિથી જિનિત વાયુને સમૂચ્છિમવાત કરે છે. આ આક્રાન્ત આદિ વાત પહેલાં અચેતન હોય છે, પણ ત્યારઞાદ સચેતન પશુ થઇ જાય છે. ૫ સૂ. ૪
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ५ उ०३ सू० ५ विशेषतो सचेतनस्य निरूपणम् १९३ कुशीलः ४, यथा मूक्ष्मकुशीलो ५ नाम पञ्चमः । निर्ग्रन्थः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्रथमसमयनिर्ग्रन्थः, १ अप्रथमसमयनिर्ग्रन्थः, २ चरमसमयनिग्रन्थः, ३ अचरमसमयनिम्रन्थः, ४ यथामूक्ष्म निर्ग्रन्थः, ५। स्नातः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः-तद्यथा-अच्छविः १, अशबलः, २ अकर्मा शः, ३ संसुद्धज्ञानदर्शनधरः ४ अर्हन जिनः केवली, ४ अपरिस्रावी ५ ॥सू० ५॥
टीका-'पंच निग्गंथा' इत्यादि
निर्ग्रन्थाः -श्रमणाः, ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः । पञ्चविधत्वमेवाह-तद्यथा-पु. लाकः-तन्दुलकणरहितं पलञ्जिरूपं निस्सारं धान्यं पुलाक इत्युच्यते, तत्सदृशचारित्रयुक्तः साधुरपि पुलाक इत्युच्यते । ___ अयं भावः-तपः-श्रुतसमुत्पन्नायाः संघादि प्रयोजने सति ससैन्यस्य
- पहिले पञ्चेन्द्रिय सामान्य रूपसे कहे गये हैं। अब पञ्चेन्द्रियों में विशेषरूप जो निर्ग्रन्थ हैं उन्हें अथवा सचेतन अचेतन जो वायु कही गई है सो उसकी यथार्थ रूपसे रक्षा करनेवाले जो निर्ग्रन्थ हैं उन्हें अब सूत्रकार प्रकट करते हैं--" पंच निग्गंथा पण्णत्ता" इत्यादि ।
टीकाथ-निग्रन्थ पांच प्रकारके कहे गयेहैं, वे ये हैं --पुलाक १ बकुशर कुशील ३ निग्रन्थ ४ और स्नात ५ । तन्दुलकणों से रहित पलचिरूप जो पोचा निस्सार धान्य होता है उसे पुलाक कहा जाता है, इसके जैसे चारित्र से युक्त जो साधु होता है वह भी पुलाक कहलाता है । तात्पर्य यह है कि तप और श्रुत की आराधना से उत्पन्न हुई-तथा संघादिके प्रयोजन होने पर समैन्य चक्रवर्ती आदिके विनाश करने में समर्थ
પહેલાં પંચેન્દ્રિયનું સામાન્ય રૂપે કથન કરવામાં આવ્યું હવે પંચેન્દ્રિય વિશેષરૂપ જે નિગ્રંથ છે તેમનું સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે. તે નિર્ચેથે જ સચેતન અચેતન જે વાયુ કહ્યા છે, તેનું યથાર્થ રૂપે રક્ષણ કરે છે. આ પ્રકારના સંબંધને અનુલક્ષીને વાયુકાયિકના પ્રકારોનું નિરૂપણ કરીને હવે सूत्र४२ नि यानु नि३५५ ४२ छे. “पंच निग्गंथा पण्णत्ता ” त्याहटी-
नियाना नाय प्रमाणे पाय ३२४ह्या छ-(१) धुता, (२) ५४श, (3) शीस, (४) निथ भने (५) २नात.
ચોખાના કણોથી રહિત જે પરાળ હોય છે તેને પુલાક કહે છે. તેના જેવા ચારિત્રથી યુક્ત જે સાધુ હોય છે તેને પણ પુલાક કહેવાય છે એટલે કે તપ અને શ્રતની આરાધનાથી ઉત્પન્ન થયેલી અને સંઘાદિના રક્ષણનું પ્રજન ઉદ્ભવે ત્યારે સૈન્યયુક્ત ચક્રવર્તી આદિને વિનાશ કરવાને સમર્થ
स्था-२५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
१९४
स्थानाङ्गसूत्रे चक्रवांदेरपि विनाशने समर्थायाः लब्धेरूपजीवनेन ज्ञानाद्यतिचारासेवनेन वा सकलसंयमसारगलनात् पलञ्जिवन्निस्सारो यः स पुलाक उच्यते इति ।
उक्तंचात्र
" जिन प्रणीतादागमात् सदैवाप्रतिपातिनो ज्ञानानुसारेण क्रियानुष्ठायिनो लब्धिमुपजीवन्तो निर्ग्रन्थाः पुलाकाः भवन्ति" इति ।
इत्थं चायं लब्धिपुलाकाऽऽसेवनापुलाकभेदेने द्विविधो ज्ञेयः १। तथाबकुश:-बकुशसंयमयोगाद बकुशः-शरीरोपकरणविभूषादिना शबलचारित्रः । अयं मोहनीयक्षयं प्रत्युद्युक्तः शरीरवकुशोपकरणवकुशभेदेन द्विविधः । तत्रऐसी लब्धिकी प्रासिसे अथवा ज्ञानादिकमें अतिचारके आसेवन से सकल संयम रूप सारके गल जानेके कारण जो पलञ्जि (पलाल ) की तरह सारसे रहित होता है, ऐसा वह साधु पुलाक कहलाता है । कहा भी है--" जिनप्रणीतादागमात् सदैवाप्रतिपातिनो ज्ञानानुसारेण क्रियानुष्ठायिनो लब्धिमुपजीवन्तो निर्ग्रन्थाः पुलाकाः भवन्ति" जो जिन प्रणीत आगम के अनुसार सदा अपनी क्रियाएँ करता है, एवं उसीका जो श्रद्धालु होता है और जो लब्धिवाला होता है वह पुलाकमुनि है। यह पुलाक लब्धिपुलाक और आसेवना पुलाक के भेद से दो प्रकार का है, जो शरीर और उपकरणको विभूषा आदि से शबल चारित्रवाला होता है और इसीसे जिसका संयम बकुश होता है, अतिचार सहित होता है, ऐसा साधु बकुश कहा गया है, यह बकुश शरीर बकुश और उपकरण बकुश के भेदसे दो प्रकारका है। इनमें जो कर चरण का એવી લબ્ધિની પ્રાપ્તિ વડે, અથવા જ્ઞાનાદિકમાં અતિચારનું આસેવન કરવાથી સકલ સંયમ રૂપ સાર ઝરી જવાને કારણે પરાળની જેમ સારરહિત હોય છે, सेवा साधुन पुसा ४ छ. ४थु ५५ छ , “ जिनप्रणीतादागमात् सदैवा प्रतिपातिनो ज्ञानानुसारेण क्रियानुष्ठायिनो लब्धिमुपजीवन्तो निर्ग्रन्थो पलाका भवन्ति"२ साधु सहा मिनप्रीत मागम मनुसार पातानी लिया। છે, અને તેના પ્રત્યે જે શ્રદ્ધાવાળા હોય છે, અને જે લધિવાળા હોય છે, તે સાધુને પુલાક મુનિ કહે છે. તે પુલાકના લબ્ધિ પુલાક અને આસેવના પુલા. કના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે.
જે સાધુ શરીર અને ઉપકરણને વિભૂષિત કરવાને કારણે શબલ (દૂષિત) ચારિત્રવાળે હોય છે અને તે કારણે જેને સંયમ બકુશ હોય છે-અતિચાર સહિત હોય છે, એવા સાધુને બકુશ કહે છે. બકુશના બે પ્રકાર પડે છે – (१) श२२ ५४श मने (२) ७५४२६ ५४२, २ साधु ७५, ५॥ माहिन
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सु०५ विशेषतो सचेतनस्य निरूपणम् १९५ वकुशः-शिथिलाचारितया करचरणप्रक्षालनं नयनादिमलाद्यपनयनं च यः शरीरसौन्दर्यार्थं करोति सः । उपकरणबकुशश्च यः अकाल एव चोलपट्टादिकं प्रक्षाल्य पात्रादिकं च तेलेन चमत्कृत्य विभूषार्थ धारयति सः। उभयेऽप्येते प्रभूतवस्त्रपात्रादिरूपाम् ऋद्धिं 'एते गुणवन्तो विशिष्टाः साधयः' इत्यादि प्रवादरूपां ख्याति च कामयन्ते, सातगौरवयुक्ततयाऽहोरात्रानुष्ठेयक्रियासु नोद्युञ्जते, घृष्ट जङ्घतैलाभ्यजितशरीरत्वादिना एषां शिष्यपरिवारोऽसंयमयुक्तो भवति, तथासर्वदेशच्छेदाहाँ तिचारजनितशबलत्येनैते बहुच्छेदशबलयुक्ताश्चापि भवन्तीति प्रक्षालन एवं नयन आदि के मलादिक का अपनयन शारिरिक सौन्दर्य के निमित्त करता है वह शरीर थकुश है । तया जो अकाल में ही चोलपट्टक आदि का प्रक्षालन करके एवं पात्रादिकों को तैलसे चिकना करके सौन्दर्य के निमित्त धारण करता है वह उपकरण बकुश है। ये दोनों भी वस्त्र पात्रादि रूप ऋद्धि को तथा ये “गुणशाली विशिष्ठ साधुजन हैं" इत्यादि प्रवादरूप ख्याति को कामनावाले होते हैं, सात गौरव युक्त होने के कारण रातदिन की अनुष्ठेय क्रियाओंमें ये उपयोग पूर्वक प्रवृत्ति करनेवाले नहीं होते हैं । जङ्घादिकों में तेल की मालिश करने से एवं चिकनाचुपड़ा शरीर आदि रखनेसे इनका शिष्य परिवार असंयम युक्त होता है तथा सर्वदेश संयम को छेदने के योग्य जो अतिचार होते हैं अर्थात् समस्त रूपसे संयम को या देशरूपसे संयम को छेदने योग्य जो अतिचार हैं, उन अतिचारों को ये सेवन करते हैं, વારંવાર પ્રક્ષાલન કરે છે, અને આંખ, કાન આદિને મેલ વારંવાર કાઢ્યા કરે છે–આ બધું શરીર સૌંદર્ય નિમિત્તે કરનાર સાધુને શરીર બકુશ કહે છે. જે સાધુ અકાળે ચલપટ્ટક આદિનું પ્રક્ષાલન કરીને અને પાત્રાદિકેને તેલ અથવા વાર્નિશ આદિ વડે મુલાયમ અને ચળકતાં કરીને સૌંદર્યને નિમિત્તે ધારણ કરે છે, તે સાધુને ઉપકરણ બકુશ કહે છે. આ બંને પ્રકારના સાધુઓ વચ્ચપાત્રાદિ રૂપ ઋદ્ધિની અને “ આ ગુણસંપન્ન વિશિષ્ટ સાધુજન છે.” આ પ્રકારની ખ્યાતિની કામનાવાળો હોય છે.
સાત ગૌરવયુક્ત હોવાને કારણે રાતદિનની અનુચ્છેદ્ય ક્રિયાઓમાં તેઓ ઉપગપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનારા હોતા નથી. જાંઘ આદિપર તેલનું માલિશ કરવાથી અને સ્નિગ્ધ શરીરાદિ રાખવાને કારણે તેમના શિષ્ય પરિવાર પણ અસંયમયુક્ત હોય છે. તથા સમસ્ત રૂપે સંયમનું છેદન કરનારા અથવા દેશ રૂપે સંયમનું છેદન કરનારા જે અતિચારે છે તેમનું તેઓ સેવન કરતા હોય છે તેથી તેમને સંયમ અતિચારયુક્ત હોય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
स्थानास्त्रे २। तथा-कृशील:-उत्तरगुणप्रतिसेयनेन संज्ज्वलनकषायोदयेन वा दुषितत्वात् कुत्सितं शीलम्=अष्टादशशीलाङ्ग सहस्र भेदं यस्य स तथा । अयं प्रतिसेवनाकुशील कषायकुशीलभेदाद् द्विविधः । तत्र ये नैन्थ्यमापन्ना अपि अनियतेन्द्रियत्वात् पिण्ड विशुद्धिसमितिभावना तपः प्रतिमाभिग्रहादिषु उत्तरगुणेषु कथंचित् किंचिदेव विराधनां कुर्वन्तो जिनाज्ञामुल्लङ्घयन्ति ते प्रति सेवनाकुशीलाः। ये तु संयताः सन्तोऽपि कथंचिदुदीरितसंज्वलनकषाया भवन्ति ते कषायकुशीला इति । तथा-निर्ग्रन्थः-निर्गतो ग्रन्थात् मोहनीयाभिधाद् यः सः । अयं च क्षीणकषायोपशान्तमोहभेदेन द्विविध इति ४। अत: इनका संयम अतिचार युक्त होता है। उत्तर गुणोंके प्रतिसेवन से अथया संज्वलनकषाय के उदय से दक्षित होने से १८००० शील के भेद जिसके कुत्सित हैं वह कुशील है, यह कुशील प्रतिसेवना कुशील और कषाय कुशीलके भेदसे दो प्रकारका है। जो निर्ग्रन्थभावको प्राप्त हुए भी अनियत इन्द्रियवाले होनेसे पिण्ड वि.
शुद्धि समिति भावना तप एवं अभिग्रह आदिरूप उत्तर गुणोंमें किसी तरहसे कुछ थोडी बहुत विराधना करते हुए जिनाज्ञाका उल्लइन करते हैं वे प्रतिसेवनाकुशील हैं, तथा जो संयत होते हुए भी कश्चित् उदय प्राप्त संज्वलन कषायथाले होते हैं वे कषायकुशील हैं। तथा जो मोहनीय रूप ग्रन्थसे निर्गत होता है, वह निर्ग्रन्थ है यह नि ग्रन्थ क्षीण कषाय और उपशान्त मोहके भेदसे दो प्रकारका होता है,
ઉત્તરગુણોના પ્રતિસેવનથી અથવા સંજવલન કષાયના ઉદયથી દૂષિત થવાને કારણે જેના ૧૮૦૦૦ શીલના ભેદ કુત્સિત થયેલા છે, એવા સાધુને કશીલ કહે છે. તેના બે ભેદ કહ્યા છે–(૧) પ્રતિસેવનાકુશીલ અને (२) षाय अशीस. - જે સાધુ અનિયત ઈન્દ્રિયવાળો (ઇન્દ્રિયો પર કાબૂ રાખવાને અસમર્થ) હોવાને કારણે પિંડવિશુદ્ધિ, સમિતિ, ભાવના, તપ, પ્રતિમા અને અભિગ્રહ આદિ રૂપ ઉત્તરગુણેમાં કોઈપણ પ્રકારે વધુ એછી વિરાધના કરતે હેવાથી જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તે સાધુને પ્રતિસેવનાકુશીલ કહે છે. સંયત હોવા છતાં પણ જેમનામાં સંજવલન કષાયને વધુ ઓછો ઉદય હોય છે, એવા સાધુઓને કષાય કુશીલ કહે છે.
જે સાધુ મેહનીય રૂ૫ ગ્રન્થ (બધામુક્ત હોય છે, તેને નિગ્રંથ કહે છે. તે નિથના નીચે પ્રમાણે બે ભેદ કહ્યા છે –(૧) ક્ષીણકષાય भने (२) al-तमो.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५उ.३सू.५ विशेषतो सचेतनस्य निरूपणम् १९७
स्नातकः --- शुक्लध्यानरूपजलक्षालितसकलघातिकर्ममलसमूहतया स्नात इय स्नातः, स एव स्नातकः । अयमपि सयोग क्ल्ययोगकेवलिभेदेन द्विविध इति ५। इत्थं निम्रन्थभेदानुक्त्वा सम्प्रति तेषामेव एकैकस्प पश्च पञ्चभेदानाहजो शुक्लध्यानरूप जलसे क्षालित हुए सकल घातिया कर्मरूप मलवाला होता है, अतएव जो स्नातकी तरह स्नात होता है, ऐसा वह साधु स्नातक कहा गया है। जिसमें सवज्ञता प्रकट हो चुकी है, वह स्नातक है। यह स्नातक सयोग केवली और अयोग केवलोके भेदसे दो प्रकार का होता है । तात्पर्य इस समस्त कथनका ऐसा है कि यहां निर्ग्रन्थके तरतम रूपसे होनेवाले भावोंकी अपेक्षा ये पांच भेद किये गयेहैं । मूलगुण तथा उत्तर गणमें परिपूर्णता प्राप्त न करते भी वीतराग प्रणीत आगमसे कभी अस्थिर न होनेवाला पुलाक निर्ग्रन्थ है । पुलाक नाम पलालका है, वह जैसे सारभाग रहित होती है, वैसेही ये निर्ग्रन्थ होते हैं ये पुलाक उत्तर गुणोंको उत्तमतासे नहीं पालते हैं साथमें मूलगुणों में भी पूर्णताको प्राप्त नहीं होते हैं। जो व्रतोंको पूरी तरहसे पालते हैं किन्तु शरीर और उपकरणों को संस्कारित करते रहते हैं ऋद्धि और यशकी अभिलाषा रखते हैं, शिष्यादि परिवारसे घिरे रहते हैं । एवं मोहजन्य दोषसे युक्त है वे बकुशहैं। कुशोल निर्ग्रन्थ दो प्रकारके
શુકલધ્યાન રૂપ જલ વડે જેને ઘાતિયા કર્મરૂપ મળ (મેલ) જોવાઈ જવાને કારણે જે સાધુ સ્નાત મનુષ્યના જેવો બની ગયા હોય છે તેને નાતક કહે છે. અથવા જેનામાં સર્વજ્ઞતા પ્રકટ થઈ ચુકી છે તે સ્નાતક છે. તે સ્નાતકના નીચે પ્રમાણે બે ભેદ કહ્યા છે–(૧) સચોગ કેવલી, (૨) અગ કેવલી
આ સમરત કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–અહીં નિગ્રંથને તરતમ રૂપે પ્રકટ થનારા ભાવની અપેક્ષા એ પાંચ પ્રકાર કહ્યાં છે. મૂળગુણે અને ઉત્તરગુણોમાં પરિપૂર્ણતા પ્રાપ્ત ન કરવા છતાં પણ વીતરાગ પ્રણીત આગમમાં સદા સ્થિર રહેનાર સાધુને અહી પુલાક નિગ્રંથ કહ્યો છે. પુલાક એટલે પરાળ, પરાળ જેમ સારભાગ રહિત હોય છે, એ જ પ્રમાણે આ પુલાક નિગ્રંથ પણ સારરહિત હોય છે, કારણ કે તેઓ ઉત્તરગુણેનું સંપૂર્ણ રીતે પાલન કરતા નથી એટલું જ નહિ પણ મૂળગુણોમાં પણ પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરતા નથી. જેઓ તેનું સંપૂર્ણતઃ પાલન કરે છે, પરંતુ શરીર અને ઉપકરણોને સંસ્કારિત કરતાં રહે છે, ઋદ્ધિ અને યશની અભિલાષા સેવે છે, પરિવારથી વીંટળાયેલા રહે છે, અને મેહજન્ય દોષથી યુક્ત હોય છે, એવા સાધુઓને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
स्थानाङ्गसूत्रे 'पुलए पंचविहे ' इत्यादिना।
पुलाका=आसेवनापुलाकलब्धिपुलाकमेदेन द्विविधः प्रोक्तः तत्रआसेबनापुलाकः - ज्ञानपुलाकादिभेदेन पञ्चविधः । तत्र - यस्ख. लित मिलितादिभिराचारै तिमाश्रित्यात्मानमसारं करोति स ज्ञानपुलाकः १॥ होते हैं-प्रतिसेवनाकुशील औरकषाय कुशील जिनकी परिग्रहसे आसक्ति नहीं है जो मूलगुणों और उत्तरगुणोंको पालते हैं तो भी कदाचित् उत्तरगुणोंकी विराधना कर लेते हैं, वे प्रतिसेवनाकुशील हैं जो अन्य कषायों पर विजय पाकर भी संज्वलन कषायके आधीन हैं वे कषाय कुशील निर्ग्रन्थ हैं। जिन्होंने रागद्वेषका अभाव कर दिया है, और अन्तर्मुहूर्तमें जो केवलज्ञानको प्राप्त करते हैं वे निर्ग्रन्थ निर्ग्रन्थ हैं । सर्वज्ञता प्राप्त जो निम्रन्थ हैं वे स्नातक हैं।
इस प्रकार निर्ग्रन्थके भेदोंको कहकर अब सूत्रकार उनसे एक एकके पांच २ भेदोंको कहते हैं-" पुलाए पंचविहे " इत्यादि-पुलाक आसेवना पुलाक एवं लब्धिपुलाकके भेदसे दो प्रकारका कहा गया है-इनमें जो आसेयनापुलाक है, यह ज्ञानपुलाक आदिके भेदसे पांच प्रकारका है, जो स्खलना मिलित आदि आचारोंसे ज्ञानको आश्रित करके आत्माको असार करता है, वह ज्ञानपुलक है १ कुदृष्टिके संस्तय બકુશ કહે છે. કુશીલ નિર્ચ થના બે પ્રકાર કહ્યા છે--(૧) પ્રતિસેવનાશીલ अन (२) ४ायशीस.
જેમને પરિગ્રહ પ્રત્યે આસક્તિ નથી, જેઓ મૂળગુણો અને ઉત્તરગુણનું પાલન કરે છે, છતાં પણ જેઓ ક્યારેક ઉત્તરગુણેની વિરાધના કરી નાખે છે, એવા સાધુઓને પ્રતિસેવનાકુશીલ કહે છે. જે સાધુએ અન્ય કષાયે પર વિજય પ્રાપ્ત કરવા છતાં સંજવલન કષાયને આધીન રહે છે, તે સાધુઓને કષાય કુશીલ કહે છે. જેમણે રાગદ્વેષનો અભાવ કરી નાખે છે અને અન્ત. મુહૂર્તમાં જેઓ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, તેમને નિગ્રંથ કહે છે. જેમણે સર્વજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરી છે એવા નિગ્રંથને સ્નાતક કહે છે.
નિગ્રંથના ભેદેનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તે પ્રત્યેક ભેદના જે पांय पांय पह! ५ छे तेनु ४२५ ४३ छ. " पुलाए पचविहे " त्यात પુલાકના આસેવનાપુલાક અને લબ્ધિપુલાક નામના બે ભેદ કહ્યા છે. તેમાંથી જે આસેવનપુલાક છે તેમાંથી જ્ઞાન પુલાક આદિ પાંચ ભેદ કહ્યા છે. જે ખલનામિલિત આદિ આચારે વડે જ્ઞાનને આશ્રિત કરીને આત્માને અસાર કરે છે, તે સાધુને જ્ઞાન પુલાક કહે છે. (૨) કુદષ્ટિના સંસ્તવ આદિ વડે જે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०३ ०५ विशेषतो सचेतनस्य निरूपणम्
१९९
-
तथा - कुदृष्टि संस्तवादिना यो दर्शनं निस्सारं करोति स दर्शनपुलाकः २। तथामूलोत्तरगुणान् यः प्रतिसेवते स चरणपुलाकः ३ । यः साधूनां यलिङ्गं ततोऽधिकलिङ्गं गृह्णाति स लिङ्गपुलाकः । यस्तु किंचित् प्रमाद्यति मनसा वा अकल्प्यं गृह्णाति स यथासूक्ष्मपुलाको नाम पुलाकस्य पञ्चमो भेद: ५। लब्धिपुलाकश्च एकविध एवेति स नात्र विवक्षित इति । तथा शरीरवकुशोपकरणच कुशभेदद्वय विशिष्टो बकुशोऽपि आयोगबकुशादिभेदेन पञ्चविधः । तत्र - यः शरीरविभूषामुपकरणविभूषां च चिन्तनपुरस्सरं करोति स आभोगबकुशः १। यः सहसाकरोति सः अनामोगबकुशः २। यः प्रच्छन्नतया करोति स संकृतवकुशः ३। यः प्रकटतया करोति सः असंवृत बकुशः ४। सआदिसे जो दर्शनको निस्सार करता है, वह दर्शन पुलाक है २ मूलगुणों एवं उत्तर गुणोंकी जो प्रतिसेवना करता है, वह चरणपुलाक है ३ जो साधुओंका लिङ्ग है उससे अधिक लिङ्गको जो ग्रहण करता है, यह लिङ्ग पुलाक है, ४ जो कुछ २ प्रमाद पतित हो जाता है, अथवा मनसे अकल्पयको ग्रहण करता है, वह यथासूक्ष्म पुलाक है। यह पुलाकका पांचवां भेद है। लब्धिपुलाक एक प्रकारकाही होता है, अतः उसकी यहां विवक्षा नहीं हुई है। शरीर वकुश एवं उपकरण चकुशके भेदसे दो भेदवाला हुआ बकुश भी आभोगवकुश आदिके भेदसे पांच प्रकारका है, इनमें जो विचारपूर्वक शरीरकी विभूषा एवं उपकरrat विभूषाको करता है, वह आभोगवकुश है १ और सहसा बिना विचारेही शरीरकी विभूषा एवं उपकरणकी विभूषाको करता है, वह अनाभोग बकुश है २ तथा जो गुप्त रूपसे शरीरादिकोंकी विभूषा
દનને નિસ્સાર કરે છે, તેને દશ નપુલાક કહે છે. (૩) મૂલગુણ્ણા અને ઉત્તર ગુણેાની જે પ્રતિસેવના કરે છે તેને ચરણપુલાક કહે છે. (૨) રજોહરણ, મુહ પત્તિ આદિ રૂપ સાધુઓના જે લિંગ છે, તેના કરતાં અધિક લિંગને ધારણ કરનાર સાધુને લિંગપુલાક કહે છે. (૫) જે સાધુ ચેાડા થોડા પ્રમાદી અની ગયા હાય છે તેને અથવા જે મનથી અકલ્પ્સને ગ્રહણ કરે છે તેને યથાસૂમ પુલાક કહે છે. લબ્ધિપુલાક એક જ પ્રકારના હોય છે તેથી અહી तेनुं विवेचन यु नथी.
હવે સૂત્રકાર મકુશના ભેદોનું નિરૂપણ કરે છે. મકુશના મુખ્ય એ ભેદ કહ્યા છે—(૧) શરીર ખકુશ અને (૨) ઉપકરણ ખકુશ. અકુશના નીચે પ્રમાણે પાંચ ભેદ પણ પડે છે—(૧) આભાગ અકુશ--જે સાધુ વિચારપૂર્વક શરીર અને ઉપકરણાની વિભૂષા કરે છે તેને આભાગ ખકુશ કહે છે. (૨) વિના વિચારે જ સહેસા શરીર અને ઉપકરણેાની વિભૂષા કરનાર સાધુને અનાલેગ અકુશ કહે
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
स्थानाङ्गसत्रे तत्वमसंवृतत्वं च मूलोत्तरगुणाश्रितत्य बोध्यम् । तथा यः किंचित् प्रमाद्यति नेत्रमलाद्यपनयनं वा करोति स यथा सूक्ष्मवकुशो नाम पञ्चमबकुशभेद: ५। तथाप्रतिसेवनाकुशीलकषायकुशीलभेदद्वयविशिष्टः कुशीलोऽपि ज्ञानकुशीलदर्शन कुशीलादिभेदेन पञ्चविधः । तत्र-यो ज्ञानमुपजीवन् पिण्ड विशुद्धयादि स्खलनादि पूर्वकं पिण्डादिकं प्रतिसेवमानो जिनाज्ञाम् उल्लङ्घयति स ज्ञानकुशीलः १॥ एवं दर्शनचारित्रं लिङ्गं च उपजीवन दर्शनकुशीलश्चारित्रकुशीलो ३। लिङ्गकुशीलथ योध्यः । तथा-'अयं तपश्चरतीत्येवं जनैः प्रशंसितो यो हृष्यति स यथासूक्ष्मकरताहै, वह संवृत बकुशहै ३। एवं जो प्रकट रूपमें शरीरादिकोंकी वि. भूषा करताहै, वह असंवृत्त बकुशहै ४। संवृतत्य और असंवृनत्य मूल गुण और उत्तर गुणोंके आश्रित जानना चाहिये । तथा जो कुछ प्रमाद पतित होता है, अथवा नेत्रके मैल आदिका अपनयन करता है, वह यथा सूक्ष्मवकुश नामका पांचवां भेद है, प्रतिसेयना कुशील और कषाय कुशील इन दोनों भेदोंसे विशिष्ट जो कुशील है, वह ज्ञानकुशील दर्शनशील आदिके भेदसे पांच प्रकारका है। इनमें जो ज्ञानसे युक्त होता भी पिण्ड विशुद्धि आदिमें स्खलना आदि पूर्वक पिण्डादिकका प्रतिसेवन करता है, वह जिनेन्द्रकी आज्ञाका उल्लङ्घन करता है, ऐसा यह ज्ञानकुशील है १ । इसी प्रकारसे दर्शन और चारित्र एवं लिङ्गको धारण करता हुआ अर्थात् उन्हें अपने निर्वाह करनेका साधन मानता है, ऐसा वह दर्शनकुशील और चारित्रकुशील लिङ्ग कुशील कहा गया है । तथा यह तपस्या करता है, ऐसी जनोंद्वारा कृत प्रशंછે. (૩) જે ગુપ્ત રૂપે શરીરાદિ કેની વિભૂષા કરે છે તેને સંવૃત બકુશ કહે છે. (૪) જે પ્રકટ રીતે શરીરાદિ કોની વિભૂષા કરે છે તેને અસંવૃત બકુશ કહે છે. સંવૃતત્વ અને અસંવૃતત્વ મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણોને આશ્રિત સમજવું. (૫) જે સાધુ થોડો થોડો પ્રમાદી થઈ ગયે હોય છે તેને અથવા જે સાધુ નેત્ર આદિના મેલનું અપનયન કરે છે તેને યથાસૂમબકુશ કહે છે. - કુશીલના પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કવાયકુશીલ નામના બે ભેદનું પ્રતિપાદન તે આગળ કરવામાં આવ્યું છે. તેના જ્ઞાનકુશીલ, દર્શનકુશીલ આદિ પાંચ ભેદ પડે છે. જે સાધુ જ્ઞાનસંપન્ન હોવા છતાં પણ પિંડવિશુદ્ધિ આદિમાં ખલનાપૂર્વક પિંડાદિકનું પ્રતિસેવન કરે છે, તે જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે. તેથી એવા સાધુને જ્ઞાનકુશીલ કહે છે. એ જ પ્રમાણે દર્શનકુશીલ, ચારિત્રકુશીલ અને લિંગકુશીલ વિષે પણ સમજવું. લિંગને (સાધુવેષને) ધારણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०५ विशेषतो सचेतनस्य निरूपणम् २०१ कुशील ५। इति । तथा कषायकुशीलस्य पञ्चविधत्यमेवं योध्यम् । तथाहि-यः क्रोधादिना विद्यादिज्ञानं प्रयुक्ते स ज्ञानकुशोलः १॥ कोधादिकषायेण यो निश्श. कितत्यादिकं दर्शनाचारं विराधयति स दशनकुशीलः २। तथा यः क्रोधादिवशात् कमपि शपति स चारित्रकुशीलः ३। यश्च क्रोधादिना लिङ्गान्तरं गृह्णाति स लिङ्गकुशीलः ४। तथा यो मनसा क्रोधादिकषायान् करोति स यथासूक्ष्मकुशीलो नाम पश्चमः कुशीलभेदः ५। तथा-क्षीणकपायोपशान्तमोहभेदद्वयविशिष्टो निर्ग्रन्थः प्रथमसमयनिग्रन्थादिभेदेन पञ्चविधः । तत्र यः अन्तर्मुहूर्तप्रमाणाया निर्ग्रन्थादायाः प्रथमसमये तिष्ठति स प्रथमसमयनिग्नन्थः ११ प्रथम समयातिरिक्तसमयेषु सासे जो हर्षित होता है, वह यथासूक्ष्मकुशील है १। तथा कषाय कुशील पांच प्रकारका इस तरह से है जो क्रोध आदिके वश होकर विद्यादिज्ञानको प्रयुक्त करता है वह ज्ञानकुशील है १ क्रोधादिक कषायसे जो निःशंकित आदि दर्शनाचार की विराधना करता है, यह दर्शनकुशील है २। जो क्रोधादिकके वशसे किसीको शाप देता है; वह चारि. त्रकुशील है ३। क्रोधादिकके यश से जो अन्य लिङ्गको धारण करता है वह लिङ्गकृशील है ४। तथा जो अपने मनसे क्रोधादिक कषायोंको करता है वह यथासूक्ष्म कुशील है ५। क्षीणकषाय और उपशान्तमोह इन दो भेदोवाला निर्गन्ध प्रथम समयके निर्ग्रन्थादिकके भेदसे पांच प्रकारका है-इनमें जो अन्तर्मुहूर्त प्रमाणघाले निर्ग्रन्थकालके प्रथम समयमें रहता है, वह प्रथमसमय निर्ग्रन्थ है १ जो अन्तर्मुहूर्त प्रमाणयाले निકરવા છતાં તેને પિતાના નિર્વાહનું સાધન માનતા સાધુને લિંગકુશીલ કહે છે. પિતાની તપસ્યાની લેકો દ્વારા પ્રશંસા થતી જોઈને હર્ષ પામતા સાધુને સૂમકુશીલ કહે છે. કષાય કુશીલના પણ એવા જ પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે. (૧) જે ધાદિથી યુક્ત થઈને વિદ્યાદિજ્ઞાનને પ્રયુક્ત કરે છે તેને જ્ઞાનકુશીલ કહે છે. (૨) ક્રોધાદિક કષાયને અધીન થઈને જે નિઃશંક્તિ આદિ દર્શના ચારની વિરાધના કરે છે તેને દર્શન કુશીલ કહે છે (૩) જે કોધાદિકને આધીન થઈને કેાઈને શાપ આપે છે તેને ચારિત્રશીલ કહે છે. (૪) કોધાદિકને આધીન થઈને જે અન્યલિંગને ધારણ કરે છે તેને લિંગકુશીલ કહે છે. (૫) જે પિતાના મનમાં જ ક્રોધાદિક કષાયે કરે છે તેને યથાસૂમકુશીલ કહે છે.
ક્ષીણકષાય અને ઉપશાન્ત મહ, આ બે ભેદેવાળા નિર્ચના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર પણ પડે છે–(૧) પ્રથમ સમય નિર્ચથ-જે અન્તમુ દૂત પ્રમાણવાળા નિગ્રંથકાળના પ્રથમ સમયમાં રહે છે, તેને પ્રથમ સમય નિગ્રંથ કહે છે. (૨) અપ્રથમસમય નિ થ-જે અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણવાળા નિગ્રંથ
स्था०-२६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
૨૦૨ यस्तिष्ठति सोऽप्रथमस पयनिग्रंन्यः २। तथा-योऽन्तर्मुहूर्तपमाणाया निर्यन्थादायाश्वरमसमये तिष्ठति स चरमसमयनिम्रन्थः ३। तथा-यश्चरमसमयादन्यस्मिन् यावच्छै लेश्यवस्थाचरमसमये तिष्ठति सोऽचरमसमयनिर्ग्रन्थः ४। यस्तु निर्ग्रन्था. द्धायाः अन्तर्मुहूर्त प्रमाणायाः प्रथमसमयादारभ्य शैलेश्यवस्थायाश्चरमसमयपर्यन्तेषु सर्वेषु समयेषु तिष्ठतीति स यथा सूक्ष्मनिर्गन्ध इति । तथा-सयोगकेवल्ययोगकेयलिभेदद्वयविशिष्टः स्नातकः अच्छब्यादिभेदेन पञ्चविधः। तत्र-काययोगनिरोधेन यस्य छविः-शरीरं नास्ति, सोऽच्छविः । अत्रेदं बोध्यम्-अयोगकेवलिनां काययोगनिरोधो भवत्येवेति तेषामच्छवित्वं सुस्पष्टम् । सयोगकेवलिनोऽपि यदा ग्रन्थकालके प्रथम समयसे अतिरिक्त समयोंमें रहता है, वह अप्रथम समय निर्ग्रन्थ है २। जो अन्तमुहर्त प्रमाणवाले निर्ग्रन्धकालके चरम समयमें रहता है, वह चरम समय निर्ग्रन्थ है । जो चरम समयसे अन्य समयमें यावत् शैलेशी अवस्थाके चरम समयमें रहता है, वह अचरम समय निर्ग्रन्थ है ४। जो अन्तर्मुहूर्त प्रमाणवाले निर्ग्रन्थ कालके प्रथम समयसे लेकर शैलेशी अवस्थाके चरम समय पर्यन्त सब समयोंमें रहता है, यह यथासूक्ष्म निर्ग्रन्थ है ५। संयोग केवली और अयोग केवली रूप दो भेदोंसे विशिष्ट जो निर्ग्रन्थ है, वह अच्छवि आदिके भेदसे पांच प्रकारका है, इनमें काययोगके निरोधसे जिसको शरीर नहीं होता है, वह अच्छवि है, यहाँ इस प्रकार समझना चाहियेअयोग केवलियोंके काययोगका तो निरोध होताहै, इसलिये उनमें अ. કાળના પ્રથમ સમય સિવાયના સમયમાં રહે છે. તેને અપ્રથમસમય નિગ્રંથ કહે છે. (૩) ચરમ સમય નિર્ચ થજે અત્તમુહૂર્ત પ્રમાણવાળા નિગ્રંથકાળના यम ( मन्तिम ) समयमा २३ छ, तर यमसमय निथ 39. (४) અચરમ સમય નિગ્રંથ-જે ચરમ સમય કરતાં અન્ય સમયમાં શૈલેશી અવસ્થામાં ચરમ સમય પર્વતના સમયમાં રહે છે, તેને અચરમસમય નિગ્રંથ કહે છે. (૫) યથાસૂમ નિગ્રંથ-જે અન્તર્મુદ્દત પ્રમ ણવાળા નિર્થ થકાળના પ્રથમ સમયથી લઈને શૈલેશી અવસ્થામાં ચરમ સમય પર્વતના બધા સમમાં રહે છે, તેને યથાસૂમ નિગ્રંથ કહે છે
સંગ કેવલી અને અગકેવલી રૂપ બે ભેદવાળા જે સનાતક નિગ્રંથ છે તેમના અચ્છવી આદિ પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે.
કાગના નિરોધને કારણે જેમને શરીરને-કાયાના વ્યાપારને અભાવ હોય છે તે નિગ્રંથને અચ્છવિ કહે છે. અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે અયોગ કેવલીના કાયાગને તે નિરોધ થઈ ગયેલું જ હોય છે, તેથી તેમનામાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू० ५ विशेषतो सचेतनस्य निरूपणम् २०३ सूक्ष्मकाययोगेन बादरकाययोगं निरुन्धन्ति तदा 'तेषामपि अच्छवित्वं भवति । विरोधस्त्वेवं योध्यः-भगवान् सयोगकेवली भवोपग्राहि कर्मक्षपणाय परमनिर्मल. मत्यन्तापकम्प परमनिर्जराकारणं ध्यानं प्रतिपत्तु कामो योगनिरोधार्थमुपक्रमते । तत्र प्रथमं बादकाययोगेन वादरमनोयोग निरुणद्धि, ततो चादरवाग्योगम् । ततः सूक्ष्मकाययोगेन बादरकायपोगं निरुणद्धि ततः सूक्ष्मकाययोगेनैव सूक्ष्ममनोयोग सूक्ष्मवाग्योगं च । मूक्ष्मकाययोगं तु सूक्ष्मक्रियमनियर्ति शुक्लध्यानं ध्यायन् स्वावष्टम्भेनैव निरुणद्धि, अन्यस्य अवष्टम्भनीयस्य योगस्य तस्मिन् काले अमावात् । च्छविता तो सुस्पष्टही है, संयोग केवलीके भी जब सूक्ष्म कायके योगसे बादरकाय योगका निरोध करते हैं, तब उनके भी अच्छविता होती है, निरोध इस प्रकारसे होता है-भगवान् सयोग केवली भयोपग्राहि कर्मके क्षपणके लिये परम निर्मल अत्यन्त अप्रकम्प एवं परम निर्जराके कारणरूप ध्यान करनेके अभिलाषी होते हैं, तब वे योग निरोधके लिये उपक्रम करते हैं, उसमें वे प्रथम काययोगसे चादर मनो. योगका निरोध करते हैं, बादमें बादर चाग्योगका निरोध करते हैं। इसके बाद सूक्ष्म काययोगसे बादर काययोगका निरोध करते हैं, चादमें वे सूक्ष्म काययोगसेही सूक्ष्म मनोयोगका और सूक्ष्म वाग्योगको निरोध करते हैं। सूक्ष्म क्रिया अनिवृत्ति शुक्लध्यानको ध्याते हुए वे केवली अपने अवष्टंभसेही सूक्ष्म कायका निरोध करते हैं। क्योंकि उस समय अन्य अवष्टंभनीय योगका अभाव होता है, उस ध्यानके सामर्थ्यसे वे અચ્છવિતા સુસ્પષ્ટ જ છે. સંગ કેવલી પણ જ્યારે સૂકમ કાયના વેગથી બાદર કાયોગને નિરોધ કરે છે, ત્યારે તેમનામાં પણ અચ્છવિતા જ હોય છે. નિરોધ આ પ્રમાણે થાય છે-ભગવાન સાથે કેવલી ભવેપગ્રાહિ કર્મના ક્ષપણને માટે પરમ નિર્મળ અત્યન્ત અપ્રમ્પ પરમનિર્જરાના કારણરૂપ ધ્યાન ધરવાની અભિલાષાવાળા થાય છે. ત્યારે તેઓ ભેગનિરોધને માટે ઉપકમાં કરે છે. ત્યારે તેઓ પહેલાં કાગ દ્વારા બાદ મને યોગનો નિરોધ કરે છે, ત્યાર બાદ બાદર વાગ્યાગને નિરોધ કરે છે. ત્યાર બાદ સૂકમ કાયાગ વડે આદર કાયયોગને નિરોધ કરે છે. ત્યારબાદ તેઓ સૂમિકાયોગ વડે જ સૂફમ મનોગને અને સૂક્ષ્મ વાગેગને નિરોધ કરે છે. સૂક્ષમ કિયા નિવૃત્તિ શુકલ ધ્યાન ધરતા ધરતા તે કેવલી પોતાના અવર્ણભથી જ સૂથમ કાયને નિરોધ કરે છે, કારણ કે તે સમયે અન્ય અવર્ણનીય યોગને અભાવ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
स्थानाङ्गसूत्रे तद्ध्यानसामर्थ्यात् स वदनोदरादिविवरपूरणेन संकुचितदेहविभागपत्ति प्रदेशो भवति । तदनन्तरं समुच्छिन्ननियमप्रतिपाति शुक्लध्यान पायन् मध्यमप्रतिपत्त्या इस्वपञ्चाक्षरोच्चारणमात्र कालं शैलेशीकरणं प्रविशति इति । बादरकाययोगनिरोधा. नन्तरं यावत् सूक्ष्मकाययोगं न निरुणद्धि तावत् सयोगिकेवली भवति । अस्यामवस्थायां बादरकाययोगाभावेन अच्छवित्वम् । सूक्ष्मकाययोगनिरोधानन्तरं तु अयोगिकेवली भवति । तत्र तु अच्छवित्वं सुस्थितमेवेति तत्वमिति । इति स्नातकस्य प्रथमो भेदः । अतिवारेभ्यो निर्गतत्वादशवलो द्वितीयः । अकर्माशः-नास्ति कर्मणः अंशः लेशोऽपि क्षपितकर्मत्वाद्यस्य स इति तृतीयः । तथा-संशुद्धज्ञानदर्शनधरः-संशुद्ध-ज्ञानदर्शनान्तरसंपर्कशन्यत्वाद् यद् ज्ञानदर्शनं तस्य धरः= धारकः, अर्हन्-नरामरनमस्कारार्हत्वात् , जिनो जितकषायत्वात् केवली-परिपूर्णरत्नत्रयत्वादिति चतुर्थः । अपरिस्रावी-सकलयोगनिरोधेन निष्क्रियत्यादिति पञ्चमः । इति ॥ सू० ५॥ वदन उदर आदि विवरके पूरण होने से संकुचितदेह त्रिभागवर्ती प्रदेशवाले हो जाते हैं। इसके बाद समुच्छिन्न क्रिया अप्रतिपाती शुक्ल. ध्यानको ध्याते हुए वे मध्यम प्रतिपत्तिसे हस्व पंचाक्षरके उच्चारण मात्र कालतक शैलेशीकरणमें प्रवेश करते हैं। बादर काययोगके निरोधके बाद जब तक सूक्ष्म कोययोगका निरोध नहीं कर लेते हैं, तब तक ये सयोग केवली होते हैं, इस अवस्थामें चादर काययोगके अभावसे उनमें अच्छविता सुस्थितही हो जाती है, इस प्रकारका यह स्नातकका प्रथम भेद है, अशवल यह इसका द्वितीय भेद है इस अवस्थामें वे अतिचारोंसे रहित हो जाते हैं। अकर्माश यह तृतीय भेद है इस अवस्थामें क्षपित कर्मवाले हो जानेसे उनके कर्मों का अंश तक मी नहीं रहता है। संशुद्ध ज्ञान दर्शनधर यह चतुर्थभेद है, इस अवस्थामें હોય છે. તે ધ્યાનના સામર્થ્યથી તેઓ વદન. ઉદર આદિ વિવર પૂરણ થવાથી સંકુચિત દેહવાળા-ત્રિભાગવતીય પ્રદેશનાળા થઈ જાય છે. ત્યાર બાદ સમુચ્છિન્ન ક્રિયા અપ્રતિપાતી શુકલયાનને ધરતા થકાં તેઓ મધ્યમ પ્રતિપત્તિ વડે પાંચ હસ્વાક્ષરોના ઉચ્ચારણ પ્રમાણકાળ સુધી જ શૈલેશીકરણમાં પ્રવેશ કરે છે. ખાદર કાયયોગને નિરાધ કર્યા બાદ જ્યાં સુધી તેઓ સૂક્ષ્મ કાયયોગને નિરોધ કરી લેતા નથી ત્યાં સુધી તેઓ સંગ કેવલી જ ગણાય છે. આ અવસ્થામાં તેઓ અતિચારોથી રહિત થઈ જાય છે. (૩) અર્કમાંશ નામને ત્રીજો ભેદ છે. આ અવસ્થામાં તેમના કર્મોને ક્ષય થઈ જવાથી તેમના કર્મોના અંશ પણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ० ३ सू० ६ निग्रंथोपषिविशेषनिरूपणम् २०५ निर्गन्धप्रस्तावात् सम्पति तेषामेव उपधिविशेषान् प्रदर्शयति
मूलम् -कप्पइ णिग्गंथाण वा गिरगंथीण या पंच वत्थाई धरित्तए वा परिहरित्तए वा तं जहा-जंगिए १ भंगिए २ साणए ३ पोतिए ४ तिरीडपट्टए ५ णामं पंचमए । कप्पइ निग्गंथाण या निग्गंथीण वा पंच रयहरणाई धरित्तए वा परिहरित्तए वा, तं जहा--उण्णिए १ उहिए २ साणए ३ पञ्चापिञ्चयए ४ मुंजापिच्चिए ५ नामं पंचमए ॥ सू०६॥
छाया-कल्पते निर्ग्रन्थानी या निन्थीनां या पश्चवस्त्राणि धत्तं वा परिहर्तु वा, तद्यथा-माङ्गमिकम् १ भाङ्गिकम् २ शाणकम् ३ पौतिकं ४ तिरीटपकं ५ नाम पञ्चपकम् । कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा पञ्च रजोहरणानि धर्त या परिहत्तु वा, तद्यथा-औणिकम् १, औष्ट्रिकम् २, शाणकम् ३ बल्वजष्टितत्वङ्मयं ४ मुञ्जकुट्टितत्वङ्मयं ५ नाम पश्चमकम् ।। सू० ६॥ उनका ज्ञानान्तर और दर्शनान्तरके संपर्कसे ज्ञानदर्शन शून्य हो जाता है, इसलिये ऐसे ज्ञान और दर्शनके वे धारी हो जाते हैं। "अहन जिनः केवली अपरिस्रावी ५" इस प्रकार नर और अमरसे नमस्कार करने योग्य हो जानेसे वे अर्हन हो जाते हैं जिन कषापचाले होनेसे वे जिन हो जाते हैं, और परिपूर्ण रत्नत्रयवाले हो जानेसे केवली हो जाते हैं ऐसा यह चतुर्थ भेद है, और अन्तमें सकल योगोंके निरोधसे वे निष्क्रिय बन जाने के कारण अपरिस्रावी हो जाते हैं ऐसा यह पांचवांभेद है ।सू०५॥ બાકી રહેતો નથી. (૪) સંશુદ્ધ જ્ઞાન દર્શનઘર નામને ચોથે ભેદ છે. આ અવસ્થામાં જ્ઞાનાન્તર અને દર્શનાન્તરના સંપર્કથી તેમનું જ્ઞાન અને દર્શન વિહીન થઈ જાય છે, તે કારણે તેઓ જ્ઞાન અને દર્શનને ધારણ કરનારા सनीय छे. “ अर्हन् जिनः केवली अपरिस्रावि " २0 ४२ मनुध्यो भने દે દ્વારા વન્દનીય થઈ જવાથી તેઓ અહંત બની જાય છે. કષાને જીતનારા હોવાને કારણે તેઓ જિન કહેવાય છે અને પરિપૂર્ણ રત્નત્રયવાળા થઈ જવાને લીધે તેઓ કેવલી બની જાય છે, એ આ ચે ભેદ છે. અને સકળ વેગોને નિરોધ કરીને તેઓ નિષ્ક્રિય બની જવાને કારણે અપરિસ્ત્રાવી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्या
२०६
स्थानास्त्रे टीका-'कप्पइ ' इत्यादि
निम्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां या पश्च-पश्चविधानि वस्त्राणि धर्तु-ग्रहीतुं या परिहत्तम्-आसेवितु' कल्पते । तान्येव वस्त्राण्याह-तद्यथा-जाङ्गमिकम्-जङ्गमः= त्रसा मेषादयस्तल्लोमनिष्पन्न कम्बलादिकम् । भाङ्गिकम्-भङ्गा=अतसी, (असली) तत्त्वग्भिनिष्पन्नम् । शाणकम्शणसूत्रनिष्पन्नम् । पौतिकम्-पोतं कासिं वस्त्रं तदेव । तिरीटपट्टकम्-तिरीटनोमक वृक्षविशेषत्वचानिर्मितम् । उक्तं चात्र
" जंगमजायं जंगियं, तं पुण विगलिंदियं च पंचिंदि।
एक्के कपि च इत्तो, होइ विभागेण णेगविहं ॥ १ ॥ अच सूत्रकार निर्ग्रन्थके प्रकरणसेही उनकी विशेष उपधिका प्ररूपण करते हैं-'कप्पइ णिग्गंथाण वा' इत्यादि सूत्र ६ ॥ टीकार्थ-निर्ग्रन्थोंको अथवा निर्ग्रन्थनियोंको पांच प्रकारके वस्त्रोंका धारण करना और उनका आसेवन करना कल्प्य कहा गया है। वे पांच प्रकारके वस्त्र येहैं-जाङ्गमिकी मागिकर शाणक३ पौतिक और तिरीटपट्टक ५ जो वस्त्र मेषादिक (मेंढादि) जङ्गम जीवोंके रोमसे निष्पन्न होता है, वह जाङ्गमिक है जैसे-कम्बल आदि भङ्ग नाम अतसी अलसीका है, इस अलसीकी छालसे जो वस्त्र निर्मित होता है, वह भाङ्गिक है, शणके सूत्रों से जो वस्त्र बनता है, वह शाणक है, पोत नाम कपासका है, इस कपाससे जो वस्त्र निर्मित होता है, वह पौतिक वस्त्र है, और जो वस्त्र तिरीट नामक वृक्ष विशेषकी छालसे निर्मित होता है, वह तिरीटपट्टक
Mय छ, म पांय ले समा . ॥ सू. ५ ॥
નિગ્રંથને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તેમની વિશિષ્ટ ७५धिनु नि३५ ४२ छ. “कप्पइ णिगंथाण वा " त्याह
ટીકાર્થ-નિગ્રંથને અને નિગ્રંથીઓને નીચે બતાવેલા પાંચ પ્રકારના વસ્ત્રો भा२९५ ४२५॥ मन तमन। ७५॥ ४२३॥ ४८ छ-(१) भिर, (२) wiगि, (३) ४, (४) पौति भने (५) तिट ५१४...
- જે વસ્ત્રો ઘેટા આદિ જંગમ છના વાળમાંથી બને છે, તે વઓને જગમિક કહે છે. કમ્બલ આદિને આ પ્રકારનું વસ્ત્ર કહી શકાય છે. અલસીને ભંગ કહે છે. અલસીની છાલમાંથી જે વસ્ત્ર બને છે, તે વસ્ત્રને ભાંગિક કહે છે. શણના રેસામાંથી જે વસ્ત્ર બને છે તેને શાણુક કહે છે. કપાસને પિતા કહે છે. તે કપાસમાંથી જે વસ્ત્ર બને છે તેને પૌતિક વસ્ત્ર કહે છે. જે વસ્ત્ર તિરીટ નામના વૃક્ષની છાલમાંથી બને છે તેને તિરીટ પટ્ટક કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०७
सुघाटोका स्था०५ उ०३ सू०६ निग्रन्थोपधिविशेषनिरूपणम
पट्टसुवण्णे मलए, अंसुय चीणंसुए य विगलिंदी । उन्नोट्टियमियलोमे, कुतये किट्ठियपंचिंदी ॥ २॥ अयसी वंसीमाइय, भंगियं साणयं तु सणवको ।
पोतं कप्पासमय, तिरीडरुक्खा तिरीडपट्टो ॥ ३ ॥ छापा-जङ्गमजातं जागमिकं तत् पुनर्विकलेन्द्रियं च पञ्चन्द्रियम् ।
एकैकमपि च इतो भवति विभागेन पञ्चविधम् ॥ १ ॥ पट्टः सुवर्ण मलयम् अंशुकं चीनांशुकं च विकलेन्द्रियम् । औणम् औष्टिकं मृगलोमकुतुपं किटिनं पञ्चेन्द्रियम् ॥ २ ॥ अतसी वंश्यादिजं माङ्गिकं शाणकं तु शणवल्कः । पोत कार्पासमयं तिरीटवृक्षात् तिरीटपट्टः ॥ ३॥
अयमर्थ:-जङ्गमाजातं वस्त्रं जाङ्गमिकं भवति । तत्पुनः विकलेन्द्रियजन्य. त्वाद् विकलेन्द्रियं पञ्चेन्द्रिय जन्यत्वाच्च पश्चेन्द्रियं भवति । इतः अत्र भेदद्वयमध्ये एकैकमपि विभागेन-विकलेन्द्रियाणां पञ्चेन्द्रियाणां च जीवानां भेदेन अनेकविधं भवति ॥ १॥ पट्टवखं प्रसिद्धम् सुवर्ण-सुवर्णवर्णमुत्रनिर्मितं कृमिजहै । कहा भी है-"जंगमजायं जंगियं" इत्यादि ।। ___ जो वस्त्र जगमसे उत्पन्न होता है, वह जागमिक है, यह वस्त्र विक लेन्द्रियोंके रोमसे जन्य होनेसे विकलेन्द्रिय होता है, और पञ्चेन्द्रियके रोमसे जन्य होने से पञ्चेन्द्रिय होता है, इस तरह इन दो भेदों के बीच में एक वस्त्र भी विकलेन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय जीवोंके भेदसे अनेक प्रकारका होताहै ? पट्टवस्त्र १ सुवर्णवस्त्र २ मलययन३ अंशुक बारीक वस्त्र ४ और चीनांशुक वस्त्रके भेदसे वस्त्र पांच प्रकारका होता है, यह पांच प्रकारका वस्त्र विकलेन्द्रिय जीवोंके रोमसे उत्पन्न होताहै, इनमें पवस्त्र प्रसिद्धहै । अच्छे वर्णवाले सूत्रसे जो वस्त्र निर्मित होता है, वह सुवर्णवस्त्र है, यह
४ह्यु ५७ छ , “ जंगमजायं जंगियं " त्या
જે વસ્ત્ર જંગમ જીવેના વાળમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે તેને જગમિક કહે છે. તે વા વિલેન્દ્રિાના રોમમાંથી ઉત્પન્ન થતું હોવાથી વિકસેન્દ્રિય જન્ય પણ હોય છે અને પંચેન્દ્રિાના રોમમાંથી ઉત્પન્ન થતું હોવાથી પંચેન્દ્રિયજન્ય પણ હોય છે. વિકલેન્દ્રિયજન્ય વસ્ત્ર પણ પાંચ પ્રકારનું હોય છે–(૧) પદૃવસ્ત્ર (२) सुपर पर, (3) भसय ५७, (४) अशु४५० (५) मन थानांभु यस मापाय પ્રકારના વસ્ત્ર વિકલેન્દ્રિય જીવોના રોમમાંથી બને છે પટ્ટ વસા જાણીતું હોવાથી અહીં તેનું વર્ણન કર્યું નથી. સુંદર વર્ણ વાળા તંતુમાંથી જે વસ્ત્ર બને છે, તેને સુવર્ણ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
स्थानाङ्गसूत्रे मित्यर्थः, मलय मलयदेशोद्भवं वस्त्रम् , अंशुक श्लक्ष्गवस्त्रं, चीनांशुकम्=कौशेयम् ,-चीनदेशोद्भवं या श्लक्ष्णपट्टमयं वस्त्रम् , एतत् पट्टादि पश्चभेदभिन्न वस्त्रं विकलेन्द्रियजम् । तथा-और्णिकम् ऊर्णामयम् , औष्ट्रिकम्-उष्ट्ररोम जम् , मृगलोम्नो जातत्वाद् वस्त्रं मृगलोमनम् । उपलक्षणत्वात् शशरोमजं मूषकरोमनं चापि बोध्यम् । तथा-कुतुपम्-छागरोमनम् , किटिनम् एतेषामेव निकृष्टरोमनिर्मितम् ॥ २ ॥ तथा-अतसीघश्यादिनं भाङ्गिकं वस्त्रं भवति, शणवल्कनिष्पन्नं तु शाणकं वस्त्र कृमिज (रेशमी) होता है, मलयवस्त्र-मलयदेशका बना हुआ होता है, जो वस्त्र चिकना होता है, वह अंशुक कहलाता है, जो वस्त्र चीन देशका बना होता है, अथया रेशमका बना होता है, वह चीनांशुक कहलाता है, जो वस्त्र उंटके रोमोंका बना होता है, वह औष्ट्रिकवस्त्र है, जो वस्त्र ऊर्णाका बना होता है, वह औणिक वस्त्र है, जो वस्त्र मृगके रोमका बना होता है, वह मृगलोम वस्त्र है, उपलक्षणसे " शशरोमज मूषकरोमज" इन वस्त्रोंका भी ग्रहण हुआहै, खरगोशके रोमोंका बना हुआ वस्त्र शशरोमज है, और चूहोंके रोमसे बना वस्त्र मूषकरो. मज है, जो वस्त्र बकरेके रोमसे बनताहै, वह कुतुप वस्त्रहै, तथा इन्हींके निकृष्ट (हलके) रोमोंसे जो वस्त्र बनाया जाता है, वह किट्टिजवस्त्र है, तथा-अलसी आदिकी छाल से जो वस्त्र बनाया जाता है, वह भाङ्गिक वस्त्र है। शणके डोरोंसे जो वस्त्र बनाया जाता है, वह शाणक है, વસ કહે છે. તે વસ્ત્ર રેશમના કીડાઓની લાળમાંથી બને છે. મલય વસ મલય દેશમાં બને છે. જે વસ્ત્ર બહુ જ મુલાયમ હોય છે તેને અંશક વસ્ત્ર કહે છે વસ્ત્ર ચીન દેશમાં બને છે અથવા રેશમમાંથી બને છે તેને ચીનાંશુક કહે છે.
પંચેન્દ્રિયજન્ય વન નીચે પ્રમાણે અનેક પ્રકાર પડે છે—જે વસ્ત્ર ટની વાટમાંથી બને છે તેને ઓષ્ટ્રીક કહે છે. જે વસ્ત્ર ઉનમાંથી બને છે તેને ઔણિક વસ્ત્ર કહે છે. જે વસ્ત્ર મુગની રુંવાટીમાંથી બને છે તેને भासाम १४ ४ छ. Gaक्षाथी “शशरोमज मूषक रोमज" सससानी વાટીમાંથી બનેલું શશરેમજ વસ્ત્ર અને મૂષકની રુંવાટીમાંથી બનાવેલ भूषशभर ५५ मही ] यु नये. (४) 'कुतुपयन' २ ५७ ५४. राना पाणमांथी मने छ, तने तु५५४४ छे. (५) 'किट्टिजवस्त्र' भनी । નિકઇ વાટીમાંથી જે વસ્ત્ર બને છે તેને કિટિંજવસ્ત્ર કહે છે.
અળસી આદિની છાલમાંથી જે વસ્ત્ર બને છે, તેને ભાંગિકવચ કહે છે. શાણના રેસામાંથી જે વ વવામાં આવે છે, તેને શાણુકવસ્ત્ર કહે છે. કપાસ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०३ सू.६ निम्रन्थोपधिविशेषनिरूपणम् भवति कर्पासनिर्मित तु पोतमुच्यते, तथा-तिरीटवृक्षत्वचया यद् वस्त्र निष्पद्यते तत् तिरीटपट्टकमुच्यते ॥३॥
यद्यपि साधुकल्पनीयं पञ्चविधं प्रोक्तं तथापि उत्सर्गतः साधुभिः कार्पासमौ. णिकं च द्विविधमेव वस्त्रं ग्राह्यम् । तदुक्तम्
"कपासिया उ दोन्नी उन्निय एको य परिभोगो"। छाया-कार्यासिकस्य तु द्वे औणिकमेकं च परिभोगः इति । तथा- "कप्पासियस्स असईवागयपट्टो य कोसियारो य ।
असई य उणियस्स यागयकोसेज्नपट्टो य॥ १॥" छाया-कासिकस्यासति बाल्यजपट्टश्च कौशिकाकारश्च ।
असति च औणिके वाल्वनः कोशेयपदृश्च ॥ १ ॥ इति । एतदप्यल्पमूल्यकमेव ग्राह्यं न तु बहुमूल्यकम् । दशमुद्रादिमूल्यकं यत्र बहुमूल्य बोध्यमिति । तथा-निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा पञ्चविधानि रजोहरणानि धतु परिग्रहीतुं या कल्पते । पञ्चविधत्वमेवाह-तद्यथा-औणिकम्-मेषलो.
और कपासके डोरोंसे जो वस्त्र बनाया जाता है, वह पोतवस्त्र कहलाता है, तथा तिरीट वृक्षकी छालसे जो वस्त्र निष्पन्न होता है, वह तिरीटपटक है ३ । यद्यपि साधुजनोंको कल्पनीय पांच प्रकारका यत्र कहा गया है, तब भी उत्सर्गसे साधुजनोंको कार्पास और औ. णिक ये दो वस्त्रही ग्रहण करना चाहिये। कहा भी है
"कपासिया उ दोन्नी" इत्यादि। ___ कार्पासिक आदि जो वस्त्र साधुजनोंको धारण करने योग्य कहे हैं, वे वस्त्र भी ऐसे धारण करना चाहिये जो अल्पमूल्यके हों यह. मूल्यवाला न हों । दशमुद्रा आदिके मूल्यवाला वस्त्र बहुमूल्य कहाँ गया है। तथा-निर्ग्रन्थोंको एवं निग्रन्थनियों को पांच प्रकारके रजोहरण ના સૂતરમાંથી જે વસ્ત્ર વણવામાં આવે છે, તેને પિતવસ્ત્ર કહે છે. તિરીટવૃક્ષની છાલમાંથી જે વસ્ત્ર બનાવવામાં આવે છે, તેને તિરીટ પટ્ટક કહે છે. જે કે સાધુઓને માટે ઉપર્યુક્ત પાંચ પ્રકારના વસ્ત્રને કપ્ય કહ્યાં છે, છતાં સાધુઓએ સુતરાઉ અને ઊનના બનાવેલાં વીજ ગ્રહણ કરવા તે વધારે अथित छे. ४युं ५ छ " कप्पासिया उ दोन्नी" त्याह
સૂતરાઉ આદિ જે વ સાધુજનેને માટે ધારણ કરવા ગ્ય કહ્યા છે, તે પણ બહુ મૂલ્યવાન લેવા જોઈએ નહીં, પણ સસ્તા હોવા જોઈએ દશ મુદ્રા આદિ ભાવના કપડાને બહુમૂલ્ય કહ્યાં છે.
સાધુ અને સાધ્વીઓને નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકારના રજોહરણ જ પે
स्था०-२७
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
स्थानाङ्गसूत्रे ममयम् । औष्ट्रिकम्-उस्टलोमनिर्मितम् । शाण कम्-शणनिष्पन्नम् । 'पञ्चापिच्चियए । 'पञ्चा' इति वल्वनतृणवाचको देशीशब्दः । 'पिचियं ' इति कुट्टितम्चत्वजस्य याः कुट्टिताः त्वयः ताभ्यो निष्पन्नम् । तथा-मुजकुहितत्वङ्मयम् , इति ।मु०६॥
निर्ग्रन्थानां यथावस्त्र रजोहरणं च धर्मोंपकरणं भवति तथैव तदतिरिक्तानि कायादीन्यपि तेषां धर्मोपकरणानि भवन्तीति तान्याह -
मूलम्-धम्मं चरमाणस्स पंच णिस्साठाणा पण्णत्ता, तं जहा-छक्काए १ गणे २ राया ३ गिइवई ४ सरीरं ५॥सू० ७॥
छाया-धर्म चरतः पञ्च निश्रास्थानानि प्रजातानि, तद्यथा-पट्कायो १ गणो २ राजा ३ गृहपतिः ४ शरीरम् ५ ॥ सू०७॥ रखना और उनकाही आसेवन करना कल्पित कहा गया है, जो रजोहरण मेषके लोमोसे बना होताहै, वह औणिक रजोहरण है १ उष्टिके रोमोसे जो रजोहरण बना होता है वह औष्ट्रिक रजोहरण है २, जो रजोहरण शण के सूत्रसे बना होता है, यह शाणक रजोहरण है ३, " पच्चापिच्चियए " यहां " पञ्चा" यह शब्द बल्बज तृणका वाचक है, और देशीय है तात्पर्य यह है कि जो रजोहरण बल्बजकी कुहित छालसे बनाया जाता है, यह बाल्बज रजोहरण है ४ और जो मूजकी कूटी हुई छालका बना होता है वह मौजिक रजोहरण है।सू० ६॥
जिस प्रकार निर्ग्रन्थोंका वस्त्र और रजोहरण धपकरण होता है उसी प्रकारसे इनसे अतिरिक्त जो उनके काय आदि हैं वे भी उनके धर्मोपकरण हैं इस बात को अब मत्रकार कहते हैंछ-(१) घटानी २५iuी मनायो ‘मौर्ष २२ ' (२) अनी
વાટીમાંથી બનાવેલો “ઓપ્ટિક રજોહરણ” (૩) શણુના રેસામાંથી બનાવેલો 'शा २२ (४) " पच्चापिच्चि यए" मी " पच्चा" मा ५४ બવજ તૃણનું વાચક છે. બલવજ નામની વનસ્પતિની છાલને કૂટી ફૂટીને જે રજોહરણ બનાવવામાં આવે છે તેને “બાલવજ રજોહરણ' કહે છે. (૫) સંજને કૂટી ફૂટીને જે રજોહરણ બનાવવામાં આવે છે તેને મૌજિક રજોહરણ डे छ. ॥ सू. ६ ॥
જેમ વસ્ત્ર, રજોહરણ આદિ નિચેના ધર્મોપકરણ હોય છે, એ જ પ્રમાણે તે સિવાયના તેમના જે કાય આદિ છે તે પણ તેમના ધર્મોપકરણ છે. એ જ વાત સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघारीका स्था०५ उ०३ सू०७ कायादेधर्मोपकारणतानिरूपणम् २१५ टीका-'धम्म चरमाणस्स' इत्यादि
धर्म-श्रुतचारित्ररूपं चरतः आसेवमानस्य पञ्च निश्रास्थातानि=पालम्बन स्थानानि धर्मोपग्रहकारणानि प्रज्ञप्तानि, तान्येवाह-तद्यथा-पटकायः-पड्जीवनि. कायः, संयमोपकारकत्वं शास्त्रे प्रसिद्धं, तथापि किवियते-पृथिवीकायस्य संयमो पकारकत्वं स्थाननिषीदन त्वग्वर्तनादिना १। अप्कायस्य धावनादिजलपानादिना२। तेजस्कायस्य वायुपकोपादौ तप्तेप्टिका तापिकादिना ३१ यायुकायस्य श्वासोच्छा
'धम्मं चरमाणस्स पंच निस्सा ठाणा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ७॥ टीकार्थ-श्रुत चारित्ररूप धर्मको आसेवन करनेवाले श्रमण निर्ग्रन्थोंके धर्मोपग्रहमें कारणभूत पांच स्थान कहे गये हैं, जैसे-षड् जीवनिकायरूप षट्काप १ यह संयमका उपकारक होता है, यह बात यद्यपि शास्त्र में प्रसिद्ध है, तब भी यहां उसे प्रकट किया जाता है-पृथिवीकायिक एक स्थान पर बैठनेमें और पाच आदि परिवर्तन करने में सहायक होनेके कारण संयमका उपकारक होता है, अर्थात् पृथिवी पर संयमी जीय एक स्थान पर बैठता है, उस पर अपने पाच भाग आदिको बद. लता है, इस तरह पृथिवीकायिक जीव अपने ऊपर स्थान आदि देने रूपसे संयमके पालन करानेमें उपकारक होता है । अप्काय पान आदि क्रिया द्वारा संयमका उपकारक होता है, तेजस्काधिक वायुप्रकोप आदि के होने पर तप्त ईटसे से क आदि करानेरूपसे संयमका उपकारक होता
“ धम्म चरमाणस्स पच निस्साठाणा पण्णत्ता " त्यादिટીકાર્થ– શ્રતચારિત્ર રૂપ ધર્મની આરાધના કરનારા શ્રમણ નિર્મથેના ધર્મોપગ્રહમાં કારણભૂત નીચે પ્રમાણે પાંચ સથાન કહ્યાં છે
(૧) જીવનિકાય રૂપ છકાય–તેઓ સંયમમાં ઉપકારક થઈ પડે છે, તે વાત તો શાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેઓ કેવી રીતે સંયમમાં ઉપકારક થાય છે તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–પૃથ્વીકાયિક જીવ એક સ્થાન પર બેસવામાં અને પડખું ફેરવવા અ દિમાં સહાયક હોવાને લીધે સંયમની આરાધનામાં ઉપકારક થઈ પડે છે. એટલે કે સંયમી જીવ એક સ્થાન પર બેસે છે અથવા તે સ્થાન પર પિતાના પાર્શ્વભાગ આદિને બદલે છે તે સ્થાન પૃથ્વીકાય રૂપ જ હોય છે. આ રીતે પૃથ્વીકાવિક જીવ પોતાની ઉપર બેસવા, ઉઠવા આદિ રૂપ સ્થાન આપીને સંયમના પાલનમાં સહાયક બને છે. અપૂકાય પાન (પીવાની ક્રિયા) આદિ દ્વારા સંયમના પાલનમાં ઉપકારક બને છે, વાયુને પ્રકેપ થાય ત્યારે તપ્ત ઈટ વડે સેક આદિ કરાવવામાં તૈજસ્કાયિક ઉપકારક
श्रीस्थानांगसूत्र :०४
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
स्थानाङ्गसूत्रे सादिना ४। वनस्पतिकायस्य पात्रपीठफलकौषधभैषज्यादिना ५। सकायस्य कम्बलरजोहरणादिना मुनेः संयमोपकारकत्वमिति प्रथमनिश्रास्थानम् १॥ तथा गणः-गच्छोऽपि धर्मोपग्राहकः । तदुक्तम्"गुरुपरिवारो गच्छो, तत्थ वसंताण निज्जरा विउला। पिणयाउ तहा सारण, माईहिं न दोस पडियत्ती । १ ॥ अन्नोन्नायेखाए, जोयम्मि तहिं तहिं पयट्टतो।।
नियमेण गच्छवासी, असंगपयसाहगो णेभो ॥ २॥" छाया-गुरुपरिवारो गच्छः, तत्र वसता निर्जरा विपुला ।
विनयात्तथा सारणादिभिन दोषप्रतिपत्तिः ॥ १॥ अन्योन्यापेक्षया योगे तत्र तत्र पर्यटन् ।
नियमेन गच्छवासी असङ्गपद साधकोज्ञेयः ॥ २॥ है। वायुकाय श्वासोच्छ्वास रूप से सहायक होनेसे संयमका उपकारक होता है, और वनस्पतिकाय पात्र पीठ, फलक आदि रूपसे एवं औषधि आदि रूपसे संयमका उपकारक होता है । तथा त्रसकाय संयमके उपकारक जो कम्बल रजोहरण आदि हैं उनके रूपसे संयमका उपकारक होता है। इस प्रकारका यह प्रथम निश्रास्थान है, तथा गणगच्छ भी धीपग्राहक होता है । कहा भी है- ' गुरु परिवारोगच्छो" इत्यादि।
गुरु परिवारका नाम गच्छ है, इस गच्छ में रहनेवाले मुनिजनोंके कर्मों का विनय एवं सारण आदिसे निर्जरा अधिक होती है, तथा उसमें रहनेवालोंके चारित्रमें अतिचार आदिरूप दोष भी नहीं लगते हैं। अन्य अन्यकी अपेक्षाले उस उस योगमें विहार करता हुआ साधु થઈ પડે છે. વાયુકાયિક શ્વાસે છુવાસની ક્રિયામાં સહાયક બનીને સંયમપાલ નમાં સહાયભૂત બને છે. વનસ્પતિકાયિક પાત્ર, ફલક, પીઠ આદિ ઉપકરણો રૂપે તથા ઔષધિ આદિ રૂપે સંયમના પાલનમાં ઉપકારક બને છે. ત્રસકાયની રુવાટીમાંથી સંયમીના વસ્ત્ર, રજોહરણ આદિ બને છે, તેથી તેઓ સંયમમાં ઉપકારક બને છે. આ પ્રકારનું આ પ્રથમ નિશ્રાસ્થાન સમજવું.
(૨) ગણ અથવા ગચ્છ સાધુનું બીજું નિશ્રાસ્થાન છે. કહ્યું પણ છે કે "गुरुपरिवारो गच्छो" त्या- गुरुना परिकारने १२७ छ . એવા ગ૭માં રહેનારા સાધુ દ્વારા વિનય અને સારણ આદિ વડે કર્મોની નિર્જરા અધિક થાય છે. વળી ગચ્છમાં રહેનાર સાધુઓના ચારિત્રમાં અતિચાર આદિ રૂપ દોષ લાગવાને સંભવ પણ ઓછો રહે છે. અન્ય અન્યની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ०३ सू०७ कायादेर्धर्मोपकारणतानिरूपणम् २१३
योग:-कुशलमनोयाकायोदीरणलक्षणः । असङ्गः मोक्षः । इति द्वितीयं निश्रास्थानम् ।
तथा-राजाऽपि धर्मोपग्राहको भवति, दुष्टकृतोपद्रवतः साधूनां रक्षणात् । उक्तं चात्र
"जिणुत्तं परमं धम्मं, पालिज्जासु कहं जणा ? ।
सिया णो धम्मिश्रो राया, तेयंसी पुहवीतले ॥ १॥" छाया-जिनोक्तं परमं धर्म, पालयेयुः कथं जनाः ।
स्यात् नो धार्मिको राजा, तेजस्वी पृथिवीतले ॥१॥" अन्यतीर्थिकैरप्युक्तम्" क्षुद्रलोकाकुले लोके, धर्म कुर्युः कथं हि ते ।
क्षान्ता दान्ता अहन्तारश्चेद्राना तान्न रक्षति ॥ १ ॥ गच्छवासी संयमी नियमसे असङ्ग पदका साधक होता है, ऐसा जानना चाहिये २ । धार्मिक क्रियाओं में कुशल मन वचन और कायका बना रहना यह यहां योग शब्दसे लिया गया है । अथवा सर्वदा मन वचन
और कायकी शुद्धिका बना रहना यह योग शब्दसे गृहीत हुआ है। असङ्ग शब्दका अर्थ मोक्ष है । इस प्रकारका यह द्वितीय निश्रास्थान है । तथा राजा भी धर्मोपकारक होता है, क्योंकि वह दुष्टजनकृत उपद्रवसे साधुओंकी रक्षा करता है । कहा भी है
"जिणुत्तं परमं धम्म " इत्यादि।
इस भूमण्डल पर यदि तेजस्वी राजा न हो तो मनुष्य जिनोक्त धर्मकी आराधना कैसे कर सकते हैं । अन्य तीथिकोंने भी ऐसा कहा અપેક્ષાએ તે તે ગમાં વિચરતે ગચ્છવાસી સંયમી સાધુ નિયમથી જ असम (मोक्ष) पहनी साध मन छे.
ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં મન, વચન અને કાયને પ્રવૃત્ત કર્યા જ કરવા તેનું નામ યોગ છે. અથવા મન, વચન અને કાર્યને સર્વદા શુદ્ધ રાખવા તેનું नाम योग छ. 'मस' मेरो 'भाक्ष'. मा प्रानु मा भानु निश्रास्थान छे.
(૩) રાજા પણ સાધુઓને ધર્મસાધનામાં ઉપકારક થઈ શકે છે. કારણ કે દુષ્ટ લેકે દ્વારા કરાતા ઉપદ્રવથી તે સાધુઓની રક્ષા કરે છે.
५५ छ है “ जिणुत्तं परमं धम्मं " त्याहઆ પૃથ્વી પર જે રાજા ન હતા તે મનુષ્ય જિનેતિ ધર્મની આરાઘના કેવી રીતે કરી શકત. અન્ય મતવાદીઓએ પણ એવું જ કહ્યું છે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
स्थानाङ्गसूत्रे राज के हि लोकेऽस्मित , सर्वतो विद्रुते भयात् । रक्षार्थमस्य सर्वस्य, राजानमस्ट नत् प्रभुः ॥ २ ।। इति । इति तृतीयं निश्रास्थानम् ।
तथा-गृहपतिः शय्यादायको धर्मोपग्रहकारको भवति, आवासदायकत्वेन तस्यापि तथात्वात् । तदुक्तम्" धृतिर्मतिर्गतिस्तेन, दत्ता दत्तं सुखं तथा ।
गुणिभ्यः साधु मुख्येभ्यो, येन वासः समर्पितः ॥१॥" इति । तथा-" जो देइ उबस्मयं जइवराणतपणियमजोगजुत्ताणं ।
तेणं दिन्ना वथनपाणसयणासणविगप्पा ॥१॥" है-" क्षुद्र लोकाकुले लोके " इत्यादि ।
क्षुदलोकों से युक्त इस लोकमें अगर शांत दांत दयालु की रक्षा राजा नहीं करे तो धर्म की रक्षा कैसे किया जाय ।
इन दोनों श्लोकोंका अर्थ स्पष्ट है । इस प्रकारका यह तृतीय स्थान है, चतुर्थ निश्रास्थान गृहपति है, क्योंकि गृहपति शम्यादायक होता है, अतः वह धर्मोपकारक होता है, इसलिये निवासदायक होने से यह भी मिश्रास्थान है । कहा भी है-" धृतिर्मतिर्गतिस्तेन '' इत्यादि ।
जिसने साधुजनों के लिये वास प्रदान किया है, उसने उनके लिये धृति मति ज्ञान और गति प्रदान की है, तथा सुख दिया है । तथा" जो देइ उयस्सयं" इत्यादि।
जो तप, नियम, योग युक्त साधुजनोंके लिये उपाश्रय देता है, यह उनके लिये शयन, आसन, वस्त्र, अन्न, पान आदि सब कुछ दिया “ क्षुद्रलोकाकुले लोके" छत्य ह. सा भन्ने ने मई २५४ छ
(૪) સાધુઓનું ચોથું નિશ્રાસ્થાન ગૃહપતિ (ગ્રહસ્થ ) છે. કારણ કે ગૃહપતિ શય્યાદાયક હોય છે. આ રીતે સાધુને નિવાસસ્થાન આપનાર હેવાને કારણે તેને પણ નિશ્રાસ્થાન રૂપ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
४५५ । “ धृतिर्मतिर्गतिस्तेन ” त्याहि
જેણે સાધુને નિવાસસ્થાન પ્રદાન કર્યું છે, તેણે તેમને ધૃતિ, મતિ, शान भने जति प्रान री छे तथा तमन सुभ २' यु छ. तथा "जो देइ उबरतयं" त्या-२ त५, नियम भने योगयुत साधुआने ७५श्रय माये છે, તેણે તેમને શયન, આસન, વસ્ત્ર, અન્ન, પાણિ આદિ સઘળું આપ્યું જ છે, એમ સમજવું. આ પ્રકારનું આ ચોથું નિશ્રાસ્થાન છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३०७ कायादेर्धर्मोपकारणतानिरूपणम् २१५ छाया-पो ददात्युपाश्रयं यतिवरेभ्यस्तपो नियमयोगयुक्तेभ्यः ।
तेन दत्ता वस्खानपानशयनासनविकल्पाः ( प्रकाराः ) ॥१॥ इति । इति चतुर्थ निश्रास्थानम् ।।
तथा-शरीरमपि धर्मोपग्राहकम् । तथा चोक्तम्" शरीरं धर्मसयुक्तं, रक्षणीयं प्रयत्नतः ।
शरीरात् स्रवते धर्मः, पर्वतात् सलिलं यथा ॥ १ ॥” इति । इति पञ्चमं निश्रास्थानम् ५।
एतत्पश्चविधनिश्रास्थानोपग्राहिका गाथा एवं निर्दिष्टातथाहि-" धर्म चरतः साधोलोंके निश्रापदानि पञ्चैव ।
राजा गृहपतिरपरः, षट्काया गणशरीरे च ॥१॥ इति । "|मु०७॥ समझना चाहिये इस प्रकारका यह चौथा निश्रास्थान है । तथा पांचयाँ निभास्थान धर्मापग्राहक शरीर भी है । कहा मी है
" शरीरं धर्मसंयुक्तं " इत्यादि।
धर्मसंयुक्त शरीरकी बडी सावधानीके साथ रक्षा करनी चाहिये क्योंकि जिस प्रकार पर्वतसे पानी झरता है, उसी प्रकार शरीरसे धर्मरूप पानी झरता है।
इन पांच प्रकारके निश्रास्थानोंमें धपिग्राहिकता प्रकट करनेवाली एक यह गाथा भी है-" धर्म चरतः साधोलेकि " इत्यादि । __धर्मका आचरण करनेवाले साधुके निश्रापद पांचही होते हैं । एक षट्काय दूसरा गण तीसरा राजा चौथा गृहपति और पांचवां शरीरहै ७॥
(૫) સાધુએનું પાંચમું નિશ્રાસ્થાન ધર્મોપગ્રાહક શરીર છે. કહ્યું પણ है “ शरीरं धर्मसंयुक्तं ' त्याति-धर्मस युद्धत शरीरनी घरी सापधानी. પૂર્વક રક્ષા કરવી જોઈએ; કારણ કે જેમ પર્વત પરથી પાણ કરે છે એ જ પ્રમાણે શરીરમાંથી ધર્મરૂપી પાણી ઝરે છે.
આ પંચ પ્રકારના સ્થાનમાં ધર્મોપગ્રાહિતા પ્રકટ કરનારી એક ગાથા नाय प्रमाणे छ. “ धम चरतः साधोर्लोके ” त्या
ધર્મની આરાધના કરતા સાધુઓને માટે રાજા, ગૃહપતિ, છકાયના જી, ગણ અને શરીર એ પાંચ જ નિશ્રાસ્થાને છે. તે સૂ. ૭
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे साधु सम्बन्धीनि पञ्च निश्रास्थानान्युक्त्वा सम्पति निधिरूपाणि लौकिकानि पञ्च निधास्थानान्याह--
मूलम्--पंच णिही पण्णता, तं जहा--पुत्तणिही १ मित्तणिही २ सिप्पणिही ३ धणणिही ४ धन्नणिही ५॥ सू० ८॥
छाया-पञ्च निधयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पुत्रनिधिः १ मित्रनिधिः २ शिल्पनिधिः ३, धननिधिः ४, धान्यनिधिः ५ ॥ सू०८॥
टीका-पंच णिही ' इत्यादि
निधयः पञ्चसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः, तानेवाह-तद्यथा-पुत्रनिधिः-न्तिरां धीयते स्थाप्यते यत्र स निधिः-विशिष्टरत्न सुवर्णादि द्रव्यभाजनं, निधिरिय निधिः, पुत्रश्चासौ निधिश्चेति । धनोपार्जनेन मातापित्रोः परिपोषकतया पुत्रस्य निधि त्वम् । अत एव पुत्रमुखावलोकनं पित्रोरानन्दजनकं भवति । तदुक्तम्" जन्मान्तरफलं पुण्यं, तपोदानसमुद्भवम् ।
सन्ततिः शुद्धवंश्या हि परत्रेह च शमेणे ॥ १ ॥ इति ॥ इति प्रथमो निधिः ॥
इस प्रकारसे साधु संबन्धी पांच निश्रास्थानोंको कह कर अब सूत्रकार निधिरूप लौकिक पांच निश्रास्थानोंका कथन करते है--
'पंच गिही पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ८॥
निधि पांच कही गई हैं-जैसे-पुत्रनिधि १ मित्रनिधि २ शिल्प. निधि ३ धननिधि ४ और धान्यनिधि ५।।
विशिष्ठ रत्न सुवर्णादि द्रव्यका जो भाजन होता है, वह निधि है, पुत्ररूप जो निधि है, वह पुत्रनिधि है, पुत्रको जोनिधिरूप कहा गया है, उसका कारण धनोपार्जन द्वारा मातापिताका परिपोषक होनेसे कहा गया है, इसीलिये पुत्रके मुखका अवलोकन मातापिताको आनन्दका जनक होता है। कहा भी है-" जन्मान्तरं फलं पुण्यं " इत्यादि।
- આ રીતે સાધુઓના પાંચ નિશ્રાસ્થાને પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર નિધિ. રૂપ પાંચ લૌકિક નિશ્રાસ્થાનેનું નિરૂપણ કરે છે. - “पच णिही पण्णता" इत्यादि पाय प्र२०२ना निधि छ-(1) पुत्रनिधि, (२) मिलिपि, (3) शिपनिधि, (४) धननिधि मने (५) धान्यनिधि. આ વિશિષ્ટ રત્ન સુવર્ણાદિના ભંડારને નિધિ કહે છે. પુત્ર રૂપ જે નિધિ છે તેને પુત્રનિધિ કહે છે. પુત્રને નિધિરૂપ કહેવાનું કારણ એ છે કે તે ધને પાર્જન કરીને માતાપિતાનું પાલન પોષણ કરે છે. તેથી જ પુત્રનું દર્શન અથવા પુત્રપ્રાપ્તિ માતાપિતાને માટે આનંદજનક થઈ પડે છે. કહ્યું પણ છે કે
" जन्मान्तर फलं पुण्यं " त्याहि
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५उ०३सू०८ कायादेर्धोपकरणतानिरूपणम २१७
तथा-मित्रनिधिः-मेद्यति-स्निह्यतीति मित्रं-मुद्दन् , तच्चतनिधिश्चेति । अर्थादि साधने साहायपकरणेन मित्रस्यानन्दजनकत्वात् निधित्वम् । तदुक्तम्"कुतस्तस्यास्तु राज्यश्रीः, कुतस्तस्य मृगेक्षणाः ।
यस्य शूरं विनीतं च, नास्ति मित्रं विचक्षणम्: "॥ १ ॥ इति । इति द्वितीयो निधिः २॥ -तथा-शिल्पनिधिः-शिल्पं-चित्रादिविज्ञानं, तदेव निधिः-शिल्प-निधिः । शिल्पं च विद्याया उपलक्षणम् । तेन विद्यापि निधिरिव पुरुषार्थसाधकत्या बोध्या।
तप और दानसे उत्पन्न हुआ पुण्य परलोकमें जीवोंको सुख देने. वाला होता है, परन्तु शुद्धवंशमें उत्पन्न हुई संतति परलोक एवं इहलोक दोनों लोकोंमें आनन्द देनेवाली होती है।
इस प्रकारको यह पुत्ररूप निधि पहिली लौकिक निधि है । जो स्नेह करता है, वह मित्र सुहृत् है । सुहृत रूप जो निधि है, यह सुहृत् निधि है । मित्रको जो निषिरूप कहा गया है, उसका कारण यह है, कि वह अर्थादिके साधनमें सहायता करनेसे आनन्दजनक होता है। कहा भी है-" कुतस्तस्यास्तु राज्यश्रीः" इत्यादि।
जिसको शूर विनीत एवं विचक्षण मित्र नहीं है, उसको कहांसे तो राज्यश्री हो सकती है, और कहांसे मृगेक्षणा-मृगके जैसी नेत्रवोली प्राणप्यारी हो सकती है। इस प्रकारकी यह द्वितीय निधि है।
चित्रादिके विज्ञानका नाम शिल्प है, यह शिल्परूप जो निधि है, वह शिल्पनिधि है । शिल्प यह विद्याका उपलक्षण है, इससे पुरुषा.
તપ અને દાન કરવાથી પ્રાપ્ત થતુ પુણ્ય તે જીપને પરલે કમાં જ સુખદાયી થાય છે, પણ સુપુત્ર તે આલેક અને પરલેક રૂપ બને લેકમાં સુખદાયક થઈ પડે છે. આ પ્રકારના આ પુત્રરૂપ નિધિને પહેલો લૌકિક નિધિ કહ્યો છે. (૨) મિત્રને બીજા લૌકિક નિધિરૂપ કહ્યો છે. જે સ્નેહ કરે છે તે મિત્ર-સુહુત છે. એવા મિત્રરૂપ નિધિને મિત્રનિધિ અથવા સુહતુનિધિ કહે છે મિત્રને નિધિરૂપ કહેવાનું કારણ એ છે કે તે અર્થાદિની પ્રાપ્તિમાં સહાયક બનતે હેવાથી આનંદદાયક થઈ પડે છે. કહ્યું પણ છે કે :
" कुतस्तस्यास्तु राज्यश्रीः 'त्याह
જેને શર, વિનીત અને વિચક્ષણ મિત્ર હેતે નથી તેને રાજ્યશ્રીની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થઈ શકે અને મૃગના જેવા નયનવાળી પ્રાણપ્યારી પણ કેવી રીતે સંભવી શકે ! આ પ્રકારનો આ બીજે લૌકિકનિધિ કહ્યો છે. (૩) શિલ૫નિધિ–ચિત્રાદિના જ્ઞાનનું નામ શિ૯૫ છે. આ પ્રકારના શિલ્પરૂપ જે નિધિ છે તેને શિપનિધિ કહે છે, “શિલ્પ” પદ વિદ્યાનું ઉપલક્ષણ रथा०-२८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
स्थानाङ्गस्त्रे
उक्तं च" विद्यया राजपूज्यः स्यात् , विद्यया सर्वमान्यता।
विद्या हि सर्वलोकस्य, वशीकरणकारणम् " ॥ १ ॥ इति । इति तृतीयो निधिः ३। तथा-धननिधिः कोशः । धान्यनिधिश्च कोष्ठागारः इति चतुर्थपश्चौ निधी । ४ । ५॥ मू० ८ ॥
इत्थं निधिः पञ्चविधः प्रोक्तः, स च व्यतः पुत्रादिः, भावतस्तु कुशलानु. वानरूपं ब्रह्मचर्य, तदेव शौचत्वेन विवक्षन् अन्यान्यपि शौचानि पाह____ मूलम् -सोए पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-पुढविसोए १ आउसोए २ तेउसोए ३ मंतलोए ४ बंभसोए ॥५॥ सू० ९॥
छाया-शौचं पश्चविध प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-पृथिवोशौचम् , १ अप्शौचम् २, तेजशौचम् ३, मन्त्रशौचम् ४, ब्रह्मशौचम् ५॥ सू० ९॥ थका साधनरूप होने से विद्या भी विधिकी तरह समझनी चाहिये। कहा भी है-"विद्यया राज्यपूज्यः स्थात् " इत्यादि।
मनुष्य विद्यासे राज्यपूज्य हो सकता है, और विद्यासे वह सर्वमान्य हो सकता है, क्योंकि विद्या सर्वलोकको वशमें करनेका एक वशीकरण मन्त्र है, इस प्रकारका यह तृतीय निधिस्थान है।
इसी प्रकारसे कोश और धान्यागार रूप जो निधि है, वह चतुर्थ पंचम निधि है ४-५ ॥ सू०८॥
इस प्रकारसे पांच निधियोंका कथन किया इनमें द्रव्यरूप निधि पुत्रादिक हैं, और भावरूपनिधि कुशलानुष्ठानरूप ब्रह्मचर्य है, इसको शौचरूपसे कहनेको इच्छावाले आचार्य अब अन्य शौचोंका कथन करते हैं। હેવાથી તે વિધાને પણ નિધિરૂપ સમજવી. વિધા જ પુરુષાર્થમાં સાધનરૂપ मन छ. ४ ५६ छे , “ विद्यया राज्यपूज्यः स्यात् " त्याह
વિદ્યાને કારણે મનુષ્ય રાજા વડે પણ પૂજાય છે. વિદ્યા વડે માણસ સમસ્ત લોકોમાં માનનીય બને છે, કારણ કે વિદ્યા સમસ્ત મનુષ્યને વશ કરવામાં વશીકરણ મંત્રની ગરજ સારે છે. આ પ્રકારને આ ત્રીજે નિધિ સમજે. એ જ પ્રમાણે કેશ અને ધાન્યાગાર રૂપ જે ચોથે. અને પાંચમ निधि छ, तन विषे ५६ समर. ॥ सू. ८ ॥
આ પ્રકારના પાંચ નિધિઓનું કથન કરવામાં આવ્યું. તેમાંથી પુત્રાદિકને દ્રવ્ય રૂપ નિધિ સમજવા, કુશલાનુષ્ઠાન રૂપ બ્રહ્મચર્યને ભાવરૂપ નિધિ સમજ તેને શૌચ રૂપે પ્રકટ કરવાની અભિલાષાવાળા સૂત્રકાર હવે અન્ય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०३ सू०९ शौच स्वरूपनिरूपणम्
टीका-' सोए ' इत्यादि
शुचिः शुद्धिः सैव शौवम् । तब द्रव्यतः चतुर्विधं भावत एकविधम् । पञ्च. विधमपीदं शौचं तत्तन्नाम्ना व्यपदिशति, तद्यथा-पृथीवी शौचम्-पृथिव्या-मृत्तिकया शौच शुद्धिः-शरीरादिषु मृत्तिकाया घर्षणोपले पनेन ततो मलदुर्गन्धदूरीक. रणमित्यर्थः । इति प्रथमं शौचम् । तथा अप्शौचम्-अद्भिः-जलैः शौचम्=पक्षा. लनम् २। तेनः शौचम्-तेजसा-अग्निना तद्विकारेण भस्मना या शौचम् ३। मन्त्र शौचम्-मन्त्रेण-शुचिविद्यया शौचम् ४। तथा-पञ्चमं ब्रह्मशौचम्-ब्रह्मब्रह्मचर्यादि कुशलानुष्ठानं, तदेव शौच ब्रह्मशौचम् । अनेन सत्यशौचं तपः शौचम् इन्द्रियनिग्रहशौच सर्वभूतदयाशौचम् चेति चतुर्विधमपि शौच गृहीत्तम्
सोए पंचविहे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र ९॥ टीकार्थ-शौच पांच प्रकारका कहा गया है जैसे-पृथिवी शौच १ अपशोच २ तेजः शौच ३ मन्त्र शौच ४ और ब्रह्मचर्य शौच ५ शुद्धिका नाम शौच है, यह द्रव्यकी अपेक्षा चार प्रकारका कहा गया है, और भावकी अपेक्षा एक प्रकारका कहा गया है, पाँच प्रकारके भी इस शौचको सूत्रकारने उस २ नामसे कहा है, जैसे पृथिवीशौच आदि-मृत्तिका द्वारा जो शुद्धि की जाती है वह पृथिवीशौच है, मिट्टी से हाथोंको धोना शरीर पर मिट्टी लगाना इत्यादि लौकिक क्रियाएँ इस पृथियी शौचमें आ जाती हैं । जलसे शुद्धि करना यह अग् शौच है। तेज अग्निसे या राखसे शुद्धि करना यह तेजः शौच है मंत्र से शुचि विद्यासे जो शुद्धि करता है यह मन्त्र शौच है, ब्रह्मचर्य आदि कुशल अनु. ष्ठान करना यह ब्रह्मशौच है। इससे सत्यशौच, तपः शौच, इन्द्रिय शीयाने ४२ छ. “ सोए पंचविहे पण्णत्ते" त्या
-शोयना नीचे प्रमाणे पांय ५४२ छ-(१) पृथ्वीशीय, (२) अ५शीय, (३) तेश:शीय, (४) मशीय, अने (५) ब्रह्मययंशीय - શૌચ એટલે શુદ્ધિ. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ શૌચના પૃથ્વીશૌચથી લઈને મંત્રશૌચ પર્વતના ચાર પ્રકાર સમજવા અને ભાવની અપેક્ષાએ તેને બ્રહ્મચર્યશૌચ નામને એક જ પ્રકાર સમજો.
માટી દ્વારા શરીરની જે શુદ્ધિ થાય છે તેનું નામ પૃથ્વીશૌચ છે. માટી વડે હાથની શુદ્ધિ કરવી, શરીર પર માટીને લેપ કર આદિ લૌકિક કિયાએને આ પૃથ્વી શોચ રૂપ કહી શકાય છે. પાણી વડે શરીર આદિની શુદ્ધિ કરવી તેનું નામ અપશૌચ છે. પ્રકાશ, અગ્નિ અથવા રાખ વડે શુદ્ધિ કરવી તે તેજ શૌચ છે. માત્ર વડે (શુચિ વિદ્યા વડે) શુદ્ધિ કરવી તેનું નામ મંત્રશૌચ છે. બ્રહ્મચર્ય આદિ કુશલ અનુષ્ઠાન કરવા તેનું નામ બ્રાશૌચ છે. બ્રહ્મ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
स्थानाङ्गसूत्रे " सत्यं शौचं तपः शौवं, शौचमिन्द्रियनिग्रहः ।
सर्वमूतदया शौचं, जलशौंच च पञ्चमम् ॥ १॥” इति । अन्यतीथिकैः पुनरिदं शौचं सप्तविधं प्रोक्तं तथाहि" सप्तस्नानानि प्रोक्तानि, स्वयमेव स्वयम्भुवा । द्रव्यभावविशुद्धयर्थम् , ऋषीणां ब्रह्मवादिणाम् ॥१॥ आग्नेयं वारुणं ब्राह्म, वायव्य दिव्यमेव च । पार्थिवं मानसं चैव स्नानं सप्तविध स्मृतम् ॥२॥ आग्नेयं भस्मना स्नानमबगाातु वारुणम् ।
आपोहिष्ठामयं ब्राह्म वायव्यं तु गवां रजः ॥ ३ ॥ निग्रह शौच और सर्वभून दया शौच ये जो चार प्रकारके शौच हैं, वह भी गृहीत हो जाता है । कहा भी है
"सत्यं शौचं तपः शौचं" इत्यादि ।
अन्य तीथिकोंने जो सात प्रकारका शौच कहा है वह इस प्रकारसे है-" सप्त स्नानानि प्रोक्तानि " इत्यादि ।
ऋषी ब्रह्मचारियों का द्रव्य एवं भावकी शुद्धि के लिये स्वयंभूने ये सात स्नान कहे हैं-आग्नेय १ वारुण २ ब्राह्म ३ वायव्य ४ दिव्य ५ पार्थिव ६ और मानस स्नान ७ इनमें जो राखसे स्नान किया जाता है, वह आग्नेय स्नान है, जलसे जो स्नान किया जाता है, वह वारुण स्नान है....मंत्रसे जो स्नान किया जाय....वह ब्रह्मस्नान है, गोधूलिसे શૌચમાં સત્યશૌચ, તપશૌચ, ઈન્દ્રિય નિગ્રહશૌચ અને સર્વભૂત દયાશૌચને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. કહ્યું પણ છે કે –
" सत्य शौच तपः शौच" या. અન્ય તીકિએ સાત પ્રકારના જે શૌચ કહ્યા છે, તે નીચે પ્રમાણે છે " सप्तस्नानानि प्रोक्तानि" त्याह
બ્રહ્મચારી ઋષિઓની દ્રવ્યશુદ્ધિ અને ભાવશુદ્ધિ નિમિત્તે સ્વયંભૂએ सात स्नान gi छ- (१) मासेय, (२) पा०५, (३) ब्राह्म, (४) पायव्य, (५) हि०य, (६) पार्थिव भने (७) भानस लान.
રાખથી જે સ્નાન કરાય છે તેનું નામ આ નાની છે. પાણી વડે જે સ્નાન કરાય છે, તેનું નામ વાસણ સ્નાન છે. મંત્ર વડે જે સ્નાન કરાય છે, તેનું નામ બ્રહ્મસમાન છે. ગોધૂલિ વડે જે સનાન કરાય છે, તેનું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५७०३ सू०१० छद्मस्थकेवलिनोरञयज्ञेयपदार्थनिरूपणम् १२१
सूर्यदृष्टं तु यदृष्टं, तद्दिव्यमृपयो विदुः । पार्थिवं च मृदा स्नानं, मनः शुद्धिस्तु मानसम् ॥ ४॥” इति ॥मू०९॥ पूर्वमत्रे ब्रह्मशौचभुक्तम् तच्च जीवशुद्धिरूपम् । जीयं तु छद्मस्थो न विजानाति केवली तु विजानातीति सम्बन्धाच्छमस्थ केवलिनोरञयज्ञेयपदार्थान् पञ्चधा प्रतिपादयति
मूलम् -पंच ठाणाई छउमत्थे सवभावेणं ण जाणइ, ण पासइ, तं जहा-धम्मस्थिकायं १ अधम्मत्थिकायं २ आगासथिकाय ३ जीयं असरीरपडिबद्धं ४, परमाणुपोग्गलं ५। एयाणि चेव उत्पन्ननाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली सव्वभावणं जाणइ पाप्तइ धम्मस्थिकायं जाय परमाणुपोग्गलं ॥सू० १०॥
छाया-पश्च स्थानानि छद्मस्थः सर्वभावेन न जानाति न पश्यति, तद्यथाधर्मास्तिकायम् १ अधर्मास्तिकायम् २ आकाशास्तिकायम् ३ जीवम् अशरीरप्रतिबद्धं ४ परमाणुपुद्गलम् ५। एतान्येव उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अहंन् जिनः केवली सर्वमावेन जानाति पश्पति-धर्मास्तिकायं यावत् परमाणुपुद्गलम् ॥५०१०।। जो स्नान किया जाता है, वह वायव्य स्नान है, सूर्यका आताप लेना यह दिव्य स्नान है, मृत्तिका से जो स्नान है, वह पार्थिय स्नान है, और मनकी शुद्धि करना यह मानस स्नान है ।। म्०९॥
इस प्रकारसे यह शौच कहा है, यह शौच जीवकी शुद्धि रूप होता है, छद्मस्थ जीयको नहीं जानता है, केवलीहो जीवको जानते हैं, सो इस सम्बन्धको लेकर अवसूत्रकार छद्मस्थ और केवलीके जो अज्ञेय ज्ञेय पदार्थ हैं, उनके पांच प्रकारोंका कथन करते हैं-- _ 'पंच ठाणाई छ उमत्थे सव्यभावेणं ण जाणइ इत्यादि' सूत्र १० ॥ નામ વાયવ્યસ્નાન છે. સૂર્યના તડકા વડે જે આતાપના લેવાય છે, તેનું નામ દિવ્યસ્નાન છે. માટી વડે જે સ્નાન કરાય છે, તેનું નામ પાર્થિવસ્નાન છે. અને મનની શુદ્ધિ કરવા રૂપ માનસસ્નાન હોય છે. તે સૂ. ૯ છે
આ પ્રકારના આ શૌચ કહ્યાં છે. તે શૌચ જીવની શુદ્ધિરૂપ હોય છે. છવાસ્થ મનુષ્ય જીવને જાણ નથી, કેવલી જ જીવને જાણે છે. આ પ્રકારના સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર છદ્મસ્થ અને કેવલીને જે અય અને રેય પદાર્થો છે તેમના પાંચ પ્રકારનું કથન કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-पंच ठाणाई ' इत्यादि
छद्मस्थः-अवधिज्ञानमनःपर्यवज्ञानवर्जितो मुनिः पञ्चस्थानानि सर्वभा. वेन साक्षात्कारेण-प्रत्यक्षतयेत्यर्थः, न जानाति न पश्यति । तानि स्थानान्याहतद्यथा-धर्मास्तिकामित्यादि । तत्र अशरीरप्रतिबद्धम् शरीरबर्जितं जीरम् । परमाणुपुद्गलम्-परमाणुश्चासौ पुद्गलम्वति तम् । इदं द्वयणुकादीनामप्युपलक्षणम् , तेन द्वयणुकादीनपि छद्मस्थः साक्षात्कारेण नो जानाति नो पश्यति । श्रुतज्ञानेन टीकार्थ-अवधिज्ञान एवं मनः पर्ययज्ञानसे रहित मुनिरूप छद्मस्य इन पांच स्थानोंको सर्वभावसे साक्षात् रूपसे प्रत्यक्षरूपसे नहीं जानता है, नहीं देखताहै, वे पांच स्थान इस प्रकार से हैं-धर्मास्तिकाप १ अधर्मास्ति काय २ आकाशास्तिकाय ३ अशरीरप्रतिबद्ध जीव ४ और परमाणु: पुद्गल ५ । इन्हीं पांच स्थानोंको उत्पन्नज्ञानदर्शनधारी अर्हन्त जिन केवली सर्वभावसे साक्षात् रूपसे जानते हैं देखते हैं। वे पांच स्थान धर्मास्तिकाय यावत् परमाणु पुद्गल हैं । अवधिज्ञान एवं मनःपर्यवज्ञानवाले जीव भी छमस्थ जीवमें गृहीत किये गये हैं, अतः वे यहां गृहीत न हों इसीलिये टीकाकारने उन्हें वर्जित किया है, अशरीर प्रतिबद्धका भाव है, शरीरसे रहित जीव परमाणु पुद्गल व्यणुक आदिका उपलक्षण है, अत: जैसा वह छद्मस्य परमाणु पुद्गलको साक्षात् नहीं जानता है, उसी प्रकारसे वह व्यणुक आदिको भी साक्षात् रूपसे नहीं जानता
" पंच ठाणाई छ उमत्थे सवभावणे ण जाणइ" त्य
અવધિજ્ઞાન અને મનપથવિજ્ઞાનથી રહિત એવો છઘસ્થ મુનિ આ પાંચ સ્થાનેને સર્વભાવે, સાક્ષાત્ રૂપે, પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણતા નથી. (૧) ધર્માસ્તિકાય (२) अस्तिय, (3) 4 शास्तिय, (४) अशरी२ प्रतियद्ध ७५ मन (५) ५२मा पुरता.
એ જ પાંચ સ્થાને ઉત્પન્ન જ્ઞાન દર્શનધારી અહંત જિન કેવલી સર્વભાવે--સાક્ષાત્ રૂપે જાણે છે અને દેખે છે. એટલે કે ધર્માસ્તિકાયથી લઈને પરમાણુ પુદ્ગલ પર્યન્તના પાંચે સ્થાને કેવળજ્ઞાની જીવ પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે અવધિજ્ઞાની અને મનપજ્ઞાનવાળા જીવને પણ છવસ્થ જ ગણવામાં આવે છે, તેથી તેમને અહીં ગૃહીત કરવાના ન હેવાથી સૂત્રકારે તેમને અહીં વર્જિત કર્યા છે “અશરીર પ્રતિબદ્ધ ” એટલે શરીરથી રહિત જીવ. પરમાણુ પુલ દ્વયક આદિનું ઉપલક્ષણ છે. તે છઘસ્થ જેમ પરમાણુ પુલને સાક્ષાત રૂપે જાણતા નથી, એ જ પ્રમાણે તે યણુક આદિને પણ સાક્ષાત રૂપે જાણતા નથી. કૃતજ્ઞાનની સહાયતાથી જ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था. ५३ ३ १० छा स्थ केवलिनोरज्ञेयज्ञेय पदार्थनिरूपणम्
२२३
"
तु धर्मास्तिकायादीन् जानात्येवेति अत्रेदं बोध्यम् - अवधिज्ञानी मनःपर्यवज्ञानी च यद्यपि छद्यस्थ एव तथापि स नेह विवक्षितः धर्मास्तिकायादीनां चतुर्णां साक्षात्कारेण ज्ञानाभावेऽपि परमाणुपुद्गलस्य साक्षात्कारेण ज्ञानात् । ननु सर्वभावेन इत्यस्य सर्वपर्ययेण इत्यर्थः एवं च अवधिज्ञानी मन:पर्ययज्ञानी च सर्वपर्यायेण परमाणुपुद्गलं न जानातीति छद्यस्थपदेन अवधिमनः पर्ययज्ञानिनोरपि ग्रहणे है, श्रुतज्ञानकी सहायता से ही जानता है, तात्पर्य ऐसा है - यद्यपि अबविज्ञानी मनः पर्ययज्ञानी छद्मस्थही हैं, परन्तु यहां उनकी विवक्षा नहीं हुई है, क्योंकि वे परमाणु पुद्गलको तो सोक्षात् रूपसे जानते हैं, भलेही वे धर्मास्तिकायादिक चारको साक्षात् रूपसे नहीं जानते ।
शंका- " सर्वभाव " इस पदका अर्थ है, सर्वपर्यायसे अतः अब विज्ञानी एवं मनः पर्ययज्ञानी जो जीव है, वह सर्वभावसे सर्वपर्यायसे परमाणुपुलको जानता नहीं है, इसलिये छद्मस्थ पदसे अवधिज्ञानी और मन:पर्ययज्ञानी इनका भी ग्रहण कर लिया जाये तो क्या हानि है ?
उत्तर- " सर्वभावेन " इस पदका अर्थ यदि “ सर्व पर्याय: " ऐसा माना जाय और ऐसा मानकर यह कहा जायकि अशरीर पतिषद्ध जीवको छद्मस्थ सर्व पर्यायरूपसे साक्षात् नहीं जानता है, साक्षात् नहीं देखता है, तो इसका भाव ऐसा होता है, कि वह शरीर प्रतिबद्ध જાણે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવુ છે કે અધિજ્ઞાની અને મન:પર્યં યજ્ઞાની છદ્મસ્થ જ છે, છતાં પણ અહીં તેમની વિવક્ષા થઈ નથી કારણ કે તેમે પરમાણુ પુદ્ગલને તે સાક્ષાત્ રૂપે જાણે જ છે, ભલે તેએ ધર્માસ્તિકાય આદિ ચારને સાક્ષાત્ રૂપે જાણુતા નથી
श|--" सर्वलाप " मा पहना अर्थ ' सर्व पर्यायनी अपेक्षाये ' थाय છે. તેથી અવિધજ્ઞાની અને મન:પર્યંયજ્ઞાની જે જીવા છે, તેએ સભાવે, સપર્યાયની અપેક્ષાએ—પરમાણુ પુદ્ગલને જાગ્રુતા નથી, એવુ સિદ્ધ થાય છે. તે પછી છદ્મસ્થ પદ વડે અવધિજ્ઞાની અને મનઃપયજ્ઞાનીને પણ ગ્રહણ કરવામાં શા વાંધે છે ?
उत्तर—“ सर्वभावेन ” या पहने। अर्थले " सर्व पर्याय ३पे" भानવામાં આવે, તે અને એ પ્રકારનેા અર્થ માનીને જો એવુ કહેવામાં આવે કે “ અશરીર પ્રતિબદ્ધ જીવને છદ્મસ્થ સ` પર્યાય રૂપે સાક્ષાત્ જાણતા નથી અને સાક્ષાત્ દેખતા નથી, ” તેા તેના દ્વારા એવા ભાવ પ્રકટ થાય છે
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
स्थानाङ्गसूत्रे न कापि हानिरितिचेत् , अत्रोच्यते-यदि सर्वभावेन इत्यस्य सर्वपर्यायेण इत्यर्थः स्वीक्रियते, तर्हि ' अशरीरमतिबद्धं जीवं छमस्थः सर्वपर्यायेण न जानाति न पश्यतीत्युक्ते शरीरप्रतिबद्धं जीयं तु सर्वपर्यायेण जानाति पश्यतीत्यर्थी गम्यते। न च शरीरप्रतिबद्ध जीवम् अवधिज्ञानी मनःपर्यवज्ञानी च सर्वपर्यायेण जा. नाति । अतः · सर्वभावेन ' इत्यस्य ' साक्षात्कारण ' इत्येवार्थी युक्तः । परमाणु पुद्गलं तु साक्षात्कारेण अवध्यादि ज्ञानीजानात्येव, अतः-छद्मस्थपदेनात्र अवध्यादि रहित एव ग्राह्य इति । जिनस्तु एतानि पञ्च स्थानानि साक्षात्कारेण जानातिइत्याह-' एयाणि चेव' इत्यादि इति ॥मू० १० ॥
पूर्वक्ति धर्मास्तिकायाद्यतिरिक्तानप्यतीन्द्रियभाव न् जिनो जानातीत्यघोलोकोद्मलोकवीन् अतीन्द्रियान् भावान् पश्च स्थानकत्वेनाह--
मूलम्-अहोलोएणं पंच अणुत्तरा महइमहालया महानिरया पण्णत्ता, तं जहा-काले १ महाकाले २ रोरुए ३ महाजीवको साक्षात् जानता है, और साक्षात् देखता है, परन्तु ऐसा अर्थ मानना भी संगत नहीं होता है, क्योंकि अयधिज्ञानी और मनः पर्ययज्ञानी जीवका शरीर प्रतिबद्ध जीवको सर्वपर्याय सहित न जानता है,
और न देखता है, इसलिये “ सर्वभाव" पदका अर्थ " साक्षात्कार" ऐसाही यहां करना चाहिये " सर्वपर्याय " ऐसा नहीं करना चाहिये अतः ऐसी अर्थ संगति में कोई दोष नहीं आता है, क्योंकि अवधिज्ञान आदिवाले जीव परमाणु पुगलको साक्षात् रूपसे जानतेही हैं । इमलिये छद्मस्थ पदसे यहां अवविज्ञान आदिसे जित पुरुषही लेना चाहिये। जिन भगवान् तो इन पांच स्थानोंको साक्षात् रूपहीसे जानते हैं, यही बात " एयाणि चेच" इत्यादि सूत्र पाठ द्वारा प्रकटकी गई है ।सू०१०॥ કે તે શરીર પ્રતિબદ્ધ જીવને સાક્ષાત જાણે છે અને સાક્ષાત્ દેખે છે. પરંતુ એ અર્થ પણ સંગત લાગતો નથી કારણ કે અવધિજ્ઞાની અને મન:પર્યાય જ્ઞાની મનુષ્ય શરીર પ્રતિબદ્ધ જીવને સર્વપર્યાય સહિત જાણતા નથી અને દેખતે નથી. તેથી “સર્વભાવ” પદને અર્થ અહીં “સાક્ષાત્કાર ” જ કરે જોઇએ. સર્વપર્યાય ” એ અર્થ અહીં કરવો જોઈએ નહીં તેથી એવી અર્થ સંગતિમાં કોઈ દેષ રહેતો નથી, કારણ કે અવધિજ્ઞાન આદિવાળે જીવ પરમાણુ પુલને સાક્ષાત્ રૂપે જાણે જ છે. તેથી છદ્મસ્થ પદ દ્વારા અહીં અવધિજ્ઞાન આદિથી ૨ડિત પુરુષને જ ગ્રહણ કરવો જોઈએ જિનેન્દ્ર ભગવાન तो भा पांये स्थानने साक्षात् ३ छ, ४ पातने “ एयाणि चेव" ઈત્યાદિ સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. જે સૂ. ૧૦
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा रोका स्था०५ उ०३२०११ अधोलोकोयलोकवर्तीअतीन्द्रियमावनि० २२५ रोरुए ४ अप्पइट्ठाणे ५। उड्डलोए णं पंच अणुत्तरा महइमहालया महाविमाणा पण्णत्ता, तं जहा-विजए १ वैजयंते २ जयंते ३ अपराजिए ४ सम्वटसिद्धे ॥ सू० ११ ॥
छाया--अधोलोके खलु पञ्च अनुत्तरा महातिमहालयाः महानिरयाः प्रज्ञप्ताः, तयथा-कालो १ महाकालो २ रौरवो ३ महारौरवः ४ अप्रतिष्ठान: ५। ऊर्ध्वलोके खलु पञ्च अनुत्तरा महातिमहालया महाविमानाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-विजयो १ वैजयन्तो २ जयन्तः ३ अपराजितः ४ सर्वार्थसिद्धः ५ ॥सू० ११।। ___ इन पूर्वोक्त धर्मास्तिकाय आदिसे अतिरिक्त भी अतीन्द्रिय पदा.
र्थों को जिन भगवान् जानते हैं, यही बात प्रकट करनेके लिये अधोलोकवर्ती उर्ध्वलोकवर्ती अतीन्द्रिय भावोंकी प्ररूपणा अब सूत्रकार पांच स्थानोंसे करते हैं--'अहोलोएणं पंच अणुत्तरा' इत्यादि सूत्र ११ ॥
सूत्रार्थ--इस सूत्रकी व्याख्या स्पष्ट है-अधोलोकमें सात पृथिवी हैं उनमें जो सातवीं पृथिवी है, उसमें पांच अनुत्तर बहुत बड़े विशाल महानिरय कहे गये हैं, उनके नाम इस प्रकारसे हैं-काल १ महाकाल २, रौरव ३, महा रौरव ४, और अप्रतिष्ठान ५, उर्ध्वलोकमें पांच नाम अनुत्तर महाविमान जो कि बहुत बडे विशाल कहे गये हैं, उनके नाम इस प्रकार से हैं-विजय १ वैजयन्त २ जयन्त ३ अपराजित १ और सर्वार्थ सिद्ध ५।
આ પૂર્વોક્ત ધર્માસ્તિકાય આદિ સિવાયના અન્ય અતીન્દ્રિય પદાર્થોને પણ જિન ભગવાન જાણે છે. એ જ વાતને પ્રકટ કરવા માટે સૂત્રકાર હવે અલેકવર્તી અને ઉર્ધ્વ લેકવર્તી અતીન્દ્રિય ભાવેની પ્રરૂપણા પાંચ સ્થાનની मक्षा ४२ छ. " अहोलोएणं पच अणुत्तरा ” त्याह
સૂત્રાર્થ–આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સુગમ છે. અધેલકમાં સાત પૃથ્વી (રતનપ્રભા આદિ નરક) છે. તેમાંની જે સાતમી પૃથ્વી છે તેમાં પાંચ અનુત્તર (ઘણાજ विश) न२४पास मावेश छ. तमना नाम मा प्रमाणे छ-(१) sa, (२) मास, (3) २५, (४) भारी२५ भने (५) मप्रतिष्ठान.
ઉર્વિલોકમાં પાંચ અનુત્તર મહાવિમાને છે તેમનાં નામ આ પ્રમાણે 8-(१) पिन्य, (२) वैयन्त, (3) ४यन्त, (४) भपति भने (५) સર્વાર્થસિદ્ધ.
स्था०-२९
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
स्थानाङ्गसूत्रे
टीका--' अहोलोए ' इत्यादि-
व्याख्या स्पष्टा । नवरम् - अधोलोके सप्तमपृथिव्याम् । अनुत्तराः - नास्ति उत्तरः- उत्कृष्टो येभ्यस्ते सर्वोत्कृष्टा इत्यर्थः । सर्वोत्कृष्टत्वं तु उत्कृष्टवेदनादिस्वात्, ततः परं नरकामावाद वा बोध्यम् । महातिमहालयाः - अतिमद्दान्तः - अतिविशाला इत्यर्थः । अति महत्त्वमादितचतुवर्णा क्षेत्रतोऽप्यसंख्यातयोजनत्वेन वोध्यम् । अपतिष्ठानो यद्यपि क्षेत्रतो योजनलक्षप्रमाण एव तथापि तत्रत्यानां नारकजीवानामायुषोऽतिमहत्त्वात्तस्य महत्त्वं बोध्यमिति । एवमूर्ध्वलोकेऽपि । विज्ञेयम्, न वरम् ऊर्ध्वलो के सातावेदनादित्वं बोध्यम् ।। सू० ११ ॥
टीकार्थ- इस सूत्र की व्याख्या स्पष्ठ है, जिनकी अपेक्षा कोई और उत्कृष्ट नहीं होता है, वे अनुत्तर हैं-सर्वोत्कृष्ट हैं । सर्वोत्कृष्टता इनमें उत्कृ टवेदनावाले होने से आई हैं। अथवा इनके बाद और नरक नहीं हैं, इस कारण भी इनमें उत्कृष्टता कही गई है। महातिमहालय शब्दका अर्थ अति विशाल है। इनमें अतिविशालता आदिके चारोंमें क्षेत्रकी अपेक्षा असंख्यात योजनके होनेसे है । अप्रतिष्ठान यद्यपि क्षेत्रकी अपेक्षा १ लाख योजनकाही है । तब भी वहांके नारक जीवोंकी आयु अति महान् है, इसलिये इसमें इस अपेक्षा अति महत्ता कही गई है। इसी तरहका कथन उर्ध्वलोक में भी जानना चाहिये। यहां पर जो महत्ता प्रकट की गई है वह सातावेदनीयका तीव्र उदय रहता है, अतः उससे यहां सातबेदन आदिका प्रकृष्ट अनुभव होता रहता है " इस अपेक्षासे प्रकट की गई है ।। सू० ११ ॥
(6
ટીકા –જેના કરતાં કાઈ પશુ ઉત્કૃષ્ટ ન હોય તેને અનુત્તર અથવા સર્વોત્કૃષ્ટ કહે છે. કાલ, મહાકાલ આદિ પાંચ નકાવાસામાં ઉત્કૃષ્ટ વેદનાવાળા નારકોને કારણે સર્વોત્કૃષ્ટતા સમજવી અથવા તે નરકાવાસેાની નીચે બીજી કોઈ પણ નરકા નહીં હોવાને કારણે પણ તેમાં સર્વોત્કૃષ્ટતા સમજવી. ‘મહાતિમહાલય એટલે ‘ અતિ વિશાળ ’પહેલાં ચાર નરકાવાસે અસખ્યાત ચેાજનપ્રમાણ હાવાને કારણે તેમનામાં ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અતિ વિશાળતા સમજવી. જો કે અપ્રતિષ્ઠાન નામનેા પાંચમે નરકાવાસ એક લાખ ચૈાજનપ્રમાણુ જ છે, છતાં પણ તેમાં નારકનું આયુષ્ય અતિ મહાન હેાવાથી તે દૃષ્ટિએ તેમાં સર્વોત્કૃષ્ટતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે.
એ જ પ્રકારનું કથન ઉલાકના પાંચ અનુત્તર વિમાન વિષે પશુ સમજવુ. ત્યાં સાતાવેદનીયના તીત્ર ઉદય રહે છે. તેથી તે અનુત્તર વિમાનનિવાસી દેવે સાતાવેદનીય આદિના પ્રકૃષ્ટ અનુભવ કરે છે. તે કારણે તેમાં સર્વોત્કૃષ્ટતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. ા સૂ. ૧૧ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०१२ पञ्चविधपुरुषस्वरूपनिरूपणम् २२७
अनुत्तरनरकेषु अनुत्तरविमानेषु च विशिष्टसत्या एव पुरुषा गच्छन्तीति पञ्चविधान पुरुषानाह--
मूलम् ---पंच पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-हिरिसत्ते १ हिरिमणसत्ते २ चलसत्ते ३ थिरसत्ते ४ उदयणसत्ते ५ ॥सू०१२॥
छाया-पञ्च पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-ही सत्त्वः १ होमनः सत्त्वः २ चलसत्त्वः ३ स्थिरसत्त्वः ४ उदयनसत्त्वः ५॥सू० १२॥
टीका---' पंच पुरिसजाया' इत्यादि--
पुरुपजातानि-पुरुष प्रकाराः पञ्च प्ररूपितानि । तान्येवह-तद्यथा-हीसत्त्वःहिया लज्जयो सत्र=स्थितिः-अवष्टम्भः अविचलत्वमिति यावत् परीपहेषु यस्य संयतस्य संग्रामादिपु वा यस्य संयतेतरपुरुषस्य सः ।१। तथा-हीमनःसत्त्व:हिया-मनस्येव सत्वं न तु शरोरे, शीतादौ कम्पादि-विकारदर्शनाद् यस्य सः ___ अनुत्तर नारकोंमें और अनुत्तर विमानों में विशिष्ट शक्तिशाली पुरुषही जाते हैं, इसलिये अब सूत्रकार पांच प्रकार के पुरुष का कथन करते हैं--पंच पुरिसजाया पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र १२ ॥ टीकार्थ-पुरुष जात पांच कहे गये हैं जैसे-हीसत्त्व १ हीमनः सत्त्व २चल सत्त्व ३ स्थिर सत्त्व ४ और उदयन सत्त्व ५ जिस संयतकी परीषहके आने पर लज्जावश अपने संयम भावसे अविचलता बनी रहती है, यह होसत्व है, अथवा संयतसे इतर जिस प्राणीकी संग्राम आदिकोंमें लज्जाके वशसे स्थिरता रहती है, वह हो सत्त्व है, लज्जासे स्थिति अविचलता जिसकीहै ऐसा वह प्राणी ही सत्त्व है। लज्जाके वश जिसके
અનુત્તર નરકમાં અને અનુત્તર વિમાનમાં વિશિષ્ટ શક્તિશાળી છે જ જાય છે. તેથી હવે સૂવકાર પાંચ પ્રકારના પુરુષોનું કથન કરે છે.
"पंच पुरिसजाया पण्णत्ता" त्या:___ थ-पुरुषांना नाय प्रभा पांय १२ ४ा छ-(१)ी सत्य, (२) &ीमनः सत्य, (3) यस सत्य, (४) स्थिर सत्य अने (५) Gयन सर५.
પરીષહ આવી પડે ત્યારે જે સંયત લજજાને કારણે પોતાના સંયમ ભાવમાંથી ચલાયમાન થતો નથી–અવિચલ જ રહે છે તેને હીસ કહે છે. અથવા સંગ્રામ આદિમાં લજજાને કારણે જે માણસ અવિચલ રહે છે તેને હીસા કહે છે. આ રીતે લજજાને કારણે જ જેની અવિચલતા ટકી રહી છે એવા જીવને હીસત્વ કહે છે. લજજાને કારણે જેના મનમાં જ માત્ર હીસવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૮
स्थानाङ्गसूत्रे ।। चलसत्या-चलम् अस्थिरं सत्यं यस्य सः ।३। अचलसत्त्वा-अचलं-स्थिरं सत्त्वं यस्य सः।४। तथा-उदयनसत्त्व:-उत्= ऊर्ध्वम् अयनंगमनं यस्य तत् उदययनम्-उदयगामि प्रवर्द्धमानमिति यावत् सत्वं यस्य स इति पञ्चमः ९ ॥१२॥
अनन्तरं सत्ववान् पुरुषः पञ्चमसंख्यकत्वेन प्रोक्तः । सत्त्ववान् पुरुषश्च पायो मिथुरेवेति तत्स्वरूपं सदृष्टान्तमाह--
मूलम्-पंच मच्छा पण्णत्ता, तं जहा-अणुसोयचारी १, पडिसोयचारी २ अंतचारी ३ मज्झचारी ५॥ एवमेव पंच भिक्खागा पण्णत्ता, तं जहा- अणुसोयचारी १ जाव सव्यचारी ५॥ सू० १३ ॥
छाया--पश्च मत्स्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अनुस्रोतवारी १ प्रतिस्रोतवारी २ अन्तचारी ३ मध्यवारी ४ सर्वचारी ५। एवमेव पञ्च भिक्षाकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथाअनुस्रोतवारी १ यायत् सर्वचारी ५ ॥ मू० १३॥ केवल मनमेंही हीसत्व स्थिरता रहती है, शरीरमें नहीं क्योंकि शीत आदिके समयमें शरीरमें कम्पादि विकार देखा जाता है, ऐसा वह प्राणी हीमनः सत्वहै । जिसका सत्य अस्थिर होता है ऐसा वह प्राणी चल सत्त्व है, जिसका सत्त्व-बल स्थिर होता है, ऐसा वह प्राणी अचल सत्त्व है। और जिसका सत्य प्रवर्द्धमान होता है, ऐसा वह प्राणी उदयन सत्त्व है । सू० १२ ॥
सत्त्ववान् पुरुष पांच प्रकारका कहा अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि सत्त्वयान पुरुष प्रायः भिक्षुही होता है अतः भिक्षुका स्वरूप दृष्टान्त. पूर्वक प्रगट किया जाता है-'पंच मच्छा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र १३ ॥ સ્થિરતા રહે છે-શરીરમાં રહેતી નથી (કારણ કે શીતાદિને અવસર તેના शरीरमा पाहि १२ न०४२ ५ छे), मापन “हमनः सत्य" 3 छ. अस्थिर सत्यापने “यसत्य" ४ छे. रतुं सत्५ ( भनामस) સ્થિર હોય છે એવા જીવને “ અચલ સત્વ” કહે છે. જેનું સર્વ પ્રવિદ્ધમાન डाय छ, या अपने “ यन सत्य" 3 छ. ॥ सू. १२ ॥
સત્યવાન પુરુષના પાંચ પ્રકાર પ્રકટ કરવામાં આવ્યા. સામાન્ય રીતે ભિક્ષુ (સાધુ) જ સત્યવાન હોઈ શકે છે. તેથી હવે સૂવકાર દાન્ત સહિત लिइन। २१३५नु नि३५५ रे छ. “पंच मच्छा पण्णत्ता " त्याह
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीकास्था०५ उ०३ सू०१३ मत्स्यदृष्टान्तेन मिक्षुस्वरूपनिरूपणम् २२९
टीका--'पंच मच्छा' इत्यादि--
मत्स्याः पञ्च संख्यका भवन्ति । तत्र प्रथमः-अनुस्रोतवारी-प्रवाहानुकूल. चरणशीलः ।१। प्रतिस्रोतवारी प्रवाहसंमुखचरणशीलः २। अन्तचारी-पार्श्वचारी ३। मध्यचारी=मध्यभागे संचरणशीलः ४। तथा-सर्वचारी अनुस्रोतः प्रतिस्रोतो. ऽन्तमध्येषु सर्वत्र संचरणशीलः ५। इति । इत्थं दृष्टान्तमुक्त्वा सम्प्रति दान्तिकमाह-' एवमेव ' इत्यादि । एवमेव-अनेनैव प्रकारेण पञ्च संख्यका भिक्षवोऽपि भवन्ति । तत्र कश्चित् अनुस्रोतश्चारी-उपाश्रयसमीपात् क्रमेण भिक्षार्थ चरणशील:
टीकार्थ--मत्स्य पांच प्रकारके कहे गये हैं-जैसे-अनुस्रोतश्चारी १ प्रतिस्रोतश्चारी २ अन्तचारी ३ मध्यचारी ४ और सर्वचारी ५ इसी प्रका. रसे पांच भिक्षुक कहे गये हैं जैसे-अनुस्रोतश्चारी १ यावत् सर्वचारी ५। ___ जो मत्स्य प्रवाह के अनुकूल चलनेके स्वभाववाला होता है, वह अनुस्रोतश्चारी होता है, जो प्रवाहके संमुख चलनेके स्वभाववाला होता है, वह प्रतिस्रोतश्चारी होता है, जो पार्च में चलनेके स्वभायवाला होता है, वह पार्श्वचारी होता है, जिसका स्वभाव मध्यभागमें संचरण कर. नेका होता है, वह मध्यचारी है, और जिसका स्वभाव प्रवाहके अनु. कूल प्रवाहके प्रतिकूल चलनेका एवं अन्तमें और मध्यमें चलनेका होता है वह सर्वचारी है, इसी तरहसे भिक्षु भी पांच प्रकार के होते हैं, इनमें कोई एक भिक्षु ऐसा होता है, जो उपाश्रयके पाससे ही क्रमशः भिक्षा करने के स्वभाववाला होता है, ऐसा वह भिक्षु अनुस्रोतश्चारी
टी -भत्२यना नाथे प्रभा पांय २ ४ा छ– (१) मनुस्खोतयारी, (२) प्रतितोतयारी, (3) मन्तयारी, (४) मध्ययारी भने (५) सर्पयारी.
એ જ પ્રમાણે ભિક્ષુકના પણ અનુસ્રોતચારી આદિ પાંચ પ્રકાર કહા છે.
જે મત્સ્ય પ્રવાહના વહેણની દિશામાં જ ચાલવાના સ્વભાવવાળ હોય છે, તેને અનુસ્રોતચારી કહે છે. જે મત્સ્ય પ્રવાહના વહેણની વિરૂદ્ધની દિશામાં ચાલવાના સ્વભાવવાળા હોય છે તેને પ્રતિસ્ત્રોતચારી કહે છે. જે પ્રવાહની બાજુમાં ચાલવાના સ્વભાવવાળો હોય છે, તેને અન્તચારી કહે છે. જે મસ્ય પ્રવાહના મધ્યભાગમાં સંચરણ કરનારે હોય છે, તેને મધ્યચારી કહે છે. જે મસ્ય પ્રવાહની દિશામાં, પ્રવાહની સામે, પ્રવાહની પડખે અને પ્રવાહના મધ્યભાગમાં સંચરણ કરનારો હોય છે તેને સર્વચારી કહે છે. એ જ પ્રમાણે ભિક્ષુક પણ પાંચ પ્રકાર હોય છે. જે ભિક્ષુક ઉપાશ્રયની નજીકના ઘરથી શરૂ કરીને કમશઃ અન્ય ઘરોમાંથી શિક્ષા પ્રાપ્ત કરનાર હોય છે તેને અનુ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
स्थानाङ्गसूत्रे ११ प्रतिस्रोतवारी-दादारभ्य उपाश्रपसमीपं यावत् क्रमेण भिक्षार्थ सेवरणशीलः २। अन्तचारी-पार्थक्षेत्रेषु मिक्षार्थ संचरणशील: ३। मध्यचारी क्षेत्रमध्ये यो भिक्षार्थं चरति सः ४। तथा सर्वचारी-भिक्षार्थं सर्वत्र चरति यः सः ५ इति १३।। भिक्षोरधिकारात् सम्प्रति भिक्षुविशेपान वनीपकानाह--
मूलम्--पंच वणीमगा पण्णता, तं जहा--अतिहिवणीमए, १ किविणवणीमए २, माहणवणीमए ३, साणवणीमए ४, समणवणीमए ५॥ सू० १४ ॥
छाया-पञ्च बनीपकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अतिथिवनीपकः १, कृपण बनीपकः, २ ब्राह्मणवनीपकः ३. श्वघनीपकः ४, श्रमणवनीपकः ५ ॥१० १४॥ कहा गया है, जो मिक्षु दूरसे लेकर उपाश्रयके समीप तक क्रमशः भिक्षा करने के स्वभाववाला होता है, ऐसा वह भिक्षु प्रतिस्रोतश्चारी होता है, जो आजूबाजूके घरों में भिक्षा करनेके स्वभावयाला होता है, ऐसा वह भिक्षु मध्यचारी है, तथा जो भिक्षु भिक्षाके लिये सर्वत्र फिरता है, ऐसा वह भिक्षु सर्वचारी है ॥ सू० १३॥
भिक्षुके अधिकारको लेकर अब सूत्रकार भिक्षु विशेष जो चनी. पक हैं, उनका कथन करते हैं-'पंच वणीमगा पण्णत्ता' इत्यादि
टीकार्थ-वनीपक शब्दका अर्थ याचकहै, ऐसे ये वनीपक पांच प्रकारके कहे गये हैं, जैसे-अतिथि बनीपक १ कृपण चनीपक २ ब्राह्मण સ્રોતચારી કહે છે. જે ભિક્ષુ દૂરના ઘરથી શરૂ કરીને કમશઃ ઉપાશ્રયના સમી. પના ઘરોધાંથી ભિક્ષા પ્રાપ્ત કરનારા હોય છે તેને પ્રતિસ્રોતચારી કહે છે. જે ભિક્ષ ઉપાશ્રયની આસપાસના ઘરોમાંથી ભિક્ષાચર્યા કરનારે હોય છે તેને અન્તચારી કહે છે, જે ભિક્ષુ ગામની મધ્યના ઘરોમાં ભિક્ષાચર્યા કરનાર હોય છે તેને મધ્યચારી કહે છે. જે ભિક્ષુ ભિક્ષાપ્રાપ્તિ માટે સર્વત્ર ફરે છે તેને સર્વચારી કહે છે. જે સૂ. ૧૩ છે
આગલા સૂત્રમાં ભિક્ષુના પાંચ પ્રકારનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર વનપક (યાચક) નામના ભિક્ષુવિશેષનું નિરૂપણ કરે છે.
"पंच वणीमगा पण्णत्ता" छत्याह
વની પક” એટલે યાચક. એવા વનપકના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર ४ा छ-(१) तिथि पनी५४, (२) ४५५ पनी५४, (3) माझY 4५४, (४) ना५४ भने (५) श्रम पनी५४.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुघा टीका स्था०५ उ०३ २०१४ वनीपकस्यरूपनिरूपणम् २३१
रोका--'पंच वणीमगा' इत्यादि--
वनीपकाः-वन्वते याचन्ते ये ते-याचका इत्यर्थः । स्वभक्तान् प्रशंसादिभि दर्दानाभिमुखकारका इत्यर्थः । ते च पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः । तानेबाह-तद्यथा-अतिथि चनीपक:-भोजनकाले उपतिष्ठमानोऽतिथिः- सोऽतिथिदानप्रशंसया स्वभक्ताद् दातुराहारादिकं याचतेऽतः सोऽतिथिवनीपक इत्युच्यते ।
अतिथिदानप्रशंसा यथा-- " पाएण देइलोगो, उवगारिसु परिजिएसु जुसिएसु । जो पुण अद्धाखिन्नं अतिहिं पूएइ तं दाणं ॥१."
छाया-प्रायेण ददाति लोकः उपकारिभ्यः परिचितेभ्योजुष्टेभ्यः। ___ यः पुनरध्वखिन्नमतिथि पूजयति तदानमिति ॥१॥ वनीपक ३ श्ववनीपक ४ और श्रमा चनीपक ५ जोप्रशंसा आदि द्वारा अपने भक्तोंको दानके अभिमुख करनेवाले होते हैं वे बनीपक हैं। इनमें जो वनीपक भोजन कालमें आता है, और अतिथि दानकी प्रशं. सासे अपने भक्त दातासे आहार आदिकी याचना करते हैं, ऐसा वह याचक अतिथिवनीपक है अतिथि दानकी प्रशंसा इस प्रकारसे है
"पाएण देइ लोगो इत्यादि ।
लोक प्रायः उपकारीके लिये या परिचितजनके लिये या सेवा करने बालेके लिये जो कुछ बनता है, वह देता है पर वह दान नहीं है, पर दान वही है जो मार्गसे चलकर आये हुए खिन्न अतिथिजनके लिये प्रत्युपकार की आकाङ्क्षा किये चिना आहारादि देता है, कृपणधनीपक
જેઓ પ્રશંસા આદિ દ્વારા પિતાના ભક્તને દાન કરવા પ્રેરે છે, તેમને વનીપક' કહે છે. જે વનપક ભજન કરવાને સમયે આવીને અતિથિદાનની પ્રશંસા કરીને દાતા પાસેથી આહારદિની યાચના કરે છે, તે વનીપક (યાચક) ને “અતિથિ વનપક” કહે છે. અતિથિદાનની પ્રશંસા આ प्रमाणे ४२वामा मावी छ. “ पाएण देइ लोगो" त्या:
સામાન્ય રીતે તે લેકે ઉપકારીજનોને અથવા પરિચિતજનેને અથવા પિતાની સેવા કરનાર લેકને કંઈને કંઈ આપે છે યથાશક્તિ મદદ કરે છે. પરન્તુ આ પ્રકારની મદદને દાન કહી શકાય નહીં. દાન તે તેને જ કહી શકાય કે જે કંઈ પણ પ્રકારના પ્રયુપકારની આકાંક્ષા વિના આપવામાં આવે છે. આંગણે આવીને ઊભેલા કઈ દુઃખી અને અજાણ્યા અતિથિને જે આહા. રાદિનું દાન કરાય છે તેને જ સાચું દાન કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
स्थानाङ्गसूत्रे कृपणवनीपक:-कृपणो दरिद्रः, स एव वनीपकः। योहि स्वस्य दारिद्रयाख्यानपुरस्सरं स्वस्मै दीयमानं दानं प्रशंसति स कृपणवनीपकः । कृपणदानप्रशंसा यथा
" किविणेसु दुम्मणेसु य, अबंधवायंकि जुंगियंगेसु। प्याहिज्जेलोए, दाणपड़ागं हरइदेतो ॥१॥ छाया-कृपणेभ्यो दुर्मनोभ्यश्च अवान्धवातङ्किव्यङ्गिताङ्गेभ्यः ।
पूजार्ह लोके दानपताकां हरति ददत् ॥१॥ इति । ब्राह्मणवनीपक:-यो हि ब्राह्मणाय दीयमान दानं प्रशंसन भिक्षर्थ चरति सः। ब्राह्मणदानप्रशंसा यथा--
"लोगाणुग्गहकरिसु, भूमीदेवेसु बहुफलं दाणं ।
अपिणाम बभबंधुसु, किं पुण छक्कम्मनिरयाणं ॥१॥" वे हैं, जो अपनी दरिद्रताके प्रकाशनपूर्वक अपने लिये दिये जा रहे दानकी प्रशंसा करता है । कृपणदानकी प्रशंसा इस प्रकारसे है___“किविणेसु दुम्मणेसु य" इत्यादि ।
जिनका कोई पन्धु नहीं है, आतङ्कसे जो सदा युक्त बने रहते हैं, शरीर जिनका उपाङ्ग आदिसे रहित हो रहा है, ऐसे कृपण दुःखित जनोंके लिये जो देता है,वह अपनी दान पताकाको इस लोकमें फहराता है।
जो वनीपक ब्राह्मणके लिये दिये जाते दानकी प्रशंसा करता हुआ भिक्षाके लिये भ्रमण करता है, वह ब्राह्मण वनीपक है, ब्राह्मण दान प्रशंसा इस प्रकारसे है-" लोगाणुग्गहकारिसु" इत्यादि । लोकका अनुग्रह करनेवाले भूमिदेयोंमें ब्राह्मणो में दिया गया दान
જે યાચક પિતાની દીનતા પ્રકટ કરીને દાતા પાસે દાન માગે છે અને પિતાને આપવામાં આવતા દાનની પ્રશંસા કરે છે તેને “કૃપણ વનપક” કહે छ. पहननी प्रशसा मा प्रमाणे ४री छ-" किविणेसु दुम्मणेसु य" ઇત્યાદિ. જેમને કેઈ બધુ નથી, જેઓ સદા આતંકથી યુક્ત જ રહ્યા કરે છે. જેમનું શરીર ઉપાંગ આદિથી રહિત હોય, એવા કૃપણ દુઃખિતજનોને જે માણસ દાન આપે છે, તે પિતાની યશપતાકાને આ લેકમાં ફરકાવે છે.
જે વનીક (યાચક) બ્રાહ્મણને અપાતા દાનની પ્રશંસા કરી કરીને દાતા પાસેથી દાનની યાચના કરે છે તેને બ્રાહ્મણ વનપક કહે છે. બ્રાહ્મણને અપાતા દાનની આ પ્રમાણે પ્રશંસા કરવામાં આવે છે.
“ लोगाणुग्गहकारिसु" त्याहલેકેનું કલ્યાણ કરનાર ભૂદેને (બ્રાહ્મણે ને) આપવામાં આવતું દાન
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुशा टीका स्था. ५ उ.३ सू. १४ वनीपकस्यरूपनिरूपणम्
२३३ छाया--लोकानुग्रहकारिषु भूमिदेवेषु बहुफलं दानम् । __ अपि नाम ब्रह्मबन्धुषु किं पुनः पट्कर्मनिरतेषु । १।। इति । ब्रह्मबन्धवः जन्मना ब्राह्मणा न तु कर्मणा। तथा-श्ववनीपक:-श्वार्थ वनीपकः । श्वभ्यो दोयमानस्य दानस्य प्रशंसा यथा" अविणाम होज्ज सुलभो, गोणाईणं तणाइ आहारो । छिच्छिकारहयाणं, न हु सुलभो होज्ज सुणयाणं ।।१।। केलासभवणा एए, गुज्झगा आगया महि ।। चरंति जक्खरूवेणं, पूयाऽपूया हियाऽहिया ॥२॥" छाया--अपि नाम भवेत् सुलभो गवादीनां तृणादिराहारः । छिच्छीकारहतानां न खलु मुलभो भवेत् शुनकानाम् ॥१॥ कैलासभवनादेते गुह्यका आगता महीम् । चरन्ति यक्षरूपेण पूजिता अपूजिता हिता अहिताः ॥२॥ इति। बहुत फलबाला होता है, जब ऐसी बात है तो फिर षट्कर्म निरत ब्रह्मबन्धुमोंमें दिये गये दानकी बातही क्या कहनी ? यहां ब्रह्मपन्धुसे जो जन्मसे ब्राह्मण है, कर्मसे नहीं ऐसा ब्राह्मण लिया गया है। ___जो कुत्तोंके लिये वनीपक होता है, वह श्ववनीपक है, वह कुत्तोंके लिये दिये गये दानकी प्रशंसा इस प्रकार से करता है-"अविणाम होज्ज सुलभो" इत्यादि। ___ गयादिकों के लिये तो तृणादिका आहार सुलभ होता है, परन्तु छिछीकारसे हत हुए कुत्तोंको आहार सुलभ नहीं होता है, ये कुत्ते, कैलासभवनसे आये हुए गुह्यक-देव विशेष हैं। ये यक्षरूपसे पृथ्वी ઘણું જ ફલદાયી ગણાય છે. તે પછી પકર્મ નિરત બ્રહ્મબંધુઓને અર્પણ કરાતાં દાનના ફળની તે વાત જ શી કરવી ! અહીં ભૂદેવ પદ જન્મે બ્રાહ્મણ કમે બ્રાહ્મણ નહીં એવા બ્રાહ્મણનું વાચક છે. અને “બ્રહ્મબન્ધ” પદ જન્મે પણ બ્રાહ્મણ અને કમેં પણ બ્રાહ્મણનું વાચક છે.
જે વનપક કતરાઓને નિમિત્તે અપાતાં દાનની પ્રશંસા કરે છે તેને શ્વવનીપક' કહે છે. કૂતરાને માટે અપાતાં દાનની આ પ્રમાણે પ્રશંસા કરવામાં આવે છે.
ગાયઆદિને તે ઘાસચારો આદિ આહાર સરળતાથી પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ જેના પ્રત્યે લેકે નફરતથી જુવે છે અને જેને લકે હડધૂત કરે છે એવા કૂતરાઓને તે આહારપ્ર પ્તિ દુર્લભ થઈ પડે છે. તે કૂતરાઓ કૈલાસ ભવનમાંથી આવેલા ગુહ્યકે (દેવવિશે ) છે. તેઓ યક્ષ રૂપે ભૂમિપર સંચરણ स-३०
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
स्थानाङ्गसूत्रे
गुत्यका:-देवविशेषाः । एते पूजिताः-भोजनादिना सत्कृता हिताय, अपू जिता अहिताप भवन्तीति भावः । तथा-श्रमणवनीपकः -निर्मन्थशाक्यतापस. गैरिकाजीयकरूपः पञ्चविधः अपणः । तत्र-निग्रन्थो वनीपको न भवति । शाक्यादय एव यनीपमा उच्यन्ते । तत्र शाक्यश्रमणवनीपकदानप्रशंसा यथा--
" भुति चित्त सम्मटिया व कारुणिय दाणरुइणो य । अविकामगद्दभेसु वि न नस्सए किंपुण जईसु ॥१॥ छाया--भुञ्जन्ति चित्रकर्म स्थिता इव कारुणिका दानरुचयश्च ।
अपि नाम कामगर्दभेषु अपि न नश्यति किं पुनर्यतिषु ॥१॥ इति । कामगर्दभा:-विषय लोलुपास्तेषु दत्तं दानमपि न नश्यति किं पुनर्यतिषु दत्तम् एयमेव तापसवनीपकादि दानप्रशंसाऽपि अगम्येति । सू० १४॥ पर चलते रहते हैं । भोजनादिसे जो इनका सत्कार करता है, वह उसके हित के लिये होता है, और जो इनका सत्कार नहीं करता है, वह उसके आहितके लिये होता है।
श्रमणवीपक-निर्मन्थ, शाक्य, तापस, गैरिक और आजीवकके भेदसे पांच प्रकारका है, इनमें जो निम्रन्थ होता है, वह वनीपक नहीं होता है, किन्तु जो शाक्य आदि होते हैं, वे ही वनीपक कहलाते हैं। इनमें शाक्य श्रमण वनीपक दान प्रशंसा इस प्रकार से है-" भुजति चित्तकम्मडिया" इत्यादि।
जो प्राणी विषयों में लोलुप हैं, उनमें दिया गया दान भी जव नष्ट नहीं होता है, तो फिर पति जनों में दिया गया दान निष्फल कैसे हो सकता है। इसी प्रकारसे दानको प्रशंसा जानना चाहिये ॥तू० १४॥ કરતા રહે છે. ભેજનાદિ વડે તેમને સત્કાર કરનારનું કલ્યાણ થાય છે, અને તેમને ભેજનાદિ વડે તૃપ્ત નહીં કરનારનું અહિત થાય છે.
अपनी५ना पांय २ छ-(१) निय , (२) ४य, (3) ता५स, (४) र मने (५) २०५४. तमाथी रे नि डाय छे, तो पनी५४ હિતા નથી, પરંતુ શાક્ય આદિ જ વનપક હેય છે. શાયશ્રમણ વનપકને અપાતાં દાનની પ્રશંસા આ પ્રમાણે કરવામાં આવી છે.
" भुजति चित्तकम्मट्रिया, त्याह
વિષય લેલુપ મનુષ્યને દેવામાં આવેલ દાન પણ જે નષ્ટ થતું નથી, તે યતિઓને અપાતાં દાનની તો વાત જ શી કરવી ! આ પ્રકારની દાનની પ્રશંસા સમજવી. સૂ. ૧૪ છે
श्री स्थानांसूत्र :०४
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू० ५ अचेलस्य प्रशसास्थाननिरूपणम
२३५
अनन्तरमत्रे पञ्चविधो बनीपकः प्रोक्तः । स च साध्याभासो न तु साधुः । साधुश्च अचेल एव भवतीति अचेलत्यस्य पञ्च प्रशंसा स्थानानि प्राह--
मूलम् -पंचहिं ठाणेहिं अचेलए पसत्थे भवइ, तं जहाअप्पापडिलेहा १, लाघथिए पसत्थे २, रूवे वेसाणिए ३, तवे अणुण्णाए ४, पिउले इंदियनिग्गहे ५ ॥ सू० १५॥ छाया-पश्चमिः स्थानरचेलका प्रशस्तो भवति तद्यथा-अल्पा प्रतिलेखा १,लाघविकप्रशस्तम् २,रूपं वैश्वासिकम् ३, तपः अनुज्ञातम् ४, विपुल इन्द्रिय निग्रहः ५।१५। ____टीका--'पंचहिं ठाणेहि ' इत्यादि--
अवेलक:-न सन्ति चेलानि-वस्त्राणि यस्य सः । स च जिनकरिपकस्थपिरकल्पिकभेदेन द्विविधः। तत्र जिनकल्पिकस्याचेलत्वं चेलाभावादेव । स्थविर. कल्पिकस्तु अत्यल्पमूल्यकपरिमितजीणमलिन-वस्त्रधारकः । अचेलकत्वं चास्य
अनन्तर सूत्र में जो पांच प्रकार के वनीपक कहे गये हैं, सो वनीपक साध्या भासरूप होते हैं, सच्चे साधु नहीं होते हैं। क्योंकि सत्य साधु जो होता है, वह तो अचेलही होता है, इसलिये अब सूत्रकार अचेलताके पांच प्रशंसा स्थानोंका कथन करते हैं
पंचहि ठाणेहिं अचेलए इत्यादि सूत्र १५॥
टीकार्थ--जिसको वस्त्र नहीं होते हैं, यह अचेलक है, यह अचेलक जिन कल्पिक और स्थविरकल्पिकके भेदसे दो प्रकारका होता है, इनमें चेलके अभावसे जिनकल्पिकमें अचेलता है। तथा जो स्थविरकल्पिक हैं, उनमें जो अचेलता आती है, वह अत्यल्प मूल्यवाले परि.
આગલા સૂત્રમાં વનપકના પાંચ પ્રકારનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. તે વનપક સાચા સાધુ હતા નથી–તેઓ તે સાધુ હેવાને ભાસ જ કરાવે છે. સાચે સાધુ તે અચેલ (વસ્ત્રરહિત) જ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર અચેતના પાંચ પ્રશંસાસ્થાનું કથન કરે છે.
" पंचहि ठाणेहि अचेलए " त्याle
જેમને વસ્ત્ર હતાં નથી તેમને અલક કહે છે. તે અલકના નીચે प्रभारी ने २ ४ा छे-(1) CRABleus मने (२) स्थविर लि५. येस (વ) ના અભાવને લીધે જિનપિકમાં અલતા કહી છે. સાવિર કલિપકમાં અપમૂલવવાળાં, પરિમિત, જીર્ણશીર્ણ અને મલિન વસ્ત્રો ધારણ કરવાને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
स्थानाङ्गसूत्रे तथाविधवस्त्रधारकत्यादेव । अयं च सदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरणप्रभृति त्रिविधा युपकरणधारकः । सोऽयमचेलकः पञ्चभिः स्थानैः प्रशस्त प्रशंसनीयो भवति तीर्थकरगणधरादिभिः । तान्येष स्थानान्याह-तद्यथा-अल्पा प्रतिलेखा-प्रतिलेख्योपधेः स्वल्पत्वसद्भावाद् अल्पं प्रतिलेखनम् । इत्थं च न तेषां स्वाध्यायादौ प्रतिघातो भवतीति बोध्यम् । इति प्रथमं स्थानम् १। लापविकं प्रशस्तम्-प्रशस्तम्-अनिन्धं यथास्यात्तथा लाघधिकम्-लघोर्भातो लाघवं तदेव लाघविकं द्रव्यतो भावतश्च । इति द्वितीय स्थानम् २। रूपं वैश्वासिकम्-रूपम् सदोरकमुखचस्त्रिकारजोहरणादिधारणलक्षणः साधु वेपः, वैश्वासिकम्-विश्वासोत्पादकम् निलोंमित जीर्णशीर्ण मलिन वस्त्रों के धारण करनेसे आती है । यह स्थविरकल्पिक सदोरकमुखवस्त्रिका एवं रजोहरण आदि विविध उपकरणका धारक होता है, ऐसा वह अचेलक पांच स्थानोंप्ले प्रशस्त प्रशंसनीय तीर्थकर गणधरादिकों से कहा गयाहै। वे पांच स्थान इस प्रकारसे हैं-एक अल्पा प्रतिलेखा १ दूसरा-प्रशस्त लावधिक २ तीसरा-वैश्वासिक रूप ३ चौधा-अनुज्ञाततप ४ एवं पांचवां-विपुल इन्द्रिय निग्रह ५।।
प्रतिलेखन करने योग्य जो उनके पास उपधि होती है, वह अत्यल्प होती है, इसलिये उनका प्रतिलेखन कर्म भी अल्प होता है, अतः उन्हें स्वाध्याय आदि करने में प्रतिघात नहीं होता है, इस प्रकारका यह प्रथम स्थान है, द्रव्य और भावकी अपेक्षा लघुताका होना यह प्रशस्त लापचिक है। ऐसा यह द्वितीय स्थान है। सदोरक मुखवखिका एवं रजोहरण आदिरूप जो साधुवेष उनका होताहै, वह निमिताका કારણે અચલતા સમજવી. તે સ્થવિરકલિપક સાધુ બે સદેરક મુહપતી, રહરણ આદિ ત્રિવિધ ઉપકરણને ધારણ કરનારા હોય છે. એવા તે અલકને તિર્થ કરીએ અને ગણુધરેએ નીચેનાં પંચ કારણોને લીધે પ્રશસ્ત કહ્યાં છે– (१) मा प्रतिमा, (२) प्रशस्त मावि, (3) वैश्वासि५ ३५, (४) अनु. જ્ઞાત તપ અને (૫) વિપુલ ઇન્દ્રિય નિગ્રહ,
તેની પાસે પ્રતિલેખન કરવા લાયક જે ઉપાધિ હોય છે, તે અતિ અલ્પ હેય છે. તેથી તેની પ્રતિલેખના કરવાનું કામ પણ અલ્પ જ હોય છે, તેથી તેને સ્વાધ્યાય આદિ કરવામાં પ્રતિઘાત થતો નથી. આ પ્રકારનું આ પ્રથમ સ્થાન છે.
બીજું સ્થાન–દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ લઘુતાને સદ્દભાવ હોવો તેનું નામ પ્રશસ્ત લાઇવિક છે.
ત્રીજું સ્થાન–સદરક મુહપત્તી, રજોહરણ આદિ રૂપ તેને જે વેષ હેય છે તે નિર્લોભતાને સૂચક હોવાથી અન્ય લેકમાં વિશ્વાસોત્પાદક થઈ પડે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सुधा टीका स्था०५३०३ सू०१६ उत्कटानां पञ्चभेदनिरूपणम् २३७ भतासूचकत्यादिति तृतीय स्थानम् ३। तपा=शरीरोपकरणसंगोपनरूपम् अनुज्ञाततीर्थकरानुमोदितं स्यादिति चतुर्यम् ४। तथा-विपुल इन्द्रियनिग्रहः-इन्द्रियाणां निग्रहो-नियमनं विपुलो-महान् भवेत् , प्रतिकूलशीतवातातपादि सहनादिति पञ्चमं स्थानमिति ५। अचेलकविषये विशेषजिज्ञासुमिरुत्तराध्यनयसूत्रस्य द्वितीयेऽध्य. यने त्रयोदशगाथाया मत्कृता प्रियदर्शिनी टीकाऽवलोकनीयेति ॥ मू० १५ ॥
इन्द्रियनिग्रहं च सत्त्वोत्कटा एक कर्तुं प्रभवन्तीति उत्कटानां पञ्च भेदानाह
मूलम् ---पंच उक्कला पण्णत्ता, तं जहा-दंडुक्कले १ रज्जुकले २ तणुकले ३ देसुकले ४ सव्वुकले ५॥सू० १६ ॥
- छाया--पश्च उत्कटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-दण्डोत्कटो १ राज्पोत्कटः २ स्तन्योत्कटः ३ देशोत्कटः ४ सयोत्कटः ५ ॥ सू० १६ ॥ सूचक होनेसे विश्वासोत्पादक होता है । ऐसा यह तृतीय स्थान होता है। शरीर और उपकरणका संगोपनरूप जो तप है, कि जिसे वे करते हैं, वह तीर्थ करादि द्वारा अनुमोदित होता है । ऐसा यह चतुर्थ स्थान है । तथा उनका जो इन्द्रियों को निग्रह होता है, वह महान होता है, क्योंकि प्रतिकूल शीत, वात, आतप आदिको वे सहन करते हैं, ऐमा यह पांचवां स्थान है । अचेलकके विषयमें विशेष जानने के अभिलाषि. योंको उत्तराध्ययन सूत्रके द्वितीय अध्ययन में आगत १३ ची गाथाकी प्रियदर्शिनी टोका देखनी चाहिये ॥सू० १५॥
इन्द्रियांका निग्रह वे ही कर सकते हैं, जो उत्कट होते हैं, अतः अब सूत्रकार उत्कटोंके पांच भेदोंका कथन करते हैं'पंच उक्कला पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र १६ ॥
ચોથું સ્થાન–શરીર અને ઉપકરણના સંગેપન રૂ૫ જે તપ તેઓ કરે છે, તે તિર્થંકરાદિ દ્વારા અનુદિત છે
પાંચમું સ્થાન–તેઓ ઇન્દ્રિયને જ નિગ્રહ કરે છે. પ્રતિકૂળ ટાઢ તાપ, પવન આદિ તેઓ સહન કરે છે.
અલકના વિષયમાં વધુ માહિતી મેળવવાની જિજ્ઞાસાવાળા પાઠકએ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના બીજા અધ્યયનની ૧૩ મી ગાથાની મારા દ્વારા લખાયેલી પ્રિયદર્શિની ટીકા વાંચી જવી. સૂ. ૧૫
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
टीका - पंच उक्कला ' इत्यादि
"
डलयोरभेदात् ' उक्कला' इत्यस्य उत्कटाः ' इनिच्छाया । उत्कटाः= प्रकृष्टाः पञ्चसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः । तत्र प्रत्येकं नामतो निर्दिशति तद्यथा-दण्डोस्कटः- दण्डः - आज्ञा अपराधे सति दमनं वा उत्कटः = प्रकृष्टः - प्रबलो यस्य स तथा । दण्डेन वा उत्कटो दण्डोत्कट इति ॥ १ ॥ एवं राज्योत्कट स्तेन्योत्कटादिध्वपि बोध्यम् । तत्र - राज्य = प्रभुत्वम् । स्तैन्यम्=चौर्यम् । देश: - प्रसिद्धः | सर्व = दण्डादि समस्रम् । इति । उत्कल इतिच्छाया पक्षेतु ' दण्डोत्कलः ' इत्यादि
"
1
Mang
८
6
टीकार्थ-- पांच प्रकार के उत्कट कहे गये हैं, जैसे- दण्डोत्कट १ राज्पोत्कट २ स्तैन्योत्कट ३ देशोत्कट ४ और सर्वोत्कट ५ ड और ल में अभेद होने से " उक्कल " इसकी संस्कृतच्छाया उत्कट ऐसी होती है। उत्कट शब्दका अर्थ प्रकृष्ट है । ये प्रकृष्ट दण्डोत्कट आदिके भेद से पांच प्रकार के कहे गये हैं-दण्ड नाम आज्ञा है, अथवा अपराधके होने पर दमन करना इसका नाम दण्ड है, यह दण्ड जिसका प्रबल होता है वह दण्डोत्कट है, अथवा जो दण्डसे उत्कट होता है, वह दण्डोत्कट है । इसी तरहका कथन राज्योत्कट स्टैन्योत्कट आदिके सम्बन्ध में भी जानना चाहिये । राज्य नाम प्रभुताका है, और स्तैन्य नाम चोरीका है, देश प्रसिद्ध हैं। तथा दण्डादि समस्तसे जो उत्कट होता है, वह सर्वोकट है । 66 " की जब संस्कृत छाया उक्कल उत्कल " ऐसी होगी
66
ܕܙ
स्थानाङ्गसूत्रे
-
જે જીવા ઉત્કટ હોય છે તેએ જ ઇન્દ્રિયાના નિગ્રહ કરી શકે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ઉત્કટાના પાંચ ભેદેનું નિરૂપણ કરે છે. "पंच उक्कला पण्णत्त । " त्याहि
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
પાંચ પ્રકારના ઉત્કટ કહ્યા છે. તે પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે—(૧) દડા(४४, (२) राज्योत्३८, (3) स्तैन्यात्उट, (४) हेशोत्ट ने (4) सपेट.
"उ" भने 'ल' भी अलेह होवाथी " उक्कल ” ની સંસ્કૃત છાયા उत्कट થાય છે. ઉત્કટ શબ્દને અથ પ્રકૃષ્ટ થાય છે. તે પ્રકૃષ્ટના ઈંડાત્કટ આદિ પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે. દડ એટલે આજ્ઞા. અથવા અપરાધ થઈ જાય ત્યારે દમન કરવું તેનું નામ દંડ છે તે દંડ જેના પ્રમલ હાય છે તેને દાત્કટ કહે છે. અથવા જે દંડની અપેક્ષાએ ઉત્કટ હોય છે તેને દટાત્કટ કહે છે. એ જ પ્રકારનું કથન રાજ્યેાકટ, સ્વૈન્યેાત્કટ આદિના વિષે પણ સમજવું, રાજ્ય નામ પ્રભુતાનું છે અને ચારીને સૈન્ય કહે છે. દેશ શબ્દ જાણીતા છે. તથા દાદિ સમસ્તની અપેક્ષાએ જે ઉત્કટ હાય છે, તેને સત્કટ કહે છે.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०१७ पञ्चविधसमितिनिरूपणम्
छाया। उत्कलतीत्युत्कल:=प्रवृद्ध इत्यर्थः । दण्ड उत्कलो यस्य सः, दण्ढेन या उत्कल इति विग्रहः । एवं राज्योत्फलादिष्यपि विग्रहो बोध्य ईति ॥ सू० १६ ।। ___उत्कटोऽनन्तरसूत्रे पञ्चविधः प्रोक्तः । स चासंयत एव । संयतस्तु समितिमिरेव उत्कटो भवतीति पञ्चविधाः समितीः प्राह
मूलम्-पंच समिईओ पण्णत्ताओ। तं जहा-ईरियासमिई १ भासासमिई २ जाव परिट्ठावणियासमिई ५॥सू० १७॥
छाया-पश्च समितयः प्रज्ञप्ताः । तयधा-ईर्यासमितिः १ भाषासमितिः २ यावत् परिष्ठापनिकासमितिः ५ ॥ मू० १७ ॥
टीका-पंच समिईओ' इत्यादि
समितयः-सम्यक् एकीभायेन इतयः प्रवृत्तयः, शोभनकाय परिणामयतथेष्टा। तो इस पक्षमें उत्कल शब्दका अर्थ प्रवृद्ध होता है, इस तरह दण्डसे जो उत्कल है, वह अथवा दण्ड जिसका उत्कल है, वह दण्डोत्कल है। इसी तरहसे राज्योत्कल आदिमें भी विग्रह जानना चाहिये। सू० १६।
इस अनन्तर स्त्र में जो यह उत्थर पांच प्रकारका कहा गया है, वह असंयतही होता है, तथा जो संयत होता है, वह तो समिति आ. दिसेही उत्कट होताहै, अतः अब सूत्रकार पांच समितियों का कथनकरते हैं ____ 'पंच समिईओ पण्णत्ताओ' इत्यादि सूत्र १७॥
टीकार्थ-समितियां पांच कही गईहैं जैसे-ईर्यासमिति भाषासमिति २ यावत्परिष्ठापनिका समिति ५ एकीभावसे जो प्रवृत्तियां उनका नाम समिति है, शोभन एकाग्र परिणामवाले की जो चेष्टाएँ हैं, वे
“उकल" मा पहनी सकृत छाया " उत्कल" सेपामा भावे, तो तना અર્થ “ પ્રવૃદ્ધ થાય છે. તે તેના દંડેકલ, રાજ્યકલ આદિ પાંચ પ્રકારો પડે છે. દંડની અપેક્ષાએ જે ઉકલ છે તેને અથવા જેને દંડ ઉત્કલ છે તેને દડેસ્કલ કહે છે. એ જ પ્રમાણે રાજ્યકલ આદિ વિષે પણ समायु: ॥ सू. १६ ॥
આગલા સૂત્રમાં જે પાંચ પ્રકારના ઉત્કટ કહ્યા તેઓ અસંયત જ હોય છે. સંયત સમિતિ આદિની અપેક્ષાએ જ ઉત્કટ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર पांय समितिमान ४थन २ छ. “पंच समिई ओ पण्णताओ" त्या
समिति पय ४ही -(१) या समिति, (२) मापासमिति, (3) मेष समिति, (४) RELA His भात्र निक्षेप समिति मने (५) परि. કાપનિકા સમિતિ.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
२४०
स्थानाङ्गसूत्रे इत्यर्थः, ताः पश्च प्रज्ञप्ताः । ता एव समितीः प्राह-तद्यथा-ईर्यासमितिः-ईरणम् ई-गमनं तत्र समितिः सम्यक् प्रवृत्तिः। ईयाँसमिति नीम जीवरक्षार्थ पुरतो युग्यमात्रभूभागन्यस्तदृष्टिना गमनम् । तथा-मापासमितिः-भापणं भाषावाणी, तस्यां समितिः । भाषासमिति म सावधपरिहारपूर्वकं निरवद्यहितमितासन्दिग्धार्थभाषणम् , यावच्छब्दात्-एषणासमितिरादानभाण्डामत्रनिक्षेपणा. समितिश्च ग्राहा । तत्र-एषणासमितिः-एषणमेषणान्तस्यां समितिः । एषणासमिति नीम द्वात्रिंशदोपवर्जनेन भक्तादिग्रहणे प्रवृत्तिः । तथा-आदानभाण्डामत्रनिक्षेपणासमितिः-भाष्डामत्रयोरादाने ग्रहणे निक्षेपणे स्थापने च समितिः समितियांहैं, ये समितियां ईर्यासमिति आदिके भेदसे पांच प्रकारकी कही गईहै, उनमें से जो साधु गमनमें सम्यक प्रवृत्ति करताहै ऐसी उसकी वह मवृत्ति ईर्यासमितिहै। इस ईर्यासमिति में प्रवृत्त हुआ साधु षड्जीवनिका. पके रक्षाके निमित्त युग्यमात्र (झुसरा प्रमाण) भूभागका निरीक्षण करता हुआ आगे २ चलना है । सावद्य वचनके परिहारपूर्वक निरवद्य हितमित एवं असंदिग्ध अर्थका कथन करना हितमित प्रिय वचन बोलना इसका नाम भाषासमिति है । यहां यावत् शब्दसे "एषणासमिति आदानभाण्डमात्रनिक्षेपण समिति" इन दो समितियोंका ग्रहण हुआ है। ४२ दोष रहित आहार के ग्रहणमें जो प्रवृत्तिहै वह एषणासमिति है भाण्ड एवं पात्रके लेने में और धरने में जो सुप्रति लेखना एवं सुपमार्जना आदि यतवापूर्वक प्रवृत्ति है. यह आदान भाण्डमात्रनिक्षेपणा समिति
જતના પૂર્વકની જે પ્રવૃત્તિઓ છે તેમનું નામ સમિતિ છે. અથવા શોભન એકાગ્ર પરિણામવાળાએની જે પ્રવૃત્તિઓ છે, તેમનું નામ સમિતિ છે. ચાલતી વખતે જનતાપૂર્વક ચાલવું, જીવહિંસા ન થાય એવી રીતે ચાલવું, એવી ગમનની સમ્યક્ પ્રવૃત્તિ કરનાર સાધુની તે પ્રવૃત્તિને ઈસમિતિ કહે છે. જીવરક્ષા માટે સાધુએ ચાલતી વખતે યુગ્ય પ્રમાણ (ધૂંસરી પ્રમાણ ) ભૂમિનું નિરીક્ષણ કરતાં કરતાં આગળ ચાલવું જોઈએ.
સાવદ્ય વચનના પરિયાપૂર્વક નિરવ, હિત, મિત અને અસંદિગ્ધ વચન બોલવું તેનું નામ ભાષાસમિતિ છે.
૪૨ થી રહિત આહાર ગ્રહણ કરવાની સાધુની જે પ્રવૃત્તિ છે તેને એષણ સમિતિ કહે છે. ભાંડ (પાત્ર) અને માત્રને લેતી વખતે અને મૂકતી વખતે જે સુપ્રતિલેખન અને સુકમાર્જન આદિ પૂર્વકની પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેને “આદાન ભાડાત્ર નિક્ષેપણ સમિતિ” કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
-
-
-
सुघा टीका स्था.५ उ. ३ स.१८ जोयस्वरूपनिरूपणम् सुप्रतिलेखितसुप्रमार्जितादिक्रमेण प्रवृत्तिः । तथा-परिष्ठापनिकासमिति:-उच्चा. रस्यपुरीपस्य, प्रस्रवणस्य-मूत्रस्य, खेलस्य= लेष्मणः, शिक्षाणस्य नासिकोद्भय. मलस्य, जल्लस्य-शरीरमलस्य च परिष्ठापनिकायां-त्यागे समितिः सम्यक प्रत्तिः ॥ सू० १७ ॥ निर्ग्रन्थाश्च जीवरक्षार्थमेव समितियुक्ता भवन्तीति जीवस्वरूपमाह
म्लम् --पंचविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता, तं जहा.. एगिदिया जाय पंचिंदिया । एगिदिया पंचगइया पंचागइया पण्णत्ता, तं जहा-एगिदिए एगिदिएसु उपयजमाणे एगिदि. एहिंतो जाव पंचिंदिएहितो या उवयजेजा, से चेव णं एगि: दिए एगिदियत्तं विप्पजहमाणे एगिदियत्ताए या जाय पंचिंदियत्ताए वा गच्छेजा २॥ बेंदिया पंचगइया पंचागइया एवं चेय । एवं जाव पंचिंदिया पंचगइया पंचागइया पण्णत्ता ४॥ पंचिंदिया जाय गच्छेजा ५॥ पंचविहा सव्यजीवा पण्णता, तं जहा--कोहकसाई जाय लोहकसाई अकसाई । अहवा पंचविहा सव्यजीवा पण्णत्ता, तं जहा-नेरईया जाय देवा सिद्धा ॥सू०१८॥ ___ छाया–पञ्चविधाः संसारसमापनका जीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकेन्द्रिया यावत् पञ्चेन्द्रियाः । एकेन्द्रियाः पञ्च गतिकाः पञ्चागतिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाएकेन्द्रियएकेन्द्रियेषु उत्पद्यमान एकेन्द्रियेभ्यो यावत् पश्चेन्द्रियेभ्यो या उपपद्यते, स एव खलु एकेन्द्रिय एकेन्द्रियत्वं विप्रजहत् एकेन्द्रियतया वा यावत् पश्चन्द्रियतया वा गच्छति २॥ द्वीन्द्रियाः पश्चगतिकाः पश्चागतिका एवमेव ३॥ एवं यावत् पश्चेन्द्रियाः पश्चगतिकाः पश्चागतिकाः प्रज्ञप्ताः ४, पश्चेन्द्रिया यावत् गच्छन्ति ५। पञ्चविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्रोधकषायिणो यावत् लोभ है, एवं मलमूत्रके श्लेष्मा शिवाण-नाकके मलके जल्ल शरीरके मैलके त्यागमें जो सम्यक प्रवृत्ति है वह परिष्ठापनिका समिति है।सू० १७॥
મળમૂત્ર, કફ, શિઘાણ-નાકમાંથી નીકળતે ચીકણો પદાર્થ અને જલ (શરીરને મેલ) ના ત્યાગની જે સમ્યફ પ્રવૃત્તિ છે તેનું નામ “પરિક્ષાપનિક સમિતિ છે. સૂ. ૧૭ છે
स्था०-३१
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
स्थानाङ्गसूत्रे कषायिणः अकपापिणः । अथवा-पश्वविधाः सर्वजीवाः मताः, तद्यथा-नैरयिका यावत् देवाः सिद्धाः ॥ मू० १८ ॥
टीका-पंचविहा' इत्यादि
संसारसमापनकाः-संसरणं संसार: नारकतिर्यग्नरापरभवानुभवभ्रमणलक्षणः, तं सम्पएकीमायेन आपनाः प्राप्ताः, संसारसमापनाः, त एव संसारसमापनकाः भवतिनो जीवा इत्यर्थः । ते च पञ्चविधाः कथिताः । पञ्चविधत्वमेवपाह-तद्यथा-एकेन्द्रियाः एकेन्द्रियजीवाः, यावत्-पञ्चेन्द्रियाः पञ्चन्द्रियजीवाः । यावत्पदेन-द्वीन्दियत्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियजीवा माह्याः। एते प्रत्येकं पञ्चगतिकाः पञ्चागतिकाश्च भवन्ति । तदेव प्रदर्शयति-' एगिदिया पंचगइया - इत्यादि । एकेन्द्रियाः-एक-स्पर्शनलक्षणम् इन्द्रियं येषां ते तथाभूता जीवाः
निर्गन्ध जीवरक्षाके निमित्तही समितियोंसे युक्त होते है, अतः अब सूत्रकार जीवके स्वरूपका कथन करते हैं
'पंचविहा संसारसमायन्नगा' इत्यादि सूत्र १८ ॥ टीकार्थ-नारक निर्यक् मनुष्य और देवके भवोंका भोगना-उनमें भ्रमण करना इसका नाम संसार है, इस संसारको जो एकीभावसे प्रास हैं, वे संसारसमापन्नक हैं । तात्पर्य यह है कि जो भयवर्ती जीव हैं ये संसारसमापन्नक हैं। ये संसारसमापन्नक जीव एकेन्द्रिय यावत् पञ्चेन्द्रिय जीवसे पांच प्रकार के हैं । यहाँ यावत्पदसे "द्वीन्द्रिय, तीन्द्रिय एवं चतुरिन्द्रिय" जीयोंका ग्रहण हुआ है । ये प्रत्येक पंचगतिक और पंच आगतिक होते हैं। यही बात अब सूत्रकार प्रकट करते हैं-" एगि. दिया पंचगइया" इत्यादि । जिनको एक स्पर्शन इन्द्रिय होती है चे
નિર્મથે જીવરક્ષાને નિમિત્તે જ પાંચ સમિતિઓથી યુક્ત હોય છે, તેથી હવે સત્રકાર છવના સ્વરૂપનું કથન કરે છે.
"पंचयिहा संसारसमावन्नगा" त्यादि
ટીકાર્થ-નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવના ભને ભેગવવા તે ભવોમાં ભ્રમણ કરવું તેનું નામ સંસાર છે. જેઓ આ સંસારમાં ઉપર્યુક્ત કંઈ પણ ગતિનું જીવન જીવી રહ્યા છે તેમને સંસાર સમાપન્નક કહે છે. એટલે કે ભવવત જીવોને સંસાર સમાપક કહે છે. તેમના એકેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય પર્યતના પાંચ ભેદ કહ્યા છે. તે પ્રત્યેક પંચગતિક અને પંચ આગતિક હોય ७. से यात सूत्रा२ व ५४८ ४३ छे." एगिदिया पंचगइया "त्याहि
જે જીવેને એક માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિયને જ સદ્દભાવ હોય છે, તેમને એકે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू० १. जीवस्वरूपनिरूपणम्
२४३ पश्चगतिकाः-पञ्चमु गतिः गमनं येषां ते तथा, पञ्चागतिकाः-पश्चभ्य आगतिः आगमनं येषां ते तधाभूताश्च प्रज्ञप्ताः । तत्र एकेन्द्रियाणां पञ्चागतिकत्वमाहतद्यथा-एकेन्द्रियेषु-एकेन्द्रियाणां मध्ये एकेन्द्रिय उत्पद्यमानः एकेन्द्रियत्वेन जायमानो जीवः ए केन्द्रियेभ्यो यावत् पञ्चेन्द्रियेभ्यो वा-ए केन्द्रियादि पञ्चेन्द्रियान्तानां मध्ये कुतश्चिदागत्य उत्पद्यतेजायते । इत्थं पञ्चागतिकत्वमुक्त्वा सम्पति पश्चगतिकत्वमाह-' से चेय णं' इत्यादिना । स एव खलु एकेन्द्रिया=य एकेन्द्रियादेः कस्माचिदपि समागत्य एकेन्द्रियत्वेन समुत्पन्नः, स एव एकेन्द्रियो जोव एकेन्द्रियत्वं विपनहत्-परित्यजन् एकेन्द्रियतया वा यावत् पश्चेन्द्रियतया वा गन्छ तोति । एवमेव द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपश्चेन्द्रियाणां पश्चागतिकत्य पञ्चगतिकत्वं च योध्यमिति । अथ सर्वजीवानां पञ्चविधत्वं प्रकारद्वयेन पाहएकेन्द्रिय जीव हैं । ये जीय पंच गतिक होते हैं-पांच गतियों में जिनका गमन होताहै वे पंच गतिक हैं तथा पांच गतियोंसे जिनका आगमन होता है वे पंचोगतिक हैं । एकेन्द्रियों में उत्पद्यमान कोई जीव एकेन्द्रियसे आकर, दीन्द्रियसे आकर तेइन्द्रियसे आकर, चौइन्द्रियसे आकर और पंचेन्द्रियसे आकर इस तरह किसी भी इन्द्रियवाले जीवोंमेंसे आकर-एकेन्द्रिय जीवरूपसे उत्पन्न हो सकता है। इसी तरहसे एकेन्द्रिय जीय मरकर एकेन्द्रिय जीयसे लेकर पञ्चेन्द्रिय जीयों तकमें उत्पन्न हो सकता है। अर्थात् एफेन्द्रिय जीव मरकर एकेन्द्रिय रूपसे भी उत्पन्न हो सकता है, यावत् वह पंचेन्द्रिय रूपसे भी उत्पन्न हो सकता है। इसी तरहसे द्वीन्द्रिय जीय, तेइन्द्रिय जीव, चौइन्द्रिय जीव और पंचेन्द्रिय जीव इनमें भी पंच आगतिकता और पंच गतिकता जाननी चाहिये " पंचविहा सन्यન્દ્રિય જી કહે છે. તેઓ પંચગતિક હોય છે અને પંચાગતિક હોય છે. પાંચ ગતિઓમાં જેમનું ગમન થાય છે, તે જીને પંચગતિક કહે છે. પાંચ ગતિઓમાં જેમનું આગમન થાય છે તેમને પંચાગતિક કહે છે. એકે. ન્દ્રિમાં ઉત્પન્ન થતે જીવ એકેન્દ્રિમાંથી હીન્દ્રિયમાંથી, વિન્દ્રિમાંથી, ચતુરિન્દ્રિયમાંથી કે પંચેન્દ્રિમાંથી, આ રીતે પાંચ પ્રકારના જીવોમાંથી આવીને એકેન્દ્રિય જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે એકેન્દ્રિય જીવ મરીને એકેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીવમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એટલે કે એકેન્દ્રિય જીવ મરીને એ કેન્દ્રિય જીવ રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે. દ્વીન્દ્રિય જીવ રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રય અથવા પંચેન્દ્રિય જીવરૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ જ પ્રમાણે હીન્દ્રિમાં, ત્રીન્દ્રિમાં, ચતુ રિન્દ્રિમાં, અને પંચેન્દ્રિમાં પણ પંચ ગતિકતા અને પંચ આગતિક્તા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
स्थानाङ्गसूत्रे 'पंचविहा सध्यजीवा' इत्यादि । नायिका १ यावत् , यावत्पदेन तियश्चः २, मनुष्याः ३, देवाः ४, सिद्धाश्च ५। तत्र-संसारिणः सिद्धाश्च समस्ता अपि जीवा: क्रोधकषायिपभृतिभेदेन पञ्चप्रकारकाः बोध्याः। तत्र क्रोधकषायिपभृतयश्चत्वारः षसिद्धाः। अकषायिणस्तु उपशान्तमोहादयः। अथवो-नैरयिकादिभेदभिन्नाः पञ्चविधा जीवा बोध्याः इति ।। मू० १८ ॥ जीवपस्तावात् सम्प्रतिवनस्पतिजीवानां योनिमाश्रित्म पञ्चस्थानानि माह
मूलम्-अह भंते ! कलमसूरतिलमुग्गमासणिप्फावकुलथालिसंदग सईणपलिमंथगाणं एएसि णं धन्नाणं कुटा उत्ताणं जहा सालीणं जाय केवइयं कालं जोणी संचिहइ १, गोयमा ! जहण्णेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पंच संबच्छराइं । तेण परं जोणो पमिलायइ जाव तेण परं जाणीवोच्छेए पपणत्ते ॥ सू० १९ ॥
छाया-अथ भदन्त ! कलममूरतिलमुद्गमापनिष्पायकुलत्थालिसन्दकतुवरीपलिमन्थकानाम् एतेषां खलु धान्यानां कोष्ठागुप्तानां यथा शालीनां यावत् कियन्तं कालं योनिः सन्तिष्ठते ?, गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहर्तम् , उत्कर्षण पश्च संवत्सरान् । ततः परं योनिः प्रम्लायति यावत्ततः परं योनिव्युच्छेदः प्रज्ञप्तः ॥ १९॥ जीवा" इत्यादि-नरयिक १ तथा यावत्पद ग्राह्य तियश्च २ मनुष्य ३ देव ४ और सिद्ध ५ इस प्रकारसे भी समस्त जीव पांच प्रकारके होते हैं । तथा-संसारी और सिद्ध ये समस्त भी जीव क्रोध कपायी आदिके एवं अकषायीके भेदसे पांच प्रकारके होते हैं। इनमें क्रोध कषायवाले, मान कषायवाले, माया कषायवाले और लोभ कषायवाले ये चार प्रकारके कषायवाले जीव संसारी जीव हैं एवं उपशान्त कषायवाले, क्षीण कषायवाले सयोग केवली और अयोग केवली ये अकषायीजीयहैं ॥१८॥ सभापी. “ पचविहा सव्यजीवो" त्या
समस्त वीना पाय । नीय प्रमाणे हा छ-(१) ना२४, (२) तिय न्य, (3) भनुष्य, (४) हे मन (५) सिद्ध
તથા સંસારી અને સિદ્ધ એ સમસ્ત જીવે ક્રોધકષાયી આદિના અને અકષાયીના ભેદથી પાંચ પ્રકારના હોય છે. તેમાંથી ક્રોધકષાયવાળા, માનકષા. ચવાળા, માયાકષાયવાળા, અને લેભકષાયવાળા, આ ચાર પ્રકારના કષાયવાળા સંસારી જ હોય છે, અને ઉપશાન્ત કષાયવાળા, ક્ષીણકષાયવાળા, સંયોગ કેવલી અને અગકેવલી, એ અકષાયી જીવો હોય છે. સૂ. ૧૮ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०३ सू०१९ वनस्पतिजीवानां योनिव्युच्छेद निरूपणम् २४५
टीका- अह भंते ' इत्यादि
' अथ ' इति प्रश्ने ‘भदन्त' इत्यामन्त्रणे । हे भदन्त । कलममूरतिल. मुद्गमाषनिष्पापकुलथालिसन्दकतुवरीपलिम थकानां-तत्र कला=' मटर' इति भाषाप्रसिद्धो धान्यविशेषः, ममूरतिलमुद्माषाः प्रसिद्धाः, निष्पायो बल्ल:'वाल ' इति प्रसिद्धः, कुलत्थः='कुलथी' इति ख्यातो धान्यविशेषः, आलिसन्दको राजमाप:-' चौला बोरा' इत्यादिनाम्ना लोके प्रसिद्धाः, 'सईणा'-तुबरी'अरहर ' इति भाषा प्रसिद्धा, पलिमन्धका-कृष्णवणक इति । कलममूरादीनाम् एतेषां धान्यानां शालीनां यथा-शालीनामिव कोष्ठागुप्तानां कोष्ठागारे रक्षितानां यावत्-यावत् शब्दात् पल्यागुतानाम्- पल्यम्-वंशकटकादिकृतो धान्याधारपात्रविशेषः, तत्र आगुतानाम् , म गुप्तान म् -मश्च:-' मंचान' इति भाषापमिद्धः, तत्र आगुप्तानाम् , मालागुसानां-गृहोपरितमभागे संरक्षितानाम् , अवलिप्तानाम्पात्रद्वारदेशम् पियाय गोमयादिना उपलिप्प रक्षिताना, लिप्तानाम् सर्वतः कृत
जीयके प्रस्ताय से अब सूत्रकार बनस्पति जीवोंकी योनिको आश्रित करके पांच स्थानोंका कथन करते हैं-- ___ 'अह भंते ! कलमसूरतिलमुग्ग' इत्यादि मूत्र १९॥ टीकार्थ-हे भदन्त ! कल, मटर, मसूर, तिल, मुग, मुग, माष, उडद.नि. पाय चाल, कुलस्थ-कुलथी, आलिसन्दक-राजमाष-रोंशा-चौला, सईणा. अरहर और पलि मन्थक-काला चना-इन सब धान्योंकी चाहे ये कोष्ठागुप्त हों-कोष्ठागारमें भरकर रखे हुए हों यावत्-चाहे वांसके बने हुए पिटारेमें भरकर रखे हुए हों चाहे-आगुप्त हो-मंचानके ऊपर भरकर रखे गये हों चाहें मालागुप्त हों-घरके ऊपरके भागमें संरक्षित हों चाहे लिप्त हों-सब तरफसे वर्तन में भरकर जिसमें लेप कर दिया
જીવને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સૂત્રકાર વનસ્પતિ જીવોની નિને આશ્રિત કરીને પાંચ સ્થાનેનું કથન કરે છે.
“ अह भंते ! कलमसरतिल मुग" त्या14-गीतमस्थाभीनी प्रश्न-3 सगवन् ! वटा, मसूर, तस, भा, 36, વાલ, કળથી, ચોળા, તુવેર, ચણા વગેરે ધાન્યની અંકુરોત્પાદન શક્તિ કેટલા સમયની કહી છે? અહીં એ ધાને સંગ્રહ કરવાની જુદી જુદી રીતે પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આ રીતેને આવરી લઈને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યા છે-“હે ભગવન્! કે ઠારમાં ભરીને સંઘરી રાખેલા, વાંસની બનાવેલી પેટમાં રાખેલા, કેઈ ઊંચા માંચડા ઉપર સંઘરેલા, ઘરના ઉપરના ભાગમાં સંઘરેલા (માલાગુપ્ત), માટીથી વિપ્ત પાત્રમાં ભરી રાખેલા, માટીથી અલિપ્ત પાત્રમાં ભરી રાખેલા માટીથી લેપ કરેલા ઢાંકણાવાળ પાત્રની અંદર રાખેલા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
स्थानाङ्गसूत्रे लेपानां पिहितानाम् आच्छादितानाम् , मुद्रितानाम्-मृत्तिकादिमुद्रावतां, लाञ्छि. तानाम् रेखादिभिः कृतलाञ्छनानां कियन्तं कालं योनिः उत्पादशक्तिः सन्ति. घडते ? कोष्ठागारादिरक्षितानां कलमसरादिदश विधधान्यानां योनिः कियत्का. लावधि तिष्ठति ! इति प्रश्नाशयः । भगवानाह-हे गौतम ! एतेषां धान्यानां योनिः जघन्येन अन्तर्मुह तम् , उत्कर्षेण तु पश्च संवत्सरान् तिष्ठति ततः परम् तदनन्तरं योनिः पम्लायति वर्णादिना हीयते, यावच्छब्दात् ततः परं योनिः विध्वंसते तश्यति, ततः परं चीनम् प्रवीनं भवति-उप्तमपि तत् न प्ररोहति । गया हो ऐसी जगहमें रखे गये हों चाहे अब लिप्त हों-ऐसे पात्रमें भरकर रखे गये हों कि जिसका द्वार पहिले ढकनसे ढांक दिया गया हो
और बादमें गोबर आदिसे छाब कर दिया गया हो चाहे लिप्त हों-सामान्य रूपसे ढककर रखे हुए हों, चाहे मुद्रित हों-मिट्टी आदिका लेप कर रखे गये हों चाहे लाञ्छित हों-रेखा आदि द्वारा जो चिन्हित कर दिये गये हों कितने काल तक उत्पादन शक्ति रहती है ? अर्थात् कोष्ठागार आदिमें भर कर रखे गये इन कल मसूर आदि दश प्रका. रके धान्योंकी अङ्कुरोत्पादन शक्ति कितने समय तक रहती है, ऐसा प्रश्नाशय है-इस पर भगवान कहते हैं-हे गौतम !इन १० प्रकारके धान्योंकी अङ्करोत्पादन शक्ति जघन्यसे एक अन्तर्मुहूर्तकीहै, और उत्कृष्टसे पांच वर्ष तककी है, इसके बाद उनकी वह अङ्कुरोत्पादन शक्ति वर्णादि द्वारा कमजोर हो जाती है फिर वे अङ्कुरोत्पादन करनेमें शक्ति सम्पन्न नहीं रहते हैं। यही बात " बीजं अपीजं भवति" इस पाठ द्वारा प्रकट की गई है अर्थात् वह केवल देखने मेंही बीज लगता है, पर वास्तव में કે લેપ કર્યા વગરના ઢાંકણાવાળા વાસણમાં રાખેલા, રેતી રાખ આદિમાં शमेशा पटा, मसूर, तस, भा. १३४, पास, ४थी, योगा, तुवेर, या આદિ ધાન્યની અંકુરોત્પાદન શક્તિ કેટલા કાળની કહી છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–-હે ગૌતમ ! વટાણા આદિ આ ૧૦ પ્રકારના ધાન્યની અંકુત્પાદન શક્તિ ઓછામાં ઓછા એક અન્તર્મહતું પ્રમાણ કાળની અને અધિકમાં અધિક પ ચ વર્ષ સુધીની હોય છે. ત્યારબાદ તેની અંકપાદન શક્તિને ક્ષય થઈ જાય છે અને આખરે તેમની તે શક્તિ નષ્ટ થઈ જાય છે, એટલા કાળ બાદ તેઓ અંકુરે ત્પાદન કરવાની શકિતથી રહિત सनीय छ. मे पात सूरे “बोज अबीजं भवति" मा सूत्रपात દ્વારા પ્રકટ કરી છે. એટલે કે પાંચ વર્ષ બાદ તેઓ બીજ જેવા દેખાતાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ उ० ३ सू० २० पंचविघसंवत्सरनिरूपणम्
२४७ अत एव हे गौतम ! ततः परं तेषां योनिव्यवच्छेदः प्ररोहण शक्ति प्रणाशः प्रज्ञप्तः= प्ररूपितः । अर्थात् उक्तकालानन्तरं कलममुरादीनि अचित्तानि भवन्तीति।।मू०१९॥
अनन्तरसूत्रे कलममुरादीनां योनिव्युच्छेदः पञ्चभिः संवत्सरैर्भवतीत्युक्तम् । सम्पति संवत्सरानेव पञ्चविधत्वेनाह
मूलम्--पंच संवच्छरा पण्णता, तं जहा-णवत्तसंवच्छरे १ जुगसंवच्छरे २ पमाणसंवच्छरे ३ लक्खणसंवच्छरे ४ सणिचरसंवच्छरे ५। १ । जुगसंबच्छरे पंचविहे पण्णत्ते, तं जहाचंदे १ चंदे २ अभिवहिए ३ चंदे ४ अभिवड्डिए ५ चेय । २ । पमाणसंवच्छरे पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा-नक्खत्ते १ चंदे २ उऊ ३ आइच्चे ४ अभिवडिए ५।३। लक्खणसंवच्छरे पंच. विहे पपणत्ते, तं जहा-समगं नक्खत्ता जोगं जोयंति समगं उऊ परिणमंति । णच्चुण्हो गइसीओ बहूदओ होइ नक्खत्ते ॥१॥ ससिसगलपुण्णमाप्ती जोएई विसमचारणक्खत्ते । कडुओ बहूदओ य तमाहु संयच्छरं चंदं ॥२॥ विसमं पयालिणो परिणमंते अणुदूसुदेंति पुप्फफलं । वासं ण सम्म वासइ, तमाह संवच्छरं कम्मं । ३ । पुढविदगाणं तु रसं, पुप्फफलाणं तु देइ आइच्चो । अप्पेण विवासेण, सम्मं निप्फजए वह बोज नहीं रहता है, क्योंकि वह खेतमें बोये जाने पर अङ्गुरोंको उत्पन्न नहीं कर सकता है। इसी कारण हे गौतम ! पांच वर्ष के बाद उनकी योनिका विच्छेद-प्ररोहण शक्तिका विनाश-कहा गयाहै, अर्थात् ये कल मसूर आदिधान्य उक्त कालके बाद अचित्त हो जाते हैं ।। सू०१९॥ હોવા છતાં પણ ખરી રીતે અબીજ રૂપ જ બની ગયા હોય છે. કારણ કે તેમને ખેતરમાં વાવવામાં આવે છે તેમાંથી અંકુરે ઉત્પન્ન થતા નથી. તે કારણે હે ગૌતમ ! પાંચ વર્ષ બાદ તેમની નિને વ્યવ છેદ-ઉત્પાદન શક્તિને વિનાશ કહ્યો છે. એટલે કે તે વટાણું આદિ ધાન્ય ઉપર્યુક્ત કાળ દરમિયાન અચિત્ત થઈ જાય છે, જે સૂ. ૧૯ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे सस्सं । ४ । आइच्यतेय तविया, खणलवदिवसा उऊ परिणमंति पूरित रेणुथलयाई, तमाहु अभिवड्ढियं जाण ॥ ५ ॥ सू०२० ॥
छाया -- पञ्च संवत्सराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नक्षत्र संवत्सरः १ युगसंवत्सरः २ प्रमाण संवत्सरः ३ लक्षण संवत्सरः ४ शनैश्वरसंवत्सरः ५ |१| युगसंवत्सरः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - चन्द्रः १ चन्द्रः २ अभिवर्द्धितः ३ चन्द्रः ४ अभिवर्द्धिचैव ५ |२| प्रमाण संवत्सरः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - नक्षत्रः १ चन्द्रः २ ऋतुः ३ आदित्यः ४ अभिवर्द्धितः ५ | ३ | लक्षण संवत्सरः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथासमकं नक्षत्राणि योगं योजयन्ति समकम् ऋतवः परिणमन्ते । नात्युष्णो नातिशीतो बहूदको भवति नक्षत्रः । १ । शशी सकलपौर्णमासी योजयति विषमचार नक्षत्रः । कदुको बहूद्दकच तमाहुः- संवत्सरं चान्द्रम् ॥ २ ॥ विषमे प्रवालिनः परिणमन्ते अमृतुषु ददति पुष्पफलम् । चर्षे न सम्यग् वर्षति तमाहुः संवत्सरं कार्मणम् ||३|| पृथिव्युदकानां तु रसं पुष्पफलेभ्यस्तु ददाति आदित्यः । अल्पेनापि वर्षेण सम्यग् निष्पद्यते सस्यम् ||४|| आदित्य ते अस्ताविताः क्षणलवदिवसा ऋतवः परिणमन्ते । पूरयन्ति रेणुभिः स्थलकानि तमाहुः अभिपति जानीहि ।। ४ ।। सू० २० ॥
1
टीका 'पंच संपच्छरा ' इत्यादि
संवत्सराः-नक्षत्र संवत्सरादिभेदेन पञ्चविधा बोध्याः । तत्र - द्वादशनक्षत्र - मापात्मको बोध्यः । नक्षत्रमासस्तु चन्द्रस्य नक्षत्रमण्डलभोगकालः । चन्द्रस्य
इस सूत्र में कल मसूर आदि धान्योंको योनिका छेद पांच वर्ष के बाद हो जाता है ऐसा कहा है सो अब सूत्रकार उन्हीं संवत्सरों का पंचविध रूपसे कथन करते हैं- 'पंच संघच्छरा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र २० ॥ टीकार्य - संवत्सर पांच प्रकारके कहे गये हैं- जैसे-नक्षत्र संवत्सर १ युग संवत्सर २ प्रमाण संवत्सर ३ लक्षग संवत्सर ४ और शनैश्चर संवसर ५ इनमें जो नक्षत्र संवत्सर होता है, वह १२ नक्षत्रोंके मास रूप
આગલા સૂત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે વટાણા, મસૂર આદિ ધાન્યની ચેાતિને પાંચ વર્ષમાં વિનાશ થઈ જાય છે. હવે સૂત્રકાર એ જ સવત્સરા ( વર્ષે ) ના પાંચ પ્રકાશનું કથન કરે છે.
"पंच संवच्छरो पण्णत्ता" इत्यादि
टीडार्थ-संवत्सर पांच प्रारा ह्यछे - ( १ ) नक्षत्र संवत्सर, (२) युग सवत्सर, (3) प्रमाणु संवत्सर, (४) लक्षण संवत्सर भने ( ५ ) शनैश्वर संवत्सर. નક્ષત્ર સત્તર ખાર નક્ષત્રના માસ રૂપ હે,ય છે. ચન્દ્રને નક્ષત્ર મડળના જે ભાગકાળ છે તેને નક્ષત્રમાસ કહે છે. નક્ષત્ર મંડળના ભાગકાળ રૂપ નક્ષત્ર
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ५ उ०३ सू०२० पंचविधसंवत्सरनिरूपणम् २४९ नक्षत्रमण्डलभोगस्तु सप्तविंशत्या दिनैः सप्तषष्टिमागविभक्तस्यैकस्य दिवसस्य एकविंशत्या भागैश्च ( २७३३ ) भवति । एतावदिवसममाणो नक्षत्रमास एकस्मिन् नक्षत्रसंवत्सरे तु सप्तविंशत्यधिकानि त्रीणि शतानि दिनानि सप्तपष्टिभागविभक्तस्यैकस्य दिवसस्य एकपञ्चाशद्भागाश्च ( ३२७१४ ) भवन्तीति ।
युगसंवत्सरः-पञ्चसंवत्सरात्मकं युगं, तदेकदेशभूतश्चन्द्रादिसंवत्सरो युगसंवत्सर इति । प्रमाणसंवत्सरः प्रमाण-परिमाण दिवसादीनां, तेनोपलक्षितो वक्ष्यमाण एव नक्षत्र संवत्सरादि लक्षणसंवत्सरः वक्ष्यमाण स्वरूपाणां लक्षणानां प्राधान्येन प्रमाणसंवत्सर एव । शनैश्वरसंवत्सरः शनैश्चरेण निष्पादितः होता है चन्द्र के नक्षत्र मण्डलका जो भोगकाल होता है वह नक्षत्र मास होता है, चन्द्र के नक्षत्र मण्डलका भोगकाल २७ दिन और ६७ भागोंमें विभक्त एक दिनके २१ भाग प्रमाण होता है, अर्थात् नक्षत्र मास नक्षत्र मण्डलका भोगकोल २७१२१-६७ सडसठिया इक्कीस दिनका होता है । एक नक्षत्र संवत्सरमें ३२७ दिन और एक दिनके ६७ मागोंमेंसे ५१ भाग होते हैं। युगसंवत्सर-पांच संवत्सरोंका एक युग होता है, इसका एकदेश भूत चन्द्रादि संचत्सर होता है, यह चन्द्रादि संवत्सरही युग संवत्सर है। प्रमाण संवत्सर दिवस आदिके प्रमाणसे उपलक्षित जो नक्षत्र संवत्सर आदि है वही प्रमाण संवत्सर है. लक्षण संवत्सर-जिनका स्वरूप आगे कहा जाने वाला है, ऐसे लक्षणोंकी प्रधानतासे जो प्रमाण संब. त्सर है, वही लक्षण संवत्सर है । शनैश्वर संवत्सर-जो संवत्सर शनैમાસ ૨૭/૨૧/૬૭ સડસતીયા એકવીસ દિવસનો હોય છે. એવાં બાર નક્ષત્રમાસનું એક નક્ષત્ર સંવત્સર થાય છે. તે નક્ષત્ર સંવત્સરના ૩૨૭૫૧૬૭ દિવસ હોય છે.
યુગ સંવત્સર–પાંચ સંવત્સરોને એક યુગ થાય છે. તેના એકદેશભૂત (ભાગ રૂ૫) ચન્દ્ર સંવત્સર હોય છે. તે ચન્દ્રાદિ સંવત્સર જ યુગ સંવત્સર છે. આ પ્રમાણ સંવત્સર–દિવસ આદિના પ્રમાણુથી ઉપલક્ષિત જે નક્ષત્ર સંવત્સર આદિ છે, એ જ પ્રમાણ સંવતસર છે.
લક્ષણ સંવત્સર–તેના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન આગળ કરવામાં આવશે. એવા લક્ષણેની પ્રધાનતાવાળું જે પ્રમાણુ સંવત્સર છે, તેનું નામ જ લક્ષણ સંવત્સર છે.
શનૈશ્વર સંવત્સર–જે સંવત્સરનું શનીચર વડે નિર્માણ થાય છે, તેને શનૈશ્વર સંવત્સર કહે છે. એટલે કે જેટલા સમયમાં શનીને ગ્રહ એક નક્ષ
स्था-३२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
२५० संवत्सरः । अयं भावः-यावताकालेन शनैश्चरो नक्षत्रमेकं द्वादशापि राशीन या मुड्कते सः कालः शनैश्चरसंवत्सरः। स चैकैकनक्षत्रभोगकालापेक्षया अष्टाविंशतिविधः, सर्वनक्षत्रमण्डलभोगकालापेक्षया त्रिंशद्वर्षपरिमितश्च । तदुक्तं चन्द्रप्रज्ञप्तिसूत्रे--
" सणिच्छरसंघच्छरे अट्ठावीसविहे पण्णत्ते-अभीई सपणे जाव उत्तरासादा, जं वा सणिच्छरे महग्गहे तीसाए संवच्छरेहि सव्वं नक्खतमंडलं समाणेइ ।”
छाया-~-शनैश्चरसंवत्सरः अष्टाविंशतिविधः प्रज्ञाप्त:-अमिजित् श्रवणो यावत् उत्तराषाढा, यद्वा-शनैश्वरो महाग्रहः-त्रिंशता संवत्सरैः सर्व नक्षत्रमण्डलं समानयति-पूरयति-इति । इत्थं पञ्चविधान् संवत्सरानुक्त्वा सम्पति तेषु युगसंवसरप्रमाणसंवत्सरलक्षणसंवत्सराणां प्रत्येकं पञ्चविधत्वमाह-जुगसंवत्सर इत्यादिना । थरोंसे निष्पादित होता है, वह शनैश्वर संवत्सर है । इसका भाव ऐसा है जितने समयमें शनैश्चर एक नक्षत्रको अथवा १२ राशियोंको भोगता है, उतना वह काल शनैश्वर संवत्सर है । यह एक एक नक्षत्र भोगकालकी अपेक्षा से २८ प्रकारका होता है। सर्वनक्षत्र मण्डल के भोग कालकी अपेक्षा यह ३० वर्ष परिमित होता है, चन्द्रप्रज्ञप्तिसूत्र में ऐसाही कहा है-" सणिच्छरसंघच्छरे अट्ठावीसविहे पण्णत्ते-अभीई सवणे जाय उत्तरासाढा जं या सणिच्छरे महग्गहे तीसाए संवच्छरेहिं सव्वं नक्खत्तमंडलसमाणे" शनैश्वर संवत्सर २८ प्रकारका कहा गयो है-अभिजित् श्रवण यावत् उत्तराषाढा अथवा शनैश्चर यह महाग्रह है, ३० वर्षों में यह समस्त नक्षत्र मण्डलको पूरा कर देता है। इस प्रकारके पांच संवत्सरोंको कहकर अव सूत्रकार उनमें से युग संवत्सर प्रमाण संवत्सर और लक्षण संवत्सरमें प्रत्येकमें पंच प्रकारત્રને અથવા બાર રાશીઓને ભેગવે છે, એટલા કાળને શનૈશ્વર સંવત્સર કહે છે, તે પ્રત્યેક નક્ષત્રને ભેગકાળ ૨૮ પ્રકાર હોય છે. સર્વ નક્ષત્ર મંડળના ભોગકાળની અપેક્ષાએ તે કાળ ૩૦ વર્ષ પ્રમાણ હોય છે. ચન્દ્રપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રમાં ४ छ :-" सणिच्छरसंवच्छरे अद्वाविसविहे पण्णत्ते-अभीई सवणे जाव उत्तरासाढा जवा सणिच्छरे महगाहे तीसाए सबिच्छरेहिं सव्य नक्खत्तमंडलसमाणेइ"
शनैश्य२ सपत्स२ २८ ५४२नु ह्यु छ-(१) मलित , (२) श्रवण આદિ ઉત્તરાષાઢા પર્યંતના ૨૮ પ્રકાર સમજવા. અથવા શનૈશ્વર (શની) નામને જે મહાગ્રહ છે તેને નક્ષત્ર મંડળને ભેગકાળ ૩૦ વર્ષનો છે,
આ પ્રકારના પાંચ સંવત્સરોનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર યુગ સંવત્સર પ્રમાણુ સંવત્સર અને લક્ષણ સંવત્સરના પાંચ પાંચ ભેદેનું કથન કરે છે–
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ५ उ०३ सू० २० पंचविधसंवत्सरनिरूपणम्
२५१ तत्र-युगसंवत्सरः - चन्द्रचन्द्राभिवद्धितचन्द्राभिवद्धितसंवत्सरेति पञ्चविधः । चंद्रसंवत्सरो द्वादशभिश्चन्द्रमासै भवति । एकस्मिंश्चन्द्रमासे एकोनविंशदिनानि द्विषष्टिभागविभक्तस्यैकदिवसस्य द्वात्रिंशद्भागाश्च ( २९ ३२-६२) भवन्ति । अयं च कृष्णप्रतिपद आरभ्य पौर्णमासी मभिव्याप्य भवति । एकस्मिंश्चन्द्रसंवत्सरे चतुष्पञ्चाशदधिकानि त्रीणि शतानि दिनानि द्विषष्टिभागविभक्तस्यैकस्य दिवसस्य द्वादशभागाश्च ( ३५४ १२-६२ ) भवन्तीति । अभिवर्द्धितसंवत्सरस्तु द्वादशभिरभिवर्द्धितमासत्रयोदशभिश्चन्द्रमासैर्वा भवति । एकस्मिन् अभिवदितमासे एकत्रिंशदिनानि चतुर्विंशत्यधिकशतभाग-विभक्तस्यैकस्य दिवसस्य एकविंशत्यधिकैकशतभागाश्च ( ३१=१२१-१२४) मयन्ति। अनेन क्रमेण द्वादशमासप्रमाणे एकस्मिन्नभिदितसंवत्सरे व्यशीत्यधिकानि त्रीणि शतानि दिनानि द्विषष्टिभागविभक्तस्य .एकस्य दिवसस्य चतुश्चत्वारिंशद् ताका कथन करते हैं-"जुगसंवच्छरे” इत्यादि-चन्द्र १ चन्द्र २ अभिवद्धित ३ चन्द्र ४ और अभिवति ५ इनमें चन्द्र संवत्सर १२ चन्द्र मासोंसे होता है, एक चन्द्रमासमें २९ दिन एवं ६२ भागों में विभक्त एक दिनके ३२ भाग होते हैं, यह कृष्णपक्षकी प्रतिपदासे लेकर पौर्णमासी तक होता है, एक चन्द्र संवत्सरमें ३५४ दिन और ६२ भागोंमें विभक्त हुए एक दिनके १२ भाग होते हैं। अभियद्धित संवत्सर १२ अभिवद्धि त महिनोंसे अथवा १३ चन्द्र मासोंसे निष्पन्न होता है, एक अभिवति भासमें एकतीस दिन और १२४ भागोंमें विभक्त हुए एक दिनके १२१ भाग होते हैं । इस तरह द्वादश मास प्रमाण एक अभि. चद्धित संवत्सरमें ३८३ दिन और ६२ भागोंमें विभक्त हुए एक दिनके ४४ भाग होते हैं।
"जुग संवच्छरे" त्याहि-(१) यन्द्र, (२) यन्द्र, (3) मनिपात; (४) यन्द्र मन (५) मनिवद्धित. तेभानु यन्द्र संवत्सर १२ यन्मासानु બને છે. એક ચન્દ્રમાસના રેલા કરાર દિવસ થાય છે. કૃષ્ણપક્ષની પ્રતિપદા ( વદી એકમ) થી લઈને પૂનમ સુધીના દિવસેને એક ચાદ્રમાસ થાય છે. એવા બાર ચાન્દ્રમાસેનું એક ચન્દ્રસંવત્સર બને છે. તેના ૩૫૪૧૨ાદર દિવસ થાય છે.
અભિવદ્ધિત સંવત્સર (અધિક માસવાળું વર્ષ) ૧૨ અભિવર્તિત મહિ. નાનું અથવા ૧૩ ચાન્દ્રમાસેનું બને છે. એક અભિવર્તિત માસના ૩૫૧૨૧૧૨૪ દિવસ હોય છે, અને ૧૨ માસપ્રમાણ એક અભિવર્તિત સંવ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
स्थानाङ्गसूत्रे भागाश ( ३८३ ४४-६२) भवन्तीति । एभिश्चन्द्रादिभिः पञ्चभिः संवत्सरेरेकं युगं भवति । तत्राभिवद्धितसंवत्सरेऽधिकमासो बोध्य इति । युगसंवत्सरमतिपादिका गायाऽन्यत्रैवमभिहिता, । तथाहि
"चंदो चदो अभिवडिओ य चंदममिवडिओ चेव ।
पंच सहियं जुगमिणं, दिडं तेल्लोकदंसीहि ॥ १ ॥" छाया-चन्द्रश्चन्द्रोऽभिवद्धितश्च चन्द्रोऽमिवर्द्धितश्चैव ।
पश्चसहितं युगभिदं दृष्टं त्रैलोक्यदर्शिभिः ॥ १ ॥ इति ।
तथा-प्रमाणसंवत्सरः नक्षत्रः १ चन्द्रः २ ऋतुः ३ आदित्यः ४ अभिवर्द्धित ५ इति पञ्चविधः । तत्र-नक्षत्रः नक्षत्रसंवत्सरः पूर्वोक्तलक्षणः । पूर्वस्माद विशेषस्त्वयम्-तत्र नक्षत्रमण्डलस्य चन्द्रभोगमानं विवक्षितम् । इह तु दिन तभागादिप्रमाणमिति विशेषः ।१। तथा-चन्द्र - चन्द्रसंवत्सर उक्त लक्षण एव । २ । विशेषस्त्वयं-तत्र तस्य युगावयवत्वमात्रं विवक्षितम् , इह
इन चन्द्रादिक पांच संवत्सरोंसे एक युग बनता है, अभिवद्धित संवत्सरमें अधिक मास होता है, युग संवत्सरकी प्रतिपादिक गाथा अन्यत्र इस प्रकारसे कही गई है-"चंदो चंदो अभिवडिमोय" इत्यादि।
तथा-प्रमाण संवत्सर-पांच प्रकारका कहा गया है-जैसे नक्षत्र १ चन्द्र २ ऋतु ३ आदित्य ४ और अभियर्द्धित ५ इनमें पूक्ति लक्ष. णवाला नक्षत्र शब्दसे गृहीत हुआ है। पूर्वको अपेक्षा इसमें ऐसी विशेषता है-कि वहां नक्षत्र मण्डलका चन्द्रभोग मात्र विवक्षित हुआ है, उक्त लक्षणवाला चन्द्र संवत्सरही यहां चन्द्र शब्दसे विवक्षित हुआ है । परन्तु उसकी अपेक्षा यहां ऐसी विशेषता है, कि वहां पर युगकी
સરના ૩૮૩૪૪૬૨ દિવસ થાય છે. આ ચન્દ્રાદિક પાંચ સંવત્સરને એક યુગ બને છે. અભિવર્તિત સંવત્સરમાં એક અધિક માસ હોય છે. યુગ સંવત્સરનું પ્રતિપાદન કરતી ગાથા અન્યત્ર આ પ્રમાણે કહી છે–
" चंदो चदो अभिवदिओ य" त्याही
તથા પ્રમાણે સંવત્સર પાંચ પ્રકારનું કહ્યું છે – (૧) નક્ષત્ર, (૨) ચન્દ્ર, (3) 8तु, (४) साहित्य मन (५) समिति . पूर्वात सक्षा नक्षत्र સંવત્સર જ અહીં નક્ષત્ર પદથી ગૃહીત થયું છે. અહીં પૂર્વની અપેક્ષાએ એટલી જ વિશેષતા છે કે ત્યાં નક્ષત્રમંડળના ચન્દ્રગની જ માત્ર વિવેક્ષા કરવામાં આવી છે, અને અહીં દિન અને દિનને ભાગ આદિ પ્રમાણ વિવક્ષિત થયેલ છે. ઉપર્યુક્ત લક્ષણવાળું ચન્દ્ર સંવત્સર જ અહીં ચદ્ર શબ્દ વડે વિવક્ષિત થયું છે. પરંતુ તે કથન કરતાં અહીં એટલી જ વિશેષતા છે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ. ३ सू. २० पंवविधसंवत्सरनिरूपणम् २५३ तु प्रमाणं विवक्षितमिति । तथा-ऋतुः ऋतुसंवत्सरः ऋतको लोकमसिदा वसन्तादयः, तत्पधानः संवत्सर इत्यर्थः । अयं च सावनमासकर्ममासपर्यायः द्वादशभितुमासैनिष्पद्यते । एफैकस्मिन् ऋतुमासे त्रिंशदहोरात्रा (३०) भवन्ति । एकस्मिन् ऋतुसंवत्सरेतु षष्टयधिकशतत्रय प्रमाणा अहोरात्रा (३६०) भवन्तीति । तथा-आदित्यः आदित्य संवत्सरः अयं च द्वादशभिरादित्यमासेनिष्पद्यते । एकस्मिन्नादित्यमासे तु सार्द्धत्रिंशद्दिनानि ( ३० १-२ ) भवन्ति । एकस्मिन्नादित्य-संवत्सरे षट्पष्टयधिकशतत्रयममाणानि (३६६) दिनानि भवन्तीति ४। अभिवद्धित उक्तलक्षण एव । ५ । नक्षत्रादि भेदैरुक्तोऽयमेव प्रमाणसंवत्सरो लक्षणप्राधान्येन यदा निर्दिश्यते तदा लक्षणसंवत्सरो भवति । अयं लक्षणसंवत्सरोऽपि चन्द्रादिभेदेन पञ्चविधो भवति । अवयवता मात्र विवक्षित हुई है, और यहां उसका प्रमाण विवक्षित डुआ है। वसन्त आदिक ऋतुओंकी प्रधानतावाला जो संवत्सर है, वह ऋतुसंवत्सर है । यह संवत्सर सावन मास कर्मपास पर्यायोंयाले १२ ऋतुमासोंसे निष्पन्न होताहै । एक २ ऋतुमासमें तीस अहोरात्र होते हैं । आदित्य संवत्सर-यह १२ आदित्य मासों द्वारा निष्पन्न होता है, एक आदित्य मासमें ३०१ दिन होते हैं । एक आदित्य संवत्सर में ३६६ दिन होते हैं। अभिवद्धित-इसका लक्षण कह दिया गया है। नक्षत्र आदिके भेदोंसे कहा गया यही प्रमाण संवत्सर लक्षणोंकी प्रधानतासे जब निर्दिष्ट होता है, तब लक्षण संवत्सर होता है। यह लक्षणसंव. ત્યાં યુગની અવયવતાની જ વિવક્ષા થઈ છે અને અહીં તેનું પ્રમાણ વિવક્ષિત થયું છે. વસંત આદિ ઋતુઓની પ્રધાનતાવાળું જે સંવત્સર છે તેને આત. સંવત્સર કહે છે. તે સંવત્સર શ્રાવણમાસ આદિ ૧૨ માસનું બને છે. તે પ્રત્યેક ઋતુમાસમાં ૩૦ દિવસ અને ૩૦ રાત્રિ હોય છે. આ રીતે એક છત. સંવત્સરના ૩૬૦ દિનરાત થાય છે.
साहित्य संवत्स२-ते मार साहित्य ( सूर्य ) भासानु मन छे. ૩૦૧ર દિવસને એક આદિત્યમાસ અને ૩૬૬ દિવસનું એક આદિત્ય સંવત્સર થાય છે.
અભિવદ્ધિત સંવત્સરનું સ્વરૂપ આગળ પ્રકટ થઈ ચુકયું છે. નક્ષત્ર આદિકના ભેદોની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદિત પ્રમાણ સંવત્સરની જ્યારે લક્ષણેની પ્રધાનતાપૂર્વક નિર્દેશ થાય છે, ત્યારે તેને લક્ષણ સંવત્સર કહે છે. તે લક્ષણ
श्री.स्थानांगसूत्र:०४
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
स्थानाङ्गसूत्रे पञ्चविधत्वमेवाह-' तथा ' इत्यादिना । तत्र प्रथमं नक्षत्रसंवत्सरमाह'समगं' इत्यादिना । नक्षत्राणि कृत्तिकादोनि समक-समत या योग-कार्तिकीपौर्णमास्पादितिथिना सह संबन्धं योजयन्ति-कुर्वन्ति । अयं भावः-यानि नक्ष. प्राणि यासु तिथिषु उत्सर्गतो भवन्ति तानि तास्वेव यत्र भवन्ति । तत्र-ज्येष्ठः श्रावणो मार्गशीर्ष श्चेति त्रयोमासास्तत्तन्नाम्ना नो समागच्छन्ति यथा ज्येष्ठो मासो मूलनक्षत्रेण, श्रावणो धनिष्ठानक्षत्रेण, मार्गशीर्ष श्च आर्द्रानक्षत्रेण समागच्छति, शेषा मासास्तत्तन्नक्षत्र नामानोभवन्ति यथा कृत्तिकाभिः कार्तिको मासः, पुष्येण पौषः, इत्यादि। त्सर भी चन्द्र आदिके भेदसे पांच प्रकारका होता है । जो इस प्रका. रसे हैं-नक्षत्र १ चन्द्र इत्यादि इनमें अब पहिले सूत्रकार नक्षत्र संब. त्सरका कथन करते हैं-" समग" इत्यादि-कृत्तिकादि नक्षत्र समतासे कार्तिकी पौर्णमासी आदि तिथिके साथ जिसमें सम्बन्ध करते हैं वह नक्षत्र संवत्सर है, भाव यह है कि जो नक्षत्र जिन तिथियों में उत्सर्गसे सामान्य रूपसे होते हैं वे नक्षत्र उन्हीं तिथियोंमें जहां होते हैं जैसे-जेठ, श्रावण, मार्गशीर्ष ये तीन मास उन २ नक्षत्रोंके नामसे नहीं आते हैं क्योंकि ज्येष्ठ मास मूल नक्षत्रके साथ श्रावणमास घ. निष्ठा नक्षत्रके साथ और मार्गशीर्ष आर्द्रा नक्षत्रके साथ आता है शेष मास उन २ नक्षत्रोंके नामवाले होते हैं जैसे कृत्तिकासे कार्तिक मास पुष्य नक्षत्रसे पौष मास इत्यादि कहा भी हैસંવત્સર પણ ચન્દ્ર આદિન ભેદની અપેક્ષા એ પાંચ પ્રકારનું કહ્યું છે. જે પાંચ પ્રકારો નીચે પ્રમાણે છે-નક્ષત્ર, ચન્દ્ર ઈત્યાદિ. તે પાંચ પ્રકારોમાંના नक्षत्र संवत्सर नामना
५ २नुसूत्रा२७ ४थन ७२ छे. “समग"त्या. કૃતકાદિ નક્ષત્ર સમાનતાપૂર્વક કાર્તિકી પૂર્ણિમા આદિ તિથિની સાથે જેમાં સંબંધ કરે છે, તેનું નામ નક્ષત્ર સંવત્સર છે આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે જે નક્ષત્રો જે તિથિઓમાં સામાન્ય રૂપે હોય છે તે નક્ષત્રો જે તિથિ.
માં સામાન્ય રૂપે હોય છે, તે નક્ષત્રે એ જ તિથિઓમાં જ્યાં હોય છે, જેમકે જેઠ, શ્રાવણ, માગશીષ (માગશર) આ ત્રણ માસનાં નામ તે તે નક્ષના નામ ઉપરથી પડયા નથી, કારણ કે જેઠ માસ મૂલનક્ષત્ર સાથે, શ્રાવણ માસ ધનિષ્ઠા નક્ષત્રની સાથે અને માગશર માસ આદ્ર નક્ષત્રની સાથે આવે છે. બાકીના મહિનાઓ તે તે નક્ષત્રના નામવાળા હોય છે. જેમકે કૃત્તિક પરથી કારતક માસ, પુષ્ય નક્ષત્ર પરથી પિષ માસ, ઈત્યાદિ નામે નક્ષત્ર પરથી જ પડયાં છે. કહ્યું પણ છે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५५
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०२० पंचविधसंवत्सरनिरूपणम् उक्तं च-" जेट्ठो वच्चइ मूलेणं सावणो धणिहाहि ।
__ अद्दासु य मग्गसिरो सेसा नक्खत्तनामिया मासा ॥१॥" छाया-ज्येष्ठो व्रजति मूलेन श्रावणो धनिष्ठाभिः ।
आसु च मार्गशीर्षः, शेषा नक्षत्र नामानो मासाः ॥१॥ इति । तथा-यत्र समकं साम्येनैव ऋतवः परिणमन्ते न विषमतया । अर्थात्कार्तिक्या अनन्तरं हेमन्तऋतुः, पौष्या अनन्तरं शिशिरऋतुरित्येवं साम्येनैव ऋतबः परिणति गच्छन्तीति । तथा-यो न अत्युष्णः न चातिशीत:-अर्थात् समशीतोष्णो भवति तथा-बहूदकः-बहून्युदकानि यस्मिस्तथाभूतश्च भवति, स लक्षणतः नक्षत्रसंवत्सरो भवतीति । नक्षत्रचारलक्षणलक्षितत्यादयं नक्षत्रसंवत्सरो योध्यइति १॥ अथ चन्द्रसंवत्सरं लक्षणतो निर्दिशति-'ससिसगल' इत्यादिना । शशीचन्द्रो यत्र सकल पौर्णमासी:-योजयति-सकलपौर्णमासीमिः सह सम्बन्धं
" जेठो वच्चइ, मूलेणं " इत्यादि ---- ___ तथा-जहां छहों ऋतुएँ समानरूपसे परिणमती हैं, विषम रूपसे नहीं अर्थात्-कार्तिकीके बाद हेमन्त ऋतु पौषीके बाद शिशिर ऋतु इस प्रकारकी समानतासेही जहां ऋतुएँ परिणतिको प्राप्त करती हैं, तथा जो न अतिशीत होता है, और न अति उष्ण होता है, किन्तु समशीतोष्ण रहता है, तथा जिसमें बहुत पानी होता है, ऐसा वह प्रमाण संवत्सर नक्षत्र संवत्सर होता है, यह संवत्सर नक्षत्रोंकी गतिरूप लक्षणोंसे लक्षित होनेके कारण नक्षत्र संवत्सर कहा गया है, ऐसा जानना चाहिये १ चन्द्र संवत्सर-जिस संवत्सरमें चन्द्र सकल पौर्ण
" जेठो वच्चइ,, भूलेणं " त्या
તથા–જેમાં છએ ઋતુએ સમાન રૂપે પરિણમે છે–વિષમ રૂપે પરિ. શુમતી નથી એટલે કે કાર્તિક પછી હેમન્ત ઋતુ, પિષ પછી શિશિર ઋતુ, આ પ્રકારની સમાનતાથી જ જ્યાં ઋતુએ પરિણમે છે, અને જ્યારે અતિ ઠંડી પણ હતી નથી અને અતિ ગરમી પણ હોતી નથી, પરંતુ સમશીતોષ્ણુ આબોહવા જ રહે છે તથા જેમાં ખૂબ જ વરસાદ વરસે છે એવું તે પ્રમાણ સંવત્સર નક્ષત્ર સંવત્સર રૂપ હોય છે. તે સંવત્સર નક્ષત્રની ગતિ રૂપ લક્ષ
થી લક્ષિત હોવાને કારણે નક્ષત્ર સંવત્સરને નામે ઓળખાય છે, એમ સમજવું જોઈએ.
ચન્દ્ર સંવત્સર–જે સંવત્સરમાં ચન્દ્ર બધી પૂર્ણીમાઓ સાથે સંબંધ રાખે છે તથા વિષમ ચાલવાળાં નક્ષત્રે જેમાં હોય છે એવા સંવત્સરને ચન્દ્ર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
स्थानाङ्गसूत्रे करोति । तथा-यो विषमचारनक्षत्र:-विषमः चारः चलनं येषां तानि तथाभूतानि नक्षत्राणि यत्र स तथाभूतो भवति । तथा-कटुका अत्युष्णः, अति शीतो वा भवति । तथा-बहूदकश्च भवति । एवंविधो यः संवत्सरः, तं चन्द्रसंवत्सरमाह-चन्द्रचारलक्षणलक्षितत्वादय संवत्सरो लक्षणतश्चन्द्रो बोध्य इति २। अथ ऋतुसंवत्सरं लक्षणतो निर्दिशति-'विसमं ' इत्यादिना । यत्र प्रवालिना=वृक्षाः विषमन्वैषम्येण परिणमन्ते=परिणता भवन्ति-अकुराधुभेदावस्थां यान्ति । तथा-अन्तुषु अस्वकालेऽपि पुष्पफलं प्रयच्छन्ति स्वभावतः चैत्रादिषु पुष्पफलो. द्मशीला अपि रसालक्षा माघादिषु पुष्पादिशालिनो भवन्ति । तथा-यत्र मेघो वर्ष-वृष्टिं न सम्यग्र वर्षति, एवंभूतो यः संवत्सरस्तं तीर्थकृत्पभृतिभिलक्षणतः कार्मणं संवत्सरम् आह । अयं कामण संवत्सर एव ऋतुसंवत्सरः सावनसंवत्समासियोंके साथ सम्बन्ध करता है, तथा विषम चालयाले नक्षत्र जिसमें होते हैं, ऐसा जो संवत्सर होता है, तथा जो कटुक अत्युष्ण होता है, अथवा अतिशीत होता है, तथा बहूदक-बहुत जलवाला होता है, ऐसा जो संवत्सर होता है, वह चन्द्र संवत्सर चन्द्रकी गतिरूप लक्षणोंसे लक्षित होनेके कारण लक्षणकी अपेक्षा चन्द्र संवत्सर कहा गया है । ऋतु संवत्सर - जिसमें प्रवाली वृक्ष विषमता रूपसे परिणत होते हैं-अङ्कुरादिकोंके उभेद होने रूप अवस्थाको प्राप्त करते हैं तथा-अकालमें भी जो पुष्प फलको देते हैं जैसे स्वभावसे चैत्र ऑदिमें पुष्पफलोद्मशील भी रसालवृक्ष-आम्र. वृक्ष माघ आदि महीनोंमें पुष्पादि देनेवाले हो जाते हैं, तथा जिसमें वृष्टि अच्छी तरहसे नहीं होती है, ऐसा जो संवत्सर है, वह ऋतुसंवत्सर है, इस ऋतु संवत्सरका नामही कार्मण संवत्सर है, यह कामण संवत्सरही ऋतु संवत्सर और सावन संवत्सर नामान्तरवाला સંવત્સર કહે છે. તે સંવત્સરમાં અતિશય ઠંડી અથવા અતિશય ગરમી પડે છે અને ભારે વરસાદ પડે છે. આ સંવત્સર ચન્દ્રની ગતિરૂપ લક્ષણોથી લક્ષિત હોવાને કારણે તેને લક્ષણની અપેક્ષાએ ચદ્ર સંવત્સર કહે છે.
તુ સંવત્સર–જેમાં વૃક્ષ વિષમ રૂપે પરિણમન પામે છે. અંકુશદિને ઉદ્દભેદ થવા રૂપ દશાને પ્રાપ્ત કરે છે, તથા અકાળે પણ જે કુલફળ દે છે, જેમકે ચૈત્ર માસમાં પુષ્પ અને કોમરિશીલ રસાળ આમ્રવૃક્ષ મહા આદિ માસમાં કુલફળ દેતાં થઈ જાય છે, તથા જે સંવત્સરમાં સારી વૃષ્ટિ થતી નથી, તે સંવત્સરને ઋતુ સંવત્સર કહે છે. આ ઋતુ સંવત્સરને જ કામણ સંવત્સર કહે છે. અથવા આ કામણ સંવત્સરના જ ઋતુસંવત્સર અને સાવન સંવત્સર રૂપ બીજા નામે કહ્યાં છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ.३सू. २० पञ्चविधसंवत्सरनिरूपणम्
२५७ रश्च प्रोच्यते इति ३। आदित्यसंवत्सरं लक्षणतो निर्दिशति-' पुढविदगाणं' इत्यादि । यत्र संवत्सरे आदित्या मूर्यः पृथिव्युदकानां रस-माधुर्यस्निग्धतादिलक्षणं पृथिवीजलसम्बन्धिरसं पुष्पफलेभ्यो ददाति प्रयच्छति । तथा-अल्पेनापि वर्षेण अल्पवृष्टयाऽपि तथाविधवर्षाभावेऽपि सस्य-शाल्यादिकम् अन्नं सम्यकयाथातथ्येन निष्पद्यते-जायते । सोऽयं संवत्सरो लक्षणत आदित्यसंवत्सर उच्यते इति ४॥ अथ अभिवद्धितसंवत्सरं लक्षणतो निर्दिशति-' आदिचतेयतविया' इत्यादिना । यत्र संवत्सरे आदित्य तेजस्तापिताः सूर्यकिरणैः संतापिताः क्षणलयमुहूर्त्तदिवसा:-क्षणः कालविशेषः लवा-एकोनपश्चाशदुच्छासप्रमाणः, सप्तसप्तति लवप्रमाणः दिवसः अहोरात्रः, एषां द्वन्द्वे ते तथाभूता:-क्षणलबमुहूर्तदिवसाः ऋतवश्व परिणमन्ति । तथा - यत्र सूर्यकिरणतापितास्त एव क्षणलयमुहूर्त्तदिवसाः ऋनयश्च रेणुमिः = वायूक्षिप्तरेणुभिः कहा गया है, "पुढविदगाणं " जिस संवत्सर में सूर्य पृथिवी एवं उदकके रसको पृथिवी सम्बन्धी रसको एवं उदक सम्बन्धी रसको-मधुरता स्निग्धताको-पुष्प फलोंके लिये देता है, तथा अल्प भी वृष्टिसे जिस संवत्सरमें शालि आदि अन्न अच्छी तरहसे निष्पन्न होता है, ऐसा यह संवत्सर इन लक्षणोंकी अपेक्षासे आदित्य संवत्सर कहा गया है " आदिच्च तेयतचिया " इत्यादि।
जिस संवत्सरमें सूर्यके तेजसे किरणोंसे तापितकाल-विशेष रूप क्षण मुहूर्त ४९ उच्छ्वास प्रमाण लव एवं अहोरात्ररूप दिवस और ऋतुएँ, दो दो मास प्रमाणवाली होती हैं तथासूर्यकी किरणोंसे तापित हुए वे ही क्षण लय मुहूर्त और दिवस एवं ऋतुएँ वायुसे उडाई गई धूलि द्वारा स्थलोंको पूरित कर देती हैं,
साहित्य सपत्स२-" पुढविदगाणं " त्याह-2 सवत्सरमा सूर्य પૃથ્વી અને ઉદકના રસને-પૃથ્વી સંબંધી રસને અને પાણી સંબંધી રસને એટલે કે પુષ્પ અને ફલેને મધુરતા અને નિતા અર્પે છે, તથા જે સંવત્સરમાં અલ્પ વૃષ્ટિ થવા છતાં પણ ડાંગર આદિ ધાન્ય વિશેષ પ્રમાણમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે સંવત્સરને આદિત્ય સંવત્સર કહે છે.
" आदिच्च तेयतथिया" त्याह
જે સંવત્સરમાં સૂર્યના તેજથી (કિરણ વડે) કાળવિશેષ રૂપ ક્ષણ, મુહૂર્ત ૪૯ ઉછૂવાસ પ્રમાણુ લવ, અહોરાત્ર રૂપ દિન રાત તથા બબે માસ પ્રમાણુવાળી ઋતુઓ તપ્ત થાય છે અને સૂર્યના કિરણથી તપ્ત થયેલી એ જ ક્ષણે, લવ, મુહૂર્ત દિવસ અને ગતુઓ પવન વડે ઉડેલી ધૂળ વડે સ્થળોને ભરી દે છે, તે સંવત્સરનું નામ અભિવस्था०-३३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
स्थानाङ्गसूत्रे
स्थलानि पूरयन्ति तं संवत्सरम् अभिवर्द्धितम् आह तीर्थकृत्प्रभृतिरिति हे शिष्य ! त्वं जानीहि । यद्यपि सूर्यतेजसा पृथिव्यादयस्ताप्यन्ते तथापि उपचारात् क्षणादयोsपि तथोच्यन्ते इति ॥ सू० २० ॥
अनन्तरसूत्रे संवत्सर उक्तः । संवत्सरश्च कालः, काले व्यतीते तु शरीरिणां शरीरान्निर्गमो भवतीत्यतस्तन्मार्गं निरूपयति
मूलम् - पंचविहे जीवस्स णिजाणमग्गो पण्णत्ते, तं जहापाएहिं १ ऊरूहिं २ उरेणं ३ सिरेणं ४ सव्वंगेहिं ५ पाएहिं णिजाणमाणे निरयग्गामी भवइ १। ऊरूहिं णिजाणमाणे तिरियगामी भवइ २। उरेणं णिजाणमाणे मणुयगामी भवइ ३ | सिरेणं णिज्ञाणमाणे देवगामी भवइ ४, सव्वंगेहि णिजाणमाणे सिद्धिगइपज्जवसाणे पण्णत्ते ५ ॥ सू० २१ ॥
छाया - पञ्चविधो जीवस्य निर्याणमार्गः प्रज्ञप्तः तद्यथा - पादाभ्याम्, १ ऊरूभ्याम् २, उरसा ३, शिरसा ४, सब: ५। पादाभ्यां निर्यान् निरयगामी भयति । ऊरुभ्यां निर्यान् तिर्यग्गामी भवति २। उरसा निर्यान् मनुजगामी भवति । शिरसा निर्यान् देवगामी भवति ४। स नियन् सिद्धिगतिपर्य
वसानः प्रज्ञप्तः ।। सू० २१ ॥
भर देती हैं, उस संवत्सरका नाम अभिवर्द्धित संवत्सर है। ऐसा तीर्थंकर आदिकोंने कहा है, सो हे शिष्य ! तुम इस कथन पर विश्वास करो । यद्यपि सूर्य की किरणोंसे पृथिवी आदि तपाये जाते हैं क्षणादिक नहीं परन्तु उपचारसे वे भी तपाये जाते हैं, ऐसा कह दिया जाता है, इसीलिये क्षणादिक तपाये जाते हैं ऐसा कह दिया गया है । मू० २० ॥
1
इस पूर्वोक्तमें संवत्सर कहा गया है, यह संवत्सर कालरूप होता है। कालके व्यतीत होने पर शरीरधारियोंका शरीर से निर्गम होता है, द्वित संवत्सर छे, खेषु तीर्थो ह्यु' छे. तो डे शिष्य ! तु या उथनने વિશ્વાસપૂર્વક સાચું' માની લે. જે કે સૂર્યના કિરણેા વડે પૃથ્વી આદિને તપાવવામાં આવતાં નથી, છતાં પણ અહીં ઔપચારિક રીતે એવું કહેવામાં આવ્યું छे क्षात्रु, सव याहि सूर्यना हिरा पडे तये ॥ सू २० ॥
આગલા સૂત્રમાં સ'વત્સરની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી. તે સવત્સર કાળ રૂપ હોય છે. આયુકાળ પૂરા થતાં શરીરધારીએને આત્મા શરીરમાંથી નીકળી
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०३ सू०२१ जीवस्य निर्याणमार्गनिरूपणम् २५९
टीका-पंचयिहे ' इत्यादि
जीवस्य निर्याणमार्गः-निर्याण-मृत्युसमये शरीरिणः शरीरानिस्सरणं, तस्य मार्गः पादादिरूपः पञ्चविधः कथितः । पञ्चविधत्त्वमेवाह-तद्यथा-पादाभ्याम् इत्यादि । जीवः शरीरात पादादिमिः पञ्चभिर्मानः परलोके गच्छतीति भावः । तत्र जीवो येन मार्गेण यत्र गच्छति तत् पाह-'पाएहिं ' इत्यादि । पादाभ्यां चरणरूपमार्गेण निर्यान्-शरीराद् निर्गच्छन् जीवो निरयगामी भवति १। एवम्अरुभ्यां-जङ्घाभ्यां फटेरधोजान्वोरुपरिभागरूपाभ्यां तिर्यग्गामी २। उरसाचक्षसा मनुजगामी ३। शिरसा देवगामी च भवति ४। तथा-सर्वाङ्गः पादादिभिः अतः अब सूत्रकार उस मार्गका निरूपण करते हैं___"पंचविहे जीवस्स णिज्जाणमग्गे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र २१॥ टीकार्थ-जीवका निर्याण मार्ग पांच प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-दो चरणोंसे १ दो जंघोंसे २ छातीसे ३ शिरसे ४ और सर्वाङ्गसे ५ मृत्युके समय जीवका जो शरीरसे बाहर निकलना होता है, उसका नाम निर्याण है, इस निर्याणका चरणादि रूप मार्ग पांच प्रकारका कहा गया है, अर्थात् जीव शरीरसे चरण आदि पांच मार्गों से होकर निकल कर परलोकमें जाताहै, यही बात यहां मूत्रकारने प्रकट कीहै, जो जीवशरीर से चरणरूपमार्गसे होकर निकलताहै, यह निरयगामी नरकगामी होता है १ जो जीप दो जडाओंसे होकर निकलता है, वह तिर्यग्गामी होता है । जो जीव छातीसे होकर निकलता है, वह मनुजगामी होता है, जो जीव शिरसे होकर निकलता है, वह देवगामी होता है, और चरणादि જાય છે. હવે સૂત્રકાર જીવના નિર્માણમાર્ગની પંચ વિધાતાનું નિરૂપણ કરે છે.
“पचविहे जीवस्स णिज्जोणमग्गे पण्णत्ते" त्याहટીકાર્યું–જીવને નિર્માણમાર્ગ પાંચ પ્રકારને કહ્યો છે. જે પાંચ પ્રકારે નીચે प्रभार छ-(१) मे २२ । द्वारा, (२) मे 'धे द्वारा, (3) छातीमाथी, (४) भस्तमाथी मने (५) सामाथी.
મૃત્યુ સમયે શરીરમાંથી જીવને જે બહાર નીકળવાનું થાય છે, તેનું નામ નિર્માણ છે. તે નિર્માણના ચરણાદિ રૂપ પાંચ માર્ગ બતાવ્યા છે. સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા એજ વાત પ્રકટ કરી છે કે ચરણાદિ પાંચ માથી જીવ શરીર. માંથી નીકળી જાય છે. જે જીવ શરીરમાંથી ચરણરૂપ માગે થઈને નીકળી જાય છે તે નિરયગામી બને છે. બે જંઘાએ રૂપ માર્ગેથી નીકળતે જીવ તિયામાં ઉત્પન્ન થાય છે, છાતી રૂપ માર્ગેથી નીકળતો જીવ મનુષ્ય ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. મસ્તકરૂપ માર્ગેથી નિકળતે જીવ દેવગતિમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
स्थानाङ्गसूत्रे सकलैरङ्गैः निर्यान्-शरीराद् निर्गच्छन् जीवः सिद्धिगतिपर्यवसानः-गतेः पर्यवसान-पर्यन्तो गतिपर्यवसानं, सिद्धो गतिपर्यवसानं यस्य सः-सिद्धिपदगामी प्रज्ञप्तः प्ररूपितस्तीर्थकृद्भिरिति ।। मू० २१ ॥ शरीरिणः शरीरानिष्क्रमणमायुषश्छेदे भवतीति छेदनं पञ्चविधत्येनाह
मूलम्-पंचविहे छेयणे पण्णत्ते, तं जहा-उप्पायछेयणे १ वियछेयणे २ बंधच्छेयणे ३ पएसच्छेयणे ४ दोधारच्छेयणे ५॥ ॥ सू० २२ ॥
छाया-पञ्चविधं छेदनं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-उत्पादच्छेदनं १, व्ययच्छेदनं २, बन्धच्छेदनं ३ प्रदेशच्छेदनं ४ द्विधाकारच्छेदनम् ५ ॥ मू० २२॥
टीका-पंचविहे ' इत्यादि
छेदन-विभजनं पश्चविध प्रज्ञप्तम् , पश्चविधत्वमेवाह-तद्यथा-उत्पादच्छेदनम्उत्पादो-देवत्वादि पर्यायान्तरस्य उत्पत्तिः, तेन छेदनं-जीवादिद्रव्यस्य विभजरूप समस्त अङ्गोंसे होकर निकलता है, वह सिद्धिपद गामी होता है। ऐसा तीर्थंकरोंका कथन है । मु० २१ ॥
जीवका शरीरसे निकलना आयुके छेद होने पर होता है, अतः अब सूत्रकार छेदमें पंच प्रकारताका कथन करते हैं
"पंचविहे छेयणे पण्णत्ते" इत्यादि मूत्र २२ ॥
छेदन पांच प्रकारका कहा गया है, जैसे-उत्पादच्छेदन १ व्यव. च्छेदन २ बन्धच्छेदन ३ प्रदेशच्छेदन ४ और द्विधाकारकच्छेदन ५। टीकार्थ-विभजनका नाम छेदन है, यह छेदन उत्पाद छेदन आदिके भेदसे पांच प्रकारका जो कहा गया है, उसका तात्पर्य ऐसा है, कि जो छेदनઉત્પન્ન થાય છે. જે જીવ ચરણાદિ રૂપ સમસ્ત અંગોમાંથી નીકળે છે, તે સિદ્ધિગતિમાં ગમન કરે છે, એવું તીર્થકર ભગવાનનું કથન છે. સૂ, ૨૧ |
જ્યારે આયુના બંધને છેદ થાય છે, તૂટે છે, ત્યારે જ જીવ શરીરમાંથી નીકળે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર છેદના પાંચ પ્રકારની પ્રરૂપણ કરે છે.
" पंचविहे छेयणे पण्णत्ते" त्या:--
વિભજન અથવા તૂટવા રૂપ ક્રિયાનું નામ છેદન છે. તેને નીચે પ્રમાણે ५- २ ४ा छ-(१) पा छेहन, (२) ०५परछेहन, (3) सपछेहन, (४) प्रशन्छेहन मन (५) द्विधा२४ छन.
ટીકાર્ય–જે છેદન રૂપ વિભાજન દેવત્વ આદિ અન્ય પર્યાયની ઉત્પત્તિને લીધે થાય છે, તેનું નામ ઉત્પાદરછેદન છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે પ્રત્યેક
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५७०३ सू०२२ आयुश्छेदनिरूपणम्
२६१ नम् १। व्ययच्छेदन-व्ययः मानुषत्वादि-पर्यायस्य विनाशः, तेन छेदनं जीया दिद्रव्यस्य विभजनम् २। बन्धच्छेदन-बन्धन बन्धः जीयापेक्षया कम, स्कन्धापेक्षया सम्बन्धश्च, तस्य छेदन-विनाशः ३। प्रदेशच्छेदनं-तस्यैव जीयादेः प्रदेशतः निर्विभागावयवतो बुद्धया छेदनं-विभागः ४तथा-द्विधाकारच्छेदनम्द्विधाकरणं-द्विधाकार:-जीवादेरेव द्रव्यस्य भागद्वयकरणं, तद्रपं छेद नम् । उपल. क्षणं चैतत्रिधाकारच्छेदनादीनामपि १। ___ अथवा-उत्पादस्य-उत्पत्तेः छेदन-विरह उत्पादछेदन, यथा नरकगतौ द्वादश मुहूर्ताः । तथा-व्यवच्छेदनम्-व्ययस्य-उद्वर्तनायाः छेदनं विरहः यथा-नरकगतौ द्वादश मुहूर्ताः २। बन्धच्छेदनंबन्धनविरहः, अयम्-उपशान्तमोहस्य सप्त विध कर्मबन्धनापेक्षया भवति । प्रदेशच्छेदनम् प्रदेशविरहः-अयं विसंयोजिता. रूप विभजन देवत्वादि पर्यायान्तरकी उत्पत्तिसे होता है, वह उत्पाद च्छेदन है, तात्पर्य ऐसा है कि प्रत्येक जीवादि द्रव्य परिणमन स्वभावरूप है, अतः उसमें पूर्व पर्यायका विनाश और उत्तर पर्यायका उत्पाद होता रहता है, जब उत्तर पर्यायकी विवक्षित किसी भी देवदत्तत्वादि रूप पर्यायकी उत्पत्ति होती है, उस समय जीवादि द्रव्यका भी विभा. जन होता है, क्योंकि उस पययिके उत्पादमें उस पूर्य पर्यायवाले जी. वादि द्रव्यका विभजन हो जाता है, इसी तरह जब पूर्व पर्यायका मानुपत्यादि रूप पर्यायका विनाशरूप व्यय होता है, उस समय उस व्ययसे जीवादि द्रव्यका विभाजन होता है २ । जीवकी अपेक्षासे कर्मका बन्धन बन्ध है, और स्कन्धकी अपेक्षासे सम्बन्धका नाम बन्ध है, इस बन्धका जो विनाश है, वह बन्धच्छेदन है, जीवादिके प्रदेशसे निविभाग अवછવાદ દ્રવ્ય પરિણમન સ્વભાવવાળું હોય છે, તેથી તેની પૂર્વ પર્યાયને વિનાશ અને ઉત્તર પર્યાયનો ઉત્પાદ થતો જ રહે છે. જ્યારે ઉત્તર પર્યાયની (દેવ તિર્યંચ આદિ રૂપ પર્યાયની) ઉત્પત્તિ થાય છે, ત્યારે જીવાદિ દ્રવ્યનું પણ વિભાજન થાય છે, કારણ કે તે પર્યાયના ઉત્પાદમાં તે પૂર્વ પર્યાયવાળા જીવાદિ દ્રવ્યનું વિભાજન થઈ જાય છે. આ રીતે જ્યારે માનુષત્વ આદિ રૂપ પૂર્વ પર્યાયને વિનાશ રૂ૫ વ્યય થાય છે, ત્યારે તે વ્યયને લીધે જીવાદિ દ્રવ્યનું વિભાજન થાય છે.
જીવની અપેક્ષાએ કર્મનું જે બધન છે તેનું નામ બબ્ધ છે. અને સ્કન્ધની અપેક્ષાએ જે પુદ્ગલેને સંબંધ છે તેનું નામ પણ બન્યા છે. આ બન્ધને વિનાશ થ તેનું નામ બન્ધ છેદન છે. જીવાદિના પ્રદેશની અપેક્ષાએ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
स्थानाङ्गसूत्रे नाम् अनन्तानुबन्ध्यादि-कर्मप्रदेशानाम् । तथा-द्विधारच्छेदनम्-रे धारे यस्य तद् द्विधारं, तच्च तच्छेदनं च ५। उपलक्षणत्यात्-त्रिधारच्छेदनादिकमपि ग्राह्यम् । तच क्षुरखगचकादिकम् । छेदनशब्दसाम्यादिदमत्रोक्तमिति ॥ सू० २२ ॥ यवसे बुद्धि द्वारा छेदनरूप विभाग है, वह प्रदेशच्छेदन है ४। जीवादि द्रव्यकोही विभाग द्वयरूप छेदन करना यह द्विधाच्छेदन है, यह त्रिधाकारक छेदनादिकोंका भी उपलक्षण है। अथवा-उत्पत्तिरूप उत्पादका जो छेदन विरह है, वह उत्पादच्छेदन है, जैसे-नरकगतिमें १२ मुहूर्त १ तथा व्ययरूप उद्वर्तनका जो छेदन है, वह व्ययच्छेदन है,जैसे नरकगतिमें १२ मुहूर्त बन्धनका जो विरह है, वह बन्धच्छेदन है, यह उपशान्त मोहयाले जीवके सात प्रकारके कर्मचन्धकी अपेक्षासे होता है, ३॥ प्रदेश विरहका नाम प्रदेशच्छेदन है, यह विसंयोजित अनन्तानुचन्धि आदि कर्म प्रदेशोंका होता है तथा द्विधारच्छेदन, दो हैं धारा जिसकी वह द्विधार है ऐसा द्विधाररूप जो छेदन है, वह द्विधारच्छेदन है ५। उपलक्षण होनेसे इस पद द्वारा विधारच्छेदन आदिका भी ग्रहण कर लेना चाहिये ऐसा वह द्विधारच्छेदन क्षुर खग चक्र आदि रूप होता है, छेदन धर्मकी समानतासे यह यहां कहा है ।। सू० २२ ॥ નિર્વિભાગ અવયવની અપેક્ષાએ બુદ્ધિ દ્વારા છેદન રૂપ જે વિભાજન છે તેનું નામ પ્રદેશછેદન છે. જીવાદિ દ્રવ્યનું જ બે વિભાગ રૂપ છેદન કરવું તેનું નામ દ્વિધાછેદન છે. આ કથન ત્રિવિભાગકારક છેદનનું પણ ઉપલક્ષણ છે.
अथवा-उत्पत्ति ३५ अत्याहननु छैन (वि२७) छ, ते ५it. છેદન છે. જેમકે નરકગતિમાં ૧૨ મુહૂર્તને વિરહકળ હોય છે. વ્યય રૂપ ઉદ્ધતનાનું જે છેદન છે, વિરહ છે, તેનું નામ વ્યયછેદન છે. જેમકે નરકમાં ૧૨ મુહુર્ત પ્રમાણ જે બન્ધનને વિરહ છે તેનું નામ બન્યછેદન છે. તે ઉપશાત માહવાળા જીવના સાત પ્રકારના કર્મબન્ધની અપેક્ષાએ થાય છે.
પ્રદેશ વિરહનું નામ પ્રદેશછેદન છે. તે વિસંજિત અનન્તાનુબન્ધી આદિ કર્મ પ્રદેશનું થાય છે. તથા દ્વિધારછેદન જેની બે ધારા છે તેને દ્વિધાર કહે છે એવું જે દ્વિધારરૂપ છેદન છે તેને દ્વિધારચ્છેદન કહે છે. ઉપલક્ષણની અપેક્ષાએ અહીં ત્રિધારછેદન આદિ પણ ગ્રહણ કરવા જોઈએ એવું તે દ્વિધારદન અસ્ત્ર, તલવાર, ચક્ર આદિ રૂપ હોય છે. છેદન ધર્મની સમાન. તાને લીધે અહીં તેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. જે સૂ૨૨
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघारीका स्था. ५ उ३ सू.१० आनन्तर्यनिरूपणम्
२६३ छेदनाभाये तु आनन्तर्यमेव भवतीतिच्छेदनविपरीतमानन्तर्यमाह
मूलम् -पंचविहे आणंतरिए पपणत्ते, तं जहा-उप्पायणंतरिए १, वियणंतरिए २ पएसाणंतरिए ३ समयाणंतरिए ४ सामण्णाणंतरिए ५॥ सू० २३ ॥
छाया–पञ्चविधम् आनन्तर्य प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-उत्पादानन्तर्यम् १, व्यया. नन्तर्यम् २, प्रदेशानन्तर्यम् ३, समयानन्तर्यम् ४, सामान्यानन्तर्यम् ५ ॥सू०२३।।
टीका---'पंचविहे ' इत्यादि
आनन्तर्यम्-सातत्यं छेदनभावो विरहाभाव इति यावत् , तच्च पञ्चविधं प्रज्ञप्तम् । पञ्चविधत्त्वमेघाह-तद्यथा-उत्पादानन्तर्यम्-उत्पादस्य उत्पत्तेः आनन्तर्य-सातत्यम् । यथा-नरकगतौ जीवानामुत्कर्ष तोऽसंख्येयाः समया इति १॥ व्ययानन्तर्यम्-व्ययस्य-उद्वर्तनाया आनन्तय सातत्यम् । यथा-नरक गतौ जीवाना
छेदनके अभावमें तो आनन्तर्यही होता है, अतः अब सूत्रकार छेदनसे विपरीत आनन्तर्यका कथन करते हैं___ "पंचविहे आणंतरिए पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र २३॥ ठीकार्य-आनन्तर्य पांच प्रकारका कहा गयाहै जैसे-उत्पाद आनन्तर्य १ व्यय आनन्तर्य २ प्रदेशानन्तर्य ३ समयानन्तर्य ४। और सामान्यानन्तर्य ५ उत्पादका निरन्तर होना यह उत्पादानन्तर्य है । आनन्तर्य शब्दका अर्थ यही है कि निरन्तर होना या छेदनका अभाव होना या विरह कालका अभाव होना इस तरह उत्पत्तिको जो सातत्य है, सतत होना है, वह उत्पादानन्तर्य है । जैसे-नरकगतिमें जीवोंकी उत्पत्तिका आनन्तर्य उत्कृष्टसे असंख्यात समयका है। उद्वर्तनाका सातत्य निरन्तर
છેદનના અભાવમાં તે આનન્તર્યને જે સદ્દભાવ રહે છે તેથી હવે સત્રકાર છેદનથી વિપરીત સ્વરૂપવાળા આનતનું નિરૂપણ કરે છે.
"पंचविहे आगंतरिए पण्णत्ते" त्याह--
-मानन्तय पाय प्रा२नु हुंछ--(१)त्या मानन्तर्य, (२) प्रशा. नन्तयं, (3) सभयान-तय भने (५) सामान्यानन्तय.
નિરન્તર ઉત્પાદનું હોવું તેનું નામ ઉત્પાદ આનન્તર્યું છે. આનન્તર્ય એટલે નિરંતર હોવું અથવા છેદનને અભાવ હોવ અથવા વિરહકાળનો અભાવ છે. આ રીતે ઉત્પત્તિનું સાતત્ય ( સતત સદ્ભાવ) તેવું તેનું નામ જ ઉત્પાદનન્તર્યું છે. જેમકે નરક ગતિમાં જીવની ઉત્પત્તિનું આનન્તર્ય વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત સમયનું છે. ઉનાનું નિરન્તર સાતત્ય હોવું
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
स्थानाङ्गसूत्रे मुत्कर्ष तोऽसंख्येयाः समया इति २। प्रदेशानन्तर्यम्-निर्विमागाययवरूपाणां प्रदेशानाम् आनन्तर्यम् ३। समयानन्तर्यम्-समयानाम् आनन्तर्यम् । एतवयं प्रनीतमेव । तथा-सामान्यानन्तर्यम्-यत्र उत्पादव्ययादिरूपं विशेषणं न विवक्ष्यते, एवंविधं यदानन्तर्यमानं तत् सामान्यानन्तर्यम् ५। अथवा-श्रामण्यानन्तर्यमितिच्छाया । श्रामण्यस्य आनन्तयम्-सातत्यम् । एतत् आकर्ष विरहेण बहुजीवापेक्षया श्रामण्यपतिपत्त्या वा बोध्यम् । एतत्पुनरष्टौ समया इति ॥ भू० २३ ॥
पूर्वसुत्रे समय प्रदेशानाम् आनन्तर्यमुक्तम् , समयाः प्रदेशाश्वानन्ता एव भव न्तीति अनन्तस्य पञ्चविधत्वमाह--
मूलम्-पंचविहे अणंतए पण्णत्ते, तं जहा-णामाणंतए १ ठवणाणंतए २ दवाणंतए ३ गणणाणतए ४ पएसाणंतए ५। अहया पंचविहे अणंतए पण्णत्ते, तं जहा-एगओऽणतए १ होना यह व्ययानन्तर्य है, जैसे-नरकगतिमें जीवोंका व्ययानन्तर्य उत्कृष्टसे असंख्यात समयका है, निर्विभाग अयययरूप प्रदेशोंका जो आनन्तर्य है वह प्रदेशानन्तर्य है । समयोंका जो आनन्तर्य है, वह सम. यानन्तर्य है, प्रदेशानान्तर्य और समयानन्तर्य ये दो प्रतीतही हैं। जिस आनन्तर्यमें उत्पाद, व्यय आदिरूप विशेषण विवक्षित न हो ऐसा जो आनन्तर्य है वह सामान्यानंतर्य है, अथया-" सामण्णाणत. रिए" की संस्कृत छाया श्रामण्यानन्तर्य ऐसा भी होती है, यह आफ
के चिरहसे अथवा बहु जीयोंकी अपेक्षासे या श्रामण्यकी प्रतिपत्तिसे होता है, यह आठ समयका होता है । सू. २३॥ તેનું નામ વ્યયાન્તર્યા છે. જેમકે નરક ગતિમાં જીવનું વ્યયાનન્તય વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત સમયનું છે. નિવિભાગ અવયવ રૂપ પ્રદેશનું જે આનન્તર્યું છે, તેનું નામ પ્રદેશાનાર્ય છે. સમયાનું જે આનન્તર્યું છે, તેનું નામ સમયાન્તર્યું છે. પ્રદેશાનાન્તર્ય અને સમયાનાન્તર્ય, એ બે પ્રતીત જ છે. જે આનન્તર્યમાં ઉત્પાદ, વ્યય, આદિ રૂપ વિશેષણ વિવક્ષિત ન હોય એવા मानन्तयन सामान्यान्तय ४३. अथवा “सामण्णाणंतरिए " नी संत છાયા શ્રામસ્થાનાય પણ થાય છે. તે આકર્ષના વિરહથી અથવા બહ છની અપેક્ષાએ અથવા શ્રમણ્યની પ્રતિપત્તિની અપેક્ષા હોય છે. તે मा समयनु ाय छे. ॥ सू. २३ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६५
सुघाटीका स्था०५ उ०३ सू०२४ पञ्चविधानन्तकनिरूपणम् दुहओऽणंतए २ देसवित्थाराणंतए ३ सबवित्थाराणंतए ४ सासयाणंतए ५॥ सू० २४ ॥
छाया-पञ्चविधम् अनन्तकं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-नामानन्तकं १ स्थापनानन्तकं २ द्रव्यानन्तकं ३ गणनानन्तकं ४ प्रदेशानन्तकम् ५। अथवा पञ्चविधम् अनन्तकं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-एकतोऽनन्तकम् १, उभयतोऽनन्तकं २ देशविस्तारा. नन्तकं ३ सर्वविस्तारानन्तकं ४ शाश्वतानन्तकम् ५ ॥ सू० २४ ।।
टीका--'पंचविहे ' इत्यादि--
अनन्तकस्य पञ्चविधत्त्वं प्रकारद्वयेनात्रोक्तम् । तत्र प्रथमः प्रकारो नामानन्तकम्-इत्यादि । तत्र-यस्य नाम 'अनन्त' इति कृतं स नामानन्तकम् १।
इस ऊपरके सूत्र में समय एवं प्रदेशोंका आनन्तर्य कहा है समय और प्रदेश अनन्तही होते हैं, इसलिये अय सूत्रकार अनन्तकी पांच प्रकारताका कथन करते हैं___ 'पंचविहें अणंतर पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र २४ ॥ टीकार्थ-अनन्तक पाँच प्रकारका कहा गया है, जैसे-नामानन्तक१ स्थापनानन्तक २ द्रव्यानन्तक ३ गणनानन्तक ४ और प्रदेशानन्तक ५ अथवा एकतोऽनन्तक १ उभयतोऽनन्तक २ देशविस्तारानन्तक ३ सविस्तारानन्तक ४ और शाश्वतानन्तक ५ इस सूत्र द्वारा अनन्तकमें पंचविधता दो तरहसे प्रकटकी गई है-इनमें प्रथम प्रकार नामानन्तक आदि रूपसे है, जिसका नाम “ अनन्त " इस रूपसे कर दिया गया हो
આગલા સત્રમાં સમય અને પ્રદેશના આનન્તર્યનું કથન કરવામાં આવ્યું. સમય અને પ્રદેશ અનન્ત હોય છે તેથી હવે સૂત્રકાર અનન્તના પાંચ
रेनु ४थन ४२ छ. “ पंचविहे अणंतर पण्णत्ते " छत्याहटी -मान-त: पांय ४२न हा छ-(१) नामानन्त, (२) स्थापनानन्त (3) द्रव्यानन्त, (४) बनानन्त भने (५) प्रशान-त. अथवा तना भी પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર પણ પડે છે –
(१) सते. अनन्त, (२) मयत: मनन्त, (3) शिविस्तारान-तs, (४) सविस्तारानrds मने (५) शतानन्त४.
આ સત્રમાં બે પ્રકારે અનન્તકમાં પંચવિધતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. જેનું નામ “અનન્ત” રાખવામાં આવ્યું હોય, તે નામાનન્તક છે. જે અક્ષ स्था०-३५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
स्थानाङ्गसूत्रे यस्याक्षादेः अनन्तेति कल्पन या स्थापना कृता तत् स्थापनानन्तकम् ।जीयद्रव्याणी पुद्गलद्रव्याणां वा यदनन्तकं तद् द्रव्यानन्तकम् ३। गणनानन्तकम् -गणनासंख्यानं तद्रूपम् अनन्तकम् अविपक्षितपरापवादिसंख्येयविषयः संख्याविशेष इत्यर्थः ४। तथा प्रदेशानन्तकम् प्रदेशानां संख्येयादेशानाम् अनन्तकमिति ५। अथ द्वितीयं प्रकारमाह-' अहया पंचविहे' इत्यादिना । तत्र-एकतोऽनन्तकम्-एकता आयामलक्षणेन एकेनाशेन अनन्तकम्-एकश्रेणीकं क्षेत्रमित्यर्थः १। उभयतोऽन न्तकम्-उभयतः आयामविस्ताराभ्याम् उमाभ्याम् अनन्तकम्-प्रतरक्षेत्रमित्यर्थः २। देशविस्तारानन्तकम्-देश क्षेत्रस्य रुचकापेक्षया यः पूर्वाद्यन्यतमदिग्लक्षणः, वह नामानन्तक है, जिस अक्ष (पाशा) आदिकी "अनन्त " इस कल्पनासे स्थापना करली गई हो वह स्थापनानन्तक है, जीव द्रव्योंका अथवा पुद्गल द्रव्योंका जो अनन्तक है, वह द्रव्यानन्तक है, गणना नाम गिनतीका है, इस गिनती रूप जो अनन्तक है, वह गणनानन्तक है, इस गणनानन्तकमें अणु आदिकोंकी जो संख्यातता है, यह अधिवक्षित होनेसे विषय नहीं होती है, यह गणनानन्तक संख्या विशेषरूप होता है, तथा संख्यात प्रदेशोंकी जो अनन्तता है वह प्रदेशानन्तक है, अब अनन्तकी द्वितीय प्रकारता इस प्रकारसे है-आयाम रूप एक अंशसे जो क्षेत्र समश्रेणीवाला होता है, वह एकतोऽनन्तक है, आयाम एवं विस्तारसे दोनोंसे जो क्षेत्र प्रतररूप वर्गरूप होता है, वह उभयतोऽनन्तक है, क्षेत्रका रुचक आदिकी अपेक्षा पूर्वादि अन्यतम दिशा आदिका (પાશા) આદિની અનન્ત” આ કહપનાથી સ્થાપના કરી લેવામાં આવી હોય, તે સ્થાપનાનન્તક છે. છવદ્રવ્યનું અથવા પુદ્ગલ દ્રવ્યનું જે અનન્તક છે. તે દ્રવ્યાનન્તક છે. ગણના એટલે ગણતરી. આ ગણતરી રૂપ જે અનન્તક છે તેને ગણનાનન્તક કહે છે. આ ગણનાનન્તકમાં અણુ આદિની જે સંખ્યાતના છે તે અવિક્ષિત હોવાથી તે પ્રતિપાદિત થતી નથી. તે ગણુનાનન્તક સંખ્યાવિશેષ રૂપ હોય છે. સંખ્યાત પ્રદેશોની જે અનન્તતા છે તેનું નામ પ્રદેશાનન્તક છે. બીજી રીતે અનન્તના જે પાંચ પ્રકારો બતાવ્યા છે, તેમનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે--
આયામ ( લંબાઈ) રૂપ એક અંશની અપેક્ષાએ જે ક્ષેત્ર સમશ્રેણીવાળું હોય છે, તેને “એકતઃ અનન્તક' કહે છે. આયામ અને વિસ્તાર, એ બંનેની અપેક્ષાએ જે ક્ષેત્ર પ્રતર રૂપ-વર્ગરૂપ હોય છે, તેને “ઉભયતઃ અનન્તાક” કહે છે. ક્ષેત્રને ચક આદિની અપેક્ષાએ પૂર્વાદિ કોઈ પણ દિશાને જે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू.२५ ज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
२६७ तस्य विस्तारो-विष्कम्भस्तस्य प्रदेशापेक्षया अनन्तकम् ३। सर्पविस्तारानन्तकम्सर्वतो विस्तारो यस्य स सर्वविस्तार:-सर्याकाशः, तस्य प्रदेशापेक्षया अनन्तकम् १। तथा-शाश्वतानन्तकम्-शाश्वतम्-अनाघपर्यवसित जीवादिद्रव्यं, तस्य अनन्तकम्-अनन्तकालस्थितिकत्वादिति ॥ सू० २४ ॥
अनन्तरसूत्रोक्तार्थपरिच्छेदो ज्ञानाद् भवतीति ज्ञानस्वरूपं निरूपयितुमाह
मूलम्-पंचविहे नाणे पण्णत्ते, तं जहा-आभिणिबोहियणाणे १ सुयणाणे २ ओहिणाणे ३ मणपज्जवणाणे ४ केवलणाणे ५॥ सू० २५ ॥
छाया-पञ्चविधं ज्ञानं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-आमिनिबोधिकज्ञानं १ श्रुतज्ञानम् २ अवधिज्ञानं ३, मनःपर्यवज्ञानं ४ केवलज्ञानम् ५ ॥ मू० २५ ॥
टीका-पंचविहे ' इत्यादि । __ व्याख्या निगदसिद्धा। विस्तरस्तु नन्दीसूत्रस्य मत्कृतापां ज्ञानचन्द्रिका व्याख्यायां विलोकनीयः ॥ मू० २५ ॥ जो विस्तार-विष्कम्भ है, सो इस विस्तारमें जो प्रदेशोंकी अपेक्षासे अनन्तक है, वह प्रदेशानन्तक है, जिसका सर्व रूपसे विस्तार है, ऐसा वह सर्वाकाश सर्व विस्तार पदसे यहां लिया गया है, इस सर्वाकाशरूप सर्व विस्तारमें जो प्रदेशोंकी अपेक्षा अनन्तक है, वह सर्व विस्तारानन्तक है । अनादि अनन्तरूप जो जीवादि द्रव्य है, वह यहां शाश्वत शब्दसे गृहीत हुआ है, इस शाश्वतकी जो अनन्तता है, यह अनन्तकाल तक स्थितिवाला होनेसे शाश्वतानन्तक है । सू० २४ ॥
इस ऊपरके सूत्र में उक्त अर्थका परिच्छेद ज्ञान से होता है, इसलिये अब सूत्रकार ज्ञानके स्वरूपका निरूपण करते हैं - વિસ્તાર (વિષ્કભી છે તે વિસ્તારમાં પ્રદેશોની અપેક્ષાએ જે અનન્તક છે તેનું નામ પ્રદેશાનન્તક છે. જેને સર્વ રૂપે વિસ્તાર છે એવા સર્વાકાશને અહીં સર્વ વિસ્તાર પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે સર્વકાશ રૂપ સર્વ વિસ્તારમાં પ્રદેશની અપેક્ષાએ જે અનન્તક છે તેને સર્વ વિસ્તારાનન્તક કહે છે. અનાદિ અનન્ત રૂપ જે જીવાદિ દ્રવ્ય છે, તેને અહીં શાશ્વત પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ શાશ્વતની જે અનન્તતા છે તે અનન્તકાળની સ્થિતિ વાળી છે. તેથી તેને શાશ્વતાનન્તક કહે છે. સૂ. ૨૪ છે
આગલા સૂત્રમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે વિષયને પરિચ્છેદ (બંધ) જ્ઞાન વડે જ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર જ્ઞાનના પ્રકારનું
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
स्थानाङ्गसूत्रे इत्थं ज्ञानं पशविधत्वेनोक्त्वा सम्मति तदापरकं कर्म पञ्चविधत्वेनाह
मूलम्-पंचविहे गाणावरणिजे कम्मे पण्णते, तं जहाआमिणिबोहियणाणावरणिजे जाव केवलनाणावरणिजे ॥सू०२६॥
छाया-पञ्चविध ज्ञानावरणीयं कर्म प्रज्ञप्तम् , तथथा-आमिनियोधिकज्ञानावरणीयं यावत् केवलज्ञानावरणीयम् ।। सू० २६ ।।
टीका--' पंचविहे ' इत्यादि
ज्ञानावरणीयं-ज्ञानम्-उक्तलक्षणम् आवृणोति आच्छादयति यत् कर्म तत् पश्चविध प्रजातम् । पश्चविधत्वमेवाह-तद्यथा-आमिनियोधिकज्ञानावरणीयमित्यादि ॥ मु० २६॥ ___'पंचविहे णाणे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र २५ ॥ टीकार्थ-ज्ञान पांच प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-आभिनियोधिक ज्ञान १ श्रुतज्ञान २ अवधिज्ञान ३ मन:पर्ययज्ञान ४ और केवलज्ञान ५। - इन पांच स्थानोंके विषय में विशेष कथन जाननेके अभिलाषियोंको नन्दासूत्रकी ज्ञानचन्द्रिका नामको व्याख्या देखनी चाहिये ॥ सू० २५ ॥
ज्ञानकी पंचविधता कहकर अप सूत्रकार इनके आवारक कर्मों की पंचविधताका कथन करते हैं_ 'पंचविहे णाणावरणिज्जे कम्मे पत्ते' इत्यादि सू० २६॥
टीकार्थ-ज्ञानको आवरण करनेवाला जो ज्ञानावरणीय कर्म है, यह पांच प्रकारका कहा गया है, जैसे-आभिनिबोधिक ज्ञानावरणीय यावत् केवनि३५५ रे छे. “पंचविहे णाणे पण्णत्ते ” त्या
ટીકાર્થ-જ્ઞાનના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) આતિનિધિક જ્ઞાન (२) श्रुतज्ञान, (3) विज्ञान, (४) मन:५५ शान मने (५) ३५ज्ञान.
આ પાંચ જ્ઞાનના સ્વરૂપનું વિસ્તૃત નિરૂપણ નન્દીસૂત્રની જ્ઞાનચન્દ્રિકા નામની ટીકામાં કરવામાં આવ્યું છે. તે જિજ્ઞાસુ પાઠકે એ ત્યાંથી તે વાંચી લેવું. સ. ૨૫ છે
જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેને આવરક કર્મોની ५'यविधतानुयन रे छ. “ पंचविहे गाणायरणिज्जे कम्मे पण्णत्ते" त्या
જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પાંચ પ્રકારના કહ્યા છે—(૧) આભિનિધિક જ્ઞાનાવરણીય, શ્રત જ્ઞાનાવરણીય, અવધિજ્ઞાનાવરણીય, મનઃ પર્યય જ્ઞાનાવરણીય અને કેવળ જ્ઞાનાવરણીય,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०२७ पञ्चविधस्वाध्यायनिरूपणम्
२६९ __ इत्थं ज्ञानावरणीयं कर्म पश्चविधत्वेनोक्त्वा सम्पति तत्क्षपणोपायविशेष स्वाध्यायं पञ्चविधत्वेन प्ररूपयति___ मूलम्-पंचविहे सज्झाए पण्णत्ते, तं जहा-वायणा १ पुच्छणा २ परियट्टणा ३ अणुप्पेहा ४ धम्मकहा ५॥ सू० २७ ॥
छाया--पञ्चविधः स्वाध्यायः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-याचना १ प्रच्छना २ परि वर्तना ३ अनुप्रेक्षा ४ धर्मकथा ५ ॥ मू० २७॥
टीका--' पंचविहे ' इत्यादि--
स्वाध्यायः-सु-शोभनम् आमर्यादया अध्ययनं पठनादिकं स्वाध्यायः, स पश्चविधो बोध्यः । पञ्चविधत्वमेवाह-तद्यथा-वाचना=गुरोः सकाशाद्विनय. लज्ञानावरणीय ५ जो कर्म ज्ञानका आवरण करता है, उसे आच्छादित करता है, वह ज्ञानावरणीय कर्म है, इसी प्रकारसे श्रुतज्ञानावरणीय कर्म है इत्यादि । सू० २६ ॥
इस प्रकारसे ज्ञानायरणीय कर्म पांच प्रकारका कहकर अब सूत्रकार उसके क्षयके उपाय विशेषको और स्वाध्यायको पांच प्रकारका कहते हैं-पंचविहे सज्झाए पण्णत्ते' इत्यादि सू० २७ ॥
स्वाध्याय पांच प्रकारका कहा गया है, जैसे-याचना १ प्रच्छना २ परिवर्तना ३ अनुप्रेक्षा ४ और धर्मकथा ५। ठीकार्थ-मर्यादापूर्वक जो मूल सूत्रका अच्छी तरह से पठनादिक किया जाता है, यह स्वाध्याय है, यह स्वाध्याय पांच प्रकारका वाचना आदिके
જે કર્મ જ્ઞાનના ઉપર આવરણ રૂપ બની જાય છે, જ્ઞાનને આચ્છાદિત કરી દે છે, તે કર્મોને જ્ઞાનાવરણીય કર્મો કહે છે. જેમકે શ્રુતજ્ઞાનનું આવરણ કરનાર જે કર્મ છે તેને શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહે છે. એ જ પ્રમાણે બાકીનાં भी विष ५ सभा. ॥ सू. २६ ॥
જ્ઞાનાવરણીય કર્મના પાંચ પ્રકારે પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર તેના ક્ષયના ઉપાય વિશેષ રૂપ સ્વાધ્યાયના પાંચ પ્રકારને હવે પ્રકટ કરે છે.
“ पंचविहे सज्झाये पण्णत्ते " त्याल
स्वाध्याय पाय Rai ४ां छे--(१) पायना, (२) प्रछना, (3) परिवत ना, (४) अनुप्रेक्षा, मन (५) यम था.
મર્યાદાપૂર્વક મૂળ સૂત્રનું જે પઠન આદિ કરવામાં આવે છે તેનું નામ સ્વાધ્યાય છે. તેના વાચના આદિ જે પાંચ ભેદે કહ્યા છે તેનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે--
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
स्थानागसूत्रे पूर्वकं सूत्रातदुभयानां ग्रहणम् १। प्रच्छना-वाठितस्य शिष्यस्य वाचनायां संशयोत्पत्तौ तन्निराकरणाय यद् गुरोः समोपे प्रच्छनं सा प्रच्छना २। परिवर्तनायाचनया याचितस्य प्रच्छनया विशोधितस्य मूत्रार्थतदुभयस्प विस्मृतिर्माभूदिति यत् सूत्रस्य पुनः पुनरावृत्तिः सा, ३। अनुप्रेक्षा अनुप्रेक्षणम् अनुप्रेक्षा-गृहीतस्य सूत्रार्थतदुमयस्य विस्मृति मर्मा भूदिति या तच्चिन्तना स। ४। धर्मकथा-धर्मस्य=श्रुतचारित्ररूपस्य कथनं व्याख्यान-धर्मकथा ५॥ वाचनामच्छ नापरिवर्तनानुपेक्षाभिरभ्यस्तश्रुतेन साधुना धर्मकथाकर्तव्येति भावः ॥ सू० २७ ॥ भेदसे जो कहा गया है, उसका अभिप्राय ऐसा है, कि विनयपूर्वक गुरूके पाससे जो सूत्रका अर्थका और मूत्रार्थ दोनोंका ग्रहण किया जाता है, पढे हुए विषयमें शिष्यफो जो शंका आदि हो जाती है, सो उस शंकाको दूर करने के निमित्त जो गुरूसे पूछा जाता है, वह प्रच्छना है, वाचनासे सीखे गये और प्रच्छनासे विशुद्ध किये गये सूत्रकी अर्थको और सूत्रार्थ दोनोंकी विस्मृति न हो जाय इस अभिप्रायसे जो पुनः पुनः आवृत्ति करना है, यह परिवर्तना करना है, गृहीत सूत्र अर्थ और तदुभयकी विस्मृति न हो जाय इस अभिप्रायसे जो चिन्तना है, वह अनुप्रेक्षा है, तथा श्रुतचारित्र रूप धर्मका जो व्याख्यान है, वह धर्मकथा है । वाचना, प्रच्छना, परिवर्तना और अनुप्रेक्षा इनसे अभ्यस्त श्रुतवाले साधुको धर्मकथा करनी चाहिये ऐसा इस कथनका भाव है ।। सू० २७ ॥
વિનયપૂર્વક ગુરુની પાસે જે સૂત્રનું અને અર્થને ગ્રહણ કરવાનું કાર્ય થાય છે, તેનું નામ વાચન છે. જે વિષયને શિષ્ય દ્વારા અભ્યાસ કરાયે હોય તે વિષયમાં કેઈ શંકા ઉદ્ભવે તે તેના નિવારણ માટે ગુરુને જે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે છે, તેનું નામ પ્રચ્છના છે. વાચના દ્વારા જે સૂત્ર અથવા અર્થને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું હોય અને પ્રચ્છના દ્વારા જે સૂત્ર અને અર્થને વિશુદ્ધ કરવામાં આવ્યું હોય તેની વિસ્મૃતિ ન થઈ જાય તે માટે ફરી ફરીને તેનું પુનરાવર્તન કરવું–તેનું નામ પરિવર્તના છે. ગૃહીત સૂવ, અર્થ અને સૂત્રાર્થની વિસ્મૃતિ થઈ ન જાય, તે માટે વારંવાર તેનું ચિન્તન કર્યા કરવું તેનું નામ અનુપ્રેક્ષા છે. શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મનું જે વ્યાખ્યાન કરવામાં આવે છે, તેનું નામ ધર્મકથા છે. વાચના, પ્રચ્છના, પરિવર્તન અને અનુપ્રેક્ષા, આ ચાર વડે જેને શ્રતજ્ઞાન સંપાદન કર્યું હોય એવા સાધુએ જ ધર્મકથા ( વ્યાખ્યાન) १२वी न . ॥ स, २७ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०२८ प्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम्
२७१
धर्मकथाऽभिभूत मिथ्यामाषा एव भविनो विशुद्धपत्याख्यानभाजो भवन्तीति प्रत्याख्यानं निरूपयति-- ___मूलम् -पंचविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते, तं जहा-सद्दहण सुद्धे १ विणयसुद्धे २ अणुभासणासुद्धे ३ अणुपालणासुद्धे ४ भावसुद्धे ५॥ सू० २८ ॥
छाया--पञ्चविधं प्रत्याख्यानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-श्रद्धानशुद्धं १ विनयशुद्धम् २ अनुभाषणाशुद्धम् ३ अनुपालनाशुद्धं ४ भावशुद्धम् ५ ॥ सू० २८ ॥
टोका-'पंचविहे पचक्खाणे' इत्यादि---
प्रत्याख्यानम्-पति-प्रतिषेधतः आ=मर्यादया विवक्षित कालमानया ख्यानंप्रकथनं प्रत्याख्यानम् । तच पश्चविधं प्रज्ञप्त-भरूपितम् । पञ्चविधत्व मेवाहतद्यथा-श्रद्वानशुद्धम्-श्रद्धानं श्रद्धा-'तथेद ' मिति विश्वासस्तेन शुद्ध निरया, श्रद्धानाभावे तु तत्सावयं भवति । तदुक्तम्
धर्मकथासे जिनके मिथ्यात्व नष्ट हो चुके हैं, ऐसेही भव्य जीव विशुद्ध प्रत्याख्यानवाले होते हैं, अतः अब सूत्रकार प्रत्याख्यानका निरूपण करते हैं-'पंचविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते' इत्यादि सू० २८॥
प्रत्याख्यान पांच प्रकारका कहा गया है, जैसे-श्रद्धानशुद्ध १ वि. नयशुद्ध २ अनुभाषणा शुद्ध ३ अनुपालना शुद्ध ४ और भाव शुद्ध ५।
टीकार्थ-प्रतिषेध करके जिसका कथन विवक्षित कालकी मर्यादा तक किया जाता है, वह प्रत्याख्यानहै, यह प्रत्याख्यान श्रद्धान शुद्ध आदिके भेदसे पांच प्रकारका कहा गया है, जो प्रत्याख्यान श्रद्धासे यह ऐसा ही है, इस प्रकारके विश्वाससे शुद्ध निरपद्य होता है, वह श्रद्धान शुद्ध
ધર્મકથા દ્વારા જેમને મિથ્યાભાવ નષ્ટ થઈ ચુક્યો હોય છે એવાં જ ભવ્ય જી વિશુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાનવાળા હોય છે, તેથી હવે સત્રકાર પ્રત્યાખ્યાનનું २५३५ ४८ ४२ छ. “ पचविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते" त्याह
ટીકાઈ-પ્રત્યાખ્યાનના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) શ્રદ્ધાનશુદ્ધ, (२) विनयशुद्ध, (3) अनुमाषाशुद्ध, (४) अनुपासनाशुद्ध मन (५) मावशुद्ध
પ્રતિષેધ (નિષેધ) કરીને જેનું કથન અમુક ચોકકસ કાળની મર્યાદા પર્યન્ત કરવામાં આવે છે તેનું નામ પ્રત્યાખ્યાન છે. તે પ્રત્યાખ્યાન શ્રદ્ધાનશુદ્ધ આદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારના છે. આ વસ્તુ આદિ ત્યાગ કરવાને પાત્ર છે, એવી શ્રદ્ધાપૂર્વક જે પ્રત્યાખ્યાન લેવામાં આવે છે, તે પ્રત્યાખ્યાનને શ્રદ્ધાન. શદ્ધ કહે છે. શ્રદ્ધાના સદૂભાવમાં જ પ્રત્યાખ્યાન શુદ્ધ-નિરવદ્ય હોઈ શકે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
61
पञ्चक्खाणं सव्वन्नुदेसियं जं जहि जया काले । तं जो सद्दह नरो, तं जाणसु सद्दहणसुद्धं ॥ १ ॥ "
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया -- प्रत्याख्यानं सर्वज्ञदेशितं यद् यत्र यदा काले ।
तद् यः श्रद्दधाति नरस्तद् जानीहि श्रद्धानशुद्धम् ॥ १ ॥ इति ॥ १ ॥ विनयशुद्धम् - विनयेन शुद्धं विनयाभावेत्वशुद्धम् । एवमग्रेऽपि तत्तदभावे अशुद्धता बोध्या । विनयशुद्धमेवमुक्तम्-
" किकम्मस्स विसोहिं, पजए जो अहीणमहरितं । मणवयणकायगुत्तो, तं जाणसु विणयओ सुद्धं ॥ १ ॥ छाया - कृतिकर्मणो विशोधि प्रयुङ्क्ते यः अहीनातिरिक्तम् ।
""
मनोवचनकाय गुप्तः तं जानीहि विनयतः शुद्धम् ॥ १ ॥ इति ॥ २ ॥ प्रत्याख्यान है, श्रद्धानके अभाव में तो यह सावध होता है । कहा भी है" पञ्चवाणं सव्वन्नुदेसिये " इत्यादि ।
जिस काल में जो प्रत्याख्यान सर्वज्ञ भगवान् ने कहा है, उस पर जो विश्वास करता है, वह प्रत्याख्यान श्रद्धान शुद्ध प्रत्याख्यान है । जो प्रत्याख्यान विनय से शुद्ध होता है, वह प्रत्याख्यान विनय शुद्ध प्रत्याख्यान है, जो प्रत्याख्यान विनयके अभाव में होता है, वह अशुद्ध प्रत्याख्यान है - इसी तरहसे आगे भी उन २ के अभाव में प्रत्याख्यान में अशुद्धता जाननी चाहिये - विनय शुद्ध प्रत्याख्यानके विषय में ऐसा ही कहा गया है - " किइ कम्मस्त विसोहि " इत्यादि
मन वचन और कायसे गुप्त हुआ जो मनुष्य कृतिकर्मकी न हीन और न अधिक ऐसी विशुद्धि करता है, वह विनय शुद्ध प्रत्याख्यानતેના અભાવમાં તે તે અશુદ્ધ-નિરવઘ જાય છે. કહ્યુ પણ છે કે : “qzzari asargafe" scule
જે કાળે જે પ્રત્યાખ્યાન કરવાનુ` સČજ્ઞ ભગવાને કુરમાવ્યું છે, તે કાળે શ્રદ્ધાપૂર્વક તે પ્રત્યાખ્યાન કરનારના પ્રત્યાખ્યાનને શ્રદ્ધાનશુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. જે પ્રત્યાખ્યાન વિનયની અપેક્ષાએ શુદ્ધ હેાય છે, તે પ્રત્યાખ્યાનને વિનય શુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. જે પ્રત્યાખ્યાનમાં વિનયનેા અભાવ હોય છે-વિનયની અપેક્ષાએ અશુદ્ધ હૈય છે, તે પ્રત્યાખ્યાનને અશુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. એ જ પ્રમાણે આગળ પણ જે જે પ્રકાર કહેવામાં આવ્યા છે, તેમાં પશુ તે વિષયના અભાવમાં અશુદ્ધતા સમજવી. વિનયશુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાનના વિષયમાં पुंछे " किकम्मम्स विसोहि " इत्याहि
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ० ३ सू०२८ प्रत्य ख्यानस्वरूपनिरूपणम् २७३
अनुभाषणाशुद्धम् -अनुभाषणम्-जनुभाषणा="वोसिर' इतिगुरुणा पोचते यत् शिष्यस्य 'वोसिरामि' इति कथनं सा, तया शुद्धम् । तदुक्तम्--
" अणुभासइ गुरुवयणं, अक्खरपयवंजणेहिं परिसुद्धं ।
पंजलिउडो अमिमुहो, तं जाणणुभासणासुद्धं ॥१॥" छाया--अनुभाषते गुरुवचनम्-अक्षरपदव्यञ्जनैः परिशुद्धम् ।
प्राअलिपुटः अभिमुखस्तद् जानीहि अनुभाषणाशुद्धम् ॥१॥ इति ॥३॥ अनुपालनाशुद्धम्-अनुपालनम्-अनुपालना गृहीतस्प व्रतस्य परीषहोपसर्गादिवपि परिपालन, तथा विशुदम् । उक्तं च-- है, अनुभाषणा शुद्ध प्रत्याख्यान इस प्रकारसे है, कि जब गुरुके द्वारा " योसिरे" ऐसा कहा जाये तब जो शिष्य "वोसिरामि "ऐसा कहता है यह अनुभाषण-अनुभाषणा है इस अनुभाषणासे जो प्रत्याख्यान शुद्ध होता है, वह अनुभाषणा शुद्ध प्रत्याख्यान है। कहा भी है"अणुभासइ गुरुययणं" इत्यादि । ___ अक्षर पद एवं व्यञ्जनोंसे परिशुद्ध जिस भाषणको गुरू कहता है उस भाषणके बाद जो दोनों हाथ जोड़कर और उनके समक्ष होकर शिष्यका भाषण करता है, वह अनुभाषणा शुद्ध प्रत्याख्यान है। अनु. पालना शुद्ध-गृहीत व्रतका जो परीषह एवं उपसर्ग आदिके आने पर
મન, વચન અને કાયની અપેક્ષાએ ગુમ થયેલે પુરુષ-મન ગુણિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિથી યુક્ત પુરુષ–જે કૃતિકમની હીન વિશુદ્ધિ પણ કરતે નથી અને અધિક વિશુદ્ધિ પણ કરતું નથી, તો તે વિનયશુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાનવાળે गाय छे. अनुभाष शुद्धप्रत्याध्यान-न्यारे शुरु द्वारा " वोसिरे" ५६ यामां भाव त्यारे शिष्य " वोसिरामि" ॥ ५६ साले छ. ॥ प्रा. રના અનુકથનને અનુભાષણ કહે છે. આ અનુભાષણથી જે પ્રત્યાખ્યાન શુદ્ધ હોય છે, તે પ્રત્યાખ્યાનને અનુભાષણશુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. કહ્યું પણ છે है " अणुभासइ गुरुवयणं " त्याह--
અક્ષર, પદ અને વ્યંજનોની અપેક્ષાએ પરિશુદ્ધ એવું જે ભાષણ ( વ્યાખ્યાન ) ગુરુ કરે છે, તે ભાષણ સાંભળીને તેમની સમક્ષ ઊભા થઈને વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને જે પ્રત્યાસ્થાન કરવામાં આવે છે, તેને અનુ.
॥ शुद्ध प्रत्याज्यान ४ छ. गुरुन्यारे "वोसिरे" पहना यार 3रे त्यारे प्रत्याभ्यान धारय ४२॥२ " वोसिरामि" पहनी च्या२ श२ मा પ્રકારના પ્રત્યાખ્યાન લે છે.
અનુપાલના શુદ્ધ-ગૃહીત વ્રતનું પરીષહે અને ઉપસર્ગો આવી પડે તે स्था०-३५
श्री. स्थानांगसूत्र :०४
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
ર૭ર
__ स्थानाङ्गसूत्रे "तारे दुभिक्खे, आयके वा महइ समुप्पण्णो ।
जं पालियं न भग्गं, जाणणुपालणा सुद्धं ॥१॥" छाया-कान्तारे दुर्भिक्षे आतङ्के या महति समुत्पन्ने ।
यत्पालितं न भग्नं तद् जानीहि अनुपालनाशुद्धम् ॥१॥ इति ॥४॥
भावशुद्धम्-भावेन-रागद्वेपेहलोकायाशंसारूपं परिणामराहित्येन यद् निरवयं तद् भायशुद्धम् । तदुक्तम्-" रागेण व दोसेण व, परिणामेण व ण दृसियं जं तु ।
तं खलु पञ्चक्खाणं, भावविसुद्धं मुणेयव्यं ॥१॥" छाया-रागेण वा द्वेषेण वा परिणामेन वा न दूषितं यत्तु ।
तत्खलु प्रत्याख्यानं भावविशुद्ध ज्ञातव्यम् ॥१॥ इति ॥५॥ सू० २८॥ भी चलायमान न हो कर परिपालन करताहै, वह अनुपालनाहै इस अनुपालनसे जो प्रत्याख्यान शुद्ध होता है वह अनुपालना शुद्ध प्रत्याख्यान है। कहा भी है-“कंतारे दुभिक्खे" इत्यादि।
भयंकर गहन वनमें पड जाने पर दुर्भिक्षके आजाने पर किसी भयंकर रोगमें फंस जाने पर जो अपने पालित व्रतको भग्न नहीं करता है वह अनुपालना शुद्ध प्रत्याख्यान है।
जो प्रत्याख्यान रागद्वेष इहलोक परलोक आदिकी आशंसारूप परिणामसे रहित होकर किया जाता है, ऐसा वह निरवद्य प्रत्याख्यान भावशुद्ध प्रत्याख्यानहै । कहा भीहै-"रागेण च दोसेण व" इत्यादि ।
जो प्रत्याख्यान राग एवं द्वेषके परिणामसे दूषित नहीं है, ऐसा वह प्रत्याख्यान भावविशुद्ध कहा गया है ॥ सू० २८॥ પણ ચલાયમાન ન થતાં પાલન કરનારના પ્રત્યાખ્યાનને અનુપાલના શુદ્ધ प्रत्याभ्यान । . खु. ५४ छे कतारे दुभिक्खे ” त्या--
ભયંકર ગહન વનમાં અટવાઈ ગયા હોય, દુભિક્ષને કારણે ભૂખે મરવાને પ્રસંગ આવી પડ હોય, ભયંકર રોગમાં જકડાયા હોય, ત્યારે પણ જે માણસ પોતે ગ્રહણ કરેલા વ્રતને દઢતાપૂર્વક પાળે છે, એવા માણસના પ્રત્યાખ્યાનને અનુપાલના શુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે.
જે પ્રત્યાખ્યાન રાગદ્વેષ અને આલેક પરેલેકની આશંસા રૂપ વૃત્તિ રાખ્યા વિના કરવામાં આવે છે, એવાં નિરવદ્ય પ્રત્યાખ્યાનને ભાવશુદ્ધ પ્રત્યાध्यान छे. युं ५४ छ । “ रागेण व दोसेण च" त्याह--२ प्रत्या. ખ્યાન રાગ અને દ્વેષના પરિણામથી દૂષિત હેતા નથી, તે પ્રત્યાખ્યાનને लापविशुद्ध उपाय छे. ॥ सू. २८ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ०३ सू०२९ प्रतिक्रमणस्यरूपनिरूपणम्
२७५ कृतप्रत्याख्यानस्प कदाचिदतिचारसंभावनाऽपि भवति, ततश्च तत्र पतिक्रमण क्रियते इति प्रतिक्रमणस्य पञ्चविधत्वमाह -
मूलम्-पंचविहे पडिक्कमणे पण्णत्ते, तं जहा-आसबदारपडिक्कमणे १, मिच्छत्तपडिक्कमणे २ कसायपडिकमणे ३ जोगपडिक्कमणे ४ भावपडिक्कमणे ४ ॥ सू० २९ ॥
छाया-पञ्चविध प्रतिक्रमणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-आस्रवद्वारप्रतिक्रमणं १ मिथ्यात्वप्रतिक्रमणं २ कषायपतिक्रमणं ३ योगप्रतिक्रमणं ४ भावप्रतिक्रमणम् ५ ॥ ॥ सू० २९ ॥
टीका-पंचविहे पडिकमणे ' इत्यादि
प्रतिक्रमण-प्रति-प्रतीपं क्रमणम्-शुभयोगेभ्योऽशुभयोगान् प्रतिपन्नस्य आत्मनः पुनः शुभयोगेषु गमनम् । तदुक्तम्" स्वस्थानाद् यत् परस्थानं, प्रमादस्य वशाद् गतः ।
तत्रैय क्रमणं भूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते ॥१॥ जिसने प्रत्याख्यान किया है, ऐसे पुरुषको कदाचित् अतिचारोंके होनेकी संभावना भी हो सकती है, अतः उसके होने पर प्रतिक्रमण किया जाता है, इसलिये अब सूत्रकार प्रतिक्रमणकी पंचविधताका वर्णन करते हैं-'पंचविहे पडिक्कमणे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र २९ ॥
प्रतिक्रमण पांच प्रकारका कहा गया है, जैसे-आस्रवद्वार प्रतिक्रमण १ मिथ्यात्य प्रतिक्रमण २ कषाय प्रतिक्रमण ३ योग प्रतिक्रमण ४ और भाव प्रतिक्रमण ५ शुभ योगोंसे अशुभ योगोंमें पहुँची हुई आत्माका पुनः शुभ योगोंमें आना इसका नाम प्रतिक्रमण है । कहा भी है
પ્રત્યાખ્યાન કરનાર પુરુષને કયારેક અતિચાર લાગવાને સંભવ રહે છે. તે અતિચારની શુદ્ધિ માટે પ્રતિક્રમણ કરવામાં આવે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પ્રતિક્રમણના પાંચ પ્રકારનું કથન કરે છે.
" पचविहे पडिक्कमणे पण्णत्ते " त्या:--
પ્રતિક્રમણના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે--(૧) આસ્રવ દ્વારા પ્રતિभए, (२) मिथ्यात्५ प्रतिभा, (3) षाय प्रतिम], (४) यो प्रतिभा मन (५) मा प्रतिमा .
શુભ માંથી અશુભ યોગમાં પહોંચેલા આત્માનું ફરીથી શુભ योगामा मायु तेनु नाम प्रतिभा छे. ४ह्यु ५५ । “ स्वस्थानात् यत्
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
स्थानाङ्गमः क्षायोपशमिकाद् भावादौदयिकस्य वशं गतः । तत्रापि च स एवार्थः प्रतिकूलगमात् स्मृतः ॥ २ ॥ " इति । तदिदं प्रतिक्रमणं पञ्चविधं प्रज्ञप्तम् । पञ्चविधत्यमेवाह-तद्यथा-आस्रवद्वारअतिक्रमणम्-आस्रवद्वाराणिपागातिपातादीनि, ततः प्रतिक्रमणं-निवर्तनम् १॥ मिथ्यात्वप्रतिक्रमणम्-मिथ्यात्वम् आमोगानाभोगसहसाकारैर्भवति, ततः प्रत्तिक्रमणं-निवर्तनम् २। कषायप्रतिक्रमणम्-कषायेभ्यः प्रतिनिवृत्तिः ३॥ योगप्रतिक्र.
" स्वस्थानात् यत् परस्थानं " इत्यादि ।
प्रमादके वशसे जीवका जो अपने स्थानसे हटकर परस्थानमें गमन है, और फिर वहांसे जो पुनः अपने स्थान पर आजाना वह प्रतिक्रमण है। "क्षायोपशमिकाद भावाद्" इत्यादि ।
इसी तरहसे जो कोई जीव क्षायोपशमिक भाव से औदयिक भावका चशंगत हो जाता है, और पुनः उसी क्षायोपशमिक भायमें आकर प्राप्त जिसके प्रभावसे हो जाता है वह प्रतिक्रमण है।
ऐसा यह प्रतिक्रमण पांच प्रकारका कहा गया है, इनमें जो आस्रवद्वार प्रतिक्रमण है, वह प्राणातिपातादि रूप जो आस्रव द्वार है, उनसे निवर्तन रूप पीछे हटने रूप होता है। मिथ्यात्व प्रतिक्रमण-आभोग (जानकर) अनाभोग(अनजान) एवं सहसाकार (अकस्मात्)से मिथ्यात्व होता है, सो इस मिथ्यात्वसे जो जीवका निवर्तन है, यह मिथ्यात्य प्रतिक्रमण है, कषायाँसे जो प्रतिनिवृत्ति है, वह कषाय प्रतिक्रमण है, परस्थान" त्या प्रभाहले ४२ ७१नु २५२थानमाथी नीजी ५२स्थानमा જે ગમન થાય છે, અને ફરીથી ત્યાંથી સ્વસ્થાનમાં જે આગમન થાય છે तेनु नाम प्रतिभा छे. “क्षायोपशमिकाद् भावाद् "त्याह
કઈ જીવ ક્ષાપશમિક ભાવમાંથી ઔદયિક ભાવમાં આવી જાય અને ફરી ઔદયિક ભાવમાંથી ક્ષાપથમિક ભાવમાં આવી જાય છે, આવું જેના પ્રભાવથી બને છે તેનું નામ પ્રતિક્રમણ છે.
એવા પ્રતિક્રમણના પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે-આસ્રવ દ્વાર રૂપ જે પ્રતિક્રમણ છે તે પ્રાણાતિપાત આદિ રૂપ જે આસવ દ્વારે છે તેમનાથી નિવર્તન રૂપ (तम ४२ता मट४५। ३५) डाय छे. माला (oeीन ) मनामे (AM. શુતા ) અને અકસ્માતથી જે મિથ્યાત્વનું સેવન થઈ જાય છે, તે મિથ્યાવધી નિવૃત્ત થવું તેનું નામ મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ છે. કષામાંથી નિવૃત્ત થવું
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७७
-
सुघा टीका स्था. ५ उ. ३ स. २९ प्रतिक्रमणस्वरूपनिरूपणम् मणम्-अशुभेभ्यो मनोवाकाययोगेभ्यः प्रतिक्रमणं-प्रतिनिवर्तनम् ४। तथा-भावमतिक्रमणम्-अविवक्षितविशेषेभ्यः आस्रवद्वारादिभ्यः प्रतिनिवर्तनम् । तदुक्तम् -
" मिच्छत्ताइ न गच्छइ, न य गच्छायेइ नाणुजाणाइ।
जं मणवइकाएहि, तं भणियं भावपडिकमण ॥ १॥" छाया-मिथ्यात्यादि न गच्छति न च गमयति नानुजानाति ।
यद् मनोवाकायैस्तद् भणितं भावपतिक्रमणम् ॥ १ ॥ इति ।। आस्रवद्वारादि विशेषरूपेण विवक्षायां तु आस्रवद्वारपतिक्रमणादीनि पूर्वोतानि चत्वारि स्थानानि बोध्यानि । तदुक्तम्" मिच्छत्तपडिकमण, तहेव असंजमा पडिक्कमणं ।
कसायाण पडिक्कमणं, जोगाण य अप्पसत्थाणं ॥ १॥" छाया-मिथ्यात्वप्रतिक्रमणं तथैव असंयमात् प्रतिक्रमणम् ।
कपायाणां प्रतिक्रमणं योगानां चाप्रशस्तानाम् ॥१॥ इति ।। सू० २९ ॥ अशुभ मन वचन काययोगोंसे जो प्रतिनिवर्तन है, वह योग निवर्तन है ४ अविवक्षित विशेषोंवाले आस्रवद्वारोंसे जो प्रतिनिवर्तन है, वह भावप्रतिक्रमण है। कहा भी है-"मिच्छत्ताइ न गच्छइ" इत्यादि । ___ जो जीव मन वचन कायसे मिथ्यात्व आदि भावोंमें न स्वयं जाता है, न दूसरोंको पहुँचाता है, और न उनकी अनुमोदना करता है, यह भाव प्रतिक्रमण है। ___आस्रव द्वार आदिकी विशेष रूपसे विवक्षामें तो पूर्वोक्त आस्रव द्वार प्रतिक्रमण आदि चार स्थान होते हैं। कहा भी है-"मिच्छत्त पडिक्कमणं " इत्यादि। તેનું નામ કષાય પ્રતિક્રમણ છે. અશુભ, મન, વચન અને કાય મેગોને પરિત્યાગ કરે તેનું નામ ગપ્રતિક્રમણ છે. અવિવક્ષિત વિશેવાળા આસવારેથી જે પ્રતિનિવર્તન થાય છે, તેનું નામ ભાજપ્રતિક્રમણ છે. કહ્યું ५ छ ॐ " मिच्छत्ताइ न गच्छद" त्याह--
જીવનું મન, વચન અને કાય વડે મિથ્યાત્વ આદિ ભાવોમાં જાતે જવું નહીં, અન્યને તે ભાવમાં લીન કરવા નહીં અને તે પ્રકારના ભાવની અનુમદના કરવી નહીં તેનું નામ ભાવપ્રતિક્રમણ છે. આસવકાર આદિની વિશેષ રૂપે વિવક્ષામાં તે પૂર્વોક્ત આસવાર પ્રતિક્રમણ આદિ ચાર સ્થાન હોય છે. हु प छ है 'मिच्छत्त पडिकमणं " त्यादि--(१) मिथ्यात्५ प्रति ,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
स्थानानसूत्रे यस्य मतिः सूत्रभाविता भवति, स एय भावप्रतिक्रमण विधत्ते इति हेतोः सूत्र वाचनीयं शिक्षणीयं च भवतीति सूत्रस्य पञ्चवाचनास्थानानि पञ्च शिक्षा स्थानानि चाह--
मूलम् -पंचहि ठाणेहि सुत्तं वाएज्जा, तं जहा--संगहट्ठयाए १, उवग्गहणट्रयाए २, णिज्जरणट्रयाए ३, सुत्ते वा मे पज्जवजाए भविस्सइ ४, सुत्तस्स वा अवोच्छित्तिणयट्याए । पंचहिं ठाणेहि सुत्तं सिक्खिजा, तं जहा -णाणट्टयाए १, दंसणट्टयाए २, चरित्तद्वयाए ३, बुग्गहविमोयणट्टयाए ४, अहत्थे वा भावे जाणिस्सामित्तिकटु ४ सू० ३०॥
छाया-पञ्चभिः स्थानः सूत्र वाचयेत् , तद्यथा-संग्रहार्थतायै,१ उपग्रहणार्थतायै,२ निर्जरणार्थतायै, ३ मूत्रं वा मे पर्यवयातं भविष्यति, ४ सूत्रस्य वा अव्युच्छित्तिनयार्थतायै ५। पञ्चभिः स्थानैः सूत्रं शिक्षेत, तद्यथा-ज्ञानार्थतायै, दर्शनार्थतायै, चारित्रार्थताये, व्युद्ग्रहविमोचनार्थतायै, यथास्थान् वा भावान ज्ञास्यामीति कृत्या ॥ सू० ३० ॥
टीका-पंचहिं ठाणेहि सुत्तं ' इत्यादि---
पञ्चमिः स्थानः सूत्र-श्रुतं याचयेत् पाठयेत् , तान्येव पश्चस्थानानि पाहतद्यथा-संग्रहार्थतायै-संग्रहणं संग्रहः-शिष्यकर्तृकं श्रुतोपादानं, तदेव अर्थः प्रयोजनं यस्य स तथा, तस्यभावस्तत्ता, तस्यै-' शिष्याः श्रुतानि संगृहीयु'-रिति
मिथ्यात्व प्रतिक्रमण १ असंयम प्रतिक्रमण २ कषाय प्रतिक्रमण ३ और अप्रशस्तयोग प्रतिक्रमण ४ ॥सू० २९॥ टीकार्थ-जिसकी मति सूत्रभावित होतीहै, वही भाव प्रतिक्रमण करता है, इस कारणसे सूत्र वाचने योग्य होता है, और सिखने योग्य होता है, इसी अभिप्रायसे अब मूत्रकार पांच वाचनास्थानोंका कथन करते हैं। (२) मसयम प्रतिभा, (3) ४ाय प्रतिभा भने (४) मप्रशस्त यास પ્રતિક્રમણ. સૂ. ૨૯ છે
ટીકાર્થ-જેની મતિ સ્વભાવિત હોય છે, એ જ ભાવપ્રતિક્રમણ કરે છે. આ કારણે સૂત્ર વાંચવા તથા શીખવા ગ્ય તથા શિખવવા એચ ગણાય છે. તેથી જ હવે સૂત્રકાર પાંચ વાચના સ્થાનેનું અને પાંચ શિક્ષા સ્થાનનું કથન
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०३० पंचविघवाचनास्थाननिरूपणम् २७९ म योजनेन सूत्रं याचयेत् । अथवा-वाचनया एव शिष्या संगृहीता भवन्तीति शिष्यान संग्रहीतुं सूत्रं वाचयेत् । इति प्रथम स्थानम् ११ उपग्रहणार्थतायै-उपग्रहणं-पुष्टिः, तदेव अर्थः प्रयोजनं यस्य स तथा, तस्य भावस्तत्ता, तस्यै-'वाधिता एते शिष्यास्तपः संयमाराधने समर्थाः सन्त उपष्टम्भिता भवन्तु ' इति प्रयोजनेन सूत्रं वाचयेत्-इति द्वितीयं स्थानम् २। निर्जरणार्थतायै-निर्जरणं निर्जराकर्मक्षयः अर्थो यस्य स तथा तस्य भावस्तत्ता तस्यै-'कर्माणि मे निर्जरतां गच्छन्तु ' इति हेतोः सूत्रं वाचयेत्-इति तृतीय स्थानम् ३। ' सूत्रं या मे पर्यव. यातं भविष्यति, वा अथवा याचयतो मम सूत्र पर्यवयातं पर्यवान् ज्ञानादि विशेषान् यात-पाप्तं-ज्ञानविषयीकृतं भविष्यति'-इति हेतोः सूत्र वाचयेत्-इति
'पंचहिं ठाणेहिं सुत्तं वाएज्जा' इत्यादि सूत्र ३० ॥
टीकार्थ-पांच कारणोंसे सूत्र-श्रुत पढनो चाहिये वे पांच स्थान इस प्रकारसे हैं-शिष्यजन श्रुतका संग्रह करें इस प्रयोजनसे शिष्पके लिये सूत्रकी यांचना देनी चाहिये अथवा वांचनासेही शिष्योंका संग्रहण होता है-वाचनासेही शिष्योंकी प्राप्ति होती है, इस अभिप्रायसे शिष्योंके लिये सूत्रकी वाचना देनी चाहिये ऐसा यह प्रथम कारण है, द्वितीय कारण ऐसा है, कि सूत्रकी वाचनासे युक्त किये गये शिष्य तप और संयमकी आराधना करने में समर्थ होते हैं, और तभी जाकर उनकी पुष्टि होती है, कर्म क्षय करने के लिये वे शक्ति सम्पन्न बनते हैं, इस प्रयोजनसे श्रुत पढाना चाहिये तृतीय कारण ऐसा है-श्रुतकी वाचनासे मेरे कर्मों की निर्जरा हो इस अभिप्राय से श्रुतकी याचना देनी चाहिये ४३ छ. “ पंचहि ठाणेहि सुत्तं बाएज्जा" त्याह--
ટીકાર્ચ-નીચેના પાંચ કારણોને લીધે શિષ્યોને સૂત્ર-શ્રતને અભ્યાસ કરાવે જોઈએ--(૧) શિષ્ય શ્રતને સંગ્રહ કરે, આ પ્રજનથી ગુરુએ શિષ્યને શ્રતની વાચના દેવી જોઈએ, અથવા વાચના દ્વારા જ શિષ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે, એવી માન્યતાને કારણે પણ શિષ્યને કૃતની વાચના દેવી જોઈએ.
(૨) મૃતની વાચનાથી યુક્ત હોય એ શિષ્ય જ તપ અને સંયમની આરાધના કરવાને સમર્થ હોય છે, અને ત્યારે જ તેમની પુષ્ટિ થાય છે. કર્મને ક્ષય કરવાને તેઓ સમર્થ બને છે. આ પ્રયોજનથી શ્રતને અભ્યાસ કરાવે જોઈએ. (૩) શ્રુતની વાચના દેવાથી મારા કર્મોની નિર્જરા થશે, सवा लायनाथी राधन ५ श्रुतनी पायना देवामां आवे छे. (४) “ सुत्ते
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૪
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
स्थानाङ्गसूत्रे
चतुर्थ स्थानम् ४ | सूत्रस्य अव्युच्छित्तिनयार्थतायै - अव्युच्छित्तिः - अव्यवच्छेदो नैरन्तर्यमिति यावत्, तया नयः =नयनं कालान्तरप्रापणं, स एव अर्थः = प्रयोजनं यस्य स तथा, तस्य भावस्तत्ता तस्यै कालान्तरेऽपि 'सूत्रपरम्परा अविच्छिन्ना तिष्ठतु ' इति हेतोः सत्र वाचयेत् - इति पञ्चमं स्थानम् ५। तथा पञ्चभिः स्थानैः कारणैः सूत्र शिक्षेत, तान्येव स्थानान्याह - तद्यथा - ज्ञानार्थतायै - ज्ञानं तत्वानां विवेकः, स एवार्थी यस्य स तथा तस्य भावस्तत्ता, तस्यै तत्परिज्ञानार्थं सूत्र शिक्षेत । १ । दर्शनार्थतायै - दर्शनं - श्रद्धानं जिनवचनेष्वभिरुचिस्तदर्थम् । २ । चारित्रार्थतायै चारित्र = सदनुष्ठानं तदर्थम् । ३ । व्युद्ग्रहविमोचनार्थतायैविपरीत उदग्रह: - व्युद्ग्रहः - मिथ्यात्वाभिनिवेशः, तस्य विमोचनम् = स्वपरेभ्योऽपचतुर्थ कारण ऐसा है कि - " सुत्ने वा मे पज्जवधाए भविस्स " श्रुतकी वाचना देनेवाले मुझे सूत्र ज्ञानादि विशेषका प्राप्त करानेवाला होगा पंचम कारण ऐसा है, कि सूत्रकी चाचना देने से सूत्र परम्परा विच्छिन्न नहीं होगी वह निरन्तर बनी रहेगी इस प्रकारके ये पाँच कारण हैं, जो श्रुतकी वाचना देनेके लिये इस सूत्र द्वारा प्रकट किये गये हैं ।
-
अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं, कि इन पांच कारणोंसे सूत्र सीखना चाहिये उनमें प्रथम कारण ऐसा है कि सूत्र के सीखनेसे तत्वोंका विवेक प्राप्त होगा अर्थात् तत्वों के परिज्ञान के लिये सत्र सीखना चाहिये १ तस्योंकी श्रद्धा-जिन प्रणीत वचनोंमें रुचि प्राप्त करनेके लिये सूत्र सीखना चाहिये - सदनुष्ठानरूप चारित्रकी आराधना करनेके लिये
वा मे पज्जवयाए भविस्सइ " શ્રુતનું અધ્યયન કરાવવાથી ને સૂત્ર ( શ્રુત ) જ્ઞાનાદિ વિશેષાની પ્રાપ્તિ થશે, એવી ભાવનાથી પણ ગુરુ દ્વારા શિષ્યેને શ્રુતની વાચના દેવામાં આવે છે. (૫) શિષ્યને સૂત્રની વાચના દેવાથી સૂત્ર પરમ્પરા નિરન્તર ચાલુ રહેશે-સૂત્ર વિચ્છન્ન નહીં થાય, એવી ભાવનાથી પશુ શિષ્યાને શ્રુતનુ અધ્યયત કરાવવામાં આવે છે. આ પ્રકારના પાંચ કારણેાને લીધે સૂત્રની વાચના દેવામાં આવે છે.
હવે સૂત્રકાર સૂત્ર શીખવાનું શા કારણે જરૂરી છે, તે ખતાવતાં પાંચ કારણેાનું નિરૂપણ કરે છે—(૧) તત્ત્વાના પરિજ્ઞાનને નિમિત્ત સૂત્રનું અધ્યયન થવું જોઈએ શ્રુતતા અધ્યયન વિના કેવલી પ્રરૂપિત ધર્મના તત્ત્વનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. (૨) તત્ત્વામાં શ્રદ્ધા-જિન પ્રણીત વચનેમાં રુચિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પણ સૂત્રનું અધ્યયન કરવું જોઇએ. (૩) સદ્ઘનુષ્ઠાન રૂપ ચારિત્રની આરા ધના કરવાને માટે સૂત્રનું અધ્યયન કરવુ જોઈએ. (૪) મિથ્યાત્મ રૂપ અભિ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०५ उ० ३ सू०३१ नारकादीनां यथावस्थितमावनिरूपणम् २८१ नयनं, तनिमित्तम् । ४ । वा अथवा ' यथास्थान-तीर्थकरप्ररूपितान् यथाऽव. स्थितान् भावान्जीवाजीवादिस्वरूपान् ज्ञास्यामि'-इतिकृत्या=इति हेतोः सूत्रं शिक्षेत । ५॥ सू० ३०॥ ___पूर्व यथारस्थितभावाः प्रोक्ताः, ते च ऊर्ध्वलोकादिषु सन्ति, तत्र सौधर्मादीनां यथावस्थितान् भावानाश्रित्य सूत्रत्रयम् , तथा नारकादीनां यथावस्थितान् भायानाश्रित्य स्त्रचतुर्विंशतिं च पाह--
मूलम् - तोहम्मीसाणेसु णं कप्पेसु विमाणा पंचवण्णा पण्णत्ता, तं जहा- किण्हा जाय सुकिल्ला १। सोहम्मीसाणेसु जं कप्पेसु विमाणा पंच जोयणसयाइं उड्डे उच्चत्तेणं पण्णत्ता २॥ बंभलोगलंतएसु णंकप्पेसु देवाणंभवधारणिजसरीरगा उक्कोसेणं पंचरयणी उई उच्चत्तेणं पण्णत्ता ३। नेरइया णं पंचवन्ने पंचरसे पुग्गले बंधिंसु वा बंधंति या बंधिस्संति वा, तं जहा-- किण्हे जाय सुकिल्ले, तित्ते जाव महुरे। एवं जाव वेमाणिया।सू०३१॥
छायण-सौधर्मेशानयोः खलु कल्पयोः विमानाः पञ्चवर्णाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-कृष्णायावत् शुक्लाः १॥ सौधर्मशानयोः खलु कल्पयोः विमानाः पञ्चयोजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः । २। ब्रह्मलोक लान्तकयोः खलु कल्पयोः देवानां भवधारणीयशरीरकाणि उत्कर्षेण पञ्चरत्नीनि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि ३। नैरयिकाः खलु पञ्चवर्णान् पश्चरसान् पुद्गलान् अवध्नन् बघ्नन्ति भन्स्यन्ति चा, तद्यथा-कृष्णान् यावत् शुक्लान्, तिक्तान यायद् मधुरान् एवं यावद् वैमानिकाः २४ ॥१०३१॥ सूत्र सीखना चाहिये मिथ्यात्व रूप अमिनियेश दूर करने के लिये सत्र सीखना चाहिये अथवा-तीर्थ कर प्ररूपित यथावस्थित जीवाजीवादि रूप तत्व मुझे ज्ञात होंगे ऐसे प्रयोजनको सिद्ध करनेके लिये सूत्र सीखना चाहिये इस प्रकारके ये पांच कारण सूत्रके सीखने में हैं ॥३०॥ નિવેશને દૂર કરવા માટે સૂત્રનું અધ્યયન કરવું જોઈએ. (૫) તીર્થંકર પ્રરૂ પિત યથાવસ્થિત જીવ અછવાદિ રૂપ તત્ત્વનું મને જ્ઞાન થવું જ જોઈએ, એવી ભાવનાથી પ્રેરાઈને પણ શ્રતનું અધ્યયન કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારના पांय ॥२॥ने सीधे सूत्र ( श्रुत) नु मध्ययन थाय छे. ॥ सू. ३० ॥
श्री स्थानांगसूत्र:०४
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
स्थानास्त्रे
D
टीका-सोहम्मीसाणेसुणं' इत्यादि-- व्याख्या स्पष्टा । नवरम्-अबध्नन् , बध्नन्ति, भत्स्यन्ति, एषां पदानां शरीरादितया पुद्गलानां वन्धनं कृतवन्तः कुर्वन्ति करिष्यन्ति चेत्यर्थः । नैरयिकाणामिव सर्वेषां चतुर्विंशतिदण्डकोक्तानां पञ्चवर्णपश्चरसात्मकपुद्गलबन्धनं भवति । तदुक्तम्-' एवं जाव वेमाणिया' इति ॥ मू० ३१ ॥
कथित यथावस्थित भाव ऊर्ध्वलोक आदिकोंमें होते हैं उनमें सौधर्मादिकोंके यथावस्थित भावोंको लेकर तीन मत्र, तथा नारकादिसे लेकर वैमानिक तक चौवीस दण्डकों यथावस्थित भावों को लेकर २४ सूत्र सूत्रकार कहते हैं-'सोहम्मीसाणेलु' इत्यादि सू० ३१॥ टोकार्थ-सौधर्म ईशान कल्पोंके विमान पांच वर्णों वाले कहे गये हैं। जैसेकृष्णवर्णवाले, नीलवर्णवाले, लालवर्णवाले, पीतवर्णवाले, शुक्ल वर्ण. वाले सौधर्म और ईशान इन दो कल्पोंमें जो विमान हैं वे ऊंचाई में पांचसो पांचसो योजनके हैं-अर्थात् उनकी ऊंचाई पांचसो योजनकी है। ब्रह्म लोक और लान्तक इन दो कल्पोंके देवोंका भवधारणीय शरीर उत्कृष्टसे पांच रनि प्रमाण ऊंचा है, नैरयिक जीवोंने पांच वर्णां वाले पुद्गलोंका पांच रसोंवाले पुद्गलोंका बन्ध किया है, अब भी वे ऐसेही पुद्गलोंका बन्ध करते हैं, और भविष्यकालमें भी ये ऐसेही पुद्गलोंका बन्ध करेंगे। पांच वर्णों वाले पुद्गलों उन्होंने कृष्णवर्णके पुद्गलोंसे लेकर यावत् शुक्ल
તે ઉપર્યુક્ત યથાવસ્થિત ભાવ ઉલેક આદિકામાં હોય છે. ઉર્વલોકમાં આવેલા સૌધર્માદિકના યથાવરિત ભાવનું ત્રણ સૂત્રે દ્વારા અને નારકાદિકન યથાવસ્થિત ભાવનું ૨૪ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે–
“ सोहम्मीसाणेसु" त्याह
સૌધર્મ અને ઈશાન કનાં વિમાન પંચ વર્ણવાળાં કહ્યાં છે. એટલે કે તે વિમાને કૃષ્ણ વર્ણવાળ, નીલ વર્ણવાળાં, લાલ વર્ણવાળાં, પીત વર્ણન વાળાં અને શુકલ વર્ણવાળાં હોય છે. સૌધર્મ અને ઈશાન ક૯પમાં જે વિમાને છે તેમની ઊંચાઈ ૫૦૦ જનની છે. બ્રહ્મક અને લાન્તક કલ્પના દેના ભવધારણીય શરીરની ઉત્કૃષ્ટ ઊંચાઈ પાંચ રનપ્રમાણ (પાંચ હાથની) છે.
નારક છએ પાંચ વર્ણોવાળા પુલને અને પાંચ રસવાળા પુલને અન્ય કર્યો છે, હાલમાં પણ તેઓ એવા જ પુદ્ગલેને બધ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ એવાં જ પુલને બન્ધ કરશે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે તેમણે કૃષ્ણથી લઈને શુકલ પર્યંતના પાંચ વર્ણોવાળા પુલને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था.५ उ.३ सू.३२ जम्बूद्वीपादेयं पायस्थितमायनिरूपणम् २८३
तिर्यग्लोके च जम्बूद्वीपादयोयथावस्थिता भावाः सन्ति, तानाश्रित्य सूत्र चतुष्टयों माह
मूलम् जंबुद्दीवे दीये मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं गंगामहाणई, पंच महाणईओ समप्पंति, तं जहा-जउणा १, सरऊ २ आदी ३ कोसी ४ मही ५॥ १॥ जंवू मंदरस्स दाहिणेण सिंधुमहाणई, पंच महाणईओ समप्त, तं जहा-सयदु १, विभासा २, वितत्था ३, एरावई ४ चंदभागा ५।२। जंबू मंदरस्स उत्तरेणं रत्ता महाणई, पंच महाणईओ समति, तं जहा-किण्हा वर्ण तक पुद्गलोंका और पांच रसोंवाले पुद्गलों में उन्होंने तिक्त रससे लेकर यावत् मधुर रसवाले पुद्गलों तकका बन्ध किया है, इसी तरहका इनके बन्ध होनेका कथन वर्तमान कालमें और भविष्यत् कालमें भी कर लेना चाहिये इसी तरहका इन वर्णवाले पुद्गलोंका और रसवाले पुद्गलोंका कश्न त्रिकालको लेकर यावत् चेनानिक देयों तक कर लेना चाहिये नारकसे लेकर वैमानिक तक चौवीस दण्डकों के जीवों में पांच वर्ण दो गंध पांच रस आठ स्पर्श वाले पुद्गलोका बन्ध हुआ है, होता है,
और आगे होगा ऐसा जो यह कथन है, वह शरीरादि रूपसे उनके उनका बन्ध हुमा है, वह होता है, और आगे भी उनका उनके बन्ध होगा इस रूपसे समझना चाहिये ॥ सूत्र ३१ ॥ અને તિકતથી લઈને મધુર પર્યન્તના પાંચ રસવાળા પુદ્ગલને બ ભૂતકાળમાં કર્યો છે. એ જ પ્રકારને બન્ધ તેઓ વર્તમાનકાળમાં પણ બાંધે છે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ બાંધશે. એવું કથન પણ ગ્રહણ થવું જોઈએ. આ પાંચે વર્ણવાળા અને પાંચે રસવાળા પુલના બન્ધનું કથન ત્રિકાળને અનુલક્ષીને વૈમાનિક પર્યન્તના જીવોમાં પણ થવું જોઈએ નારકથી લઈને વૈમા નિકે પર્યંતના ચોવીસે દંડકના જ પાંચ વર્ણોવાળાં અને પાંચ રસવાળા પુલને બન્ધ કરતા હતા, કરે છે અને કરશે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે તેમને શરીરાદિ રૂપે તેમને બધે થયે હતેથાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ થવાને જ છે. એ સૂત્ર ૩૧ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसत्रे १ महाकिण्हा २ नीला ३ महानीला ४ महातीरा ५।३ । जंबूमंदरस्स उत्तरेणं रत्तावई महानई, पंचमहानईओ समप्पति, तं जहा-इंदा १ इंदसेणा २ सुसेगा ३ वारिसेणा ४ महाभोया
५॥ ४ ॥ सू० ३२ ॥ ____ छाया-जम्बूद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे गङ्गा महानदी, पञ्च महानद्यः समाप्नुवन्ति, तद्यथा-यमुना १, सरयुः २ आदी ३ कोशी ४ मही ५। ११॥ जम्बू मन्दरस्य दक्षिणे सिन्धुः महानदी, पश्च महानद्यः समाप्नुवन्ति, तद्यथाशतः १, विपाशा २, वितस्ता ३, ऐरावती ४, चन्द्रभागा ५।।२। जम्बूमन्दरस्य उत्तरे रक्ता महानदीः पञ्च महानद्यः समाप्नुवन्ति, तद्यथा-कृष्णा १ महाकृष्णा २ नीला ३ महानीला ४ महातीरा ५।। ३ । जम्बू मन्दरस्य उत्तरे रक्ता
तिर्यग्लोकमें जम्बूद्वीप आदि भाव जैसे अबस्थित हैं, सूत्रकार अब उनको आश्रित करके सूत्र चतुष्टयका कथन करते हैं
'जंबुद्दीचे दीवे मंदस्त पवपस्स दाहिणेणं' इत्यादि सूत्र ३२॥
जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें मन्दर पर्वतकी दक्षिण दिशामें जो भरतक्षेत्र में गंगा नामकी महानदी है, उसमें पांच महानदियां मिली हुई हैं-जैसे-यमुना १ सरयू २ आदी ३ कोशी ४ और मही ५ (१)
जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें मन्दर पर्वतकी दक्षिण दिशामें जो सिन्धु महानदी है, उसमें भी पांच महानदियां मिली हुई हैं, जैसे-शतव्र १ विपाशा २ वितस्ता ३ ऐरावती ४ और चन्द्रभागा ५ (२)
जम्बूद्रीप नामके द्वीपमें मन्दर पर्वतकी उत्तर दिशामें रक्ता नामकी
તિર્થંકમાં જમ્બુદ્વીપ આદિ ક્ષેત્રે આવેલાં છે. તેમાં પર્વત, નદીઓ વગેરેને સદભાવ છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને સૂત્રકાર ૨૪ સૂત્રોનું કથન કરે છે--
" जंबुद्दींबे दीये मंदरस्स पचयस्स दाहिणेणं " त्याह--
જબૂઢીપ નામના દ્વીપમાં મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં જે ભરતક્ષેત્ર આવેલું છે, તે ભરતક્ષેત્રમાં ગંગા નામની મહાનદી વહે છે. તેને પાંચ મહાनहीमा भणे छ. मनां नाम नीय प्रमाणे छे--(१) यमुना, (२) सरयू, (3) माटी, (४) अशी मन (५) मही ॥ १ ॥
જંબુદ્વીપ નામના દ્વિીપમાં મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં જે સિંધુ નામની महानही 43 छे. तने पांय महानही। भणे छ--(1) शतद्र (२) विपाशा (3) पिता , (४) रायती भने (५) यन्द्रमा।। २ ।
જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં જે રસ્તા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५३०३ सू०३२ जम्बूद्वीपादेयथावस्थितमापनिरूपणम् २८५ वती महानदी पञ्च महानद्यः समाप्नुवन्ति, तद्यथा-इन्द्रा १, इन्द्रसेना २, सुषेणा ३ पारिषेणा ४ महामोगा ।।४।। सू० ३२ ॥
टीका-'जंबुद्दीचे दीये' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा। नवरं-जम्बूद्वीपाख्यमन्दरपर्वतस्य दक्षिणे-दक्षिणदिशि भरतक्षेत्रे गङ्गा नाम महानदी वर्तते, तत्र पञ्च महानद्यः समाप्नुवन्ति-संगता भवन्ति । शेष स्पष्टम् ॥ सू० ३२ ॥ __ अनन्तरसूत्रे भरतक्षेत्रे स्थिता महानद्यः प्रोक्ताः, तत्प्रस्तावात् सम्पति तद्वत्र्ति तीर्थकरसम्बन्धि सूत्रमाह
मूलम्-पंच तित्थगरा कुमारवासमझे वासित्ता मुंडा जाव पव्वइया, तं जहा-वासुपुजे १ मल्ली २ अरिटूनेमी ३ पासे ४ वीरे ५ ॥ सू० ३३ ॥
छाया-पञ्च तीर्थकराः कुमारबासमध्ये उपित्या मुण्डा यावत् प्रबजिताः, तद्यथा-वासुपूज्यो १ मल्लि २ अरिष्टनेमिः ३ पार्श्वः ४ वीरः ५॥ मू० ३३ ।। जो महानदी है, उसमें पांच महानदियां मिली हैं जैसे-कृष्णा १ महा. कृष्णा २ नीला ३ महानीला ४ महातीरा ५ (३) __ जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें मन्दर पर्चतकी उत्तर दिशामें जो रक्तावती नामकी महानदी है, उसमें भी पांच महानदियां मिली हैं जैसेइन्द्रा१ इन्द्रसेनार सुषेणा३ वारिषेणा४ और महाभोगा५ (४)॥१०३२।।
इस ऊपरके सूत्र में भरतक्षेत्र में स्थित जो महानदियां हैं, वे प्रकट की गई हैं, अब इसी भरतक्षेत्रके सम्बन्धको लेकर उसमें हुए जो तीर्थंकर हैं उनके विषयमे सूत्रकार सूत्रका कथन करते हैंનામની મહાનદી છે, તેને નીચેની પાંચ મહાનદીઓ મળે છે--(૧) કૃષ્ણ, (२) मा!, (3) नीal, (४) महानामा भने (५) मडाती। ॥ 3 ॥
જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં જે રક્તાવતી નામની મહાનદી છે તેને જે પાંચ મહાનદીઓ મળે છે તેમના નામ નીચે प्रमाणे छ-(१) fन्द्रा, (२) द्रिसेना, (3) सुषेष, (४) पारि भने (५) महालामा । ४ ॥ सू. ३२ ।।
ઉપરના સૂત્રમાં ભરતક્ષેત્રમાં આવેલી મહાનદીઓનાં નામ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા. હવે સૂત્રકાર એ જ ભરતક્ષેત્રમાં થઈ ગયેલા તીર્થકરોના વિષયમાં थन ३२ छे. "पंच तित्थगरा कुमारवासमझे" त्या:
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
स्यानाङ्गसूत्रे टीका-'पंच तित्थगरा' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा । नवरं-कुमारवासमध्ये कुमारे-कुमारत्वे वसनम् अवस्था नम्-कुमारवासः, तन्मध्ये अर्थात्-कौमार्य । उषित्वा स्थित्वा। वासुपूज्यादयो भगवन्तो राज्येऽनभिषिक्ता एव दीक्षां गृहीतवन्त इति सूत्राशयः ॥ सू० ३३ ॥
भरतादि क्षेत्रप्रस्तावात् क्षेत्रभूनचमरचञ्चादि वक्तव्यतां पञ्चस्थानकत्वेनाह
मूलम्-चमरचंचाए रायहाणीए पंच सभा पण्णत्ता, तं जहा-सभासुहम्मा १, उववायसभा २, अभिसेयसभा ३, अलंकारियसभा ४, ववसायसभा ५। एगमेगे णं इंददाणे पंच सभाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-सभासुहम्मा १ जाव बवसायसभा ५ ॥ सू० ३४ ॥
छाया-चमरचञ्चायां राजधान्यां पञ्च सभाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सभा सुधर्मा १, उपपात सभा २, अभिषेक सभा ३, अलङ्कारिकसभा ४, व्यवसायसभा
'पंच तित्थगरा कुमारवासमज्झे' इत्यादि मू० ३३॥
पांच तीर्थंकर कुमारकालमें ही दीक्षित हुए हैं, उनके नाम इस प्रकारसे हैं-वासुपूज्य १ मल्लि २ अरिष्टनेमि ३ पार्श्वनाथ ४ और वीरप्रभु ५ इन पांचोंका राज्यमें अभिषेक नहीं हुआ है, इन्होंने विना राज्यमें अभिषिक्त हुएही दीक्षा ग्रहण की है ॥ ३३ ॥
भरतादि क्षेत्रके प्रस्तावको लेकर क्षेत्रभूत चमरचश्चा आदिकी वक्त. व्यताका कथन पांच स्थानोंको आश्रित करके अब सूत्रकार कहते हैं
चमरचंचाए रायहाणीए' इत्यादि सू० ३४ ॥
चमरचश्चा नामकी राजधानी में पांच सभा कही गई हैं जैसे-सुध. मासभा १ उपपात समा २ अभिषेक सभा ३ अलङ्कारिक सभा ४ एवं
પાંચ તીર્થકરોએ પિતાની કુમારાવસ્થામાં જ પ્રવજ્યા લીધી હતી. એટલે કે રાજગાદીએ તેમને અભિષેક થયા પહેલાં જ તેમણે દીક્ષા ગ્રહણ शती. तमना नाम नीचे प्रमाणे छ-(1) वासुपूल्य, (२) मस्तिनाथ, અરિષ્ટનેમિ, પાર્શ્વનાથ અને (૫) મહાવીર પ્રભુ છે સૂ. ૩૩ છે
ભરતાદિ ક્ષેત્રવિષયક પ્રસ્તાવ ચાલી રહ્યો છે. ચારચંચા નામની રાજધાની પણ એક ક્ષેત્ર રૂપ છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પાંચ સ્થાને આધાર सधने यमस्य यार्नु पर्थन ४२ छे. “ चमरचचाए रायहाणीए" त्या:
અમરચંચા નામની રાજધાનીમાં પાંય સભા કહી છે. તે સભાઓનાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०५ ३०३ सू०३४ क्षेत्रभूतचमरचञ्चादिनिरूपणम्
२८७
५। एकैकस्मिन् खलु इन्द्रस्थाने पञ्च सभाः प्रज्ञताः, तद्यथा - सभा सुधर्मा १ यावद् व्यवसाय समा ५ । सु० ३४ ॥
टीका- ' चमरचंचाए ' इत्यादि
व्याख्या सुगमा | नवरं चमरचञ्चा नाम राजधानी रत्नप्रभा पृथिव्यां चमरस्य असुरकुमारराजस्य बोध्या । यत्र देवसभा सा सुधर्मा सभा । यस्यामुत्पद्यते सा उपपातसभा । यस्यामभिषेको भवति सा अभिषेकसमा । यस्यां मण्डनं क्रियते सा अलंकारिकसभा । यस्यां कर्तव्यानां विनिश्चयो भवति सा व्यवसाय सभा । एताः पञ्चाऽपि सभाः यथाक्रमम् उत्तरपूर्वस्यां दिशि = ईशानकोणे द्रष्टव्या । इन्द्र स्थाने = इन्द्रनिवासभूते स्थाने इत्यर्थः ॥ सू० ३४ ॥ व्यवसाय सभा ५ एक एक इन्द्रस्थान में पांच २ सभाएँ कही गई हैं जैसे - सुधर्मा सभा १ यावत् व्यवसाय सभा ५
चमर चचा नामकी राजधानी रत्नप्रभा पृथिवीमें असुरकुमारराज चमरकी है, जहां देवसभा है, वह सुधर्मा सभा है, जहां पर उत्पाद (जन्म) होता है, वह उपपात सभा है २ जिसमें अभिषेक होता है ३ जिसमें मण्डन किया जाता है, वह अलंकारिक सभा है, और जिसमें कर्त्तव्य कार्यों का विनिश्चय होता है, वह व्यवसाय सभा है, ये पाँचोंही सभाएँ यथाक्रम से उत्तर पूर्व दिशामें ईशान कोने में हैं । इन्द्रका जो निवासभूत स्थान है, वह इन्द्रस्थान है || सू० ३४॥
नाम नीचे प्रमाणे छे - (१) सुधर्मा सला, (२) उपपात सला, ( 3 ) अलिषे सला, (४) अलरिङ सला, मने (५) व्यवसाय सला.
પ્રત્યેક ઈન્દ્રસ્થાનમાં સુધર્મા સભાથી લઇને વ્યવસાય સભા પર્યન્તની પાંચ સભાઓ હાય છે.
રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં અસુરકુમારરાજ ચમરની ચમરચચા નામની રાજધાની આવેલી છે. તે રાજધાનીમાં જ્યાં દેવાની સભા મળે છે તે સ્થાનને સુધર્માં સભા કહે છે, જ્યાં ઉત્પાદ ( જન્મ) થાય છે તે સ્થાનને ઉપપાત સભા કહે છે. જે સભામાં અભિષેક થાય છે, તેને અભિષેક સભા કહે છે. જેમાં મંડન કરવામાં આવે છે, તેનુ' નામ અલંકારિક સભા છે. જે સભામાં કન્ય કાનિા નિણ્ય થાય છે, તે સભાને વ્યવસાય સભા કહે છે. તે પાંચે સભાએ ઈશાન કાજીમાં અનુક્રમે આવેલી છે. ઇન્દ્રનું જે નિવાસસ્થાન હાય छेतेने इन्द्रस्थान हे छे. ॥ सू. ३४ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
स्थानाङ्गसत्रे
अनन्तरसूत्रे देवनिवास उक्तः, तदधिकारादेव सम्प्रति नक्षत्रमूत्रमाह
मूलम्-पंच णक्खत्ता पंचतारा पण्णत्ता, तं जहा--धणिहा १, रोहिणी २, पुणवसू ३, हत्थो ४, विसाहा ५ ॥ सू० ३५॥
छाया-पञ्च नक्षत्राणि पश्चताराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-धनिष्ठा १, रोहिणी २, पुनर्वसुः ३, हस्तः ४, विशाखा ५ ॥ सू० ३५ ॥
टीका-पंच णवत्ता' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥ सू० ३५ ॥
प्राणिनां नक्षत्रादि देव रूपता च कर्मपुद्गलचयादि सत्त्वे एव भवतीति चगादीनाह--
मूलम् --जीवाणं पंचहाणनिधत्तिए पोग्गले पावकम्मत्ताए विणिंसु वा चिणंति वा चिणिस्संति चा, तं जहा--एगिदियनिवत्तिए जाय पंचिंदियनिवत्तिए । एवं--चिण उवाचण बंध उदीर वेद तह तह णिजरा चेव । पंच पएसिया खंधा अर्णता पण्णत्ता । पंच पएसोगाढा पोग्गला अणंता पण्णत्ता जाब पंचगुणलक्खा पोग्गला अर्णता पण्णत्ता ॥ सू० ३६ ॥
॥ पंचमटाणस्स तईओ उद्देसो ॥
॥ पंचमं ठाणं समत्तं ॥ इस ऊपर के सूत्र में देव निवास कहा है, इसी अधिकारको लेकर अब सूत्रकार नक्षत्र सूत्रका कथन करते हैं --
'पंच नक्खत्ता पंच तारा पण्णत्ता' इत्यादि मू० ३५॥
पांव नक्षत्र पांच ताराओवाले कहे गये हैं जैसे-धनिष्ठा १ रोहिणी २ पुनर्वसु ३ हस्त ४ और विशाखा ५ ॥ सूत्र ३५ ॥
આગલા સૂત્રમાં દેવનિવાસનું કથન કર્યું. નક્ષત્ર પણ દેવો જ છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પાંચ સ્થાને આધારે નક્ષત્રોનું કથન કરે છે.
"पंच नक्षत्ता पंच तारा पण्णता" याह
नीय सखi पाय नक्षत्री पांच-पांय तापामा १) धनिष्ठा, (२) डिसी, (3) पुन, (४) त भने (५) विशा. ॥ सू. ३५ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०५ उ०३ सू०३६ क्षेत्रभूतचमस्वचादिनिरूपणम् २८९ ___ छाया--जीवाः खलु पश्चस्थाननिर्वतितान् पुद्गलान् पापकर्मतया अचिन्धन चा, चिन्वन्ति या चेष्यन्ति या, तद्यथा-एकेन्द्रियनिर्वतितान् यावत् पश्चेन्द्रिय नितितान् । एवं-चय उपचयो बन्धः उदीरो वेदस्तथा निर्जरा चैव । पञ्चपदेशिकाः स्कन्धाः अनन्ताः प्रज्ञप्ताः। पञ्चपदेशावगाढाः पुद्गलाः अनन्ताः प्रज्ञप्ताः यावत् पश्चगणरक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः ॥ सू० ३६ ॥
|| पञ्चमस्थानस्य तृतीय उद्देशः॥
॥ पञ्चमं स्थानं समाप्तम् ।। प्राणियों में जो नक्षत्रादि देवता रूपता होती है, वह कर्मपुद्गलचय आदिके होने परही होती है अतः अब सूत्रकार चय आदिका कथन करते हैं 'जीवाणं पंचट्ठाणनिव्यत्तिए' इत्यादि सू० ३६ ॥
जीयोंने पांच स्थानोंसे निर्तित हुए पुद्गलोंका पापकर्म रूपसे चयन (उपार्जन) किया है, वर्तमानमें वे उनका चयन करते हैं, और आगे भी वे उनका चयन करेगे ये पांच स्थान इस प्रकारसे हैं-एकेन्द्रियरूप स्थान १ यावत् पश्चेन्द्रियरूप स्थान इसी तरहका कथक चय, उपचय, बन्ध, उदीरणा, वेद तथा निर्जराके सम्बन्धमें भी जानना चाहिये।
पांच प्रदेशोंवाले पुद्गल स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं। पांच प्रदेशोंमें अवगाढ हुए पुद्गल स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं । यावत् पांच गुण रूक्षवाले पुद्गल स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं ?
છમાં જે નક્ષત્રાદિ દેવતારૂપતા હોય છે તે કર્મ પુલને ચય આદિ થવાથી જ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ચય આદિનું કથન કરે છે..
“जीवाणं पंचढाणनिव्वत्तिए " त्या
જીએ પાંચ સ્થાનેમાંથી નિવર્તિત થયેલાં પુદ્ગલેને પાપકર્મ રૂપે ચય કર્યો છે–ઉપાર્જન કર્યું છે, વર્તમાન કાળે પણ તેઓ તેમને ચય કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તેમને ચય કરશે. તે પાંચ સ્થાને નીચે प्रमाणे छ-(१) मेन्द्रिय ३५ स्थान, (२) बीन्द्रिय ३५, (3) श्रीन्द्रिय ३५, (૪) ચતુરિન્દ્રિય રૂ૫ અને (૫) પંચેન્દ્રિય રૂપ સ્થાન. એ જ પ્રકારનું કથન ઉપચય, બન્ય, ઉદીરણા, વેદન તથા નિર્જરા વિષે પણ સમજયું.
પાંચ પ્રદેશવાળા પુદ્ગલસ્કન્ય અનંત કહ્યા છે, પાંચ પ્રદેશમાં અવગાહિત થયેલા પુદ્ગલસ્કન્ધ અનન્ત કહ્યા છે, (યાવતું), પાંચ ગણું રક્ષતાવાળાં પુલ
स्था०-३७
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
स्थानाङ्गसूत्रे टीका--' जीया णं' इत्यादि--
अस्य व्याख्या पूर्ववद् बोध्या। नवरं तस्मिन्-तस्मिन् स्थाने तत्तत्संख्यकस्थानकत्वेनोक्तम् । अत्र तु पश्च स्थानकत्वे नेति ॥ सू० ३६ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशमाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक - श्रीशाहूछत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त जैनशास्त्राचार्य ' पदभूषित-कोल्हापुर. राजगुरु बालब्रह्मवारी- जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री -- घासीलालव्रतिपिरचितायां स्थानाङ्गसूत्रस्य ' सुधाख्यायां व्याख्ययां पञ्चमस्थानस्य तृतीयोदेशः सम्पूर्णः ॥५-३॥
पञ्चमं स्थानम् सम्पूर्णम् इन सब सूत्रोंकी व्याख्या सुगम है, तथा पूर्वमें उस उस स्थानमें उस उस स्थानकी संख्याके रूपसे उनकी व्याख्या जैसी की गई है, वैसीही व्याख्या इनकी यहां पञ्च स्थानक रूपसे कर लेनी चाहिये। श्री जैनाचार्थ जैनधर्मदिवाकर श्री घासीलालजी महाराजकृत स्थानांङ्गसुत्रको सुधा नामकी व्यख्या के पांचवें स्थाकका तीसरा
उद्देशक समाप्त ॥५-३ ॥
॥ पांचवा स्थान समाप्त ॥ સ્ક અનંત કહ્યાં છે. આ બધાં સૂત્રેની વ્યાખ્યા સુગમ છે. આગળ જે સ્થાનમાં તે તે સ્થાનની સંખ્યા રૂપે તેમની જેવી વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે, એવી જ વ્યાખ્યા અહીં પાંચ સ્થાન રૂપે કરવી જોઈએ. | સૂ. ૩૬ છે શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મ દિવાકર શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ શ્રુત સ્થાનાંગસૂત્રની સુધા નામની ટીકાના પાંચમા સ્થાનને ત્રીજો ઉદ્દેશે સમાપ્ત છે ૫-૩
- પાંચમું સ્થાન સમાપ્ત છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठं स्थानकम् प्रारभ्यते-- उक्तं पश्चमं स्थानम् , सम्प्रति संख्याक्रमप्राप्त षष्ठं स्थानमुच्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन् स्थाने जीवादिपर्यायाः प्ररूपिताः अत्रापि तेषामेव प्ररूपणा क्रियते, इत्यनेन सम्बन्धेन आयातस्य अस्य षष्ठस्थानकस्येदमादिमं सूत्रम्-"छहिं ठाणेहिं इत्यादि
अस्यानन्तरसूत्रेण सहायं सम्बन्धः
अनन्तर स्थानकान्तिमसूत्रे 'पञ्चगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः, इत्युक्तम् , एषां पुद्गलानां प्रज्ञापकत्वमर्थतस्तीर्थकराणां, सूत्रतश्च गणधराणां भवति, ते च यैर्गुणैर्युक्ताएव भवन्तीति तान् गुणान् प्रदर्शयति
॥छट्ठा स्थानका प्रथम उद्देशक । पांचवां स्थान कहा जा चुका है, अब संख्याके क्रमसे प्राप्त हुआ छठा स्थान कहा जाता है, इसका पूर्व स्थानके साथ ऐसा सम्बन्ध है, कि पूर्वस्थानमें जीवादि पर्यायें प्ररूपित हुई हैं, यहां पर भी वे ही प्ररूपित की जा रही हैं, तथा पांचवें स्थानकके अन्तके सूत्रके साथ इस छठे स्थान के प्रथम सूत्रका सम्बन्ध ऐसा है, कि पांचवें स्थानके अन्तिम सूत्रमें जो पंच गुणे रूक्ष पुद्गल स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं, सो इनकी ऐसी अर्थ रूपसे प्रज्ञापना तीर्थंकरोंनेकी है, और सूत्र रूपसे प्ररूपणा गणधरोंने को है, अतः जिन गुगोंसे युक्त होते हैं, उन्हीं गुणोंका अब सूत्रकार कथन करते हैं-'छहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे' इत्यादि ।
- स्थान देश १ - પાંચમાં સ્થાનનું કથન સમાપ્ત થયું. હવે છઠ્ઠા સ્થાનનું કથન કરવામાં આવે છે. પૂર્વ સ્થાન સાથે તેને સંબંધ આ પ્રકારને છે–
પૂર્વ સ્થાનમાં જીવાદિ પર્યાની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. અહીં પણ તેમની જ પ્રરૂપણ કરવામાં આવશે. પાંચમાં સ્થાનકના છેલ્લા સૂત્ર સાથે આ સ્થાનના પહેલા સૂત્રને સંબંધ આ પ્રકારને છે–પાંચમાં સ્થાનના અંતિમ સૂત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે પાંચ ગણી રૂક્ષતાવાળા પુદ્ગલસ્ક અનંત કહ્યા છે. તેમની અર્થરૂપે આ પ્રકારની પ્રજ્ઞા પના તીર્થકરેએ કરી છે, અને સત્ર રૂપે પ્રરૂપણ ગણધરોએ કરી છે. તે ગણધરે જે ગુણેથી યુક્ત હોય છે તે ગુણેનું સૂત્રકાર હવે કથન કરે છે.
"छहि ठाणेहि संपन्ने अणगारे " त्या
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
स्थानाङ्गसूत्रे मूलम्-छहिं ठाणेहि संपन्ने अणगारे अरिहइगणं धरित्तए, तं जहा--सड्डी पुरिसजाए १, सच्चे पुरिसजाए २, मेहावी पुरिसजाए ३, बहुस्सुए पुरिसजाए ४, सत्तिमं पुरिसजाए ५, अप्पा. धिकरणे पुरिसजाए ६ ॥ सू० १॥ छाया-षभिः स्थानः सम्पन्नोऽनगारः अर्हति गणं धारयितुम् , तद्यथा-श्रद्धिपुरुषजातम् १, सत्यम् पुरुषजातम् २, मेघाचि पुरुष नातम् ३, बहुश्रुतं पुरुषजातम् ४, शक्तिमत् पुरुषजातम् ५, अल्पाधिकरणं पुरुषजातम् ६ ॥ सू० १॥
टीका-'छहि ठाणेईि ' इत्यादि
षभिः स्थानः=गुणैः सम्पन्नः अनगारः साधुरर्हति-योग्यो भवति गणं गच्छं धारयितुमर्यादायां संचालयितुम् । तान्येव स्णानान्याह-तद्यथा-श्रद्धिपु. रुषजातम्-श्रद्वाशीलः पुरुषविशेषः-पः कश्चित् पुरुपः श्रद्धाशीलो भवति स. इत्यर्थः । इति प्रथमो भेदः । तथा-सत्यं पुरुषजातम्-सद्भ्यो-जीवेभ्यो हितं सत्यं -जीवानां हितचिन्तनपरः पुरुषविशेषः । एवंविध पुरुषो गणधारक आदे
टीकी-जो अणगार छह स्थानों से गुणोंसे युक्त होताहै, वही अणगार गच्छको धारण करनेके योग्य होता है, गणोंको मर्यादामें चलानेके योग्य होता है । वे स्थान इस प्रकारसे हैं-अद्धि पुरुष जात १ सत्य पुरूष जात २ मेधावि पुरुष जात ३ बहुश्रुत पुरुष जात ४ शक्तिमत्पुरूष जात ५। और अल्पाधिकरण पुरुष जात ६ इनमें श्रद्धाशील जो पुरुष विशेष है, वह अद्धि पुरुष जात है, जीवोंके लिये जो हितकारी होता है वह सत्य है, जीवोंके हितके चिन्तयनमें जो पुरुष विशेष लगारहता है, ऐसा वह पुरुष विशेष सत्य पुरुष जात है, ऐसा वह पुरुष विशेष
ટીકાર્થ-જે અણગાર છ સ્થાનેથી (છ પ્રકારના ગુણેથી) યુક્ત હોય છે, એ જ અણુગાર ગચ્છને ધારણ કરવાને ચગ્ય હોય છે અને ગ૭માં મર્યા. દાનું પાલન કરાવનાર હોય છે. તે છ સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે–
(१) “द्धि पुरुषजात"--श्रद्धा पुरुष विशे५ डेय, तर અદ્ધિ પુરુષ જાત” કહે છે. એટલે કે ગણધરને તીર્થકર ભગવાનના વચનો પ્રત્યે અપાર શ્રદ્ધા હોવી જોઈએ.
(२) “सत्य पुरुषजात"-वान भाट २ तरी उय , तनु નામ જ સત્ય છે. જે પુરુષ ના હિતનું ચિન્તવન કર્યો કરે છે તેને
श्रीस्थानांगसूत्र:०४
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०१ गणघरगुणनिरूपणम् यवचनश्च भवति । इति द्वितीयो भेदः । तथा-मेधाविपुरुषजातम्-धारणावतीबुद्धिर्मेधा, सा वर्तते यस्य तत् मेधाविपुरुषजातम्-मेधायुक्तः पुरुषविशेषः । एवं प्रकारः पुरुषविशेषोऽन्यस्मात् झटिति श्रुतं गृहीत्या शिष्यानध्यापयितुं समर्थों भवति । यद्वा-'मेधावी' इत्यस्य मर्यादायां धावतीति निर्वचनम् । मर्यादायां गमनशीलः पुरुषविशेषो गणं मर्यादायां प्रवर्तयति । इति तृतीयः । तथा-बहुश्रुतंबहु-प्रभूतं श्रुतं सूत्रार्थरूप आगमो यस्य तत्तथा, पुरुषजातं-पुरुषविशेषः । अधीतप्रभूतश्रुतः पुरुषविशेषः इत्यर्थः । अबहुश्रुतस्तु न कदापि गणस्य उपकारको भवति तदुक्तम् । गणधारक होता है, और आदेय वचनवाला होता है, यह द्वितीय भेद है, धारणावाली जो बुद्धि है, उसका नाम मेधा है, ऐसी मेधासे युक्त जो पुरुष विशेष होता है, वह मेधावि पुरुष जात है, ऐसा पुरुष विशेष शीघ्रही दूसरोंसे श्रुतको ग्रहण कर शिष्योंको पढा देता है, यद्वा-" मेधावी " इसका अर्थ जो “मर्यादामें रहता है" ऐसा भी होता है, मर्यादामें गमनशील जो पुरुष विशेष होता है, वह गणको गणकी मर्यादाके अनुसार अच्छी तरहसे चला सकता है, ऐसा यह तृतीय स्थान है, जिसका मूत्ररूप एवं अर्थरूप आगम प्रभून होता है, है, अर्थात् जिसे सूत्रार्थरूप आगमका विशेष ज्ञान होता है, ऐसा वह पुरुष विशेष बहुश्रुत पुरुषजात कहा गया है, क्योंकि जो अल्परूपसे श्रुतका ज्ञाता है, वह गणका उपकारक नहीं होता है । कहा भी हैસત્ય પુરુષ જાત' કહે છે. ગણધર આ પ્રકારને પુરુષ વિશેષ હવે જોઇએ, અને આદેય વચનેવાળ હે જઈએ.
(3) " मेधावि पुरुष जोत''--पापाजी भुद्धि छ तेनु नाम 'मेधा' છે. એવી મેધાથી યુક્ત જે પુરુષ વિશેષ હોય છે તેને મેધાવિ પુરુષ કહેવાય છે. એવો મેધાવિ પુરુષ અન્યની પાસેથી શ્રતનું ગ્રહણ પણ વિશેષ ઝડપથી કરી શકે છે, અને શિષ્યોને ઝડપથી શ્રુત ભણાવી શકે છે. મેધાવી એટલે
મર્યાદામાં રહેનારે” એ અર્થ પણ થાય છે. જે પુરુષ પોતે મર્યાદાનું પાલન કરનારો હોય છે, તે ગણુને પણ મર્યાદા અનુસાર સારી રીતે ચલાવી શકે છે. માટે જ ગણધર મેધાવિ લેવા જોઈએ.
(૪) બહુશ્રુત પુરુષ જાત –જેનું સૂત્ર રૂપ અને અર્થ રૂપ આગમ પ્રભુત ( વિશાળ) હોય છે એટલે કે જેને સૂત્રાર્થ રૂપ આગમનું વિશેષ જ્ઞાન હોય એવા પુરુષને બહુશ્રત પુરુષ કહેવાય છે. એવા બહુશ્રુત અણગાર જ ગણધરના પદને માટે યોગ્ય ગણાય છે. જેને કૃતનું અપજ્ઞાન હોય છે તે ગણને ઉપકારક થઈ શકતા નથી. કહ્યું પણ છે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे " सीसाण कुणइ कहं सो, तहाविहो हंद नाणमाईणं ।
अहियाहिय संपत्ति, संसारुच्छेपणि परमं ? ॥ १ ॥ छाया-शिष्याणां करोति कथं स तथाविधो हन्त ज्ञानादीनाम् ।
अधिकाधिकसम्पत्तिं संसारोच्छेदनीं परमाम् ? ॥१॥ इति । तथा च-" कहं सो जय उ अगीओ, कहं वा कुणउ अगीयनिस्साए ।
कहं वा करेउ गच्छं, सवालबुडाउलं सो उ ॥१॥" छाया-कथं स यततामगीतः, कथं वा करॊतु अगीतनिश्रायाम् ।
कथं वा करोतु गच्छं सबालवृद्धाकुलं स तु ॥ १ ॥ इति ।
अयमर्थ:-अगीतार्थः साधुः स्वपरोद्धरणार्थं कथं यतताम् अयत्नवान् भवतु । अबहुश्रुतत्वात् स स्वपरोद्धरणे न कदापि समर्थों भवति । तथा-अगीतनिश्रायाम् अबहुश्रुतसाधोरधीनतायां वा कथं स्वोद्धरणार्थ प्रयत्नं करोतु । अबहुश्रु
" सीसाण कुणइ कहं सो" इत्यादि ।
अल्पश्रुतका ज्ञाता होता है, वह ज्ञानादिकोंकी अधिकाधिक संप. तिको शिष्यजनों में उत्कृष्ट रूपसे कैसे कर सकता है, तात्पर्य यह है, कि जो अल्पश्रुतधारी होता है, वह पुरुष शिष्यजनोंमें ज्ञानादि रूप संपत्तिको अधिकाधिक रूपमें कैसे वृद्धि करता है, अर्थात् नहीं कर सकता है। तथा च-" कहं सो जयउ पीओ" इत्यादि ।
इसका अर्थ ऐसाहै, जो साधु अगीतार्थ होताहै, वह स्व और परके उद्धार करने में प्रयत्नशाली कैसे हो सकता है, अर्थात् वह कदापि नहीं हो सकताहै, क्योंकि यह अबहुश्रुतवाला होता है,तथा-अबहुश्रुत साधुकी अधीनतामें रहा हुआ गण अपने उद्धार करने का प्रयत्न कैसे कर सकता है। अर्थात् कदापि वह आत्मोद्धार करने में प्रयत्नवाला नहीं हो सकता
" सीसाण कुणइ कह सो" त्या
અ૫ શ્રતને જ્ઞાતા હેય એ પુરુષ શિષ્યને જ્ઞાનાદિક સંપત્તિની અધિકાધિક પ્રાપ્તિ કેવી રીતે કરાવી શકે ! શ્રતનું વિશાળ જ્ઞાન ધરાવનાર પુરુષ જ શિષ્યને જ્ઞાનાદિ રૂપ સંપત્તિની વધારેમાં વધારે પ્રાપ્તિ કરાવી શકે છે. માટે જ ગણધર બહુશ્રુતધારી હોવા જોઈએ.
पणी-" कह सो जयउ अगीओ" या:
જે સાધુ અગીતાર્થ હોય છે, તે પિતાને અને પરનો ઉદ્ધાર કરાવવામાં પ્રયત્નશીલ કેવી રીતે થઈ શકે છે ! એટલે કે તે તેમ કરવાને સમર્થ થતો નથી. અલપકૃત સાધુની અધીનતામાં રહેલે ગણ કદી પણ આત્માર કરવાના કાર્યમાં પ્રયત્નશાળી થઈ શકતા નથી. અપકૃત સાધુના વચનેમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०१ गणधरगुणनिरूपणम्
२९५ ताधीनो गणो न कदापि आत्मोद्धरणे समर्थों भवतीति । तथा-स गणाधिपोsबहुश्रुतः साधुस्तु कथं वा सवालद्धाकुलं बालद्धयुक्तं गच्छं करोतु-कायें प्रवर्त. यतु । अबहुश्रुतत्वात् तस्य वचने गणो न निष्ठावान् भवतीति तेन प्रेरितोऽपि गणः कार्य न प्रवर्तते । इति चतुर्थः । तथा-शक्तिमत्-शक्तिः शरीरादि सामर्थ्यरूपा, तद्युक्तं पुरुषजातं-पुरुषप्रकारः । एवंविध एव साधुरनेकविधापद्भ्यो गण. मात्मानं चोद्धत्तुं समर्थों भवति । इति पञ्चमः । तथा-अल्पाधिकरणम्-अल्पम् अविद्यमानम् अधिकरणं स्वपरपक्षविषयः कलहो यस्य तत्तथाविधं पुरुषजातम् । ' अल्प' शब्दोऽत्र अभावार्थकः । एवंविधः साधुरनुवर्तनया गणस्योपकारको है। तथा यह अबहुश्रुतवाला साधु अपने गणके बालवृद्ध साधुओंको अपने २ कार्यमें कैसे प्रवृत्त करा सकता है। क्योंकि उसके वचन पर अबहुश्रुत होनेसे गण निष्ठावान नहीं होता है, और न उसके द्वारा प्रेरित हुभा भी गण अपने कर्तव्य कार्य में प्रवृत्ति कर सकता है। ऐसा यह चतुर्थ कारण है । तथा-जो शरीरादिकी सामर्थ्यरूप शक्तिसे संपन्न होता है, ऐसा वह पुरुष विशेषही अनेकविध आपत्तियोंसे गणका
और अपना निजका उद्धार करने में समर्थ होता है, ऐसा यह पांचवां स्थान है, अल्पाधिकरण यह छठा स्थान है, जिस साधुके स्वपर पक्ष विषयक कलह रूप अधिकरण अल्प-अविद्यमान है, ऐसा वह साधु विशेष अविद्यमान अधिकरण कहा गया है, यहाँ अल्प शब्द अभाव अर्थका कहनेवाला है, ऐसा अल्प अधिकरणवाला साघु अनुवर्तनासे गणका उपकारक होता है, गुणी और गुणमें अभेद सम्बन्ध मानकर ગણને પુરતી શ્રદ્ધા પણ હોતી નથી. તે કારણે અલ્પકૃત સાધુ ગણુના આબાલ વૃદ્ધ સાધુઓને પોતપોતાના કર્તવ્ય પાલનમાં પ્રવૃત્તી પણ કરી શકતું નથી. આ રીતે ગણધર બહુશ્રતધારી હોય તે જ ગણ તેમના વચને પર વિશ્વાસ મૂકીને તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કર્યા કરે છે.
(૫) શક્તિમપુરુષ જાત–શારીરિક શક્તિ આદિથી સંપન્ન હોય એ પુરુષ વિશેષ જ અનેક પ્રકારની આપત્તિઓમાંથી ગણુનું અને પિતાનું રક્ષણ કરવાને સમર્થ હોય છે.
(૬) અભ્યાધિકરણ પુરુષ જાત- જે સાધુમાં સ્વ પક્ષ અને પરપક્ષ વિષયક કલહ રૂપ અધિકરણ અ૫ હોય છે, એવા સાધુને અહીં અ૫ અધિક २५पाणी यो छ. ' ५' ५ " मला" न पाय छे. या म५. અધિકરણવાળે સાધુ અનુવર્તાના વડે ગણને ઉપકારક થાય છે. ગુણી અને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२९६
स्थानानसूने भवति । इति षष्ठः । गुणगुणिनोरभेदोपचाराद् गुणी एवात्र गुणत्वेन निर्दिष्टः । अन्यथा तु द्वित्वं सत्यत्वमित्यादि ब्रूयादिति । अन्यत्र तु गणिनः स्वरूपमेवमुक्तम् , तथाहि" सुतत्थे निम्माओ, पियदढधम्मोऽणुवत्तणाकुसलो । जाई कुलसंपन्नो, गंभीरो लद्धिमंतो य ॥ १ ॥ संगहुबग्गहनिरओ, कयकरणो परयणाणुरागी य ।
एवं विहोउ भणिभो, गणसामी निणवरिंदेहि ॥ २॥" छाया-सुत्रार्ये निर्मातः (कुशलः) पियदृढ वर्मोऽनुवर्तनाकुशलः ।
जातिकुलसंपन्नो गम्भीरो लब्धिमाँश्च ॥ १ ॥ संग्रहोपग्रहनिरतः कृतकरणः प्रवचनानुरागी च ।
एवं विधस्तु भणितो गणस्वामी जिनवरेन्द्रैः ॥ २॥ इति ।। सु०१॥ अभेदका उपचार कर-गुणीही यहां गुणरूपसे प्रकट किया गया है, नहीं तो अद्धित्व सत्यत्व इत्यादि रूपसे सबकारको सूत्र में कहना चाहिये था । गणिका स्वरूप अन्यत्र ऐसा कहा गया है-"सुत्तत्थे नि. म्माओ" इत्यादि । जो मूत्रके अर्थ में कुशल मतिवाला होता है, जिनेन्द्र प्रतिपादित धर्ममें जिसको दृढता होती है, वह धर्म जिसको अपने प्राणोंसे भी अधिक प्यारा होता है, अनुवर्तनामें जो कुशल होता है, जाति कुलसे जो संपन्न होता है, गंभीर होता है. लब्धिवाला होता है ॥१॥ संग्रह एवं उपग्रह (रक्षण) करने में जो निरत होता है, कृनकरण होता है, और प्रवचनका अनुरागी होता है, वही गणका स्वामी होता है, ऐसा जिनेन्द्र ने कहा है ।।२।। सू० १ ॥ ગુણમાં અભેદ સંબંધ માનીને અહીં ગુણીને જ ગુણરૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. જે આ પ્રકારને અર્થ ગ્રડણ કરવાને ન હેત તે દ્ધિત્વ, સત્યત્વ, ઈત્યાદિ રૂપ સૂત્રકારે કથન કરવું જોઈતું હતું. ગણનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ धु छ : “ सुत्तत्थे निम्माओ" त्याह
જે સૂત્રના અર્થમાં કુશળ મતિવાળા હોય છે, જિનેન્દ્ર ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદિત ધર્મ પ્રત્યે જેને અવિચળ શ્રદ્ધા છે, જેને ધર્મ પ્રાણથી પણ અધિક પ્યારે છે, અનુવર્તાનામાં જે કુશળ હોય છે, જેઓ ઉત્તમ જાતિ અને
થી સંપન્ન હોય છે, જેઓ ગંભીર હોય, લબ્ધિધારી હેય છે, સંગ્રહ અને ઉપગ્રહ ( રક્ષણ) કરવામાં જે નિરત હોય છે, કૃતકરણ હોય છે અને પ્રવચન પ્રત્યે અનુરાગવાળા હોય છે, એવા સાધુ જ ગણના સ્વામી ગણધર બનવાને ગ્ય ગણાય છે, એવું જિનેન્દ્ર ભગવાને કહ્યું છે. જે સૂ. ૧ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० २ जिनाज्ञाया अविराधकत्वनिरूपणम २९७ __ इत्थं यगुणै गंगधरतां साधयो यान्ति, ते गुणाः प्रोक्ताः। संपत्येवंगुणधिशिष्टगणधराज्ञायां वर्तमानो निर्ग्रन्थो यैः स्थानः जिनाज्ञाविराधको न भवति तानि स्थानानि पाह
मूलम्-छहि ठाणेहि निरगंथेनिग्गंथि गिण्हमाणे वा अपलंबमाणे वा नाइकमइ, तं जहा-खित्तचित्तं; १,दित्तचित्तं, २ जक्खाइटुं, ३ उम्मायपत्तं, ४ उवसग्गपत्तं, ५, साहिगरणं ६ ॥सू०२॥ __ छाया-पड्भिः स्थानः निर्ग्रन्थो निग्रन्थों गृह्णन् वा अवलम्बमानो वा नातिकामति, तद्यथा-क्षिप्तचित्तां १, दृप्तचित्ता २, यक्षाविष्टाम् ३, उन्मादपा. प्ताम् ४, उपसर्गपाप्ताम् ५, साधिकरणाम् ६ ॥ सू० २॥
टीका-'छहि ठाणेहिं ' इत्यादि
अस्य सूत्रस्य व्याख्या पश्चमस्थानकस्य द्वितीयोद्देशे सप्तावशतिसूत्रे गता तत एवावगम्या । नवरम्-साधिकरणां कलहं कुर्वतीम् ॥ २ ॥
इस प्रकार जिन गुणोंसे साघु गणधरताको प्राप्त करते हैं, वे गुण कहे । अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि जो निर्ग्रन्थ ऐसे गुण विशिष्ट गणधरकी आज्ञामें रहता है, वह जिन स्थानों द्वारा जिनकी आज्ञाका विराधक नहीं होता है, वे स्थान ये हैंटीकार्थ-'छहिं ठाणेहिं निग्गंथे' इत्यादि स. २॥
इन ६ कारणोंको लेकर निर्ग्रन्थों को अपने हाथसे ग्रहण करने. वाला या उसे अपने हाथों में उठानेवाला साधु जिन आज्ञाका विराधक नहीं होता है, वे कारण इस प्रकारसे हैं-क्षिप्तचित्ता १ दृप्तचित्ता २ यक्षाविष्टा ३ उन्मादप्राप्ता ४ उपसर्गप्राप्ता ५ और साधिकरणा ६ इस
જે ગુણોને લીધે સાધુ ગણધર બની શકે છે, તે ગુણેનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે જે નિર્ગથ એવા ગુણેથી યુક્ત ગણધરની આજ્ઞામાં રહે છે, તે ક્યા સ્થાને દ્વારા (કયા સંજોગોમાં) જિનની माज्ञान विराध थत नथी. “ छदि ठाणेहिं निग्गंथे " त्या
ટીકાર્ચ-નીચે બતાવેલાં ૬ કારણેને લીધે નિર્ચથીને (સાધ્વીજીને ) પિતાના હાથ વડે સહારો આપનાર અથવા પિતાના હાથમાં ઉપાડી લેનાર સાધુ જિનેશ્વર ભગવાનની આજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
(१) क्षियित्ता, (२) यित्ता, (3) यक्षाविष्टा. (४) SHIE प्रास, (५) ७५ प्रासअन (6) साथि४२. स्था०-३८
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
स्थानाङ्गसत्रे पुनरपि यैः स्थानः साधवो जिनाज्ञां नातिकामन्ति तानि स्थानानि माह
मूलम्-छहिं ठाणहिं निग्गंथा निगंथीओ य साहम्मियं कालगयं समायरमाणा णाइकमंति, तं जहा-अंतोहितो वा बहिणीणेमाणा १, बाहीहितो वा निवाहिणीणेमाणा वा २, उवेहमाणा वा ३, उवासमाणा वा ४, अणुन्नवेमाणा वा ४, तुसिणीए वा संपवयमाणा ६ ॥ सू० ३॥
छाया-पभिः स्थानः निर्ग्रन्थाः निन्थ्यश्व साधर्मिकं कालगतं समाचरमाणा नातिकामन्ति, तद्यथा-अन्तस्तो वा बहिर्न पन्तः १, बहिष्टो वा निहिः नयन्तः २, उपेक्षमाणा वा ३, उपासीना वा ४, अनुज्ञापयन्तो वा ५, तूष्णीं या संभवजन्तः॥ मू०३॥
टीका- छहिं ठाणेहिं इत्यादि
निम्न्याः साधवो निग्रन्ध्या-साव्यो वा, उमये पापभिः स्थानः साध. मिक-समानधर्माणं साधु कालगतं समाचरन्तः-उत्थापनादि क्रियाविषयं कुर्वन्तो सत्रकी व्याख्या पांचवें स्थान के द्वितीय उद्देशेके २७ में सूत्रमें की गईहै, अतः वहींसे देख लेनी चाहिये। वहां पर पांच स्थानोंका वर्णन है, यहां"साधिकरणा" यह ६ वां स्थानहै इसका अर्थ है 'कलह करती हुई '२॥
पुनश्च-साधु जिन् स्थानोंको लेकर जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है, वे स्थान इस प्रकार से हैं पह प्रकट करते हुए सूत्रकार कहते हैं
'छहिं ठाणेहि निग्गंधा निग्गंधीओ' इत्यादि मु० ३ ॥ टीकार्थ-निर्गन्ध साधु और निर्गन्ध साध्वियां ये दोनों इन छह कारणोंसे
પાંચમાં સ્થાનના બીજા ઉદ્દે શાના ૨૭ માં સૂત્રમાં સિચિત્તા આદિ પહેલાં પાંચ કારણેની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી ચુકી છે. તે ત્યાંથી તે વાંચી सी. ७ स्थान " साथि:२।" छे. तेन अथ' " ४२ती" याय छे. એટલે કે કલહ કરતી સાધ્વીને હાથ પકડીને અથવા ઉપાડીને દૂર લઈ જનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગાતો નથી, છે સૂ. ૨ !
વળી–જે કારણેને લીધે જે જે સંજોગો ઉદુભવવાથી એક બીજાને સ્પર્શ કરનાર સાધુ સાધ્વીએ જિનાજ્ઞાના વિરોધક ગણતા નથી, તે કારણે हवे सूत्रा२ ५४८ ४२ छ. " छहि ठाणेहि निगथा निग्गथीओ" त्याટીકાથ–સમાન ધર્મવાળા સાધુને કાળધર્મ પામેલા જાણીને તેની ઉત્થાપના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपा टीका स्था०६ सू०३ साघोजिनाज्ञाऽविराधकत्यनिरूपणम् नातिकामन्ति-जिनाज्ञां नोल्लङ्घयन्ति । तान्येव स्थानान्याह—तद्यथा-अन्तस्तो वसतेराभ्यन्तराद् बहिः बाह्यपदेशं नयन्तः पापयन्तो नातिकामन्ति जिनाज्ञामिति प्रथमं स्थानम् । बा अथवा बहिष्टः वसतेबहिः प्रदेशात् निर्बहिः-नितरां. बहिः निर्वहिः-बाह्यप्रदेशादपि वहिः-दूरप्रदेशं नयन्त इति द्वितीय स्थानम् । तथाउपेक्षमाणाः-विलापायकरणरूपाम् उपेक्षां कुर्वतो वा, इति तृतीयं स्थानम् । उपासीनाः रात्रिजागरया तत्समीपे उपविश तो वा इति चतुर्थ स्थानम् । अनुज्ञासमान धर्मवाले साधुको कालगत जानकर उसकी उत्थापनादिक क्रिया विशेष करते हुए जिनाज्ञाका उलङ्घन नहीं करते हैं वे स्थान इस प्रकारसे हैं
जब समान धर्मवाला कोई साधु कालगत हो जाता है, और वे जब उसे वसतिसे-उपाश्रयसे बाहर निकालते हैं, तो उस स्थितिमें ये जिनाज्ञाकी विराधना करनेवाले नहीं होते हैं । ऐसा यह प्रथम स्थान है। दूसरा स्थान ऐसा है, कि उपाश्रयके बाह्य प्रदेशसे भी बहुत दूर तक जब वे उसे ले जाते हैं, तब भी वे जिनाज्ञाकी विराधना करने वाले नहीं होते हैं । तीसरा स्थान ऐसा है-समान धर्मवाले साधुके मरजाने पर जो वे विलाप आदि क्रिया नहीं करते हैं । अथवा-उत्सर्ग से ये बिलकुल उपेक्षा भाव धारण कर लेते हैं, ऐसी स्थितिमें वे जिनाज्ञाके विराधक नहीं होते हैं । चतुर्थं कारण इस प्रकारसे हैं, जब वह समान धर्मवाला साघु यदि रात्रिमें मर जाता है, और वे यदि આદિ ક્રિયાવિશેષ કરતાં સાધુ અને સાધ્વીએ નીચે દર્શાવ્યા મુજબના ૬ પ્રસંગોમાં જિનાજ્ઞાન વિરાધક ગણાતા નથી.
(૧) જ્યારે સમાન ધર્મવાળે કેઈ સાધુ કાળધર્મ પામે, ત્યારે તેમના શબને ઉપાશ્રયમાંથી બહાર કાઢનાર સાધુ સાધ્વીઓને જિનાજ્ઞાની વિરાધના કરનારા ગણાતાં નથી, એવું આ પહેલું સ્થાન સમજવું.
બીજું સ્થાન–ઉપાશ્રયની બહાર તે શું પણ ઉપાશ્રયથી દૂર દૂરના સ્થળે તેના શબને લઈ જનાર સાધુ સાવીએ પણ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી.
ત્રીજુ સ્થાન–સમાન ધર્મવાળા સાધુનું અવસાન થઈ જવાથી જેઓ વિલાપ આદિ કરતાં નથી-સંસારના સંબઘને અનિત્ય માનીને જેઓ આ પ્રસંગે પણ ઉપેક્ષાભાવ ધારણ કરી લે છે, એવા સાધુસાધ્વીઓ પણ જિનાજ્ઞાની વિરાધના કરનારા ગણતા નથી.
ચેથું સ્થાન–કેઈ સમાન ધર્મવાળે સાધુ રાત્રે અવસાન પામે, તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
स्थानाङ्गसूत्रे
पयन्तः - मृतस्य स्वजनादीन्न तन्मरणं सूचयंतो वा इति पञ्चमं स्थानम् । तथातूष्णीं = मौनभावेन तं परिष्ठापयितुं संप्रत्रजन्तः = गच्छन्तो वा नातिक्रामन्ति जिना - ज्ञामिति षष्ठं स्थानम् ॥ भ्रू० ३ ॥
अनन्तरसूत्रोक्तो व्यवहारच प्रायश्छद्मस्थानां भवतीति छद्मस्थप्रस्तावात् तत्संबन्धिकं सूत्रमाह
.
मूलम् छ ठाणाई छउमत्थे सबभावेणं ण जाणइ णपासइ, तं जहा - धम्मत्थिकायं १, अधम्मस्थिकार्य २, आगासत्थिकार्य ३, जीवमसरीरपडिबद्धं ४, परमाणुपोग्गले ५ स ६ । एयाणि चेव उत्पन्ननाणदंसणधरे अरहा जिणे जाव सवभावेणं जाणइ पासइ, तं जहा धम्मत्थिकार्य जाव सदं ॥ सू० ४ ॥
छाया - षट् स्थानानि छनस्थः सर्वभावेन न जानाति न पश्यति, तद्यथाधर्मास्तिकायम् १, अधर्मास्तिकायम् २, आकाशास्तिकायम् ३ जीवमशरीरमति
रातभर जगकर उसके पास बैठे रहते हैं, तो इससे भी वे जिनाज्ञाके विराधक नहीं होते हैं । समान धर्मवाले साधुके मर जानेकी सूचना यदि वे उसके कुटुम्बीजनों को देते हैं, तो उस अवस्थामें भी वे जिना - ज्ञाके विराधक नहीं होते हैं । ऐसा यह पांचवां स्थान है । मरे हुए उस साधुकी परिष्ठापना करनेके लिये यदि मौनपूर्वक उस साधुके पीछे २ जाते हैं, तो वे इस स्थिति में जिनाज्ञा के विराधक नहीं होते हैं, ऐसा यह छठा स्थान है || सू०३ ||
इस ऊपर के सूत्र में जो व्यवहार कहा गया है, वह प्रायः छद्मस्थों को होता है, अतः छद्मस्थके प्रस्ताव को लेकर अब सूत्रकार छद्मस्थ सम्बन्धी આખી રાત તેના શબ પાસે જાગતાં બેસી રહેનાર સાધુસાધ્વીએ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી.
પાંચમુ’ સ્થાન—સમાન ધર્મવાળા સાધુના કાળધમ પામવાના સમાચાર તેના કુટુંબી એને જણાવનાર સાધુ સાધ્વીએ પણ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી. (૬) કાળધમ પામેલા તે સાધુની પરિષ્ઠાપના કરવાને માટે મૌનપૂર્વક તેની પાછળ પાછળ જનાર સાધુસાધ્વીએ પશુ જિનાજ્ઞાના વિરક भारता नथी. ॥ सू. 3 ॥
ઉપરના સૂત્રમાં જે વ્યવહારનું કથન કરવામાં આવ્યું છે તે વ્યવહારના પાચા છદ્મસ્થામાં સદ્ભાય હાય છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ स०४ छद्मस्थस्वरूपनिरूपणम्
३०१ पद्धं ४, परमाणुपुद्गलं ५, शब्दम् ६। एतान्येव उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन् जिनो यावत् सर्वभावेन जानाति पश्यति, तद्यथा-धर्मास्तिकायं यावत् शब्दम् ॥सू०४॥
टीका--' छ ठाणाई' इत्यादि
अस्य सूत्रस्य व्याख्या पश्चमस्थानकस्य तृतीयोद्देशे दशमसूत्रे द्रष्टव्या शब्दमपि न जानाति न पश्यतीति षष्ठं स्थानम् ॥ ४॥
छमस्थानां धर्मास्तिकायादिविषये ज्ञानदर्शनशक्ति स्तोत्यभिहितम् । सम्प्रति यैः स्थानः सर्वेषामपि जीवानाम् ऋद्धयादि शक्ति ने भवति तानि स्थानानि पाह
मूलम् -छहिं ठाणेहिं सबजीवाणं णस्थि इडीइ वा जुईइ चा जसेइ वा बलेइ वा, वीरिएइ बा, पुरिसकारेइ वा परकमेइ कथन करते हैं-'छ ठाणाई छउमत्थे सव्वभावणं' इत्यादि ४ ॥ टीकार्थ-छद्मस्थजन इन छह स्थानोंको छद्मस्थ जीव सर्वमावसे न जानता है, और न देखता है-चे छह स्थान ये हैं-धर्मास्तिकाय १ अधर्मास्ति. काय २ आकाशास्तिकाय ३ अशरीरप्रतिबद्ध जीव ४ परमाणुपुद्गल ५ और शब्द ६ जिन्हें ज्ञान एवं दर्शन उत्पन्न हो गया है, ऐसे अर्हन्त जिन यावत् सर्वभायसे इन छह स्थानों को जानते हैं, और देखते हैं, वे स्थान धर्मास्तिकायादिक हैं । इस सूत्रको व्याख्या पश्चम स्थानके तृतीय उद्देशे में दशवे सूत्र में कही गई है, सो वहींसे देख लेना चाहिये। चहाँकी अपेक्षा इस स्थानमें एक शब्द स्थान बडा है, सो इस शब्दको भी छद्मस्थजन न जानते हैं और न देखते हैं । सू०४ ॥ ७५२५ विषय सूत्रनु ४थन रे छ. “छ ठोणाई छ उमत्थे सव्वभावेणं" याह
ટીકાર્ય–આ છ સ્થાને છઘસ્થ જીવ સભા-પ્રત્યક્ષરૂપે જાણ પણ નથી मन मत ५५ नथी-(१) स्तिय, (२) मास्तिय, (3) मा. શાસ્તિકાય, (૪) અશરીર પ્રતિબદ્ધ છવ, (૫) પરમાણુ પુલ અને (૬) શબ્દ પરંતુ જેમને કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થઈ ગયાં છે એવાં કેવળી ભગવાન આ છએ સ્થાનને સર્વભાવે પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણે છે અને દેખે છે.
પાંચમાં સ્થાનના ત્રીજા ઉદ્દેશાના દસમાં સૂત્ર પ્રમાણે જ આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સમજવી. ત્યાં પાંચ સ્થાનનું કથન થયું છે. અહીં તે પાંચ સ્થાને ઉપરાંત શબ્દ નામના છઠ્ઠા સ્થાનનું પણ કથન થયું છે. છસ્થ છો તે शहने जता-पता नथी, मात्र वजी तेने -हेने छ. ॥ सू. ४ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
स्थानाङ्गसूत्रे
वा, तं जहा जीवं वा अजीवं करितए १, अजीवं वा जीवं करिए २, एगसमरणं वा दो भासाओ भासित्तए ३, सयं कडं या कम्मं वेदेमि वा मा वा वेदेमि ४, परमाणुपोग्गलं वा छिंदि - तए वा मिंदित्तए वा अगणिकाएण वा समोदहित्तए ५
बहिया लोगंतागमणयाए ॥ सू० ५ ॥
छाया - पल स्थानेषु सर्वजीयानां नास्ति ऋद्धिरिति वा द्युतिरिति वा यश इति वालमिति वा वीर्यमिति वा पुरुषकार इति वा पराक्रम इति वा तद्यथाजीवं वा अजीवं कर्तुम् १, अजीवं वा जीवं कर्तुम् २, एकसमयेन द्वे भाषे भाषितुम् ३, स्वयं कृतं वा कर्म वेदयामि मा वा वेदयामि ४, परमाणुपुलं वा छेतुं वा भेतुं वा अग्निकायेन वा समादग्धुम्५, बहि व लोकान्ताद् गमनाय६ ||सू०५ || टीका -' छर्दि ठाणेहिं ' इत्यादि -
पद्मस्थानेषु विषयेषु सर्वजीवानां - सर्वशछद्मस्थानां सकलजीवानां नास्ति छद्मस्थोंकी शक्ति ऐसी नहीं है, जो वे धर्मास्तिकाय आदिके विष में ज्ञान और दर्शनवाले हो सके अतः इस शक्ति के अभाव में वे धर्मास्तिकायादिकको नहीं जानते हैं और न देखते हैं, ऐसा कहकर अब सूत्रकार जिन स्थानों से समस्त जीवों के भी ऋद्धयादि शक्ति नहीं होती है ऐसे उन स्थानों का कथन करते हैं
'छहि ठाणेहिं सब जीवाणं णस्थि' इत्यादि ५ ॥
टीकार्थ - छह स्थानों में विषय में सिद्ध एवं संसारी इन समस्त जीवों का ऋद्धि विभूति नहीं है, धुति-कान्ति-महात्म्य नहीं हैं, यश पराक्रमादि जनित प्रसिद्धि नहीं है, बल शारीरिक शक्ति नहीं है, वीर्य आत्मा शक्ति नहीं
ધર્માસ્તિકાય આફ્રિના વિષયમાં જાણવાની અને દેખવાની શક્તિ છદ્મસ્થ જીવેામાં હોતી નથી. તેઓ કેવળજ્ઞાનને અભાવે તેમને જાણી શકતા નથી અને કેવળદશનને અભાવે તેમને દેખી શકતા નથી. આ પ્રકારનુ કથન કરીને હવે સૂત્રકાર સમસ્ત જીવેામાં જે જે ઋદ્ધિ અને શક્તિના અભાવ હાય છે તે અભાવનાં સ્થાના પ્રકટ કરે છે.
" छहि ठाणेहि सव्वजीवाणं णत्थि " इत्यादि
ટીકા-નીચે દર્શાવેલા છ સ્થાનામાં (વિષયામ )સિદ્ધ અને સ’સારી જીવાની ઋદ્ધિ, શ્રુતિ, મહાત્મ્ય, યશ, શારીરિક શક્તિ અને આત્મશક્તિ તથા પુરુષકાર અને પરાક્રમ, કોઈ પણુ રીતે ઉપયેગી નિવડતાં નથી. કહેવાનું તાત્પય એ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ६ सू०५ जीवाजीवकरणादिनिरूपणम् ऋद्धिः विभूतिः, 'इति' वाक्यालङ्कारे 'वा' अथवार्थे एवं सर्व त्रापि विज्ञेयम् । नास्ति द्युतिः कान्ति: महात्म्यम् , नास्ति यश:-पराक्रमादिजनिता प्रसिद्धिः, नास्ति बलं-शारीरिकशक्तिः, नास्ति वीर्यम् आत्मशक्तिः, नास्ति पुरुषकारः पौरुषम् , नास्ति पराक्रमः-उत्साह इति । अयं भाव:-वक्ष्यमाणेषु षट्सु स्थानेषु सिद्धसंसारिणः सर्वेऽपि प्राणिनः ऋद्धयादि शक्तिमन्तो न भवन्तीति । तान्येव स्थानानि प्राह-तद्यथा-जी वा अनोवं कर्तुम्-जीवमजीवत्वेन परिणतं कर्तुं न कोऽपि शक्नोतीति प्रथमं स्थानम् । एवम् अनीवं जीवं कर्तुं न कोऽपि शक्नोतीति द्वितीय स्थानम् । एकसमयेन द्वे भाषे सत्यासत्यादिरूपां भाषाद्वयं भापितुं न कश्चित् शक्नोतीति तृतीय स्थानम् । स्वयंकृतस्योपार्जितं कर्म उदयावलिकायां प्रविष्टं सत् 'वेदयामि मा वेदयामि' इति स्वेच्छया कश्चिद् वेदनम् अवेदनं वा कर्तुं न शक्नोति । अयं विशेषः-एतद्द्वयं सर्वज्ञानामामोगनिर्वर्तितम् , अन्येषां. है, पुरुषकार पौरुष नहीं है, और पराक्रम-उत्साह नहीं है, तात्पर्य यह है, कि इन छह स्थानों में समस्त जीव चाहे वे सिद्ध हो या संसारी हो ऋद्धयादि शक्तियाले नहीं होते हैं, वे छह स्थान इस प्रकारसे हैं"जीव चा अजीचं कर्तुम् १" कोई भी जीव जीयको अजीव रूपसे करने की क्षमता (सामर्थ्य) आदि नहीं रखता है १ " अजीवं वा जीवं कर्तुम्" कोई भी जीव अजीवको जीवरूपसे परिणमानेकी क्षमता आदि नहीं रखता है" एक समयेन द्वे भाषे भाषितुम् " कोई भी जीव एक समयमें सत्यासत्यादि रूप दो भाषाएँ बोल सके ऐसी क्षमता आदि नहीं रखता है, " स्वयं कृतं वा कर्म वेदयामि मा वा वेदयामि ४” कोई भी जीव ऐसा नहीं है, जो अपनी इच्छाके अनुसार स्वयं कृतकर्मका वेदन करें या नहीं करें ऐसी शक्तिवाला हो । तात्पर्य ऐसा છે કે જીવ ભલે સંસારી હોય કે સિદ્ધ હોય, પરંતુ નીચેના છ કાર્યો કરવાને સમર્થ હોતે નથી –
(१) " जीय वा अजीव वा कर्तुम् ” ४ ५ मां ने 104 ४२वानुं सामथ्य तु नथी. " अजीवं वा जीवं कर्तुम्" ५५ ७५ सपने ७५ ३३ परिणभावाने समय नथी. (3) “ एक समयेन द्वे भाषे भावितुम् " |५५ ७५ मे समय सत्यासत्या ३५ मापाय। Reी पाने समय हात नथी. " स्वयं कृतं वा कर्म वेदयामि मा वा वेदयामि" ५९ मा सेवा द्धितीनथी , ते पोतानी २७। અનુસાર પિતાના કૃતકર્મનું વેદન કરે અથવા ન કરે. એટલે કે પિતાની ઇચ્છા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
३०४
स्थानाङ्गसूत्रे चानाभोगनिवर्तितं भवतीति । इति चतुर्थ स्थानम् । तथा न कश्चित् शक्नोति परमाणुपुद्गलं छेत्तुं खङ्गादिना द्विधाकर्तुम् , भेत्तुं सूच्यादिना विदारयितुं, अग्निकायेन समादग्धुं भस्मसात् कर्तुं वेति पञ्चमं स्थानम् । तथा न कश्चित् शक्नोति लोकान्ताद बहिर्गमनायेति षष्टं स्थानम् ।। मू० ५ ।।
जीवम् अजीपं कर्तु मित्युक्तमिति जीवपस्तावात्सम्प्रति तस्यैव पड भेदानाह
मूलम्-छज्जीवनिकाया पण्णता, तं जहा-पुढधिकाइया जाव तसकाइया ॥ सू०६॥
छाया-पड जीवनिकायाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीकायिका यावत् त्रसका. यिकाः ॥ मू० ६॥ है, कि अपनी इच्छाके अनुसार कृत कर्मका वेदन करना और कृतकर्मका वेदन नहीं करना ऐसी ऋद्धि आदिवाला कोई भी जीव नहीं है । सर्वज्ञके ये दो आभोग निर्वर्तित होते हैं । ऐसा यह चतुर्थ स्थान है। पांचवां स्थान ऐसा है, कि कोई भी जीव ऐसी ऋद्धि आदिवाला नहीं है, जो परमाणुपुद्गलको खा आदि द्वारा टुकडे कर सके या उसका सूची आदि द्वारा विदारण कर सके या अग्नि द्वारा उसे जला सके तथा छठा स्थान ऐसा है, कि कोई भी जीव ऐसी ऋद्धि आदिवाला नहीं है, कि जो लोकान्त बाहर जानेके लिये समर्थ हो ।। सू०५ ॥ ___ जीवको अजीव करने के लिये कोई भी समर्थ नहीं है, इत्यादि जो ऊपर के सूत्र में कहा है, सो इसी जीय प्रस्तावको लेकर अब सूत्रकार અનુસાર કૃતકમનું દાન કરવું કે વેદન ન કરવું, એવી ઋદ્ધિ આદિવાળે કઈ જવ તે નથી. આ બને સર્વજ્ઞમાં આભગ નિર્વતિંત હોય છે, અને અન્ય જોમાં અનાગ નિર્વતિત હોય છે, એવું આ ચોથું સ્થાન સમજવું. (પ) કોઈ પણ જીવમાં એવી ઋદ્ધિ આદિને સદ્દભાવ હેતે નથી કે તે પરમાણુ પંડ્રલના ખરા આદિ દ્વારા ટુકડા કરી શકે કે સોય આદિ દ્વારા તેને છેરી શકે, કે અગ્નિ દ્વારા તેને બાળી શકે (૬) કેઈ પણ જીવ એવી અદ્ધિ. વાળે હેત નથી કે જે કાન્તની બહાર જઈ શકવાને સમર્થ હોય. છે સૂ. ૫
આગલા સૂત્રમાં એ ઉલ્લેખ થયે છે કે “ જીવને અજીવ કરવાને કઈ સમર્થ નથી. ” આ જીવન પ્રસ્તાવના અનુસંધાનમાં હવે તેના ૬
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू० ६ जीवाजीवकरणादिषड्मेदनिरूपणम्
३०५ टीका-' छज्जीवनिकाया' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा । नवरं निकायानां षड्विधवं प्रतिज्ञाय विधत्योपदर्शने निकायिनो यदुक्ताः, तत् समुदायसमुदायिनोरभेदत्वमाश्रित्य । नहि समुदायात् समुदायी व्यतिरिच्यते । इति ॥ मू० ६॥ ___ जीवा एव कालगतास्तारकानहादिषूपपद्यन्ते, इति तारकाग्रहाणां पविध. त्वमाह
मूलम्-छ तारग्गहा पण्णत्ता, तं जहा-सुक्के १ बुहे २ बहस्सई ३ अंगारए ४ सनिच्चरे ५ केऊ ६॥ सू० ७॥ __ छाया-षट् ताराग्रहाः प्रज्ञताः, तद्यथा-शुक्रो १ बुधो २ बृहस्पतिः ३ अङ्गारकः ४ शनैश्चरः ५ केतुः ६ ॥ सू० ७ ॥ उसीके ६ भेदोंका कथन करते हैं___'छज्जीवनिकाया पण्णत्ता' इत्यादि मत्र ६॥ टीकार्थ-जीय निकाय ६ प्रकारके कहे गयेहैं जैसे-पृथिवीकायिक १ यावत् उसकायिक ६ इस सूत्रकी व्याख्या स्पष्ट है। सूत्रकारने जो निकायोंमें षट् विधताकी प्रतिज्ञा करके जो उनके प्रदर्शनमें छ प्रकारके निकायी यहां प्रकट किये हैं सो समुदाय समुदायीमें अभेदका आश्रय करके उन्हें किया है, क्योंकि समुदाय से समुदायी भिन्न नहीं होता है ।स६॥
कालगत हुए जीवही तारकाग्रह आदिकोमें उत्पन्न होते हैं। अब सूत्रकार उनकी षट् विधताका कथन करते हैंદેનું કથન કરવામાં આવે છે.
टी-" छज्जीवनिकाया एण्णत्ता " त्याह
જીવનિકાય ૬ પ્રકારના કહ્યા છે. પૃથ્વીકાયથી લઈને ત્રસકાયિક પર્યાના ૬ પ્રકારે અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. આ સૂત્રને અર્થ સરળ છે.
સૂત્રકારે નિકામાં છ પ્રકારતા હોવાનું કથન કરીને, તેમના છ પ્રકાર પ્રકટ કરવાને બદલે નિકાયના છ પ્રકારનું જે પ્રદર્શન કર્યું છે તે નિકાય (સમુદાય) અને નિકાયી (સમુદાયી) માં અભેદને આશ્રય લઈને કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે સમુદાયથી સમુદાયી ભિન્ન હોતે નથી. સૂ. ૬ છે
કાળધર્મ પામેલા છે જ તારા રૂપ ગ્રહો આદિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તેમના છ પ્રકારનું કથન કરે છે. स्था-३९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'छ तारगहा' इत्यादिव्याख्या सुगमा । नवरम्-ताराग्रहा:-तारारूपाग्रहाः । ग्रहा लोके नव मसिद्धाः । परन्तु चन्द्रादित्यराहूनामतारकारत्वात् पडेय ताराग्रहा बोध्या इति । अङ्गारको मङ्गलः ॥ सू० ७॥ पूर्व ताराग्रहा उक्ताः, ते च संसार एव सन्तीति संसारिजीबानाह
मूलम् --छबिहा संसारसमापन्नगा जीवा पण्णत्ता, तं जहा-पुढविकाइया जाय तसकाइया । पुढविकाइया छगइया छआगइया पण्णता, तं जहा-पुढचिकाइए पुढविकाइएसु उपपज्जमाणे पुढविकाइएहिंतो वा जाय तसकाइएहितोया उववज्जेज्जा, सो चेव णं पुढविकाइए पुढविकाइयत्तं विप्पजहमाणे पुढविकाइयत्ताए वा जाव तसकाइयत्ताए वा गच्छेज्जा। आउकाइयावि छ गइया छ आगइया । एवं चेव जाय तसकाइया ॥ सू० ८॥ छाया-पड्विधाः संसारसमापनका जीयाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पृथिवीकायिका यावत् सकायिकाः । पृथिवीकायिकाः षड्गतिकाः षडागतिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा'छ तारग्गहा पण्णत्ता' इत्यादि सू० ७ ।।
तारा रूप ग्रह ६ प्रकारके कहे गये हैं जैसे-शुक्र १ बुध २ बृहस्पति ३ अंगारक (मंगल) ४ शनैश्चर ५ एवं केतु ६। __व्याख्या इसकी स्पष्ट है, लोकमें ग्रह नौ प्रसिद्ध हैं, परन्तु चन्द्र आदित्य राहु ये तारका रूप नहीं है, इसलिये ६ ही ताराग्रह हैं । अगा. रक नाम मंगलका है ॥ सु० ७॥
“छ ताराग्गहा पण्णत्ता" त्याह
તારા રૂપ જે ગ્રહો છે તેમના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર કહ્યા છે– (1) शु, (२) मुध, (3) ७२५नि (गुरु), (४) २५॥२४ (म ) (५) रानवर (नि) भने (६) तु.
આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સરળ છે લેકમાં નવ ગ્રહ પ્રસિદ્ધ છે, પરંતુ ચન્દ્ર, સૂર્ય અને રાહુ, આ ત્રણ ગ્રહે તારા રૂપ નહીં હોવાથી અહીં તારા રૂ૫ ગ્રહ છ જ કહ્યા છે. મંગળના ગ્રહને અંગારક કહે છે કે સૂ. ૭
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू० ८ संसारजीव निरूपणम् पृथिवीकायिकाः पृथिवीकायिकेषु उत्पद्यमानः पृथिवीकायिकेभ्यो या यावत् त्रस. यायिकेभ्यो या उत्पद्येत । स एव खलु पृथिवीकायिकः पृथिवीकायिकत्वं विमा जहत् पृथिवीकायिकतया या यावत् त्रसकायिकतया या गच्छेत् । अकायिका अपि षड्गतिकाः पडागतिकाः । एवमेव यावत् त्रसकायिकाः ॥ सू० ८॥
टीका-'छन्धिहा' इत्यादिसंसारसमापनका संसरणं पहिभ्रमणं संसारः नारकतिर्यग्नरामरभयेषु परिभ्रमणम्, तं सम्यक् एकीभायेन आपना प्राप्ताः संसारसमापनाः, त एव संसारसमान्नकाः भयवर्तिनो जीवा इत्यर्थः । ते व षविधाः प्रज्ञप्ता: कथिताः । पइविधत्यमेवाहतद्यथा-पृथिवीकायिकाः पृथिवीकायिकजीवाः । यावत त्रसकायिकाः । यावत्प
। ये ऊपरके सूत्रमें कहे गये ताराग्रह संसार में ही हैं, इसलिये अब सूत्रकार संसारी जीवोंका कथन करते हैं__ 'छव्यिहा संसार समापन्नगा' इत्यादि सू० ८॥ टीकार्थ-संसार समापनक जीव संसारी जीय छ प्रकारके कहे गयेहैं, जैसेपृथिवीकायिक १ यावत् त्रसकायिक ६ इनमें जो पृथिवीकायिक जीव हैं ये षट् गतिक और षट् आगतिक हैं-जैसे-पृथिवीकायिकों में उत्पन्न हुआ पृथिवीकायिक जीय पृथिवीकायिकोंसे आकर पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है, यावत् त्रसकायिकोंमें से आकर पृथियोकायिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है, वही पृथिवीकायिक जीव पृथिवीकायिक रूप अपनी अवस्थारूप पर्यायको छोडकर पुनः पृथियोकायिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है, यावत् त्रसकायिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है,
આગલા સૂત્રમાં જે તારા રૂ૫ ગ્રહની વાત કરવામાં આવી છે, તેઓ સંસારમાં જ છે. તેથી હવે સૂત્રકાર સંસારી નું કથન કરે છે.
टी12-" छव्विहा संसारसमापन्नगा " त्याह
સંસાર સમાપન્નક જી-સંસારી જીવો ૬ પ્રકારનાં કહ્યો છે. પૃથ્વી. કાયિકથી લઈને ત્રસકાયિક પર્યતન ૬ પ્રકાર અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. જે પૃથ્વીકાયિક જીવે છે તેઓ પદ્ ગતિક (છ ગતિમાં ગમન કરનારા) અને વટુ આગતિક (છ ગતિમાંથી પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થનારા) હોય છે. જેમકે પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવ પૃથ્વીકાયિકામાંથી આવીને પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અને અપૂકાયિક, વાયુક વિક, તેજસ્કાયિક, વનસ્પતિ કાયિક અને ત્રસકાયિકમાંથી આવીને પણ પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. એ જ પૃથ્વીકાયિક જીવ પિતાની પૃથ્વીકાયિક અવસ્થા રૂપ પર્યાયને છોડીને ફરી પૃથ્વીકાયિકથી લઈને સકાયિક પર્વતના છએ પ્રકારના છમાં ઉત્પન્ન
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
स्थानाङ्गसूत्रे देन-अप्कायिक तेजस्कायिकवायुकायिकवनस्पतिकायिकाः संग्राह्याः । एतेषु प्रत्येकजीयः षड्गतिकः षडागतिकश्च भवति । तदेव प्रदर्शयति-' पुढविकाइया छग्गया' इत्यादि-पृथिवीकायिका जीवाः पड्रगतिकाः-पटमुपृथिवीकायिकादिषु षड्नीयनिकायेषु गतिः-गमनं येषां ते तथा पटुकायेषु गमनशीलः । षडागतिकाः-पइभ्यो कायिकेभ्य आगतिः आगमनं येषां ते तथाभूताश्च प्रज्ञाप्ताः। तत्र पृथिवीकायिकानां षडागतिकत्वमाह-तद्यथा-पृथिवीकायिकेषु-पृथिवीकायिकानां मध्ये पृथिवीकायिक उत्पद्यमानः पृथिवीकायिकत्वेन जायमानो जीयः पृथिवीकायिकेभ्यो वा यावत् त्रसकायिकेभ्यो वा-पृथिवीकायिकादि यायत् इसी तरहसे अएकायिक जीव भी षट्र गतिक और षट् आगतिक कहे गये जानना चाहिये इसी तरहसे यावत् त्रसकायिक भी जानना चाहिये
नारक तिर्यग, नर अमर इन भवोंमें जो जीवका परिभ्रमण है, वह संसार है। इस संसारको जो एकी भावरूपसे प्राप्त हैं ये संसार समापन्नक हैं, अर्थात् भववर्ती जो जीव हैं वे संसार समापन्नक हैं, ये पृथिवीकायिक जीवसे लेकर त्रसकाधिक जीव तक छह प्रकारके कहे गये हैं । यहां यावत् शब्दसे " अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक " इनका ग्रहण हुआ है, इनमें प्रत्येक जीव छह गतिवाला और छह आगतिघाला होता है, यही घात सूत्रकारने " पुढविकाइया छग्गइया" इत्यादि मूत्रपाठसे प्रदर्शित की है, इसके द्वारा सूत्रकारने यह समझाया है, कि पृथिवीकायिक जीव षटू जीत्रनिकायोमें गमनशील होता है, अर्थात् यह पृथिवीकायिक पर्यायको छोडથઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે અપુકાયિક જીવને પણ છ ગતિક અને છ આગ તિક સમજવા. એવું જ કથન ત્રસકાયિક પર્યતન જી વિશે પણ સમજવું.
ना२४, तिय"य, मनुष्य अने ३५, २॥ वानु२ परिश्रम थाय छ, તેનું નામ જ સંસાર છે. આ સંસાર જેમણે પ્રાપ્ત કર્યો છે એવાં જીવને સંસાર સમાપન્નક કહે છે. એટલે કે આ ચાર ગતિમાંની કઈ પણ ગતિમાં રહેલા જીવને અથવા પૃથ્વીકાયિક, અપૂકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક, વન સ્પતિકાયિક અને ત્રસાયિક આ છ પ્રકારના જીવોને સંસાર સમાપન્નક કહે છે.
પ્રત્યેક જીવ છ ગતિવાળે અને છ અગતિવાળે હોય છે. એ જ વાત सारे " पुढविकाइया छग्गश्या " इत्यादि सूत्रा द्वारा प्रदर्शित शछे. તેના દ્વારા સૂત્રકારે એ સમજાવ્યું છે કે પૃથ્વિકાયિક જીવ છ નિકાયામાં ગમનશીલ હોય છે. એટલે કે પૃથ્વિકાયિક પર્યાયને છેડીને તે ફરી પૃથ્વી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०९
सुघा टीका स्था० ६ सू० ८ संसारजीवनिरूपणम् त्रसकायिकान्तानां मध्ये कुतश्चित् आगत्य उत्पधेत जायेत । इत्थं षडागतिकत्व. मुक्त्वा सम्प्रति पइगतिकत्वमाह- से चेव णं' इत्यादिना । स एव खलु पृथि. वीकायिकः यः पृथिवीकायिकादेः कुतश्चित् समागत्य पृथिवीकायिकत्वेन समु. त्पन्नः स एव पृथिवीकायिको जीवः पृथिवीकायिकत्वं विप्रजहत परित्यजन् पृथिवीकायिकतया या यावत् जसकायिकतया वा गच्छेदिति । एवमेव अप्कायिकादि त्रसकायिकान्तानापि षडागतिकत्वं षड्गतिकत्वं च वोध्यमिति ।।०८। कर पुनः पृथिवीकायिकमें उत्पन्न हो सकता है, अपकायिकमें उत्पन्न हो सकता है, तेजस्कायिकमें उत्पन्न हो सकता है, वायुकायिकमें उत्पन्न हो सकता है, वनस्पतिकायिक में उत्पन्न हो सकता है
और त्रसकायिकमें भी उत्पन्न हो सकता है, इसी तरहसे वह पृथिवीकायिकसे आकर पृथिवीकायिकमें उत्पन्न हो सकता है, अप्कायिकसे आकर पृथिवीकायिकमें उत्पन्न हो सकता है, यावत प्रसकायिकसे आकर पृथिवीकायिकमें उत्पन्न हो सकता है, इस प्रकारसे छह गतिमें जाने का और छह गति से आने का कथन करके अब सूत्रकार अप्कायिक आदिकों में भी षट् गति में जाने का और षट् गतिसे आनेका कथन इसी प्रकारसे कर लेना चाहिये ऐसा समझते हैं, इसमें जैसा कथन पृथिवीकायिकमें किया गया है, वैसाही कथन यहां पर भी कर लेना चाहिये और यह सब कथन त्रसकायिक तक करना चाहिये ।। म०८॥ કાયિકમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, અથવા અપ્રકાયિકમાં અથવા તેજસ્કાયિ. કમાં અથવા વાયુકાયિકમાં અથવા વનસ્પતિકાયિકમાં અથવા ત્રસાયિકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એ જ રીતે જીવ પૃશ્ચિકયિકમાંથી આવીને ફરી પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અપૂકાયિકમાંથી આવીને પણ પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અને ત્રસકાયિક પયતની કઈ પણ પર્યાયમાંથી આવીને પ્રવીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. આ પ્રકારે છ ગતિમાં જવાનું અને છે ગતિમાંથી આવવાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અપૂકાયિક આદિમાંથી છ ગતિમાં જવાનું અને છ ગતિમાંથી અપૂકાયિક આદિકમાં આવવાનું કથન પણ એ જ પ્રમાણે કરી લેવાનું સૂચન કરે છે. એટલે કે અપ્રકાયિકથી લઈને ત્રણકાયિક પર્યન્તના જીવે પણ પિતાનું તે ગતિનું આયુષ્ય પૂરું કરીને પ્રીકાયિકથી લઈને ત્રસકાયિક પર્યન્તના છએ પ્રકારના જીમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. અને અપૂકાયિકમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ છએ પ્રકારના છની આગતિ થઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે ત્રસાયિક પર્યન્તના જીવની ગતિ અને આગતિ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
स्थानासो सम्प्रति प्रकारत्रयेण सर्वजीवानां पइविधत्वमाह
मूलम् - छबिहा सव्यजीवा पण्णत्ता, तं जहा-आभिणिबोहियणाणी जाव केवलणाणी अन्नाणी । अहवा छविहा सम्पजीवा पण्णत्ता, तं जहा-एगिदिया जाच पंचिंदिया अणि दिया । अहया छविहा सबजीया पण्णत्ता, तं जहा-ओरालियसरीरी, १ वेउपियसरीरी २, आहारगसरीरी, ३, तेयगसरीरी, ४ कम्मगसरीरी, ५ असरीरी ६ ॥ सू० ९॥ छाया-पइधिधाः सर्वजीयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आभिनिचोधिकज्ञानी यावत् केवलज्ञानी अज्ञानी । अथवा षविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकेन्द्रियाः यावत् पश्चेन्द्रिया अनिन्द्रियाः । अथवा षड् विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-औदारिकशरीरी १ वैक्रियशरीरी २ आहारक शरीरी ३, तेजस शरीरी, ४ कर्मजशरीरी, ५ अशरीरी ६ ॥ मू० ९॥
टोका-'छविहा' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा । नवरम् -अब प्रथमे प्रकारे पष्ठे भेदे ये अज्ञानिन: अब सूत्रकार तीनप्रकार समस्त जीवों में छह प्रकारका कथन करते हैं
छव्यिहा सव्यजीवा पण्णत्ता इत्यादि सू० ९॥
समस्त जीव छह प्रकार के कहे गये हैं-जैसे-आभिनि बोधिकज्ञानी यावत् केवलज्ञानी और अज्ञानी अथवा-इस प्रकारसे भी समस्त जीव छह प्रकारके कहे गये हैं-जैसे-औदारिक शरीरी १ चैक्रिय शरीरी २ आहारक शरीरी ३ तैजस शरीरी ४ कार्मण शरीरी ५और अशरीरी ६ विष पण समन्. ॥ सू. ८ ॥
હવે સૂત્રકાર ત્રણ રીતે સમસ્ત જીના છ પ્રકારનું કથન કરે છે "छबिहा सव्यजीवा पण्णत्ता" त्याह
સમસ્ત સંસારી જીના છ પ્રકારો પડે છે. જેમકે આભિનિબોષિક જ્ઞાનીથી કેવળજ્ઞાની પર્યન્તને પાંચ પ્રકારો અને (૬) અજ્ઞાની. અથવા સમસ્ત જીવોના આ પ્રમાણે ૬ પ્રકાર પણ પડે છે–(૧) ઔદારિક શરીરી, (૨) વૈક્રિય शरी, (3) मा २४ शरी, (४) तेसरीरी, ५ मधु शरीमने () मारी।
અહીં પહેલી રીતે જે ૬ ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે, તેમાંના જે અજ્ઞાની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघारीका स्था०६ सू० ८ संसारजीवनिरूपणम्
३१ मिथ्यात्योपहतज्ञानास्ते देशाज्ञानि सर्वाज्ञानिभाषाज्ञानिभेदात् त्रिविधा योध्याः। द्वितीये प्रकारे षष्ठे भेदे ये अनिन्द्रियास्ते अपर्याप्ताः, उपयोगतः केवलिना, सिद्धाश्चेति त्रिविधा बोध्याः । तृतीये प्रकारे तैजसशरीरी कर्मजशरीरी च मोक्तौ, तत्रेदं बोध्यम्-ननु यत्र तैजसशरीरं तत्र कार्मणशरीरमपि भवति, उभयोनियमेन साहचर्यात् । एवं च तेजसशरीरी कार्मणशरीरी वा एकएव कश्चित् शरीरी निर्देष्टुं शक्यते, न तु द्वयमिति चेत् आह, यद्यपि तैजसकामणशरीरयोरेकजीयाश्रितत्वेन तद्वयशरीरान्यतरशरीराश्रितत्वेन एकएच शरीरी निर्देश्यरनथापि शरीरभेदात् शरीरी अपि भेदेन निर्दिष्ट इति । अशरीरीत्वत्र सिद्ध इति ॥ मु० ९॥
यहां प्रथम प्रकारके ६ भेदमें जो अज्ञानी मिथ्यात्वसे उपहत ज्ञानचाले कहे गये हैं, वे देशाज्ञानी, सर्वाज्ञानी और भावज्ञानीके भेदसे तीन प्रकारके होते हैं, द्वितीय प्रकार में जो छठा भेद है, वे अपर्याप्त उपयोगसे केवली और सिद्ध के भेदसे ३ प्रकारके होते हैं, तृतीय प्रका. रमें जो तैजस शरीरी एवं कर्मण शरीरी कहे गये हैं, सो इस विषयमें कोई ऐसी आशंका कर सकता है, कि जहां तैजस शरीर होता है, वहां कार्मण शरीर भी होता है, क्योंकि इन दोनोंका नियमसे साहचर्य सम्बन्ध है, इस तहहसे या तो तैजस शरीरीही कहना था या कामण शरीरीही कहना था, एकही कोई कहना था, दोनोंको नहीं कहना था, सो इसका उत्तर ऐसा है, कि बात तो ठीक है, पर यहां जो इस प्रकारसे निर्देश हुआ है, वह इस बातको प्रकट करनेके लिये निर्दिष्ट મિથ્યાત્વથી ઉપહત જ્ઞાનવાળા છ કહ્યા છે, તેમના દેશજ્ઞાની, સવજ્ઞાની અને ભાવાણાની નામના ત્રણ ભેદ છે. બીજી રીતે જે છ ભેદ બતાવ્યા છે, તેમાંના છઠ્ઠા ભેટવાળા જીના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર પણ પડે છે(१) मात, (२) ७५योगनी अपेक्षाये पक्षी अने (3) सिद्ध
બીજી રીતે સમસ્ત જીવના જે છ ભેદ બતાવવામાં આવ્યા છે, તેમાં તેજસ શરીરી અને કામણ શરીરી નામના જે બે અલગ ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે, તેથી કેઈને એવી આશંકા થાય કે “ જ્યાં તેજસ શરીરને સદુભાવ જ હોય છે, ત્યાં કામેણુ શરીરનો પણ સદૂભાવ જ હોય છે. કારણ કે તે બન્નેને નિયમથી જ સાહચર્ય સંબંધ છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં કાં તે તેજસ શરીરી નામને અથવા તે કામણ શરીરી નામનો એક જ પ્રકાર કહે જોઈતું હતું. બનેના અલગ અલગ પ્રકાર બતાવવાની આવશ્યકતા ન હતી. આ શંકાનું સમાધાન નીચે પ્રમાણે કરી શકાય–અહીં જે આ પ્રકારે નિર્દેશ થયો છે તે એ વાતને પ્રકટ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
स्थानाङ्गसूत्रे
एकेन्द्रियभेदेनोक्तस्य वनस्पते वदरभेदस्य षड् विधत्यमाह-मूलम् - छविबहा तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता, तं जहाअग्गबीया १, मूलबीया २, पोरबीया ३, खंधवीया ४, बीयरुहा ५, संमुच्छिमा ६ ॥ सू० १० ॥
छाया - पडविधाः तृणवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अग्रबीजाः १, मूलबीजाः २, पर्ववीजा: ३, स्कन्धबीजाः ४, बीजरुहाः ५, समूच्छिमाः ६ ।। सू० १० ।। टीका-' छब्बिहा ' इत्यादि-
तृण वनस्पतिकायिका:- तृणरूपाः = चादररूपा ये वनस्पतिकायिका जीवाः सन्ति ते अग्रबीजादिभेदैः षड्विधा बोध्याः । तत्र - अग्रबीजाः - करण्टकादयः १ | मूलवीजा:- उत्पलकन्दादयः २। पर्यवीजा: - इक्षुवंशादयः ३ । स्कन्धवीजा: =शलहुआ है कि शरीर के भेद से शरीरीमें भेद होता है। अशरीरीसे यहां सिद्ध गृहीत हुए हैं || सू० ९ ॥
एकेन्द्रिय से उक्त जो वनस्पति हैं वे सूक्ष्म और बादरके भेदसे दो प्रकार के होते हैं, इनमें जो बादर वनस्पति हैं, वे छह प्रकारके हैं, यही बात अब सूत्रकार प्रकट करते हैं
'छविबहा तणवणस्स इकाइया पण्णत्ता' इत्यादि सू० १० ॥
टीका- तृणरूप- चादर रूप जो वनस्पतिकायिक हैं, वे अग्रबीजादिके भेद से ६ प्रकारके कहे गये हैं। इनमें जो करण्टक आदि हैं, वे अग्रबीज वनस्पतिकायिक हैं, उत्पल कन्दादिक मूलबीज वनस्पतिकायिक हैं । इक्षु वशि आदि पर्ववीज वनस्पतिकायिक हैं, शल्लकी आदिक
કરવા માટે થયે છે કે શરીરના લેટને કારણે શરીરમાં પણ ભેદ સ‘ભવી શકે છે. આ સૂત્રમાં સિદ્ધ જીવાને અશરીરી રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. । સૂ. ૯ એકેન્દ્રિયના ભેદ રૂપ જે વનસ્પતિકાયિક જીવે છે, તેમના સૂક્ષ્મ અને બાદર નામના બે પ્રકારે છે. તેમાંથી માદર વનસ્પતિના ૬ ભેદ પડે છે. એ જ વાત હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે.
66
छव्हिा तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता " त्याहि
તૃણુરૂપ-માદર રૂપ જે વનસ્પતિકાયિક છે તેમના નીચે પ્રમાણે છ ભેદ ह्या छे- (१) अश्रमीन- १२२४ आहि अमीन वनस्पति अयि छे, (२) મૂલખીજ-ઉત્પલ કન્દાદિક મૂલખીજ વનસ્પતિકાયિક છે. (૩) ૫ બીજ–શેરડી વાંસ આદિ ૫ બીજ વનસ્પતિકાયિક છે. (૪) સ્કન્ધમીજ-શલકી આદિ સ્કન્ધ ખીજ વનસ્પતિકાયિક છે. (૫) ખીજરૂદ્ધવડ આદિ ખીજરૂહ વનસ્પતિકાયિક છે.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०११ जीवानां दुर्लभपर्यायविशेषनिरूपणम् ३१३ क्यादयः ४। बीजरुहाः-वटादयः ५। सम्मूच्छिमाः दग्धभूमौ असत्यपि बीजे ये प्ररोहन्ति ते ६ ॥ सू० १०॥ ___ अनन्तरसूत्रेषु जीवाः प्ररूपिताः । सम्प्रति तेषामेव जीवानां ये पर्यायविशेषा दुर्लभास्तानाह--
मूलम्-छटाणाइं सव्यजीवाणं णो सुलभाई भवंति, तं जहा-- माणुस्सए भये १, आयरिए खित्ते जम्मं २, सुकुले पञ्चायाई ३, केवलिपन्नत्तस्स धम्मस्स सपणया ४, सुयस्स या सद्दहणया ५, सद्दहियस्स वा पत्तियस्त या रोइयस्त वा सम्मं कारणं फासणया ६ ॥ सू० ११॥
छाया--षट् स्थानानि सर्वजोबानां नो सुलभानि भवन्ति, तद्यथा-मानु ध्यको भयः १, आर्य क्षेत्रे जन्म २, सुकुले प्रत्यायातिः ३. केवलिपज्ञप्तस्य धर्मस्प श्रवणता ४, श्रुतस्य वा श्रद्धानता ५, अद्धितस्य या प्रतीतस्य वा रोचितस्य या सम्यक् कायेन स्पर्शनता ६ ।। सू० ११ ॥ । स्कन्दवीज चनस्पतिकायिक हैं। वट आदि बीजरूह वनस्पतिकायिकहैं और जो जलीहुई भूमिमें बीजके अभावमें उत्पन्न होजाते हैं वे सम्मूच्छिम वनस्पतिकायिक हैं
अब सूत्रकार इस बातको प्रकट करते हैं, कि जीचोंको ये २ पर्याय विशेष दुर्लभ हैं-'छट्टाणाई सयजीवाणं' इत्यादि सू० ११॥
समस्त जीवोंके ये छह पर्याय रूप स्थान सुलभ नहीं हैं-ये इस प्रकारसे हैं मनुष्यभय १ आर्यक्षेत्रमें जन्म २ सुकुलमें जन्म ३ केवलि प्रज्ञप्त धर्मकी श्रवणता ४ श्रुतका श्रद्धान ५ एवं श्रद्धाके विषयभूत अथवा प्रतीतिके विषयभूत अथवा रुचिके विषयमूत पदार्थकी अच्छी (૬) સમૂછિમ-દગ્ધભૂમિમાં બીજના અભાવમાં પણ જે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તેને સમૂછિમ વનસ્પતિકાયિક કહે છે કે સૂ. ૧૦ છે
હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે જીવને કઈ કઈ પર્યાયવિશેની प्राप्ति दुल छे. “ छठ्ठाणाई सव्वजीवाणं " त्या:
સમસ્ત જેને માટે આ છ પર્યાય રૂપ થાનની પ્રાપ્તિ દુર્લભ य छ-(१) मनुष्य लप, (२) सुरमा ४भ, (3) मायक्षेत्रमा राम, (४) ३५सीप्रशस धर्मनु श्रषy, (५) श्रुत प्रत्ये श्रद्धा, (६) श्रद्धाना विषयभूत અથવા પ્રતીતિના વિષયભૂત અથવા રુચિના વિષયભૂત પદાર્થની કાયા વડે स्था०-४०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
स्थानाइसने टीका--'छट्टाणाई' इत्यादि--
षट स्थानानि सर्वजीयानां सुलभानि नो भवन्ति कानि तानि स्थानानि ? इत्याह-तद्यथा-मानुष्यको-मनुष्यसम्बन्धी भवो-जन्म न सुलभो भवति । तदुक्तम्___॥ ननु पुनरिदमतिदुर्लभमगाधसंसारजलधिविभ्रष्टम् ।
___ मानुष्यं खद्योतकतडिल्लताविलसितप्रतिभम् " ॥ १ ॥ इति । इति प्रथमं स्थानम्।
तथा-आर्य क्षेत्रे अर्द्धषड्विंशतिजनपदरूपे जन्म-उत्पत्तिः सुलभं न भवति । तदुक्तम्--- " सत्यपि च मानुषत्वे, दुर्लभतरमार्यभूमिसंभवनम् ।
यस्मिन् धर्माचरणप्रवणत्यं प्राप्नुयात् प्राणी " ॥१॥ इति । इति द्वितीयं स्थानम् । तरहसे कायसे स्पर्शनता ६ मनुष्यभव सुलभ नहीं होता है, यह बात इस प्रकारसे प्रकट की गई है-" ननु पुनरिदमति दुर्लभम्" इत्यादि।
जिस प्रकारसे अगाध संसार समुद्र में पतित हुए रस्नका पुन: मिलना अति दुर्लभ है, इसी प्रकारसे प्राप्त किये गये इस मनुष्य जन्मका नष्ट हो जाने पर पुनः मिलना भी बडा दुर्लभ है, यह मनुष्यजन्म खद्योत और विद्युत्की चमकके जैसा देखते २ नष्ट हो जाता है, आर्यक्षेत्र में जन्म मिलना सुलभ नहीं है, सो इस विषय में ऐसा समझाया गया है-" सत्यपि च मानुषत्वे " इत्यादि।
मनुष्य जन्मके मिल जाने पर भी आर्य भूमिमें जन्म धारण करना इस जीवको महादुर्लभ है, क्योंकि इस जीवको धर्माचरण करनेमें સારી રીતે સ્પર્શના. મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ સુલભ નથી, એ વાતનું નીચેની या २६ प्रतिपादन ४२५ामा मा०यु छ : " ननु पुनरिदमतिदुर्लभम्" त्याle
જેમ અગાધ સમુદ્રમાં પડી ગયેલા રનની ફરીથી પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ ગણાય છે, એ જ પ્રમાણે પ્રાપ્ત થયેલા આ મનુષ્ય જન્મને વ્યર્થ ગુમાવી બેસવાથી ફરી તેની પ્રાપ્તિ થવી ઘણી જ દુર્લભ ગણાય છે. આગિયા અને વિજળીની ચમક જેમ જોત જોતામાં નષ્ટ થઈ જાય છે, તેમ મનુષ્ય જન્મ પણ જોતજોતામાં નષ્ટ થઈ જાય છે.
આર્યક્ષેત્રમાં જન્મ થ, તે પણ દુર્લભ છે. આ વાત નીચેના સૂત્ર द्वारा पुष्ट ४२पामा मापी छ. " सत्यपि च मानुषत्वे" त्याह-.
કદાચ મનુષ્ય જન્મ મળી જાય, તે પણ આર્યભૂમિમાં જન્મ ધારણ કરવાનું તે આ જીવને માટે ઘણું જ દુર્લભ ગણાય છે, કારણ કે ધર્માચરણ
(१) ननु-निश्चये।
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ६ सू.१० ११ जीवानां दुर्लमपर्यायविशेषनिरूपणम् ३१५
तथा-सुकुले ऐक्ष्याकादौ कुले प्रत्यायातिः जन्म सुलभा न भवति। उक्तंच"आर्यक्षेत्रोत्पत्तौ, सत्यामपि सत्कुलं न सुलभं स्यात् । ___ सच्चरणगुणमणीनां, पात्र प्राणी भवति यत्र ॥१॥" इति । इति तृतीय स्थानम् ।
तथा--केलिप्रज्ञप्तस्य तीर्थंकरप्ररूपित्तस्य धर्मस्य श्रतचारित्रलक्षणस्य श्रवणता-श्रवणं न सुलभा भवति । तदुक्तम्-- " सुलहा सुरलोगसिरी, रयणायरमेहला मही सुलहा ।
निव्वुइसुहजणियरुई, जिणवयणसुईजए दुलहा ॥१॥" छाया--सुलभा सुरलोकश्रीः, रत्नाकरमेखळा मही सुलभा ।
नि ति सुखजनितरुचि जिनपचनश्रुतिर्जगति दुर्लभा ॥१॥ इति । इति चतुर्थ स्थानम् । प्रवीणता इस आर्य क्षेत्रमें ही प्राप्त होती है, आर्यक्षेत्रमें २५॥ क्षेत्रही कहे गये हैं । ऐक्ष्वाकु आदि कुलमें जन्म लेना सुलभ नहीं है, सो इसके लिये ऐसा कहा गया है-" आयक्षेत्रोत्पत्तौ " इत्यादि।
जीवको मनुष्यभयकी प्राप्ति हो जाने पर और आर्य क्षेत्र में जन्ममिल जाने पर भी ऐक्ष्वाकु आदि सत्कुलमें (उत्तम) जन्म मिलना सुलभ नहीं है-क्योंकि सम्यक चारित्र रूपी गुण मणियोंका पात्र यह जीय सत्कुल. मेंही बनताहै, केवलि प्रज्ञप्त-सीर्थंकर कथित श्रुतचरित्र रूप धर्मका सुनना महादुर्लभ है-सो कहा है
"सुलहा सुरलोगसिरी" इत्यादि ।
देवलोककी लक्ष्मीका मिलना सुलभ है, जिसका मध्यभाग रत्नोंकी खनिसे भरा पडा हो ऐसी भूमिका मिल जाना भी सुलभ है, परन्तु કરવાની પ્રવીણતાની પ્રાપ્તિ તે આર્યક્ષેત્રમાં જ થાય છે. એવાં આર્યક્ષેત્રે ૨૫ કહ્યાં છે. એક્વાકુ આદિ કુળમાં જન્મ થ, તે પણ સુલભ નથી. કહ્યું પણ छ है " आर्यक्षेत्रोत्पत्तौ" त्या:
જીવને કદાચ મનુષ્ય ભવ પણ મળી જાય, આર્યક્ષેત્ર પણ મળી જાય, છતાં પણ એવાકુ આદિ સત્કલમાં જન્મ થવે સુલભ નથી. સંકુલમાં જન્મેલો જીવ જ સમ્યક્ ચારિત્ર રૂપ ગુણમણિઓને પાત્ર બને છે.
કેવલી પ્રજ્ઞ–તીર્થંકર પ્રરૂપિત શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મનું શ્રવણ તે तथा ५५ पधुदुर म माय छे. ४थु ५९४ छ है "सुलहा सुर लोग सिरी" त्या
દેવેલેકની લક્ષમીની પ્રાપ્તિ સુલભ ગણાય છે, રત્નથી ભરપૂર ભૂમિભાગ (ખાણ) ની પ્રાપ્તિ પણ સુલભ ગણાય છે, પરંતુ જીવને મુક્તિના સુખમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
स्थानाङ्गसूत्रे तथा--श्रुतस्य श्रद्धानं न सुलभं भवति । अयं भाब:-केवलिप्रज्ञप्ते धर्मे श्रुतेऽपि तत्र श्रद्वा दुर्लभा भवतीति । तदुक्तम्" आहच्च सवर्ण लटु, सद्धा परमदुल्लहा ।
सोचा नेयाउयं मग्गं, वहवे परिभस्सइ ॥१॥" छाया- कदाचित् श्रवणं लब्ध्बा, श्रद्धा परमदुर्लभा।
श्रुत्वा (अपि) नैयायिक मार्ग बहवः परिभ्रश्पन्ति ॥१॥ इति । इति पञ्चमं स्थानम् ।
तथा--अद्धितस्य सामान्येन श्रद्धाविषयीकृतस्य, वा अथया प्रतीतस्य उपपत्तिभिः प्रत्ययविषयीकृतस्य, वा अथवा रोचितस्यरुचिविषयी कृतस्य श्रुतस्य सम्यक् याथातथ्येन कायेन-शरीरेण स्पर्शनता-स्पर्शनम् आचरणं सुलभा न भवति, मनोरथमात्रेण अविरतवत् स्पर्शनं तु सुलभमेव ।। इस जीवको मुक्तिके सुख में रुचिको उत्पन्न करनेवाले जिन वचनको सुनना महा दुर्लभ है । श्रुतका श्रद्धान होना अर्थात् जिन वचनके ऊपर जीवकी प्रतीतिका जगना बडा ही दुर्लभ है-केवलि प्रज्ञप्त धर्मके सुनने पर भी उस पर श्रद्धा होना महादुर्लभ है। कहा भी है-' आ. हच्च सवणं लध्धुं" इत्यादि । जिन प्रणीत वचनको सुनकर भी उस पर श्रद्धाका होना जीवके लिये घड़ा कठिन है, क्योंकि जीय न्यायानुकूल मार्गसे भ्रष्ट हो जाते हैं ।
तथा जो श्रुत सामान्यसे श्रद्धाका विषय भी बनाया गया हो, अथवा-युक्ति आदिकोंसे जो श्रुतज्ञानका भी विषय बनाया गया हो अथवा रुचिका विषय भी बनाया गया हो परन्तु शरीरसे सम्पक રુચિ ઉત્પન્ન કરાવનાર જિનવચનના શ્રવણને લાભ પ્રાપ્ત થ અતિ દુર્લભ ગણાય છે. કદાચ જીવને કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મના શ્રવણની પણ તક મળી જાય, પરન્તુ કેવલી ભગવાનનાં વચનો પ્રત્યે શ્રદ્ધા જાગૃત થવી, રુચિ ઉત્પન્ન થવી અને તેની પ્રતીતિ થવી ઘણી દુર્લભ છે. કહ્યું પણ છે કે :
" आहच्च सवणं लद्ध" त्याह-नि प्रणित ५यनातुं श्र4 3२५॥ છતાં પણ જીવને તે વચને પ્રત્યે શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થવી ઘણી મુશ્કેલ છે, કારણ કે જીવ ન્યાયાનુકૂલ માર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે.
કદાચ એવું પણ બની શકે કે જીવને કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત વચનેમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અથવા યુક્તિ આદિ કે દ્વારા તેને જ્ઞાનને વિષય પણ બનાવવામાં આવે છે, અથવા રુચિને વિષય પણ બનાવવામાં આવે છે, પરંતુ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०११ जीयानां दुर्लभपर्यायविशेषनिरूपणम् ३१७ उक्तंच-" धम्मं पि हु सतया, दुल्लहया कारण फासया ।
इयकामगुणेदि मुच्छिया, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१॥" छाया--धर्ममपि श्रद्दधत्काः, दुर्लभाः कायेन स्पर्शकाः ।
इति कामगुणेषु मूञ्छिताः, समयं गौतम । मा प्रमादीः ॥१॥ इति ।
इति षष्ठं स्थानम् । प्रमादादिषु व्यापृता एवं प्राणिनोदुर्लभमनुष्यभवका भवन्ति, नत्वन्ये । यतो मनुष्य मवमाश्रित्य उक्तमपि-- " एयं पुण एवं खलु, अन्नाणपमायदोसओ नेयं ।
जं दीहा कायठिई, भणिया एगिदियादीणं ॥ १ ॥ एसा य असइ दोसा सेवणओ धम्मयज्जचित्ताणं ।
ता धम्मे जइयव्वं, सम्मं सइ धीरपुरिसेहिं ॥२॥" छाया--एतत् पुनरेवं खलु अज्ञान प्रमाददोषतो ज्ञेयम् ।
यद् दीर्घा कायस्थितिः भणिता एकेन्द्रियादीनाम् ॥ १॥ रूपमें उसकी स्पर्शना करना तो इस जीवको महा दुर्लभ है, अविरत की तरह मनोरथ भावसे स्पर्शना तो सुलभ है सोही कहा है___ " धम्मपि हु सद्दहंतया" इत्यादि।
हे गौतम ! धर्मकी श्रद्धा करनेवाले जीव ऐसे दुर्लभ है, जो उसके कथनके अनुसार अपनी प्रवृत्तिको बना लेते हैं। क्योंकि यह संसार कामगुणोंमें मूञ्छित बना हुआ है अतः हे गौतम तुम एक समय भी प्रमादमें पतित मत धनो क्योंकि प्रमादमें पतित हुए जीवही दुर्लभ मनुष्यभवयाले बनते हैं। अन्य नहीं क्योंकि मनुष्यभवको आश्रित करके ऐसा कहा गया है-" एयं पुण एवं खलु" इत्यादि । શરીર વડે સમ્યફ રૂપે તેની સ્પર્શના (આચરણ) કરવાનું કાર્ય તે જીવને માટે સૌથી વધારે કઠણું ગણાય છે. અવિરતની જેમ મારથ માત્રથી જ २५शन जयतुं यता सुन छ. धुं ५५ छ “ धम्म पि हु सहस्तया" त्याह
હે ગૌતમ ! ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવનારા છ દુર્લભ છે. ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખવા છતાં ધર્મ અનુસાર પિતાની પ્રવૃત્તિ કરનાર છે તે અતિ દુર્લભ છે, કારણ કે આ સંસાર કામોમાં મૂછિત બનેલો છે. માટે છે ગૌતમ ! એક ક્ષણ માટે પણ પ્રમાદ કર જોઈએ નહીં. જે જીવ પ્રમાદ કરે છે તેને માટે મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ દુર્લભ બની જાય છે. માટે મનુષ્ય પ્રમાદને ત્યાગ કર જોઈએ. મનુષ્યભવને આશ્રિત કરીને એવું કહ્યું છે કે
" एवं पुण एवं खलु" त्याहि
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
स्थानाङ्गसूत्रे एषा चासकृद् दोषासेवनतो धर्मवर्नचित्तानाम् ।
तस्माद् धर्मे यतितव्यं सम्यक् सदा धीरपुरुषैः ॥२॥ इति ।।मू० ११॥ इन्द्रियार्थसंबरे सति मानुषत्वादिकं सुलभं भवति, तदसंवरे दुर्लभमिति इन्द्रियार्थस्य षविधत्वमाह--
मूलम् छ इंदियत्था पण्णत्ता, तं जहा--सोइंदियत्थे जाव फासिदियत्थे नो इंदियत्थे ॥ सू० १२ ॥ ___ छाया--पट् इन्द्रियार्थाः प्राप्ताः, तद्यथा श्रोत्रेन्द्रियार्थों यावत् स्पर्शेन्द्रियार्थों नो इन्द्रियार्थः ॥ सू० १२ ।।
टीका-'छ इंदियत्था' इत्यादि--
इन्द्रियार्थाः-इन्द्रियाणाम् अर्थाः विषया षट्-षट् संख्यकाः प्रज्ञप्ताः । नानेवोह-तयधा-श्रोत्रेन्द्रियार्थः-श्रोत्रेन्द्रियस्य-अर्थो विषयः शब्दः । यावत्पदात्___ एकेन्द्रियादिक जीवोंकी जो यह दीर्घकालकी काय स्थिति प्रकटकी गई है, कही गई है, उसका कारण जीवका बारंबार प्रमादका सेवन करना है, प्रमादका सेवन करनेवाला जीव धर्मसे वर्जित चित्तबाला हो जाता है, इसलिये धीर पुरुषोंका यह कर्तव्य है, कि वे धर्ममें सदा प्रयत्नशील रहे ॥ सू० ११ ॥ __इन्द्रियों के अर्थमें यदि इस जीवको संघरकी प्राप्ति हो जाती है, तो मानुषत्व आदिकी प्राप्ति उसे सुलभ हो जाती है, इन्द्रियार्थके असंघरमें नहीं उस अवस्थामें तो वह दुर्लभही बन जाती है, अतः अब सूत्रकार इन्द्रियार्थकी षट्विधताका कथन करते हैं
એકેનિયાદિક જીવોની આ જે દીર્ધકાળની કાયસ્થિતિ પ્રકટ કરવામાં આવી છે, તેનું કારણ એ છે કે તે જીવોએ પૂર્વભવમાં વારંવાર પ્રમાદનું સેવન કર્યું હોય છે. પ્રમાદનું સેવન કરનારે જીવ ધર્મથી વર્જિત (રહિત) ચિત્તવાળ બની જાય છે. તેથી ધર્મની પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્તિશીલ રહેવાનું ધીર પુરુષનું કર્તવ્ય થઈ પડે છે. સૂ. ૧૧ છે
ઈન્દ્રિયોના અર્થમાં (વિવમાં) જે આ જીવને સંવરની પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે, તે તેને માટે માનુષત્વ આદિની પ્રાપ્તિ સુલભ બની જાય છે. ઇન્દ્રિપાર્થને અસંવરમાં તે તે દુર્લભ બની જાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર છે પ્રકારના ઈન્દ્રિયાર્થોનું કથન કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
सुघा टीका स्था०६ स. १२ इन्द्रियार्थ पइविधत्वनिरूपणम् ३९ चक्षुरिन्द्रयार्थः घ्राणेन्द्रियार्थों रसनेन्द्रियार्थच ग्राह्यः । तत्र-चक्षुरिन्द्रियार्थों रूपम् । घ्राणेन्द्रियार्थों गन्धः। रसनेन्द्रियार्थों रसः । स्पर्शनेन्द्रियार्थः स्पर्शः। नोइन्द्रियार्थः नो शब्दो देशनिषेधपरः सादृश्यपरश्च । तत्र-औदारिकत्वार्थपरिच्छेदकत्वरूपधर्मद्वययुक्तमिन्द्रियं भवति । तत्र धर्मद्वयमध्ये औदारिकत्वरूपो धर्मों मनसि नास्ति, इति देशनिषेधात् नोइन्द्रियं मनः । अथवा-नो शब्दः सादृश्यार्थकः । इन्द्रियसादृश्यं च अर्थपरिच्छेदकत्वेनेति नो इन्द्रियं मनः । तस्य अर्थः = _ 'छ इंदियत्था पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र १२ ॥
इन्द्रियोंके अर्थ विषय छ कहे गये हैं जैसे-श्रोत्रेन्द्रियका विषय यावत् स्पर्शनेन्द्रियका विषय और नोइन्द्रियका विषय इन्द्रियों के विषय ६ प्रकारके कहे गये हैं, इनमें श्रोत्रेन्द्रियका विषय शब्द है, यावत् शब्दसे गृहीत हुए चक्षुरिन्द्रियका विषयरूप है, घाणेन्द्रियका विषय गन्ध है, रसना इन्द्रियका विषय रम है, और स्पर्शन इन्द्रियका विषय स्पर्श है । नो इन्द्रियमें नो शब्द देश निषेध परक और सादृश्य परक है, इस तरह जो इन्द्रिय औदारिकरूप और अर्थ परिच्छेदकरूप दो धर्मसे युक्त होता है, वह इन्द्रिय है, इन दो धर्मों में से मनमें औदारिकादि रूप धर्म नहीं है, इस कारण औदारिकत्वरूप एक देशके निषेधसे मन नो इन्द्रिय है, अथवा नो शब्द सादृश्यार्थक जब माना जाता है, तब जो अर्थपरिच्छेदकताको लेकर इन्द्रियके समान होता है, वह नो
“छ इंदियत्था पत्ता" त्या:
ઈન્દ્રિયોના અર્થ (વિષય) છ કહ્યાં છે–(૧) શ્રેગ્નેન્દ્રિયથી લઇને સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષય પર્વતના પાંચ ઇન્દ્રિયાર્થીને અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. (५) नन्द्रियना विषय.
ઈન્દ્રિના વિષય છ પ્રકારના બતાવ્યા છે. શ્રોન્દ્રિયને વિષય શબ્દ છે, ચક્ષુરિન્દ્રિયને વિષય રૂપ છે, ઘ્રાણેન્દ્રિય વિષય ગબ્ધ છે, રસના ઈન્દ્રિયને વિષે રસ છે અને સ્પર્શેન્દ્રિયને વિષય સ્પર્શ છે. “ને ઈન્દ્રિય” આ પદમાં ને શબ્દ દેશનિષેધપરક અને સાશ્યપરક છે. ઈન્દ્રિય તેને કહે છે કે જે ઔદારિક રૂપ અને અર્થ પરિચછેદક રૂપ ધર્મયથી યુક્ત હેય છે. આ બે ધર્મોમાંથી ઔદારિકત્વ રૂપ એકદેશના નિષેધને લીધે મનને નો ઈન્દ્રિય રૂપ કહ્યું છે. અથવા “ન' પદને જે સાદૃશ્યાર્થક માનવામાં આવે, તે ન ઈન્દ્રિયને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે-“જે અર્થ પરિચ્છેદકતાને લીધે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
स्थानाङ्गसूत्रे विषयो जीवादिः । मनो हि आन्तरकरणं, करणं चेन्द्रियमेवेति तदर्थोऽपि इन्द्रियार्थ इति षडिन्द्रियार्था उक्ताः ॥ सू० १२॥ ___ इन्द्रियार्थानां संवरे असंवरे च सति मनुष्यत्वादिकं सुलभं दुर्लमं च भवतीत्युक्तम् , इन्द्रियार्थसंपरासंवरौ च इन्द्रियसंवरासंपराधीनाविति इन्द्रियाणां संवरान् असंवसंश्च प्राह--
मूलम् --छविहे संपरे पण्णत्ते, तं जहा--सोइंदियसंवरे जाय फासिदियसंवरे नोइंदियसंवरे । छबिहे असंबरे पण्णत्ते, तं जहा-सोइंदियअसंवरे जाव फासिंदिय असंवरे नोइंदियअसंवरे ॥ सू० १३॥
छाया-ड्विधः संवरः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियसंवरो यावत् स्पर्शेन्द्रियसंयरो इन्द्रिय है, ऐसा अर्थ होता है, अर्थ परिच्छेदकता मनमें है ही इसलिये मन नोइन्द्रिय है, इस मनका विषय जीवादि पदार्थ है, मन आन्तरकरण है, और जो करण होता है, यह इन्द्रियरूपही होता है, इन्द्रियका अर्थ इन्द्रियार्थ होता है, इस कारण इन्द्रियार्थ छ कहे गयेहैं ।। सू.१२॥
इन्द्रियार्थके संबर होने पर मनुष्यत्व आदि पर्याय सुलभ होती है, और असंवर होने पर वह दुर्लभ होती है, ऐसा जो कहा गया है, सो इन्द्रियार्थका संवर और असंवर इन्द्रियोंके संयर और असंवरके आधीन होता है, अतः अब सूत्रकार इन्द्रियोंके संवर और असंचरका विवेचन करते हैं-"छबिहे संयरे पण्णते" इत्यादि सू० १३ ॥ ઈન્દ્રિયેના સમાન છે, એવું મન નો ઈન્દ્રિય રૂ૫ છે. અર્થ પરિછેદકતાને મનમાં અવશ્ય સદ્ભાવ છે, તેથી મન “ની ઇન્દ્રિય” જ છે. મનને વિષય જીવાદિ પદાર્થ છે. મન આન્તર કરણ છે, અને જે કરણ હોય છે તે ઈન્દ્રિય રૂપ જ હોય છે. ઈન્દ્રિયના વિષયને ઈન્દ્રિયાઈ કહે છે. ઈન્દ્રિયે ૬ હેવાથી ઈન્દ્રિયાઈ પણ છ કહૃાા છે. છે સૂ. ૧૨ છે
ઈન્દ્રિયાર્થોમાં સંવરની પ્રાપ્તિ થવાથી મનુષ્યત્વ આદિ પર્યાયે સુલભ થઈ જાય છે, અને અસંવરના સદુભાવમાં તે દુર્લભ બની જાય છે, એવું આગળ કહેવામાં આવ્યું છે. ઇન્દ્રિયાને સંવર કે અસંવર ઈદ્રિયોના સંવર અને અસંવરને આધીન હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ઈન્દ્રિયોના સંવર અને असयरनु विवेयन ४२ छ. “ छव्धिहे संवरे पण्णत्ते" याह
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ सू०१४ सातालातयोः षड् विघत्वनिरूपणम्
नोइन्द्रियसंवरः । पत्रविधोऽसंवरः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - श्रोगेन्द्रियासंवरो यावत्स्पर्शेन्द्रि
यासंवरो नोइन्द्रियासंवरः ।। सू० १३ ॥ टीका' छब्बिहे ' इत्यादि-
व्याख्या सुगमा || मु० १३ ॥
संत्ररे असंवरे च सति सातमसातं च भवति, इति सातासातयोः प्रत्येकं षड् विधत्वमाह -
मूलम् - छबिहे साते पण्णत्ते, तं जहा- सोइंदियसाते नोईदिवसाते । छविहे असते पण्णत्ते, तं जहा- सोइंदियासाते जाव नोइंदियासाते ॥ सू० १४ ॥
1
छाया-पविधम् सातं प्रज्ञप्तम् तद्यथा श्रोगेन्द्रियसातं यावत् नोइन्द्रियसातम् । षड्विधम् असातं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा श्रोगेन्द्रियासातं यावत् नोइन्द्रियासातम् ॥ सू० १४ ॥
टीका-' छबिहे ' इत्यादिसातं सुखं तत् पविघं कारकं प्रज्ञातं प्रवितम् । षड्विधत्वमेवाहतयथा-श्रोगेन्द्रियसातम् - मनोज्ञशब्दश्रवणेन यत् सुखं भवति तत् श्रोगेन्द्रिय
३२१
carb
-
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
संघर छह प्रकारका कहा गया है, जैसे श्रोत्रेन्द्रियसंवर यात् स्पर्शनेन्द्रिय संवर और नो इन्द्रिय (याने मन ) संवर । असंवर भी छह प्रकारका कहा गया है, जैसे-श्रोत्रेन्द्रिय असंवर यावत् स्पर्शनेन्द्रियअसंवर और नोइन्द्रिय असंवर इस सूत्र की व्याख्या सुगम है ॥ सु. १३ ॥
संवर और असंबर के होने पर सात और असात होता है, अतः अब सूत्रकार प्रत्येक सात एवं असात में षट् प्रकारताका कथन करते हैंસવરના ૬ પ્રકાર કહ્યા છે—(૧) શ્રોત્રેન્દ્રિય સવર, (૨) ચક્ષુરિન્દ્રિય सौंदर, (३) प्राछेन्द्रिय सवर, (४) रसनेन्द्रिय सौंवर, (4) स्पर्शेन्द्रिय संपर मने (६) नो इन्द्रिय सांबर ( भन सौंवर )
અસંવરના પણ છ પ્રકાર કહ્યા છે— શ્રોત્રેન્દ્રિય ઇન્દ્રિય અસવર પન્તના ઉપર્યુક્ત ૬ પ્રકારો અહીં या सूत्रनी व्याख्या सुगम छे. ॥ सु. १३ ॥
સવર અને અસવરના સદ્ભાવમાં જ સાત ( સાતા, સુખ ) અને તેથી હવે સૂત્રકાર સાત
અસાત ( અસાતા, દુઃખ ) ના સદ્ભાવ રહે છે. અને અસાતના ૬ પ્રકારનું કથન કરે છે,
स्था - ४१
અસવથી લઇને નો ગ્રહણ કરવા જોઇએ.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
स्थानाङ्गसूत्रे
सातम् । एवं चक्षुरिन्द्रियसातादिकमपि विज्ञेयम् । तथा - इष्ट चिन्तनतो यत् सुखं भवति तत् नोइन्द्रियसातमिति । तथा - असा = दुःखमपि षड्विधं भवति । तत्रअमनोज्ञशब्दश्रवगतो यद् दुःखं भवति तत् श्रोगेन्द्रियासातम् । एवम् अमनोज्ञरूपादिदर्शनादितश्चक्षुरिन्द्रियाद्यसातं बोध्यम् । अनिष्टचिन्तनतो यद् दुःखं भवति तत् नोइन्द्रियासातमिति ॥ सू० १४ ॥
पूर्वसूत्रान् दुःखं निरूपितं दुःखस्य क्षयच प्रायश्चित्ताद भवतीति प्रायश्चितस्य षड्भेदानाह
मूलम् - छविहे पायच्छित्ते पण्णत्ते, तं जहा--आलोयणारि हे १, पडिकमणारि २, तदुभयारि ३, विवेगारिहे ४, विउसग्गारिहे ५ तवारि ६ ।। सू १५ ॥
'छविहे साए पण्णत्ते इत्यादि सू० १४ ॥
सात नाम सुखका है, यह सुख ६ प्रकारका कहा गया है, जैसेश्रोत्रेन्द्रिय सात - मनोज्ञ शब्द के सुनने से जो सुख होता है, वह श्रोत्रेन्द्रिय सात है, इसी तरहका कथन चक्षु इन्द्रिय आदिके सात में भी जानना चाहिये तथा इष्ट पदार्थ के चिन्तयन से जो मनको सुख प्रतीत होता है, वह नो इन्द्रिय सात है, तथा असात नाम दुःखका है, यह असात भी छह प्रकारका होता है, अमनोज्ञ शब्द के श्रवणसे जो दुःख होता है, यह इन्द्रिय असात है, अनिष्ट चिन्तवन से मनको जो दुःख होता है, वह नो इन्द्रिय असात है ॥ सु०१४ ॥
"छब्बिसाते पण्णत्ते " त्याहि
66 સાત " भेटले सुख. ते सुमना नीचे प्रभागे ६ प्रहार ह्या छे. શ્રોત્રેન્દ્રિય સાતથી લઈને ના ઇન્દ્રિય સાત પન્તના ૬ પ્રકારો અહીં ગ્રહણ કરવા જોઇએ. મનેજ્ઞ શબ્દ સાંભળવાથી શ્રોત્રન્દ્રિયને જે સુખ ઉપજે છે તેનુ નામ શ્રોત્રેન્દ્રિય સાત સમજવું. એ જ પ્રકારનું કથન ચક્ષુરિન્દ્રિય સાત દિ વિષે પણ સમજવું. ઈષ્ટ પદાર્થના વિચાર કરવાથી મનને સુખ ઉપજે છે તેનું નામ "नो इन्द्रिय सात " छे.
6
6
,
અસાત' એટલે દુઃખ. તે અસાતના પણ ૬ પ્રકાર પડે છે. અમનાજ્ઞ શબ્દના શ્રવણથી જીવને જે દુઃખ થાય છે તેનું નામ શ્રોત્રેન્દ્રિય અસાત છે. અમને જ્ઞ રૂપ આદિ જોવાથી જીવને જે દુઃખ થાય છે તેનુ નામ ચક્ષુરિન્દ્રિય અસાત 'छे એ જ પ્રમાણે ઘ્રાણેન્દ્રિય અસાત આદિ વિષે પણ સમજવું. અનિષ્ટ પદાર્થનુ ચિન્તવન કરવાથી મનને જે દુઃખ થાય છે, तेनु नाम 'नो इन्द्रिय असात छे. ॥ सू. १४ ॥
"
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था.६ सू० १५ षड्विधप्रायश्चित्तनिरूपणम्
३२३ ___ छाया-पइविधं प्रायश्चित्तं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-आलोचनाहम् १, प्रतिक्रमणार्हम् १, तदुभयाईम् ३, विवेकार्डम् ४, व्युत्सर्हिम् ५, तपोऽहम् ६॥१०१५।।
टीका- छबिहे ' इत्यादि । प्रायश्चित्तम् पइविधं बोध्यम् । तत्र यद् गुरुनिवेदनया शुध्यति-तदालोचनाहं प्रायश्चित्तम् १। मिथ्यादुष्कृतेन यत् शुध्यति तत् पतिक्रमणाहम् । यदालोचनामिथ्यादुष्कृताभ्यां शुध्यति तत् उमयाईम् ३। आधाकमादौ परिष्ठापिते यत् शुध्यति तद् विवेकाहम् ४। कायचेष्टानिरोधतो यत् शुध्यति तत् व्युत्सर्हिम् ५। निर्विकृत्तिकादिना तपसा यत् शुध्यति तत् तपोऽ. हम ६ इति ॥ सु० १५ ॥
सूत्रके अन्तमें दुःखका निरूपण कियाहै और दुःखका क्षय प्रायश्चि. तसे होताहै, इसलिये अब सूत्रकार प्रायश्चित्तके छह भेदोंका कथन करतेहैं 'छव्यिहे प्रायच्छिते पण्णत्ते' इत्यादि सू० १५ ॥
प्रायश्चित्त छह प्रकारका कहा गया है, जैसे-आलोचनाह १ प्रति. क्रमगार्ह २ तदुभयाई ३ विवेकाई ४ व्युत्साह ५ और तपोऽहं ६ ।
इनमें जो गुरुसे निवेदन करने पर दोष शुद्ध होता है, वह आलो चनाह प्रायश्चित्त है, जा मिथ्यादुष्कृतसे शुद्ध होता है, वह प्रतिक्रम णार्ह प्रायश्चित्त है, जो आलोचना एवं प्रतिक्रमण इन दोनोंसे शुद्ध होता है, वह तदुमपाई प्रायश्चित है, आधाकर्म आदिके परिष्ठापित होने पर जो शुद्ध होता है, यह विवेकाह प्रायश्चित्त है, कायचेष्टाके
પૂર્વ સૂત્રના અંતમાં દુઃખનું નિરૂપણ કર્યું છે. અને દુઃખને સૂત્રકાર પ્રાયશ્ચિત્તના ૬ ભેદેનું કથન કરે છે.
"छव्यिहे पायच्छित्ते पण्णत्ते" त्याह
प्रायश्चित्तमा नी2 प्राथे १ ४.२ ४ा छ-(१) मायना(२) प्रतिभा , (3) agसया, (४) विवे, (५) व्युत्सामने (६) त५:
ગુરુની પાસે નિવેદન કરવા માત્રથી જ જે દેષની શુદ્ધિ થઈ જાય છે, તે દોષની શુદ્ધિરૂપ પ્રાયશ્ચિત્તને આલેચનાતું પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. જે મિથ્યા દુકૃત વડે શુદ્ધ થાય છે, તેને પ્રતિકમણાઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. જે દોષની શુદ્ધિ આચને અને પ્રતિક્રમણ આ બને દ્વારા થાય છે, તેને તદુભયાહ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. આધાકમ દષથી દૂષિત થયેલા આહારાદિને પરિષ્ઠાપિત કરવાથી (પરઠવવાથી) જે શુદ્ધ થાય છે તેને વિવેકાઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. કાયાના નિધથી જે શુદ્ધ થાય છે તે દેશના પ્રાયશ્ચિત્તને વ્યુત્સર્ગોહ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
स्थानाङ्गसूत्रे प्रायश्चित्तवहनशीलास्तु मनुष्या एव भवन्तीति 'छविहा मणुस्सा' इत्या. रभ्य लोकस्थितिसूत्रपर्यन्तं मनुष्यसम्बन्धीनि सूत्राणि पाह---
मूलम्--छबिहा मणुस्सग्गा पण्णता, तं जहा--जंबूदीवगार, धायइसंडदीवपुरथिमद्धगा २, धायइसंडदीवपञ्चस्थिमद्धगा ३, पुक्खरवर दीवड्डपुरथिमद्धगा ४, पुक्खरवरदीवपञ्चत्थिमद्धगा ४, अंतरदीवगा ६॥ अहवा छव्यिहा मणुस्सा पण्णत्ता, तं जहासंमुच्छिममणुस्सा कम्मभूमिगा १, अकम्मभूमिगा २, अंतरदीयगा ३, गन्भवतियमणुस्सा-कम्ममूमिगा १, अकम्मभूमिगा २, अंतरदोवगा ३ ॥ स. १६ ॥ __ छाया-पइविधा मनुष्यकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जम्बूद्वीपगाः १ धातकीखण्डद्वीपपौरस्त्यागाः २, धातकीखण्डद्वीपपाश्चात्त्याईगाः ३, पुष्करवरद्वीपा र्धपौरस्त्यार्द्ध गाः ४, पुष्करवरद्वीपाधपाश्चात्त्यार्धगाः ५, अन्तरद्वीपगाः । अथवा निरोधसे जो शुद्ध होता है, वह व्युत्साह प्रायश्चित्त है, एवं निर्विकृतिक (यिनाधिगय ) आदि तपसे जो दोष शुद्ध होता है, वह तपोऽर्ह प्रायश्चित्त है। सु० १५ ॥
प्रायश्चित्तको अङ्गीकार करनेवाले मनुष्यही होते हैं इसलिये अब सत्रकार "छव्यिहा मणुस्ता" यहां से लेकर लोकस्थिति पर्यन्त मनुष्य संबन्धी सत्रोंका कथन करते हैं-"छव्धिहा मगुस्सगा पगत्ता" इत्यादि __मनुष्य ६ प्रकारके कहे गये हैं-जैसे जम्बूदीपग १ धातकीखण्ड दीप पौरस्त्याग २ धातकीखण्डहोप पाश्चात्याचग ३ पुष्करवरद्वीपार्ध. पौरस्त्याग ४ पुष्करवरद्वीपार्ध पाश्चात्याधग ५ एवं अन्तरद्वीपग ६ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. નિર્વિકૃતિક આદિ તપ દ્વારા દેશની શુદ્ધિ કરવાને ગ્ય प्रायश्चित्तन (तपाई (त: अ) प्रायश्चित्त ४ छ. ॥ सू. १५ ॥
મનુષ્ય જ પ્રાયશ્ચિત્ત લે છે. આ સબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર મનુષ્ય विषय सूत्रानु थन ४२ छ. "छब्धिहा मणुस्सा" मीथी २३ ॐशन લેકસ્થિતિ પર્વતના સૂત્રમાં સૂત્રકારે મનુષ્ય વિષયક કથન કર્યું છે.
"छबिहा मणुस्सगा पण्णत्ता" त्याह
મનુષ્યના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકારો કહ્યા છે–(૧) જમ્બુદ્વીપ (જબૂद्वीपमा नभसा) ती 'दीपना पूधिमान्भेसा, (3) धातही म. દ્વીપના પશ્ચિમાઈ માં જન્મેલા, (૪) પુષ્કરવાર દ્વીપાઉંના પૂર્વાર્ધમાં જન્મેલા, (૫) પુષ્કરવર દ્વીપાર્ષના પશ્ચિમાર્ધમાં જન્મેલા અને (૬) અન્તરદ્વીપમાં જન્મેલા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०१६ षड्विघमनुष्यादिनिरूपणम्
३२५ पुविधा मनुष्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सम्मूञ्छि अमनुष्याः-कर्मभूमिगाः १, अकमभूमिगाः २, अन्तरद्वीपगाः ३, गर्भव्युत्क्रान्तिका:-कर्मभूमिगाः १, अकर्ममू मिगाः २, अन्तरद्वीपगाः ३ ॥ सू० १६ ॥
टीका---' छविहा' इत्यादि--
मनुष्याणां षड् विधत्वं प्रकारद्वयेन बोध्यम् । तत्र प्रथमे प्रकारे जम्बूद्वीपगाः' इत्यादयः षड्भेदाः । द्वितीये प्रकारे पूर्व सम्मृच्छिमगर्भव्युत्क्रान्तिकभेदेन मनुष्या द्विविधाः । तत्र समूछिमा त्रिविधा भवन्ति, गर्भव्युत्क्रान्तिका अपि त्रिविधा भवन्तीति षड्विधा मनुष्या भवन्तीति ॥ मू० १६ ॥
तथा-- __ मूलम्-छविहा इड्डीमंता मणुस्ला पण्णता, तं जहा-अर. हंता १, चकवट्टी २, बलदेवा ३, वासुदेवा ४, चारणा ५, विजाहरा ६ ॥ सू० १७ ॥
अथवा-इस प्रकारसे मनुष्य ६ प्रकारके कहे गये हैं जैसे-सम्मूच्छिम मनुष्य कर्मभूमिग १ अकर्म भूमिग २ अन्तरद्वीपग ३ गभव्युस्क्रान्तिक कर्मभूमिग १ अकर्मभूमिग २ और अन्तरद्वीपग ३ ।
इस सत्रमें मनुष्योंकी षट् प्रकारता प्रकट की गई है, वह दो प्रकारसे प्रकटकी गई है, इनमें प्रथम प्रकारतामें "जम्बूद्वीपग" यहाँसे लेकर " अन्तरद्वीपग" तक कथन हुआ है, द्वितीय प्रकारतामें सम्मूच्छिम एवं गर्भव्युत्क्रान्तिकके भेदसे मनुष्य दो दो प्रकार के होते हैं, इनमें सम्मूच्छिम मनुष्य कर्मभूमिग, अकर्मभूमिग, और अन्तरद्वी. पग तीन प्रकारके होते हैं, और गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्य भी ३ प्रकारके होते हैं, इस तरह ६ प्रकारके मनुष्य होते हैं। सू०१६॥
અથવા–મનુષ્યના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર પણ પડે છે–(૧) સમૂછિમ મનુષ્ય કર્મભૂમિગ, (૨) સમૂછિમ અકર્મભૂમિગ, (૩) સમૂછિમ અન્તરદ્વીપગ, (૪) ગર્ભવ્યકતિક કર્મભૂમિગ, (૫) અકર્મભૂમિગ અને (१) मन्ती .
" આ સૂત્રમાં બે રીતે મનુષ્યના ૬ પ્રકારે પાડવામાં આવ્યા છે. પહેલી રીતે “ જ બદ્વીપગ 7 થી લઈને “અન્તરદ્વીપગ” પર્યાના ૬ પ્રકાર પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. બીજી રીતે મનુષ્યના મુખ્ય બે ભેદ પાડયા છે— (૧) સમૂ૭િમ અને (૨) ગર્ભવ્યુત્ક તિક તેમાંથી સમૂછિમ મનુષ્યના કર્મભૂમિ જ આદિ ત્રણ પ્રકાર પડે છે, અને ગર્ભવ્યુત્કાતિકના પણ કર્મભૂમિ જ, અકર્મભૂમિ જ અને અન્તરદ્વીપ જ નામના ત્રણ પ્રકાર પડે છે, આ રીતે કુલ છ પ્રકાર થાય છે. તે સૂ. ૧૬ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
स्थानाङ्गसूत्रे छाया--पविधा ऋद्धिमन्तो मनुष्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अर्हन्तः १, चक्रवर्तिनः २, बलदेवाः ३, वासुदेवाः ४, चारणाः ५, विद्याधराः ६॥ सु०१७॥
टीका–छविहा' इत्यादि--
व्याख्या स्पष्टा । नवरम्-चारणाः-जङ्घाचारणा विद्याचारणाश्च बोथ्याः। विद्याधराः-वैताढयादिवासिनः ॥ सू० १७ ॥
तथा--
मूलम्-छबिहा अणिडिमंता पण्णत्ता, तं जहा-हेमवंतगा १, हेरन्नयंतगा २, हरिवंसगा ३, रम्मगवंसगा ४, कुरुबासिणो ५, अंतरदीवगा ६ ॥ सू० १८॥
छाया-ट्विधा अवृद्धिमन्तः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हैमवतगाः १, हैरण्यवतगाः २, हरिवर्षगाः ३, रम्पकवर्षगाः ४, कुरुवासिनः ५, अन्तरद्वीपगाः ६॥सू०१८॥
टीका--'छविहा' इत्यादि । व्याख्या सुगमा ।। सु० १८ ॥ "छव्विहा इड्डीमंता मणुस्सा" इत्यादि सू०१७॥
ऋद्धिधारी मनुष्य ६ प्रकारके होते हैं, जैसे-अर्हन्त १ चक्रवर्ती २ बलदेव ३ वासुदेव ४ चारण ५ और विद्याधर ६।
इसकी व्याख्या स्पष्ट है, जङ्घाचारण और विद्याचारणके भेदसे चारण मनुष्य दो प्रकार के होते हैं, वैताढय आदि पर्वतवासी जो मनुष्य होते हैं वे विद्याधर हैं । सु०१७॥
"छब्धिहा अणिडिमंता पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र १८॥
जिनको किसी भी प्रकारकी ऋद्धि नहीं होती है, वे अऋद्धिमान् प्राणी ६ प्रकारके कहे गये हैं जैसे-हेमवर्षग १ हैरण्यवर्षग २ हरिवर्षग
"छब्बिहा इड्ढीमंता मणुस्सा" प्रत्याहि
નાદ્વિધારી મનુષ્યના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર પડે છે –(૧) અહંત, (२) या , (3) ५, (४) वासुदेव, (५) या२६] मन (6) विद्या५२. આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સુગમ છે. જઘાચારણ અને વિદ્યાચારના ભેદથી ચારણમનુષ્ય બે પ્રકારના કહ્યા છે. વિદ્યાધર વૈતાઢય આદિ પર્વતેના નિવાસી डाय छे. ॥ सू. १७ ॥
"छब्धिहा अणि ढिमंता पण्णता" यालि
જેમને કોઈ પણ પ્રકારની અદ્ધિને સદ્ભાવ હેતે નથી એવાં અદ્ધિ २क्षित मनुष्याना नाय प्रभा २ ॥छे-(१) उम५५५, (२) डे२५य.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
CED
%3
सुघा टीका स्था०६सू.२० उत्सपिण्या जंबूद्वीपस्य मनुष्य प्रमाणादिनिरूपणम् ३२७ तथा
मूलम् - छव्विहा ओसप्पिणी पण्णत्ता, तं जहा-दसमदुसमा जाय सुसमसुसमा ॥ सू० १९ ॥
छाया--पविधा अवसर्पिणी प्रज्ञप्ता, तद्यथा-दुष्पमदुष्षमा यावत् सुषमसु. पमा ॥ सु० १९॥
टीका--'छविहा' इत्यादि--
व्याख्या स्पष्टा । नवरं यावत्पदात्-दुष्षम २ दुषम सुषमा ३ मुषमदुषमा ४, सुषमा ५ ग्राद्याः ॥ सू० १९॥ तथा--
मूलम्-जंबुद्दीवे दीये भरहेरवएसु वासेसु तीयाए उस्सप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए मणुया छच्च धणुसहस्साइं उड़मुच्चत्तेणं इत्था, छच्च अद्धपलिओवमाइं परमाउं पालइत्था १, जंबुद्दीवे दीये भरहेरवएसु वासेसु इमीसे ओसप्पिणीए सुसम. सुसमाए समाए एवं चेय २, जंबूदीवे दीवे भरहेरवए आगमेस्साए उस्तप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए एवं चेव जाव छच्च ३ रम्यकवर्षग ४ कुरुवासी ५और अन्तरद्वीपग ६ इस सूत्रकी व्याख्या सुगम है ॥ सू० १८॥
"छचिहा ओसप्पिणी पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र १९ ॥
अवसर्पिणी ६ प्रकारकी कही गई है, जैसे-दुष्षम दुष्षमा १ यावत सुषम सुषमा ६ यहाँ यावत्पद्से-दुधमा २ दुषम सुषमा ३ सुषम दुष्षमा ४ सुषमा ५ इनका ग्रहण हुआ है ॥ १९ ॥ ५५, (3) विष, (४) २२५४११, (५) रुपासी मने (६) सन्तवीप આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સુગમ છે. એ સૂ. ૧૮
"छव्यिहा ओसप्पिणी पाणता " त्याह
અવસર્પિણીના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર કહ્યા છે– (૧) દુષમ દુષમા, (२) दुपमा, (3) हुपम सुषमा, (४) सुषम हुपमा, (५) सुषमा भने (6) सुषम सुषमा. ॥ सू. १८ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
स्थानाङ्गसो पलिओवमाई परमाउं पालइस्संति ३, जंबुद्दीवे दीवे देवकुरु उत्तरकुरासु मणुया छ धणुसहस्साई उर्दू उच्चत्तेणं पण्णत्ता, छच्च अद्धपलिओवमाइं परमाउं पालेति ४, एवं धायइसंडदीवपुरस्थिमद्धे चत्तारि आलावगा जाब पुक्खरवरदीवड्डपच्चस्थिमद्धे चत्तारि आलायगा ॥ सू० २० ॥
छाया--जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतैरवतयोः वर्पयोः अतीतायाम् उत्सपिण्यां सुषममुषमायां समायां मनुनाः पट् च धनुःसहस्राणि अर्ध्वमुच्चत्वेन अभवन् षट् च अर्धपल्योपमानि परमायुः अपालयन् १। जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतैरवतयोः वर्षयोः अस्यामवसर्पिण्याम् सुषमसुषमायाँ समायामेवमेव २। जम्बूद्रोपे द्वीपे भरतैरवते आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां सुषमसुषमायां समायाम् एवमेव यावत् षट् अपल्योपमानि परमायुः पालयिष्यन्ति ३। जम्बूद्वीपे द्वीपे देवकुरूत्तरकुरुधु ___ तथा--'जम्बुद्दीचे दीवे भरहेरवएसु' इत्यादि सूत्र २० ॥ टीकार्थ जम्बूद्वीप सम्बन्धी भरतक्षेत्रमें और ऐरक्त क्षेत्र में अतीत कालकी उत्सर्पिणीमें सुषम सुषमा नामके आरेमें मनुष्य ६ हजार धनुषके उंचे थे ६ अर्ध पल्योपमकी उनकी उत्कृष्ट आयु थी १ जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें भरत ऐरक्त क्षेत्रमें इस अवसर्पिणी में सुषम सुषमा नामके आरेमें ऐसाही कथन कर लेना चाहिये २ जम्बूदीप नामके द्वीपमें भरतक्षेत्र
और ऐरयत क्षेत्रमें आगासी सुषमसुषमा नामके आरेमें इसी तरहसे कथन जानना चाहिये यावत् ६ अर्द्ध पल्योपमकी वहां उत्कृष्ठ आयु थी ३ जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें देयकुरु और उत्तरकुरुमें मनुष्य ६ हजार
तथा '' जम्बूहीवे दीये भरहेरवएसु" त्या
જબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રમાં અતીતકાળની ઉત્સર્પિણીના સુષમ સુષમા નામના આરામાં મનુષ્યની ઊંચ ઈ ૬ હજાર ધનુષપ્રમાણુ હતી, અને તેમનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય છ અર્ધપલ્યોપમનું હતુ. ૧ |
જબૂલીપના ભરત અને ઐરવતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીના સુષમ સુષમા નામના આરામાં મનુષ્યની ઊંચાઈ અને આયુષ્યના વિષયમાં પણ ઉપર્યુક્ત કથન ગ્રહણ થવું જોઈએ. . ૨ !
જબૂઢીપના ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં આગામી સિપિણને સુષમ સુષમા નામના આરામાં પણ મનુષ્યની ઊંચાઈ ૬ હજાર ધનુષ્યપ્રમાણુ અને તેમનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૬ અર્ધપલ્યોપમનું હશે. . ૩ |
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्पा०६ सू०२० उत्सविण्यां जंबूद्वीपस्य मनुष्पप्रमाणादिनिरूपणम् ३२९ मनुजाः पधनुः सहस्राणि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः पट च अर्द्ध पल्योपमानि परमायुः पालयन्ति ४ । एवं धातकीखण्ड द्वीपपौरस्त्यार्द्धे चत्वार आलापका यावत् पुष्करवरद्वीपार्धपायात्यादै चचार आलापकाः । सू० २० ॥
टीका--' जंबुद्दीवे दीवे ' इत्यादि --
जम्बूदीपनामक द्वीपस्थे भरते देखते च क्षेत्रे अतीतायाम् उत्सर्पिण्याम् सुषम सुषमा नामक समायां मनुनाः पट् च धनुः सहस्राणि= त्रीन् कोशान् ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन अभवन्, तथा-षट् अर्धपल्योपमानि त्रीणि पल्योगमानि परमायुः= उत्कष्टमायुः अपालयन्=पालयन्ति स्मेति । एवमग्रेऽपि व्याख्या बोध्या । सू०२० ॥
तथा --
मूलम् -छवि हे संघघणे पण्णत्ते, तं जहा-- वइरोसभ णारायसंघयणे १, उसणाराय संघयणे २, नारायसंघयणे ३, अद्धनाराय संघणे ४, खीलियासंघयणे ५, छेवट्टसंघणे ६ ॥ सू० २१ ॥
छाया -- षड्विधं संहननं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-वज्रऋषभनाराच संहननत् १ ऋषभनाराचसंहननं २, नाराच संहननं ३, कीलिका संहनन ४, सेवार्त्तसंहननम् ५ ।। सू० २१॥
धनुष के ऊंचे होते कहे गये हैं, और६ अर्ध पस्योपमकी इनकी उत्कृष्ट आयु कही गई है ४ इसी तरह से घातकी खण्ड द्वीपके पौरस्त्यार्द्ध में (पूर्वके आधा भाग) चार आलापक यावत् पुष्करवर द्वीपार्ध के पाश्चात्यार्ध में चार आलापक कहलेना चाहिये | छह अर्ध पल्योपमका भाव है ३ पल्योपम ६ हजार धनुष से ३ कोश लिये गये हैं, क्योंकि २ हजार धनुषका एक कोश होता है || सू० २० ॥
જમૂદ્રીપ નામના દ્વીપના દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરુ નામના ક્ષેત્રામાં મનુષ્યાની ઊંચાઈ ૬ હજાર ધનુષપ્રમાણ કહી છે અને તેમનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૬ અ यस्योपभनुं ह्युं छे. । ४ ।
એ જ પ્રમાણે ધાતકીખડ દ્વીપના પૂર્વાર્ધના મનુષ્યા વિષે ચાર આલાપણ કહેવા જોઇએ. એ જ પ્રમાણે પુષ્કરવર દ્વીપાના પશ્ચિમાધ પન્તના દ્વીપાના મનુષ્ય વિષે પણ ચાર-ચાર આલાપકા કહેવા જોઇએ. એ હજાર ધનુષના એક કાશ થાય છે. તેથી ૬૦૦૦ ધનુષપ્રમાણ ઊંચાઇ એટલે ૩ કાશપ્રમાણુ ઊંચાઈ સમજવી. છ અધ પાપમનું આયુષ્ય એટલે ત્રણ પા मनुं आयुष्य सभ॥ सु. २० ॥
स्था०-४२
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
स्थानाङ्गसूत्रे टीका--'छब्धिहे ' इत्यादि-- __संहनन-संहन्यन्ते दृढतामापाद्यन्ते शरीरपुद्गला येन तत् , अस्न्था रचनाविशेषः, शक्तिविशेषो वा । तत् पविध षट्प्रकारकं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-यन्त्रऋषभनारायसंहनम् , तत्र-वज्र-कीलिकाकारमस्थि, ऋषमा तदुपरिपरिवेष्टनपट्टाकतिकोऽस्थिविशेषः, नाराचः उभयतो मर्कटवन्धः । तथा च-द्वयोरस्थनो रुभयतो मर्कटबन्धेन बद्वयोः पट्टाकृतिना तृतीयेनास्थ्ना परिवेष्टितयोरुपरि तदस्थित्रयं पुनरपि दृढीकत निखातमस्थित्रयभेदक कीलिकाकारं वज्रनामक मस्थि यत्र भवति _____टोकार्थ-तथा-"छविहे संघयणे पण्णत्ते तं जहा" इत्यादि।
संहनन ६ प्रकारका कहा गया है, जिसके द्वारा शरीर पुद्गल दृढताकों प्राप्त करते हैं, उसका नाम संहनन है, यह संहनन हड्डियोंकी रचना विशेषरूप होता है, अथवा शक्ति विशेषरूप होता है, संहनन ६ प्रकारका कहा गया है, जैसे-वत्र ऋषभनाराच संहनन १ इस संहननमें चज नामकी हड्डी कीलकके आकारकी होती है, और इसके ऊपर एक हड्डी ऐसी होती है, जो परिवेष्टन पढकी आकृतिके जैसी होती है, इसका नाम ऋषभ है, तथा दोनों तरफ जो मर्करबन्ध होता है, उसका नाम नाराच है, तथा च दोनों तरफ मर्कटवन्ध से बन्ध एवं पट्टकी आकृति जैसी तृतीय हड्डीसे परिवेष्टित हुई ऐसी दो हड्डियों के ऊपर जो इन तीनों हड्डियोंको बहुत अधिक दृढ करने के लिये कीलेके जैसी गढी हुई
टी -तथा “ छविहे संबयणे पण्णत्ते त जहा " त्याहिસંહનના ૬ પ્રકાર કહ્યા છે—જેના દ્વારા શરીરનાં પુદ્ગલ દઢતાને પ્રાપ્ત કરે છે તેનું નામ સંહનન છે. તે સંહના હાડકાંઓની વિશિષ્ટ રચનારૂપ હોય છે અથવા શક્તિ વિશેષરૂપ હોય છે. તે સંહનનના છ પ્રકારો નીચે પ્રમાણે उद्या छ-(१) ५०० *मनाराय सनन, (२) *भनाराय सनन, (3) નારાચ સંહનન, (૪) અર્ધનારા સંહનન, (૫) કીલિકા સંહનન અને (6) सेवात सहनन.
હવે વાઋષભનારાચ સંહનનનું સ્વરૂપ કેવું હોય છે તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–આ સંહનામાં કલકના આકારની વજી નામની હડ્ડી (હાડકું) હોય છે. તેના ઉપર એક એવી હહી હોય છે કે જે પરિવેષ્ટન પટ્ટના જેવા આકારની હોય છે, જેનું નામ ઋષભ છે. તથા બને તરફને જે મર્કટબન્ય હોય છે તેનું નામ “નારાચ” છે તથા બને તરફના માર્ક ટબ ની સાથે બન્ય અને પટ્ટની આકૃતિ જેવું ત્રીજું હાડકા વડે પરિવેષ્ટિત થયેલા બે હાડકાઓની ઉપર એ ત્રણે હાડકાઓને ખૂબ જ દઢ કરવાને માટે ખીલાના જેવી રચનાવાળા,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू. २१ षडूविधसंहनननिरूपणम् तद् वज्रपमनाराचं, तच्च तत्संहननं चेति तत् १ तथा - ऋषभनाराचसंहननम् - यत्र संहनने वज्रं नास्ति ऋषभनाराचौ तु विद्येते तत् ॥ २ ॥ नाराचसंह'ननम् यत्र संहननेन वज्रऋषभौ न स्तः केवलो नाराचो भवति, तत् ॥ ३ ॥ अर्द्धनाराचसंहननम् - यत्र तु एकपार्थेन नाराचो द्वितीयपार्श्वेन च वज्रं तत् ॥ ४ ॥
३३१
हड्डी रहती है, कि जिसका नाम वज्र अस्थि है, ऐसी रचना विशेष जिस शरीरमें होता है, वह वज्र ऋषभनाराच संहनन है, तात्पर्य इस कनका केवल यही है, कि जिस शरीरके वेष्टन कीलें और हड्डियां वज्रमय होती हैं, वह पूर्वोक्त संहनन है, व्यवहारमें जिस प्रकार दो काष्टोंको जोड़नेके लिये पहिले तो लोहेकी पंचसे उन्हें जकड दिया जाता है, और फिर उस पंचके ऊपर विशेष मजबूतीके लिये कीले भी ढोक दी जाती है, इसी तरह की रचना जिस शरीर में हड्डियों की होती है, वही वज्र ऋषमनाराच संहनन है, दूसरा संहनन है ऋषभनाराच संहनन इस संहननमें वज्र नामकी अस्थि नहीं होती है, केवल ऋषभ और नाराचही होते हैं, तृतीय संहनन है नाराच - इस संहननमें वज्र और ऋषभ ये दोनों नहीं होते हैं, केवल नाराच उभयतः मर्कटबन्धही होता है, चतुर्थ संहनन है- अर्धनाराच - इस संहननमें एक तरफ तो नाराच होता है, ओर दूसरी और वज्र रहता है, पांचवां
જે હાડકા રહે છે તેનુ નામ વજ્ર અસ્થિ છે. આ પ્રકારની રચના વિશેષને જે સહનનમાં સદ્ભાવ હાય છે, તે સ'હનનને વઋષભનારાચ સહનન કહે છે. આ કથનના ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-જે શરીરનાં વેગ્ટન, કીલેા ( ખીલીઆ ) અને હાડકાંઓ વામય હાય છે તે શરીરને વઋષભનાશચ સંહનનવાળુ કહે જેમ એ લાકડાંને જોડવાને માટે પહેલાં તે લેાટાના પચ વડે તેમને જકડી લેવામાં આવે છે, અને ત્યાર બાદ વિશેષ મજબૂતીને માટે તે પંચ ઉપર ખીલાઓ પણ ઠાકવામાં આવે છે, આ પ્રકારની હાડકાંની રચના જે શરીરમાં હાય છે તે શરીરને વઋષભનારાચ મહુનનવાળું શરીર કહે છે.
(ર) ઋષભનારાચ સ ́નન~~આ સંહનનમાં વજ્ર નામના અસ્થિના સદ્દભાવ હાતા નથી. માત્ર ઋષભ અને નારાચા જ સદ્ભાવ હોય છે.
(૩) નારાચ સહનન~~આ સહુનનમાં વજ્ર અને ઋષભ, આ અને હાતાં નથી પશુ નારાચ (ઉભષત: મર્કટ અન્ય) જ હાય છે.
(૪) અનારાચ સહનન––આ પ્રકારના સહુનનમાં એક તરફ નારાચ હાય છે અને ખીજી તરફ્ વ રહે છે,
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
स्थानागसूत्रे कीलिकासंहननम्-यत्र संहननेऽस्थीनि बज्रापरनामधेयकीलिकामागेण अबब. द्धानि भवन्ति तत् ॥५॥ तथा-सेवात संहननम्-सेवा-परस्परं पर्यन्तस्पर्शलक्षणा; यत्र संहनने सेवामागतानि अस्थीनि भवन्ति, स्नेहाभ्यवहरणतैलाभ्यङ्गवि. श्रामणादिरूशं च परिशीलनो नित्यमपेक्षते तत् ॥ १॥ इति । शक्तिविशेषपक्षे तु-सागवान् ' इति भाषाप्रसिद्धशाखोटकाष्ठादेरिय दृढत्वं संहननं बोध्यम् । इति ॥ मू० २१॥
तथा
मूलम्-छब्धिहे संठाणे पण्णत्ते, तं जहा- समचउरसे १, जग्गोहपरिमंडले २, साई ३, खुजे ४ वामणे ५ हुंडे ६ सू॥२२॥
छाया-पडूविधं संस्थानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-समचतुरस्त्रम् १, न्यग्रोधपरिमल्डलं २, सादि ३, कुब्जं ४, वामनं ५, हुण्डम् ६ ॥ सू० २२ ॥ संहनन है कोलिका-इस संहननमें हड्डियां वज्र नामक कीलिका मात्रसे बंधी हुई रहती है, तथा छठा संहनन है-सेवात-इस संहननमें सेवा तक आगम हड्डियां होती हैं, अर्थात् हड्डियां आपस में एक दूसरी हड्डिके कोनोंसे मिलीजुली रहती हैं । तेल लगानो तैलसे मालिश करना थका. वट होने पर विश्राम देना आदि रूप परिशीलना की जो नित्य अपेक्षा रखता है, ऐसा जो संहनन है, वह सेवा संहनन है, ६ इस प्रकारसे ये ६ संहनन हैं, शक्ति विशेष पक्ष में तो " सागवान् " शाखोट काष्ठ आदिको तरह जो दृढता है, वह संहनन है, ऐसा जानना चाहिये।सू०२१॥
(૫) કીલિકા સંહાન–-આ સંવનનમાં હાડકાં માત્ર વા નામની કાલિકા વડે જ બંધાયેલો રહે છે.
(૬) સેવાર્તા સંહનન–-આ સંવનનમાં હાડકાંએ અ ન્યની સાથે એક બીજાના ખૂણાઓ વડે મળેલાં રહે છે. આ પ્રકારના સંહનનવાળું શરીર તેલની માલિશની તથા થાક લાગે ત્યારે વિશ્રામ આદિ રૂપ પરિશીલતાની (સેવાની) અપેક્ષા રાખે છે, તેથી એવા સંવનનને સેવા સંહનન કહે છે. माना । छ सनन हा छ. शतिविशेष पक्षे तो " सागवान् " શાખટ કાષ્ટ આદિની જેમ જે દઢતા છે, તે સંહનન છે, એમ સમજવું
म. ॥ सू. २१ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
333
-
सुघा टीका स्था०६ स०२२ षविधसंस्थाननिरूपणम् टीका-'छविहे ' इत्यादि
संस्थानम् -अवयवरचनारूपः शरीराकारः पविध प्रज्ञसम् । तद्यथा-समव. तुरस्रम्-समा:-तुल्याः चतस्रः अस्रया कोटयो यस्य तत् । अत्रयस्त्विह-चतुदिगविमागोपलक्षिताः शरीरावयवाः । अयं भावः-यत्र संस्थाने सर्वेऽपि शरीराचयवाः चतुर्दिम् विभागोपलक्षिताः शरीरलक्षणोक्तपमाणप्रमिता भवन्ति, न तु न्यूना अधिकाः तत्संस्थानं समचतुरखं बोध्यमिति ॥१॥ तथा-न्यग्रोधपरिमण्डलम्-यत्र संस्थाने न्यग्रोधवत् परितो मण्डलं भवति तत् । अयं भावः-यथा न्यग्रोधो.
टीकार्थ-तथा- "छबिहे संठाणे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र २२ ॥
संस्थान छह प्रकारका कहा गया है, जैसे-समचतुरस्रसंस्थान १ न्यग्रोधपरिमण्डल संस्थान २ सादि संस्थान ३ कुन्जसंस्थान ४ वामन संस्थान ५ और हुंडक संस्थान ६ अवयवोंकी रचना रूप जो शरीरका आकार है, उसका नाम संस्थान है, जिस संस्थान में शरीरका आकार ठीक प्रमाणमें होता है, वह समचतुरस्र संस्थान है, समान कोटि जिसकी होती है, अर्थात् शरीरके अमुक अवयव अमुक दिशाकी ओर उस शरीरके अनुसार इतने प्रमाणवाले होना चाहिये अमुक दिशाकी ओर इतने प्रमाणवाले होने चाहिये इस तरहके प्रमाणसे युक्त जिस शरीरमें उसके अवयव हों कमती बढनी न हों ऐसा वह संस्थान सम. चतुरस्त्र संस्थान है । दूसरा संस्थान-न्यग्रोधपरिमण्डल है, इस संस्थान में न्यग्रोधकी वटवृक्ष तरह परितः मण्डल होताहै, तात्पर्य ऐसाहै, जैसे
टी-तथा "छब्धिहे संठाणे पणत्ते" त्याह
सस्थानना छ १२ ४ा छ-(१) सभयतुरख संस्थान, (२) न्योध परिभस सस्थान, (3) सा सथान, (४) १ सयान, (५) वामन सस्थान भने (6) ७ सथान.
અવયની રચના રૂપ જે શરીરને આકાર છે તેનું નામ સંસ્થાન છે. જે સંસ્થાનમાં શરીરને આકાર સપ્રમાણ હોય છે, તે સંસ્થાનને સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન કહે છે. શરીરના જે ભાગના અવયવનું જેટલું પ્રમાણ હોવું જોઈએ એટલા પ્રમાણુવાળા તે અવયવે હાય-કઈ પણ અવયવના પ્રમાણમાં વધારો ઘટાડે ન હોય, એવા સપ્રમાણ અવયવાળા શરીરને સમચતુરસ સંસ્થાન કહે છે.
- ન્યોધપરિમંડલ સંસ્થાન–ન્યગ્રોધ એટલે વડનું ઝાડ. જેમ વડનું ઝાડ ઉપરના ભાગમાં પરિપૂર્ણ આકારવાળું હોય છે, પણ તે નીચેના ભાગમાં પરિ.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
स्थानाङ्गसूत्रे वटवृक्ष उपरि परिपूर्णाकारो भवति, अधस्तु न तथा, तथैव यत्संस्थानं नाभे. रुपरि शरीरलक्षणोक्तावयवसमन्वितं भवति, तदधस्तु हीनमधिकं वा भवति, तत्संस्थान न्यग्रोधपरिमण्डलं बोध्यमिति ॥ २ ॥ तथा-सादि-आदिना-प्रमाणो. पेतरूपेण सह वर्तते इति सादि । अत्र आदि शब्देन नाभेरधोमागो गृह्यते । ततश्च यत्र संस्थाने नाभेरधस्वनः प्रदेशः शरीरलागोक्तपमाणयुक्तो भवति, उपरिभागस्तु न तथा, तन संस्थानं सादीत्युच्यते, इति ॥ ३ ॥ कुनम्-यत्र संस्थाने पाणिपादशिरोमोवरूपा अवयवाः अन्यूनाधिकपमाणा भवन्ति अवशिष्टा वक्ष:न्यग्रोध-वटवृक्ष ऊपरमें परिपूर्ण आकारयाला होता है, और अपने नीचे वह परिपूर्ण आकारबाला नहीं होताहै, उसी तरह से जो संस्थान नामिसे ऊपर तो शरीर लक्षणोक्त प्रमाणवाले अवयवोंसे युक्त होता है, और नीचे नाभिसे नीचे ऐसा नहीं होता है, हीन अवयवोंवाला भी होता है, अधिक अवयवोंयाला भी होता है, ऐसा संस्थान न्यग्रोध परिमण्डल संस्थान है, 'सादिसंस्थान' यह तृतीय संस्थान है, इस संस्थान में आदि शब्दसे नाभिका अधोभाग गृहीत हुआ है, अतः जिस संस्थान में नाभिसे नीचेका प्रदेश शरीर के लक्षणों में जैसा आकारका प्रमाण कहा गया है, उस प्रमाणसे युक्त हो और ऊपरका प्रदेश वैसा न हो ऐसे संस्थानका नाम सादि संस्थान है, यह संस्थान न्यग्रोध परिमण्डल संस्थान विपरीत होता है। कुछज यह चतुर्थ संस्थान है-इस संस्थानमें कर, चरण, शिर, ग्रीवा ये सब अवयव अन्यूनाधिक प्रमाणवाले होते પૂર્ણ આકારવાળું હોતું નથી, એ જ પ્રમાણે જે શરીરનું સંસ્થાન નાભિથી ઉપરના ભાગમાં તે સપ્રમાણ અવયથી (શાસ્ત્રોક્ત લક્ષણવાળાં અવયથી) યુક્ત હોય, પરંતુ નાભિથી નીચે રહીન અવયવાળ અથવા અધિક પ્રમાણયુક્ત અવયવાળું હોય, તે સંસ્થાનને ન્યગ્રોધ પરિમંડલ સંસ્થાન કહે છે. આ સંસ્થાનમાં વટવૃક્ષની જેમ પરિતા મંડલ હોય છે. તેની સ્પષ્ટતા ઉપર કહ્યા પ્રમાણે સમજવી.
સાદિ સંસ્થાન---અહીં આદિ પદ વડે નાભિને અર્ધો ભાગ ગૃહીત થયે જે સંસ્થાનમાં નાભિની નીચેના ભાગના અવયવોને આકાર સપ્રમાણ હિય પણ નાભિની ઉપરના ભાગના અવયવે સપ્રમ ણ આકારવાળા ન હોય એવા સંસ્થાનને સાદિ સંસ્થાન કહે છે. આ સંસ્થાન જોધપરિમંડલ સંસ્થાન કરતાં વિપરીત લક્ષણવાળું હોય છે.
કુન્જ સંસ્થાન–આ સંસ્થાનમાં હાથ, પગ, મસ્તક, ડેક આદિ અવ કે અન્યતાધિક પ્રમાણુવાળા ( સપ્રમાણ ) હોય છે. પણ વક્ષસ્થલ આદિ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०२३ अनात्मयतः अहितायाद्यथै षड्रस्थाननिरूपणम् ३३५ स्थलादयस्तु अवयवाः शरीरलक्षणोक्तप्रमाणरहिता भवन्ति, तत् ॥ ४ ॥ वामनम्यत्र संस्थाने पाणिपादशिरोनीयरूपा अवयवाः लघवो भवन्ति, तत् ॥५॥ तथाहुण्डम्-यत्र संस्थाने एकमप्यङ्गं शरीरलक्षणोक्तपमाणोपेतं न भवति, ततू ६॥सू०२२॥
तथा
मूलम्--छहाणा अगत्तवओ अहियाए असुहाए अखमाए अणिस्सयसाए अणाणुगामियत्ताए भवंति, तं जहा--परियाए १, परियाले २, सुए ३, तवे ४, लाभे ५. पूयासकारे ६। छटाणा अत्तवओ हियाए जाय आणुगामियत्ताए भवंति, तं जहा--परि याले जाव पूयासकारे ॥ सू० २३ ॥
छाया-षट् स्थानानि अनात्मयतः अहिताय अशुभाय अक्षमाय अनिःश्रेयसाय अनानुगामिकतायै भवन्ति, तद्यथा-पर्यायः १, परिवारः २, श्रुतम् ३, तपः ४, लाभः ५, पूजासत्कारः ६। षट् स्थानानि आत्मरतो हिताय यावत् आनुगामिकतायै भवन्ति, तद्यथा-पर्यायः परिवारो यावत् पूजासत्कारः ।।मू०२३॥ हैं, और वक्षःस्थल आदि अवयव शरीर लक्षणोक्त प्रमाणसे रहित होते हैं, ऐसा वह संस्थान कुब्ज संस्थान है, तात्पर्य यह है, कि कुब्ज. संस्थानमें हाथ चरण आदि तो लम्बे होते हैं, और मध्य भाग छोटा होता है, बामन यह ५ वां संस्थान है, इस संस्थानमें कर, चरण, शिर और ग्रीवा ये अवयव तो लघु होते हैं, और मध्य भाग बड़ा होता है, तथा जिस संस्थानमें एक भी अंग शरीर लक्षणोक्त प्रमाणवाला नहीं होता है, वह हुण्डक संस्थान है ॥ मू० २२ ॥ અવયવો ન્યાધિક પ્રમાણુવાળા હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે આ સંસ્થાનમાં હાથ, પગ આદિ અંગે તો ચોગ્ય લંબાઈવાળા હોય છે, પણ મધ્ય ભાગ માટે હોય છે.
વામન સંસ્થાન–આ સંસ્થાનમાં હાથ, પગ, મસ્તક, ડેક આદિ અવ. ય લઘુ ( હીન પ્રમાણુવાળા) હોય છે, પણ મધ્ય ભાગ (અધિક પ્રમાણ पाणी) डाय छे.
હંડક સંસ્થાન–જે સંસ્થાનમાં શરીરનું એક પણ અંગ શાસ્ત્રોક્ત લક્ષણવાળા પ્રમાણવાળું હોતું નથી પણ પ્રત્યેક અંગ જૂનાધિક પ્રમાણવાળું હોય છે, તે સંસ્થાનનું નામ હુંડક સંસ્થાન છે. જે સૂ. ૨૨ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
__ स्थानास्त्रे टीका-'छट्ठाणा ' इत्यादि ।
अनात्मवतः-अकपायो हि आत्मा स्वस्वरूपावस्थि तत्वादात्मेति उच्यते, एवं विध आस्मा यस्य भवति स आत्मवान् न आत्मवान्-अनात्मवान् तस्य अनात्मवतः-सकषायजीवस्य षट्र स्थानानिजस्तूनि अहिताय अपथ्याय, अशुभाय-पापाय, 'असुखाय' इतिच्छाया पक्षे-असुखाय-दुःखाप, अक्षमाय=
टीकार्थ-"छट्ठाणा अणत्तवओ अहियाए असुहाए" इत्यादि सूत्र २३॥
अनात्मावाले जीवके लिये छह स्थान अहितके निमित्त अशुभके निमित्त अक्षान्तिके निमित्त अकल्याणके निमित्त और अनानुगामिकताके निमित्त होते हैं, यहां अनात्मा शब्दसे जिसमें आत्मा नहीं है, ऐसा अर्थ नहीं लिया गया है, किन्तु जिसकी आत्मा कषाय सहित है, ऐसा प्राणो यह अर्थ लिया गया है, क्योंकि कषाय विहीन आत्मा अपने स्वरूप में अवस्थित रहता है, अतः सच्चे अर्थ में वही आत्मा है, ऐसा आत्मा जिसका होता है, वह आत्मावाला है, और ऐसा आत्मा जिसका नहीं होता है, वह अनात्माबाला है, ऐसे अनात्मायाले जीवको पर्याय आदि ६ स्थान अहित आदिके लिये होते हैं-वे ६ स्थान इस प्रकारसे हैं-पर्याय १, परिवार २, श्रुन ३, तप ४, लाभ ५ और पूजा सत्कार ६ अहितका भाव अपथ्य है, अशुभका तात्पर्य पाप है, अथवा " अनुहाए" शब्दकी संस्कृत छाया-" असुखाय" ऐसी भी
टा-तथा “छदाणा अणत्तो अहियाए असहाए " त्याह
અનાત્માવાળા ને નીચેનાં છ સ્થાન અહિતકારી, અશુભકારી, અક્ષાન્તિકારી, અકયાણકારી, અને અનાનુગામિકતાના નિમિત્ત રૂપ થઈ પડે छ. मी मनात्मा' ५६ "आत्मा विनानी" मा मनु पाय नथी. પરંતુ અહીં કષાયયુક્ત આત્માને માટે જ “અનાત્મા’ શબ્દનો પ્રયોગ થય. છે, કારણ કે કષાય રહિત આત્મા જ પોતાના મૂળ સ્વરૂપમાં અવસ્થિત રહે છે. માટે કષાય રહિત આત્મા જ ખરા અર્થમાં આત્મા કહેવાને ચગ્ય છે.
જવને આત્મા કષાય રહિત હોય છે એવા જીવને જ આત્માવાળે કહી શકાય છે, જેને આમાં એ હેતે નથી તેને અનાત્માવાળે કહી શકાય છે. એવા કષાયયુક્ત જીવને માટે જે ૬ સ્થાન અહિત આદિનું નિમિત્ત બને त ट ४२यामा मा छ-(१) पाय, (२) परिवार, (3) श्रुत, (४) त५, (५) साल म२ (6) पूनस२.
આ સૂત્રમાં અહિત શબ્દ અપના અર્થમાં, અને અશુભ શબ્દ પા૫ના सभा ५५राये। छे. " असुहाए " मा शपनी सत छाया “ असुखाय"
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुधा टीका स्था०६ सू०२३ अनात्मवतः अहितायाद्यर्थ षस्थामनिरूपणम् ३३७ असामर्थ्याय अक्षान्त्यै या, अनिःश्रेयसाय अकल्याणाय, अनानुगामिकतायैअशुभानुबन्धाय भवन्ति तथथा-पर्यायःजन्मकालः, प्रव्रज्याकालो वा । अयं च महानेव गृह्यते, यतोऽनात्मवान् महापर्याययुक्तश्चिन्तयति - यदहं ज्येष्ठोऽस्मि जन्मना प्रवज्यया वेति । अथवा-स्वल्पोऽपि प्रज्याकालो गृहस्थापेक्षयाऽभिमानकारणं भवतीति । तत्र-जन्मपर्यायो ब्रह्मदत्तचक्रवर्तिन इव, प्रवज्यापर्याय:-कण्ड. रीकस्येवाहितादितया भवति । इति ॥१॥ तथा-परिवारम् शिष्यादिः । २। होती है, तब इसका अर्थ असुख-दुःख ऐसा होता है, तथा अक्षम शब्दका अर्थ असामर्थ या अक्षान्ति, अनिःश्रेयसका अर्थ अकल्याण और अनानुगामिकताका अर्थ अशुभानुबन्ध ऐसा होताहै, इस तरहसे ये ६ स्थान क्रोधादि कषाय सहित जीवके लिये अहित आदिके निमित्त होते हैं । पर्यायसे यहां जन्मकाल या प्रवज्याकाल लिया गया है, ये जन्मकाल और प्रव्रज्याकाल भी महान् कालके ही गृहीत हुए हैं । अल्प कालके नहीं क्योंकि अनात्मवान् जीव महापर्याय युक्त होकर ऐसा विचार करता है, कि मैं जन्मसे अथवा पर्यायसे ज्येष्ठ हूं इस तरहसे पर्याय उसे अहित अभिमान आदिका कारण बनती है, प्रव्रज्याकाल थोड़ा भी हो तब भी वह उसे अन्य गृहस्थकी अपेक्षा अभिमानका कारण बनता है, जिस प्रकारसे ब्रह्मदत्त चक्रवर्ती के लिये जन्मपर्याय अहित अभिमान आदिका कारण हुई है, और प्रवज्या पर्याय कण्डरीकके लिये अहित आदिका પણ થાય છે તે પક્ષે તેનો અર્થ અસુખ અથવા દુઃખ થાય છે. “અક્ષમ पहने। अर्थ असामथ्य' अथवा ' अशान्ति ' थाय छे. “ अनिश्रेयस" એટલે “અકલ્યાણ” અને “અનાનુગામિકતા” એટલે “અશુભાનુબ' એવો અર્થ થાય છે. આ પ્રકારના પર્યાય આદિ ૬ સ્થાન કોધાદિ કષાયથી યુક્ત જીવોને માટે અહિત આદિના નિમિત્ત રૂપ બને છે. પર્યાય પદ અહીં જન્મકાળ અથવા પ્રવ્રયાકાળનુ વાચક છે. તે જન્મકાળ અને પ્રવ્રયાકાળને પણ અહીં દીર્ઘકાલિન રૂપે જ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, અ૯પકાલિન રૂપે ગ્રહણ કરાયા નથી, કારણ કે તેમનાત્મવાન્ જીવ મહાપર્યાયવાળા હોય એ વિચાર કરે છે કે “ હું જન્મની અપેક્ષાએ અથવા પર્યાયની અપેક્ષાએ ૪ છે કે આ પ્રકારે તેને તેની પર્યાય અભિમાન આદિનું કારણ બને છે. પ્રજ્યા. કાળ ટ્રકે હોય તે પણ એવા જીવને માટે પ્રવજ્યા અભિમાનનું કારણ બની શકે છે, કારણ કે તે બ્રયદત્ત ચક્રવર્તીને માટે જન્મપર્યાય અહિત, અભિમાન આદિનું કારણ બની હતી અને કંડરીકને માટે પ્રત્રજ્યા પર્યાય જેવી રીતે
स्था०-४३
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
स्थानाङ्गसूत्रे श्रुतं-पूर्वगतादिरूपं च अहितादितया भवति । तदुक्त - ___“जह जह बहुस्सुओ संमओ य सीसगणसंपरिवुडो य ।
अविणिच्छिओ य समए तह तह सिद्धतपडिगीओ ॥ १॥" छाया-यथा यथा बहुश्रुतः सम्मतश्व शिष्यगणसम्परितश्च ।
__ अविनिश्चितश्च समये (शास्त्रे ) तथा तथा सिद्धान्तप्रत्यनीकः ॥१॥ इति
इति द्वितीयतृतीय स्थाने ॥ २-३। तथा-तपः-अनशनादि रूपं द्वादशविधम् ४। लामा अनशनादीनां प्राप्तिः ५। पूजासत्कारः-पूजा-स्तवादिरूपा, तत्पूर्वकः सत्कारः वस्त्रादिदानरूपः ६। इति । तथा-एतान्येव षट् स्थानानि कारण हुई है। तथा शिष्यादि रूप परिवार एवं पूर्वगतादि रूप श्रुत भी उसके लिये अहित आदिका निमित्त होता है। तदक्तम् ।
" जहा जह बहुस्सुओ" इत्यादि ।
मनुष्य जैसे २ बहुश्रुत होता है, लोकमें मान्य होता है, शिष्य समूहसे परिवृत होता है, वैसे २ वह सिद्धान्त से श्रद्धा विहीन होकर प्रत्यनीक आचारविचारवाला बनता जाता है, और उससे दूर होता जाता है, इसी तरहसे अनात्म जीवको तप अनशनादि रूप १२ प्रकारका तप, लाभ-अशनादिकी प्राप्ति, पूजासत्कार आदि रूप पूजा और पूजा पूर्वक वस्त्रादि दान रूप सत्कार ये सब स्थान रूप बातें उस अनात्मयाले जीवके लिये अहित आदिके निमित्त होती हैं, परन्तु जो आत्मवान-निकषाय जीव है, उसे ये અહિત આદિનું કારણ બની હતી એ પ્રમાણે અનાત્મવાન ( કષાયયુક્ત) જીને માટે પણ જન્મપર્યાય અને પ્રવજયા પર્યાય અહિત આદિનું કારણ બને છે. અનામવાન્ જીવને માટે શિષ્યાદિ રૂપ પરિવાર અને પૂર્વગત આદિ રૂપ શ્રત પણ અહિત, અશુભ, અકલ્યાણ આદિનું નિમિત્ત બને છે. કહ્યું પણ छ , " जहा जह बहुस्सुओ" त्याह
મનુષ્ય જેમ જેમ બહુશ્રુત થતા જાય છે, લેકમાં માન્ય થતું જાય છે, શિષ્ય સમુદાયથી યુક્ત થતું જાય છે, તેમ તેમ સિદ્ધાત પ્રત્યેની શ્રદ્ધાથી વિહીન બનીને પ્રત્યેનીક (વિપરીત ) આજ ૨ વિચારવાળે બનતું જાય છે અને તેનાથી દૂર અને દૂર થતી જાય છે. આ કથન અનાત્મવાન ને અનુલક્ષીને કરવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણે અનાત્માનું જીવન અનશનાદિ ૩૫ ૧૨ પ્રકારનું તપ પણ તેનું અહિત આદિ કરવાનું નિમિત્ત બને છે, એ જ પ્રમાણે અશન પ્રાપ્તિ આદિ રૂપ લાભ અને પૂજાસત્કાર (વસ્ત્રાદિના દાન દ્વારા થતા સંસ્કાર અને વેદના નમસ્કાર રૂપ પૂજા) પણ એવા જીવને માટે અહિત આદિનું નિમિત્ત બને છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०२४ षइविध मार्यादिनिरूपणम् ।
३३९ निष्कपाय जीवस्य हितादित्वेन जायन्ते । अमुमेवाभिपाय प्रदर्शयितुमाह-'छ हाणा अत्तयओ हिताए ' इत्यादि । अस्यार्थः पूर्वमूत्रवैपरीत्येन भावनीय इति ।मु०२३। तथा--
मूलम्--छव्विहा जाइआरिया मणुस्सा पण्णत्ता, तं जहा.अंबटा य १ कलंदा य २ वेदेहा ३ वेदिगाइ य ४। हरिया ५ चुंचुणा ६ चेव छप्पेया इन्भजाइया ॥१॥ छठिवहा कुलारिया मणुस्सा पण्णत्ता, तं जहा--उग्गा १ भोगा २ राइण्णा ३ इक्खागा ४ णाया ४ कोरव्या ६॥ सू० २४ ॥ __ छाया--विधा जात्यार्या मनुष्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अम्बष्ठाश्च १ कालन्दाश्च २ वैदेहा ३ वैदिका इति च ४। हरिता ५ चुचुना ६ श्चैव, षडप्येता इभ्यजातयः ।। १ ।। षविधाः कुलार्या मनुष्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उग्राः १, भोगाः २, राजन्याः ३, ऐक्ष्वाकाः ४, ज्ञाताः ५, कौरव्याः ६॥ मू० २४ ॥ सब स्थान हितादिके लिये होते हैं । इसी अभिप्रायको दिखानेके लिये सूत्रकारने "छट्ठाणा अत्तवओ हियाए" इत्यादि सूत्र कहा है, इस सूत्रका अर्थ पूर्व सूत्रसे विपरीत रूपसे भावितकर लेना चाहिये ॥२०२३।।
"छव्यिहा जाइआरिया मणुस्सा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र २४ ॥ सूत्रार्थ-आर्य मनुष्य छह प्रकारके कहे गयेहैं, जैसे-अम्बष्ठ १ कलन्द २ वैदेह ३ वैदिक ४ हारित ५ एवं चुचुना ६ कुलार्य मनुष्य ६ प्रकारके कहे गयेहैं जैसे-उग्र १भोग २ राजन्य३ ऐक्ष्वाक ४ ज्ञात ५ और कौरव्य ६
પરંતુ જે જીવ આત્મવાન (કષાયથી રહિત) હોય છે, તેને માટે તે પર્યાય, પરિવાર આદિ રૂપ એ જ ૬ સ્થાન હિત, શુભ, કલ્યાણ આદિનું भने छ. मे. यात सूत्रारे “ छटाणः अत्तवओ हियाए ' सूत्रा द्वारा પ્રકટ કરી છે. આ સૂત્રને અર્થ” પૂર્વ સૂત્ર કરતાં વિપરીત ગ્રહણ ३२ न . ॥ सू. २३ ॥
तथा " छव्यिहा जाइआरिया मणुस्सा पण्णत्ता " त्याह
સૂત્રાર્થ–આર્ય મનુષ્યના નીચે પ્રમાણે છે પ્રકાર કહ્યા છે— (१) २५-५०४, (२) ४१-४, (3) पैडेड, (४) वै६ि, (५) पारित भने () ચુંચુના. કુલાર્ય મનુષ્યના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) ઉગ્ર, (૨) लोग, (3) २००४न्य भैया, (५) जात अने (6) औ२व्य.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
स्थानाङ्गसूत्रे टीका--'छव्यिहा' इत्यादि--
नात्यार्या:-लोकरूड्या जात्यार्यत्वेन प्रसिद्धा मनुष्याः षड्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अम्बष्ठाश्चेत्यादि गाथा । एताः षडपि इभ्यजातयः-इभमहन्तीति, इभ्याः ते तु जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदात् त्रिविधाः । तत्र-ये हस्ति परिमितमणि-मुक्ताप्रवाल-सुवर्ण-रजतादि द्रव्यराशिस्वामिनो भवन्ति ते जघन्याः। ये तु हस्तिमरिमित यत्र-मणि-माणिक्य-राशिस्वामिनो भवन्ति ते मध्यमाः। ये तु हस्तिपरिमितकेवलवनराशिस्वामिनो भवन्ति ते उत्तमाः । तेषां जातयो बोध्याः ६। तथा-कुलार्या:-लोकरूढया कुलायेत्येन प्रसिद्धा मनुष्याः घडविधाः प्रज्ञप्ताः, तथथा-उग्रा भोगा इत्यादि । तत्र-ये आदिनाथेन भगवता ऋषभेण आरक्षकतया व्यवस्थापितास्ते उग्राः १ ये तु गुरुरूपेण स्थापितास्ते भोगाः २, ये पुन
टीकार्थ-लोकरूढि द्वाराजातिसे आर्यरूपमें प्रसिद्ध जो मनुष्य हैं, वे जात्यार्य हैं। ये जात्यार्य आदिके भेदसे ६ प्रकारके कहे गये हैं। ये छहों जात्यार्य इभ्य जातिके होते हैं । ये जघन्य मध्यम और उत्कृष्टके भेदसे तीन प्रकारके कहे गधे हैं । इनमें जो हस्ति परिमित मणि, मुक्ता, प्रचाल, सुवर्ण, रजत आदि द्रव्यराशिके स्वामी होते हैं, वे जघन्य जात्यार्य हैं, जो हस्ति परिमित वज्र, मणि, माणिक्य आदि राशिके स्वामी होते हैं वे मध्यम जात्यार्य हैं, और जो हस्ति परिमित केवल वज्रराशिके स्वामी होते हैं वे उत्तम जात्यार्य हैं । लोकरूढि द्वारा जो कुलार्य रूपसे प्रसिद्ध मनुष्पहैं वे कुलार्य भी उग्र भोग, आदि रूपसे ६ प्रकारके कहे गये हैं । इनमें भगवान् आदिनाथके द्वारा जो आरक्षक (कोटयाल) रूपसे व्यवस्थापित किये गये वे उग्र हैं, जो गुरुरूपसे व्यच
ટીકાર્થ-લે કરુઢિ દ્વારા જેઓ જાતિની અપેક્ષાએ આર્ય ગણાય છે, તે મનુષ્યોને જયાર્ય કહે છે. તેના અમ્બષ્ઠ આદિ ૬ ભેદ બતાવ્યા છે. આ છએ જાત્યાર્થ ઈષ્ય જાતિના હોય છે. તેમને જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે. જે આર્યો હસ્તિપરિમિત (હાથીના જેટલા વજનના) મણિ, મોતી, પ્રવાલ, સેનું, ચાંદી આદિ દ્રવ્યરાશિના સ્વામી હોય છે, તેમને જઘન્ય જાત્યાય કહે છે. જેઓ હસ્તિપરિમિત વજી, મણિ, માણેક, આદિ દ્રવ્યરાશિના સ્વામી હોય છે, તેમને મધ્યમ જાત્યાયે કહે છે. જેમાં હસ્તિપરિમિત વજાના સ્વામી હોય છે, તેમને ઉત્તમ જાત્યાયે કહે છે. લેકરુઢિ દ્વારા જે મનુષ્ય કુલાર્ય રૂપે પ્રસિદ્ધ છે તેમને કુલા કહે છે. તે ક્લાર્યના પણ ઉગ્ર આદિ રૂપ છ પ્રકાર કહ્યા છે–
ભગવાન આદિનાથ દ્વારા જેમને આરક્ષક (કેટલાલ) રૂપે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા તેમને ઉગ્ર કહે છે અને જેમને ગુરુ રૂપે નિયુક્ત કર
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०२५ लोकस्थित्यादिनिरूपणम्
૪૨
वयस्यमावेन स्वीकृतास्ते राजन्या बोध्याः ३ | ऐक्ष्वाका: - ऋषभवंशजाः ४। ज्ञाताः = भगवन्महावीरपूर्वजाः १| कौरव्या = जिनशान्तिनाथ पूर्वजाः ६, इति ॥सू०२४ ॥
मूलम् - छव्विहा लोगट्टिई पण्णत्ता, तं जहा - आगासपइgिe वा १, वायपट्ठिए उदही २, उदहीपइडिया पुढवी ३, पुढविपट्टिया तसा थावरा पाणा ४, अजीवा जीवपइट्टिया ५, जीवाः कम्मपट्टिया ६ || सू० २५ ॥
छाया --- षड्विधा लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - आकाशप्रतिष्ठितो वातः १, वातप्रतिष्ठित उदधिः २, उदधिप्रतिष्ठिता पृथिवी ३, पृथिवी प्रतिष्ठितास्त्रसाः स्थावराः प्राणाः ४, अजीवा जीवमतिष्ठिताः ५, जीवाः कर्मप्रतिष्ठिताः ।। ०२५ ॥ टीका--' छन्त्रिहा ' इत्यादि
लोकस्थितिः=लोकस्य = क्षेत्रलक्षणस्य स्थितिः = व्यवस्था, सा षड् विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - आकाशपतिष्ठितो वातः = तनुत्रातघनातलक्षणः |१| वातपतिस्थापित किये गये - वे भोग हैं २ जो वयस्य (मित्र) भावसे व्ययस्थापित किये गये स्वीकृत किये गये वे राजन्य हैं ऋषभके वंशके जो हैं, वे ऐक्ष्याक हैं, भगवान् महावीरके जो पूर्वज हैं वे ज्ञात हैं शान्तिनाथ भगवान्के जो पूर्वज हैं वे कौरव्य हैं । सू० २४ ॥
जाति से आर्यपन जो होता है, वह लोकस्थिति से होता है, इसलिये अब सूत्रकार लोकस्थितिकी प्ररूपणा करते हैं
'छविबहा लोगहई पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र २५ ॥
टीकार्थ -- लोक क्षेत्रकी स्थिति व्यवस्था छह प्रकारकी कही गई है, जैसे - आकाश प्रतिष्ठित वात १ आकाश प्रतिष्ठित वातमें तनुवात और વામાં આવ્યા હતા તેમને ભેગ કહે છે. જેમને તેમન! દ્વરા વયસ્ય (મિત્ર) ભાવે વ્યવસ્થાપિત ( સ્વીકૃત ) કરવામાં આવ્યા તેમને રાજન્ય કહે છે. ઋષ ભના વશમાં જેમના જન્મ થયેા હાય તેમને ઐશ્વાક કહે છે. ભગવાન મહાવીરના પૂર્વજોને જ્ઞાત કહે છે અને શાન્તિનાય ભગવાનના પૂર્વજોને औरव्य (भैरव) उडे छे. ॥ सू. २४ ॥
લાકસ્થિતિને લીધે જાતિની અપેક્ષાએ આત્ન પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર લાકસ્થિતિની પ્રરૂપણા કરે છે
<<
छfont sोगट्टिई पण्णत्ता " त्याहि
टीअर्थ - यो क्षेत्रनी स्थिति (व्यवस्था छ अारनी उही छे – (१) भाडाश પ્રતિષ્ઠિત વાત, તેમાં તનુવાત અને ધનપાત એ બન્ને વાતના સમાવેશ થાય
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
-
ष्ठितः-तनुपातधनवातलक्षणे वाते व्यवस्थित उदधिः घनोदधिः २। उदधिपतिष्ठिता-बनोदधौ व्यवस्थिता पृथिवी-रत्नप्रभादिका ! यद्यपि ईपत्प्राग्भारा पृथिवी आकाशप्रतिष्ठिता, अन्याश्चापि विमानपर्वतादि पृथिव्य आकाशादिप्रतिष्ठिता नतूदधिप्रतिष्ठिताः, एवं च " उदधिपतिष्ठिता पृथिवी " इति न वक्तव्यं, रत्नप्रभादीनां वाहुल्यात् उदधिप्रतिष्ठितत्वेन पृथिवी उक्तेति बोध्यम् । ३ । तथा-पृथिवीप्रतिष्ठिताः त्रसाः स्थावराः प्राणाः-तत्र प्रसाः प्राणाःद्वीन्द्रियादयः पाणिनः पृथिवीमतिष्ठिताः पृथिव्यां व्यवस्थिताः । आकाशादिप्रतिष्ठितः पर्वतविमानादिः पृथिवीनामपि पृथिवीत्वात्तत्रप्रतिष्ठिताः सा जीवा अपि पृथिवीप्र. तिष्ठिता एव बोध्याः । तद्गतदेवादित्रसजीवानामविवक्षा वा बोध्या । तथाघनचात ये दोनों बात गर्मित हैं। वात प्रतिष्ठित उदधि २, उदधि प्रतिष्ठित पृथिवी-घनोदधि में प्रतिष्ठित-व्यवस्थित रत्नप्रभा आदि पृथियो यद्यपि ईषत्प्रारभारा पृथिवी आकाश प्रतिष्ठित है, तथा और भी विमान पर्वत आदि रूप पृथिवियां आकाश आदिमें प्रतिष्ठित हैं, उदधिमें प्रतिष्ठित नहीं हैं, फिर भी यहां "उदधि प्रतिष्ठिता पृथिवी" ऐसा जो कहा गया है, वह रत्नप्रभा आदिकोंकी बहुलता लेकर कहा गया है, क्योंकि ये पृथिवियां तो उदधि प्रतिष्ठित हैं, ही ३ पृथिवी प्रतिष्ठित त्रस स्थावर जीय (द्वीन्द्रियादिक जीव पृथिवी पर प्रतिष्ठित व्यवस्थित) है। आकाश आदिमें प्रतिष्ठित पर्वन विमान
आदि रूप पृथिवियोंमें भी पृथिवीत्व सामान्य होने के कारण उनमें प्रतिष्ठित त्रस जीव भी पृथिवी प्रतिष्ठितही जानना चाहिये अथवा-विमान છે. (૨) વાત પ્રતિષ્ઠિત ઉદધિ-તનુવાત ઘનવાત રૂપ વાતમાં વ્યવસ્થિત ઉદધિ सटले धनाधि (3) धि प्रतिष्ठित पृथ्वी --धनाधिमा प्रतिष्ठित ( ०44. સ્થિત) રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વી. જો કે ઈષ પ્રશ્નારા પૃથ્વી આકાશપ્રતિષ્ઠિત છે અને વિમાન, પર્વત આદિ રૂપ બીજી પૃથ્વીએ પણ આકાશ આદિમાં प्रतिष्ठित (व्यवस्थित)छ, धिमा प्रतिष्ठित नथी, छतi ५४ साडी. “ अवधि પ્રતિષ્ઠિત પૃથ્વી” આ પ્રકારનું જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓની બહુલતાને લીધે કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે તે પૃથ્વીએ તે ઉદધિ પ્રતિષ્ઠિત જ છે. (૪) પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠિત ત્રસ સ્થાવર જીવ--કારણ કે હીન્દ્રિયાદિક જો પૃથ્વી પર જ વ્યવસ્થિત હોય છે. આકાશ આદિમાં પ્રતિષ્ઠિત પર્વત, વિમાન આદિ રૂપ પૃથ્વીઓમાં પણ પૃથ્વીત્વ સામાન્ય હેવાને કારણે તેમાં પ્રતિષ્ઠિત (રહેલા ) ત્રસ જીવો પણ પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠિત જ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४३
सुघा टीका स्था०६ सू०२५ लोकस्थित्यादिनिरूपणम् पृथिवीप्रतिष्ठिताः स्थावरा बादरवनस्पत्यादयो जीवाः । मूक्ष्माः स्थायरास्तु सकललोकप्रतिष्ठिता इति स्थावरपदेनात्र बादरा एव गृह्यन्ते इति बोध्यम् । इति चतुर्थ स्थानम् । तथा-अजीबा:-औदारिकादि पुद्गला जीवप्रतिष्ठिताः= जीवेषु व्यवस्थिताः । अजीवानां जीवप्रतिष्ठितत्वमनियतं, जीवा प्रतिष्ठिनत्वे. नापि बहुतराणां तेषां तद्भावादिति पञ्चमं स्थानम् । तथा-जीवाः कर्मपति. ष्ठिताः-कर्मसु-ज्ञानावरणीयादिषु स्थिताः विज्ञेयाः । कर्मप्रतिष्ठितभिन्ना जीवास्तु प्रायो न सन्तीत्यपि बोध्यमिति षष्ठं स्थानम् ॥ सु० २५ ॥
जोवाः कर्मप्रतिष्ठिताः' इत्युक्तम् , तेषां जीवानां गत्यादयो भवन्ति, गत्यादयश्च दिक्षवेवेति दिशो गत्यादींश्च प्ररूपयति--
मूलम्--छदिसाओ पण्णत्ताओ, तं जहा,-पाईणा १, पडोणा २, दाहिणा ३, उईणा ४, उड्डा ५, अहा ६। छहिं दिसाहि जीवाणं गई पवत्तइ, तं जहा--पाईणाए जाव अहाए ।१। एवगत देवादि त्रस जीवोंकी अविवक्षा समझना चाहिये तथा-पृथिवीमें प्रतिष्ठित स्थावर ऐसा जो कहा गया है, सो इससे बादर वनस्पत्यादि जीवही ग्रहण करना चाहिये क्योंकि सूक्ष्म स्थावर तो सकल लोकमें प्रतिष्ठित हैं, अतः स्थावर पदसे यहां बादर स्थावरही गृहीत हुए हैं, ऐसा समझना चाहिये ४ जीवमें प्रतिष्ठित अजीव औदारिक आदि पुदल ५ " अजीवमें प्रतिष्ठित जीव " ऐसा इसलिये नहीं कहा गया है, कि बहुत से अजीव जीव द्वारा अप्रतिष्ठित हुए भी देखे जाते हैं, और कर्म प्रतिष्ठित जीव ६ ज्ञानावरणीय आदि कर्षों में स्थित जीव ।।मु० २५। સમજવા જોઈએ. અથવા વિમાનગત દેવાદિ ત્રસજી ની અવિવેક્ષા સમજવી જોઈએ. એટલે કે તેમને પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠિત ત્રમાં સમાવેશ થવો જોઈએ નહીં. “પૃથ્વીપ્રતિષ્ઠિ સ્થાવર ” એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તે કથન દ્વારા બાદર વનસ્પતિ આદિ છ જ ગ્રહણ કરવા જોઈએ. કારણ કે સૂક્ષમ સ્થાવર તે સકલ લેકમાં રહેલા છે. તેથી સ્થાવર પદ દ્વારા અહીં બાદર સ્થાવરને જ ગ્રહણ કરવા જોઈએ. (૫) જીવમાં પ્રતિષ્ઠિત અજીવ-દારિક આદિ પગલ અહીં “અજીવમાં પ્રતિષ્ઠિત જીવ” આ પ્રકારનું કથન કરવામાં આવ્યું નથી. તેનું કારણ એ છે કે ઘણું અજી જીવ દ્વારા અપ્રતિષ્ઠિત રૂપે પણ લેવામાં આવે છે. (૬) કર્મપ્રતિષ્ઠિત જીવ એટલે કે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોમાં સ્થિત જીવ. એ સૂ. ૨૫ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे मागई २, वकंती ३, आहारे ४, बुड्डी ५, निबुड्डी ६, विगुठवणा ७, गइपरियाए ८, समुग्घाए ९, कालसंजोगे १०. दंसणामिगमे ११, णाणाभिगमे १२, जीवाभिगमे १३, अजीवाभिगमे १३॥ एवं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणवि मणुस्साणवि ॥सू० २६॥
छाया-पड् दिशः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्राचीना?, प्रतीचीना२, दक्षिणा३, उदी. चोना ४, ऊर्या ५, अधः ६। पडूमिर्दिग्मिर्जीवानां गतिः प्रवर्तते, तद्यथाप्राचीनया यावत् अधः । १ । एवम्-आगतिः २, व्युत्क्रान्तिः ३, आहारः ४, वृद्धिः ५, निर्वृद्धिः ६, विक्रिया ७, गतिपर्यायः ८, समुद्घातः ९, कालसंयोगः १०, दर्शनाभिगमः ११, ज्ञानाभिगमः १२, जीवाभिगमः १३, अनीवाभिगमः १४। एवं पञ्चन्द्रियतियग्पोनिकानामपि मनुष्याणामपि ।। सू० २६ ॥
टीका--' छदिसाओ' इत्यादि--
दिशोहि-पाचीना-पूर्वा, प्रतीचीना=पश्चिमा, दक्षिणा, उदीचीना-उत्तरा, अा, अधश्चेति षडू वोध्याः । आग्नेयैशानवायव्यनैतानां चतसृणां विदिशा तु विदिक्त्वात् दिक्त्वेनाग्रहणात् पडेव दिश उक्ताः । अथवा जीवानां गतिव्युत्क्रा____ जीय कर्म प्रतिष्ठित है, ऐसा कहा सो इसी जीवके सम्बन्धको लेकर अब सूत्रकार जन जीवोंकी जो गति होती है, वह दिशाओंमेंही होती है, इस अभिप्राय से उनकी गतियोंका एवं दिशाओंकी प्ररूपणा करते हैं-'छदिलाओ पण्णत्ताओ' इत्यादि सूत्र २६ ॥ टीकाथ-दिशाएँ छह कही गई हैं, जैसे-प्राचीन (पूर्व)१ प्रतीचीन दक्षिण उदीचीन उत्तर४ उर्च५ और अधः६ आग्नेय, ऐशान यायव्य और नैऋत्य ये चार विदिशाएँ हैं, अतः इनका ग्रहण विदिशा होनेके कारण नहीं
આગલા સૂત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે જીવ કપ્રતિષ્ઠિત છે.
જીવોની ગતિ દિશાઓમાં જ થાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તેમની ગતિઓની તથા દિશાઓની પ્રરૂપણ કરે છે,
"छहिसाओ पण्णत्ताओ" त्याहिNiu-शामेडी छ(1) प्राचीन (पू), (२) प्रतीथीन (पश्चिम), (3) दक्षिण, (४) जीथीन (उत्तर), (५) हिश! मन (6) अपाहिशा. ઇશાન, અગ્નિ, નિત્ય અને વાયવ્ય, એ ચાર વિદિશાઓ હેવાથી તેમને અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવી નથી, તે કારણે પૂર્વાદિ ૬ દિશાએ જ અહીં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
-
-
-
--
--
सुधा टीका स्था०६ सू०२६ जीवानां दिशोगत्यादींश्च निरूपणम् ३४५ त्यादयः षट्स्वेध दिक्षु भवन्तीति षड् दिशः प्रोक्ताः । यद्वा-पट्रस्थानकानु. रोधेन षडेव दिश उक्ताः । सम्पति गत्यादिकं प्ररूपयति-' छहिं दिसाहिं ' इत्यादिना । जीवानाम् अनुश्रेणिगमनात् पूर्वादिभिः पइभिर्दिग्भिः गतिः= उत्पत्तिस्थानगमनं प्रवर्तते भवति ॥ १॥ एवम्-जीवानाम् आगति-उत्पत्तिस्थानागमनं षभिदिग्मिः प्रवर्तते । गतिरागतिश्चेति द्वयं प्रज्ञापकापेक्षया पूर्वादिदिशाश्रितं बोध्यम् ॥ २ ॥ तथा-व्युत्क्रान्तिः-उत्पत्तिस्थानप्राप्तस्य जीवस्य उत्पत्तिः । साऽपि ऋजुगतौ षट्स्वेव दिक्षु भवति ।। ३ ॥ तथा आहारोऽपि षड्हुआ इसलिये दिशाएँ ६ ही कही गई हैं । अथवा-जीवों की गति एवं व्युत्क्रान्ति आदि छह ही दिशाओं में होती है इसलिये छह ही दिशाएँ कही गई हैं । अथवा-षट् स्थानक के अनुरोध से ही छह दिशाएँ कही गई हैं । अब गत्यादिककी प्ररूपणा सूत्रकार करते हैं-"छहिं दिसाहिं " इत्यादि जीवों की गति श्रेणिके अनुसार होती है इसलिये वे पूर्वादि छह दिशाओं से होकर ही अपने अधिष्ठित स्थान से उत्पत्ति स्थानके प्रति गमन करते हैं १ इसी प्रकार से जीवोंकी आगति उत्पत्तिस्थानके प्रति आगमन भी छह दिशाओं से ही होता है । तात्पर्य यही है कि गति और आगति ये दोनों ही जीवों की प्रज्ञापक स्थान की अपेक्षा से पूर्वादि दिशाओं के आश्रित होती हैं । तथा-व्युत्क्रान्ति-उत्पत्तिस्थानमें प्राप्त जीव की उत्पत्ति भी ऋजुगति के होने पर छह ही दिशा
ओंमें होती है ३ तथा आहार भी छह ही दिशाओं से होता है ४ કહેવામાં આવી છે. અથવા-જીની ગતિ અને વ્યુત્કાન્તિ આદિ ૬ દિશાએમાં જ થાય છે, તે કારણે દિશાએ છ જ કહેવામાં આવી છે અથવા છે સ્થાનકને અધિકાર ચાલતું હોવાથી અહીં ૬ મુખ્ય દિશાઓનું જ થન કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર ગતિ આદિની પ્રરૂપણા કરે છે –
" छहि दिसाहि" त्याहि
જીવોની ગતિ શ્રેણિ અનુસાર થાય છે, તેથી તેઓ પૂર્વાદ છ દિશાએમાં થઈને જ પિતાના અધિષિત સ્થાનમાંથી ઉત્પત્તિસ્થાન તરફ ગમન કરે છે. ૧ એ જ પ્રમાણે જીવની આગતિ -ઉત્પત્તિસ્થાન તરફ આગમન પણ ૬ દિશાઓમાંથી જ થાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવની ગતિ અને આગતિ આ બંને પ્રજ્ઞાપક સ્થાનની અપેક્ષાએ પૂર્વાદિ દિશાઓને આશ્રિત હોય છે. ૨ા તથા વ્યુત્કાન્તિ-ઉત્પત્તિસ્થાનને પ્રા. જીવની તે ઉત્પત્તિસ્થાનમાં ઉ૫ત્તિ–પણ ત્રાજુ ગતિના છએ દિશાઓમાં જ થાય છે. ૩
स्था०-४४
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
स्थानाङ्गसूत्रे भिरेव दिग्मिर्भवति । यतो जीवाः पूर्वादि दिग्व्यवस्थितप्रदेशावगाढपुद्गलानेव स्पृशन्ति, स्पृष्टानेव चाहरन्तीति ।। ४ ॥ तथा-वृद्धिः उपचयः षड् भिदिग्भिभवति ॥ ५॥ एवं पइदिगाश्रितत्वं निवृद्धयादिधपि बोध्यम् । तत्र-निर्वृद्धिःशरीरस्य हानिः ॥६॥ विक्रिया शरीरस्य वैक्रियकरणम् ।। ७॥ गतिपर्याय: गमनमात्र न तु परलोकगमनरूपः, तस्य गत्यागतिशब्दे ग्रहणात् ।। ८॥ समुघाता-वेदनादिकः सप्तपकारः॥९॥ कालसंयोगः समयक्षेत्र आदित्यादिप्रकाशसम्बन्धलक्षणः । आदित्यादि प्रकाशस्यैव कालनियामकतया कालत्वं बोध्यम् क्योंकि जीव पूर्यादि दिशाओं के ब्यवस्थित प्रदेशों में अवगाढ हुए पुद्गलों का स्पर्श करते हैं और स्पृष्ट हुए उन्हीं पुद्गलों का आहार करते है।४। तथा-वृद्धि भी-उपचय भी छह दिशाओं से होती है ५ इसी प्रकार से निर्वृद्धि विकुर्वणा आदिकों में भी षटू दिगाश्रितता जाननी चाहिये । शरीर की हानि का नाम निर्वृद्धि है । शरीर को भिन्न २ रूप में परिणमाना इसका नाम विक्रिया है ७ गतिपर्याय-सामान्य गमन का नाम है ८। यहां गतिपर्याय से परलोक में जो जीवका गमन होता है वह गृहीत नहीं हुआ है क्योंकि उसका तो ग्रहण गति और आगति में हो चुका है। मूल शरीर को न छोड़कर आत्मा के कुछ प्रदेशों का शरीर से बाहर निकलना इसका नाम समुद्घातहै ९ और यह समुद्घात वेदना समुद्घात आदिके भेदसे ७ प्रकार का कहा गया है। समयक्षेत्र में मनुष्यक्षेत्रमें-जो आदित्य आदि के प्रकाश का सम्ब. તથા આહાર પણ છએ દિશાઓમાંથી ગ્રહણ થાય છે, કારણ કે જીવ પૂર્વાદિ દિશાઓમાં રહેલા પ્રદેશોમાં અવગાઢ થયેલાં પુને સ્પર્શ કરે છે અને સ્પષ્ટ થયેલાં તે પુલોને જ આહાર કરે છે. ૪. તથા વૃદ્ધિ (ઉપચય) પણ છએ દિશાઓમાંથી થાય છે. પા એ જ પ્રમાણે નિવૃદ્ધિ, વિફર્વણા આદિ પણ છએ દિશાઓને આશ્રિત હોય છે, એમ સમજવું.
શરીરની હાનિનું નામ નિવૃદ્ધિ છે . ૬. શરીરને જુદા જુદા રૂપે પરિણુમાવવું તેનું નામ વિક્રિયા છે. | ૭૫ ગતિપર્યાય-સામાન્ય ગતિનું નામ ગતિપર્યાય છે. અહીં “ગતિપર્યાય ” પદ પરલેકમાં જીવન ગમનનું વાચક નથી, કારણ કે તેનું તે ગતિ અને આગતિમાં ગ્રહણ થઈ ચુકયું છે. મૂળ શરીરને છોડયા વિના આત્માના કેટલાક પ્રદેશને બહાર કાઢવા તેનું નામ સમુદુઘાત છે. તે સમુદ્દઘાતના વેદના સમુદ્દઘાત આદિ સાત પ્રકાર કહ્યા છે. લા સમયક્ષેત્રમાં-મનુષ્યક્ષેત્રમાં જે સૂર્ય આદિના પ્રકાશને સંબંધ છે, તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०२६ जीवानां दिशोगत्यादींश्च निरूपणम् ३४७ ॥ १० ॥ दर्शनाभिगमः-दर्शनम्-सामान्यग्राही बोधः, तच्चेह-गुणमत्ययावध्यादिप्रत्यक्षरूपम् , तेन अभिगमावस्तुनः परिच्छेदः, तस्य अभिगमः=माप्तिर्वति ॥ ११ ॥ ज्ञानाभिगमः-ज्ञानंमत्यादि लक्षणं, तेन तस्य वा अभिगमः ॥ १२ ॥ जीवाभिगमः-जीवाना-प्राणिनाम् अभिगमो गुणप्रत्ययायध्यादिप्रत्यक्षतः॥१३॥ अजीवाभिगमः-अनीवानां-पुद्गलास्तिकायादीनाम् अभिगमः परिच्छेदो गुणप्रत्ययावध्यादि प्रत्यक्षतः ॥ १४ ॥ इति । एवम्-अमुना प्रकारेण-यथा जीवानां षभिर्दिग्भिः गत्यादीनि भवन्ति तथैव-चतुर्विंशतिदण्डकेषु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योन्ध है वह काल संयोग है यहां काल का नियामक होने से आदित्य आदि के प्रकाश को ही काल कह दिया गया है १० सामान्य को ग्रहण करनेवाला जो बोध है उसका नाम दर्शन है वह दर्शन यहां गुणप्रत्यय जो अबधि आदि प्रत्यक्ष हैं तद्रूप लिया गया है इस दर्शन से जो वस्तु का परिच्छेद है वह अथवा इसकी जो प्राप्ति है यह दर्शनाभिगम है ११ मत्यादि रूप ज्ञान से जो अभिगम है वह अथवा मत्यादि रूप ज्ञान का जो अभिगम प्राप्ति है वह ज्ञानाभिगम है १२ जीवों का जो गुण प्रत्यय अवधि आदि प्रत्यक्ष से परिच्छेद होता है वह जीयाभिगम है १३ पुद्गलास्तिकाय आदिकों का जो गुण प्रत्यय अवधि आदि प्रत्यक्ष से परिच्छेद ज्ञान होता है वह अजीचाभिगम है १४ इस तरह से जैसे जीवों की छह दिशाओं से ये गत्यादिक वस्तुएँ होती हैं उसी तरह से चौवीस दण्डकों में पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च योनिकों की छह दिशाओं કાળસંગ છે. આદિત્ય આદિ દ્વારા જ કાળનું નિયમન થતું હોવાથી અહીં આદિત્ય આદિના પ્રકાશને જ કાળરૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. ૧૦ સામાન્યને ગ્રહણ કરનાર જે બેધ છે, તેનું નામ દર્શન છે. તે દર્શનને અહીં ગુણપ્રત્યય અવધિ આદિ પ્રત્યક્ષ રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે દર્શન દ્વારા વસ્તુને જે પરિછેદ (બંધ) થાય છે તેને અથવા તેની જે પ્રાપ્તિ છે તેનું નામ દર્શનાભિગમ છે. ૧૧ મતિજ્ઞાન આદિ રૂપ જ્ઞાન વડે જે અભિગમ થાય છે તેને અથવા મતિજ્ઞાન આદિ રૂપ જ્ઞાનને જે અભિગમ (પ્રાપ્તિ) થાય છે તેને જ્ઞાનાભિગમ કહે છે. ૫ ૧૨. ગુણપ્રત્યય અવધિ આદિ પ્રત્યક્ષ વડે જીવને જે પરિચ્છેદ (બંધ) થાય છે તેનું નામ જીવાભિગમ છે. ૧૩ મુક્લાસ્તિકાય આદિકેને ગુણપ્રત્યય અવધિ આદિ પ્રત્યક્ષ વડે જે પરિચ્છેદ (બેધ-જ્ઞાન) થાય છે તેનું નામ અજવાભિગમ છે. ૧૪ આ રીતે જેમ જીવની ગતિ આદિ ઉપર્યુક્ત વસ્તુઓ છએ દિશામાં થાય છે, એ જ પ્રમાણે વીસ દંડકના જીવોમાંના પંચેન્દ્રિય તિર્યચનિકની ગતિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
स्थानाङ्गसूत्रे निकानां षभिर्दिग्भिर्गत्यादीनि भवन्ति, मनुष्याणामपि पड्भिदिग्भिर्गत्यादीनि भयन्तीति । नारकादयो द्वाविंशतिदण्डकगता जीवास्तु षड्भिर्दिग्भिर्गत्यादिमन्तो न भवन्ति । तथाहि-नारकादीनां द्वाविंशतेनीवविशेषाणां तु नारकदेवेषु उत्पत्त्यभायात् ऊर्ध्वाधोदिशौ आश्रित्य गत्यागत्योरभावः । तथा-गुणप्रत्ययावधिलक्षणप्रत्यक्षरूपा दर्शनज्ञानजीवाजीवाभिगमा अपि तेषां न भवन्ति । भवपत्ययावधिपक्षेतु नारकज्योतिष्कास्तिर्यगयधयः, भवनपतिव्यन्तरा कविधयः, चैमानिकास्त्वधोऽवधयः, शेषास्तु निरवधयो बोध्याः ॥ इतिः ० २६ ॥ से गत्यादिक वस्तुएँ होती हैं मनुष्यों की भी छह दिशाओं से ये गत्यादिक वस्तुएँ होती हैं । परन्तु जो नारकादि २२ दण्डकगत जीय हैं वे छह दिशाओं से गत्यादिवाले नहीं होते हैं क्योंकि २२ जीय विशेष रूप नारक आदिकों का नारक देवों में उत्पत्ति का अभाव रहता है इसलिये ऊर्ध्वदिशा और अधो दिशा को आश्रित करके गति
और आगति का अभाव है नारक मरकर द्वितीय भव में नारक और देव नहीं होता है और देव मरकर अनन्तर भव में द्विताय भव में देव एवं नारक नहीं होता है । तथा गुण प्रत्यय-तपस्यादि जन्य अव. विज्ञान अवधिदर्शन जीवाभिगम और अजीवाभिगम ये सब भी उनके नहीं होते हैं परन्तु भवप्रत्यय अवधिपक्षमें तो नारक एवं ज्योतिष्क तिर्यगयधिवाले होतेहैं भवन पति और व्यन्तर ऊर्य अवधिघाले होतेहैं। અધિક વસ્તુઓ છએ દિશામાંથી થાય છે. મનુષ્યની ગતિ આદિક વસ્તુઓ પણ છએ દિશામાંથી થાય છે. પરંતુ નારક આદિ ૨૨ દંડકગત જીવે છે એ દિશાઓમાં ગતિ આદિવાળાં હતા નથી, કારણ કે તે ૨૨ પ્રકારના જીવ વિશેષ રૂપ નારક આદિકેને નારકે અને દેશમાં ઉત્પત્તિને અભાવ રહે છે. તે કારણે તે છોમાં ઉદર્વદિશા અને અધોદિશા તરફની ગતિ અને આગ તિને અભાવ રહે છે. નારક જીવ તેનું નરકગતિનું આયુષ્ય પૂરું કરીને ત્યાર પછીના ભવમાં નારક રૂપે કે દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થતો નથી, અને દેવ પણ તેનું દેવલોકનું આયુષ્ય પૂરું કરીને પછીના ભવમાં દેવ અથવા નારક રૂપે ઉત્પન્ન થતું નથી. તથા તેમનામાં ગુણપ્રત્યય (તપસ્યાદિ જન્ય) અવધિજ્ઞાન, અવધિદર્શન, છપાભિગમ અને અછવાભિગમને સદૂભાવ હોતે નથી. પરન્ત ભવપ્રત્યય અવધિની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે નારક અને જ્યોતિષ્ક તિય અવધિવાળા હોય છે, ભવનપતિ અને વ્યન્તર ઉર્વ અવધિવાળા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०२७ संयतमनुष्याणाम् आहारगृहणागृहणकारणम् ३४९
मतुष्याणामजीवाभिगमः प्रोक्त इति मनुष्यप्रस्तावात् सम्प्रति संयतमनुष्याणाम् आहारग्रहणाग्रहणकारणानि पाह
मूलम्-छहिं ठाणेहिं समणे णिगंथे आहारमाहरमाणे णाइकमइ, तं जहा- बेयणे वेयावच्चे २ ईरियट्टाए ३ य संजमहाए । तह पाणवत्तियाए । छठं पुण धम्मचिंताए ६ ॥१॥ छहि ठाणेहि समणे णिग्गंथे आहारं वोच्छिदमाणे णाइक्कमइ, तं जहा--आयके १ उपसग्गे २, तितिक्खणे बमचेरगुत्तीए ३॥ पाणिदयातव ५ हेउं; सरीरकुठछेयणटाए ६ ॥१॥ सू० २७ ॥ ___ छाया-पइमिः स्थानः श्रमणो निर्ग्रन्थः आहारमाहरन् नातिकामति, तद्यथा-वेदनावैयावृत्ये २ र्यार्थाय ३ च संयमार्थाय ४। तथा प्राणवृत्तये ५ षष्ठं पुनर्धर्मचिन्तायै ६ ॥ १॥ षभिः स्थानः श्रमणो निर्ग्रन्थः आहारं व्युच्छि. न्दन् नातिक्रामति, तद्यथा-आतङ्के १ उपसर्गे २ तितिक्षणे ब्रह्मचर्यगुप्तेः ३। प्राणिदया तपो ५ हेतोः शरीरव्युच्छेदनार्थाय ६ ॥१॥ सू० २७ ॥
टीका-'छहिं ठाणेहिं ' इत्यादि
श्रमणो निर्यन्थः षभिः स्थानः कारणैः आहारम् आहरन्=भुञ्जानो नातिएवं वैमानिक देव अधो अवधिवाले होते हैं तथा इनसे बाकी बचे हुए जीव अवधिरहित होते हैं ॥ सू० २६ ॥
मनुष्यों को अजीवाभिगम कहा गया है सो इसी मनुष्य के प्रस्ताव को लेकर अब सूत्रकार संयत मनुष्यों के आहार ग्रहण और आहार अग्रहण के जो कारण हैं उनका कथन करते हैं___ "छहिं ठाणेहिं समणे णिग्गंथे' इत्यादि सूत्र ॥ २७ ॥ टीकार्थ-छह कारणों से आहार को ग्रहण करने वाला श्रमण निन्ध હોય છે અને વૈમાનિક દે અધે અવધિવાળા હોય છે. બાકીના છે अवधि २डित डाय छे. ॥ सू. २६ ॥
આગલા સૂત્રમાં જ મનુષ્યને અજીવાભિગમવાળા કહેવામાં આવ્યા છે. તેથી એ જ મનુષ્યના પ્રસ્તાવ સાથે સુસંગત એવા સંયત મનુષ્યના આહાર ગ્રહણ અને આહાર અગ્રહણના જે કારણો છે તેમનું સૂત્રકાર હવે નિરૂપણ ४२ छ. " छहिं ठाणेहि समणे णिग्गंथे " त्याह
સૂત્રાર્થ—નીચે દર્શાવેલા છ કારણેથી આહાર ગ્રહણ કરનાર શ્રમણ નિગ્રંથ જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરનાર ગણાતું નથી,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
स्थानाङ्गसूत्रे क्रामति नोल्लङ्घयति जिनाज्ञाम् । तानि स्थानान्याह गाथया-तद्यथा-वेदनावै. यावत्ये-वेदना क्षुद्वेदना, वैयावृत्त्यं गुरुशुश्रूषा वेदना च वैयावृत्यं चेति समाहारः, तस्मिन् , क्षुवेदनारूपे गुर्वादिङयावृत्त्यरूपे च कारणद्वये सति आहारमा. हरन निर्ग्रन्थो जिनार्ता नातिकामति । १।२॥ तथा-ईर्यार्थाय-ई-गमन, तदर्थाय तद्विशुद्धयर्थम् । बुभुक्षितो ह्यशक्तो भवति । न चाशक्त ईयाविशुद्धि कर्तुं शक्नोतीति भावः ॥ ३ ॥ च-पुनः संयमार्थाय-संयमा=पृथिवीकायादिभेदैः सप्तदश विधः, तस्य अर्थाय-तनिमित्तम् ॥ ४ ॥ तथा-प्राणवृत्तये प्राणाः उच्छ्वाजिनाज्ञाका उल्लङ्घन नहीं करता है वे छह कारण ऐसे हैं एक वेदना
और दूसरा वैयावृत्य २ जब क्षुधा वेदना रूप कारण उपस्थित होता है तब श्रमण निर्ग्रन्थ उसकी उपशान्तिके निमित्त आहार ग्रहण करता है इस स्थितिमें वह जिनाज्ञाका विराधक नहीं होताहै । इसी प्रकार गुरु की शुश्रूषा (सेवा) करने रूप वैयावृत्ति रूप कारण जब उपस्थित हो जाता है तब वह यदि आहार को ग्रहण करता है तब भी वह जिनाज्ञा का विराधक नहीं है इसी प्रकार जब ईर्यापथ की विशुद्धि होने रूप कारण उपस्थित हो जाता है तब भी यदि वह श्रमण निर्ग्रन्ध आहार ग्रहण करता है तो वह जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है क्योंकि जो बुभुः क्षित (भूखा) होता है वह अशक्त हो जाता है अशक्त से ईर्यापथ की विशुद्धि यथावत् हो नहीं सकती है अतः उस ईर्यापथ की विशुद्धि करने के लिये यदि वह आहार लेता है तो जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है इसी प्रकार यदि श्रमण निर्ग्रन्थ पृथिवीकायादिक की रक्षा करने रूप १७ प्रकार के संयम के निमित्त आहार ग्रहण करता है तो
(૧) વેદના--જ્યારે સુધાવેદના રૂપ કારણ ઉપસ્થિત થાય છે ત્યારે તેના ઉપશમનને માટે આહાર ગ્રહણ કરતા સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતો નથી.
(२) यावृत्य--गुरुनी शुश्रूषा ४२५। ३५ ४१२७१ न्यारे स्थित थाय, ત્યારે જે તે આહાર ગ્રહણ કરે તે જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
(૩) ઈર્યાપથની વિશુદ્ધિ રૂપ કારણ જ્યારે ઉપસ્થિત થાય ત્યારે પણ જે તે શ્રમણ નિગ્રંથ આહાર ગ્રહણ કરે છે તે પરિસ્થિતિમાં પણ તે જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી, કારણ કે જે સાધુ ભૂખે હોય છે તે અશક્ત બની જવાને કારણે ઈર્યાપથની વિશુદ્ધ યોગ્ય પ્રકારે જાળવી શકતું નથી. તેથી આ ઈર્યાપથની વિશુદ્ધિ કરવાને નિમિત્તે જે તે હાર લે તે જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘનકર્તા ગણાતું નથી.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०२७ संयतमनुष्याणाम् आहारगृहणागृहणकारणम् ३५१ सादयः, तेषां वृत्तिः स्थितिस्तस्यै-माणधारणार्थमित्यर्थः ॥ ५ ॥ षष्ठं स्थान पुनः धर्मचिन्तायै-धर्मचिन्तनाथ = सूत्राथांनुचिन्तनादि लक्षण - शुभचित्तम णिधानार्थमिति ६। एभिः पड्भिः कारणैराहारमाहरतां साधूनां जिनाज्ञाविराधना नास्तीति । तथा-श्रमणो निर्ग्रन्थः षभिः स्थानः आहारं व्युच्छिन्दन्=परित्यजन जिनाज्ञां नातिक्रामति । तानि स्थानान्याह-तद्यथा-आतङ्के–ज्वरादौ । १ । जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है इसी प्रकार से यदि श्रमण निर्ग्रन्थ उच्छ्वास आदि रूप प्राणों की रक्षा के निमित्त आहार ग्रहण करता है तो यह जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है इसी प्रकारसे यदि वह श्रमण निर्ग्रन्थ धर्मचिन्तन के निमित्त-मूत्रार्थ के चार २ विचार करने रूप शुभचित्त प्रणिधान के निमित्त यदि आहार ग्रहण करता है तो वह जिनाज्ञा का विरोधक नहीं होता है इस प्रकार के इन ६ कारणों को लेकर आहार को ग्रहण करने वाले साधुजनों में जिनाज्ञा की विरा. धकता नहीं आती है। इसी प्रकार से ६ कारणों को लेकर यदि श्रमण निर्ग्रन्थ आहार का परित्याग कर देता है तो भी उसमें जिनाज्ञा की विराधकता नहीं आती है-वे ६ कारण ये हैं-यदि श्रमण निर्ग्रन्थ ज्वरादि अवस्थाचाला हो गया हो तो उस स्थिति में यदि वह आहार नहीं लेता है तो वह जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है १ यदि देव
પૃથ્વીકાયાદિકની રક્ષા કરવા રૂપ ૧૭ પ્રકારના સંયમને નિમિત્ત આહ ૨ ગ્રહણ કરનાર શ્રમણ નિગ્રંથ પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતો નથી.
(૫) ઉચલ્ડ્રવાસ આદિ રૂપ પ્રાણની સ્થિતિ નિમિત્તે આહાર ગ્રહણ કરનાર શ્રમણ નિગ્રંથ પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક થતો નથી.
(૬) જે તે શ્રમણ નિગ્રંથ ધર્મચિન્તનને નિમિત્ત-સૂત્રાર્થને વારંવાર વિચાર કરવા રૂપ શુભ ચિત્તપ્રણિધાનને નિમિત્તે-આહાર ગ્રહણ કરે તે પણ તે જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. આ પ્રકારના આ ૬ કારણોને લીધે આહાર ગ્રહણ કરનાર સાધુને જિનાજ્ઞાન વિરાધક ગણાતા નથી.
એ જ પ્રમાણે નીચે દર્શાવેલાં છ કારણોને લીધે જે કઈ શ્રમણ નિગ્રંથ આહારનો પરિત્યાગ કરી નાખે તે તેને પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણી शात नथी--
જે કઈ શ્રમણ નિગ્રંથ જવર આદિથી પીડાતા હોય તે એવી પરિ સ્થતિમાં જે તે આહાર લેવે બંધ કરી દે તે તેને જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતો નથી.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
स्थानाङ्गसूत्रे उपसर्गे देवमनुष्यादिजनिते उपद्रवे । २। तथा-ब्रह्मचर्यगुप्तेः तितिक्षणे अधिसहने च, आहारत्यागे हि ब्रह्मचर्य सुरक्षितं भवतीति बोध्यम् । ३ । तथा-प्राणिदयातपोहेतोः-प्राणिदया पृथिव्यादि जीवरक्षा, तपः अनशनादिकं द्वादश विधम् , तयोर्हेतोः-पाणिदयानिमित्तं तपोनिमित्तं चेत्यर्थः । ४ । ५॥ तथा-शरीरव्यवच्छे. दनार्थाय शरीरस्य व्यवच्छेदनं त्यागः-भक्तमत्याख्यानादिरूपः, तदर्थाय-तनिभित्तम् आहारं परित्यजन जिनाज्ञाविराधको न भवतीति षष्ठं स्थानम् ॥सू०२७॥ मनुष्य आदि कृत उपसर्गों युक्त हो जाताहै तो ऐसी स्थिति में आहार का परित्याग करने वाला श्रमण निन्ध जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है २ ब्रह्मचर्य की रक्षा करने के निमित्त यदि वह आहार का परित्याग कर देता है तो वह जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है क्योंकि कुछ समय के लिये किया गया आहार का परित्याग ब्रह्मचर्य का रक्षक माना गया है प्राणिया पृथिव्यादिक जीयों की रक्षा के हेतु एवं अनशन आदि १२ प्रकार के तपों के आचरण के निमित्त यदि वह श्रमण निर्ग्रन्थ आहार का परित्याग कर देता है तो वह जिनाज्ञा का चिराधक नहीं होता है इसी प्रकार से वह यदि भक्त प्रत्याख्यानादि (संथारा) रूप विशिष्ट तपस्या के निमित्त आहार का परित्याग कर देता है तो वह जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है इस प्रकार के इन ६ कारणों के निमित्त आहार का परित्याग करने वाला श्रमण निन्ध जिनाज्ञा का विराधक नहीं होता है । सू० २७ ।।
- જે કઈ શ્રમણ નિગ્રંથ પર દેવ, મનુષ્ય આદિ કૃત ઉપસર્ગો આવી પડે, તે એવી પરિસ્થિતિમાં જે તે આહારનો પરિત્યાગ કરી નાખે તે તેને જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરનારે ગણી શકાય નહીં.
બ્રહ્મચર્યની રક્ષા નિમિત્તે આહારને પરિત્યાગ કરી નાખનાર શ્રમણ પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતા નથી, કારણ કે અમુક સમય પર્યન્તના આહારના ત્યાગ દ્વારા બ્રહ્મચર્ય વ્રતની રક્ષા થાય છે, એવું માનવામાં આવે છે.
(૪) પ્રાણિદયા–પૃથ્વીકાય આદિ ની રક્ષાના હેતુથી અને (૫) અનશન આદિ ૧૨ પ્રકારના તપના આચરણને નિમિત્ત આહારને પરિત્યાગ કરનાર સાધુ પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી.
(૬) ભક્તપ્રત્યાખ્યાન (સંથારે) આદિ રૂપ વિશિષ્ટ તપસ્યાને નિમિત્તે આહારને પરિત્યાગ કરનાર શ્રમણ નિર્ગથે પણ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતા નથી. આ પ્રકારના છ કારણને નિમિત્તે પરિત્યાગ કરનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક બનતું નથી. સૂ. ૨૭ છે
श्री.स्थानांगसूत्र:०४
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ६ सू० २८ उन्मादस्थाननिरूपणम्
३५३ अनन्तरमने श्रमणस्याहारग्रहणाग्रहणकारणानि अभिहितानि, सम्प्रति श्रमणादयोऽनुचितकारिण उन्मत्ता भवन्तीत्युन्मादस्थानान्याह
__ मूलम्--छहिं ठाणेहिं आया उम्मायं पाउणेजा, तं जहा-- अरहंताणमवणं वयमाणे १, अरहंतपण्णत्तस्स धम्मस्स अयण्णं वयमाणे २, आयरियउवज्झायाणमवण्णं वयमाणे ३, चाउव्वन्नस्स संघस्स अवण्णं वयमाणे ४ जक्खावेसेण चेय ५, मोहणिजस्स चेव कम्मस्स उदएणं ६॥ सू० २८ ॥ ___ छाया-षभिः स्थानैरात्मा उन्मादं प्राप्नुयात् , तद्यथा-अर्हतामवर्ण वदन् १, अर्हत्प्रज्ञप्तस्य धर्मस्य अवर्ण वदन् २, आचार्योपाध्यायानामर्ण वदन् ३, चातुवर्ण्यस्य संघस्य अवर्ण वदन ४, यक्षावेशेन चैव ५, मोहनीयस्य चैव कर्मण उदयेन ६॥ सू० २८॥ टीका--' छहिं ठाणेहिं ' इत्यादि--
आत्मा-जीवः षड्भिः स्थानः उन्मादम्-उन्मत्ततां प्राप्नुयात् । तान्येव स्थानान्याह-तद्यथा-अर्हताम् अवर्णम् अश्लाघाम् - अस्पृहणीयतां निन्दा वा वदन-ब्रुवाणः, उन्मादं प्राप्नुयात् १। एवम्-अहत्पज्ञस्य-धर्मस्य २, आचार्यों_इस प्रकार से इस ऊपर के सूत्र में श्रमणको आहार लेने और न लेने के कारणों को दिखाया अब मूत्रकार जिन कारणों से अनुचित्त कार्य करनेवाले श्रमणजन उन्मत्त (पागल ) होते हैं उन उन्माद होने के कारणों का कथन करते हैं___ "छर्हि ठाणेहिं आया उम्मायं पाउणेज्जा" सूत्र २८ ॥ टीकार्थ-छह कारणोंसे आत्मा जीव उन्मादको-उन्मत्तता को प्राप्त करता है वे छह कारण इस प्रकार से हैं-अहन्तों का अवर्णवाद करना १ अर्हन्त भगवन्तों की अश्लाघा-अस्पृहणीयता अथवा निंदा करनेवाला
ઉપરના સૂત્રમાં શ્રમને આહાર ગ્રહણ કરવાના તથા આહારને પરિ. ત્યાગ કરવાના કારણે બતાવવામાં આવ્યાં. હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે કયાં કયાં અનુચિત કાર્યો કરનાર શ્રમણ નિર્ગથ ઉન્મત્ત ( પાગલ) मी तय छे. “ छहि ठाणेहि आया उम्मायं पाउणेज्जा" त्याह
ટીકાથ–આત્મા (જીવ) નીચેનાં છ કારણોને લીધે ઉન્માદને પ્રાપ્ત કરે છે. (૧) અહંત ભગવાનને અવર્ણવાદ કરવાથી એટલે કે તેમની અશ્લાઘા स्था०-४५
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
स्थानाङ्गसूत्रे
पाध्यायानां ३, साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपचतुर्विधसंघस्य ४ च अवर्णवदन् उन्मादं प्राप्नुयात् ४ | उन्मादव महामिथ्यात्वरूपः, स च अर्हदादीनामवर्ण - वदतो भवत्येव । यद्वा-उन्मादो = वातुल, स च अर्हदाववर्णव तृणां कुपितशासनदेवताभावाद्भवत्येवेति बोध्यम् । इति स्थानचतुष्टयम् । तथा - यक्षावेशेन= निमित्तान्तरप्रकुपित देवाधिष्ठिततया उन्मादं प्राप्नुयादिति पञ्चमं स्थानम् । जीव उन्मादको प्राप्त करता है ? ऐसा जीव उन्मत्त हुए की तरह माना जाता है इसी प्रकार से जो जीव अर्हत्प्रज्ञप्त अर्हन्त भगवन्त द्वारा कथित धर्मका श्रुत चारित्ररूप धर्मका अवर्णवाद करता है बह उन्मादको प्राप्त करता है २ आचार्य उपाध्याय का जो अवर्णचाद करता है यह उन्माद को प्राप्त करता है ३ साधु, साध्वी, श्रावक एवं श्राविका रूप चतुर्विध संघ का जो अवर्णबाद करता है वह उन्माद को प्राप्त करता है ४ उन्माद महामिध्यात्व रूप होता है अतः यह उन्हीं जीवों को होता है जो अर्हन्त आदिकों का अवर्णवाद करते हैं अथवा उन्माद शब्द का अर्थ वातुलता भी होता है चित्त की अस्थिरता रूप होता है -यह अर्हत् आदिकों के अवर्णवाद को कहने वाले जीवों को कुपित हुए शासन देवों के प्रभाव से हो ही जाता है इस प्रकार के उन्माद होने के ये चार कारण हैं तथा पांचवां कारण यक्षावेश है- निमित्तान्तर से कुपित हुए देव से अधिष्ठित होने के कारण जीव उन्माद दशा
અથવા નિંદા કરવાથી જીવ ઉન્માદને પ્રાપ્ત કરે છે. અથવા એવા જીવને ઉન્મત્ત नेवा ( पागल थे। ) मानवामां आवे छे. (२) में लव सई तो द्वारा પ્રરૂપિત શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મના અવવાદ કરે છે તે પણ ઉન્માદને પ્રાસ કરે છે. (૩) જે જીવ આચાય કે ઉપાધ્યાયને અવષ્ણુવાદ કરે છે તે પશુ ઉન્માદને પ્રાપ્ત કરે છે. (૪) સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા રૂપ ચતુધિ સંઘને અવર્ણવાદ કરનાર જીવ પણ ઉન્માદને પ્રાપ્ત કરે છે. ઉન્માદ મહા મિથ્યાત્વ રૂપ હાય છે, તેથી તેના સદ્ભાવ એવાં જીવેામાં જ રહે છે કે અદ્ભુત આદિના અણુવાદ કરતા હાય છે. અથવા ઉન્માદ શબ્દના અથ ખકવાટ પણ થાય છે અને તે ચિત્તની અસ્થિરતા રૂપ હોય છે, અર્હત આદિની નિંદા કરનાર જીવેા પર શાસન દેવા કુપિત થઇને તેમની આ પ્રકારની કુર્દશા કરી નાખે છે. આ પ્રકારે ઉન્માદના ચાર કારણેાનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર પાંચમાં કારણનુ કથન કરે છે-યક્ષાવેશ-કાઈ પણ કારણે કાપાયમાન થયેલા દેવથી અધિષ્ઠિત થવાને કારણે શરીરમાં દેવને પ્રવેશ
જે
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५५
सुघा टीका स्था०६ सू० २९ षड्विधप्रमादनिरूपणम् तथा-मोहनीयस्य कर्मण उदयेन-मिथ्यात्ववेदशोकादिरूपमोहनीयकर्मण उदयावलिकायां प्रवेशेन उन्माद प्राप्नुयादिति षष्ठं स्थानम् ॥ सु० २८॥
यत्रोन्मादस्तत्र प्रमादोऽपि तिष्ठत्येवेति प्रमादस्य षड् विधत्वमाह
मूलम्-छविहे पमाए पण्णत्ते, तं जहा-मजप्पमाए १, णिद्दप्पमाए २, विसयप्पमाए ३, कसायप्पमाए ४, जूयप्पमाए ५, पडिलेहणापमाए ६ ॥ सू० २९ ॥
छाया-पविधः प्रमादः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-मद्यप्रमादो १ निद्राप्रमादो २ विषयप्रमादः ३ कषायप्रमादो ४ द्यूतप्रमादः ५ प्रतिलेखनाप्रमादः ६ ॥सू०२९।। को प्राप्त कर लेता है यह बात तो प्रत्यक्ष ही है । तथा उन्माद होने का छठा कारण मोहनीय कर्म का उदय है जीव को जब विशिष्टावस्था में मिथ्यात्व वेद शोक आदि के रूप में मोहनीय कर्म का उदय होता है तब जीय उन्माद की अवस्था को प्राप्त करताहै इस प्रकार के ये ६ कारण जीच को उन्माद अवस्था की प्राप्ति कराते हैं यह प्रकट कियाहै ॥सू०२८॥
जहां उन्माद होता है वहां प्रमाद भी होता ही है इसलिये अब सूत्रकार प्रमाद की षट् प्रकारता का निरूपण करते हैं
'छब्धिहे पमाए पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र २९ ॥ टीकार्थ-प्रमाद ६ प्रकारका कहा गयाहै जैसे-मद्यप्रमाद१ निद्रा प्रमाद २ विषय प्रमाद ३ कषाय प्रमाद ४ द्यूतप्रमाद ५ और प्रतिलेखनाप्रमाद ६ થવાને કારણે ઉન્માદ દશાને પ્રાપ્ત કરે છે, આ વાતને તે ઘણા લોકોને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થતું હોય છે.
(૬) મોહનીય કર્મના ઉદયથી પણ જીવ ઉન્માદ દશા પ્રાપ્ત કરે છે. જીવને જ્યારે વિશિષ્ટાવસ્થામાં મિથ્યાત્વ, વેદ, શેક આદિ રૂપે મોહનીય કર્મને ઉદય થાય છે ત્યારે પણ જીવ ઉન્માદની અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રકારના ૬ કારણને લીધે જીવ ઉન્માદની અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે, એમ સમજવું. જે સ. ૨૮ |
જ્યાં ઉન્માદ હેાય છે ત્યાં પ્રમાદ પણ હોય છે જ. તેથી હવે સૂત્રકાર પ્રમાદના ૬ પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે.
" छविहे पमाए पण्णत्ते" त्याह
प्रमाना नाय प्रमाणे ६ ५२ छ-(1) भोप्रमाद, (२) निद्राप्रमा, (3) विषयमा, (४) ४ायमा, (५) धूतप्रभा मने (6) प्रति
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'छबिहे ' इत्यादि
प्रमादः-सदुपयोगाभावः, स च पबिधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-मद्यममादः-मध= मदजनकं मुरादिकं तदेव प्रमादकारकत्वात् प्रमादः । अथवा-मधपानजनितः प्रमादो मद्यप्रमादः । उक्तं च-- " चित्तभ्रान्ति यते मद्यपानाचित्ते भ्रान्ते पापचर्यामुपैति ।
पापं कृत्वा दुर्गतिं यान्ति मूढाः, तस्मान्मध नैव देयं न पेयम् ॥१॥इति।१। तथा-निद्राप्रमादः-निद्रारूपः प्रमादः निद्राजनितः प्रमादो वा ।
सदुपयोग के अभाव का नाम प्रमाद है यह प्रमाद मद्यप्रमाद आदि के भेद से ६ प्रकार का जो कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है-मदजनक जो सुरा शराय आदिक हैं वे ही प्रमाद कारक होने से प्रमाद रूप कह दिये गये हैं अथवा मद्य के पान से जनित जो प्रमादहै यह मद्यप्रमादहै । कहा भीहै-"चित्तभ्रान्तिर्जायते मद्यपानात्" इत्यादि।
मद्यपान से जीयों के चित्त में भ्रान्ति असावधानता आ जाती है इस भ्रान्ति से जब चित्त भ्रान्त हो जाता है तो फिर उस में पाप ही पाप करने की विचार धारा उठने लगती है । वह पाप करके दुर्गति में जाता है । इसलिये मद्य न किसी को देना चाहिये और न उसे पीना ही चाहिये। ऐसा यह प्रथम स्थान है। द्वितीय स्थान निद्राप्रमाद रूप है निद्रा स्वयं प्रमाद है अथवा निद्रा से उत्पन्न जो प्रमाद है वह निद्राप्रमाद है । कहा भी हैલેખના પ્રમાદ, સદુપયોગના અભાવનું નામ પ્રમાદ છે. તે પ્રમાદના મદ્યપ્રમાદ આદિ ૬ પ્રકાર કહ્યા છે.
મદજનક જે સુરા (શરાબ) આદિ છે તેઓ પ્રમાદકારક હોવાથી તેમને પ્રમાદરૂપ કહેવામાં આવ્યા છે. અથવા મદિરાપાન કરવાને લીધે જનિત જે પ્રમાદ છે તેનું નામ મદ્યપ્રમાદ છે. કહ્યું પણ છે કે
" चित्तभ्रान्ति र्जायते मद्यपानात् ” छत्याह
મદ્યપાન કરવાથી મદ્યપાન કરનરિ જીના ચિત્તમાં બ્રાન્તિઅસાવધાનતા આવી જાય છે. આ બ્રાતિ દ્વારા જ્યારે ચિત્ત બ્રાન્ત થઈ જાય છે, ત્યારે જીવને પાપ કૃત્યો કરવાના જ વિચારો આવવા લાગે છે, તેથી તે જીવ પાપ ક કરીને દુર્ગતિમાં જાય છે. તે કારણે કેઈને મદિરા આપવી જોઈએ પણ નહીં અને પોતે પણ તેનું સેવન કરવું જોઈએ નહીં. આ પ્રકારનું આ पर स्थान (४।२५ ) सम..
હવે નિદ્રાપ્રમાદ રૂપ બીજા સ્થાનનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ सू० २९ षड्विधप्रमादनिरूपणम्
३५७ ___ उक्तं च-"निद्राशीलो न श्रुतं नापि वित्तं, लव्धु शक्तो हीयतेचैव ताभ्याम् ( श्रुतवित्ताभ्याम् )। ___ज्ञान द्रव्याभावतो दुःखभागी, लोकद्वै तेस्यादतो निद्रयाऽलम्" ॥ १ ॥ इति ॥२॥
तथा-विषयप्रमादः-विषयाः-शब्दादयः, तद्रूपः प्रमादः, तजनितो या प्रमादः । उक्तं च--- " विषयव्याकुलचित्तो, हितमहितं वा न वेत्ति जन्तुरयम् ।
तस्मादनुचितचारी, चरति चिरं दुःखकान्तारे " ॥१॥ इति ॥३॥ " निद्राशीलो न श्रुतं नापि वित्तं " इत्यादि
निद्राशील प्राणी श्रुत की और वित्त द्रव्य की कमाई से वंचित रहता है इन श्रुत और वित्त के अभाव से वह सदा दुःखी का दुःखी ही बना रहता है इसलिये इस निद्रा को जीत कर जो अपने वश में कर लेते हैं वे धन्य हैं ।।
शब्दादि विषय रूप जो प्रमाद है वह अथवा शब्दादि जनित जो प्रमाद है वह विषय प्रमाद है । कहाँ भी है
" विषय व्याकुल चित्तो" इत्यादि ।
जप यह प्राणी विषयों से व्याकुल हो जाता है तब अपने हित और अहित की पहिचान नहीं कर पाता है । ऐसे वह अनुचित्त कामों को करनेवाला जीव बहुत काल तक इस संसार रूपी गहनवन में परिभ्रमण करताहै। उससे वह ऐसे काम करते हुए कभी पार नहीं हो पाताहै। નિદ્રા પિતે જ પ્રમાદ રૂપ છે. અથવા નિદ્રાજનિત જે પ્રમાદ છે તેનું નામ निद्रामा छ. युं ५४ छे “ निद्राशीलो न श्रुत नापि वितं " त्याह
નિદ્રાશીલ જીવ શ્રતની અને ધનની પ્રાપ્તિથી વંચિત રહે છે. અને શ્રત અને ધનના અભાવથી તે સદા દુઃખમાં જ સબડયા કરે છે. તેથી આ નિદ્રાને જીતી લેનાર અથવા તેને આધીન નહી થનાર જીવ ધન્ય છે.
હવે વિષયપ્રમાદનું સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવે છે–શબ્દાદિ વિષયરૂપ પ્રમાદ છે તેને વિષયપ્રમાદ કહે છે. અથવા શબ્દાદિ જનિત જે પ્રમાદ છે तर विषयप्रभा ४३ . ५ छे , “ विषयव्याकुलचित्तो" या
જ્યારે જીવ વિષયમાં લીન થઈ જાય છે ત્યારે તે પોતાનું હિત શેમાં છે અને અહિત શેમાં છે તે સમજી શકતો નથી. તેથી તે અનુચિત કાર્યો કર્યા કરે છે. તેને લીધે તે દીર્ઘકાળ સુધી આ સંસાર રૂપ ગહન વનમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે. અને તે આ સંસાર સાગરને પાર કરવાને કદી સમર્થ થતો નથી.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
कपायप्रमाद:-कषायाः क्रोधादयः, तद्रूपस्तजनितो वा प्रमादः । उक्तं च-" चित्तरत्नमसंक्लिष्टमान्तरं धनमुच्यते ।
यस्य तन्मुषितं दोषै (क्रोधादिरूपै) स्तस्य शिष्टा (अवशिष्टाः) विप
त्तयः इति ॥४॥ तथा-धूतप्रमादः-चूत-प्रसिद्ध, तद्रूपस्तज्जनितो का प्रमादः । उक्तंचात्र-" द्यूतासक्तस्य सचित्तं, धनं कामाः सुचेष्टितम् ।
नश्यन्त्येव परं शीर्ष, नामापि च विनश्यति ॥ १॥ इति ५॥ ___ कषाय रूप प्रमाद कषाय प्रमाद है अथवा क्रोधादि कषायों से जन्य जो प्रमाद है वह कषाय प्रमाद है। कहा भी है
“चित्तरत्नमसंक्लिष्टं" इत्यादि।
कषायों से असंक्लिष्ट जो चित्त है वही एक आन्तर रत्न कहा गया है । जिसका यह चित्त रूपी रत्न कषाय रूप दोषों से चुरालिया गया है उसके पास दुनिया भर की विपत्तियां आती रहती हैं और उसे दुःखित किया करती हैं। ___ द्यूत जुवा खेलना रूप जो प्रमाद है वह द्यूतप्रमाद है अथवा द्यूत से जन्य जो प्रमाद है वह द्यूत प्रमाद है । कहा भी है-तासक्तस्य सच्चित्तं" इत्यादि। ___ द्यूतक्रीडा में आसक्त हुए प्राणी का चित्त, धन, काम शुभचेष्टायें
હવે કષાય પ્રમાદનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–કષાય રૂપ જે પ્રમાદ છે તેનું નામ કષાય પ્રમાદ છે. અથવા ક્રોધાદિ કષાયથી જનિત જે પ્રમાદ છે તેનું નામ કષાય પ્રમાદ છે. કહ્યું પણ છે કે
" चित्तरत्नमसंक्लिष्टं " त्याह
કષાયથી અસંકિલષ્ટ (રહિત) જે ચિત્ત છે, તેને જ એક આન્તર રત્ન રૂપ કહ્યું છે. જેનું તે ચિત્ત રૂપી રત્ન કષાય રૂપ દે દ્વારા ચેરી લેવામાં અથવા ખૂંચવી લેવામાં આવ્યું છે એવા જીવની પાસે દુનિયાભરની વિપત્તિઓ આવતી રહે છે અને તેને દુખિત કર્યા કરે છે.
હવે ઘતપ્રમાદનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવે છે. ઘત ( જુગાર) રમવા ૩૫ જે પ્રમાદ છે તેનું નામ ધૃતપ્રમાદ છે. અથવા ધૃતથી જન્ય જે પ્રમાદ છે તેનું નામ ઘતપ્રમાદ છે. કહ્યું પણ છે કે :
" तासक्तस्य सच्चित्तं " त्याધૃતક્રિયામાં આસક્ત થયેલા જીવનું ચિત્ત, ધન, કામ-શુભચેષ્ટાઓ અને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ सू० २९ षड्विधप्रमादनिरूपणम्
३५९ तथा-प्रतिलेखनाप्रमादः-प्रतिलेखना-प्रत्युपेक्षणा, सा च द्रव्यक्षेत्रकालभा यभेदाश्चतुर्विधा । तत्र द्रव्यप्रत्युपेक्षणा-वस्त्रपात्राधुपकरणानामुभयकालम् , यश्चक्षुषा निरीक्षणं, तद्रूपा, उक्तञ्च--
"वत्थपत्ताइवत्थूणं, कालगनिरिक्खणे ।
पमायकरणा जीवो, पडिज्जा भवसायरे ॥ १॥" छाया--वस्त्रपात्रादिवस्तूनां, कालद्विकनिरीक्षणे ।
प्रमादकरणाज्जीवः पतेद् भवसागरे ॥ १॥ (१)। कायोत्सर्गनिषदनशयनस्थानस्य स्थण्डिलानां मार्गस्य विहारक्षेत्रस्य च या एवं शिर ये सब नष्ट हो जाते हैं, यहां तक कि उनका नाम भी संसार में लेना बुरा माना जाता है।
छटा प्रमाद प्रतिलेखना प्रमाद है प्रतिलेखना नाम पडिलेहणा का है यह द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव के भेद से चार प्रकार की है दोनों समय वस्त्र पात्रादि उपकरणों की पडिलेहणा करना यह द्रव्य प्रतिलेखना चक्षु से अच्छी तरह से देखने रूप होती है। कहा भी है
" यत्थपत्ताइ वत्थूणं" इत्यादि।।
जो जीव दोनों काल वा पात्रादि वस्तुओं के पडिलेहणा करने में प्रमादी होते हैं वे इस संसार में ही परिभ्रमण करते रहते हैं कायोत्सर्ग करने के स्थानका बैठने के स्थान का शयन करने के स्थान का स्थण्डिल जाने के रास्ते का और विहार क्षेत्र का जो अच्छी तरह બુદ્ધિ નષ્ટ થઈ જાય છે એટલું જ નહીં પણ સંસારમાં તેનું નામ લેવું એ પણ પાપ ગણાય છે.
હવે પ્રતિલેખના પ્રમાદનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવે છે–પ્રતિલેખના એટલે પડિલેહણ અથવા વસ્ત્રાદિની પલેવા તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારની છે. અને સમય વઝ, પાત્રાદિની પ્રતિલેખના (પલેવાણા) કરવી તેનું નામ દ્રવ્ય પ્રતિલેખના છે. તે દ્રવ્ય પ્રતિલેખના ચક્ષુ વડે સંભાળ પૂર્વક નિરીક્ષણ કરવા રૂપ હોય છે. કહ્યું પણ છે કે :
" वत्थपत्ताइवत्थूणं " त्या
જે જીવ અને કાળ વસ્ત્ર, પાત્રાદિની પ્રતિલેખન કરવામાં પ્રમાદ કરે છે, તે આ સંસાર સાગરમાં પરિભ્રમણ કર્યા જ કરે છે. કાર્યોત્સર્ગ કરવાના સ્થાનનું, બેસવાના સ્થાનનું, શયન કરવાના સ્થાનનું, સ્થડિલ જવાના (ઠલે જવાના) રસ્તાનું અને વિહાર ક્ષેત્રનું જે સારી રીતે નિરીક્ષણ કરવું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
स्थानाङ्गसूत्रे निरीक्षणा सा क्षेत्रप्रत्युपेक्षगा (२) । या च कालविशेषपर्यालोचना सा कालपत्युपेक्षणा (३) । या च पुनः धर्मजागरिकादिरूपा सा भावप्रत्युपेक्षणा (४)॥ उक्तं च-- " किं कयं किंवा सेस, किं करणिज्ज तयं च न करेमि ।।
पुवावरत्तकाले, जागरओ भावपडिलेहा ॥१॥ छाया--किं कृतं किंवा शेष किंकरणीयं तपश्च न करोमि ? ।
पूर्वापररात्रकाले जागरको भावपतिलेखा ॥ १॥ इति । तत्र-प्रत्युपेक्षणायां यः प्रमाद: शिथिलता जिनाज्ञातिक्रमो वा स प्रत्युपेक्षपाप्रमादः ॥ ६ ॥ इति । अनेन दशघिसामाचारीलक्षणेषु प्रमार्जन भिक्षाच. यादिषु इच्छाकारमिथ्याकारादिषु यः प्रमादः सोऽपि गृहीतः, प्रत्युपेक्षणायाः से निरीक्षण करना है वह क्षेत्र प्रत्युपेक्षणा (पडिलेहणा) है २ जो काल विशेष की विचारणा है वह काल प्रत्युपेक्षणा है ३ जो धर्म के निमित्त जागरण आदि रूप प्रत्युपेक्षणा (पडिलेहणा ) है वह भाव प्रत्युपेक्षणा (पडिलेहणा) है४ कहा भीहै-"किं कय किंवा सेसं"इत्यादि।
मैने अभी तक क्या किया है अब और बाकी मुझे क्या करना है मैं नप नहीं करता हूँ इस प्रकार की जो पूर्वापर-रात्रकाल में विचारणा है वह भाषपतिलेवा है। इस प्रत्युपेक्षणा में जो प्रमाद है शिथिलता है अथवा जिनेन्द्र भगवान की आज्ञा का अतिक्रम करना है वह प्रत्युपेक्षणा प्रमाद है ॥६॥ इस कथन से दश प्रकार की सामाचारी रूप जो प्रमार्जन भिक्षाचर्या आदि हैं एवं इच्छाकार मिथ्याकार आदिकों में जो प्रमाद है वह गृहीत हो गया है । क्योंकि प्रत्युः તેનું નામ ક્ષેત્ર પ્રયુક્ષિણા (ક્ષેત્ર પડિલેહણ) છે. કાળવિશેષની જે વિચા રહ્યું છે તેનું નામ કાળ પ્રત્યુપેક્ષણ છે. ધર્મને નિમિત્તે જે જાગરણ આદિ રૂપ પ્રત્યુપેક્ષણ (પડિલેહણા) છે તેનું નામ ભાવ પ્રત્યુપેક્ષણા (પડિલેહણ) छ. ४थु ५४ छ है : " किं कय किं वा सेसं " त्याह
“મેં હજી સુધી શું કર્યું અને હવે મારે શું કરવાનું બાકી છે ? હું તપ તે કરતે નથી, મારું શું થશે ?” આ પ્રકારની પૂર્વાપર રાત્રિકાળમાં જે વિચારણું ચાલે છે તેનું નામ ભાવ પ્રતિ લેખના છે. આ પ્રત્યુપેક્ષણમાં જે પ્રમાદ છે-શિથિલતા છે, અથવા જિનેન્દ્ર ભગવાનની આજ્ઞાનું જે ઉલંઘન થાય છે તેનું નામ જ પ્રત્યુપેક્ષણ પ્રમાદ છે. આ કથન દ્વારા દસ પ્રકારની સમાચારી રૂપ જે પ્રમાર્જન, ભિક્ષાચર્યા આદિ છે, તેમાં જે પ્રમાદ છે તે પ્રમાદ તથા ઈચ્છાકાર મિથ્યાકાર આદિ કેમાં જે પ્રમાદ છે, તે ગૃહીત થઈ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू० ३० प्रमादविशिष्टा प्रत्युपेक्षणानिरूपणम् ३६१ सामाचारीत्वात् प्रमार्जनादीनां सामाचार्यन्तर्गतत्वेन प्रत्युपेक्षणापमादेन प्रमाणनादिपमादस्यापि संग्रहणादिति ॥ सु० २९ ॥
अनन्तरसूत्रे प्रत्युपेक्षणाप्रमाद उक्तः, सम्प्रति प्रमादविशिष्टा तामेव प्रत्यु. पेक्षणामाह--
मूलम्-छबिहा पमायपडिलेहणा पण्णत्ता, तं जहा-आरभडा १ सम्मदा २ वजेयवा य मोसली ३ तइया । पप्फोडणा ४ चउत्थी वक्खित्ता ५ वेइया ६ छट्ठी ॥१॥ छविहा अप्पमायपडिलेहणा पण्णत्ता, तं जहा-अणच्चावियं १ अवलियं २ अणाणुबाँधं ३ अमोसलिं ४ चेव । छप्पुरिमा नवखोढा ५ पाणीपाणविसोहणं ६॥ २ ॥ सू० ३०॥
छाया-पटुविधा प्रमादप्रतिलेखना प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आरभटा १ सम्मर्दा २ वर्जयितव्या च मोशली ३ तृतीया । प्रस्फोटना ४ चतुर्थी व्याक्षिप्ता ५ वेदिका ६ षष्ठी ॥ १ ॥ षविधा अप्रमादपतिलेखना प्रज्ञप्ता, तद्यथा-अनर्तितम् १ अवलिप्तम् २ अननुबन्धि ३ अमोशलि ४ चैव । षट्पुरिमा नवखोटाः ५ पाणौ माणविशोधनम् ६ ॥ २ ॥ सू० ३०॥
टीका-' छव्विहा पमायपडिलेहणा ' इत्यादि--
प्रमादप्रतिलेखना-प्रमादः सदुपयोगाभावः, तत्पूर्विका प्रतिलेखना पड्पेक्षणा सामाचारी रूप होती है इससे प्रमार्जना आदि ये सब सामाचारी के अन्तर्गत हो जाने के कारण प्रत्युपेक्षणा प्रमाद से प्रमार्जनादि प्रमाद का भी ग्रहण हो जाता है । सू० २९ ॥
इस ऊपर के सूत्र में प्रत्युपेक्षणा (पडिलेहणा) प्रमाद कहा सो अब सूत्रकार प्रमादविशिष्ट उसी प्रत्युपेक्षणा (पडिलेहणा) का कथन करते हैं-"छव्विहा पमाय पडिलेहणा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ३०॥ ગયે છે, કારણ કે પ્રત્યુપેક્ષણ સમાચારી રૂપ હોય છે. પ્રમાજીના આદિને સમાચારીમાં સમાવેશ થઈ જવાને કારણે પ્રત્યુપેક્ષણ પ્રમાદમાં પ્રમાજનાદિ પ્રમાદનો પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. સૂ. ર૯ છે
આગલા સૂત્રમાં પ્રત્યુપેક્ષણ (પડિલેહણ) પ્રમાદની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી. હવે સૂત્રકાર પ્રમાદ વિશેષ રૂપ એ જ પ્રત્યુપેક્ષણ (પડિલેહણા ) ના ७ १२नु थन ४२ छ. " छव्विहां पमायपडिलेहणा पण्णता" छत्याहस्था०-४६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧દર
स्थानाङ्गसूत्रे विधा-षट्मकारा प्रज्ञप्ता । षड्विधत्वमेवाह-तद्यथा-' आरभटे' त्यादि गाथया। तत्र-आरभटा-विपरीतकरणरूपा प्रत्युपेक्षणा, अथवा-त्वरितं सर्वम् आरममाणस्य चा प्रत्युपेक्षणा सा, यद्वा-एकस्मिन् बस्नेऽर्धप्रत्युपेक्षिते एवं यदधरापरवस्त्रस्य ग्रहणं सा, इयं वर्जयितव्या । १ । तथा-सम्मी -यत्र बस्त्रस्य मध्यभागे संकुचिताः कोणा भवन्ति सा, अथवा यत्र मत्युपेक्षणीयोपधेरुपरि समुपविश्य प्रत्यु
प्रमाद प्रतिलेखना ६ प्रकार की कही गई है-जैसे-आरभटा १ सम्मर्दा २ मोशली ३ प्रस्फोटना ४ व्याक्षिप्ता ५ और वेदिका यह पहिले प्रकट कर दिया है कि उपयोग का जो अभाव है वह प्रमाद है इस प्रमाद पूर्वक जो प्रतिलेखना है वह प्रमाद प्रतिलेखना है यह प्रमाद प्रतिलेखना आरमटा आदि के भेद से जो ६ प्रकार की कही गई है सो उसका भाव इस प्रकार से है जो प्रत्युपेक्षणा विपरीत रूप से की जाती है वह आरभटा प्रत्युपेक्षणा है अथवा समस्तकार्य को शीघ्र से करने वाले की जो प्रत्युपेक्षणा है वह अथवा एक वस्त्र को आधा प्रत्युपेक्षित कर लेने पर जो दूसरे वस्त्र को ग्रहण कर लेता है वह आरभटा प्रत्युपेक्षणा है ऐसी यह प्रत्युपेक्षणा वर्जनीय है तथा संमर्दा-जिस वस्त्र के मध्य भाग में संकुचित कोने होते हैं ऐसे वस्त्र की प्रत्युपेक्षणा संमर्दा प्रत्युपेक्षणा है अथवा प्रत्युपेक्षणीय (अप्रतिलेखित) उपधि के ऊपर बैठकर जो प्रत्युपेक्षणा (पडिलेहणा)
પ્રમાદ પ્રતિલેખના (પલેવણ ) છ પ્રકારની કહી છે. તે પ્રકારે નીચે प्रमाणे -(१) मारमा, (२) सम्भा , (3) माशी, (४) घटना, (५) व्याक्षिता भने () वा .
ઉપયોગનો જે અભાવ છે તેનું નામ જ પ્રમાદ છે. તે પ્રમાદ પૂર્વકની જે પ્રતિલેખન થાય છે તેને પ્રમાદ પ્રતિલેખના કહે છે. તેના આરભટા પ્રતિલેખના આદિ ૬ ભેદ કહ્યા છે, તેનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–
આરટા પ્રતિલેખના–જે પ્રત્યુપેક્ષણ વિપરીત રૂપે કરવામાં આવે છે, તેને આરટા પ્રત્યુપેક્ષણ કહે છે. અથવા ઘણું જ ઉતાવળથી જે પલેવણ થાય છે તેને આરટા પ્રત્યુપેક્ષણા કહે છે. એક વસ્ત્રની પૂરેપૂરી પ્રતિલેખના કર્યા પહેલાં બીજા વસ્ત્રની પ્રતિલેખના શરૂ કરનારની પ્રતિલેખના આ પ્રકારની ગણાય છે. આ પ્રકારની પલેવણ વર્જનીય છે.
સંમર્દી પ્રત્યુપેક્ષણ-જે વસ્ત્રના મધ્યભાગમાં સંકુચિત ખૂણા હોય છે તે વસ્ત્રની પ્રત્યુપેક્ષણાને સંમર્દી પ્રત્યુપેક્ષણ કહે છે. અથવા અપ્રતિલેખિત
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०३० प्रमादविशिष्टा प्रतिलेखनानिरूपणम् ३६३ पेक्ष्यते सा सम्मी । इयमपि वर्जयितव्या । एवमग्रेऽपि वर्जयितव्ये' ति योजनीयम् ॥ २ ॥ तथा तृतीया प्रत्युपेक्षणा-मोशली, प्रत्युपेक्ष्यमाणं यद् वस्त्रं तस्य भागेन यत् तिर्यगूमधो वा संघट्टनं सा मोशली बोध्येति ॥ ३॥ तथाप्रस्फोटना-धूलिधूसरितवस्त्रस्येव यत्र प्रत्युपेक्षणीयवस्त्रस्य प्रकर्षण धूननं सा चतुर्थी । ४ । तथा-व्याक्षिप्ता वस्त्र प्रत्युपेक्ष्य नागदन्तादौ तस्य वस्रस्य व्याक्षेपण यत्रक्रियते सा। ५॥ तथा-वेदिका षष्ठी प्रत्युपेक्षणा भवति । इयं हि ऊर्ध्ववेदिका १ अधोवेदिका २ तियग्वेदिका ३ द्विधावेदिका ४ एकतोवेदिके ५ ति पञ्चप्रकी जाती है वह संमर्दा प्रत्युपेक्षणा है २ यह संमर्दा प्रत्युपेक्षणा भी वर्जनीय है । मोशली-प्रत्युपेक्षणीय (प्रत्युपेक्षा करने योग्य) इधर उधर संघटाकरते हुवे जो वस्त्र है उस वस्त्र के भाग से जो तिर्यग् उचं अथवा अधः संघट्टन है यह मोशली प्रत्युपेक्षणा है यह मोशली प्रत्युपेक्षणा भी वर्जनीय है। प्रस्फोटना-धूलि से धूसरित हुए वस्त्र की तरह प्रत्युपेक्षणीय वस्त्र का जो जोर से झटकारना है वह प्रस्फो. टना प्रत्युपेक्षणा है यह प्रत्युपेक्षणा भी वर्जनीय है। वस्त्र की प्रत्यु. पेक्षा करके जो नागदन्त आदि पर-खूटी आदि के ऊपर उस वस्त्र का टांग देना जिस प्रत्युपेक्षणा में होता है ऐसी वह प्रत्युपेक्षणा व्याक्षिप्ता प्रत्युपेक्षणा है यह प्रत्युपेक्षणा भी वर्जनीय है। छट्ठी प्रत्युपेक्षणा वेदिका है यह वेदिका ऊर्यवेदिका १ अधोवेदिका २ तिर्यग्वेदिका ३ द्विधावे. दिका ४ और एकतोयेदिका के भेद से ५ प्रकार की है इनमें दोनों ઉપધિની ઉપર બેસીને જે પ્રત્યુપેક્ષણ (પલેવણ) કરાય છે તેનું નામ સંમર્દી પ્રત્યુપેક્ષણા કહે છે. આ પ્રકારની પ્રત્યુપેક્ષણ પણ વજનીય છે.
મેલી પ્રત્યપેક્ષણ–પ્રત્યુપેક્ષણીય જે વસ્ત્ર છે, તે વસ્ત્રના ભાગ વડે તે તિગુ, ઉર્વ અથવા અધઃસંઘટ્ટન છે, તેનું નામ મેઘલી પ્રત્યુપેક્ષણા છે. તે એશલી પ્રત્યુપેક્ષણ પણ વજનીય છે.
પ્રફેટના પ્રત્યુપેક્ષણ–ધૂળવાળા વસ્ત્રને જેમ ઝટકારવામાં (ખંખેરવામાં) આવે છે તેમ પ્રત્યુપેક્ષણીય વસ્ત્રને જે૨થી જે ઝટકારવામાં આવે છે તેનું નામ પ્રશ્કેટને પ્રયુક્ષિણે છે. તે પ્રત્યુપેક્ષણા પણ વર્જનીય છે.
- વ્યાક્ષિકે પ્રત્યુપેક્ષણ-વસ્ત્રની પ્રત્યુપેક્ષણ કરીને વસ્ત્રને ખીંટી આદિ પર ટાંગી દેવાનું કાર્ય જે પ્રત્યુપેક્ષણામાં થાય છે, તે પ્રત્યુપેક્ષણને વ્યાક્ષિણા પ્રત્યુપેક્ષણ કહે છે. તે પ્રકારની પ્રયુક્ષિણ પણ વજનીય છે.
વેદિક પ્રત્યુપેક્ષણ-વેદિક પ્રત્યુપેક્ષણના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર पडे छे--(१) 4 A1, (२) अधोवेहिता, (3) तिय , (४) विधा RB मर (५) मे alst.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
स्थानाङ्गसूत्रे कारा । तत्र-जानुनोरुपरि हस्तौ निधाय यत्र प्रत्युपेक्षणं सा अयवेदिका ११ यत्र तु जानुनोरधो हस्तौ निवेश्य प्रत्युपेक्षणं सा अधोवेदिका २॥ यत्र पुनः जानुनोः पार्थ भागे हस्तौ निधाय प्रत्युपेक्षणं सा तिर्यग्वेदिका ३। यत्र तु जानुद्वयं बाहोमध्ये कृत्या प्रत्युपेक्षणं सा द्विधावेदिका ४। तथा-यत्र एक जानुबाहोर्मध्ये कृत्या प्रत्युपेक्षणं सा एकतोवेदिकेति ५। एताः सर्वा अपि सदोषा अतो वाः ।।१।। ___इत्थं प्रमादप्रतिलेखनायाः षड्विधत्वमुक्त्वा सम्मति तद्विपरीतायाः अप्रमाद. पतिलेखनायाः पइविधत्वमाह-'छन्चिहा अप्पमायपडिलेहणा' इत्यादि । अममादपतिलेखना-अप्रमादपूर्विका या प्रतिलेखना सा पविधा प्रज्ञप्ता, पविधत्यघुटनों के ऊपर हाथों को रखकर जो प्रत्युपेक्षणा की जाती है वह ऊर्ध्वचेदिका है १ जो दोनों घुटनों के नीचे हाथों को रखकर प्रत्युपेक्षणा की जाती है वह अधोवेदिका है २ जो दोनों घुटनो के पार्थभागों में हाथों को रखकर प्रत्युपेक्षणा की जाती है वह तिर्यग्वेदिका है ३ दोनों हाथों के बीच में दोनों घुटनों को करके जो प्रत्युपेक्षणा की जाती है वह द्विधावेदिका है ४ जो एक जानु को दोनों हाथों के मध्य में करके प्रत्युपेक्षणा यह एकतो वेदिका है ५ यहाँ तक की जब प्रत्युपेक्षणाएँ सदोष होती हैं अतः चे वर्जनीय कही गई हैं । इस प्रकार से प्रमाद प्रतिलेखना में षट् प्रकारता कह कर अब सूत्रकार उससे विपरीत जो अप्रमाद प्रतिलेखना है उसमें षट् विधता का कथन करते हैं-छव्धिहा अप्पमायपडिलेहणा" इत्यादि-अप्रमाद पूर्वक जो प्रति
અને ઘૂંટણેની ઉપર હાથ રાખીને જે પ્રત્યુપેક્ષણ કરાય છે તેને ઉવેદિકા પ્રત્યુપેક્ષણ કહે છે. અને ઘૂંટણેની નીચે હાથને રાખીને જે પ્રયુક્ષિણ કરાય છે તેને અધેવેદિકા પ્રત્યુપેક્ષણ કહે છે. બને જાનુ (જા) ની બાજુમાં હાથ રાખીને જે પ્રત્યુપેક્ષણ કરાય છે તેનું નામ તિર્યંન્વેદિકા પ્રત્યુપેક્ષણ છે. અને હાથની વચ્ચે બન્ને જાનુને રાખીને જે પ્રત્યુપેક્ષણ કરાય છે તેનું નામ દ્વિધાવેદિકા પ્રત્યુપેક્ષણ છે. એક જાનુને (જાંઘને) બને હાથની વચ્ચે રાખીને જે પ્રત્યુપેક્ષણ કરાય છે તેનું નામ એકવેદિકા પ્રયુક્ષિણ છે. આ બધી પ્રત્યુપેક્ષણએ સદેષ હેવાને લીધે વર્જનીય છે.
આ પ્રમાણે પ્રમાદ પ્રતિલેખનાના છ પ્રકારનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર અપ્રમાદ પ્રતિલેખનાના છ પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે.
" छविहा अप्पमायपडिलेहणा" त्याह
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०३० प्रमादविशिष्टा प्रतिलेखनानिरूपणम् ३६५ मेवाह-' तद्यथा-अनर्तितम् ' इत्यादि-गाथया। तत्र-अनर्तितम्-यत्र प्रत्युपेक्षणायां तत्कळ वस्त्रम् शरीरं वा न नय॑ते तत् ॥१॥ तथा-अवलियम्-यत्र प्रत्युपेक्षणे वस्त्रं शरीरं च न बलितं-संकुचितं तत् ॥ २॥ तथा-अननुबन्धि-अनुबन्धःसातत्यम् , तच्चेह प्रस्फोटनस्य ग्राह्यम् , न अनुबन्धः, अननुबन्धः सोऽस्ति यस्मि. स्तत् , सातत्यप्रस्फोटनाभावयुक्त प्रत्युपेक्षणमित्यर्थः ।। ३ ॥ तया-अर्मोशलिलेखना है वह अप्रमाद प्रतिलेखना है यह प्रतिलेखना भी ६ प्रकार की कही गयी है जैसे-अनर्तित १ अवलित २ अननुबन्धि ३ अमो. शलि ४ षट् पुरिमा नवखोट ५ और प्राणि प्राणविशोधन ६ जिस प्रत्युपेक्षणा में प्रत्युपेक्षणा करने वाले के द्वारा वस्त्र अथवा शरीर नचाया नहीं जाता है ऐसी वह अनर्तित अप्रमाद प्रतिलेखना है जिस प्रत्यु. पेक्षणा में वस्त्र और शरीर दोनों संकुचित नहीं किये जाते हैं ऐसी वह अवलित अप्रमाद प्रतिलेखना है जिस प्रत्युपेक्षणा में निरन्तर प्रस्फोटन का अभाव रहता है वह प्रत्युपेक्षणा अननुबन्धी प्रत्युपेक्षणा है यहां पर प्रस्फोटन का निरंतरपना ग्रहण हुआ है यह प्रस्फोटन का सातत्य रूप अनुबन्ध जिस में प्रत्युपेक्षण में नहीं होता है उसी प्रत्युपेक्षण को अननुबन्धी अप्रमाद प्रतिलेखना कहा गयाहै ३ पूर्वोक्त लक्षण
અપ્રમાદપૂર્વક જે પ્રતિલેખન કરવામાં આવે છે તેનું નામ અપ્રમાદ प्रतिमना छे. तेना नाय प्रमाणे ७ प्रा। छ-(१) मनतित, (२) 44. सित, (3) मननुमन्धि, (४) अभाशति, (५) पर पुरिमा न५ पोट भने (६) प्राण प्रापिशोधन.
અર્તિત અપ્રમાદ પ્રતિલેખના–જે પ્રત્યુપેક્ષણમાં પ્રત્યુપેક્ષણ કરનાર વ્યક્તિ દ્વારા વસ્ત્ર અથવા શરીરને નચાવવામાં (ડેલાવવામાં આવતું નથી તે પ્રત્યુપેક્ષણને અનતિત અપ્રમાદ પ્રતિલેખના કહે છે.
અવલિત અપ્રમાદ પ્રતિલેખના–જે પ્રત્યુપેક્ષણામાં વસ્ત્ર અને શરીર, એ બનેને સંકુચિત કરવામાં આવતા નથી એવી પ્રતિલેખનાને અવલિત અપ્રમાદ પ્રતિલેખન કહે છે.
અનનુબધી પ્રયુક્ષિણા—જે પ્રત્યુપેક્ષણામાં નિરન્તર પ્રટન (ઝટકરવાની ક્રિયા) ને અભાવ રહે છે તે પ્રત્યુપેક્ષણને અનનુબધી પ્રત્યુપેક્ષણ કહે છે. અહીં પ્રસફેટનનું સાતત્ય ગ્રહણ થયું છે. તે પ્રફેટનના સાતત્ય રૂપ અનુબંધને જે પ્રયુક્ષિણામાં અભાવ હોય છે તે પ્રત્યુપેક્ષણાને અનનુબધી અપ્રમાદ પ્રતિલેખન કહી છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
स्थानाङ्गसूत्रे
मौशली = पूर्वोकलक्षणा न विद्यते यत्र तत् ॥ ४ ॥ तथा-पटू पुरिमा नत्र खोडाः कर्तव्याः । अयं भावः - वस्त्र प्रसार्य तस्य संमुखभागम् ऊर्ध्वमध्याधचक्षुषा विलोक्य त्रयः पुरिमाः = प्रस्फोटाः कर्तव्याः, ततस्तत् परावर्यं तथैव चक्षुषा विलोक्य त्रयः पुरिमाः कर्तव्या इति षट् पुरिमाः । तथा नब खोटा - कृतभागत्रयस्य प्रत्युपेक्ष्यमाणवस्त्रस्य प्रथमभागं वारत्रयं जीवं यतनया प्रमार्ण्य यतनया त्रयः मस्फोटाः कर्तव्याः, ततो मध्यमान्तिमभागयोरपि तथैव त्रयस्त्रयः प्रस्फोटाः कर्तव्या इति नव खोटाः । चक्षुषा निरीक्ष्य यत्मस्फोटनं तत् पुरिमइत्युच्यते, वाली मोशली जिस प्रत्युपेक्षणा में नहीं होती है ऐसी वह प्रत्युपेक्षणा अमौशल अप्रमाद प्रतिलेखना है ४ वस्त्र को पसार कर उसके आगे के भागको ऊंचे मध्य और अधोभाग में आँखों से अच्छी तरह देखकर तीन पुरिमा प्रस्फोट करना चाहिये इसके बाद उसे फिर फेरकर उसी तरह से आँखों से देखकर तीन पुरिमा करना चाहिये इस प्रकार से ये ६ पुरिमा हैं तथा नौ खोड इस प्रकार से हैंजिस वस्त्र की प्रत्युपेक्षणा करनी है ऐसे वस्त्र को पहिले उसकी घरी को संभाल कर खाल लेना चाहिये और खोल कर संमुख भाग की तीन बार यतना पूर्वक प्रमार्जना करनी चाहिये और प्रमार्जना करके फिर तीन प्रस्फोट करना चाहिये इसी प्रकार मध्य भाग और अन्तिम भाग में तीन बार यतना पूर्वक प्रमार्जना करके ३ - ३ प्रस्फोट करना चाहिये इस प्रकार से ये नौ खोट होते हैं चक्षु से देखकर जो प्रस्फोटन किया जाता है वह पुरिम कहलाता है और जो प्रमार्जना के
અમેાશથી અપમાદ પ્રતિલેખના—પૂર્વોક્ત લક્ષણવાળી મેાશલીના જે પ્રત્યુપેક્ષણામાં સદ્ભાવ હાતા નથી એવી પ્રત્યુપેક્ષણાને અમેાશલી અપ્રમાદ પ્રતિલેખના કહે છે.
ષટ્ પુરિમા નવ ખાટ અપ્રમાદ પ્રતિલેખના~~આંખા વડે જોઇને જે अस्ट्रोटन ( ञटठारवानी डिया ) उराय छे, तेने 'रिभ' हे छे. प्रभाना કર્યા બાદ જે પ્રસ્ફેટન થાય છે તેને ખેાટ કહે છે. આ પ્રકારનું પુરિમ અને ખાટ વચ્ચે અન્તર છે. અને ઉકેલીને તેના આગલા ભાગનું. ઉપર, વચ્ચે અને નીચેના ભાગેામાં આંખા વડે મારીક નિરીક્ષણ કરીને ત્રણ પુરિમા ( ત્રણ પ્રસ્ફાટન ) કરવા જોઇએ. ત્યારખાદ તેને ફેરવી નાખીને ફરીથી એ જ પ્રમાણે ખેાથી ખારીક નિરીક્ષણુ કરીને ત્રણ પુરમા કરવા જોઇએ. આ પ્રકારના ૬ પુરિમા સમજવા, નવ ખાટનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનુ' છે જે વસ્તુની
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टोका स्था. ६ सू. ३० प्रमादविशिष्टा प्रतिलेखनानिरूपणम् ३६७ यत्तु प्रमार्जनानन्तरं प्रस्फोटनं तत् खोट इत्युच्यते, इति पुरिमखोटयो मेंदो बोध्य इति ॥ ५ ॥ तथा-पाणौ-प्राणविशोधना-हस्तस्थितानां प्राणानां=कुन्थ्या. दिप्राणिनां विशोधना=प्रमार्जना । ६। इति षट् अप्रमादप्रतिलेखनाः ॥ इति । विस्तरस्तु उत्तराध्ययनमूत्रस्य षड्विंशतितमेऽध्ययने मस्कृतायां प्रियदर्शिनी टीकायां विलोकनीयः॥ २॥ मू० ३० ॥ __ प्रमादाप्रमादप्रतिलेखना प्रोक्ता, सा च लेश्याविशेषादेव भवतीति सामा. न्यतो विशेषश्च लेश्यास्वरूपं प्ररूपयति
मूलम्-छलेसाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-कण्हलेसा जाय सुक्कलेसा । पंचिंदियतिरिक्ख जोणियाणं छलेसाओ पण्णत्ताओ, तंजहा-कण्हलेसा जाव सुक्कलेसा। एवं मणुस्सदेवाणवि।सू०३१॥ बाद ही प्रस्फोटन होता है वह खोट कहलाता है इस तरह से पुरिम
और खोट में अन्तर है इस प्रकार की जो प्रत्युपेक्षणा है वह षट् पुरिमा और नौ खोट रूप अप्रमाद प्रत्युपेक्षणाहै ५ एवं हस्त में रहा हुवा जो कुन्थु आदिक प्राणी है उनकी जो विशोधना है वह "प्राणिप्राणविशोधन" नाम की ६ वीं अप्रमादप्रतिलेखना है इनका विस्तार यदि देखना हो तो मेरे द्वारा कृन उत्तराध्ययन सूत्र के २६ वें अध्य. यन की प्रियदर्शिनी टीका देखनी चाहिये ।। सू० ३०॥ પ્રયુક્ષિણ (પલવણ) કરવાની હોય તેને પહેલાં તે સંભાળપૂર્વક ઉકેલવું જોઈએ. ત્યારબાદ સંમુખ ભાગની ત્રણ વાર યતનાપૂર્વક પ્રમાર્જના કરવી જોઈએ, અને પ્રમાર્જના કરીને ફરી ત્રણ પ્રફેટન કરવા જોઈએ. એ જ પ્રમાણે મધ્યભાગમાં અને અન્તિમ ભાગમાં ત્રણ વાર યતનાપૂર્વક પ્રમાજના કરીને ત્રણ ત્રણ પ્રકટ કરવા જોઈએ, આ પ્રકારે કુલ નવ ખોટ થાય છે. આ પ્રકારની જે પ્રત્યુપેક્ષણ છે તેને “ષટુ પુરિમા અને ની ખોટ રૂ૫ અપ્રમાદ પ્રત્યુપેક્ષણ” કહે છે.
પ્રાણિ પ્રાણુ વિશાધન અપ્રમાદ પ્રતિલેખના-કુન્થ (અંત) આદિક જીવની જે વિરોધના છે તેનું નામ “પ્રાણિ પ્રાણ વિશેધન અપ્રમાદ પ્રતિ લેખના ” છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૨૬ માં અધ્યયનની પ્રિયદર્શિની ટીકામાં આ અપ્રમાદ પ્રતિલેખનાનું વિસ્તૃત વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. તે જિજ્ઞાસુ પાઠકેએ ત્યાંથી તે વાંચી લેવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે. સૂ. ૩૦
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-षडलेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णालेश्या यावत् शुक्ललेश्या । पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां पडूलेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्याः। एवं मनुष्यदेवानामपि ॥ मू० ३१॥
टीका-'छ लेसाओ' इत्यादि--
लिश्यते-श्लिष्यते प्राणी कर्मणा याभिस्ताः लेश्या:कृष्णादि द्रव्यसाचियादात्मनः परिणामविशेषाः, तदुक्तम्--
" कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात् , परिणामो य आत्मनः ।
स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्या शब्दः प्रयतते ।। १॥” इति । इस ऊपर के सूत्र में जो प्रमाद प्रतिलेखना और अप्रमाद प्रतिलेखना इस प्रकार से दो प्रतिलेखनाएँ कहीं गई हैं सो यह लेश्या विशेष से ही होती है इसलिये अब सूत्रकार सामान्य और विशेषरूप से लेश्या के स्वरूप की प्ररूपणा करते हैं
"छलेसाओ पण्णत्ताओ" इत्यादि सूत्र ३१ ॥ टीकार्थे-जिनके द्वारा प्राणी कर्म से लिप्स होताहै ये लेश्याएँ हैं ऐसी ये लेश्याएँ ६ प्रकार की होती हैं-कृष्णलेश्या याचत् शुक्ललेश्या पश्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों में ६ लेश्याएं होती हैं जैसे-कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या इसी तरह का कथन मनुष्य एवं देयों को भी जानना चाहिये
कृष्णादि द्रव्य की महायता से आत्मा के परिणाम विशेष रूप ये लेश्याएँ होती हैं । मो ही कहा है
"कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्" इत्यादि । जिस प्रकारसे जपापुष्प लाल रंगके संसर्गसे स्फटिक मणिमें
ઉપરના સૂત્રમાં પ્રમાદ પ્રતિલેખના અને અપ્રમાદ પ્રતિલેખના મિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. લેહ્યાવિશેષ પર તેને આધાર હોવાથી હવે સૂત્રકાર સામાન્ય અને વિશેષ રૂપે લેસ્થાઓના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે. ___“छ लेसाओ पण्णत्तओ" त्या:ટીકાર્યું–જેમના દ્વારા જીવ કર્મથી લિસ (આચ્છાદિત) થાય છે, તે લેસ્યાઓ २. मेवी वेश्या योना नाय प्रमाणे ६ ४२ छ-(१) वेश्या, (२) नीत वेश्या, (3) पातोश्या, (४) तनवेश्या, (५) ५वेश्या अन (6) शुस લેયા. એ જ પ્રકારનું કથન મનુષ્ય અને દેવાના વિષયમાં પણ સમજવું. કાદિ દ્રવ્યની સહાયતાથી જન્ય આત્માના પરિણામ વિશેષ રૂપ આ વેશ્યાઓ डाय छे. [ ५५५ छ है : “ कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्" त्या:
જે પ્રકારે જપાપુષ્પના સંસર્ગથી સ્ફટિકમાં (મણિમાં) તેના આકારનું પરિણમન થઈ જાય છે, એ જ પ્રમાણે કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સંસર્ગથી આત્મામાં એ જ જાતનું જે પરિણમન થાય છે, એ જ વેશ્યા છે.
પંચેન્દ્રિય તિર્યમાં અને મનુષ્યમાં ૬ લેયાઓને સદૂભાવ હેય
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ मू० ३२ देवसूत्रकथनम्
ताः षट् संख्यकाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या । यायपदात्-नीललेश्या कापोतलेश्या तेजोलेश्या पालेश्या च ग्राह्याः। तथा-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मनुष्याणां च प्रत्येकं कृष्णादि षड्लेश्याः। देवानां तु जात्यपेक्षया षड्लेश्या बोध्याः। लेश्या विषये विशेष जिज्ञासुभिरावश्यकसूत्रस्य मत्कृता मुनितोषिणी टोकाऽवलोकनीयेति ।। सू० ३१ ।।
देवप्रस्तावात् सम्पति देव सूत्राणि प्राह--
मूलम् -सक्कस्स णं देविंदस्स देवरन्नो सोमस्स महारन्नो छ अग्गमहिसोओ पण्णत्ताओ । सक्कस्स णं देविंदस्स देवरन्नो जमस महारन्नो छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ॥सू०३२॥ ____ छाया-शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य सोमस्य महाराजस्य ष अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य यमस्य महाराजस्य षड् अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ॥ मू० ३२॥ उसके आकार का परिणाम हो जाताहै उसी प्रकार से कृष्णादि द्रव्य के संसर्ग से आत्मा में इसी जाति का जो परिणमन होता है वही लेश्या है । यहाँ सूत्र में यावत् पद से " नीललेश्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या
और पद्मलेश्या" इन लेश्याओं का ग्रहण हुआ है । पञ्चेन्द्रियतियशों में और मनुष्यों में प्रत्येक को कृष्णादिक ६ लेश्याएँ होती हैं । परन्तु देवों को तो जाति की अपेक्षा से ६ लेश्याएँ होती हैं। लेश्या के विषय में विशेष जिज्ञासुओं को आवश्यक सूत्र की मुनितोषिणी टीका जो कि मेरे द्वारा रची गई है देखनी चाहिये ।। सू० ३१ ॥ ___ देव प्रस्ताव को लेकर अब सूत्रकार देव सूत्रों का कथन करते हैंછે. પરન્તુ દેવમાં તે જાતિની અપેક્ષાએ ૬ લેશ્યાઓ હોય છે એટલે કે અમુક દેવામાં અમુક લેશ્યાઓને અને બીજા દેવામાં અમુક લેશ્યાઓને સદૂભાવ હોય છે. આવશ્યક સૂત્રની સુનિતિષિણી જે ટીકા મારા દ્વારા લખાઈ છે તેમાં લેસ્થાઓના સ્વરૂપનું વિસ્તૃત વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. તે જિજ્ઞાસુ પાઠકએ તે વાંચી લેવું. ૩૧
દેવોની લેશ્યાઓને આગલા સૂત્રમાં ઉલ્લેખ થયું છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર દેવવિષયક સૂત્રનું કથન કરે છે. स-४७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'सकस्स णं ' इत्यादिशक्रेन्द्राधीनयोः सोमयमयोः षट् षड् अग्रमहिष्यो बोध्याः ॥ सु० ३२ ॥
मूलम्-ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरपणो मज्झिमपरिसाए देवाणं छ पलिओवमाइं ठिई पण्णता ॥ सू० ३३ ॥
छाया--ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य मध्यमपरिषदि देवानां षट् पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ मू० ३३ ।।
टीका- ईसाणस्स' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥ सू० ३३ ॥
मूलम्-छ दिसिकुमारि महत्तरियाओपण्णत्ताओ, तं जहा-- रूया १, रूबंसा २, सुरूवा ३, रूपवई ४, रूवकंता ५, रूप प्पभा ६। छ विज्जुकुमारि महत्तरियाओ पण्णत्ताओ तं जहा
आला १, सक्का २, सतेरा ३, सोयामणी ४, इंदा ५, घणविज्जुया ६॥ सू० ३४॥ __ "सक्कस्स णं देविंदस्स देवरन्नो सोमस्त" इत्याति सूत्र ३२ ॥ टीकार्थ-देवेन्द्र देवराज शक्रके सोम महाराज की ६ पट्टदेवियां कही गई हैं-इसी तरह देवेन्द्र देवराज शक्र के लोकपाल यम महाराज की ६ पट्टदेवियां कही गई हैं। स्मृ० ३२ ॥
"ईसाणस्त णं देविंदस्स देवरणो" इत्यादि सूत्र ३३ ॥ टीकार्थ-देवेन्द्र देवराज ईशानकी मध्यम परिषदामें देवों की६ पल्योपम की स्थिति कही गई हैं ॥ सू० ३३ ॥
“ सकस्म णं देविदस्स देवरत्रो सोमस्स" त्याટીકાર્ય–દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના લોકપાલ સોમ મહારાજને ૬ પટ્ટરાણીઓ કહી છે. એ જ પ્રમાણે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકના લેકપાલ યમ મહારાજને પણ દ पट्टीमे। ही छ. ॥ सू. ३२ ।।
" ईसाणसणं देविदास देवरणो" त्याह
ટીકાર્થ-દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની મધ્યમ પરિષદના દેવેની ૬ પલ્યોપમની स्थिति ही छ. ॥ सू. 33 ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
----
-
सुघा टीका स्था. ६ सू. ३४ दिक्कुमार्यादिनिरूपणम्
छाया--षड् दिक्कुमारीमहत्तरिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूपा १ रूपांशा २, सुरूपा ३, रूपवती ४, रूपकान्ता ५, रूपप्रभा ६। षड् विद्युत्कुमारी महत्तरिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आला १, शक्रा २, शतेरा ३, सौदामनी ४, इन्द्रा ५, धनविद्युत् ६ ॥ सु० ३४ ॥
टीका--'छ दिसिकुमारी ' इत्यादि-- दिक्कुमारी महत्तरिकाः-दिक्कुमार्यः दिक्कुमार भवनपतिदेव विशेष जातीयदेव्यः, ताश्च महत्तरिकाः प्रधानतमाश्च तास्ताथोक्ताः, ताश्च रूपा सुरूपादिभेदैः षट्संख्यका बोध्याः। तथा-विद्युत्कुमारी महत्तरिकाः-विद्युत्कुमार भवनपति देव विशेषजातीय प्रधानतया देव्योऽपि 'आलाशका' दिमेदैः षटसंख्यका योध्याः ॥ सू० ३४ ॥ ___मूलम्-धरणस्स णं नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो छ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-आला १, सक्का २, सतेरा ___छ दिसिकुमारि महत्तरियाओ" इत्यादि सूत्र ३४ ॥ टीकार्थ-दिक्कुमार जाति के जो भवनपति विशेषहैं उनकी जाति की देवियां जो दिक्कुमारी महत्तरिकाएँ हैं वे ६ कही गई हैं उनके नाम इस प्रकार से हैं-रूपा १ रूपांशा २ सुरूपा ३ रूपवती ४ रूपकान्ता ५
और रूपप्रभा ६ इन्हें महतरिका प्रधानतम होने से कहा गया है। इसी प्रकार विद्युत्कुमार जाति के भवनपति देव विशेष हैं उनकी जाति की जो विद्युत्कुमारी महत्तरिकाएँ हैं वे भी ६ ही कही गई हैं उनके नाम इस प्रकार से हैं-आला १ शका २ शतेरा ३ सौदामनी ४ इन्द्रा ५ और घनविद्युत् ६॥ सू० ३४ ॥ ___“छ दिसिकुमारि महत्तरियाओ" त्याह
ટીકાર્થભવનપતિ દેના દસ પ્રકારે છે. તેમને એક પ્રકાર દિકુમારને છે. તે દિકકુમાર જાતિની ૬ દિકુમારી મહત્તરિકાઓ (મુખ્ય દેવીઓ) ही छे. तभना नाम नीय प्रमाणे छ-(१) ३५।, (२) ३५ , (3) सु३५॥ (४) ३५५ती, (५) ३५४न्ता अने (6) ३५प्रभा ते वास। प्रधानतम-भुज्य હેવાને કારણે તેમને મહત્તરિકા કહી છે.
એ જ પ્રમાણે વિઘુકુમાર જાતિના ભવનપતિ દેવોની જાતિની જે વિધુત્યુ મારી મહત્તરિકાઓ છે, તે પણ છ જ કહી છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે छे-(१) माटा, (२) २४, (3) शतेश, (४) सौहामनी, (५) छन्द्र। अने (1) धनविधुत् ॥ सू. ३४ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭ર
स्थानाङ्गमने ३, सोयामणी ४, इंदा ५, घणविज्जुया ६। भूयाणंदस्स णं नाग. कुमारिंदस्स नागकुमाररण्णो छ अग्गमहिसोओ पण्णत्ताओ, तं जहा-रूवा १, रूवंसा २, सुरूवा ३, रूबबई ४, रूपकंता ४, रूवप्पभा ६। जहा धरणस्स तहा सव्वेसिं दाहिणिल्लाणं जाय घोसस्स । जहा भूयाणंदस्स तहा सव्वेसिं उत्तरिल्लाणं जाव महाघोसस्स ॥ सू० ३५॥
छाया-धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य षड् अग्रमहिप्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आला १, शक्रा २, शतेरा ३, सौदामनी ४, इन्द्रा ५, धनविद्युत् ६। भूतानन्दस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य षड् अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथारूपा १ रूपाँशा २, सुरूपा ३, रूपवती ४, रूपकान्ता ५, रूपप्रभा ६। यथा
"धरणस्स णं नागकुमारिंदस्स नागकुमाररन्नो" इत्यादि सूत्र ३५॥
नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरणका ६ अग्रमहिषियां कही गई हैं जैसे-आला १ शक्रा २ शतेरा ३ सौदामनी ४ इन्द्रा ५ और घनधिचुत् ६ नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज भूतानन्दकी छह अग्रमहिषियां कही गई हैं जैसे-रूपा १ रूपांशा २ सुरूपा ३ रूपयती ४ रूपकान्ता ५ और रूपप्रभा ६ जिस प्रकार से धरण की पट्टदेवियों के विषय में कहा गया है उसी प्रकार से समस्त दक्षिण दिशा के अधिपतियों का यावत् घाष तक का कथन जानना चाहिये तथा जैसा कथन भूतानन्द की “ घरणस्स णं नागकुमारिदस्त नागकुमाररन्नो" त्याह
નાગકુમારેદ્ર નાગકુમારરાય ધરણને ૬ અમહિષીઓ છે, તેમનાં નામ नीय प्रमाणे छे—(१) मासा, (२) A1, (3) शते२१, (४) सौहामनी, (५) ઇન્દ્રા અને (૬) ઘનવિદ્યુત
નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમારરાય ભૂતાનન્દને ૬ અગ્ર મહિષીઓ છે. તેમના नाम नाय प्रमाणे छे--(१) ३५ा, (२) ३५।, (3) सु३५।, (४) ३५५ती, (५) ३५४- मने (6) ३५प्रा .
ઘેષ પર્યન્તના દક્ષિણ દિશાના સમસ્ત અધિપતિઓની અમહિષીઓના વિષયમાં ધરણની અગ્રમહિષીઓના જેવું જ કથન સમજવું. મહાદેવ પર્ય
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ स०३६ धरणेन्द्रीनां सामानिकसाहस्रीणां निरूपणम् ३७३ धरणस्य तथा सर्वेषां दाक्षिणात्यानां यावद् घोषस्य । यथा भूतानन्दस्य तथा सर्वेषाम् उत्तरीयाणां यावद् महाघोषस्य ॥ सू० ३५ ।।
टीका-'धरणस्स णं' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥स० ३५॥
मूलम्-धरणस्स णं णागकुमारिंदस्स णागकुमाररण्णो छ सामाणियसाहस्सीओ पपणत्ताओ। एवं भूयाणंदस्सवि जाव महाघोसस्स ॥ सू०-३६ ॥ छाया-धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य षट् सामानिकसाहस्थः प्रज्ञप्ताः एवं भूतानन्दस्यापि याबद् महाधोषस्य ॥ सू० ३६ ॥
टीका-'धरणस्सणे' इत्यादि ।
नवरम्-सामानिकसाहरत्र्यः-ऋद्धिमत्वेन ये इन्द्रसमानतया चरन्ति ते देवाः सामानिकाः । तेषां साहस्थः इति ॥ सू० ३६ ॥ पट्टरानियों का किया गया है वैसा ही समस्त उत्तर दिशा के अधिपतियों का यावत् महाघोष तक का कथन जानना चाहिये । स० ३५ ॥ ___ "धरणस्स णं णागकुमारिंदस्स" इत्यादि सूत्र ॥ ३६॥ टीकार्थ-नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरणकी सामानिक देवोंकी संख्या ६ हजार कही गई है इसी प्रकार से भूतानन्द के यावत् महाघोष के सामानिक देवों की संख्या ६ हजार कही गई हैं । ऋद्धिवाले होने से जो इन्द्र के जैसे होते हैं वे सामानिक देव हैं । सू० ३६॥
इस ऊपर के सूत्र में देवों के सम्बन्धमे कुछ थोड़ा सा कथन किया गया है। अब सूत्रकार भवप्रत्ययसे ही विशिष्ट मतियाले हुए उन નના ઉત્તર દિશાના સમસ્ત અધિપતિઓની અગ્ર મહિષીઓના વિષયમાં ભૂતા નન્દની અમહિષીઓના જેવું જ કથન ગ્રહણ કરવું. | સૂ. ૩૫ છે
" धरणस ण णागकुमारिदस्स" प्रत्याहि-- ટીકાર્થનાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમારરાજ ધરણના સામાનિક દેવેની સંખ્યા ૬૦૦૦ ની કહી છે. એ જ પ્રમાણે ભૂતાનન્દથી લઈને મહાઘેષ પર્યન્તના પ્રત્યેક ઈન્દ્રના સામાનિક દેવે ૬-૬ હજાર કહ્યા છે. સામાનિક દેવો અદ્ધિવાળા जापान सीधे छन्द्रना समान डाय छे. ॥ सू. ६ ॥
ઉપરના સૂત્રમાં દેવના વિષયમાં થોડું કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ દેવે ભવપ્રત્યયથી જ (દેવ ભવની પ્રાપ્તિ થવાને કારણે ) વિશિષ્ટ મતિવાળા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
स्थानाङ्गसूत्रे अनन्तरसूत्रे देवसम्बन्धिकं किंचित् प्रोक्तम् , सम्पति भवप्रत्ययादेव विशिष्टमतिमतां तेषां मतिभेदानाह
मूलम्-छबिहा उग्गहमई पण्णत्ता, तं जहा-खिप्पमोगिण्हइ १, बहुमोगिण्हइ २, बहुविहमोगिण्हइ ३, धुवमोगिण्हइ ४, अणिस्सियमोगिण्हइ ५, असंदिद्धमोगिण्हइ ६। छठिवहा ईहामई पण्णत्ता, तं जहा-खिप्पमीहइ १, बहुमीहइ २, जाव असंदिद्धमीहइ । छव्विहा अवायमई पण्णत्ता, तं जहाखिप्पमवेइ १, जाव असंदिद्ध मयेइ ६। छव्यिहा धारणा पण्णत्ता, तं जहा--बहुंधारेइ १, बहुयिहं धारेइ २, पोराणं धारेइ३, दुद्धरं धारेइ ४, अणिस्सियंधारेइ ५, असंदिद्धं धारदे६॥स०३७॥ छाया-घडविधा अवग्रहमतिः प्रज्ञप्ता तद्यथा-क्षिपमयगृह्णाति १, बहु अवगृह्णाति २, बहुविधमवगृह्णाति ३, ध्रुवमवगृह्णाति ४, अनिश्रितमवगृह्णाति ५, असंदिग्धमयगृह्णाति ६। षडविधा ईहामतिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-क्षिप्रमीहते १, बहु ईहते २, यावत्-असन्दिग्धमीहते ६। षड्विधा अवायमतिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-क्षिप्रमवैति १ यावत् असन्दिग्धमवैति ६। षड् विधा धारणा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-बहु धारयति १, बहुविधं धारयति २, पुराणं धारयति ३, दुर्धरं धारयति ४, अनिश्रितं धारयति ५, असन्दिग्धं धारयति ६ ॥ सू० ३७॥
टीका-'छबिहा' इत्यादि
मननं मतिः आभिनिबोधिकं ज्ञानं, सा च-अवग्रहे हाऽवायधारणाभेदात् चतुर्विधा । तत्र-अवग्रहणम्-अवग्रह: सामान्यार्थस्य अशेषविशेषनिरपेक्षस्य अनिदेवोंकी मतिके भेदोंका कथन करते हैं। ___ "छब्धिहा उग्गहमई पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ३७ ॥ टीकार्थ-अवग्रहमति६ प्रकार की कही गईहै । मनन करनेका नाम मति है, यह मति आभिनियोधिक ज्ञानरूप होती है। आभिनियोधिक ज्ञानહિોય છે. તેથી હવે તે દેશની મતિના ભેદનું સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે.
टीर्थ-" छव्विहा उग्गहभई पण्णत्ता" त्याह--
અવગ્રહમતિ ૬ પ્રકારની કહી છે. મનન કરવું તેનું નામ મતિ છે. તે મતિ આમિનિબેધિક જ્ઞાનરૂપ હોય છે. આભિનિબેધિક જ્ઞાનરૂપ મતિના નીચે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू. ३७ विशिटमतिमतां देवानां गतिभेदनिरूपणम् ३७५ देश्यस्य रूपादेरेव प्रथमतो ग्रहणं परिच्छेदनम् १। ईहनम्-ईहा-अवग्रहगृहीतसामान्यार्थस्य विशेषत आलोचनम् २। तथा-अवग्रहाभ्यां सामान्यविशेषरूपेण गृहीतस्यार्थस्य यो निश्चयः सोऽवायः ३। एभिरवग्रहेहाऽवायैरधिगतस्यार्थस्य याऽविच्युतिः सा धारणा ४। तदुक्तम्
"सामन्नत्थावग्गहण मोग्गहो भेयमुग्गहणमिहेहा।
तस्सावगमोऽवाओ, अविच्चुई धारणा तस्स ॥ १ ॥ छाया-सामान्यार्थावग्रहणमवग्रहः, भेदोद्ग्रहणमिहेहा ।।
तस्यावगमः अबायः अविच्युतिर्धारणा तस्य ॥१॥ इति । तत्र-अवग्रहादिषु चतुर्विधासु मतिषु मध्ये या अवग्रहरूपा मतिः अवग्रहमतिः। इयं च व्यञ्जनावग्रहमत्यर्थावग्रहमतिभेदाभ्यां द्विधा । तत्र-व्यञ्जनावग्रहमतिःरूप मति अवग्रह १, ईहा २ अवायएवं धारणा के भेदसे चार प्रकारको है। इनमें समस्त विशेषोंसे निरपेक्ष एवं अनिर्देश्य ऐसे सामान्य अर्थरूप रूपादि का ही जो प्रथमतः ग्रहण होता है वह अवग्रह है। अवग्रहसे जाने हुए पदार्थ का विशेष रूपसे आलोचन होता है वह ईहा है, अवग्रह एवं ईहा इन दोनों से सामान्य विशेष रूपसे जाने गये पदार्थ का जो निश्चय है वह अवाय है ३ तथा अवग्रह ईहा और अवाय इनसे अधिगत अर्थ की जो अविस्मृति ( नहीं भूलना ) है वह धारणा है । कहा भी है " सामन्नत्थावग्गहणं" इत्यादि।
इस तरहसे अवग्रहादि रूप चार प्रकारकी मतिके बीच में जो अबग्रह रूप मति है वह अवग्रहमति है । यह अवग्रह रूप मति व्यसनावप्रमाणे यार से ५ छ-(१) अपड, (२) ४३, (3) सपाय भने (४) धार.
સમસ્ત વિશેષથી નિરપેક્ષ અને અનિર્દેશ્ય એવા સામાન્ય અર્થ રૂપ રૂપાદિનું જે પહેલાં ગ્રહણ થાય છે તેનું નામ અવગ્રહ છે. અવગ્રહ વડે જાણેલા પદાર્થનું જે વિશેષ રૂપે આલેચન થાય છે, તેનું નામ ઈહા છે અવ. ગ્રહ અને હા, આ બને વડે સામાન્ય અને વિશેષ રૂપે જાણેલા પદાર્થનો જે નિશ્ચય થાય છે, તેનું નામ અવાય છે. અવગ્રહ, ઈહા અને અવાય, એ ત્રણે દ્વારા અધિગત અર્થની જે અવિસ્મૃતિ (ભૂલવું નહીં તે) છે, તેનું નામ धारणा छ. ५ छ : “सामन्नत्थावगाहणं " याह
આ પ્રકારે મતિના ચાર ભેદમાંને જે પહેલે ભેદ છે તેનું નામ અવગ્રહ મતિ છે. તે અવગ્રહ મતિના વ્યંજનાવગ્રહમતિ અને અર્થાવગ્રહમતિ નામના બે ભેદ પડે છે. વ્યંજનાવગ્રહમતિનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે–
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
स्थानाङ्गसत्रे व्यज्यते प्रकटीक्रियतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनम्-चक्षुर्मनसोरमाप्यका रित्वात्तद्वर्जितं, श्रोत्रघ्राणरसनस्पर्शनरूपं-चतुर्विधमुपकरणेन्द्रियं, तेन स्व सम्बद्ध स्यार्थस्य-शब्दादेरवग्रहणम्-अव्यक्तरूपः परिच्छेदो व्यअनावग्रहः । अयं भावःउपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणतद्रव्यस्य च सम्बन्धे प्रथमसमयादारभ्य अर्थाव. ग्रहात् पाक या सुप्तमत्तमूछितादिपुरुषाणामिय शब्दादि द्रव्यमात्रसम्बन्धविषया काचिदव्यक्ता ज्ञानमात्रा सा व्यजनावग्रह इति । तद्रूपा मति-wञ्जनावग्रहमतिःग्रह मति एवं अर्थावग्रहमति के भेद से दो प्रकारको है, इनमें व्या. नावग्रहमति इस प्रकारसे है-जैसे दीपकके द्वारा पदार्थ व्यक्त किया जाता है। उसी प्रकार जिसके द्वारा पदार्थ व्यक्त किया जाता है वह व्यञ्जनावग्रह मति है यह व्यञ्जनावग्रह रूप मति चक्षु और मनसे इस लिये नहीं होती है कि ये दोनों इन्द्रियां अप्राप्यकारी हैं । श्रोत्र, घ्राण, रसना और स्पर्शन ये जो चार उपकरणेन्द्रियां हैं इनसे होती है क्योंकि ये इन्द्रियां प्राप्यकारी है अतः इन इन्द्रियोंसे सम्बद्ध शब्दादि रूप अर्थ का जो अव्यक्त रूप बोध होताहै, यह व्यञ्जनावग्रहहै । भाव ऐसा है उपकरणेन्द्रिय का और शब्दादि रूप परिणत द्रव्यका सम्बन्ध होने पर प्रथम समयसे लेकर अर्थावग्रह होने के पहिले तक जो सुप्त मत्त मूञ्छित आदि पुरुषों के ज्ञानकी तरह शब्दादि द्रव्य मात्रके सम्बन्धको विषय करनेवाली कोई अव्यक्त ज्ञान मात्रा है वह व्यअनावग्रह मति है। જેમ દીપકના દ્વારા પદાર્થ વ્યક્ત કરાય છે તેનું નામ વ્યંજનાવગ્રહમતિ છે. ચક્ષુ અને મન વડે વ્યંજનાવગ્રહ થતું નથી, કારણ કે તે બન્ને ઈન્દ્રિ અપ્રાકારી છે. વ્યંજનાવગ્રહ શ્રોત્ર, ઘાણ, રસના અને સ્પર્શેન્દ્રિય, આ ચાર ઈન્દ્રિયો વડે જ થાય છે, કારણ કે આ ચાર ઇન્દ્રિય ઉપકરણેન્દ્રિયે છે અને તે ઈદ્ધિ પ્રાપ્યકારી છે. તેથી તે ચાર ઉપકરણેન્દ્રિય સાથે સંબદ્ધ શબ્દાદિ રૂપ અર્થને જે અવ્યક્ત રૂપે બંધ થાય છે, તેનું નામ વ્યંજનાવગ્રહ છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે--
ઉપકરણેન્દ્રિયને અને શબ્દાદિ રૂપ પરિણત દ્રવ્યને સંબંધ થતાં પ્રથમ સમયથી લઈને અથવગ્રહ થવાના સમય સુધી, જે સુખ, ઉન્મત્ત, મૂચિંછત આદિ પુરુષના જ્ઞાનની જેમ શબ્દાદિ દ્રવ્ય માત્રના સંબંધને વિષય કરનારી કોઈ અવ્યક્ત જ્ઞાનમાત્રા હોય છે તેનું નામ વ્યંજનાવગ્રહ મતિ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ सू०३७ विशिष्टमतिमतां देवानां मतिभेदनिरूपणम्
अर्थावग्रहमतिः - अवग्रहणम् अवग्रहः - अर्थस्यावग्रहोऽर्थावग्रहः - अनिर्देशसामान्यमात्ररूपायर्थस्य व्यक्तरूपः परिच्छेदः । तद्रूपा मतिः- अर्थावग्रहमतिरिति । तत्रार्थावग्रहमतिर्निश्वयव्यवहाराभ्यां द्विधा । व्यञ्जनावग्रहोत्तरमेकसामयिकी निश्वयार्थावग्रहमतिः । व्यवहारार्थावग्रहमतिस्तु अन्तर्मुहूर्तप्रमाणा । इयं यथपि अवायरूपा तथापि उत्तरकाल भाविनोरी हावाययोः कारणत्वादवग्रहमतिरित्युपचयते । उक्तं च
" सामन्नमेत्तरग्रहणं, नेच्छयो समयमोग्गहो पढमो । तोऽतरमीहियवत्थु विसेसस्स जोडवा ॥ १ ॥ सो पुण ईहावायायेकखाउ अवग्गहोत्ति उपयरिभो । एस विसेसावेक्खं, सामन्नं गेव्हए जेण ॥ २ ॥ ततोऽणंतरमीडा, तत्तोऽवाओ य तपिसेसस्स । इय सामन्नविसेसावेक्खा जावंतिमो भेओ ॥ ३ ॥ सम्वत्हावाया, निच्छयओ मोत्तुमाइ सामन्नं । संववहारत्थं पुण, सव्वत्थावग्गहोवाओ ॥ ४ ॥
३७७
अर्थावग्रह - यह क्या है इस प्रकारसे अनिर्देश्य सामान्य मात्र रूप अर्थ का जो व्यक्तरूपसे परिच्छेद (निर्णय) होता है वह अर्थावग्रह है। इस अर्थावग्रह रूप जो मति है वह अर्थावग्रहमति है यह अर्थावग्रह रूपमति निश्चय और व्यवहारके भेद से दो प्रकारकी है इनमें व्यजनावग्रह के बाद एक समय तक जो मति है वह निश्चय अर्थावग्रहमति है और अन्तर मुहूर्त प्रमाणवाली जो मति है वह व्यवहार अर्थावग्रह मति है यह मति यद्यपि अवायरूप होती है फिर भी उत्तरकाल भावी जो ईहा एवं अवाय है उनका कारण होने से इसे अवग्रह मति इस रूपसे उपचारित किया गया है। कहा भी है- “सामन्नमेत्तग्गहणं" इत्यादि ।
अर्थावथ भति--" मा शुं छे ? ” આ પ્રકારે અનિર્દેશ્ય સામાન્ય માત્રરૂપ અર્થના જે વ્યક્ત રૂપે પરિચ્છેદ (મધ) થાય છે, તેનુ નામ અર્થાવગ્રહ છે. અર્થાવગ્રહ રૂપ જે મતિ છે તેને અર્થાવગ્રહમતિ કહે છે. તે અર્થાવગ્રહ મતિ નિશ્ચય અને વ્યવહારના ભેદથી બે પ્રકારની છે. વ્યંજનાવગ્રહ થયા બાદ એક સમય સુધી જે મતિ હોય છે તેનુ નામ નિશ્ચય અર્થાવગ્રહ મતિ છે, અને અન્તર મુર્હુત પ્રમાણવાળી જે મતિ છે તેનું નામ વ્યવહાર અર્થાવગ્રહે મતિ” છે. આ મતિ જો કે અવાય રૂપ હેાય છે, છતાં જે ઈા અને અવાય છે તેમના કારણભૂત હાવાથી આ રૂપે ઉપચરિત કરવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ છે કે;
स्था० - ४८
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
પણ ઉત્તરકાળભાવી
તેને અવગ્રહમતિ
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
स्थानाङ्गसूत्रे तरतमजोगामारेऽवाउधिय धारणा तदंतम्मि ।
सन्धत्थयासणा पुण, भणिया कालंतर सइति ॥ ५॥" छाया-सामान्यमात्रग्रहणं नैश्वयिकः समयमवग्रहः प्रथमः ।
ततोऽनन्तरमीहितवस्तु विशेषस्य योऽवायः॥१॥ स पुनरीहावायापेक्षया अवग्रह इत्युपचरितः । एप विशेषापेक्षं, सामान्यं गृह्णाति येन ॥२॥ ततोऽनन्तरमीहा, ततोऽयायश्च तद्विशेषस्य । इति सामान्यविशेषापेक्षा यावदन्तिमो भेदः॥३॥ सर्वत्रेहाचायौं, निश्चयतो मुक्त्वा आदि सामान्यम् । संव्यवहारार्थं पुनः, सर्वत्रावग्रहोऽवायः ॥ ४ ॥ तरतमयोगाभावेऽचाय एव धारणा तदन्ते ।
सर्वत्र चासना पुनर्भणिता कालान्तरस्मृतिरिति ॥५॥ इति । अयासामर्थः प्रकाश्यते-'सापनभेत्तग्गहणं ' इत्यादि
यः सामान्यमानं गृह्णाति स एकसामायिको नैश्चयिकः प्रथमोऽवग्रहः । द्वितीयस्तु ततः पश्चात् ईहितवस्तुविशेषग्रहणशीलोऽन्तर्मुहूर्तप्रमाणोऽवायरूपो व्यावहारिको बोध्यः॥ १ ॥ अयं पुनरीहाशयापेक्षयाऽवग्रहइत्युपचर्यते, यतोऽयं विशेषापेक्षं सामान्य गृह्णाति ॥२॥ ततः पश्चात् अपग्रहगृहीतसामान्यार्थस्य
इन गाथाओं का अर्थ इस प्रकार से है-जो सामान्य मात्रको ग्रहण करता है वह एक समय प्रमाणकालवाला नैश्चयिक प्रथम अव. ग्रह है। द्वितीय जो अवग्रह है वह इसके बाद ईहितवस्तु विशेष को ग्रहण करनेके स्वभाववाला होता है, इसके कालका प्रमाण एक अन्तमुंहतका है और यह अवाय (निश्चय ) रूप होता है यही व्यावहारिक अवग्रह है इसे जो अपग्रह कहा गया है वह ईहा और अयाय की अपेक्षासे उपचार से कहा गया है, क्योंकि यह विशेषापेक्ष सामान्यको
" सामन्नमत्तग्गहणं " त्याह--
આ ગાથાઓને અર્થ આ પ્રમાણે છે-જે સામાન્ય માત્રને ગ્રહણ કરે છે તે એક સમયના પ્રમાણ કાળવાળે નૈયિક પ્રથમ અવગ્રહ છે. બીજે જે અવગ્રહ છે તે ત્યાર બાદ ઈહિત વસ્તુવિશેષને ગ્રહણ કરવાના સ્વભાવવાળો હોય છે. તેના કાળનું પ્રમાણ એક અન્તર્મુહૂર્તનું છે અને તે અવાય (નિશ્ચય) રૂપ હોય છે, એ જ વ્યાવહારિક અવગ્રહ છે. તેને જે અવગ્રહ રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે તે ઈહા અને અવાયની અપેક્ષાએ ઔપચારિક રીતે કહેલ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०३७ विशिष्टमतिमतां देवानाम् मतिमेदनिरूपणम् ३७९ विशेषत आलोचनरूपा ईहा भवति । ततोऽनन्तरम् अयग्रहेहाभ्यां सामान्यविशेष. तया गृहीतार्थस्य निश्चयरूपोऽवायो भवति । इति इत्थं सामान्यविशेषापेक्षा यावत् धारणारूपोऽन्तिमो भेदो भवति तावद् बोध्या ॥ ३ ॥ आदि सामान्य मुक्त्वा निश्चयतः सर्वत्र ईहायायो भवतः । पुनः संव्यवहारार्थ सर्वत्र अवग्रहरूपो. ऽघायो बोध्यः ॥ ४ ॥ तरतमयोगाभावेतारतम्याभावेऽचाय एव तदन्ते अग्रहेग्रहण करता है इसके बाद अवग्रहसे गृहीत हुए सामान्य अर्थकी विशेष रूपसे जो आलोचना होती है वह ईहा है इसके बाद अयग्रह
और ईहासे सामान्य विशेषरूपसे गृहीत हुए पदार्थ का अवाय होता है। यह अवाय निश्चयरूप होता है, बादमें सामान्य विशेषकी अपेक्षा जब तक रहती है तब तक धारणा रूप अन्तिम भेद होता है । आदिमें सामान्य को छोडकर निश्चय से सर्वत्र ईहा और अपाय होते हैं, तात्पर्य यह है कि सामान्य में तो अवग्रह रूपही बोध होता है और विशेषमें ईहा अवायरूप बोध होता है। व्यवहारार्थावग्रह मति यद्यपि अवायरूप होतीहै परन्तु वह उत्तर काल भावी ईहा और अवाय का कारण होती है इसलिये वह अवाय अपग्रह कहा गया है तारतम्य के अभाव में अवाय ही होता है अर्थात् जहां पर अवग्रह के बाद ऐसा बोध होता है कि यह दक्षिण का रहने वाला है या उत्तरके रहनेवाला है तो इस शंका की निवृत्ति के लिये છે, કારણ કે તે વિશેષાપક્ષ સામાન્યને ગ્રહણ કરે છે. ત્યાર બાદ અવગ્રહ દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલ સામાન્ય અર્થની વિશેષ રૂપે જે આલોચના થાય છે, તેનું નામ “ઈહા' છે. ત્યાર બાદ અવગડ અને ઈહા દ્વારા સામાન્ય વિશેષ રૂપે ગૃહીત થયેલા પદાર્થને “અવાય” રૂપ બંધ થાય છે તે અવાય નિશ્ચય રૂપ હોય છે. ત્યાર બાદ સામાન્ય વિશેષની અપેક્ષા જ્યાં સુધી રહે છે, ત્યાં સુધી ધારણા રૂપ છેલ્લે ભેદ રહે છે. શરૂઆતમાં સામાન્યને છોડીને નિશ્ચય વડે સર્વત્ર ઈહા અને અવાયને સદભાવ હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે સામાન્યમાં તો અવગ્રહ રૂપ બાધ જ થાય છે અને વિશેષમાં ઈહા અવાય રૂપ બોધ થાય છે. વ્યવહારાર્થાવગ્રહ મતિ જે કે અવાય રૂપ હોય છે, પરન્તુ તે ઉત્તરકાળભાવી ઈહા અને અન્યાય રૂપ બોધ થવામાં કારણભૂત હોય છે તેથી તેને અવાય અવગ્રહ કહેવામાં આવેલ છે. તારતમ્ય ( નિશ્ચય ) ના અભાવમાં અવાય રૂપ બેધને જ સદુભાવ રહે છે. એટલે કે જ્યાં અવગ્રહ પછી એવો બોધ થાય છે કે આ દાક્ષિણ ત્ય છે કે ઔદિગ્ય છે. તે આ શંકાનું નિવારણ કરવાને માટે નિશ્ચય કરાવવા તરફ ઝુકતે એ જે બોધ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
स्थानाङ्गसूत्रे
हाभ्यां सामान्यरूपेण गृहीतस्यार्थस्य निश्चयरूपेण यत् ग्रहणं तस्य अन्ते=अवसाने सर्वत्र धारणा भवति । इयं पुनः कालान्तरस्मृतिरूपा वासना भणिता ||५| इति गाथा पञ्चकार्थः ।
तत्र-व्यवहारार्थावग्रहमतिमाश्रित्य पहुविधत्वं व्याख्यायते तद्यथा - साऽवग्रहमतिः षहूविधा यथा - क्षिप्रम् अत्रगृह्णाति - तदावरणीयक्षयोपशमाधिक्यात् शीघ्रं चन्दनादि स्पर्श स्वेनात्मना जानाति १| बहु अवगृह्णाति -बहु = अधिकं निश्चय की ओर झुकता हुआ ऐसा जो बोध होता है कि इसे दक्षिणी होना चाहिये तो ऐसे ज्ञान का नाम ईहा है परन्तु यह दक्षिणी ही है ऐसा जो अवाय रूप बोध होता है उसमें तारतम्य नहीं होता है उसमें तो निश्चय ही होता है। अन्त में अवग्रह और ईहा से सामान्य रूपमें गृहीत हुए अर्थ का अवाय द्वारा निश्चयरूपसे ग्रहण किये जाने के बाद में - सर्वत्र धारणा होती है । यह धारणा उस पदार्थ को कालान्तर में विस्मरण नहीं होने देती है क्योंकि इस धारणा द्वारा आत्मामें ऐसा संस्कार उत्पन्न हो जाता है कि जिसकी वजह से वह आत्मा उस पदार्थको कालान्तर में भी याद रखता है ऐसा यह पांच गाथाओं का अर्थ है ।
अब सूत्रकार व्यवहार्थावग्रहरूप मतिको लेकर पट विधताका व्याख्यान करते हैं- जो इस प्रकार से है – कोई एक व्यवहार्थावग्रह रूपमति ऐसी होती है जो ज्ञानावरणीय कर्मके क्षयोपशमकी अधिकता से शीघ्र ही चन्दनादिके स्पर्शको जान लेती है। कोई एक मति ऐसी થાય છે કે તે દક્ષિણી જ હોવા જોઈએ, તા એવા જ્ઞાનનું નામ ઇહા છે, પરન્તુ
દક્ષિણી જ હોવા જોઇએ એવા જે અવાય રૂપ મેધ થાય છે તેમાં તારતમ્ય (શકાના સહેજ પણ સદૂભાવ) હાતું નથી—તેમાં તે નિશ્ચય જ હોય છે. અન્તુ અવગ્રહ અને ઇહા દ્વારા સામાન્ય રૂપે ગ્રહીત થયેલા અથ અવાય દ્વારા નિશ્ચય રૂપે ગ્રહણ થઈ ગયા બાદ સર્વત્ર ધારણા થાય છે. આ ધારણા ગૃહીત થયેલ પદાને ઘણા કાળના અન્તર ખાદ પણ વિસ્તૃત થવા દેતી નથી, કારણ કે તે ધારણા દ્વારા આત્મામાં એવા સંસ્કાર ઉત્પન્ન થઈ જાય છે કે તે સસ્કારને કારણે આત્મા તે પદાર્થને ઘણા કાળ વ્યતીત પશુ યાદ રાખી શકે છે. આ પ્રકારના આ પાંચ ગાથાઓના અથ થાય છે. હવે સૂત્રકાર વ્યવહારાર્થાવગ્રહ રૂપ મતિના છ ભેદોનુ' વિવેચન કરે છે--કાઈ એક વ્યવહાર્થાવગ્રહ રૂપ મતિ એવી હોય છે કે જે જ્ઞાનાવરણીય ક્રમના ક્ષાપશ્ચમની શીવ્રતાથી ચન્તનાદિના સ્પર્શ'ને જાણી લે છે. કાઈ એક
થઈ ગયા ખાદ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ सू०३७ विशिष्टमतिमतां देवानाम् मतिमेदनिरूपणम् ३८१ वस्तु भिन्नभिन्नजातीयमेकैकं तत्तद्रूपेण अवगृह्णाति-अवबुध्यते, यथा स्पर्शायग्रहः। कश्चिजनश्चन्दनादिस्पर्शस्य बहुत्वे चन्दनस्पर्शोऽयं चीनांशुकस्पर्शोऽयं नवनीतस्पर्शोऽयमिति तत्तद्रूपेण तमवबुध्यते।२।बहुविधमवगृह्णाति बहवो विधाः प्रकारा यस्य सबहुविधोऽर्थस्तम् अवगृह्णाति । यथा स एव चन्दनादिस्पर्शः एकैकः शीतस्निग्धमृदुकठिनत्वादिरूपेण यदाऽवबुध्यते तदा बहुविधं शीतत्वस्निग्धत्वमृदुत्वकठिनत्वादि गुणैभिन्नं स्पर्श भिन्नतया कुर्वन् सोऽवबोधः 'बहुविधम् अवगृहाति' इत्युच्यते ॥ ३ ॥ वम् अवगृह्णाति-ध्रुव-नित्यं निश्चलम् अर्थम् अवगृहाति-भिन्नतयाऽवबुध्यते, जनस्य यदा यदा तेन तेन चन्दनादिस्पर्शन सम्बन्धो होती है जो भिन्न २ जातिकी एक एक वस्तुको उस उस रूपसे जान लेती है जैसे स्पर्शावग्रह जानता है-चन्दनादि अनेक पदार्थों के धरे होने पर जैसे स्पर्शावग्रह से कोई मनुष्य यह चन्दन का स्पर्श है यह चिनांशुक का स्पर्शहै यह नवनीतका (मक्खन) स्पर्श है। इस प्रकारसे तत्तद्रूपसे उस २ पदार्थके स्पर्शको जानताहै, इसी प्रकार से बहुका अवग्रह भी बहुत पदार्थों को बहुत रूपसे जानता है २, बहुविधका तात्पर्य बहुत प्रकारसे है-जैसे वही चन्दनादि स्पर्शका अवग्रह जव शीत, स्निग्ध, मृदु, कठिनादि स्पर्श रूपसे भिन्न २ रूपमें स्पशको जानता है, तो इस प्रकारसे जाननेवाला स्पर्शावग्रह बहुविधका अवग्रह कहा जाता है ३ " ध्रुवं अवगृह्णाति " यहाँ ध्रुवका अभिमाय नित्य निश्चल अर्थसे है, ऐसे ध्रुव अर्थको जाननेवाला जो अवग्रह ज्ञान है, वह ध्रुवका अवग्रह ज्ञान है-ध्रुवावग्रह है, जब किसी मनुष्यका उस उस चन्दनादिके મતિ એવી હોય છે કે જે ભિન્ન ભિન્ન જાતિની દરેક વસ્તુને તે તે રૂપે જાણી લે છે. જેમકે સ્પર્શાવગ્રહ જાણે છે એટલે કે ચન્દનાદિ અનેક વસ્તુઓ કોઈ જગ્યાએ મૂકેલી હોય અને કેઈ મનુષ્ય સ્પર્શાવગ્રહ દ્વારા એ જાણી લે છે કે આ ચન્દનને સ્પર્શ છે, આ ચીનાં શુકને સ્પર્શ છે, આ નવનીતને સ્પર્શ છે, આ રીતે તે તે રૂપે તે તે પદાર્થને સ્પર્શ વડે તે જાણી લે છે એ જ પ્રમાણે બહુને અવગ્રહ પણ બહુ પદાર્થોને બહુ રૂપે જાણે છે. જેમકે એ જ ચન્દનાદિ સ્પર્શને અવગ્રહ જે શીત, સ્નિગ્ધ, મૃદુ, કઠિનાદિ સ્પર્શ રૂપે જુદે જુદે રૂપે સ્પર્શને જાણે છે તે તે પ્રકારે જાણનારા સ્પર્શાવગ્રહને બહ વિધનો (ઘણા પ્રકારનો) અવગ્રહ કહેવામાં આવે છે.
__“धबं अयगृह्णाति " मी ध्रुव भेटवे नित्य मन निश्वत थाय છે. એવા ધ્રુવ અર્થને જાણનારું જે અવગ્રહજ્ઞાન છે તેને ધ્રુવનું અવગ્રહજ્ઞાન અથવા વાવગ્રહ કહે છે. જ્યારે કોઈ મનુષ્ય ચન્દનાદિને સ્પર્શ કરે છે ત્યારે તે
-
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
स्थानाङ्गसूत्रे भवति, तदा तदा चन्दनस्पर्शोऽयं, नवनीतस्पर्धोऽयं, चीनांशुकस्पर्शोऽयमित्यादिकं तत्तद्रूषेण तत्तत्स्पर्शमयच्छिनत्ति ॥४॥ अनिश्रितमवगृह्णाति-निश्रितो= हेतुप्रमितो, यथा केनचित् पूर्वं चन्दनादि स्पर्शाः शीतमृदुस्निग्धत्वादिनाऽनुभूताः, कालान्तरे पुनस्तदुपस्थितौ 'अयं चन्दनादिस्पर्शः शीतमृदुस्निग्धत्वादितः' इति शीतत्वादिना हेतुना प्रमितीयोऽर्थश्चन्दनादिस्पर्शरूपः स निश्रितोऽभिधीयते, तद्भिन्नोऽनिश्रितः, अर्थात्तादृशानुभावेन हेतुना विनैव तदा तं विषयं तज्ज्ञानं परिच्छिनत्ति तदाऽनिश्रितमहेतुकमर्थमवगृह्णातीति व्यपदिश्यते ॥ ५॥ असंदिग्धस्पर्शके साथ सम्बन्ध होता है, तो वह निश्चित रूप से यह जान लेता है, कि यह चन्दनका स्पर्श है, यह नवनीतका स्पर्श है, यह चीनांशुक का स्पर्श है, इत्यादि रूपसे वह उस उसके स्पर्शको जान लेता है, "अनिश्रितं अवगृह्णाति " हेतुसे प्रमित वस्तुका नाम निश्रित है, जैसे-किसी पुरुषने पहिले चन्दनादिका स्पर्श शीतरूपसे या मृदु स्निग्ध रूपसे अनुभूत किया अब कालान्तर में जब वही विषय उपस्थित होता है, तो वह शीत मृदु आदि रूपसे यह जान लेता है, कि यह चन्दना. दिका स्पर्श है, इस तरह शीतत्वादि रूप हेतुसे प्रमित जो चन्दनादि स्पर्श रूप अर्थ है, यह निश्रित है। इस निश्रितसे जो भिन्न है, वह अनिश्रित है। अर्थात् ऐसे हेतुके विनाही जो ज्ञान विषयको जान लेता है, ऐसा वह ज्ञान अनिश्रित विना हेतुके अर्थका अवग्रहण करनेवाला होनेसे अनिश्रित अवग्रह माना जाता है ५ "असंदिग्धं अय. નિશ્ચિત રૂપે તે એ વાત જાણી લે છે કે આ ચન્દનને સ્પર્શ છે, આ ચીનાંશુકને સ્પર્શ છે, અને આ નવનીત (માખણ) ને સ્પર્શ છે, ઈત્યાદિ રૂપે તે તે માણસ તે પ્રત્યેકના સ્પર્શને જાણી લે છે.
“ अनिश्रित अवगृह्णाति " उतु 43 प्रमित परतुनुं नाम निश्रित छ. જેમકે કે પુરુષ પહેલાં ચન્દનાદિને સ્પર્શ શીત રૂપે અથવા મૃદુ-ધિ રૂપે અનુભવ્યો હોય, ત્યાર બાદ અમુક કાળ વ્યતીત થઈ ગયા બાદ જ્યારે એ જ પદાર્થ ઉપસ્થિત થાય છે ત્યારે શીત, મૃદુ આદિ પ્રકારના તેના સ્પર્શ દ્વારા તે જાણી લે છે કે આ ચન્દનાદિને સ્પર્શ છે. આ રીતે શીતત્વ આદિ રૂપ હેતુ વડે અમિત જે ચન્દનાદિ સ્પર્શ રૂપ અર્થ છે, તેનું નામ નિશ્ચિત છે. આ નિશ્રિતથી જે ભિન્ન હોય છે તેને અનિશ્ચિત કહે છે. એટલે કે એવા હેતુના સદૂભાવ વિના જ જે જ્ઞાન વિષયને જાણી લે છે એવા જ્ઞાનને અનિ. શ્રિત અવગ્રહ માનવામાં આવે છે, કારણ કે તે જ્ઞાન હેતુના સદુભાવ વિનાજ અર્થનું અવગ્રહણ કરનાર હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०३१ विशिष्टमतिमतां देवानाम् मतिमेदनिरूपणम् ३८३ मरगृह्णाति-असंदिग्धं सकल संशयादिदोषरहितं, यथाचन्दनादिस्पर्शम् अवगृह्णद्ज्ञानं " चन्दनस्यैव, चीनांशुकस्यैर, नवनीतस्येवायं स्पर्शः' इत्येवं रूपं यदा प्रवर्नते तदाऽसन्दिग्धमवगृह्णातीत्युच्यते ॥ ६ ॥ इति । एवम् ईहामतिरवायमतिश्चापि प्रत्येकं षड्विधा बोध्या। तथा-धारणामतिरपि पइविधा प्रज्ञप्ता, गृह्णाति " जिस समय समस्त संशयादि दोषोंसे रहित होकर ज्ञान चन्दनादिके स्पर्शको जानता है, कि यह चन्दनकाही या चीनांशुककाही या नवनीत (मक्खन)का ही यह स्पर्श है, अन्यका स्पर्श नहीं है, इस प्रकारसे निश्चित रूपसे स्पर्शको जाननेवाला ज्ञान असंदिग्धग्राही अवग्रह ज्ञान कहा गया है तो जिस प्रकारसे यह अघग्रह रूप ज्ञान ६ प्रकारका पूर्वोक्तरूपसे प्रकट किया गयाहै, उसी प्रकारसे ईहाज्ञान और अवायज्ञान
भी ६-६ प्रकारके कहे गये हैं। इसी प्रकारसे धारणाज्ञान भी ६ प्रकारका कहा गया है, तात्पर्य इस कथनका यही है, कि बहुग्राही अव ग्रह बहुग्राहिणी ईहा, बहुग्राही अयाय और बहुप्राहिणी धारणा १ बहु. विधग्राही अवग्रह बहुविधग्राहिणी ईहा बहुविधग्राही अयाय और यह विधमाहिणी धारणा २ ध्रुवग्राही अवग्रह ध्रुवग्राहिणी ईहा ध्रुवग्राही अवाय
और ध्रुवग्राहिणी धारणा ३ क्षिप्रग्नाही अवग्रह क्षिप्रमाहिणी ईहा, क्षिप्रयाही अवाय और क्षिप्रग्राहिणी धारणा ४ अनिश्रितग्राही अवग्रह अनिश्रित ग्राहिणी ईहा अनिश्रित ग्राही अवाय और अनिश्रितग्राहिणी धारणा ५ एवं असंदिग्धग्राही अवग्रह असंदिग्धग्राहिणी ईहा
___" असंदिग्ध अवगृह्णाति "२ समये समस्त संशयाहिया २डित ४२ જ્ઞાન એવું જાણી લે છે કે આ ચન્દનને જ સ્પ છે, આ ચીનાંશુકને જ સમર્શ છે અને આ માખણને જ સ્પર્શ છે-અન્યને સ્પર્શ નથી, આ પ્રકારે નિશ્ચિત રૂપે સ્પર્શને જાણનારા જ્ઞાનને અસંદિગ્ધગ્રાહી અવગ્રહજ્ઞાન કહે છે, જેમ આ અવગ્રહજ્ઞાનને પૂર્વોક્ત ૬ પ્રકારનું કહેવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે ઈહાજ્ઞાન અને અવાયજ્ઞાનને પણ છ-છ પ્રકારનું કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણે ધારણાજ્ઞાનને પણ છ પ્રકારનું કહ્યું છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-- (૧) બહુગ્રાહી અવગ્રહ, બહુ ગ્રાહિણી ઈહા, બહુગ્રાહી અવાય અને બહુ ગ્રાહિ૭ ધારણા, (૨) બહુવિધ ગ્રાહી અવગ્રહ, બહુવિધ ગ્રાહિણી ઈહા, બહુ વિગ્રાહી અવાય અને બહુવિધ પ્રાહિ ધારણ, (૩) ધ્રુવગ્રાહી અવગ્રહ, ધ્રુવગ્રાહિ ઈહા, ધ્રુવગ્રાહી અવાય અને યુવગ્રાહિણી ધારણા, (૪) ક્ષિપ્રગ્રાહી અવગ્રહ, ક્ષિપ્રચાહિણી ઇહા, ક્ષિપ્રગાહી અવાય અને ક્ષિપ્રગ્રહિણી ધારણા. (૫) અનિશ્રિતગ્રાહી અવગ્રહ, અનિશ્રિત ગ્રાહીણી ઈહા, અનિશ્રિતગ્રાહી અવાય અને અનિશ્રિત ગ્રાહણી ધારણા, (૬) અસંદિગ્ધગ્રાહી અવગ્રહ, અસંદિગ્ધ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
स्थानाङ्गसत्रे तद्यथा-बहुधारयति-बहु-भिन्न जातीयमने तत्तद्रूपेण धारयति-निर्णीतार्थस्या. विच्युतिवासनास्मृतिलक्षणां धारणां नयति ॥ १ ॥ बहुविध नानाप्रकारं शीत. स्वादिगुणैमिन्नं भिन्नं स्पर्शा दिकं धारयति ॥ २॥ पुराणाम् अतीतकालजातं वस्तु धारयति, यथा अनेन मुनिनाऽमुकस्मिन् वर्षे, मासि, पक्षे, प्रहरे, पले, असंदिग्धग्राही अवाय और असंदिग्धग्राहिणी धारणा ये सब भेद व्यवहार अर्थके विषयमें हुए अपग्रह ईहा अवाय और धारणाके हैं । अर्थात् व्यवहार अर्थको बहुरूपसे बहुविध रूपसे क्षिप्र (जल्दी) रूपले ध्रुवरूपले अनिश्रितरूपसे और असंदिग्ध रूपसे अवग्रह ईहा आदि ज्ञान जानते हैं, क्योंकि वह व्यवहार रूप अर्थ बहुबहु विध आदिके भेदसे ६ प्रकारका होता है, अतः इसी प्रकारसे उसे अवग्रह आदि ज्ञान जानते हैं । ये सब भेद मतिज्ञान केहीहैं।
धारणामति इस प्रकारसे भी ६ प्रकारकी है, जैसे-" बहु धारयति" इत्यादि-जो मति भिन्न २ जातीय अनेक पदार्थों को तत्तद्र पसे धारण कराती है, निर्णीत अर्थको अविध्युति, वासना, स्मृतिरूप धारणामें ले जाती है, ऐसी वह मति बहु धारणामति है १. बहुविध धारणामति इस प्रकारसे है, नाना प्रकारके शीतत्वारि गुणों से मिन्न ? स्पादिकको जो धारण कराती है, वह बहुविध धारणामति है २ अतीतकाल में हुई वस्तुको जो धारण कराती है, जैसे-इस मुनिने ગ્રાહિણી હા, અસ દિગ્ધગ્રાહી અવાય અને અસંદિગ્ધગ્રાહિણી, ધારણા, આ બધા વ્યવહાર અર્થના વિષયમાં અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણાના ભેદે છે. એટલે કે વ્યવહાર અર્થને બહુ રૂપે ક્ષિપ્ત ( શીધ્ર ) રૂપે, અવાય ધ્રુવ રૂપે, અનિશ્ચિત રૂપે અને અસંદિગ્ધ રૂપે અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણા રૂપ જ્ઞાન જાણે છે, કારણ કે તે વ્યવહાર રૂપ અર્થ બહ, બહુ વિધ આદિના ભેદથી ૬ પ્રકાર હોય છે, તેથી એ જ પ્રકારે તેને અવગ્રહ આદિ જ્ઞાન જાણે છે. આ બધાં મતિજ્ઞાનના ભેદો છે.
हामति॥ ॥ ४२॥ पर हो ४ा छ-- "बह धारययति" छत्याहि-(१) २ मति भिन्न भिन्न तन मने पहात ते તે રૂપ ધારણ કરાવે છે, નિર્ણત અર્થને અવિસ્મૃતિ, વાસના અને સ્મૃતિ રૂપ ધારણામાં લઈ જાય છે, એવી તે મતિને બહુધારણા મતિ કહે છે. (૨) બહુવિધ ધારણામતિનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે--વિવિધ પ્રકારના શીતત્વ આદિ ગ વડે જુદા જુદા સ્પર્શાદિકને જે ધારણ કરાવે છે, તે બહુવિધ ધારણામતિ છે. (૩) ત્રીજા પ્રકારની ધારણામતિ ભૂતકાળના અર્થને ધારણ કરાવનારી છે. જેમકે આ મુનિએ અમુક વર્ષમાં, અમુક માસમાં, અમુક પક્ષમાં (શુકલ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६सू.३७ विशिष्ट मतिमतां देवानाम् मतिमेदनिरूपणम् ३८५ विपले, क्षणे दीक्षा गृहीतेति साधारणजनविस्मरणयोग्यकालज्ञानं धारयतीति दृष्टान्तः ॥ ३॥ दुर्धर-दुःखेन बुद्धरतिपरिश्रमेग धार्यतेऽसौ दुर्धरः कठिनो भङ्गानालश्रेणि समारोहणादि विषयस्तं धारयति ॥ ४॥ अनिश्रितम्-अहेतुकम्औत्पत्तिक्यादिबुद्धयैव धारयति ॥५॥ असंदिग्धं सकलसंशयरहितं धारयति ॥६॥ इति । क्षिप्रवहु बहुविधादीनां विपर्ययेणापि अपग्रहादीनामेकैकस्य षड् षड्भेदा भवन्तीति अविपर्ययविपर्ययाभ्यां अपग्रहेहावायधारणामतिषु प्रत्येक अमुक वर्ष में अमुक मासमें अमुक पक्षमें अमुक प्रहरमें अमुक पल में अमुक विपलमें एवं अमुक क्षणमें दीक्षा ग्रहणकी है, इस प्रकारसे साधा. रण जनको विस्मण हो जाने योग्य कालज्ञानको यह धारणा धारण करातोहै, ऐसी वह धारणा ३ तीसरे नं वरकी धारणाहै, जो बुद्धि के अति परिश्रमसे धारण किया जाता है, यह दुर्धर है, ऐसा वह दुर्धर कठिन विषय-भङ्ग जाल या श्रेणि समारोहण आदि रूप होता है, ऐसे विषयको जो धारण कराती है, वह दुर्धर धारणामति है ? औत्पत्तिकी आदि बुद्धिसेही जो अनिश्रितको धारण कराती है, वह अनिश्रित धारणा है ५ एवं जो असंदिग्ध पदार्थको धारण कराती है, वह असं. दिग्ध धारणा है ६ अक्षिप्रका उल्टा क्षिप्रा बहुका उल्टा एक बहुविधका उल्टा एकविध अनिश्रितका उल्टा निश्रित ध्रुवका उल्टा अध्रुव और असंदिग्धका उल्टा संदिग्ध इस तरहसे ६ तरहका पदार्थ और होता પક્ષ કે કૃષણ પક્ષમાં) અમુક તિથિએ, અમુક પ્રહરમાં, અમુક પળમાં, અમુક વિપળમાં અને અમુક ક્ષણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી. ” આ પ્રકારે સામાન્ય માણસને જેની વિસ્મૃતિ થઈ જાય એવા કાળજ્ઞાનને ધારણ કરાવનારી આ ધારણા છે. (૪) દુર્ધર ધારણામતિ–જે બુદ્ધિના અતિશય પરિશ્રમ વડે ધારણ કરી શકાય છે એવી ધારણાને દુર્ધર ધારણ કહે છે. એ તે દુર્ધર (કઠિન) વિષય ભંગજાળ (અનેક ભાગાઓના સમૂહ રૂપ જાળ) અથવા શ્રેણિ સમા રેહણ આદિ રૂપ હોય છે. એવા કઠિન વિષયને જે ધારણ કરાવે છે તેને દુર્ધર ધારણામતિ કહે છે. (૫) અનિશ્રિત ધારણા-ઔષત્તિકી આદિ બુદ્ધિ વડે જ જે અનિશ્રિતને ધારણ કરાવે છે તે ધારણાને અનિશ્રિત ધારણા કહે છે. (૬) અસંદિગ્ધ ધારણા- જે ધારણ અસંદિગ્ધ પદાર્થને ધારણ કરાવે છે, તેનું નામ અસંદિગ્ધ ધારણા છે.
અક્ષિક (અશીધ્ર) થી ઉટે શબ્દ ક્ષિપ્ર ( શીઘ) છે, બહથી ઉલટા અર્થને શબ્દ એક છે, બહુવિધથી ઉટે શબ્દ એકવિધ છે. અનિશ્રિતથી ઉલ્ટ શબ્દ નિશ્રિત છે, ધ્રુવથી ઉલ્ટ શબ્દ અધુર છે, અને અસંદિગ્ધથી ઉલ્ટ શબ્દ સંદિગ્ધ છે. આ પ્રકારે ૬ પ્રકારના બીજા પદાર્થો પણ હોય છે,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे मतिः द्वादशविधाः द्वादविधा भवति । सर्वासां मतीनां भेदास्तु षट्त्रिंशदधिकानि त्रीणिशतानि बोध्याः । तथाहि-श्रोत्रघ्राणजिहास्पर्शेन्द्रियग्राह्यत्याद् व्यञ्जनावग्रहश्चतुर्विधः । श्रोत्र-चक्षु-नाण-निहा-स्पर्श - नोइन्द्रियग्राह्यत्वात् अर्थावग्रहः षड्विधः । एवमेव श्रोत्रादि षडिन्द्रियग्राह्यत्वात् ईहाऽपि षड्विधा, अवायोऽपि षडविधः धारणाऽपि च षड्विधा । एव सर्वसंकलनयाऽष्टाविंशति है, सो जिस प्रकारसे अक्षिप्त पदार्थके बहु पदार्थ के बहुविध पदार्थके ध्रुव पदार्थके और अनिश्रित एव असंदिग्ध पदार्थके विषयमें यह अवग्रह ईहा अयाप और धारणा रूप मतिज्ञान होता हैं, उसी प्रकारसे वह मतिज्ञान अवग्रहादि रूपसे क्षिप पदार्थ में एक पदार्थ में बहु पदार्थमें अध्रुव पदार्थमें और सन्दिग्ध पदार्थ में भी होता है, इसलिये अवयहके विषकभूत १२ प्रकारके पदार्थ हुए ईहाके विषयभूत १२ प्रकारके पदार्थ हुए अवायके विषकभूत १२ प्रकारके पदार्थ हुए और धारणाके विषयभूत भी १२ प्रकारके पदार्थ हुए और अर्थके विषयमें प्रकट पदार्थके विषयमें हुए ये अवग्राहादिक ५ इन्द्रिय और भनसे होते हैं इस तरह अर्थ विषयक मतिज्ञानके २८८ भेद हो जाते हैं, एवं व्यञ्जन अप्रकट पदार्थ के विषय में केवल एक अवग्रह रूपही ज्ञान होता है, और यह अप्रकट रूप पदार्थ भी बहु आदिके भेदसे १२ प्रकारका જેમ અક્ષિપ્ત પદાર્થના, બહુ પદાર્થના, બહુવિધ પદાર્થના, ધ્રુવ પદાર્થના, અનિશ્રિત પદાર્થના અને અસંદિગ્ધ પદાર્થના વિષયમાં આ અવગ્રહ, ઈડા, અવાય અને ધારણું ૩૫ મતિજ્ઞાન થાય છે, એ જ પ્રમાણે ક્ષિત, એક પદાથમાં, બહુ પદાર્થમાં, અધ્રુવ પદાર્થમાં, નિશ્ચિત પદાર્થમાં અને સંદિગ્ધ પદાર્થમાં પણ આ અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણા રૂપ મતિજ્ઞાનને સદ્ભાવ રહે છે. તથા અવગ્રહના વિષય રૂ૫ ૧૨ પ્રકારના પદાર્થ થયા, ઇહાના વિષય રૂ૫ ૧૨ પ્રકારના પદાર્થ થયા, અવાયના વિષયભૂત ૧૨ પ્રકારના પદાર્થ થયા અને ધારણાના વિષયભૂત પણ ૧૨ પ્રકારના પદાર્થ થયા, અને અર્થના સંબંધમાં—પ્રકટ પદાર્થના વિષયમાં જે અવગ્રહાદિ રૂપ જ્ઞાન થાય છે તે પાંચ ઇન્દ્રિ અને મનની સહાયતાથી થાય છે. આ પ્રકારે મતિજ્ઞાનના અર્થ વિષયક કુલ ૨૮૮ ભેદ થાય છે. વ્યંજન રૂપ જે અવગ્રહ છે તેના કુલ ૪૮ ભેદ થાય છે. વ્યંજનના વિષયમાં અપ્રકટ પદાર્થના વિષયમાં કેવળ એક અવગક રૂપ જ જ્ઞાન થાય છે. તે અપ્રકટ રૂપ પદાર્થ પણ પૂર્વોક્ત બહુ આદિના ભેદથી ૧૨ પ્રકાર હોય છે. ૧૨ પ્રકારને આ વ્યંજન અવગ્રહ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ६ सू० ३८ तपमेदनिरूपणम् संख्यका मतिभेदा भवन्ति । ते च द्वादशभिः सह गुणनात् मतिभेदाः षट्त्रिंशद. धिक शतत्रयसंख्यकाः भवन्तीति । सू० ३७ ॥ ___ अनन्तरसूत्रे मनिरुक्ता, मतिभेदयन्त एव तपस्विनो भवन्तीति तपोभेदान निरूपयति
मूलम्-छव्यिहे बाहिरए तवे पण्णते, तं जहा-अणसणं १, ओमोयरिया २, भिक्खायरिया ३, रसपरिच्चाए ४, काय. किलेसो ५, पडिसंलोणया ६। छव्यिहे अभंतरिए तवे पण्णचे तं जहा-पायच्छित्तं १, विणओ २, यावच्चं ३, सज्झाओ ४, झाणं ५, विउसग्गो ७॥ सू० ३८॥ ___छाया-पविध बाह्य तपः प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-अनशनम् १, अयमोदरिका २, भिक्षाचर्या ३, रसपरित्यागः ४, कायक्लेशः ५, प्रतिसंलीनता ६। षवि. धम् आभ्यन्तरिकं तपः प्रज्ञप्तम् तद्यथा-प्रायश्चित्तं १, पिनयो २, चैयामृत्यं ३, स्वाध्यायः ४, ध्यानं ५, व्युत्सर्गः ६ ॥ सू० ३८ ॥
टीका-'छबिहे बाहिरिए ' इत्यादि
तपति-दहति ज्ञानावरणीयायविधं कमेति तपः, तबाह्याभ्यन्तरभेदाद् द्विविधम् । तत्र-आसेव्यमानं यत्तपो लोकरपि तपस्त्वेन ज्ञायते, प्रायो बहिः होता है, इसलिये १२ प्रकार के इस व्यञ्जन पदार्थ के विषयमें होनेवाला अवग्रह चक्षु और मनसे नहीं होने के कारण और शेष इन्द्रियोंसेही होनेके कारण ४८ प्रकारका होता है, २८८ और ४८ को परस्परमें मिला देने से ३६६ भेद मतिज्ञानके हो जाते हैं, यही विषय टीकाकारने इस टीका द्वारा प्रकट किया गया है ।।सू० ३७॥
इस प्रकारसे ऊपरके सूत्रमें मतिज्ञानका कथन किया है, मतिज्ञान के भेदवाले तपस्वीजन होते हैं, अतः अब सूत्रकार तपके भेदका ચક્ષુ અને મન વડે થતું નથી પણ બાકીની ચાર ઈદ્રિ વડે જ થાય છે. તેથી તેના ૧૨૪૪=૪૮ ભેદ થઈ જાય છે મતિજ્ઞાનના પૂર્વોક્ત ૨૮૮ ભેદમાં આ ૪૮ ભેદે ઉમેરવાથી કુલ ૩૬૬ ભેદે થાય છે એ જ વિષયનું ટીકાકારે આ ટીકા દ્વારા અહીં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. સૂ. ૩૭ છે
સૂત્રકારે ઉપરના સૂત્રમાં મતિજ્ઞાનની પ્રરૂપણ કરી. મતિજ્ઞાનના ભેદવાળા તપસ્વીઓ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તપના ભેદનું નિરૂપણ કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
स्थानाङ्गसूत्रे शरीरस्य तापकतया शोषकतया वा यत् कर्माणि क्षपयति तद् बाह्य तप इत्युच्यते । यत्तु तपोलोकैस्तपस्तया नाभिलक्ष्यते तत्तपो मोक्षप्राप्स्यन्तरङ्गसाधनत्वात् आभ्यन्तरिकमित्युच्यते । तत्र वाह्यं तपः अनशनावमोदरिकादिभेदैः
धिं भवति । तत्र-अनशनम् आहारत्यागः, तच्च-इत्वरयावत्कथिकभेदेन निरूपण करतेहैं-"छव्यिहे बाहिरतवे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र ३८॥ टीकार्थे-बाह्य तप६ प्रकारका कहा गयाहै। जैसे-अनशन १ अवमोदरिका २ भिक्षाचर्या ३ रसपरित्याग ४ कायक्लेश ५ और प्रतिसंलीनता ६ इसी प्रकारसे आभ्यन्तर तप भी ६ प्रकारका होता है, जैसे-प्रायश्चित्त विनय २ वैयावृत्य ३ स्वाध्याय ४ ध्यान ५ और व्युत्सर्ग ६ ।
जो ज्ञानावरणीय आदि ८ प्रकार के कर्मों को जला देताहै, वह तप है, यह तप बाहनप और आभ्यन्तर तपके भेदसे दो प्रकारका है ।जो तप बाहरमें लोकों द्वारा तप रूपसे किया जाताहै, अथवा बाहर में शरीरका प्रायः तपानेवाला होने के कारण उसका शोषक होने के कारण जो कर्मों को क्षय करता है, वह बाह्यनप है, तथा जो तप बाहरमें लोकों द्वारा तप रूपसे नहीं देखा जाता है, ऐसा वह तप मोक्ष प्राप्ति में अन्तरङ्ग कारण होनेसे आभ्यन्तर तप है। इनमें बायतप अनशन भवमोदरिका आदि भेदोंसे छह प्रकारका कहा गया है, इनमें चतुर्विध आहारका त्याग करना यह अनशनहै, यह अनशन तप इत्यर एवं यावत्कथिकके भेदसे
टी -" छव्विहे बाहिरतवे पण्णत्ते" त्या
मायतननीय प्रमाणे ६ २ ४ा छ-(१) मनशन, (२) अ५. मोहरि, (3) मिक्षायर्या, (४) २सपरित्या, (५) यश मन (6) प्रति. સંલીનતા. એ જ પ્રમાણે આભ્યન્તર તપના પણ ૬ પ્રકારે કહ્યા છે– (1) प्रायश्चित्त, (२) विनय, (३) वैयावृत्य, (४) स्वाध्याय, (५) ध्यान भने (૬) વ્યુત્સર્ગ. જે જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મોને બાળી નાખે છે, તેનું નામ તપ છે. તે તપના બાહ્યતપ અને આભ્યન્તર તપ નામના બે ભેદ કહ્યા છે.
જે તપને બહારથી જ લે કે દ્વારા તપ રૂપે ઓળખવામાં આવે છે અથવા બાહ્ય શરીરને સામાન્યતઃ તપાવનારું અને કૃશ કરનારું હોય છે અને કર્મને ક્ષય કરનારું હોય છે. તે તપને બાહ્યતમ કહે છે. જે તપને બાહ્યદષ્ટિએ-લેકે દ્વારા તપ રૂપે દેખવામાં આવતું નથી એવું આતરિક તપ કે જે મોક્ષ પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત બને છે તેને આભ્યતર તપ કહે છે. તેમાં જે બાહ્યતપ છે તેના અનશન, અવમદરિકા (ઊણદરિકા) આદિ ૬ ભેદ છે. અાન, પાન આદિ ચારે પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરે તેનું નામ અનશન છે, તેના ઈવર અને યાવત્રુચિક નામના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८९
सुघा टीका स्था०६ सू०३८ तपमेदनिरूपणम् द्विविधम् । तत्र-इत्वरम्-इदं तीर्थमाश्रित्य चतुर्थादि षण्मासान्तं बोध्यम् ! याव.
कथिकं तु मरणावधि । इदं पुनः पादपोपगमनेङ्गितमरण भक्तपरिज्ञाभेदात्रिविदम् ॥ १॥ तथा-अवमोदरिका-अवमम्-ऊनम् उदरंजठरम् अवमोदरं, तस्यकरणम्-अवमोदरिका, सा च द्रव्यतो भक्तपानविषया, उपलक्षणादुपकरणविषया च। भारतस्तु क्रोधादिपरित्यागः ॥२॥ भिक्षाचर्या-भिक्षार्थ चरणम् अटनं मिक्षाचर्या, निर्जराङ्गत्यात् अनशनवत् साऽपि तपः । अथवा-यद्यपि मिक्षाचर्या सामान्येनोक्ता तथापि विवित्राभिनयुक्तत्वेन वृत्तिसंक्षेपरूपा विशिष्टा साऽत्र ग्राह्या । यतोऽत्र वक्ष्यति-'छबिहा गोवरचरिया' इति । इयं च न दो प्रकारका कहा गया है, इनमें इत्वर तप षष्ठ आदिकी तपस्यासे लेकर छह महिने की तपस्या तक होता है, और जो तप मरणावधि होता है, वह यायत्कथिक होता है, पावत्यधिक तप पादपोपगमन इंगित मरण एवं भक्तपरिज्ञाके भेदसे तीन प्रकारका होता है १ भूख से कम आहारका लेना यह अवमोदरिका है। यह अवमोदरिका द्रव्यकी अपेक्षा भक्तपान विषयक और उपलक्षणसे उपकरण विषयक होती है। तथा भावकी अपेक्षासे क्रोधादि कषायों के त्यागने रूप होती है। भिक्षाके निमित्त चर्या (भ्रमण) करना इसका नाम मिक्षाचर्या है। यह भिक्षा- निर्जराका कारण होनेसे अनशनकी तरह तपरूप कही गई है। अधया-यद्यपि भिक्षाचर्या सामान्य रूपसे यहां कही गई है, परन्तु वह विचित्र अभिग्रह युक्त होने के कारण वृत्ति संक्षेप रूप विशिष्ट भिक्षाબે ભેદ કહ્યા છે. એક ઉપવાસ, બે ઉપવાસ અને એ જ પ્રમાણે છ માસ પર્યન્તના ઉપવાસને ઇવર તપ કહે છે. જે અનશન મરણકાળ પરત ચાલે છે તે અનશન તપને યાવસ્કથિક તપ કહે છે. યાવતકથક તપને નીચે પ્રમાણે
यो छ-(1) पापोरामन, (२) गितम२६ मन (3) मतपरिक्षा અવમદરિકા–જેટલી ભૂખ હોય તેટલે આહાર ન લેતાં એ છે આહાર લે તેનું નામ અમદરિકા છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તે ભક્ત પાન વિષયક અને ઉપલક્ષણની અપેક્ષાએ ઉપકરણ વિષયક હોય છે, તથા ભાવની અપેક્ષાએ કોધાદિ કષાયને ત્યાગરૂપ હોય છે. ભિક્ષાચર્યા-ભિક્ષાપ્રતિ નિમિત્તે ચર્યા કરવી (ફરવું) તેનું નામ ભિક્ષાચર્યા છે. આ ભિક્ષાચર્યા નિર્જરામાં કારણભૂત બનતી હોવાથી તેને અનશનની જેમ તપરૂપ કહી છે. અથવા–જે કે અહીં ભિક્ષાચર્યાનું સામાન્ય રૂપે કથન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ તે વિવિધ અભિગ્રહ રૂપ હેવાને કારણે વૃત્તિક્ષેપ રૂપ વિશિષ્ટ ભિક્ષા અહીં ગ્રહણ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
स्थानाङ्गसूत्रे
6
,
ततोऽत्यन्तभिन्ना । भिक्षाच पयामभिग्रहास्तु- द्रव्यक्षेत्रकालमावविषयतया चतुविधाः । तत्र द्रव्यतः ' अलेपकृतादिकमेव द्रव्यं ग्रहीष्ये ' इति । क्षेत्रतः परग्रागृहपञ्चकादिब्धं ग्रहीष्ये ' इति । कालतः ' पूर्वाह्नादौ भावतः' मौनादिमहत्ताद् ग्रहीष्ये ' इति ॥ ३ ॥ तथा - रसपरित्यागः - रसाः = दुग्धघृतादयः तेषां परित्यागः || ४ || कायक्लेशः -कायस्य = शरीरस्य क्लेशः- वीरासनादिरूपः केशलुञ्चनादिरूपश्च ॥ ५ ॥ तथा-प्रतिसंलीनता - गुप्तता ॥ इयं च इन्द्रियकषाययो
यहां गृहीत हुई है, क्योंकि यहाँ पर आगे सूत्रकार कहनेवाले हैं कि - " छव्हिा गोघरचरिया " यह उससे अत्यन्त भिन्न नहीं है । भिक्षाचर्या में द्रव्य क्षेत्र काल और भावके अनुसार चार प्रकारके अभिग्रह होते हैं, इनमें द्रव्यके अनुसार ऐसा अभिग्रह होता है, कि मैं अपकृत आदि रूप द्रव्यही ग्रहण करूंगा। क्षेत्रकी अपेक्षा ऐसा अभिग्रह होता है, कि मैं पर ग्रामके पांच आदि घरोंसे जो मिलेगा वही ग्रहण करूंगा कालकी अपेक्षा ऐसा अभिग्रह होता है, कि पूर्वाह्न आदि कालमें जो प्राप्त होगा वही मैं लूंगा एवं भावकी अपेक्षा ऐसा अभिग्रह होता है, कि जो मौनादि रखकर मुझे आहार दो पोरसीके पहले देगा उससे ही मैं आहार ग्रहण करूंगा ३ दुग्धघृत आदि रसोंका परित्याग करना यह रस परित्याग तप है, वीरासन आदिसे स्थित होना एवं केशलुञ्चन आदि करना यह सब कायक्लेश तप है, प्रतिसंलीनता नाम गुप्तताका है, यह इन्द्रिय कवाय
कुरवामां भावी छे. सूत्रार हुवे पछीता सूत्रमां "छब्विहा गोयरचरिया " ઈત્યાદિ ભિક્ષાચર્યાંના ૬ ભેદૅનું નિરૂપણુ કરવાના છે. ભિક્ષાચર્યામાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ ચાર પ્રકારના અભિગ્રહ થાય છે. દ્રવ્યની અપે ક્ષાએ એવા અભિગ્રહ થાય છે કે હું અલેપકૃત આદિ રૂપ દ્રવ્ય જ ગ્રહણ કરીશ, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ એવે અભિગ્રહ થાય છે કે હું ગામમાંથી પાંચ આદિ ઘરામાંથી જે આહાર પ્રાપ્ત થશે તે આહાર જ ગ્રહણું કરીશ. કાળની અપેક્ષાએ એવા અભિમ કરવામાં આવે છે કે પૂર્વાણુ આદિ કાળમાં જે ખાનપાન આદિ પ્રાપ્ત થશે તેને જ હું ગ્રહણ કરીશ. ભાવની અપેક્ષાએ એવા અભિગ્રહ થાય છે કે જે વ્યક્તિ મૌનાઢિ રાખીને મને આહાર વઢારાવશે તેના હાથે અપાયેલા આહારજ હું ગ્રહણ કરીશ.
દૂધ, ઘી આદિ રસાને પરિત્યાગ. કરવા તેનું નામ રસપરિત્યાગ તપ છે. વીરાસન આદિ આસને જ બેસવું, કેશલુ ચન કરવું વગેરે તપને કાયલેશ તપ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०३८ तपमेदनिरूपणम्
३९१ गविषया विविक्तशयनासनविषयावेति ॥६॥ इति । तथा-आभ्यन्तरिकं तपो. ऽपि प्रायश्चित्तविनयादिभेदेन षइविघम् । नत्र-प्रायश्चित्तम्-अतीचारशोधनम् । नच आलोचनादि भेदेन दशविधं बोध्यम् ॥ १॥ विनयः-विनीयते-दरी क्रियते कर्म येन सः, स च वक्ष्यमाण ज्ञानादि सप्तभेदरूपः। उक्तं च विनयस्वरूपम्" जम्हा विणयइ कम्म, अट्ठविहं चाउरंतमोक्खाए ।
तम्हा उ वयंति विऊ, विणयंति विलीणसंसारा ॥ १॥" छाया-यस्माद विनयति कर्म अष्टविधं चातुरन्तमोक्षाय । तस्मातु वदन्ति विद्वांसो पिनयमिति विलीनसंसाराः
(तीर्थकरगणधराः ) इति ॥ २॥ चैयावृत्त्यम्-व्यावृतस्य-शुर्यादि सेवारूपशुभव्यापारवतः कर्म चैयाऋत्यम् गुर्या. दीनामशनादिना शुश्रूषणम् । तदुक्तम्योग विषयवाली अथवा विविक्त शय्यासन विषयवाली होती है, ६ तथा आभ्यन्तर तप प्रायश्चित्त आदिके भेदसे ६ प्रकारका कहा गया है, अतिचारोंका शोधन करना यह प्रायश्चित्त है, यह प्रायश्चित्त आलोचना आदिके भेदसे १२ प्रकारका होता है १ जिससे कर्म "विनी. यते" दूर कर दिये जाते हैं, वह विनय है यह विनय आगे कहे जानेवाले ज्ञानादिके भेदसे ७ प्रकारका है । कहा भी है
" जम्हा विणयइ कम्मं " इत्यादि ।
व्यावृतका-गुरु आदिकी सेवा रूप शुभ व्यापारवालेका जो कर्म है, वह वैयावृत्त्य है, अनशन आदि द्वारा गुरु आदि जनोंकी सुश्रूषा करना इसका नाम वैयावृत्त्य है। કહે છે. પ્રતિસંલીનતા એટલે ગુપ્તતા. તે ઈન્દ્રિયે, કષા અને ગરૂપ વિષયવાળી હોય છે અથવા વિયિત શય્યાસન વિષયવાળી હોય છે.
આવ્યન્તર તપના પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ ૬ ભેદે કહ્યા છે. અતિચારોની શુદ્ધિ કરવી તેનું નામ પ્રાયશ્ચિત્ત છે. તે પ્રાયશ્ચિત્તના આલોચના આદિ ૧૨ ले ॥ छ. विनय-रेन द्वारा भनि “ विनीयते” २ ४३॥ नामामा આવે છે, તેનું નામ વિનય છે. તે વિનયના જ્ઞાનાદિ જે સાત ભેદ છે તેનું સૂત્રકાર આગળ વર્ણન કરવાના છે. કહ્યું પણ છે કે :
" जम्हा विणयइ कम्मं” त्याह
ગુરુ આદિની સેવા કરવા રૂપ જે શુભ પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તેનું નામ વૈયાવૃત્ય છે. અશનાદિ દ્વારા ગુરુ આદિની જે શુશ્રુષા કરવામાં આવે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे "वैयावच्चं वावड भावो इह धम्म साहणनिमित्तम् ।
अण्णाइयाण विहिणा, संपायणमेस भावत्यो । १॥ छाया-चैयाकृत्यं व्यावृतभावः इह धर्मसाधननिमित्तम् ।
__ अन्नादिकानां विधिना संपादनमेष भावार्थः ॥ १ ॥ इति । वैयावृत्यं तु आचार्यवैयारत्त्यादिभेदाद् दशविधम् । तदुक्तम्-- " आयरिय उवज्झाय,-थेरतवस्सि गिलाणसेहाण ।
साहम्मियकुलगणसंघसंगयं तमिहकाय ॥ १॥" छाया-आचार्योपाध्यायस्थविरतपस्विग्लानशैक्षाणाम् ।
साधर्मिक-कुल-गण सङ्घ संगतं तदिहकर्तव्यम् ।। १ ।। इति ॥३॥ स्वाध्यायः-मुष्टु आ-मर्यादया अध्ययन-स्वाध्यायः-श्रुतधर्माराधनम् । स च-वावना प्रच्छना परावर्तनाऽनुमेक्षा धमकथाभेदात् पञ्चविधो वोथ्य इति ॥ ४॥ ध्यानम्-ध्यातिा नम्-एकमात्रावलम्बनेन पवनासंपृक्तदीपशिखाया
कहा भी है-“वेयावच्चं वावडभावो" इत्यादि ।
इस गाधाका पूर्वक्ति रूपसेही अर्थ है, यह वैयावृत्य आचार्य वैया. वृत्त्यादिके भेदसे १० प्रकारका है। कहा भी है
" आपरिय उघन्झाच थेर" इत्यादि।
आचार्य १ उपाध्याय २ स्थविर ३ तपस्वी ४ ग्लान ५ शैक्ष ६ साधर्मिक ७ कुल ८ गण ९ और संघ १० इनकी वैयावृत्ति करने के भेदसे वैयावत्य १० प्रकारका होता है, श्रुतधर्मकी आराधनाका नाम स्वाध्याय है, यह स्वाध्याय-वाचना १ प्रच्छना २ परावर्तना ३ अनुप्रेक्षा ४ और धर्मकथा ५ के भेदसे पांच प्रकारका है। पवन के अभावमें जिस छ तर वैयावृत्य ४ छ. यु. ५४ छ : “ वेयावच्च वायडभावो" त्या. આ ગાથાનો અર્થ ઉપર કહ્યા અનુસાર જ છે. તે વૈયાવૃત્યના આચાર્ય વૈયાવૃત્ય આદિ ૧૦ ભેદ કહ્યા છે. કહ્યું પણ છે કે :
" आयरिय उवज्झाय थेर" त्याह
वैयावृत्याना १० लेह छ-(१) मायाय, (२) पाध्याय, (3) स्थविर, (४) त५२वी, (५) शान (भीभार), (६) शैक्ष (नव दीक्षित), (७) साथभिंड, (८) जुस, (6) म अने (१०) संघ, मा सेना सेवाशुश्रषा ४२५॥ રૂપ ૧૦ પ્રકારનું વૈયાવૃત્ય સમજવું.
શ્રતધર્મની આરાધના રૂપ રવાધ્યાય હોય છે. તે સ્વાધ્યાયના વાચના, પ્રરછના, પરાવર્તન, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથા નામના પાંચ ભેદ કહ્યા છે. પવનને અભાવે જેમ દીપકની જવાલા (ઝાળ) સ્થિર રહે છે, તેમ કોઈ એક
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ स. ३८ तपमेदनिरूपणम्
३९३ इव चित्तस्य स्थिरीकरणम् । तच्च चतुर्थस्थान के चतुर्विधमुक्तम् । तत्र धर्म-शुक्ल. ध्यानद्वयमेव तपोरूपं वोध्यम् , तयोरेव निर्जराकारणत्वात् । तद्भिन्नम् आर्त्तरौद्रध्यानद्वयं तु बन्धकारणत्वान्न तपोरूपमिति ॥ ५॥ तथा-व्युत्सर्गः-परित्यागः, स च द्रव्यभावभेदाभ्यां द्विविधः । तत्र-द्रव्यतोव्युत्सों गणशरीरोपध्याहारवि. षयः, भावतस्तु क्रोधादिविषयः ६ इति ।। सू० ३८॥ पूर्वोक्तेषु तपः स्वरूपेषु केचिद् विवादमध्यासन्ते, इति विवादस्वरूपमाह
मूलम्-छविहे विवाए पण्णत्ते, तं जहा-ओसकइत्ता १ उस्सकइत्ता २, अणुलोमइत्ता ३, पडिलोमइत्ता ४, भइत्ता ५, भेलइत्ता ७ ॥ सू० ३९ ॥ __ छाया-षविधो विवादः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अवष्यष्क्य, उत्वष्क्य, अनुलोमयित्वा, प्रतिलोमयित्वा, भक्त्या, मिश्रयित्वा ॥ सू० ३९ ॥ प्रकार दीपककी लौं स्थिर रहती है, उसी प्रकारसे किसी एकके आलबनसे चित्तका स्थिर करना यह ध्यान है, चौथे स्थानमें यह ध्यान चार प्रकारका कहा गया है, धर्म और शुक्ल ये ध्यानही तपोरूप होते हैं, क्योंकि इन दोनों ही निर्जराके प्रति हेतुता है। इनसे भिन्न जो आतघ्यान और रौद्रध्यान हैं ये कर्मके कारण होनेसे तपोरूप नहीं हैं। ५ परित्यागका नाम व्युत्सर्ग है, यह व्युत्सर्ग द्रव्य और भावसे दो प्रकारका है, इनमें गणका शरीरका उपधिका एवं आहारका जो परित्याग है, वह द्रव्य व्युत्सर्ग है, एवं क्रोधादि कषायोंका जो परित्याग है, वह भावव्युत्सर्ग है ॥ सू० ३८ ॥
पूर्वोक्त इन तपके स्वरूपों में कितनेक जन विवाद करते हैं, अत: વસ્તુના આલમ્બન વડે ચિત્તને સ્થિર કરવું તેનું નામ ધ્યાન છે. ચોયા સ્થાનમાં આ ધ્યાનના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. ધર્મધ્યાન અને શુકલ ધ્યાનને જ તપરૂપ સમજવા, કારણ કે તે બે ધ્યાને જ નિજેરામાં કારણભૂત બને છે. આત્ત ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન કર્મબન્ધનમાં કારણભૂત બનતા હોવાથી તેમને તપારૂપ ગણી શકાય નહીં. વ્યુત્સર્ગ–-પરિત્યાગનું નામ વ્યુત્સર્ગ છે. તે વ્યુત્સર્ગ દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ બે પ્રકારને કહ્યો છે. ગણના શરીરને, ઉપધિને અને આહારને જે પરિત્યાગ છે, તે દ્રવ્ય વ્યુત્સર્ગ છે, અને जोधा पायोनी र परित्याग छ, ते लाव्युत्सग छ. ॥ सू. ३८ ॥ स्था०-५०
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
स्थानाङ्गसत्रे टीका-'छविहे ' इत्यादि
विवाद:-क्वचिदर्थ वि-विरुद्धयोः-असम्मतयोर्यों वादा जल्पः स विवादः, उक्तं चास्य स्वरूपम्"लब्धिख्यात्यादिना तु स्याद्, दुःस्थितेनामहात्मना ।
छलजातिप्रधानो यः, स विवाद इति स्मृतः" इति । अयं च षइविधः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-विवादसपये प्रतिपक्षिणः प्रश्नस्योत्तरदानेऽसमर्थः केनाप्युपायेन अवष्वष्क्य-अपमृत्य-दूरीभूय-अवसरलाभाय कालक्षेष अब सूत्रकार विवादके स्वरूपका कथन करते हैं
"छविहे विवाए पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र २९ ॥
टीकार्थ-विवाद६ प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-ओसक्कइत्ता आदि किसी अर्थमें विरुद्ध असंगत दो विषयोंको लेकर जल्प (बोलना) होता है, वह विवाद है, विवादका स्वरूप इस प्रकारसे कहा गया है
"लब्धिख्यात्यादिना तु" इत्यादि।
लब्धि ख्याति आदिकी इच्छासे दुःस्थित किसी अमहात्मा द्वारा जो जय पराजयकी भावना लेकर छलजाति प्रधानतावाला जल्प है, वह विवाद है, यह विवाद वादी प्रतिवादीका होताहै, यह छह प्रकारका इस प्रकारसे है-विवादके समय प्रतिपक्षीके प्रश्न के उत्तर देने में असमर्थ बना हुआ यदि कोई वादी उससे दूर होकरके अवसर लाभके लिये कालक्षेप करके जो पुनः विवाद करना है, यह अवष्यष्क्य विवाद है,
આગલા સૂત્રમાં તપના પ્રકારોનું નિરૂપણ કર્યું તે તપના વિષયમાં કેટલાક લેકે વિવાદ કરતા હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર વિવાદના સ્વરૂપનું
नि३५४४ ४२ छ. "छबिहे विवाए पण्णत्ते" त्याहि
વિવાદ ૬ પ્રકારને કહ્યો છે. જેમકે “એસઈત્તા આદિ ૬ પ્રકાર સમજવા. કેઈ વિષયને અનુલક્ષીને-વિરૂદ્ધ, અસંમત બે વિષયને અનુલક્ષીને કોઈ બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે જે ચર્ચા ચાલે છે તેનું નામ વિવાદ છે. તેનું સ્વરૂપ मा प्राप्तुं ४j छ. " लब्धिख्यात्यादिना तु " त्याहि
લબ્ધિ ખ્યાતિ આદિની કામનાથી કઈ અમહાત્મા દ્વારા જય પરાજયની ભાવના પૂર્વકની છળપ્રધાનતાવાળી જે ચર્ચા ચાલે છે તેનું નામ વિવાદ છે. વાદી પ્રતિવાદી વચ્ચે આ વિવાદ થાય છે. તેના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર છે – (૧) વિવાદ વખતે પ્રતિપક્ષીના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવાને અસમર્થ બનેલ વાદી તે વખતે તે ત્યાંથી ખસી જાય છે, પણ અમુક કાળ જવા દઈને ફરી તેની साये २ वियाह रै छ तेनु नाम " म ४य विवाह" छ. (२) मा ।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था. ६ सू. ३९ विवादस्वरूपनिरूपणम् कृत्वा यो विवादः पुनः क्रियते स तथा ॥१॥ उत्ष्यष्क्य लब्धापसरेण उत्सृत्यस्वयं गत्वा यो विधादो विधीयते स तथा ॥२॥ अनुलोमयित्वा-मध्यस्थं साम्ना, प्रतिपक्षिणं वा पूर्व तत्पक्षाभ्युपगमेन अनुकूलं कृत्वा यो विवादःस तथा ॥ ३ ॥ प्रतिलोमयित्वा-पूर्णसामर्थ्यवता पूर्व मध्यस्थं प्रतिपक्षिणं वा प्रतिकूलं कृत्वा यो विवादः स तथा ॥ ४ ॥ भक्त्वा मध्यस्थम् आसेव्य यो विवादः सः तथा ॥ ५॥ तथा-मिश्रयित्वा-मध्यस्थं स्वपक्षे कृत्वा यो विवादः स तथा ॥६॥ इति ॥ सू० ३९॥ ___ 'विवादासक्तचित्ताः क्षुद्रपाणितया समुत्पद्यन्ते' इति क्षुद्रप्राणिस्वरूपं निरूपयति
मूलम्-छव्विहा खुड्डा पाणा पण्णत्ता, तं जहा-वेंदिया १, तेइंदिया २, चउरिंदिया ३, संमुच्छिमपंचिं दियतिरिक्खजोणिया ४, तेउकाइया ५, वाउकाइया ६ ॥ सू० ४० ।। अवसर पाकर पुनः जो स्वयं जा करके विवाद किया जाता है, ऐसा वह विवाद उत्ष्यष्क्य है, मध्यस्थकों अथवा शान्तिसे प्रतिपक्षीको पहिले उसके पक्षको स्वीकार कर अनुकूल करके जो विवाद किया जाता है, वह अनुलोमयित्वा विवाद है, पूर्ण सामर्थ्य से युक्त हुए वादीके द्वारा पहिले मध्यस्थको अथवा प्रतिपक्षीको प्रतिकूल करके जो विवाद किया जाता है, वह प्रतिलोमयित्या विवाद है, मध्यस्थकी अच्छी तरहसे सेवा करके जो विवाद किया जाताहै, वह भक्त्वा विवादहै, तथा मध्यस्थको अपने पक्षमें करके जो विवाद किया जाताहै, वह मिश्रयित्वा विवादहै।सू०३९॥ મળતાં ફરી જાતે જ જઈને જે વિવાદ કરવામાં આવે છે તે વિવાદને “ઉધ્વષ્કા વિવાદ કહે છે. (૩) મધ્યસ્થની અથવા પ્રતીપક્ષીની વાતને પહેલા સ્વીકાર કરી લઈને તેમને અનુકૂલ કરી લઈને જે વિવાદ કરવામાં આવે છે તેને “અનુલમયિત્વા વિવાદ” કહે છે. (૪) પૂર્ણ સામર્થ્યથી યુક્ત એવા વાદી દ્વારા પહેલાં મધ્યસ્થને અથવા પ્રતિપક્ષીને પ્રતિકૂલ કરીને જે વિવાદ કરવામાં આવે છે તેનું નામ “પ્રતિમયિત્વા વિવાદ” છે. (૫) મધ્યસ્થની સારી રીતે સેવા કરીને જે વિવાદ કરવામાં આવે છે તેનું નામ “ભકત્વા વિવાદ ” છે. “ મધ્યસ્થને પિતાના પક્ષમાં કરી નાખીને જે વિવાદ કરવામાં આવે છે. तेनु नाम “ भियित्या बिया" छ. ॥ सू. ३६ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - षड़विधाः क्षुद्राः प्राणाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - द्वीन्द्रियाः १, त्रीन्द्रियाः २, चतुरिन्द्रियाः ३ सम्मूच्छिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः ४ तेजस्कायिकाः ५, वायुकायिकाः ६ || सू० ४० ॥
टीका- ' छब्बिहाखुड्डा ' इत्यादि -
"
क्षुद्राः प्राणाः = क्षुद्रजीवाः, द्वीन्द्रियादिभेदैः षट्संरूपका बोध्याः । एषां क्षुद्रत्वं च अनन्तरभवे सिद्धिगमनाभावाद् बोध्यम् ।
अत्र सूक्ष्मत्रसाः तेजोवायुकायिका जीवा बोध्याः । किंच - एतेषु देवाना मुत्पत्तिर्न भवतीति हेतोरपि द्वीन्द्रियादीनां क्षुद्रत्वं बोध्यम् । देवानां यत्रोत्पत्ति भवति यत्र च न भवति, तदुक्तमेकया गाथया
विवादासक्त चित्तवाले प्राणी क्षुद्रप्राणी रूपसे उत्पन्न होते हैं, अतः अब सूत्रकार क्षुद्र प्राणियोंके स्वरूपका कथन करते हैं"छव्हिा खुड्डा पाणा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ४० ॥ टीकार्थ- क्षुद्र प्राणी६ प्रकारके कहे गये हैं जैसे-द्वीन्द्रिय१ श्रीन्द्रिय२ चतुरिन्द्रिय ३ संमूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च ४ तेजस्कायिक ५ और वायुकायिक६ द्वीन्द्रियादिकों के भेदों से जो क्षुद्र जीव ६ प्रकारके कहे गये हैं, सो इसका कारण यह है, कि ये सब अनन्तर भवमें सिद्धिमें गमन नहीं करते हैं अतः सिद्धिमें गमन करने के अभावको लेकर इनमें क्षुद्र ताका प्रतिपादन किया गया है। यहां तेजस्कायिक और वायुकायिक जीव त्रस जानना चाहिये किंच इनमें देवोंकी उत्पत्ति नहीं होती है, इस कारण मी द्वीन्द्रियादिकोंमें क्षुद्रता जाननी चाहिये देवोंकी जहां વિવાદાસક્ત ચિત્તવાળા જીવા ક્ષુદ્રજીવેા રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર એવા ક્ષુદ્રજીવાના સ્વરૂપનુ નિરૂપણ કરે છે.
टीडार्थ - "छव्धिहो खुड्डा पाणा पण्णत्ता " त्याहि-
क्षुद्रलवाना है अारो उद्या छे -- (१) द्वीन्द्रिय, (२) श्रीन्द्रिय, (3) यतु. रिन्द्रिय, (४) सभूमि यथेन्द्रिय तिर्यय, (4) ते साथि अने (६) पायुકાયિક, દ્વીન્દ્રિયાક્રિક જીવેાને ક્ષુદ્રજીવે ગણવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે-આ જીવે અનન્તર ભવમાં સિદ્ધગમન કરી શકતા નથી આ રીતે તે જીવામાં અનન્તર ભવમાં સિદ્ધિગતિની પ્રાપ્તિના અભાવ હોવાથી તેમનામાં અહીં ક્ષુદ્રતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે. અહી તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક જીવાને સૂક્ષ્મ ત્રસ જાણવા જોઈએ. વળી દ્વીન્દ્રિયાક્રિકામાં દેવાની ઉત્પત્તિ થતી નથી, તે કારણે પણ તે જીવાને ક્ષુદ્ર ગણી શકાય છે. નીચેની ગાથામાં
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०४० क्षुद्रप्राणिस्वरूपनिरूपणम्
३९७ " पुढवी आउवणस्सइ,-गब्भयपज्जत्तसंखजीवीसु ।
सग्गच्चुयाणयासो, सेसा पडिसेहिया ठाणा ॥ १ ॥" छाया-पृथिव्यच्चनस्पति गर्मजपर्याप्तसंख्यजीविषु ।
स्वर्गच्युतानां वासः शेषाणि प्रतिषेधितानि स्थानानि ॥१॥ इति । संमृच्छिमपथेन्द्रियतिबग्योनिकानां तु पश्चेन्द्रियत्वेऽपि मनसोऽभावेनाविवेकितया निर्गुणत्वात् क्षुद्रत्वं बोध्यमिति ॥ मू० ४० ॥
पइविधाः क्षुद्राः प्राणिनः प्रोक्ताः, तेषां विराधना यथा न भवेत्तथा साधुमिमिक्षाचर्या कर्तव्येति प्राप्तायसरां गोचरचयाँ षड्विधत्वेन निरूपयति
म्लम्-छव्विहा गोयरचरिया पण्णता, तं जहा-पेडा १, अद्धपेडा २, गोमुत्तिया ३, पतंगवीहिया ४, संयुकावट्टा ५, गंतुं पञ्चागया ६ ॥ सू० ४१ ॥ उत्पत्ति होती है, और जहां नहीं होती है यह बात इस गाथा द्वारा व्यक्त की गई है-" पुढवी आउ वणस्सइ" इत्यादि।
पृथिवीकायिकमें अएकायिकमें वनस्पतिकायिकमें एवं गर्भज पर्याप्त संख्यात वर्षकी आयुवालों में स्वर्गसे च्युत हुए जीवोंकी-देवोंकी उत्पत्ति होती है। संभूच्छिम तिर्यश्च पञ्चेन्द्रियोंमें जो देवोंकी उत्पत्ति होनेका निषेध किया गया है, सो उसका कारण ऐसा है, कि उनमें पंचेन्द्रियता होने पर भी मन का अभाव रहता है, अतः इससे उनमें अवि. वेकताके कारण निर्गुणता होनेसे क्षुद्रता रहती है। इस तरह सूत्रनिर्दिष्ट क्षुद्र जीयोंमें देवोंकी उत्पत्ति नहीं होती है । सू० ४० ॥ એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે દેવોની ઉત્પત્તિ કયાં કયાં થાય છે અને यो थती नथी. “ पुढवी आउ वणस्सइ” त्याह--
પૃથ્વીકાયિકમાં, અપૂકાયિકમાં, વનસ્પતિકાયિકમાં, અને ગર્ભજ પર્યાપ્ત સંખ્યાત વર્ષના આયુવાળ માં દેવકમાંથી ચુત થયેલા જીવોની (वानी) उत्पत्ति थाय छे-अन्यत्र यती नथी. सभूमि तिय" ५३न्द्रચોમાં દેવોની ઉત્પત્તિ થતી નથી, એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે તેઓ પંચેન્દ્રિય હોવા છતાં પણ તેમનામાં મનને અભાવ હોય છે. તેથી તે જેમાં અવિવેકતાને કારણે નિર્ગુણતા હોવાને લીધે ક્ષુદ્રતા હોય છે. આ રીતે સૂવનિર્દિષ્ટ ક્ષુદ્રજીમાં દેવોની ઉત્પત્તિ થતી નથી, मेम सभा '. ॥ सू. ४० ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-पविधा गोचरचर्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पेटा १, अर्धपेटा २, गोमूत्रिका ३, पतङ्गवीथिका ४, शम्बूकावर्ता ५, गत्वापत्यागता ६ ॥ सू० ४१ ॥ ____टीका-'छबिहा गोयरचरिया' इत्यादि
गोचरचर्या-गोश्चरणं गोचरः, तद्वद् या चर्या सा । अयं भावः-यथा गौः उच्चनीचतणानि सामान्यतश्चरति, तथैव रागद्वेषराहित्येन यः साधुरुचनी चमध्यमकुलेषु धर्मसाधननिमित्तभूतं देहं परिपालयितुं भिक्षार्थ चरति, तस्य तथाचरणं गोचरचर्येत्युच्यते । इयं-गोचरचर्या पेटार्धपेटादिभेदेन षडविधा बोध्या । तत्र__ ये ६ प्रकारके क्षुद्र प्राणी कहे सोजिस तरहसे इनकी विराधना न हो सके इस प्रकारसे भिक्षाचर्या साधुको करनी चाहिए अतः इसी सम्बन्धको लेकर अब सूत्रकार ६ प्रकारकी भिक्षाचर्या प्रकट करते हैं
"छविहा गोयरचरिया पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ४१॥
टोकार्थ-गोचरचर्या ६ प्रकारकी कही गईहै, जैसे-पेटा १ अर्धपेटा २ गोमूत्रिका ३ पतङ्गवीथिका ४ शम्कावर्ता ५ गत्वा प्रत्यायता ६ गौ के चरनेकी जैसी जो चर्या होती है, वह गोचरचर्या है, तात्पर्य ऐसा है, कि जैसे गाय सामान्य रूपसे ऊंचे नीचे के स्थानोंके तृणोंको चरती है, उसी प्रकार जो साधु रागद्वेष रहित होकर ऊंच नीच कुलोंमें धर्म साधनके निमित्तभूत देहकी परिपालनाके लिये भिक्षा करता है, ऐसे उस साधुकी वह भिक्षाचर्या गोचरचर्या इस रूपसे कही गई है, गोचरचर्या जो पेटा१ अर्घपेटा आदिके भेदसे ६ प्रकार की कही गईहै, सो इसका
આગલા સૂત્રમાં છ પ્રકારના શુદ્રજીવોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તેમની વિરાધના ન થાય એવી રીતે સાધુએ ભિક્ષા કરવી જોઈએ આ પ્રકારના સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર ભિક્ષાચર્યાના ૬ પ્રકારનું કથન हुरे छ. "छबिहा गोयरचरिया पण्णता " त्याह--
-मिक्षायर्या (गाय२ यर्या) ७ ५४१२नी 3800-(१) पेटा, (२) अध घेटा, (3) गाभूत्रिी, (४) ५40.45, (५) शम्भूयती मन () गया પ્રત્યાયતા. ગાયની ચરવાની ક્રિયા જેવી જે ચર્યા હોય છે તેનું નામ ગોચરચર્યા છે. એટલે કે ગાય જેમ ઊંચે અને નીચે આવેલાં સ્થળનું ઘાસ ચરે છે, એ જ પ્રમાણે જે સાધુ રાગદ્વેષથી રહિત થઈને ધર્મની સાધનામાં નિમિત્ત રૂપ દેહના પિષણ નિમિત્તે ઊંચ, નીચ અને મધ્યમ કુળમાં ગોચરીની પ્રાપ્તિ નિમિત્તે જે ચર્યા (ભ્રમણ) કરે છે તે ચર્યાને ભિક્ષાચર્યા કહે છે. તેના પેટા અર્ધપેટા આદિ ૬ પ્રકારનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે--
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ ०४१ षड् विधगोचरचर्यानिरूपणम्
३९९
पेटा - पेटिकामज्ञ्जूषा तद्वत् अभिग्रहविशेषवशात् साधुर्यस्यां भिक्षाचर्यायां ग्रामादौ पाटकस्य चतुर्भागं कृत्वा विहरति सा 'पेटा' इत्युच्यते । १ ॥ अर्धपेटा पेटावचतुर्भागं क्षेत्रं कृत्वा तदर्धभागे मिक्षार्थं चरणम् ॥ २ ॥ गोमूत्रिका गोमूत्रिकेव गोमूत्रिका | गोमूत्रिकावद् वक्राकारेण वामदक्षिणतो भ्रमणम् || ३ || पतङ्गचीथिका - पतङ्गोडयन सदृशी, तिङबदन्तरा बहुगृहाणि मुक्त्वा मुक्त्वा भ्रमणम् ॥ ४ ॥ शम्बूकावर्त्ता - शम्बूकः शङ्खः, तद्वदावर्ती यस्यां सा तथा । सा द्विविधा आभ्य न्तरशम्बूकायर्त्ता वहिः शम्बूकावर्ता च । यस्यां मध्यभागादारभ्य बाह्यगृहं यावभाव ऐसा है, कि पेटा पेटिका मंजूषाकी तरह जिस भिक्षाचर्या में अभिग्रह विशेषके वश साघु ग्रामादिमें पाटक के ( महोल्ला ) चार भाग करके भ्रमण करता है, ऐसी वह भिक्षाचर्या "पेटा" इस रूपसे कही गई है | पेटाकी तरह चार भागवाला क्षेत्र करके उसके आधे भागमें जो साधु भिक्षा के निमित्त भ्रमण करता है, ऐसी वह भिक्षाचर्या अर्धपेटा इस रूप से कही गई है, गोमूत्रिकाकी तरह चक्राकार से जिस भिक्षाचमें दायें से बाये, वायें से दायें भ्रमण करना होता है, ऐसी वह मिक्षाचर्या “गोमूत्रिका" इस रूपसे कही गई है, पतङ्ग पक्षीके उड़ने की तरह जिस भिक्षाचर्या में बीच २ में घरोंको छोड २ कर भ्रमण करना होता है, ऐसी वह भिक्षाच " पतङ्गवीथिका " इस रूपसे कही गई है, शम्बूक शङ्ख की तरह जिस भिक्षाचर्या में आवर्त होता है, ऐसी वह भिक्षाचय " शम्बूकावती " इस रूपसे कही गई है, शम्बूकाचर्त्ता आभ्यन्तर
१
"
(१) पेटा लिक्षाययो-- भेस पेटि (मंभूषा) ना विभाग पाडेला હોય છે તેમ ગ્રામાદિના ચાર વિભાગ પાડી ને તેમાંથી કોઈ પણ એક વિભાગમાં જ શિક્ષાપ્રાપ્તિ માટે ભ્રમણ કરવુ તેનુ નામ પેટા ભિક્ષાચર્યાં છે. (૨) પેટા ભિક્ષાચર્ચા--પેટા ભિક્ષાચર્યામાં ગ્રામાદિના ચાર ભાગ પાડવામાં આવે છે તેમાંથી એક ભાગના અર્ધો ભાગપ્રમાણ ક્ષેત્રમાં જ ભિક્ષાપ્રાપ્તિ માટે श्रमएणु झुवु' तेतु' नाम अर्धपेटा लिक्षायर्या छे. (3) गोभूत्रिम - लिक्षा. ચર્ચોમાં ગામૂત્રિકાની જેમ જમણી તરફથી ડાબી તરફ અને ડાબી તરફથી જમણી તરફ ભ્રમણુ કરવું પડે છે, તે ભિક્ષાચર્યાને ગેામૂત્રિકા ભિક્ષાચર્યો કહે છે. (૪) પત'ગવીથિકા--જે ભિક્ષાચર્યોંમાં પતળિયાની જેમ વચ્ચેના ઘરાને છોડીને છૂટા વાયા ઘરોમાં ભ્રમણુ કરવામાં આવે છે તે ભીક્ષાચર્યાને પતગ વીથિકા ભિક્ષાચર્યા કહે છે. (પ) શમ્મૂકાવì--શમ્બૂક એટલે શ ́ખ. જે ભિક્ષાચર્યામાં શંખના જેવા આવી હાય છે તે ભિક્ષાચર્યાને શમ્બૂકાવર્તો
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
स्थानाङ्गसूत्रे दटने प्रथमा, बाह्यगृहादारभ्य मध्यभागवतिगृहं यावद्भ्रमणे तु द्वितीया ॥५॥ तथा-गत्या प्रत्यागता गत्या प्रत्यागतं-प्रत्यागमनं यस्यां भिक्षाचर्यायां सा । अयं भावः-यस्यां भिक्षाचर्यायो साधुरूपाश्रयाभिर्गतः प्रथममेकस्या गृहपती भिक्षां गृह्णन् क्षेत्रपर्यन्तं याति, ततः प्रत्यावृत्तः पुनद्वितीयस्यां गृहपक्तौ भिक्षां गृह्णन् उपाश्रयमायाति सा तथा ॥ सू० ४१ ॥ ___ अनन्तरसत्रे साधूनां विशिष्टाचर्या प्रोक्ता, सम्पति चर्यापस्तावादसाधुच शम्बूकावर्त्ता और बहिः शम्बूकावर्ताके भेदसे दो प्रकारकी कही गई है, जिस भिक्षाचर्या में मध्य भागसे लेकर बाह्य घर तक भ्रमण करने में फिरने में आभ्यन्तर शम्बूकावर्ती भिक्षाचर्या होती है, एवं बाह्य गृहसे लेकर मध्य भागवती घर तक फिरने में द्वितीया शम्कावर्ती भिक्षाचर्या होती है ५। जा करके प्रत्यागमन जिस भिक्षाचर्या में होता है, ऐसी वह भिक्षाचर्या गत्वा प्रत्यायाता ६ है, इसका तात्पर्य ऐसा है, कि जिप्त भिक्षाचर्या में साधु उपोश्रयसे निकलकर प्रथम एक गृह पक्तिमें भिक्षा लेना है, वहांसे भिक्षा लेकर फिर वह क्षेत्र पर्यन्त तक आगे चला जाता है, इसके बाद फिर वह वहांसे लोटता है और द्वितीय गृहपक्तिमें भिक्षाके निमित्त प्रविष्ट होता है, वहांसे भिक्षा लेकर फिर वह उपाश्रयमें आ जाताहै,ऐसी वह भिक्षचर्या ६ नम्बरकी भिक्षाचर्या ।।सू०४१॥ ___ इस ऊपरके सूत्रमें साधुओंकी विशिष्ट चर्या कही अब सूत्रकार ભિક્ષાચર્યા કહે છે તેવા બે ભેદ છે--(૧) આભ્યન્તર શખૂકાવર્તા, અને (૨) બહિશખૂકાવત્ત. ગ્રામાદિના મધ્યભાગમાં આવેલા ઘરોથી શરૂ કરીને બહારના ભાગમાં આવેલા ઘરે સુધી ભિક્ષાપ્રાપ્તિ માટે ભ્રમણ કરવું તેનું નામ આવ્યન્તર શખૂકાવત્ત ભિક્ષાચર્યો છે. બહારના ભાગમાં આવેલા ઘરોથી શરૂ કરીને મધ્યભાગના ઘર સુધી ભિક્ષાપ્રાપ્તિ માટે ભ્રમણ કરવું તેનું નામ બહિશખૂકાવાર્તા ભિક્ષાચર્યા છે.
(૬) ગલ્લા પ્રત્યાયાતા–જે ભિક્ષા ચર્ચામાં ગમન કરીને પ્રત્યાગમન થાય છે, તે ભિક્ષાચર્યાને ગત્યાપ્રત્યાયાતા કહે છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–જે ભિક્ષાચર્યામાં સાધુ ઉપાશ્રયમાંથી બહાર નીકળીને પહેલા એક પંક્તિમાંથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરીને ક્ષેત્રપર્યત સુધી આગળ ચાલ્યો જાય છે અને પછી ત્યાંથી પાછા ફરીને બીજી ગૃહપંક્તિ માં ભિક્ષાને નિમિત્તે પ્રવેશ કરે છે અને ત્યાંથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરીને તે ઉપાશ્રયમાં આવી જાય છે. આ પ્રકારની ભિક્ષાચર્યાને ગત્યાપ્રત્યાધાતા ભિક્ષાચર્યા કહે છે. જે સૂ૪૧ |
ઉપરના સૂત્રમાં સાધુઓની વિશિષ્ટ ચર્યાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૪
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ सू० ४२ असाधुचर्यायाः फलमोतृणां गतिनिरूपणम् ४०१ र्यायाः फलभोक्तारो यान् स्थानविशेषान् प्राप्नुवन्ति तानाहमूलम् - जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स य दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए छ अवकंतमहानिरया पण्णत्ता, तं जहा -लोले, १, लोलुए २, उदड्डे ३, निदड्ढे ४, जरए ५, पजरए ६ । चउत्थीए णं पंकप्पभाए पुढवीए छ अवकंता महानिरया पण्णत्ता, तं जहा- आरे १, वारे २, मारे ३, रोरे ४, रोरु ५, खाडखडे ६ ॥ सू०४२ ॥
छाया - जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य च दक्षिणे अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां षट् अपक्रान्त निरयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - लोलो १, लोलुपः २, उद्दग्धः ३, निर्दग्धः ४, जरकः ५, प्रजरकः ६। चतुर्थ्यां खलु पङ्कप्रभायां पृथिव्यां षट् अपक्रान्ता महानिरयाः पज्ञप्ताः, तद्यथा - आरः १, वारः २, मारः ३, रोर: ४, रोरुकः ५, खाडखड : ६ ।। सू० ४२ ॥
टीका - ' जंबुद्दीवे दीवे ' इत्यादि
जम्बूद्वीपाख्य मध्यद्वीपान्तर्गतमन्दरपर्वतस्य दक्षिणे- दक्षिणतः अस्यां रत्नप्रभानामक पृथिव्याम् अपक्रान्तनिरयाः - अपक्रान्ताः = सकल शुभभावेभ्योऽपगता अतिनिकृष्टा इत्यर्थः, ते च ते निरयाः नरकाः, अथवा - ' अपक्रान्तनिरयाः ' arth प्रस्तावको लेकर असाधुचर्याके फलको भोगनेवाले जिन स्थान विशेषोंको प्राप्त करते हैं उन स्थानोंको कहते हैं
" जम्बुदीबे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स" इत्यादि सूत्र ४२ ॥ टीकार्थ- जम्बूद्वीप नामके मध्यद्वीप के अन्तर्गत जो मन्दर (मेरु) पर्वत है, उस पर्वतकी दक्षिण दिशा में इस रत्नप्रभा नामकी पृथिवीमें छह अपकान्त-सकल शुभ भावोंसे रहित अतिनिकृष्ट ऐसे नरक कहे गये
હવે સૂત્રકાર ચર્ચાના વિષય સાથે સુસ`ગત એવા વિષયનું નિરૂપણ કરે છે. જે સાધુ સાધુચર્યાંના નિયમાનુ પાલન કરતા નથી-અસાધુચર્યાનુ સેવન કરે છે. એવા સાધુને તેના ફલસ્વરૂપે કેવા સ્થાનેામાં જન્મ લેવા પડે છે, તે હવે सूत्रार अरे छे. " जम्बूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स " इत्याहि
ટીકા – દ્વીપ નામના મધ્ય દ્વીપમાં જે મન્દર પંત આવેલા છે તેની દક્ષિણ દિશામાં રત્નપ્રભા નામની પૃથ્વીમાં ( પહેલી નરકમાં) ૬ અપક્રાન્ત ( સકળ શુલ ભાવાથી રહિત, અતિનિકૃષ્ટ એવાં ) નરકાવાસે આવેલાં છે અથવા
स्था०-५१
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
स्थानानसूत्रे इतिच्छाया । तत्पक्षे-अपक्रान्ताः-अकमनीयाः अशोभनाश्च ते निरयाश्चेति विग्रहः । ते हि षट् संख्यकाः प्रज्ञप्ताः । यद्यपि सर्वेऽपि नरका एवमेव, तथापि तेष्वप्येषां वक्ष्यमाणनिरयाणां प्राधान्येनैते एव ' अवकन्त' इति विशेषणविशिटतया प्रोक्ताः। तेऽपक्रान्तनिरया लोग लोलुपादयो मूलोक्ता विज्ञेयाः। एवं 'चउत्थीए' त्ति-चतुर्थ्यां पङ्कप्रभायाम् आरवारादयः षड् अपक्रान्तनिरयाः प्रज्ञप्ताः, तेऽपि मूलोक्ताएव बोध्याः ॥ मू० ४२ ।।
इत्थमसाधुचर्या फलभोक्तस्थानत्वेन अपक्रान्तनरकानुक्त्वा सम्पति साधुचर्याफलभोक्तस्थानविशेषानाह
मूलम् -बंभलोए णं कप्पे छ विमाणपत्थडा पण्णत्ता, तं जहा-अरए १, विरए २, णीरए ३ णिम्मले ४ वितिमिरे ४ विसुद्धे ६ ॥ सू० ४३ ॥ हैं। अथवा-"अवक्कंत"की संस्कृत छाया" अपक्रान्त " ऐसी भी होती है, इस पक्षमें अकमनीय अशोभन-ऐसे छह नरकावास कहे गये हैं। यद्यपि समस्त नरकावास ऐसेही हैं, परन्तु उन सबमें से इन निरयोंमेंही प्रधान रूपसे "अवक्रान्तता या अपक्रान्तप्ता" इसीलिये इन्हें इस विशेषणसे विशिष्ट करके कहा गया है, उनके नाम इस प्रकारसे हैंलोल १ लोलुप २ उदग्ध ३ निर्दग्ध ४ जरक ५ और प्रजरक ६ इसी तरह चौथी पङ्कप्रभा पृथिवीमें ६ अपक्रान्त महानिरय (नरकावास) कहे गये हैं उनके नाम इस प्रकारसे हैं-आर १ वार २ मार ३ रोर ४ रोरुक ५ और खाडखड ६॥ सू० ४२ ॥ " अवक्कत" मा पनी संस्कृत छाया “ अपक्रान्त' ५५ थाय छे. ते સંસ્કૃત છાયાની અપેક્ષાએ તે નરકાવાસોને અશોભન અથવા અકમનીય વિશેષણ પણ લગાડી શકાય છે. જો કે બધાં નારકાવાસે એવાં જ છે, છતાં ५५ मा ६२४वासमा मास ४शन "अन्तत" अथवा "अन्तत" છે, તેથી તેમને આ વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે. તે નરકાવાસનાં નામ मा प्रमाण छ(1) ala, (२) वायु५, (3) ७६२५, (४) नि७५, (५) જરક અને (૬) પ્રજરક. એ જ પ્રમાણે પંકપ્રભા નામની ચેથી નરકમાં પણ છ અપકાન્ત મહાનિરો (નરકવાસે) આવેલાં છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે छ-1 मार, २ वार, 3 भा२, ४ ॥२, ५ २।०४ अने ६ ७५ ॥ सू. ४२ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ सू. ४३ साधुचर्या फलमोक्तृस्वरूपनिरूपण
४०३
छाया - ब्रह्मलोके खलु कल्पे षड् विमानमस्तटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अरजाः १ विरजाः २ नीरजाः ३ निर्मलो ४ वितिमिरो ५ विशुद्धः ६ ॥ सु० ४३ ॥ टीका- ' बंभलोगे ' इत्यादि -
व्याख्या स्पष्टा । नवरम् - ब्रह्मलोको हि पञ्चमो देवलोकः । तत्र तु षडेव प्रस्तटा:=भवनमध्यान्तरालभागाः सन्ति । यत्र देवलोके यावन्तः प्रस्तटाः सन्तिः, तदुक्तमेकया गाथया, तथाहि-
""
तेरस वारस छ पंच चेव चत्तारि चउसु कप्पे | वेज्जेस तिथ तिय, एगो य अणुत्तरेसु भवे ॥ १ ॥
13
छाया - त्रयोदश द्वादश षट् पञ्च चैत्र चत्वार श्रुतुषु कल्पेषु । ग्रैवेयकेषु त्रयस्त्र एकच अनुत्तरेषु भवेत् ॥ १ ॥ इति ।
ये ऊपरके सूत्र में जो ६ अपक्रान्त निरयस्थान कहे गये हैं वे उन्हें प्राप्त होते हैं, जो असाधुचर्यां करते हैं, क्योंकि ये असाधुचर्याके फलको भोगनेवालोंके स्थान हैं । अब सूत्रकार साधुचर्याके फलको भोगनेवालोके स्थान बिशेषोंका कथन करते हैं
"बंभलोए णं कप्पे छ विमाणपत्थडा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ४३ ॥ टीकार्थ- ब्रह्मलोक कल्पमें६ विमान प्रस्तर कहे गये हैं जैसे- अरजा, विरजा, नीरजा, निर्मल, वितिमिर, और । विशुद्ध ब्रह्मलोक यह ५ वां देवलोक है, भवन के मध्य में अन्तराल भाग होते हैं उनका नाम प्रस्तट है, जिस देवलोक में जितने अन्तराल (बीचका खाली भाग) रूप प्रस्तट हैं, इस गाथा द्वारा कहे गये हैं- "तेरस बारस छपंच " इत्यादि ।
ઉપરના સૂત્રમાં ૬ અપકાન્ત નિરયસ્થાના કહ્યાં, તેમની પ્રાપ્તિ અસાધુચર્યાં કરનાર જીવાને થાય છે, કારણ કે અસાધુચર્યાંના ફૂલને ભાગવવાનાં એ સ્થાને છે. હવે સૂત્રકાર સાધુચર્યાના ફલને ભાગવવાનાં જે સ્થાન છે, તે સ્થાનાનું इथन रे छे. " बंभलोए णं कप्पे छ विमाणपत्थडा पण्णत्ता " इत्यादि
---
ટીકા-બ્રહ્યલાક કલ્પમાં નીચે પ્રમાણે ૬ વિમાન પ્રસ્તર આવેલાં છે(१) भारत, (२) विरन्न, ( 3 ) नीरन्न, (४) निमर्ता, (4) वितिभिर भने (१) વિશુદ્ધ. બ્રહ્મલાક પાંચમું દેવàાક છે. ભવનની મધ્યમાં જે અન્તરાલ (વચ્ચેના જે ખાલી ભાગ) હાય છે તેનુ નામ પ્રસ્તટ છે. કયા દેવલેાકમાં કેટલા અન્ત રાલ રૂપ પ્રસ્તટ હોય છે તે નીચેની ગાથામાં ખતાવવામાં આવ્યું છે-" तेरस बारस छ पंच " इत्याह-
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
स्थानानसूत्रे अयं भावः-प्रथमद्वितीययोस्त्रयोदशविमानप्रस्तटा भवन्ति । तृतीयचतुर्थयो दिश, पञ्चमे षद्, षष्ठे पश्च, सप्तमे चत्वारः, अष्टमे चत्वारः, नवम दशमयोश्चत्वारः, एकादशद्वादशयोश्चत्वारः, नवानां ग्रैवेयकविमानानाम् अधोभागे त्रयो मध्यभागे त्रयः ऊर्वभागे च त्रय इति नव, पश्चसु अनुत्तरविमानेषु चैक इति सर्वविमानप्रस्तट संख्या द्विषष्टि (६२) प्रमाणा भवतीति ॥ मू० ४३॥
अनन्तरं विमानवक्तव्यता प्रोक्ता, तत्पस्तावात् सम्पति नक्षत्रवक्तव्यतामाह
मूलम्-चंदस्स णं जोइसिंदस्स जोइसरन्नो छ णक्खत्ता पुवंभागा समखेत्ता तीसइमुहुत्ता पण्णत्ता, तं जहा-पुव्वाभद्दवया १, कात्तिया २ महा ३ पुव्वाफग्गुणी ४ मूलो ५ पुव्यासाढा ६। चंदस्स णं जोइसिंदस्स जोइसरणो छ णक्खत्ता णतंभागा अवड्डक्खेत्ता पन्नरसमुहुत्ता पण्णत्ता, तं जहा--सायमिसया१भरणी २ अदा ३ अस्सेसा ४ साई ५ जेट्रा चंदस्स णं
प्रथम और द्वितीय देवलोकमें १३ विमान प्रस्तट हैं, चतुर्थ देवलोकमें १२ विमान प्रस्तट हैं, पंचम देवलोकमें ६ विमान प्रस्तट हैं, छठे देव. लोकमें पांच विमान प्रस्तट हैं, सातवें देवलोक में चार विमान प्रस्तट हैं, नौवें दशमें देवलोकमें चार विमान प्रस्तट हैं, ग्यारहवें बारहवें देवलोकमें चार विमान प्रस्तट हैं, नौ ग्रैवेएक विमानोंके अधोभागमें तीन मध्य भागमें तीन और उर्वभागमें ३ इस प्रकारसे ९ विमान प्रस्तट हैं । तथा पञ्च अनुत्तर विमानों में एक प्रस्तट है, इन सब विमान प्रस्तटोंकी संख्या ८६२ हैं । सू० ४३ ।।
પહેલા અને બીજા દેવલેકમાં ૧૩ વિમાન પ્રસ્તટ છે. ત્રીજા અને ચોથા દેવલોકમાં ૧૨ વિમાન પ્રસ્તટ છે. પાંચમાં દેવલેકમાં છે, છઠ્ઠા દેવલોકમાં પાંચ સાતમાં દેવલેકમાં ૪ અને આઠમા દેવલોકમાં પણ ૪ વિમાન પ્રસ્તટ છે. નવમાં અને દસમાં દેવલેકમાં ચાર વિમાન પ્રસ્તટ છે. અગિયારમાં અને બારમાં દેવલોકમાં પણ ચાર વિમાન પ્રસ્તટ છે. નવ વૈવેયક વિમાનનાં અધેભાગમાં ૩, મધ્યભાગમાં ૩ અને ઉર્વીભાગમાં ૩ વિમાન પ્રસ્તટ છે. પાંચ અનત્તર વિમાનમાં એક પ્રસ્તટ છે. તે બધાં વિમાન પ્રસ્તોની સંખ્યા ६२ छे. ॥ सू. ४३ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ सू० ४४ नक्षत्रस्वरूपनिरूपणम् जोइसिंदस्त जोइसरन्नो छ नक्खत्ता उभयंभागा दिवड्डखेत्ता पणयालीसमुहुत्ता पण्णत्ता, तं जहा--रोहिणी १, पुणवसू २ उत्तराफग्गुणी ३, विसाहा ४ उत्तरासाढा ५ उत्तराभदवया ॥सू०४४॥
छाया-चन्द्रस्य खलु ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्य षट् नक्षत्राणि पूर्वभागानि समक्षेत्राणि त्रिंशन्मुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पूर्वाभाद्रपदा १, कृत्तिका २, मघा ३, पूर्वाफाल्गुनी ४, मूलम् ५, पूर्वाषाढा ६। चन्द्रस्य खलु ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्य षट् नक्षत्राणि नक्तं भागानि अपार्द्धक्षेत्राणि पश्चदशमुहू
नि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-शतभिषक १ भरणी २ आर्द्रा ३ आश्लेषा ४, स्वातिः ५, ज्येष्ठा ६। चन्द्रस्य खलु ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्य षट् नक्षत्राणि उभयभागानि द्वयपार्द्धक्षेत्राणि पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्तानि यज्ञप्तानि, तद्यथा-रोहिणी १, पुनर्वसू२, उत्तराफाल्गुनी३,विशाखा४, उत्तरापाहार, उत्तराभाद्रपदाद,॥सू०४४॥
टीका-चंदस्स ' इत्यादि
ज्योतिषेन्द्रस्य-ज्योतिषदेवानां मध्ये ऐश्वर्ययुक्तस्य ज्योतिषराजस्य चन्द्रस्य खलु षट् नक्षत्राणि पूर्वभागानि-पूर्वेण-पूर्वभागेण अग्रेण-अमाप्तेनैव चन्द्रेण इत्यर्थः, भज्यन्ते सेव्यन्ते-युज्यन्ते यानि तानि-अपाप्तेनैव चन्द्रेण भुज्यमानानि समक्षेत्राणि-समं-स्थूलन्यायमाश्रित्य त्रिंशन्मुहूर्तभोग्यत्वेन समानं क्षेत्रम् आकाशदेशलक्षणं येषां तानि, अतएव-त्रिंश मुहूर्तानि-त्रिंशत् मुहूर्ताश्चन्द्रभोगो येषां तानि तथोक्तानि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-पूर्वाभाद्रपदा, कृत्ति केत्यादीनि । उक्तंचात्र
अब सूत्रकार विमानके अन्तरालका वक्तव्यताका कथन करके नक्षत्र वक्तव्यताका कथन करते हैं___ "चंदस्स णं जोइसिंदस्स जोइसरनो" इत्यादि मूत्र ४४ ॥ टीकार्थ-ज्योतिषेन्द्र ज्योतिष देवोंके मध्य में ऐश्वर्ययुक्त ज्योतिषराज चन्द्र के ये ६ नक्षत्र पूर्वसेब्य हैं, अर्थात् अप्राप्त चन्द्र के द्वारा भुज्यमान हैं,
और समक्षेत्रवाले हैं तथा तीस मुहूत्र्तवाले हैं । उनके नाम इस प्रकारसे हैं पूर्वभाद्रपदा १ कृत्तिका २ मघा ३ पूर्वाफाल्गुनी ४ मूल ५ और
વિમાનની અન્તરાલની વક્તવ્યતાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર નક્ષત્રોનું उथन रे छे. " चंदस्स णं जोइसिदस्स जोइसरन्नो" त्या:-- ટીકાથ-જ્યોતિન્દ્ર (તિષ દેવામાં ઐશ્વર્ય સંપન્ન) જ્યોતિષરાજ ચન્દ્રના આ ૬ નક્ષત્રો પૂર્વસેવ્ય છે એટલે કે અપ્રાસ ચન્દ્ર દ્વારા ભુજમાન છે, समक्षेत्रण छ भने ३० मुक्त mi 2, (१) पूर्व भाद्रपा, (२) कृत्तिा ,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे __ " पुन्या तिनि य मूलो, मह कित्तिय अग्गिमा जोगा"। छाया-पूर्वाणि त्रीणि च मूलं मघा कृत्तिका अग्रिमयोगानि । इति ।
तथा ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्य चन्द्रस्य खलु षट् नक्षत्राणि नक्तं भागानि-नक्तं-रात्रौ भज्यन्ते सेव्यन्ते चन्द्रेण यानि तानि-चन्द्रस्य समयोगीनि, तथा-अपार्थक्षेत्राणि-अपार्ध-समक्षेत्रापेक्षयाऽधं क्षेत्रम् आकाशदेशलक्षणं येषां तानि, अत एव-पञ्चदशमुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-शतभिएगित्यादि । उक्तं च
"अदाऽसेसा साई सयभि समभिई य जेट्ट समजोगा"। छाया-आHऽश्लेषा स्वातिः शतभिषक अभिजिच्च ज्येष्ठा समयोगानि ” इति ।
तथा-ज्योतिषे द्रस्य ज्योतिषराजस्य चन्द्रस्य षट् नक्षत्राणि उभयभागानिउभयतः-पूर्वतः पश्चाच भज्यन्ते-सेव्यन्ते चन्द्रेण यानि तानि-पूर्वापरतश्चन्द्रेण भुज्यमानानि, तथा-द्वयपार्धक्षेत्राणि-द्वितीयम् अपाधै यत्र तद् द्वययार्धपूर्वाषाढा ६ । कहा भी है- " पुव्वा तिन्निय मूलो" इत्यादि । ___ मूल मघा और कृत्तिका ये तोन और पूर्वके तीन नक्षत्र ये अग्रिम योगवाले हैं। तथा-ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषराज चन्द्र के ये ६ नक्षत्र रात्रिमें चन्द्रमाके द्वारा सेव्य हैं, अपार्ध क्षेत्रवाले हैं, समक्षेत्रकी अपेक्षा आधा है, आकाशदेशरूप क्षेत्र जिन्होंका ऐसे हैं--एवं १५ मुहूत्र्तवाले हैं। उनके नाम इस प्रकारसे हैं-शतभिषक १ भरणी २ आः ३ अश्लेषा ४
" अदाऽसेसा साइ" इत्यादि।।
आा, अश्लेषा, स्वाति, शतभिषक, अभिजित और ज्येष्ठा ये नक्षत्र समयोगवाले हैं, ज्योतिषेन्द्र ज्योतिपराज चन्द्र के ६ नक्षत्र उसके द्वारा पूर्वसे और ऊपरसे दोनों तरफसे सेव्य कहे गये हैं-द्वयपा क्षेत्र(3) भा, (४) पूर्व शुनी, (५) भूत मने (६) पूर्वाषाढा. ४धु पक्ष्य छ ।
" पुव्वा तिन्नि य मूलो" त्यादि--
મૂલ, મઘા અને કૃત્તિકા તથા પૂર્વના (આગલા) ત્રણ નક્ષત્રે અગ્રિમગવાળા છે. તથા આ ૬ નક્ષત્રે રાત્રે તિન્દ્ર જ્યોતિષરાજ ચન્દ્ર દ્વારા સેવ્ય છે, અપાઈ ક્ષેત્રવાળા છે, સમક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અર્ધા આકાશ દેશરૂપ ક્ષેત્રવાળા છે અને ૧૫ મુહૂર્તવાળા છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે-- (१) शतभिष, (२) १२७, (3) भाद्री, (४) Aषा , (५) स्वाती अन (6) ज्येष्ठ.. यु. ५५ छे , " अद्दाऽसेसा साई" त्याहि--
આદ્ર, અશ્લેષા, સ્વાતી, શતભિષક, અભિજિત અને જયેષ્ઠા આ નક્ષત્ર સમયેગવાળા છે. નીચેનાં ૬ નક્ષત્રો વિષેન્દ્ર જ્યોતિષરાજ ચન્દ્ર દ્વારા પૂર્વ અને અપર (પશ્ચિમ), બને તરફથી સેવ્ય કહ્યા છે, દ્રયપાદ્ધ ક્ષેત્રવાળાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका० स्था० ६० ४४ नक्षत्रस्वरूपनिरूपण साधै क क्षेत्रम् आकाशदेशलक्षणं पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्तप्रभाणं येषां तानि तथोक्तानि, अत एव-पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-'रोहिणी पुनर्वम्'इत्यादि । उक्तं च
" उत्तरतिनि विसाहा, पुणव्यसू रोहिणी उभयजोगा।" छाया-उत्तरात्रीणि विशाखा पुनर्वसू रोहिणी उभययोगानि-इति । ___ एवं विधानि नक्षत्राणि यदा भवन्ति, तदा सुभिक्षं भवति, अन्यथा तु दुर्मिक्षम् । तदुक्तम्
" उक्तक्रमेण नक्षत्रैयुज्यमानस्तु चन्द्रमाः।" । सुभिक्षकद् विपरीतं, युज्यमानोऽन्यथा भवेत् ॥१॥ इति ।। सू० ४४॥
अनन्तरसूत्रे चन्द्रेण भुज्यमानानि नक्षत्राणि स्थानषदकत्वेनोक्तानि, चन्द्र वाले कहे गये हैं-साध एक क्षेत्रवाले कहे गये हैं, अर्थात् डेढ क्षेत्रवाले और ४५ मुहूर्तवाले कहे गये हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-रोहिणी १ पुनर्वसु २ उत्तराफाल्गुनी ३ विशाखा ४ उत्तराषाढा ५ और उत्तराभाद्रपदा ६। कहा भी है-" उत्तरतिन्नि विसाहा' इत्यादि ।
उत्तराके ३ तीन तथा विशाखा, पुनर्वसु एवं रोहिणी ये ६ नक्षत्र उभय योगवाले कहे गये हैं । इस प्रकारके नक्षत्र जप होते हैं, तब सुभिक्ष होता है नहीं होते हैं तब दुर्भिक्ष होता है-कहा भी है___ " उक्तक्रमेण नक्षत्रैः" इत्यादि । सू० ४४ ॥
इस ऊपरके सूत्रमें चन्द्रमाके द्वारा भुज्यमान नक्षत्र छह स्थानक रूपसे कहे अब सूत्रकार चन्द्र शब्दके प्रस्तावको लेकर चन्द्र शब्द घटित કહ્યા છે, દેઢ ક્ષેત્રવાળા કહ્યા છે અને ૪૫ મુહૂર્તવાળા કહ્યા છે. તેમનાં नाम मा प्रभारी छ--(१) लिमी, (२) धुनसु, (3) उत्त। शगुनी, (४) विमा , (५) उत्तराषाढी मन (6) उत्तर साद्रपहा. ५५ छ :
" उत्तर तिनि विसाहा" त्याह--
ઉત્તરના ત્રણ તથા વિશાખા, પુનર્વસુ અને રેડિયું આ ૬ નક્ષત્રે ઉભય વેગવાળા કહ્યાં છે. આ પ્રકારના નક્ષત્રે જ્યારે હોય છે ત્યારે સુભિક્ષા (સુકાળ) હોય છે, અને જ્યારે નથી હોતાં ત્યારે દુષ્કાળ પડે છે. કહ્યું પણ छ है: “उतक्रमेण नक्षत्रैः " त्या - सू. ४४ ॥
આગલા સૂત્રમાં ચન્દ્ર દ્વારા ભુજ્યમાન નક્ષત્રનું છ સ્થાનક રૂપે કથન કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર જેના નામની સાથે ચન્દ્ર શબ્દ ઘટિત થયો છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
કo૮
स्थानाङ्गसूत्रे
शब्दस्य प्रस्तुतत्वात् सम्प्रति तद्घटिताभिचन्द्रकुलकरसूत्रमाह
मूलम्-अभिचंदे णं कुलकर छ धणुसयाई उडू उच्चत्तेणं होत्था ॥ सू० ४५ ॥
छाया-अभिचन्द्रः खलु कुलकरः षड् धनुश्शतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेनाभवत् । ॥ सू० ४५ ॥ टीका-' अभिचंदेणं' इत्यादि
अमुष्यामवसर्पिण्याम् उत्पन्नः पञ्चदशकुलकरेषु दशमः, सप्तम् चतुर्था बा अभिचन्द्रनामा कुलकर उच्चत्वेन षट्शतधनुः प्रमाणोऽभवदिति ॥ सू० ४५ ॥
अभिचन्द्र कुलकरवंशोत्पन्नत्वाद् भरतविषयकं सूत्रमाह
मूलम्-~-भरहे णं राया चाउरतचक्कवट्टी छ पुवसयसहस्साई महाराया होत्था ॥ सू० ४६ ॥
छाया-भरतः खलु राजा चातुरन्तचक्रवर्ती षट् पूर्वशतसहस्राणि महाराजोऽभवत् ॥ सू० ४६॥
टीका-भरहे णं' इत्यादि--
चातुरन्त वक्रवर्ती-चत्वारा समुद्रत्रयहिमवल्ल क्षणा अन्ता=अवसानानि यस्याः अभिचन्द्र कुलकरके सम्बन्धमें सूत्र कहते हैं--
"अभिचदेणं कुलकरे धणु" इत्यादि सूत्र ४५ ॥ टीकार्थ-अभिचन्द्र कुलकर१५ कुलकरोंमेंसे१० वां कुलकर जोइस अबसर्पिणी काल में उत्पन्न हुआ है, वह अथवा सात कुलकरोंमें चौथा कुल. कर ऊंचाइमें ६०० धनुषप्रमाण कहा गया है ।। स०४५॥ __ अभिचन्द्र कुलकरके वंशमें उत्पन्न होनेके कारण अब सूत्रकार भरतविषयक सत्र कहते हैं-- એવા અભિચન્દ્ર કુલકરના વિષયમાં સૂત્રનું કથન કરે છે.
"अभिच देण कुलकरे धणु" त्याટીકાથ-અભિચન્દ્ર કુલકરના શરીરની ઊંચાઈ ૬૦૦ ધનુષપ્રમાણ હતી. ૧૫ કુલકમાંના દસમાં કુલકર અભિચન્દ્ર થઈ ગયા. તેઓ આ અવસર્પિણીકાળમાં થઈ ગયા અથવા સાત કુલકરોમાં ચોથા કુલકર અભિચન્દ્ર હતા. છે સૂ. ૪૫
હવે સૂત્રકાર અભિચન્દ્ર કુલકરના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ભારતના વિષयमा सूत्र ४ छ. “ भरहेणं राया चाउरत" त्या
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ४६ नक्षत्र स्वरूपनिरूपणम्
४०९
सा चतुरन्ता, तस्या अयं चातुरन्तः, स चासौ चक्रवर्त्तीचेति तथोक्तो भरतो राजा षट्पूर्व शतसहस्राणि षट्पूर्वलक्षाणि महाराजोऽभवदिति । चतुरशीतिलक्षवर्षाणि चतुरशीतिलक्षसंख्यया गुणितानि एकं पूर्व विज्ञेयमिति ॥ सू० ४६ ॥
अभिचन्द्रकुलोत्पन्नत्वात् पार्श्वस्य तत्साधर्म्यात् वासुपूज्यचन्द्रमभयोश्च संबन्धिकं किंचित स्थानपट्कत्वेनाह
मूलम् - पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स छ सया वाईणं सदेवमयासुराए परिसाए अपराजियाणं संपया होत्था । बासुपुनेणं अरहा छहिं पुरिसस एहिं सद्धिं मुंडे जाव पवइए । चंदप्पभेणं अरहा छम्मासे छउमत्थे हुत्था ॥ सू० ४७ ॥
छाया - पार्श्वस्य खलु अर्हतः पुरुषादानीयस्य षट् शतानि चादिनां सदेवमनुजासुरायां परिषदि अपराजितानां सम्पद् अभवत् । वासुपूज्यः खलु अर्हन् षभिः पुरुषशतैः सार्द्धं मुण्डो यावत् मनजितः । चन्द्रमभः खलु अर्हन् षण्मासान् छत्रस्थोऽभवत् ।। सू० ४७ ॥
टीका- ' पातस्स णं ' इत्यादि
,
पुरुषदानीयस्य आदीयं ते = उपादीयते यः स आदानीयः - उपादेयः - पुरुषाणाम् आदानीयः - पुरुषादानीयः पुरुषश्रेष्ठइत्यर्थः तस्य पार्श्वस्य अर्हतः खलु ' सदेव
"भरहेणं राया चाउरंत" इत्यादि सूत्र ४६ ॥ टीकार्थ-चतुरन्त के तीन समुद्र और हिमवत् रूप अन्तवाली पृथिवी के चक्रवर्ती भरतराजा ६ लाख पूर्वतक महाराज पदमें रहे हैं । ८४ लाख वर्षका १ पूर्वाङ्ग होता है, और ८४ लाख पूर्वाङ्गका एक पूर्व होता है | सू० ४६ ॥ अभिचन्द्र के कुल में उत्पन्न होनेके कारण पार्श्वनाथ भगवान् के सम्बन्धमें और इसी साधम्र्म्यसे वासुपूज्य एवं चन्द्रप्रभुके सम्बन्धमें सूत्रकार कुछ कथन ६ स्थानकोंसे करते हैं
ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી ( ત્રણ સમુદ્ર અને હિમવત્ પર્યંત રૂપ ચાર અંતવાળી પૃથ્વીના ચક્રવર્તી રાજા) ભરત રાજાએ ૬ લાખ પૂર્વ સુધી મહારાજાનું ૫૪ ભાગળ્યુ હતું. ૮૪ લાખ વર્ષનું એક પૂર્વાંગ થાય છે અને ૮૪ લાખ पूर्वानु पूर्व थाय छे. ॥ सू. ४९ ॥
અભિચન્દ્રના કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા પાર્શ્વનાથ ભગવાનના સધમાં અને એ જ સાધસ્યો હોવાને કારણે વાસુપૂજ્ય અને ચન્દ્રપ્રભુના વિષયમાં સૂત્રકાર ૬ સ્થાનકાને અનુરૂપ સૂત્ર કહે છે,
स्था०-५२
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
मनुजा सुरायाम्-देवैः सहिता मनुजाः सदेवमनुजाः, तेच असुराश्च यस्या सा तथा, तस्यां-देवमनुजासुरसहितायां परिषदि-समायाम् अपराजित्तानां पराजयममाप्तवतां वादिनांवादकट गां षट् शतात्मिका सम्पदभूदिति । तथा-वासुपूज्योऽर्हन् खलु षट्शतसंख्यकैः पुरुषैः सह मुण्डो भूत्वाऽगारात् अनगारिता प्रत्रजित इति । तथा-चन्द्रप्रभोऽहन खलु षष्मासान् यावत् छद्मस्थावस्थायामतिष्ठदिति।मु० ४७१
पूर्वसूत्रे 'छद्मस्थः' इत्युक्तम्, छद्मस्थश्चेन्द्रियोपयोगवान् भवतीतीन्द्रियप्रत्यासत्या त्रीन्द्रियाश्रितं संयममसंयमं चाह
मूलम्-तेइंदिया जीवा गं असमारभमाणस्त छबिहे संजमे कजइ, तं जहा-घाणामयाओ सोक्खाओ अववरोवेत्ता भवइ १, घाणमएणं दुक्खेणं असंजोएत्ता भवइ २। जिब्भामयाओ सोक्खाओ अक्वरोवेत्ता भवइ ३, जिब्भामएणं दुक्खेणं असंजोएत्ता भवइ । एवं चेव फासामयाओ वि ॥ ६॥ तेइंदिया जीवा ण समारभमाणस्स छविहे असंजमे कजइ, तं जहाघाणामयाओ सोक्खाओ ववरोवेत्ता भवइ १, घाणामएणं दुक्खेणं संजोएत्ता भवइ २, जाव फासामएणं दुक्खेणं संजोएत्ता भवइ ३ ॥ सू० ४८ ॥
"पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स" इत्यादि सूत्र ४७ ॥
पुरुषश्रेष्ठ पार्श्वनाथ अर्हन्तकी देवों मनुजों एवं असुरोंसे सहित परिषदामें अपराजित अन्य प्रतिवादियों द्वारा अजेयवादियोंकी सम्पत्ति रूप संख्या ६०० थी वासुपूज्य भगवान् ६०० पुरुषों के साथ मुंडित होकर अगारावस्थासे अनगारावस्थामें प्रवजित हुए थे। चन्द्रप्रभ भगवान् ६ महीना तक छद्मस्थावस्थामें रहे थे । सू० ४७॥
" पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्त" त्याह
પુરુષશ્રેષ્ઠ પાર્શ્વનાથ અર્હતની દે, મનુષ્ય અને અસુરોથી યુક્ત પરિષદમાં અન્ય પ્રતિવાદીઓ દ્વારા અજેય એવા વાદીઓ રૂપ શિષ્યસંપત્તિ ૬૦૦ ની હતી. વાસુપૂજ્ય ભગવાન ૬૦૦ પુરુષો સાથે મુંડિત થઈને ગૃહસ્થા વસ્થાને પરિત્યાગ કરીને અણગારાવસ્થામાં પ્રવ્રજિત થયા હતા. ચન્દ્રપ્રભ ભગવાન ૬ માસ સુધી છદ્મસ્થ અવસ્થામાં રહ્યા હતા. એ સૂ. ૪૭ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०४८ संयममसंयमस्वरूपनिरूपणमू
__ छाया-त्रीन्द्रियान् जीवान् खलु असमारभमाणस्य षड्विधः संयमः क्रियते, तद्यथा-घ्राणमयात् सौख्यात् अव्यवरोपयिता भवति १, घ्राणमयेन दुःखेन असंयोजयिता भवति २ । जिहामयात् सौख्यात् अव्यवरोपयिता भवति ३, जिहा. मयेन दुःखेन असंयोजयिता भवति । एवमेव स्पर्शमयादपि ६। त्रीन्द्रियान् जीवान् समारभमाणस्य पइविधोऽसंयमः क्रियते, तद्यथा-घ्राणमयात् सौख्यात् व्यवरोपयिता भवति १, घ्राणमयेन दुःखेन संयोजयिता भवति २, यावत् स्पर्श मयेन दुःखेन संयोजयिता भवति ६ ॥ मू०४८॥
टीका-'ते इंदिया' इत्यादि
त्रीन्द्रियान्घ्राणजिलास्पर्शरूपेन्द्रियत्रयवतो जीवात् असमारभमाणस्य= अविराधयतो जीवस्य षड्विधः संयमः क्रियते भवति । तद्यथा-घ्राणमयात् सौख्यात्-घ्राणमयं यत् सौख्यं ततस्त्रीन्द्रियान् जीवान् अव्यवरोपयिता-अपृथक्कारको भवतिं १, ततश्च घ्राणमयेन दुःखेन-ध्राणेन्द्रियसंवन्धि यद् दुःखं तेन तांस्त्रीन्द्रियजीवान् असंयोजयिता-असंयोजको भवति २। एवं जिह्वामयात् स्पर्शमयाच सौख्यात् अव्यपरोपयिता भवति, ततश्च जिह्वामयेन स्पर्शमयेन च दुःखेन असंयो___ ऊपरके सूत्र में छद्मस्थ ऐसा कहा है, सो छद्मस्थ प्राणी इन्द्रियोपयोगवाला होता है, अतः अब सूत्रकार इन्द्रिय प्रत्यासत्तिको लेकर त्रीन्द्रियको आश्रित करके संयम और असंयमका कथन करते हैं--- __ "तेइंदिया जीवाणं असमारभमाणस्स" इत्यादि सूत्र ४८॥
टीकार्थ-जो घ्राण जिह्वा स्पर्शन इन तीन इन्द्रियोंवाले जीवोंकी विराधना नहीं करताहै, उसको६ प्रकारका संयम होताहै, जैसे-एक तो वह घ्राणमय सौख्यसे उनका अव्यपरोपयिता (नहीं मारनेवाला) होता है, १ दूसरे घ्राणमय दुःखसे वह उनका असंयोजित होताहै २, अर्थात् घ्राण नासिकाका दुःख उत्पन्न नहीं करता है । तीसरे जिहामयसौख्यसे अव्यपरोपिता ( नाश करने वाला ) नहीं होता
ઉપરના સૂત્રમાં “ છઘસ્થ” પદનો પ્રયોગ થયે છે. એ છદ્મસ્થ જીવ ઈન્દ્રિયોપગવાળો હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ત્રીન્દ્રિય જીવોની રક્ષા અને વિરાધના રૂપ સંયમ અને અસંયમનું કથન કરે છે.
" तेइंदिया जीवाणं असमारभमाणस" या ટીકાર્યું–જે જીવ ધ્રાણેન્દ્રિય, જિહુવેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય આ ત્રણ ઈન્દ્રિયેવાળા ની હિંસા કરતું નથી, તેના દ્વારા ૬ પ્રકારના સંયમનું પાલન થાય છે–(૧) તે તેને (ત્રીન્દ્રિય જીવને) ધ્રાણેન્દ્રિય દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં સુખને નાશકર્તા થતું નથી. (૨) તે તેની ધ્રાણેન્દ્રિયને દુખ ઉત્પન્ન કરનારે તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
स्थानाङ्गसूत्रे जयिता भवति । अत्र संयमासंयमवतोरभेदोपचारात् संयमी एव संयमत्वेनोक्त इति वोध्यम् । तथा-त्रोन्द्रियान् जीवान विराधयतस्तु तत्तदिन्द्रियजनित सौख्यात् व्यपरोपणरूपः, तत्तदिन्द्रियसम्बन्धिदुःखसंयोजनरूपश्चेति षड्विधोऽसंयमो भवति । एतदेवाह सूत्रकारः ' तेइंदिया जीवाणं समारभमाणस्स' इत्यादिना । अत्र-अव्यवरोपणसंयोजनं चानास्त्रवरूपत्वात् संयमः, तद्भिन्न व्यपरोपणं संयोजनं चास्रवरूपत्वादसंयमो बोध्य इति ।। सू० ४८॥ है ३ चौथे वह जिह्वामय दुःखसे असंयोजयिता है ४ अर्थात् जिह्वाको दुःख उत्पन्न नहीं करता है, इसी तरहसे वह स्पर्शमय सुखसे अव्यपरोपयिता होता है ५ और इसी तरह वह स्पर्शमय दुःखसे असंयोज. यिता होता है ६ जो जीव तेइन्द्रिय जीवोंकी विराधना करता है, उसको ६ प्रकारका असंयम होताहै, क्योंकि-एक तोवह घाणमय सौख्यसेउसे व्यपरोपित (नाश ) करता है १ दूसरे घ्राणमय दुःखसे उसे संयोजित करता है २ तीसरे वह रसना इन्द्रियके सुख का जिह्वामय सौख्य से व्यवरोपित करता है ३ चौथे वह जिहामय दुःखसे उसे संयोजित करता है ४ पांचवें वह स्पर्शन इन्द्रियके सुखसे उसे वंचित रहित करता है ५ और छठे स्पर्शन इन्द्रियके दुःखसे वह उसे संयोजित करता है ६ यहां पर संयम और असंयमवालेमें अभेदके उपचारसे सयमीही संयमरूपसे कहा गया है, यहां पर अव्यपरोपण और असंयोजन ये अनास्त्रवरूप होनेसे संयम નથી. (૩) તે તેના રસનેન્દ્રિય દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં સુખને નાશકર્તા થતું નથી. (૪) તે તેની જિહવાને દુઃખ ઉત્પન્ન કરનારો બનતે નથી. (૫) તે તેની સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા તેને પ્રાપ્ત થતાં સુખને નાશકર્તા થતું નથી (૬) તે તેની સ્પશેન્દ્રિયને દુખ આપનારે બનતું નથી.
જે જીવ ત્રીન્દ્રિય જીવોની વિરાધના કરે છે તેના દ્વારા ૬ પ્રકારનો અસંયમ સેવાય છે–(૧) તે માણસ તેના ઘણેન્દ્રિયના સુખનો નાશકર્તા બને छ. (२) तन प्राणेन्द्रियन भने। न मने छ (3) ते तन। २सने. ન્દ્રિયના સુખને નાશકર્તા બને છે. (૪) તે તેના રસનેન્દ્રિયના દુઃખનો ઉત્પા६४ मन छ. (५) ते ना २५0 न्द्रया सुमन नाशsi मन छ. (६) ते તેના સ્પર્શેન્દ્રિયના દુઃખને ઉત્પાદક બને છે.
અહીં સંયમ અને સંયમવાળામાં અભેદના ઉપચારની અપેક્ષાએ સંયમીને જ સંયમ રૂપે પ્રતિપાદિત કરવામાં આવે છે. અહીં અગ્ય પરેપણ ( અલગ નહીં કરવાનું નામ અવ્યપરપણ છે) અને અસંજન અનાસવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू. ४१ मनुष्यक्षेत्रगतवस्तुनिरूपणम्
अनन्तर सूत्रे संयमोऽसंयमश्च स्थानषटूकत्वेन निर्दिष्टः; संयमासंयमयोः प्ररूपणा च मनुष्यक्षेत्र एवं क्रियते इति तद्गतवस्तूनि स्थानषट्कत्वेन प्ररूपयन् पश्चपञ्चाशत्सूत्राणि पाह
मूलम्-जंबुद्दीवे दीवे छ अकम्मभूमीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-हेमवए १, हेरण्णवए २, हरिवासे ३, रम्मगवासे ४, देवकुरा ५, उत्तरकुरा ६।१। जंबुद्दीवे दीवे छवासा पण्णत्ता, तं जहा-भरहे १, एरवए २, हेमवए ३, हेरन्नवए ४, हरिवासे ५, रम्मगवासे ६।। २। जंबुद्दीवे दीवे छ वासहरपचया पण्णता, तं जहा-चुल्लहिमवंते १; महाहिमवंते २, निसढे ३, नीलवंते ४ रुप्पी ५ सिहरी ६ । ३ । जंबूमंदरदाहिणे णं छ कूडा पण्णत्ता, | तं जहा-चुल्लहिमवंतकूडे १, वेसमणकूडे २, महाहिमवंतकूडे ३, वेरुलियकूडे ४, निसढकूडे ५, रुयगकूडे ६।४। जंबूमंदर उत्तरे णं छ कूडा पण्णत्ता, तं जहा-नीलवंतकूडे १, उवदंसणकूडे २, रुप्पिकूडे ३, मणिकंचणकूडे ४, सिहरिकूडे ४, तिगिच्छकूडे ६॥ ।५। जंबुद्दीवे दीवे छ महदहा पण्णत्ता, तं जहा-पउमदहे १, महापउमदहे २, तिगिच्छदहे ३, केसरिदहे ४, महापोंडरीयद्दहे ४, पुंडरीयदहे ६ । ६। तत्थ णं छ देवयाओ महिड्डियाओ जाव पल्लोवमद्विइयाओ परिवसंति, तं जहा-सिरी १, हिरी २, धिई रूप हैं, और इनसे भिन्न जो व्यपरोपण और सयोजन हैं वे आस्त्रव रूप होनेसे असयम रूप हैं। अव्यपरोपयिता" का तात्पर्य जो अपृथककारक होता है " ऐसा है ॥ सू० ४८ ॥ રૂપ હોવાથી સંયમ રૂપ છે, અને વ્યપરોપણ અને સંજન આસ્રવ રૂપ હોવાથી અસંયમ રૂપ છે. “અવ્યપરોપવિતા” આ પદનો અર્થ “ અલગ नही नार" थाय छ. ॥ सू. ४८ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे ३, कित्ती ४, बुद्धी ४, लच्छी ६।७। जंबू मंदरदाहिणे णं छ महानईओ पण्णत्ताओ, तं जहा-गंगा १, सिंधू २, रोहिया ३, रोहितंसा ४, हरी ४, हरिकंता ६।७। जंबू मंदरउत्तरेणं छ महानइओ पण्णत्ताओ, तं जहा- नरकंता१, नारीकंता २, सुबनकूला ३, रुप्पकूला ४, रत्ता ५, रत्तवई ६।९। जंबूमंदरपुरस्थिमे णं सीयाए महानईए उभयकूले छ अंतरनईओ पण्णत्ताओ तं जहा-गाहावई १, दहावई २, पंकवई ३, तत्तजला ४, मत्तजला ४, उम्मत्तजला ६।१०। जंबूमंदर पञ्चत्थिमेणं सीओदाए महानईए उभयकूले छ अंतरनईओ पण्णत्ताओ, तं जहा-खोरोदा १, सोहसोया २, अंतोवाहिणी ३, उम्मिमालिणी ४, फेणमालिणी ५, गंभीरमालिणी ६।११ । धायईसंडदीवपुरस्थिमद्धे गं छ अकम्मभूमीओ पण्णत्ताओ, तं जहा- हेमवए १, एवं जहा जंबुद्दीवे दीवे तहा । नदी जाव अंतरणईओ । २२, जाव पुक्खरवरदीवपञ्चस्थिमद्धे भाणियचं ॥५५॥ सू० ४९ ॥
छाया- जम्बूद्वीपे द्वीपे षट् अकर्मभूमयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हैमवतं १, हैरण्यवतं २, हरिवर्ष ३, रम्यकवर्ष ४, देवकुरवः ५, उत्तरकुरवः ६।१। जम्बूद्वीपे
इस ऊपरके सूत्रमें संयम और असंयम ६ स्थानोंसे कहा गया है, संयम और असंयमकी प्ररूपणा मनुष्य क्षेत्रमेंही होती है, अत: अब सूत्रकार मनुष्यक्षेत्र गत वस्तुओंकी प्ररूपणा ६ स्थानोंसे करते हैं इस प्ररूपणामें ये ५५ सूत्र हैं--" जम्बूद्दीवेण दीवे ॥ इत्यादि
આગલા સૂત્રમાં સંયમ અને અસંયમનાં ૬ સ્થાનની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી. સંયમ અને અસંયમની પ્રરૂપણા મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ થાય છે. તેથી હવે સવકાર મનુષ્યક્ષેત્રમાં આવેલા સ્થળની ૬ સ્થાનેની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણ કરે છે. ૫૫ સૂત્રો વડે આ પ્રરૂપણું કરવામાં આવી છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ६ सू. ४१ मनुष्यक्षेत्रगतवस्तुनिरूपणम्
४१५ द्वीपे षडू वर्षाणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-भरतम् १. ऐरवतं २ हैमवतं ३ हैरण्ययतं ४, हरिवर्ष ५, रम्यकवर्षम् ६।६।२। जम्बूद्वीपे द्वीपे षड् वर्षपरपर्वताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्षुद्र हिमवान १, महाहिमवान् २, निषधो ३, नीलवान् ४, रुक्मी ५, शिखरी ६ । ३। जम्बूमन्दरदक्षिणे खलु षट्कूटाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-क्षुदहिमवत्कूटः १, वैश्रवणकूटः २, महाहिमवत्कूटः ३, वैडूर्यकूटः ४, निषधकूटः ५, रुवक कूटः ६ ।४। जम्बू मन्दरोत्तरे खलु षट्कूटाः प्रज्ञसाः, तधथा-नीलवत्कूटः १, उपदर्शन कूटः २, रुक्मिकूटः ३, मणिकाश्चनकूटः ४, शिखरि कूटः ५, तिगिच्छ कूटः ६ ।। जम्बूद्वीपे द्वीपे षड् महाइदाः प्रज्ञप्ताः ____ जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें ६ अकर्मभूमियां कही गई हैं, उनके नाम इस प्रकारसे हैं-हैमवत १ हैरण्यवत २ हरि वर्ष ३ रम्यकवर्ष ४ देव. कुरु ५ और उत्तरकुरु ६ (१) ___ जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें ६ वर्ष कहे गये हैं-जैसे-भरत १ ऐरवत २ हैमवत ३ हैरण्यवत ४ हरिवर्ष ५ और रम्यकर्ष ६ (२)
जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें छह वर्षधर पर्वत कहे गये हैं-जैसे क्षुद्रहिमवान १ महा हिमवान् २निषध३ नीलवान् ४ रुक्मी ५ और शिखरी ६ (३)
जम्बूद्वीपके मन्दर पर्वतकी दक्षिण दिशामें छह कूट कहे गये हैंजैसे-क्षुद्रहिमवत्कूट १ वैश्रवणकूट २ महाहिमवत्कूट ३ वैडूर्य कूट ४ निषधकूट ५ और रुचक कूट ६ (४)
जम्बूद्वीपके मन्दर पर्वतको उत्तर दिशामें छह कूट कहे गये हैं-जैसे" जम्बुद्दीवेणं दीवे " ध्याह--
જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ૬ અકર્મભૂમિએ કહી છે. તેમનાં નામ नीय प्रमाणे छ--(१) डेभपत, (२) २९यवत, (3) उरिवषः, (४) २२५४१र्ष (५) हेव१२ मने (6) उत्त२४२ ॥ १ ॥
द्वीप नामना द्वीपमा ६ वर्ष ४i छे--मरत, (२) भैरवत, (3) भवत, (४) २९यवत, (५) २१ भने () २भ्य: ॥ २ ॥
જંબૂઢીપ નામના દ્વીપમાં ૬ વર્ષધર પર્વતે આવેલા છે. તેમનાં નામ नीय प्रभारी छे--(१) क्षुद्रभिवान् (२) ममिवान् (3) निषध, (४) नातवान् (५) २४भी, भने (६) शिपरी ॥ 3 ॥
જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં ૬ ફૂટ આવેલાં છે--
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे तद्यथा-पद्मदः १, महापाहदः २, तिगिच्छहदः ३, केशरिहदः ४, महापुण्डरीक हृदः ५, पुण्डरीक ह्रदः ६।६। तत्र खलु षड् देवताः महर्टिका यावत् पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति, तद्यथा-श्रीः १, हीः २, धृतिः ३, कीर्तिः ४, बुद्धिः ५, लक्ष्मीः ६।७। जम्बू मन्दरदक्षिणे खलु षड् महानधः प्रज्ञप्ता: तद्यथा-गङ्गा १, सिन्धुः २, रोदिता ३, रोहितांशा ४, हरिः ५, हरिकान्ता ६।८। जम्बूमन्दरोत्तरे खलु षड महानद्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नरकान्ता १, नारीकान्ता २, सुवर्णकूला ३, रुक्मकूला ४ रक्ता ५ रक्तवती ६ । ९ । जम्बूमन्दस्यनीलवस्कूट १ उपदर्शनकूट २ रुक्मिकूट ३ मणिकाश्चन कूट ४ शिखरिकूट ५ और तिगिच्छकूट ६ (५)
जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें छह महाहूद्र (द्रह) कहे गयेहैं-जैसे-पद्महूद१ महापद्म हद २ तिगिच्छहूद ३ केशरिहूद ४ महापुण्डरीक हद ५ और पुण्डरीक हूद ६ (६) इनमें छह देवियां महाऋद्धिवाली यावत् एक पल्योपमकी स्थितिवाली रहती हैं उनके नाम इस प्रकार से हैं-श्री १ ही २ धृति ३ कीर्ति ४ बुद्धि ५ एवं लक्ष्मी ६ (७)
जम्बूद्वीपके मन्दर पर्वतकी दक्षिण दिशामें छह महानदियां कही गई हैं-जैसे-गङ्गा १ सिन्धु २ रोहिता ३ रोहितांशा ४ हरि ५ और हरिकान्ता ६ (८) जम्बूद्वीपके मन्दर पर्वतकी उत्तरदिशामें छह महा. (१) क्षुद्रभिपत्थूट, (२) वैश्रय ८, (3) म भवदूंट, (४) वैय५८, (५) નિષધકૂટ અને (૬) રુચકકૂટ ૪
જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં ૬ ફૂટ આવેલાં છે-- (१) flace, (२) ७५४N नट, (3) भिट, (४) भणियन, (५) शिमरीट भने (६) ति७ि५२. ॥ ५ ॥
જબૂઢીપ નામના દ્વિપમાં નીચે પ્રમાણે ૬ મહાહદ આવેલાં છે– (१) ५E, (२) भ७:५४, (3) ति२७.६६, (४) शE, () मी3185 माने (६) रीडू. ॥ ६ ॥
ઉપર્યુક્ત હદમાં મહાદ્ધિ આદિથી સંપન્ન દેવીઓ રહે છે. તેમનાં नाम (१) श्री, (२)ी, (3) पति, (४) हीति, (५) मुद्धि मने (6) सभी ॥७॥
જબૂદ્વીપના મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં ૬ મહાનદીઓ કહી છે– (१) , (२) सिंधु, (3) डिता, (४) २॥डितांशा, (५) रि भने (६) Pिात. ॥ ८ ॥
જબૂદ્વીપમાં મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં નીચે પ્રમાણે ૬ મહે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ४९ मनुष्यक्षेत्रगतवस्तुनिरूपणम् पौरस्त्ये खलु सीताया महानद्या उभयकूले षट् अन्तरनद्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाग्राहावती १, दावती २, पङ्कवती ३, तप्त नला ४, मतजला ५, उन्मत्तजला ६। ।१०। जम्बूमन्दरपाश्चात्ये खलु सीतोदाया महानद्या उभयकूले षट अन्तरनद्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्षीरोदा १, सिंहस्रोताः २, अन्तवाहिनी ३, ऊर्मिमालिनी ४, फेनमालिनी ५, गम्भीरमालिनी ६ ।११। धातको खण्ड पौरस्त्याः खलु षट अकर्मभूमयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-हैमवतम् १, एवं यथा जम्बूद्वीपे द्वीपे तथा । नधो यावत् अन्तर नद्यः। २२, यावत् पुष्करवरद्वीपार्द्ध पाश्चात्यार्दै भणितब्यम् ५५.४९
टीका-'जंबुद्दीवे दीवे ' इत्यादि
जम्बूद्वीपस्था अकर्मभूमयः षभिः स्थानरुक्ताः ।१। एवमेव वर्षाणि २, वर्षधरपर्वताः ३, जम्बूमन्दरस्य दक्षिणदिग्वतिनः कूटाः ४, तस्यैव उत्तरदिग्वर्तिनः कूटाः ५, महाहदाः ६, तत्रस्था देवताः ७, जम्बूमन्दरस्य दक्षिणदिग्ध नदियां कही गई हैं-जैसे-नरकान्ता १ नारीकान्ता २ सुवर्णकूला ३ रुक्मकूला ४ रक्ता ५ और रक्तवती ६ जम्बूद्वीपके मन्दर पर्वतकी पूर्व दिशामें सीता महानदी के दोनों तट पर छ अन्तर नदियां कही गई हैं-जैसे-ग्रहायती १ हूदावती २ पङ्कवती ३ तप्तजला ४ मत्तजला ५ और उन्मत्तजला ६ (१०) ___ जम्बूद्वीपके मन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशामें सीतोदामहानदीके दोनों तटपर छह ६ अन्तर नदियां कही गई हैं-जैसे-क्षीरोदा १ सिंहस्रोता२ अन्तर्वाहिनी ऊर्मिमालिनी४ फेनमालिनी और गम्भीरमालिनी६(११)
धातकीखण्डके पौरस्त्याई में (पूर्वाधमें) ६ अकर्मभूतियां कही गई हैंजैसे-हैमवत १ हैरण्यवत २ हरिवर्ष ३ रम्यकवर्ष ४ देवकुरु ५ और नहीमा ४ी छ–(१) न२४-di, (२) नारीsiral, (3) सुपal, (४) भसा, (५) २४ता मन (6) २४तवती. ॥६॥
જબૂદ્વીપના મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં સીતા મહાનદીના બને તટ ५२ छ अन्तरनी। ही छ--(१) वती, (२) द्वापती, (3) ५४१ती, (४) mrat, (५) मत्त मन (6) जन्मत्ता ॥ १० ॥
જબૂદ્વીપના મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં સદા મહાનદીના બને तट ५२ ७ अन्तरनदीमे। हीछे--(१) क्षीरोही. (२) सिंखोत!, (3) अन्त. पाहनी, (8) भिमासीनी, (५) नमालिनी अन (6) भीरमालिनी ११॥
पातामा पूर्वाधमा ७ ५४म भूमिमा ४ी छे--(१) भक्त, (२) २९य१त, (3) अश्विषः, (४) २२५४१९, (५) ४१४२ भने (६) उत्तररु. स्था०-५३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे तिन्यो महानयः ८, तस्यैवोत्तरदिग्वत्तिन्यो महानद्यः ९, जम्बूमन्दरपूर्व दिग्वतिन्याः सीताया महानद्या उभयकूलवर्तिन्योऽन्तरनयः १०, जम्बूमन्दर पश्चिमदिग्वर्तिन्यः सीतोदा महानद्या उभयकूलवर्तिन्योऽन्तरनद्यश्च षड्भिः षभिः स्थानरुक्ताः ११॥ यथा जम्बूद्वीपेऽकर्मभूम्यादयः प्रोक्तास्तथैव धातकी खण्ड द्वीपस्य पौरस्त्या? ११ पाश्चात्याढे च ११, पुष्करवरद्वीपार्द्धस्यापि पौरस्त्या? ११, पाश्चात्त्याः च ११ विज्ञेयाः । एवं सर्वसंकलनया पञ्च पश्चाशत् (५५) सूत्राणि जातानीति ॥ सू० ४९॥
अनन्तरोक्तक्षेत्राणि तु कालविशिष्टानि भवन्तीति कालविशेषानाह
मूलम् छ उऊ पण्णत्ता, तं जहा-पाउसे १, वरिसारत्ते २, सरए ३, हेमंते ४, वसंते ५, गिम्हे ६॥ १॥ छ ओमरत्ता पण्णत्ता, तं जहा-तइए पव्वे १, सत्तमे पवे २, एक्कारसमे पवे ३, पन्नरसमे पवे ४, एगूणवीसइमे पच्वे ४ तेवीसइमे पव्वे ६।२। छ अइरत्ता पण्णत्ता, तं जहा- च उत्थे पवे १, अट्ठमे पवे २, दुवालसमे पवे ३, सोलसमे पव्वे ४, वीसइमे पव्वे ५ चउवीसइमे पवे ६ । ३॥ सू० ५० ॥ उत्तरकुरु । नदियां एवं यावत् अन्तर नदियां यह सब कथन यहां ऊपर सूत्रमें जम्बूद्वीपके प्रकरण जैसा किया गयाहै, वैसा कर लेना चाहिये२२ इसी तरहका कथन पुष्करवर द्वीपा के पाश्चात्यार्द्ध में पश्चिमा भी कर लेनाचाहिये ये ५५ सूत्र इस प्रकारसे हुए हैं, कि जम्बूद्रीप सम्बन्धी ११ धातकीखण्ड द्वीपके पौरस्त्यार्द्ध के ११ ग्यारह इस पाश्चात्या के ११ ग्यारह पुष्करवरद्वीपार्धके पौरस्त्याधके ११ और पाश्चात्यार्धके ११ इस प्रकार ये सब मिलकर ५५ हो जाते हैं । सू० ४९ ॥ ત્યારબાદ અન્તરનદીઓ સુધીના સૂત્રોનું કથન ઉપર મુજબ જ કરવું જોઈએ. આ રીતે ધાતકીખંડના પૂર્વાર્ધ વિષયક ૧૧ સૂત્રે જમ્બુદ્વીપના ૧૧ સૂત્ર જેવાં જ બનશે. એ જ પ્રમાણે ધાતકીખંડના પશ્ચિમાધના પણ ૧૧ સૂત્રે બનશે. એ જ પ્રમાણે પુષ્કરવર દ્વીપાર્ધના પૂર્વાર્ધના ૧૧ અને પશ્ચિમાર્થના ૧૧ સૂત્ર મળીને કુલ પપ સૂત્ર બની જાય છે. એ સૂ. ૪૯ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ५० कालविशेषनिरूपणम् ___छाया-षड् ऋतबः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पाठ १ वर्षारात्रः २, शरत् ३, हेमन्तो ४, वसन्तो ५, ग्रीष्मः ६ ११ षड अवमरात्राः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-तृतीये पर्वणि १, सप्तमे पर्वणि २, एकादशे पर्वणि ३, पञ्चदशे पर्वणि ४, एकोनविंशतितमे पर्वणि ५, त्रयोविंशतितमे पर्वणि ६। २। पट अतिरात्राः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाचतुर्थे पर्वणि १, अष्टमे पर्वणि २, द्वादशे पर्वणि ३, षोडशे पर्वणि ४, विशतितमे पर्वणि ५, चतुर्विशतितमे पर्वणि ६।३। ॥ सू० ५० ॥
टीका--'छ उऊ ' इत्यादि--
ऋतवा मासद्वयप्रमाणात्मककालविशेषाः प्रावृड् वर्षांरात्रादिभेदेन षट्संख्यका बोध्याः । तत्र प्राट् आषाढश्रावणमासद्वयात्मिका । वर्षारात्रौ भाद्रपदामासद्वयममाणः । एवं शरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्मा अपि कातिकादिक्रमेण द्वि द्वि मासात्मका बोध्याः । लौकिकास्तु वर्षाशरद्धेमन्तशिशिरवसन्तग्रीष्माख्यान् श्रावणादि क्रमेण द्वि द्वि मासात्मकान् षड् ऋतून मन्यन्ते इति ।१। तथा-अब
"छ उऊ पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ५० ॥ टोकार्थ-दो महिनोंकी १-१ ऋतु होतीहै, ऐसी ऋतुएँ प्रावृद् वर्षारात्र आदिके भेद से छ प्रकार की है, जो इस प्रकार हैप्रावृट् १ वर्षारात्र २ शरत् ३ हेमन्त ४ वसन्त ५ और ग्रीष्म ६। इनमें आषाढ श्रावणकी प्रावृटू ऋतु होती है, भाद्रपद आश्विन इन दो महीनोंकी वर्षारात्र होती है, कार्तिक अगहनकी शरद् ऋतु होती है, पूस माहकी हेमन्त एवं फाल्गुन चैत्रकी वसन्त ऋतु होती है, वैशाख ज्येष्ठ मासकी ग्रीष्म ऋतु होती है, इस तरइसे ये ऋतुएँ दो दो मासकी होती हैं । लौकिक जन शरद-शिशिर हेमन्त वसन्त और ग्रीष्म वर्षा ये ऋतुएँ आसोज कार्तिक मास आदि दो दो मासके योगसे
टी -“छ उऊ पण्णत्ता " त्याह--
બબ્બે માસની દરેક ઋતુ થાય છે. એવી જ રકતુઓ નીચે પ્રમાણે છે. (१) प्राट, (२) वर्षात्र, (3) श२त् (४) उपन्त, (५) वसन्त मन (6) श्री.
અષાઢ અને શ્રાવણ માસમાં પ્રવૃત્ ઋતુ આવે છે. ભાદરવા અને આસો માસમાં વર્ષારાત્ર આવે છે. કારતક અને માગશરમાં શરદ ઋતુ આવે છે, છે, પિષ અને મહામાં હેમન્ત ઋતુ આવે છે, ફાગણ અને ચિત્રમાં વસન્ત અને વૈશાખ અને જેઠમાં ગ્રીષ્મ ઋતુ આવે છે. આ પ્રમાણે બબ્બે માસની પ્રત્યેક ઋતુ સમજવી છતાં લેકે આ પ્રકારની છ ઋતુઓ ગણે છેશરદ, શિશિર, હેમન્ત, વસન્ત અને શ્રીમ. આ ઋતુઓ આસે અને કાર્તિક માસ વિગેરે બબ્બે માસના રોગથી થાય છે. વર્ષ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
स्थानाङ्गसूत्रे
मरात्राः - अवमाः = हीना रात्रयः - अवमरात्राः - दिनक्षयाः षट् संख्यकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - तृतीये पर्वणि ' इत्यादि ।
तदत्र पर्व
"आसाढ बहुलपक्खे, भद्दवए कत्तिए य पोसेय । फल्गुणवइसाहेसुय, नाथन्या आमरताओ || १ || "
-
छाया-- आषाढ बहुलपक्षे, कार्त्तिके च पौधे च ।
फाल्गुन वैशाखयोश्च ज्ञातव्याः अत्रमरात्राः || १॥ इत्युत्तराध्ययन सूत्रवाक्यानुसारेण लौकिकग्रीष्मऋतुमारभ्य बोध्यम् । एवं च तृतीये पर्वणि - आषाढकृष्णपक्षे इत्यर्थः । तथा-सप्तमे पर्वणि भाद्रपद - कृष्णपक्षे, एकादशे पर्वणि कार्त्तिक कृष्णपक्षे, पञ्चदशे पर्वणि पौषकृष्णपक्षे, होती हैं, ऐसा मानते हैं || १ || छह अवमरोत्र अर्थात् न्यूनदिन कहे गये हैं- जैसे तृतीय पर्व में - आषाढ कृष्णपक्ष में-' आसाढबहुल पक्खे " इत्यादि ।
( उत्तरा० अध्य० २६ गा० १५ )
इस उत्तराध्ययन सूत्र वाक्यके अनुसार लौकिक ग्रीष्म ऋतुसे लेकर जानना चाहिये इस तरह यहां तृतीय पर्वका वाच्यार्थ होता है, आषाढ कृष्ण पक्ष इस आषाढ कृष्णपक्ष में प्रथम अवमरात्र होता है, अर्थात् इस पक्ष में १४ चौरह दिन होते हैं द्वितीय अवमरात्र ग्यारहवें पर्व में कार्तिक कृष्ण पक्ष में चतुर्थ अवमरात्र पन्द्रहवें पर्व में - पौष कृष्णपक्ष में पंचम अवमरात्र १९ वे पर्व में - फाल्गुन कृष्णपक्ष में और षष्ठम अत्रमरात्र २३ वें पर्व में - वैशाख कृष्णपक्ष में આવે છે એ જ પ્રમાણે બીજી ઋતુએના પણ ખબ્બે માસ અનુક્રમે સમજી सेवा. ॥ १ ॥
आसाढ •
વર્ષોમાં છ અવમમાત્ર થાય છે. અવસરાત્ર એટલે દિનક્ષય, જેમકે— તૃતીય પ ́માં એટલે કે અષાઢ માસના કૃષ્ણપક્ષમાં. કહ્યું પણ છે કે “ बहुलपक्खे " त्याहि उत्तराध्ययन सूत्रमा उद्या प्रमाणे डिग्रीष्म ऋतुथी લઈને વસન્ત ઋતુ પન્તનું વર્ણન સમજવું. તૃતીય પત્રમાં એટલે કે અષાઢ માસના કૃષ્ણપક્ષમાં પહેલા નક્ષય થાય છે. સપ્તમ પર્વમાં એટલે કે ભાદરવા માસના કૃષ્ણપક્ષમાં ખીજો દીનક્ષય થાય છે. અગિયારમાં પત્રમાં એટલે કે કારતક માસના કૃષ્ણપક્ષમાં ત્રીજો દિનક્ષય થાય છે. પ`દરમાં પ માં એટલે કે પોષ માસના કૃષ્ણપક્ષમાં ચાથા નિક્ષય થાય છે. એગણીસમાં પ માં એટલે કે ફાગણુ માસના કૃષ્ણપક્ષમાં પાંચમા નિક્ષય થાય છે. ૨૩ માં પત્રમાં
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२१
सुधा टोका स्था.६ सू. ५० कालविशेषनिरूपणम् एकोनविंशतितमे पर्वणि-फाल्गुनकृष्ण पक्षे, त्रयोविंशतितमे पर्वणि वैशाखकृष्णपक्षे इति । एतेषु षट्स अवप्तरात्र सद्भावात् षट् अत्रमरात्रा भवन्तीति भावः ।।
तथा--अतिरात्रा:-अतिशया रात्रयः, अतिरात्रा:-दिनद्धयः षड्विधाः प्रज्ञप्ताः । तत्र-आषाढशुक्लपक्ष:-चतुर्थ पर्व १, भाद्रशुक्लपक्ष:-अष्टमं पर्व २, कार्तिक शुक्लपक्षो द्वादशं पर्व ३, पौषशुक्लपक्षः षोडश पर्व ४, फाल्गुनशुक्लपक्षो विंशतितमं पर्व ५, वैशाख शुक्लपक्षस्तु चतुर्विशतितमं पर्वेति ।३।०५०।
अनन्तरसूत्रोक्तार्थस्तु ज्ञानेनावगम्यते इति ज्ञानमभिधातुं मूत्रद्वयमाह
मूलम्-आमिणिवोहियणाणस्त णं छविहे अत्थोवग्गहे पण्णत्ते, तं जहा--लोइंदियस्थोवग्गहे जाव नोइंदियत्थोवग्गहे ॥ सू० ५१ ॥
छाया--आमिनिबोधिक ज्ञानस्य खलु षड् विधः अर्थावग्रहः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-: श्रोगेन्द्रियार्थावग्रहो यावत् नो इन्द्रिावग्रहः ॥ सू० ५१ ॥
टीका--' आणिबोहियणागस्स' इत्यादि--
आभिनिबोधिकज्ञानस्य मतिज्ञानस्य खलु अर्थावग्रह -अर्थस्थ अवग्रहणम् , अर्थावग्रहः - सकलरूपादिविशेष निरपेक्षाऽनिर्देश्यसामान्यमात्रार्थग्रहणरूपः । होता है, इन छहमें अवमरात्र-दिनक्षयके सद्भावसे ये ६ अवमरात्र होते हैं ॥२॥ तथा-अतिरात्र-दिनवृद्धि-छह प्रकारके कहे गये हैं जैसेचतुर्थ पर्व-आषाढ शुक्लपक्ष १ भाद्र शुक्लपक्ष २ कार्तिक शुक्लपक्ष ३ पौषशुक्ल पक्ष४ फाल्गुन शुक्लपक्ष और वैशाख शुक्लपक्ष।सू०५०॥
इस ऊपरके सूत्र में कहा गया अर्थ ज्ञानसे जाना जाताहै, इसलिये अब सूत्रकार ज्ञानका कथन करने के लिये दो सूत्र कहते हैंએટલે કે વૈશાખ માસના છઠ્ઠા પર્વમાં છઠ્ઠો દિનક્ષય થાય છે. આ રીતે કુલ છ અવમાત્ર ( દિનક્ષય) થાય છે. જે ૨ છે
અતિરાત્રિ ( દિનવૃદ્ધિ) છ પ્રકારની કહી છે– (૧) ચતુર્થ પર્વ એટલે है अषाढ मासना शु५८ पक्षम, (२) मा४२वाना शुस पक्षमा, (3) १२. તકના શુકલ પક્ષમાં, (૪) પિષના શુકલ પક્ષમાં, (૫) ફાગણના શુકલ પક્ષમાં અને વિશાખના શુકલ પક્ષમાં. ૩ સૂ. ૫૦
ઉપરના સૂત્રમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે વિષય જ્ઞાન દ્વારા જાણું શકાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર બે સૂત્ર વડે જ્ઞાનની પ્રરૂપણા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
स्थानाङ्गसूत्रे प्रथम परिच्छेदनम् अर्थावग्रह इति निर्विकल्पकं ज्ञानं दर्शनरूपमित्युच्यते । अयं च नैश्वयिक एक सामायिकः । यस्तु व्यावहारिकः 'शब्दोऽयम्' इत्याधुल्ले. खवान् स आन्तमौहूर्तिक इति । स तु मनासहितेन्द्रियपश्चकजन्यत्वात् षविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियार्थावग्रहः-श्रोत्रेन्द्रियेण अर्थावग्रहः । एवं चक्षुरिन्द्रियाविग्रहादिषु बोध्यम् । इदमत्र बोध्यम्-चक्षुर्मनसोस्तु अमाप्यकारित्वाद् व्यञ्ज
"अभिणिवोहिय नाणस्स" इत्यादि सूत्र ५१॥
अभिनियोधिक ज्ञानका-मतिज्ञानका अर्थावग्रह समस्त रूपादि विशेषकी अपेक्षासे रहित ऐसे अनिर्देश्य सामान्य मात्ररूप अर्थका जो ग्रहण करता है, वह अर्थावग्रह है, यह अर्थावग्रह प्रथम परिच्छेदन रूप होता है, प्रथम परिच्छेद निर्विकल्प ज्ञान रूप होता है। तथानिर्विकल्पक ज्ञान दर्शनरूप होता है । अर्थावग्रह नैश्चयिक और व्याव. हारिक भेदसे दो प्रकारका कहा गया है, यहां जो अर्थावग्रह कहा गया है, वह नैश्चपिक अर्थावग्रह कहा गया है, इस नैश्चयिक अर्थाव. ग्रहका काल प्रमाण १ समयका होता है । व्यावहारिक जो अर्थावग्रह होता है-जैसे-यह शब्द है, ऐसा जो अर्थ का अवग्रह रूप ज्ञान होता है, वह व्यावहारिक अर्थावग्रह है-सो यह व्यावहारिक अर्थावग्रह एक अन्तर्मुहर्तकालके प्रमाणवाला होता है, यह पांच इन्द्रियोंसे एवं मनसे उत्पन्न होता है, अतः इसे छह प्रकारका कहा गया है, जैसे-श्रोत्र. न्द्रिय जन्य अर्थावग्रह चक्षुइन्द्रियजन्य अर्थावग्रह इत्यादि यहाँ तात्पर्य रे छ. “ आभिणियोहियणाणस्स" याह--
આભિનિધિક જ્ઞાનને (મતિજ્ઞાનને) અર્થાવગ્રહ (સમસ્ત રૂપાદિ વિશેની અપેક્ષાથી રહિત એવા અનિર્દેશ્ય સામાન્ય માત્રરૂ૫ અર્થને જે ગ્રહણ કરવાનું થાય છે તેનું નામ અર્થાવગ્રહ છે) પ્રથમ પરિચછેદન રૂપ હોય છે. પ્રથમ પરિચ્છેદ નિવિકલ્પ જ્ઞાનરૂપ હોય છે. તથા નિવિક ૯૫ જ્ઞાન દર્શન ३५ डाय छ अर्थापना में ले ४ा छ-(१) नेश्वयि मने (२) व्याप. હારિક. અહીં જે અર્થાવગ્રહ કહ્યો છે તે નૈઋયિક અર્થાવગ્રહ સમજ. આ નૈશ્ચયિક અર્થાવગ્રહનું કાળપ્રમાણ એક સમયનું હોય છે. “આ શબ્દ છે” એવું જે અર્થના અવગ્રહ રૂપ જ્ઞાન હોય છે. તેનું નામ વ્યાવહારિક અર્થાવગ્રહ છે. તે વ્યાવહારિક અર્થાવગ્રહનું કાળપ્રમાણ એક અન્તર્મુહૂર્તનું હોય છે. તે પાંચ ઇન્દ્રિયે અને મનથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેના નીચે પ્રમાણે છે પ્રકાર કહ્યા છે-શ્રોત્રેન્દ્રિય જન્ય અર્થાવગ્રહથી લઈને ઈન્દ્રિયજન્ય અર્થાવગ્રહ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था०६ सू० ५१ ज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
४२३ नावग्रहो न भवति, ततस्तयो रविग्रह एवेति । षष्ठ भेदमाह-'नो इंदियत्युग्गहे' इति । नो इन्द्रियार्थावग्रहः-नो इन्द्रियेण-भाव मनसा अर्थावग्रहो द्रव्येन्द्रिय व्यापार निरपेक्षो घटायर्थस्वरूपपरिभावनाभिमुखः प्रथममेकसामायिको रूपाद्यर्थाका. रादि विशेषचिन्तारहितोऽनिर्देश्यसामान्यमात्र चिन्तात्मको बोधो नोइन्द्रियार्थावग्रहः । नोइन्द्रियं हि मनः, तच द्विधा-द्रव्यरूपं भावरूपं च । तत्र मनः पर्याप्ति नामकर्मोदयात् यन्मनः-मायोग्य वर्गणा दलिकानादाय मनस्त्वेन परिगमते ऐसा है, चक्षु और मन ये दोनों अप्राप्यकारी माने गये हैं इसलिये व्यञ्जनावग्रह अप्रकट पदार्थका अवग्रहरूप ज्ञान इन दोनो इन्द्रियोंसे नहीं होता है, इन दोनों इन्द्रियोंसे तो अर्थावग्रहही होता है, इस तरह पांच इन्द्रियोंसे जन्य अर्थावग्रह पांच प्रकारका हो जाता है, और जो मनसे जन्य अर्थका अवग्रह रूप ज्ञान होता है, वह नो इन्द्रियार्थावग्रह है, भाव मन से द्रव्येन्द्रियके व्यापारकी अपेक्षा रखे विना घटादिरूप पदार्थके स्वरूपको जानने के अभिमुख जो बोध होता है, वह नो इन्द्रिविग्रह है, यह नो इन्द्रियार्थावग्रह जब तक रूपादि अर्थके आकार आदिकी चिन्तासे रहित होता है, तब तक यह प्रथम एक समयका नैश्चयिक अर्थावग्रह कहलाता है, क्योंकि यह अनिर्देश्य सामान्य मात्रका चिन्तनरूप होता है, नो इन्द्रिय नाम मनका है, यह मन द्रव्यमन और भाव मनके भेदसे दो प्रकारका कहा है। इनमें जो मन मनः पर्याप्ति नामकर्मके उदयसे मनःप्रायोग्य वर्गणादलिकोंको लेकर પર્યનતના છ પ્રકાર અહીં સમજી લેવા. ચક્ષુ અને મન, આ બનેને અપ્રાયકારી માનવામાં આવ્યા છે, તેથી વ્યંજનાગ્રહ-અપ્રકટ પદાર્થના અવગ્રહ રૂપ જ્ઞાન–તે બને ઈન્દ્રિ દ્વારા થતું નથી. તે બન્ને ઈન્દ્રિયો વડે તે અર્થાવગ્રહ જ થાય છે. આ રીતે પાંચ ઈન્દ્રિયો વડે જન્ય અર્થાવગ્રહ પાંચ પ્રકારને હોય છે અને જે મનથી જન્ય અર્થના અવગડ રૂ૫ જ્ઞાન હોય છે તેનું નામ
ન ઇન્દ્રિયાર્થાવગ્રહ” છે. આ અવગ્રહને છડ઼ો પ્રકાર છે. ભાવમન વડે દ્રવ્યેન્દ્રિયના વ્યાપારની અપેક્ષા રાખ્યા વિના ઘટાદિ રૂપ પદાર્થના સ્વરૂપને દર્શાવનારો જે બંધ થાય છે તે નોઈન્દ્રિયાથવગ્રહ છે. આ નેઈન્દ્રિયાથવગ્રહ
જ્યાં સુધી રૂપાદિ અર્થના આકાર આદિની ચિતાથી રહિત હોય છે ત્યાં સુધી પ્રથમ એક સમયને નૈયિક અર્થાવગ્રહ કહેવાય છે, કારણ કે તે અનિર્દેશ્ય સામાન્ય માત્રના ચિન્તન રૂપ હોય છે. મનને ઈન્દ્રિય કહે છે. તે મનના દ્રવ્યમન અને ભાવમન નામના બે ભેદ કહ્યા છે. જે મન:પર્યામિ નામકર્મના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
तद् द्रव्यरूपं मनः । तथा-द्रव्यमनोऽवष्टम्मेन जीवस्य यो मननपरिणामः स भाव मनः । तत्रेह भावमनो गृह्यते । तद्ग्रहणे हिं द्रव्यमनसोऽपि ग्रहणं भवत्येव द्रव्यमनोविनाभावमनसोऽसंभवात्। भावमनोविनाऽपिच द्रव्यमनो भवति ।मू०५१।
तथा
मूलम्-छबिहे ओहिनाणे पण्णत्ते, तं जहा-आणुगामिए १ अणाणुगामिए २ वड्डमाणए ३ हीयमाणए ४ पडिवाई ४ अपडिवाई ५॥ सू० ॥ ५२ ॥
छाया-पड्विधमवधिज्ञानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-आनुगामिकम् १, अनानुगामिकं २ वर्द्धमानक ३ हीयमानकं ४ प्रतिपाति ५ अमतिपाति ६ ॥० ५२॥ उन्हें मनरूपसे परिणमता है, वह द्रव्यमान है, तथा द्रव्यमनके सहारेसे जो जीवका मनन करनेरूप परिगमन होता है, वह भावमन है, यहां नो इन्द्रियार्थावग्रहमें इसी भाव मनसे अर्थका अपग्रह रूप ज्ञान होता है, अतः उसे नो इन्द्रियार्थावग्रह कहा गया है, ऐसा जानना चाहिये भाव मनके ग्रहणसे द्रव्य मनका भी ग्रहण हो जाता है, क्योंकि भाव. मनका व्यापार द्रव्यमनके विना नहीं होता है, द्रव्यमान तो भावमनके विना भी होता है । सू० ५१॥
तथा-"छब्धिहे ओहिनाणे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र ५२ ॥ सूत्रार्थ-अवधिज्ञान ६ प्रकारका कहा गयाहै-जैसे-आनुगमिक १ अनानुगमिक २ वर्द्धमानक ३ हीयमानक ४ प्रतिपाति ५ और अप्रतिपाति ६। ઉધ્યથી મનઃ પ્રાગ્ય વણઢલિકને લઈને તેમને મનરૂપે પરિણુમાવે છે, તે દ્રવ્યમન છે. તથા દ્રવ્યમનની મદદથી જીવની મનન કરવા રૂપ જે પ્રવૃત્તિ ચાલે છે તેને ભાવમન કહે છે. ઈન્દ્રિય અર્થાવગ્રહમાં આ ભાવમન વડે જ અર્થના અવગ્રહ રૂપ જ્ઞાન થાય છે, તેથી તેને નેઈન્દ્રિયાર્થાવગ્રહ કહેવામાં આવ્યા છે, એમ સમજવું. ભાવમનના ગ્રહણ વડે દ્રવ્યમનનું પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે, કારણ કે દ્રવ્યમન વિના ભાવમનને વ્યાપાર ચાલી શકતો નથી. દ્રવ્યમન તે ભાવમન વિના પણ હોઈ શકે છે. એ સૂ. ૫૧ છે
तथा-" छविहे ओहिनाणे पण्णत्ते "-त्याह-(सू. ५२) सूत्राथ-मधिज्ञानना नीय प्रमाणे ६५२ ४ा छ-(१) मानुगामि, (२) मनानुभि (3) १द्धमान, (४) डीयमान, (५) प्रतिपाति मन (1) मप्रतिपाति.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
...
सुघाटीका स्था०६ सू०५२ अवधिज्ञानस्वरूपनिरूपणम् टीका--' छव्विहे ' इत्यादि
अवधिज्ञानम्-आत्मनोऽर्थसाक्षात्करण,व्यापारोऽवधिः । यद्वा- अब' शब्दोऽव्ययत्वेनानेकार्थकत्वादधः शब्दार्थकः । अत्र-अधो नीचप्रदेशे विस्तृत वस्तु धीयते-परिच्छिद्यतेऽने नेत्यवधिः-अधोविस्तृतविषयकज्ञानम् । अवधिश्वासौ ज्ञानं चेत्यवधिज्ञानम् । विषयस्थ बहुत्वं स्वीकृत्यैवं व्युत्पत्तिरिति बोध्यम् । अन्यथा तिर्यग्_वा विषयं परिच्छिन्दानस्यावधिव्यपदेशो न स्यात् ।यद्वा-अधिर्मर्यादारूपिष्वेव द्रव्येषु परिच्छेदकतया प्रवृत्तिरूपा, तदुपललितं ज्ञानमवधिज्ञानम् । यद्वा
विना किसी इन्द्रियकी सहायतासे जो अवधिज्ञानावरण कर्मके क्षयोपशमसे रूपीद्रव्यको स्पष्ट रूप से जाननेवाला ज्ञान होता है, वह अवधिज्ञान है । अवधिज्ञान के चलते आत्मा द्रव्यक्षेत्र काल भावको मर्यादा लेकर रूपी पदार्थों को जानता है, अथवा-अब शब्द अव्यय है, यह अनेक अर्थका वाचक है, यहां इसका अर्थ अधः लिया गया है, अतः जिसके द्वारा नीचे प्रदेशमें विस्तृत वस्तु जानी जाती है, वह अवधि है " अवधीयते” इति अवधिः अवधिश्वासौ ज्ञानं च इति अवधिज्ञानम्" ऐसी जो यह यहां व्युत्पत्ति प्रदर्शित की गई है, वह विषयकी बहुलताको लेकर की गई है। नहीं तो फिर तिर्यग अथवा ऊर्ध्वगत वस्तुको जाननेवाला ज्ञान अवधिज्ञान नहीं कहलासकेगा अथवा अवधि नाम मर्यादाका है, इस ज्ञानमें रूपी पदार्थों को ही जाननेकी अपेक्षासे है, अतः इस मर्यादाले उपलक्षित जो ज्ञान है, यह
અવધિજ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયે પશમથી, કોઈ પણ ઈન્દ્રિયની મદદ વિના રૂપી દ્રવ્યને સ્પષ્ટ રૂપે જાણનારું જે જ્ઞાન છે તેને અવધિજ્ઞાન કહે છે. આવવિજ્ઞાનના પ્રભાવથી આત્મા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની મર્યાદામાં રહીને ३पी पहाथ न ल श छे. अथवा " अब” मा ५४ भव्यय छ भने त भने प्रारना मर्थन पाय छे. सही तन। म " अधः" सेवामा આવ્યો છે. તેથી અવધિજ્ઞાનને અર્થ નીચે પ્રમાણે થાય છે—જેના દ્વારા નીચેના પ્રદેશમાં રહેલી વસ્તુને જાણી શકાય છે તેનું નામ અવધિજ્ઞાન છે. “ अवधीयते इति थवधिः अवधिश्वासौ ज्ञानं च इति अवधिज्ञानम् " 13. રની જે અવધિજ્ઞાનની વ્યુત્પત્તિ પ્રકટ કરવામાં આવી છે તે વિષયની બહ નાને લીધે પ્રકટ કરવામાં આવી છે, નહીં તે તિર્યગૂ અથવા ઉદર્વગત વસ્તુને જાણનારા જ્ઞાનને અવવિજ્ઞાન કહી શકાત નહીં. અથવા અવધિ એટલે મર્યાદા આ જ્ઞાન રૂપી પદાર્થોને જ જાણી શકે છે–ખરૂપી પદાર્થોને જાણી શકતું નથી. આ પ્રકારની મર્યાદાવાળું આ જ્ઞાન હોવાથી તેને અવધિજ્ઞાન કહે છે.
स्था०-५४
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
स्थानाङ्गसूत्रे अवधिना=मर्यादया खपि द्रव्याण्येव जानातीति व्यवस्थया ज्ञानम्-अवधिज्ञानम् । यद्वा-अव-मर्यादया-एतावत् क्षेत्रं पश्यन् एतावन्ति द्रव्याणि एतावन्तं कालं पश्यतीत्यादि नियमित क्षेत्रादि लक्षणया धीयते-परिच्छिद्यते रूपि वस्तु अगेनेत्य. वधिः, अवधिश्वासौ ज्ञानं चेत्यवधिज्ञानम् । आत्मनोरूपि द्रव्य साक्षात्कार कारणमिन्द्रिय मनो निरपेक्षो झानविशेषोऽवधिज्ञानमिति । तत् षडूविध षट् प्रकारक प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-आनुगामिकम्-अनुगमन शीलं, यदवधिज्ञानं गच्छन्तमवधिज्ञानिनं लोचनवदनुगच्छति तदिति । अनानुगामिकम्-यद् गच्छन्तमवधिज्ञानिनं नानु. गच्छति शृङ्खलाप्रतिबद्धपदीपवत् तदित्यर्थः २। वर्द्धमानकम्-वर्द्धते इति वर्दमानं, तदेव बर्द्धमानकम् उत्पत्तिकालतः समारम्य प्रबर्द्धमानं शुक्लपक्षचन्द्रवदित्यर्थः ३। अवधिज्ञान है, अथवा-मर्यादासे द्रव्य क्षेत्रकाल एवं भावकी मर्यादासे जो ज्ञान रूपीही पदार्थों को जानता है, वह अवधिज्ञान है, यह अवधिज्ञान आनुगामिक आदिके भेदसे जो ६ प्रकारका कहा गया है, उसका तात्पर्यार्थ ऐसा है-जो अवधिज्ञान जिस उत्पत्ति क्षेत्रमें जीवको उत्पन्न हआ हो उसके उस उत्पत्ति क्षेत्रको छोड़कर दूसरी जगह चले जाने पर भी नेत्रकी तरह उस जीवके साथ जो चला जाता है, ऐसा वह अवधिज्ञान आनुगामिक है। जो अवधिज्ञान अपने उत्पत्तिके क्षेत्रको छोड़कर चले जानेवाले जीवके साथ नहीं जाता है, किन्तु शृङ्खलासे प्रतिबद्ध दीपकी तरह वहींका वहीं रहता है, ऐसा वह अवधिज्ञान अनानुगामिक है, जिस प्रकार शुक्ल पक्ष में चन्द्र प्रतिदिन बढता जाता है, उसी प्रकार जो अवधिज्ञान अपनी उत्पत्ति के समयसे लेकर बढता ही जाता है, वह वर्द्धमानक अवधिज्ञान है ३ जिस प्रकार कृष्ण पक्षका અથવા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની મર્યાદામાં રહીને જે જ્ઞાન રૂપી પદા
ને જ જાણી શકે છે તે જ્ઞાનને અવધિજ્ઞાન કહે છે. તેના આગામિક આદિ પ્રકારનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે –
જે અવધિજ્ઞાન ઉત્પત્તિક્ષેત્રમાંથી (જે ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ હોય તે શ્રેત્રમાંથી) બીજા ક્ષેત્રમાં ચાલ્યા જવા છતાં પણ લોચનની જેમ તે જીવની સાથે જ ચાલ્યું જાય છે તે અવધિ જ્ઞાનને આનુગામિક કહે છે. જે અવધિજ્ઞાન પિતાનું ઉત્પત્તિક્ષેત્ર છોડીને ચાલ્યા જતાં જીવની સાથે જતું નથી, પરત્વ સાંકળ વડે બાંધેલા દીપકની જેમ ત્યાંને ત્યાં જ રહે છે તે અવધિ. જ્ઞાનને અનાનુગામિક કહે છે. જેમ શુકલપક્ષને ચન્દ્ર પ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામતે રહે છે, એ જ પ્રમાણે જે અવધિજ્ઞાન પિતાના ઉત્પત્તિ સમય બાદ વૃદ્ધિ જ પામતું રહે છે તે અવધિજ્ઞાનને વર્ધમાનક અવધિજ્ઞાન કહે છે. જેમ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०६ सू०५३ ज्ञानीनामवचननिरूपणम्
४२७ तथा हीयमानकम्-हीयते इति हीयमानं, तदेव हीयमानकम् , उदयसमनन्तरमेव हीयमान कृष्णपक्षचन्द्रवदित्यर्थः ४ तथा प्रतिपाति-प्रतिपतनशीलम्, यत् फूत्कारनष्टप्रदीपवत्-सर्वथा विनश्यति तदित्यर्थः ५। तथा-अप्रतिपाति-न प्रति. पाति अप्रतिपाति, केवलज्ञानात्पूर्वयन्न विनश्यति तदित्यर्थः ६ ॥ सू० ५२ ॥
एवंविधज्ञानयतो हि यादृशानि वचनानि वक्तुं न कल्पन्ते तान्याह
मूलम्-नो कप्पइ निगंथाण वा निग्गंथीण वा इमाइं छ अवयणाई वइत्तए, तं जहा-अलियवयणे १, हीलियवयणे २, खिसियवयणे ३, फरुसवयणे ४, गारत्थियवयणे ४, विउसवियं वा पुणो उदारित्तए ६ ॥ सू० ५३ ॥
छाया--नो कल्पते निर्ग्रन्यानां वा निर्ग्रन्थीनां वा इमानि पट अवचनानि वदितुम् , तद्यथा-अलीकवचनम् १, हीलितवचनम् २, खिसितवचनं ३, परुषवचनम् ४, अगारस्थितवचनम्, व्युपशमितंवा पुनरुदीरयितुम् ।।सू० ५३ ॥ चन्द्रमा प्रतिदिन घटताहो जाता है, उसी प्रकार जो अवधिज्ञान अपनी उत्पत्तिके बादसेही घटने लगता है, वह हीयमान अवधिज्ञान है, जिस तरह फूकसे दीपक बुझ जाता है, उसी प्रकारसे जो अवधिज्ञान सर्वथा नष्ट हो जाता है, वह प्रतिपाति अवधिज्ञान है, तथा जो केवलज्ञानके पहिले नष्ट नहीं होता है, वह अप्रतिपाति अवधिज्ञान है । सू० ५२ ॥
इस प्रकारके ज्ञानीको जो वचन बोलने योग्य नहीं कहे गये हैं, सूत्रकार उन वचनोंका कथन करते हैंકૃષ્ણપક્ષના ચન્દ્રમાને ક્ષય થવા માંડે છે એ જ પ્રમાણે જે અવધિજ્ઞાન પિતાની ઉત્પત્તિ બાદ ઘટતું જ રહે છે તે અવધિજ્ઞાનને હીયમાન અવધિ. જ્ઞાન કહે છે. જેમ ફૂંક મારવાથી દી હેલવાઈ જાય છે એ જ પ્રમાણે જે અવધિજ્ઞાન બિલકુલ નષ્ટ થઈ જાય છે તે અવધિજ્ઞાનને પ્રતિપાતિ અવવિજ્ઞાન કહે છે. જે અવધિજ્ઞાન કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પહેલાં નાશ પામતું નથી, તે અવધિજ્ઞાનને અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહે છે. તે સૂ. પર છે
જ્ઞાની માણસે કેવા વચને બોલવા જોઈએ નહી, તે સૂત્રકાર હવે પ્રકટ अरे 2-" नो कप्पइ निगंथाण वा" त्या-(सू. ५३)
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૮
स्थानाङ्गसूत्रे
टीका--'नो कप्पइ ' इत्यादि--
नो कल्पते निग्रन्थानां वा निग्रन्थीनांवा इमानि षट् अवचनानि नत्रः कुत्सितवचनत्वात् कुत्सितानि वचनानि वदितुम् वक्तुम् । वक्ष्यमाणानि षट् कुत्सित वचनानि साधुभिः साध्वीभिर्वा न वक्तव्यानि । तद्यथा-अलीकवचनम् मृषावचनम्यथा निद्राणं कश्चित् साधु कोऽपि साधुः पृच्छति-' किं निद्रासि ?' उत्तरयति'नो निद्रामि' इति ॥१॥
तथा-हीलितवचनम्-जन्मकर्माद्युद्घाटनरूपम् , यथा- अरे दासीपुत्र' इत्यादि ।२। खिसितवचनम्-हस्तमुखादि विकारपूर्वकापमानजनकवचनोच्चारणं, यथा-' अरे जानामिजानामि तवाचरणम् ' इत्यादि।३।परुषवचनम्-कठोरवचनं____ "नो कप्पइ निग्गंधाण वा" इत्यादि सूत्र ५३ ॥ टीकार्थ-निर्ग्रन्थ साधुजनोंको अथवा निर्ग्रन्थी साध्वीजनोंको ये छ अवचन कुत्सित वचन कहने योग्य नहीं कहे गये हैं, वे छह अवचन इस प्रका. रसे हैं-अलीक वचन १ मृषावचन जैसे-निद्रा लेते हुए किसी साधुसे कोई साधु पूछता है, कि क्या तुम निद्रा ले रहे हो? तो उत्तर में वह कहताहै, मैं निद्रा नहीं ले रहा हूं? १ तथा हीलितवचन जन्मकर्म आदिको उद्घाटन करनेवाले वचन कुत्सितवचन जैसे२ओ दासी पुत्र ! २ इत्यादिहस्तमुख आदि विकृत जिसमें हों ऐसे अपमानजनक वचन खिसित वचन हैं,३ जैसे मुखको विगाड़ करके किसीसे ऐसा कहना कि परे हठमें जानता हूं तेरे आचरणको इत्यादि४ कठोर वचनका नाम परुषवचन है,५
निर्भया ( साधुमे।) भने निग्रंथामाये ( सावा मागे ) नाय मताai , Rai भयो (सित दयनी) मोसा न मे नही -(१) અલીક વચન (અસત્ય વચન) જેમ કે નિદ્રા લેતા કેઈ સાધુને કેઈ સાધુ પૂછે છે. “શું તમે નિદ્રા લઈ રહ્યા છે?” ત્યારે તે સાધુ જવાબ આપે છે કે “હું નિદ્રા લઈ રહ્યો નથી.” આ પ્રકારનાં વચનને અલીકવચન કહે છે. (૨) હીલિત વચન–જન્મ, કર્મ આદિને ખૂલ્લા પાડનારા વચનને હીલિત क्यन छे. २म है " हासीपुत्र!" त्याहि.
(૩) ખિસિત વચન–હાથ, મુખ આદિ વિકૃત કરીને જે અપમાન જનક વચને બેલાય છે તેમને ખ્રિસિત વચન કહે છે. જેમકે મુખ બગાડીને કઈને એમ કહેવામાં આવે કે “અહીંથી દૂર ખસ, તારા બધા ધંધા હું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सु। ५३ ज्ञानीनामत्रवननिरूपणम्
४२९ यथा-' दुष्ट शक्ष !' इत्यादि ।४। गारस्थितवचनम्-अगारस्थितानां गृहस्थानां यद् वचनं तत् । यथा-पुत्र ! मातुल ! भागिनेथ !' इत्यादि ॥५॥ तथा-व्युपशमितं वा कलहादिक पुनरुदीरयितुं न कर पते । अयं भावः-यत् अधिकरणं व्युपशान्तं तद् येन पुनरुदीरितं भवति तादृशं वचनं वक्तुं न कल्पते इति ।
उक्तं च-- __"खामियवो समियाई, अहिंगरणाई तु जे उदीरेंति ।
ते पावा नायब्बा, तेसिं चारोवणा इणमो ॥१॥" छाया--क्षमिवव्युपशमितानि अधिकरणानि तु ये उदीरयन्ति ।
ते पापा ज्ञातव्याः तेषां चारोपणा इयम् ॥१॥ इति ॥६॥ सू० ५३॥ अवचनेषु हि प्रायश्चितमस्तारो भयतीति प्रस्तारस्य षड् विधत्वमाह--
मूलम्--छ कप्पस्त पत्थारा पण्णत्ता, तं जहा-पाणाइवायरस वायं वयमाणे १, मुसावायस्त वायं वयमाणे २, अदिन्नादा. णस्त वायं वयमाणे ३, अविरइवायं वयमाणे ४, अपुरिसवायं वयमाणे ४, दासवायं वयमाणे ६, इच्चेए छ कप्पस्स पत्थरे पत्थरेत्ता सम्मं अपरिपूरेमाणे तहाणपत्ते ॥ सू० ५४ ॥ जैसे हे दुष्ट शिष्य ! इत्यादि ४ गृहस्थजनों के जैसे-वचन अगारस्थित वचन हैं, जैसे-हे पुत्र ! हे मातुल ! हे भागिनेय ! इत्यादि तथा शान्त हुई लडाई जिन वचनोंसे पुनः उद्दीपित हो जाय ऐसी वाणी वचन ६ कहा भी है-" खामियवो समियाई" इत्यादि।
इस प्रकारके ये ६ अवचन साध्वी एवं साधुजनोंको बोलनेके योग्य नहीं कहे गये हैं ।। सू० ५३ ॥ જાણું છું.” (૪) પરુષવચન–કઠોર વચનને પરુષ વચન કહે છે. જેમકે “ દુષ્ટ, બાયલા દૂર થા મારી સામેથી” (૫) અગાઉસ્થિત વચન-ગૃહસ્થ જનનાં જેવાં વચન. જેમ કે “હે બેટા ! હે મામા ! હે કાકા ! હે બનેવી » ઈત્યાદિ. (૬) શાંન્ત પડેલે ઝઘડે જે વચનેથી ફરી ચાલુ થઈ જાય એવા વચન પણ બેલવા જોઈએ નહીં. કહ્યું પણ છે કે –
"खामियवो समियाई"त्यादि..
આ છ પ્રકારનાં વચન કુત્સિત વચન રૂપ હોવાથી સાધુ સાધ્વીઓએ એવાં વચને બોલવા જોઈએ નહીં. એ સૂ, ૫૩ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
अहमान
४३०
स्थानाङ्गसूत्रे छाया--पट् कल्पस्य प्रस्ताराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्राणातिपातस्य वाई वदन् १, मृषावादस्य वादं वदन् २, अदत्तादानस्य वाद वदन् ३, अविरतिवादं वदन् ४, अपुरुषवादं वदन् ५ दासवादं वदन् ६, इत्येतान-षट् कल्पस्य प्रस्तारान् प्रस्ता. रयिता सम्यगपरिपूरयन् तत्स्थानमाप्तः ॥ सू० ५४ ॥
टीका--'छ कप्पस्स' इत्यादि--
कल्पस्य-साध्वाचारस्य-साध्वाचारसम्बन्धिनो लघुगुरुमभृति-प्रदान रूपाः षट् संख्यकाः प्रस्तारा: अतीचारकर्तरि व्यवस्थाप्यमानाः प्रायश्चित्तस्य रचना विशेषाः प्रज्ञप्ताः कथिताः। प्रस्तराणां कल्पविशुद्धयर्थत्वात् कल्पसम्बन्धिता बोध्या । तानेवाह-तद्यथा-प्राणातिपातस्य वादंबार्ता बदन्-कस्मिंश्चित् साधौ असत्यमेव प्राणातिपातदोषम् आरोपयन् सावुः प्रायश्चित्तपस्तारभाम् भवति । अत्र प्रस्तारो यथा भवति तथोच्यते-- गाथा--खुड्डो पेरिज्जतो, अइक्कमादीसु मणसि धारेइ ।
अहमवि णं पेरिस्तं, न लभइ सो तारिस छिदं ॥१॥ अवचनोंसे प्रायश्चित्त लगताहै, इसलिये अब सूत्रकार प्रायश्चित्तकी षटू विधताका कथन करते हैं
'६ कप्पस्स पत्थारा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ५४ ॥
टीकार्थ-कल्पके साधुके आचारके प्रस्तार-अतिचार करनेवाले पर प्रायश्चित्तके व्यवस्थाप्यमान रचना विशेष ६ प्रकारके कहे गये हैं, प्रस्तारोंमें कल्प सम्बन्धिता कल्पकी विशुद्धि के लिये होने के कारणसे है, इनमें जो साधु किसी साधु पर असत्यही प्राणातिपात दोषका जब आरोपण करता है, तब वह प्रायश्चित्त प्रस्तारका पात्र होता है १ यहां प्रस्तार जैसा होता है, वैसा कहते हैं-" खुडो पेरिज्जंतो" इत्यादि।
અવચનેમાં પ્રાયશ્ચિત્તને પ્રસ્તાર થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પ્રસ્તારના प्राशनु नि३५५ ४२ छ. ६कप्परस पत्थारा पण्णता" त्यादि-(सू. ५३)
કલ્પના--સાધુના આચરના–પ્રસ્તારના ૬ પ્રકાર કહ્યા છે. અતિચારનું સેવન કરનાર માટે પ્રાયશ્ચિત્તની જે ખાસ વિધિ છે. તેનું નામ પ્રસ્તાર છે. પ્રસ્તા કપની વિશુદ્ધિને માટે હોવાથી કલ્પ સાથે તેને સંબંધ છે. જ્યારે કઈ સાધુ બીજા કેઈ સાધુ પર પ્રાણાતિપાત દેષનું જૂહું આજે પણ કરે છે, ત્યારે તે દેષનું જૂઠું આપણું કરનાર સાધુ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બને છે અહીં કે પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તાર હોય છે તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે--
" खुडा पेरिजंतो" या--
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ६ सू. ५४ अवचने षइविधप्रायश्चित्तनिरूपणम् ४३१ छाया--क्षुल्ला प्रेर्यमाणः, अतिक्रमादिषु मनसि धारयति ।
अहमपि-एवं प्रेरयिष्यामि, न लभते तादृशं छिद्रम् ॥१॥ अयमर्थः--क्षुल्ला-क्षुल्लकः पर्यायलघुमुनि:-अतिक्रमादिषु दुष्प्रेक्षितादिषु स्खलितेषु सत्सु प्रेर्यमाणः-शिक्षयन् मनसि धारयति-विचारयति-यद् अहमपिएवं मत्प्रेरक प्रेयिष्यामि-शिक्षयिष्यामि, किन्तु-स:-क्षुल्लकस्तस्य तादृशम् अतिक्रमादि रूपं छिद्रं न लभते ॥१॥ उक्तं च--अन्नेण घाइए ददुरम्मि दहुँ चलणं कयं ओमो ।
उद्दविप्रो एस तुमे णवत्ति विइयंपि ते णस्थि । २॥ छाया--अन्येन पातिते दर्दु रे दृष्ट्वा चलन कृतम् अवमः ।
उद्रावित एषत्वया न वेति द्वितीयमपि ते नास्ति ॥२॥
अयमर्थः--तस्य साधोश्छिद्रान्वेपणे तत्परः स क्षुल्लकीऽन्यदा तेन साधुना सह भिक्षाचर्यार्थ गतः । तत्र अन्येन केनापि घाति ते ददुरे चरणं कृतं-ज्यस्त
पर्यायकी अपेक्षा कोई लघु मुनि जब उससे अतिक्रम आदि दोष हो जाते हैं, और उस पर जब उसे शिक्षा दण्ड प्रायश्चित्त दिया जाता है तब वह मन में ऐसा विचार करता है, कि मैं भी इस शिक्षा देनेवालेको दण्डित कराऊंगा परन्तु वह क्षुल्लक उसके अतिक्रमादिरूप छिद्रको नहीं पाता है ।
"अन्नेण धाइए दुदुरम्मि" इत्यादि ।
उस साधुके छिद्रान्वेषणमें तत्पर वह क्षुल्लक उस साधुके साथ किसी एक समय भिक्षाचर्याके लिये गया-रास्तेमें किसी अन्य पुरुषके द्वारा मरा हुआ एक मेंढक पड़ा था, उस पर उस साधुका पग पड़ गया इस
પર્યાયની અપેક્ષાએ નાના એવા કેઈ મુનિ દ્વારા અતિક્રમ આદિ કઈ દેષ થઈ ગયા હોય. તેની શુદ્ધિ નિમિત્તે જ્યારે તેને પ્રાયશ્ચિત આપવામાં આવે ત્યારે તે મનમાં એવો વિચાર કરે છે કે હું પણ મને શિક્ષા કરના રને-(પ્રાયશ્ચિત્ત દેનારને) શિક્ષા કરાવીશ એ વિચાર કરીને તે તેના દે શેધ્યા કરે છે, પરંતુ તે મુનિના અતિક્રમાદિ રૂપ કેઈ દેષ તેની નજરે પડતાં નથી.
___“ अन्नेण धाइए ददुरमि" ध्याह-वे मे सने छे है ते साधुन। દે શોધતે તે લક સાધુ તે સાધુની સાથે ભિક્ષાચર્યા માટે નીકળે છે. રસ્તામાં કઈ પુરુષના પગ નીચે આવી જવાથી કેઈ દેડકે મરેલે પડયો
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४३२
स्थानाङ्गसूत्रे चरणं तं साधुं दृष्ट्वा अवमः क्षुल्लकः साधु स्तं साघु वदति एष दर्दुरस्त्वया उद्रावित: मारितः। एवं क्षुल्लकेनोक्ते स साधुर्वदति नैव मया मारितो दर्दुर इति । एवं तस्य साधोर्ववः श्रुत्वा क्षुल्लको वदति-दर्दुरहननेन तब माणातिपातविरमणरूपं प्रथमं व्रतं विनष्टमेव । सम्प्रति मृषाभाषणेन मृषावादविरमणरूपं द्वितीयमपि व्रतं ते-तव नास्ति ।।२।। एवमुक्त्वा सः-- गाथा--बच्चइ भणइ आलोयनिकाए पुच्छिए णिसिद्धे य ।
साहु गिहि मिलिय सव्वे पत्थारो जाव वयमाणो ॥३॥ मासो लहुओ गुरुओ चउरो लहुगा य होति गुरुमाय ।
छम्मासा लहु गुरुगा छेदो मूलं तह दुगं च ॥४॥ छाया--व्रजति भणति आलोचय निकाचयति पृष्टे निषिद्धे च ।
साधवो गृहिणो मिलिताः सर्वे प्रस्तारो यावद वदन ॥३॥ मासो लघुको गुरुकः चत्वारो लघुकाश्च भवन्ति गुरुकाश्च ।
षण्मासा लघवो गुरुका छेदोमूलं तथा द्विकं च ॥४॥ अयमर्थ--क्षुल्लको भिक्षाचर्यातो निवृत्त्य आचार्यसमीपे व्रजति गच्छ. तीति क्षुल्लकस्य मासलघुपायश्चितम् । ततो भगति-यथा तेन ददुरो मारित बातको देखकर वह क्षुल्लक साधु उस साधुसे कहने लगा यह मेंढक आपने मारा है, तब वह बोला-मैंने नहीं मारा है, इस प्रकार से उस साधुके वचन सुनकर पुनः वह क्षुल्लक कहने लगा-इस दर्दुरके मारनेसे आपका प्राणातिपात विरमणव्रत विनष्टही हो गया है, तथा मैंने इसे नहीं मारा है, इस प्रकारके कहने रूप मृषा भाषणसे मृषावाद चिरमणरूप द्वितीय व्रत भी आपका खण्डित हो गया है, इस प्रकारसे उससे कहकर वह-" वच्चइ भणाइ आलोय" इत्यादि ।।
क्षुल्लक भिक्षाचर्यासे निवृत्त हो करके आचार्यके निकट आया इस स्थिति में उस क्षुल्लकको मास लघु प्रायश्चित्त होता है, और आकर હતો. તે મરેલા દેડકા પર તે સાધુને પગ પડી જવાથી તે ક્ષુલ્લક સાધુ તે નિર્દોષ સાધુ પર એવો આરોપ મૂકે છે કે “આ દેડકાને તમે મારી નાંખે छ." पेसा साधु वाम माथ्ये।-" में भायो नथी." त्यारे ते शुद સાધુ બોલી ઉઠ્યો. “આ દેડકાને મારી નાખવાથી તમારું પ્રાણાતિપાત વિર. મણ વ્રત ખંડિત થયું છે. અને મેં તેને માર્યો નથી” એવું અસત્ય કહે, पाथी तभा भूषावा वि२मय ३५ भी प्रत मति यु छ " " वच्चइ भणाइ आलोय" त्याहि मा प्रमाणे ना२ क्षुदस साधुसे भास वधु પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું પડે છે. જે તે ક્ષુલ્લક સાધુ આચાર્યની પાસે જઈને એમ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ सू०५४ अवचने षविधप्रायश्चित्तनिरूपणम्
३३
इति । एवं भणतस्तस्य क्षुल्लकस्य मासगुरुः । ततः क्षुल्लकारोपितदोषः स साधुरप्याचार्यसमीपे समागतः। तमाचार्यः प्राह-सम्यगालोचय-कथय, किं त्वया दर्दुरो मारितः १ स साधुः कथयति-न मया मारितः । एवं तेन साधुनोक्ते दोषारोपणकर्तुः क्षुल्लकस्य चतुर्लघुपायश्चित्तं भवति । ततः क्षुल्लको निकाचयति-पुनस्तमेव दोषं तस्मिन्नारोपयति, स साधुः पुनरपि तदारोपितदोष स्वकीयत्वेन न मनुते । ततः क्षुल्लकस्य चतुर्गुरु । ततः क्षुल्लको वदति-यदि मम वचने न विश्वासस्तदा गत्वा गृहस्थान् पृच्छतु । एवं क्षुल्लकेनोक्ते पर्यायज्येष्ठाः साधयो गत्वा गृहस्थान पृच्छन्तीति पृष्टे क्षुल्लकस्य जब वह ऐसा कहता है, कि उस साधुने मेंढक मार दिया है, तब उस क्षुल्लकको मास गुरु प्रायश्चित्त होता है, इतने में जिस पर उस क्षुल्लकने दोषारोपण किया था वह साधु भी आचार्यके पास आ जाता है, आवार्य उससे पूछते हैं-क्या तुमने मेंढक मारा है ? वह कहता है, गुरुदेव ! मैंने नहीं मारा है, इस प्रकार उस साधुके कहरे पर दोषारो. पणकर्ता क्षुल्लकको चतुर्थ लघु प्रायश्चित्त होता है, तब पुनरपि क्षुल्लक उस साधु पर उसी दोषका आरोपण करता है, साधु कहता है मैंने ऐसा नहीं किया है, तब उस क्षुल्लकको चतुर्थ गुरु प्रायश्चित्त होता है। क्षुल्लक कहता है यदि मेरी बात पर आपको विश्वास न हो तो आप जा करके गृहस्थोंसे पूछ सकते हैं, तब पर्याय ज्येष्ठ साधु वहां जाकर गृहस्थोसे पूछते हैं, इस प्रकार क्षुल्लकके कहने पर उसे षड्मास लघु કહે કે “આ સાધુએ દેડકાને મારી નાખે છે,” તે તે ક્ષુલ્લક સાધુને માસગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું પડે છે. હવે જ્યારે તે નિર્દોષ સાધુને તે આચાર્ય દ્વારા એ પ્રશ્ન કરવામાં આવે કે “શું તમે દેડકાને મારી નાખે છે? ત્યારે તે નિર્દોષ સાધુ એ જવાબ આપે છે કે “ હે ગુરુદેવ! મેં તેને માર્યો નથી.” તે નિર્દોષ સાધુ દ્વારા આ પ્રમાણે જ્યારે કહેવામાં આવે, ત્યારે તે ભુલકને (દેષારોપણ કરનાર સાધુને) ચતુર્થ લઘુ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. તે નિર્દોષ સાધુ દ્વારા દેષને અસ્વીકાર થવા છતાં પણ તે ભુલક ફરી પણ એ જ દેષનું તેના પર આરેપણું કરે છે અને નિર્દોષ સાધુ ફરી તે દેષને અસ્વીકાર કરે છે. ત્યારે તે સુલકને ચતુર્થ ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. ત્યાર બાદ તે દોષારોપણ કરનાર સાધુ કહે છે કે જે તમને મારી વાત પર વિશ્વાસ ન બેસતે હોય તે આપ ત્યાં જઈને ગૃહસ્થને પૂછીને એ વાતની ખાતરી કરી શકે છે. ત્યારે કેઈ પર્યાયષ્ઠ સાધુ ત્યાં જઈને ગૃહસ્થને આ બાબતમાં પ્રશ્ન કરે છે. “ગૃહસ્થને પૂછીને ખાતરી કરો.” આ પ્રમાણે કહેવાથી
श्री.स्थानांगसूत्र :०४
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
स्थानाङ्गसूत्रे पडलघु । पृष्टा गृहस्था निषेधन्ति-नास्माभिदृष्टः स साधुर्ददुर मारयन्निति क्षुल्लकस्य षड्गुरु। ततः पर्यायज्येष्ठाः आचार्यसमीपे समागत्य वदन्ति-नानेन साधुना दर्दु रोमारित इति तदाऽस्य क्षुल्लकस्य छेदः। ततः क्षुल्लको वदति गृहस्था असंयताः, ते तु प्रतिशब्दं असत्यं ब्रुवते एवं ब्रुवतः क्षुल्लकस्य मूलं प्रायश्चित्तं भवति । ततो यदि क्षुल्लको वदति-गृहस्था यूथं च एकत्र मिलिता अहं पुनरेक इति, तहि तस्य अनवस्थाप्यं भवति । ततो यदि स वदति यूयं सर्वेऽपि प्रवचनस्य बाह्याः, ततस्तस्य पाराश्चिकं प्रायश्चित्तं भवति । एवमुत्तरोत्तरं वदतः क्षुल्लकस्य पाराश्चिकं यावत् प्रायश्चित्तप्रस्तारो भवतीति । ३। ४ ॥ अोदं बोध्यम्-क्षुल्लप्रायश्चित्त होता है। पूछने पर गृहस्थजन निषेध करते हैं कि हमने मेंढक मारते हुए उस साधुको नहीं देखा है, तब क्षुल्लकको षड्मास गुरु प्रायश्चित्त होता है, पर्याय ज्येष्ठ साधु आ करके आचार्यसे कहते हैं कि इस साधुने मेंढक नहीं मारा है तब उस क्षुल्लकको षड्मास छेद प्रायश्चित्त लगता है, पुनः जब वह क्षुल्लक ऐसा कहता है-गृहस्थ असंयत होते हैं-वे तो शब्द शब्द पर असत्य बोलते हैं, इस प्रकारसे कहनेवाले क्षुल्लकको मूल प्रायश्चित्त लगता है, तब यदि क्षुल्लक कहता है, तुम सब गृहस्थ तो एक हो गये हो और मैं अकेला हूं तो फिर उस क्षुल्लकको अनवस्थाप्य प्रायश्चित्त लगता है, और यदि वह उस समय ऐसा कहता है, कि तुम सबके सब ही प्रवचनसे बाहर हो तब उसको पाराश्चित्त प्रायश्चित्त लगता है, इस प्रकार उत्तरोत्तर करनेवाले તે ક્ષુલ્લક છ માસિક લઘુ પ્રાયશ્ચિત્તને પાત્ર બને છે. જ્યારે તે પર્યાય બ્લેક સાધુને તે ગૃહસ્થ એ જવાબ આપે છે કે “અમે તે સાધુને દેડકાને મારતે જે નથી, ત્યારે તે સુલક છ માસિક ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્તને પાત્ર બને છે. જયારે પર્યાય ૪ સાધુ આચાર્યની પાસે જઈને કહે છે કે ગૃહસ્થાના કહેવાથી અમને ખાતરી થઈ ગઈ છે કે તે સાધુએ દેડકાને માર્યો નથી, ત્યારે તે શુકલકને છ માસનું છેદ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. ત્યાર બાદ જે ક્ષુલ્લક એમ કહે કે ગૃહસ્થ તે અસંયત હોય છે, તે વાત વાતમાં જુઠું બોલતા હોય છે, તે તે સુકલકને મૂલ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. વળી ત્યાર બાદ પણ જે ક્ષુલ્લક એમ કહે કે તમે બધાં ગૃહસ્થ તે એક થઈ ગયા છે અને હું એક છું, તે તેને અનવસ્થાપ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. ત્યાર બાદ જે તે ક્ષલક એમ કહે કે તમે સૌ પ્રવચનનું પાલન કરનારા નથી, તે તેને પારાં. ચિક પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. આ રીતે ઉત્તરોત્તર અસત્ય દેષારોપણ કરનાર તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ सू०५४ अवचने षड्विधप्रायश्चित्तनिरूपणम्
४३५
कस्यायं प्रायश्चित्तप्रस्तारो मृषावाद विरमणव्रतभङ्गजनितो भवति । यदि तु तेन साधुना सत्यमेव दर्दुरश्चरणन्यासेन मारितः, ततः सोऽपलपति च तदा तस्याप्येवमेव प्राणातिपात विरमणमृषावादचिरमणव्रतद्वयभङ्गजनितप्रायश्चित्तपस्तारो भवतीति प्रथमः प्रस्तारः । १ ।
तथा -- मृषावादस्य वादं वदन् - कस्मिंश्चित् साधौ असत्यमेव मृषावादविरमण व्रतभङ्गजनितं दोषमारोपयन् साधुः प्रायश्चित्तप्रस्तारभाग् भवति । २ । तथाअदत्तादानस्य वादं वदन् - कस्मिंश्चित्साधाव सत्यमेव अदत्तादानविरमणव्रतभङ्गजनितं दोषमारोपयन् साधुः प्रायश्चित्तपस्तारभाग् भवति । ३ । अत्र द्वितीयतृतीयप्रायश्चितमस्तारावेवं बोध्यौ । तथाहि
उस क्षुल्लकको पाराश्चिक प्रायश्चित्त तक प्रायश्चित्त प्रस्तार होता यह प्रायश्चित्त प्रस्तार उसे मृषावाद विरमण व्रतके भङ्गसे होता है, और यदि उस साधुने यथार्थ रूपमें अपने पैरसे मेंढक मार दिया है, और फिर भी वह अपलाप करता है, तो उसे भी प्राणातिपात विरमण एवं मृषावाद विरमण ये दोनों व्रतोंके भङ्ग हो जानेसे इसी प्रकार से प्रायश्चित्त प्रस्तार होता है १ इसी प्रकार यदि कोई साधु किसी अन्य साधु पर व्यर्थ मेंही मृषावाद विरमण व्रत भङ्ग जनित दोषका आरोपण करता है, तो वह साधु भी प्रायश्चित्तके प्रस्तारवाला होता है २ इसी प्रकार से अदत्तादान के भङ्ग होने के झूठे दोष का आरोपण कोई साधु किसी साधु पर करता है, तो वह भी इसी तरह से प्रायश्चित्तके प्रस्तारवाला होता है, यहां द्वितीय और तृतीय प्रायश्चित्त प्रस्तार जानना चाहिये
સાધુને માટે પારાંચિક પ્રાયશ્ચિત્ત પર્યન્તના પ્રાયશ્ચિત્ત પસ્તાર કહ્યાં છે. સૃષાવાદ વિરમણ વ્રતના ભ’ગ કરવાને કારણે તે આ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બને છે. જો ખીજા સાધુ ( જેના પર દેડકાની હત્યાના આરોપ મૂકવામાં આવ્યા છે તે સાધુ) દ્વારા ખરેખર દેડકાની હત્યા થઈ ગઈ હોય અને તે જુઠ્ઠું ખેલતા હાય, તેા તેને પણ પ્રાણાતિપાત વિરમણ અને મૃષા વાદ વિરમણુ, આ બન્ને પ્રકારના તેના ભંગ થઇ જવાથી ઉપયુક્ત પ્રાયશ્રિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બનવું પડે છે (૧) એ જ પ્રમાણે જે કાઈ સાધુ ખીજા કોઈ સાધુ પર સૂષાવાદ વિરમણ વ્રતના ભુગ કરવાને ખાટા આરોપ મૂકે, તે તે ખાટા આરોપ મૂકનાર સાધુ પણ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર ખને છે. (ર) એ જ પ્રમાણે અદત્તાદાનના ભૃગ થઈ જવાના ખોટા અાપ કોઈ સાધુ પર મુકનાર સાધુ પણ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બને છે, હવે સૂત્રકાર ખીજા અને ત્રીજા પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનુ' સ્વરૂપ પ્રકટ કરે છે—
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
स्थानाङ्गसूत्र गाथा-मोसम्मि संखडीए मोयगगहणं अदत्तदाणम्मि ।
आरोवणपत्थरो तं चेव इमं तु नाणत्तं ॥ १ ॥ छाया--मृषावादे संखडया मोदकग्रहणमदत्तादाने ।
___ आरोपणा प्रस्तारः स एव इदं तु नानात्वम् ॥ १॥
अयमर्थ:-मृषावादे संखडयां-संखडीविषयं दोषारोपणं द्रष्टव्यम् । अदत्तादाने तु मोदकग्रहणविषयं दोषारोपणं द्रष्टव्यम् । अत्रोमयत्रापि आरोपणामस्तार:-आरोपणाया: आयश्चित्तस्य प्रस्तारः स एव पूर्वोक्त एव । परन्तु तयो - नात्वं वैशिष्टयमिदं बोध्यम् ॥१॥
तत्र मृषावादस्य वैशिष्टयमाश्रित्य प्राहगाथा- दीणकलुणेहिं जायइ, पडिसिद्धो विसइ एसणं च हणइ ।
जंपइ मुहप्पियाणि य, जोगतिगिच्छानिमित्ताई ॥ २ ॥ छाया-दीनकरुणैर्याचते, प्रतिषिद्धो विशति एषणां च हन्ति ।
जल्पति मुखपियाणि च, योगचिकित्सा निमित्तानि ॥२॥ अयमर्थः-भिक्षाचर्यार्थ विहरन्तौ द्वौ साधू कस्यचित् संखडीकर्तु हे गतौ ।
"मोसंमि संखडीए" इत्यादि। मृषावादमें संखडी (जिमणवार) विषयक दोषारोपण और अदत्तादानमें मोदकग्रहण विषयक दोषारोपण कहना चाहिये अर्थात् मृषावादमें संखडी विषयक दोषारोपण करनेवाले आरोपण कर्ताको तथा अदत्तादानमें मोदक ग्रहण विषयक दोषारोपण करनेवाले आरोपणकर्ताको प्रायश्चित्त प्रस्तारका कथन पूर्वोक्त रूपसेही कर लेना चाहिये यही बात “दीणक लुणेहिं" इत्यादि गाथा द्वारा प्रकट की गई है--
"दीणकलुणेहिं जाय" इत्यादि । इस गाथाका भावार्थ ऐसा है-भिक्षाके लिये भ्रमण करते हुए दा
" मोसंमि खंखडीए" त्या
મૃષાવાદમાં સંખડી વિષયક દષારોપણ અને અદત્તાદાનમાં મેદગ્રહણ વિષયક દેષારોપણનું કથન થવું જોઈએ. એટલે કે મૃષાવાદમાં સંબડી (સુખડી) વિષયક દષારોપણ કરનારા આપણાઁના પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું અને અદત્તાદાનમાં મોદક ગ્રહણ વિષયક દષાપણ કરનારા આપણકર્તાના પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું કથન પૂર્વોક્ત રૂપે જ થવું જોઈએ. એ જ વાત નીચેની ગાથા દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે–
" दीणकलुणेहि जायइ " त्याहઆ ગાથાને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–ભિક્ષાપ્રાપ્તિ માટે ભ્રમણ કરતા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. ६ सू० ५४ अवचने षडूविधप्रायश्चित्तनिरूपणम्
કરવ
तत्राकालत्वात् प्रतिषिद्धौ तौ अन्यत्र गतौ । ततः सम्प्राप्ते काले तयोर्यो ज्येष्ठः स मोक्तवान्- सम्प्राप्तः कालः, गच्छावः संखडीकर्तुर्गृ है । क्षुल्लको भणति - प्रतिषिद्धोऽहम्, अतो न तत्र गमिष्यामि । ततो भिक्षाचर्यातो निवृत्तः क्षुल्लक: आचार्यायेदं निवेदयति यथा - अयं साधुदन करुणैर्वचनैर्याचते, प्रतिषिद्धोऽपि गृहं प्रविशति, एषणां च हन्ति = नाशयति । च पुनरयं मुखप्रियाणि योगचिकित्सानिमित्तानि जल्पति = वदतीति । अत्रापि पूर्ववदेव प्रायश्चित्तमस्तारो बोध्यः । साधु किसी संखडीकर्त्ता ( जीम्मण करनेवाला) के घर पर गये उस समय वहां संखडी निष्पन्न नहीं होने से वे दोनों वहांसे दूसरी जगह चले गये बादमें इनमें जो पर्याय ज्येष्ठ था वह समय आने पर कहने लगा अब संखडी निष्पन्न हो गई होगी चलो संखडीकर्त्ता के घर पर चले तब क्षुल्लकने-छोटे साधुने कहा संखडीकर्त्ताने देने से मना कर दिया है, अतः मैं तो वहां नहीं आऊंगा इसके बाद भिक्षाचर्यासे निवृत्त हुआ वह क्षुल्लक वापिस आकर आचार्य से कहने लगा हे गुरो ! यह साधु दीन करुणे वचनोंसे मांगता है, प्रतिषिद्ध होने पर भी घर में घुस जाता है, और एषणाका विनाश करता है, तथा सुखप्रिय वचन बोलकर मीठे २ वचन कहकर दाताको आहार देने के निमित्त रिझाता है, इस प्रकार कहनेवाले उस क्षुल्लकके ऊपर प्रायश्चित्त प्रस्तार पूर्वोक्त रूपसे कह लेना चाहिये। जैसे- भिक्षाचर्यासे
<<
એ સાધુએ કાઈ એક સુખડીઆને ત્યાં પહોંચ્યા, તેએ જ્યારે ત્યાં પહોંચ્યા ત્યારે મીઠાઈ તૈયાર થઈ ન હતી. વળી ત્યાં વહેારવા આવવાની તે માણસે મનાઇ પણ કરી, તેથી તેઓ ત્યાંથી ચાલતાં થયાં હવે થાડા સમય બાદ પર્યાય જ્યેષ્ઠ સાધુએ લઘુપર્યાયવાળા સાધુને કહ્યું- હવે પેલા માણસને ત્યાં મીઠાઇ તૈયાર થઈ ગઈ હશે. ચાલેા ત્યાં જઈને મીઠાઇ વહારી આવીએ.” ત્યારે ક્ષુલ્લકે ( લઘુ પર્યાયવાળા સાધુએ ) કહ્યું—“તે માણસે આપણને વહારવા આવવાની મનાઇ કરી છે, તેથી હું તે ત્યાં નહીં આવું. ” ત્યાર બાદ તે અન્ને સાધુ ઉપાશ્રયમાં પાછા ફર્યા. તે ક્ષુલ્લક સાધુએ ગુરુ પાસે એવી વાત કરી કે “આ સાધુ દીન, કરુણુ વચના મેલીને ભિક્ષા માગે છે. ગૃહસ્થ દ્વારા નિષેધ કરાવા છતાં પણ તે તેના ઘરમાં દાખલ થઈ જાય છે. અને એષણા દોષથી દૂષિત થયેલા આહાર ગ્રહણ કરે છે. તે મીઠાં વચને મેલીને દાતાને ખુશ કરીને તેની પાસેથી આહાર ગ્રહણ કરે છે, ' પ્રકારનું ખાટુ' દોષારોપણ કરનાર તે સાધુને પૂર્વોક્ત પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને
આ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
स्थानाङ्गसूत्र तथाहि-भिक्षाचर्यातो निवृत्तः क्षुल्लक आचार्यसमीपे व्रजतीति तस्य मासलघु । अयं दीनकरुणादि वचनैर्याचते-इत्यादि आचार्याय यदि निवेदयति तर्हि तस्य मास गुरु । एवं क्रमेण पूर्ववत् पाराश्चिकं यावत् प्रायश्चित्तप्रस्तारो बोध्य इति । अत्र क्षुल्लकस्य मृषावादविरमणव्रतभङ्गनिमित्त एवं प्राथश्चित्तप्रस्तारः । यदि पानिकः सत्यमेव क्षुल्लकारोपितातीचारयुक्तो भवति, तदा तस्य गृहस्थप्रतिषेधानन्तरमपि न प्रतिषेधः कृतो गृहस्थेन ' इत्युक्त्या प्रथमं मृषावादविरमणव्रतनिवृत्त हुआ क्षुल्लक जब आचार्यके पास आता है, तथ उसे मास लघु प्रायश्चित्त होता है, और जब वह आचार्यसे ऐसा कहता है, कि यह दीनकरुण वचनोंसे आहारको याचना करता है, तब उसको मास गुरु प्रायश्चित्त होता है, इसी क्रमसे पूर्वकी तरह यावत् पाराश्चित प्रायः श्चित्त तक प्रायश्चित्त प्रस्तार समझ लेना चाहिये। क्षुल्लक तो जो प्रायश्चित्त प्रस्तारका कथन किया गया है, वह इसलिये किया गया है, कि उसने अपने मृषावाद विरमण व्रतका भङ्ग किया है, और यदि वह रात्निक साधु पर्याय ज्येष्ठ साधु जैप्सा-क्षुल्लकने कहा है, यदि उसी प्रकारकी परिस्थितिवाला है, तो उसको भी मृषावाद विरमण व्रतका भा होता है, क्योंकि वह गृहस्थके प्रतिषेध करनेके बाद भी " उसने प्रतिषेध नहीं किया है। ऐसा कहता है, अतः वह अपने कथनसे उस गृहस्थके कथनका अपलाप करनेके कारण झूठ बोलता પાત્ર કહ્યો છે. એટલે કે ભિક્ષાચર્યાથી નિવૃત્ત થઈને જ્યારે તે સુલક સાધુ દોષારોપણ કરવા માટે ગુરુ પાસે આવે છે, ત્યારે તેને લઘુ માસ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે, જ્યારે તે ગુરુને કહે છે કે આ સાધુ દીન વચને બેલીને આહારની યાચના કરે છે, ત્યારે તેને મારા ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. અહી પક્ત ક્રમથી પારાચિક પ્રાયશ્ચિત્ત પર્યન્તના પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું કથન થવું જોઈએ. ક્ષુલ્લકને માટે આ પ્રકારને પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તાર બતાવવાનું કારણ એ છે કે તેણે મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતનું ખંડન કર્યું છે. જે તે પર્યાય જયેષ્ઠ સાધુએ શ્રુતલક સાધુના કહ્યા અનુસાર ભિક્ષાપ્રાપ્તિ કરી હોય તે તેના દ્વારા પણ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતને ભંગ કરાય છે એમ કહી શકાય. કારણ કે ગ્રહસ્થ નિષેધ કર્યો હોવા છતાં પણ તે એવું કહે છે કે “ગૃહસ્થ નિષેધ કર્યો ન હતો. આ રીતે પિતાના આ કથન દ્વારા તે સાધુ તે ગૃહસ્થની વાતને છેટી રીતે રજુ કરે છે. તે કારણે તે સાધુ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुधा टीका स्था०६ २०५४ अवयने षड्डिधप्रायश्चित्तनिरूपणम् ७३९ भङ्गो भवति । ततः स्वोक्त्यपलापने द्वितीयमपि तस्य मृषावादविरमणव्रतभङ्गो भवति । प्रायश्चित्तपस्तारस्तु पूर्ववदेवेति ॥ २॥
साम्प्रतमदत्तादानस्य वैशिष्टयमाश्रित्य प्राहगाथा-जा फुसइ भाणमेगो, बिइओ अण्णत्व लहुए ताव ।
लखूण णीइ इयरो, तदिस्स इमं कुणइ कोई ॥ १ ॥ छाया---यावत् स्पृशति भाण्डमेको, द्वितीयोऽन्यत्र लड्डुकाँस्तावत् ।
लब्ध्वा (णीइ) गच्छति इतरः तद् दृष्ट्वा इदं करोति कोऽपि ॥१॥ अयमर्थ--गुरुणा प्रेषितौं द्वौ साधू भिक्षाचर्यार्थ गतौ । तत्र एकेन भिक्षा लब्धा गृहीता च । स यावद् भाण्ड-पात्रं स्पृशति-भिक्षाधान्यां स्थापयति तावत् द्वितीयेन ज्येष्ठेन साधुना समीपस्थगृहे लड्डुका लब्धाः । तत्र इतरः कोऽपि स क्षुल्लक इत्यर्थः, तान् लड्डुफान् दृष्ट्वा इद-वक्ष्यमाणं करोति भिक्षाचाँतो निवृत्य है, इस तरह वह अपने मृषावाद विरमण व्रतका भङ्ग कर्ता हो जाता है, यहां प्रायश्चित्त प्रस्तार पूर्वकी तरहसे समझ लेना चाहिये ॥२॥ अब सूत्रकार अदत्तादान की विशिष्टताको लेकर “जा फुसह" इत्यादि गाथा द्वारा प्रायश्चित्त प्रस्तारका कथन करते हैं
"जा फुसइ भागमेगो" इत्यादि।
इस गाथाका भावार्थ ऐसा है-गुरुने दो साधुओंको मिक्षाचर्याके लिये भेजा इनमें एकको भिक्षाका योग मिल गया सो उसने भिक्षा लेली और बह जब तक मिक्षाके पात्रको भिक्षाधानीमें रखने लगा कि इतनेहीमें द्वितीय ज्येष्ठ साधुको वहींके किसी पासके घरमें मोदक मिल गये तब उस क्षुल्लकने लड्डुओंको देखकर ऐसा विचार किया ભંગ કર્તા બને છે. અહીં પણ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તાર પૂર્વોક્ત પ્રકારને જ સમજ | ૨ |
वे सूत्र॥२ महत्तहाननी विशिष्टतानी अपेक्षा “जा फसड" ઈત્યાદિ ગાથા દ્વારા પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું કથન કરે છે–
“जा फुसइ भाणभेगो" त्याहि
આ ગાથાને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–ગુરુએ બે સાધુઓને ભિક્ષા. ચર્ચા માટે મેકલ્યા. તેમાંથી એકને ભિક્ષાને વેગ મળી ગયો. તેણે ભિક્ષા લઈ લીધી અને જે તે ભિક્ષાપાત્રને ઝોળીમાં મૂકવા જાય છે કે બીજે જયેષ્ઠ સાધુ પણ નજીકના કોઈ ઘરમાંથી લાડુ વહેરીને તેની પાસે આવી પહોંચે. તે લઘુ પર્યાયવાળા સાધુએ એ વિચાર કર્યો કે “આ રનિકે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
___स्थानाङ्गसूत्रे 'रानिकेनाऽदत्ता मोदका गृहीता इति तस्यालोचनां श्रुत्वा तस्मै प्रायश्चित्तं प्रयच्छन्तु ' इति वक्तुं गुरुसमीपे व्रजति । ततस्तस्य मासलघु । भणति, तदा मासगुरु । एवमेव पूक्तिक्रमेण पाराश्चिकं यावत् प्रायश्चित्त प्रस्तारो बोध्यः। अत्र क्षुल्लकस्य प्रायश्चित प्रस्तारो मृषावादविरमणव्रतमङ्गजनितो भवति । यदि रत्नाधिकेन सत्यमेव अदत्ता लड्डुका गृहीता निवनंगोपनं च क्रियते तदा तस्य अदत्तादानविरमणवतमङ्गजनितो मृषावादविरमणव्रतभङ्गाजनितश्च प्रायश्चित्तप्रस्तारो भवतीतिति ॥३॥ इति द्वितीयतृतीयप्रस्तारौ । कि इस रात्निकने विना दिये हुए इन मोदकोंको लिया है, अतः गुरुको इसे इसका प्रायश्चित्त देना चाहिये ऐसा विचार कर वह भिक्षा. चर्या से निपट कर आचार्य के पास आया उस बातको कहनेके लिये इस तरहसे इसका गुरुके समीप आगमन मासलघु प्रायश्चित्तके योग्य होता है, और जब वह क्षुल्लक गुरुसे उसकी वातका निवेदन कर देता है, तब उसका वह कथन मासगुरु प्रायश्चित्तसे योग्य होता है, इसी तरहसे पाराश्चिक प्रायश्चित्त तक प्रायश्चित्त प्रस्तार उद्भावित कर लेना चाहिये, यहां क्षुल्लकको जो प्रायश्चित्त प्रस्तार प्रकट किया गया है, वह उसके मृषावाद विरमण व्रतके भङ्ग हो जाने से किया गया है, यदि च रात्निकने पर्याय ज्येष्ठ दूसरे साधुने-वास्तवमें अदत्त मोदकोंका आदान किया है, और वह उस अपनी बातको यदि छिपाता है, तो उसे अपने अदत्तादान विरमण व्रतका भङ्ग होने के कारण और मृषावाद विरमण (જયેષ્ઠ પર્યાયવાળા સાધુએ) કેઈ ગૃહસ્થના ઘરમાંથી લાડુ ચરી લીધાં છે આ રીતે તેણે અદત્તાદાન વિરમણ વ્રતને ભંગ કર્યો છે, તે ગુરુએ તેને આ દોષને માટે પ્રાયશ્ચિત્ત દેવું જોઈએ.” આ પ્રકારનો વિચાર કરીને સની પાસે આવનાર તે ક્ષુલ્લક સાધુ લઘુમાસ પ્રાયશ્ચિત્તને પાત્ર બને છે. જ્યારે તે ક્ષુલ્લક ગુરુને આ બધી વાત કહે છે ત્યારે તે (ક્ષલક) બેટા દેષનું તેના પર આરોપણ કરવાને કારણે ગુરુ માસ પ્રાયશ્ચિત્તને પાત્ર બને છે. એ જ પ્રકારે પારાચિક પ્રાયશ્ચિત્ત પર્યન્તના પૂર્વોક્ત પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું અહીં પણ કથન થવું જોઈએ અહીં ક્ષુલ્લકને માટે જે પ્રાય. શ્ચિત પસ્તાર પ્રકટ કરવામાં આવ્યો છે તે તેના મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતને ભંગ થઈ જવાને લીધે કરવામાં આવ્યું છે. પર્યાય યેષ્ઠ બીજા સાધુએ ખરેખર એ દેષનું સેવન કર્યું હોય અને એ વાતને તે છુપાવતે હોય તે તેને પણ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બનવું પડે છે, કારણ કે એમ કરવાથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ सु. ५४ अवचने षधिधप्रायश्चित्तनिरूपणम् ४४१ __ तथा-अविरतिवादम्-अविरतिः अब्रह्मचर्य, तस्याः वादं वदन् कस्मिंश्चित् साधौ असत्यमेव मैथुनविरमण व्रतभङ्गजनितं दोषमारोपयन् साधुः मायश्चित्तभाग् भवति । प्रायश्चित्तप्रस्तारोऽत्रव बोध्यः । तथाहिगाथा--राइणियबाइएणं, खलियमिलिय पेल्लएण उदएणं ।
देवउले मेहुणम्मि, आक्खागं वा कुडंगे वा ॥१॥ छाया-रानिकवातिकेन स्खलितमिलितप्रेरणेन उदयेन ।
देवकुले मैथुने आख्यानं वा कुटङ्के वा ॥ १ ॥
अयमर्थः-कश्चित् क्षुल्लको रत्नाधिकेत मुहुर्मुहुः शिक्ष्यमाणो मनसि एवं चिन्तयति-यदयं रात्निकः उदयेन-कषायोदयवशाद्, रात्निकवातिकेन' रत्नाधिकोऽह '-मितिगर्वरूपवातरोगेण पीडितोऽस्ति, अत एवायं स्खलितमिलित बतका भङ्ग होनेके कारण प्रायश्चित्त प्रस्तारका पात्र होना पड़ता है। इस प्रकारसे द्वितीय और तृतीय प्रस्तार हैं। __तथा-" अविरतिवादं” इत्यादि-किसी साधुके ऊपर असत्य रूपसे ब्रह्मचर्य व्रतके भङ्ग हो जानेरूप दोषका आरोपण करनेवाला कोई दूसरा साधु प्रायश्चित्त प्रस्तारका पात्र होताहै, प्रायश्चित्त प्रस्तार प्रकार यहां ऐसा जानना चाहिये-" राइणियवाइएणं " इत्यादि ।
इस गाथाका भावार्थ ऐसा है-पर्याय ज्येष्ठ किसी रत्नाधिक साधुने किसी क्षुल्लक साधुको जब सीख दी तो वह मनमें ऐसा सोचने लगायह रत्नाधिक साधु कषायके उदयके वशसे कि "में रत्नाधिक हूं" इस अहंकाररूप वात रोगसे पीडित हो रहाहै, अतएव यह स्खलित मिलित તેના અદત્તાદાન વિરમણને પણ ભંગ થાય છે અને મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતને પણ ભંગ થાય છે. આ પ્રકારનું બીજા અને ત્રીજા પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું સ્વરૂપ છે.
હવે ચેથા પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવે છે" अविरतिवाद" त्या:
કઈ સાધુ પર અસત્ય રૂપે બ્રહ્મચર્ય વ્રતને ભંગ કરવા રૂપ દેશનું આપણુ કરનાર સાધુ પણ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બને છે. એ જ વાત " राइणिय बाइएणं " त्याहि ॥था द्वारा स्पष्ट ४२वाम मावी छे. या ગાથાને અર્થે નીચે પ્રમાણે છે –
કઈ પર્યાય જયેષ્ઠ સાધુ કઈ લઘુ પર્યાયવાળા સાધુને હંમેશા સારી સારી શિખામણ દેતા હતા. પરંતુ તે ક્ષુલ્લક (લઘુ પર્યાયવાળો) સાધુના મનમાં એવું લાગતું કે આ પર્યાય જયેષ્ઠ સાધુ કષાયના ઉદયને લીધે "ई २ना (पर्याय न्य०४) छु" ५२॥ धम ३५ पात रोगथा स्था०-५६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
स्थानातसूत्रे प्रेरणेन-स्खलितेन मिलितेन मेरणेन च मां तर्जयति । अयं भावः- अरे दुष्ट शिष्यक ! स्खलितोऽसि ' इत्यस्खलितमपि मां तर्जयति । तथा भिन्नमपि पदमु. चारयन्तं मां ' हा दुष्ट शैक्ष !-मिलितमुच्चारयति' इति तर्जयति । तथा साधु. भिर्यमाणोऽपि मां हस्तेन प्रेरणापूर्वकं तर्जयतीति । एतत्सर्वमस्य रत्नाधिकस्य कषायोदयजनितमेवेति मन्ये । अत्र प्रतिकर्तुमप्यहं न पारयामि, यत एषा सामा
और प्रेरणासे मुझे तर्जित कर रहा है, अरे दुष्ट शिष्य ! तुम अपने कर्तव्यसे स्खलित चलायमान हो रहे हो यद्यपि में कर्तव्यसे चलायमान नहीं हो रहा हूं फिर भी मुझे चलायमान कह कर व्यर्थमें उपालम्भ करता रहता है, तथा मैं बोलते समय बहुतही सावधानी से एक २ शब्दको ठीक २ रूपसे असंमिलित करकेहो बोलता हूं, फिर भी यह कहता है, हा दुष्ट शिष्य ! तुम मिलित करके पदका उच्चारण करते हो तथा अन्य और भी साधुजन उसे मेरे प्रति इस प्रकार के व्यवहार निषेध करते हैं, परन्तु वह तो मानता ही नहीं है, और हाथ उठा२ कर मुझे प्रेरणापूर्वक वह दबाता रहता है, अतः मैं तो यही मानता हूं कि यह जो कुछ भी मेरे साथ इस प्रकारका व्यवहार करता है, वह सब कषायोदयके वशते ही करता है, यद्यपि यह जैसा व्यवहार मेरे साथ करता है, वैसाही व्यवहार में भी इसके साथ कर सकता हूं. परन्तु मैं जो इन सब बातोंको सहन कर रहा हूं उससे कुछ नहीं कहता हं उसका कारण ऐसी ही सामाचारीका होना है, अब मैं ऐसा करूंगा પીડાઈ રહ્યો છે. તેથી તે ખલિત, મિલિત અને ઉપાલંભ યુક્ત શબ્દો દ્વારા જાણે કે મને આડકતરી રીતે એવું કહી રહ્યો છે કે “હે દુષ્ટ શિષ્ય ! તું તારા કર્તવ્યમાર્ગમાંથી ચલાયમાન થઈ રહ્યો છે. ” જે કે હું તે મારા કર્તવ્યમાંથી બિલકુલ ચલાયમાન થયો નથી, છતાં પણ તે મને વારંવાર ટકોર કરતે રહે છે અને ઠપકે અને ધમકી આપતે રહે છે. બેલતી વખતે પણ હું ઘણું સાવધાનીથી પ્રત્યેક શબ્દને અસંમિલિત કરીને. સ્પષ્ટ રૂપે બેલું છે, છતાં પણ તે મને કહે છે કે હે દુષ્ટ શિષ્ય ! તું મિલિત (અસ્પષ્ટ) શદે બેલે છે. બીજા સાધુએ પણ તેને મારી સાથે આવું વર્તન ન રાખવા સમજાવે છે પણ તેઓ તે માનતા જ નથી, અને હાથ ઊંચે કરી કરીને મને શિખામણે આપ્યા જ કરે છે, ટક ટક કર્યા કરે છે અને એ રીતે મને ખાટી દખામણી કરે છે. હું તે એમ જ માનું છું કે તેઓ કષાયના ઉદયને વશવત થઈને આ પ્રકારનું વર્તન મારી તરફ બતાવે છે. હું પણ ઘારું તે તેમની સાથે એવું જ વર્તન બતાવી શકું છું. પરંતુ હું તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ५४ अवचने षड्विधप्रायश्चित्तनिरूपणम् ४४३ चारी । अतो मया एतत्कृतं तर्जनादिकं सोढव्यमेव । परन्त्वहमेवं करिष्यामि यथाऽयं मत्तो लधुभवेत् । एवं क्षुल्लकविचारणानन्तरमन्यदा तो भिक्षाचर्यार्थ गतौ तृषितो बुभुक्षितौ चेत्येवं चिन्तितवन्तौ-यदस्मिन् देवकुले व्यन्तरायतने कुटङ्के-लतामण्डपे वा किंचिद् भुक्त्वा पानीयं पास्याः । इत्थं विचार्य तौ तत्र गत्वा सुखेन स्थितौ । तावत् स क्षुल्लक; स्वस्थितस्थानाभिमुखमागच्छन्ती कांचित् आयर्या ददर्श । स चिन्तितवान् 'सम्पति वैरनिर्यातनाय लब्धो मयाऽवसरः' इति चिन्तयित्वा स तं रत्नाधिकं माह-आय ! करोतु भवान् लध्वाहारं पिबतु पानीयं च, अहं तावत् संज्ञाभूमि गत्वा प्रत्यायामि, इत्युक्त्वा स रत्नाधिके कि जिससे यह मुझे लघु-दीक्षापर्यायकी अपेक्षा लघु होजावे इस तरहके क्षुल्लक विचारके बाद वे दोनों क्षुल्लक और रात्निक किसी एक समय भिक्षाचर्याके लियेवित्तरण करते करते तृषित और बुभुक्षित बने हुए उन दोनोंने इस प्रकारसे विचार किया चलो इप्त व्यन्तरायतनमें अथया लतामण्डपमें बैठकर कुछ खाकर पानी पीलेवें ऐसा सोच कर वे वहां गये और बैठ गये इतनेमें उस क्षुल्लकने अपने पैठे हुए स्थानकी ओर आती हुई एक किसो आर्याको देखा। देखकर उसने विचार किया "अब इस साधुसे बैर चुकानेका मुझे यह अच्छा अवसर हाथ लगा है" ऐसा विचार कर उसने रत्नाधिक साधु पर्याय ज्येष्ठसे कहा-आर्य! आप लघु आहार कर लेवें और पानी पी लेवे मैं तब तक संज्ञाभूमि विचार भूमिकी ओर जाकर वापिस आ जाता हूं, ऐसा कह कर वह સમાચારીના નિયમ પ્રમાણે ચાલનાર છું, તેથી આ બધું સહન કરી લઉં છું અને તેમને એક શબ્દ પણ કેહતા નથી પરંતુ હવે હું એવું કરીશ કે જેથી મારી લઘુ દીક્ષા પર્યાય હોવા છતાં પણ તેઓ મારા કરતાં લઘુ ગણાય. આ પ્રમાણે તે લઘુ દીક્ષાપર્યાયવાળા સાધુએ નિશ્ચય કર્યો. ત્યાર બાદ કઈ એક દિવસે તે ભુલક અને તે સાનિક ભિક્ષાચર્યા માટે નીકળ્યા ભિક્ષાચર્યા કરતાં કરતાં ક્ષુધા અને પિપાસાથી વ્યાકુળ બનેલા તે બને એ વિચાર કર્યો કે ચાલે આ વ્યત્તરાયતનમાં–લતામંડપમાં જઈને આહાર પાણી કરી લઈએ. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તેઓ ત્યાં જઈને બેસી ગયા. એ વખતે તે ભુલકે કઈ એક આર્યાને ( સાધ્વીજીને) તે બાજુએ આવતાં જોયાં. તેમને જોઈને તે ભુલકના મનમાં એ વિચાર આવ્યો કે “આજે આ સાધુનું વેર વાળવાને સુંદર કે હાથ આવ્યો છે” –
આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે ક્ષુલકે તે પર્યાય જયેષ્ઠ સાધુને કહ્યું કે આપ શેડે આહાર કરી લે અને પાણી પી લે. ત્યાં સુધીમાં હું ઠલ્લે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे मैथुनविषयकमसत्यं दोषमारोपयितुमना आचार्यसमीपे गत्वा वदतिगाथा-जेहग्जेण अकज्नं, सज्जं देवालए कयं अज्जं ।
उबजीविभो न भंते ! मए तु संसहकप्पोऽत्थ ॥ २॥ छाया-ज्येष्ठार्येण अकार्य, सद्यो देवालये कृतमद्य ।
उपजीवितो न भदन्त ! मया तु संसृष्टकल्पोऽत्र ॥ २ ॥ __ अयमर्थ:-हे भदन्त ! अद्य सद्यः-इदानीमेव देवालये व्यन्तरायतने ज्येष्ठार्येण अकार्य-मैथुनसेवालक्षणम् अकृत्यं कृतम्-आचरितम् । अत्र मैथुनसेवनरूपे प्रस्तावे मया तु संसृष्टकल्पो न उपजीवितः मया तु तदकार्य नाचरितमित्यर्थः । इति । अत्रापि आचार्यसमीपगमने मासलघु । 'ज्येष्ठायेण अकार्य कृत-'मित्यादि कथने मासगुरु । एवं क्रमेण पाराश्चिकं यावत्मायश्चित्तप्रस्तारो बोध्यः । अत्रापि क्षुल्लकस्य मृषावादविरमणबतभङ्गननितः प्रायश्चित्तप्रस्तारः । रत्नाधिको यदि सत्यमेव तथाविधाकृत्यकारी भवति, तदपह्नवं च उस रत्नाधिक साधु में झूठा मैथुन विषयक दोषको आरोपित करनेकी इच्छासे वहांसे चला आता है, और आचार्य के पास जाकर कहता है" जेटुंज्जेण अकजं सज्जं" इत्यादि ।
हे भदन्त ! आज अभी व्यन्तरायतनमें - ज्येष्ठ आर्यने मैथुन सेवनरूप अकार्य कार्यका सेवन किया है, मैंने इसे देख लिया है. अपने व्रतकी रक्षा करनेके अभिप्रायसे मैंने उस अकार्यका सेवन नहीं किया है, इस तरह आचार्य के समीप आने में उसे मास लधु प्रायश्चित्त लगता है, और ऐसा कहने पर मास गुरु प्रायश्चित्त लगता है, इसी क्रमसे पूर्वोक्त कथनके अनुसार पाराश्चित प्रायश्चित्त तक उस क्षुल्लकको प्रायश्चित्त प्रस्तारका पात्र जानना चाहिये तथाજઈને આવી પહોંચું છું. આ પ્રમાણે કહીને તે પર્યાય રેષ્ઠ સાધુ પર બ્રહ્મચર્ય વ્રતના ભંગને આરોપ મૂકવાની ઈચ્છાથી તે ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યો. मायायनी पासे ४७२ ते मा प्रमाणे यु-"जेटुज्जेण अकज्जं सज्ज" ઈત્યાદિ–“હે ભગવન! આજે અત્યારે જ વ્યત્તરાયતનમાં (દેવાલયમાં)
યેષ્ઠ સાધુએ મિથુન સેવન રૂપ અકાર્યનું સેવન કર્યું છે. મેં તેનું તે દુષ્કૃત્ય જોઈ લીધું છે. મારા વતની રક્ષા કરવા માટે મેં તે દુષ્કૃત્યનું સેવન કર્યું નથી” આ પ્રકારનું છેટું દેષા પણ કરવાની ઈચ્છાથી ત્યાં આવેલા તે લઘુ પર્યાય સાધુને માસ લઘુ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. અને ગુરુની સમક્ષ આ પ્રકારે ખેતી વાત કરવાથી તેને મારા ગુરુ પ્રાયશ્ચિત લાગે છે. પારચિત પ્રાયશ્ચિત્ત પર્યન્તના પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રરતારને પાત્ર તે સાધુ કયારે બને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ सू० ५४ अवचने षड्विधप्रायश्चित्तनिरूपणम् ४४५ करोति, तदा तस्य मैथुनविरमणमृषावादविरमणवतद्वयभङ्गजनितः प्रायश्चित्तप्रस्तारो बोध्य इति चतुर्थः प्रस्तारः।
तथा-अपुरुषवादं वदन् कस्मिंश्चित्साधौ असत्यमेव नपुंसकत्वमारोपयन् साधुः प्रायश्चित्तमस्तारभाग्भवति । प्रायश्चित्तमस्तारस्त्वेवं बोध्यः । तथाहिकश्चित् क्षुल्लको रत्नाधिकेन मुहुर्मुहुः शिक्ष्यमाणस्तच्छिद्रान्वेषणे तत्पर एकदा कदाचित् रत्नाधिकेन सह भिक्षार्थं गतस्ततएकाकी निवृत्त आचार्यमाह-भदन्त ! यदि वह रत्नाधिक वास्तविक रूपमें तथाविध अकृत्यका सेवन करनेवाला है, और उसे वह छिपाता है, तो ऐसी स्थितिमें वह मैथुन विरमण व्रतके भङ्ग होनेसे और मृषावाद विरमण व्रतके भंग होनेसे जनित प्रायश्चित्त प्रस्तारका पात्र हो जाता है, ऐसा यह चतुर्थ प्रस्तार है, तथा"अपुरुषवादं वदन" इत्यादि-किसी साधु पर असत्य रूपसेही नपुंसक होनेका आरोप करनेवाला साधु प्रायश्चित्त प्रस्तारका पात्र होता है, प्रायश्चित्त प्रस्तार ऐसे जानना चाहिये-किसी क्षुल्लक साधुको किसी रत्नाधिक साधुने बार २ समझाया-सो समझाने के अभिप्रायको न समझकर वह क्षुल्लक उसके प्रति उल्टा अन्यथा विचारशाली हो गया और उसके छिद्रान्वेषण करने में वह तत्पर रहने लग गया एक दिन वह उसी रत्नाधिकके साथ भिक्षाचर्याके लिये गया वहांसे वह भिक्षा. चर्या करके अकेलाही लौट आया और आचार्य के पास आकर कहने છે તે વાત પૂર્વોક્ત કથનને આધારે સમજી લેવી. જે તે પર્યાય જયેષ્ઠ સાધુ દ્વારા ખરેખર તે પ્રકારના દુકૃત્યનું સેવન થઈ ગયું હોય અને તેને તે છુપાવતો હોય તે તેના દ્વારા મેથુનવિરમણ વ્રતને તથા મૃષાવાદ વિરમણું વ્રતને ભંગ થાય છે. તે કારણે તે સાધુ આ બન્ને વ્રતના ભંગને લીધે પૂર્વોક્ત પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બને છે. આ પ્રકારનું ચેથા પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું સ્વરૂપ છે. હવે પાંચમાં પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવામાં माव छ-" अपुरुषवादं वदन् " त्याह- साधु भी साधु ५२ તે નપુંસક હેવાને પેટે આપ મૂકે તે આરેપ મૂકનાર તે સાધુ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બને છે. આ વાતનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે. કેઈ એક ગુરૂ દીક્ષા પર્યાય વાળા સાધુએ કે એક લઘુ દિક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને અમુક કાર્ય ન કરવા અને અમુક પ્રકારનું વર્તન રાખવા વારંવાર સમજાવ્યું. પરંતુ પિતાના કલ્યાણને માટે તે એવું કહે છે એમ માનવાને બદલે તેણે કંઈ અવળું જ ધારી લીધું, અને તેણે તેના દોષ શોધવા માંડવા એક દિવસ તે સાધુ તે પર્યાય ષ્ઠ સાધુ સાથે ભિક્ષાચર્યા માટે ગયે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे अयं रत्नाधिको नपुंसकः । अत्र आचार्य क्षुल्लकयोः प्रश्नोत्तररूपं गाथाद्वयमाहगाथा - तइउत्ति कहं जाणसि १, दिट्ठा णियया से तेहि मे बुत्तो ।
चट्टइ तइओ तुझं पवावेउं मम वि संका ॥१॥ दीसइ य पाडिरूवं, ठिय चंकमिय सरीरभासाहि ।
बहुसो अपुरिसवयणे, सवित्थरारोवणं कुज्जा ॥ २ ॥ छाया-तृतीय इति कथं जानासि ? दृष्टा निजका अस्य तैम उक्तम् ।
वर्तते तृतीयो युष्माकं प्रवाजयितुं ममापि शङ्का । ॥१॥ दृश्यते च प्रतिरूपं स्थितवङ्क्रमितशरीरभाषाभिः । बहुशः अपुरुषवचने सविस्तरारोपणां कुर्यात् ॥ २ ॥
अयमर्थः--'अयं रत्नाधिको नपुंसकः' इति ब्रुवाणं क्षुल्लकमाचार्यः पृच्छति• अयं तृतीयः-तृतीया प्रकृतिः-नपुंसकः' इति कथं जानासि ! एवमाचार्येण पृष्टः क्षुल्लकः माह-मया अस्य-रत्नाधिकस्य निजकाः कुटुम्बिनः दृष्टाः । तैः मे= मम उक्तम् यत्-'तृतीयो-नपुमको युष्माकं प्रव्राजयितुं वर्तते कल्पते किम् ?' इति । 'किं भवन्तो नपुंसकमपि प्रव्राजयन्ति' इति रत्नाधिकस्यास्य सांसारिकलगा हे भदन्त ! यह रत्नाधिक नपुंसक है। इस विषय में आचार्य और क्षुल्लकका प्रश्नोत्तर रूप संवाद इस प्रकारसे है--
" तइउत्ति कहं जाणासि ?" इत्यादि।
" रत्नाधिक नपुंसक है " इस प्रकारसे कहनेवाले क्षुल्लकसे आचार्यने पूछा यह " तृतीय प्रकृतिवाला है-नपुंसक है" यह तुमने कैसे जाना तब क्षुल्लकने आचार्यसे कहा-महाराज ! मैंने इसके कुटुम्बीजन देखे हैं, सो उन्होंने मुझसे पूछा-कि क्या तुम नपुंसकको भी दीक्षित करते हो ? मैने कहा नपुंसकको दीक्षा लेनेका अधिकार ही હતા. ત્યાંથી પાછા ફરીને તેણે આચાર્ય પાસે જઈને આ પ્રમાણે કહ્યું--
" सगवन् ! ॥ २त्नाभि (गुरुदीक्षा पर्यायवाणे साधु) नस। છે” આ વિષયને અનુલક્ષીને તે આચાર્ય અને સુલકને સંવાદ નીચે प्रमाणे समो . " तइउत्ति कहं जाणासि " त्याह
આચાર્યો તે ભુલકને એ પ્રશ્ન કર્યો કે “તમે એ કેવી રીતે જાણું त तृतीय प्रतिपाय (नस) छ ?
ક્ષુલ્લકને જવાબ–“હે ગુરુદેવ! મને તેમના કુટુંબીજને મળ્યા હતા. તેઓ મને પૂછતાં હતાં કે શું તમે નપુંસકને પણ દીક્ષા આપે છે, ખરા ? મેં તેમને એ જવાબ આપે હતું કે નપુંસકને દીક્ષા લેવાનો
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ५४ अवचने षड्विधप्रायश्चित्तनिरूपणम्
४४७
सम्बन्धिनो मां पृष्टवन्तः ' इत्यर्थः । तथा - ममाप्यस्य विषये शङ्काऽस्ति, यत्अयं नपुंसकोऽस्ति । यतोऽस्य स्थितचङ्क्रमितशरीरमाषाभिः स्थित्या गत्या शरीरेण भाषया व प्रतिरूपं - नपुंसकानुरूपं सर्व दृश्यते, अतोऽहं ब्रवीभि यदयं नपुंसक इति । एवंप्रकारेण रत्नाधिकविषये बहुशः अपुरुषवचने - नपुंसककथने वर्तमानस्य साधोः सविस्तरारोपणं-मासलघुपारभ्य पाराचिकं यावत् प्रायश्चितस्य प्रस्तारं कुर्यादिति । अत्रापि क्षुल्लकस्य मृषावादजनित एवं प्रायश्चित्त प्रस्तारः । रत्नाधिको यदि सत्यमेव तथा भवति तदा तस्य साधुसङ्गाद् बहिकारो भवतीति पञ्चमः प्रायश्चित्तमस्तारः । १ ।
नहीं है, तब उन्होंने कहा जो वह तुम्हारे पास रत्नाधिक है, वह नपुंसक है, तथा मुझे भी इसके विषयमें शङ्का है, क्योंकि इसकी स्थिति से गति से शरीर से और भाषासे मुझे सब इसमें नपुंसकके अनुरूपही दिखलाई देता है, इसलिये मैं कहता हूं कि यह नपुंसक है, इस प्रका रसे रत्नाधिकमें नपुंसक होनेका आरोप करनेवाले उस क्षुल्लक साधुमें मास लघु प्रायश्चित्त से लेकर पाराश्चिक प्रायश्चित्त तकके प्रायश्चित्त प्रस्तारोकी पात्रता जाननी चाहिये यहां क्षुल्लक साधुमें जो प्रायश्चित्त प्रस्तार की पात्रता कही गई है, वह उसके मृषावाद विरमण व्रतके भंग हो जाने से कही गई है, तथा वह रत्नाधिक सत्य रूपमें जैसा क्षुल्लक साधुने प्रकट किया है, वैसाही यदि नपुंसक है, तो उसे साधु संघसे बहिष्कृत कर देना चाहिये इस प्रकार से यह पांचवा प्रायश्चित्त प्रस्तार हैઅધિકાર જ અમારા શાસનમાં મન્યા નથી. ત્યારે તેમણે મને કહ્યું હતું કે તમારી સાથે જે રત્નાધિક છેતે નપુંસક છે. વળી હે ગુરુદેવ તેની રીતભાત, લાષા, હલનચલન, હાવભાવ વગેરે જોતાં મને પણ એવી શંકા થાય છે કે તે ખરેખર નપુંસક જ છે. ’’ આ પ્રકારના ખોટા આરોપ તે સાધુ પર મુકનાર તે સાધુ ( ક્ષુલ્લક ) માસ લઘુ પ્રાયશ્ચિત્તથી લઇને પારાંચિક પ્રાયશ્ચિત્ત પય ન્તના પ્રાયશ્ચિત્તોને પાત્ર બને છે. અહીં ક્ષુલ્લકમાં જે પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારની પાત્રતા કહેવામાં આવી છે તે મૃષાવાદ વિરમણુ વ્રતને તેના દ્વારા ભગ થવાને કારણે કહી છે. અને તે રત્નાધિક ખરેખર નપુંસક જ હોય ! તેને સધમાંથી હાંકી કાઢવા જોઇએ. આ પ્રકારના આ પાંચમે પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તાર છે,
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे ___तथा-दासवादं वदन्-'दासोऽयम् ' इति असत्यमेव कस्मिंश्चित्-साधौ दोषमारोपयन् साधुः प्रायश्चित्तप्रस्तारमाग्मवति । अत्रेदं बोध्यम्-दुष्मेक्षितादिषु रत्नाधिकेन प्रेर्यमाणः क्षुल्लकः क्रोधमुपगतः कदाचिदाचार्यसमीपे समा. गत्य कथयति-भदन्त ! अयं रत्नाधिको दासोऽस्ति । अत्राचार्यक्षुल्लकयोः प्रश्नोत्तररूपं गाथात्रयमाहगाथा-खरउत्ति कहं जाणसि, देहाऽऽयारा कहें ति से हंदी ।
छिकोवणदुभंडो, गीयासी दारुणसभावो ॥ १ ॥ छाथा-खरक इति कथं जानासि, देहाकाराः कथयन्त्यस्य हन्त ।
सिमकोपनो दुर्भाण्डो, नीचासी दारुणस्वभावः ॥ १ ॥ ____ अयमर्थः-रत्नाधिकोऽयं दासोऽस्तीति क्षुल्लकेनोक्ते आचार्यस्तं पृच्छति
"दासवादं वदन्" इसी प्रकारसे किसी साधुके ऊपर ऐसे असत्य दोषका आरोपण करना कि "यह साधु दास है" इस प्रकारसे असत्य दोषका आरोपण करनेवाला साधु प्रायश्चित्त प्रस्तारका पात्र होता है, इस विषयमें ऐसा समझना चाहिये, किसी रत्नाधिकने किसी क्षुल्लक साधुसे अच्छी तरह से देखभाल करके प्रवृत्ति करनेकी बात कही तब वह क्षुल्लक उस पर क्रोधाविष्ट हो गया और आचार्यके पास जाकर कहने लगा हे भदन्त ! यह रत्नाधिक दास है, इस विषय में दोनोंका आचार्य क्षुल्लकको प्रश्नोत्तर रूप संवाद इस प्रकारसे है
"खर उत्ति कहं जाणसि" इत्यादि । यह रत्नाधिक दास है, ऐसा जब क्षुल्लकने कहा तब आचार्यने હવે છઠ્ઠા પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તારનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવે છે. " दासवादं वदन् " त्याह
કેઈ સાધુ બીજા કેઈ સાધુ ઉપર એ બેટે આરોપ મૂકે છે કે " मा साधु होस छ." तोते प्रानु पारे।५९ ४२ना२ साधु प्रायः શ્ચિત્ત પ્રસ્તારને પાત્ર બને છે. આ વિષયમાં વધુ રૂપષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે સમજવું.
કઈ એક ગુરુ દિક્ષા પર્યાયવાળા સાધુએ કઈ લઘુ દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને જતનાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવાની સલાહ આપી તેથી તેણે કોધાવેશમાં આવી જઈને આચાર્યની પાસે જઈને આ પ્રમાણે કહ્યું–“હે ભગવન! આ રસ્તાધિક દાસ છે ” આ વિષયમાં તે ભુલક અને આચાર્ય વચ્ચે સંવાદ उ मा५वामा माव छ. "खरउत्ति कह जाणासि" त्या:
જ્યારે તે ભુલકે તે પર્યાયજયેષ્ઠ સાધુ દાસ છે એવી વાત કરી ત્યારે આચાર્યું તેને પૂછયું “તમે કેવી રીતે જાણ્યું કે તે ખરક (દાસ) છે?”
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
सुधा टीका स्था.६ सू० ५४ अवचने षड्विधप्रायश्चित्तनिरूपणम् ४४९ खरकाम्दासोऽयमस्तीति कथं जानासि ? तदा क्षुल्लकः कथयति-हन्तेति खेदे ! हे भदन्त ! अस्य देहाकारास्तथा कथयन्ति । तथाचायं क्षिप्रकोपनः शीघ्रकोध करणशीला, दुर्भाण्डः असंवृतपरिधानादिः, नीचासी-नीचतरे आसने उपवेशनशीलो दारुणस्वभावः करस्वभावश्चास्ति । अथ दासानां यथाऽऽकारा भवन्ति तानेवाहगाथा-देहेण वा विरूवो, खुज्जो वडभो य बाहिरप्पादो।
फुडमेव से आयारा कहे ति जह एस खरउत्ति ॥ २ ॥ छायाः-देहेन वा विरूपः कुज्जो वडभश्च बाह्यपादः ।
स्फुटमेवास्य आकाराः कथयन्ति यथैष खरक इति ॥ २॥ __ अयमर्थः-अयं देहेन वा-शरीरेणाऽपि विरूपा-विकृतरूपवानस्ति । वैरू. प्यमेवाह-अयं शरीरेण कुञ्जो, बडमा वामनः, बाह्यपादः दीर्घचरणश्वास्ति । एतादृशा आकारा एवास्य स्फुटं कथयन्ति-यथा एष खरको दासोऽस्तीति । उससे पूछा-" यह खरक-दास है " इस घातको तुम कैसे जानते हो तब क्षुल्लकने उनसे कहा हे भदन्त ! मैं क्या कहूं इसके देहाकारही इस बातको कह रहे हैं तथा इसे जरा २ सो बातोंमें जल्दी क्रोध आ जाता है, उखाडे शरीरही यह बैठा रहता है, वस्त्र आदि ओढता नहीं है, नीचासी-नीचतर आसन पर यह बैठता है, और स्वभावमें यह क्रूर है । दासोंके जैसे आकार होते हैं वह उन्हें अब प्रकट करता हुभा कहता है-" देहेण वा विरुवो" इत्यादि।
दास जैसा शरीरसे विकृतरूपवाला होता है, वैसाही यह विरूप है, विकृत रूपवाला है-देखिये कि-यह शरीरसे कुन्ज है, वामन है, बायपादवाला है, लम्बे पगवाला है, इस तरह के ये शारीरिक आकार
ત્યારે તે ક્ષુલ્લકે જવાબ આપે –“તેના શરીરની આકૃતિ, વર્તન આદિ દાસના જેવો જ છે. તેને વાત વાતમાં કોલ આવી જાય છે, તે ખૂલ્લે શરીરે જ બેસી રહે છે-શરીર પર કઈ વસ્ત્ર ઓઢતે નથી, તે નીચતર આસને બેસે છે, અને તે સ્વભાવે ક્રૂર છે.દાસના શરીરનો આકાર કે હોય છે તેનું શાસ્ત્રોમાંથી પ્રમાણ આપીને તે ક્ષુલ્લક આચાર્યને કહે છે કે :
“ देहेण वा विरुवो" त्यहि--
દાસનું શરીર જેવું વિકૃત (બેડેળ) હોય છે, એવું જ વિકૃત શરીર આ રત્નાધિક સાધુનું છે-તેના શરીરે ખૂધ છે, તે વામન છે, તેના પગ લાંબા છે. આ પ્રકારની તેની શરીર રચના વડે જ એ વાત સિદ્ધ થઈ જાય છે કે
स्था०-५७
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
स्थानाशस्त्रे तथा-एतस्य संबन्धिनोऽपि मामुक्तवन्तो-यदयं दासोऽस्तीति । एवं तेनोक्ते आचार्यः प्राहगाथा-केइ सुरूव दुरूवा, खुज्जा वडमा य बाहिरप्पाया।
नहु ते परिभवियव्वा, वयणं च अगारियं वोतुं ॥३॥ छाया-केपि सुरूणाः कुरूपाः कुज्जा वडभाश्च वाद्यपादाः।
न खलु ते परिभवितव्याः , वचनं च अनार्य वक्तुम् ॥ ३॥ अयमर्थः-इह नामकर्मोदयवैचित्र्यात् केचित् नीचकुलोत्पन्ना अपि दासादयः सुरूपा भवन्ति । केचित् पुनः राजकुलोत्पन्ना अपि कुरूपा अर्थात् कुन्जा वामना बाह्यपादाश्च भवन्ति । अतस्ते न खलु-नैव परिमवितव्याः-तिरस्करणीयाः। न च तेषां विषयेऽनार्य वचनं वक्तुमुचितमिति । ३ । ___ एक्माचार्येणोपदिष्टोऽपि क्षुल्लको रत्नाधिकविषये दासत्यमेव साधयति । ही स्पष्ट रूपसे यह प्रकट कर रहे हैं, कि यह खरक-दास है, तथा इसके जो सम्बन्धी जन हैं, उन्होंने भी मुझसे यही कहा है कि यह दासहै, इस प्रकार जब क्षुल्लकने आचार्यसे कहा तब वे कहने लगे-" के सुरूव दुरूवा" इत्यादि ।
हे क्षुल्लक संसारमें नामकर्मके उदयकी विचित्रताको लेकर कितनेक नीच कुलमें उत्पन्न हुए दासादिजन सुरूपवाले होते हैं, और कितनेक राजकुलमें उत्पन्न हुए भी जन कुरूप अर्थात् कुब्ज वामन एवं बायपादवाले होते हैं अतः ऐसे व्यक्ति न तिरस्करणीय होते हैं, और न उनके प्रति अनार्य वचनका प्रयोग शोभनीय होता है--
इस प्रकारसे आचार्यके द्वारा समझाया गया भी वह क्षुल्लक તે દાસ છે. વળી તેમના જે સંબંધીઓ છે તેમણે પણ મને કહ્યું છે કે તે દાસ છે” તે ક્ષુલ્લકની આ પ્રકારની દલીલો સાંભળીને તે આચાર્યો તેને કહ્યું
" केइ सुरूव दुरूवा" छत्याहि--
“હે ક્ષુલ્લક ! સંસારમાં નામકર્મના ઉદયની વિચિત્રતાને લીધે નીચ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા કેટલાક દાસાદિ જન પણ સૌદર્ય સંપન્ન હોય છે અને રાજકુળ આદિ ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા કેટલાક લોકે કદરૂપાં (દૂધ આદિ વિકૃત શરીરવાળા, વામન રૂપ, લાંબા પગવાળાં) પણ હોય છે. તેથી એવા લેકે તિરસ્કારને પાત્ર નથી અને એવા લેકે માટે આવા કઠેર વચનો મેલવા તે કોઈ પણ રીતે યોગ્ય નથી.”
આચાર્ય દ્વારા આ પ્રમાણે સમજાવવામાં આવ્યા છતાં પણ જે તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ५४ अवचने षड्विध प्रायश्चित्तनिरूपणम् ४५१ अत्र पूर्ववदेव क्षुल्लकस्य मृषावादजनितो मासलध्वादि पाराश्चिकं यावत्मायश्चित तास्तारो बोध्यः । यदि तु रत्नाधिकः सत्यमेव दासो भवति तदा स साधु सर. घाद बहिष्कृतो भवतीति षष्ठः प्रस्तारः।६।।
प्रोक्तमेवार्थ स्पष्टयितुमाह-' इच्वेए' इत्यादि । इत्येतान कल्पस्य% साध्वाचारस्य षट् प्रस्तारान्-मासलध्वादिपाराञ्चिकान्तान् प्रायश्चित्तरचनाविशेपान प्रस्तारयिता-रत्नाधिके दोषारोपणकर्ता साधुः सम्यक् याथातथ्येन अमतिपूरयन्-प्रमाणीकर्तुम् अशक्नुवन् स्वयं तत्स्थानप्राप्त प्रायश्चित्तमस्तारभार भवतीति ॥ मू० ५४ ॥ जब अपनी हठको नहीं छोड़ता है, और रत्नाधिकके विषयमें अपने विचारों में परिवर्तन नहीं लाता है, प्रत्युत दास भावकीही उसमें पुष्टि करता है, तब क्षुल्लक पूर्वकी तरहसे ही मृषावादजनित मास लधु आदि पाराश्चित्त तक प्रायश्चित्त प्रस्तारोंका पात्र होता है, यदि वह रत्नाधिक क्षुल्लकके कथनानुसार यदि यथार्थ रूपमें दासहै, तो उसको साधु संस्थासे वाहर कर देना चाहिये इस प्रकार यह छठ्ठा प्रस्तार है, ६ " इच्चेए छ कप्पस्स पत्थारे पत्थरेत्ता सम्म अपरिपूरमाणे ताणपत्ते" इस तरह इन साध्वाचारके षट् प्रस्तारोंको मास लघु आदिसे लेकर पारा. श्चित तकके प्रायश्चित्त रचना विशेषोंको रत्नाधिकमें दोषारोपण करने. वाला साधु यदि अपने द्वारा आरोपित दोषको उसमें प्रमाणित करनेमें असमर्थ है, तो वह दोषारोपण करनेवाला स्वयं प्रायश्चित्त प्रस्तारका पात्र होता है ।सू० ५४॥ ક્ષુલ્લક પિતાની હઠ છેડતા નથી અને રત્નાધિક વિષેના પિતાના વિચારોમાં જે પરિવર્તન લાવતે નથી, ઊલ્ટા તે રત્નાધિકમાં દાસભાવની જ પુષ્ટિ કરતે રહે છે તે તે આગળ કહ્યા મુજબના મૃષાવાદ જનિત માસલઘુથી લઈને પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત્ત પર્વતના પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તાને પાત્ર બને છે. જે તે રત્નાધિક મુલકના કથન અનુસાર ખરેખર દાસ જ હોય, તો તેને સાધુઓના ગરછમાંથી કાઢી મૂકવો જોઈએ. આ પ્રકારનો આ છઠ્ઠો પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તાર છે.
" इच्चेए छ कप्परस पत्थारे पत्थरेत्ता सम्मं अपरिपूरेमाणे तठाणपत्ते " કઈ પણ રત્નાધિક પર દેકારો પણ કરનાર સાધુ જે પિતે મૂકેલા દેને સાબિત કરવાને અસમર્થ નિવડે, તે તે પોતે માસલઘુ આદિથી લઈને પારાંચિત પર્યન્તના ૬ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રસ્તાને પાત્ર બને છે. સાધ્વાચારના તે ૬ પ્રસ્તારનું આ સૂત્રમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. સાથે સાથે એવા ૬ પ્રકારના દોષારોપણે પણ ઉપર પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. જે સૂ. ૫૪
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे पुनरपि कल्पविषयमेव सूत्रद्वयमाह
मूलम्-छ कप्पस्स पलिमंथू पण्णत्ता, तं जहा-कोकुइए संजमस्त पलिमंथू १ मोहरिए सच्चवयणस्स पलिमंथू २, चक्खुलोलए इरियावहियाए पलिमंथू ३ तितिणिए एसणागोयरस्स पलिमंथू ४ इच्छालोभिए मुत्तिमग्गस्स पलिमंथू ५ भिजाणियाणकरणे मोक्खमग्गस्त पलिमंथू ६, सव्वत्थ भगवया अणियाणया पसत्था ॥ सू० ५५ ॥ छाया-षट् कल्पस्य परिमन्थवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कौकुचिकः संयमस्य परिमन्थुः १, मौखरिकः सत्यवचनस्य परिमन्थुः २, चक्षुलोलकः ऐपिथिक्याः परिमन्थुः ३, तिन्तिणिक एषणागोचरस्य परिमन्थुः ४, इच्छालोभिको मुक्तिमार्गस्य परिमन्थुः ५, अभिध्यानिदानकरणो मोक्षमार्गस्य परिमन्युः ६, सर्वत्र भगवता अनिदानता प्रशस्ता ।। सू० ५५ ॥
टीका-'छ कप्पस्स' इत्यादि ।
परिमन्युः-द्रव्यभावभेदाद् द्विविधः । तत्र-द्रव्यपरिमन्थु दधिमन्थनसाधनो मन्थानदण्डः । भावपरिमन्थुस्तु-दधिसदृशस्य कल्पस्य मन्थने-विनाशने साध नभूतो मन्थानसदृशः कौकुचिकादिः । तदुक्तम्--
पुनरपि सूत्रकार कल्प विषयक दो सूत्र कहते हैं
"छ कप्पस्स पलिमंथू पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ५५ ॥ टीकार्थ-कल्पके परिमन्थू ६ कहे गये हैं, इनमें द्रव्य और भावके भेदसे परिमन्य दो प्रकारका होता है, दधिको मन्धन करनेका साधनभूत जो मन्यान-दण्ड रई होता है, वह द्रव्य परिमन्थू है, और दधिके सदृश
સૂત્રકાર હવે કલ્પવિષયક બીજા બે સૂત્રનું કથન કરે છે– टीसाथ-छ कप्पस्स पलिमंथू पण्णत्ता" प्रत्याहि
જેના દ્વારા સાધુના આચાર નષ્ટ થાય છે એવી ચેષ્ટાનું નામ પરિમન્થન છે અને એવી ચેષ્ટા કરનારને ક૯પના (આચારના) પરિમલ્થ કહે છે. પરિ મન્યુના દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકાર પડે છે દહીંને વલોવવા માટે જે રવૈયે હોય છે તે દ્રવ્ય પરિમળ્યું છે. દધિ સમાન કલ્પના મન્થનમાં (વિનાશ કરવામાં) સાધનભૂત જે ભાવે છે (કૌકુચિકાદિ ભાવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० सू०५५ कल्पविषयनिरूपणम्
""
" दवम्मि मंथिए खलु, तेण मंथिज्जए जहा दहिए । दधितुल्लो खलु कप्पो मंथिज्जइ कुक्कुयाईहिं ॥ १ ॥ छाया - - द्रव्ये मन्यिकः खलु तेन मथ्यते यथा दधिकम् । दधितुल्यः खलु कल्पो मध्य ते कौकुचिकादिभिः ॥ १ ॥ इति ।
४५३
अत्र हि भावपरिमन्थव एव विवक्षिता इत्याह-' छ कप्पस्स' इत्यादि । कल्पस्य = साध्वाचारस्य षट् परिमन्थनः = मन्थानभूताः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा - कौकु· चिकः = भाण्डवत् कुचेष्टाकारकः साधुः, अयं हि -स्थान- शरीर भाषाभेदात् त्रिविधः श तदुक्तम्-
"ठाणं सरीरमासा विविहो पुण कुक्कुई समासेणं । "
कल्पके मन्थनमें विनाश करनेमें- साधनभूत जो मन्थान-मधानीके जैसा कोकुचिकादि हैं वे परिमन्यू हैं। कहा भी हैं
" दव्वम्मि मंथिए खलु " इत्यादि ।
जिस प्रकार मन्थान दण्डसे दही मधा जाता है, उसी प्रकार कौकुचिका आदिकों से दही तुल्य कल्प (साधुका आचार) भी मधा जाता है, नष्ट किया जाता है, अतः यहां भाव परिमन्धूही विवक्षित हुए हैं, ये भाव परिमन्यु साध्वाचार रूप कल्पके विनाशक होते हैं- इनमें प्रथम परिमन्धु कौकुचिक है, भाण्डकी तरह जो कुचेष्टा करनेवाला साधु होता है, वह कौकुचिक शब्द से यहां प्रकट किया गया है, यह कौकु चिक स्थान शरीर और भाषा के भेद से तीन प्रकारका होता है । कहा भी है- " ठाणं सरीरभासा " इत्यादि ।
સાધુના આચારના વિનાશ કરનારા છે, ) તેમને ભાષ પરિમન્થુ કહે છે, उपायुछे है " दव्वभि मंथिए खलु " इत्यादि
જેવી રીતે રવૈયા વડે દહીંનુ મન્થન કરવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે કૌકુચિકા આદિ વડે દહીં સમાન કલ્પ ( સાધુના આચાર ) તું પણુ મન્થન કરાય છે. એટલે કે કૌકુચિકા આદિ વડે સાધુના આચારાને ભગ થાય છે, તેથી સૂત્રકારે અહીં ભાવ પરિમન્થની જ પ્રરૂપણા કરી છે. તે ભાવ પિર મન્યુએ સાધુના આચાર રૂપ કલ્પના વિનાશક હાય છે. તેના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર છે—(૧) કૌકુચિક-ભાંડના જેવી કુચેષ્ટા કરનાર સાધુને અડી કૌકુચિક પમિન્યુ કહ્યો છે. તે કૌકુચિકના સ્થાન, શરીર અને ભાષાના ભેદથી ત્રણ પ્રકાર પડે છે. કહ્યું પણ છે કે :
" ठाणं सरीरभासा " त्याहि
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानानसूने छाया--स्थान शरीरमाषा त्रिविधः पुनः कौकुचिकः समासेन इति ।
तत्र-यन्त्रकवत् नर्तिकावद् वा यो भ्राम्यति स स्थानतः कौकुचिकः । यस्तु करादिभिः पाषाणादीन् क्षिपति स शरीरतः कौकुचिकः । तदुक्तम्-- "करगोफणधणुपायाइएहिं उच्छुहइ पत्थराईए ।
भमुहादाढिय पुय पभिइ कंपणं णवाइत्तं ॥१॥ छाया-करगोफणधनुःपादादिकै रुक्षिपति प्रस्तरान् ।
भ्रनुपुतप्रभृतिकम्पनं नाटयवादित्वम् ॥ १॥ इति । तथा-यो हि सेष्टितमुखवादित्रादि करोति, तथा च जल्पति यथाऽन्यो हसति, स भाषातः कौकुचिकः । तदुक्तम् - " छेलिभ मुहबाइत्तं, जंपइ य तहा जहा परो हसइ ।
कुणइ य सए बहुविहे वग्याडिय देसमासाओ ॥१॥" जो यन्त्रकी तरह अथवा नाचनेवालीकी तरह इधर उधर भ्रमण करता है, वह स्थानकी अपेक्षा कौकुचिक है, जो हाथ आदिकोंसे पत्थर आदिकोंको फेकता है, वह शरीरकी अपेक्षा कौकुचिक है, कहा भी है-"कर गोफगधणुपायाइएहिं" इत्यादि ।।
जो हायसे गोफणसे धनुषसे और पग आदिकोंसे पत्थर फेंकता है, तथा भू, दादी, पोंद इत्यादिकों को कंपाता है, विविध नाटयकी क्रीडाओंको जो करता है, वह शरीरकी अपेक्षा कौकुचिक है, तथाजो सेण्टित एवं अनेक प्रकारसे मुखको बजाता है, तथा इस प्रकारसे बोलता है, कि जिससे दूसरोंको हंसी आ जाती है, वह भाषाकी अपेक्षा कौकुचिक है । कहा भी है-“छेलिय मुहयाइत्तं " इत्यादि । - જે સાધુ યંત્રની જેમ અથવા નાચનારીની જેમ આમ તેમ ભ્રમણ કર્યા કરે છે તેને સ્થાનની અપેક્ષાએ કીકુચિક કહે છે. જે હાથ આદિ વડે પત્થર આદિ કંકયા કરે છે તેને શરીરની અપેક્ષાએ કૌચિક કહે છે.
हु ५५ छ , “ करगोफणधणुपायाइएहि " त्या
હાથ વડે, ગોફણ વડે, અને પગ વગેરે વડે પત્થર ફેંકનાર તથા ભ્ર. દાઢી ઈત્યાદિને કંપાવનાર અને વિવિધ નાટયક્રીડાઓ કરનાર માણસને શરી. રની અપેક્ષાએ કૌકુચિક કહે છે. જે માણસ મુખ વડે સીટી બજાવે છે, અને વિવિધ સૂર કાઢે છે અને બીજા લેકેને હસવું આવી જાય એવી ભાષા બેલે છે તેને ભાષાની અપેક્ષાએ કૌકુચિક કહે છે. કહ્યું પણ છે કે :
“ छेलिय मुहवाइत्तं " त्या:
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ५५ कल्पविषयनिरूपणम् छाया-सेष्टितं मुखवादितं जल्पति च तथा यथा परो हसति ।
करोति च रुतं बहुविधं वग्घाडी देशभाषाः ॥ १ ॥ इति 'छेलिअ ' इति चीत्कारवाचको देशीशब्दः । हास्यजनिका भाषा 'बग्घाडी' इत्युच्यते । अयं त्रिविधोऽपि कौकुचिकः संयमस्य-चारित्रस्य परिमन्थुः-विघातको भवतीति प्रथमः । १। तथा-मौखरिका-मुखरोचाचालः, स एव मौखरिकः । यद्वा-मुखेन अरि शत्रुम् आवहति-करोति यः स पृषोदरादित्वात् मौखरिका अविचार्यभाषी।
जो भिन्न ढंगसे चीत्कार करता है, मुखको बाजाके रूपमें करके जो बजाता है, और बोलने के ढंगको जो इस प्रकारसे अपनाता है, कि जिससे दूसरे जनको हँसी आ जाती है-जो हास्योत्पादक भाषा बोलता है, जो अनेक प्रकारकी अवाजे करता है, ऐसा वह साधु भाषाकी अपेक्षा कौकुचिक है, इस गाथामें “ छेलिअ" यह शब्द चीत्कार ध्वनिका वाचक देशी शब्द है, तथा " वग्घाडी" यह शब्द हास्यजनक भाषाका वाचक है, यह तीनों प्रकारका कौकुचिक चरित्रका विघातक होता है, यह कल्पका प्रथम परिमन्थु है १ द्वितीय प्रकारका परिमन्थु मोखरिक है २ मुखर शब्दका अर्थ वाचाल है, मुखरही मौखरिक कहा जाता है, अथवा : मुखेन-मुग्वसे-यहा तद्वा बोलनेसे-जो अपना "अरिं करोति "शत्रु बनाता है, वह मौखरिक है, विना विचारे जो बोलनेका स्वभाववाला होता है, अर्थात् जो मन में आया वही बोलनेवाला व्यक्ति ' જે સાધુ ભિન્ન રીતે ચીત્કાર કરે છે, મુખને વાજાની જેમ વગાડે છે, હાસ્યોત્પાદક વાણી બેલે છે-એવા એવા ભાષાપ્રયોગ કરે છે કે શ્રોતાઓને હસવું આવી જાય છે, જે અનેક પ્રકારના સૂર કાઢે છે, તે સાધુને ભાષાની अपेक्षामाथि . माथामा “ छेलिअ" ५६ यारवें पाय छ तथा " वग्वाडी" मा ५४ हास्योत्पा भाषानु पाय छे. मात्रो પ્રકારના કૌકુચિકે ચારિત્રના વિઘાતક હોય છે. કલ્પના (આચારના) પ્રથમ પરિમન્થનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે.
પરિમભ્યને બીજો પ્રકાર મૌખરિક છે મુખર એટલે વાચાળ. એવા વાચાળ સાધુને મૌખરિક કહે છે. જે માણસ વગર વિચાર્ય” મનને ફાવે તેમ બોલનારો હોય છે તેને મૌખરિક કહે છે. અથવા મુખ વડે ગમે તેવું બોલીને २ "अर करोति" अन्य पाताना दुश्मन मना छ तेन भीम२ि४४.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
उक्तं च - " मुखरिस्स गोन्ननामं, आवहइ मुद्देण भासतो । " छाया - मौखरिकस्य गौणनाम आवहति (अरिं) मुखेन भाषमाणः - इति । सचार्य मौखरिकः सत्यवचनस्य मृषावादविरमणव्रतस्य परिमन्धुभवति । मुखरस्य बहुभाषित्वात् भाषणकाले मृषावादस्यास्ति संभवइति भावः । इति द्वितीयः । २ ।
तथा - चक्षु ललकः- चक्षुषालोलः = चञ्चलः, स एव यद्वा-चक्षुललं चञ्चलं यस्य सः यो हि उद्यानादीन् पश्यन् व्रजति सः । अयं च धर्मकथादीनामप्युपलक्षणम् । तेन यो हि धर्मकथां कुर्वन् व्रजति सोऽपि ग्राह्यः । तदुक्तम् - " आलोयंतो बच्चा, उज्जाणाइ कहेइ वा धम्मं । परियणाणुप्पेहण, ण पेह पंथं अणुपत्तो ॥ १ ॥ छाया - आलोकयन् व्रजति उद्यानादिकम् कथयति वा धर्मम् । परिवर्तनानुप्रेक्षणे न प्रेक्षते पन्थानमनुपयुक्तः ॥ १ ॥ इति । मौखरिक कहलाता है, कहा भी है-मुखरिस्स गोन्ननामं" इत्यादि ।
"
यह मौखरिक - सत्य वचनका मृषावादविरमणव्रतका परिमन्धु होता है, क्योंकि बहुत बोलने के स्वभाववाला होने के कारण उसके भाषणकालमें मृषावाद भी संभवित होता है २ तृतीय परिमन्धु चक्षुललक है, चक्षुसे जो चञ्चल होता है, वह अथवा चक्षु जिसकी चचल होती है, वह चक्षुर्लोलक है, चलते समय जो इधर उधरकी चीजोंको देखता २ चलता है, वह चक्षुर्लोलक कहा जाता है, धर्मकथा करते हुए चलने वालोंका भी यह उपलक्षण है, अतः धर्मकथा करते २ चलनेवाला भी चललक है। कहा भी है
""
आलोयंती चच्चइ इत्यादि ।
66
स्थानाङ्गसूत्रे
धुं पशु छे " मुखरिस्त गोन्ननाम " छत्याहि
તે મૌખરિક મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતના પરિમન્યુ ( વિરાધક ) હોય છે, કારણ કે તેની વાચાળતાને કારણે તે જે કેઈ વાત કરતા હોય તેમાં અસત્યતા ( મૃષાવાદ ) સંભવી શકે છે. હવે ત્રીજા પ્રકારના પરિમન્થે પ્રકટ કરવામાં આવે છે—
જે સાધુના નેત્ર ચંચલ ડાય છે તેને ચક્ષુલેલક કહે છે. મા માં ચાલતી વખતે તે આસપાસની ચીન્નેને જોતાં જોતાં ચાલે છે, તેથી તેના દ્વારા ઈર્માંસમિતિની વિરાધના થાય છે. ચાલતાં ચાલતાં ધમ કથા કરનાર સાધુને પશુ ઉપલક્ષણની અપેક્ષાએ ચક્ષુČલક કહી શકાય છે.
धुं पशु छे डे " आलोयंतो वच्चइ " त्याहि-
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ सू०५५ कल्पविषर्यानरूपणम्
४५७ एवं विधो हि साधुः ऐपिथिक्या:-ईरणम् ईर्या=गमनं, तस्याः पन्थाःईर्यापथः, तत्र भवा समितिः-ऐपिथिकी, तस्याः परिमन्थुभयति । उक्तं च
"छक्कायाणविराहण, संजम आयाए कंटगाईभो। __ आवडणभाणभेो लोगे उड्डाह परिहाणी ॥ १॥" छाया-पटकायानां विराधना संयमे आत्मनि कण्टकादयः ।
आपतनं भाण्ड भेदः लोके उड्डाहः परिहानिश्च ॥ १ ॥ इति । चक्षुर्लोलत्यादिना हि गमनकाले षट्कायविराधनादयो दोषा भवन्ति, ततश्च ऐपिथिकीसमितेविधातो भवतीति भावः । इति तृतीयः । ३। तथा-तिन्ति. णिका-यो हि भिक्षाचर्यादिषु पर्याप्ताहाराद्यलाभेन खेदात् संजातक्रोधावेशेन यत्किंचना मिघायी भवति स · तिन्तिणिकः' इत्युच्यते । अयं हि एषणा गोच. ___ अर्थात्-उद्यान आदिकोंको देखते हुए जो चलता है, या धर्मकथा करते हुए जो चलता है, वह अनुपयुक्त होता है, अपने गमन मार्ग पर उपयोग रखनेवाला नहीं होता है, इस प्रकारका साधु ऐपिथिकी ईर्यापथ समितिका परिमन्थु होता है, इर्या नाम गमनका है. इस गमनका जो मार्ग है, वह ईर्यापथ है, इस ईर्यापथमें जो समिति होती है, वह ऐयोपथिकी है, चक्षुलोलक इस ऐर्यापथिकीका परिमन्थु विनाशक होता है-" छक्कायाण विराहण" इत्यादि ।
छकायोंकी विराधना होने से संयम विराधना होती है, और कंटक आदिसे आत्म विराचना धर्मकी होती है, गिरना और पात्रोंका फूटना लोकमें उड्डाह अर्थात् निन्दा और हानि भी होती है, चतुर्थ परिमन्यु
ઉદ્યાન આદિને જોતાં જોતાં ચાલનારો અથવા ધર્મકથા કરતાં કરતાં ચાલનારે સાધુ અનુપયુક્ત હોય છે એટલે કે પિતાના ગમન માર્ગ પર ઉપગપૂર્વક ચાલનાર હોતે નથી આ પ્રકારને સાધુ અર્યાપથિકી સમિતિને પરિમન્યુ (વિનાશક) હોય છે. ઈર્યા એટલે ગમન. તે ગમનના માર્ગને ઈર્યા કહે છે. ચક્ષુલેલક સાધુ આ ઈર્યાપથ સમિતિનું સમ્યફ રીતે પાલન કરી શકતા નથી તે કારણે તે અર્યા પથિકી સમિતિને વિરાધક બને છે.
[ ५ । “छक्कायाण विराहाण " त्याहि--
છકાયોની વિરાધના થવાથી સંયમની વિરાધના થાય છે. અસાવધાની પૂર્વક ચાલવાથી કાંટે વાગે, પડી જવાય, પાત્ર આદિ ફૂટે અને તે કારણે લેકમાં નિન્દા પણ થાય અને પિતાને હાનિ થાય છે, સાથે સાથે ધર્મની પણ વિરાધના થાય છે.
स्था० -५८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
स्थानाङ्गसूत्रे
रस्य-एषणाउद्गमादिदोषरहितमक्तपानगवेषणरूपा, तत्मधानो गोचरः तस्य परिमन्थु भवति । खेदयुक्तो हि क्रोधावेशेन अनेषणीयमपि गृह्णातीति भावः । इति चतुर्थः । ४ । तथा-इच्छालोभिका-इच्छा स्पृहा, लोभा-तृष्णा, तौं विद्यते यस्य सः-अभिलषितपदार्थ सतृष्ण:-अधिकोपधिरित्यर्थः । स हि मुक्तिमार्गस्यमुक्तिनिर्लोभता, तपस्य मार्गस्य-परिमन्थुर्भवति । अधिकोपघि हि निष्परिग्रहत्वरूपं व्रतं न पालयितुं शक्नोतीति स तस्य विघातको भवतीति भावः । "तिन्तिणिक" है, उद्गमादि दोष रहित भक्तपानकी गवेपणा रूप एषणा होती है, इस एषणा प्रधान जो गोचर-गोचरी भिक्षापर्या है, वह एषणा गोचर है, भिक्षाचर्या आदिमें पर्याप्त आहार आदिके अलाभसे जो खेद खिन्न हो जाता है, एवं उद्भुत क्रोधके आवेशसे जो मनमें आता है वही बकने लग जाता है, ऐसा पुरुष साधु-तिन्तिणिक कह. लाता है, ऐसा खेदयुक्त साधु क्रोधके आवेशसे अनेषणीय भी आहारादिको ग्रहण कर लेता है, अतः वह एषणा गोचरका परिमन्थु होता कहा गया है ४ पांचवां परिमन्थु इच्छालोभिक है-इच्छा नाम स्पृहाका है, और लोभ नाम तृष्णाका है, स्पृहा और तृष्णा जिसके हैं ऐसा अधिक उपधिवाला इच्छालोभिक मुक्ति मार्गका परिमन्थु होता है, क्योंकि मुक्ति निभितारूप होती है, अधिकउपधिबाला निष्परिग्रहता रूप व्रतका पालन नहीं कर सकता है, अत: निभितारूप मुक्तिके निष्परिग्रहना रूप मार्गका इच्छा लोभिक अनुसरण नहीं कर सकता ऐसा वह मार्ग किसी प्रकार उसके हाथ नहीं आता है, क्योंकि वह
થે પરિમળ્યું “તિનિણિક” ગણાય છે. ઉદ્રમાદિ દેષ રહિત આહાર પાણીની ગવેષણુ રૂપ એષણું હોય છે. તે એષણ પ્રધાન જે ગોચરી ( ભિક્ષાચર્યા) છે તેને એષણ ગોચર કહે છે. ભિક્ષાચર્યા આદિમાં પુરતાં આહાર પાણીની પ્રાપ્તિ ન થવાથી જે સાધુ ખિન્ન થઈ જાય છે અને કોઈના આવેશમાં આવી જઈને મનમાં આવે તે બકવા માંડે છે, એવા સાધુને * તિક્તિણિક” ( તિતાલિય) કહે છે. એ સાધુ અનેષણીય આહારાદિ પણું ગ્રહણ કરી લે છે. તેથી એ સાધુ એષણ ગોચરને પરિમળ્યું (विराध) आणाय छे.
પાંચમ પરિમળ્યું “ઈરછા લોભિક” ગણાય છે. પૃડા એટલે ઈચ્છા અને લેભ એટલે તૃષ્ણા. જે સાધુમાં વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ ઉપધિની સ્પૃહા અને તૃષ્ણ અધિક હોય છે એવા સાધુને ઈચ્છાભિક કહે છે. એ સાધુ અતિમાને પરિમજુ (વિરાધક) હોય છે. કારણ કે મુક્તિ નિર્લોભતા રૂપ હોય છે. આંધક ઉપાધિવાળે સાધુ પિતાના અપરિગ્રહ વ્રતનું પાલન કરી
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०५५ कल्पविषयनिरूपणम् इति पञ्चमः । ५ । तथा-अभिध्यानिदानकरण:-अभिध्यया-लोभेन यो निदानचक्रवर्तीन्द्रादि पदप्राप्तये प्रार्थनां करोति स मोक्षमार्गस्य-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रतपोरूपस्य परिमन्थुर्भवति । अभिध्यावशानिदानकारको हि आर्तव्यानवान् भवति। ततश्च स मोक्षमार्गास्वलितो भवति । अत एवायं मोक्षमार्गस्य परिमन्थुरित्यु. च्यते । ' अभिध्या' इति विशेषणेन यः पुनरलोभो जन्ममरणादिनिवारिणों प्रार्थनां कुरुते, तस्यैवंविधं निदानं न मोक्षमार्गस्य परिमन्थुरिति मुचितम् ।
ननु तर्हि तीर्थ करत्वादि पदमाप्तिमार्थनं न चक्रवादिपदपार्थनवदुष्टम् , अतस्तीर्थकरत्वादिविषयकं निदानं न मोक्षस्य परिमन्थुरितिचेत् , आह मूत्रकारः उसका विघातक होता है, छठा परिमन्थु अभिध्या निदान करनेवाला अभिध्या नाम लोभका है, लोभसे जो चक्रवर्ती आदि पद पानेकी चाहना करता है, ऐसा वह साधु आतध्यानवाला होता है, आतध्यानसे साधु मुक्तिमार्गसे गिर जाता है, इसीलिये इसे मोक्ष. मार्गका परिमन्थु कहा गया है । " अमिध्या " इस विशेषणसे सूत्रकारने यह प्रकट किया है, कि जो लोभ रहित होकर जन्म मरण आदिको नष्ट करनेकी आकांक्षा (वांछा) करता है, उसका इस प्रकारका निदान मोक्षमार्गका परिमन्थु-विनाशक नहीं होता है।
शंका--तो तीर्थ कर आदि पदकी चाहना जो कि जन्म जरा मरणकी विनाश करनेवाली है, चक्रवर्ती आदि पदकी चाहनाकी तरह दुष्ट नहीं होती है, तो इसके लिये तीर्थ करत्व आदि विषयक निदान मोक्षका परिमन्थु नहीं होता होगा क्या? શકતે નથી. તે કારણે તે સાધુ નિર્લોભતા રૂપ મુક્તિ માર્ગ પર આગળ વધી શકતું નથી. તેથી એવા સાધુને મુક્તિમાર્ગને પરિમળ્યું (વિરાક) કહ્યો છે.
અભિધ્યાનિદાન કરનારને છઠ્ઠા પ્રકારનો પરિમલ્થ કહ્યો છે-અભિધ્યા એટલે લેભ. જે સાધુ લોભને વશ થઈને ચકવર્તી આદિ પદ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા સેવે છે, તે સાધુ આધ્યાનવાળ હોય છે. આર્તધ્યાનને લીધે સાધુ મુક્તિમાર્ગથી ખલિત થઈ જાય છે, તે કારણે તેને મોક્ષમાર્ગને પરિમળ્યું ४ो छ. " अभिध्या " मा विशेषयना प्रयोगा। सूत्राको पात घट કરે છે કે જે સાધુ લેભરહિત બનીને જન્મ મરણ આદિને અન્ત લાવવાની આશા સેવે છે, તે સાધુની તે પ્રકારની આકાંક્ષા મોક્ષમાર્ગની વિનાશક બનતી નથી.
શંકા–જેવી રીતે ચકવર્તી આદિ પદની ચાહના મેક્ષમાર્ગની વિનાશક ગણાય છે, એવી જ રીતે જન્મ, જરા અને મરણને વિનાશ કરનાર તીર્થકર પદની ચાહના રૂપ નિદાન શું મોક્ષમાર્ગનું વિનાશક બનતું નથી ?
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
स्थानाङ्गसूत्रे 'सवत्थ ' इत्यादि । भगवता तीर्थकरेण सर्वत्र सर्वस्मिन्नपि विषये अनिदानता अपार्थनमेव प्रशंसिता । अयं भावा-भगवता जिनेन न केवलं चक्रवादिपि. षय एवं अनिदानता श्लाधिता, अपि तु तीर्थकरत्वचरमदेहत्वादि विषयेऽपि अनिदानव श्लाधितेति । उक्तं च" इह परलोगनिमित्तं, अवि तित्थगरत्तवरमदेहत्ते ।
सव्वत्थेसु भगवया, अणियाणत्तं पसर्थ तु ॥ १॥ छाया-इहपरलोकनिमित्तम् अपि तीर्थकरत्वचरमदेहत्वे । ___सर्वार्थेषु भगवता अनिदानत्वं प्रशस्तं तु ॥ १॥ इति ।। मू० ५५ ॥
उत्तर--ऐसी बात नहीं है, इसी निमित्त सूत्रकारने "सव्वस्थ भगवया अनियाणया पसत्था" ऐसा सूत्रपाठ कहा है, इस सूत्रपाठ द्वारा ऐसा समझाया गया है कि चक्रवर्ती पद आदि विषयक अनिदानताही केवल प्रशंसनीय नहीं मानी गई है, अपितु तीर्थ करत्व चरमदेहत्व आदिके विषय में भी अनिदानता प्रशंसनीय मानी गई है। कहा भी है-" इह परलोगनिमित्तं” इत्यादि। ___ इहलोक सम्बन्धी तथा परलोक सम्बन्धी अनिदानताही केवल प्रशंसनीय नहीं कही गई है, किन्तु सर्व अर्थों में सर्व बातोंमें भी अनिदानता प्रशंसनीय कही गई है, इस तरह तीर्थ कर चरमदेह आदिका निदान प्रशंसनीय नहीं कहा गया है । सू० ५५ ।।
उत्तर-" सव्वत्थ भगवया अणियाणया पसत्था " मा सूत्रपाता । સૂત્રકારે એ જ વાતનું સમાધાન કર્યું છે. તીર્થંકર પદની આકાંક્ષા મોક્ષમાગની વિનાશક બનતી નથી. છતાં એ વાત પણ અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે “ચક્રવર્તી આદિ પદ વિષયક અનિદાનતાને જ પ્રશંસનીય માનવામાં આવેલ નથી, પરન્તુ તીર્થકરત્વ ચરમ દેહત્વ આદિ વિષયક અનિ. દાનતાને પણ પ્રશંસનીય માનવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ છે કે :
" इह परलोगनिमित्तं " त्याह
માત્ર આલેક અને પરલેક વિષયક અનિદાનતાને જ પ્રશંસનીય કહેલ નથી, પરંતુ સમસ્ત અર્થોમાં અને સમસ્ત બાબતેમાં પણ અનિદાનતાને પ્રશંસનીય કહી છે. આ રીત તીર્થકર, ચરમદેહ આદિના નિદાનને પ્રશંસનીય अपामा मा०युं नथी. ॥ सू. ५५ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०५६ कल्पस्थितिनिरूपणम्
-
तथा--- ___ मूलम् छबिहा कप्पट्टिई पण्णत्ता, तं जहा--सामाइयकप्पट्टिई १, छेदोवट्टावणियकप्पट्टिई २, निविसमाणकप्पटुिई ३, णिविट्ठकप्पट्टिई ४, जिणकप्पट्टिई ४, थविरकप्पट्टिई ६॥सू०५६॥ __छाया-पइविधा कल्पस्थितिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सामायिककल्पस्थितिः १, छेदोपस्थापनीयकल्पस्थितिः२, निर्विशमानकल्पस्थितिः३, निर्विष्टकल्पस्थितिः४, जिनकल्पस्थितिः ५, स्थविरकल्पस्थितिः ६॥ सू० ५६ ॥
टीका-'छविहा' इत्यादि
कल्पस्थिति:-कल्पा-साध्वाचारः, तस्य स्थितिः मर्यादा, सा पइविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-सामायिककल्पस्थितिः-समानि-ज्ञानादीनि, तेषाम् आयो-लाभः समायः, स एव सामायिकम् , तद्रूपः कल्पः-सामायिककल्पः । अयं कल्पो हि प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थस्थितानां साधूनामल्पकालिकः, तदनन्तरं छेदोपस्थापनी
"छब्धिहा कप्पट्टिई पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ५६॥
टीकार्थ-कल्पस्थिति ६ प्रकारकी कही गई है, जैसे-सामायिक कल्पस्थिति १ छेदोपस्थापनीय कल्पस्थिति २ निर्विशमानंकल्पस्थिति ३ निविष्ट कल्पस्थिति ४ जिन कल्पस्थिति ५ और स्थविर कल्पस्थिति।
साध्वाचारका नाम कल्प है, इस कल्पकी जो मर्यादा है, वह कल्पस्थिति है, यह कल्पस्थिति जो ६ प्रकारको कही गई है, सो उसका तात्पर्य ऐसा है-ज्ञानादिकोंका जो लाभ है, वह समाय है, यह समा. यही सामायिक है, इस सामायिक रूप जो कल्प है, वह सामायिक कल्प है, यह कल्प प्रथम चरम तीर्थ करके तीर्थमें स्थित साधुओंको
" छव्यिहा कापट्टिई पण्णत्ता" त्या:કલ્પસ્થિતિ ૬ પ્રકારની કહી છે–(૧) સામાયિક કલ્યસ્થિતિ, (૨) છેપસ્થાપનીય કલ્પરિથતિ, (૩) નિર્વિશમાન કલ્પસ્થિતિ, (૪) નિર્વિષ્ટ કલ્પસ્થિતિ (५) - ४५स्थिति, भने (6) स्थविर ४८पस्थिति.
આ સાધુના જે આચાર છે તેનું નામ કહ્યું છે. તે કલ્પની જે મર્યાદા છે તેને કલ્પસ્થિતિ કહે છે. તે ઉપસ્થિતિને ૬ પ્રકાર કહ્યા છે.
(૧) સામાયિક ક૫-જ્ઞાનાદિકને જે લાભ છે, તેનું નામ જ સમાય છે. તે સમાય જ સામાયિક છે. તે સામાયિક રૂપ જે ક૯૫ છે તેને સામાયિક કલ્પ કહે છે. પ્રથમ તીર્થકર અને ચરમ તીર્થંકરના તીર્થના સાધુઓમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे यस्य विधीयमानत्वात् । मध्यमतीर्थकराणां तीर्थेषु महाविदेहेषु च साधूनामयं कल्पो यावत्कथिकः, तेषां छेदोषस्थापनीयाभावात् । तस्य सामायिककल्पस्य स्थितिः - सामायिककल्पस्थितिः । इयं पुनर्नियमलक्षणाऽनियमलक्षणाभेदेन द्विविधा । तत्र-शय्यातरपिण्डपरिहारे, चातुर्यामपालने, पुरुषज्येष्ठत्वे, रत्नाधिकस्यावररात्निकेन वन्दनकदाने च नियमलक्षणा। तथा-औदेशिकभक्ताद्यग्रहणे राजपिण्डाग्रहणे, प्रतिक्रमणकरणे, मासकल्पकरणे, पर्युषणकल्पकरणे चानियमलक्षणा । तदुक्तम्अल्प कालिक होता है, अर्थात् सात जघन्य दिन मध्यम चार महिनेकी और उत्कृष्ट छ महिनेकी स्थिति होती है। क्योंकि उसके अनन्तर छेदोपस्थापनीयका विधान होता है, मध्यम तीर्थंकरोंके तीर्थों में एवं महाविदेहों में साधुओंका यह कल्प यावत्कथिक कहा गया है, क्योंकि यहां छेदोपस्थापनीयका अभाव रहता है, इस सामायिक कल्पकी जो स्थिति है, वह सामायिक कल्पस्थिति है, यह नियम लक्षण और अनियम लक्षणके भेदसे दो प्रकारकी होती है, इनमें शय्यातर पिण्ड के परिहारमें चातुर्यामके पालन करने में पुरुष ज्येष्ठतामें और रत्नाधिककी अवररानिक द्वारा वन्दना करने में यह नियमरूप है तथा-औदेशिक भक्त आदिके अग्रहण करनेमें राजपिण्डके अग्रहण करने में प्रतिक्रमण करने में मासकल्प करने में एवं पर्युषण कल्प करनेमें यह अनियत रूपहै। આ ક૫સ્થિતિ અલ્પકાલિક હોય છે. એટલે કે જઘન્ય સાત દિનની, મધ્યમની અપેક્ષાએ ચાર માસની અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ છ માસની આ સ્થિતિ હોય છે, કારણ કે ત્યારબાદ છેદેપસ્થાપનીયનું વિધાન થાય છે. મધ્યમ તીર્થકરોના તીર્થમાં અને મહાવિદેહમાં સાધુઓનું આ કલ્પ યાવસ્કથિક કહ્યું છે, કારણ કે ત્યાં છે પસ્થાપનીયને અભાવ રહે છે. આ સામાયિક ક૫ની જે સ્થિતિ છે તેનું નામ સામાયિક કલ્પસ્થિતિ છે. તેને નીચે પ્રમાણે બે ભેદ કહ્યા છે– (૧) નિયમ લક્ષણ અને (૨) અનિયમ લક્ષણ શય્યાતરપિંડના પરિહારમાં (ત્યાગમાં), ચાતુર્યામના પાલનમાં, પુરુષ જયેષ્ઠતામાં અને રત્નાધિક (વધુ લાંબી દીક્ષા પર્યાયવાળા ) ને લઘુ દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુ દ્વારા વંદણ કરવામાં તે નિયમ રૂપ હોય છે. પરંતુ શિક આહારાદિનું અગ્રહણ કરવામાં રાજપિંડના અગ્રડણ માં, પ્રતિક્રમણ કરવામાં, માસકલ્પ કરવામાં અને પર્યુષણ કહ૫ કરવામાં તે અનિયત રૂપ છે.
श्री.स्थानांगसूत्र:०४
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ६ सू० ५६ कल्पस्थितिनिरूपणम्
४६३ "सिज्जायरपिंडे य, चाउज्जामे य पुरिसजेठे य ।। किइकम्मस्स य करणे, चत्तारि अवद्वियाकप्पा ॥१॥ आचेलुक्कुद्देसिय, सपडिक्कमणे य रायपिंडे य ।
मासे पज्जोसवणा, छप्पेयणवडिया कप्पा ॥२॥" छाया-शय्यातरपिण्डश्च ( शय्यातरपिण्डपरिहारः ) चातुर्यामश्च पुरुषज्येष्ठश्च ।
कृतिकर्मणश्च करणं, चत्वारः अवस्थिताः कल्पाः ॥ १ ॥ आचेलक्यम् औदेशिकं सपतिक्रमणश्च राजपिण्ड श्च । मासः पर्युषणा षडप्ये तेऽनवस्थिताः कल्पाः॥ २ ॥ इति । अत्र आचेलक्यमित्युक्तम् । तच्च सचेलासचेलत्वेन द्विविधं भवति । तत्रअसचेलत्वेनाचेलक्यं जिनानाम् । सचेलत्वेन आचेलक्यं तु जीर्णखण्डितवस्त्रधारिणां च भवति । अत एव निर्ग्रन्थाः सत्यप्यल्पजीर्णखण्डितवस्त्रेऽचेला उच्यन्ते । इति । इति प्रथमा कल्पस्थितिः ।१। तथा-छेदोपस्थापनीयकल्प. कहा भी है-" सिज्जायरपिंड़े य" इत्यादि ।
शय्यातर पिण्डका परिहार १ चातुर्याम २ पुरुष ज्येष्ठ ३ कृतिकर्मकरण (पर्याय ज्येष्ठको वंदना ) ४ ये अवस्थित कल्प हैं। आचे. लक्य औद्देशिक २ प्रतिक्रमण ३ राजपिण्ड ४ मासकल्प ५ पर्युषणा कल्प ६ ये ६ अनवस्थित कल्प हैं। ____ "आचेलक्य " ऐसा कहा गया है, सो यह सचेल और अचेलके भेदसे दो प्रकारका होता है, इन अचेलताको लेकर आचेलक्य जिनोंको होता है, तथा सचेलताको लेकर आचेलक्य जीर्ण खण्डित वस्त्र धारण करनेवालोंको होताहै, इसीलिये निर्ग्रन्थ अल्पजीर्ण वस्त्रादिके सद्भावमें भी अचेल कहलाते हैं । यह प्रथम कल्पस्थिति हैं । पूर्व पर्यायके छेद
४{ ५५ छ ? " सिज्जायरपिडेय " त्याह
શય્યાતરપિંડને પરિહાર, ચાતુર્યામ, પુરુષષ્ટ અને કૃતિકર્મકરણ (પર્યાય જયેષ્ઠને વંદણ) આ ચાર અવસ્થિત ( નિયત) કપ છે. આ ચેલક્ય
દેશિક, પ્રતિક્રમણ, રાજપિંડ, માસકપ અને કલ્પ આ ૬ અનવસ્થિત (मनियत ) ४६५ छे.
" मायेa४५" मे प्रा२नु यु छ-(१) सय भने अयेa. અચલતાની અપેક્ષાએ આરોલને જિનેમાં સદૂભાવ હોય છે, તથા સચે. લતાની અપેક્ષાએ આચેલક્યને સદ્દભાવ જીર્ણશીર્ણ વસ્ત્ર ધારણ કરનારમાં હેય છે. તે કારણે અલ્પ મૂલ્ય, જીર્ણ અને ખંડિત વસ્ત્રાદિનો સદ્દભાવ હોવા છતાં પણ નિગ્રંથને અચેલ કહે છે. આ પ્રકારની પ્રથમ ક૫સ્થિતિ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
स्थानाङ्गसूत्रे स्थिति:-छेदेन-पूर्वपर्यायस्य छेदनेन उपस्थापनीयम्-आरोषणीयं छेदोपस्थापनीयं-व्यक्तितो महाव्रतारोपणमित्यर्थः । इदं च प्रथमान्तिमतीर्यकरतीर्थयोरेव भवति । तद्रूपः कल्पासाध्वाचारस्तस्य स्थितिः । इति द्वितीया ।२। तथानिर्विशमानकल्पस्थितिः-निर्विशन्ति-परिहारविशुद्धितपोऽनुचरन्ति ये ते निर्विशमानका पारिहारिका इत्यर्थः, तेषां कल्यः, तत्र स्थितिः । इयं तु ग्रीष्मशीत. वर्षाकालेषु जघन्य मध्यमोत्कृष्टतपोयुक्ता भवति । तत्र जघन्य तप एतेषु क्रमेण चतुर्थषष्ठाष्टमानि, मध्यमं षष्ठाष्टमदशमानि, उत्कृष्टम् अष्टमदशमद्वाद. नसे जो उपस्थापनीय आरोपणीय होता है वह छेदोपस्थापनीय है, यह छेदोपस्थापनीय पुनः स्पष्ट रूपसे महाव्रतके आरोपण करनेरूप होता है, यह छेदोपस्थापनीय प्रथम अन्तिम तीर्थंकरोंके तीर्थों मेंही होता है, इस छेदोपस्थापना रूप जो कल्प है, साधुका आचार है, उस आचारकी जो स्थिति है, वह छेदोपस्थापनीय कल्पस्थिति है २ परिहार विशुद्धि तपका जो पालन करते हैं वे निर्विशमानक हैं, इन्हें पारिहारिक भी कहा गया है; इनका जो कल्प है, वह निर्विशमान कल्प है, और इस कल्पमें जो स्थिति है, वह निर्विशमान कल्प स्थिति है। यह स्थिति ग्रीष्ममें शीतमें एवं वर्षाकालमें जघन्य मध्यम और उत्कृष्ट तपसे युक्त होती है । इनमें जघन्य तप क्रमशः चतुर्थ षष्ठ और अष्टमकी तपस्या रूप होताहै, मध्यम तप षष्ठ,अष्टम और दशमकी तपस्या रूप होता,पारणाके दिन आचामाम्ल(आयंविल)तपस्यासेही युक्त होताहै, अर्थात् आमी.
| (૨) દેપસ્થાપનીય કલ્પસ્થિતિ–પૂર્વ પર્યાયના છેદનથી જે ઉપસ્થાપનીય-આરોપણીય હોય છે, તેનું નામ છેદેપસ્થાપનીય છે. આ છેદે પસ્થાપનીય મહાવ્રતનું પુનઃ સ્પષ્ટ રૂપે આરે પણ કરવા રૂપ હોય છે. આ છેદેપસ્થાપનીયને સદભાવ પહેલા અને છેલલા તીર્થકરોના તીર્થોમાં હોય છે આ છે પસ્થાપના રૂપ જે કલ૫ છે–જે સાધુનો આચાર છે, તે આચારની સ્થિતિનું નામ છેદો પસ્થાપનીય ક૫સ્થિતિ છે.
(૩) નિર્વિશમાન કલપસ્થિતિ–પરિહાર વિશુદ્ધિ તપનું જેઓ પાલન કરે છે તેમને નિર્વિશમાનક કહે છે. તેમને પારિહારિક પણ કહે છે. તેમને २ १६५ (माया) छ तेनु नाम निविशमान ४८५ (माया) छ તે કલ્યમાં જે સ્થિતિ (મર્યાદા) હેાય છે તેનું નામ નિવિલમાન ઉપસ્થિતિ છે. તે સ્થિતિ ગ્રીષ્મ, શીત અને વર્ષાકાળમાં જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ તપથી યુક્ત હોય છે. જઘન્ય તપ ક્રમશઃ એક ઉપવાસ, છ અને અઠમની તપસ્યા રૂપ હોય છે. મધ્યમ તપ કમશછઠ્ઠ,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ६ सू० ५६ कल्पस्थितिनिरूपणम् शानि । पारणके चात्राचामाम्लमेव । तथा-असंसृष्टा १, संसृष्टा २, संसृष्टाऽसंमृ ष्टा ३, अल्पलेपा ४, अवगृहीता ५, प्रगृहीता ६, उज्झितर्मिका ७, इत्ये. वासु सप्तसु पिण्डैपणासु आधयोई योरभिग्रहः, अवशिष्टासु पश्चसु पुनरेकया भक्तग्रहणम् , एकया च पानकग्रहणम् । तदुक्तम्
"पारणगे आयामं, पंचसु गहो दोसभिग्गहो भिक्खा"। छाया-पारणके आचामाम्लं पञ्चसु ग्रहो द्वयोरभिग्रहो भिक्षायाम् । इति ।
इति तृतीया । ३। तथा-निर्विष्टकल्पस्थितिः-निर्विष्टाः सेवितविव. क्षितचारित्रा:-अनुपारिहारिका इत्यर्थः, तेषां कल्पस्तस्य स्थितिः । अत्र-पति. दिनमाचामाम्लं तपो भिक्षा तथैव । उक्तं चलसे पारणा होताहै, तथा असंसृष्टा१ संसृष्टार (लेपयुक्त) संसृष्टासंसृष्टा ३ अल्पलेपा ४ अवगृहीता ५ प्रगृहीता ६ एवं उज्झितमिका इन सात पिण्डैषणाओंमेंसे आदिकी दो ऐषणाओंका अभिग्रह होता है, बाकीकी पांच एषणाओं में से एक एक एषणासे भक्त ग्रहण और पानक ग्रहण होता है, अर्थात् एक एषणासे भक्त ग्रहण और एक एषणासे पानकका ग्रहण होता है। कहा भी है-" पारणगे आयामं" इत्यादि ।
इस प्रकारसे यह तृतीय कल्पस्थिति है, निविष्टकल्पस्थिति जिन्होंने विवक्षित चारित्रका अच्छी तरहसे आसेवन कियाहै, ऐसे अनु पारिहारिकोंके कल्पकी जो स्थिति है, यह निविष्ट कल्पस्थिति है, यहां पर प्रतिदिन आचामाम्लकी (आयंबिल) तपस्या और भिक्षा भी उसी तरहसे અક્રમ અને દશમ (ચાર ઉપવાસ) ની તપસ્યા રૂપ હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ તપ ક્રમશઃ અટ્ટમ, દશમ અને દ્વાદશ (પાંચ ઉપવાસ) ની તપસ્યા રૂપ હોય छ. पा२यान हिवसे मायामास ४२वामां आवे छे, तथा (1) मस पृष्टा, (२) ससा, (3) सपृष्टासटा, (४) ५५पा, (५) अyहीता, (6) प्रशडीता અને (૭) ઉજિઝતધર્મિકા, આ સાત પિંકૈષણાઓમાંથી પહેલી બે એષણાઓને અભિગ્રહ થાય છે અને બાકીની પાંચ એષણાઓમાંથી એક એક એષણાથી આહાર ગ્રહણ અને પાનક ગ્રહણ થાય છે. એટલે કે એક એષણાથી આહાર ગ્રહણ થાય છે અને એક એષણાથી પાનકનું ગ્રહણ થાય છે. કહ્યું પણ છે , “पारणगे आयाम " त्यादि । प्रा२नी निविशमान ४६५स्थिति छ.
() નિર્વિષ્ટ કલ્પસ્થિતિ–જેમણે વિવક્ષિત ચારિત્રનું સમ્યક રીતે પાલન કર્યું છે એવા અનુપારિહારિકના ક૫ની જે સ્થિતિ છે, તેને નિર્વિષ્ટ ઉપસ્થિતિ કહે છે. અહીં પણ પ્રતિદિન આયંબિલની તપસ્યા અને ભિક્ષાચર્યા स्था०-५९
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे ___“कप्पट्टियावि पइदिणं, करेंति एमेव चायाम " । छाया-कल्पस्थिता अपि प्रतिदिनं कुर्वन्ति एवमेव चाचामाम्लम्-इति ।
अदं बोध्यम्-एते निर्विशमानका निर्विष्टाश्च परिहारविशुद्धिका उच्यन्ते । इह नवसंख्यको गणो भवति । तत्र चत्वारो ये परिहारं तपः कुर्वन्ति ते परिहा. रिका उच्यन्ते, चत्वारस्तु तद्वैयावृत्त्य करा अनुपारिहारिका उच्यन्ते। एकस्तु कल्पस्थितो बाचनाचार्यों गुरुकल्पो भवति । तत्र परिहारिकाः षड् मासान् तपः कुर्वन्ति । तत एते निर्विष्टकायिका भवन्ति । ये च वैयावृत्त्यकरा आसन्, ते तपः कुर्वन्ति, निर्विष्टकायिकास्तु तेषां वैयावृत्यकरा भवन्ति । षण्मासांस्तपः कृत्वा तेऽपि निर्विष्टकायिका भवन्ति । ततः कल्पस्थितो वाचनाचार्यस्तपः पतिहोती है, कहा भी है-" कप्पट्टिया वि पइदिणं करेंतिएमेव चायामं" यहां इस प्रकारसे समझना चाहिये-ये निर्विशमानक और निविष्ट परिहारविशुद्धिक कहे जाते हैं। यहां नौ संख्याका गण होता है, अर्थात् नौ साधुओंका समूह होता है, इनमें चार जो परिहार तप करते हैं वे पारिहारिक कहलाते हैं, और चार जो इनकी वैयावृत्त्य करनेवाले होते हैं वे अनुपारिहारिक कहलाते हैं, और एक कल्पस्थित वाचनाचार्य होता है, जो गुरुकल्प-गुरु जैसा होता है, इनमें पारिहारिक ६ महिने तक तप करते हैं, तब ये निर्विष्टकायिक हो जाते हैं,
और जो इनकी वैयावृत्य करनेवाले थे, वे तप करने लगते हैं, तथा जो निर्विष्टकायिक बन चुके हैं, वे इनकी वैयावृत्त्य करनेवाले हो जाते हैं वे छह महिने तक तप करते हैं, और तप करके वे भी निर्विष्टकायिक ५ ७५२ मता०या अनुसा२४ थाय छे. ४थु ५५ छे , “कप्पद्विया वि पदिणं करेंति एमेव चायाम" मी मा प्रमाणे सभाधु नये. मा સાધુઓને નિર્વિશમાનક અને નિર્વિક પરિહાર વિશુદ્ધિક કહે છે. અહીં નવ સાધુઓને સમૂહ હોય છે. તેમાંથી જે ચાર સાધુઓ પરિહાર તપ કરે છે તેમને પારિવારિક કહેવાય છે, અને જે ચાર સાધુએ તેમનું વૈયાવૃત્ય કરે છે તેમને અનુપારિવારિક કહેવાય છે. બાકીનો એક સાધુ ક૯પસ્થિત વાચનાચાર્ય થાય છે. તે ગુરુકલ્પ-ગુરુ જે હોય છે. તેમાં જે ચાર પારિવારિક હોય છે તેઓ છ માસ સુધી તપ કરે છે અને ત્યાર બાદ તેઓ નિર્વિષ્ટકાયિક થઈ જાય છે અને તેમને વૈયાવૃત્ય કરનારા ચાર સાધુઓ તપ કરવા લાગી જાય છે અને જેઓ નિર્વિષ્ટ કાયિક બની ગયા છે તેઓ તેમનું વૈયાવૃત્ય કરવા મંડી જાય છે. છ માસ સુધી આ ક્રમ પણ ચાલ્યા કરે છે. ત્યાર બાદ તપ કરનારા તે ચાર સાધુઓ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६७
सुघा टीका० स्था. ६२० ५६ कल्पस्थितिनिरूपण प्रधते, एको वाचनाचार्यों भवति, अन्ये तलैयावृत्त्यकरा भवन्ति । ततः षण्मासांस्तपः कृत्वा सोऽपि निर्विष्टकायिको भवति । इत्थमयं परिहारविशुद्धिक: कल्पोऽष्टादशमासिको भवति । उक्तं च" परिहारिय छम्मासे, तह अणुपरिहारियावि छम्मासे ।
कप्पट्टिओ छम्मासे, एए अट्ठारसबि मासा ॥ १॥" छाया-परिहारिकाः षण्मासान् तथा अनुपारिहारिका अपि पण्मासान् ।
कल्पस्थितः षण्मासान् एतेऽष्टादशापि मासाः ॥ १ ॥ इति । एते कीदृशा भवन्तीत्याह-- " सम्वे चरित्तवंतो उ, दंसणे परिनिटिया ।
नवपुब्बिया जहन्नेण, उक्कोसा दसपुब्विया ॥१॥ पंचविहे ववहारे, ( आगमादिक) कप्पम्मि दुविहम्मि य ।
दसविहे य पच्छित्ते, सव्वे ते परिनिट्ठिया ॥२॥" छाया--सर्वे चारित्रवन्तस्तु दर्शने परिनिष्ठिताः ।
नवपूर्विका जघन्येन, उत्कर्षाद् दशपूर्विकाः॥१॥ पञ्चविधे व्यवहारे, कल्पे द्विविधे च ।
दशविधे च प्रायश्चित्ते, सर्वे ते परिनिष्ठिताः ॥२॥ इति चतुर्थी ।। हो जाते हैं। इस के बाद कल्पस्थित वाचनाचार्य तप करता है, उनमेले एक वाचनाचार्य होता है, और वाकीके उसकी वैयावृत्त्य करनेवाले हो जाते हैं, वाचनाचार्य भी छ माह तक तप करके निर्विष्टकायिक हो जाता है, इस तरह यह परिहार विशुद्धिक कल्प अठारह मासका होता है । कहा भी है-" परिहारिय छम्मासे " इत्यादि ।
इस श्लोकका अर्थ परिहारिक छह मासका होता है, अनुपारिहा. रिक छह मासका होता है, और कल्पस्थिति छह मासका होता है, इस तरह अठारह महिने परिहार विशुद्धि लगते हैं, ये सब चारित्रवाले પણ નિર્વિષ્ટકાયિક થઈ જાય છે. ત્યાર બાદ કપસ્થિત વાચનાચાર્ય છ માસ સુધી તપ કરે છે, બાકીનામાંથી એક વાચનાચાર્ય બને છે અને બાકીના સાત તેમનું વૈયાવૃત્ય કરે છે. છ માસ પછી તે તપ કરનાર સાધુ પણ નિર્વિષ્ટકાયિક થઈ જાય છે. આ રીતે આ પરિહારવિશુદ્ધિક તપ અઢાર માસ सुधा याले छ. ४युं ५ छे , " परिहारिय छम्मासे" त्याल
એટલે કે પારિવારિકમાં છ માસ, અનુપારિવારિકમાં છ માસ અને કલ્પસ્થિતમાં છ માસ, એ રીતે પરિવાર વિશુદ્ધિમાં કુલ ૧૮ માસને સમય
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-जिनकल्पस्थितिः-जिनाः गच्छनिर्गतसाधुविशेषाः तेषां कल्पस्थितिः । सा त्वेवं विज्ञेया-यो हि प्रथमसंहननसंपन्नो भवति स जिनकल्पपतिपन्नो भवति, अयं च जघन्यतो नवमपूर्वस्य तृतीयमाचार वस्तु यावद् धारको भवति, उत्कृष्टतस्तु किंचिन्न्यूनदशपूर्णािम् । असौ पुनरेकाकी विहरति । दिव्याधुपसर्गरोगवेदनाश्च सहते । दशगुणयुक्तस्थण्डिले एवं उच्चारादि परित्यजति । सर्वोप घिविशुद्धायां वसतौ वसति । तृतीयपौरुष्यां भिक्षाचर्या करोति । पिण्डेषणास्वा. होते हैं, दर्शनमें पूर्ण परिपक्व होते हैं । कमसे कम ये नौ पूर्वके और उत्कृष्टसे १० पूर्वके धारी होते हैं। पांच प्रकारके व्यवहारमें दो प्रकारके कल्पमें और दश प्रकारके प्रायश्चित्तमें ये पूर्ण निष्णात होते हैं। पांचवां जिनकल्पस्थिति गच्छनिर्गत साधुविशेष जिन होते हैं। इन जिनोंकी जो कल्पस्थिति है, वह इस प्रकार से होती है, जो प्रथम संहननका धारी होता है, वह जिनकल्पप्रतिपन्न होता है, यह जघन्यसे नवम पूर्वकी तृतीय आचार वस्तु तकका धारक होता है, और उत्कृष्ट से किश्चित् कम दशवें पूर्वका धारी होता है, यह अकेलाही विचरता है, दिव्य आदि उपसौँको एवं रोगजन्य वेदनाओंको सहन करता है, दश गुणोंसे युक्त स्थण्डिलमेंही उच्चार आदि परठता है, सर्वोपधिसे विशुद्ध वसति-उपाश्रयमें रहता है, तृतीय पौरुषीमें यह વ્યતીત થાય છે. તે સાધુએ ચારિત્રસંપન્ન અને દર્શનમાં પૂર્ણ પરિપકવ હોય છે. તેઓ ઓછામાં ઓછા નવ પૂર્વના ધારક અને વધારેમાં વધારે દસ પૂર્વના ધારક હોય છે. તેઓ પાંચ પ્રકારના વ્યવહારના, બે પ્રકારના કલપના અને દસ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિતના પૂર્ણ રૂપે નિષ્ણાત હોય છે.
(૫) જિન કલ્પરિસ્થતિ–ગછનિર્ગત સાધવિશેષને જિન કહે છે. તે જિનોની કલ્પરિથતિ આ પ્રકારની હોય છે–
તેઓ પ્રથમ સંહનના ધારક હોય છે, જિનકપ્રતિપન્ન હોય છે, તેઓ ઓછામાં ઓછા નવમાં પૂર્વની ત્રીજી આચારવતુ પર્યન્તના કારક હોય છે અને અધિકમાં અધિક સહેજ ન્યૂન દસ પૂર્વના ધારક હોય છે. તેઓ એકલા જ વિચારે છે. તેઓ દિવ્ય આદિ ઉપસર્ગોને અને રોગજન્ય વેદનાઓને સહન કરે છે, દસ ગુણેથી યુક્ત સ્થડિલ (ઉચ્ચારાદિ પઠવાનું સ્થાન વિશેષ) માં જ ઉચ્ચાર (મળત્યાગ ) આદિ પઢે છે, અને સર્વોપધિની અપેક્ષાએ વિશુદ્ધ વસતિમાં (ઉપાશ્રયમાં) રહે છે. તેઓ ત્રીજા પ્રહરમાં જ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू. ५६ कल्पस्थितिनिरूपणम्
४६९ धयोरग्रहणं भवति । अवशिष्टासु ग्रहामु पञ्चसु पिण्डैषणासु द्वेयोर्योगे सति तन्मध्यादेकतरस्या अभिग्रहधारी भवति । उक्तंच
"गच्छम्मिय निम्मायाधीरा जाहेयगाहियपरमत्था । ___ अग्गहे जोग अभिग्गहे, उति जिण कप्पियचरित्तं ॥ १॥"
गच्छे च निर्माता धीरा यदा च गृहीतपरमार्थाः । अग्रहे योगे अमिग्रहे उपयन्ति जिणकल्पिकचरित्रम् ।। इति पञ्चमी । ५। तथा-स्थविरकल्पस्थिति:स्थविराः गच्छपतिबद्धा आचार्यादयः तेषां कल्पस्थितिः । उक्तं च-- " संजमकरणुज्जोगा, निप्फायगा नाणदंसणचरित्ते ।
दीहाऊ बुड्वासे, वसही दोसेसु विप्पमुका ॥१॥" छाया-संयमकरणाद्योगा निष्पादका ज्ञानदर्शनचारित्रेषु ।
दीर्घायुषो वृद्धवासे, दोषैश्च विषमुक्ता वसतिः ॥ १ ॥ भिक्षाचर्या करता है, सात पिण्डैषणाओंमेंसे आदिकी दो पिण्डैषणा
ओंका नहीं ग्रहण करने वाला होता है इत्यादि । बाकीकी पांच एषणाओंमेंसे दोका योग होने पर उनमें से किसी एक एषणासे भिक्षा-भक्तपानको लेता है, कहा भी है-"गच्छम्मिय निम्माया" ५। इस प्रकारसे यह पांचवीं कल्पस्थिति है, छट्ठी स्थविरकल्पस्थिति इस प्रकारसे है-गच्छमें जो आचार्य आदि साधु रहते हैं वे स्थविर कहलाते हैं, इनके कल्पकी जो स्थिति है, वह स्थविरकल्पस्थिति है। कहा भी है-"संजमकरणुज्जोगा" इत्यादि।
इसका भाव ऐसा है कि स्थविर कल्पका क्रम इस प्रकारसे है, प्रथम श्रुत चारित्र रूप धर्मका श्रवण उससे सम्यक्त्वका लाभ बाद में आलोचनापूर्वक प्रव्रज्याकी प्रतिपत्ति उससे ग्रहणशिक्षा एवं आसेवनशिक्षाके अधिकारका लाम सूत्रके ग्रहण करनेरूप ग्रहणशिक्षा एवं ભિક્ષાચર્યા કરે છે. તેઓ પહેલી બે પિંડેષણાના ગ્રહણ કરવાવાળા હોતા નથી છે અને બાકીની પાંચ એષણાઓમાંથી બેને ગ થતાં તેમાંથી કઈ એક એષણું વડે ભિક્ષા (આહાર પાણી) ગ્રહણ કરતા હોય છે. કહ્યું પણ છે" गच्छम्मिय निम्माया इत्यादि । म प्रा२नु पायभी स्थितिनु २१३५ छे.
(૯) સ્થવિરક૫સ્થિતિ–જે આચાર્ય આદિ સાધુ ગચ્છમાં રહે છે તેમને સ્થવિર કહે છે. તેમના કપની જે સ્થિતિ છે તેને સ્થવિરકલ્પસ્થિતિ ४ छ. यु ५ छ , " संजमकरणुजोगा" त्याह
આ ગાળામાં સ્થવિર કલપને આ પ્રકારને કેમ બતાવે છે– પ્રથમ શ્રતચારિત્ર રૂપ ધર્મનું શ્રવણ અને તેના દ્વારા સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ, ત્યાર બાદ આલેચનાપૂર્વક પ્રવજ્યાની પ્રતિપત્તિ અને તેના દ્વારા ગ્રહણશિક્ષા અને આસેવનશિક્ષાના અધિકારને લાલ, (સૂત્રને ગ્રહણ કરવા રૂપ ગ્રહણ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
-
-
४७०
स्थानाङ्गसूत्रे तथा च-"पव्यज्जा सिक्वापयमत्थग्गहणं च अनियो चासो ।
निष्फत्ती य विहारो, सामाचारी ठिई चेव ॥ १ ॥ छाया-पत्रज्या शिक्षापदम् अर्थग्रहणं च अनियतो वासः ।।
निप्पत्तिश्च विहारः सामाचारी स्थितिश्चैव ॥ १ ॥ इति । इति षष्ठी ।६। जिनकल्पिकस्थविरकल्पिकस्थितिविषये विशेष जिज्ञासु. भिरुत्तराध्ययनसूत्रस्य द्वितीयेऽध्ययने मत्कृतायां प्रियदर्शिनीटीकायामबलोप्रतिलेखनादि रूप आलेवनशिक्षा है, इसके बाद सूत्रोंका अर्थ ग्रहण करना पश्चात् अनियतवास, अनियतवासका तात्पर्य है, गुरुकी आज्ञासे ग्राम नगर एवं सन्निवेश आदिकोंमें अथवा देशान्तरमें विचरण करना यह विचरण करने की योग्यतासंपन्न जो साधु होता है, उसीका विचरण होता है, फिर भी मह एकाकी विहार नहीं कर सकता किन्तु अन्य साधुओंके साथही विहार करता है, स्थविरकल्पका आराधक साधु संयमके पालन करने में विशेष उद्योगवाला होता है, ज्ञानदर्शन एवं चारित्रका पूर्ण रूपसे आराधक होता है, लम्बी आयुवाला होने से वह जंघाबल कम हो जाने पर स्थिरवास अंगीकार कर लेता है, और इसी स्थिरवाससे वह उसी क्षेत्र में रहता हुआ भी दोषोंसे रहित वसति में रहता है । तथा-" पव्वज्जा सिक्खाक्य" इत्यादि ।
इस गाथाका अर्थ पूर्वोक्त रूपसेही है, जिन कल्पिक एवं स्थविरकल्पिक की स्थितिके विषयमें विशेष जिज्ञासुओंको उत्तराध्ययन सूत्रकी द्वितीय अध्ययनकी मेरी बनाई हुई प्रियदर्शिनी टीका देखनी चाहिये यहांजो इस શિક્ષા અને પ્રતિલેખન આદિ રૂપ આસેવન શિક્ષા હોય છે, ત્યારબાદ સૂત્રોને અર્થ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે અને ત્યાર બાદ અનિયતવાસ કરે છે. ગ્રામ, નગર, સન્નિવેશ આદિ કેમાં ગુરુની આજ્ઞાથી વિચરવું તેનું નામ અનિયતવાસ છે. વિચરણ કરવાની યોગ્યતાવાળા સાધુને જ આ પ્રમાણે વિચરણ કરવાની આજ્ઞા મળે છે. છતાં તે સાધુ એકાકી વિહાર કરી શકતું નથી. ગુરુની આજ્ઞાથી અન્ય સાધુએ તેની સાથે વિહાર કરે છે. સ્થવિર ક૯પને આરાધક સાધુ સંયમના પાલનમાં વિશેષ પ્રયત્નશીલ હોય છે. જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રને પૂર્ણ રૂપે આરાધક હોય છે જે તેનું આયુષ્ય લાંબુ હોય અને તે ચાલવાને અશક્ત થઈ ગયેલ હોય તે કઇ ક્ષેત્રમાં તે સ્થિર વાસ અંગીકાર કરી લે છે. આ રીતે સ્થિરવાસમાં એક જ ક્ષેત્રમાં રહેવા છતાં પણ તે સાધુ દેથી રહિત વસતિમાં જ રહે છે
तथा-"पवजा सिक्खावय" त्याह
આ ગાથાને ભાવાર્થ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે જ છે. જિનપિક અને સ્થવિર કલ્પિકની સ્થિતિના વિષયમાં વિશેષ જાણવાની ઈચ્છાવાળા પાઠકેએ ઉત્તરાધ્યયન સવના બીજા અધ્યનનની મારી બનાવેલી પ્રિયદર્શિની ટીકા વાંચી લેવી. અહીં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ सू. ५६ कल्पस्थितिनिरूपणम्
४७१ कनीयम् । अत्र योऽयं सामायिककल्पस्थितिरित्यादिक्रमेण पाठः स युक्ततरएवं । यतः पूर्व सामायिकमेवारोप्यते ततश्छेदोषस्थापनीयम् । गृहीतछेदोपस्थापनीया एवं निर्विशमानका भवन्ति, ततश्च ते निर्विष्टकायिका भवन्ति । ततो जिनकल्पिकाः स्थविरकल्पिका वा भवन्तीति ।। सू० ५६ ॥
__ अनन्तरसूत्रे कल्पस्थितिरुक्ता, सा च भगवता महावीरेण निर्दिष्टेति तत्सम्बन्धिकं किमपि वक्तुमाह
मूलम्-समणे भगवं महावीरे छटेणं भत्तेणं अपाणएणं मुंडे जाव पवइए । समणस्त णं भगवओ महावीरस्त छट्रेणं भत्तेणं अपाणएणं अणंते अणुत्तरे जाव समुप्पण्णे । समणे भगवं महावीरे छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं सिद्धे जाव सम्वदुक्खप्पहीणे ॥ सू० ५७ ।। प्रकारसे-सामायिककल्पस्थिति१ छेदोपस्थापनीयकल्पस्थिति२-इत्यादि कमसे पाठ रखा गयाहै, सो इस कारणसे रखा गयाहै, कि पहिले सामा. यिककाही आरोपण होता है, बादमें छेदोपस्थापनीयका आरोपण होता है, तथा गृहीतछेदोपस्थापनावालेही निर्विशमानक होते हैं, इसके बाद वे निर्विष्टकायिक हो जाते हैं, बाद में वे जिनकल्पिक या स्थविरकल्पिक हो जाते हैं । सू० ५६॥
इस ऊपरके सूत्र में कल्पस्थिति जो कही गईहै, वह भगवान महावीरने प्रदर्शित की है, इसलिये अब सूत्रकार महावीर के सम्बन्धमें कुछ कहते हैंજે સામાયિકક૫સ્થિતિ, છેદે પસ્થાપનીય ક૫સ્થિતિ, ઈત્યાદિ ક્રમથી પાઠ રાખવામાં આપે છે તેનું કારણ એ છે કે પહેલાં સામાયિકનું જ આરોપણ થાય છે, ત્યાર બાદ એપસ્થાપનીયતું આજે પણ થાય છે.
તથા ગૃહીત છેદેપસ્થાપનાવાળા જ નિર્વિશમાનક થાય છે, ત્યાર બાદ જ તેઓ નિર્વિષ્ટકાયિક થઈ જાય છે, અને ત્યાર બાદ તેઓ જિનકલ્પિક અથવા વિરકલ્પિક થઈ જાય છે. એ સૂ. ૫૬ છે
ઉપ૨ના સૂત્રમાં કાસ્થિતિનું જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે મહાવીર પ્રભુ દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે, તેથી હવે સૂત્રકાર મહાવીર પ્રભુ विष थाई ४थन रे छ. " समणे भगवं महावीरे " त्या:
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - श्रमणो भगवान् महावीरः षष्ठेन भक्तेन अपानकेन मुण्डो यावत् प्रव्रजितः । श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य षष्ठेन भक्तेन अपानकेन अनन्तम् अनुत्तरं यावत् समुत्पन्नम् । श्रमणो भगवान् महावीरः षष्ठेन भक्तेन अपान केन सिद्धो यावत् सर्वदुःखमहीणः ॥ सू० ५७ ॥
टीका--' समणे भगवं ' इत्यादि ।
,
व्याख्या स्पष्टा । नवरम् - अपान केन= पानीयर हितेन । 'मुण्डो यावत् इत्यत्र यावत्पदेन - ' भूत्वा आगारादनगारिताम्' इत्यस्य संग्रहः । ' अनुतरं यावत्' इत्यत्र यावत्पदेन - निर्व्याघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनम्' इत्येषां संग्रहः । ' सिद्धो यावत् ' इत्यत्र यावत्वदेन -' बुद्धो मुक्तः परिनिरृत: ' इत्येषां संग्रहः ।। सू० ५७ ।।
૪૭૨
" समणे भगवं महावीरे " इत्यादि सूत्र ५७ ॥
,
टीकार्थ- श्रमण भगवान् महावीर अपानक षष्ठ भक्तसे मुण्डित होकर यावत् प्रब्रजित हुए । श्रमण भगवान महावीरको अपानक षष्ठ भक्त से अनन्त अनुत्तर यावत् केवलवर ज्ञान दर्शन उत्पन्न हुए। श्रमण भगवान् महावीर अपानक षष्ठ भक्तले सिद्ध यावत् सर्व दुःखों से रहित हुए । अपानक शब्दका अर्थ पानीरहित है " मुण्डो यावत् ' यहां यावत्पदसे "भूत्या अगारादनगारिताम्" इस पाठका ग्रहण हुआ है " अनुत्तरं यावत् " यहां यावत्पदसे " निर्व्याधातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केबलवरज्ञानदर्शनं " इस पाठका संग्रह हुआ है, एवं " सिद्धो यावत् " यहाँके यावत्पदसे " बुद्धो मुक्तः परिनिर्वृतः " इस पाठका संग्रह हुआ है ॥ सू० ५७ ॥
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અપાનક ષષ્ઠ ભક્ત પૂર્વક ( નિર્ઝાળ છઠ્ઠની તપસ્યા કરીને ) મુ‘ડિત થઇને ગૃહસ્થાવાસના ત્યાગપુંક પ્રગજિત થયા હતા. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને અપાનક ષષ્ઠ ભક્તની તપસ્યા વડે અનંત, અનુ ત્તર, નિર્વ્યાઘાત, નિરાવર, કૃષ્ન અને પ્રતિપૂર્ણ કેવલવજ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થયા હતાં. અપાનક ષષ્ઠ ભક્તની તપસ્યા દ્વારા જ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત પરિનિશ્ર્વર્યંત અને સમસ્ત દુ:ખાથી રહિત થયા હતા.
જે ઉપવાસમાં પાણીના પશુ ત્યાગ કરવામાં આવે છે તે ઉપવાસને અપાનક ઉપવાસ કહે છે. એવા એ દિવસના નિર્જળ ઉપવાસને અપાનક ४ लत आहे . ॥ सु. ५७ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०५८ देवविषयकनिरूपणम्
४७३ ___ भगवन्महावीरमरूपितधर्मानुयायिनस्तु देवत्वेनोत्पद्यन्त एवेति देवविषयक किंचिन्निरूपति
मूलम्-सणंकुमारमाहिंदेसु णं कप्पेसु विमाणा छ जोयणसयाइं उर्दू उच्चत्तेणं पण्णत्ता । सणंकुमारमाहिदेसु णं कप्पेसु देवाणं भवधारणिजगा सरोरगा उक्कोसेणं छ रयणीओ उर्दू उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥ सू० ५८ ॥
छाया--सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः खलु कल्पयोः विमानानि षड् योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि । सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः खलु कल्पयोर्देवानां भवधारणीयकानि शरीरकाणि उत्कर्षण षड् रत्नयः ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि॥मू०५८॥
टीका-' सणंकुमारमार्हिदेसु ' इत्यादि-- व्याख्या स्पष्टा ॥ मू० ५८॥
उक्तरूपेषु च देवशरीरेष्वाहारपरिणामोऽस्तीत्याहारपरिणाम परिणामसंब. न्धाद् विषपरिणामं च निरूपयति--- ___ मूलम्--छबिहे भोयणपरिणामे पण्णत्ते, तं जहा--मणुन्ने १, रसिए २, पीणणिजे ३, बिहणिजे ४, दोवणिज्जे ५, दप्पणिज्जे। ___ भगवान महावीर द्वारा प्ररूपित धर्मके जो अनुयायी होते हैं ये देवकी पर्यायसे उत्पन्न होते हैं अतः अब सूत्रकार देवोंके सम्बन्धमें कथन करते हैं___"सणंकुमारमाहिदेसु णं कप्पेसु" इत्यादि सूत्र ५८॥ सूत्रार्थ-सनत्कुमार और माहेन्द्र इन दो कल्पोंके विमान छसोछसो ६००६०० योजनके ऊंचे कहे गये हैं। सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्पके देवोंके भवधारणीय शरीर उत्कृष्ट से छ रत्निप्रमाण ऊंचे कहे गयेहैं ।।।सू०५८।।
ભગવાન મહાવીર દ્વારા પ્રરૂપિત ધર્મના જેઓ અનુયાયી હોય છે તેઓ દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દેવોના વિષયમાં या ४न ४रे छ. “ सर्णकुमारमाहि'देसु णं कप्पेसु" त्याह
સૂત્રાર્થ–સનકુમાર ક૯પમાં અને મહેન્દ્રક૯૫માં વિમાનની ઊંચાઈ છો છો ૬૦૦-૬૦૦ જનની કહી છે. આ બન્ને કલ્પના દેના ભવધારણીય શરીરની ઉત્કૃષ્ટ ઊંચાઈ છ રનિપ્રમાણુ કહી છે. જે સૂ. ૫૮ છે स्था०-६०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
स्थानाङ्गसूत्रे छविहे विसपरिणामे पण्णत्ते, तं जहाडके १ मुत्ते २ निवइए ३ मंसाणुसारी ४ सोणियाणुसारी ५ अट्रिमिंजाणुसारी ६॥ सू० ५९ ॥
छाया--पइविधो भोजनपरिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-मनोज्ञो १ रसिकः २ पीणनीयो ३ बृहणीयो ४ दीपनीयो ५ दर्पणीयः ६। षडूविधो विषपरिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-दष्टो १ भुक्तो २ निपतितो ३ मांसानुसारी ४ शोणितानुसारी ५ अस्थिमज्जानुसारी ६॥ सू० ५९ ॥
टीका--' छच्चिहे ' इत्यादि--
मोजनपरिणामः-भोजनस्य-आहारविशेषस्य परिणामा परिणतिः षडूविधः प्रज्ञप्तः : तद्यथा-मनोज्ञः-सुन्दरः शुमत्वान्मनोज्ञ मोजनसंबन्धाद् वा १, रसिका
उक्त रूपवाले देवशरीरोंमें आहार परिणाम होता है, अतः अब सूत्रकार आहार परिणामका और परिणामके सम्बन्धसे विष परिणामका निरूपण करते हैं-"छबिहे भोयण परिणामे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र५९॥ टीकार्थ-भोजन परिणाम६ प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-मनोज्ञ१ रसिक २ प्रीणनीय ३ वृहणीय ४ दीपनीय ५ और दर्पणीय ६ ___छ प्रकारका विषपरिमाण कहा गया है, जैसे-दष्ट १ भुक्त २ निपतित ३ मांसानुसारी ४ शोणितानुसारी ५ और अस्थिमज्जानु. सारी ६ आहार विशेषका परिणाम परिणति परिणमन ६ प्रकारका जो कहा गया है, उसका तात्पर्य ऐसा है-जो आहार मनोज्ञ भोजनके सम्बन्धसे शुम होता है, उसका परिणाम भी-परिपाकभी सुन्दर होता
ઉપરના સૂત્રમાં દેવની વાત કરી. તે દેવશરીરમાં આહાર પરિણામને પણ સદ્દભાવ હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર આહાર પરિણામનું અને પરિણામના समयी विष परिणामर्नु नि३५५१ ४३ छ. "उबिहे भोयणपरिणामे पण्णत्ते" त्याह| ભજન પરિણામના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) મનેશ, (२) २सिर, (3) श्रीमानीय, (४) [ीय, (५) दीपनीय भने (९) ४५०ीय
विष परिणामना ५५५ ६ ५४२ ४ा छ-(१) दृट, (२) सुत, (3) निपतित, (४) भासानुसारी, (५) Agतानुसारी मने (९) अस्थि मनुसारी
આહાર વિશેષની પરિણામ પરિણતિ અથવા આહારના પરિણમનના જે છ પ્રકારો કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે –
જે આહાર મનોજ્ઞ ભેજનના સંબંધથી શુભ હોય છે તેનું પરિણમન (પરિપાક ) પણ સુંદર હોય છે. જે આહાર રસયુક્ત ભેજનવાળા હોય છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०५९ आहार - विपपरिणाम निरूपणम्
४७५
1
रसयुक्तो रसयुक्तभोजनसंबन्धात् २, प्रीणनीयः - रसादिधातुसमताकारी ३, बृंहणीयः = धातूपचयकारी ४, दीपनीयः - अग्निबलजनकः ५, दर्पणीयः -बलकर उत्साहक वा ६ । अथवा - परिणामः पर्यायः स्वभावो धर्म इति यावत् परिणामपरिणामवतोरभेदोपचारात् परिणामबद् भोजनमेवात्र मनोज्ञादिभेदभिन्नं बोध्यम् । मनोज्ञादिशब्दाच नपुंसकलिङ्गा बोध्याः । तत्र - मनोज्ञम् - अभिलषणीयं भोजनम् १, रसिकं = माधुर्यादिरसयुक्तं भोजनम् २ | प्रीणनीयादीनामर्थः पूर्ववद् बोध्यः ६ इति । तथा - विषपरिणामः - विषस्य परिणामो दष्टादिमेदैः षड्है, जो आहार रसयुक्त भोजनवाला होता है, उसका परिणाम भी रसयुक्त होता है २, जो आहार रसादि धातुओंमें समताका करनेवाला होता है, उसका परिणाम भी ऐसाही होता है, अतः प्रीणनीय कहा गया है ३, जो आहार धातुका उपचय- वृद्धि करनेवाला होता है, वह आहार परिणामकी अपेक्षा बृंहणीय कहा गया हैं ४, जो आहार अग्निबलजनक होता है, वह दीपनीय कहा गया है ५, जो आहार बलकर अथवा उत्साहकर होता है, वह दर्पणीय कहा गया है ६ । अथवा - परिणाम शब्दका अर्थ पर्याय स्वभाव धर्म ऐसा भी होता है, इसलिये परिणाम और परिणामीमें अभेदके उपचार से परिणाम शब्द द्वारा परिणामवाला भोजनही यहां मनोज्ञ आदि भेदसे ग्रहण हुआ है, ऐसा जानना चाहिये जब मनोज्ञादि शब्द भोजन के विशेषण रूपसे कहे जायेंगे तब वे यहां नपुंसक लिङ्गवाले माने जावेंगे अतः जो भोजन अभिलषणीय होता है, वह मनोज्ञ है, जो भोजन माधुर्यादि તેના પરિપાક પણુ રસયુક્ત હાય છે. જે આહાર રસાદિ ધાતુએમાં સમતા કરનારા હાય છે તેનું પરિણામ પણ એવું જ હાય છે. તેથી એવા આહારને મીણનીય કહ્યો છે. જે આહાર ધાતુની વૃદ્ધિ કરનારા હાય છે એવા આહા રને પરિણામની અપેક્ષાએ વૃંહણીય કહ્યો છે જે આહાર અગ્નિખલ જનક ( ગરમી ઉત્પન્ન કરનાર) હેાય છે તેને દીપનીય કહ્યો છે. જે આહાર ખલવર્ધક અથવા ઉત્સાહવર્ધક હોય છે તેને દણીય કહ્યો છે. અથવા પરિણામ’ પદના અથ પર્યાય, સ્વભાવ અને ધમ પણ થાય છે. તેથી પરિણામ અને પરિણામીમાં અભેદના ઉપચારની અપેક્ષાએ પરિણામ શબ્દ દ્વારા પિરણામવાળું લેાજન જ અહીં મજ્ઞ આદિ ભેદે વડે ગ્રહણ થયું છે, એમ સમજવું જોઈએ. જો મનાજ્ઞ આદિ શબ્દોને ભાજનના વિશેષ રૂપે વાપરવામાં આવે તે અહીં નાન્યતર જાતિમાં તે પદાના પ્રયાગ કરવા પડશે. જેમકે-જે ભેાજન અભિલષણીય ( મન ભાવતું ) હોય છે તેને મનાન ભાજન કહે છે, જે લેજન
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
स्थानाङ्गसूत्रे विधो भवति । अयं भावः-श्वादिना दष्टस्य जनस्य तदंष्ट्राश्रितविषं पीडां जनयतीति तद्विषं दशनानन्तरपीडाकारित्वाद् दष्टमित्युच्यते, तद्धि जङ्गमं विषं भवति । १ । यत् पुनर्भुक्तं सत् पीडाकारि भवति तद् भुक्तम् । इदं च स्थावरं विषम् । २ । निपतितम्-यत् पुनरुपरि पतितं सत् पीडयति तन्निपतितमित्युच्यते । इदं च त्वग्विषं दृष्टिविषं चेति द्विविधं भवति । ३ । मांसानुसारि-यद्विषं मांसान्तधातुं व्याप्नोति तत् ।। ४ ॥ शोणितानुसारि-यद्विषं पुनः शोणितमनुरससे युक्त होता है, वह रसिक होता है, प्रीणनीय आदि शब्दोंका अर्थ पूर्ववत्ही है, विषका परिणाम दष्ट आदिके भेदसे ६ प्रकारका होता है, भाव इसका यह है कि-कुत्ते आदिके द्वारा काटे गये जनको उसकी दष्ट्रामें रहा हुआ विष पीडा उत्पन्न करता है, इसलिये यह विष काटनेके बाद पीडा करनेवाला होनेसे दष्ट ऐसा कहा जाता है, यह विष जंगम विष कहलाता है, तथा जो विष खाने पर पीडा करने वाला होता है, वह मुक्त विष कहलाता है, यह स्थावर विष होता है, जो विष शरीर पर पडतेही पीडा जनक होता है, वह विष निपतित विष कहलाता ऐसा यह विष त्वविष और दृष्टिविषके भेदसे दो प्रकारका होता है, जो विष मांस तककी धातुको व्याप्त कर लेता है, वह विष मांसानुसारी विष कहलाता है, खूनको जो विष व्याप्त कर लेता है, वह शोणितानुसारी विष है ५ और जो विष अस्थि एवं માધુર્ય આદિ રસથી યુક્ત હોય છે તેને રસિક અથવા રસાળ કહે છે. પ્રાણ નીય આદિ પદને અર્થ પણ આગળ કહ્યા મુજબ સમજ. હવે વિષના જે છ પ્રકારના પરિણામ કહ્યા છે તેમનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–
કૂતરા આદિ કરડે ત્યારે તેમની દાઢમાં રહેલું વિષ માણસના શરીરમાં પીડા ઉત્પન્ન કરે છે. આ રીતે કરડયા બાદ આ વિષ પીડા ઉત્પન્ન કરનારું હોવાથી તેને દષ્ટવિષ કહે છે. આ વિષને જગમ વિષ પણ કહે છે.
જે વિષ ખાવાથી પીડા ઉત્પન્ન કરનારું હોય છે તેને ભાવિષ કહે છે. આ પ્રકારના વિષને સ્થાવર વિષ પણ કહે છે. જે વિષ શરીર પર પડવાથી શરીરમાં પીડા ઉત્પન્ન કરે છે તે વિષને નિપતિત વિષ કહે છે. તે વિષના ત્વચૂવિષ અને દૃષ્ટિવિષ નામના બે ભેદ પડે છે. જે વિષ માંસ પર્વતની ધાતને વ્યાપ્ત કરી લે છે તે વિષને માંસાનુકારી વિષ કહે છે. જે વિષ રકતમાં વ્યાપી જાય છે તેને શેણિતાનુસારી વિષ કહે છે. જે વિષ અસ્થિ અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ सू०६० प्रश्नस्य षड्विधत्वनिरूपणम गच्छति तत् । ५ । तथा-अस्थिमज्जानुसारि-यद्विषम् अस्थिमज्जा चानुगच्छति तत् ॥ ६ ॥ विषस्य षडूविधत्वात्तत्परिणामोऽपि षविध उक्तः ॥ सू० ५९ ॥ __उपयुक्तानामर्थानां निर्णयस्तु सातिशयाप्तसकाशात् प्रश्नपूर्वकमेव भवतीति प्रश्नस्य षड्विधत्वमाह---
मूलम--छविहे पढे पण्णत्ते, तं जहा--संसयपढे १, बुग्गहपट्रे २, अणुजोगी ३, अणुलोमे ४, तहणाणे ५, अतहणाणे ६ ॥ सू० ६०॥
छाया--पविधं पृष्टं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-संशयपृष्टम् १, व्युद्ग्रहपृष्टम् २, अनुयोगि ३, अनुलोमम् ४, तथाज्ञानम् ५ अतथाज्ञानम् ६ ॥ मू० ६०॥
टीका--'छबिहे ' इत्यादि
पृष्टं प्रश्नः षड्विधं प्रज्ञप्तम्. तद्यथा-संशयपृष्टम्-कास्मश्चिद्विषये संशये सति यः प्रश्नो विधीयते स संशयपृष्टमिति । यथा" जइ तवसा चोदाणं, संजमओऽणासवोति ते कहं णु।
देवत्तं जति जइ ?, सरागसंजमओ गुरुप्पाह ॥ १ ॥ मज्जाको व्याप्त कर लेता है, वह अस्थिमज्जानुसारी विष है ६ इस तरहसे विषकी षटू प्रकारतामें उसके परिणाममें भी षट्र प्रकारता कही गई है ॥ सू० ५९ ॥ ___ उपर्युक्त अर्थों का निर्णय सातिशय आप्त से प्रश्नपूर्वकही होता है, अतः अब सूत्रकार प्रश्नमें षट् प्रकारता कहते हैं
छविहे पट्टे पण्णत्त' इत्यादि सूत्र ६०॥ टीकार्थ-प्रष्ट प्रश्न छ प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-संशयपृष्ट व्युग्रह पृष्ट २ अनुयोगी ३ अनुलोम ४ तथाज्ञान ५ और अतथाज्ञान ६। किसी विषयमें संशय होने पर जो प्रश्न किया जाता है, वह संशयपृष्ट है। મજજામાં વ્યાપી જાય છે તેને અસ્થિ મજાનુસારી વિષ કહે છે. આ પ્રકારે વિષની છ પ્રકારતાના કથન દ્વારા તેના પરિણામમાં પણ છ પ્રકારતાનું કથન થઈ જાય છે, એમ સમજવું. | સૂ. ૫૯ |
સાતિશય આતને પ્રશ્ન પૂછવાથી જ ઉપર્યુક્ત અને નિર્ણય થઈ શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પ્રતના છ પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે.
"छबिहे पपण्णत्ते" त्या:टी--प्रश्नन नीय प्रमाणे ७ ५४२ ४। -(१) सशयष्ट, (२) युट्यह पृष्ट, (3) अनुया, (४) अनुभ, (५) तथाज्ञान, (6) मतयाज्ञान.
(૧)કેઈ પણ વિષયમાં શંકા થવાથી જે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે છે તેને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-यदि तपसा व्यवदानं संयमतोऽनास्रव इति ते कथं नु ।
देवत्वं यान्ति यतयः ! सरागसंयमतो गुरुः प्राह ॥ १ ॥ अयं भावः--तपसा द्वादशविधेन व्यवदानं-कर्मणां छेदो भवति, तथासंयमतः अनास्रवो भवति-इति ते-तव मतं कथं नु संगच्छते ? यतः तपस्विनो गृहीतसंयमा अपि यतयो देवत्वं यान्ति । एवं शिष्पप्रश्ने गुरुः माह-ते हि सरागसंयमतो देवत्वं यान्तीति । इति प्रथमः प्रश्नः १। तथा-व्युद्ग्रहपृष्टम्-व्युद्प्रहेण विपरीतग्रहेण-मिथ्यामिनिवेशेन परपक्षदूषणार्थ यः प्रश्नः क्रियते सः। यथा--" सामन्ना उ विसेसो, अन्नोऽनन्नी व होज्जइ अन्नो ।
सो नस्थि खपुष्फ पिव, पन्नो सामन्नमेव तयं ॥ १॥" यथा-" जइ तवसा वोदाणं" इत्यादि ।
भाव इसका ऐसा है-बारह प्रकारके तपसे कर्मों का नाश होता है, और संयमसे अनास्रव-आस्रवका अभाव होता है, ऐसा जो मत है, वह समीचीन कैसे माना जा सकता है ? क्योंकि गृहीत संयमवाले भी तपस्विजन देव पर्यायको प्राप्त करते हैं, ऐसा यह शिष्यका प्रश्न है, इस पर गुरुदेव उससे कहते हैं-"ते हि सरागसंयमतो देवत्वं यान्ति " वे सरागसंयमसे देव पर्यायको प्राप्त करते हैं, यह संशय प्रष्टहै, १। व्युद्ग्रहपृष्ट-विपरीत नहका नाम व्युद्ग्रहहै, इसे शब्दान्तरसे मिथ्याभिनिवेश भी कहा गया है, इस मिथ्याभिनिवेशसे जो पर पक्षको दक्षित करनेके लिये प्रश्न किया जाता है, वह व्युग्रह पृष्ट हैयथा-" सामना उ विसेसो" इत्यादि । संशयपृष्ट ४ छ. म " जइ तवसा वोदाणं " त्या
પ્રશ્ન –“ બાર પ્રકારના તપથી કર્મોનો નાશ થાય છે અને સંયમ વડે અનાસ્રવ (આસવને અભાવ) થાય છે, આ પ્રકારને જે મત છે તેને ખરે કેવી રીતે માની શકાય ? કારણ કે ગૃહીત સંયમવાળા તપસ્વીઓ પણ દેવ પર્યાયને પ્રાપ્ત કરે છે.” શિષ્યને આ પ્રશ્ન સંયમપૃષ્ટ છે.
उत्तर-" ते हि सरागसंयमतो देवत्वं यान्ति " तशा सरा सयम વડે દેવપર્યાયને પ્રાપ્ત કરે છે.
(२)
व्युड ४-विपरीत अनुनामव्युड छे. ते२ मिथ्यालिનિવેશ પણ કહે છે. આ મિથ્યાભિનિવેશ પૂર્વક પર પક્ષને દૂષિત કરવાને માટે જે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે છે તેનું નામ ચુદ્રગ્રહ પૃષ્ટ છે.
२ " सामना उ विसेसो" त्या:
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था६ खू. ६० प्रशस्य षइविधत्वनिरूपणम्
४७९ छाया- सामान्याद् विशेषोऽन्योऽनन्यो वा भवति यदि अन्यः।
स नास्ति खपुष्पमिव नान्यः सामान्यमेव सः॥१॥ इति । अयं भावः-सामान्याद-धर्माद विशेष: धर्मी अन्यो भवति अनन्यो वा ? यदि अन्यो भवति तदा स खपुष्पमिव नास्ति । अथ अनन्यो भवति तदा स सामान्यमेव भवतीति । एवंरूपो व्युद्ग्रहपश्नो भवतीति द्वितीयः प्रश्नः । २। अनुयोगि-अनुयोगो व्याख्यानं प्ररूपणेति यावत्, स यत्रास्ति तत् । अनुयोगार्थ क्रियमाणः प्रश्न इत्यर्थः । यथा-सौधर्मकल्पिकदेवानामुपपातविषये प्रश्न:'सोहम्मकप्पदेवाणं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पण्णत्ता' इति । इति तृतीयः प्रश्नः ३। अनुलोमम्-पराननुकूलयितुं यः प्रश्नः क्रियते सः । यथा__ भाव ऐसा है-सामान्यसे-धर्मसे विशेष-धर्मी भिन्न है-या अभिन्न है ? यदि धर्मसे धर्मो भिन्न है, तो वह आकाशपुष्पकी तरह नहीं है,
और यदि वह उससे अभिन्न है, तो वह सामान्य-धर्म ही हो जावेगा विशेष धर्मी नहीं होगा ? ब्युग्रह प्रश्न ऐसा होता है २
अनुयोगी - अनुयोग नाम व्याख्यान या प्ररूपणाका है, यह जिसमें होती है, वह अनुयोगी है, अनुयोगके लिये किया गया प्रश्न अनुयोगी प्रश्न है जैसे - सौधर्म कल्पिक देवोंसे उपपातके विषयमें ऐसा प्रश्न किया गया है-"सोह म्मकप्पदेवाणं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उपचाएणं पण्णत्ता" हे भदन्त ! सौधर्मकल्पके देवोंका उपपातसे विरह कितने कालका कहा गया है ३। अनुलोम-दूसरोंको अनुकूल करने के लिये जो प्रश्न किया
પ્રશ્ન—“ સામાન્ય ધમની અપેક્ષાએ વિશેષધર્મી ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે ? જે ધર્મ કરતાં ધમી ભિન્ન હોય તે તે આકાશકુસુમ સમાન નથી. જે તે તેનાથી અભિન્ન હોય તે તે સામાન્ય ધર્મ જ થઈ જશે વિશેષ–ધમ થશે નહીં ” આ બુદુગ્રહ પ્રશ્નનું દૃષ્ટાંત છે.
(3) मनुयोगी प्रश्न-व्यायान अथवा प्र३५j नाम अनुयोग छे. તે જેમાં થાય છે તે અનગી છે. અનુયોગને માટે પૂછાયેલા પ્રશ્નને અનુયોગી પ્રશ્ન કહે છે. જેમકે સૌધર્મ કલ્પના દેના ઉપપતના વિષયમાં એ प्रश्न ५७पामा माव्येछे " सोहम्मकप्पदेवाणं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पण्णत्ता ? " 3 सन् ! सौधम ४८५न वानी ५पातन (१२७ કેટલા કાળને કહ્યો છે?
(૪)અનુલેમ પ્રશ્ન–અન્યને અનુકૂળ કરવાને માટે જે પ્રશ્ન કરવામાં આવે छ । प्रश्न अनुहोम प्रश्न छ, रेभ " कुशलं भवताम् " त्यादि.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे 'कुशलं भवता'-मित्यादि,-इति चतुर्थः प्रश्नः ४। तथाज्ञानम्-यत्र विषये प्रश्नकर्तुरपि प्रष्टव्यस्येव ज्ञानं भवति स प्रश्नस्तथाज्ञानमित्युच्यते । एवंविधप्रश्नज्ञानवान् गौतमादिर्बोध्यः । स च प्रश्नविषयीभूतार्थ जाननपि भगवन्तं पृच्छति, यथा- केवइयं कालं भंते ? चमरचंचा रायहाणी विरहिया उबवाएणं' इत्यादि । इति पञ्चमः प्रश्नः ५तथा-अतथाज्ञानम्-यत्र प्रश्नविषयीभूतेऽर्थे प्रश्न कर्तुः प्रष्टव्यस्येव ज्ञानं न भवति, स प्रश्न:-अतथाज्ञानमित्युच्यते । यथा-राज्ञः प्रदेशिनो जीवविषये केशिकुमारश्रमणं प्रति प्रश्नः । इति पष्ठः प्रश्नः६ ॥सू० ६०॥ जाता है, वह अनुलोम प्रश्न है, जैसे-“कुशल भवताम्" इत्यादि । तथाज्ञान-जिस प्रश्न के विषयमें प्रश्नकर्ताको भी प्रष्टव्यविशेषका ज्ञान होता है, वह तथाज्ञान प्रश्न है, ऐसे प्रश्न ज्ञानवाले गौतमादि हुए हैं, क्योंकि जिन प्रश्नोंको उन्होंने भगवानसे पूछा है, वे स्वयं उस प्रश्नके अर्थको जानते थे, जैसे-" केवइयं कालं भंते ! चमरचंचा रायहाणी विरहिया उववाएणं " हे भदन्त ! चमरचञ्चा राजधानी कितने काल तक उपपातसे विरहित रही ? इत्यादि ५। अतथाज्ञान-जहां प्रश्नकर्ताको प्रश्न विषयक ज्ञान जिससे प्रश्न पूछा गया है, उसकी तरह नहीं होता है, वह अतथाज्ञान प्रश्न है, जैसे-प्रदेशी राजाने जीव विषयमें केशिकुमार श्रमणसे प्रश्न किया है ६॥ सू०६० ॥
(૫) તથાજ્ઞાન પ્રશ્ન–જે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે તે પ્રશ્નના વિષયનું જ્ઞાન પ્રશ્નકર્તા પણ ધરાવતો હોય, તેના તે પ્રશ્નને તથાજ્ઞાન પ્રશ્ન કહે છે. જેમકે શૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને જે પ્રશ્નો પૂછયા હતા તે પ્રશ્નોના ઉત્તર તેઓ જાણતા હતા. છતાં અન્ય સાધુઓ અને લેકેને ધર્મતત્વનું જ્ઞાન થાય તે હેતુપૂર્વક તેઓ મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્નો પૂછતા હતા. " केवइयं कालं भंते ! चमरचंचा रायहाणी विरहिया उववाएणं १ . ભગવદ્ ! ચમચંચા રાજધાની કેટલા કાળ સુધી ઉપપાતથી વિરહિત રહી?” ઈત્યાદિ. આ પ્રશ્નને ઉત્તર ગૌતમ સ્વામી પિતે જાણતા હતા, છતાં આ પ્રકારને પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યું છે માટે તેને તથાજ્ઞાન પ્રશ્ન કહી શકાય.
(૬)અતથાજ્ઞાન પ્રશ્ન–પ્રશ્નમાં પૂછવામાં આવેલા વિષયનું જ્ઞાન પ્રશ્નકર્તામાં ન હોય ત્યારે તેના પ્રશ્નને અતથાજ્ઞાન પ્રશ્ન કહે છે. પ્રદેશી રાજાએ જીવન વિષે કેશિ અણગારને જે પ્રશ્ન પૂછ્યો હતો તેને અતથાજ્ઞાન પ્રશ્ન ही शाय. ॥ सू. १० ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ ० ६० प्रश्नस्य षइविधत्वनिरूपणम्
४८१ अनन्तरसूत्रे तथाज्ञानप्रश्नविषये 'केवइयं कालं भंते ! चमरचंचा रायहाणी विरहिया उववाएणं' इत्युक्तम् , अतस्तदुत्तरं दातुं 'चमरचंचा ' इति, विरहाधिकारात् इन्द्रस्थानादिकं च निरूपयति--
मूलम्-चमरचंचा रायहाणी उकोसेणं छम्मासा विरहिया उववाएणं । एगमेगेणं इंदटाणे उकोसेणं छम्मासा विरहिए उववाएणं । अहे सत्तमाएणं पुढवी उक्कोसेणं छम्मासा विरहिया उववाएणं । सिद्धिगई णं उकोसेणं छम्मासा विरहिया उववाएणं
छाया-चमरचश्चा राजधानी उत्कर्षेण षण्मासान् विरहिता उपपातेन । एकमेकं खलु इन्द्रस्थानम् उत्कर्षेण षण्मासान् विरहितम् उपपातेन । अध:सप्तमी खलु पृथिवी उत्कर्षेण षण्मासान् विरहिता उपपातेन । सिद्धिगतिः खलु उत्कर्षेण षण्मासान् विरहिता उपपातेन । सू० ६१ ॥
इस ऊपरके सूत्र में " तथाज्ञान " प्रश्न के विषय में " केवइयं कालं भंते ! चमरचंचा रायहाणी विरहिया उववाएणं" ऐसो जो कहा गया है, सो उसका उत्तर देने के लिये “ चमरचश्चा"का एवं विरहाधिकारको लेकर इन्द्रस्थान आदिका अब सूत्रकार कथन करते हैं
"चमरचंचा रायहाणी उक्को सेणं" इत्यादि सूत्र ६१ ॥ सूत्रार्थ-चमरचश्चा राजधानी उत्कृष्टसे छ मास तक उपपातसे शूनी रह सकती है, अर्थात् छ मास तक उपपातका बिरह काल होता है, एक एक इन्द्रस्थान उत्कृष्टसे छ मास तक उपपातसे शूना रह सकता है, अधःसप्तमी पृथिवी उत्कृष्टसे छ माह तक उपपातसे शूनी रह सकती है, अर्थात् छ मासका विरह होता है और सिद्धगति भी उत्कृष्टसे छ
આગલા સૂત્રમાં એ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યું છે કે “ ચમચંચા રાજધાની કેટલા કાળ સુધી ઉપપાતથી શૂન્ય રહે છે. ” તેને ઉત્તર આપતાં ચમરચંચાનું અને વિરહાધિકારને લઈને ઈન્દ્રસ્થાન આદિનું હવે સૂત્રકાર કથન ४२ छ. " चमरचंचा रायहाणी उक्कोसेणं" त्यादि
ચમરચંચા રાજધાની વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી ઉપપાતથી રહિત રહી શકે છે. એટલે કે ત્યાં ઉપપાતને વિરહકાળ વધારેમાં વધારે છ માસને હોઈ શકે છે. પ્રત્યેક ઈન્દ્રસ્થાન વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી ઉપપાતથી શન્ય રહી શકે છે, અને સિદ્ધગતિ પણ વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી ઉપપાતથી શન્ય રહી શકે છે,
स्था०-६१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'चमरचंवा ' इत्यादि--
चमरवश्चा-चमरस्य दाक्षिणात्यस्थ असुरनिकायस्वामिनः चञ्चाऽभिधेया राजधानी चमरचश्चाऽमिधीयते । जम्बूद्वीपस्थमन्दरपर्वतस्य दक्षिणे तिर्यगसंख्ये. यान् द्वीपसमुद्रान अतिक्रम्य अरुणवरद्वीपस्य बाह्याद् वेदिकान्तात् अरुणोदं समुद्र द्विचत्वारिंशद्योजनसहस्राण्यवगाह्य चमरस्य असुरराजस्य तिगिच्छकूटनामा उत्पातपर्वतोऽस्ति । स हि उच्चत्वेन एकविंशत्यधिकसप्तदशशतयोजनप्रमाणः। तस्य दक्षिणे अरुणोदे समुद्रे साधिकानि षट्रकोटिशतानि योजनानि तिर्यगतिकम्याधो रत्नप्रमायाः पृथिव्याः चत्वारिंशत्संहस्रयोजनान्यवगाह्य जम्बूद्वीपप्रमाणा चमरचश्चाऽभिधेया राजधानी व्यवस्थिता । सा चेयं चमरचश्चा राजधानी उत्कर्षेण षण्मासान् उपपातेन-देवोत्पत्त्या विरहिता भवति । चमरचञ्चायामुत्कर्षतः मास तक उपपातसे शूनी रह सकती है।
चमर यह दाक्षिणात्य असुर निकाय (दक्षिण दिशा) का स्वामी है, इसकी जो राजधानी है, वह चश्चा है, अतः चमरके योगसे यह राजधानी चमरचश्चा कहलाती है, इस जम्बुद्वीपके मन्दरपर्वतकी दक्षिण दिशामें तिरछे असंख्यात द्वीप समुदोंको पार करके अरुणवर दीपकी बाह्य वेदिकान्तसे लेकर अरुणोद समुद्र में बचालीस हजार योजन
आगे जाकर असुरराज चमरका तिगिच्छकूट नामका उत्पात पर्वत आता है।यह उत्पात पर्वत सत्रह सोइक्कीस १७२१ योजन ऊंचाहै । इस पर्वतकी दक्षिण दिशामें अरुणोद् समुद्रमें कुछ अधिक छसौ करोड योजन तिरछे जाकर नीचे रत्नप्रभा पृथिवी को चालीस हजार योजन पार करके जम्बूद्वीपके बराबर चमरचञ्चा नामकी राजधानी है, यह चमरचश्चा
અમર દાક્ષિણાત્ય અસુર નિકાયને સ્વામી છે. તેની રાજધાનીનું નામ ચંચા છે. ચમરના યોગથી તે રાજધાની ચમચંચાને નામે ઓળખાય છે. આ જંબૂદ્વીપના મદર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં તિરછાં (તિરકસ) અસં. ખ્યાત દ્વીપસમુદ્રોને પાર કરીને, અણવર દ્વીપની બાહ્યવેદિકાન્તથી લઈને અરુગાદ સમુદ્રમાં બેતાલીસ હજાર યોજન આગળ જતાં અસુરરાજ ચમારને તિગિછફૂટ નામને ઉત્પાત પર્વત આવે છે. તે ઉત્પાત પર્વત સત્તરસ એકવીસ૧૭૨૧ જન ઊંચે છે. આ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં અરુણેદ સમુદ્રમાં છસો કરેડ પેજન કરતાં પણ થોડું વધારે તિરછું પાર કરીને, નીચે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને ચાલીસ હજાર યોજન પાર કરીને જંબૂદ્વીપના જેવડી જ ચમચંચા રાજધાની આવે છે. આ ચમરચંચા રાજધાની વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી દેવાના ઉત્પાતથી (ઉત્પત્તિથી) રહિત રહે છે. એટલે કે ત્યાં છ માસ સુધી દેવાની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्या० ६ सू० ६१ इन्द्रस्थानादिनिरूपणम्
४८३ षण्मासान् देवानामुत्पत्तिविरहो भवतीति भावः । तथा-एकैकम् इन्द्रस्थानम्यत्र चमरादय इन्द्रास्तिष्ठन्ति, एतादृशं भवननगरविमानरूपं स्थानम् उत्कर्षण षण्मासान् यावत् उपपातेन इन्द्रापेक्षया विरहितं तिष्ठतीति । तथा-अधःसप्तमी,सप्तमी तु पश्चानुपूर्व्या रत्नप्रभाऽत्यभिधीयते इत्यध इति विशेषणम् , ततथाध:सप्तमीशब्देन तमस्तमा ग्राया । सा तु उत्कर्षेण षण्मासान् यावत् उपपातेन विरहिता भवति । तदुक्तम् --(उत्कर्षतः प्रथमादिसप्तनरकेषु )
" चउवीसई मुहुत्ता १, सत्त अहोरत्त २ तह य पन्नरस ३।
मासो ४ य दो ५ य चउरो ६, छम्मासा ७ विरहकालो 3 ॥ १॥" छाया--चतुर्विंशतिर्मुहूर्ताः १ सप्त अहोरात्रा २ स्तथा च पश्चदश ३।
___मासश्च ४ द्वौ च ५ चत्वारः ६ षण्मासा ७ विरहकालस्तु ॥१॥ इति । राजधानी उत्कृष्ट से छह मास तक देवों की उत्पत्तिसे विरहवाली होती है, अर्थात् इस राजधानी में छ मास तक देवोंकी उत्पत्तिका विरह होता है, इसके बाद फिर कोई न कोई देव वहां अवश्य उत्पन्न हो जाता है, तथा-जहाँ चमरादिक इन्द्र रहते हैं, ऐसा जो भवन नगर एवं विमान रूप एक २ स्थान है, वह भी उत्कृष्टसे छ मास तक उन इन्द्रोंकी उत्पत्तिसे विरहयुक्त होता है, तथा-अधासप्तमी पृथिवी तमस्तमा प्रथिवी भी छह मास तक नारकके उपपातसे विरहित होती है, यहां जो ससमी पृथियो के साथ अधः पद दिया है, उसका कारण ऐसा है, कि पश्चानुपूर्वीसे रत्नप्रभा पृथिवी भी सप्तमी पृथिवी हो सकती है, अतः वह यहां गृहीत न हो इसके लिये "अघः" पदका प्रयोग किया गया है। कहा भी है-" च उवीसई मुहुत्ता" इत्यादि। ઉત્પત્તિને વિરહ ( અભાવ) રહે છે, ત્યાર બાદ કઈને કઈ દેવ ત્યાં અવશ્ય ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તથા જ્યાં ચમરાદિક ઈદ્રો રહે છે એવા ભવન, નગર અને વિમાન રૂપ પ્રત્યેક સ્થાન પણ વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી ઈન્દ્રોની ઉત્પત્તિથી રહિત સંભવી શકે છે.
તથા અધાસપ્તમી પૃથ્વી (તમસ્તમાં નામની સાતમી નરક પૃથ્વી) પણ છ માસ સુધી નારકના ઉપપાતથી રહિત હોઈ શકે છે. અહીં સાતમી પૃથ્વીની સાથે “અધ:' પદ યોજવાનું કારણ એ છે કે પશ્ચાનુ પૂવથી ગણવામાં આવે તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીને પણ સાતમી પૃથ્વી કહી શકાય છે આ પ્રકારની ગેરસમજૂતિ નિવારવા માટે અહીં સાતમી પૃથ્વીની આગળ “અષા પદ મૂક. पामा मा०युं छे. ४ ५५ छ । “चवीसईमुहुत्ता" ध्या:
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૪
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-सिद्धिगतिः खलु उत्कर्षण षण्मासान् उपपातेन-गमनेन विरहिता तिष्ठति । उपपात इह गमनमेव न तु जन्म । जन्मकारणानां सिद्धेष्वऽभावात् । उक्तं च-" एगसमओ जहन्नं, उक्को सेणं हवंति छम्मासा।
विरहो सिद्धिगईए, उन्बट्टणवज्जिया नियमा ॥ १॥" छाया-एकसमयो जघन्यम् उत्कर्षेण भवन्ति षण्मासाः।
विरहः सिद्धिगतौ उद्वर्तनवर्जिता नियमात् ॥ १ ॥ इति । उद्वर्तनवर्जिता=निस्सरणरहिता सिद्विगतिरिति । सू० ६१ ॥ प्रथम पृथिवीमें विरहकाल उपपातकी अपेक्षा उत्कृष्टसे २४ मुहू. का है, द्वितीय पृथिवी में सात अहोरात्रका हैं तृतीय पृथिवीमें १५ दिनकाहै, चौथी पृथिबी में १ मासकाहै, पंचमी पृथिवीमें २ मासका छट्ठी पृथिवीमें ४ मासका और सातवीं पृथिवीमें ६ मासका उत्कृष्ट से विरहकाल है, तथा-सिद्धिगतिमें उपपात से विरहकाल छह मासका उत्कृष्ट से हैं यहां उपपात शब्द का अर्थ गमन है, जन्म नहीं क्योंकि जन्मके कारणोंका सिद्धों में अभाव हो जाता है। कहा भी है
" एग समओ जहन्न” इत्यादि । सिद्धिगतिमें जघन्यसे गमनका अन्तर १ समयका होता है, और उत्कृष्ट से छह मासका होता है, फिर यहांसे जीवका निकलना नहीं होता है ऐसा नियम है ।। सू० ६१ ॥ - પહેલી પૃથ્વીમાં વધારેમાં વધારે ૨૪ મુહૂર્ત સુધી ઉ૫પાતને વિરહ રહે છે, બીજી પૃથ્વીમાં સાત દિનરાતને, ત્રીજી પૃથ્વીમાં ૧૫ દિનરાતને ચેથી પૃવીમાં એક માસને, પાંચમી પૃથ્વીમાં બે માસને, છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં ચાર માસને અને સાતમી પૃથ્વીમાં છ માસને વધારેમાં વધારે ઉપપાતને વિરહકાળ કહ્યો છે. તથા સિદ્ધિ ગતિમાં ઉપપાતને ઉત્કૃષ્ટ વિરહકાળ ૬ માસને કહ્યો છે. અહીં ઉપ પાત શબ્દ ગમનના અર્થમાં વપરાય છે. જન્મના અર્થમાં વપરાયે નથી, કારણ કે જન્મનાં કારણેને સિદ્ધોમાં અભાવ થઈ 14 छ. ४थु ५५ छे , " एग समो जहन्न" त्याह
સિદ્ધિગતિમાં ગમનનું અન્તર ઓછામાં ઓછું એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે છ માસનું હોય છે. ત્યાં ગયા બાદ જીવને ત્યાંથી બીજી કઈ ગતિમાં જવું પડતું નથી. છે સૂ. ૬૧ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सु०६२ समेदमायुबन्धनिरूपणम्
अनन्तरमुपपातविरह उक्तः । उपपातथायुर्वन्धे सति भवतीति सभेदमायुर्वन्ध
કેટલ
सूत्रमाह
मूलम् - छव्विहे आउयबंधे पण्णत्ते, तं जहा - जाइणामणिहत्ताउए १, गइणामणिहत्ताउए २, ठिइणामणिहत्ताउए ३, ओगाहणाणामणिहत्ताउए ४, पएसणामणिहत्ताउए ५, अणुभावणामणिहत्ताउए ६। नेरइयाणं छव्त्रिहे आउयबंधे पण्णत्ते, तं जहा - जाइणामणिहत्ताउए १ जाव अणुभावणामनिहत्ताउए ६। एवं जाव वेमाणियाणं । नेरइया शियमा छम्मासावसेसा - उया परभवियाउयं पगरेति । एवामेव असुरकुमारा विजाव थणियकुमारा । असंखेज्जवासाउया सन्निपंचिंदियतिरिक्खजोणिया णियमा छम्मासावसेसाउया परभवियाउयं पगरेंति । असंखेज्जवासाडया सन्निमनुस्सा नियमा जाव पगर्रेति । वाणमंतरा जोइसवासिया वेमाणिया जहा नेरइया ॥ सू० ६२ ॥
छाया - पविध आयुर्वन्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-जातिनामनिधत्तायुः १ गतिनामनिधत्तायुः २, स्थितिमामनिधत्तायुः ३, अवगाहनानामनिघतायुः ४, प्रदेशनामनिधतायुः २, अनुभावनामनिधत्तायुः ६ | नैरविकाणां विध
इस ऊपरके सूत्रमें उपपातका विरह कहा सो उपपात आयुके बन्ध होने पर होता है, अतः अब सूत्रकार भेद सहित आयुर्बन्ध का कथन करते हैं - " छव्विहे आउयबंधे पण्णत्ते " इत्यादि सूत्र ६२ ॥ सूत्रार्थ - आयुबन्धछ प्रकारका कहा गया है। जैसे - जातिनामनिधत्तायु १ गतिनामनिधत्ता २ स्थितिनामनिधत्तायु ३ अवगाहनानामनिधत्तायु प्रदेश नामनिधत्तायु ५ और अनुभावनामनिधत्तायु ६ ।
ઉપરના સૂત્રમાં ઉપપાતના વિરહકાળની વાત કરી. ઉપપાત આયુ અન્ય પડવાથી થાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર આયુખશ્વનું અને તેના સેક્રેનું Gzug så d. “afag encaqt qonà "deuile—
66
સાત્ર -આયુષ્મન્ધના નીચે પ્રમાણે છ પ્રકાર કહ્યા છે—(૧) જાતિનામનિધત્તાયુ (२) गतिनामनिधत्तायु, (3) स्थितिनामनिघत्तायु, (४) अवगाहनानाभनिघत्तायु, (५) प्रदेशनामनिधत्तायु, भने (१) अनुलावनामनिघतायु.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे आयुर्वन्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-जातिनामनिधत्तायुः १ यावत् अनुभावनाम निधत्तायुः ६. एवं यावद् वैमानिकानाम् । नैरयिका नियमात् षण्मासावशेषायुष्काः परभाविकायुष्कं प्रकुर्वन्ति । एवमेवअसुरकुमारा अपि यावत्स्तनितकुमाराः । असंख्येय वर्षायुष्काः संज्ञिपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः नियमात् षण्मासावशेषायुष्का परभविकायुष्कं प्रकुर्वन्ति । असंख्येयवर्षायुष्काः संज्ञिमनुष्याः नियमात् यावत् प्रकुर्वन्ति । व्यन्तरा ज्योतिर्वासिका वैमानिका यथा नैरयिकाः ॥ सू ६२ ॥
टीका-'छबिहे ' इत्यादि
आयुर्वन्धः-आयुषो बन्धो निषेक:-प्रतिसमयं बहुहीनहीनतरस्य कर्मदलिक स्यानुभवनाथ रचनाविशेषः, स पविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-जातिनामनिधत्तायुःजातिः-एकेन्द्रियादिः पञ्चविया, सैव नाम-नामकर्मण उत्तरप्रकृतिविशेष अथवा नामः-जीवपरिणामः तेन सह निधत्तं-निषिक्तम्-कर्मदलिकानुभवनाथ बहल्पाल्पतरक्रमेण व्यवस्थापितं यदायुस्तत् । उक्तं च
"मोत्तूण सगमबाहं, पढमाए ठिईए बहुतरं दव्वं ।
से से विसेसहोणं, जायुक्कोसंवि सव्वासि ॥१॥" ___ आयुका जो बन्ध-निषेक-प्रति समय बहुदीन हीनतर-कर्मदलिकके अनुभवके लिये रचनाविशेष है, वह आयुर्वन्ध है, यह बन्ध जो छ प्रकारका कहा है, उसका भाव ऐसा है, एकेन्द्रिय जातिके भेदसे जाति पांच प्रकारकी है यह जातिही नाम है, नाम कर्मका उत्तर प्रकृतियोंमेंका एक भेद है, अथवा जीवके परिणामका नाम नामहै, इस जातिरूप नामके साथ जीवके परिणाम के साथ या जातिकर्मके साथ जो आयु निषिक्त है कर्मदलिकों के अनुभव के लिये बहु अल्प अल्पतरके क्रमसे व्यवस्थापित है, वह जातिनाम निधत्तायु है । कहा भी है
આયુને જે બ–નિક પ્રતિસમય બહુ હીન હીનતર કર્મલિકના અનુભવનને માટે જે રચનાવિશેષ છે, તેનું નામ આયુબન્ધ છે. તે બન્ધના જે છ પ્રકારો પાડવામાં આવ્યા છે તેમનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.
એકેન્દ્રિય આદિના ભેદથી જાતિ પાંચ પ્રકારની છે. તે જાતિ જ નામ છે જેનું એ નામકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિને એક ભેદ છે. અથવા જીવના પરિણામને નામ કહે છે. આ જાતિરૂપ નામની સાથે, જીવના પરિણામની સાથે અથવા જાતિનામ કર્મની સાથે જે આયુ નિષિક્ત છે-કમંદલિના અનુભવનને માટે બહુ અપ અને અલપતરના ઉમે વ્યવસ્થાપિત છે, તેનું નામ જાતિનામનિધત્તાયુ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८७
सुधा टीका स्था०६ सु० ६२ समेदमायुबन्धनिरूपणम् छाया-मुक्त्वा स्वकामवाधां प्रथमायां स्थितौ बहुतरं द्रव्यम् ।
शेषासु विशेषहीनं यावदुत्कर्षमिति सर्वासाम् ॥१॥ इति । इति प्रथम आयुर्वधः।
तथा-गतिनामनिधत्तायुः-गति: नरकादिका चतुर्विधा, सेव नाम-नामकर्मण उत्तरप्रकृतिविशेषो नामो-जीवपरिणामो वा, तेन सह निधत्तं यदायुस्तदिति द्वितीयः। स्थितिनामनिधत्तायु:-स्थितिः-केनचिद् विवक्षाविषयीभूतेन भावेन जीवेन आयुष्कर्मणा वा यत् स्थातव्यं सा स्थितिरित्युच्यते, सैब नाम: परिणामो धर्मः स्थितिपरिणामः, तेन सह निधत्तं यदायुः-दलिकरूप तत् ।
"मोत्तूण संगमबाहं " इत्यादि । ___ अपनी २ अबाधाको छोड़कर प्रथम स्थितिमें बहुतर द्रव्य देना बाकी की स्थितियों में विशेष २ हीन द्रव्य देना चाहिये यह क्रम समस्त कर्मों की उत्कृष्ट स्थिति तकका जानना चाहिये इस प्रकारसे यह प्रथम आयुबन्ध है
गतिनामनिधत्तायु-नरकादिकके भेदसे चार प्रकारकी गति होती है, यह गति भी नामकर्मकी उत्तर प्रकृतियों का एक भेद है, अथवा नामसे जीव परिणाम लिया गया है, सो इस गतिनाम कर्मके साथ अथवा गतिरूप जीव परिणाम के साथ जो आयु निधत्त है, वह द्वितीय आयुबन्ध है, स्थितिनामनिधत्तायु-जीव जिस किसी विवक्षा. भूत भावसे अथवा आयु कमसे स्थित रहता है वह स्थिति है, सो इस स्थितिरूप परिणामके साथ जो दलिकरूप आयु निधत्त है, वह
ह्यु ५४ छे , “ मोतूण संगमबाहं " त्याપિતાપિતાની અબાધાને છેડીને પ્રથમ સ્થિતિમાં બહુતર દ્રવ્ય દેવું જોઈએ, બાકીની સ્થિતિઓમાં વિશેષ વિશેષ હીન દ્રવ્ય દેવું જોઈએ. આ ક્રમ સમસ્ત કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પર્યત જાણવું જોઈએ. પ્રથમ આયુબન્ધનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે.
ગતિનામનિધત્તાયુ–નારક આદિના ભેદથી ચાર પ્રકારની ગતિ કહી છે. આ ગતિ પણ નામકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિના એક ભેદ રૂપ છે. અથવા નામ દ્વારા જીવપરિણામ લેવામાં આવ્યું છે. આ ગતિનામકમની સાથે અથવા ગતિરૂપ જીવ પરિણામની સાથે જે આયુ નિધત્ત છે તેનું નામ ગતિનામ નિધત્તાયુ છે, અને તે આયુબન્ધના બીજા પ્રકાર રૂપ છે.
સ્થિતિનામનિષત્તાયુ–જીવ જે કઈ વિવક્ષાભૂત ભાવ રૂપે અથવા આયુકર્મ રૂપે સ્થિત રહે છે, તેનું નામ સ્થિતિ છે. આ સ્થિતિ રૂપ પરિ. ણામની સાથે જે દલિક રૂપ આયુ નિધત્ત છે, તેને ત્રીજા પ્રકારને આયુબ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
DED
स्थानाङ्गसूत्रे यद्वाऽत्रसूत्रे जातिनामगतिनामावगाहनानामग्रहणात् जातिगत्यवगाहनानां प्रकृतिमात्रगुक्तम् । स्थिति प्रदेशानुभावनामग्रहणात्तु जातिगत्यवगाहनानामेव स्थितिप्रदेशानुभागा उक्ताः। स्थित्यादयस्तु जात्यादिनाम सम्बन्धित्वान्नामकर्मरूपा एवेति नाम शब्दः सर्वत्र कर्मार्थो बोध्यः । इत्यं च स्थितिरूपं नाम, कर्मस्थिति नाम, तेन सह निघत्तं तदायुस्तत् स्थितिनाम निधतायुरिति तृतीयः । अवगाहना नाम-निधत्तायुः-अपंगाहते जोवोस्तिष्ठति यस्यां साऽपगाहना औदारिकादि शरीरं, तस्या नाम-मामकर्म-अवगाहता नाम-औदारिकादि शरीर नामकर्मेत्यर्थः तेन सह तूतीय आयुबन्ध है, अथवा इस सूत्रमें जातिनाम गतिनाम और अवगाहना नाम इनके ग्रहणसे जाति, गति और अवगाहना इनका प्रकृतिबन्ध मात्र कहा गया है और स्थिति नाम प्रदेश नाम एवं अनुभाव नाम, इनके ग्रहणसे जाति गति और अवगाहना इनकेही स्थितिबन्ध प्रदेशबन्ध अनुभागबन्ध कहे गये हैं। क्योंकि स्थिति आदि बन्ध जाति आदि नामके साथ सम्बन्धवाले होते हैं, इसलिये वे नामरूप अर्थात् कर्मरूपही होते हैं, अतः नाम शब्द सर्वत्र कर्म अर्थवाला जानना चाहिये इस तरह स्थितिरूप जो नाम है,-कर्म है, वह स्थिति नाम है, इस स्थितिरूप कर्म के साथ जो आयु निधत्त होती है, वह स्थितिनामनिधत्तायु है, इस प्रकारका यह तृतीय बन्ध है, जीव जिसमें अवगाहित होता है, वह अवगाहना है, ऐसी अवगाहना औदारिकादि शरीररूप होती है, इसका जो नाम है,-नामकर्म है, वह अवगाहना કહે છે. અથવા આ સૂત્રમાં જાતિનામ, ગતિનામ અને અવગાહનાનામના ચડુણ દ્વારા જાતિ, ગતિ અને અવગાહનાને પ્રકૃતિબધે જ માત્ર ગ્રહણ કરાય છે, અને સ્થિતિનામ, પ્રદેશનામ, અને અનુભાવનામના ગ્રહણ દ્વારા જાતિ, ગતિ અને અવગાહનાના જ સ્થિતિ બન્ય, પ્રદેશબન્ય, અને અનુભાગઅન્ય કહેવામાં આવ્યા છે, કારણ કે સ્થિતિ આદિ અન્ય જાતિ આદિ નામની સાથે સંબંધવાળા હોય છે, તેથી તેઓ નામ રૂપ એટલે કે કમરૂપ જ હેય છે. તેથી નામ પદને સર્વત્ર કર્મ અર્થવાળું જ સમજવું જોઈએ. આ રીતે સ્થિતિ રૂપ જે નામ (કમ) છે, તે સ્થિતિનામ છે. આ સ્થિતિરૂપ કર્મની સાથે જે આયુ નિધત હોય છે તેને સ્થિતિનામનિધત્તાયુકહે છે. આ પ્રકારને આ ત્રીજે આયુબન્ધ છે.
અવગાહનાનામનિધત્તાયુ-જીવ જેમાં અવગાહિત (રહેલી હોય છે. તે અવગાહના છે. એવી અવગાહના દારિક આદિ શરીર રૂપ હોય છે,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
सधा टीका स्था० ६ सू. ६२ समेदमायुबन्धनिरूपणम् निधत्तं यदायुस्तत् । इति चतुर्थः । प्रदेशनामनिधत्तायुः-प्रदेशानाम् आयुष्कर्मद्रव्याणां नाम-तथाविधः परिणामः प्रदेशानाम, यद्वा-प्रदेशरूपं नामकर्मविशेषः प्रदेशनाम, तेन सह निधत्तं यदायुस्तदिति पञ्चमः । तथा-अनुभावनामनिधत्तायुः-अनुभावः आयुर्द्रव्याणामेव विपाकः, तदूपो नाम परिणामःअनुभावनाम, यद्वा-अनुभावरूपं नाम-नामकर्म -अनुभावनाम, तेन सह निधत्तं यदायुस्तदिति षष्ठं आयुर्वन्धः । ननु किमर्थ जात्यादि नामकर्मणाऽऽयुर्विशिष्यते ? नाम है, यह अवगाहना नाम औदारिक आदि शरीर नामकर्म रूप होता है, इस औदारिक शरीर नामकर्मके साथ निधत्त जो आयु है, वह अवगाहना नामनिधत्तायु है ४ प्रदेशनाम निधत्तायु-आयुष्क कर्म द्रव्यरूप प्रदेशोंका जो तथाविध परिणाम है, वह प्रदेश नाम है यदाप्रदेशरूप जो नामकर्म विशेष है, वह प्रदेशनाम है, इसके साथ जो आयु निधत्त है, वह प्रदेशनाम निधतायु है ५ अनुभावनाम निधत्तायु ६-आयु द्रव्योंकाही जो विपाक है, उसका नाम अनुभाव है, इस अनुभाव रूप जो नाम परिणाम है, वह अनुभावनाम है, यहा-अनु. भावरूप नाम नामकर्म है, वह अनुभावनाम है, इस अनुभाव नामके साथ निधत्त जो आयु है वह अनुभावनाम निधत्तायु है, इस प्रकारसे यह छटा आयुबन्ध है।
शंका-जात्यादि नाम कर्मद्वारा आयुको विशेषित क्यों किया गया है ? आयुके द्वाराही जात्यादि नामों को विशेषित करना चाहिये था। તેનું જે નામ (નામ કર્મ ) છે તેનું નામ અવગાહના નામ છે. આ અવગાહના નામ દારિક આદિ શરીર નામકર્મ રૂપ હોય છે. આ દારિક શરીર નામકર્મની સાથે નિધત્ત જે આયુ છે તેને અવગાહના નામ નિધત્તાયુ કહે છે.
પ્રદેશનામ નિધત્તાયુ—આયુષ્ક કમ દ્રવ્ય રૂપ પ્રદેશોનુ જે તથાવિધ પરિણામ છે તેને પ્રદેશનામ કહે છે. તેની સાથે જે આયુ નિધત્ત છે તેને પ્રદેશનામ નિધત્તાયુ કહે છે.
અનુભાવ નામ નિધત્તાયુ–આયુ દ્રવ્યનો જ જે વિપાક છે તેનું નામ અનુભાવ છે. આ અનુભાવ રૂપ જે નામ (કર્મ) પરિણામ છે તેને અનુભાવ નામ કહે છે. અથવા અનુભાવ રૂપ જે કર્મ છે તેને અનુભાવ નામકર્મ કહે છે. તે અનુભાવ નામની સાથે નિધત્ત જે આયુ છે તેને અનુભાવ નામ નિધત્તાયુ કહે છે. આ પ્રકારનું છઠ્ઠી આયુબન્ધનું સ્વરૂપ છે.
શંકા–જાતિ આદિ નામકર્મ દ્વારા આયુને વિશેષિત શા માટે કરવામાં स्था०-६२
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे आयुषैव जात्यादिनाम विशिष्यताम् ? इतिचेदाह-आयुषः प्राधान्यख्यापनार्थमेव जात्यादि नामकर्मणा तद् विशिष्यते । प्राधान्यं च तस्य नारकादि भवोपग्राहित्वात् । न हि नारकाद्यायुरुदयाभावे तज्जातिनामकर्मणामुदयसंभवः । अत एवोक्तं व्याख्याप्रज्ञप्त्याम्-( भग० श० ६ उ०७) ___“ नेरइएणं भंते ! नेरइएसु उववज्जइ ? अनेरइए नेरइएसु उववज्जइ ? गोयमा! नेरइए नेरइएसु उववज्जइ । नो अनेरइए नेरइएसु उबवज्जइ ।"
छाया-नैरयिकः खलु भदन्त ! नैरयिकेषुपपद्यते ? अनैरयिको नैरयिकेषु उपपद्यते ? गौतम ! नैरयिको नैरयिकेषूपपद्यते, नो अनैरयिको नैरयिकेधूपपद्यते इति ' अयं भावः-जीवो नरकायुः संवेदनप्रथमसमय एव नारक इत्युच्यते । तत्सहचारिणां च पञ्चेन्द्रिय जात्यादि नामकर्मणामप्युदयो भवतीति । इह आयु
उ०-आयुकी प्रधानता दिखाने के लिये प्रकट करनेके लियेही जात्यादि नामकर्म द्वारा उसे विशेषित किया गया है, क्योंकि नारकादि भवोपग्राही होने से इसमें प्रधानता है, नारकादि आयुके उदयके अभावमें तज्जातिकर्मों का उदय नहीं होता है, यही बात व्याख्याज्ञप्तिमें इस प्रकारसे कही गई है (भग. श ६ उद्दे ८) __ " नेरइएणं भंते ! नेरइएसु उववज्जइ ? अनेरइए नेरइएसु उव. वज्जइ ? गोधमा! नेरइए नेरइएप्लु उववज्जइ नो अनेरइए नेरइएसु उववज्जइ" इसका भाव ऐसा है-जीव नरकायु संवेदनके प्रथम समयमेंही नारक ऐसा कहाने लगता है, क्योंकि उसके सहचारी जो पञ्चेકરવામાં આવ્યું છે? આયુ દ્વારા જ જાતિ આદિ નામકર્મોને વિશેષિત કરવા જોઈતા હતા.
ઉત્તર–આયુની પ્રધાનતા પ્રકટ કરવાને માટે જ જાત્યાદિ નામકર્મ દ્વારા તેને વિશેષિત કરવામાં આવેલ છે, કારણ કે નારકાદિ ભોપગ્રાહી હોવાથી તેમાં પ્રધાનતા છે. નારકાદિ આયુના ઉદયને અભાવ હોય તે તજજાતિ (તે જાતિ) નામકર્મોનો ઉદય સંભવી શકતો નથી. આ વાતનું ભગવતી સૂત્રના છઠ્ઠા શતકના આઠમાં ઉદ્દેશામાં આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
" नेरइए णं भंते ! नेरइएसु उववज्जइ ? अनेरइए नेरइरसु उववज्जइ ? गोयमा ! नेरइए नेरइएसु उबवज्जइ नो अनेरइए नेरइएसु उववजइ"
આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-જીવ નરકાયુ સંવેદનના પ્રથમ સમયે જ નારક તરીકે ઓળખાવા લાગે છે, કારણ કે તેના સહચારી જે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ ०६२ सभेदमायुर्वन्धनिरूपणम्
४९१ बन्धस्य विधमुपक्रम्य यदायुषः षड्विधत्वमुच्यते, तत् आयुषोबन्धाव्यतिरे. काद् बद्धस्य चैवायुष आयुर्व्यपदेशविषयत्वादिति । इत्थं सामान्यतः षडविधमायुर्वन्धमभिधाय सम्प्रति तमेव नारकादिजीवाश्रितत्वेन पाह- नेरइयाणं' इत्यादि । नेरयिकादि वैमानिकान्तानामेककस्य आयुर्बन्धः पूर्वोक्तः पबिधो बोध्यः। तथा-नैरथिकाजीवाः नियम्गत् षण्मासावशेषायुष्काः षण्मासा आ. शेषाः अवशिष्टा यस्मिंस्तादृशमायुर्येपा ते तथाभूताः सन्तः परभविकायुष्क= परभवसम्बन्धिकम् आयुः प्रकुर्वन्ति-बध्नन्ति । एवमेव असुरकुमारादिस्तनितकु. मारान्ता भवनवासिनो देवा अपि वोध्याः । असंख्येयवर्षायुष्काः संज्ञिपञ्चेन्द्रियन्द्रिय जात्यादि नामकर्म हैं, उनकामी उदय उस समय जीवको हो जाता है, आयुषन्धमें ट्विधनाका उपक्रम करके जो आयुमें षट्विधता कही है, वह आयुवन्धसे अभिन्न होनेके कारण कही गई है, क्योंकि बद्ध आयुमेंही आयुका व्यपदेश होता है, इस प्रकार सामान्यतः छ प्रकारके आयुबन्धका कथन करके अब उसी बन्धका कथन नारकादि जीवोंका आश्रित करके सूत्रकार करते हैं " नेरइयाणं छविहे आउयबंधे० " इत्यादि । नैरथिकसे लेकर वैमानिक तकके एक २ जीवका आयुबन्ध पूक्ति रूपसे ६ छह प्रकारका होता है, तथा-नैरपिक जीव परिश्रमसे जब उनकी आयु ६ छहमासको शेष रह जातीहै, तब परभवकी आयुका वे बन्ध करते हैं । इस तरह से आयुबन्धका यह कथन असुर कुमारसे लेकर स्तनितकुमारों तकमें जानना चाहिये तथा असंख्यात वर्षकी आयुवाले संज्ञी पश्चेन्द्रिय तिर्यश्च भी नियम से जब उनकी आयु પંચેન્દ્રિય જાત્યાદિ નામકર્મ છે તેમને પણ તે સમયે જીવમાં ઉદય થઈ જાય છે. આયુબમાં પદ્ વિતા (છ પ્રકારતા) નો ઉપક્રમ કરીને આયુમાં જે
વિધતા કહી છે તે આયુબન્ધથી અભિન્ન હોવાને કારણે કહી છે. કારણ કે બદ્ધ આયુમાં જ આયુને વ્યપદેશ થાય છે. આ પ્રકારે છે પ્રકારના આયુબન્ધનું સામાન્ય રૂપે કથન કરીને હવે સૂવકાર નારકાદિ જેને આશ્રિત કરીને એ જ બન્ધનું કથન કરે છે.
" नेरइयाण छब्बिहे आउयबंधे " त्या
નારકથી લઈને વિમાનિક પર્યન્તના પ્રત્યેક જીવને આયુબન્ધ પૂર્વોક્ત છ પ્રકારનો હોય છે. જ્યારે નારક જીવનું છ માસનું આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે તે નિયમથી જ પરભવને બન્ધ કરે છે. આયુબન્ધનું આ પ્રકારનું કથન અસુરકુમારથી લઈને સ્વનિતકુમાર સુધીના જીવોને પણ લાગુ પડે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानातसूत्रे तिर्यग्योनिकाः पूर्ववदेव । असंख्येयवर्षायुष्काः संज्ञिन एव भवन्तीति संज्ञिग्रहणमत्र नियमार्थ बोध्यम् , न त्वसज्ञिनां व्यवच्छेदार्थम् , असंज्ञिनामसंख्येयवर्षायु. कत्वामावादिति । एवमेव - युगलापेक्षया असंख्येयवर्षायुष्काः संज्ञि मनुष्या व्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिका अपि बोध्या इति ।
उक्तं चात्र गाथाद्वयम् - " निरइसुरअसंखाऊ, तिरिमणुा सेसए उ छम्मासे । इगविगला निरुषक्कम,-तिरिमणुया आउयतिभागे ॥ १ ॥ अवसेसा सोवकम-तिभाग नवभाग सत्तवीसइमे ।
बंधति परभवाउं, नियगमवे सव्वजीवा उ ॥ २॥" छाया-निरयिसुरा असंख्यायुषस्तिथग्मनुष्याः शेष के तु षण्मासे ।
एकविकलाः निरूपक्रमतिर्यग्मनुजाः आयुष स्त्रिभागे ॥ १ ॥ अवशेषाः सोपक्रमात्रिभागे नवभागे सप्तविंशतितमे ।
बध्नन्ति परभवायुः निजकमवे सर्वजीवास्तु ॥ २ ॥ इति । छह माहकी वाकी रहती है, तब परभवकी आयुका बन्ध करते हैं। असंख्यात वर्षको आयुवाले संज्ञोही जीव होते हैं इसलिये “संज्ञिग्रहण" यह यहां नियमार्थ है, ऐसा जानना चाहिये असंज्ञियोंकी निवृत्तिके लिये नहीं क्योंकि असंज्ञियोंकी आयु असंख्यात वर्षकी नहीं होती है, इसी तरह युगलियोंकी अपेक्षासे असंख्यात वर्ष की आयुवाले संज्ञी मनुष्य व्यन्तर ज्योतिष्क और वैमानिक भी जानना चाहिये इस विषयमें दो गाथाएँ इस प्रकार कही गई हैं
"निरइसुरअसंखाऊ" इत्यादि । અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે પણ જ્યારે તેમનું છ માસનું આયુષ્ય બાકી રહે છે ત્યારે પરભવના આયુને બધ કરે છે. सशी वानुमायुष्य मसभ्यात वर्षानु डाय छे. तेथी “ संज्ञिग्रहण" આ પદ અહીં નિયમ દર્શાવવા માટે વપરાયું છે. આ સંજ્ઞીઓની નિવૃત્તિને માટે આ પદ વપરાયું નથી. કારણ એ અસંજ્ઞાઓનું આયુય અસંખ્યાત वर्षनु उातु नथी.
એ જ પ્રમાણે યુગલીઓ, અસંખ્યાત વર્ષના આયુવાળા સંી મનુ અન્તર, તિષ્ક, અને વૈમાનિકે વિષે પણ સમજવું આ વિષયને અનુ. साक्षीननीय प्रमाणे में था। मायाम मावी छ : “ निरइसुरअसंखाऊ" ઇત્યાદિ. આ ગાથાઓને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ६२ सभेदमायुर्वन्धनिरूपणम् ___ अयं भावः-नैरयिकाः सुरा असंख्यायुषस्तिर्यग्मनुष्याश्च आयुषः षण्मासे अवशिष्टे सति निजकभवे-अस्मिन् भवे परभविकायुः बध्नन्ति । एकेन्द्रियाः विकलेन्द्रियाः निरुपक्रमास्तिर्यश्चो मनुष्याश्च आयुषस्त्रिभागे-तृतीये भागेऽवशिष्टे सति निजकभवे परमविकायुर्बध्नन्ति । अवशेषाः-पूर्वोक्तेभ्योऽवशिष्टाः सोपक्रमा जीवास्तु आयुषस्तृतीये भागे नवमे भागे सप्तविंशतितमे भागे वा निजकभवे परमविकायुर्बध्नन्ति । इत्थं सर्वे जीवा निजकभवे परमविकायुर्बध्नन्तीति । केचित्तु अनुमेवार्थमेवं वदन्ति, तथाहि-इह तिर्यङ्मनुष्याः स्वकीयायुषस्तृतीयविभागेऽवशिष्टे सति परमविकायुर्बधुं योग्या भवन्ति । देवा नारकास्तु स्वायुषः पण्मासेऽवशिष्टे सति तथा भवन्ति । तत्र तिर्यङ्मनुष्याः स्वायुषस्तृतीयत्रिभागेऽ. ___ इनका भाव इस प्रकार से है-नैरयिक, सुर और असंख्यात वर्षकी आयुवाले तिर्यश्च एवं मनुष्य अपने वर्तमान भवमें ही जब उनकी आयु ६ छह माहकी शेष रह जाती है, परमवकी आयुका बन्ध करते हैं, तथा एकेन्द्रिय विकलेन्द्रिय निरुपक्रमायुवाले तिर्यश्च और मनुष्य ये सब अवशिष्ट आयुके तृतीय भागमें परभवकी आयुका बन्ध करते हैं। तथा इनसे जो अवशिष्ट जीव हैं-सोपक्रमायुवाले जीव हैं वे तो आयुके तृतीय भागमें नौवें भागवें अथवा सत्ताईसवे भागमें परभवकी आयुका बन्ध करते हैं । कितनेक इस अर्थको इस प्रकारसे कहते हैं कि तिर्यश्च एवं मनुष्य अपनी आयुके त्रिभागमें परभवकी आयुका बंध करनेके योग्य होते हैं, परंन्तु देव और नारकी अपने आयुके ६ छह माह बाकी रहने पर परभवकी आयुको बांधनेके योग्य होते हैं, तिर्यश्च और
નારકે, દેવ અને અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્યંચે અને મનુષ્યના વર્તમાન ભવનું છ માસનું આયુષ્ય બાકી રહે છે ત્યારે તેઓ પરભવના આયુને બન્ધ કરે છે. એકેન્દ્રિ, વિકલેન્દ્રિ, નિરુપક્રમ આયુવાળા તિર્થ ચેિ અને મનુષ્ય, આ બધા જ અવશિષ્ટ (બાકી રહેલા) આયુના ત્રીજા ભાગમાં પરભવના આયુને બન્ધ કરે છે. તથા તે સિવાયના સોપકમાયુવાળા જે જીવો છે તેઓ આયુના ત્રીજા ભાગમાં, નવમાં ભાગમાં, અથવા સત્યાવીસમાં ભાગમાં પરભવના આયુને બન્ધ કરે છે. કેટલાક આ વિષયને અનુલક્ષીને એવું કહે છે કે તિય અને મનુષ્ય પોતાના આયુ. શ્વના ત્રીજા ભાગમાં પરભવના આયુને બન્ધ કરે છે, પરંતુ દેવે અને નારકના આયુષ્યના છ માસ જ્યારે બાકી રહે છે ત્યારે તેઓ પરભવના આયુને બન્ધ કરતા હોય છે. જે તિર્યંચ અને મનુષ્ય પિતાના આયુના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
स्थानाङ्गसूत्रे
3
वशिष्ठे यदि परभविकायुर्न बध्नन्ति तदा पुनस्ते तृतीयत्रिभागस्य तृतीयत्रिभागेऽ वशिष्टे सति परभविकायुर्वध्नन्ति । एवं तावत् संक्षिप्तं त्वायुर्यावत् सर्वजधन्योऽन्तमुहूर्तात्मक आयुर्वन्धकाल उत्तरकालश्च शेषस्तिष्ठति, इह तिर्यङ्मनुष्याः परमविकार्बध्नन्ति । अयं चासंक्षेपकाल उच्यते तदुत्तरं संक्षेपाभावात् । तथा-देवानैरयिकाच स्वायुषः षण्मासे शेषे सति यदि परमविकायुर्न बघ्नन्ति तदा ते स्वकीयायुषः षण्मासशेषं तावत् संक्षिपन्ति यात्रत्सर्वजधन्योऽन्तर्मुहूर्तात्मक आयुमनुष्य यदि अपनी आयु के त्रिभागमें भा पर भवकी आयुका बंध नहीं कर पाते हैं तो फिर वे उस अवशिष्ट त्रिभागके तृतीय भाग में परभबकी आयुका बंध करते हैं, इस तरहसे उनको आयु तब तक संक्षिप्त होती जावेगी जबतक उनकी आयुकाकाल अन्तर्मुहूर्त्त कालमें नियमसे उन्हें पर भवकी आयुका बंध होता है। इस कालको असंक्षेप काल कहा गया है, क्योंकि इसके बाद आयुके संक्षेप होनेका अभाव है, तथा - देव और नैरयिक अपनी आयुके ६ मास शेष रहने पर भी यदि परभवकी आयुका बंध नहीं कर पाते हैं, तो वे अपनी आयुके षण्मासरूप शेषको इतना संक्षिप्त करते हैं, कि जब तक उसमें सर्व जघन्य अन्तमुहूर्तात्मक आयुबन्ध काल बाकी बचा रहता है, इसमें वे नियम से परभवकी आयुका बंध कर लेते हैं। तात्पर्य कहने का यह है, कि तिर्यश्च और मनुष्य अपनी आयुके त्रिभागमेंही आयुका बंध करते हैं, तथा देव एवं नारकी तथा असंख्यात वर्ष वाले युगान्तिक मनुष्य अपनी ત્રિભાગમાં પશુ પરભવના આયુના ખન્ધ કરી લે નહીં તે! તે અવશિષ્ટ ત્રિભાગના તૃતીય ભાગમાં પરભવના આયુના અન્ય કરી લે છે. આ પ્રકારે તેમના આયુષ્યના કાળ અન્તમુહૂર્ત પ્રમાણુ બાકી રહી જાય ત્યાં સુધી તેમનું આયુષ્ય સક્ષિપ્ત થતું જશે. આ બાકી રહેલા અન્તર્મુહૂત પ્રમાણુ કાળમાં તા તે પરભવના આયુને બન્ધ અવશ્ય કરે છે. આ કાળને અસંક્ષેપ કાળ કહ્યો છે, કારણ કે ત્યાર ખાદ આયુને સક્ષેપ થવાના અભાવ રહે છે. તથા નારક અને દેવે જ્યારે તેમનું છ માસનું આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે પણ પરભવના આયુને અન્ય કરી ન લે, તે તેએ પોતાના આયુના છ માસ રૂપ શેષકાળને એટલા સક્ષિપ્ત કરી લે છે કે આખરે તેમાં ઓછામાં ઓછે. અન્તર્મુહૂત પ્રમાણુ આયુબન્ધકાળ જ ખાકી રહી જાય છે. ત્યારે તેઓ નિયમથી જ પરભવના આયુને અન્ય કરી લે છે. આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણેછે— તિય ઇંચ અને મનુષ્ય પોતાના આયુના ત્રિભાગમાં જ પરભવના આયુના બન્ધ કરે છે, તથા દેવા, નારકે। અને અસખ્યાત વના આયુવાળા યુગ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था.६ सू. ६३ औदाधिकादिभावनिरूपणम् बन्धकाल उत्तरकालश्च शेषो भवति । अत्र परभविकायुदेवा नैरयिकाश्च बध्नन्तीत्ययमसंक्षेपकाल इति ॥ सू० ६२ ॥
पूर्वसूत्रे आयुष्कर्मबन्ध उक्तः । आयुम्तु औदयिकभावहेतु भवतीत्यौदयिकभावं, तत्साधाच्छेषान् भावांश्च निरूपयितुमाह
मूलम्--छविहे भावे पण्णत्ते, तं जहा--ओदइए १, उवसमिए २, खइए ३, खओवसमिए ४, पारिणामिए ५, संनिवाइए ६ ॥ सू० ६३ ॥ __छायाः-पविधो भावः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-औदयिकः १, औपशमिकः २, क्षायिकः ३, क्षयोपशमिकः ४, पारिणामिकः ५, सानिपातिकः ॥ सू० ६३ ॥ आयुके ६ छह मास शेष रहने पर परभवकी आयुका बंध करतेहैं परंन्तु यदि इतने पर भी परभावकी आयुका उन्हें बंध न हो पावे तो नियमसे आयुके अन्तर्मुहूर्त काल बाकी रहने पर वे उसमें परभवकी आयुका बन्ध कर लेते हैं। सू० ६२ ॥ __इस ऊपरके सूत्रमें आयुष्क कर्मका बंध कहा आयुष्यकर्म औदयिक भाव है, हेतु जिसका ऐसा होता है, इसलिये अब सूत्रकार औदयिक भावकी और औदयिक भावके साधर्म्य से शेष भावोंकी निरूपणा करते हैं
"छविहे भावे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र ६३॥
भाव छह प्रकारके कहे गये हैं, जैसे-औदयिक भाव १ औपशमिक भाव २ क्षायिक भाव ३ क्षायोपशमिक भाव ४ पारिणामिकभाव ५ और सन्निपातिक भाव ६ । લિકે તેમના આયુષ્યના છ માસ બાકી રહે ત્યારે પરભવના આયુને બધે કરે છે. પરંતુ જો તેઓ તે વખતે પરભવના આયુને બપ ન કરે, તે જ્યારે તેમનું અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ આયુ બાકી રહે ત્યારે તે તેઓ પરભવના આયુને બબ્ધ અવશ્ય બાંધે જ છે. જે સૂ. ૬૨ છે
આગલા સૂત્રમાં આયુષ્કકર્મના બન્ધનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. ઔદયિકભાવ આયુષ્કકર્મમાં કારણભૂત બને છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ઔદાયિક ભાવની અને ઔદયિક ભાવના સાધર્મ્સની અપેક્ષાએ બાકીના ભાવોની પ્રરૂપણા अरे छ-" छव्विहे भावे पण्णत्त" छत्याहि
ભાવપરિણામના નીચે પ્રમાણે ૬ પ્રકાર કહ્યા છે– (૧) દયિક ભાવ (२) भोपशभिसाप, (3) क्षायिला, (४) क्षायोपभि माप, (५) પરિણામિક ભાવ અને (૬) સાન્નિપાતિક ભાવ.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'छबिहे ' इत्यादि
भावः-भवनं भावः पर्यायः-पदविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-औदयिकः, औपशमिक इत्यादि । तत्र-औदयिका-उदय उदयनिष्पन्न वेति द्विविधः । तत्र-उदयःअष्टानां ज्ञानावरणीयादि कर्मप्रकृतीनामुदयः-उपशान्तावस्थां परित्यज्य उदीरणावलिकामतिक्रम्य उदयावलिकायामात्मीयरूपेण विपाकइत्यर्थः। औदयिक निष्पन्नस्तु कर्मोदयजनितो जीवस्य मनुष्यत्वादिपर्यायः ॥ १ ॥ तथा-औपशमिकः, अयम् उपशमोपशमनिष्पन्नभेदेन द्विविधः । तत्र-उपशमः-उपशमश्रेणोगतस्य जीवस्य अष्टाविंशतिविधमोहनीयकर्मोदयाभावः । उपशमनिष्पन्नस्तु उपशा. तक्रोधाधुपशान्तकषायच्छद्मस्थवीतरागान्तः । अयं तु मोहनीयकर्मण उदयाभाव
इनमें जो भाव कर्मोदयसे निष्पन्न होता है, वह औदयिक भाव है, यह औदयिक भाव उदयरूपसे और उदय निष्पन्न रूपसे दो प्रकारका है, इनमें जो आठ ज्ञानावरणीय आदि कर्म प्रकृतियोंका उदय है-उपशान्तावस्थाको छोडकर उदीरणावलिकाको अतिक्रमण कर उदया. वलिकामें जो आत्मीयरूपसे विषाक है, वह उदय है, वह उदय रूप
औदायिक भाव है, तथा कोंदय नन्ध जो मनुष्यत्व आदि पर्याय हैं वे उदयनिष्पन्न औदयिक भाव हैं औपशमिक भावमी उपशमरूप और उपशम निष्पन्न रूपसे दो प्रकार का होता है, इनमें उपशम श्रेणी पर आरूढ हुए जीयके जो २८ प्रकृति रूप मोहनीय कर्मके उदयका अभाव है, वह उपशमरूप औपशमिक भाव है, तथा उपशान्त कषायरूप ११ग्यार वां जो छमस्थ वीतराम भाव है, वह उपशम निष्पन्न औपशमिक भाव | જે ભાવ કર્મોદયથી નિષ્પન્ન થાય છે, તે ભાવને ઔયિક ભાવ કહે છે. તે ઔયિક ભાવના બે પ્રકાર છે–(૧) ઉદય રૂપ પ્રકાર, (૨) ઉદય નિષ્પન્ન રૂપ પ્રકાર. જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કમ પ્રકૃતિએને જે ઉદય છે. ઉપશાન્તાવસ્થા છોડીને ઉકીરણાવ નું અતિક્રમણ કરીને ઉદયાવલિકામાં જે આત્મીય રૂપે વિપાક છે, તેનું નામ ઉદય છે અને તે ઉદય રૂપ ઔદયિક ભાવ હાય છે. તથા કર્મોદય જન્ય જે મનુષ્યત્વ આદિ જે પર્યાય છે, તેનું નામ ઉદય નિષ્પન્ન ઔદથિક ભાવ છે.
પથમિક ભાવના પણ ઉપશમ રૂપ અને ઉપશમ નિષ્પન્ન રૂપ બે પ્રકાર હોય છે. ઉપશમ શ્રેણી પર આરૂઢ થયેલા જીવમાં જે ૨૮ પ્રકૃતિ રૂપ મેહનીય કર્મના ઉદયને અભાવ છે, તે ઉપશમ રૂપ ઔપશર્મિક ભાવ છે. તથા ઉપશાન્ત કષાય રૂ૫ ૧૧ મે જે છસ્થ વીતરાગભાવ છે, તે ઉપશમ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२७
सुघाटीका स्था०६ सू० ६३ औदयिकादिमावनिरूपणम्
फलरूप आत्मपरिणामो बोध्य इति ॥ २ ॥ तथा - क्षायिकः, अयं क्षयः क्षयनिष्पनवेति द्विविधः । तत्र - क्षय:- ज्ञानावरणादिभेदानाम् अष्टानां कर्म प्रकृतीनां नाशः, कर्माभाव इत्यर्थः । क्षयनिष्पन्नस्तु - ज्ञानावरणाद्यष्टकर्म प्रकृत्यभावजनितः केवलज्ञानदर्शनचारित्रादिरूपो विचित्र आत्मपरिणाम इति ॥ ३ ॥ तथा क्षयोपशमिकः, अयं - क्षयोपशमः क्षयोपशमनिष्पन्नश्चेति द्विविधः । तत्र - क्षयोपशमः - केवलज्ञानप्रतिबन्धकानां ज्ञानावरणदर्शनावरण मोहनीयान्तरायाणां चतुर्णां घातिकर्मणां क्षयोपशमः । उदीर्णस्य क्षयोऽनुदीर्णस्य च विपाकमधिकृत्य उपशमः क्षयोपशमो बोध्यः । ननु औपशमिकोऽप्येवमेव, ततः कोऽनयो र्भेदः ? इति चेदाह - औपश है, यह मोहनीय कर्मके उदयाभाव फलरूप होता है, और ऐसा यह आत्माका परिणाम होता है । क्षायिक भाव-क्षयरूप और क्षयनिष्पन्न रूप से दो प्रकारका होता है, ज्ञानावरणादि रूप आठ प्रकारके कर्मों का जो क्षय है, वह क्षयरूप क्षायिकभाव है, यह क्षय कर्मों के अभावरूप होता है, तथा ज्ञानावरणादि अष्ट प्रकार के कर्मों के क्षपसे जनित जो केवलज्ञान केवलदर्शन एवं चारित्र हैं वह क्षय निष्पन्न क्षायिक भाव है। क्षायोपशमिक भाव यह क्षायोपशमरूप और क्षायोपशन निष्पन्न रूपसे दो प्रकारका होता है, इनमें केवलज्ञानको रोकनेवाले ज्ञानावरण दर्शनावरण मोहनीय और अन्तराय कर्मों का जो क्षयोपशम है, वह क्षायोपशमरूप क्षायोपशमिक भाव है, उदीर्णका क्षय और विपाककी अपेक्षा अनुदीर्णका उपशम यही क्षायोपशम कहलाता है ।
નિષ્પન્ન ઔપમિક ભાવ છે. તે મેાહનીય કર્મના ઉદયાભાવ ફલરૂપ હોય છે અને એવું તે આત્માનુ પરિણામ હાય છે.
ક્ષાયિાવ—ક્ષાયિકભાવના ક્ષયરૂપ અને ક્ષયનિષ્પન્ન રૂપ એ પ્રકાર પડે છે. જ્ઞાનાવરણાદિ રૂપ આઠ પ્રકારના કર્મોના જે ક્ષય છે તે ક્ષયરૂપ ક્ષાયિક ભાવ ડાય છે. આ ક્ષય કર્માંના અભાવ રૂપ હેાય છે. તથા જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ પ્રકારના કર્મીના ક્ષયથી જનિત જે કેવલજ્ઞાન, કેવલદશન અને ચારિત્ર છે, તેને ક્ષયનિષ્પન્ન ક્ષાયિકભાવ કહે છે.
ક્ષાયૈાપશમિક ભાવ—તે ક્ષયેપશમ રૂપ અને ક્ષયાપથમ નિષ્પન્ન રૂપ એ પ્રકારને હાય છે. કેવળજ્ઞાનને રોકનારા જ્ઞાનાવરણુ, દેશનાવરણ, મેાહનીય અને અન્તરાય, આ કર્માંના જે ક્ષયાપશમ થાય છે તેને ક્ષયેપશમ રૂપ ક્ષાયૈાપશિમક ભાવ કહે છે. ઉણુના ક્ષય અને વિપાકની અપેક્ષાએ અનુદીના જે ઉપશમ થાય છે તેનું નામ જ ક્ષચેાપશમ છે,
स्था० - ६३
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
स्थानाङ्गसूत्रे मिके उपशान्तस्य प्रदेशानुभवतोऽप्यवेदनं भवति, क्षयोपशमिके तु वेदनमित्ये वानयोआंद इति । क्षपोपशमो हि क्रियारूप एवं बोध्य इति । क्षयोपशमनिष्पवस्तु आत्यन आभिनिबोधिकज्ञानादि लब्धिरूपः परिणाम इति ॥ ४ ॥ तथा
शंका-औपशमिकभाव भी ऐसाही होता है, फिर इन दोनों में क्या अन्तर है ? ___ उत्तर-औपशमिक भावमें उपशान्त हुए प्रदेशोंका वेदन नहीं होता है, और क्षायोपशमिक भावमें उदितका वेदन होता है, तात्पर्य यह है कि औपशमिक भावमें कर्मों का सत्तारूप उपशम होता है, अतः उसमें नीरस किये हुये कर्मदलिकोंका-दबे हुए कर्मदलिकोंका वेदन नहीं होता है, परन्तु क्षायोपशमिकमें देशघाति प्रकृतियों का वेदन होता है, सर्व घातियोंमेंसे कितनिक सर्वघातियोंको उदयाभावी क्षय और कितनेक सर्वधातियोंका सदवस्थारूप उपशम रहता है, इसे दृष्टान्तसे यों समझना चाहिये किसी सेठके घर ९नव चोर चोरी करनेके लिये चले इनमें से ४ चार तो आधे रास्ते तक आकर लौट गये और ५ पांच सेठ के मकान तक आकर बैठ गये इनमें से १एक चोर उठा और सेठ के मकान के भीतर घुस गया और चोरी करने लगा अब यहां यों समझ लेना चाहिये जो चोर चोरी कर रहा है, वह देशघातिया प्रकृतिका
શંકા–પશમિક ભાવ પણ એવો જ હોય છે, તે પછી તે બને વચ્ચે તફાવત છે ?
ઉત્તર–પશમિક ભાવમાં ઉપશાન થયેલા પ્રદેશનું વદન થતું નથી અને ક્ષાપશમિક ભાવમાં ઉદિતનું વેદના થાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ઔપશમિક ભાવમાં કમેને સત્તારૂપ ઉપશમ થાય છે, તેથી તેમાં નીરસ કરાયેલા કર્મલિકનું–દબાયેલા કર્મલિકનું વેદન થતું નથી. પરંતુ ક્ષાપશમિકમાં દેશઘાતિ પ્રકૃતિએનું વેદના થાય છે અને સર્વઘાતિ પ્રકૃતિ એમાંની કેટલીક સર્વઘાતિ પ્રકૃતિઓને ઉદયભાવી ક્ષય અને કેટલીક સર્વ ઘાતિ પ્રકૃતિઓનો સદવસ્થારૂપ ઉપશમ રહે છે. આ વાતને એક દષ્ટાન્ત દ્વારા સમજાવવામાં આવે છે -
નવ ચેર કેઈ શેઠને ત્યાં ચોરી કરવા ઉપડ્યા. તેમાંથી ચાર ચાર તે માર્ગમાંથી પાછા ફરી ગયા. બાકીના પાંચ ચેર શેઠના મકાન પાસે આવીને બેસી ગયા. તેમાંથી એક ચાર ઉઠ. તેણે મકાનમાં દાખલ થઈને ચોરી
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू. ६३ औदयिकादिमावनिरूपणम् उदय है, ८ आठमें से जो चोर साथ आकर भी रास्तेमेंसे लौट गयेहैं, वे सर्वघाति प्रकृतियोंमेंसे कितनेक प्रकृतियोंके उदयाभावी क्षयरूप है, क्योंकि उदयाभावी क्षय जो होता है, वह उदयमें आकर फल देनेरूप नहीं होता है, तथा चार और जो चोर हैं कि जो मकानके बाहरही बैठे हुए हैं, वे सवस्था उपशम रूप हैं। इस समस्त कथनसे हम यही तात्पर्य निकालते हैं कि जिन भावोंके होने में कर्मका उपशम निमित्त होता है, वह औपशमिक भाव है, कर्मकी अवस्था विशेषका नाम उपशम है-जैसे कतकादि ( निर्मली फल) द्रव्यके निमित्तसे जलमेंसे मल एक ओर हटकर बैठ जाता है, वैसेही परिणाम विशेषके कारण विवक्षित कालके कर्मनिषकोंका अन्तर होकर उस कर्मका उपशम हो जाता है, क्षायोपशमिक भाव कर्मके क्षायोपशमसे होता है, जैसेजलमें कुछ मलिनताके दब जाने पर और कुछ मलिनताके बने रहने पर उस जलमें मलकी क्षीणाक्षीणवृत्ति देखी जाती है, जिससे जल पूरा निर्मल न होकर समल (मेलवाला) बना रहता है, वैसेही आत्मासे लगे हुए कर्मके क्षायोपशमके होने पर जो भाव प्रकट होता है, उसे क्षायोप. કરવા માંડી. આ દષ્ટાન્તને અહીં આ પ્રમાણે ઘટાવી શકાય. જે ચોર ચેરી કરી રહ્યો છે તે દેશઘાતકા પ્રકૃતિના ઉદયરૂપ છે, જે ચાર ચાર રસ્તામંથી જ પાછા ફરી ગયા છે તેઓ સર્વઘાતિ પ્રકૃતિઓમાંથી કેટલીક પ્રકૃતિના ઉદયાભાવી ક્ષયરૂપ છે, કારણ કે ઉદયાભાવી જે ક્ષય છે તે ઉદયમાં આવવા છતાં પણ ફલ આપવા રૂપ હોતે નથી. મકાનની બહાર બેસી રહેલા ચાર સદવસ્થા ઉપશમ રૂપ છે આ સમસ્ત કથનને ભાવાર્થ એ છે કે જે ભાવની ઉત્પત્તિમાં કર્મને ઉપશમ નિમિત્ત રૂપ હેય તે ભાવને ઔપશમિક ભાવ કહે છે. કર્મની અવસ્થા વિશેષનું નામ ઉપશમ છે.
જેમ કતક (નિર્મલી ફળ), ફટકડી આદિ દ્રવ્યને પ્રભાવથી પાણીમાં રહેલે મળ અલગ પડી જઈને નીચે બેસી જાય છે, એ જ પ્રમાણે પરિણામ વિશેષને કારણે વિવક્ષિત કાળના કર્મનિષેકેનું અત્તર પડી જઈને તે કમને ઉપશમ થઈ જાય છે. શાપથમિક ભાવ કર્મના ક્ષયોપશમથી થાય છે. જેમ પાણીમાં રહેલી કેટલીક મલિનતા નીચે બેસી જવાથી અને કેટલીક મલિનતા તે પાણી માં કાયમ રહેવાથી તે જલમાં મેલની ક્ષીણક્ષીણતા જોવામાં આવે છે અને તેને કારણે તે પાણી પૂરેપૂરું નિર્મળ દેખાવાને બદલે મળવાનું (મેલું) જ દેખાય છે, એ જ પ્રમાણે આત્માને લાગેલાં કર્મોનો ક્ષયપશમ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
स्थानाङ्गसूत्रे परिणामिकः-परिणमनम् सर्वथाऽपरित्यक्तपूर्वावस्थस्य यद् रूपान्तरेण भवनं स परिणामः । तदुक्तम्" परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम् ( स्थितिः)
न च सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः ॥ १" इति । स एव पारिणामिकः । अयं च साधनादिभेदेन द्विविधः । तत्र सादिः परिणामो जीर्णघृतादीनाम् , तद्भावस्य सादित्वात् । अनादिपरिणामस्तु धर्मास्तिका
शमिक भाव कहते हैं । इस तरहसे इन दोनों में भेद है, क्षायोपशम क्रियारूप ही होता है, और क्षायोपशम निष्पन्न रूप जो भाव है, वह आत्माका आभिनियोधिक ज्ञानादि लब्धिरूप परिणाम होता है।
पारिणामिक भाव-जिसमें पूर्वावस्थाका सर्वथा परित्यागन होकर रूपान्तरसे जो परिणमन होता है, वह परिणाम है कहा भी है
" परिणामोद्यर्थान्तर " इत्यादि।
सर्वथा एकसी स्थितिमें रहना यह परिणाम नहीं है, और न सर्वथा विनाश होना यह परिणाम है, किन्तु एक अवस्थासे दूसरी अवस्थामें आते रहना यही परिणाम है, यह परिणामही पारिणामिक है, यह पारिणामिक सादि और अनादिके भेदसे दो प्रकारका होता है, जीर्ण घृत आदिका जो परिणाम है, वह सादि परिणाम है, क्योंकि जीर्ण घृतादि होने रूप जो भाव है, अवस्था है, वह सादि है, तथाથવાથી જે ભાવ પ્રકટ થાય છે તેને શાપથમિક ભાવ કહે છે. આ પ્રકારનો તે બનને વચ્ચે ભેદ છે. ક્ષયોપશમ કિયા રૂપ જ હોય છે. અને તે ક્ષોપશમ નિપન્ન ભાવ છે તે આત્માના આભિનિબંધિક જ્ઞાનાદિ લબ્ધિ રૂપ પરિણામ હોય છે.
પરિણાર્મિક ભાવ—જેમાં પૂર્વાવસ્થાને સર્વથા પરિત્યાગ થયા વિના રૂપાન્તર રૂપ જે પરિણમન થાય છે તેનું નામ પણ પરિણામ છે. કહ્યું પણ छ : परिणामो ह्यर्थान्तर " त्याह
સર્વથા એક સરખી સ્થિતિમાં રહેવું તેનું નામ પણ પરિણામ નથી, અને સર્વથા વિનાશ થવો તે પણ પરિણામ નથી પરંતુ એક અવસ્થામાંથી બીજી અવસ્થામાં આવી જવું તેનું નામ જ પરિણામ છે. તે પરિણામ જ પારિમિક છે. તે પરિણામિકના સાદિ અને અનાદિ નામના બે ભેદ પડે છે. જીર્ણવ્રત આદિનું જે પરિણામ છે તે સાદિ પરિણામ છે, કારણ કે જીણું ઘતાદિ થવા રૂપ જે ભાવ-અવસ્થા છે તે સાદિ હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सु०६३ औदयिकादिभावनिरूपणम्
५०१
यादीनाम्, तद्भावस्यानादित्वादिति ॥ ५ ॥ तथा-सान्निपातिकः - सन्भिपतनम् = औदयिकादि पञ्चानां भावानां मिलनं सन्निपातः तेन निर्वृत्तः सान्निपातिकः । अयं च औदयिकादीनां पञ्चानां भावानां संभवासंभवापेक्षा परित्यागेन द्विक-त्रिकचतुष्क - पञ्चकसंयोगेन पविंशतिभङ्गरूपः । तत्र दश द्विक्संयोगे, दश त्रिकसंयोगे, पञ्च चतुष्कसंयोगे, एक पञ्चकसंयोगे, एवं षडविंशतिभङ्गाः । एषु पविअनादि परिणाम रूप अवस्था धर्मास्तिकायादिकोंमें है क्योंकि धर्मास्तिकायादिरूप जो अवस्था है वह उनमें अनादि काल से है ५ ।
सान्निपातिक - औदायिक आदि पांच भावोंका जो मिलन है, वह सन्निपात है, इस सन्निपातसे जो निर्वृत होता है, वह सन्निपातिक है, ये पांच भाव समस्त संसारी जीवोंमें एक साथ पाया जावे ऐसा भी नियम नहीं है, और अजीव में भी ये पांचो भाववाले पर्याय सम्भव नहीं है । समस्त मुक्त जीवोंमें क्षायिक और पारिणामिक ये दो भाव होते हैं । संसारी जीवोंमें कोई तीन भाववाला कोई चार भाववाला और पांच भाववाला होता है, पर दो भाववाला जीव नहीं होता है, इस तरह औदयिक आदि पांच भावोंके संभव होनेकी अपेक्षा ओर किसो जीवमें संभव नहीं होनेकी अपेक्षासे बिक, त्रिक, चतुष्क एवं पञ्चकके संयोग से यह सान्निपातिक भाव २६ भंगरूप होता है, इनमें fre संयोग में १० त्रिक संयोग में १० चतुष्क संयोगमें पांच और ધર્માસ્તિકાયાદિકમાં અનાદિ પિરણામ રૂપ ભાવ અવસ્થા હોય છે, કારણ કે ધર્માસ્તિકાયાિ ३५ જે અવસ્થા છે તેને તેમનામાં અનાદિકાળથી સદ્ભાવ હાય છે. સાન્નિપાતિક ભાવ— —મૌયિક આદિ પાંચ ભાવાનું જે મિલન છે તેનું નામ સન્નિષાત છે. આ સન્નિપાતથી જે નિવૃત્ત થાય છે તે સાન્નિપાતિક છે. આ પાંચે ભાવેના સંસારી જીવેમાં એક સાથે સદૂભાવ હાય છે, એવા કેાઈ નિયમ નથી, અને અજીવેામાં પણ આ પાંચે ભાવવાળી પર્યાય સ’ભવિત ડાતી નથી. સમસ્ત મુક્ત જીવેામાં ક્ષાયિક અને પારિણામિક, એ એ લાવ હાય છે. સંસારી જીવેામાં કાઇ જીવ ત્રણ ભાવવાળે, કેાઈ ચાર ભાવવાળે અને કઈ પાંચ ભાવવાળા હોય છે, પરન્તુ એ ભાવવાળા કાઇ જીવ હાતા નથી. આ રીતે ઔયિક આદિ પાંચ ભાવેને સાઁભવ હાવાની અપે ક્ષાએ અને કોઈ જીવમાં સંભવ નહીં હોવાની અપેક્ષાએ દ્વિક, ત્રિક, ચતુષ્ક અને પ'ચ'ના સયોગની અપેક્ષાએ આ સાન્નિપાતિક ભાવ ૨૬ ભગ રૂપ ( विटप ३५ ) होय छे. तेमां द्वि संयोगथी १०, त्रिः सयोगथी १०, ચતુષ્ક સચાગથી પાંચ અને પાંચના સચાગથી એક ભ ́ગ ( વિકલ્પ ) અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
स्थानाङ्गसूत्रे शतिविधेषु सानिपातिकभेदेषु पश्चदश अविरुद्धा भवन्ति । ते चेत्थम् - " उदइय खोयसमिए, परिणामिस्केक गइचउक्के वि।
खय जोगेण वि चउरो, तयभावे उपसमेणं पि ॥ १॥ उवसमसेढी एक्को केवलिगो वि य तहेव सिद्धस्स ।
अविरुद्ध संनिवाइय, भेया एमेव पंचदस ॥ २ ॥ छाया- औदयिकः क्षयोपशमिकः पारिणामिकः एकैको गतिचतुष्केऽपि ।
क्षययोगेनापि चत्वारस्तभावे उपशमेनापि ॥ १ ॥ उपशमश्रेण्यामेकः केवलिनोऽपि च तथैव सिद्धस्य ।
अविरुद्ध सान्निपातिक भेदा एवमेव ॥२॥ इति ॥ ___ अयं भावः-ौदयिकक्षयोपशमिकपारिणामिकेति त्रिकसंयोगनिष्पन्नः सान्निपातिको भावो गतिवतुष्केऽपि नारकतिर्यङ्नरामरलक्षणो गतिचतुष्टयेऽपि एकैको भवति । तत्र नारकगतिमाश्रित्य-औदपिको नारकत्वं, क्षयोपशमिक इन्द्रियाणि, पारिणामिको जीवत्वमिति एको भेदः। एवं तियङ्नरामरानाश्रित्य त्रयो भेदाः । इति चत्वारो भेदाः । ४ । तथा-औदयिक-क्षयोपशमिक-क्षायिकपांचके संयोगमें १ भंग होता है, इन २६ प्रकारके सांनिपातिक भेदोंमें पन्द्रह भेद अविरुद्ध होते हैं वे इस प्रकारसे हैं
"उदइय खओवसमिए '' इत्यादि ।
इन दोनों गाथाओंका भाव ऐसा है-औदयिक क्षायोगशमिक और पारिणामिक इन तीनके संयोगसे निष्पन सांनिपातिक भाव नारक, तिर्यञ्च, मनुष्य और देव इन चार गतियोंमें एकर होते हैं , जैसे नरकगतिको आजीयत्व (जहांतक रहे) यह पारिणामिक भाव हैं, यह एक भेद है, इसी तरहसे तिर्यञ्च गतिमें मनुष्यगतिमें और देवगतिको आश्रित करके तीन भेद कह लेना चाहिये इस प्रकारसे चारों गतियोंमें एक २ गतिको अपेक्षा ये त्रिक संयोगमें ४ चार भेद होते हैं। तथा औदायिक છે. આ ર૬ પ્રકારના સાન્નિપાતિક ભેદોમાં ૧૫ ભેદ અવિરૂદ્ધ હોય છે. તે नीचे प्रमाणे छ, “ उदइय खओवसमिए" त्यात--
આ બને ગાથાઓને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–ઔદયિક, લાપશમિક અને પારિણજિક, આ ત્રણ ભાવના સંયોગથી નિષ્પન્ન સાન્નિપાતિક ભાવ નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ આ ચાર ગતિઓમાં એક એક હાય છે. જેમકે નરક ગતિમાં આજીવત્વ પારિણમિક ભાવ છે. આ એક ભેદ થયો. એ જ પ્રમાણે તિર્યંચ ગતિમાં, મનુષ્ય ગતિમાં અને દેવ ગતિમાં પણ એક એક ગતિની અપેક્ષાએ ત્રિક સંગમાં ચાર ભેદ થાય છે. તથા ઔદયિક,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था. ६ स. ६३ औदयिकादिमावनिरूपणम्
५०३ पारिणामिकेति चतुष्कसंयोगनिष्पन्नाश्चतुर्गतिमाश्रित्य चत्वारः सान्निपातिकभेदाः। तथाहि-औदयिको नारकंत्वं, क्षायोपशमिकइन्द्रियाणि, क्षायिकः सम्यक्त्वं, पारिणामिको जीवत्वमिति । एवं तिर्यक नरामरेष्वपि वक्तव्यम् । क्षायिकसम्यग्दृष्टयो नारकादिष्वपि भवन्तीति चोध्यम् । एवं पूर्वोक्तभेदचतुष्टयमेलनेन जाता अष्ट भेदाः । ८ । पुनरपि चतुष्कसंयोगिभेदानाह–' तयभावे' इत्यादि-तदभावे क्षायिकामाचे 'च' शब्दाच्छेषत्रयभावेन च ओपशमिक्रेन योगे अर्थात्-औदपिकक्षायोपशमिकौपशमिक-पारिणामिकेति चतुष्कसंयोगे सति चतुर्गतिमाश्रित्य चत्वारो भेदा बोध्याः । तथाहि-औदयिको नारकत्वं, क्षायोपशमिक क्षायिक और पारिणामिक इन चार भावोंके संयोगसे निष्पन्न चार सांनिपातिक भेद चार गतियोंको आश्रित करके होते हैं जैसे-नारक पर्याय उनमें औदयिक माव हैं, इन्द्रियां क्षायोप शमिक भाव हैं, क्षायिक सम्यक्त्व क्षायिक भाव है, और जीवत्व पारिणामिक भाव है, इसी तरहका कथन तिर्यश्च गतिमें मनुष्य गतिमें
और देवगतिमें भी कह लेना चाहिये नारकादिकोंमें भी क्षायिक सम्य. ग्दृष्टि होते हैं । इस तरह पूर्वोक्त ४ चार भेद मिलाने से ८ आठ भेद होते हैं, पुनः इस तरहसे भी चतुष्क संयोगी भेद बनते हैं-जैसे क्षायिकके अभावमें समझलेना और शेषत्रयके सद्भावमें औपशमिकके साथ योग करने पर अर्थात्-औदयिक, क्षायोपशमिक, औपशमिक और पारिणा. मिक-इस प्रकार से संयोग होने पर चार गतिको आश्रित करके चार भेद होते हैं-नारक पर्याय औदयिक भाव है, इन्द्रियां क्षायोपशमिक ક્ષાપશમિક, ક્ષાયિક અને પરિણામિક આ ચાર ભાવેના સંયોગથી નિષ્પન્ન ચાર સાંનિપાતિક ભેદ ચાર ગતિઓને આશ્રિત કરીને થાય છે. જેમકે નારક પર્યાય, તેઓમાં ઔદયિક ભાવ છે, ઈન્દ્રિય ક્ષાપશમિક ભાવ છે, ક્ષાયિક સમ્યકત્વ ક્ષાવિકભાવ છે અને જીવત્વ પરિણામિક ભાવ છે. એ જ પ્રકારનું કથન તિર્યંચ ગતિમાં, મનુષ્ય ગતિમાં અને દેવ ગતિમાં પણ સમજી લેવું જોઈએ. નારકાદિકમાં પણ ક્ષાયિક સમ્યગ્દષ્ટિ હોય છે. આ પ્રમાણેના ૪ ચાર ભેદ સાથે પૂર્વોક્ત ચાર દે મેળવવાથી ૮ આઠ ભેદે થાય છે. વળી આ પ્રકારે પણ ચતુષ્ક સગી ભેદ બને છે-જેમકે ક્ષાયિકના અભાવમાં અને બાકીના ત્રણના સદૂભાવમાં ઔપશમિકની સાથે પેગ કરવાથી એટલે કે ઔદયિક, ક્ષાપશમિક, ઔપથમિક, અને પરિણામિક આ પ્રકારે સંયોગ થવાથી ચાર ગતિને આશ્રિત કરીને ચાર ભેદ થાય છે. નારક પર્યાય ઔદયિક ભાવ છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
५०४ क्षायोपशमिक इन्द्रियाणि, औपशमिकः सम्यक्त्वं, पारिणामिको जीवत्वमिति प्रथमो भेदः । एवमेव तिर्यङ्नरामरान् आश्रित्य भेदत्रयं बोध्यम् । इत्थं द्वादशसानिपातिकभेदाः भवन्ति । तथा-उपशमश्रेण्यामेक एव पञ्चकसंयोगी सान्निपा. तिकभेदो भवति, तस्या मनुष्येष्वेव सत्त्वात् । स च क्षायिकसम्यग्दृष्टर्मनुष्यस्य उपशमश्रेणिप्रतिपन्नस्य भवति, तथाहि-औदयिको मनुष्यत्वं, क्षायोपशमिक इन्द्रियाणि, औपशमिकश्चारित्रं, क्षायिकं सम्यक्त्वं, पारिणामिको जीवत्वमिति जाता. स्त्रयोदशभेदाः । १३ । तथा-केवलिन एक एवं त्रिकसंयोगी भेदः, तथाहिऔंदयिको मानुषत्वं, क्षायिकः सम्यक्त्वं, पारिणामिको जीवत्वमिति चतुर्दश ।१४। भाव है, सम्यक्त्व औपशमिक भाव है, और जीवत्व पारिणामिक भाव है, इस प्रकार से यह प्रथम भेद है । इसी प्रकारका कथन तिर्यश्चगतिमें मनुष्यगतिमें और देवगतिमें भी कर लेना चाहिये। इस तरहसे सान्नि. पातिक भावके ये १२ बारह भेद हो तेहैं । तथा-उपशम श्रेणी में एकही पंचक संयोगी सान्निपातिक भेद होता है, उपशमश्रेणी मनुष्यों में ही होती है, यह पंचक संयोगी सान्निपातिक भावक्षायिक सम्यग्दृष्टि मनुष्यको जो कि उपशम श्रेणी पर चढा हुआ होता है जैसे-उसके मनुष्यत्व औदयिक भाव है, इन्द्रियां क्षायोपशमिक भाव है, चारित्र
औपशमिक भाव है, सम्यक्त्व क्षायिक है, और जीवत्व पारिणामिक है, इस तरहसे १३ तेरह भेद हो जाते हैं । तथा-केवलिके एकही त्रिक संयोगी भेद होता है, जैसे मानुषत्व औदयिक सम्यक्त्व क्षायिक है, और जीवत्व ઈન્દ્રિય ક્ષાપશમિક ભાવ છે, સમ્યકત્વ ઔપશમિક ભાવ છે અને છેવત્વ પરિણામિક ભાવ છે. આ પ્રકારને આ પ્રથમ ભેદ છે. એ જ પ્રકારનું કથન તિર્યંચ ગતિમાં, મનુષ્ય ગતિમાં અને દેવ ગતિમાં પણ કરવું જોઈએ. આ રીતે સાંનિપાતિક ભાવના આ ૧૨ બાર ભેદ થઈ જાય છે.
તથા–ઉપશમ શ્રેણીમાં એક જ પંચક સગી સાન્નિપાતિક ભેદ થાય છે. મનુષ્યમાં જ ઉપશમ શ્રેણીને સદ્ભાવ હોય છે. આ પંચક સંગી સાન્નિપતિક ભાવ ઉપશમ શ્રેણી પર આરૂઢ થયેલા ક્ષાયિક સમ્યગ્દષ્ટિ મનુ ધ્યમાં જ સંભવી શકે છે. જેમકે મનુષ્યત્વ તેને દયિક ભાવ છે, ઈન્દ્રિ ક્ષાપશમિક ભાવ છે, ચારિત્ર ઔપશમિક ભાવ છે, સમ્યકત્વ ક્ષાયિક ભાવ છે અને જીવત્વ પરિણામિક ભાવ છે. આ પ્રકારે અહીં સુધીમાં ૧૩ ભેદ બતાવવામાં આવ્યા. તથા કેવલીમાં એક જ ત્રિકસંયોગી ભેદ સંભવી શકે છે. જેમકે કેવલીમાં માનુષત્વ ઔદયિક ભાવ છે, સમ્યકત્વ ક્ષાવિકભાવ છે, અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सु. ६३ औदयिकादिभावनिरूपणम्
५०५
तथा - सिद्धस्याप्येक एव द्विक संयोगी भेदः तथाहि क्षायिकः सम्यक्त्वं पारिणाfast जीवत्वमिति पञ्चदश । इत्यमेते पञ्चदश भङ्गा भवन्ति । एते च पञ्चदश भङ्गा अविरुद्ध सान्निपातिकभेदा भवन्तीति । अपि च- त्रिपञ्चाशत् पञ्चानामपि भावानां भेदा भवन्ति । तथा हि
" उवसमिए २ खइए विय ९ खय उवसम १८ उदय २१ परिणमे य ३| दो नव अट्टारसगं इगवीसा तिन्नि भेएणं ॥ १ ॥
,
3
૪
सम्भ चरिते पढमे, दंसणे नाणे य दाणलाभे य ।
भोग भाग वौरिय, सम्मचरित्तेय तह बीए || २ |
3
५
चनानागतियं दंसणतिय पंच दाणलद्वी ओ ।
१
सम्मत्तं चारितं च संजमासंजमे तइए ॥ ३ ॥ चउगइ चउकसाया लिंगतियं लेस छक अन्नाणं । मिच्छतमसिद्धतं असं मे वह चउत्थे ॥ ४ ॥ पंचमम्मिय भावे जीव १ अभव्वत्त २ भव्वतामेव । पंचहवि भावाणं भैया एमेव तेवन्ना ॥ ५ ॥ छाया - औपशमिकः २ क्षायिकोsपिच ९ क्षायोपशमिक
१८ औदयिकः २१ पारिणामिकच | ३
द्वौ नव अष्टादश एक विंशतिः त्रयश्च भेदेन ॥ १ ॥ सम्यक्त्व चारित्रे प्रथमे दर्शनं ज्ञानं च दानं लाभश्च । उपभोग भोगो वीर्य सम्यक्त्वं चारित्रं च तथा द्वितीये ॥ २ ॥ पारिणामिक है, १३ में इस एक भेदको मिलाने से १४ भेद हो जाते हैं । तथा - सिद्धके भी एकही द्विक संयोगी भेद होता है - जैसे - सम्यक्त्वरूप क्षायिकमाव और जीवत्वरूप परिणामिक भाव यहां तक ये १५ भेद होते हैं । ये १५ भङ्ग अविरुद्व सांनिपातिक भेद होते हैं। अपि च
જીવત્વ પારિણામિક ભાવ છે. આગલા ૧૩ ભેદેમાં આ એક ભેદ ઉમેરવાથી ૧૪ ભેદ થાય છે. તથા સિદ્ધમાં પણ એક જ ટ્વિકસચેાગી ભેદ બની શકે છે. જેમકે સમ્યકત્વ રૂપ ક્ષાયિક ભાવ, અને જીવત રૂપ પારિણામિક ભાવ. આગલા ૧૪ ભેદમાં આ એક ભેદ ઉમેરવાથી કુલ ૧૫ બેક થઇ જાય છે. આ ૧૫ ભાંગા રૂપ ભેદ્દાને અવિરૂદ્ધ સન્નિપાતિક ભેદો કહે છે. તથા પાંચે ભાવાના ૫૩ ત્રેપન ભેદો હાય છે. જેમકે-સમ્યકત્વ રૂપ ક્ષાયિક ભાવ, અને જીવત્વ રૂપપારિામિક ભાવ. અહીં સુધીમાં ૧૫ ભાંગાએ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. આ ૧૫ ભાંગાએ વિરૂદ્ધ સાન્નિપાતિક ભેટ રૂપ હાય છે. જો કે પાંચે ભાવેાના કુલ ૫૩ ભેદ થાય છે. જેમકે ;
स्था० - ६४
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
स्थानाङ्गसूत्रे चत्वारि ज्ञानानि अज्ञानत्रिकं दर्शनत्रिकं पञ्चदानलब्धयः । सम्यक्त्वं चरित्रं संयमासंयमस्तथा ॥ ३ ॥ चतम्रो गतयः चत्वारः कषायाः लिङ्गत्रिकं लेश्याषट्कम् अज्ञानम् । मिथ्यात्वमसिद्धत्वमसंयमस्तथा चतुर्थ ॥ ४ ॥ पञ्चमके च भावे जीवत्वम् अभव्यत्वं भव्यता चैव ।
पञ्चानामपि भावानाम् भेदा एवमेव त्रिपश्चाशम् ॥५॥ इति । अयं भावः-औपशमिकः क्षायिकः क्षायोपशमिक औदयिकः पारिणामिकश्चेति पञ्च भावा भवन्ति ! तेषु औयशमिकस्य सम्यक्त्वं चारित्रं चेति द्वौ भेदौ १। सायिकस्य-दर्शनं ज्ञानं दानं लाभ उपमोगो भोगो वीर्य सभ्यत्वं चारित्रं चेति नव मेदाः २। क्षायोपशमिकस्य-वत्वारि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि, त्रीणि दर्शपांचो भावोंके भेद ५३ होते हैं जैसे-" उपसमिए २ खइएवियए" इत्यादि । औपशमिक भावके दो भेद हैं-एक औपशामक सम्यक्त्व और दूसरा औपशमिक चारित्र २ इनमें दर्शन मोहनीय कर्मके उपशमसे औपशमिक सम्पत्य होता है, और चारित्र मोहनीय कर्मके उपशमसे औपशमिक चारित्र होता है ।। __क्षायिक भावके नौ भेद हैं, क्षायिकज्ञान केवलज्ञान १ क्षायिक दर्शन केवलदर्शन२ क्षायिकलाभ ३क्षायिकदान४ क्षायिक भोग५ क्षायिक उपभोग ६ क्षायिक वीर्य ७ क्षायिक सम्यक्त्व ८ और क्षायिक चारित्र ९
क्षायोपशमिक भाव १८ प्रकारका होता है-चार ज्ञान, मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्यपज्ञान-तीन अज्ञान-मत्यज्ञान, श्रुता.
“ उपसमिए २ खइए वियए " त्याहि
भोपशभिसावन मे से छ-(१) मोपशभित्र सभ्य१ (२) ઔપશમિક ચારિત્ર. દર્શન મોહિનીય કર્મના ઉપશમથી ઔપશમિક સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે અને ચારિત્ર મહનીય કર્મના ઉપશમથી પથમિક ચારિત્ર ઉત્પન્ન થાય છે.
ક્ષાયિકભાવના નીચે પ્રમાણે નવ ભેદ છે–(૧) ક્ષાયિક જ્ઞાન-કેવળ ज्ञान, (२) क्षायि४ ४१°न-34 शन, (3) क्षायि: साम, (४) क्षायि हान, (५) क्षायिक (6) क्षायि: Sun, (७) क्षायि वाय, (८) क्षायि सभ्य४१ मन (6) क्षायि: यात्रि.
ક્ષાપશમિક ભાવના નીચે પ્રમાણે ૧૮ પ્રકાર કહ્યા છે–મતિજ્ઞાન, કૃતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવસાન, આ ચાર જ્ઞાન રૂપ ચાર પ્રકાર,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू० ६३ औदयिकादिभावनिरूपणम् नानि, पञ्च च दानलब्धयः, तथा-सम्यक्त्वं चारि संयमासंघमश्चेति अष्टादश भेदाः ३) औदयिकस्य-चतस्रो गतयः, चत्वारः कषायाः, त्रीणि लिङ्गानि, षट् ज्ञान, विभङ्गज्ञान तीन दर्शन चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन, अवधिदर्शन पांच दानकी लब्धियां दानलब्धि, लाभ, भोग, उपभोग और वीर्य-सम्यक्त्व चारित्र और संयमासंयम इनमें मतिज्ञानावरण, श्रुतज्ञानावरण, अवधिज्ञानावरण और मनःपर्यय ज्ञानावरण के क्षयोपशम से मत्यादिक चार ज्ञान उत्पन्न होते हैं । मति अज्ञानावरण, श्रुत अज्ञानावरण और विभंगज्ञानावरण के क्षयोपशम से ३ तीन मत्यादिक अज्ञान होते हैं। चक्षुदर्शनावरण, अचक्षुदर्शनावरण, अवधिदर्शनावरण के क्षयो. पशमसे चक्षुदर्शन आदि ३ तीन दर्शन होते हैं । पाँच प्रकारके अन्तराय के क्षयोपशम से दान, लोभ, भोग आदि पांच लब्धियां होती हैं, सम्यक्त्व प्रकृति के उदयसे क्षायोपशमिक सम्यक्त्व होता है, अनन्तानुबंधी आदि बारह प्रकारका कषाय के उदयाभावी क्षय और सद्वस्थारूप उपशम से तथा चार संज्वलनमें से किसी एकके और नौ नो कषाय के यथासंभव उदय होने पर क्षायोपशमिक सर्वविरतिरूप चारित्र प्रकट होता है तथा अनन्तानुबन्धी आदि आठ प्रकार की कषाय મત્યજ્ઞાન, સૂતાજ્ઞાન, અને વિભાગજ્ઞાન રૂપ ત્રણ અજ્ઞાન. ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુ દર્શન, અને અવધિદર્શન રૂપ ત્રણ દર્શન, દાન, લાભ, ભેગ, ઉપભોગ અને વીર્ય, આ પાંચ લબ્ધિઓ. આ રીતે ૪ જ્ઞાન, ૩ અજ્ઞાન, ૩ દર્શન અને પાંચ લબ્ધિઓ મળીને ૧૫ પ્રકાર થયા, બાકીના ત્રણ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે छ-(१) सभ्यत्व, (२) यात्रि मन (3) सयमा यम. सारी क्षाया५शभिः ભાવના કુલ ૧૮ પ્રકાર સમજવા. મતિજ્ઞાનાવરણ કૃતજ્ઞાનાવરણ, અવધિજ્ઞાનાવરણુ, અને મન:પર્યયજ્ઞાનાવરણના પશમથી અતિજ્ઞાન આદિ ચાર જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. મતિ અજ્ઞાનાવરણ, શ્રત અજ્ઞાનાવરણ અને વિર્ભાગજ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી મત્યજ્ઞાન આદિ ત્રણ અજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. ચાદર્શનાવરણ, અચક્ષુદર્શનાવરણ, અને અવધિદર્શનાવરણના ક્ષયોપશમથી ચક્ષુદર્શન આદિ ત્રણ દર્શન ઉત્પન્ન થાય છે. પાંચ પ્રકારના અન્તરાયના ક્ષયોપશમથી દાન, લાભ, ભેગ આદિ પાંચ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. સમ્યકત્વ પ્રકૃતિના ઉદયથી ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે અનન્તાનુબધી આદિ ૧૨ પ્રકારના કષાયના ઉદયાભાવીક્ષય અને સદવસ્થારૂપ ઉપશમથી તથા ચાર સંજવલનમાંથી કેઈ એકને અને નવ નેકવાને યથાસંભવ ઉદય થવાથી લાપશમિક સર્વવિરતિ રૂપ ચારિત્ર પ્રકટ થાય છે. તથા અનન્તાનુબંધી આદિ ૮ પ્રકારના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
स्थानाङ्गसुत्रे
के उदयअभावी क्षय और सदवस्थारूप उपशमसे एवं प्रत्याख्यानावरण एवं संज्वलनकषाय के और नोकषाय के यथासंभव उदय होने पर क्षायोपशमिक संयमासंयम भाव प्रकट होता है, इस प्रकार से अठारह प्रकार का क्षायोपशमिकभाव हैं ।
शंका - संज्ञित्व सम्यग् मिथ्यात्व और योग भी क्षायोपशमिक भाव हैं, उनका यहां ग्रहण क्यों नहीं किया ।
उत्तर - संज्ञीपना ज्ञान की अवस्थाविशेष है इसलिये उसे अलग से ग्रहण नहीं किया । सम्यग् मिथ्यात्व सम्यक्त्व का एक भेद है, इसलिये सम्यक्त्वके ग्रहण करने से ही सम्यक्त्व मिथ्यात्व का ग्रहण हो जाता है, योगका सम्बन्ध वीर्यलब्धि से है इसलिये उसे भी अलग नहीं कहा।
औदयिक भाव २१ इक्कीस प्रकार काहै- चारगति-नामकर्म के उदय से नरक, तिर्यञ्च, मनुष्य और देव ये चार गतियां- चार कषाय मोहनीय के उदयसे क्रोध, मान, माया और लोभ ये चार कषाय वेद नोकषाय के उदयसे स्त्री पुरुष और नपुंसक ये ३तीन वेद कषाय के उदयसे अनु रजित योगकी प्रवृत्ति रूप कृष्ण, नील, कापोत, पीत, पद्म और शुक्ल
કષાયેાના ઉદયાભાવી ક્ષય અને સદવસ્થા રૂપ ઉપશમથી અને પ્રત્યાખ્યાના વરણ અને સંજવલન કષાયના યથાસંભવ ઉદય થવાથી ક્ષાર્યે પામિક સચમા સચમ ભાવ પ્રકટ થાય છે. આ પ્રમાણે ૧૮ પ્રકારના ક્ષાયે પામિક ભાવ છે, શકા—સ`ત્તિવ, સમ્યગ્ મિથ્યાત્વ અને ચેગ પણ ક્ષાયેાપશમિક ભાવ આવ્યા નથી ?
રૂપ જ છે. છતાં અહીં તેમને શા માટે ગ્રહણુ કરવામાં
ઉત્તર—સન્નિત્વ જ્ઞાનની એક અવસ્થાવિશેષ રૂપ છે. તેથી અહીં તેને અલગ રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી. સમ્યગૢમિથ્યાત્વ સમ્યકત્વના એક ભેદ રૂપ હાવાથી સમ્યકત્વમાં જે તેને સમાવેશ થઈ જાય છે. ચેગના સબધ વીય લબ્ધિ સાથે હાવાથી તેને અહીં અલગ રૂપે ગણાવવાની જરૂર રહેતી નથી.
ઔદિયક ભાવના નીચે પ્રમાણે ૨૧ પ્રકાર છે—ચાર ગતિનામકમના ઉદયથી નરક તિ"ચ, મનુષ્ય અને દેત્ર આ ચાર ગતિએ રૂપ ચાર પ્રકાર કષાયમેાહનીયના ઉદયથી ક્રાધ, માન, માયા અને લેભરૂપ ચાર કષાય, વેદ નાકષાયના ઉદયથી સ્ત્રી, પુરુષ અને નપુ ંસક રૂપ ત્રણ વેદ, કષાયના ઉદયથી अनुरंजित योगनी प्रवृत्ति ३५ पृ॒ष्णु, नीस, अपोत, पीत, युद्म भने शुभ्स, આ ૬ વૈશ્યાએ. આ રીતે ૧૭ પ્રકાર થયા. (૧૮) જ્ઞાનાવરણના ઉદયથી
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था०६ सू०६३ औधिकादिभावनिरूपणम्
५०९ ये ६ लेश्या हैं । ज्ञानावरण के उद्य से हुआ अज्ञान मिथ्यात्व मोहनीय के उदय से हुआ अतत्व श्रद्धानरूप मिथ्यादर्शन किसी भी कर्म के उदय से हुआ असिद्धत्व और चारित्रमोहनीय के सर्वघाति स्पर्द्धकों के उदयसे हुआ असंयम ये २१इक्कीस प्रकारके भाव औदायिक भावहैं।
शंका-दर्शनावरण के उदय से अदर्शन भाव भी होता है, उसको यहां अलग से क्यों नहीं गिनाया ? ____उत्तर-मिथ्यादर्शन से ही अदर्शन भावका ग्रहण हो जाता है तथा निद्रा, निद्रा निद्रा आदि का भी इसीमें अन्तर्भाव कर लेना चाहिये क्योंकि ये भी अदर्शन के भेद हैं।
शंका-हास्य आदि के उदय से हास्य आदि औयिक भाव भी होते हैं, अतः उन्हें तो अलग से गिनाना चाहिये ?
उत्तर-माना कि हास्य आदि स्वतन्त्र औदयिक भाव हैं-तब भी लिङ्ग के ग्रहण करने से इनका ग्रहण हो जाता है क्योंकि भाव लिङ्ग के सहचारी हैं।
शंका- अघातिया कर्मों के उदय से भी जाति आदि औदयिक भाव होते हैं सो उन्हें यहां अलग से क्यों नहीं गिनाया ? પ્રકટ થતું અજ્ઞાન, (૧૯) મિથ્યાત્વ મેહનીયના ઉદયથી પ્રકટ થયેલું અતત્વ શ્રદ્ધાનરૂપ મિથ્યાદર્શન, (૨૦) કઈ પણ કર્મના ઉદયને લીધે જનિત ગસિ દ્વિવ અને (૨૧) ચારિત્ર મેહનીયના સર્વઘાતિ સ્પદ્ધકના ઉદયથી જનિત અસંયમ. આ ૨૧ પ્રકારના ઔદયિક ભાવ કહ્યા છે.
શંકાદર્શનાવરણના ઉદયથી અદર્શનભાવને પણ સદૂભાવ રહે છે. અહીં તેને અલગ રૂપે શા કારણે ગણવેલ નથી ?
મિથ્યાદર્શનને ગ્રહણ કરવાથી અદર્શનભાવ પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે. તથા નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, આદિને પણ તેમાં સમાવેશ કરી લેવું જોઈએ, કારણ કે તે પણ અદર્શનના ભેદો જ છે.
શંકા-હાસ્ય આદિના ઉદયથી હાસ્ય આદિ ઔદયિક ભાવ પણ હોઈ શકે છે, તેથી તેમને અલગ રૂપે ગણાવવા જ જોઈએ !
ઉત્તર-માની લઈએ કે હાસ્ય આદિ સ્વતંત્રભાવ છે. તે પણ લિંગને ગ્રહણ કરવાથી તેમનું રહેણ પણ થઈ જાય છે, કારણ કે તે ભાવે લિંગના સહચારી છે.
શંકા-અઘાતિયા કર્મોને ઉદયથી પણ જાતિ આદિ ઔદયિક ભાવ સંભવી શકે છે. તે તેમને અહીં અલગ રૂપે શા માટે ગણાવ્યા નથી ?
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसुत्रे लेश्याः, अज्ञानं मिथ्यात्वम् असिद्धत्वम् असंयमश्चेति चत्वार इत्येकविंशतिभेदाः ४। पारिणामिकस्य-जीवत्वम् अभव्यत्वं भव्यताचेति त्रयोभेदाः ५। इत्थं पञ्चानां भावानां सर्वे त्रिपश्चाशद् भेदाः भवन्तीति ॥ सू० ६३ ॥
उत्तर--अघातिया कर्मों के उदय से होने वाले जितने भी औद. यिक भाव हैं उन सबका गति उपलक्षण है । इसके ग्रहण करने से उन सबका ग्रहण हो जाता है इसलिये अघातिया कर्मों के उदय से होनेवाले जाति आदि अन्य भावों को अलग से नहीं गिनाया।
शंका--उपशान्त कषाय क्षीण कषाय और सयोग केवली गुणस्थान में लेश्या का विधान तो किया है पर वहां कषाय का उदय नहीं पाया जाता अतः लेश्या मात्र को औदयिक मानना उचित नहीं है।
उत्तर--पूर्वभाव प्रज्ञापन नय की अपेक्षा वहां औदयिक पने का उपचार किया जाता है इसलिये लेश्या मात्र को औदयिक मानने में कोई आपत्ति नहीं है।
पारिणामिक भाव तीन हैं-जीवत्त्व, भव्यत्व औह अभव्यत्व । इनमें जीवत्व का अर्थ चैतन्य है, यह शक्ति आत्मा की स्वाभाविक है इसमें कर्म के उदयादि की अपेक्षा नहीं पड़ती है इसलिये यह पारिणामिक है। यही बात भव्यत्व और अभव्यत्व के विषय में भी जाननी 1 ઉત્તર–અઘાતિયા કર્મોના ઉદયથી જનિત જેટલા ઔદયિક ભાવે છે તે સૌનું ઉપલક્ષણ ગતિ છે. ગતિનું ગ્રહણ થવાથી તે સૌનું ગ્રહણ પણ થઈ જાય છે. તેથી અઘાતિયા કર્મોના ઉદયથી જનિત જાતિ આદિ ભાવોને જુદા ગણાવ્યા નથી.
શંકા-ઉપશાન કષાય, ક્ષીણ કષાય અને સયોગ કેવલી ગુણસ્થાનમાં લેશ્યાનું વિધાન તે કરવામાં આવ્યું છે પરંતુ ત્યાં કષાયને ઉદય જોવામાં આવતું નથી, તેથી લેણ્યા માત્રને ઔદવિક માનવાનું ઉચિત લાગતું નથી.
ઉત્તર-પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞા પન નત્યની અપેક્ષાએ ત્યાં ઔદયિકપણાને ઉપચાર કરવામાં આવે છે, તેથી લેણ્યા માત્રને ઔદયિક માનવામાં કઈ દેષ નથી. ___ पारिभि लाq-त्र छ-(१) ११, (२) सव्यत्य अ (3) અભવ્યત્વ. જીવત્વને અર્થ ચૈતન્ય છે. આ શક્તિ આત્માની ભાવિક શક્તિ છે. તેમાં કર્મના ઉદયાદિની અપેક્ષા રહેતી નથી, તેથી જ તેને પરિણામિક ભાવ રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. એ જ વાત ભવ્યત્વ અને અભવ્યત્વના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ६ ० ६४ षइचिघप्रतिक्रमणनिरूपणम्
५११
अनन्तरसूत्रे भावा अभिहिताः, तत्र च प्रशस्तेषु या अप्रवृत्तिः, अप्रशस्तेषु च या प्रवृत्तिः कृता, यच्च वा विपरीतश्रद्धानं विपरीतप्ररूपणं च कृतम्, तत्र साधवः प्रतिक्राम्यन्तीति प्रतिक्रमणमाह
मूलम् - छविहे पडिक्कमणे पण्णत्ते, तं जहा - उच्चार पडिक्कमणे १, पासवण पडिक्कमणे २, इत्तरिए ३, आवकहिए ४, जं किंचि मिच्छा ५, सोमणंतिए ६ ॥ सू० ६४ ॥
छाया - षड्विधं प्रतिक्रमणं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा उच्चारप्रतिक्रमणं १, प्रत्र वणमतिक्रमणम् २ इत्यरिकं ३, यावत्कथिकम् ४, यत्किचिन्मिथ्या ५, स्वाप - नान्तिकम् ६ ॥ सू० ६४ ॥
टीका- 'छबिहे ' इत्यादि -
प्रतिक्रमणं - मिथ्यादुष्कृतकरणरूपम् प्रायश्चित्तस्य षड् भेदाः पूर्वं पञ्चदशसूत्रे प्रदर्शिताः, तद् यथा-आलोचनार्हम् प्रतिक्रमणार्हम्, तदुभयार्हम् ३, विवेचाहिये, जिस आत्मा में रत्नत्रय प्रकट होने की योग्यता है वह भव्य और जिसमें इस प्रकार की योग्यता नहीं है वह अभव्य है, इस प्रकार से ५३ भाव जीव के होते हैं || सू० ६३ ॥
इस ऊपर के सूत्र में भाव कहे गये हैं । इनमें प्रशस्त भावों में जो अप्रवृत्ति है और अप्रशस्त भावों में जो प्रवृत्ति है अथवा-जो विपरीत श्रद्धान हो गया है या विपरीत प्ररूपणा हो गई है सो इस स्थिति में साधु प्रतिक्रमण करते हैं अतः इसी बात को लेकर अब सूत्रकार प्रतिक्रमण का कथन करते हैं
"छविहे पडिक्कमणे पण्णत्ते " इत्यादि सूत्र ६४ ॥
मिथ्यादुष्कृत देने रूप प्रतिक्रमण नामका प्रायश्चित्त है। प्रायश्चित्त વિષયમાં પણ સમજવી. જે આત્મામાં રત્નત્રય પ્રકટ થવાની ચાગ્યતા હાય છે, તેને ભવ્યાત્મા કહે છે, જે આત્મામાં આ પ્રકારની ચગ્યતા હતી નથી તેને અભવ્યાત્મા કહે છે. આ પ્રમાણે જીવમાં ૫૩ ભાવ હોય છે. ! સૂ. ૬૩॥
આગલા સૂત્રમાં ભાવની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી. પ્રશસ્ત ભાવમાં અપ્રવૃત્તિ થવાથી, અને અપ્રશસ્ત લાવામાં પ્રવૃત્તિ થવાથી, અથવા વિપરીત તત્ત્વમાં શ્રદ્ધા પ્રકટ થઇ જવાથી અથવા વિપરીત પ્રરૂપણા થઈ જવાથી તે દોષની નિવૃત્તિ માટે સાધુ પ્રતિક્રમણ કરે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પ્રતિક્રમણુનું नि३पण रे छे. " छव्विहे पक्किमणे पण्णत्ते " छत्याहि
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
स्थानाङ्गसूत्रे कार्हम् ४, व्युत्सर्गार्हम् ५, तपोऽहं ६ चेति, एषां व्याख्या तत्रैव द्रष्टव्या । तेषु यद् द्वितीयं प्रतिक्रमणाई मायश्चित्तं तत् षडविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-उच्चारप्रति क्रमणम्-उच्चारोत्सर्ग कृत्वा यत् ऐर्यापथिकं प्रतिक्रमणं तत् ॥१॥ प्रस्रवणपतिक्रमणम् मस्त्रवणं-मूत्रं, तदुत्सर्ग कृत्वा यत् ऐपिथिकं प्रतिक्रमणं तत् २॥उक्तंच
" उच्चारं पासवर्ण, भूमीए वोसिरित्तु उवउत्तो। ओसरि ऊणं तत्तो, इरियावहियं पडिकमइ ॥१॥ वोसिरइ मत्तगे जइ, तो न पडिकमइ य मत्तगं जो उ ।
साहू परिहवेई, नियमेण पडिक्कमइ सो उ ॥२॥ छह प्रकार का होता है, प्रायश्चित्त के छह भेद पहले पन्द्रहवें सूत्र में कहे गये हैं वे इस प्रकार हैं--आलोचना १, प्रतिक्रमणाई २, तदु. भयाहं ३, विवेकाई ४, व्युत्साह और तपोऽर्ह ६। इनकी व्याख्या वहीं पन्द्रहवें सूत्र में कही गई है, वहाँ देख लेना चाहिये उन छह प्रकार के प्रायश्चितोंमें यह प्रतिक्रमण नामका प्रायश्चित्त दूसरा है, यह छह प्रकारका होता है, जैसे-उच्चार प्रतिक्रमण १ प्रस्रवण प्रति. क्रमण २ इत्वरिक प्रतिक्रमण ३ यावत्कथिक प्रतिक्रमण ४ यत् किश्चित् मिथ्या प्रतिक्रमण ५ और स्वापनान्तिक प्रतिक्रमण ६ उच्चार प्रति. कमण वह है, जो बहिभूमिसे आकर ऐपिथिकी क्रियाकी जाती है, प्रस्रवण प्रतिक्रमण वह है, जो प्रस्रवणके बाद ऐर्यापथिको क्रियाकी जाती है। कहा भी है-" उच्चारं पासवणं" इत्यादि ।
મિથ્યા દુષ્કૃત દેવારૂપ પ્રતિક્રમણનું નામ પ્રાયશ્ચિત્ત છે. પ્રાયશ્ચિત્તના છ ५२ ५४ छ-(१) मायना, (२) प्रतिभाला, (3) तमयार्ड, (४) विवाह, (५) व्युत्साह, मने (६) तपाई प्रायश्चित्तना l ७ प्रतुं વિસ્તૃત નિરૂપણ ૧૫ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે, તો ત્યાંથી વાંચી લેવું.
પ્રાયશ્ચિત્તને પ્રતિકમણ નામને જે બીજે ભેદ છે, તેના નીચે પ્રમાણે ७ ॥२ ५3 छे. (१) अभ्या२ प्रतिम, (२) प्रसपए प्रतिभ], (3) त्वरित प्रतिमा, (४) या४थि४ प्रतिमा, (५) यथित् भिथ्याप्रति. म भने (6) २१५नान्ति प्रतिभ.
બહિર્ભુમિમાંથી આવીને (ઠલ્લે જઈને આવ્યા બાદ) એર્યાપથિકી કિયા કરવામાં આવે છે તેનું નામ ઉચ્ચાર પ્રતિકમણ છે. પ્રસવણ (મૂત્ર ત્યાગ) બાદ જે એર્યાપથિકી કરવામાં આવે છે તેનું નામ પ્રસ્ત્રવણુ પ્રતિક્રમણ છે,
[ ५४ छ: “ उच्चार पासवणं" त्या:
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटोका स्था०६ सू० ६४ षविधप्रतिक्रमणनिरूपणम् छाया- उच्चारं प्रस्रवणं भूमौ व्युत्सृज्य उपयुक्तः।
अवमृत्य तत ईर्यापथिकां प्रतिक्रामति ॥१॥ व्युत्सृजति मात्रके यदि ततो न प्रतिक्रामति च मात्रकं यस्तु ।
साधुः परिष्ठापयति नियमेन प्रतिक्रामति स तु ॥२।। इति । इत्वरिकम्-स्वल्पकालिकं देवसिकरात्रिकादिरूपम् ॥ ३ ॥ यावत्कथिकम् - यावज्जीविकं महावतभक्तपरिज्ञादिरूपम् । प्रतिक्रमणत्वं चात्र विनिवृत्तिलक्षणा. न्वर्थयोगाद् बोध्यम् ॥४॥ तथा यत्किंचिन्मिथ्या-खेलशिवाणाविधिनिसर्गा. भोगानाभोगसहसाकाराधसंयम-स्वरूपं यत्किंचित् यत्किमपि मिथ्या असम्यक्कृतं तद्विषयं यत् मिथ्येदमित्येवं प्रतिपत्तिपूर्वकं मिथ्यादुष्कृतकरणं तद यत्किचिम्मिथ्या प्रतिक्रमणमिति । उक्तं च
" संजमजोगे अब्भुट्टियस्स जं किंचि वित्तहमायरियं । मिच्छा एयं तु वियाणिऊण मिच्छत्ति कायव्वं ॥१॥"
दैवसिक रात्रिकादि रूप जो स्वल्पकालिक प्रतिक्रमण है, वह इत्वरिक प्रतिक्रमण है, महावत भक्त परिज्ञादि रूप जो यावज्जीविक पतिक्रमण है. वह यावस्कर्थिक प्रतिक्रमण है, प्रतिक्रमणता विनिवृत्ति रूप सार्थक योगसे यहां आती है, खेल शरीरका मैल शिवाण-नाकका मैल इनका अविधिपूर्वक छोडना आभोग अनाभोग (जानते अजानते) सहसाकार आदि रूप जो असंयम है, इन सबका सेवन करना सो इस असंयमके हो जाने पर " यह सब मेरा मिथ्या हो जावे" इस प्रकारसे जो मिथ्या दुष्कृति दिया जाता है, वह यत् किश्चित् मिथ्या प्रतिक्रमण है। कहा भी है-"संजम जोगे अम्भुट्टियस्स" इत्यादि।
દૈવસિક, ત્રિક આદિ રૂપ જે સ્વલ્પકાલિક પ્રતિક્રમણ છે તેને ઈત્વરિક પ્રતિક્રમણ કહે છે. મહાવ્રત ભક્તપરિણાદિ રૂપ જે માવજજીવિક પ્રતિક્રમણ છે, તેને યાવત્રુથિક પ્રતિકમણ કહે છે.
વિનિવૃત્તિ રૂપ સાર્થક વેગથી અહીં પ્રતિક્રમણતા આવે છે. ખેલ ( શરીરને મેલ) અને શિંઘાણ (નાકમાંથી નીકળને ચીકણે પદાર્થ) આદિને અવિધિપૂર્વક છોડવા રૂપ તથા આગ, અનાગ, સહસાકાર આદિ રૂપ જે અસંયમ છે, તેનું સેવન કરવાથી જે દોષ લાગે છે તેની નિવૃતિ નિમિત્તે “મારૂં એ કાર્ય મિથ્યા હે” આ પ્રકારે જે મિથ્યા દુષ્કૃતિ દેવામાં આવે છે તેનું નામ યત્કિંચિત્ મિથ્યાપ્રતિકમણ છે. કહ્યું પણ છે કે___ " संजमजोगे अन्मुट्ठियस्स " त्या:स्था०-६५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे छाया--संयमयोगे अभ्युत्थितस्य यत् किंचिद् वितथमाचरितम् ।
मिथ्या एतत्तु विज्ञाय मिथ्येति कर्तव्यम् ॥१॥ इति । तथा--" खेलं सिंघाणं वा, अप्पडिलेहापमज्जिउ तहय ।
वोसरिय पडिकमई, तं पिय मिच्छुक्कडं देइ ॥१॥" छाया--खेलं सिङ्घाणं वा, अप्रतिलेख्याप्रमृज्य तथा च।
व्युत्सृज्य प्रतिक्राम्यति, तस्यापि मिथ्यादुष्कृतं ददाति ॥१॥ इति।। ५॥ तथा--स्वापनान्तिकम्-स्वपनस्य-शयनक्रियया अन्तः अवसानं स्वपनान्तः, तत्र भवं पतिक्रमणं स्वापनान्तिकम् । सुप्तोत्थिताहि साधय ईयाँ प्रतिक्रामन्त्येवेति । अथवा-'स्वाप्नान्तिकम्' इतिच्छाया । तत्र-स्वप्नो निद्रावशविकल्या, तस्य अन्तो विभागः स्वप्नान्तः, तत्र भवं प्रतिक्रमण स्वाप्नान्तिकम् । स्वप्नविशेषेहिं साध्या प्रतिक्रामन्त्येव । तदुक्तम्--
संयमयोगमें सावधान बने हुए जीवके द्वारा जो कुछभी असत्य सेवित हो जाता है, वह मेरा निष्फल हो इसके लिये जो मिथ्या दुष्कृत दिया जाता है, वह यत् किश्चित् मिथ्या प्रतिक्रमण है । तथा"खेलं सिंघाणं वा" इत्यादि । शयन क्रियाके अन्त में जो प्रतिक्रमण किया जाता है, वह स्वापनान्तिक प्रतिक्रमण है। सुप्तोत्थित साधुजन ईर्या प्रतिक्रमण करतेही हैं । अथवा-" सोमणंतिए "की संस्कृत छाया " स्वाप्नान्तिकम् " ऐसी भी होती है, निद्रावश जो विकल्प है, उसका नाम स्वप्न है, इसका जो अन्त विभाग है, वह स्वप्नान्त है, इस स्वप्नान्तमें जो प्रतिक्रमण होता है, वह स्वाप्नान्तिक प्रतिक्रमण है, स्वप्नविशेषकी अवस्थामें साधुजन प्रतिक्रमण करते ही हैं। कहा भी
સંયમ વેગમાં સાવધાન રહેતા જીવ દ્વારા જે કોઈ પણ અસત્યનું સેવન થઈ જાય છે તે મિચ્યા -નિષ્ફલ હે, એવી ભાવનાપૂર્વક જે મિથ્યા દુષ્કૃત દેવામાં આવે છે તેને યત્કિંચિત્ મિથ્યાપ્રતિક્રમણ કહે છે.
धुं ५ छ : “खेलं सिंघाणं वा" त्या
સ્વામાન્તિક પ્રતિકમણું–શયન ક્રિયાને અને જે પ્રતિકમણ કરવામાં આવે છે તેને સ્થાનિક પ્રતિક્રમણ કહે છે. ઊંઘ લઈને ઊઠતે સાધુ ઈર્યા प्रतिभ तो २०४ छे. अथवा “ सोमणंतिए" मा पहनी संस्कृत छाया " स्वाप्नान्तिकम" पर थाय छे. निद्राने अधीन था ३५ २ वि४८५ छ તેનું નામ સ્વમે છે. તેને જે અન્તવિભાગ છે તેનું નામ સ્વમાન્ત છે. આ સ્વમાનને જે પ્રતિક્રમણ થાય છે તેને સ્વાસ્નાન્તિક પ્રતિક્રમણ કહે છે. સ્વમ વિશેષની અવસ્થામાં સાધુઓ પ્રતિકમણ કરે જ છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०६ सू०३४ षड्विध प्रतिक्रमणनिरूपणम्
" गमणागमण विहारे, सुत्तं वा सुमिणदंसणे राओ ।
नाया नइ संतारे, इरियारहिया पडिक्कमणं ॥१॥" छाया--गमनागमनविहारे सुप्तेवा स्वप्नदर्शने रात्रौ ।
नावा नदी सन्तारे र्यापयिका प्रतिक्रमणम् ॥१॥ इति । प्रतिक्रमणसूत्रेऽपि-" आउलमाउलाए, सोवणवत्तियाए" छाया-- आकुलाकुलया स्वप्नप्रत्ययया, इत्यादिना स्वप्नविशेषे प्रतिक्रमणमुक्तम् । प्रतिक्रमणमत्र कायोत्सर्गरूपं, तच्च स्वप्नकृतप्राणातिपातादितो विनिवृत्तिरूपम् अन्वर्थ बोध्यम् । इति ॥ सू०६४ ॥ ___ अनन्तरं प्रतिकमणमुक्तम् , प्रतिक्रमणं चावश्यकमित्युच्यते । तच्च नक्षत्रोदया. ववसरे कुर्वन्तीति नक्षत्राणि षटस्थानत्वेनाह-- "गमणा गमण विहारे" ई-पथिक प्रतिक्रमण साधु इतनी बातोंमें करते हैं गमनागमनमें बिहार में सुप्तावस्थासे प्रबुद्ध (जगनेपर) होने पर रात्रिमें नावसे नदी पार करने पर अथवा बिना नावके नदी पार करने पर प्रतिक्रमण सूत्र में भी " आउलमाउलाए सोवणवत्तियाए" इत्यादि पाठ द्वारा स्वप्नविशेष में प्रतिक्रमण करना कहा गया है, प्रतिक्रमण यहां कायोत्सर्गरूप है, और वह स्वप्नकृत प्राणातिपात आदिसे विनिवृत्तिरूप है, इसलिये सार्थक है । मू० ६४ ॥
इस ऊपरके सूत्र में प्रतिक्रमण कहा यह प्रतिक्रमण आवश्यक रूप होता है, अतः यह नक्षत्रके उदय आदिके अवसरमें किया जाता है, इसलिये सूत्रकार अब नक्षत्रोंका कथन ६ स्थानकोंसे करते हैं
४युं ५५५ छ ४ : गमणागमण विहारे " त्याह
ઈર્યાપથિક પ્રતિક્રમણ સાધુ આટલી બાબતમાં કરે છે––ગમનાગમનમાં વિહારમાં, ઊંઘમાંથી જાગૃત થાય ત્યારે, રાત્રે નાવમાં બેસીને નદી પાર કર. વામાં આવે ત્યારે અથવા નાવ વિના નદી પાર કરવામાં આવે ત્યારે. પ્રતિ उभसूत्रमा ५ " आउल माउलाए सोत्रणवत्तियाए" त्याहि ५४ वारा સ્વમવિશેષમાં પ્રતિક્રમણ કરવાનું કહ્યું છે. અહીં પ્રતિકમણુ કાર્યોત્સર્ગ રૂપ છે, અને તે સ્વકૃત પ્રાણાતિપાત આદિમાંથી વિનિવૃત્ત થવા રૂપ રહેવાથી साथ छ. ॥ सू. ६४ ॥
ઉપરના સૂત્રમાં પ્રતિક્રમણનું નિરૂપણ કર્યું. પ્રતિક્રમણ આવશ્યક રૂપ હોય છે, તેથી નક્ષત્રના ઉદય આદિના અવસરે તે કરવામાં આવે છે. તેથી હવે સૂક્ષકાર છ સ્થાનની અપેક્ષાએ નક્ષત્રોનું કથન કરે છે––
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
मूलम् —कत्तियाणक्खत्ते छत्तारे पण्णत्ते । असिलेसा णक्खत्ते छत्तारे पण्णत्ते ॥ सू० ६५ ॥
छाया - कृत्तिकानक्षत्रं पतारं प्रज्ञतम् | अश्लेषा नक्षत्रं पट्तारं प्रज्ञप्तम् ।। सू० ६५ ।।
टीका -' कत्तिया णक्खते ' इत्यादि
५१६
व्याख्या स्पष्टा ॥ मु० ६५ ॥
नक्षत्राणि चापि जीवरूपाण्येव । जीवानां नक्षत्ररूपता च कर्मपुद्गलचयादि सत्त्वे एवं भवति चयादीनाह
मूलम् - जीवा णं छट्टाणणिवत्तिए पोग्गले पावकम्मत्ताए चिर्णिसु वा चिणंति वा चिणिस्संति वा तं जहा - पुढविकाइयनिवत्तिए जाय तसकाइयनिव्वत्तिए । एवं चिण उवचिणबंध उदीरय तह निज्जरा चेत्र । छप्पएसियाणं खंधा अनंता पण्णत्ता । छप्पएस गाढा पोग्गला अनंता पण्णत्ता । छ समयया पोग्गला अनंता पण्णत्ता । छ गुणकालगा पोग्गला जाव छ गुणलुक्खा पोग्गला अनंता पण्णत्ता ॥ सू० ६६ ॥ ॥ छटुं ठाणं समन्तं
छाया -- जीवाः खलु षट्स्थान निर्वर्त्तितान् पुद्गलान् पापकर्मतया अविन्यत् वा, चिन्वन्ति वा चेष्यन्ति वा तद्यथा- पृथिवीकायिक निर्वर्त्तितान् यावत् जसकायिकनिर्वर्तितान् । एवं वय उपचयोबन्ध उदीरो वेदस्तथा निर्जरा चैव ।
षट्पदेशिकाः खलु पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः । षड् प्रदेशावगाढा : पुद्गला अनन्ताः षट्समय स्थितिकाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः । षड्गुणकालकाः पुद्गला यावत् षङ्गुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः ।। सू० ६६ ।।
॥ षष्ठं स्थानं समाप्तम् ॥
कत्तियाणक्खत्ते छत्तारे पण्णत्ते इत्यादि सूत्र ६५ ॥
कृत्तिका नक्षत्र छ तारावाला हैं आश्लेषा नक्षत्र छ तारावाला है । ०६५ । “afaqq‡gà sait qonà " Seule -
કૃતિકા નક્ષત્ર છ તારાવાળુ છે, અશ્લેષા तारावाजुं छे. ॥ सू. ६५ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
નક્ષત્ર પણ छ
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०६ सू०६६ चयादिस्वरूपनिरूपणम्
५१७ टीका--'जीवा ' इत्यादि--
अस्य व्याख्या पूर्ववद् बोध्या । नवरं तस्मिन् तस्मिन् स्थाने तत्तत्स्थानकत्वेनोक्तम् , अत्र तु षट्स्थानकत्वेनेति ॥ सू० ६६॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक - श्रीशाहूछत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त जैनशास्त्राचार्य ' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारी- जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री -- घासीलालबतिविरचितायां 'स्थानाङ्गमूत्रस्य ' मुघाख्यायां
व्याख्यायां षष्ठं स्थानम् सम्पूर्णम् ॥६-३॥ नक्षत्र भी जीवरूपही हैं, जीवों में नक्षत्र रूपता कर्मपुद्गलचय आदिके होने परही होती है, अतः अब सूत्रकार चय आदिका कथन करते हैं___“जीवाणं छट्ठाणणिव्वत्तिए पोग्गले" इत्यादि सूत्र ६६ ॥
इस सूत्रकी भी व्याख्या स्पष्ट है, क्योंकि यह व्याख्या उस २ स्थानमें उस स्थानक रूपसे पहिलेकी जा चुकी है और अब यहां वह छह ६ स्थानक रूपसे कही गई है ॥ सू० ६६ ॥
श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर श्री घासीलालजी महाराज रचित ___ " स्थानाङ्ग सूत्र" की सुधा नामकी व्याख्याके छट्ठा स्थान
समाप्त ॥६॥ નક્ષત્રે પણ જીવ રૂપ જ છે. કમપુલમાં ચય આદિ ને સદૂભાવ હોવાથી જ જીવમાં નક્ષત્રરૂપતા સંભવી શકે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ચય આદિનું કથન કરે છે.
"जीवाणं छट्ठाणणिव्वत्तिए पोगले " त्याह
આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ છે, કારણ કે પ્રત્યેક સ્થાનમાં તે તે સ્થાનક રૂપે આ વ્યાખ્યા આગળ આપવામાં આવી ચુકી છે, અને અહીં છ સ્થાનક ३२ तनु थन वामां माव्यु छ. ॥ सू. ६६ ॥ શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મ દિવાકર શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ રચિત " स्थानां। सूत्र" न सुधा नामनी व्याभ्यानु
७ स्थान समास ॥१॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ सप्तम स्थानकम् ॥ षष्ठं स्थानमुकं, सम्मति क्रमप्राप्तं सप्तममारभ्यते, अस्यतु पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन् स्थाने पदार्थाः षट्स्थानकत्वेनोक्ताः, अत्र तु त एव पदार्थाः सप्तस्थानकत्वेन प्ररूप्यन्ते, इत्यनेन संबन्धेनायातस्यास्य स्थानस्येदमादिमं सूत्रम्___ तथा-अनन्तरस्थानस्यान्तिमसूत्रेण सहास्य स्थानस्यादिमसूत्रस्यायमभिसंबन्धः-तत्र सूत्रे पुरलाः पर्यायतः मोक्ताः। अस्मिन् सूत्रेतु-पुद्गलविशेषाणां क्षयोपशमानन्तरं यो जीवकृतोऽनुष्ठानविशेषो भवति, तस्य सप्तविधत्वमुच्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदं सूत्रम्
सातवां स्थानका प्रारंभ छठा स्थान कहा जा चुका है, अब क्रम प्राप्त सप्तम स्थान प्रारंभ होता है, इस स्थानका पूर्व स्थानके साथ ऐसा सम्बन्ध है-कि पूर्व स्थानमें पदार्थ ६ स्थानक रूपसे कहे गये हैं, और यहां वेही पदार्थ सप्त स्थानकरूपसे कहे जावेगे. तथा अनन्तर स्थानके अन्तिम सूत्रके साथ इस स्थानके प्रथम सूत्रका सम्बन्ध ऐसा है, कि उस सूत्रमें पुद्गल पर्यायकी अपेक्षासे कहे गये हैं, परन्तु सूत्रमें पुद्गल विशेषोंका क्षयोपशमके अनन्तर जो जीव कृत अनुष्ठान विशेष होता है, उसमें सप्तविधता कही जावेगी इसी अभिप्रायसे " सत्तविहे गणावकमणे" इत्यादि सूत्रपाठ कहा जाता है
સાતમા સ્થાનને પ્રારંભ– છઠ્ઠા સ્નાનનું નિરૂપણ પૂરું થયું. હવે સાતમા સ્થાનનું નિરૂપણ શરૂ કરવામાં આવે છે. પૂર્વસ્થ ન સાથે સાતમાં સ્થાનને સંબંધ આ પ્રકારનો છે.
પૂર્વ સ્થાનમાં પદાર્થોનું સ્થાનક રૂપે નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, હવે અહીં એ જ પદાર્થોનું સાત સ્થાનક રૂપે નિરૂપણ કરવામાં આવશે. આગલા સ્થાનના છેલ્લા સૂત્ર સાથે આ સ્થાનના પહેલા સૂત્રને સંબંધ આ પ્રકારનો છે– ત્યાં પર્યાયની અપેક્ષાએ પુલનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ આ સાતમાં સ્થાનના પહેલા સૂત્રમાં પુલવિશેષના ક્ષપશમ પૂર્વ જે જીવકૃત અનુષ્ઠાન વિશેષ થાય છે, તેમાં સહવિધતા પ્રકટ કરવામાં આવશે. તેથી જ मी " सचविहे नणावक्कमणे" या सूत्रा यो छ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ७ सू० १ सप्तविध गणापक्रमनिरूपणम् ५९
मूलम् - सत्तविहे गणावकमणे पण्णते, तं जहा-सव्वधम्मा रोएमि १, ए गइया रोएमि एगइया णो रोएमि २, सव्वधम्मा वितिगिच्छामि ३, एगइया वितिगच्छामि एगइया नो वितिगच्छामि ४, सव्वधम्मा जुहुणामि ५, एगइया जुहुणामि एग इया णो जुहुणामि ६, इच्छामि गं भंते ! एगल्लविहारपीडमं उवसंपजित्ता णं विहरित्तए ॥ ७॥ सू० १॥ छाया-सप्तविधं गणापक्रमणं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-सर्वधर्मान रोचयामि १, एककान् रोचयामि एककान् नो रोचयामि २, सर्वधर्मान् विचिकित्सामि ३, एककान विचिकित्सामि एककान नो विचिकित्सामि ४, सर्वधर्मान् जुहोमि ५, एककान् जुहोमि एककान् नो जुहोमि ६, इच्छामि खलु भदन्त ! एकलविहारप्रतिमाम् उपसंपध खलु विहर्तुम् ॥ सू० १॥
टीका-'सत्तविहे गणावकमणे' इत्यादि
गणापक्रमणम्-गणात् गच्छात् अपक्रमण-निर्गमनं सप्तविध-प्रयोजनभेदेम भिन्नत्वात् सप्त प्रकारकं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-सर्वधर्मान् -सर्वे च ते धर्माश्चेति सर्व
'सत्तविहे गणावक्कमणे" इत्यादि सूत्र १ ।
गणसे अपक्रमण-निर्गमन-प्रयोजनके भेदसे सात प्रकारका कहा गया है, गण नाम गच्छका है, जैसे-अपने गणमें बहुश्रुतका अभाव जब सर्व धर्मों को रूचिका विषय बनानेवाला शिष्य-मुनि-देखता है, तो वह अपने गुरुसे ऐसी आज्ञा मांगता है, कि हे भदन्त ! मैं अपने गणसे निकलता हूँ, क्योंकि मैं समस्त धर्मका अभिलाषी हूं " सर्वे च
" सत्तविहे गणावक्कमणे " त्या
ગણમાંથી અપકમણ (નિર્ગમન) પ્રજનના ભેદને આધારે સાત પ્રકારનું કહ્યું છે. ગણ એટલે ગ૭. કેઈ સાધુ નીચે દર્શાવવામાં આવેલા સાત કારણોને લીધે પિતાના ગણમાંથી નીકળી જઈને બીજા ગણમાં જઈ શકે છે–(૧) પિતાના ગણમાં બહુશ્રુતને અભાવ જ્યારે કે મુનિમાં સર્વ ધર્મ પ્રત્યે રુચિ જાગે અને તેને એમ લાગે કે પોતાના ગણમાં બહુશ્રતને અભાવ છે, ત્યારે તે પોતાના ગુરુ પાસે એવી આજ્ઞા માગે છે કે “હે ભગવન! સમસ્ત ધર્મને (ધર્મના સમસ્ત તત્વને જાણવાની મારી અભિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे धर्माः-निजराहेतुभूता अपूर्वग्रहणविस्मृतसन्धानपूर्वाधीतपरावर्तनरूपाः सूत्रार्थोभयविषयाः श्रुतभेदाः, क्षपणवैयावृत्यरूपाचारित्रभेदाः, तान् रोच. यामि-रुचिविषयी करोमि-स्वीकर्तुमिच्छामीत्यर्थः । एते च स्वगणे प्राप्तुं न शक्यन्ते, बहुश्रुताभावात् , परगणे तु प्राप्तुं शक्यन्ते, तत्र बहुश्रुतानां सद्भावात् । अतो हे भदन्त ! स्वगणादहमपक्रमामि इत्येवं गुरु पृष्ट्वा यत्स्वगणादपक्रमणं तत् प्रथमं गणापक्रमणं बोध्यम् ।
ननु 'सर्वधर्मान् रोचयामि' इत्येतावन्मात्रोक्तौ ' गुरुपृच्छा गणादपक्रणम्' इति कथ गम्यते ? इति चेदाह-सप्तमे भेदे -' इच्छामि णं भंते !' इत्याधुक्तम् , ते धर्माश्च इति सर्वधाः " इस व्युत्पत्तिके अनुसार अपूर्वका ग्रहण विस्मृतका सन्धान, और पूर्वमें पठित विषयका परावर्तन इस प्रकारके जो सूत्रके, अर्थक एवं सूत्रार्थ दोनों के भेद हैं, उन्हें तथा क्षपण एवं वैयावृत्त्य रूप जो चारित्रके भेद हैं, वे यहां सर्वधर्म शब्दसे गृहीत हुए हैं-तथा जिप्स दूसरे गणमें वह जाना चाहता है-वहां वह बहुश्रुतका सद्भाव जान करही जाना चाहता है, अतः वे समस्त धर्म उसे वहां प्राप्त हो सकते हैं, इस प्रकार गुरूसे पूछकर जो अपने गणसे-गच्छसे बाहर होता है, वह प्रथम गणापक्रमण जानना चाहिये.
शंका--" सर्व धर्मान् रोचयामि " सूत्र में ऐसाही पाठ कहा गया है-अतः यह बात यहां कैसे जानी जाती है-कि वह गुरुसे पूछकर લાષા છે. આપણા ગણમાં બહુશ્રુતને અભાવ હોવાથી મને આ ગણ છોડવાની રજા આપો.
“ सर्वे च ते धर्माश्च इति सर्वधर्माः" । व्युत्पत्ति अनुसार अपून ગ્રહણ, વિસ્મૃતનું સંધાન, પૂર્વ પતિ વિષયનું પરાવર્તન, આ પ્રકારના જે સુત્રના, અર્થના અને સૂત્રાર્થના ભેદ છે તેમને તથા ક્ષપણુ અને વૈયાવૃત્ય ૩પ જે ચારિત્રના ભેદ છે તેમને અહીં “સર્વધર્મ ” પદ દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તથા જે અન્ય ગણમાં તે જવા માગે છે ત્યાં બહુશ્રુતને સદુ ભાવ છે એવું જાણીને જ તે ત્યાં જવા માગે છે, તેથી તે સમસ્ત ધર્મની તેને ત્યાં પ્રાપ્તિ થઈ શકવાને સંભવ છે. આ પ્રકારના કારણને લીધે ગુરુની આજ્ઞા લઈને તે ગણુમાંથી અપક્રમણ કરી શકે છે. ગણપક્રમણ માટે સમસ્ત ધર્મની પ્રાપ્તિ રૂપ આ પહેલું પ્રયોજન સમજવું.
श-" सर्वधर्मान् रोचयामि' सूत्रमा शुरुनी भासा न ગણપક્રમણ કરવાનું તે લખ્યું નથી, છતાં આપ શા કારણે એવું કહે છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०७ सू०१ सप्तविधगणापक्रमनिरूपणम् तत्र गुरुपृच्छापूर्वकमेव एकलविहारपतिमा गणादपक्रमणम् वक्ष्यते, तत्साधादत्रापि गुरुपृच्छापूर्वकमेव गणादपक्रमणं बोध्यमिति ।
तथा-एककान काँश्चन धर्मान् श्रुतरूपान् चारित्ररूपान् या स्वगणेऽनयस्थितान् रोचयामि-रुचिविषयी करोमि-एककान् काँश्चित् श्रुतधर्मान् चारित्रधर्मान् वा स्वगणेऽवस्थितान् न रोचयामि, याँश्च धर्मान् रोचयामि ते धर्माः स्वगणे माप्तुं न शक्यन्ते, तथाविधसामग्रपमावात् । इति द्वितीयम् । नथा-सर्वधर्मानगणसे अपक्रमण (गणकों छोड़ता है ) करता है ?
उत्तर-आगे सातवें भेदमें " इच्छामि णं भंते !" ऐसा कहा गया है, अतः इससे वहां युक्त पृच्छापूर्वकही एकल विहार प्रतिमाके लिये गणसे अपक्रमण कहा जावेगा सो उसके साधर्म्यसे यहां पर भी गुरु पृच्छापूर्वकही गणसे निर्गमन (जाना) होता है ऐसाजानना चाहियेतथा-" एगइया रोएमि एगइया णो रोएमि" २-कितनेक श्रुतरूप अथवा चारित्ररूप धर्मों को मैं जो कि अपने गणमें अवस्थित नहीं हैं, रुचिका विषय बनाता हूं तथा-कितनेक श्रुतरूप अथवा चारित्र रूप धों को मैं जो कि अपने गणमें अवस्थित हैं, अपनी रुचिका विषय नहीं बनाता हूं इस तरह स्व गणमें अवस्थित धर्मों को मैं नहीं चाहता हूं, और जो धर्म स्वगणमें अवस्थित नहीं हैं, उन्हें मैं चाहता हूं-वे स्वगणमें तथाविध सामग्रीके अभावसे प्राप्त नहीं हो सकते हैं-अतः કે તે ગુરુની આજ્ઞા લઈને ગણપક્રમણ કરે છે?
ઉત્તર–હવે પછી આવનારા સાતમાં ભેદમાં એ સૂત્રપાઠ આવે છે “ इच्छा मिणं भंते !" याह. त्यां गुरुनी माज्ञा दान माथी નીકળવાની શિષ્યની ઈચ્છા પ્રદર્શિત થઈ છે. તે પ્રજને સાથે સામ્યને લીધે અહીં પણ ગુરુની અનુજ્ઞાપૂર્વક જ ગણમાંથી શિષ્યનું નિર્ગમન ગ્રહણથવું જોઈએ.
भी ४।२६-“एगइया रोएमि, एगइया णो रोएमि" 32 श्रुत३५ અથવા ચારિત્રરૂપ ધર્મો કે જે આપણુ ગણમાં અવસ્થિત (વિદ્યમાન) નથી, તે મારી રુચિને અનુકૂળ લાગે છે, અને કેટલાક શ્રતરૂપ અથવા ચારિત્રરૂપ ધર્મે કે જે આપણું ગણુમાં અવસ્થિત છે, તે મારી રુચિને અનુકૂળ લાગતા નથી. આ રીતે આપણું ગણુમાં અવસ્થિત ધર્મોને હું ચાહતે નથી અને જે ધમે આપણા ગણમાં અવસિથત નથી તેને હું ચાહું છું. જે ધર્મો મને ગમે છે તેમની સ્વગણમાં પ્રાપ્તિ થવાનું શક્ય નથી, કારણ કે સ્વગણમાં તથાવિધ સામગ્રીને અભાવ છે. તે “હે ગુરુદેવ! જે આપ અનુજ્ઞા આપે તે હું
स्था०-६६
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
स्थानाङ्गसूत्रे श्रुतमेदान् चारित्रमेदॉश्च समस्तानपि धर्मान् विचिकित्सामि-सन्दिहामि-संशय. विषयी करोमि, तेषां सन्देहानां निराकरणं स्वगच्छे न संभवति, तथाविधवहुश्रुताभावात् , परगच्छे तु तथाविधसाधूनी सद्भावात् सन्देहनिराकरणं भवितुमहति । इति तृतीयम् । तथा--एककान् काँश्चन श्रुतधर्मान् चारित्रधर्मान् वा विचि. कित्सामि, एककान् काँश्वन श्रुतधर्मान् चारित्रधर्मान् वा नो विचिकित्सामि । यद्विषयिणी मम विचिकित्सा वर्त्तते तदपनयने नास्ति कश्चित्समर्थः स्वगणे, मैं आपसे आज्ञा प्राप्त कर इस गणसे निकलना चाहता हूं यह गणसे बाहर होनेका दूसरा कारण है २ ___“ सव्वधमा वितिगिच्छामि " तथा मुझे समस्त धर्मों पर श्रुतभेदों पर और चारित्र भेदों पर संशय है, सो उनके संदेहोंका निराकरण होना स्वगच्छमें संभवित नहीं होता है, क्योंकि यहां पर तथाविध बहुश्रुत रूप सामग्रीका अभाव है, दूसरे गच्छमें तथाविध साधुओके सद्भावसे सामग्रीका सद्भाव है अत: वहां पर उन संदेहोंका निराकरण संभवित है-इसलिये मैं गच्छसे हे गुरो ! आपकी आज्ञा लेकर जाता हूं ऐसा यह तृतीय कारण है ३ ।
" एगइया वितिगिच्छामि, एगल्या नो वितिगिच्छामि" ४ तथा कितनेक श्रुत धौके ऊपर अथवा-चारित्र धर्मों के ऊपर मुझे सन्देह है, और कितनेक श्रुत धर्मों के ऊपर अथवा चारित्र धर्मों के ऊपर ગણમાંથી નીકળી જવા માગું છું. ” કઈ પણ સાધુ આ પ્રકારના કારણને લીધે પિતાના ગણને ત્યાગ કરીને બીજા ગણમાં જઈ શકે છે.
श्री ४२१-" सव्वधम्मा वितिगिच्छामि" भने समस्त धर्ना ५२ શ્રત ભેદ પર અને ચારિત્ર ભેદે પર–સંશય ઉદ્ભવ્યો છે. તે સંશયનું સ્વગણમાં નિવારણ થઈ થઈ શકે તેમ નથી, કારણ કે આપણા ગણમાં તે સંશોનું નિવારણ કરી શકે એવા બહુશ્રુત સાધુઓનો અભાવ છે. અન્ય ગણ કે જ્યાં હું જવા માગું છું, ત્યાં મારા સંશનું નિવારણ કરે એવા બહુશ્રુત સાધુઓને સદુભાવ છે. તેથી ત્યાં જવાથી મારા સંશયોનું નિવારણ થઈ શકશે. માટે હે ગુરુ મહારાજ ! મને આપણું ગણુમાંથી અન્ય ગણમાં ક્વાની અનુજ્ઞા પ્રદાન કરો.
याथु ४।२७ --" एगइया वितिगिच्छामि, एगइया नो वितिगिच्छामि " તથા કેટલાક કૃતધર્મ પ્રત્યે અથવા ચારિત્ર ધર્મો પ્રત્યે મારા મનમાં સદેહ છે અને કેટલાક તધર્મો પ્રત્યે અથવા ચારિત્ર ધર્મો પ્રત્યે મારા મનમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२३
सुधा टीका स्था०७ सू० १ सप्तविधगणापक्रमनिरूपणम् परगणे त्वस्ति तथाविधः इति चतुर्थम् । तथा-सर्वधर्मान्-श्रुतभेदाचारित्रभेदाच ये धर्मा मया ज्ञायन्ते, तान् सकलानपि धर्मान् जुहोमि-अन्येभ्यो दातु मिच्छामि । न चास्ति स्वगणे कश्चितद्ग्रहण समर्थः, परगणे तु तथाविधोऽस्ति । इति पञ्चमम् । तथा-एककान काँश्चिद् धर्मान् जुहोमि । यान् धर्मान् अन्येभ्यो दातु. सन्देह नहीं है, अतः जिस विषयके ऊपर मुझे विचिकित्सा है, उसे हटानेके लिये इस गणमें कोई समर्थ नहीं है, पर गणमें तो ऐसा समर्थ विद्वान् है-अतः मैं आपसे आज्ञा चाहता हूँ कि मैं इस गणसे बाहर चला जाऊं अतः इस प्रयोजन वश वह गणको छोडकर दूसरे गणमें चला जाता है, ऐसा यह अपने गणको छोडनेका चतुर्थ कारण है ।। ___ "सव्व धम्मा जुहुणामि" ऐसा यह पांचवां कारण है-इसमें शिष्य ऐसा अपना अभिप्राय प्रकट करता है कि हे भदन्त ! समस्त धर्मश्रुत धर्म और चारित्र धर्म-जिन्हें मैं जानता हूँ मैं उन समस्त धर्मों को दूसरोंके लिये देना चहता, परन्तु अपने इस गणमें कोई ऐसा समर्थ नहीं है-जो उन धर्मों को ग्रहण कर सके हां परगणमें तो ऐसा समर्थ व्यक्ति है-इस प्रकारसे अपना प्रयोजन उससे कहकर
और उनसे आज्ञा लेकर वह गणसे बाहर हो जाता है-यह गणसे बाहर होनेका पांचवां कारण है ५। સંદેહ નથી. જે વિષય પ્રત્યે મારા મનમાં વિચિકિત્સા ( આ ખરું કે પેલું ખરું એ ગડમથલને વિચિકિત્સા કહે છે) છે, તેનું નિરાકરણ કરી શકવાને સમર્થ એવા વિદ્વાન સાધુની સ્વગણમાં ઉણપ છે, પણ પરગણુમાં તે એવા વિદ્વાન સાધુઓ વિદ્યમાન છે કે જેઓ મારા તે સંદેહેને દૂર કરી શકે. હે ગુરુદેવ! આ કારણે હું આ ગણને છોડવા માટે આપની અનુજ્ઞા માગું છું. આ રીતે ધર્મવિષયક વિચિકિત્સા રૂપ કારણને વશ થઈને કઈ પણ સાધુ સ્વગણમાંથી નીકળી જઈ શકે છે. ___पायभु ४२०-" सव्वधम्मा जुहुणामि " शिष्य गुरुने विनाति रे છે કે હે ગુરુ મહારાજ ! સમસ્ત ધર્મને અને ચારિત્રને મેં જાણી લીધું છે. હવે હું તે ધર્મોનું કઈ યેગ્ય સાધુને પ્રદાન કરવા માગું છું, પરંતુ તે ધર્મોને મારી પાસેથી ગ્રહણ કરી શકે એવું કંઈ પણ સમર્થ સાધુ આપણા ગણમાં નથી. પરગણમાં તેને ગ્રહણ કરી શકે એવા સમર્થ સાધુઓની ખોટ નથી. તે હે ગુરૂદેવ ! આપ મને સ્વગણ છોડવાની અનુજ્ઞા આપવાની મહેર બાની કરો. આ પ્રમાણે પ્રજન પ્રકટ કરીને ગુરુની આજ્ઞા લઈને કઈ પણ સાધુ વગણમાંથી પરગણમાં જઈ શકે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे मिच्छामि, तद्ग्रहणाधिकारी स्वगणे कश्चिन्नास्ति, परगणेत्वस्ति । इति षष्ठम् । तथा-हे भदन्त ! इच्छामि खलु अहम् एकलविहारप्रतिमाम्-एकलस्य एकाकिनो गच्छनिर्गतत्वाद जिनकल्पिकतया यो विहारो-विचरणं तस्य प्रतिमा-अभिग्रहः, ताम् उपसम्पद्य स्वीकृत्य विहत्तुम् । अतो भवदाज्ञामादाय गणादपक्रमितुमिच्छा. मीति सप्तमं गणापक्रमणम् । __ " एगइया जुहुणामि, एगइया नो जुहुणामि" मैं कितनेक धर्मों को दुसरोंके लिये देना चाहता हूँ, और कितनेक धर्मों को मैं दूसरोंको नहीं देना चाहता हूँ, अतः जिन धौंको मैं दूसरों के लिये देना चाहता हूँ-उन धर्मों को ग्रहण करने के योग्य अपने गणमें मुझे कोई दिखाता नहीं है, परगणमें तो ऐसा व्यक्ति है, अतः इस प्रयोजनके वशवर्ती होकर छोडना चाहता हूँ इस प्रकार कहकर यह गणको छोड देता है, यह गणको छोडनेका छट्ठा कारण है ६ । ___" इच्छामि णं भंते ! एगल्लविहारपडिमं उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तए " ऐसा यह सातवां कारण है-इसमें वह इस प्रकारका अपना प्रयोजन प्रकट करता है, कि हे भदन्त ! मैं एकल विहार अभिग्रहको स्वीकार करके गच्छनिर्गत होने से जिनकल्पके समान विहार करना चाहता हूँ-इसलिये मैं आपसे आज्ञा लेकर इस गणसे निकलना चाहता हूँ-ऐसा यह गणसे बाहर होने का सातगं कारण है ७ ।
____७ ॥२-" एगइयाजुहुणामि, एगइया नो जुहुणामि " शिष्य गुरुन કહે છે કે હે ગુરુદેવ! કેટલાક ધર્મો (ધર્મતત્વનું જ્ઞાન ) અન્યને પ્રદાન કરવાની અને કેટલાક ધર્મો અન્યને પ્રદાન કરવાની મારી ઈચ્છા છે. જે ધર્મો હું અન્યને પ્રદાન કરવા માગું છું, તે ધર્મોને ગ્રહણ કરવાને ગ્ય વ્યક્તિ આપણું ગણમાં મને કઈ દેખાતી નથી, પરંતુ પરગણમાં એવી વ્યક્તિઓ જરૂર જુદ છે. તે આ પ્રયજનને લીધે આપની આજ્ઞા લઈને હું આ ગણુ છોડવા માગું છું. આ પ્રકારે ગુરુની આજ્ઞા લઈને કઈ પણ સાધુ પોતાના ગણમાંથી નીકળી જઈ શકે છે,
सातभु २४-" इच्छामि गं भंते ! एगल्ल विहारपडिमं उपसंपज्जित्ताणं विहरित्तए" शिष्य शुरु पासेथी म छ।७१। भाटे मा प्रभारी डीन माशा માગે છે-“હે ગુરુ મહારાજ ! હું એકલવિહાર અભિગ્રહને રવીકાર કરીને, ગચ્છમાંથી નીકળીને જિનકલ્પ સાધુની જેમ વિહાર કરવા માગું છું. તે છે ગુરુદેવ ! હું આ ગણુમાંથી નીકળી જવા માટે આપની અનુજ્ઞા માગું છું.. સ્વગણમાંથી નીકળી જવાનું આ સાતમું કારણ સમજવું.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था-७ सू०१ सप्तविधगणापक्रमणनिरूपणम्
५३५ यद्वा-अत्र आधपदद्वयेन सम्यग्दर्शनार्थ गणापक्रमणमुक्तम् २ । तृतीयचतुर्थपदद्वयेन सम्यग्ज्ञानार्थम् । पञ्चमषष्ठपदद्वयेन च सम्यक्चारित्राथम् । तथाहि-सर्वधर्मानू रोचयामि श्रद्दधामि अहमिति तेषां स्थिरीकरणार्थ गणादपक्रमामीति प्रथमम् ।१। तथा-एककान् धर्मान् रोचयामि एककांस्तु न रोच. यामि-इति श्रद्धानाविषयीभूतानां धर्माणां श्रद्धानार्थ गणादपक्रमामीति द्वितीयम् ।२। इत्यनेन पदद्वयेन सर्व विषयं देशविषयं च सम्यग्दर्शनं श्रद्धातुं गणाद. पक्रमणमुक्तम् ॥२॥
यदा-यहां सूत्र में आदिके दो पदों द्वारा सम्यग्दर्शनके लिये गणसे अपक्रमण कहा गया है, तृतीय और चतुर्थ पदसे सम्यग्ज्ञानके लिये गणसे अपक्रमण ( बाहर निकलना ) कहा गया है, पंचम छठे पद द्वयसेसम्यक चारित्रके लिये गणसे अपक्रमण कहा गयाहै, जैसे-" सर्व धर्मान् रोचयामि" मैं समस्त श्रुतचारित्र धर्मों पर श्रद्धा करता हूँ इसलिये उनकी स्थिरताके लिये मैं गणसे निकलता हूँ १ ऐसा यह मथम कारण है-तथा जो धर्म मेरे श्रद्धानके विषयभूत नहीं हैं, उन्हें श्रद्धानका विषयभूत बनाने के लिये मैं इस गणसे निकलता है-ऐसा यह द्वितीय कारण है २ इस तरह इन दो पदोंसे सर्व विषयवाले अथवा देश विषयवाले सम्यग्दर्शन पर विश्वास करने के लिये गणसे अपक्रमण कहा गया है २ तथा-सर्व धर्म विषयक अथवा देश धर्म विषयक
અથવા–આ સત્રમાં પહેલાં બે પ્રજને દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે સમ્યગ્દર્શનની પ્રાસીને માટે સાધુ પોતાના ગણમાંથી અ૫ક્રમણ કરી શકે છે. ત્રીજા અને ચોથા પદ દ્વારા એ વાત સૂચિત થાય છે કે સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિને માટે સાધુ પોતાના ગણમાંથી નીકળી જઈ શકે છે. પાંચમાં અને છઠ્ઠા પદ દ્વારા એ વાત સૂચિત થાય છે કે સમ્યફ ચારિત્રને માટે સાધુ સ્વગણમાંથી નિર્ગમન કરી શકે છે.
“सर्वधर्मान् रोचयामि" मा सूत्रा द्वारा समांथा नीजी नपानु આ પ્રકારનું કારણ બતાવવામાં આવ્યું છે-“મને સમસ્ત મૃતચારિત્ર રૂપ ધર્મો પર શ્રદ્ધા છે. તેની સ્થિરતા ટકાવી રાખવા માટે હું ગણમાંથી નીકળવા માગું છું "
બીજું કારણ આ પ્રમાણે છે-“જે ધર્મત પ્રત્યે મને શ્રદ્ધા નથી તેમાં શ્રદ્ધા સ્થિર કરવાને માટે હું સ્વગણમાંથી નીકળી જવા માગું છું.” આ બે કારણે દ્વારા સર્વ વિષયવાળા અથવા દેશ વિષયવાળા સભ્યદર્શન પર વિશ્વાસ સ્થિર કરવાને માટે સ્વગણમાંથી નીકળી જવાની ઈચ્છા પ્રકટ કરવામાં આવી છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
___ स्थानाङ्गसूत्रे तथा-सर्वधर्मविषयक - देशधर्मविषयकसन्देहविनिवृत्तिसमर्थ सम्यरज्ञानमधिगन्तुं गणापक्रमणमिति 'सर्वधर्मान् विचिकित्सामि ॥३॥ एककान विचिकित्सामि ॥४॥ इति तृतीय-चतुर्थपदद्वयेन सूचितम् । तथा-धातूनामनेकार्थत्वात् 'जुहोमि' इत्यस्य आसेवे-इत्यर्थः । ततश्व-" सर्वधर्मान जुहोमि (५) तथा-एककान् जुहोमि एककान् नो जुहोमि (६)" इति पञ्चमषष्ठपदद्वयेन सम्यक्चारित्रार्थ गणापक्रमणमिति सूचितम् ॥ मू० १ ॥ ___एवं श्रद्धास्थैर्याद्यर्थमन्यथा वा गणादपक्रान्तस्य कस्यचिद् विभज्ञानमुत्प. घते इति तस्य भेदानाह
मूलम्-सत्तविहे विभंगणाणे पण्णते, तं जहा-एगदिसिलोगाभिगमे १, पंचदिसिलोगाभिगमे २, किरियावरणे जीवे ३, मुदग्गे जोवे ४, अमुदग्गे जीवे ५, रूवी जीवे ६, सव्वामिणं सन्देहको हटानेमें समर्थ जो सम्यग्ज्ञान है, उसे प्राप्त करने के लिये गणसे अपक्रमण तृतीय चतुर्थ पदयसे सूचित किया गया है, तथाधातुओंके अनेक अर्थ होते हैं-इस कथनके अनुसार " जुहोमि" इस क्रिया पदका अर्थ-"आसेवे" ऐसा होता है-अतः इसके अनुसार मैं समस्त धर्मों का अच्छी तरहसे सेवन करता हूँ ६ हे पदसे किन्हीं श्रतचारित्र धर्मों का मैं सेवन करता हूँ-किन्हींका सेवन नहीं करता है-इस तरहके पांचवें और छठे पदक्ष्यसे वह सम्यक् चारित्रके लिये गणसे अपक्रमण (गणको छोडता है) करता है ऐसा सूचित किया गया है। सू० १॥
સર્વ ધર્મ વિષયક અથવા દેશધર્મ વિષયક સદેહને દૂર કરવાને સમર્થ એવા સમ્યગૂજ્ઞાનની પ્રાપ્તિને માટે વગણમાંની અપકમણ કરવાની વાત ત્રીજા અને ચોથા પદ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે.
धातुमाना अने, म ाय छे. " जुहोमि" मायापहने। अथ "आसेये" ५॥ थाय छ । प्रारे त यापहने। म वामां आवे તે પાંચમાં પદનો અર્થ આ પ્રમાણે થશે-“હું સમસ્ત ધર્મોનું સારી રીતે સેવન કરું છું, ” છઠ્ઠા પદને આ પ્રમાણે અર્થ થઈ શકે-“કેટલાક શ્રત અગ્નિ ધન સેવન કરું છું અને કેટલાકનું સેવન કરતો નથી. આ રીતે પાંચમાં અને પદ દ્વારા એ વાત સૂચિત થાય છે કે તે સમ્યક ચારિત્રને માટે ગણુમાંથી નીકળી જવા માગે છે. એ સૂ. ૧ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०७ सू० २ सप्तविधविभज्ञाननिरूपणम् जीवे ७। तत्थ खल्ल इमे पढमे विभंगनाणे जया णं तहारुवस्स समणस्स वा माहणस्त वा विभंगणाणे समुप्पज्जइ, से णं तेणं विभंगणाणेणं समुप्पन्नणं पासइ-पाईणं वा पडीणं वा दाहिणं वा उदीर्ण वा उड्ढे वा जाव सोहम्मे कप्पे । तस्स णं एवं हवइ अस्थि णं मम अइसेसे पाणदंसणे समुप्पण्णे एगदिसि लोगाभिगमे । संतेगइया समणा वा माहणा वा एवमाहंसु-पंचदिसिं लोगाभिगमे । जे ते एवमाहंसु-मिच्छं ते एवमासु । पढमे विभंगणाणे ॥१॥अहावरे दोच्चे विभंगनाणे, जया णं तहारुवस्स समणस्स वा माहणस्स वा विभंगणाणे समुप्पज्जइ, से णं तेणं विभंगणाणणं समुप्पन्नेणं पासइ पाईणं वा पडीणं वा दाहिणं वा उदीणं वा उर्ल्ड वा जाव सोहम्मे कप्पे, तस्स णं एवं हवइ-अस्थिणं मम अइसेसे गाणदंसणे समुप्पन्ने पंचदिसिं लोगाभिगमे। संतेगइया समणा वा माहणा वा एवमाहंसु एगदिसिं लोगाभिगमे । जे ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमाहंसु । दोच्चे विभंगनाणे ॥२॥अहावरे तच्चे विभं. गनाणे-जया णं तहारूवस्स समणस्स वा माणस्स वा विभंगनाणे समुप्पज्जइ, से गं तेणं विभंगनाणणं समुप्पन्नेणं पासइपाणे अइवाएमाणे, मुसं वएमाणे. अदिनमादियमाणे, मेहणं पडिसेवमाणे, परिग्गहं परिगिण्हमाणे, राइभोयणं भुंजमाणे वा, पावं च णं कम्मं कीरमाणं णोपासइ, तस्स णमेवं हवइअस्थि णं मम अइसेसे णाणदंसणे समुपन्ने, किरियावरणे जीवे,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
स्थानाङ्गसूत्रे संतेगइया समणा वा माहणा वा एवमासु नो किरियावरणे जोवे । जे ते एवमासु मिच्छं ते एवमासु । तच्चे विभंगनाणे । ३। अहावरे चउत्थे विभंगनाणे-जया णं तहारुवस्स समणस्स वा माहणस्त वा जाव समुप्पज्जइ, से णं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नेणं देवामेव पासई, बाहिरब्भंतरए पोग्गले परियाइत्ता पुढेगत्तं णाणत्तं फुसिया फुरेत्ता फुटित्ता विउवित्ता णं विउवित्ता गं चिट्टित्तए, तस्स णं एवं हवइअस्थि णं मम अइसेसे णाणदंसणे समुप्पण्णे-मुयग्गे जीवे। संतेगइया समणा वा माहणा वा एवमाहंसु-अमुयग्गे जीवे । जे ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमाहंसु । चउत्थे विभंगमाणे ॥४॥ अहावरे पंचमे विभंगनाणे,-जया णं तहारूवस्त सम
स्स वा जाव समुप्पज्जइ, से णं तेणं विभंगणाणेणं समुप्पणेणं देवामेव पासइ, बाहिरभंतरए पोग्गले अपरियाइत्ता पुढेगतं णाणतं जाव विउवित्ता णं २ चिहित्तए, तस्स णं एवं हवइ-अस्थि जाव समुप्पन्ने अमुयग्गे जीवे । संतेगइया समणा वा माहणा वा एवमाहंसु-मुयग्गे जीवे । जे ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमासु । पंचमे विभंगनाणे ॥५॥ अहावरे छट्टे विभंगनाणे, जयाणं तहारुवस्स समणस्स वा माहणस्स वा जाव समुप्पज्जइ । से गं ते गंविभंगनाणेणं समुप्पनेणं देवामेव पासइ-बाहिरब्भंतरिए पोग्गले परियाइत्ता वा अपरियाइत्ता वा पुढेगत्तं णाणत्तं फुसेत्ता जाव विउवित्ता णं २ चिहि
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सुघाटीका स्था०७ सू० २ सप्तविधविभङ्गज्ञाननिरूपणम्
५२९ तए । तस्स णं एवं हवइ-अस्थि णं मम अइसेसे गाणदंसणे समुप्पण्णे रूवी जीवे । संतेगइया समणा वा माहणा वा एवंमाहंसु--अरूवी जीवे । जे ते एवमासु मिच्छं ते एवमाहंसु । छठे विभंगनाणे ॥६॥ अहावरे सत्तमे विभंगनाणे जया गं तहारूवस्त समणस्स वा माहणस्त वा विभंगनाणे समुप्पज्जइ, से णं तेणं विभंगनाणेणं समुप्पन्नणं पासइ-सुहमेणं वाउकाएणं फुडं पोग्गलकायं एयंतं वेयंतं चलंतं खुब्भंत फंदंत घट्टतं उदीरतं तं तं भावं परिणमंतं । तस्स णं एवं हवइअत्थि णं मम अइसेसे णाणदंसणे समुप्पण्णे, सबभिणं जीवा संतेगइया समणा वा माहणा वा एवमाहंसु-जीवा चेव अजीवा चेव । जे ते एवमासु मिल्छं ते एवमाहंसु, तस्त णं इमे चत्तारि जीवनिकाया णो सम्ममुवगया भवंति, तं जहा-- पुढविकाइया, आऊ, तेऊ, वाउकाइया, इच्चएहिं चउहिं जीवनिकाएहिं मिच्छा दंडं पयत्तेइ । सत्तमे विभंगनाणे ॥सू०२॥ ____ छाया--सप्तविधं विभङ्गज्ञानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-एकदिशि लोकाभिगमः १, पञ्चदिशि लोकाभिगमः २, क्रियाकरणो जीवः ३, मुदग्रो जीवः ४, अमुदग्रो जीवः ५, रूपी जीवः ६, सर्वमिदं जीवाः ७। तत्र खलु इदं प्रथमं विभङ्गज्ञानम् यदा खलु तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा विभङ्गज्ञानं समुत्पद्यते, स खलु तेन विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन पश्यति-प्राचीनां वा प्रतीचीनां वा दक्षिणां वा उदीचीनां वा ऊर्ध्वा वा यावत् सौधर्म कल्पम् । तस्य खलु एवं भवति-अस्ति खलु मम अतिशेष ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् एकदिशि लोकाभिगमः । सन्ति एकके या माहना वा एवमाहु:-पश्चदिशि लोकाभिगमः। ये ते एवमाहुः, मिथ्या ते एवमाहुः । प्रथमं विभङ्गज्ञानम् १॥ अथापरं द्वितीयं विभङ्गज्ञानम्-यदा खलु तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा विभज्ञानं समुत्पद्यते,स खलु तेन विमङ्ग
स्था०-६७
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे ज्ञानेन समुत्पन्नेन पश्यति-प्राचीनां वा प्रतीचीनां वा दक्षिणां या उदीचीनां या अर्वा वा याक्त् सौधर्म कल्पम् । तस्य खलु एवं भवति-अस्ति खलु मम अति. शेषं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्न-पश्चदिशि लोकाभिगमः । सन्ति एकके श्रमणा वा माहना वा एवमाहुः-एकदिशि लोकाभिगमः । ये ते एवमाहुः मिथ्या ते एवमाहुः। द्वितीयं विमङ्गज्ञानम् । अथापरं तृतीयं विभङ्गज्ञानम्-यदा खलु तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य या विभङ्गज्ञानं समुत्पद्यते, स खलु तेन विभङ्गज्ञानेन समु. स्पन्नेन पश्यति-प्राणान् अतिपातयमानान् मृषावदतः, अदत्तमाददानान्, मैथुनं प्रतिसेवमानान, परिग्रहं परिगृह्णतो, रात्रिभोजनं सुञ्जानान् वा, पापं खलु कर्म क्रियमाणं नो पश्यति । तस्य खलु एवं भवति-अस्ति खलु मम अतिशेष ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्-क्रियावरणो जीवः । सन्ति एकके श्रमणा वा माहना वा एवं. माहुः-नो क्रियावरणो जीवः । ये ते एवमाहुः, मिथ्या ते एवमाहुः । तृतीयं विभाज्ञानम् ३। अथापरं चतुर्थे विभङ्गज्ञानम्-यदा खलु तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा यावत् समुत्पद्यते, स खलु तेन विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन देवा. नेव पश्यति बाह्याभ्यन्तरकान् पुद्गलान् पर्यादाय पृथक् एकत्वं नानात्वं वा स्फोरयित्वा स्फोटयित्वा विकुर्वित्वा खलु विकुर्वित्वा खलु स्थातुम् । तस्य खलु एवं भवति-अस्ति खलु मम अतिशेषं ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , मुदग्रो जीवः । सन्ति एकके श्रमणा वा माहना वा एबमाहुः-अमुदग्रो जीवः । ये एवमाहुः मिथ्या ते एवमाहुः । चतुर्थं विभङ्गज्ञानम् ४ । अथापरं पञ्चमं विभङ्गज्ञानम्यदा खलु तथारूपस्य श्रमणस्य वा यावत् समुत्पद्यते, स खलु तेन विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन देवानेव पश्यति, बाह्याभ्यन्तरान् पुद्गलान् अपर्यादाय पृथक् एकत्वं नानात्वं यावद् विकुर्वित्वा खलु २ स्थातुम् । तस्य खलु एवं भवति-अस्ति यावत् समुत्पन्नम् अमुदग्रो जीवः। सन्ति एकके श्रमणा वा माहना वा एवमाहुः मुदग्रो जीवः । ये ते एवमाहुः, मिथ्या ते एवमाहुः। पञ्चमं विभङ्गज्ञानम् ५। अथापरं षष्ठ विभज्ञानम्-यदा खलु तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा यावत् समुत्पद्यते, स खलु तेन विभङ्गज्ञानेन समुत्पन्नेन देवानेव पश्यति-बाह्याभ्यन्तरान् पुद्गलान् पर्यादाय वा अपर्यादाय वा पृथक् एकत्वं नानात्वं स्पृष्ष्टा यावत् विकुवित्वा खलु २ स्थातुम् । तस्य खलु एवं भवति-अस्ति मम अतिशेष ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् , रूपी जीवः । सन्ति एकके श्रमणा वा माहना वा एवमाहुः-अरूपी जीवः । ये ते एवमाहुः, मिथ्या ते एवमाहुः । षष्ठं विभङ्गज्ञानम् ६। अथापरं सप्तम विभङ्गज्ञानम् -यदा खलु तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा विभङ्गज्ञानं समु. त्यपद्यते, स खलु तेन विभज्ञानेन समुत्पन्नेन पश्यति-सूक्ष्मेण वायुकायेन स्पृष्टं
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू. २ सप्तविधिमज्ञाननिरूपणम्
५३१ पुद्गलकायम् एजमानं व्येजमानं चलन्तं क्षुभ्यन्तं स्पन्दमानं घट्टयन्तम् उदीरयन्तं तं तं भावं परिणमन्तम् । तस्य खलु एवं भवति-अस्ति खलु मम अतिशेष ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्-सर्वमिदं जीवाः । सन्ति एकके श्रमणा वा माहना वा एव. माहुः-जीवाश्चैव अजीवाश्चैव । ये ते एवमाहुः मिथ्या ते एवमाहुः । तस्य खलु इमे चत्वारो जीवनिकायाः नो सम्यगुगगता भवन्ति, तद्यथा-पृथिवीकायिका, आपः, तेजांसि, वायुकायिकाः । इत्येतेश्चतुर्भिर्जीवनिकायैः मिथ्यादण्ड प्रवर्तयति । सप्तमं विभङ्गज्ञानम् ।। मू० २॥
टीका-'सत्तविहे विभंगनाणे ' इत्यादि
विभङ्गज्ञानम्-वि-विरुद्धो वितथा अन्यथा वा भङ्ग वस्तुभङ्गो वस्तुचिकल्पा यस्मिंस्तद् विभङ्गम् , तच तज्ज्ञानं चेति विभङ्गज्ञानम्-मिथ्यात्वसहितोऽवधिरित्यर्थः, तत् सप्तविधं-सप्तप्रकारं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-एकदिशि-एकस्यां दिशि-पूर्वादिकया कदाचिदेकया दिशा लोकाभिगमा लोकाववोधः । विभङ्गता चास्य शेष
इस तरह श्रद्धाकी स्थिरताके लिये या और किसी कारणसे गच्छसे बाहर हुए किसी साधुको विभङ्गज्ञान उत्पन्न हो जाता है अतः अब सूत्रकार उसके भेदोका कथन करते हैं__ " सत्तविहे विभंगनाणे पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र २॥
टीकार्थ-विभंगज्ञान सात प्रकारका कहा गयाहै, वि-विरुद्ध वितथअन्यथा है, भङ्ग-वस्तुका भङ्ग-वस्तुका विकल्प जिसमें ऐसा वह विभंग है, विभंग रूप जो ज्ञान वह विमंग ज्ञान है-मिथ्यात्व सहित अवधिज्ञानका नाम विभंगज्ञान है, यह विभंग ज्ञान सात प्रकारका होता है, इनमें कोई एक विभङ्ग ज्ञान ऐसा होता है, जो किसी एक दिशासे
આ પ્રકારે શ્રદ્ધાની સ્થિરતાને માટે અથવા બીજા કોઈ કારણને લીધે ગણમાંથી નીકળી જતા કેઈ સાધુને કયારેક વિભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર વિર્ભાગજ્ઞાનના ભેદનું કથન કરે છે.
"सतविहे विभंगनाणे पण्णत्ते " त्या:ટીકાઈ–વિલંગજ્ઞાન સાત પ્રકારનું કહ્યું છે. “વિ' એટલે વિરૂદ્ધ અથવા વિપરીત, અને “ભગ” એટલે વસ્તુને વિકલ૫. જેમાં વસ્તુને વિપરીત વિકલ્પ હોય છે તેને વિભંગ કહે છે. એવા વિભંગ રૂપ જે જ્ઞાન છે તેને વિભંગ જ્ઞાન કહે છે. અથવા મિથ્યાત્વયુક્ત અવધિજ્ઞાનને વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે. તેના નીચે પ્રમાણે સાત પ્રકાર કહ્યા છે--
_) કેઇ એક વિર્ભાગજ્ઞાન એવું હોય છે કે જે લોકની કઈ એક દિશામાં-પૂર્વાદિ એક જ દિશામાં રહેલા પદાર્થને અભિગમ (બંધ) કરાવે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
स्थानाङ्गसूत्रे दिक्षु लोकस्यानवबोधेन तस्य प्रतिबोधादिति प्रथमं विभङ्गज्ञानम् १। तथापञ्चदिशि-पञ्चसु दिक्षु लोकाभिगमो भवति, कस्यांचिदेकस्यां लोकाभिगमो न भवति । विभङ्गता चात्रापि एकस्यां दिशि लोकावबोधप्रतिषेधनाद बोध्या। इति द्वितीयं विभङ्गज्ञानम् २। तथा-क्रियावरणः-क्रियैव आवरण ज्ञानादि स्वरूपाच्छादकं यस्य स तादृशो जीवो, न तु कर्मावरणो जीवः इत्यभ्युपगमपरंविभङ्गज्ञानम् । एवंविधविभङ्गज्ञानवान् जीवैः क्रियमाणमाणातिपातादिकं क्रियामात्रमेव पश्यति न तु तद्धेतुकर्म । कर्मणाम दर्शनेन अनभ्युपगमात्र विमानता इति तृतीयं विभङ्गज्ञानम् ३। पूर्वादि दिशासे लोकका अभिगम बोध करता है, इसमें विमङ्गता शेष दिशाओंमें लोकके अनयबोधसे है, क्योंकि शेष दिशाओंमें वह उसका प्रतिषेध करताहै, ऐसा यह प्रथम विमङ्ग ज्ञान है १ कोई एक विभङ्ग ज्ञान ऐसा होताहै, कि जिससे पांच दिशाओंमें लोकाभिगम(लोकका ज्ञान होता है, किसी एक दिशामें लोकाभिगम नहीं होता है, यहां पर भी विभङ्गता एक दिशामें लोकके अववोधका प्रतिषेध होनेसे है, ऐसा यह द्वितीय विभा ज्ञान है २।
क्रियावरण–क्रियारूप आवरणवालाही जीव है, अर्थात् ज्ञानादि निज स्वरूपकी आच्छादक क्रियाही है-कर्मरूप आवरणवाला जीव नहीं है-कर्म रूप आवरण जीवके ज्ञानादि निजस्वरूपका आच्छादक नहीं है ऐसी मान्यता जिस विभङ्ग ज्ञानको है, ऐप्ता वह तृतीय विभङ्ग છે. બાકીની દિશાઓમાં રહેલા પદાર્થને બેધ તે કરાવી શકતું નથી, તે કારણે જ તેમાં વિસંગતા સમજવી. કારણ કે લોકની બાકીની દિશાઓમાં રહેલા પદાર્થોને અભિગમ (બોધ) થવાને અહીં પ્રતિષેધ (નિષેધ) કહ્યો છે.
(૨) કેઈ એક વિર્ભાગજ્ઞાન એવું હોય છે કે જેના દ્વારા લોકની પાંચ દિશાઓમાં રહેલા પદાર્થોને બોધ થાય છે, પણ બાકીની એક દિશામાં રહેલા પદાર્થને અભિગમ (બંધ) તેના દ્વારા થતું નથી. અહીં પણ એક દિશામાં લોકના અવબોઘના પ્રતિષેધને કારણે તે જ્ઞાનમાં વિર્ભાગતા સમજવી જોઈએ.
(3) या५२-" या ३५ १२४ाग ७१ छ. मे है જ્ઞાનાદિ નિજ વરૂપની આરછાદક ક્રિયા જ છે. કર્મરૂપ આવરણવાળે જીવ નથી એટલે કે કમરૂપ આવરણ છવના જ્ઞાનાદિ નિજસ્વરૂપનું આચ્છાદક નથી.” આ પ્રકારની માન્યતાવાળું જે વિર્ભાગજ્ઞાન છે તેને વિર્ભાગજ્ઞાનના ત્રીજા ભેદ રૂપ સમજવું. આ પ્રકારના વિભળજ્ઞાનવાળે જીવ જી દ્વારા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था ७ सू०२ सप्तविघविभज्ञाननिरूपणम्
५३३ तथा-मुदयो जीव-बाह्याभ्यन्तररचितशरीरो जीव इत्यभ्युपगमपरं विभङ्ग ज्ञानम् । बाह्याभ्यन्तरपुद्गलानादाय वैक्रियं कुर्वतो भवनपत्यादीन् देवान् दृष्ट्वा एवं विभङ्गज्ञानमुत्पद्यते । इति चतुर्थं विभङ्गज्ञानम् ।
तथा-अमुदग्रो जीवः-भवधारणीयापेक्षया बाह्याभ्यन्तरपुद्गलादानं विनैव रचितशरीरो जीव इत्यभ्युपगमपरं विभङ्गज्ञानम् । बाह्याभ्यन्तरपुद्गलान् अनादायैव चैक्रियकरणेन रचितशरीरान् देवान् दृष्ट्वा एवंविधं विभङ्गज्ञानमुत्पद्यते ज्ञान है। इस प्रकारके विभङ्ग ज्ञानवाला जीव जीवों द्वारा क्रियमाण प्राणातिपातादिक क्रियामात्रकोही जानताहै-देखताहै उसके हेतुभूत कर्मको नही देखताहै, यहां पर विभगता कर्मों के नहीं दिखनेके कारण उसकी अनभ्युपगमतासे(नहीं जाननेसे है)जो विभङ्गज्ञान ऐसा मानताहै, कि बाह्य
और आभ्यन्तर पुगलोंसे रचित शरीरवालाही जीव है, विभङ्ग ज्ञानीको बाह्य आभ्यन्तर पुद्गलोंको ग्रहण करके वैक्रियकी उत्तर वैक्रिय शरीरकी रचना करते हुए भवनपत्यादिक देवोंको देखकर ऐसा यह विभङ्ग ज्ञान उत्पन्न होता है । यह चौथे प्रकारका मुदग्रनामका विभङ्गज्ञान है । अमुदग्रोजीव भवधारणीय शरीरको अपेक्षासे पांचवें नम्बरवाला विभङ्गज्ञान ऐसा मान्यतावाला होता है, कि जीव बाह्य आभ्यन्तर पुद्रलोको ग्रहण किये विनाही रचित शरीरवाला होता है, अर्थातबाह्य एवं आभ्यन्तर पुद्गलोंको विना ग्रहण कियेही रचित शरीरवाला देवोंको देखकर इस प्रकारका यह विभङ्ग ज्ञान उत्पन्न होता है કરાતી પ્રાણાતિપાદિક ક્રિયા માત્રને જ જાણે છે–દેખે છે, પરંતુ તેના હેતભૂત કર્મને દેખતે નથી. અહીં કર્મોને નહીં દેખવાને કારણેતેની અનભુપગમતાને લીધે વિસંગતા સમજવી.
(૪) મુદા નામનું વિસંગજ્ઞાન –જે વિર્ભાગાન એવું માને છે કે બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુલેથી રચિત શરીરવાળો જ જીવ છે, તે વિલંગજ્ઞાનને ચોથા પ્રકારનું વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે. ભવનપતિ આદિ દેવોને બાહ્ય અને આભ્યન્તર અને ગ્રહણ કરીને ઉત્તર વિકીય શરીરની રચના કરતા જોઈને વિર્ભાગજ્ઞાનીમાં આ પ્રકારનું વિભંજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ ચેથા પ્રકારનું મુદગ્ર નામનું વિર્ભાગજ્ઞાન છે.
(૫) અમુદ વિલંગજ્ઞાન–બાહા અને આભ્યન્તર પુલેને ગ્રહણ કર્યા વિના જ રચિત શરીરવાળા દેવને જોઈને એવું વિર્ભાગજ્ઞાન કે જીવમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અને આભ્યન્તર પુલને ગ્રહણ કર્યા વિના જ રચિત શરીરવાળે થઈ જાય છે. ભવધારણીય શરીરની અપેક્ષાએ પાંચમા પ્રકારનું વિલંગજ્ઞાન આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
स्थानाङ्गसूत्रे
इति पञ्चमं विभङ्गज्ञानम् । ५ । तथा-रूपी जीवः - वैक्रियशरीरवतो देवान् दृष्ट्वा रूपयेव जीव इति यदभ्युपगच्छति तत् षष्ठं विभङ्गज्ञानम् |६|
तथा - सर्वमिदं जीवाः - वायुना चलन्तं पुद्गलकार्यं दृष्ट्वा ' इदं सर्वं वस्तु जीवा एव चलनधर्मत्वात् ' इति निश्चयतो यदभ्युपगच्छति, तत् सप्तमं विभङ्गज्ञानग् ७ इति । इत्थं सामान्यतः सप्तविधं विभङ्गज्ञानमुद्दिश्य सम्प्रति तदेव विशेषतो विवरीतुमाह-' तत्थ ' इत्यादि ।
,
तत्र तेषु सप्तसु विभङ्गज्ञानेषु मध्ये खलु इदं वक्ष्यमाणं प्रथमं विभङ्ग ज्ञानम्, तथाहि - यदा यस्मिन् काले तथारूपस्य = तथाविधस्य श्रमणस्य = निर्ग्रन्थ मुनेर्वा, माहनस्य मूलगुणधरस्य वा विभङ्गज्ञानं समुत्पद्यते स खलु विभङ्गज्ञानवान् श्रमणो मानो वा समुत्पन्नेन तेन विभङ्गज्ञानेन प्राचीनां पूर्वादिशं वा अथवा - "रूपीजीवः " वैक्रिय शरीरवाले देवों को देखकर रूपीही जीव है ऐसा जो मानता है, वह छठे नम्बरका विभंग ज्ञान है । " सर्वमिदं जीवाः " वायुले चलित पुलकायको देखकर ये सब वस्तुएँ जीव स्वरूप है, क्योंकि ये सब चलन धर्मवाली है, ऐसी मान्यतावाला जो विभङ्ग ज्ञान होता है, वह सातवें प्रकारका विभंगज्ञान है । इस प्रकार से सामान्यप्रकार के विभङ्गज्ञानका कथन करके अब सूत्रकार विशेषरूपसे इसका कथन करते हैं- " तत्थ " इत्यादि-जब इन सात प्रकार विभंगज्ञान तथाविध श्रवण के निर्ग्रन्थ मुनिके अथवा-माहन के मूल गुण धारीके उत्पन्न होता है-तब वह विभंग ज्ञानवाला श्रमण अथवा माहन समु. (६) " रूपी जीवः " वैडिय शरीरवाणा हेवाने लेने " રૂપી જ જીવ છે, ” આ પ્રકારની માન્યતા જે વિભગજ્ઞાનવાળા જીવ ધરાવે છે. તે જીવના વિભ’ગજ્ઞાનને છઠ્ઠા પ્રકારનું વિભ’ગજ્ઞાન કહે છે.
"
(७) " सर्वमिदं जीवाः " वायुथी उपायमान थतां युद्धसमायने लेने " सधणी वस्तुओ। १ ३५४ है, अरशु तेथे असन धर्मवाजी छे, " આ પ્રકારની માન્યતાવાળુ. જે વિભગજ્ઞાન છે તેને સાતમાં પ્રકારનુ विलज्ञान उडे छे.
આ પ્રકારે વિભ’ગજ્ઞાનના સાત પ્રકારનું સામાન્ય કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેમનું વિસ્તૃત નિરૂપણ કરે છે. तत्थ " इत्यादि
66
ઉપર દર્શાવેલા સાત પ્રકારના વિભગજ્ઞાનમાંથી પહેલા પ્રકારનું વિભગજ્ઞાન જ્યારે કોઈ શ્રમણ નિગ્રંથને અથવા માહણુને ( મૂલ ગુણધારીને ) ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે વિલંગજ્ઞાનવાળા તે શ્રમણ અથવા માહણ તેના તે
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटोका स्था० ७ सु. २ सप्तविधविभङ्गशाननिरूपणम् प्रतीचीनां पश्चिम दिशं, दक्षिणां वा दिशम् , उदीचीनाम्-उत्तरां वा दिशम् , जावा दिशं यावत्सौधर्म कल्पं पश्यति । अघोदिकू तु विभङ्गज्ञानिनां दृश्यत्वेन नोक्ता । सा तु अवधिज्ञनिनामपि दुरधिगमा भवति, विभङ्गज्ञानिनां तु सुतरामेवेति त्रिस्थानके चतुर्थीदेशे प्रपश्चितं, तत एवं बोध्यमिति । ततस्तस्य पूर्वदिगाधन्यतमदर्शिनो विभङ्गज्ञानिन एवं भवति एवंविधो विकल्पो जायतेयत् मम अतिशेषम् शेषाण्यतिक्रान्तम्-अतिशेषं-अतिशयं ज्ञानदर्शनम्-ज्ञानं च दर्शनं चेति ज्ञानेन सहित दर्शनं चेति समुत्पन्नम् । किमात्मकं ज्ञानदर्शनं समुत्पत्पन्न उस विभंग ज्ञानसे पूर्व दिशाको अथवा उत्तर दिशाको अथवा उर्व दिशाको यावत् सौधर्मकल्पको देखता है, विभंग ज्ञानियोंको अधोदिशाका अवलोकन नहीं कहा गया है, क्योंकि अवधिज्ञानियोंको भी उसका देखना जानना दुरभिगम रूप कहा गया है, अतः जब वह अवधिज्ञानियों द्वारा भी दुरधिगम है, तब विभंग ज्ञानियों के लिये तो दुरधिगम है ही यह बात अपने आपही सध जाती है, इस विषयको यदि अच्छी तरहसे देखना हो तो यह हमने त्रिस्थानकके चतुर्थ उद्देशकमें विस्तारके साथ विवेचित किया है, सो वहांसे देख लेना चाहिये अतः जब वह विभंगज्ञानी पूर्व दिशा आदिमेंसे किसी एक दिशाका अवलोकन करता है-तब उसका ऐसा विचार होता है-उसके मनमें ऐसा विकल्प उठता है-कि मुझे अतिशय ज्ञान एवं दर्शन-अथवा વિલંગજ્ઞાનના પ્રભાવથી કઈ પણ એક દિશામાં રહેલા લોકગત પદાર્થોને જોઈ શકે છે. વિભાગજ્ઞાની અદિશાનું અવલોકન કરી શકતા નથી, પરંતુ પર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ અથવા ઉર્વ દિશાનું અવલોકન કરી શકે છે. ઉર્થ દિશામાં સૌધર્મકલ્પ પર્યન્તના પદાર્થો તે જોઈ શકે છે. વિર્ભાગજ્ઞાનીઓ અને દિશાનું અવલોકન કરી શકતા નથી. અવધિજ્ઞાનીઓને માટે પણ અદિશામાં દેખવાનું દુરાધિગમ રૂપ કહ્યું છે. જે અદિશાનું અવલેકન અવધિજ્ઞાનીઓ માટે પણ સુરધિગમ રૂપ કહ્યું છે, તે વિભળજ્ઞાનીઓ માટે દુરાધિગમ રૂપ હોય એમાં નવાઈ શી!
ત્રિસ્થાનકના ચોથા ઉદ્દેશામાં આ વિષયનું વિસ્તારપૂર્વક નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તે જિજ્ઞાસુ પાઠકએ તે ત્યાંથી વાંચી લેવું.
પહેલા પ્રકારના વિર્ભાગજ્ઞાનવાળે પુરુષ પૂર્વાદિ કઈ પણ એક દિશામાં રહેલા પદાર્થોને જ જાણી-દેખી શકે છે. તેથી આ વિસંગજ્ઞાન પ્રકટ થતા જ તેના મનમાં એ વિચાર થાય છે-એ વિકલ્પ ઉઠે છે કે મને અતિશય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
स्थानाङ्गसूत्रे न्नम् ? इत्याह-एकदिशि लोकाभिगम:-एकस्यामेव दिशि लोकोपलम्भो नत्वन्यासु दिक्षु इति । सन्ति पुनरेके श्रमणा वा माहना वा, ये एवमाहुः-पञ्चदिशि लोका. भिगमः-पञ्चसु दिक्षु लोकोपलम्भ इति । ये ते एवमाहुः, मिथ्या ते एवमाहुः, यत एकदिश्येव लोकोपलम्भ इति प्रथम विभङ्गज्ञानमिति १। द्वितीयं विभङ्गा ज्ञानमपि विभङ्गज्ञानवद् व्याख्येयम् । नवरमत्र वा शब्दाः समुच्चयार्थकाः बोध्या। प्रथमभङ्गे एकदिशि लोकाभिगमः, अत्र तु पश्चदिशीति । इति द्वितीयम् २ । यदा ज्ञान सहित दर्शन उत्पन्न हो चुका है, इससे मुझे ऐसा जानना देखना होता है-मैं ऐसा जानता देखता हूं-कि एकही दिशामें लोकका उपलम्भ है, अन्य दिशाओंमें नहीं है, अर्थात लोक किसी एकही दिशामें है, सब दिशाओं में नहीं है, ऐसाही बतानेवाले ज्ञान दर्शन मुझे उत्पन्न हुए हैं. अतः मेरा यधी पूर्वोक्त विचार ठीक है, इस प्रकारकी मान्यता. वाला जो उसे ज्ञान उत्पन्न हुआ है, वह विभंग इसलिये कहा गया है, कि उसने शेष दिशाओंमें लोकके होनेका निषेध किया है, क्योंकि ऐसा तो नहीं कि लोक एकही दिशामें हो-अन्य दिशाओंमें नहीं होतथा कितनेक श्रमण अथवा माहन ऐसे होते हैं जो ऐसा कहते हैं कि-पांच दिशाओमेही लोकका उपलब्धि है, यह विभंगज्ञान इसलिये है, कि यहाँ एक दिशामें लोकका उपलम्भ (देखना) उसने निषिद्ध किया है, यही बात-"ये ते एवमाहुः मिथ्या ते एवमाहुः" इस જ્ઞાન અને દર્શન–અથવા જ્ઞાનસહિત દર્શન ઉત્પન્ન થઈ ગયું છે. તેના પ્રભાવથી હું એવું જાણું અને દેખી શકું છું કે એક જ દિશામાં લેકનું અસ્તિત્વ છે, અન્ય દિશાઓમાં લેકનું અસ્તિત્વ જ નથી. આ વિસંગજ્ઞાનના પ્રભાવથી તે વિર્ભાગજ્ઞાનીમાં આ પ્રકારની માન્યતા ઘર કરે છે, તે કારણે બાકીની દિશાઓમાં લેકનું અસ્તિત્વ હેવાને જ તે નિષેધ કરે છે. તેની આ માન્યતા બેટી જ છે. લેકનું અસ્તિત્વ તે બધી જ દિશામાં હોય છે. એક જ દિશામાં લેકનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવાને કારણે તેના તે જ્ઞાનને વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે.
કેટલાક શ્રમ અથવા માહણેમાં બીજા પ્રકારનું વિભળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તેઓ લેકની અંદર કે પાંચ દિશાઓમાં રહેલા પદાર્થોને જાણું દેખી શકે છે, પરંતુ બાકીની એક દિશામાં રહેલા પદાર્થોને જોઈ શકતા નથી. તેથી તેઓ તે પાંચ દિશાઓમાં જ લેકનું અસ્તિત્વ માની લે છે. બાકીની એક દિશામાં લેક્રના અસ્તિત્વને તેઓ સ્વીકારતા નથી, તેથી જ तमना ज्ञान विज्ञान यु छ. मेवात सूत्रधारे "ये ते एक्माहुः
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू० २ सप्तविधविभङ्गज्ञाननिरूपणम्
५३७
च तथाविधस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा तृतीयं विभङ्गज्ञानमुत्पद्यते, तदा स प्राणातिपातान् मृषावादान् अदत्तादानानि मैथुनसेवां, परिग्रहसंग्रह, रात्रिभोजनं वा कुर्वतो जोवान् पश्यति, क्रियमाणं पापं कर्म च न पश्यति । ततः स क्रियावरणो जीव इति प्रतिपद्यते, कर्मावरणो जीव इति न प्रतिपद्यते । इति तृतीयं विभङ्गज्ञानम् ३ | तथा-यस्य तथाविधस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा चतुर्थ विभङ्गज्ञानमुत्पद्यते, ततः स तेन विभङ्गज्ञानेन देवान् पश्यति, कर्मभूतान् देवान् पश्यति ? इत्याह- ' बाहिरब्भंतरए ' इत्यादि ।
सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई, जब तथाविध श्रमणको अथवा माहनको तृतीय विभंग ज्ञान उत्पन्न होता है, तब वह प्राणातिपातोंको - मृषावादोंको, अदत्तादानों को, मैथुन सेवाको, परिग्रहके संग्रहको, और रात्रिभोजनको करते हुए जीवोंको देखता है, क्रियमाण पाप कर्मको नहीं देखता है, इससे जीव क्रियावरणवाला है, ऐसी उसकी मान्यता हो जाती है, कर्मरूप आवरणवाला जीव है-ऐसी उसकी मान्यता नहीं रहती है, ऐसा उसका ज्ञान विभंग इसलिये कहा गया है, कि वह जीवको जो कि वास्तविक रूपमें कर्मावरणवाला है, ऐसा न मानकर विपरीत रूप क्रियावरणवाला मानता है, ऐसा यह तृतीय विभंग ज्ञान है, तथा जिस तथाविध श्रमणको अथवा माहनको चतुर्थ विभंगज्ञान उत्पन्न होता है, उससे वह इस प्रकार से देवोंकों देखता है कि ये मिथ्या ते एवमाहुः આ સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરી છે. પાંચ જ દિશામાં લેાકનુ અસ્તિત્વ સ્વીકારતી તેમની આ માન્યતા પણ ખેાટી જ છે.
o
"
જે શ્રમણ અથવા માહણમાં ત્રીજા પ્રકારનું વિભગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ लय छे, ते आशातिपात, भृषावाह, महत्ताहान, मैथुन सेवन, परियड भने રાત્રિભાજન કરતાં જીવાને દેખે છે, પણ ક્રિયમાણુ પાપકર્મને દેખતા નથી. તે કારણે તે વિભ’ગજ્ઞાની એવું માનતા થાય છે કે જીવ ક્રિયાવરણવાળા જ છે, તે જીવને કર્મરૂપ આવરણવાળે માનતે નથી. તેના આ જ્ઞાનને વિભગ જ્ઞાન કહેવાનું કારણ એ છે કે જીવ વાસ્તવિક રીતે તા કાઁવરણવાળા હોવા છતાં પણ તે તેને ક્રિયાવરણવાળા માને છે. આ પ્રકારની વિપરીત માન્યતા તે જ્ઞાનને કારણે જ તેનામાં આવી હાય છે, તેથી જ તેના તે પ્રકારના જ્ઞાનને વિલ'ગજ્ઞાન કહે છે
ચેાથા પ્રકારના વિભ‘ગજ્ઞાનનુ. વિવેચન—જે કાઈ શ્રમણ અથવા માઢુ ણને ચાથા પ્રકારનું વિભંગનાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે એવુ માનતા થઈ જાય
स्था० - ६८
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
बाह्याभ्यन्तरान् बाह्याःशरीरावगाहक्षेत्राद् वहिर्भूताश्च ते आभ्यन्तराः= शरीरावगाहक्षेत्रान्तरालवर्तिनश्च ते तथा, तान् पुद्गलान् = वैक्रियवर्गणारूपान् तद्भिन्नान् वा पर्यादाय वैक्रियसमुद्घातेन समन्ताद् गृहीत्वा स्पृष्ट्वा तानेव पुद्गलान् स्पर्शविषयीकृत्य, स्फोरयित्वा स्पन्दयिन्या, स्फोटयित्वा = विकसितीकृत्य पृथक - देशकालमेदेन पृथक् क्वचित् कदाचिदित्यर्थः, एकत्वम् = एकरूपत्वं नानात्वं नानारूपत्वं विकुर्व्य विकुर्व्य उत्तरवैक्रियतया किञ्चित्कालं स्थातुं प्रहृतान् देवान् पश्यति । एवंविधान् देवान् पश्यतस्तस्य एवंविधो विकल्पो जायते यद् - मुदग्रः = बाह्याभ्यन्तरपुद्गलरचितशरीरो जीव इति । इति चतुर्थं विभङ्गज्ञानम् ४ । तथा-यस्य तथाविधस्य श्रमणस्य माहनस्य वा पञ्चमं विभङ्गज्ञानदेव बाह्य - शरीरावगाह क्षेत्र से बहिर्भूत, एवं आभ्यन्तर शरीरावगाह क्षेत्रके अन्तरालवर्ती - वैक्रिय वर्गणारूप पुद्गलोंको अथवा तद्भिन्न पुगलों को वैक्रिय समुद्घात द्वारा चारों ओर से ग्रहण करके उन्होंने स्पर्श करके, उन्हें ही स्पन्दित करके उन्हेंही विकसित करके देशकालके अनुसार कदाचित् एक रूपसे कदाचित् नाना रूपसे विक्रिया करके उत्तर विक्रियामें कुछकाल तक स्थित रहते हैं, अतः इस प्रकार के देवोंको देखकर उसके मनमें ऐसा विकल्प उत्पन्न हो जाता है, कि जीव बाह्य एवं आभ्यन्तर पुगलोंसे रचित शरीरवाला है, ऐसा यह ज्ञान विभंग इसलिये कहा गया है, कि इस ज्ञानमें यह शरीर नामकर्मके द्वारा रचा गया है, इस बातको छोड़ दियागया है, ऐसा यह विभंग ज्ञान चतुर्थप्रकारका है, तथा - जिस तथाविध श्रमणको अथवा माहनको पांचवां છે કે દેવ બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુદ્ગલા વર્લ્ડ રચિત શરીરવાળા હોય છે. તેની આ પ્રકારની માન્યતાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે—
તે દેવેશને માહ્ય ( શરીરાવગાહ ક્ષેત્રની બહારના ) અને આભ્યન્તર ( શરીરાવગાહ ક્ષેત્રની અંદરના ) વૈક્રિય વગણુારૂપ પુદ્ગલને અથવા તેના કરતાં ભિન્ન પુદ્ગલેાને વૈક્રિય સમુદ્ધાત વડે ચામેરથી ગ્રહણ કરીને, તેમને સ્પર્શ કરીને, તેમને જ સ્પેન્દ્રિત કરીને, તેમને જ વિકસિત કરીને દેશકાળ અનુસાર કયારેક એક રૂપે અને કયારેક વિવિધ રૂપે વિક્રિયા કરીને ઉત્તર વિક્રિયામાં અમુક કાળ સુધી સ્થિત રહેતા જોવે છે. દેવાને આ પ્રકારે ઉત્તર વૈક્રીય શરીરની રચના કરતા જોઇને તેએ એવુ' માની લે છે કે જીવ બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુદ્ગલેાથી રચિત શરીરવાળે હાય છે, વાસ્તવિક રીતે જોઈએ તેા આ શરીર નામકમ દ્વારા રચાયુ છે. તેથી ઉપર્યુક્ત વિપરીત માન્યતાવાળા તે જ્ઞાનને વિલ ગજ્ઞાન કહેવામાં આવ્યુ' છે,
५३८
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था.७ सू. २ सप्तविधविभङ्गज्ञाननिरूपणम्
५३९ मुत्पयते । ततः स तेन विभङ्गज्ञानेन देवान् पश्यति, कीदृशान् देवान् पश्यति ? इत्याह-' बाहिरभंतरए ' इत्यादि ।
बाह्याभ्यन्तरान् पुद्गलान् अपर्यादाय वैक्रियसमुद्घातापेक्षया अगृहीत्या उत्पत्तिक्षेत्रस्थांस्तूत्पत्तिकाले गृहीत्वा, स्पृष्ट्वा उत्पत्तिक्षेत्रस्थान-पुद्गलान् स्पर्शविषयीकृत्य, स्फोरयित्वा, स्फोटयित्वा पृथक-क्वचित् कदाचित् एकत्वम् एकरूपत्यम्-भवधारणीयशरीरस्य एकत्वम् एकदेशापेक्षया कण्ठाघवयवापेक्षया वा, नानात्वं नानारूपत्वम् -अनेकदेशापेक्षया हस्ताङ्गुलाधवयवापेक्षया वा विकुन्य चिकुळ स्थातुं प्रवृत्तान् देवान् पश्यति । ततस्तस्य एवं विकल्पो जायते यत्अमुदग्रः अवाह्याभ्यन्तरपुद्गलरचितशरीरो जीवो न तु मुदग्रोजीव इति । इति पञ्चमं विभङ्गज्ञानमू। विभंग ज्ञान उत्पन्न होता है-तब वह उस विभंग ज्ञानसे इस प्रकार देवोंको देखता है, और उन्हें देखकर वह ऐसा विचार करता है-कि ये देव बाह्य एवं आभ्यन्तर पुद्गलोंको वैक्रिय समुद्घातकी अपेक्षा नहीं ग्रहण करके तथा उत्पत्ति क्षेत्र स्थित पुद्गलोंको तो उत्पत्ति कालमेंही ग्रहण करके, एवं उत्पत्ति क्षेत्र स्थित पुगलोंको स्पर्शन्द्रियका विषयभूत करके उन्हें स्पन्दित करके क्वचित् एकरूपसे-भवधारणीय शरीरकी अपेक्षासे अथवा कण्ठ आदि अवयवकी अपेक्षासे-एक रूपवाली-अथवा-नाना रूपसे अनेक देवोंकी अपेक्षासे या हस्त-अगुलि आदि अवयवोंकी अपेक्षासे अनेक रूपवाली-बार २ विक्रिया करते हैं, और इसी विक्रियामें इस समय रहते हैं, अतः जीव अमुदन है
પાંચમાં પ્રકારનું વિસંગજ્ઞાન–જે શ્રમણ અથવા માહણને પાંચમાં પ્રકારનું વિભાજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે એમ માનતો થઈ જાય છે કે જીવ અમુદગ છે–એટલે કે જીવ બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુલે વડે રચિત શરીરવાળે નથી. તેની આ માન્યતાનું કારણ આ પ્રમાણે છે –
તે તેના વિર્ભાગજ્ઞાનથી એવું દેખે છે કે દેવ બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુદ્ગલેને વિકીય સમુદુઘાતની અપેક્ષાએ ગ્રહણ ન કરીને તથા ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રસ્થિત પુલેને તે ઉત્પત્તિકાળમાં જ ગ્રહણ કરીને, અને ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રસ્થિત પુલોને સ્પર્શેન્દ્રિના વિષયભત કરીને, તેમને સ્પેન્દ્રિત કરીને કયારેક એક રૂપે-ભવધારણીય શરીરની અપેક્ષાએ અથવા કંઠ આદિ અવયવની અપેક્ષાએ એક રૂપવાળી અથવા વિવિધ રૂપે–અનેક દેવોની અપેક્ષાએ અથવા હાથ, આંગળી આદિ અવયની અપેક્ષાએ અનેક રૂપવાળી વિક્રિયામાં તેઓ આ સમયે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-यस्य तथारूपस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा षष्ठं विभज्ञानमुत्पद्यते, स समुत्पन्नेन तेन ज्ञानेन पश्यति-वाह्याभ्यन्तरपुद्गलान पर्यादाय-अपर्यादाय या पूर्ववत् एकरूपत्वम् अनेकरूपत्वं वा विकुयं विकुळ स्थातुं प्रवृत्तान् देवान् । एवंविधदेवदर्शनेन स 'रूपी एकजीवः' इति प्रतिपद्यते । रूपभिन्नस्य कदा. चिदप्यदर्शनात् ' अरूपी जीवः' इति तु न प्रतिपयते इति षष्ठं विभङ्ग ज्ञानम् । तथा-यस्य तथारूपस्य श्रमणस्य माहनस्य वा सप्तमं विभङ्गज्ञानमुत्पद्यते, स समुत्पन्नेन तेन विमङ्गज्ञानेन पुद्गलकायं पश्यति, कीदृशं पुद्गलकायं पश्यति ? बाह्याभ्यन्तर पुद्गलोंसे रचित शरीरवाला नहीं है, ऐसा यह पांचवां विभङ्ग ज्ञान है, तथा-जिस तथा रूपवाले श्रमणको अथवा माहनको छठा विभा ज्ञान उत्पन्न होता है, वह उस समय उस ज्ञानसे देवोंको इस प्रकारसे देखता है-कि बाह्य और आभ्यन्तर पुद्गलोंको ग्रहण करके
और नहीं ग्रहण करके ये देव एक रूपवाली अथवा अनेक रूपवाली विक्रिया बार २ करते हैं, और अब भी ये इसी प्रकारकी विक्रियामें स्थित हैं, अतः जीवरूपी है, ऐसा वह देवोंको उस विभंग ज्ञानसे देख. कर मानने लगता है, ऐसा यह छठा विभङ्ग ज्ञान है, इस ज्ञानमें विभऋता इस लिये कही गई है, कि जीव मूल रूपमें रूपी नहीं है, अरूपी है, परन्तु ऐसा दर्शन उसे कभी होता नहीं है । तथा जिस भ्रमणको तथा माहनको सातवां विभङ्ग ज्ञान उत्पन्न होता है, वह उत्पन्न हुए રહેલાં છે. તેથી જીવ અમુદ છે-બાહા અને આસ્થત્તર પુદ્ગલે વડે રચિત શરીરવાળે નથી. આ પ્રકારનું આ પાંચમું વિભાગજ્ઞાન છે.
છઠ્ઠા પ્રકારનું વિર્ભાગજ્ઞાન–જે શ્રમણ અથવા માહણને છઠ્ઠા પ્રકારનું વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે પિતાના તે જ્ઞાનના પ્રભાવથી દેને બાહ્ય અને આભ્યન્તર પુલેને ગ્રહણ કરીને અને ગ્રહણ કર્યા વિના એક રૂપવાળી અથવા અનેક રૂ૫વાળી વિક્રિયા કરતાં, અને તે કાળે પણ એ જ પ્રકારની વિકિયામાં સ્થિત રહેલા નિહાળે છે. તેથી તે હાલતમાં દેવને ( પિતાના વિસંગજ્ઞાન) વડે જોઈને તે એવું માનતા થઈ જાય છે કે જીવ રૂપી જ છે. આ જ્ઞાનમાં વિભંગતા માનવાનું કારણ એ છે કે જીવ મૂળ રૂપે વાસ્તવિક રૂપે-નથી પણ અરૂપી જ છે. પરંતુ વિર્ભાગજ્ઞાનીને એવું દર્શન કદી થતું જ નથી.
સાતમા પ્રકારનું વિર્ભાગજ્ઞાન–જે શ્રમણ અથવા માહણને સાતમાં પ્રકારનું વિસંગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે તેના તે વિભળજ્ઞાન વડે તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू० २ सप्तविधविभङ्गज्ञाननिरूपणम् इत्याह-'सुहुमेण वाउकाएणं' इत्यादि । सूक्ष्मेण-मन्देन, नतु सूक्ष्मनामकोंदयवर्तिना, तस्य वस्तु चालनासमर्थत्वात् , वायुकायेन स्पृष्टम् अतएव-एजमान= कम्पमानं, व्येजमान-विशेषेण कम्पमान, चलन्तम्-स्थानान्तरं संक्रमन्तम् , क्षुभ्यन्तम्-अधो निमज्जन्तम् , स्पन्दमानम् ईषच्चलन्तं घट्टयन्तं-वस्त्वन्तरं स्पृशन्तम्, उदीरयन्तं-वस्त्वन्तरं, प्रेरयन्तं, तथा-तं तम्-निर्वस्तुमशक्यमनेकविधं भावं पर्यायं परिणमन्तं-गच्छन्तं पश्यतीति ।
ततः आत्मानमतिशयज्ञानसम्पन्नं मन्यमानः स विभङ्गज्ञानी मन्यतेइदं प्रत्यक्षं सर्व पुद्गलजातं जीवाः-कम्पनादि लक्षणधर्मवत्त्वात् । ये तु श्रमणा माहनाः कम्पनादि-धर्म-विशिष्टमपि पुद्गलजातं जीवा अजीवाश्चेति माहुः, ते उस विभङ्ग ज्ञानसे पुद्गलकायको इस प्रकार से देखता है, कि मन्द वायुसे ( सूक्ष्म नामकर्मके उदयवती मूक्ष्म वायुसे नहीं, क्योंकि सूक्ष्मनाम कोदय वशवर्ती वायुद्वारा किसी भी कंपन उत्पन्न नहीं किया जाता है ) ये वस्तुएँ हलाई जाती हैं, विशेष रूपसे कंपाई जाती हैं, एक स्थानसे दूसरे स्थान पर पहुंचा दी जाती हैं, ऊपरसे नीचे गिरा दी जाती हैं एक वस्तुको दूसरी वस्तु के साथ मिला दिया जाता है, इत्यादि और भी रूपसे कहने के लिये अशक्य स्थितिवाला जब वह पुदलकायको देखता है-तब वह अपने आपको अतिशय ज्ञानवाला मानता हुआ वह विभंग ज्ञानी ऐसा मानने लगता है, कि ये सब प्रत्यक्षभूत पुद्गलजात जीवस्वरूप हैं।
क्योंकि कम्पनादिरूप धर्मवाले ये सब पुद्गल जात हैं, जिन श्रमणोंने अथवा माहनोंने कम्पनादि धर्म विशिष्ट भी पुद्गल जातको जीव પુદ્ગલકાયના વિષયમાં એવું જોવે છે કે મન્દવાયુ વડે ( સૂક્ષ્મ નામકર્મના ઉદયવર્તી સૂક્ષમાવાયુ વડે નહીં, કારણ કે સૂમ નામકર્મોદય વશવર્તી વાયુ દ્વારા કઈ પણ વસ્તુમાં કંપન ઉત્પન્ન કરાતું નથી) આ વસ્તુઓ શેડી ડી કપાવવામાં આવે છે, વિશેષ રૂપે કંપાવવામાં આવે છે, એક સ્થળેથી બીજ સ્થળે લઈ જવામાં આવે છે, ઉપરથી નીચે પાડી નાખવામાં આવે છે. એક વસ્તુ સાથે બીજી વસ્તુને અથડાવવામાં આવે છે, ઈત્યાદિ બીજી પણ ઘણી સ્થિતિવાળા પુલકાયને જોઈને, પિતાને અતિશય જ્ઞાની માનતા એ તે વિર્ભાગજ્ઞાની એવું માનવા લાગે છે કે “આ બધાં પ્રત્યક્ષભૂત પદ્રલે જીવ. રૂપ છે, કારણ કે તે પુલમાં કંપન દિ જીવના ધર્મોને સદૂભાવ છે, જે શમણેએ અથવા માહણેએ કંપનાદિ ધર્મવાળાં પુલને પણ જીવરૂપ અને અવરૂપ કહ્યાં છે, તેમણે એ બધું જુદું જ કહ્યું છે.”
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे मिथ्या पाहुरिति स प्रतिपद्यते । तस्यैवंविधविभङ्गज्ञानिनः पृथिव्यप्तेजो वायु. कायिकाश्चत्वारो जीवनिकायाः जीवसमूहा न सम्यक उपगता: अचलनावस्थायां पृथिव्यादयो जीवत्वेन ज्ञाता भवन्ति । ___ अयं भाषः-एवंविधविभङ्गज्ञानी चलनदोहदादिधर्मवतस्त्रसानेच दोहदादित्रसधर्मवतो वनस्पतीनेव च जीवत्वेनाभ्युपगच्छति । पृथिव्यप्तेजोवायुकायि. कांस्तु वायुचलनेन स्वतश्चलनेन च स त्रसत्वेनैव जानाति, स्थावरजीवत्वेन तु तान्न जानातीति । इति हेतोः अचलस्सु पृथिव्यादिकायेषु जीवत्वानभ्युपगमाद् हेतोः स पृथिव्यादिषु चतुर्षु जीवनिकायेषु मिथ्यादण्डं-मिथ्यात्वपूर्णे दण्डो रूपसे एवं अजीव रूपसे कहा है, उन्होंने वह सब झूठा-मिथ्या कहा है, ऐसा वह विभंग ज्ञानी विभंग ज्ञानके जोरसे मानता है, इस प्रका. रके उस विभंगज्ञानीके पृथिवी, अप तेज और वायुकायिक जो चार जीवनिकाय हैं वे ठीक नहीं माने गये हैं-अचलनावस्थामें पृथिव्यादिक जीय रूपसे उसके द्वारा ज्ञात नहीं होते हैं, इसका भाव यह है-इस प्रकारका विभंग ज्ञानी चलन दोहद आदि धर्मयाले त्रसोकोही और दोहद आदि त्रस धर्मवाले वनस्पतियोंकोही जीव रूपसे स्वीकार करता है, पृथिवी, अप, तेज और वायुकायिकोंको तो वह वायुसे चलने आदिके कारणसे और स्वतः चलने आदिके कारणसे त्रस रूपसेही जानता है, स्थावर जीवरूपसे उन्हें नहीं जानता है । इसलिये वह जब वे अच. लन धर्मयाले रहते हैं, तब वह उनमें जीवरूपता नहीं मानता है। इस ને તેને તે વિભાગજ્ઞાનના પ્રભાવથી તે વિર્ભાગજ્ઞાની આ પ્રકારની ખોટી માન્યતા ધરાવતે થઈ જાય છે. આ પ્રકારના વિલંગજ્ઞાનવાળો તે શ્રમણ અથવા માહણ પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય અને વાયુકાયિક, આ ચાર જે જીવનિકા છે તેમને જીવ રૂપે જ માનતું નથી-અચલનાવસ્થામાં પૃથ્વીકાય આદિને તે જીવ રૂપે સ્વીકારતા નથી. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે
આ પ્રકારના વિભંગણાનવાળે તે શ્રમણ અથવા માહણ, ચલન, દેહદ આદિ ધર્મવાળા ત્રોને જ અને દેહદ આદિ ત્રસ ધર્મવાળા વનરપતિકાયિ. કેને જ જીવ રૂપે સ્વીકારે છે. પૃથ્વી, અપૂ, તેજ, અને વાયુકાયિકોને તે તે વાયુથી કંપવા આદિ કારણોને લીધે અને સ્વતઃ (આપમેળે ) ચાલવા આદિને કારણે ત્રસ રૂપે જ જાણે છે-સ્થાવર જીવ રૂપે તેમને માનતું નથી. તેથી જ્યારે તેઓ અચલન ધર્મવાળાં રહે છે ત્યારે તે તે તેમને જીવરૂપે માનતું જ નથી. તે કારણે તે પૃથ્વીકાય આદિ ચાર જીવનિકાની મિથ્યાત્વ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४३
सुधा टीका स्था०७ सू० ३ सप्तविधजीवनिरूपणम् मिथ्यादण्डस्तं विभङ्गज्ञानवशात् हिंसां प्रवर्त्तयति-पृथिव्यादि चतुर्जीवनिकायरूपानभिज्ञःसस्तान हिनस्ति, तेषां जीवत्वं चापलपति, इति सप्तमं विभङ्गज्ञानम् ७ ॥ सू० २॥
मिथ्यादण्डं प्रवर्तयतीत्युक्तम्, दण्डश्च जीवेषु भवतीति योनिसंग्रहतो जीवान् सप्तविघल्वेन प्ररूपयितुमाह
मूलम्-सत्तविहे जोणिसंगहे पण्णत्ते, तं जहा-अंडया १ पोयया २, जराउया ३, रसया ४, संसेइमा ५ संमुच्छिमा ६, अब्भिया । अंडया सत्तगइया सत्तागइया पण्णत्ता, तं जहाअंडए अंडएसु उववज्जमाणे अंडएहिंतो वा पोयएहिंतो वा जाव उभिएहिंतो वा उववज्जेज्जा । से चेव णं से अंडए अंडयत्तं विप्पजहमाणे अंडयत्ताए वा पोययत्ताए वा जाव उब्भियत्ताए वा गच्छेज्जा । पोयया सत्तगइया सत्तागइया । एवं चेव सत्तण्हं गई आगई भाणियबा जाव उब्भियत्ति ॥सू०३॥ कारण पृथिवी आदि चार जीवनिकायोंके वह मिथ्यात्वपूर्वक दण्डको विभंग ज्ञानवश हिंसाको करता है, अर्थात्-पृथिव्यादि चार जीव निका यके स्वरूपसे अनभिज्ञ हुआ वह उनकी हिंसा करता है, और उनमें जीवत्वका अपलाप (छिपाता है ) करताहै, इस प्रकारका यह सातवां विभंगज्ञानहै ७॥ सू०२॥
पृथिवी आदि जीवके स्वरूपसे अनभिज्ञ हुआ जीव उनकी मिथ्यात्वपूर्वक हिंसा करता है, ऐसा कहा-सो यह मिथ्यादण्ड जीवों में होता है, इसलिये योनिके संग्रहसे अब सूत्रकार जीवों में सप्तविधताका प्रतिપૂર્વક હિંસા કરે છે. આ બધું તેના વિર્ભાગજ્ઞાનને લીધે બને છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પૃથ્વીકાય આદિ ચાર જીવનિકાયના વાસ્તવિક સ્વરૂપથી અનભિજ્ઞ એ તે વિભળજ્ઞાની તેમની હિંસા કરે છે અને તેમનામાં જીવ. તને અ૫લાપ કરે છે એટલે કે તેમનામાં જીવ હોવાની વાતને જ માન્ય કરતું નથી. આ પ્રકારનું સાતમું વિસંગજ્ઞાન છે. જે સૂ. ૨ છે
આગલા સૂત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “ પૃથ્વી આદિ છવના સ્વરૂપથી અનભિજ્ઞ હોય એ જીવ મિથ્યાત્વપૂર્વક તેમની હિંસા કરે છે.” આ મિથ્યાદડને સદ્ભાવ છમાં હોય છે. તે કારણે યોનિના નિરૂપણ
श्री.स्थानांगसूत्र:०४
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया-सप्तविधो योनिसंग्रहः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अण्डजाः १ पोतजाः २ जरायुजाः ३ रसजाः ४ संस्वेदिमाः ५ संमूच्छिमाः ६ उद्भिज्जाः ७ । अण्डजाः सप्तगतिकाः सप्तागतिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अण्डेषु अण्डजेषु उत्पद्यमानः अण्डजेभ्यो वा पोतजेभ्यो वा यावत् उद्भिज्जेभ्यो वा उत्पद्येत । स एवं खलु सः अण्डनः अण्डजत्वं विप्रजहत् अण्डजतया वा पोतजतया वा यावत् उद्भिज्जतया वा गच्छेत् । पोतजाः सप्तगतिकाः सप्तागतिकाः । एवमेव सप्तानां गत्यागती भणितव्ये यावत् उद्भिज्जा इति ।। सू० ३॥
टीका-'सत्तविहे जोणिसंगहे ' इत्यादि ।
योनिसंग्रहः-योनिभिः उत्पत्तिस्थानविशेषैः संग्रहः-जीवानां समूहः, सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अण्डजाः-अण्डे-पक्ष्यादि प्रादुर्भावककोषे जायन्ते-उपप. धन्ते इत्यण्डजाः-पक्षिसादयः १, पोतनाः-पोताएव जाताः पोतजाः-न जराग्वादिना वेष्टिताः पूर्णावयवा योनिनिर्गतमात्रा एव परिस्पन्दादिसामोपेताः पादन करते हैं-'सत्तविहे जोणिसंगहे पण्णत्ते' इत्यादि । सू० ३ ।
टीकार्थ-उत्पत्ति स्थानरूप योनि विशेषोंको लेकर जीवोका समूह सात प्रकारका कहा गया है-जैसे-अण्डज १ पोतज २, जरायुज ३, रसज ४, संस्वेदिम ५, समूच्छिम६, और उद्भिद७, पक्षि आदि जिसमें उत्पन्न होते हैं, ऐसे कोषका नाम अण्डा है, इस अण्डे से जो पैदा होते हैं वे अण्डज हैं, ऐसे वे अण्डज पक्षी सर्प आदि हैं । १ । - जो उत्पत्तिके समय जरायु आदिसे वेष्टित नहीं होते हैं, पूर्ण अवय. वाले होतेहै, और योनिसे निकलतेही परिस्पन्द (चलन) आदि सामर्थ्यદ્વારા સૂત્રકાર છમાં સતવિધતાનું હવે પ્રતિપાદન કરે છે.
" सत्तविहे जोणीसंगहे पण्णत्ते" त्या
ઉત્પત્તિ સ્થાનરૂપ નિવિશેની અપેક્ષાએ જીવોને સમૂહ સાત પ્રકારને કહ્યો છે. તે સાત પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે–૧) અંડજ (૨) પોતજ (3) रायु, (४) २३४, (५) सहिभ, (६) स भू भ माने (७) Mिore
(૧) પક્ષી આદિ જેમાં ઉત્પન્ન થાય છે એવા કોષનું નામ ઇંડું છે. આ ઇંડામાંથી પેદા થતા જીવને અંડજ કહે છે. એવા પક્ષી, સપ આદિને अ । डेम भाव .
() જે છ ઉત્પત્તિના સમયે જરાય આદિ વડે વેષ્ટિત હતાં નથી, પૂર્ણ અવયવાળાં હોય છે અને નિમાંથી બહાર આવતાની સાથે જ પરિ. સ્પન્દન આદિ સામર્થ્યવાળાં હોય છે, તેમને પિત જ કહે છે. અથવા વસ્ત્રને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटोका स्था० सू० ३ सप्तविधजीवनिरूपणम् पोतजाः यद्वा-पोतो वस्त्रम् , तत्सम्मार्जिता इव जायन्ते गर्भवेष्टनचर्माऽनाटतत्वादये ते पोतजाः, यद्धा-पोता-गर्भवेष्टनचर्मरहित्तगर्भाशयात् जायन्ते इति पोतजाः कुञ्जरशल्लकशशनकुलमूषिकचर्मचटिकावल्गुलिकादयः २ । जरायुजाः-जरा. मेति-गच्छतीति जरायुः गर्भवेष्टनचर्म, तस्माज्जायन्ते ये ते तथा-नरमहिषगवादयः ३ । रसजाः-रसे-मये जायन्ते इति रसजाः-मद्यकीटाः, “ रसजो मघकीटः" इति हैमात् । यद्वा-रसे-विकृतमधुरादौ जायन्ते इति रसजाः ४। संस्वे. दिमाः-संस्वेददा-धर्माद जायन्ते ये ते तथा, यूकालिक्षा-मत्कुणप्रमुखाः ५। वाले होते हैं-वे पोतज हैं, अथवा-पोत नाम वस्त्रका है, इस वस्त्रसे पोछे हुएकी तरह जो गर्भवेष्टन चर्मसे अनावृत होनेके कारण उत्पन्न होते हैं, वे पोतज हैं, अथवा-पोतसे-गर्भवेष्टन चर्मसे रहित गर्भा शयसे जो उत्पन्न होते हैं, वे पोतजहैं, ऐसे वे पोतज कुंजर, शल्लक, शशखरगोश, नकुल, मूषिक, चमगादड़, और वल्गुलिका आदि जीव हैं।२।
गर्भवेष्टन चर्मका नाम जरायु है । इस जरायुसे जो जीव पैदा होते हैं, वे जरायुज हैं, ऐसे वे जरायुज जीव नर-मनुष्य, महिष एवं गाय आदि हैं।३।।
जो जीव रसमें उत्पन्न होते हैं, वे रसज हैं-ऐसे ये रसज मद्यकीट (कीडे) होतेहैं । "रसजो मद्यकीटः" ऐसा हैमकोषमें कहा गया हैं। अथवा-विकृत मधुर (बिगडी मिठाई)आदि रसमें जीव उत्पन्न होते हैं वे रसज हैं।४।
जो जीव पसीनेसे उत्पन्न होते हैं, वे संस्वेदिम हैं जैसे-यूक, (ज) लीख एवं मत्कुण-खटमल वगैरह । ५ । પિત કહે છે. તે વસ્ત્ર વડે લૂછવામાં આવ્યા હોય એવી રીતે-ગર્ભવેષ્ટન ચમ વડે અનાવૃત ( અનાચ્છાદિત હોવાને કારણે) ઉત્પન્ન થાય છે તેમને પિતજ કહે છે. અથવા પિતમ થી ગર્ભવેષ્ટન ચર્મરહિત ગર્ભાશયમાંથી જેઓ उत्पन्न थाय छे. तमनपातर छे. हाथी, सससा, नाजिया, भूष,
આદિ પ્રાણુઓને આ પ્રકારમાં સમાવેશ થાય છે.
(૩) ગર્ભવેષ્ટન ચમને જરાયુ કહે છે. આ જરાયુમાંથી જે જ ઉત્પન્ન થાય છે તેને જરાયુજ કહે છે. એવા જરાયુજ જ મનુષ્ય, ગાય, ભેસ આદિ છે.
(૪) જે રસમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેમને રસજ કહે છે. મઘકીટને मेवा २स । ४ छे. " रसजो मद्यकोटः " 20 प्रसतुं ४थन २सा જી વિષે હૈમકશમાં કરવામાં આવ્યું છે. તેમને રસ જ કહે છે,
स्था०-६९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
स्थानाङ्गसूत्रे सन्मूच्छिमाः-सम्मूच्र्छन सम्मूर्छ:-गर्माधानमन्तरेणैव स्वयं समुत्पत्तिा, यद्वासमन्ततो देहस्य मूर्छनम् अवयवसंयोगः सम्मूर्छः, तेन निवृत्ताः सम्मच्छिमाः= मातापितृसंयोगं विनैव स्वयमुत्पन्नाः पिपीलिका मक्षिका-मकोटकादयः ६॥ उद्भिज्जाः -उद्भिय-भूमि भित्त्या जायन्ते ये ते तथा-शलभादय इति । सम्पति एतेषामण्डजादीनां सप्तगतिकत्वं सप्तागतिकत्वं च निरूपयितुमाह-'अंडया सत्तगइया' इत्यादि । अंडजाः पक्षिसादयः सप्तगतिका:-सप्तसु योनिषु गतिः मृत्वा गमनं येषां ते तथा-सप्तसु योनिषु गमनशीलाः सप्तागतिका:-सप्तभ्यो योनिभ्य आगतिः आगमनं येषां ते तथाभूताश्च प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अण्डजः
गर्भाधानके विनाही जिनकी स्वयं उत्पत्ति हो जाती है, ऐसे जीव सम्मूच्छिम हैं । अथवा-सब तरफसे देहका जो मूर्छन-अवयव संयोग है वह सम्मूच्छे है, इस सम्मूर्छसे जो उत्पन्न होते हैं वे सम्मूच्छिम हैं मातापिताके संयोग हुए विनाही जो अपने आप उत्पन्न हो जाते हैंऐसे पिपीलिका, (चूंटी) मक्षिका, मकोडा आदि जीव सम्मूर्छिम है।६।
जो भूमिको भेद करके उत्पन्न होते हैं ऐसे शलभ आदि जीव या वनस्पति उद्भिज्ज हैं ७)
अब सूत्रकार इन अण्डज आदिकों की सातगतिकता और सात आगतिकताका निरूपण करनेके निमित्त " अंडया सत्त गइया" इत्यादि रूपसे कथन करते हैं-इन सातमें जो अण्डज हैं-पक्षी, सर्प आदि हैं वे मरकर इन सातोंमें उत्पन्न हो सकते हैं,
(૫) જે જે પરસેવામાંથી ઉત્પન્ન થાય છે તેને સંદિમ કહે છે. જ, લીખ, માકડ વગેરે આ પ્રકારના જીવે છે.
(૬) ગર્ભાધાન વિના જ જેમની આપોઆપ ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે, એવાં છોને સંમૂછિમ કહે છે. અથવા–બધી તરફથી દેહને જે મૂર્ચ્યુન (અવ. થવ સંગ) છે તેને સંમૂર્છા કહે છે. આ સંમૂરઈ વડે જેઓ ઉત્પન્ન થાય છે તેમને સમ્મઈિમ કહે છે. માતાપિતાના સંગ વિના જ જે જીવે પિતાની જાતે જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે એવા કીડી, મેકેડા, માખી આદિ જીને સમૂરિછમ કહે છે.
(૭) જે ભૂમિને ભેદીને ઉત્પન્ન થાય છે એવા શલભ આદિ જીને અથવા વનસ્પિતિને ઉદ્વિજ કહે છે.
- હવે સૂત્રકાર આ અંડજાદિ કેની સાત ગતિકતાનું અને સાત આગતિ. तानुनि३५९५ रे छ. “ अंडया सत्त गइया " त्याह| સર્પ, પક્ષી, આદિ જે અંડજ જીવે છે તેઓ મરીને અંડજ આદિ સાતેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એટલે કે અંડજ છે મરીને ફરીથી અંડજમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ स. ३ सप्तविधजीवनिरूपणम् निबद्धाण्डजनामकर्मा अतएव अण्डजेषु उत्पद्यमानो जीवः अण्डजेभ्यो वा पोत. जेभ्यो या यावद् उद्भिज्जेभ्यो वा आगत्य उत्पधेत-इति सप्तागतिकत्वमाश्रित्यो क्तम् । सम्पति सप्तगतिकत्वमाश्रित्याह-' से चेव णं' इत्यादि । स एव खलु अण्डज:-योऽण्डजादेः कस्माचिदपि योनिविशेषात् समागत्य अण्ड जत्वेनोत्पन्नः स एव अण्डजो जीवः अण्डजत्वं विपजहत्-परित्यजन अण्डजतया वा पोतजतया या यावत् उद्भिज्जतया वा गच्छेदिति । एवमेव पोतजा अपि सप्तगतिकाः सप्ताअर्थात् अण्डज मरकर पुनः अण्डज हो सकता है, अण्डज मरकर पोतज हो सकता है, अण्डज मरकर जरायुज हो सकता है, अण्डज मरकर रसज हो सकता है, अण्डज मरकर संस्वेदिम हो सकता है, अण्डज मरकर सम्मूच्छिम हो सकता है, और अण्डज मरकर उद्भिज्ज हो सकता है। इसी तरहसे वह सात इन जगहोंसे आकर इनमें उत्पन्न हो सकता है, अण्डज-निबद्ध अण्डज नामकर्मवाला जीव अण्डजोंमें उत्पन्न होता हुआ अण्डजोंसे अथवा पोतजोंसे यावत् उद्भिज्जोंसे आकर उत्पन्न होता है, इसी तरह वही अण्डज-जो अण्डज आदि किसी भी योनि विशेषसे आकर अण्डज रूपसे उत्पन्न होता है, ऐसा वह अण्डज जीव अंडजत्वरूप पर्यायको छोड़ता हुआ पुनः अण्डज रूपसे अथवा पोतज रूपसे यावत् उद्भिज्ज रूपसे जन्म धारण कर लेता है, ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. અથવા અંડજ છ મરીને પિતજોમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. અથવા અંડજ છે મરીને જરાયુજમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. અથવા અંડજ જીવે મરીને રસજમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અથવા અંડજ જો મરીને સંર્વેદિમમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અથવા અંડજ છે મરીને સંમૂછિમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અથવા અંડજ જીવે મરીને ઉદ્ધિજજેમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે ઉપર્યુક્ત સાતે પ્રકારના જીવો મરીને ઉપર્યુક્ત અંડજ આદિ સાતે પ્રકારના છ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે.
અંડજ–નિબદ્ધ અંડજ નામકર્મવાળો જીવ અંડજેમાંથી, અથવા પિત જેમાંથી, અથવા જરાયુજેમાંથી, અથવા રસમાંથી, અથવા સંસદિમાંથી અથવા સમૂચ્છિમોમાંથી, અથવા ઉદ્વિજમાંથી આવીને અંડજેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે એજ અંડજ કે જે અંડજ આદિ કોઈ પણ
નિવિશેષમાંથી આવીને અંડજ રૂપે ઉત્પન્ન થયેલે છે, તે અંડજ જીવ અંડજ રૂપ પર્યાયને છેડીને ફરીથી અંડજ રૂપે અથવા પિતજ રૂપે, અથવા જરાયુજ રૂપે અથવા રસજ રૂપે જન્મ ધારણ કરી લે છે. આ પ્રકા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५४८
स्थानाङ्गसूत्रे गतिका बोध्याः । एवमेव अनेन प्रकारेणैव सप्तानामपि-अण्डजपोतजयोः संग्रहात् सप्तानामिति-अण्डजादि सप्तानामपीत्यर्थः, ततश्च जरायुजमारभ्योद्भिज्जयथन्तानां पश्चानामपि गत्यागती भणितव्ये इति भावः ॥ सू० ३ ॥
अनन्तरसूत्रे योनिसंग्रह उक्तः इति संग्रहप्रस्तावात् संप्रहस्थानसूत्रमाह
मूलम्-आयरियउवज्झायस्स णं गणंसि सत्त संगहहाणा पण्णत्ता, तं जहा-आयरियउज्झाए गणंसि आणं वा धारणं वा सम्मं पउंजित्ता हवइ, एवं जहा पंचट्टाणे जाव आयरिय उवज्झाए गणंसि आपुच्छियचारी यावि हवइ, णो अणापुच्छियचारी यावि भवइ, आयरियउवज्झाए गणंसि अणुप्पन्नाई अवगरणाई सम्मं उप्पाइत्ता हवइ, आयरिय उवज्झाए गणसि पुवुप्पन्नाई उवगरणाई सम्मंसारक्खेत्ता संगोवित्ताभवइ, णो असम्म सारक्खेत्ता संगोवित्ता भवइ । आयरियउवज्झायस्स णं गणसि सत्त असंगहटाणा पण्णता, तं जहा--आयरियउवज्जाए गणंसिआणं वा धारणं वा नो सम्म पउंजित्ता भवइ, एवं जाव उवगरणाणंनो सम्मं साक्खेत्ता संगोवेत्ताभवडासू०४॥ इसी प्रकारकी गति आगतिका कथन पोतज जीवोंके संम्बन्धमें भी कर लेना चाहिये, अर्थात् पोतज जीव भी सात गतिवाले और सातही आगतिवाले होते हैं। इसी तरह जरायुजसे लेकर उद्भिज्ज तकके पांचों जीव भी सात गतिवाले और सात आगतिवाले होते हैं, ऐसा जानना चाहिये ।। सू० ३ ॥ રનું ગતિ અને આગતિ વિષયક કથન પોતજ જીવોમાં પણ સમજી લેવું જોઈએ. એટલે કે પિતજ જીવ પણ સાત પ્રકારની ગતિવાળે અને સાત પ્રકારની આગતિવાળા હોય છે, એમ સમજવું. એ જ પ્રમાણે જરાયુજથી લઈને ઉદ્ધિજજ પર્યન્તના પાંચ પ્રકારના જીવે પણ સાત ગતિવાળા અને સાત આગતિવાળા હોય છે એવું સમજવું જોઈએ. સૂ. ૩ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू० ४ संग्रहस्वरूपनिरूपणम्
छाया-आचार्योयाध्यायस्य खलु गणे सप्त संग्रहस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-आचार्योपाध्यायो गणे आज्ञां वा धारणां वा सम्यक् प्रयोक्ता भवति, एवं यथा पश्चमस्थाने यावत् आचार्योपाध्यायो गणे आपृच्छयचारी चापि भवति, नो अनापृच्छयचारी चापि भवति । आचार्योपाध्यायो गणे अनुत्पन्नानि उपकरणानि सम्यक उत्पादयिता भवति । आचार्योपाध्यायो गणे पूर्वोत्पन्नानि उपकरणानि सम्यक संरक्षिता, संगोपिता भवति नो असम्यक् संरक्षिता संगोपिता भवति । आचार्योपाध्यायस्य खलु गणे सप्त असंग्रहस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाआचार्योपाध्यायो गणे आज्ञां वा धारणां वा नो सम्यक् प्रयोक्ता भवति, एवं यावत उपकरणानां नो सम्यक् संरक्षिता संगोपिता भवति ॥ सू० ४॥
टीका-'आयरिय उवज्जायस्स' इत्यादि
आचार्योपाध्यायस्थ-आचार्यश्चासौ उपाध्यायश्चेति कर्मधारयः, आचार्यश्च उपाध्यायश्चेति समाहारो वा, तस्य तथाभूतस्य-गणे गच्छे संग्रहस्थानानि
इस ऊपरके सूत्रमें योनिका संग्रह कहा गया है, इस कारण संग्रहके प्रकरणसे अब सूत्रकार संग्रह सूत्रका कथन करते हैं
"आयरिय उवज्झायस्स गं गणंसि सत्त संगहट्ठाणा पण्णत्ता" इत्यादि । सूत्र ४॥
आचार्य एवं उपाध्यायके गणमें सात संग्रहस्थान कहे गये हैं। यहां आचार्योपाध्यायमें आचार्य रूप उपाध्याय अथवा आचार्य एवं उपाध्याय ऐसा अर्थ लिया गया है, आचार्यरूप उपाध्याय जब ऐसा लिया जाता है, तब तो वहां कमेधारय समास हो जाता है, और जब आचार्य और उपाध्याय ऐसा अर्थ लिया जाता है, तब वहां समाहार द्वन्द्व समास हो जाता है, ज्ञानादिकोंका अथवा शिष्योंका जो संचय
ઉપરના સૂત્રમાં એનિના સંગ્રહનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. આ સંગ્રહ પદથી સૂચિત થતાં સંગ્રહસૂત્રનું હવે સૂત્રકાર કથન કરે છે.
" आयरिय उवज्झायस्स णं गणंसि सत्त संगहवाणा पण्णत्ता" त्या:
આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના ગણમાં સાત સંગ્રહસ્થાન કહ્યાં છે. અહીં આચાર્યોપાધ્યાય પદને અર્થ આચાર્ય રૂપ ઉપાધ્યાય અથવા આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય થાય છે. જે આ પદને અર્થ આચાર્ય રૂપ લેવામાં આવે, તે અહીં કર્મધારય સમાસ બને છે. પણ જે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય, આ અર્થ લેવામાં આવે, તે સમાહાર દ્વન્દ સમાસ થાય છે. જ્ઞાન દિ કેને અથવા શિષ્યોને જે સંચય છે તેને સંગ્રહ કહે છે. તે સંગ્રહના સાત સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
स्थानाङ्गसूत्रे संग्रहा=ज्ञानादीनां शिष्याणां वा संचयः, तस्य स्थानानि सप्त प्रज्ञप्तानि, तपथाआचार्योपाध्यायो गणे आज्ञां=' हे मुने ! भवतेदं विधेथम्' इति विधिरूपां, धारणां' नेदं विधेयम् । इति निषेधरूपां वा सम्यक् यौचित्येन प्रयोक्ता प्रवर्तको भवति ? । एवं करणे शिष्यसंग्रहो ज्ञानादिसंग्रहश्च भवति, अन्यथा गणध्वंस एव भवति । उक्तं च"जहि नत्थि सारणा वारणा पडिचोयणा य गच्छम्मि ।
सो उ अगच्छो गच्छो, मोत्तव्यो संजमत्थीहि " ॥१॥ छाया-यत्र नास्ति स्मारणा वारणा प्रतिनोदना च गच्छे ।।
स तु अगच्छो गच्छो मोक्तव्यः संयमाथिमिः॥ १ ॥ इति । अयं भावः-यत्र गच्छे स्मरणा-विस्मृते क्यचित् कर्तव्ये ' भवतेदं न कृतम्' इत्येवं रूपा, वारणा कस्मिंश्चिदकर्तव्ये प्रवृत्तस्य ' भवतेदं न कर्तव्यम्' इत्येवंहै, वह संग्रह है, इस संग्रह के सात स्थान इस प्रकार से हैं-जब आचार्य या उपाध्याय अपने गणमें-गच्छमें-हे मुने! तुम्हें यह करना चाहिये इस प्रकारकी विधिरूप आज्ञाका अथवा हे मुने ! तुम्हें यह नहीं करना चाहिये इस प्रकारकी विधिरूप आज्ञाका यथोचित रूपसे प्रयोक्ताप्रवर्तक होता है, तब वह शिष्य संग्रह करनेवाला और ज्ञानादिका संग्रह करनेवाला होता है, यदि वह अपने गणमें इस प्रकारकी आज्ञा और धारणाका प्रवर्तक नहीं होता है, तो उसके गणका विनाशही हो जाता है कहा भी है "जहि नस्थि सारणा" इत्यादि--
जिस गणमें स्मारणा-किसी कर्तव्यके भूल जाने पर आपने यह नहीं किया इस प्रकारको भूले हुए कर्तव्यको याद दिलानेवाली प्रणाली
(૧) જે આચાર્ય પિતાના ગણમાં ઉચિત રૂપે આજ્ઞાના પ્રયક્તા (પ્રવર્તક) હોય છે, તેઓ શિષ્યના સમૂદાયની વૃદ્ધિ કરવાને અને જ્ઞાનાદિન સગડ કરવાને સમર્થ બને છે. “હે મુને ! તમારે આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ,” આ પ્રકારની વિધિ રૂપ આજ્ઞાના પ્રવર્તક અથવા “હે મુનિ! તમારે આ પ્રમાણે ન કરવું જોઈએ, ” આ પ્રકારની ધારણુંના પ્રવર્તક આચાર્ય પિતાના ગણમાં સાધુઓને સમુદાય વધારનારા અને જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરનારા હોય છે. પરંતુ જે આચાર્ય પિતાના ગચ્છમાં આ પ્રકારની આજ્ઞા અને ધારણાના પ્રવર્તક હોતા નથી, તેમના ગણને વિનાશ જ થાય છે.
४यु ५४ छ "जहि नथि सारणा" त्याह
જે ગણુમાં સ્મારણ-કઈ કર્તવ્ય બજાવવાનું ભૂલી જનાર શિષ્યને “ તમે આ કર્યું નહીં–આ કર્તવ્ય બજાવવાનું તમે ભૂલી ગયા,” આ પ્રકાર
-
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था. स. ४ संग्रहस्वरूपनिरूपणम् रूपा निषेधना, प्रतिनोदना-असकृत्स्खलितादौ-‘धिक ते जन्म' इत्यादि निष्ठुरवाक्यैाढतरप्रेरणा च नास्ति स तु गच्छ: अगच्छो भवति । अत एवं संयमाथिभिः स गच्छो मोक्तव्यः परित्याज्य इति ॥१॥
एवं यथा पञ्चमस्थाने पञ्चमस्थानकस्य प्रथमोद्देशे उक्तं, तथैवात्रापि वक्तव्यं यावत्-(२-३-४ ) आचार्योपाध्यायो गणे आपृच्छयचारी चापि भवति, नो अनापृच्छयचारी चापि भवतीति । तत्र यावत्पदेन-त्रीणि स्थानानि पञ्चमस्थानोक्तानि संग्राह्याणीति तान्याह-आचार्योपाध्यायः खलु गणे यथारानिकवारणा-किसी अकर्तव्यमें प्रवृत्त हुएको तुम्हें यह नहीं करना चाहिये" इस प्रकारसे निषेध करनेकी पद्धति, और प्रतिनोदना-बार २ गल्ती करने पर " तेरे जन्मको धिक्कार है" इत्यादि रूप निष्ठुर वाक्योंसे प्रताड़ना नहीं है, ऐसा गच्छ अगच्छ हो जाता है, और संयमार्थी पुरुषों द्वारा, वह गच्छ परित्याज्य हो जाता है ।१।।
इस तरहसे जैसा पंचम स्थानमें-पंचम स्थानकके प्रथम उद्देशकमें कथन किया गया है, वैसाही यहां पर भी कथन कर लेना चाहिये यावत् (२-३-४) आचार्योपाध्याय गणमें आपृच्छथचारी-पूंछकर बाहर जानेके योग्य होता है, अनापृच्छयचारी होता है, यहां यावत् शब्दसे पंचम स्थानोक्त ३ स्थान ग्रहण किये गये हैं। जो इस प्रकारसे हैंजो आचार्य उपाध्याय अपने गणमें पर्यायज्येष्ठ अनुसार कृतिकर्मका રની ભૂલાઈ ગયેલા કર્તવ્યને યાદ કરાવનારી પ્રણાલી, અને કેઈ અકર્તવ્યમાં પ્રવૃત્ત થયેલાને “તમારે આવું કરવું જોઈએ નહીં ” આ પ્રકારના નિષેધ રૂપ ધારણ કરવાની પ્રણાલી, તથા પ્રતિનેદના-વારંવાર ભૂલ કરનારને “ધિકાર છે તને ” ઈત્યાદિ કઠોર (નિષ્ફર વાક વડે તેને ઠપકો આપવાની પ્રણાલી નથી એવા ગચછને વિનાશ થઈ જાય તે ગ૭ ખરા અર્થમાં ગરછ કહેવાને ચગ્ય નહીં રહેવાને કારણે સંયમાથી પુરુષ દ્વારા પરિત્યાય मनी लय छे. ।।।
આ પ્રકારે જેવું પાંચમાં સ્થાનકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. તે કથન અહીં કયાં સુધી ગ્રહણ કરવાનું છે તે નીચે દર્શાવવામાં આવ્યું છે
“આચાર્યોપાધ્યાય ગણુમાં આપૃછયચારી–પૂછીને બહાર ગમન (વિહાર) કરનારા હોવા જોઈએ ” અહીં સુધીના કથન દ્વારા ત્યાં ત્રણ સ્થાનેનું કથન થયું છે. પાંચમાં સ્થાનકમાં પ્રતિપાદિત તે ત્રણ સ્થાને નીચે પ્રમાણે છે–
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
स्थानाङ्गसूत्रे
तया कृतिकर्म सम्यक् प्रयोक्ता भवति १, आचार्योपाध्यायो गणे यानि श्रुतपfarida धारयति तानि काले काले सम्यक् अनुप्रवाचयिता भवति २, आचा योपाध्यायो गणे ग्लानक्षत्रैयावृत्यं सम्यक् अभ्युत्थाता भवति । अत्र - मूलोप्रथम स्थान संमेलनेन जातानि चत्वारि ४। अथ पञ्चममाह - आचार्योपाध्यायो गणे आपृच्छचारी चापि भवति नो अनापृच्छ्यचारी चापि भवति । व्याख्या
सुगमा ।
नवरम् -' ' गणे आपृच्छयचारी' इति तदुक्तम्, तत्र गणशब्देन साधुसङ्गो ग्राह्यस्तेन गणे= साधुसङ्के इत्यर्थः, ततोऽत्र - आप्रच्छनं साधु सङ्घस्य बोध्यम् ।
सम्यक प्रयोक्ता होता है, वह तथा जितने श्रुत पर्यवजात हैं उन्हे धारण करनेवाला जो आचार्योपाध्याय उन्हें समय २ पर अपने शिष्यों को सिखाता है, वह २ तथा जो आचार्योपाध्याय अपने गणमें ग्लान शैक्षकी वैयावृत्ति सम्यक् प्रकारसे करने करानेवाला होता है, वह शिष्य संग्रह और ज्ञानादिका संग्रह करनेवाला होता है, इस प्रकारके इन तीन स्थानोंको और मूलोक्त ( मूलमें कहे हुवे ) प्रथम स्थानको मिलाकर ये ४ स्थान हो जाते हैं । तथा-" आचार्योपाध्याया गणे आपृच्छ्य चारी " इत्यादि रूप यह पांचवां स्थान है, यहां पर जो " आपृच्छ्यचारी " ऐसा कहा है, सो यहां गण शब्दसे साधु संध ग्राह्य है, अतः " साधुसंघ से पूछना " ऐसा इसका अर्थ होता है,
(૧) જે આચાર્યાં અને ઉપાધ્યાય પોતાના ગણુમાં પાય જ્યેષ્ઠતા અનુસાર કૃતિકના ( પર્યાય જ્યેષ્ઠ સાધુઓને લઘુપર્યાયવાળા સાધુએ દ્વારા વન્દના આદિના ) સમ્યક્ પ્રયાસ્તા ( પ્રત્રક ) હાય છે, તે શિષ્યસ’ગ્રહ અને જ્ઞાનાદિના સંગ્રહ કરનારા હોય છે. (૨) જે આચાય પોતાના શિષ્યાને સમય સમય પર શ્રુતનું અધ્યયન, પુનરાવતન આદિ કરાવે છે, તે શિષ્યસ ંગ્રહ અને જ્ઞાનાદિના સંગ્રહ કરનાર હેાય છે. (૩) જે આચાĆપાધ્યાય પેાતાના शत्रुनाश्वान (मिमार ), शैक्ष ( नवदीक्षित ) महिनु वैयावृत्य सारी रीते કરતા કરાવતા હાય છે, તે શિષ્યસંગ્રહ અને જ્ઞાનાદિના સગ્રહ કરનાર હોય છે. આ ત્રણ સ્થાન અને મૂલસૂત્રેાક્ત એક સ્થાન મળીને ચાર સ્થાન અહી' સુધીમાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં છે. હવે પાંચમું સ્થાન પ્રકટ કરવામાં भावे छे - " आचार्योपाध्यायो गणे आपृच्छयचारी " त्याहि
66
>
આ સૂત્રપાઠમાં शु પદ્ય સાધુસ ́ઘના અર્થાંમાં વપરાયું છે, આ પ્રકારના તેના અર્થ થાય છે.
સાધુ સંઘને પૂછવુ',
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
"
99
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०७ सू० ४ संग्रहस्वरूपनिरूपणम्
५५३
अथ षष्ठं संग्रहस्थानम् - आचार्योपाध्यायो गणे अनुत्पन्नानि = अलब्धानि उपकरणानि = वस्त्रपात्रादीनि सम्यक् = एषणादि शुद्धया उत्पादयिता = उपार्जको भवतीति ६ । सप्तमं तु - आचार्योपाध्यायो गणे पूर्वोत्पन्नानि = पूर्वकालोत्पादितानि उपकरणानि वस्त्रपात्रादीनि सम्यक संरक्षिता = प्रयत्नतो रक्षणकर्त्ता, संगोपिता वा भवति, न तु असम्यकू संरक्षिता संगोपिता भवतीति ७ । एतद्वैपरीत्येव आचा पाध्यायस्य सप्त असङ्ग्रहस्थानानि विज्ञेयानि । एतदेव सूचयितुमाह
a
" आयरिय उचज्झायस्स णं गणंसि सत्त असंगहट्टाणा पण्णत्ता " इत्यादि । व्याख्याऽस्य संग्रहस्थानवैपरीत्येन बोध्येति । सू० ४ ॥
छठा स्थान इस प्रकार से है - " आपरियउवज्झाए गणंसि अणुपन्नाई " इत्यादि - जो आचार्य उपाध्याय गणमें अलब्ध उपकरणोंकावस्त्र पात्रादिकोंका - एषणा शुद्धि मे उपार्जक होता है, वह आचार्य शिष्यका संग्राहक और ज्ञानादिका संग्राहक होता है।
सातवां स्थान इस प्रकारसे हैं-" आयरियउवज्झाए " इत्यादिजो आचार्योपाध्याय पूर्वकालोत्पादित वस्त्र पात्रादि उपकरणोंका प्रयत्नपूर्वक रक्षण करता होता है, असम्यक् रूपसे उनका रक्षण करनेवाला नहीं होता है, ऐसा वह आचार्योपाध्याय शिष्यका संग्राहक और ज्ञानादिकों का संग्राहक होता है, इन सातों संग्रह स्थानोंसे विपरीत जो स्थान हैं - वे सात असंग्रह स्थान हैं । यही बात " आयरिय उबज्झायरस णं गणंसि सत्त असंग्गहडाणा पण्णत्ता इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है, यहांके पदोंकी व्याख्या संग्रहस्थान गत पदोंकी व्याख्यासे विपरीत होती है, ऐसा जानना चाहिये | सूत्र ४ ॥
19
""
छह स्थान - " आयरियउवज्झाए गणंसि अणुप्पन्नाई छत्याहि- ने આચાર્ય અલબ્ધ ઉપકરણાના ( વજ્રપાત્રાદિકના ) એષણા શુદ્ધિપૂર્વક ઉપાર્જ ક હાય છે, તેઓ શિષ્યનેા તથા જ્ઞાનાદિને સંગ્રહ કરી શકે છે.
सातभु स्थान- " आयरियउवज्झाए " इत्याहि-ने मायार्योपाध्याय પૂર્વકાલેત્પાદિત વસ્ત્ર, પાત્રાદિ રૂપ ઉપકરણેાન પ્રયત્નપૂર્વક રક્ષણ કરનારા ડાય છે, તેઓ શિષ્યાનેા અને જ્ઞાનાદિના સગ્રહ કરી શકે છે. સંગ્રહના આ સાત સ્થાના કરતાં જે વિપરીત પ્રકારના સ્થાને છે, તેમને અસ ગ્રહના અથવા ગણુના વિનાશનાં સ્થાના સમજવા જોઇએ. એ જ વાત " आयरियजयज्ज्ञा यस्स णं गणंसि सत्त असंग्गहट्टाणा पण्णत्ता " या सूत्रा द्वारा अट १२वामां આવી છે. સ`ગ્રહના સ્થાના કરતાં અસ‘ગ્રહનાં સ્થાના વિપરીત હાવાથી સંગ્રહના સ્થાનાનાં પાની વ્યાખ્યા કરતાં અસગ્રહના સ્થાનાનાં પદોની व्याच्या विपरीत समन्न्वी ॥ सू. ४ ॥
स्था०-७०
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे अनन्तरसूत्रे ' आज्ञादिकं न सम्यक् भयोक्ता भवति' इत्युक्तम् । आज्ञा च पिण्डैषणादिविषयेति पिण्डैषणादीनि निरूपयति -
मूलम्-सत्त पिंडेसणाओ पण्णत्ताओ। सत्त पाणेस. णाओ पण्णत्ताओ। सत्त उग्गहपडिमाओ पण्णत्ताओ । सत्त सत्तिकया पण्णत्ता । सत्तमहज्झयणा पण्णत्ता । सत्त सत्तमिया णं भिक्खुपडिमा एकूणपण्णयाए राइंदिएहिं एगेण य छण्णउएणं भिक्खासएणं अहासुत्तं अहाकप्पं अहामग्गं अहातचं अहासम्मं काएणं फासिया पालिया लोहिया तीरिया किहिया आराहिया आणाए अणुपालियावि भवइ ॥ सू० ५॥ ___ छाया-सप्त पिण्डैषणाः प्रज्ञप्ताः । सप्त पानेषणाः प्रज्ञप्ताः । सप्त अवग्रहप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः। सप्त सप्तककानि प्रज्ञप्तानि । सप्त महाध्ययनानि प्रज्ञप्तानि । सप्त सप्तमिका खलु भिक्षुप्रतिमा एकोनपश्चाशता रात्रिन्दिवैः एकेन च षण्णवत्या भिक्षाशतेन यथासूत्रं यथाकल्पं यथामार्ग यथातच यथासाम्यं कायेन स्पृष्टा पालिता शोधिता तीरिता कीर्तिता आराधिता आज्ञया अनुपालिताऽपि भवति ॥ सू०५॥
टीका-'सत्त पिंडेसणाओ' इत्यादिपिण्डैषणा:-पिण्ड: भक्तम् तस्य एषगा ग्रहणप्रकाराः सप्त प्रज्ञप्ताः । ताश्च
इस ऊपरके सूत्रमें अन्तमें " आज्ञादिकका वह सम्यक् प्रयोक्ता नहीं होता है " ऐसा कहा गया है, तो आज्ञा पिण्डेषणादि विषयवाली होती है-अतः अब सूत्रकार पिण्डैषणादिकका निरूपण करते हैं
"सत्त पिंडेसणाओ पण्णत्ताओ" इत्यादि । सूत्र ५॥
टीकार्थ-पिण्डैषणा-पिण्ड-आहारकी जो एषणा हैं-ग्रहण करनेके प्रकार हैं-वे पिण्डेषणा हैं-ये सात प्रकारकी कही गई हैं, जैसे-असं.
ઉપરના સૂત્રને અન્ને એવું લખાણ આવ્યું છે કે તેઓ આજ્ઞાદિકના સમ્યક પ્રાન્તા (પ્રવર્તક) હોતા નથી. ” આજ્ઞા પિપૈષણાદિ વિષયવાળી હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર વિડિષણાદિકનું નિરૂપણ કરે છે.
“सत्त पिंडेसणाओ पण्णत्ताओ" त्याટીકાર્થ-પિંડેષણ એટલે પિંડને (આહારને) ગ્રહણ કરવાનો પ્રકારઆહારને ગ્રહણ કરવાના પ્રકાર રૂપ પિંડેષણાના નીચે પ્રમાણે સાત પ્રકાર કહ્યા છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्या० ७ सू० ५ पिण्डैषणादिनिरूपणम् असंसृष्टा १ संसृष्टा २ उधृता ३, अल्पलेपिका ४ अवगृहीता ५ प्रगृहीता ६ उज्झितधर्मा ७ चेति । तत्र-यत्र पिण्डैषणायां हस्तः पात्रं चेति द्वयमप्यसंसृष्टम् सा-असंसृष्टा अखरण्टितहस्तपात्रा भर्जितचणकादि ग्रहणरूपेत्यर्थः ।१। ससृष्टा-खरण्टितहस्तपात्रा-कुशरादि ग्रहणरूपेत्यर्थः ॥ २ ॥ उध्धृता-गृहस्थेन स्वार्थ स्थाल्यादौ भोजनजातमुद्धृतम् तदेवंविधं भोजनजातम् संसृष्टहस्ततः असंसृष्टपात्रतः संमृष्टपात्रतः असंसृष्टहस्ततो वा गृह्णतः । अस्याः संसृष्टाऽसंसू. सृष्ट १ संसृष्ट २ उद्धृत ३ अल्पलेपिका ४, अवगृहीत ५ प्रगृहीत ६, और उज्झितधर्मा ७, जिस पिण्डैषणामें हाथ और पात्र ये दोनों भी असंसष्ट होते हैं ऐसी वह पिण्डैषणा असंसृष्टपिण्डैपणा है, ऐसी यह पिण्डैपणा भुजे हुए चनों आदिको ग्रहण करने रूप होती है क्योंकि ये न हाथमें चिपकते हैं, और न पात्रमेंही चिपकते हैं । जिस पिण्डै. षणामें हाथ और पात्र दोनों खरण्टित-संसक्त हो जाते है, ऐसी वह पिण्डैषणा संसृष्ट पिण्डेषणा है, यह पिण्डैषणा कृशरादि-खीचडी आदिको ग्रहण करनेरूप होती है । उद्धृत-गृहस्थने अपने निमित्त जिस भाजनसे भोजनको स्थाली आदिमें निकाल कर रख लिया हो ऐसे भोजनको संसृष्ट हाथ से, असंसष्ट पात्र अथवा संसृष्ट पात्रते असं. सृष्ट हाथसे लेनेबालेकी यह उद्धृत पिण्डैषणा होती है, इसका दूसरा नाम संसृष्टासंष्ट पिण्डैषणा भी है। स्वल्पलेप युक्त ऐसी जो पुराने (1) म ट, (२) संसृष्ट, (३) धत, (४) १८५३१, (५) महात, (५) प्रगृहीत मन (6) 6 .
જે પિંકૈલણમાં હાથ અને પાત્ર, એ બને અસંતૃષ્ટ (ખરડાયા વિનાના) રહે છે, તે પ્રકારની ડિષણને અસંસણ પિડેષણ કહે છે. પલાળેલા ચણા આદિને ગ્રહણ કરવા રૂપ આ પિંડેષણું હોય છે, કારણ કે તે હાથ સાથે પણ ચેટી જતાં નથી અને પાત્ર સાથે પણ ચૅટી જતાં નથી જે પિંડેષણમાં હાથ અને પાત્ર, અને સંસક્ત-ખરડાયેલા થાય છે, તે પ્રકારની પિડેવણને અસંયુષ્ટ પિંડેષણ કહે છે. તે પિડેષણ ખીચડી આદિને ગ્રહણ કરવા રૂપ હોય છે, કારણ કે તે વસ્તુ હાથ અને પાત્ર સાથે સેંટી જાય છે.
ઉદુવૃત પિડેષણું–ગૃહસ્થ પિતાને નિમિત્તે જે ભેજનને કંઈ ભજન (પાત્ર) માંથી થાળી આદિમાં કાઢેલું હોય એવા ભેજનને સંસ્કૃષ્ટ હાથ વડે અથવા અસંતૃષ્ટ હાથ વડે અને અસંતૃષ્ટ પાત્ર વડે અથવા સંસષ્ઠ પાત્ર વડે ગ્રહણ કરવા રૂપ જે પિઔષણ છે તેને ઉદ્દ્ભૂત પિપૈષણા કહે છે. તેનું બીજુ નામ સંસૃષ્ટા સંસૃષ્ટી પિંડેષણ પણ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
प्टेत्यपि नाम ॥ ३॥ अल्पलेपिका-स्वल्पलेपयुक्ता पुराणशालिभक्तग्रहणरूपा ।। ४ ।। अवगृहीता-भोजनकाले शरावादिषु यद् भोजनजातमुपहृतं ततो गृह्णतः ॥५॥ प्रगृहीता-भोजनवेलायां दातुमभ्युद्यतेन हस्तादिना गृहीतं यद् भोजनजातं, भोक्तुं वा हस्तादिना गृहीतं, ततो गृह्णतः । ६ । तथा-उज्झितधर्मा-यद् भोजनजातं नीरसतया परित्यागयोग्यमन्तमान्तलक्षणं यदन्ये द्विपदादयो नाभिलषन्ति, तद् गृह्णतः, ॥ ७॥ इति । पानेषणाऽपि एवमेव सप्तविधा विज्ञेया । शालीके चावलोंके भातको ग्रहण करनेरूप पिण्डैषणा है, वह अल्पलेपिका पिण्डेषणा है। भोजन कालमें शराव-सकोरा-आदिमें जो भोजन आदि निकाल कर रखा गया हो उसे ग्रहण करनेवालेकी यह अवगृहीता पिण्डैषणा होतो है, भोजनके समय देनेको अभ्युद्यत हुए हाथ आदिसे जो भोजन गृहीत हुआ होता है, वह अथवा खानेके लिये हाथ आदिसे गृहीत हुआ जो भोजन है, उसे लेनेवालेकी यह प्रगृहीत पिण्डैषणा होती है । उज्झित धर्मा-जो भोजन नीरस होनेसे परित्याग करने के योग्य होता है, ऐसे उस अन्त प्रान्तरूप भोजनको कि जिसे दूसरे द्विपद आदि भी नहीं चाहते हैं, ग्रहण करनेवालेकी यह उज्झित धर्मा पिण्डैषणा होती है। पानैषणा भी इसी प्रकारसे सात प्रकारकी है, चतुर्थ पानेषणामें नानात्व है, अनेक प्रकारता है,
અલપલપિકા પિંડેષણ-સ્વલ્પ લેપયુક્ત એવા જૂની શાલીને (એક પ્રકારની ડાંગરના) ભાતને ગ્રહણ કરવા રૂપ જે પિડેષણ છે તેને અ૫લેપિકા પિડેષણ કહે છે.
અવગૃહીતા પિષણ---ભજનકાળે શકરા આદિમાં જે ભેજનાદિને કાઢી રાખવામાં આવેલ હોય તેને ગ્રહણ કરનારની પિડેષણને અવગૃહીતા પિડવણ કહે છે.
પ્રગૃહીત પિંડષણ--ભજનને સમયે દેવાને માટે અર્પણ કરવાને માટે) ઊંચા થયેલા હાથ આદિ વડે જે ભેજન ગ્રહણ કરવામાં આવે છે તેને, અથવા ખાવાને માટે હાથ આદિ વડે જે ભેજન ગ્રહણ કરવામાં આવેલું હોય તેને ગ્રહણ કરનારની પિપૈષણાને પ્રગૃહીત પિડિષણા કહે છે.
ઉઝિતધર્મા પિડષણ –-જે ભજન નીરસ હોવાને લીધે નાખી દેવાને ચોગ્ય હોય છે. અને જે ભેજન ગ્રહણ કરવાની બીજા કેઈ પણ માણસને ઈચ્છા થતી નથી એવા અન્ત પ્રાન્ત રૂપ ભેજનને ગ્રહણ કરનાર સાધુની પિડિષણાને ઉઝિતધર્મા પિષણ કહે છે. પાનેષણા પણ એ જ પ્રમાણે સાત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू० ५ पिण्डैषणादिनिरूपणम्
५५७ नवरं-चतुर्थी पानेषणायां नानात्वं अल्पलेपं तु तत्र अवस्त्रायणसौवीरकादि विज्ञेयमिति । __ अथ प्रतिमायाः सप्तविधत्वमाह-' उग्गह पडिमा' इत्यादि । अबप्रहप्रतिमाःअवगृह्यते आश्रीयते इत्यवग्रहो वसतिः, तस्य-प्रतिमाः अभिग्रहाः सप्त प्रज्ञप्ताः। तत्र- अहमेवंविषमेव उपाश्रयं ग्रहीष्ये, नान्यद्विधम् ' इत्येवं पूर्वम् अभिगृह्य य उपाश्रयं गृह्णाति तस्य प्रथमा अवग्रहप्रतिमा ॥ १॥ तथा-" अहमेषां साधनां कृतेऽवग्रहं ग्रहीष्यामि, अन्यैश्च अवग्रहे गृहीते सति स्वयं वत्स्यामि' एवमभिग्रहचतो द्वितीया । इयं तु गच्छान्तर्गतानां सांभोगिकानाम् असांभोगिकानां चोद्यतअल्प लेपता तो वहां अवस्रावण-ओसामण-सौवीरक आदिरूप है, ऐसा जानना चाहिये ।।
अब सूत्रकार प्रतिमाकी सप्तविधता कहते हैं-" उग्गहपडिमा" इत्यादि-अवग्रह प्रतिमा-" अवगृह्यते आश्रीयते इति अवग्रहः " इस व्युत्पतिके अनुसार साधुजन जिसे ठहरनेके लिये अपना आश्रयभूत बनाते हैं, वह अवग्रह है, ऐसा वह अवग्रह वसतिरूप होता है, इस अवग्रहकी जो प्रतिमा है-अभिग्रह है-वह अवग्रह प्रतिमा है, इनमें "मैं इस प्रकारकेही उपाश्रयमें ठहरूंगा-और किसी प्रकारके उपाश्र. यमें नहीं ठहरूंगा" इस प्रकारका पहिले अभिग्रह करके जो संकल्पित उपाश्रयमें ठहरता है, उसको पहिली अवग्रह प्रतिमा होती है ।१। પ્રકારની કહી છે. ચતુર્થ પૌષણામાં અનેક પ્રકારના છે. અલ્પપતા તે ત્યાં ઓસામણ આદિ રૂપ સમજવી.
હવે સૂત્રકાર પ્રતિમાના સાત પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે-- " उग्गहपडिमा " या--
“ अवगृह्यते-आत्रीयते इति अवग्रहः " 24 व्युत्पत्ति अनुसार साधु पाताने રહેવાને માટે જે સ્થાનને આશ્રય લે છે તેને અવગ્રહ કહે છે તે અવગ્રહ વસતિ ઉપાશ્રય રૂપ હોય છે. આ અવગ્રહ વિષયક જે પ્રતિમા (અભિગ્રહ) છે તેને અવગ્રહ પ્રતિમા કહે છે. હવે તેને સાત પ્રકારે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–
હું આ પ્રકારના ઉપાશ્રયમાં જ રહીશ–બીજા કેઈ પણ પ્રકારના ઉપાશ્રયમાં નહીં રહું,” આ પ્રકારને અભિગ્રહ પહેલાં કરીને જે સાધુ સંકલ્પિત ઉપાશ્રયમાં આશ્રય સ્વીકારે છે, તેના આ પ્રકારના અવગ્રહ અભિગ્રહને પહેલા પ્રકારની અવગ્રહ પ્રતિમા કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे विहारिणां भवति, यतस्ते परस्परार्थं याचन्ते इति ॥ २॥ तथा-'अन्यार्थमयग्रहं याचिष्ये, अन्यावगृहीतायां च वसतौ न निवत्स्यामि ' इति तृतीया । इयमवग्रहमतिमा तु गच्छपतिवद्धा-भतिवद्धानां यथालन्दिकानां मध्ये गच्छपतिबद्धानां यथालन्दिकानां भवति । ते हि वाचनावशिष्टं सूत्रजातं गुरोः सकाशादध्येतुमनसो गुरोरर्थे वसतिं याचन्ते इति ॥ ३ ।। तथा-' अहमन्यार्थमवग्रहं न ग्रहीष्यामि, अन्येनावगृहीतेऽवग्रहे तु स्थास्यामि ' इति चतुर्थी । इयन्तु गच्छ
तथा-मैं " इन साधुओंके लिये अवग्रह ग्रहण करूंगा तथा अन्योंके द्वारा अवग्रह गृहीत होने पर मैं स्वयं भी उसमें रहूंगा" इस प्रकारके अभिग्रहवालेके द्वितीया अवग्रह प्रतिमा होती है, यह द्वितीय अभिग्रह प्रतिमा गच्छान्तर्गत सांभोगिकोंको और असांभोगिकोंके कि जो उद्यत विहारी होते हैं-होती है, क्योंकि वे परस्परके लिये मांगते है २ अन्यके लिये मैं अवग्रह मांगूगा और अन्यके द्वारा अब गृहीत वसति उपाश्रपमें मैं रहूंगा नहीं " ऐसी यह तृतीय अवग्रह प्रतिमा है, यह अवग्रह प्रतिमा गच्छ प्रतिबद्धोंके अप्रतिबद्धोंके तथा यथालन्दिकोंके मध्यमें गच्छ प्रतिबद्ध यथालन्दिकोंके होती है। क्योंकि वे वाचनासे बाकी बचे हुए सूत्रको गुरुसे पढनेकी अभिलाषावाले होते हुए गुरुके लिये वसतिकी याचना करते है ।३।। ___ "मैं अन्यके लिये अवग्रह ग्रहण नहीं करूंगा परन्तु अन्यसे अवगृहीत अवग्रह होगा तो उसमें ठहर जाऊंगा " ऐसी यह चौथी
" मा साधुमान भाट म५५ (आश्रयस्थान) अ५ ४२NA. तय અન્યના દ્વારા અવગ્રહ ગૃહીત થયા પછી હું પણ તેમાં રહીશ” આ પ્રકારને અભિગ્રહ ધારણ કરીને સંકલ્પિત ઉપાશ્રયમાં આશ્રય સ્વીકારનાર સાધુના આ અવગ્રડ અભિગ્રહને બીજા પ્રકારની અવગ્રહ પ્રતિમા કહે છે. આ બીજા પ્રકારની અવગ્રહ પ્રતિમાને ઉદ્યત વિહારી ગચ્છાન્તર્ગત સાંભંગિકમાં અને અસાંગિકેમાં સદ્ભાવ હોય છે, કારણ કે તેઓ પરસ્પરને માટે માંગે છે.
અન્યને માટે હું અવગ્રહ ( આશ્રયસ્થાન) માગીશ અને અન્યના દ્વારા અવગૃહીત ( ઉપાશ્રયમાં) હું રહીશ” આ પ્રકારની ત્રીજી અવગ્રહ પ્રતિમા છે. આ પ્રતિમાને સદ્દભાવ ગચ્છપ્રતિબદ્ધોમાં, અપ્રતિબદ્ધોમાં યથાલનિકોમાંના ગચ્છપ્રતિબદ્ધ યથાલન્ટિકમાં હેય છે, કારણ કે જે સૂની વાચના બાકી રહી ગઈ હોય તે સુત્રને ગુરુ પાસેથી શીખવાની અભિલાષા વાળા તેઓ ગુરુને માટે વસતિ (ઉપાશ્રય) ની યાચના કરે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुघाटीका स्था० ७ २० ५ पिण्डैषणादिनिरूपणम् स्थितानामभ्युद्यतविहारिणां जिनकल्पिकत्वमाप्तये परिकमकुर्वतां भवतीति ॥४॥ तथा-' अहं स्वार्थमवग्रहं याचिष्ये, न चान्येषां द्वित्रिचतुः पश्चाना'मिति पञ्चमी । इयं तु जिनकल्पिकस्य बोध्येति ॥ ५ ॥ तथा-'यदीयमवग्रह. महं ग्रहीष्यामि, तदीयमेव चेत् तृणादिसंस्तारकं भवेत् तदा तद् ग्रहीष्यामि । अन्यथा उत्कुटुको वा निषण्णो वा रात्रि नेष्यामीति षष्ठी । इयमपि जिनकल्पिकादेरेवेति ॥ ६ ॥ तथा-सप्तम्यपि षष्ठीवदेव योध्या । नवरं यथाऽऽस्तृतमेव शिलादिकं ग्रहीष्यामि नान्यदिति ॥ ७ ॥ इति-सप्तावनहप्रतिमाः ॥ ७॥ अवग्रह प्रतिमा है । यह अवग्रह प्रतिमा है, यह अवग्रह प्रतिमा गच्छस्थित अभ्युथत विहारी साधुओंके कि जो जिनकल्पिकत्यकी प्राप्तिके लिये परिकर्म करते हैं होती है, तथा-मैं अपने लिये अवग्रहकी याचना करूंगा अन्य-दो-तीन-चार और पांचके लिये अवग्रहकी याचना नहीं करूगा ऐसी यह पांचवी अपग्रह प्रतिमा है, यह पांचवी प्रतिमा जिनकल्पिकके होती हैं ऐसा जानना चाहिये मै जिसका अवग्रह ग्रहण करूंगा उसीका यदि तृणादि संस्तारक होगा तो उसे लूंगा-नहीं तो मैं उत्कुटुक होकर या बैठकरही रात्रिको व्यतीत करूंगा ऐसी यह छठी प्रतिमा है, यह प्रतिमा भी जिनकल्पिक आदिकेही होती है। तथा सप्तमी प्रतिमा भी छठी प्रतिमाके जैसीही होती है। सिर्फ इसमें यही अन्तर है, कि इसमें वह प्रतिमाघारी साधु " यथास्तृत शिलादिकही में ग्रहण करूंगा" अन्यका नहीं ऐसा अभिग्रह करता है । इस प्रका
અન્યને માટે હું અવગ્રહ ગ્રહણ કરીશ નહીં, પરંતુ અન્ય દ્વારા અવગૃહીત અવગ્રહ (ઉપાશ્રય ) હશે તો તેમાં હું રહીશ,” આ પ્રકારની ચિથી અવગ્રહ પ્રતિમા હોય છે. ગચ્છસ્થિત અન્યૂઘત વિહારી સાધુઓ કે જે જિનકલ્પિકત્વની પ્રાપ્તિ માટે પરિકર્મ કરતા હોય છે, તે સાધુઓમાં આ પ્રકારની અવગ્રહ પ્રતિમાને સદ્ભાવ હોય છે.
હું મારે માટે અવગ્રહની યાચના કરીશ, અન્ય બે, ત્રણ, ચાર અને પાંચને માટે અવગ્રહની યાચના નહીં કરું” આ પ્રકારની પાંચમી અવગ્રહ પ્રતિમા છે, આ અવગ્રહ પ્રતિમાને જિનકપિકમાં સદૂભાવ હોય છે. જે ગૃહસ્થ પાસેથી અવગ્રહ-આશ્રયસ્થાન ગ્રહણ કરીશ તેની પાસેથી જ જે તૃણાદિ સંસ્તારક મળશે તે લઈશ, નહીં તે બેઠાં બેઠાં જ રાત્રિ વ્યતીત કરીશ. » આ પ્રકારની છઠ્ઠી અવગ્રહ પ્રતિમા સમજવી, જિનકાલ્પિક આદિમાં આ પ્રતિમાને સદભાવ હોય છે. સાતમી પ્રતિમા પણ છઠ્ઠી પ્રતિમા જેવી જ છે, ફક્ત છઠ્ઠી કરતાં સાતમી પ્રતિમામાં આટલો જ તફાવત છે-સાતમી પ્રતિમા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-सप्तकका:-उद्देशवर्जितत्वेन एकसरतया एककाः-आचाराङ्गद्वितीयश्रुतस्कन्धस्थिता द्वितीयचूडारूपा अध्ययनविशेषाः, ते च समुदायतः सप्तेति कृत्या सप्तकका उच्यन्ते, तेषामेकोऽपि सप्तैकक इति व्यपदिश्यते, तथैव संकेतित. त्वात् । ते च सप्तककाः सप्तसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः । तथाहि-प्रथमः स्थानसप्तैककः १, द्वितीयो नैषेधिकी सप्तककः २, तृतीय उच्चारप्रस्रवणविधिसप्तकका ३, चतुर्थः शब्दसप्तैककः ४, पञ्चमो रूपसप्तककः ५, षष्ठः परक्रियासप्तै ककः ६, सप्तमः-अन्योऽक्रियासप्तैककः ७ इति । तथा महाध्ययनानिमहान्ति-पूत्रकृताङ्गस्य प्रथमश्रुतस्कन्धापेक्षया विशालानि च तानि अध्ययनानि द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य प्रकरणविशेषाश्चेति, तानि च-पुण्डरीकं १, क्रियास्थानम् रकी ये सात अवग्रह प्रतिमाएं हैं। तथा सप्तकक-आचाराङ्गके द्वितीय श्रुतस्कन्धमें स्थित द्वितीय चूडारूप अध्ययन विशेष सप्तैकक सात कहे गये हैं, ये समुदायसे सात होते हैं, ऐसा समझकर ही इन्हे सप्तकक कहा गया है, इसलिये इनमेंका जो एकभी एकक होगा वह भी सप्तकक ऐसा कहलावेगा । पहिला स्थान सप्तकक है १ द्वितीय नषेधिकी सप्तकक है २ तृतीय उच्चार प्रस्रवण विधि सप्तैकक है ३, चतुर्थ शब्दसप्तकक है ४-पांचवा रूप सप्तकक है ५, छठा परिक्रिया सप्तैकक है ६ और सातवां अन्योन्य क्रिया सप्तैकक है ७ तथा महा ध्ययन-सूत्रकृताङ्गके प्रथम श्रुतस्कन्धको अपेक्षासे द्वितीय श्रुतस्कन्धके जो प्रकरण विशेषरूप अध्ययन हैं वे महाध्ययन हैं-ये महाध्ययन भी सात है-इनमें प्रथम महाध्ययन पुण्डरीक है १ द्वितीय महाध्ययन ધારી સાધુ યથાસ્તૃત શિલાવિક જ હું ગ્રહણ કરીશ,” અન્યના નહીં, એ અભિગ્રહ કરે છે. આ પ્રકારની સાત અવગ્રહ પ્રતિમાઓ હોય છે.
તથા સૌક્ક-આચારાંગના બીજા શ્રત સ્કન્દમાં સ્થિત દ્વિતીય ચૂડારૂપ અધ્યયન વિશેષ સાત કહ્યા છે. તે સમુદાયની અપેક્ષા એ સાત હોય છે, એવું સમજીને જ તેમને સમૈકક કહ્યાં છે, અને તે કારણે તેમનામાંથી જે એક પણ એક હશે તેને પણ સૌકક કહેવામાં આવશે. (૧) પહેલું સ્થાન સમૈકક છે. (૨) બીજું નૈધિકી સમૈકક છે. (૩) ત્રીજું ઉચ્ચર પ્રસ્ત્રવણ વિધિ સમકક छे. (४) याथु श६ सप्त। छे. (५) पांय, ३५ स४४ छे. (6) छ પરિકિયા સમૈકક છે અને સાતમુ અ ન્ય ક્રિયા સમકક છે.
તથા મહાધ્યયન પણ સાત છે. સૂત્રકૃતાંગના પહેલા કૃતસ્કન્ધ કરતાં મોટા એવા બીજા પ્રતસ્કન્ધના પ્રકરણ વિશેષરૂપ જે અધ્યયન છે તેમને મહાધ્યયન કહે છે. તે મહાધ્યયન પણ નીચે પ્રમાણે સાત જ છે-તેમાં પહેલું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६१
सुघाटीका स्था०७ सू० ५ पिण्डैषणादिनिरूपणम् २, आहारपरिज्ञा ३, प्रत्याख्यानक्रिया ४, अनाचारश्रुतम् ५, आद्रकुमारीय ६, नालन्दीयं ७ चेति सप्तसंख्यकानि प्रज्ञप्तानि । तथा-सप्तसप्तमिका-सप्तसप्तसंख्यकानि सप्तमानि दिनानि यस्यां सा-सप्तभिः दिनसप्तकनिष्पधमाना क्रियास्थान है २ तृतीय महाध्ययन आहार परिज्ञा है ३ चौथा महा. ध्ययन प्रत्याख्यान क्रिया है ४. पांचवां महाध्ययन अनाचार श्रुत है, छठा महाध्ययन आर्द्र कुमारका है ६ और सातवां महाध्ययन नालन्दीय है, तथा-सात सप्ताहमें ४९ दिनरातमें समाप्त होनेवाली भिक्षु प्रतिमा है, यह भिक्षु प्रतिमा ४९ दिनरात तक आराधित होती है, इसमें प्रथम सप्ताहमें एक दत्ति आहारकी एक दत्ति पानीकी ग्रहण की जाती है, द्वितीय सप्ताहमें भक्तकी दो पानीकी दो दत्तियां प्रतिदिन ग्रहण की जाती हैं, तृतीय सप्ताहमें प्रतिदिन भक्तकी ३-और पानकी ३ दत्तियां ग्रहण की जाती हैं, चतुर्थ सप्ताहमें प्रतिदिन भक्तकी ४ दत्तियां और पानकी ४ दत्तियां ग्रहण की जाती हैं, पंचम सप्ताहमें प्रतिदिन भक्तकी ५ दत्तियां और पानको ५ दत्तियां ग्रहण की जाती हैं, छठे सप्ताहमें भक्तकी ६ दत्तियां और पानकी ६ दत्तियां प्रतिदिन अहण की जाती हैं, और ७ वें सप्ताहमें भक्तकी ७ दत्तियां और पानकी મહાધ્યયન પુંડરીક છે, બીજું મહાધ્યયન કિયાસ્થાન છે, ત્રીજું મહાધ્યયન આહારપરિજ્ઞા છે, શું મહાધ્યયન પ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા છે, પાંચમું મહાધ્યયન અનાચારશ્રત છે, છડું મહાધ્યયન આદ્રકુમારનું છે અને સાતમું મહાધ્યયન નાલન્દીય છે.
સાત સપ્તાહમાં-૪૯ દિનરાતમાં સમાપ્ત થનારી ભિક્ષુપ્રતિમા છે. ૪૯ દિનરાત પર્યન્ત આ ભિક્ષુપતિમાની આરાધના કરાય છે. આ ભિક્ષુપ્રતિમાની આરાધના કરનાર સાધુ પ્રથમ સપ્તાહમાં પ્રતિદિન એક દત્તિ આહારની અને એક દરિ પાણીની ગ્રહણ કરે છે. બીજા સપ્તાહમાં પ્રતિદિન બે દક્તિ આહા૨ની અને બે દક્તિ પાણીની ગ્રહણ કરાય છે. ત્રીજા સપ્તાહમાં ત્રણ દત્તિ આહારની અને ત્રણ દક્તિ પાણુની ગ્રહણ કરાય છે. ચોથા સપ્તાહમાં પ્રતિદિન ચાર દાંત આહારની અને ચાર દક્તિ પાણીની ગ્રહણ કરાય છે. પાંચમાં સપ્તાહમાં પ્રતિદિન આહારની પાંચ દક્તિ અને પાણીની પાંચ દક્તિ ગ્રહણ કરાય છે. છઠ્ઠા સપ્તાહમાં પ્રતિદિન આહારની ૬ દત્તિ અને પાણીની ૬ દત્તિ ગ્રહણ કરાય છે. સાતમા સપ્તાહમાં પ્રતિદિન આહારની સાત દત્તી અને
स्था०-७१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
स्थानाङ्गसूत्रे
"
•
खल भिक्षुप्रतिमा एकोनपञ्चाशता रात्रिन्दिवैः = अहोरात्रैः, एकेन च षण्णवत्या भिक्षाशतेन पण्णवत्यधिकशतसंख्यामि दैचिरूपाभिः भिक्षाभिः यथासूत्रम् = सूत्र निर्दिष्ट विध्यनुसारं यथाकल्पम् - कल्पं = स्थविरादिकल्पमतिक्रम्य, कल्पानुसारमित्यर्थः यथामार्गम् - ज्ञान - दर्शनचारित्रलक्षणमोक्षमार्गानतिक्रमेण क्षयोपशमभावानतिक्रमेण वा यथातत्त्वं तत्त्वानतिक्रमेण ' याथातथ्यम् ' इतिच्छाया पक्षेसत्यानुसारं यथासाम्यम् - समभावमनतिक्रम्य - सुष्ठुप्रकारेण कर्मनिर्जरणभावनयेत्यर्थः, कायेन = शरीरेण न पुनरभिलाषसात्रेण स्पृष्टा - समुचितकाले सविधिग्रहणात्, पालिता = वारंवारमुपयोगेन तत्परत्वात्, शोधिता -पारणकदिने गुर्वादि ७ दत्तियां ग्रहण की जाती हैं। इस प्रकार इन सब भक्तकी दत्तियों की संख्या १९६ हो जाती हैं। इसी प्रकारसे पानककी दत्तियोंके सम्ब न्धमें भी जानना चाहिये इस प्रकार से प्रवर्द्धमान भक्तपान दत्तियों से यह भिक्षु प्रतिमा ४९ रातदिन में पूर्ण होती है "यथा सूत्र यथा कल्पं " इत्यादि क्रिया विशेषणोंसे सूत्रकारने यह प्रकट किया है, कि इस भिक्षा प्रतिमाको यथासूत्र में पालन करनेकी जैसी विधि प्रकट की गई है, उसी विधिके अनुसार यथाकल्प स्थविर आदि कल्पके अनुसार, यथामार्ग - ज्ञान, दर्शन, एवं चारित्ररूप मुक्तिमार्ग के अनुसार, अथवा अपने क्षयोपशम भावके अनुसार यथातत्त्व-तत्त्वके अनुसार अथवा याथातथ्य -सत्य के अनुसार- और यथासाम्य-समता मावके अनुसार जो भिक्षु शरीरसे - मनोरथसे नहीं - अभिलाषा मात्रसे नहीं स्पृष्ट करता है - समुचित कालमें विधिपूर्वक ग्रहण करता है, पालता हैપાણીની સાત ત્તિ ગ્રહણ કરાય છે. આ પ્રકારે ૪૯ રાત દિવસમાં આહારની કુલ ૧૯૯ ઇત્તિયા થાય છે. એ જ પ્રમાણે પાણીની ત્તિયા વિષે પણ સમજવું. આ પ્રકારે આહાર પાણીની વ્રુત્તિઓમાં પ્રત્યેક સપ્તાહમાં વધારા કરતાં કરતાં ૪૯ દિનરાત પર્યન્ત આ ભિક્ષુપ્રતિમાની આરાધના કરાય છે.
66
-
यथासूत्रं यथाकल्पं " छत्याहि
ક્રિયાવિશેષણેાના પ્રયાગ દ્વારા સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ કરી છે કેસૂત્રમાં ભિક્ષુપ્રતિમાના પાલનની જે પ્રકારની વિધિ બતાવવામાં આવી છે તે વિધિ પ્રમાણે, યથામાગ–જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર રૂપ મુક્તિમાત્ર અનુસાર અથવા પેાતાના ક્ષયાપશમભાવ અનુસાર, યથાતત્ત્વ-તત્ત્વ અનુસાર અથવા તથા તથ્ય ( સત્યને અનુસાર ), યથાસામ્ય-સમતાભાવને અનુસરીને, આ પ્રકારે જે ભિક્ષુ શરીર વડે-મનેારથ વડે નહીં (અભિલાષા માત્ર વડે નહીં ) પૃષ્ટ કરે છે, સમુચિતકાળમાં વિધિપૂર્વક ગ્રહણ કરે છે, પાલન કરે છે,
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ १०५ पिण्डैषणादिनिरूपणम् दत्तावशिष्ट भोजनात् अतीचारपङ्कक्षालनाद् वा, तीरिता-पूर्णेऽपि तदवधौ स्व. ल्पकालावस्थानेन, कोर्तिता-पारणादिने 'अयमयं च अभिग्रहविशेषकृत आसीत् अस्यां प्रतिमायां स चाराधित एवाधुना पारितमतिमोऽह ' मिति गुरुसमक्षं कीर्तनात् एवं चाराधिता-एभिः समस्तैः प्रकारैर्निष्ठा नीता, अत एच आज्ञया जिनाज्ञया अनुपालिताऽपि भवतीति । अत्र-भक्तदत्तयः षण्णवत्यधिकैकशत ( १९६) संख्यका उक्ताः । तद्ग्रहणप्रकारश्चैवम् , तथाहि प्रथमे सप्तके प्रतिदिनमेकैकाभिक्षादत्ति ह्य ते १, द्वितीयसप्तके तु प्रतिदिन दत्तिद्वयम् २। एवम् उत्तरोत्तरं प्रतिसप्तकमेकैकदत्तिवृद्धया सप्तमे सप्तके प्रतिदिनं सप्त दत्तयो गृह्यन्ते । एवं पानकदत्ति विषयेऽपि बोध्यम् । इत्थं प्रबर्द्धमानभक्तपानदत्तिभिरियं भिक्षुपतिमा एकोनपश्चाशता रात्रिन्दिवैः पूर्णा भवति । अत्र यद्यपि इसकी उपयोगपूर्वक बार २ आराधना करता है, शोधित करता हैपारणाके दिन गुर्वादि द्वारा प्रदत्त अवशिष्ट भोजनसे अथवा-अतिचार रूप कीचडके प्रक्षालनसे इसकी शुद्धि करता है, उसे तीरित करता है-जितनी अवधि उसके पालन करनेकी है, उस अवधि तक उसे पालन कर समाप्त कर देता है-कीर्तित करता है-पारणाके दिन यह अभि. ग्रह विशेष मैंने धारण किया था सो वह अब इस प्रतिमा में अच्छी तरहसे आराधित हो चुका है-अतः मैं अब इस प्रतिमाका पूर्णरूपसे आराधक बन चुका हूं; इस प्रकारसे गुरुके समक्ष प्रकट करता है, इस प्रकारसे पालित हुई, शोधित हुई, तीरित हुई, कीर्तित हुई, और आरा. धित हुई, यहभिक्षु प्रतिमा सर्वज्ञ भगवानकी आज्ञाके अनुसार समस्त प्रकारोंसे पालित हुई मानी जाती है, यद्यपि यहां भक्त पानकी संकઉપગપૂર્વક તેની વારંવાર આરાધના કરે છે, રોધિત કરે છે–પારણાને દિવસે ગુર્નાદિક દ્વારા પ્રદત્ત અવશિષ્ટ ભેજન વડે અથવા અતિચાર રૂપ કીચડના પ્રક્ષાલન દ્વારા તેની શુદ્ધિ કરે છે, તેને તીરિત કરે છે તે પ્રતિમાની આરાધના કરવાની જેટલા સમયની અવધિ હોય છે, એટલા સમય સુધી તેનું પાલન કરીને તેને પૂર્ણ કરી નાખે છે, કીર્તિત કરે છે-“પારણાને દિવસે આ પ્રકારને અભિગ્રહ મેં ધારણ કર્યો હતો અને હવે આ પ્રતિમા મારા દ્વારા સમ્યગ રીતે આરાધિત થઈ ચુકી છે, તેથી હવે હું આ પ્રતિમાને પૂર્ણરૂપે આરાધક બની ચુકી છું. ” આ પ્રમાણે ગુરુની સમક્ષ પ્રઢ કરે છે, આ પ્રમાણે પાલિત થયેલી, રોધિત થયેલી, કીર્તિત થયેલી અને આરાધિત થયેલી ભિક્ષુપ્રતિમાને સર્વજ્ઞ ભગવાનની આજ્ઞા અનુસાર સમસ્ત પ્રકારે પાલિત થયેલી માનવામાં આવે છે. જો કે ભક્તપાનની કુલ દત્તિઓની સંખ્યા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
स्थानाङ्गसूत्रे भक्तस्य पानस्य सङ्कलिता दत्तयो द्विनवत्यधिकत्रिशत (३९२) संख्यका भवन्ति, तथापि पानस्य दत्तिसंख्याया अविवक्षयाऽत्र षण्णवत्यधिकशत संख्यका दत्तयः प्रोक्ता इति ॥ सू० ५ ।। ___ सप्त सप्तमिकादिपतिमाश्च पृथिव्यामेव क्रियन्ते इति पृथ्वी प्रतिपादयितुमाह
मूलम्-अहेलोगे णं सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ। सत्त घणोदही पण्णत्ता । सत्त घणवाया सत्त तणुवाया पण्णत्ता । सत्त उवासंतरा पण्णत्ता । एएसु णं सत्तसु उवासंतरेसु सत्त तणुवाया पइटिया । एएसु णं सत्तसु तणुवाएसु सत्त घणवाया पइट्टिया । एएसु णं सत्तसु घणवाएसु सत्त घणोदही पइट्ठिया। एएसु णं सत्तसु घणोदहीसु पिंडलगपिहुलसंठाणसंठियाओ सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-पढमा जाप सत्तमा । एयासि णं सत्तण्हं, पुढवीणं सत्त णामधेजा पण्णत्ता तं जहा-घम्मा १ वंसा २ सेला ३ अंजणा ४ रिहा ५ मघा ६ माघवई ७॥ पयासि णं सत्तण्डं पुढवीणं सत्त गोता पण्णत्ता तं जहा-रयणप्पभा १, सक्करप्पभा २, वालुअप्पभा ३, पंकप्पभा ४, धूमप्पभा ५, तमा ६, तमतमा ७ ॥ सू०६॥
छाया-अधोलोके खलु सप्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः । सप्त धनोदधयः प्रज्ञप्ताः । सप्त धनवाताः सप्त तनुवाताः प्रज्ञप्ताः । सप्त अवकाशान्तराणि प्रज्ञप्तानि । एतेषु खलु सप्तसु अवकाशान्तरेषु सप्त तनुवाताः प्रतिष्ठिताः । एतेषु खलु सप्तसु तनुवातेषु सप्त धनवाताः प्रतिष्ठिताः। एतेषु खलु सप्तमु घनवातेषु लित दत्तियां ३९२ होती हैं, परन्तु पानकी दत्तियोंकी संख्या यहां अविवक्षित होने के कारण १९६ दत्तियांही कही गई हैं ॥ सू०५॥ અહીં ૩૯૨ થાય છે, પરંતુ પાનની (પાણીની) દત્તિની સંખ્યા અહી અવિવક્ષિત હેવાથી કુલ દરિયે ૧૯૬૪ કહેવામાં આવી છે. જે સૂ. ૫ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था. ७ सू. ६ सप्तविधपृथ्वीस्वरूपनिरूपणम् सप्त धनोदधयः प्रतिष्ठिताः । एतेषु खलु सप्तमु धनोदधिषु पिण्डलक पृथुल संस्थानसंस्थिताः सप्त पृथिव्यः प्रक्षप्ताः, तद्यथा-प्रथमा यावत् सप्तमी। एतासां खलु सप्तानां पृथिवीनां सप्त नामधेयानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-घर्मा १ वंशा २, शैला ३, अञ्जना ४, रिष्टा ५, मघा ६, माधवती ७) एतासां खलु सप्तानां पृथिवीनां सप्त गोत्राणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रत्नप्रभा १, शर्कराममा २, वालुकाममा ३, पङ्कप्रभा ४, धूमप्रभा ५, तमा ६, तमस्तमा ७॥सू०६॥
टोका-'अहोलोगे' इत्यादि
अधोलोके खलु सप्त पृथिव्यः सन्ति । ' अधोलोके' इत्युक्तम् , तेनोर्ध्वलोकेऽपि पृथिवीसत्ता गम्यते । तत्र च 'ईषत्माग्भारा' नामैकैव पृथिवी बोध्या। ननु प्रथमपृथिव्या उपरिभागस्थितानि नव शतानि योजनानि तियग्लोके स्थिता. नि, कथं तर्हि अधोलोके सप्त पृथिव्य उकाः ?-इति चेत्, आह-देशोनापि पृथिवी पृथिव्येव भवति न तु पृथिवीतो भिना । अत एव-अधोलोके सप्त
सप्त सप्तमिका आदि प्रतिमाएँ पृथिवी परही रहकर की जाती हैं-अतः अब सूत्रकार पृथिवीका प्रतिपादन करते हैं
" अहेलोगेणं सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ" इत्यादि सू०६॥
टीकार्थ-अधोलोकमें सात पृथिवियां कही गई हैं, इस कथनसे ऊर्ध्वलोकमें भी पृथिवी की कही गई जानी जाती है, वहीं " ईषत्पा. ग्भारा" इस नामकी एकही पृथिवी है.
शंका-प्रथम पृथिवीके उपरि भागमें स्थित नौसौ योजन तिर्यः ग्लोकमें स्थितहैं, तो फिर आपने अधोलोकमें सात पृथिवियां कैसे कहीं ?
उत्तर-कुछ कम भी पृथिवी पृथिवीही होती है, वह पृथिवीसे भिन्न नहीं होती है, इसीलिये अधोलोकमें सात पृथिवियां कही गई
સસ સસમિકા આદિ પ્રતિમાઓની આરાધના પૃથ્વી પર રહીને જ કરવામાં આવે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર પૃથ્વીનું પ્રતિપાદન કરે છે.
" अहे लोगेणं पुढवीओ पण्णताओ" याहટીકાર્ય–અધેલકમાં સાત પૃથ્વીઓ આવેલી છે. આ કથન દ્વારા ઉર્વલેકમાં પણ પૃથ્વી હોવી જોઈએ એવું સૂચિત થાય છે. ઉર્વીલોકમાં “ઈષપ્રાશ્મારામાં નામની એક જ પૃથ્વી છે.
શંકા–પહેલી પૃથ્વીનો ઉપરનો ભાગ તિર્યકમાં ૯૦૦ યોજન સુધી વ્યાપ્ત હોવા છતાં પણ આપ શા કારણે એવું કહે છે કે “ અલોકમાં सात पृथ्वीमा छ?"
ઉત્તર–પૃથ્વીને અમુક ભાગ એ છે થવા છતાં પણ બાકીને ભાગ પૃથ્વી રૂપ જ ગણાય છે-પ્રથમ પૃથ્વીનો જેટલે ભાગ અલેકમાં છે એટલે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे पृथिव्य उक्ता इति न कश्चिद्दोष इति । एतासां बाहल्यप्रमाणमेवं विज्ञेयम् , तथाहि-प्रथमपथिव्या बाहल्यं अशीतिसहस्राधिकैकलक्षयोजनात्मकम् ?, द्विती. यायाः पृथिव्या द्वात्रिंशत्सहस्राधिकैकलक्षयोजनप्रमाणम् २, तृतीयस्याः पृथिव्याः अष्टाविंशतिसहस्राधिकैकलक्षयोजनानि ३, चतुर्थ्याः विंशतिसहस्राधिकैकलक्षयो. जनानि ४, पञ्चम्याः अष्टादशसहस्राधिकैकलक्षयोजनानि ५, षष्ठयाः षोडशसहस्राधिककलक्षयोजनानि ६, सप्तम्यास्तु पृथिव्याअष्टसहस्राधिकैकलक्षयोज नानि ७। तदुक्तम्" पढमा असीइ सहस्सा १, बत्तीसा २ अठवीस ३ वीसा ४ य ।
अट्ठार ५ सोल ६ अट्ठ ७ य, सहस्स लक्खोवरि कुज्जा ॥१॥" छाया-प्रथमायाम् अशीति सहस्राणि, द्वात्रिंशत् , अष्टाविंशतिः विंशतिश्च ।
अष्टादश षोडश अष्ट च सहस्त्राणि लक्षोपरि कुर्यात् ॥१॥ इति । हैं। इस प्रकारके कथनमें कोई दोष नहीं हैं। प्रथम पृथिवीकी मोटाई १ लाख ८० हजार योजन की है, द्वितीय पृथिवीकी मोटाई १ लाख बत्तीस हजार योजनकी है, तीसरीकी मोटाई १ लाख २८ हजार योजनकी है, चौथीकी मोटाई १ लाख २० हजार योजनकी है, पांचवों की मोटाई १ लाख १८ हजार योजनकी है, छठीकी मोटाई १ लाख १६ हजार योजनकी है, और सातवींकी मोटाई १ लाख आठ हजार योजनकी है, कहा भी है-" पढमा असीइ सहस्सा" इत्यादि ।
१ लाखके ऊपर ८० हजार योजन करनेसे प्रथम पृथिवीकी मोटाई आ जाती है, इसी तरहसे आगे भी जानना चाहिये। ભાગ પણ પૃથ્વી રૂપ જ ગણી શકાય. તેથી અધોલાકમાં સાત પૃથ્વીએ છે, એમ કહેવામાં કઈ દોષ નથી.
પહેલી પૃથ્વીને (રત્નપ્રભા પૃથ્વીને) વિસ્તાર ઊંડાઈની અપેક્ષાએ એક લાખ એંશી હજાર જનને છે. બીજી પૃથ્વીને (શર્કરામભાને ) વિસ્તાર ૧ લાખ ૩૨ હજાર એજનને, ત્રીજીને ૧ લાખ ૨૮ હજાર જ. નનો, ચોથીને ૧ લાખ ૨૦ હજાર જનને, પાંચમીને ૧ લાખ ૧૮ હજાર
જનને, છઠ્ઠીને ૧ લાખ ૧૬ હજાર એજનને અને સાતમીને ૧ લાખ ૮ હજાર એજનને વિસ્તાર છે. કહ્યું પણ છે કે :
" पढमा असोइ सहस्सा" इत्याहि
પહેલી પૃથ્વીને વિસ્તાર એક લાખ એંશી હજાર જનને છે. બીજી પૃથ્વીઓને જે વિસ્તાર આ ગાથામાં બતાવવામાં આવ્યું છે તેમનું કથન ઉપર કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવું.
श्रीस्थानांगसूत्र:०४
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था७ सू०६ सप्तविधपृथ्वीस्वरूपनिरूपणम्
५६७ अधोलोकाधिकारात्तद्गतवस्तूनि प्रतिपादयितुमाह-' सत्त घणोदही' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । नवरं-धनोदधीनां बाहल्यं विंशतिसहस्रयोजनानि, धनवातानां तनुवातानाम् अवकाशान्तराणाम्-पृथिवीद्वयान्तरालस्थितानामाकाशखण्डानां तु असंख्यातसहस्रयोजनानि । तदुक्तम्" सव्वे वीससहस्सा, बाहल्लेणं घणोदही नेया।
सेसाणं तु असंखा, अहो अहो जाव सत्तमिया" ॥१॥ छाया-सर्वे विंशति सहस्राणि बाहल्येन घनोदधयो ज्ञेयाः ।
शेषाणां तु असंख्यानि अधोऽधो यावत् सप्तम्याम् ॥ १॥ इति । एताः सप्तापि पृथिव्यः पिण्डलकपृथुलसंस्थानसंस्थिताः पिण्डलक-पटलकं-चोरीति भाषाप्रसिद्धं पुष्पभाजनमिति यावत् , तद्वत् पृथुलसंस्थानेन=पृथु
अब सूत्रकार अधोलोकके अधिकारको लेकर अधोलोकगत वस्तु. ओंका प्रतिपादन करने के निमित्त "सत्तघणोदही" इत्यादि रूपसे प्रतिपादन करते हैं___ सात घनोदधि हैं, इन घनोदधियोंकी मोटाई बराबर अर्थात् २०२० हजार योजनकी है, एवं जो सात घनवात तथा सात तनुवातवलय हैं, और अवकाशान्तर हैं-पृथिवीद्वयके अन्तराल में स्थित आकाशखण्ड हैं-सो ये सब मोटाईमें असंख्यात हजार योजनके हैं कहा भी है
" सव्वे वीससहस्सा" इत्यादि
इस गाथाका अर्थ पूक्ति जैसाही है । ये सातों पृथिवियां यद्यपि मोटाईमें पहिली भूमिकी अपेक्षा दुसरी, दूसरीकी अपेक्षा तीसरी
અલકને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સૂત્રકાર અલોકગત १२तुमार्नु “ सत्त धणोदही " त्या सूत्र २५ प्रतिपादन ४२ छ.
- સાત ઘનોદધિઓ છે. તે સાતેને વિસ્તાર ૨૦–૨૦ હજાર યોજનને કહ્યો છે. જે સાત ઘનવાત તથા જે સાત તનુવાતવલય છે અને જે સાત અવકાશાન્તર–બે પૃથ્વીની વચ્ચે આવેલા આકાશમંડે છે, તેમનો વિસ્તાર ५॥ मसभ्यात १२ याननी हो छ. युं ५४ छ , “ सव्वे बीस. सहस्सा" त्यादि. मा थाने। अथ 6५२ ह्या प्रभारी समायो.
જો કે ઊંડાણની અપેક્ષાએ પહેલી કરતાં બીજી ઓછી ઊંડાઈવાળી અને એ પ્રમાણે પછીની પ્રત્યેક પણ એક બીજી કરતાં ઓછી ઊંડાઈવાળી છે,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
स्थानाङ्गसूत्रे लाकारेण संस्थिताः विज्ञेयाः। यद्वा-'छत्रातिच्छत्र-संस्थानसंस्थिताः' इति पाठः, तत्र-छत्रमतिक्रम्य छत्रं छत्रातिच्छत्रं तस्य संस्थानम् आकारः-छत्रस्य अधस्तनो भागो महान् , उपरितनश्चलघुरिति तेन संस्थिताः, अयं भावः-सप्तमीसप्तरज्जुविस्तृता, पष्ठी पडूरज्जुप्रमितेत्येकैकरज्जुहान्या प्रथमा एकरज्जुपमाणेति । एतासां नामानि 'धर्मा वंशा शैला'-इत्यादीनि सप्त, तथा-गोत्राणिइत्यादि रूपसे कम २ मोटाईवाली हैं-फिर विष्कम और आयामकी अपेक्षा इनका विस्तार अधिक २ बढता गया है-इसलिये ये पिण्डलक पृथुसंस्थान संस्थित कही गई हैं। पिंडलक नाम पटलकका है, पट. लकको भाषामें चङ्गेरी कहते हैं, यह पुष्पोंको रखनेका एक भाजन विशेष है । इस पटलकका जैसा पृथुल आकार होता है, इसी तरहका इनका आकार है अथवा-छत्राति छत्रके समान इनका संस्थान आकार उत्तरोत्तर पृथु-विस्तीर्ण पृथुतर कहा गया है, छत्रका अधस्तन भाग महान होता है, और उपरि तनभाग लधु होता है, ऐसाही संस्थान इनका है, तात्पर्य ऐसा है-सप्तमी पृथिवी सात राजूकी विस्तारवाली है, छठी पृथिवी ६ राजू विस्तारवाली है, पांचवी पृथिवी ५ राजू विस्ता रवाली है, चौथी पृथिवी ४ राजू विस्तारवाली है, तीसरी पृथिवी ३ राजू विस्तारवाली है, दूसरी पृथिवी २ राजू विस्तारवाली है, और पहिली पृथिवी १ राजू विस्तारवाली है। इनका नाम धर्मा, वंशा, शैला છતાં પણ વિઝંભ અને આયામ (લંબાઈ અને પહોળાઈ) ની અપેક્ષાએ તેમને વિસ્તાર ઉત્તરોત્તર વધતો જ જાય છે. તેથી તેમને “પિંડલક પ્રથ સંસ્થાન સંસ્થિત” કહેવામાં આવી છે. પિંડલક એટલે પટલક, તેને હિન્દીમાં
ચંગેરી” કહે છે. કુલ ભરવા માટેની વાંસની બનાવેલી ફૂલછાબ માટે અહીં આ શબ્દ વપરાય છે. તે પલકને (ફૂલછાબને) જેવો પૃથુલ આકાર હોય છે, એ જ પ્રકારને આ પૃથ્વીઓનો આકાર હોય છે. અથવા છત્રાતિછત્રના સમાન તેમને ઉત્તરોત્તર પૃથુ (વિસ્તીર્ણ) અને પૃથુતર કહ્યું છે. છરને આધસ્તન ભાગ વિસ્તીર્ણ અને ઉપરિતન ભાગ લઘુ હોય છે. એવું જ સંસ્થાન (આકાર ) તે પૃથ્વીનું છે. તે કારણે સાતમી પૃથ્વીને વિસ્તાર સૌથી વધારે છે. સાતમી પૃથ્વીને વિસ્તાર સાત રાજપ્રમાણ, છઠ્ઠી પૃથ્વીને વિસ્તાર છ રાજુ પ્રમાણ, પાંચમીને વિસ્તાર પાંચ રાજૂપ્રમાણ, ચેિથીને ચાર રાજૂપ્રમાણુ, ત્રીજીને ત્રણ રાજૂપ્રમાણે, ખીજીને બે રજૂપ્રમાણ અને પહેલીને એક રાજુમમાણ વિસ્તાર છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था७ सू०७वादरवायुकायस्वरूपनिरूपणम् ' रत्नपभा शर्करसभा'-इत्यादीनि सप्त । ननु नामगोत्रयोः को भेदः ? इति चेत् आह-अन्वर्थ गोत्रं, तद्भिन्नं तु नामेति ॥ सू० ६ ॥
अवकाशान्तराणि च सप्तेति पूर्वमुक्तम् , तेषु च बादरा बाययो विधन्ते इति तान् परूपयितुमाह
मूलम्--सत्तविहा बायरवाउकाइया पण्णत्ता, तं जहापाईणवाए १, पडीणवाए २, दाहिणवाए ३, उदाणवाए ४, उड्ढवाए ५, अहोवाए ६, विदिसवाए ७ ॥ सू० ७॥
छाया-सप्तविधाः बादरवायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्राचीनवातः १, प्रतीचीनवातः २, दक्षिणवातः ३, उदीचीनवातः ४, ऊर्ध्ववातः ५ अधोवातः ६, विदिग्वातः ७ ॥ सू० ७॥ इत्यादि सात हैं । तथा-रत्नप्रभा शर्करा प्रमा इत्यादि सात गोत्र हैं। अन्वर्थ गोत्र होता है, और इससे भिन्न नाम होता है । सू० ६ ।
अवकाशान्तर ७ जो कहे हैं, उनमें बादर वायुकाय होते हैं-अतः सूत्रकार उनकी प्ररूपणा करते हैं___"सत्तविहा बापरवाउकाइया पण्णत्ता" इत्यादि सू०७॥ टीकार्थ-बाद वायुकाधिक सात प्रकारके कहे गयेहैं, जैसे-प्राचीन वात (पूर्वका वायु) १ प्रतीचीन वात ( पश्चिमका वायु ) २ दक्षिण वात ३, उदीचीन यात (उत्तरका वायु) ४, उर्व वात (ऊपरका वायु) ५, अधोवात (नीचेका वायु) ६, और चिदिग्वात (विदिशाका वायु ) ७, इसकी
તે પૃથ્વીનાં ઘર્મા, વંશા, શૈલા ઇત્યાદિ સાત નામ છે. તથા તેમના રત્નપ્રભા, શકરપ્રભા ઇત્યાદિ સાત શેત્ર છે. ગોત્ર અન્વથ ( અર્થ પ્રમાણે ) હોય છે અને તેનાથી ભિન્ન નામ હોય છે. આ સૂ. ૬
જે સાત અવકાશાન્તરે કહ્યાં છે, તેમાં બાદર વાયુકાયિકે રહેલાં હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તેમની પ્રરૂપણ કરે છે.
" सचविहा बायरवाउकाइया पण्णत्ता " त्याहટીકાથ–બાદર વાયુકાયિક સાત કહ્યાં છે તે નીચે પ્રમાણે છે–(૧) પ્રાચીનવાત (पून वायु), (२) प्रतीयानात (पश्चिमी वायु), (3) दक्षिyात, (४) Gaचीनपात (उत्तर वायु), (५) , परने वायु (६) अपात (नायना पायु), (७) lald (Glf! पायु). मा पानी व्याभ्या सुगम छे. स्थाo-७२
श्री स्थानां सूत्र :०४
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
टीका - सत्तविहा वायरवा उकाइया ' इत्यादि
व्याख्या सुगमा | नवरं - बादरेति विशेषणोपादानं सूक्ष्मनिवृत्यर्थम् । तेषा सर्वव्यापित्वात् । इति ॥ ०७ ॥
areer recesयास्तथापि ते संस्थानसम्पन्ना मयसम्पन्नाथ भवन्तीति संस्थानानि भवानि च सूत्रद्वयेन प्ररूपयति
मूलम् - सत्त संठाणा पण्णत्ता, तं जहा दीहे १ रहस्से २ वट्टे ३ से ४ चउरंसे ५ पिहुले ६ परिमंडले ७ ॥ सू० ८ ॥ छाया - सप्त संस्थानानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - दीर्घं १ ह्रस्वं २ वृत्तं ३ खं ४ चतुरस्रं ५ पृथुलं ६ परिमण्डलम् ७ ॥ सु० ८ ॥
टीका - सत्तसंठाणा ' इत्यादि
संस्थानानि दीर्घादीनि अन्यत्र व्याख्यातानीति ततोऽवसेपम् ।। सू० ८ ॥ व्याख्या सुगम है, वायुकायके बादर विशेषण से सूक्ष्म वायुकायिक सर्वत्र व्यापक होता है | सूत्र ७ ॥
वायुकायिक यद्यपि अदृश्य है तब भी वे संस्थान से एवं भयसे युक्त होते हैं, इसलिये अब सूत्रकार संस्थान और भयका कथन दो रूपसे करते हैं- सत्त संठाणा पण्णत्ता " इत्यादि सूत्र ८ ॥
-66
टीकार्थ - संस्थान सात कहे गये हैं जैसे- दीर्घ संस्थान एक ह्रस्व संस्थान २ वृत्त संस्थान ३ त्र्यत्र संस्थान ४, चतुरस्र संस्थान ५, पृथुल संस्थान६ और परिमण्डल संस्थान ७ इन दीर्घादिक संस्थानों का व्याख्यान अन्यत्र किया गया है-अतः वहीं से इन्हें समझ लेना चाहिये। सूत्र "८" વાયુકાયિકની આગળ ખાદર વિશેષણુ લગાડીને સૂક્ષ્મ વાયુકાયિકની નિવૃત્તિ કરવામાં આવી છે, કારણ કે સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક તૈા સત્ર વ્યાપેલા છે. ॥ સૂ. છ જો કે વાયુકાયિક અદૃશ્ય છે, છતાં પણ તેએ સંસ્થાન અને ભયથી યુક્ત હાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર એ સૂત્રેા દ્વારા સસ્થાન અને ભયનું नि३याय ४रे छे. " सत्त संठाणा पण्णत्ता छत्याहिटीडार्थ - संस्थान ( आर ) सात प्रहारना उद्या छे - ( १ ) दीर्घ संस्थान, (२) दुख संस्थान, (3) वृत्त संस्थान, (४) यस संस्थान, ( 4 ) यतुरस्र संस्थान (९) पृथुस संस्थान, अने (७) परिम उस संस्थान.
""
આ દીઘોંકિ સંસ્થાનાની વ્યાખ્યા આ ગ્રન્થના અન્ય સ્થાનકામાં આપવામાં આવી છે, તા ત્યાંથી જ સમજી લેવાની ભલામણ કરવામાં यावे छे. ॥ सू. ८ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
स्थानाङ्गसूत्रे
-
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्या० ७ सू०९ सप्तविधभयस्थाननिरूपणम्
D
तथा
मूलम्-सत्त भयढाणा पण्णत्ता, तं जहा-इहलोगभए १, परलोगभए २, आदाणभए ३, अकम्हाभए ४, वेयणभए ५, मरणभए ६, असिलोगभए ७॥ सू० ९॥ __ छाया-सप्त भयस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-इहलोकभयं १, परलोकभयम् २, आदानभयम् ३, अकस्माद्भयम् ४, वेदनभयं ५ मरणभयम् ६, अश्लोकभयम् ७॥ सू० ९॥
टीका-'सत्त भयहाणा' इत्यादि
भयस्थानानि-भयं-मोहनीयप्रकृतिसमुद्भूतात्मपरिणामः, तस्य स्थानानि=आश्रयाः सप्त प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-इहलोकभयम्-इहलोकः-सजातीयो लोकः, ततो यद् भयं तत् ,-सजातीयस्य सजातीयाद् भयमित्यर्थः । यथा-मनुष्याणां मनुष्येभ्यः, तिरश्चां तिर्यग्भ्यः, इत्यादि । १ । परलोकभयम्-विजातीयस्य विजा. __ “सत्तभयहाणा पण्णत्ता" इत्यादि ॥ सूत्र ९॥ टीकार्थ-भयस्थान कहे गयेहैं,जैसे-इहलोक भयस्थान १, परलोक भय. स्थान २ आदान भयस्थान ३ अकस्मादयस्थान ४, आजीवभयस्थान ५, मरणभयस्थान ६ और अश्लोक भयस्थान ७ भय मोहनीय प्रक. तिके उदयसे उत्पन्न हुआ जो आत्मपरिणाम है, वह भय है, उस भयके सात आश्रय (भेद) कहे गये हैं। उनमें जो सजातीयको सजातीयसे भय होता है, यह इहलोक भय है, इहलोकसे यहां सजातीय लोक लिया गया है। जैसे-मनुष्योंको मनुष्यों से भय होता है, तिर्यश्चोंको तिर्यञ्चोंसे भय होता है इत्यादि १।
"सत्त भयाणा पण्णता" त्याहिटा -सात Rai लयस्थाने। यो छे--(1) Usal लयस्यान, (२) ५२.
लयस्यान, (3) माहान लयस्थान, (४) २५४२मायस्थान, (५) 4104 लयस्यान, (6) भ२६३ लयस्थान भने (७) म अयस्थान.
લયમહનીય પ્રકૃતિના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલું જે આત્મપરિણામ છે તેનું નામ છે.
(1) Uga: लय- Anतीय सततीयनारे लय साने छ तने 8લોક ભય કહે છે. “ઈહલેક પદ દ્વારા અહીં સજાતીય લેક' ગૃહીત કરાયેલ છે. જેમકે મનુષ્યને મનુષ્યને ભય હોય છે અને તિયાને તિયાને ભય હોય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
स्थानाङ्गसूत्रे तीयाद् भयम् , यथा-मनुष्यस्य तिर्यग्देवादिभ्यः ।२। आदानभयम्-आदीयतेगृह्यते यत्तदादानं धनादिकम् , तद्धतुकं यच्चौरादिसकाशाद्भयं तत् । ३ । अकस्माद्भयम्-अकस्मादेव-बाह्यनिमित्तानपेक्षं गृहादिष्वेव स्थितस्य राज्यादौ यद् भयं तत् ४। 'वेयणं-वेतनं-आजीविका, आजीवभयम्-आजीवो-जीविका तस्माचदर्थ वा भयं,-'निर्धनोऽहं दुर्भिक्षादौ कथं प्राणान् धारयिष्यामि' इति, 'कथं वा मम जीविकासुदृढा भविष्यतीति ५। मरणभयं प्रतीतम् ६॥ अश्लोकभयम् । अ लोका-अकीर्तिः, तस्य भयम् ७) इति ॥ मू० ९॥
परलोक भय-विजातीयसे विजातीयको जो भय होता है, वह परलोक भय है, जैसे-मनुष्यको तियेचसे या देव आदिसे भय होता है २ । आदान भय-धनादिकके निमित्तको लेकर जो चोर आदिसे भय होता है, वह आदान भय है ३। बाह्य निमित्तकी अपेक्षा विना धरआदिमेंही स्थित हुए प्राणीको जो रात्रि आदिमें भय होता है, वह अकस्माद्भय है ४। आजीव भय-आजीव नाम जीविकाका है-इस जीविकासे या इस जीविकाके लिये जो भय होता है, वह आजीव भय है ५। जैसे-मैं निर्धन हूँ. दुर्भिक्ष आदिके समयमें कैसे में प्राणोंको बचा. ऊंगा, अथवा-कैसे मेरी आजीविका सुदृढ होगी इत्यादि।
मरण भय-मृत्युका जो भय है, वह मरण भय है ६, अश्लोक नाम अपयश है, इस अकीर्ति होनेका जो भय है, वह अश्लोक भय है ७॥ सू० ९॥
(૨) પરલોક ભય-વિજાતીયને વિજાતીયને જે ભય રહે છે તેને પરલોક ભય કહે છે. જેમકે મનુષ્યને તિર્યંચોન અથવા દેવાદિકને ભય લાગે છે.
(૩) આદાન ય–ધનાદિકના વિષયમાં જે ચેરાદિકને ભય રહે છે તેને આદાન ભય કહે છે.
(૪) અકરમાહય–બાહ્ય નિમિત્તાની અપેક્ષા વિના ગૃહાદિમાં રહેલા મનસ્થ આદિ અને રાત્રિ આદિમાં જે ભય લાગે છે તેને અકરમાદ્વય કહે છે.
(૫) આજીવ ભય આજીવિકા અથવા નિર્વાહના સાધનનું નામ આજીવ છે. આ આજીવિકાના વિષયમાં જે ભય રહે છે તેને આજીવ ભય કહે છે. જેમકે નિધન માણસને એવો ભય રહે છે કે દુષ્કાળ આદિમાં મારી આજી. વિકા કેવી રીતે ચલાવી શકીશ !
(૬) મરણ ભય – મૃત્યુને ભય છે તેને મરણ ભય કહે છે.
(૭) અશ્લોક ભય –અશ્લેક એટલે અપકીર્તિ. પિતાની અપકીર્તિ થવાના ભયને અશ્લેક ભય કહે છે. સૂ. ૯
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू० १० छद्मस्थज्ञाननिरूपणम्
५७३ भययुक्ताश्च छद्मस्था एव, ते च यैर्जायन्ते तान्याह
म्लमू-सत्तहिं ठाणेहिं छउमत्थं जाणेजा, तं जहा-पाणे अइवाएत्ता भवइ १, मुसं वइत्ता भवइ २, अदिन्नमादित्ता भवइ ३, सदफरिसरसख्वगंधे आसाएत्ता भवइ ४, पूयासकारमणुवूहेत्ता भवइ ५, इमं सावजं ति पण्णवेत्ता पडिसेवेत्ता भवइ ६, णो जहावाई तहाकारी भवई ७ ॥ सू० १०॥
छाया-सप्तभिः स्थानः छद्मस्थं जानीयात् , तद्यथा-प्राणान् अतिपात. यिता भवति १, मृषा वदिता भवति २, अदत्तमादाता भवति ३ शब्दस्पर्शरसरूप. गन्धान आस्वादयिता भवति४, पूजासत्कारमनुबृहयिता भवति३, इदं सावधमिति प्रज्ञाप्य प्रतिसेविता भवति ६, नो यथावादी तथाकारी भवति ७॥सू० १०॥
टीका-'सत्तहिं ठाणेहिं ' इत्यादि
सप्तभिः स्थानः कारणैः छमस्थं जानीयात्-' अयं छमस्था -इत्यबबुध्येत, तद्यथा-प्राणान-एकेन्द्रियादीन् अतिपातयिता-उपमर्दिता भवति । माणातिपातनादयं छमस्थ इत्यनुमीयते । एवमग्रेऽपि मृषावादादिभ्यश्छमस्थोऽ.
इन भयोंसे युक्त छद्मस्थही होते हैं, ये छद्मस्थ जिन स्थानोंसे जाने जाते हैं-अब सूत्रकार उन स्थानोंका कथन करते हैं
"सत्तहिं ठाणेहिं छउमत्थं जाणेजा" इत्यादि सू० १०॥
टीकार्थ-सात स्थानोंसे छमस्थ जाने जाते हैं, जैसे-जा प्राणोंकाएकेन्द्रियादिक जीवोंका - अतिपातयिता-नाश करने वाला होताहै,इससे यह अनुमान होताहै कि यह छमस्थहैं, इसी तरहसे यह भी समझना चाहिये कि जो मृषावादका सेवन करता है, वह छद्मस्थ है,
છસ્થ છ જ આ પ્રકારના ભયથી યુક્ત હોય છે તેથી તે છાને જે સથાને ( લક્ષણે) વડે જાણી શકાય છે તે સ્થાનેનું હવે સૂત્રકાર नि३५॥ ४रे छ. “ सत्त हिं ठाणेहि छउमत्थं जाणेज्जा " त्याह
ટીકાઈનીચેનાં સાત સ્થાને (લક્ષણે) વડે છદ્માને ઓળખી શકાય છે. (૧) જે જીવ પ્રાણનું-એકેન્દ્રિયાદિક જીવોનું વ્યાપાદન કરનાર હોય છે, તેને છાસ્થ માની શકાય છે–એવું અનુમાન કરી શકાય છે કે તે છાસ્થ છે. (૨) મૃષાવાદનું સેવન કરનાર-અસત્ય બેલનાર માણસને જોઈને પણ એવું
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
स्थानाङ्गसूत्रे नुमीयते १। तथा-मृषावादिता असत्यभाषी भवति २। अदत्तम् आदाता भवति-अदत्तादानकारको भवति ३। शब्दस्पर्शरूपरसगन्धान्-शब्दादीन कामभो. गान् आस्वादयिता-उपभोक्ता भवति । ४ । पूजासत्कारम् पूजा-अभ्युत्थानादिना, सत्कारः वस्त्रादिप्रदान, द्वयोः समाहारः, तत् अनुहयिता-परेण क्रियमाणं स्वस्य पूजासत्कारम् अनुमोदयिता भवति । पूजासत्कारसद्भावे हृष्टो भवतीत्यर्थः । ५ । इदम् आषाकर्मादिकं सावद्यम्-सपापम् इति प्रज्ञाप्य रूप्य पुनस्तदेव प्रतिसेविता भवति । ६ । तया-नो यथावादी तथाकारी चापि भवति--सामान्यतः स यथा वदति न तथा करोतीत्यर्थः । ७ । इह यद्यपि पाणाऐसा अनुमानसे जाना जाता है, इसी प्रकारसे जो अदत्तका आदाता होता है, ३ शब्द, रूप, स्पर्श, रस, और गन्ध इनका आस्वादयिता उपभोक्ता होता है, पूजा सत्कारकी परके द्वारा की गई अपनी पूजाकी अभ्युत्थान आदिकी-एवं सत्कारकी-वस्त्रादि देने की अनुमोदना करने वाला होता है, अर्थात् पूजा सत्कारके सद्भावमें जो हर्षित होता है, ये आधाकर्म आदि सावध हैं, ऐसी प्ररूपणा करके भी जो उनका सेवन करता है ६ तथा जो जैसा कहता है, वैसा नहीं करता है, ऐसा वह व्यक्ति छमस्थ है ऐसा अनुमानसे जाना जाता है, साधनसे साध्यके ज्ञानको अनुमान कहते हैं, ऐसा अनुमानसे जाना जाता है, साधनके ज्ञानको अनुमान कहते है, ऐसा अनुमानका लक्षण है, अतः छप्रस्थ यह साध्य है, और प्राणातिपात आदि सब हेतुरूप है। यहां यद्यपि અનુમાન કરી શકાય છે કે તે છદ્મસ્થ છે. (૩) અદત્તને ગ્રહણ કરનારને પણ છવસ્થ માની શકાય છે. (૪) શબ્દ, રૂપ, રસ, ગન્ય અને સ્પર્શનું આસ્વાદન (ઉપલેગ) કરનારને પણ ઇશ્વસ્થ માની શકાય છે. (૫) પૂજા સત્કારની અનુમોદના કરનારને અને પૂજા સત્કાર વડે ખુશ થનાર વ્યક્તિને પણ છઘસ્થા કહે છે અન્યના દ્વારા અયુત્થાન આદિ દ્વારા જે સન્માન થાય છે તેનું નામ પૂજા છે, અને વસ્ત્રાદિ પ્રદાન કરવા રૂપ સત્કાર હોય છે. (૬) “ આધાકર્મ આદિ સાવદ્ય છે,” એવી પ્રરૂપણું કરવા છતાં પણ જે પિતે જ તેનું સેવન કરનાર હોય છે તેને પણ છદ્મસ્થ માની શકાય છે. (૭) જે કહે છે કંઈ અને કરે છે કે આ પ્રકારે જેની વાણી અને વર્તનમાં ભેદ હોય છે, તે વ્યક્તિ પણ છવસ્થ રહેવાનું અનુમાન કરી શકાય છે. સાધન દ્વારા સાધ્યનું જ્ઞાન થવું તેનું નામ અનુમાન છે. અથવા સાધનના જ્ઞાનને અનુમાન કહે છે. આ પ્રકારનું અનુમાનનું લક્ષણ છે. તેથી છવાસ્થ આ સાધ્ય છે અને પ્રાણાતિપાત આદિ ઉપર્યુક્ત સાતેને હેતુરૂપ માનવામાં આવેલ છે. અહીં જે કે પ્રાણા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था ७ सू० ११ केवली यैः ज्ञायन्ते तन्निरूपणम्
५७५
तिपातमृषावादादि रूपेण धर्मो निर्देष्टव्यस्तथापि धर्मधर्मिणोरभेदोपचाराद् धर्म एव निर्दिष्ट इति ॥ सू० १० ॥
यैः स्थानै छद्मस्थों ज्ञायते तानि प्रोक्तानि । सम्प्रति यैः स्थानैः केवली ज्ञायते तानि स्थानान्याह -
मूलम् — सत्तहिं ठाणेहिं केवली जाणेज्जा, तं जहा -- णो पाणे अइवाइत्ता भवइ १, जाव जहावाई तहाकारी यावि भवइ ७ ॥ सू० ११ ॥
छाया - सप्तभिः स्थानैः केवलिनं जानीयात्, तद्यया-नो प्राणान् अतिपातयिता भवति, यावद् यथावादी भवति तथाकारी चापि भवति ॥ सु० ११ ॥ टीका--' सतहिं ठाणेहिं ' इत्यादि -
छद्मस्थवैपरीत्येनेदं सूत्रं व्याख्येयम् ॥ सू० ११ ॥
प्राणातिपात, मृषावाद आदि रूपसे धर्मका निर्देश करना चाहियेपरन्तु ऐसा न कर जो धर्मका ही निर्देश कियाहै, वह धर्म और धर्म अभेदका उपचार करके किया है । ।। सू० १० ॥
जिन स्थानोंसे छद्मस्थ जाना जाता है- उन स्थानोंको कहकर अब सूत्रकार जिन स्थानोंसे केवली जाना जाता है उन स्थानोंका कथन करते हैं " सत्तर्हि ठाणेहिं केवली जाणेज्जा " इत्यादि सू० ११ ॥
टीकार्थ - सात स्थानोंसे " ये केवली हैं " ऐसा जाना जाता है वे सात स्थान इस प्रकार से हैं जो प्राणोंका अतिपातयिता नहीं होता है, यावत् जो जैसा कहता है, वैसा करता है - वह केवली है, ऐसा जाना जाता તિપાત, મૃષાવાદ આદિ રૂપે ધના નિર્દેશ કરવા જોઈએ, પરન્તુ એવું ન કરતાં જે ધર્મીના જ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યા છે, તે ધમ અને ધર્મીમાં અભેદના ઉપચાર કરીને કરવામાં આવ્યા છે, એમ સમજવું. !! સૂ. ૧૦ ॥ જે સ્થાના વડે છદ્મસ્થોને જાણી શકાય છે, તે સ્થાનાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર જે સ્થાના વડે કેવલીને જાણી શકાય છે તે સ્થાનાનુ ईथन रे छे. “ सत्तहि ठाणेहि केवली जाणेज्जा " त्याहिસાત સ્થાન વડે એવું જાણી શકાય છે કે આ કેવલી છે” તે સાત સ્થાના આ પ્રમાણે છે—(૧) જે વ્યક્તિ પ્રાણાતિપાત કરતી નથી તેને કેટલી માની શકાય છે. અહી. ઉપરના સૂત્રમાં દર્શાવેલાં કારણા કરતાં વિપરીત आरो समन्वा हो. (७) हे आहे छे ते प्रभारे छे, तेने ठेवली માની શકાય છે, મા પ્રમાણે સાતમાં સ્થાન સુધીના સ્થાનેા અહીં ગ્રહણ
66
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे केवलिनश्च गोत्रविशेषोत्पन्ना एव भवन्तीति सप्त मूलगोत्राणि सभेदमाह--
मूलम्-सत्त मलगोता पण्णत्ता, तं जहा-कासवा १, गोयमा २ वच्छा ३ कोच्छा ४ कोसिया ५ मंडवा ६ वासिट्रा ७। जे कासवा ते सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा--ते कासवा १ ते संडेल्ला २ ते गोल्ला ३ ते वाला ४ ते मुंजइणो ५ ते पबपेच्छइणो ६ ते वरिसकण्हा । ७ । जे गोयमा ते सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा--ते गोयमा १ ते गग्गा २ ते भारदाया ३ ते अंगिरसा ४ ते सकाराभा ५ ते भक्काराभा ६ ते उदगत्तामा ७। जे वच्छा ते सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा--ते वच्छा १ ते अग्गेया २ ते मित्तिया ३ ते सामिलिणो ४ ते सेलयया ५ ते अट्रिसेणा ६ ते वीयकम्हा ७। जे कोच्छा ते सत्तविहा पण्णता, तं जहा-ते कोच्छा १ ते मोग्गलायणा २ ते पिंगलायणा ३ ते कोडीणा ४ ते मंडलिणो ४ ते हारिया ६ ते सोमया ७ जे कोसिया ते सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा-ते कोसिया १ ते कच्चायणा २, ते सालंकायणा ३ ते गोलिकायणा ४, ते पक्खिकायणा ५, ते अग्गिच्चा ६, ते लोहिया जे मंडवा ते सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा--ते मंडवा १, ते अरिटा २, ते संमुत्ता ३ ते तेला ४, ते एलावच्चा ४, ते कंडिल्ला ६ ते खारायणा ७ जे वासिट्टा ते सत्तविहा पण्णत्ता, तं जहा--ते वासिहा १, ते उंजायणा २, ते जारे कण्हा ३, ते वग्धावच्चा ४,ते कोडिन्ना ५ तेसण्णी ६ ते पारासरा ७॥सू०१२॥ है, छनस्थ सबसे इस सूत्रकी व्याख्या विपरीत कर लेनी चाहिये सू. ११ કરવા જોઈએ. છવાસ્થ સૂત્ર કરતાં અહીં વિપરીત સ્થાનો કહેવા જોઈએ. સૂ. ૧૧
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
लुधा टीका स्था-७ सू०१२ सप्तविधमूलगोत्र निरूपणम्
५७७
छाया - सप्त मूलगोत्राणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - काश्यपाः १ गौतमाः २, वत्साः ३, कौत्साः ४ कौशिकाः ५ माण्डव्याः ६ वाशिष्ठाः ७। ये काश्यपास्ते सप्तविधाः प्रज्ञताः, तद्यथा - ते काश्यपाः १ ते शाण्डिल्याः २ ते गौल्याः ३, ते बालाः ४, ते मुजतॄणाः ५ ते वर्षमेक्षकियः ६, ते वर्ष कृष्णाः ७| ये गौतमास्ते सप्तविधाः प्रज्ञताः तद्यथा ते गौतमाः १, ते गार्ग्याः २, ते भारद्वाजाः ३, ते आङ्गिरसाः ४, ते शर्कराभाः ५ ते भास्कराभाः ६, ते उदगर्त्ताभाः ७| ये वत्सास्ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - ते वत्साः १ ते आग्नेयाः २, ते मैत्रेयाः ३, ते स्वामिलिनः ४ ते शैलकजाः ५, ते अस्थिषेणाः ६, ते वीतकश्माः ७ | ये कौत्सास्ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः तथथा ते कौत्साः १ ते मौद्गल्यायनाः २, ते पिङ्गलायनाः ३, ते कोडीनाः ४, ते मण्डलिनः ते हारीताः ६, ते सोमकाः ७। ये कौशिकास्ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - ते कौशिकाः १, ते कात्यायनाः २, ते शालङ्कायनाः ३, ते गोलिकायनाः ४, ते पक्षिकायनाः ५, ते आग्नेयाः ६, ते लोहिताः ७ | ये माण्डव्यास्ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - ते माण्डव्याः आरिष्टाः २ते सम्मुक्ताः ३, ते तैलाः ४, ते ऐलापत्याः ५, ते काण्डिल्या: ६, ते खारायणाः ७| ये वाशिष्ठास्ते सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - ते वाशिष्ठाः उञ्जायनाः २, ते जारेकृष्णाः ३ ते व्याघ्रापत्याः ४, ते कौण्डिन्याः ५, ते संज्ञिनः ६, ते पाराशराः ७ || सू० १२ ॥ टीका - सत्त मूलगोत्ता ' इत्यादि -
१,
1
व्याख्या सुगमा | नवरम् - मूलगोत्राणि - मूलम् = आदि, आदित्वं चोत्तरापेक्षया, मूलभूतानि यानि गोत्राणि = गोत्रप्रवर्तकतथाविधैकपुरुषम भवसन्तानपर
"
सत्त मूलगोत्ता पण्णत्ता " इत्यादि । सूत्र ९२ ॥
टीकार्थ- सात मूल गोत्र कहे गये हैं-जैसे - काश्यप १ गौतम २ are ३ कौत्स ४ कौशिक ५, माडव्य ६ और वाशिष्ठ ७ । जो काश्यप हैं - वे सात प्रकारके कहे गये हैं- जैसे- ते काश्यप १ ते शाण्डिल्य २ ते गौल्य ३ ते वाल ४ ते मुञ्जतृण ५ ते पर्वप्रेक्षकी ६ और ते वर्ष कृष्ण ७ इत्यादि रूपसे इस सूत्रकी व्याख्या सुगम है । मूल शब्दका अर्थ आदि सत्त मूलनोत्ता पण्णत्ता " त्याहि
66
टीडार्थ-सात भूजगोत्र ह्यां छे. तेमनां नाम नीचे प्रमाणे छे - ( १ ) अश्यप, (२) गौतम, (3) वत्स, (४) ओल्स, ( 4 ) मौशिक, (६) भांडव्य मने (७) વાશિષ્ઠ કાશ્યપાના સાત પ્રકાર કહ્યા છે—(૧) તે કાશ્યપ, (૨) તે શાંડિલ્ય (3) ते गौल्य, (४) ते वाद, (५) ते भर्तृयु, (६) ते पर्व प्रेक्षी मने (७) ते वर्ष ष्णु. स्था-७३
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे म्परास्तानि तथा । तानि च कानि ? इत्याह-' कासया' इत्यादि । तत्र-काशे= तृणविशेषे भवः काश्या काशोत्पन्नो रसः, तं पिबतीति काश्यपः तदपत्यानि काश्यपाः । मुनिसुव्रतनेमिनायातिरिक्ता जिनाः, चक्रवादयश्च क्षत्रियाः सुप्रभगणधरादयश्व ब्राह्मणाः जम्बूस्वामिप्रभृतयश्च गृहपतयः काश्यपगोत्रीया बोध्याः । गोत्र गोत्रवतोरभेदादिह गोत्रवन्त एव गोत्रत्वेनोक्ताः । अन्यथा तु काश्यपमिति नपुंसकमे व वाच्यम् । एवमग्रेऽपि बोध्यम् । तथा-गौतमाः-गौत. है आदिता उत्तरकी अपेक्षासे आती है, गोत्र प्रवर्तक तथाविध एक पुरुषसे उत्पन्न हुई जो सन्तानकी परम्पराहै, वह गोत्र है, इस तरह मूलभूत जो गोत्र हैं वे मूलगोत्र हैं । काश नाम तृण विशेषका है, इस काशमें जो होता है, वह काश्य है-अर्थात् काशका जो रस है वह काश्य है इस काशोत्पन्न रसको जो पीता है, वह काश्यप है, इस काश्यपके जो अपत्य हैं वे काश्यप हैं । मुनि सुबत, नेमिनाथसे अतिरिक्त समस्त जिन चक्रवर्ती आदि क्षत्रिय, सप्तम गणधर आदि ब्राह्मण, और जम्बू स्वामी आदि गृहपति-पैश्य ये सब काश्यप गोत्रीय हुए हैं। गोत्रवालोंके अभेद सम्बन्धसे यहां गोत्रवालेही गोत्र रूपसे कहे गये हैं। यदि ऐसा न कहा होता तो " काश्यपा:" न कहकर सूत्रकार "काश्यपम् " ऐसा नपुंसक लिङ्गकाही निर्देश करते इसी तरहका कथन आगे
“મૂળ એટલે આદિ. આ આદિતા આદિપણ આગળ ઉત્પન્ન થવાને કારણે સમજવાની છે. ત્રપ્રવર્તક તથાવિધ એક પુરુષના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલી સંતાન પરંપરાને ગેત્ર કહે છે. આ પ્રકારે મૂળભૂત જે ગેત્ર છે તેમને મૂળગોત્ર કહે છે. એક પ્રકારના તૃણવિશેષને કાશ કહે છે. તે કાશના રસને કાશ્ય કહે છે. આ કાશત્પન્ન કાશ્ય રસનું પાન કરનારને કાશ્યપ કહે છે. આ કાશ્યપના જે સંતાન છે–વંશજો છે, તેમને કાશ્યપ કહે છે. મુનિસુવ્રત અને નેમિનાથ સિવાયના જિનેશ્વરે, ચક્રવર્તી આદિ ક્ષત્રિય, સપ્તમ ગણધર આદિ બ્રાહ્મણ અને જખ્ખસ્વામી આદિ ગૃહપતિ-વેશ્ય, આ બધા કાશ્યપ શેત્રીય હતા. ગોત્ર અને ગોત્રવાળા વચ્ચે અભેદ માનીતે અહીં ગેત્રવાળાને ગોત્ર રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. જે એ પ્રકારે માનવાનું ન હતા તે "काश्यपाः" मा पहने प्रयास ४२वाने महसे सूत्रारे " काश्यपम् " मा નાન્યતર જાતિના જ પદને પ્રવેગ કર્યો હોત. એ જ પ્રકારનું કથન ગૌતમ આદિ વિષે પણ સમજવું.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०१२ सप्तविधमूलगोत्रनिरूपणम्
५७९ मस्यापत्यानि, तत्र क्षत्रियाः-मुनिमुव्रतनेमिनाथौ जिनौ, रामलक्ष्मणवर्जाः बलदेववासुदेवाः, ब्राह्मणाश्च-इन्द्रभूत्यादयस्त्रयो गणधरा वज्रस्वामी चैते गौत. मगोत्रीयाः तथा-वत्सा:-वत्सस्यापत्यानि शय्यम्भवादयः । कौत्सा शिवभूत्यादय:-'कोच्छं सिवभूइंपिय' इतिवचनात् । एवं कौशिका पडुलूकादयः । माण्डव्याः मण्डोरपत्यानि । वाशिष्ठा-वशिष्ठस्यापत्यानि-पष्ठगणघरायसुह. स्त्यादयः। तत्र काश्यपादिषु सप्तसु मूलगोत्रेषु प्रत्येकं गोत्रं सप्तविधम् । तत्र ये काश्यपशब्दव्यपदेश्यत्वेन विवक्षितास्ते काश्यपा उच्यन्ते । ये तु काश्यप गोत्रोत्पन्नशाण्डिल्यादि पुरुषापत्यानि ते शाण्डिल्यादय उच्यन्ते । एवं गौतमादि विषयेऽपि बोध्यम् । ॥ मू० १२ ॥ भी समझना चाहिये, गौतमके जो अपत्य-सन्तान हैं वे गौतम हैं। मुनिसुव्रत एवं नेमिनाथ ये दो जिन राम लक्ष्मणको छोड़कर बलदेव और वासुदेव ये क्षत्रिय, इन्द्रभूति आदि तीन गणधर एवं वज्रस्वामी ये ब्राह्मण, गौतम गोत्रीय हैं।
तथा-वत्सके अपत्य शरयंभव आदि वत्स हैं। "कोच्छं सिवभूई पिय" इस वचनके अनुसार शिवभूति आदि कौत्स हैं। षटू उलूक आदि कौशिक हैं। मण्डुकके अपत्य माण्डव्य हैं। छठे गणधर और आर्य सुहस्ती आदि वशिष्ठ के अपत्य होनेसे वाशिष्ठ हैं। इन सात मूल गोत्रमें से प्रत्येक मूलगोत्र सात प्रकारका कहा गया है। जो "काश्यप" इस शब्दसे विवक्षित होते हैं वे काश्यप कहलाते हैं और जो काश्यप गोत्रमें उत्पन्न शाण्डिल्य आदि कहलाते हैं। इसी तरहका कथन गौतम आदिके विषयमें भी जानना चाहिये। ।। सूत्र १२॥
ગૌતમના જે સંતાને છે તેમને ગૌતમ કહે છે મુનિસુવ્રત અને નેમિનાથ ભગવાન, રામલક્ષમણ સિવાયના બળદેવે અને વાસુદેવ વગેરે ક્ષત્રિય, ઇન્દ્રભૂતિ આદિ ત્રણ ગણધર અને વાસ્વામી વગેરે બ્રાહ્મણે, ગૌતમ ગોત્રીય હતા.
शय्यम माहि पसिना सतानाने पत्सगोत्रीय ४३ छ. "कोच्छं सिव. भूइं पिय" मा थन अनुसार शिवभूति महिने औत्स गोत्रीय छे. ષટું ઉલૂક આદિ કૌશિક ગેત્રીય હતા મંડકના સંતાનોને માંડવ્ય કહે છે. છઠ્ઠા ગણધર અને આર્ય સહસ્તી આદિ વશિષ્ઠના સંતાન હોવાથી તેમને વાશિષ્ટો કહે છે. આ સાત મૂલગોત્ર છે. પ્રત્યેક શેત્રના સાત પ્રકારે પડે છે. જે એ “કાશ્યપ” આ શબ્દથી વિવક્ષિત થાય છે, તેમને કાશ્યપ કહે છે, અને જેઓ કાશ્યપ ગેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા શાંડિલ્યના સંતાનને શાંડિલ્ય કહે છે. એજ પ્રકારનું કથન ગૌતમ આદિ વિષે પણ સમજી લેવું. છે સૂ. ૧૨ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे अयं च मूलगोत्रशाखागोत्रविभागो नयविशेषमताद् भवतीति नयविभागमाह
मूलम्-सत्त मूलनया पण्णता, तं जहा-नेगमे १, संगहे २, ववहारे ३ उजुसुत्ते ४ सद्दे ५ समभिरूढे ६ एवंभूए ७ ॥ सू० १३ ॥ ___ छाया-सप्तमूलनयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नैगमः १ संग्रहो २ व्यवहारः ३ ऋजुसूत्रः ४ शब्दः ५ समभिख्दः ६ एवम्भूतः ७॥ सू० १३ ॥
टीका-'सत्त मूलनया' इत्यादि
अनेकधर्मकदम्बकोपेतस्य प्रमाणपतिपन्नस्य पदार्थस्य एकेन धर्मेण उन्नय. नम् अवधारणात्मकं 'मित्य एवं अनित्य एव' इत्येवंविधं नयव्यपदेशमास्कन्दति यः सोऽध्यवसायविशेषो नयः स नयो द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकभेदेन ___ यह मूल गोत्र और शाखा गोत्रका विभाग नय विशेषण मतसे होता है, अतः अब सूत्रकार नय विभागका कथन करते हैं -
" सत्त मूलनया पगत्ता" इत्यादि । सूत्र १३ ॥
टीकार्थ-सात मूलनय कहे गये हैं, जैसे नैगम १संग्रह २ व्यवहार ३ ऋजु सूत्र ४, शब्द ५, समभिरूढ ६, और एवंमूत ७ ।
प्रमाणसे गृहीत हुई ऐसी अनेक धर्मात्मक वस्तुका किसी एक धर्मसे लेकर निश्चय करनेवाला जो प्रमाताका विचार है-जैसे कि यह नित्य ही है, अनित्यही है-वह नय है, यह नय द्रव्याथिक और पर्या. यार्थिकके भेदसे दो प्रकारका होता है । पदार्थ द्रव्य पर्याय रूप है, एक और अनेक धर्मात्मक है, इसीका नाम अनेकान्त है, यह अनेकान्ता.
આ મૂળગોત્ર અને શાખાત્રને વિભાગ જુદા જુદા ને (મો) ને આધારે થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર નયના પ્રકારનું કથન કરે છે.
" सत्त मूलनया पण्णत्ता ” ध्याह
थ-भूजनय सात sai छे--(१) नेगम, (२) सघ3, (3) ०३१२, (४) *Y सूत्र, (५) २५४, (६) समनि३८ अने (७) मे भूत.
પ્રમાણ દ્વારા ગૃહીત થયેલી એવી અનેક ધર્માત્મક વસ્તુને કેઈ એક ધર્મને આધારે નિશ્ચય કરનારો જે પ્રમાતાનો વિચાર (મત) હોય છે તેને નય કહે છે. જેમકે “આ નિત્ય જ છે, આ અનિત્ય જ ” આ પ્રકારની માન્યતાનું નામ નય છે. આ નયન દ્રવ્યાર્થિક નય અને પર્યાયાર્થિક નય નામના બે મુખ્ય ભેદ પડે છે. પદાર્થ દ્રવ્ય પર્યાય રૂપ છે, એક અને અનેક
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम्
५८१ द्विविधः । तत्र-द्रव्यार्थिकनयः-द्रव्यपर्यायरूपमेकानेकात्मकमनेकान्त प्रमाणपति. पन्नमर्थ विभज्य पर्यायाथिकनयविषयस्य भेदस्योपसर्जनभावनावस्थानमात्रमभ्यनुनानन् स्वविषयं द्रव्यभेदमेव व्यवहारयति, ' नयान्तरविषयसापेक्षः सन्नयः । इत्यभिधानात् । यथा सुवर्णमानयेति । अत्र द्रव्यार्थिकनयाभिप्रायेण सुवर्णद्रव्या नयननोदनायां कटकं कुण्डलं के यूरं चोपनयन्नुपनेता कृती भवति, सुवर्णरूपेण त्मक पदार्थ प्रमाणका विषय है, नयका नहीं अनेक है-अन्त-धर्म जिसमें वह अनेकान्त है। द्रव्यार्थिक नय केवल द्रव्यकोही विषय करता है, और पर्यायार्थिक नयका जो विषय भेद है, उसे गौण करता है-उसका खण्डन नहीं करता है-उसमें गज निमीलिका-उपेक्षा भाव धारण करता है, अर्थात् अपने विषयको मुख्य करता है, और पर्या. यार्थिक नयके विषयको गौण करता है, इस तरह दूसरे नयके विषः यको गौण करके अपने विषयको मुख्य रूपसे-द्रव्य रूपसे जाननेवाला जो नय है, वह द्रव्यार्थिक नय है। " नयान्तरसापेक्षः सन्नयः" इस कथनसे यही समझाया गया है-अन्य नयके विषयकी अपेक्षा रखता हुआ अपने विषयकी पुष्टि करनेवाला जो नय है, वही सन्नय है, इससे विपरीत दुर्नय है, जैसे-किसीने कहा कि "सुवर्णमानय" सुवर्ण लाओ-यहां द्रव्यार्थिक नयके अभिप्रायसे कटक, कुण्डल, केयूर, ધર્માત્મક છે, આ પ્રકારની માન્યતાને અનેકાન્તવાદ કહે છે. આ અનેકાન્તાત્મક પદાર્થ નયને વિષય નથી પણ પ્રમાણને વિષય છે. અનેક છે અન્ત (ધર્મ) જેમાં તેને અનેકાન્ત કહે છે. દ્રવ્યાર્થિક નય કેવળ દ્રવ્યને જ વિચાર કરે છે અને પર્યાયાર્થિક નયને જે વિષયભે છે તેને ગૌણ કરે છે, તેનું ખંડન કરતા નથી, તેમાં ગજનિમીલિકા ભાવ (ઉપેક્ષા ભાવ) ધારણ કરે છે. એટલે કે પિતાના વિષયને પ્રાધાન્ય આપે છે અને પર્યાયાર્થિક નયના વિષયને ગૌણ રૂપ આપી દે છે. આ પ્રકારે અન્ય નયના વિષયને ગૌણ કરીને પિતાના વિષયને મુખ્ય રૂપે, દ્રવ્ય રૂપે જાણનાર જે નય છે તેને द्रव्यर्थ नय छे. " नयान्तरसापेक्षःसन्नयः " 1 सूत्र द्वारा વાત સમજાવવામાં આવી છે. અન્ય નયના વિષયની અપેક્ષા રાખતે થકે પિતાના વિષયની પુષ્ટિ કરનારો જે નય છે તેને જ સત્તય (સાચા અર્થમાં નય) કહે છે. તેનાથી વિપરીત લક્ષણવાળે જે નય છે તેને દુર્નય કહે छ. २ ।४ मा प्रमाणे ४ है “ सुवर्णमानय " " सुव साव" અહીં દ્રવ્યર્થિક નય અનુસાર કડાં, કુંડળ, હાર આદિ સોનાની વસ્તુને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५८२
स्थानाङ्गसूत्रे कटफादीनां भेदाभावात् । द्रव्यार्थिकनयमुपसर्जनीकृत्य प्रवर्तमानं पर्यायार्थिकनयमवलम्ब कुण्डलमानय इत्युक्ते न कटकादो प्रवर्तते, कटकादि पर्यायस्य ततो भिनत्वात् । ततो द्रव्याथिकनयाभिप्रायेग सुवर्ण स्यादेकमेव, पर्यायार्थिकनयाभिप्रायेण स्थादनेकमेव । क्रमेणोभयनयाभिप्रायेण स्यादेकमनेकं च । द्रव्यार्थिकइनमें से किसी एकको या सबको लानेवाला व्यक्ति कृती होता है, क्योंकि उसकी दृष्टिमें सुवर्ण रूपले कटकादिकों में भेद नहीं हैं-द्रव्य. रूप सुवर्णको दृष्टिसे वे सब सुवर्णरूप ही हैं, और जब द्रव्यार्थिक नयको गौण कर दिया जाता है, और पर्यायार्थिक नयको प्रधान कर दिया जाता है, उस समय " कुण्डललाओ" ऐसा कहने पर श्रोता कटक (कड़ा) आदिके लाने में प्रवृत्ति नहीं करता है, क्योंकि कुण्डलसे कटक पर्याय भिन्न है, अतः द्रव्यार्थिक नयके अभिप्रायसे सुवर्ण किसी अपेक्षा एकही है, और पर्यायार्थिक नयके अभिप्रायसे वह किसी अपेक्षा अनेकही है, इस तरह द्रव्यार्थिक और पर्यायाथिक इन दोनों नयोंके अभिप्रायसे यहां दो भंग हो जाते हैं-सुवर्णस्याद एकमेव १ सुवर्णस्यादनेकमेव २ । दोनों नयोंके अभिप्रायसे-क्रमसे दोनोंकी प्रधानतासे-वह सुवर्ण द्रव्य कथंचित् एकभी है, और अनेक भी है, इस प्रकारका यह तृतीय भंग है। द्रव्यार्थिक नय नैगम १ संग्रह २ સોના રૂપ માનીને એ બધી વસ્તુઓને અથવા તેમાંથી કઈ પણ એક જ વસ્તીને લાવનાર માણસ પણ એનું જ લા કહેવાય. કારણ કે તેની દષ્ટિએ તે સેનામાં અને સેનાની વસ્તુ એમાં કોઈ ભેદ નથી-દ્રવ્યરૂપ સુવર્ણની દષ્ટિએ તે તે સઘળી વસ્તુઓ સુવર્ણ રૂપ જ છે. પરંતુ જે દ્રવ્યર્થિક નયને ગૌણ કરી નાખવામાં આવે અને પર્યાયાર્થિક નયને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવે તે છે કુંડળ લાવે ” આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે ત્યારે શ્રોતા કડાં આદિ લાવ નથી પણ કુંડળ જ લાવે છે, કારણ કુંડળ કરતાં કટકપર્યાય ભિન્ન હોય છે. તેથી દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ સુવર્ણ કાઈ પણ ઘાટ રૂપે તેવા છતાં પણ એક જ છે-સુવર્ણરૂપ જ છે, અને પર્યાર્થિક નય અનુસાર તે કડાં, કડળ, હાર આદિ અનેક રૂપ છે. આ પ્રકારે દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક
में नयानी अपेक्षा 2 महीने म मनी नय छ-(१) सुवर्णस्याद् एकमेव मन (२) सुवर्णस्यादनेकमेव मन्ने नयाना मनिप्राय अनुसार मन्नेनी प्रधा. નતાની અપેક્ષાએ “તે સુવર્ણ દ્રવ્ય અમુક દષ્ટિએ એક પણ છે અને અમુક દષ્ટિએ અનેક પણ છે,” આ પ્રકારને ત્રીજો ભંગ બને છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम
५८३
नयस्तु नैगमः सग्रहो व्यवहारश्वेति त्रिविधः । पर्यायार्थिकश्च ऋजुसूत्रः शब्दः समभिरूढः एवम्भूतश्चेति चतुर्विधः । अतएवात्र मूलनयशब्देनोच्यन्ते । मूलभूता नया मूलनयाः । मूलत्वं चैषां नैगमादीनां सप्तानामुत्तरनयापेक्षया बोध्यम् । उत्तरनयास्तु सप्तशतानि, केषांचिन्मते पञ्चशतानि ।
-
27
तदुक्तम् - एक्केको यसयविहो, सत्त नयसया हवंति एवं तु । अन्नो वि य आएसो, पंचेव सया नयाणं तु ॥ १॥ छाया - एकैकश्च शतविधः सप्त नयशतानि भवन्ति एवं तु । अन्योऽपि च आदेशः पञ्चैव शतानि नयानां तु ॥ तथा - जावइया वयणपहा. तावइया चेव हुति नयवाया । जावइया नयवाया तावइया चैव परसमया ॥ १ ॥ छाया - यावन्तो वचनपथाः तावन्तश्वव भवन्ति नयवादाः । यात नयवादास्तवन्तश्चैव परसमयाः ॥ १ ॥ इति ।
""
१ ॥ इति ।
और व्यवहार नयके भेदसे तीन प्रकारका है, एवं पर्यायार्थिक नय ऋजु सूत्र, शब्द, समभिहद और एवंभूतनयके अभिप्राय से चार प्रकारका है, ये यहाँ मूलनय शब्दसे कहे गये हैं। मूलभूत जो नय हैं, वे मूल नय हैं, नैगमादि सातों नयों उत्तरनयोंकी अपेक्षासे मूल नयता जाननी चाहिये, उत्तर नय सातसौ हैं, किसी २ के मतानुसार उत्तर नय पांचसौ हैं कहा भी है
" एक्क्को सयविहो " इत्यादि ।
एक एक नयके सौ सौ (१००) भेद होते हैं, इस तरह सात नयोंके सात सौ भेद हो जाते हैं, कोईका ऐसा कहना है, कि नयोंके उत्तर भेद ५०० होते हैं। तथा
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
દ્રવ્યાર્થિક નયના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર (१) नैगम नय (२) સંગ્રહ નય અને (૩) વ્યવહાર નય. પર્યાયાર્થિક નયના નીચે પ્રમાણે ચાર प्रकार छे – (१) ऋतु सूत्र, (२) शब्द, (3) समलि३ढ भने (४) शेष भूत नय. મૂળભૂત જે સાત નયેા છે તેમને મૂલનય કહે છે. નૈગમ આદિ સાતે નચેમાં ઉત્તરનયાની અપેક્ષાએ મૂલનયતા ગ્રહણ કરવી જોઇએ. કેટલાકની માન્યતા અનુસાર ઉત્તરની ૭૦૦ છે અને કેટલાકની માન્યતા પ્રમાણે उत्तरनयेो ५०० छे. उधुं पशु छे ! : एक्केकको य सयविहो " त्याहिપ્રત્યેક નયના ૧૦૦-૧૦૦ સે પડે છે. આ રીતે સાત નયાના ૭૦૦ ભેદેો થઇ જાય છે. ત્યારે કેટલાક લોકોની માન્યતા પ્રમાણે નયાના ઉત્તરભેદો ૫૦૦ છે. તથા 66 जावइया वयणपहा " इत्याहि
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
स्थानाङ्गसूत्रे तत्र सप्तसु मूलनयेषु प्रथमो नैगमः । तस्य चेयं व्युत्पत्तिः-नैकर्मानैर्महा. सत्ता सामान्यविशेषविशेषज्ञानैमिमीते, मिनोति-परिच्छिनत्तीति नैकमः निरुक्तविधिना स एव नैगमः । तदुक्तम्
" णेगाइं माणाई, सामनोभयविसेसनाणाई।
जं तेहि मिणइ तो, णेगमो णो णेगमाणोत्ति ॥१॥" छाया-नैकानि मानानि सामान्योभयविशेषज्ञानानि ।
यत्तैमिनोति ततो नैगमो नैकमान इति । १ ॥ अथवा-निगमेषु-अर्थयोघेषु कुशलो भयो वा नैगमः यद्वा नेके गमाः पन्थानो यस्य स नैकगमः, निरुक्तत्वेन स एव नैगमः । तदुक्तम् - " लोगत्थनिबोहा वा, निगमा तेसु कुसलो भवोवाऽयं ।
अहवा जं णेगगमो, णेगपहा णेगमोतेणं ॥ १॥" "जावइया वयणपहा" इत्यादि ।
जितने वचनपथ हैं, उतनेही नयवाद हैं, और जितने नयवाद हैं, उतनेही पर समय हैं, इन सात मूल नयोंमें प्रथम नैगम नय है, इसकी व्युत्पत्ति इस प्रकारसे है
"नैकैः मानैः मिनोति इति नैकम:-नै कम एव नैगमः" जो नय महासत्ता सामान्य, एवं विशेष इनके द्वारा पदार्थको जानता है, उस नयका नाम नैकम या नैगम है कहा भी है
"जोगाई माणाइं" इत्यादि।
अथवा-अर्थयोधमें जो विचार कुशल होता है, वह अथवा अर्थ. बोधमें जो विचार होता है, वह नैगम है, अथवा अर्थबोध करानेके जिसके अनेक मार्ग है वह नैकगम-नैगम है, कहा भी है
જેટલા વચનપથ છે, એટલાં જ નયવાદ છે, અને જેટલા નયવાદ છે એટલા જ પર સમય (અન્ય મત-અન્ય સંપ્રદાય) છે. સાત નમાં પહેલો નય નૈગમનાય છે. નિગમની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે થાય છે"कैः मानैः मिनोति इति नैकमः-कम एव नैगमः " २ नय भी सता સામાન્ય અને વિશેષ દ્વારા પદાર્થને જાણે છે, તે નયનું નામ નૈકમ અથવા नगम छ. ४थु ५४ छ है " णेगाइं माणाई" त्याहि
અથવા–અર્થબંધમાં જે વિચાર કુશલ હોય છે તેને, અથવા અર્થ. ધમાં જે વિચાર થાય છે તેને નિગમ કહે છે. અથવા અર્થ બધ કરાવવાના જેના અનેક માર્ગ છે તે “નૈક ગમ” અથવા નગમ છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम् छाया-लोकार्थनिबोधा वा निगमास्तेषु कुशलो भवोवाऽयम् ।
अथवा यत् नैकगमो नेकपथो नैगमस्तेन ॥ १ ॥ इति । अयं नैगमः सर्वाविशुद्धो विशुद्वाविशुद्धः सर्वविशुद्धश्चेति त्रिभेदः । तत्रप्रथमो-निर्विकल्पकमहासत्ताऽऽख्यकेवलसामान्ययादी । गोत्वादिसामान्यविशेषवादी द्वितीयः २। विशेषवादी तु तृतीयः ३। तत्र प्रथमो द्वयोधर्मयोः प्रधा
" लोगत्थनिबोहा वा" इत्यादि।
यह नैगम सर्वाचिशुद्ध, विशुद्धाविशुद्ध और सर्व विशुद्धके भेदसे तीन प्रकारका है।
इनमें निर्विकल्पक महासत्तारूप केवल सामान्यका कथन करने वाला जो नय है, वह सर्वाविशुद्ध नैगम नयका प्रथम भेद है, गोत्व आदिरूप सामान्य विशेषका प्रतिपादन करनेवाला जो नय है, वह नेगम नयका विशुद्धाविशुद्ध द्वितीय भेद है, और केवल विशेषका कथन करनेवाला जो नय है, वह नैगम नयका सर्व विशुद्ध रूप तृतीय भेद है, नैगमनय के द्वितीय भेद में जो सामाम्य विशेष विषय कहा गया है वह " सामान्य और विशेष " इस रूप से नहीं समझना चाहिये, किन्तु सामान्य रूप विशेष इस रूप से समझना चाहिये, क्योंकि सामान्य परसत्ता और अपरसत्ता के भेद से दो प्रकार का होता है, इनमें परसत्ता महा सामान्य रूप होती है और अपरसत्ता
४.यु. ५४ छ ? : “ लोगत्थ निबोहा वा” त्या
તે નગમના નીચે પ્રમાણે ત્રણ ભેદ છે –(૧) સ વિશુદ્ધ, (૨) વિશુદ્ધા विशुद्ध, मने (3) स विशुद्ध
નિર્વિકલ્પ મહા સત્તારૂપ કેવળ સામાન્યનું જ કથન કરનારે જે નય છે તે સવિશદ્ધ નામને નૈગમ નયને પહેલે ભેદ છે. ગોત્વ આદિ રૂપ સામાન્ય વિશેષનું પ્રતિપાદન કરનારે જે નય છે તે વિશુદ્ધાવિશુદ્ધ નામને નૈગમ નયનો બીજો ભેદ છે. કેવળવિશેષનું જ પ્રતિપાદન કરનારો નય છે, તેને સર્વ વિશુદ્ધ નામને નૈગમને ત્રીજે ભેદ કહે છે. નગમનયના બીજા ભેદમાં જે “સામાન્ય વિશેષ” રૂપ શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યું છે તેને સામાન્ય અને વિશેષ” આ રૂપે ગ્રહણ કરવાનો નથી, પરન્ત
સામાન્ય રૂપ વિશેષ” આ પ્રકારને તેને અર્થ ગ્રહણ કરવાનું છે, કારણ કે પરસત્તા અને અપરસત્તાના ભેદથી સામાન્યના બે પ્રકાર પડે છે. તે બનેમાંથી પરસત્તા મહાસામાન્ય રૂપ હોય છે અને અપરસત્તા સામાન્ય વિશેષ
स्था-७४
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
स्थानाङ्गसूत्रे
नोपसर्जन भावेन यद्विवक्षणं सः, यथा - सच्चैतन्यमात्मनीति । तथा द्वयोर्धर्मिणोः प्रधानोपसर्जन भावेन यद्विवक्षणं स द्वितीयः, यथा - पर्यायवद वस्तु द्रव्यमिति २ तथा - धर्मधर्मिणोः प्रधानोपसर्जनभावेन यद् विवक्षणं स तृतीयः, यथा -क्षणमेकं सुखी विषयासक्तजीव इति ।
सामान्य विशेषरूप होती है, इन में दो धर्मों का प्रधान और उपसजैन भाव से गौण रूप से जो विवक्षण है वह प्रथम नैगमनयका भेद है, जैसे- " सच्चैतन्यात्मनि ” आत्मा में सद्विशिष्ट चैतन्य है यहां चैतन्य का विशेषण सत् है अतः वह गौण है और चैतन्य धर्म मुख्य है, दो धर्मियों की प्रधान उपसर्जन भाव से जो विवक्षा है वह नैगमनका द्वितीय भेद है, जैसे-पर्यायवाली वस्तु द्रव्य है, यहां वस्तु और द्रव्य ये दो धर्मी हैं परन्तु पर्यायवद् वस्तु यह द्रव्य का विशेषण है, इसलिये यह गौण है और द्रव्य यह विशेष्य है इसलिये वह प्रधान है, धर्म और धर्मी का प्रधान उपसर्जन भाव से जो विवक्षण-कथनकरना है वह नैगमनय का तृतीय भेद है, जैसे- " क्षणमेकं सुखी विषयासक्त जावः " विषयासक्त जीव एक क्षण तक सुखी रहता है, यहाँ धर्म धर्मों की प्रधान उपसर्जन भाव से विवक्षा हुई है, क्योंकि जब विषयासक्त जीव का विशेषण सुखी बनाया जाता है तब वह
રૂપ હોય છે. નૈગમનયના પ્રથમ ભેદમાં એ ધર્મોનું પ્રધાન રૂપે અને ઉપસર્જન રૂપે, ગૌણ રૂપે પ્રતિપાદન થાય છે. જેમકે " सच्चैतन्यात्मनि ” "यात्ममां सद्विशिष्ट चैतन्य छे, " अडीं शैतन्यनु विशेषाणु सत् छे, તેથી સત્ ગૌણરૂપ છે અને ચૈતન્ય ધમ પ્રધાનરૂપ છે.
એ ધર્મીઓની જે પ્રધાનભાવે અને ઉપસર્જન ભાવે-ગૌણભાવે વિવક્ષા છે, તેને નૈગમનયના બીજા ભેદ રૂપ ગણવામાં આવે છે. જેમકે પર્યાયવાળી વસ્તુ દ્રવ્ય છે” અહી' વસ્તુ અને દ્રવ્ય, આ એ ધર્મી છે. પરન્તુ - પર્યાય. વાળી વસ્તુ ' આ પદ દ્રવ્યના વિશેષણ રૂપ છે, તેથી તે ગૌણુ છે અને દ્રવ્ય વિશેષ હાવાને કારણે તેને પ્રાધાન્ય અપાયું છે.
નેગમ નયના ત્રીજા ભેદ્યમાં ધર્મ અને ધર્મીનું પ્રધાન અને ઉપસર્જન लावे गौशु ३ये प्रतिपाहन वामां आवे छे, नेम " क्षणमेकं सुखी विषयासक्तजीवः " “ વિષયાસક્ત જીવ એક ક્ષણ જ સુખી રહે છે.'' અહીં ધ અને ધર્મીની પ્રધાન અને ગૌણ રૂપે વિવક્ષા થઈ છે. કારણ કે જો વિષયાસક્ત જીવના વિશેષણુ રૂપે સુખીને લેવામાં આવે તે તે વિશેષણ હોવાને
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम्
५८७ नन्वेवं सामान्यविशेषाभ्युपगमपरत्वादयं नैगमनयः सम्यग्दृष्टिरेव साधुवत् ? इति चेत् , आह
अयं नयो हि सामान्यविशेषवस्तूनि अत्यन्तभेदेनाभ्युपगच्छति, अतो नाय साधुवत् सम्यग्दृष्टिः । तदुक्तम्"जं सामन्नविसेसे, परोप्परं वत्थो य सो भिन्ने।
मन्नइ अच्चतमओ, मिच्छादिट्ठी कणादोव्व ॥ १॥ दोहिवि नयेहि नीयं, सत्थमुल्लूएण तहवि मिच्छत्तं ।
जं सविसय पहाणतणेण अन्नोन निरवेक्खा ॥ २ ॥" छाया-यत् सामान्यविशेष परस्परं वस्तुनश्च तद् भिन्नम् ।
मन्यते अत्यन्तमतो मिथ्याष्टिः कणाद इव ॥ १ ॥ द्वाभ्यां नयाभ्यां नीतं शास्त्रमुलूकेन तथापि मिथ्यात्वम् ।
यत् स्वविषयप्रधानत्वेन अन्योन्यनिरपेक्षौ ॥ २॥ इति । विशेषण होने से गौण हो जाता है और विषयासक्त जीव रूप धर्मी मुख्य हो जाता है, और जब विषयासक्त जीव को सुखी का विशेषण बनाया जाताहै तब वह गौण हो जाताहै और सुखी प्रधान हो जाताहै.
शंका-पदार्थ सामान्य विशेषात्मक है और सामान्य विशेष को जानने वाला नैगमनय है अतः यह नय साधु की तरह सम्यग्दृष्टिवाला ही है ? ___ उत्तर-यह नय सामान्य विशेष रूप वस्तुओं को अत्यन्त भेद रूप से स्वीकार करता है, क्योंकि यह इन दोनों को परस्पर सापेक्ष नहीं मानता है, अतः यह सम्यग्दृष्टि साधु की तरह सम्यग्दवाला नहीं है, कहा भी है-"जं सामनविसेसे ” इत्यादि। કારણે ગૌણ બની જાય છે અને વિષયાસક્ત રૂપ ધમ મુખ્ય બની જાય છે. પરંતુ વિષયાસક્ત જીવને જ્યારે સુખીનું વિશેષણ બનાવવામાં આવે છે ત્યારે સુખી પ્રધાન બની જાય છે અને વિષયાસક્ત ગૌણ બની જાય છે.
શંકા પદાર્થ સામાન્ય વિશેષાત્મક છે અને સામાન્ય વિશેષને જાણ નારે નૈગમનાય છે, તેથી શું આ નય સાધુની જેમ સમ્યગદષ્ટિવાળે જ છે?
ઉત્તર–આ નય સામાન્ય વિશેષ રૂપ વસ્તુઓને અત્યન્ત ભેદ રૂપે સ્વીકારે છે કારણ કે તે બન્નેને પરસ્પર સાપેક્ષ માનતા નથી, તેથી તે સમ્ય દષ્ટિ સાધુની જેમ સમ્યગ્દષ્ટિવાળે નથી.
छु ५५ छ । “जं सामनविसे से" त्या
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
अयं भावः -- नैगमनयो यत् सामान्यविशेषं यत् परस्परम् = अन्योऽन्यं तथा वस्तुनश्च अत्यन्तं भिन्नं मन्यते, अतो नैगमनयः कणाद इव मिथ्यादृष्टिर्विज्ञेयः ॥ १ ॥ यद्यपि उलूकेन = कणादेन द्वाम्यां द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकाभ्यां नयाभ्यां शास्त्रं = वैशेषिकदर्शनं नीतं = मोक्तम् तथापि तस्य मिथ्यात्वम् । यत् = यस्मात् कारणात् वैशेषिकदर्शने तौ उभावपि नयौ स्वविषयप्रधानत्वेन अन्योऽन्यनिरपेक्षौ । वैशेषिकशास्त्रपणेत्रा कणादेन तत्र द्रव्यगुणकर्मसामान्य विशेष समवायात्मकस्य पदार्थषकस्य नित्यैकान्तस्य प्रतिपादनात् उभावपि नयौ परस्परनिरपेक्षतया स्थिती, अतः कणादस्य मिथ्यादृष्टिवं बोध्यभिति भावः । इति प्रथमो नयः ।
५८८
-
तात्पर्य इन गाथाओं का ऐसा है कि सामान्य और विशेष ये दोनों परस्पर में अत्यन्त भिन्न हैं और वस्तु से भी अत्यन्त भिन्न हैं ऐसी मान्यता इस नैगमननय की है, अतः यह नय कणाद की तरह मिथ्यादृष्टि वाला है - सम्यग्दृष्टि वाला नहीं है, यद्यपि कणादने द्रव्याfर्थक और पर्यायार्थिक नयों को लेकर वैशेषिक दर्शन का कथन किया है फिर भी वह कथन सम्पक्र- निर्दोष नहीं है- क्योंकि-वैशेषिक दर्शन में ये दोनों नय अन्योन्य निरपेक्ष होकर अपने २ विषय का प्रतिपादन करते हैं वैशेषिक शास्त्र प्रणेता कणादने द्रव्य, गुण, कर्म सामान्य, विशेष, और समवाय में ६ पदार्थ नित्यैकान्त रूप से कहे हैं - इस लिये दोनों नय परस्पर निरपेक्ष रूप उनकी मान्यता के अनुसार साबित हो जाते हैं, अतः कणाद में मिथ्यादृष्टिपन इस प्रकार के कथन से प्रमाणित हो जाता है, इस प्रकार का यह कथन प्रथमनय के सम्बन्ध में प्रकट किया अब संग्रह नयका स्वरूप कथन इस प्रकार से हैं—
આ ગાથાઓના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—સામાન્ય અને વિશેષ એ અન્ને પરસ્પરથી અત્યન્ત ભિન્ન છે, અને વસ્તુની દૃષ્ટિએ પણ અત્યન્ત ભિન્ન છે, આ પ્રકારની મૈગમનયની માન્યતા છે. તેથી આ નય ( આ નયને માનનારા ) કણાદની જેમ મિથ્યાદૅષ્ટિવાળા છે-સમ્યગ્દષ્ટિવાળા નથી. જો કે કણાદે વ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયને આધારે વૈશેષિક દનનુ કથન કર્યું છે, પરન્તુ તે કથન સમ્યક્ ( નિર્દોષ ) નથી, કારણ કે વૈશેષિક દનમાં આ અને નય પરસ્પર નિરપેક્ષ રહીને પેતપેાતાના વિષયનું પ્રતિપાદન કરે છે. વૈશેષિક શાસ્ત્રના પ્રણેતા કહ્યુાદે દ્રવ્ય, ગુણુ, ક્રમ, સામાન્ય, વિશેષ અને સમવાયમાં પન્નાથ નિત્યેકાન્ત રૂપે જ પ્રતિપાદિત કરેલ છે. તેથી તેની માન્યતા પ્રમાણે તે બન્ને નય પરસ્પર નિરપેક્ષ રૂપ સાબિત થઈ જાય છે. આ પ્રકારના કથન દ્વારા કણાદમાં મિથ્યાદૃષ્ટિતા સિદ્ધ થઈ જાય છે. પ્રથમ નયના
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम्
तथा-संग्रहः-संग्रहणं भेदानामिति संग्रहः, संगृह्णाति वा भेदान् संगृह्यन्ते वा भेदा येन स संग्रहः । तदुक्तम्
"संहणं संगगिण्हइ, संगिझंते व तेण जे भेपा । तो संगहो--" छाया-संग्रहणं संगृह्णाति संगृह्यन्ते वा तेन ये भेदाः । ततः संग्रहः-इति ।
यद्वा-सामान्यमात्रम् अशेषविशेषरहितं सत्त्वद्रव्यत्वादिकं संगृह्णातीत्येवंशीलः, सम्-एकीभावेन पिण्डीभूततया विशेषराशिं गृह्णातीति वा संग्रहः । तदुक्तम्" सामान्यमाग्राही परामर्शः संग्रहः” इति । अयमर्थः-स्वजाते र्दष्टेष्टाभ्यामविरोधेन विशेषाणामेकतया यद् ग्रहणं स संग्रहः, इति । अत्रेदं बोध्यम्-सामान्यप्रतिपादनपरोऽयं नयः सामान्यमेव गृह्णाति न विशेषम् । अयं च विप्रतिपद्यतेविशेषाः सामान्यतोऽर्थान्तरभूताः स्युरनान्तरभूता वा ? यधर्थान्तरभूताः, तर्हि
भेदों का ग्रहण करना, अथवा जो भेदों को ग्रहण करता है, या जो भेदों को ग्रहण करता है अथवा-भेद जिसके द्वारा गृहीत होते हैं वह संग्रह हैं-कहा भी है--" संगहणं संगिण्हा" इत्यादि ।
यद्वा अशेष विशेष रहित सत्व, द्रव्यत्वादि रूप सामान्य मात्र को जो ग्रहण करता है वह-संग्रह है, अर्थात्-समरूप से-पिण्डीभूत रूप से-जो विशेष राशि को ग्रहण करता है-तदुक्तम्-" सामान्यमात्र ग्राही परामर्शः संग्रहः " प्रत्यक्ष एवं अनुमान से जहां विरोध न आवे इस रूप से अपनी जाति के विशेषों का एक रूप से जो ग्रहण किया जाता है-यह संग्रह है, यह नय केवल सामान्य मात्र का कथन करता है-क्योंकि यह उसे ही ग्रहण करता है-विशेष को नहीं इस विषय વિષયમાં આ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરીને હવે સૂત્રકાર સંગ્રહનય નામના બીજ નયનાસ્વરૂપનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે–
ભેદને ગ્રહણ કરવા, અથવા જે ભેદેને ગ્રહણ કરવાનું થાય છે, અથવા જે ભેદોને ગ્રહણ કરે છે અથવા ભેદ જેના દ્વારા ગૃહીત થાય છે તે નયનું नाम सप्रनय छ. उखु ५४ छ है : “ संगहणं संगिण्हइ" त्या:
અથવા–અશેષ વિશેષ રહિત સત્વ, દ્રવ્યત્યાદિ રૂપ સામાન્ય માત્રને જે ગ્રહણ કરે છે તે સંગ્રહાય છે. એટલે કે સમરૂપે-પિંડીભૂત રૂપે-જે વિશેષ शशिने अरु ४३ छ- सामान्यमात्रमाही परामर्शः संग्रहः " प्रत्यक्ष अनुमान દ્વારા જ્યાં વિરોધ ન આવે તે પ્રકારે પોતાની જાતિના વિશેને જે એક રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, તેનું નામ સંગ્રહ છે. આ નય કેવળ સામાન્ય માત્રનું જ કથન કરે છે, કારણ કે તે તેને જ ગ્રહણ કરે છે-વિશેષને ગ્રહણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
स्थानाङ्गसूत्रे
66
न सन्ति ते, सामान्यादर्थान्तरत्यात् खपुष्पवत् । अथानर्थान्तरभूताः, तहिं सामान्यमात्र ते, तद्व्यतिरिक्तत्वात् तत्स्वरूपवदिति । तदुक्तम्सदिति भणियम्मि जहा सच्चस्थाणुष्पवत्तए बुद्धी । तो सव्वं तम्मत्तं, नत्थि तदत्थंतरं किंचि ॥ १ ॥ कुंभो भावाऽणभो, जड़ तो भावो अहमहाऽभावो । एवं पडादयो वि हु, भावाऽनन्नंति तम्मत्तं ॥ २ छाया - सदिति भणिते यस्मात् सर्वत्रानुवर्तते बुद्धिः ।
ततः सर्व तन्मात्रं नास्ति तदर्थान्तरं किंचित् ॥ १ ॥ कुंभो भावादनन्यो, यदि ततो भावोऽथान्यथा अभावः । एवं पादयोऽपि खलु भावादनन्या इति तन्मात्रम् ॥ २ ॥ इति । अयमर्थः - ' सत् ' इति भणिते-उक्ते सति यस्मात् सर्वत्र = सर्वेषु पदार्थेषु बुद्धि: अनुप्रवर्त्तते, सर्वोऽपि पदार्थः सत्तात्वेनानुगतो भवतीति भावः । ततः = में इस नय का ऐसा कहना है कि विशेष सामान्य से भिन्न हैं याअभिन्न हैं, यदि सामान्य से वे भिन्न होने के कारण स्वतंत्र सत्ता ही सिद्ध नहीं हो सकती है - और यदि वे सामान्य से अभिन्न हैं - तो इस स्थिति में वे विशेष न कहलाकर सामान्य ही कहलावेंगे-जैसे सामान्यका स्वरूप सामान्य से अभिन्न होने के कारण सामान्य कहलाता है । कहा भी है- “ सदिति भणियम्मि " इत्यादि ।
(6
66
"
जब सत् " इस प्रकार कहा जाता है तब समस्त पदार्थों में सत्ता होने के कारण उनका सत् इस पद से ग्रहण हो जाता કરતા નથી. આ વિષયને અનુલક્ષીને આ નયની એવી માન્યતા છે કે વિશેષ સામાન્ય કરતાં ભિન્ન છે, કે અભિન્ન છે તે પ્રશ્નના વિચાર કરવા જોઇએ. જો સામાન્ય કરતાં તે ભિન્ન હેાય તેા તેમની જે સ્વતંત્ર સત્તા હાવી જોઇએ, તે સિદ્ધ થવી જોઇએ, પરન્તુ તેમની સ્વતંત્ર સત્તા ( અસ્તિત્વ ) તે સિદ્ધ થતી નથી, અને જો તેએ સામાન્ય કરતાં અભિન્ન હાય, તા આ સ્થિતિમાં તેમને વિશેષ રૂપે ઓળખવાને બદલે સામાન્ય રૂપે જ ઓળખવા જોઈએ, જેવી રીતે સામાન્યનુ' સ્વરૂપ સામાન્ય કરતાં અભિન્ન હાવાને કારણે તેમને સામાન્ય જ કહેવાય છે એ જ પ્રમાણે વિશેષેાને પણ સામાન્ય રૂપ જ માનવુ* हमे पशु छे " सदि ति भणियम्मि ” त्याहि-क्यारे "
सत् આ પ્રકારે કહેવામાં આવે ત્યારે સમય પદાર્થોમાં સત્તા ( અસ્તિત્વ ) હોવાને કારણે તેમનું ‘ સત્' આ પદ દ્વારા ગ્રહણ થઈ
"
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
सुघाटीका स्था० ७ स० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम् तस्मात् कारणात् सर्व वस्तु तन्मात्र सत्तामात्रमस्ति । तत् अर्थान्तरम् सत्ता. पदार्थाद भिन्न किंचित् किमपि नास्ति । सत्तारूपमेव सर्वं वस्त्विति भावः ॥ १ ॥ अमुमेवार्थ स्पष्टप्रतिपत्तये पाह- कुंभो' इत्यादि । कुम्भो यदि भावात्= सत्यात् अनन्या=अभिन्नः, ततः स भाव एव । अन्यथा-कुम्भस्य भावत्वानगी. कारे तु तस्य अभाव एव स्यात् । एवं पटादयोऽपि पदार्थाः भावादनन्या इति सर्व वस्तु तम्मा-भाबमात्रं विज्ञेयमिति । अयं संग्रहो द्विविधः परोऽपरश्चेति । तत्र-अशेषविशेषेष्वौदासीन्यं भजमानः शुद्धद्रव्यं सन्मात्रमभिमन्यमानः परसंग्रहः, अतः समस्त वस्तुएँ सत्ता मात्र रूप है, इसलिये इस सत्ता से अतिरिक्त और कोई विशेष रूप-पदार्थ नहीं है, कुम्भ यदि सत्य रूप धर्म से भिन्न माना जाये तो वह सद्विशिष्ट न होने के कारण अभाव रूप ही हो जायेगा, और यदि वह सत्य रूप धर्म से अभिन्न माना जावे तो फिर उससे अभिन्न होने के कारण वह स्वयं सद्रूप हो जाता है, इसी प्रकार से पटादि के सम्बन्ध में भी समझ लेना चाहिये, अतः यह मानना ही पड़ता है कि “ सत्" इस प्रकार के कहने पर समस्त पदार्थों में " यह सत् है यह सत् है " इस प्रकारका सत्तानुगत प्रत्यय होता है और वह समस्त पदार्थ सतात्मक है इस बात की पुष्टि कराता है, यह सत्ता सामान्य रूप संग्रह-दो प्रकार का है-एक पर संग्रह और दूसरा अपर संग्रह; इनमें जो-संग्रह अशेष विशेषों में उदासीन बनकर सत्मात्र शुद्ध द्रव्य को मानता है ग्रहण करता हैજાય છે, તેથી સમસ્ત વસ્તુઓ સત્તા માત્ર રૂપ છે, તે કારણે આ સત્તા વિનાને કઈ પણું વિશેષ રૂપ પદાર્થ નથી. જે ઘડાને સત્વ રૂપ ધર્મથી રહિત માનવામાં આવે તો તે સદ્વિશિષ્ટ ( સત્ યુક્ત) નહીં હોવાને કારણે અભાવ રૂપ જ થઈ જશે. અને જે તેને સત્વ રૂપ ધર્મથી અભિન્ન (યુક્ત) માનવામાં આવે છે તે તેનાથી અભિન હોવાને કારણે સ્વયં સદ્વપ થઈ જશે. એ જ પ્રમાણે પટાદિના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. તેથી એ વાત भानपा ५ छ'सत्" । प्रारे हेता समस्त पहाभा “मा સત છે, આ સત્ છે” આ પ્રકારને સત્તાનુગત પ્રત્યય (અનુભવ ) થાય છે અને તે સમસ્ત પદાર્થ સત્તામક (અસ્તિત્વ યુક્ત) છે એ વાતની પુષ્ટિ કરાવે છે. આ સત્તા સામાન્ય રૂપ સંગ્રહનયના નીચે પ્રમાણે બે પ્રકારો છે. (१) ५२ सब मन (२) अ५२ स'घड.
જે સંગ્રહ અશેષ વિશેષમાં ઉદાસીન બનીને સન્માત્ર શુદ્ધ દ્રવ્યને માને छ, अहY ४२ छ, तेन ५२ सप्रनय 33 छे. भ3-"सत्नी भविशेष. તાની અપેક્ષાએ આ વિશ્વ એક સત્તા રૂપ છે,” આ કથન તથા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे यथा-विश्वमेकं सत् अविशेषादिति । तथा-द्रव्यत्वादीन्यवान्तरसामान्यानि मन्त्रानस्तदेषु गनिमीलिकामवलम्बमानोऽपरसंग्रहः, यथा-धर्माधर्माकाश. कालपुद्गल जीवद्रव्याणामैक्पं द्रव्यत्वाभेदादिति । इति द्वितीयो नयः २।
तथा-व्यवहारः-व्यवहरणं, व्यवहरतीति वा व्यवहारः, व्यवहियते अपल. प्यते सामान्यमनेनेति वा व्यवहारः, विशेषान् वा आश्रित्य व्यवहारषरो नयो व्यवहारः । तदुक्तम्" ववहरणं चवहरए, स तेण ववहीरए व सामन्नं ।
ववहारपरो य जओ, विसेसओ तेग बहारो ॥१॥" छाया-उपयहरणं व्यवहरते स तेन पचहियते वा सामान्यम् ।
व्यवहारपरश्च यतो विशेषतस्तेन व्यवहारः ॥ १ ॥ इति । परसंग्रह नप है, जैसे-सत् की अविशेषता से यह विश्व एक सत्ता रूप है ऐसा कथन तथा-जो संग्रह-द्रव्यत्य आदि अवान्तर सामान्यों को मानता हुआ उनके भेदों में गजनि नीलिका-उपेक्षा भाव रखता है उन्हें गौण करता है वह अपर संग्रहनय है, जैसे-द्रव्यत्व रूप अवा न्तर सामान्य की अविशेषता से-अभेद से धर्म, अधर्म, आकाश, काल पुगल और जीय इन सब में एकता है ऐसा कथन करना. २ संग्रहनय के विषयभूत सामान्य में भेद का कथन करने वाला जो नय है वह अथवा सामान्य का अपलाप करनेवाला जो नय है वह व्यवहार नय है, अथवा-विशेषों को लेकर वस्तु को व्यवहारपथ में लाने वाला जो नथ है-यह व्यवहार नय है कहा भी है
" चवहरणं वचहरए' इत्यादि ।
જે સંગ્રહનય દ્રવ્ય આદિ અવાક્તર સામાન્યને માનતો થકે તેમના ભેદમાં ગજનિમીલિકાભાવ (ઉપેક્ષા ભાવ) રાખે છે, તેમને ગૌણ માને છે, તે સંગ્રહનયને અપર સંગ્રહનય કહે છે. જેમકે-“અભેદની અપેક્ષાએ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ અને જીવ એ બધામાં એકતા છે,” આ પ્રકારનું કથન સંગ્રહનયના વિષયભૂત સામાન્યમાં ભેદનું કથન કરનારે જે નય છે તેને વ્યવહારનય કરે છે. અથવા સામાન્યને અપલાપ કરનાર જે નય છે તેને વ્યવહારનય કહે છે અથવા વિશેનો આધાર લઈને વસ્તુને વ્યવહારપથમાં લાવનાર જે નય છે તેને વ્યવહારનય કહે છે.
ह्यु पश्य "वपहरणं ववहरए " त्या:
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
-
--
सुघाटीका स्था० ७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम्
५९३ सोऽयं व्यवहारः संग्रहेण गोचरीकृतान सत्यादिरूपानर्थान स्वीकृत्यैव विशेपान् गृह्णाति । यथा-यत्सत् तद् द्रव्यं पर्यायो चा, इत्यादि । अयं भावाव्यवहारनयो हि विशेषपतिपादनपरः । ततश्व संग्रहनयेन 'सत्' इत्युक्ते व्यवहारनयो विशेषानेव घटपटादीन् प्रतिपद्यते, तेषामेव व्यवहारप्रयोजकत्वात् , न तु तदतिरिक्तं सामान्यम् , तस्य व्यवहारायोग्यत्वादिति । तथा च-कि सामान्य विशेषेभ्यो भिन्नममिन्नं वा स्यात् ? यदि भिन्न तर्हि विनापि विशेषानुपलभ्येत ?,
यह व्यवहार नय संग्रह नय के द्वारा विषयभूत किये गये सत्ता. दिरूप अर्थों को स्वीकार करके ही विशेषों को ग्रहण करता है. जैसे-जो सत् है वह द्रव्य है या पर्याय है ? इत्यादि-व्यवहार नय विशेष के प्रतिपादन करने में तत्पर होता है, अतः जय संग्रह नय यह सत् है ऐसा कहता है-तष व्यवहार नय उससे पूछता है-सत् कौन है-द्रव्य है या पर्याय ? द्रव्यत्व सामान्य या पर्याय सामान्य से व्यवहार चलता नहीं हैं-व्यवहार तो विशेष से चलता है, अतः व्यवहार चलाने के लिये घट पटादिरूप विशेष पदार्थ मानना चाहिये सामान्य तो व्यवहार के अयोग्य हैं । तथा-सामान्य विशेषों से भिन्न है या अभिन्न है ? यदि विशेषों से सामान्य भिन्न है ऐसा कहा जावे-तो विशेषों के विना भी सामान्य की उपलब्धि होनी चाहिये. परन्तु ऐसा होता नहीं है, यदि सामान्य विशेषों से अभिन्न है ऐसा - આ વ્યવહારનય સંગ્રહનય દ્વારા વિષયભૂત કરવામાં આવેલા સત્તાદિ ૩૫ અર્થોને સ્વીકાર કરીને જ વિશેષને ગ્રહણ કરે છે. જેમકે આ નય એવી vale 3रे छ , “२ सत् छे ते द्र०य छे , पाय छ ?" त्याहि.
વ્યવહારનય વિશેનું પ્રતિપાદન કરવાને તત્પર રહે છે. તેથી જ્યારે सडनय " ॥ सतू छ" से प्रतिपाहन ४२ छ, त्यारे व्यवहारनय (ते નયવાહી) એવી દલીલ કરે છે કે “સત કોણ છે-દ્રવ્ય સત્ છે કે પર્યાય सत् छ ?"
દ્રવ્યત્વ સામાન્ય કે પર્યાય સામાન્ય વડે વ્યવહાર ચાલતો નથી, વ્યવ. હાર તે વિશેષ વડે ચાલે છે, તેથી વ્યવહાર ચલાવવાને માટે ઘટ, પટાદિ રૂપ વિશેષ પદાર્થને માનવા જોઈએ, સામાન્ય તે વ્યવહારને ચગ્ય નથી. અયોગ્ય છે તથા બીજે એ પ્રશ્ન કરવામાં આવે છે કે-“ સામાન્ય વિશે કરતાં ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે? જો એવું કહેવામાં આવે કે સામાન્ય વિશેષો કરતાં ભિન્ન છે, તે વિશે વિના પણ સામાન્યની ઉપલબ્ધિ (પ્રાપ્તિ) થવી स्था०-७५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
स्थानाङ्गसूत्रे
न चोपलभ्यते । अथाभिन्नं तर्हि विशेषमात्रं तत् तदव्यतिरिक्तत्वात् तत्स्वरूप
चदिति ।
तदुक्तम् - " उवलंभव्यवहारा भावाओ निव्विसेसभावाओ ।
तं नत्थि खपुष्पंषिव संति विसेसा सपञ्चकखं ॥ १ ॥ " छाया -- उपलम्भव्यवहाराभावात् निर्विशेषभावात् ।
तनास्ति खपुष्पमिव सन्ति विशेषाः स्वप्रत्यक्षम् ॥ १ ॥ इति ।
तथा - लोकसंव्यवहारपरोऽयं व्यवहारनयः | लोकसंव्यवहारो हि माचुजैव भवति यथा- कस्यचिद् वाटिकायां जम्बूपनसादीनां वृक्षाणां सद्भावेऽप्या कहा जाये तो वह विशेषों से अभिन्न होने के कारण वह सामान्य नहीं कहला सकता है - वह तो विशेष के स्वरूप की तरह विशेष ही कहलावेगा कहा भी है-" उवलं भव्यवहारा भाषाओ " इत्यादि ।
विशेष रहित सामान्य की कहीं पर भी उपलब्धि नहीं होती है, तथा सामान्य से कोई भी व्यवहार सघता नहीं है, अतः सामान्य की स्वतंत्र रूप से ख पुष्प की तरह कोई सत्ता नहीं है, जो प्रत्यक्ष में दिखलाई पड़ता है वह सब विशेष है, यह नय जैसे भी लोक व्यवहार चल सकता है उसके अनुसार वस्तु का भेद प्रभेद पूर्वक वस्तुको व्यवहार पथ में लाता है, इसी लिये यह नय लोक संव्यवहारपरक माना गया है, लोक का व्यवहार अधिकता के अनुसार चलता है, जैसे किसी वाटिका में जामुन, पनस आदि के वृक्षों के होने पर જોઈએ, પરન્તુ એવું મનતું નથી. જે એવુ કહેવામાં આવે કે સામાન્ય વિશેષા કરતાં અભિન્ન છે, તેા તે વિશેષથી અભિન્ન હોવાને કારણે તેને સામાન્ય કહી શકાય નહીં–તેને તેા વિશેષના સ્વરૂપની જેમ વિશેષ જ કહેવાશે. पशु छे " उवलंभव्त्रवहाराभावाओ " त्याहि.
વિશેષ રહિત સામાન્યની ઉપલબ્ધિ કાઈ પણ જગ્યાએ સભવી શકતી નથી તથા સામાન્ય વડે કાઈ પણ વ્યવહાર સાધી શકાતા નથી, તેથી આકાશ પુષ્પની જેમ સામાન્યની સ્વતંત્ર રૂપે કોઈ પણ સત્તા જ સંભવી શકતી નથી. જે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે તે તે સઘળું વિશેષ રૂપ જ હોય છે. લેાકેાના વ્યવહાર જેવી રીતે ચાલી શકે એવી જ રીતે આ નય વસ્તુનાં ભેદ પ્રભેદપૂર્ણાંક વસ્તુને વ્યવહારપથમાં લાવે છે. તેથી જ આ નયને લેાક સવ્યવહારપરક માનવામાં આવ્યા છે. લાકવ્યવહાર અધિકતા અનુસાર ચાલે છે. જેમકે કૈાઈ ઉપવનમાં જાબુ, બ્રુસ વગેરેનાં વૃક્ષેા થાડાં થાડાં હોય અને આંખા
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम् ब्राणां बहुतरत्वेनाम्रयाटिकेति व्यवहारो भवति । यथा भ्रमरादीनां पञ्चवर्णात्म कत्वेऽपि कृष्णवर्णस्य बहुतरत्यात्तेनैव तत्र व्यवहारो भवति । अत-एवायं नया बहुतरपक्षपाती, तदतिरिक्तांस्तु सतोऽपि मुश्चति । तदुक्तम्" बहुतरओत्ति य तं चियं, गमेइ संते वि सेसए मुयइ ।
संवयहारपरतया, वयहारो लोगमिच्छंतो ॥ १॥" छाया-बहुतरक इति च तमेव गमयति सतोऽपि शेषकान् मुश्चति ?
संव्यवहारपरतया व्यवहारो लोकमिच्छन् ॥ १ ॥ इति तृतीयो नयः ३। तथा-अजुमूत्रः-ऋजु अतीतानागतकालपरित्यागाद् वर्तमान वस्तु सूत्रयति-गमयतीति ऋजुमूत्रः । अत्रेदं बोध्यम्-अतीतानागतकालिकवस्तूनां योऽ. भी यदि उसमें आम्र के वृक्ष अधिक हैं तो वह याटिका उन आम्र वृक्षों की अधिकता को लेकर " आम्रवाटिका" इस रूप से व्यवहृत होने लगती है, तथा जैसे भ्रमर आदिकों में पांचों वर्गों का सद्भाय पाया जाता है, परन्तु कृष्ण वर्ण की इसमें प्रचुरता रहती है तो लोग " भ्रमर काला है" इस रूप से उसे व्यवहृत करते है, इसी प्रकार से यह व्यवहारनय भी बहुतर में पक्षपात वाला होता है, बहुतर से अतिरिक्तों को होने पर भी छोड़ देता है-कहा भी है
" बहुतर ओत्तियतं चिय" इत्यादि ।
अजुसूत्रनय-अतीत और अनागत काल को छोड़कर जो केवल वर्तमान क्षणालिङ्गित वस्तु का प्रतिपादन करता है उसे कहता है-वह नय ऋजुसूत्रनय है, अतीत अनागतकाल सम्बन्धी वस्तु की मान्यता ઘણું જ હોય તે તે ઉપવનને “આમ્રવાટિકા ' કહેવામાં આવે છે. આમવૃક્ષોની અધિકતાને કારણે આ પ્રકારને લેકવ્યવહાર ચાલે છે. વળી ભ્રમર આદિકમાં પાંચ વર્ણોને સદ્ભાવ હોવા છતાં તેમાં કૃષ્ણવર્ણની પ્રચુરતા હેવાને કારણે લોકો કહે છે કે “ભ્રમરને રંગ કાળો છે. ” આ પ્રકારે આ વ્યવહાર નય બહુતરને (અધિકતરને) પક્ષપાતી હોય છે. બહુતર સિવાથનાને સદૂભાવ હોવા છતાં પણ આ નય તેમની ગણના કરતું નથી.
४ ५ छ ? " बहुतरओत्तिय तं चिय" त्या:
* सूत्रनय~-नय मतीत (भूतविन) भने मन (विष्य) કાળની વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરતું નથી, પરંતુ માત્ર વર્તમાનકાલિન વસ્તુનું જ પ્રતિપાદન કરે છે. અતીત અને અનાગતકાળ સંબંધી વસ્તુની જે માન્યતા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे भ्युपगमा, स एव कौटिल्यं, तत्परिहारेण ऋजु-वर्तमानकालिकमेव वस्तु सूत्रयतीति-ऋजुमूत्रः । अथवा-ऋजुश्रुतः' इतिपक्षे-ऋजु-तथाविधोपकारपरायणत्यात् शेषज्ञानोपेक्षया प्राधान्यात् अकुटिलं श्रुतं श्रुतज्ञानं यस्य सः । इति । अयं नयो हि वर्तमानकालिकमेव वस्तु आत्मीयत्वेन भनुते । अतीतकालिकवस्तुनो विनष्टत्वात् , अनागतस्य चानुत्पन्नत्वात् दर्शनपथागोचरतयाऽऽकाशकुसुमक्त् तदसत्ता मेव मनुते । तथा-भिन्नलिङ्गैमिन्नवचनैश्चाभिधीयमानमप्येकं वस्तु मनुते । यथा जो है वह इस नय की दृष्टि से कुटिलता है, इस कुटिलता के परिहार से जो केवल वर्तमान कालिक ही वस्तु है-ऐसी जो प्ररूपणा करता है वही ऋजु सूत्रनय है, जिस क्षण में रसोईया रोटी पका रहा हो उसी क्षण में यह पाचक है-अन्य समय में जब कि वह इस क्रिया को नहीं करता हो तब यह इस नय की मान्यता के अनुसार पाचक नहीं है। अथवा " ऋजुश्रुतः" इस संस्कृत छाया पक्ष में जिस का ज्ञान-श्रुतज्ञान-तथाविध उपकार में परायण होने से शेष ज्ञानों की अपेक्षा प्रधानरूप से अकुटिल है वह ऋजुश्रुत है, यह नय वर्तमान कालिक ही वस्तु को आत्मीयरूप से मानता है, क्योंकि अतीत कालिक वस्तु को विनष्ट हो जाने के कारण एवं अनागत वस्तु को अनुत्पन्न होने के कारण वह प्रत्यक्ष का विषय नही मानता है किन्तु आकाश कुसुम की तरह उसकी असत्ता ही मानता है, तथा-भिन्न છે, તે આ નયની દષ્ટિએ કુટિલતા છે. આ કુટિલતાના પરિત્યાગપૂર્વક જે વર્તમાનકાલિક વસ્તુની જ પ્રરૂપણું કરે છે તે નયને અજુ સૂવનય કહે છે. જેમકે રોયે જે ક્ષણે રસોઈ બનાવતે હેય એ જ ક્ષણે તેને રસોયે કહી શકાય છે, અન્ય સમયે જ્યારે તે રસોઈ બનાવ ન હોય ત્યારે તેને રસ કહી શકાય નહી, એવી આ નયની માન્યતા છે. જે અનુસૂત્રની સંસ્કૃત छाया "ऋजुश्रुतः" आये ते पहने। मथ' प्रभारी थाय छજેનું જ્ઞાન કૃતજ્ઞાન-તથાવિધ ઉપકારમાં પરાયણ હોવાથી બાકીના જ્ઞાનની અપેક્ષાએ પ્રધાનરૂપે અકુટિલ છે, તેનું નામ ઋજુશ્રત છે. આ નય વર્તમાન કાલિક વસ્તુને જ આત્મીય રૂપ માને છે, કારણ કે અતીતકાલિન વસ્તુને વિનષ્ટ થઈ જવાને કારણે અને ભવિષ્યકાલિન વસ્તુને તે અનુત્પન્ન હોવાને કારણે આ નય પ્રત્યક્ષને વિષય માનતો નથી, પણ આકાશપુષ્પની જેમ તેની અસત્તા (અવિદ્યમાનતા) જ માને છે. તથા જુદા જુદા લિંગવાળા અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૪
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १३ सप्तपिधमूलनयनिरूपणम्
५९७ तटः, तटी, तटम् इति । गुरुर्गुरव इति च । अयं लिङ्गभेदेन तटरूपस्य वस्तुनो वचनभेदेन गुरुरूपस्य च वस्तुनो नानात्वं न मनुते, किन्त्वेकमेव । तथा-नामस्थापनाद्रव्यभावभेदादिकं भिन्नं मनुते । नामादींश्चतुरोऽपि निक्षेपान सामान्यतो मनुत इति भावः । तदुक्तम् -
" तम्हा निजगं संपयकालीणं लिंगवयणभिन्नं पि।
नामाइयभेय विहियं, पडिवज्जइ वत्थुउज्जुसुओ ।। १॥" छाया-तस्मात् निजकं साम्प्रतकालीनं लिङ्गवचनभिन्नमपि ।
नामादिभेदविहितं प्रतिपद्यते वस्तु ऋजु सूत्रः ॥ १ ॥ इति ! इति चतुर्थों नयः ४ । लिङ्गवाले एवं भिन्न वचनयाले शब्दों का यह एक ही अर्थ मानता है जैसे पुल्लिङ्ग तट शब्द का जो अर्थ है वही अर्थ " तटम् " इस नपुं. सक लिङ्गवाले तट शब्द का है, और वही अर्थ " तटी" इस स्त्री लिङ्ग बाले तटी शब्द का है, तथा-गुरु इस एक वचनवाले गुरु शब्द का जो अर्थ है-यही द्विवचनवाले और बहुवचनवाले गुरु शब्द का अर्थ है, इस तरह यह ऋजु सूत्रनय लिङ्ग के भेद से और वचन के भेद से उनके वाच्यार्थ में भिन्नार्थता नहीं मानता है, किन्तु इनमें एकार्थता ही मानता है, तथा-नाम इन्द्र, स्थापना इन्द्र, द्रव्य इन्द्र और भाव इन्द्र इन सब में यह इन्द्रादिरूप उनके अर्थ को भिन्न २ मानता है-नामादिक चारों ही निक्षेपों को यह सामान्य रूप से मानता है कहा भी है-" तम्हा निजगं" इत्यादिજુદા જુદા વચનવાળા શબ્દોને આ નય એક જ અર્થ માને છે. જેમકે પલિંગ “તટ” શબ્દને જે અર્થ થાય છે એજ અર્થ નપુંસક લિંગના " तटम्" ५४ ५ थाय छ भने llan तटरी" ना ५४ એ જ અર્થ થાય છે. એક વચનવાળા ગુરુ પદને જે અર્થ થાય છે, એ જ અર્થ દ્વિવચન અને બહુવચનવાળા ગુરુ શબ્દનો પણ થાય છે. આ પ્રકારે આ નય લિંગના ભેદથી તથા વચનના ભેદથી તેમના વાગ્યાથમાં ભિન્નતાને સ્વીકારતે નથી, પરંતુ તેમના વાચ્યાર્થમાં એકાWતાને જ સ્વીકાર કરે છે. તથા–નામ ઈન્દ્ર, સ્થાપના ઈન્દ્ર, દ્રવ્ય ઈન્દ્ર અને ભાવ ઈન્દ્ર, એ બધામાં ઈન્દ્રાદિ રૂપ તેમના અર્થને ભિન્ન ભિન્ન માને છે-નામાદિક ચાર નિક્ષેપને જ આ નય સામન્ય રૂપે માને છે. ___j पर छे “ तम्हा निजगं" त्या:
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-शब्द:-शपनम् , शपति अर्थ प्रकटीकरोति वाऽसौ शब्दः, शय्यते वस्त्यनेनेति वा शब्दः । तस्यार्थपरिग्रहात् अभेदोपचारात् नयोऽपि शब्द एवोच्यते, यथा-कृतकत्वादिलक्षणहेत्वर्थ प्रतिपादकं पदं हेतुरेवोच्यते इति । तदुक्तम्-" सपणं सवइ स तेणं, व सप्पए वत्थु जं तो सदो।
तस्सत्थ परिग्गहओ, नमोवि सदोति हेतुव्य ॥ १॥" छाया-शपन शपति स तेन वा शप्यते वस्तु यत्ततः शब्दः।
तस्यार्थपरिग्रहतो नयोऽपि शब्द इति हेतुरिव ॥ १ ॥ इति । अयं नयोहि-भावघटमेव घटत्वेन मनुते, तस्यैव जलाहरणोपयोगित्वात् । नामस्थापनाद्रव्यघटानां तु सत्तां न मनुते, जलाहरणकार्यानुपयोगित्यात् खपु. पवत् । तथा-' तटस्तटी तटम् ' इत्यादि भिमलिङ्गान् , 'गुरुर्गुरवः' इत्यादि
इस गाथा का अर्थ पूर्वोक्त जैसा ही है, जो अर्थ को प्रकट करता है वह अथवा-अर्थ जिसके द्वारा प्रकट किया जाता है यह शब्द है, यहां शब्द के अर्थ के परिग्रहसे एवं शब्द और अर्थ में अभेद के उपचार से नय को भी शब्द रूप ही कह दिया गया है, जैसे कत. कत्व आदि रूप हेतु के अर्थ के प्रतिपादक पदको हेतु ही कह दिया जाता है । कहा भी है-"सवणं सबइ स तेणं " इत्यादि ।
यह नय भाव घट को ही घटरूप से मानता है, क्योंकि नाम घट, या स्थापना घट या द्रव्य घट जलाहरण आदि क्रिया में उपयोगी नहीं होते हैं, जलाहरण आदि क्रिया में उपयोगी तो केवल भावघट ही होता है-अतः भावघट ही वास्तविक घट है ऐसी ही मान्यता इस
આ ગાથાને અર્થ ઉપરના કથનમાં જ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે.
શબ્દનય–જે અને પ્રકટ કરે છે તેને શબ્દ કહે છે. અથવા જેના જેના દ્વારા અર્થ પ્રકટ કરાય છે તેનું નામ શબ્દ છે. અહીં શબ્દના અર્થના પરિગ્રહ વડે અને શબ્દ તથા અર્થમાં અમેદના ઉપચારની અપેક્ષાએ નયને પણ શદ રૂપ જ કહી દેવામાં આવ્યા છે. જેમ કૃતકતવ આદિ રૂપ હેતના અર્થના પ્રતિપાદક પદને હેતુ જ કહી દેવામાં આવે છે, તેમ નયને પણ અહીં શબ્દ રૂપ કહી દેવામાં આવ્યા છે. કહ્યું પણ છે કેઃ __ "सवणं सबइ स तेणं " त्या
આ નય ભાવઘટને જ ઘટ રૂપ માને છે, કારણ કે નામઘટ અથવા સ્થાપનાઘટ અથવા દ્રવ્યઘટ પાણી લાવવાની ક્રિયા આદિમાં ઉપયેગી થતો નથી. પાણી ભરી લાવવાની ક્રિયા આદિમાં તે ભાવઘટ જ વાસ્તવિક ઘટ છે, એવી આ નયની માન્યતા છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सुघाटीका स्था० ७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम् भिनयचनांश्च शब्दान् एकत्वेन न मनुते, लिङ्गवचनभेदादेव-स्त्रीपुरुषवत् , कुटा वृक्ष इत्यादिवत् । तथा-'घटः कुटः कुम्भः' इति स्वपर्यायवाचकशब्दयाच्यमेकमेवमनुते । तदुक्तम्
"तं चिय रिउमुत्तमयं, पच्चुप्पन्नं विसेसियतरं सो।
इच्छइ भायघडंचिय, जं न उ नामादओ तिन्नि ॥ १॥" छाया-तदेव ऋजुसूत्रमतं प्रत्युत्पन्न विशेषिततरं सः।
इच्छति भावघटमेव यत् न तु नामादींस्त्रीन् ॥ १॥ इति । इति पञ्चमो नयः ५। नय की है, तथा-" तटः तटी, तटम् " इन शब्दों का यह नय एक अर्थ है ऐसा नहीं मानता है, किन्तु एक ही लिङ्गवाले पर्यायवाची शब्दों का एक अर्थ है ऐसा मानता है, भिन्न लिङ्गवाले पर्यायवाची शब्दों का अर्थ भिन्न २ है ऐसा मानता है, तथा एक लिङ्गवाले पर्यायबाची शब्द यदि भिन्न २ विभक्ति वाले हैं तो इनका भी अर्थ भिन्न २ है, किन्तु यदि वे समानपचन वाले हैं तो इनका अर्थ एक है ऐसा कथन इस नय का है, तात्पर्य इस कथन का ऐसा है-कि भिन्न लिङ्ग. वाले, भित्र वचन वाले जो शब्द है, उनका तो अर्थ भिन्न है, और जो शब्द समान लिङ्गयाले और समान बचनयाले है उनका अर्थ एक है, स्त्री पुरुष शब्दों में लिङ्ग भेद से भिन्नता है और “ कुटा वृक्षः" इन में वचन भेद से भिन्नता है, परन्तु घटः कुंभा, कुटः" इन में
तथा-" तटः तटी, तटम् " A १५ भु! age लिया! होना એક જ અર્થ થાય છે, એવું આ નય માનતો નથી, પરંતુ આ નય એવું માને છે કે એક જ લિંગવાળા પર્યાયવાચી શબ્દને એક જ અર્થ થાય છે, અને જુદાં જુદાં લિંગવાળા પર્યાયવાચી શબ્દોને જુદે જુદે અર્થ થાય છે. વળી આ નય એવું માને છે કે એક જ લિંગવાળા પર્યાયવાચી શબ્દ જે જુદી જુદી વિભક્તિવાળા હય, તે તેમને અર્થ જુદે જુદે થાય છે, પરંતુ જો તેઓ સમાન વચનવાળા હોય, તે તેમને અર્થ એક જ થાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે –
જુદા જુદા લિંગવાળા અને જુદા જુદા વચનવાળા જે શબ્દો છે તેમને અર્થ તો જુદે જુદે જ થાય છે, પરંતુ સમાન લિંગવાળા અને સમાન વચનવાળા શબ્દોને અર્થ સમાન જ થાય છે. “સ્ત્રી અને પુરુષ ” આ બે शम्मा गहने हो भिन्नता छ, ५२न्तु “ घटः, कुंभः, कुटः " 20 ત્રણે પદો સમાન લિંગવાળા અને સમાન વચનવાળા હોવાથી તેમના અર્થમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-समभिरूढः-पर्यायशब्देषु निरुक्तिभेदेन भिन्नमर्थ समभिरोहति यः स समभिरूढः, नानार्थेषु नानासंज्ञासमभिरोहणपरो नयविशेष इत्यर्थः । उक्तं च-" जंजं सन्नं भासइ, तं तं चिय समभिरोहए जम्हा।
सन्नंतरस्थ विमुहो, तो नओ समभिरूढोत्ति ॥१॥" छाया-यां यां संज्ञां भाषते तां तामेव समभिरोहति यस्मात् ।
संज्ञान्तरस्थ विमुखस्ततो नयः समभिरूढ इति ॥१॥ इति ।
अयं नयो हि घटपटादिवत् घटकुटादीन् शब्दान् भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्त्वात् मिन्नार्थगोचरान् मन्यते । अयं भावः-' घट ' शब्दस्य 'घट चेष्टायाम्' इति कोई भिन्नता नहीं है, क्योंकि ये समान लिङ्गवाले और समान वचनवाले शब्द है । कहा भी है-"तं चिय रिउसुत्तमयं " इत्यादि__इस प्रकार के स्वरूपवाला यह ५ बां नय है। जैसे कि समान लिङ्गवाले और समान वचन वाले शब्दों में एकता का प्रतिपादन शब्द नय करता है-ठीक इससे विपरीत कथन समभिरूढ नयका है इस नय का ऐसा कहना है कि निरुक्ति के भेद से समान लिङ्गवाले और समान वचनवाले शब्दों में भी भिन्नता है जितने शब्द है उतने ही उनके अर्थ हैं-ऐसा ही कथन इस नय का है, कहा भी है
" जं जं सन्नं भासइ" इत्यादि
यह नय घट पट आदि शब्दों की तरह घट कुट आदि शब्दों को भी मिन्न २ प्रवृत्ति के निमित्तवाले होने से भिन्न २ अर्थवाले
भिन्नता नथी. “ कुटाः अने वृक्षः " मा मे पानी म मा ययनलेने કારણે ભિન્નતા છે. કહ્યું પણ છે કે
"त चिय रिउ सुत्तमयं " त्याઆ પ્રકારના સ્વરૂપવાળે આ પાંચમો નય છે.
સમાન લિંગ (જાતિ) વાળા અને સમાન વચનવાળા શબ્દમાં એકતા (अभिन्नता) प्रतिपान ४२नारे। शनय छे.
સમભિરુઢ નય–શદનય કરતાં વિપરીત માન્યતાવાળો સમભિરુઢ નય આ નયની એવી માન્યતા છે કે નિરુક્તિના ભેદની અપેક્ષાએ સમાન લિંગવાળા અને સમાન વચનવાળા શબ્દોમાં પણ ભિન્નતા હોય છે-જેટલા શબ્દ છે એટલા જ તેમના અર્થ છે, એવું આ નય પ્રતિપાદન કરે છે.
युं ५५ छे , “जज सन्न भासइ" त्या:
આ નય, ઘટ, પટ આદિ શબ્દોની જેમ ઘટ, કુટ આદિ શબ્દોને પણ જુદા જુદા અર્થવાળા માને છે, કારણ કે ઘટ, કુટ આદિ શબ્દ જુદી જુદી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सु० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम्
६०१
धातोर्निष्पन्नत्वाद विशिष्टचेष्टावत्वं प्रवृत्तिनिमित्तम् 'कुट ' शब्दस्य ' कुट कौटिल्ये ' इति धातोर्निष्पन्नत्वात् कौटिल्यं प्रवृत्तिनिमित्तम्, इति प्रवृत्तिनिमित्तभेदात् 'घटोऽन्यः कुटोऽप्यन्य एव ' इति समभिरूडनयो मन्यते इति । इति षष्ठो नयः ६ ।
I
तथा - एवम्भूतः - यत्क्रियाविशिष्टोऽर्थः शब्देनोच्यते तो क्रियां कुर्वद वस्त्वेवम्भूतम् उच्यते, तत्प्रतिपादको नयोऽप्येवम्भूतः । अयं भावः -घटते = मानता है, उसका कहना है कि घट और कुट इनका एक अर्थ नहीं होता है- क्योंकि " घट " यह शब्द पदार्थ में तब ही व्यवहृत हो सकता है कि जब वह घट अर्थ विशेष चेष्टावाला होता है, अतः घट अर्थ में " घट शब्द " की प्रवृत्ति का निमित्त उसमें विशिष्ट चेष्टावत्ता है । तथा-घट अर्थ में कुट शब्द की प्रवृत्ति तब ही हो सकती है कि जब वह घट कुटिलता संपन होता है, चेष्टार्थक घट धातु से घट शब्द बनता है और " कौटिल्यार्थक कुट धातु से कुट शब्द बनता है, इसलिये घट कुट शब्द की प्रवृत्ति के निमित्त में जय भेद है तो उनके अर्थो में भी भेद है, अतः घट शब्द का अर्थ भिन्न है और कुट शब्द का अर्थ भिन्न है, ६ तथा — जिस क्रिया से विशिष्ट वस्तु जिस शब्द के द्वारा कही जाती है उस क्रिया को करती हुई वस्तु एवंभूत कहलाती है, इस वस्तु का प्रतिपादक जो नय है वह नय भी एवंभूत है, यह नय ऐसा कहता है कि जब घट स्त्री
પ્રવૃત્તિના નિમિત્તવાળા હાય છે. આ નય એવું પ્રતિપાદન કરે છે કે - ઘટઃ અને ‘ કુટ’ આ ખન્ને પદ્મા એક જ અર્થના વાચક નથી, કારણ કે ઘટ નામના પદાર્થમાં ઘટ શબ્દના વ્યવહાર ત્યારે જ થઈ શકે છે કે જ્યારે તે ઘટ અથ વિશેષ ચેષ્ટાવાળા હાય છે. તેથી ઘટ અર્થમાં
ઘટ શબ્દ ” ની
"
,
પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત તેમાં વિશિષ્ટ ચેષ્ટાવત્તા છે. તથા ઘટ અર્થમાં ફુટ શબ્દની પ્રવૃત્તિ ત્યારે જ હાઇ શકે છે કે જ્યારે તે ઘટ કુટિલતા સ`પન્ન હૈાય છે, चेष्टार्थ' ' चटू ' धातुमाथी ઘટ शब्द मने छे भने टिब्यार्थ ' कुटू' ધાતુમાંથી ‘ કુટ' શબ્દ બને છે. આ રીતે ઘટ અને કુટ શબ્દોની પ્રવૃત્તિના નિમિત્તમાં ભેદ હોવાને કારણે તેમના અર્થમાં પણ્ ભેદ છે. તે કારણે ઘટ શબ્દના અથ ફુટ શબ્દના અથ કરતાં ભિન્ન થાય છે.
એવભૂત નય—જે ક્રિયાથી યુક્ત વસ્તુનુ' જે શબ્દ દ્વારા કથન થાય છે, તે ક્રિયા કરતી વસ્તુને એવભૂત કહેવાય છે. આ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરનારા જે નય છે તેને એવભૂત નય કહે છે. આ નય એવુ' કહે છે કે જ્યારે
स्था०-७६
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦૨
स्थानासूचे योपिन्मस्तकाचारूढः संश्चेष्टते इति घटः, इति योषिन्मस्तकारोहणपूर्वकं चेष्टावान् इति घटशब्दार्थः । ततश्च यथा शब्दार्थस्तथाभूत एव पदार्थः सन् , अन्यथाभूतस्त्वसन्नित्यय नयो मनुते ! एवं चायं नयो विशेषेण शब्दार्थपरो भवति । तदुक्तम्___ "एवं जहसदत्थो, संतो भूभो तयऽन्नहाऽभूभो।
तेणेवंयूयनओ, सदत्यपरो विसेसेणं ॥ १॥" छाया-एवं यथा शब्दार्थः सन् भूतः, ततोऽन्यथा अभूतः ।
तेन एवम्भूतनयः शब्दार्थपरो विशेषेण ॥ १॥ इति । इति सप्तमो नयः ७।
एते सप्तापि नयाः निरपेक्षा । प्रिथ्यानया भवन्ति, सापेक्षास्तु सन्नयाः। के मस्तक पर आरोहण रूप चेष्टा वाला होता है तभी यह घट शब्द का बाच्य होता है, अतः जैसा पट का अर्थ है उसी अर्थवाली यदि वह वस्तु है-तो ही वह उस शब्द के द्वारा कही जा सकती है-उस शब्द का वह वाच्य हो सकती है-इसके बिना नहीं हो सकती है, इस तरह से यह नय जिस शब्द का जिस क्रिया रूप अर्थ है उस क्रिया से परिणत समय में ही उस शब्द का अर्थ हो सकता है-अन्य समय में नहीं, कहा भी है-" एवं जह सदस्थो" इत्यादि । __इस प्रकार के स्वरूपवाला यह सातवां नय है ७ ये सातों ही नय जब अपने विषय के कथन करने में निरपेक्ष होते हैं अन्यनयों के विषयों का खण्डन करते हैं और अपने ही विषय का प्रतिपादन ઘટ (ઘડે) સ્ત્રીના મસ્તક પર આરોહણ રૂપ ચેષ્ટાવાળો હોય છે ત્યારે જ તે ઘટ શબ્દના વાચ્ય રૂપ હોઈ શકે છે. તેથી જેવો પદને અર્થે હોય, એવા જ અર્થવાળી જે તે વસ્તુ હોય, તે જ તેને એ શબ્દ દ્વારા કહી શકાય છે–તે શબ્દને તે વાચ્ય હોઈ શકે છે. તેના વિના તે શબ્દને તે વાગ્ય હોઈ શકતી નથી. આ પ્રકારે જે શબ્દને જે ક્રિયારૂપ અર્થ છે, તે ક્રિયાથી પરિશત સમયમાં જ તે શબ્દને અર્થ થઈ શકે છે, અન્ય સમયમાં થઈ શકતો नथी. ४j ५५५ छे , “ एवं मह सद्दत्थो" त्या:
આ પ્રકારના સ્વરૂપવાળો આ સાતમો નય છે.
આ સાતે ન જ્યારે પિતાના વિષયનું કથન કરવામાં નિરપેક્ષ હોય છે–અન્ય નાના વિષયનું ખંડન કરે છે અને પોતાના જ વિષયનું પ્રતિપાદન
श्रीस्थानांगसूत्र:०४
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू० १३ सप्तविधमूलनयनिरूपणम् ननु प्रत्येकं नयो मिथ्या, तर्हि तेषां समूहोऽपि मिथ्यैव भवेत् , न हि गर्दभानां समूहोऽश्वो भवति, ततश्च परस्परापेक्षा नयाः सन्नया भवन्तीति यदुक्तं तत्कथं संगच्छेत ? इति चेत् , आह
अस्माकं मते नयानां मिथ्यात्वमेकान्तेन चाङ्गीक्रियते इति निरपेक्षतायस्थायां मिथ्याभूता अपि नयाः सापेक्षतावस्थायां सन्नया भवन्ति । तदुक्तम्-" मिथ्यासमूहो मिथ्याचेन्न मिथ्यैकान्तताऽस्ति नः।
निरपेक्षा नया मिथ्या, सापेक्षा अर्थसाधकाः " ॥१॥ इति । इति न कश्चिद्दोष इति ॥ सू० १३ ॥
यथा शतसंस्यका असंख्यका वा नयाः सप्तस्वेव मूलनयेष्वन्तर्भवन्ति, तथैव वक्तविशेषात् असंख्येयाः स्वरा अपि सप्तम स्वरेष्यन्तर्भवन्तीति सप्त स्वरान् प्ररूपयति--
मूलम्-सत्त सरा पण्णत्ता, तं जहासज्जे १, रिसभे २, गंधारे ३, मज्झिमे ४ पंचमे ५ सरे । धेवए ६ चेव णिसाए ७ सरा सत्त वियाहिया ॥१॥ करते हैं-तब एकान्त प्रतिपादक होने से-ये मिथ्या कहलाते हैं, अर्थात् सापेक्षवाद में ये नय सम्यक् हैं और निरपेक्षवाद में ये नय मिथ्या होते हैं।
शंका-जय निरपेक्षता में मिथ्या ये नय कहे गये हैं-तो फिर सापेक्षावस्था में ये नय मिथ्या नय नहीं कहे जायेंगे?
उ०- बात तो ठीक है, पर हमारे मत में नयों को एकान्तरूप से मिथ्यारूप नहीं कहा गया है, इस तरह वे निरपेक्षावस्था में मिथ्या. रूप होने पर भी सापेक्षावस्था में सम्यक् रूप कहे गये हैं। कहा भी है___ "मिथ्या समूहो मिथ्या, चेत्" इत्यादि । सू० १३ કરે છે, ત્યારે એકાન્ત પ્રતિપાદક હોવાને કારણે મિથ્યા કહેવાય છે. એટલે સાપેક્ષવાદમાં તે ન સમ્યફ ગણાય છે અને નિરપેક્ષવાદમાં તેમને મિથ્યા ગણવામાં આવે છે.
શંકા–જે નિરપેક્ષાવસ્થામાં આ નાને મિથ્યા કહેવામાં આવ્યા છે. તે સાપેક્ષાવસ્થામાં પણ આ નાને મિથ્યા શા માટે ન કહેવાય ?
ઉત્તર–જૈન સિદ્ધાંત એ નને એકાન્ત રૂપે મિથ્યારૂપ કહ્યા નથી. આ કારણે નિરપેક્ષાવસ્થામાં મિથ્યારૂપ હોવા છતાં પણ સાપેક્ષાવસ્થામાં તેમને સમ્યકુ રૂપ જ કહ્યા છે. કહ્યું પણ છે કે :
" मिथ्या समूहो मिथ्याचेत् " त्याle. ॥ १. १३ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦૩
स्थानाङ्गस्त्रे
एएसि णं सत्तहं सराणं सत्त सरहाना पण्णत्ता तं जहासज्जं तु अग्गजिब्भंए, उरेण रिसभं सरं । कंठुग्गएण गंधारं, मज्झजिब्भाए मज्झिमं ॥ २ ॥ णासाए पंचमं ब्रूया दंतोद्वेण य धेवयं ।
मुद्धाणेण य णेसायं, सरद्वाणा वियाहिया ॥ ३ ॥ सत्त सरा जीव निस्सिया पण्णत्ता, तं जहा
सज्जं रवइ मऊरो, कुक्कुडो रिसहं सरं । हंसो णदइ गंधारं, मज्झिमं तु गवेलगा ॥ ४ ॥ अह कुसुमसंभवे काले कोइला, पंचमं सरं । छटुं च सारसा कोंचा, णिसायं सत्तमं गया ॥ ५ ॥ सत्त सरा अजीवनिस्सिया पण्णत्ता, तं जहा
सनं रवइ मुइंगो, गोमुही रिसहं सरं । संखो दइ गंधारं, मज्झिमं पुण झल्लरी ॥ ६ ॥ चउचलण पट्टाणा, गोहिया पंचमं सरं ।
आडंबरो रेवइयं, महाभेरी य सत्तमं ॥ ७ ॥ एएसि णं सत्तसराणं सत्त सरलक्खणा पण्णत्ता, सज्जेण लभए वित्ति, कयं च ण विणस्स । गावो मत्ता य, पुत्ता य, णारीणं चेव वल्लहो ॥ ८ ॥ रिसमेण उ एसजं, सेणावच्चं धणाणि य । वत्थगंधमलंकारं इत्थीओ सयणाणि य ॥ ९ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
तं
जहा --
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुघा टीका स्था. ७ सू० १५ सप्तस्वरनिरूपणम्
__ __६०५ गंधारे गीयजुत्तिण्णा, बजवित्ती कलाहिया । भवंति कंइणो पण्णा, जे अन्ने सत्थपारगा ॥१०॥ मज्झिमस्सरसंपन्ना, भवंति सुहजोविणो। खायई पीयई देई, मज्झिमं सरमस्सिओ ॥ ११ ॥ पंचमस्सरसंपन्ना, भवंति पुढचीबई । सूरा संगहकत्तारो, अणेगगणणायगा ॥ १२ ॥ धेवतस्सरसंपण्णा, भवंति कलहप्पिया। साउणिया वग्गुरिया, सोयरिया मच्छबंधाय ॥ १३ ॥ चंडाला मुट्ठिया सेया, जे अन्ने पावकम्मिणो । गोघातगा य जे चोरा, णिसायं सरभस्सिया ॥ १४ ॥ एएसिं सत्तणं सराणं तओ गामा पण्णत्ता, तं जहा-सज्जगामे १ मज्झिमगामे २ गंधारगामे ३॥ सजगामस्स णं सत्त मुच्छणाओ पण्णत्ताओ, तं जहाभंगी १ कोरबीया २ हरी ३ य रयणी ४ य सारकंता ५ य ।
छठी य सारसी ६ णाम, सुद्धसज्जा य सत्तमा ॥ १५ ॥ मज्झिमगामस्स णं सत्त मुच्छणाओ पण्णत्ताओ, तं जहाउत्तरमंदा १ रयणी २, उत्तरा ४ उत्तरासमा ४ । समोकता ५ य सोवीरा ६ अवभीरू ७ हवइ सत्तमा॥१६॥ गंधारगामस्तणं सत्त मुच्छणाओ पण्णत्ताओ, तं जहागंदी य खुड्डिया पूरिमा य च उत्थी य सुद्धगंधारा । उत्तरगंधारावि य, पंचमिया हवइ मूच्छा उ ॥ १७ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
स्थानाङ्गसूत्रे सुठुतरमायामा, सा छठ्ठी णियमत्तो उ णायवा। अह उत्तरायता कोडिमा य सा सत्तमी मुच्छा ॥ १८ ॥ सत्त सराओ कओ, संभवंति गेयस्स का भवंति जोणी?। इसमया उस्सासा कइ वा गेयस्स आगारा ? ॥ १९ ॥ सत्त सरा णाभीओ, भवंति गीयं च रुइयजोणीयं । कपादसमा ऊसासा, तिनि य गीयस्स आगारा ॥ २० ॥ आइमिड आरभंता, समूठवहंता य मझगारम्मि । अवसाणे तज वितो, तिन्नि य गेयस्स आगारा ॥ २१ ॥ छद्दोसे अट्रगुणे तिन्नि य वित्ताइं दोय भणिईओ। जाणाहिइ सो णाहिइ, सुसिक्खिओ रंगमज्झम्मि ॥ २२ ॥ भीयं दुयं रहस्सं, गायंतो मा य गाहि उत्तालं । काकस्सरमणुमासं, च होति गेयस्स छदोसा ॥ २३ ॥ पुनं १ रत्तं २ च अलंकियं ३ च वत्तं ४ तहा अनिग्घुटुं ५। मधुरं ६ समं ८ सुललियं ८, अट्ट गुणा हॉति गेयस्स ॥२४॥ उरकंठसिरपसत्थं, च गिजई मउरिभिअपदबद्धं । समतालपडुक्खे, सत्तसरसीहरं गीयं ॥ २५ ॥ निहोसं सारवंतं च, हेउजुत्तमलंकियं । उपणीयं सोवयारं च, मियं महुरमेव य ।। २६ ।। सममद्धसमं चेच, सवत्थ विसमं च जं । तिन्नि वित्तप्पयाराई, चउत्थं नोक्लब्भई ॥२८॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम् सक्कया पागया चेव, दुहा भणिइओ आहिया । सरमंडलाम्म गिजंते, पसत्था इसिभासिया ॥ २८ ॥ केसी गायइ महुरं ?, केसी गायइ खरं च रुक्खं च ? | केसी गायइ चउरं ?, केसि विलंबं ? दुतं केसी ॥ २९ ॥ विस्तरं पुण केरिसी १ ॥
सामा गायइ महुरं, काली गायइ खरं च रुक्खं च । गोरी गायइ च उरं, काण विलंवं दुतं च अंधा ॥ ३० ॥ विस्तरं पुण पिंगला ॥
तंतिसमं तालसमं, पादसमं लयसमं गहसमं च । नीससिऊ ससियसमं, संचारसमं सरा सत्त ॥ ३१ ॥ सत्त सरा य तओ गामा, मुच्छणा एगवी सई । ताणा एगूण पण्णासा, समत्तं सरमंडलं ॥ ३२ ॥ इइ सरमंडलं समत्तं ॥ सू० १४ ॥
छाया - सप्त स्वराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-
षड्ज ऋषभो गान्धारो मध्यमः पञ्चमः स्वरः । चैतचैव निषादः स्वराः सप्त व्याख्याताः ॥ १ ॥ एतेषां खलु सप्तानां स्वराणां सप्त स्वरस्थानानि प्रज्ञप्तानि तद्यथापड्जं तु अग्रजिह्वया, उरसा ऋषभं स्वरम् । कण्ठोद्गतेन गान्धारं, मध्यजिह्वया मध्यमम् ॥ २ ॥ नासा पञ्चमं ब्रूयाद दन्तोष्ठेन च धैवतम् । मूर्ध्ना च निषाद, स्वरस्थानानि व्याख्यातानि ॥ ३ ॥ सप्त स्वरा जीवनिश्रिताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-
"
षड्जं रौति मयूरः, कुक्कुटः ऋषभं स्वरम् । हंसो नदति गान्धारं, मध्यमं तु गवेलकाः ॥ ४ ॥ अथ कुसुमसंभवे काले, कोकिलाः पञ्चमं स्वरम् । षष्ठं च सारसाः क्रौञ्चाः, निषादं सप्तमं गताः ॥ ५ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
६०७
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
स्थानासूचे सप्त स्वरा अजीयनिश्रिताः प्रज्ञप्ताः तद्यथा
षड्जं रौति मृदङ्गो, गोमुखी ऋषभं स्वरम् । शङ्खो नदति गन्धारं, मध्यमं पुनर्झल्लरी ॥६॥ चतुश्चरणप्रतिष्ठाना, गोधिका पञ्चम स्वरम् ।
आडम्बरो धैवतिकं, महाभेरी च सप्तमम् ॥ ७ ॥ एतेषां खलु सप्तस्वराणां सप्तस्वरलक्षणानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा
षड्जेन लभते वृत्ति, कृतं च न विनश्यति । गायो मित्राणि च पुत्राश्व, नारीणां चैव वल्लभः ॥ ८॥ ऋषभेण तु ऐश्वर्य, सैनापत्यं धनानि च । वस्त्रं गन्धमलङ्कारं स्त्रियः शयनानि च ॥९॥ गान्धारे गीतयुक्तिज्ञाः, पर्यवृत्तयः कलाधिकाः । भवन्ति कृतिनः प्राज्ञाः, ये अन्ये शास्त्रपारगाः ॥ १०॥ मध्यमस्वरसम्पन्नाः, भवन्ति सुखजीविनः । खादति पिबति ददाति, मध्यमं स्वरमाश्रितः ॥ ११ ॥ पश्चमस्वरसग्पन्ना भयन्ति पृथिवी पतयः।। शूराः संग्रहकर्तारः, अनेकगणनायकाः ॥ १२ ॥ धैवतस्वरसम्पन्ना भवन्ति कलहप्रियाः। शकुनिका बागुरिकाः, शौकरिका मत्स्यबन्धाश्च ॥ १३ ॥ चाण्डाला मौष्टिकाः सेयाः, ये अन्ये पापकर्माणः ।
गोघातकाच ये चौराः, निषादं स्वरमाश्रिताः ॥ १४ ॥ एतेषां सप्तानां स्वराणां त्रयो ग्रामाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पड्जग्रामः मध्यमग्रामः गान्धारग्रामः षड्जग्रामस्य खलु सप्तमर्छनाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा
भगी कौरवीया, हरिश्च रजनी च सारकान्ता च ।।
षष्ठी च सारसी नाम, शुद्धषडजा च सप्तपी॥१५॥ मध्यमग्रामस्य खलु सप्त मृछेनाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा
उत्तरमन्दा रजनी, उत्तरा उत्तरासमा।
समवक्रान्ता च सौवीरा अभीरुभवति सप्तमी ॥ १६ ॥ गान्धारग्रामस्य खलु सप्त मूर्च्छनाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा
नन्दी च क्षुद्रिका पूरिमा च चतुर्थीव शुद्धगान्धारा। उत्तरगान्धारापि च, पञ्चमिका भवति मूर्छा तु ॥ १७ ॥ सुष्टुतरायामा सा, षष्ठी नियमशस्तु ज्ञातव्या। अथ उत्तरायता कोटिमा च सा सप्तमी मूर्छा ॥ १८ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम्
सप्त स्वराः कुतः सम्भवन्ति १ गेयस्य का भवन्ति योनयः १ । कति समया उच्चासाः १, कति वा गेयस्य आकाराः ? ॥१९॥ सप्तस्वरा नाभितो भवन्ति, गीतं च रुदितयोनिकम् । पादसमा उच्चासाः, त्रयश्च गीतस्य आकाराः॥२०॥ आदिमृदुम् आरममाणाः, समुद्वहन्तश्च मध्यकारे । अवसाने क्षपयन्तः, त्रयश्च गेयस्य आकाराः ॥ २१ ॥ षड् दोषान् अष्ट गुणान् , त्रीणि च वृत्तानि द्वे च भणिती । ज्ञास्पति स गास्यति, सुशिक्षितो रङ्गमध्ये ॥२२॥ भीतं द्रुतं इस्वं गायन , मा च गाय उत्तालम। काकस्वरमनुनासंच, भवन्ति गेयस्य षड् दोषाः ॥ २३ ॥ पूर्ण रक्तं च अलङ्कृतं च, व्यक्तं तथा अविघुष्टम् । मधुरं समं सुललितम् . अष्टगुणा भवन्ति गेयस्य ॥ २४ ॥ उरः कण्ठ शिस प्रशस्तं च, गीयते मृदुरिभितपदबद्धम् । समतालमत्युत्क्षेपं, सप्तस्वरसीभरं गीतम् ॥ २५ ॥ निर्दोषं सारवच, हेतुयुक्तमलङ्कृतम् । उपनीत सोपचारं च, मितं मधुरमेव च ॥ २६ ॥ सममर्द्धसमं चैव, सर्वत्रविषमं च यत् । त्रयो वृत्त प्रकाराश्चतुर्थ नोपलभ्यते ॥ २७॥ संस्कृताः प्राकृताश्चैव द्विविधा भणितय आख्याताः । स्वरमण्डले गीयन्ते, प्रशस्ता ऋषिभाषिताः ॥ २८ ॥ कीहशी गायति मधुरं ?, कीदृशी गायति खरं च रूक्षं च ।
कीशी गायति चतुरं?, कीदृशी विलम्ब ? द्रुतं कीदृशी ? ॥२९॥ विस्वरंपुनः कीदृशी ? ॥
श्यामा गायति मधुरं, काली गायति खरं च रूक्षं च ।
गौरी गायति चतुरं, काणा चिलग्बं द्रुत च अन्धाः ॥ ३० ॥ विस्वरं पुनः पिङ्गला ॥
तन्त्रीसमं तालसमं, पादसमं लयसमं ग्रहसमं च । निश्वसितोच्छ्वसितसमं, संचारसमं स्वराः सप्त ॥३१॥ सप्तस्वराथ त्रयो ग्रामा!, मृर्छना एकविंशतिः।
तानाच एकोनपश्चाशत् , समाप्तं स्वरमण्डलम् ॥३२॥ इति स्वरमण्डलं समाप्तम् ॥ ० १४ ॥ स्था०-७७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
स्थानाइमचे टीका-'सत्त सरा' इत्यादि-- स्वराध्यनिविशेषाः सप्त प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'षड्ज' इत्यादि । तत्र-षड्जः-षड्भ्यो नासिकाकण्ठोरस्तालुजिहादन्तेभ्यः स्थानेभ्यो जातः स्वरः। तदुक्तम्-" नासां कण्ठमुरस्ताल, जिहां दन्तांश्च संश्रितः ।
षभिः संजायते यस्मात् , तस्मात् षड्ज इति स्मृतः ॥१॥ इति । नथा-ऋषभ:-ऋषभोवृषभः, तद्वद् यो वर्तते स ऋषभः । तदुक्तम्
जिस प्रकार शत संख्यक नय अथवा असंख्यक नय सातों ही मूलनयों में अन्तर्भूत हो जाते हैं उसी प्रकार से वक्ता विशेष की अपेक्षा से असंख्यात स्वर भी सातों स्वरों में ही अन्तर्भूत हो जाते हैं. यही प्रकट करने के लिये अब सूत्रकार सात स्वरों का कथन करतेहैं__ "सत्त सरा पण्णत्ता"-इत्यादि ।-सूत्र १४ टीकार्थ-ध्वनि विशेष रूप स्वर सात कहे गये हैं-जैसे-षड्ज १ ऋषभ २ गान्धार ३ मध्यम ४, पंचम ५ धैवत ६ और निषाद ७॥ १ इन में जो षड्ज स्वर होता है-वह नासिका, कंठ, उर, तालु, जिहा और दन्त इन ६ स्थानों से उत्पन्न होता है, कहा भी है
"नासां कंठ-मुरस्तालु" इत्यादि ।
ऋषभ नाम बैल का है, इस बैल के स्वर के समान जो स्वर होता है वह ऋषभ स्वर है-कहा भी है
જેવી રીતે શત સંખ્યક નય અથવા અસંખ્યક નયને ઉપર્યુક્ત સાત મૂળનામાં સમાવેશ થઈ જાય છે, એ જ પ્રમાણે વક્ત વિશેષની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત સ્વરેને પણ સાત સ્વરોમાં જ સમાવેશ થઈ જાય છે. એ જ વાત પ્રકટ કરવા માટે સૂત્રકાર હવે સાત પ્રકારના સ્વરેનું નિરૂપણ કરે છે.
"सत्त सरा पण्णत्ता" त्याहिટીકાઈ–વનિવિશેષ રૂપ સ્વરના સાત પ્રકાર કહ્યા છે- (૧) ષજ, (૨) ત્રાષભ (3) आधा२, (४) मध्यम, (५) ५यम, (६) धैवत मने (६) निषाद
જ સ્વર નાસિકા, કંઠ, ઉર, તાળવું, જીભ અને દાંત, આ ૬ સ્થાનમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે.
घु ५५ छे , “ नासां कंठमुरस्तालु" त्याlt. બળદને અષભ કહે છે. તે અષભના સૂર જે સ્વર હોય છે, તેને ५२ . छे. युं ५ छ : "वायुः समुत्थितो नाभे;" त्याle.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सुपा टीका स्था. ७ सू. १४ सप्तस्वरनिरूपणम् " वायुः समुत्थितो नाभेः कण्ठ शीर्षसमाहतः।
नर्दत्वृषभवद् यस्मात्तस्मादृषभ उच्यते ॥ १ ॥ इति । तथा-गान्धार:-गन्धमापकः स्वरविशेषः। तदुक्तम्--- " वायुः समुत्थितो नाभे यदि कण्ठे समाहतः ।
नानागन्धवहः पुण्यो, गान्धारस्तेन हेतुना" १ ॥ इति । तथा--मध्यमः-मध्ये कायस्य भवो मध्यमः । उक्तं च-- " वायुः समुत्थितो नाभे रुरो हृदि समाहतः ।
नाभि प्राप्तो महानादो, मध्यमत्वं समश्नुते ॥" १ ॥ इति । " चायुः समुत्थितो नाभेः" इत्यादि ।
नाभिस्थान से उस्थित हुआ वायु जब कंठ एवं शीर्ष स्थान से टकराता है तब यह बैल की तरह आवाज करता है, इस कारण इसे ऋषभ कहा जाता है, गन्ध प्रापक जो स्वर विशेष होता है वह गन्धार कहा गया है, कहा भी है--" वायुः समुत्थितो" नाभेः इत्यादि ।
नाभि से उत्पन्न हुई वायु जब हृदय और कंठ में टकरातीहै, तब उस वायु में अनेक प्रकार की गन्ध होती है. इस कारण इस स्वर को गान्धार कहा गया है, जो स्वर शरीर के मध्य में उत्पन्न होता है वह मध्यम स्वर कहा गया है, कहा भी है--
" वायुः समुत्थितो नाभेः" इत्यादि ।
नाभि से उत्पन्न हुई वायु उरःस्थान और हृदय स्थानमें जब टकराती है तब वह नामि स्थान को प्राप्त होकर बहुत बड़ी आवाज को
નાભિ સ્થાનમાંથી ઉસ્થિત થયેલે વાયુ જ્યારે કંઠ અને શીર્ષસ્થાનની સાથે અથડાય છે, ત્યારે તે બળદના જેવો અવાજ કરે છે, તે કારણે તે પ્રકારના સ્વરને ઋષભસ્વર કહે છે.
ગન્યપ્રાપક જે સ્વર હોય છે તેને ગાન્ધાર કહે છે. કહ્યું પણ છે કે “ वायुः समुत्थितो नाभे" इत्यादि.
નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલે વાયુ જ્યારે હૃદય અને કંઠ સાથે અથડાય છે, ત્યારે તે વાયુમાં અનેક પ્રકારની ગબ્ધ હોય છે. તે કારણે તે સ્વરને घार २५२ ४ छे.
જે સ્વર શરીરની મધ્યમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે તેને મધ્યમસ્વર કહે છે. ४हुं ५ छ है "वायुः समुत्थितो नोभे" त्यादि.
નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલે વ યુ જ્યારે ઉરસ્થાન અને હદયસ્થાન સાથે અથડાય છે, ત્યારે તે વાયુ નાભિસ્થાનને પ્રાપ્ત કરીને ઘણું જ મોટે અવાજ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
यद्वा
"
तद्वदेवोत्थितो वायुरुरः कण्ठसमाहतः ।
नाभि प्राप्तो महानादो मध्यस्थस्तेन मध्यमः ॥ १ ॥ " इति ।
तथा - पञ्चमः - पञ्चानां = पड्जादिस्वरानुसारेण पञ्चसंख्यकानां स्वराणां पूरणः स्वरः पञ्चमः । यद्वा - पश्यतु - नाभ्यादिस्थानेषु मातीति पञ्चमः । तदुक्तम्वायुः समुद्रतो नाभेरुरोहत्कण्ठमूर्धसु ।
6.
विचरन् पञ्चमस्थान प्राप्त्या पञ्चम उच्यते ॥ १ ॥ " इति ।
तथा - धैवतः - धावत्यूर्ध्वमिति निरुक्तिवशाद् धैवतः
।
स्थानाङ्गसूत्रे
उत्पन्न करती है, इस आवाज का नाम मध्यम स्वर है - अथवा" तद्वदेयो त्थितो वायुः " इत्यादि ।
षड्ज आदि स्वरों के अनुसार पांच स्वरों का जो पूरण करने वाला स्वर है यह पंचम स्थर है, अथवा नाभि आदि पांच स्थानों में जो स्वर समाजाता है वह पंचम स्वर है-कहा भी है
66
वायुः समुद्गतो नाभेः " इत्यादि ।
नाभि से उत्पन्न हुआ वायु जब उरः स्थान, हृदय स्थान, कण्ठस्थान, और मूर्धा स्थान में विचरता हुआ पांचवें स्थान पर आ जाता है - तब वह पंचम स्वर कहा गया है, जो स्वर ऊपर की ओर दौड़ता है - वह धैवत है, तथा जिसमें अन्य स्वर विश्राम पाते हैं यह निषाद स्वर है, धैवत स्वर के विषय में ऐसा कहा गया है
ઉત્પન્ન કરે છે. આ અવાજનું નામ મધ્યમસ્વર છે. અથવા 66 तद्वदेवोत्थितो वायुः
ઇત્યાદિ
""
ષ′′ આદિ સ્વરા પ્રમાણે પાંચ સ્પર્ધાને પૂરણ કરનારા જે સ્વર છે તેને પચમસ્વર કહે છે. અથવા નાભિ આદિ પાંચ સ્થાનમાં જે સ્વર સમાઈ
જાય છે તેને પચમસ્વર કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
66
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
ang: aggual art: " Seals.
નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા વાયુ જ્યારે ઉર:સ્થાન, હૃદયસ્થાન, કેડસ્થાન અને મૂર્ધાસ્થાનમાં વિચરતા વિચરતા પાંચમાં સ્થાન પર આવી જાય છે,
ત્યારે તેને પંચમ સ્વર કહે છે.
જે સ્વર ઉપરની ખાજુએ દોડે છે તેને ધૈવતસ્વર કહે છે. જે સ્વરમાં અન્ય સ્વરે વિશ્રામ પામે છે, તે સ્વરને નિષાદ સ્વર કહે છે. શ્વેત વસ્વરના વિષયમાં એવુ' કહ્યું છે કે :
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटोका स्था०७ सू०१४ सप्तस्वरनिरूपणम् उक्तं च-" गत्वा नाभेरधोभागं, बस्ति प्राप्योर्ध्वगः पुनः ।
धावन्निह च यो याति, कण्ठदेशं स धैयतः ॥ १॥ इति । तथा-निषादः-निषीदन्ति स्वरा यस्मिन् स निषादः । उक्तं च
" निषीदन्ति स्वरा यस्मिन् , निषादस्तेन हेतुना।
सर्वाश्चाभिभवत्येष निषादस्तेन हेतुना ॥ १॥” इति । तदेवं सप्त-सप्तसंख्यकाः स्वरा:-जीवाजीवाश्रया ध्वनिविशेषाः व्याख्याताः= तीर्थङ्करगणधरैः कथिता इति ।
ननु कार्य कारणाधीनं, जिह्वा च स्वरस्य कारणम् , सा तु द्वीन्द्रियादित्रसजीवानामसंख्येयत्वात् असंख्येया, ततश्च स्वराणामप्यसंख्येयत्वं वक्तव्यमिति सप्त
" गत्वा नाभेरधो भागं" इत्यादि ।
नाभिके अधोभाग पर पहुँच कर और फिर बस्ति पर आकर जो वायु कण्ठदेश पर आता है यह धैवत है । निषाद स्वर के विषय में ऐसा कहा गया है--" निषोदन्ति स्वरा यस्मिन्" इत्यादि ।
जिप्समें अन्य स्वर ठहरते हैं-विश्राम पाते हैं और जो अन्य स्वरों को पराभूत कर देता है-यह विषाद स्वर है । इस प्रकार के ये सात स्वर जीव और अजीव के ओश्रय भून ध्वनि विशेष रूप होते हैं। ऐसा तीर्थकर एवं गणधरोंने कहा है।
शंका--कारण के आधीन कार्य होता है इस नियम के अनुसार जिहा जब स्वर का कारण है तो फिर वे जिहाएँ दो इन्द्रिय आदि त्रस जीचो में की असंख्यातता होने के कारण, असंख्यात होनी है, अतः
“ गत्वा नाभेरधोभागं " त्यादि.
નાભિના-અધભાગ પર પહોંચીને અને પછી બતિ પર આવીને જે વાયુ કંઠ પ્રદેશ પર આવીને જે સ્વર ઉત્પન્ન કરે છે તેને પૈવતસ્વર કહે છે. નિષાદ વરના વિષયમાં એવું કહ્યું છે કે :
" निषीदन्ति स्वरा यस्मिन् " त्यादि.
જેમાં અન્ય સ્વરે વિશ્રામ પામે છે અને જે અન્ય સ્વરને પરાભૂત કરી નાખે છે, તે સ્વરનું નામ નિષાદ પર છે.
આ પ્રકારના આ સાત સ્વર છે અને અજીમાં આશ્રયભૂત દવનિ. વિશેષ રૂપ હોય છે.
શંકા-કાર્ય કારણને આધીન હોય છે, આ નિયમ અનુસાર જિહવા જે સવારમાં કારણભૂત હોય તે દ્વીન્દ્રિય આદિ ત્રસ જીવે અસંખ્યાત લેવાને કારણે જિહવાઓ પણ અસંખ્યાત જ હેવી જોઈએ. જે જિહવાઓ અસ.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे स्वरकथनं विरुध्यते ? इति चेद् आह
विशेषतो यद्यप्यसंख्याताः स्वरास्तथापि ते सामान्यतः सप्तस्वेयान्तर्भवन्तीति-सप्तस्वरा उक्ताः, अथवा-स्थूलस्वरान् गीतं चाश्रित्य सप्त स्वरा उक्ता इति न कश्चिद्विरोधः । उक्तं चात्र" कज्ज करणायत्तं, जीहा य सरस्स सा असंखेज्जा । सरसंखमसंखेज्जा, करणस्सा संखयत्ताओ ॥ १ ॥ सत्त य मुत्तनिबद्धा, कह न विरोहो ? तो गुरू आह ।
सुत्ताणुवाई सव्ये, बायरगहणं च गेयं या ॥२॥" छाया-ौर्य कारणायत्त जिह्वा च स्वरस्य सा असंख्येया।
स्वरसंख्या असंख्येया कारणस्या संख्येयत्वात् ॥ १ ॥ सप्त च सूत्रनिबद्धाः, कथं न विरोधः १ ततो गुरुताह ।
सूत्रानुगतिनः सर्वे बादरग्रहणं च गेयं या ॥२॥ इति । इत्थं स्वरान्नामतो निरूप्य सम्प्रति तत्स्थानान्याह-एएसि णं सत्तण्हं सराणं' इत्यादि। स्वरो में भी असंख्यातता होनी चाहिये, फिर यहाँ स्वरो में सात प्रकारता ही क्यों कही गई है ! ___ उत्तर--शंका ठीक है, विशेष रूप से यद्यपि स्वर असंख्यात ही है-तत्र भी वे सामान्य रूप से सात ही जो कहे गये हैं सो उसका कारण यह है कि वे सब सात स्वरों में ही अन्तर्भूत हो जाते हैं। अथवास्थूल स्वरों को और गीतों को आश्रित करके स्वर सात कहे गये हैं। इस तरह इस कथन में कोई विरोध नहीं आता है। कहा भी है
"कज्ज करणायत्तं" इत्यादि। इन दोनों गाथाओं का अर्थ शंका और उत्तर के अनुसार की ખ્યાત હોય તે સરેમાં પણ અસંખ્યાતતા જ હોવી જોઈએ. છતાં આપે અહીં સ્વરના અસંખ્યાત પ્રકારે કહેવાને બદલે સાત જ પ્રકારે શા કારણે કહ્યા છે?
ઉત્તર–વિશેષ રૂપે તે સ્વરો અસંખ્યાત જ છે, પરંતુ સામાન્ય રૂપે તે સાત જ સ્વરે કહેવાનું કારણ એ છે કે તે બધાં સ્વરેને તે સાત સ્વરમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. અથવા ભૂલ સ્વરને અને ગીતને આશ્રિત કરીને સ્વર સાત જ કહ્યા છે. તેથી આ પ્રકારના કથનમાં કેઈ દેષને અવ११ नथी. युं ५५ छ है " कजं करणाय" त्याहि.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०१४ सप्तस्वरनिरूपणम्
एतेषां सप्तानां स्वराणां सप्त स्वरस्थानानि प्रज्ञप्तानि । नाभेरुत्थितोऽवि. कारी स्वर आभोगतोऽनाभोगतो वा जिहादि स्थान प्राप्य विशेषमासादयतीति स्वरस्थापकारकमिति तत् स्वरस्थानमुच्यते इति । तान्येव स्थानानि दर्शयतिनद्यथा-षड्जं स्वरम् अग्रजिया-अग्रभूता जिह्वाअग्रजिहा तया-जिग्रभागेन ब्रूयात् । षड्जस्वरस्य स्थानं जिह्वाग्रभाग इत्यर्थः । तथा-उरसा वक्षःस्थलेन ऋषभस्वरं ब्रयात् । ऋषभस्वरस्य स्थान वक्षस्थलं बोध्यम् । तथा-कण्डोद्गतेनकण्ठात् उद्गतम्-उद्गतिः-स्वरनिष्पत्ति हेतुभूता क्रिया, तेन गान्धारस्वरं ब्रूयात् । गान्धारस्वरस्य स्थानं कण्ठो बोध्यम् । तथा-मध्यजिह्वया-जिह्वाया मध्यो मध्यजिहा तथा-मध्यमं स्वरं ब्रूयात् । जिह्वाया मध्यभागो मध्यमस्वरस्य स्थानं है। इस प्रकार से स्वरों के नामों का निरूपण करके अब सूत्रकार उन स्वरों के स्थानों का कथन करते हैं-नाभि से उत्थित हुमा अधिकारी स्वर आभोग अथवा अनाभोग से जिहा आदि स्थान को प्राप्त होकर विशेषता को प्राप्त कर लेता है, इसलिये वह स्वर का उपकारक होता है-अतः उसे स्वर का स्थान कहा गया है, षड्ज स्वरको अग्रजिह्वा से बोलना चाहिये-अर्थात् स्वर का स्थान जिह्वा का अग्रभाग है, इस. लिये षड्ज स्वर को जिहा के अग्रभाग से बोलना चाहिये, गान्धार स्वरका स्थान कण्ठ है, इसलिये गान्धार स्वर को कण्ठ से बोलना चाहिये जिह्वा का मध्य भाग मध्यम स्वर का स्थान है इसलिये मध्यम स्वर को जिह्वा के मध्यभाग से बोलना चाहिये ॥ २॥ पंचम स्वर का
આ અને ગાથાઓનો અર્થ ઉપર્યુક્ત શંકા અને ઉત્તરમાં પ્રકટ થઈ ગયે છે. આ પ્રમાણે સ્વરેનાં નામોનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તે સ્વરોનાં સ્થાનેનું કથન કરે છે–
નાભિમાંથી ઉસ્થિત થયેલે (ઉત્પન્ન થયેલે) અવિકારી સ્વર અભેગ અથવા અનાગ પૂર્વક જિહવા આદિ સ્થાને પહોંચીને વિશેષતાને પ્રામ કરી લે છે, તેથી તે સ્વરને ઉપકારક થાય છે. તેથી તેને સ્વરનું સ્થાન કર્યું છે. ષડજ સ્વરને જિહવાગ્રમાંથી બેલ જોઈએ. એટલે કે સ્વરનું સ્થાન જિહવાને અગ્રભાગ છે, તેથી ષડૂજ સ્વરને જીભના અગ્રભાગ પડે એલ. જોઈએ. ગન્ધારસ્વરનું સ્થાન કંઠ છે, તેથી ગધાર સ્વરનું ઉચ્ચારણ કંઠમાંથી થવું જોઈએ. મધ્યમ સ્વરનું સ્થાન જીભને મધ્યભાગ છે, તેથી જીભના મધ્ય ભાગમાંથી મધ્યમ સ્વરનું ઉચ્ચારણ થવું જોઈએ. પંચમસ્વરનું સ્થાન નાસિક છે તેથી નાસિકા વડે પંચમસ્વરનું ઉચ્ચારણ થવું જોઈએ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
बोध्यम् ॥२॥ तथा-नासान्नासिकया पश्चमं स्वरं ब्रूयात् । पञ्चमस्वरस्य नासिका स्थानं योध्यम् । तथा-दन्तोष्ठेन-दन्तोष्ठकियया धैवतं ब्रूयात् । धैवत स्वरस्य स्थानं दन्तोष्ठं योध्यम् । तथा-मू मूर्धस्थानेन निषादं स्वरं ब्रूयात् । निषादस्वरस्य स्थानं मूर्धा बोध्यम् । एतानि जिह्वाग्रभागादीनि सप्त स्वरस्थानानि भगवता व्याख्यातानि।
ननु षड्जस्वरोच्चारणे कण्ठादीन्यपि स्थानान्याश्रीयन्ते अग्रजिह्वाच स्वरान्तरेजप्याश्रीयते, तत्कथं षड्जादिष्वे कैकस्य स्वरस्य अग्रजिह्वादिरूपमेकैकं स्थानमुक्तम् ! इति चेदाह-यद्यपि षड्नादयः सर्वेऽपि स्वराः जिह्वाग्रभागादीनि सर्यायपि स्थानान्यपेक्षन्ते, तथापि विशेषत एकैकस्वरो निह्वाग्रभागादिष्वेकैकं स्थान मादायैव व्यज्यते इति तत्तत्स्वरस्य तत्तत्स्थानमुक्तमिति ॥ ३ ॥ स्थान नासिका है, पंचम स्वर को नासिका से बोलना चाहिये, धैवत. स्वर का स्थान देतोष्ठ है, इसलिये धैवत स्वर को दंतोष्ठ से बोलना चाहिये, निषाद स्वर का स्थान मूर्धा है, इसलिये निषाद स्वर को मूर्धा (मस्तक) से बोलना चाहिये ॥३॥ ये जिह्वाग्रभाग आदि सात स्थान सात स्वरों के हैं-ऐसा भगवान ने कहा है।
शंका-षड्ज स्वर के उच्चारण करने में कण्ठ आदि स्थानों का भी आश्रय किया जाता है तथा अग्रजिता रूप स्थान अन्य स्वरों में भी आश्रित होता है-ता फिर षड्ज आदि स्वरों में से एक स्वर का अग्रजिहादि रूप स्थान कैसे कहा गया है ?
उत्तर-यद्यपि षड्ज आदि समस्त भी स्वर जिह्वाग्र भाग आदि समस्त स्थानों की अपेक्षा करते हैं, तब भी विशेषरूप से एक एक
દૈવત સ્વરનું સ્થાન દંતક છે, તેથી ધવત સવરનું તેમાંથી ઉચ્ચા२६१ ४२४ मे. निषा २५२नु स्थान भूर्धा (an) छे, तेथी तेनु ઉચ્ચારણ મૂર્ધામાંથી જ થવું જોઈએ.
સાત સ્વરેના જિહ્વાગ્રભાગ આદિ આ સાત સ્થાને તીર્થકર ભગવાનએ જ કહ્યા છે.
શંકા–ષજ સ્વરના ઉચ્ચારણમાં કંઠ આદિ સ્થાનેને પણ આશ્રય લેવામાં આવે છે, તથા અગ્રજિહવા રૂપ સ્થાનને અન્ય સ્વરેના ઉચ્ચારણમાં પણ આશ્રય લેવામાં આવે છે. છતાં પણ પજ આદિ સ્વરેનું જિહવાગ્ર આદિ એક એક સ્થાન જ શા માટે કહેવામાં આવ્યું છે?
ઉત્તર–જે કે પન્જ આદિ સાતે સ્વરે જિહવાગ્રભાગ અ દિ સમસ્ત સ્થાનોની અપેક્ષા રાખે છે, છતાં પણ પ્રત્યેક સ્વર વિશેષ રૂપે તે જિહવાગ્ન
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ २० १४ सप्तस्वरनिरूपणम्
६१७ इत्थं स्वरस्थानान्युक्त्वा सम्मति — को जीवः कं स्वरं ब्रूते' इतिदर्शयति'सत्त सरा जीव निस्सिया' इत्यादिना ' णिसायं सप्त भंगया' इत्यन्तेन । अर्थः स्पष्टः । नवरम्-गवेलकाः मेषाः । कुसुमसंभवे काले-वसन्तसमये । ___ अथ यस्माद् यस्माद् वाघाद् यो यः स्वरो निर्गच्छति तद्दर्शयति-'सत्त सरा अजीपनिस्सया' इत्यादिना ' महाभेरी य सत्तमं' इत्यन्तेन । अर्थः स्पष्टः । नवरं-गोमुखी-'काहला' इति नामकवाविशेषः । चतुश्चरणप्रतिष्ठाना गोधिकाचतुर्भिश्चरणः प्रतिष्ठानं भुपि यस्याः सा तथाभूता गोधिका-गोधैव गोधिकास्वर जिह्वाग्रभाग आदि स्थानों में से एक एक स्थान को लेकर ही प्रकट होता है इसलिये प्रकट होने की अपेक्षा से उस उस स्वर का वह वह स्थान कहा गया है, इस प्रकार से स्वर स्थान प्रकट करके अब कौन जीव किस स्वर को बोलता है यह बात सूत्रकार प्रकट करते हैं-मयूर षड्ज स्वर को बोलना है, कुक्कूट-मुर्गा-ऋषमस्वर को बोलता है, हँस गान्धार स्वर को बोलताहै, मेष (धेटा)-मध्यम स्वर को बोलता है ॥ ४ ॥ वसन्त के समय कोयल पंचमस्वर को बोलती है, सारस धैवत स्वर को वोलता है, और क्रौंच सातवें निषाद स्वर को योलता है ॥ ५ ॥ अब सूत्रकार जिस २ वाजों से जो २ स्वर निक लता है-उस २ बाजों का नाम प्रकट करते हैं-मृदङ्ग से षड्ज स्वर निकलता है. गोमुखी ( काहला) से ऋषभ स्वर निकलता है, शंख से गान्धार स्वर निकलता है, झल्लरी से मध्यम स्वर निकलता है ॥ ६ ॥ ભાગ આદિ સ્થાનેમાંના કેઈ એક જ સ્થાનમાંથી જ પ્રકટ થાય છે. તેથી પ્રકટ થવાની અપેક્ષાએ તે પ્રત્યેક સ્વરનું ઉપર બતાવ્યા અનુસારનું જ स्थान सभा मे.
આ પ્રમાણે સાતે સ્વરોનાં સ્થાન પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે કયા કયા જી ક્યા ક્યા સ્વરનું ઉચ્ચારણ કરે છે–
મોર ષડૂ જ સ્વરમાં બેલે છે. કૂકડે ઋષભ સ્વરમાં બોલે છે. હંસ ગાન્ધાર સ્વરે બોલે છે. ઘેટું મધ્યમ સ્વરે બોલે છે. વસંતમાં કોયલ પંચમ સ્વરે બેસે છે. સારસ પૈવત સ્વરે બેલે અને કૌંચ પક્ષી નિષાદ સ્વરે બેલે છે.
કયા કયા વાજિંત્રમાંથી કયા કયા પ્રકારના સ્વરે નીકળે છે, તે હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે–
મૃદંગમાંથી ષડજ સ્વર નીકળે છે. ગેમુખીમાંથી ઋષભ સ્વર નીકળે છે. શંખમાંથી ગાન્ધાર સ્વર નીકળે છે, ઝાલરમાંથી મધ્યમ સ્વર નીકળે છે.
स्था०-७८
श्रीस्थानांगसूत्र:०४
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
स्थानाङ्गसूत्रे चर्माक्नद्धा दर्दरिकेत्पपरनाम्ना प्रसिद्धा । आडम्बरः-पटहः। सप्तम-निषादम् । अत्रेदं बोध्यम्-यद्यपि मृदङ्गादिननितेषु स्वरेषु नाभ्युरःकण्ठाधुत्पद्यमानतारूपो व्युत्पत्त्यर्थों न घटते, तथापि मृदङ्गादिवायेभ्यः षड्जादिस्वरसदृशस्वरा उत्पद्यन्ते, अत एव तेषां मृदङ्गाद्यजीवनिश्रितत्वमुक्तम् । ___अर्थतेषां सप्तस्वराणां लक्षणान्याह-' एएसि णं सत्त सराणं' इत्यादिना 'णिसायं सर पस्सिया' इत्यतेन सन्दर्भेग । तथाहि-एतेषां सप्तानां स्वराणां सप्त स्वरलक्षणानि तत्तत्फलमापकाणि स्वरतत्त्वानि प्रज्ञप्तानि कथितानि । तान्येव फलत आह-' तद्यथा-पड्जेन लभते वृत्तिम् ' इत्यादिभिः श्लोकैः। तत्र षड्जस्वरस्य फलमाह-षड्जेन स्वरेण जनो वृति-जीविकां लभते । तथाषड्जस्वरवतो जनस्य कृतं कर्म विनष्टं न भवति, सफलमेव भवतीत्यर्थः। तस्यगावो मित्राणि पुत्राश्च भवन्ति । तथा स स्त्रीणां वलमा-प्रियश्च भवति ।। ८॥ चमड़े से मढी हुई दर्दरिका से पंचप्रस्थर निकलता है, पटह से धैवत स्वर निकलता है और महाभेरी से सप्तम निषाद स्वर निकलता है ॥ ७॥ यहां ऐसा समझना चाहिये कि यद्यपि मृदङ्गादि जनित स्वरों में नाभि, उरः आदि स्थानों से उत्पद्यमानता रूप व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ घटित नहीं होता है, फिर भी मृदङ्ग आदि वायों से षड्ज आदि स्वरों के जैसे स्वर उत्पन्न होते हैं इसलिये इन्हें मृदङ्गादिरूप अजीयो से आश्रित कहा गया है । इस सात स्वरों के फल की अपेक्षा लक्षण इस प्रकार से कहे गये हैं-षड्ज स्वर से मनुष्य आजीविका को प्राप्त करता है, और षड्ज स्वरचाले मनुष्य का किया हुआ काम कभी भी नष्ट नहीं होता है, किन्तु सफल ही होता है, उसके घर पर अनेक ચામડાથી મઢેલી દરિકામાંથી પંચમ સ્વર નીકળે છે, પરહ (પડઘમ) માંથી દૈવત વર નીકળે છે અને મહાભેરીમાંથી નિષાદ સ્વર નીકળે છે.
અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે મૃદંગ આદિમાં નાભિ, ઉર આદિ સ્થાનેને સદૂભાવ હેતે નથી. તેથી મૃદંગાદિ જન્ય સ્વરમાં નાભિ, ઉર આદિ સ્થાનમાંથી ઉત્પદ્યમાનતા રૂ૫ વ્યુત્પત્તિલભ્ય અર્થ ઘટિત થતું નથી. છતાં પણ મૃદંગ આદિ વાઘોમાંથી ષજ આદિ સ્વરેના જેવાં સ્વરે ઉત્પન્ન થાય છે, તે કારણે તેમને મૃદંગાદિ રૂપ અ ને આશ્રિત કહેવામાં આવેલ છે.
હવે સૂત્રકાર આ સાતે સ્વરના લક્ષણેનું ફળની અપેક્ષાએ નિરૂપણ કરે છે–ષજ સ્વર વડે મનુષ્ય પોતાની આજીવિકા પ્રાપ્ત કરે છે. ષડૂજ સ્વરવાળા મનુષ્ય વડે કરાતું કામ કદી નિષ્ફળ જતું નથી–તેના કામમાં સદા
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम् ऋषभस्वरस्य फलमाह-ऋषभेण स्वरेण तु-ऐश्वर्यम् , सैनापत्यं सेनापतित्यं, धनानि, वस्त्रगन्धम् वस्त्राणि गन्धांश्व, अलङ्कारं. स्त्रियः, शयनानि च लभते इति ॥ ९॥ गान्धारस्वरस्य फलमाह-गान्धारे-गान्धारस्वरे गीतयुक्तिज्ञाः= गीतयोजनायां कुशलाः-गान्धारस्वरगानकार-इत्यर्थः, पर्यवृत्तयः-वर्या-श्रेठा वृत्तिर्येषां ते तथा-श्रेष्ठ जीविकारन्तः, कलाधिका:-कलाभिरधिकाः-फलाज्ञेषु प्रधानाश्च भवन्ति । तथा-कवयः काव्यकर्तारः, 'कृतिनः' इतिच्छायापक्षेकर्तव्यशीलाः, प्राज्ञासबोधाश्च भवन्ति । ये अन्ये पूर्वोक्तेभ्यो गीतयुक्तिज्ञा. दिभ्यो ये भिन्ना भवन्ति ते शास्त्रपारगाः सकलशास्त्रनिष्णाता भवन्तीति ॥ १०॥ गायें होती है और उसके अनेक मित्र होते हैं । पुत्रों से भी उसका घर शूना नहीं रहता है, वह स्त्रियों का प्यारा है ॥ ८॥ ऋषभ स्वर वाला मनुष्य ऐश्वर्य को प्राप्त करता है, वस्त्रों को प्राप्त करता है, सुगं. धित पदार्थों को प्राप्त करता है, अलङ्कारों को प्राप्त करता है, शयनों को सुन्दर २ पल्यङ्क आदि पदार्थों को-प्राप्त करता है, और वह सुन्दर २ स्त्रियों का वल्लभ ( पति ) भी होता है ॥९॥ गान्धार स्वर वाला मनुष्य गीतो की योजना करने में कुशल होता है, श्रेष्ठ आजीवि का वाला होता है । कलाओं के जानने वालों में प्रधान होता है। काव्य की रचना करने में कुशल मति वाला होता है-अथवा-कृति-कर्तव्य. शील होता है । सद्बोध संपन्न होता है, तथा-जो गीत युक्तिज्ञ आदि से भिन्न होता है तो ऐसा वह गान्धार स्वरवाला व्यक्ति सकल शास्त्रों का पूर्ण ज्ञाता होता है । १० ॥ " मध्यम" हत्यादि-जो मनुष्य સફળતા જ પ્રાપ્ત થાય છે. તેને ઘેર અનેક ગાયે હોય છે, તેને અનેક મિત્ર હોય છે, તેનું ઘર કદી પણ પુત્રથી રહિત હેતું નથી. આ સ્વરવાળે માણસ સ્ત્રીઓમાં પ્રિય થઈ પડે છે.
ઋષભ વરવાળે મનુષ્ય આશ્વર્ય સંપન્ન હોય છે, તે સેનાપતિના પદની प्राति ४२ छ, धन, वसा, सुगचित पहा, मरे, सु४२ पसी, से આદિ પદાર્થોની તેને પ્રાપ્તિ થાય છે, અને અનેક સુંદર સ્ત્રીઓને તે પુરુષ પિતાની ભાય રૂપે પ્રાપ્ત કરે છે.
ગાન્ધાર સ્વરવાળે મનુષ્ય ગીતનું આયોજન કરવામાં નિપુણ હોય છે, તે શ્રેષ્ઠ આજીવિકા સંપન્ન હોય છે. કલાનિપુણ પુરુષોમાં તે અગ્રસ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે, તે કાવ્યની રચના કરવામાં નિપુણ હોય છે, કર્તવ્યશીલ હોય છે. સદ્ધ સંપન્ન હોય છે. તે સામાન્ય કવિ, ગાયક, કલાકાર આદિ કરતાં પ્રતિભાવાળા હોય છે અને સકળ શાસ્ત્રોને પૂર્ણ જ્ઞાતા હેય છે. મધ્યમ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
मध्यमस्वरस्य फलमाह - तथा
,
स्थानाङ्गसूत्रे मध्यमस्वरसम्पन्नास्तु सुखबीविनः = सुखेन जीवितुं शीला भवन्ति । सुखजीवित्वमेव प्रकटयति- ' खायई ' इत्यादिना । मध्यम स्वरमाश्रितो जनो हि खादति सुस्वादुं भोजनं भुङ्क्ते, पिपति=दुग्धादिपानं करोति, ददाति = अन्यानपि भोजयति पाययति चेति ॥ १ ॥ षञ्चमस्वरस्य फलमाह - पञ्चमस्वरसम्पन्नास्तु पृथिवीपतयो भवन्ति, तथा शूराः संग्रहकर्त्तारः अनेकगणनायकाश्च भवन्तीति ॥ १२ ॥ धैवतस्त्ररस्य फलमाह - धैवतस्वरसम्पन्नास्तु कलहमियाः = क्लेशकारका भवन्ति । तथा शाकुनिकाः - शकुनेन श्येनेन चरन्ति = पक्षिणां वधार्थी पर्यटन्ति, शकुनान् = पक्षिणो घ्नन्ति वा शकुनिकाः पक्षिघातका लुब्धकविशेषाः, वागुरिका:- बागुरा = मृगबन्धनी तथा चरन्तीति वागुरिकः- हरिणघातका लुब्धकविशेषाः, शौकरिकाः- शूकरेण शूकरवधार्थं चरन्ति, शुकरान् ध्यन्ति वा शौकरिकाः - शूकरघातिनो लुब्धकविशेषाः, तथा-मत्स्यबन्धाः = मत्स्यघातिनश्च भवन्तीति ॥ १३ ॥ निषादस्वरस्य फलमाह -तथामध्यम स्वर से संपन्न होते हैं वे सुख पूर्वक अपने जीवन को यापन करने के स्वभाव वाले होते हैं जैसे-ये सुस्वादु भोजन करते हैं, दुग्धादि का पान करते है, दूसरों को भी अपने ही जैसा भोजन कराते हैं और अपने ही जैसा दुग्धादिका पान कराते हैं ॥ ११ ॥ पंचम स्वर से युक्त जो प्राणी होते हैं वे पृथ्वीपति होते हैं, शूरवीर होते हैं, संग्रह शील होते हैं, और अनेक गणों के नायक होते है । ॥ १२ ॥ जो मनुष्य धैवत स्वर वाले होते हैं वे कलहप्रिय होते हैं, शिकारी होते हैं, मृग की विशेष रूप से शिकार करने वाला होते हैं, शुकर की भी वे शिकार किया करते हैं, और मछलियो को भी मार २ कर खाते रहते हैं । ।। १३ ।। निषाद स्वरवाले जो मनुष्य
६२०
સ્વરવાળા મનુષ્ય સુખપૂર્વક પોતાના જીવનને વ્યતીત કરવાના સ્વભાવવાળા હાય છે. જેમકે તે સ્વાદિષ્ટ લેાજન કરાવનારા અને પેાતાના જેવાં જ દૂધ આદિ પદાર્થોનું પાન કરાવનારા હોય છે.
જે માણસ પચમ સ્વરથી યુક્ત હાય છે તે પૃથ્વીપતિ બને છે, શૂરવીર હાય છે, સ`ગ્રહશીલ હાય છે અને અનેકગણાના નાયક હોય છે.
જે માણસ ધૈવત સ્વરવાળા હાય છે તેઓ કલહપ્રિય હૈાય છે, શિકાર કરવાના શોખીન હોય છે. તેએ સૂવરને શિકાર પણ કરતા હાય છે અને માછલીઓને પણ મારી મારીને ખાનારા હોય છે.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२१
सुधा टीका स्था० ७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम् ये चाण्डाला: चण्डकर्माणः, मौष्टिकाः-मुष्टिः प्रहरणं येषां ते तथा, मुष्टिभिः प्रहरणशीला इत्यर्थः, तथा-मल्लाः, सेया:-अधमजातीया मनुष्याश्च सन्ति, एभ्यो ऽन्ये च ये पापकर्माणम्पापकर्मपरायणाः सन्ति, तथा च-ये गोघातकाः सन्ति, ये च चौराः सन्ति, ते सर्व विषादस्वरमाश्रिता विज्ञेयाः ॥ १४ ॥ इति ।
अथै तेषां स्वराणां प्रामान्, एकैकग्रामस्य मूश्चि प्राह-'एएसिणं सत्ताहं सराण तो गामा पण्णता' इत्यादिना ' कोडिमाय सो सत्तमी मुच्छा' होते हैं, वे चाण्डाल होते हैं-चण्ड कर्म करनेवाले होते है-मौष्टिकमुष्टि से प्रहार करने के स्वभाववाले-होते हैं. सेय-अधम जाति केहोते हैं, तथा इनसे भी भिन्न जो पापकर्म करने में परायण होते हैं, गाय की हत्या करनेवाले होते हैं, और जो चोर-परधनहरण करने वाले-होते हैं वे सय निषाद स्वरवाले होते हैं-ऐसा जानना चाहिये ।१४॥
अब सूत्रकार इन स्वरों के ग्रामों का और एक २ स्वर की मूछना का कथन करते हैं-इन सात स्वरों के तीन ग्राम कहे गये हैं-जैसेषड्ज ग्राम १ मध्यम ग्राम २ और गान्धार ग्राम ३. इनमें षड्ज ग्राम को सात मूर्च्छनाएँ कही गई हैं-जैसे-मङ्गी १, कयौरीया २, हरि ३, रजनी ४, सारकान्ता ५, सारसी ६ और शुद्ध षड़ज ७॥ १५ ॥
मध्यम ग्राम की सात मूर्छनाएँ इस प्रकार से है-उत्तरमन्दा १ रजनी २ उत्तरा ३ उत्तरासमा ४, समवक्रान्ता ५ सौवीरा ६ और अभीरु ७॥ १६॥
નિષાદ સ્વરવાળા મનુષ્યો ચાંડાલ હોય છે–ભયંકરમાં ભયંકર કૃત્ય કરનારા હોય છે, મૌષ્ટિક (મુઠ્ઠી વડે પ્રહાર કરનારા) હોય છે, એય (અધમ જાતિના) હોય છે, તેઓ જાત જાતના પાપકર્મો કરવામાં પરાયણ હોય છે, ગૌહત્યા કરનારા હોય છે, અને પારકાના ધનનું અપહરણ કરનાર ચોર હોય છે.
હવે સૂત્રકાર આ સ્વરના ગ્રામનું અને પ્રત્યેક સ્વરની મૂરછનાનું નિરૂપણ કરે છે–
આ સાત સ્વરોના નામ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) વજ ગ્રામ, (૨) मध्यम आम मन (3) आधार प्रामा
५१ आमनी सात भूना ही -(१) मी , (२) औरवीया, (3) R, (४) २०ी, (3) साता , (6) सारसी मन (७) शुद्ध षडू.
મધ્યમ ગ્રામની સાત મૂઈનાઓ નીચે પ્રમાણે છે–(૧) ઉત્તરમદા, (२) २४नी, (3) तरा, (४) उत्तरासमा, (५) सभा -ता, (६) सौपा। भने (७) मला.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
स्थानाङ्गसूत्रे इत्यन्तेन सन्दर्मेण । ब्याख्या स्पष्टा । अत्र पुराणमुनि व्याख्यातगाथाद्वयमेवमस्तिः तथाहि" सज्जाइ तिहा गामो ससमूहो मुच्छणाण चिन्नेओ । ता सत्त एकमेक्के, तो सत्तसराण इगवीसा ॥ १ ॥ अन्नन्न सरबिसे से, उपायंतस्स मुच्छणा भणिया।
कत्ता व मुच्छिओ इव, कुणइ, मुच्छंव सोवत्ति ॥ २॥" छाया-पड्जादिस्त्रिधा ग्रामः स समूहो मूर्च्छनानां विज्ञेयः।
ताः सप्त एकैकस्मिन् ततः सप्तस्वराणाम् एकविंशतिः॥१॥ अन्यान्यस्वरबिशेषान् उत्पादयतो मूर्च्छना भणिताः । कर्ता वा मूच्छित इव करोति मूर्च्छन्निव स वेति ॥ २ ॥ अयं भावः-मूर्च्छनानां स समूहः-मूर्च्छना समूहसहितः षड्जादिस्त्रिधा ग्रामो विज्ञेयः । एकैकस्मिन् प्रामे तु सप्त सप्तमूर्च्छना भवन्ति । ततः सप्तस्वराणाम् अन्यान्यस्परविशेषान् उत्पादयतो गायकस्य एकविंशति मूर्च्छना भणिताः।
गान्धार ग्राम की सात मूर्च्छनाएँ कही गई हैं-जैसे-नन्दी १ क्षुद्रिका २ पूरिमा ३, शुद्ध गान्धारा ४ उत्तर गान्धारा ५॥ १७॥ सुष्टुनरायामा ६, और उत्तरायत्ता कोटिमा ७॥ १८ ॥
पहां पुराने मुनियो द्वारा उपाख्यात गाथा द्वय इस प्रकार से हैं" सन्जाइ तिहा गामो” इत्यादि । मूर्च्छनाओं का समूह सहित षड्जादि ग्राम तीन प्रकार का कहा गया हैं, एक २ ग्राम में सात २ मूर्च्छनाएँ होती हैं। इस तरह तीन ग्रामों की कुल मूर्च्छना २१ होती हैं-अर्थात् सात स्वरों के अन्य २ स्वर विशेषों को उत्पन्न करने वाले गायक के वे २१ मूर्च्छनाएँ होती
___ पार श्रामनी सात भूनामी नीय प्रमाणे छ-(१) नन्ही, (२) सुद्रित, (3) पूरिभा, (४) शुद्ध गान्धारा, (५) उत्तर गान्धारा, (६) सुण्ड तरायामा भने (७) उत्तरायत्ता टिभी
અહીં પ્રાચીન મુનિએ દ્વારા વ્યાખ્યાત બે ગાથાઓ નીચે પ્રમાણે છે. " सज्जाइ तिहा गामो" त्या:
મચ્છનાઓના સમૂહ સહિત ષડૂજાદિ ગ્રામ ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે. પ્રત્યેક ગામમાં સાત સાત મૂચ્છનાઓ હોય છે. આ રીતે ત્રણે ત્રામની કુલ મૂછના ૨૧ થાય છે. એટલે કે સાત સ્વરના અન્ય અન્ય સ્વરવિશેને ઉત્પન્ન કરનારા ગાયકમાં આ ૨૧ મૂછનાઓને સદૂભાવ હોય છે તેમને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ स० १४ सप्तस्वरनिरूपणम् यतः कर्ता मूछित इय ताः करोति, अतस्ता मूर्च्छना उच्यन्ते, मूर्च्छन्निय या कर्ता ताः करोतीति हेतोस्ता मूर्च्छना उच्यन्ते इति । भङ्गीप्रभृतीनामेकविंशति मूर्च्छनानां स्वरविशेषाः पूर्वगते स्वरमाभृते भणिताः । इदानीं ते तद्विनिर्गतेभ्यो भरतादिनिर्मित शास्त्रेभ्यो विज्ञेया इति ॥ १५, १६, १७, १८ ॥
एते सप्त स्वराः कुतो भवन्ति ? इत्यादि प्रश्न चतुष्टयं तदुत्तरं च पोच्यते'सत्तसरा को हति' इत्यादिना ' तिन्नि विगीयस्स अगारा' इत्यन्तेन सन्दर्भेण । एते षड्जादि सप्तस्वराः कुतः संभवन्ति=कुतः उत्पद्यन्ते ? (१) तथागेयस्य-गीतस्य का योनयो-जातयो भवन्ति ? (२), तथा-गेयस्य कतिसमया:कियत्काल प्रमाणा उच्चसा भवन्ति ? (३), तथा-गेयस्य कति या--कियन्तो या आकारा:-आकृतयो भवन्ति ? (४) ॥ १९ ॥ इति चत्वारः प्रश्नाः । उत्तरयति-षड्जादयः सप्त स्वरा नाभितो भवन्ति-जायन्ते (१) । गीतं च रुदितयो. हैं क्योंकि जो कर्त्ता होता है वह मूच्छित की तरह होकर इन्हें करता है-इसलिये मूर्च्छनाएँ कही गई हैं।
भंगी आदि २१ मूर्च्छनाओं के, स्वर विशेष पूर्व गत स्वर प्राभृत में कहे गये हैं, इस समय स्वर विशेष उस स्चर प्रामृत से विनिर्गत भरतादि निर्मित ग्रन्थों से जान लेना चाहिये,
ये सात स्वर कहां से उत्पन्न होते हैं ? गेय-गीत की क्या २ जातियां हैं ? गेय के कितने काल प्रमाणवाले उच्छास होते है ? गेय की कितनी आकृतियां होती हैं ? ॥ १९ ॥ इन चार प्रश्नों का उत्तर देते हुए सूत्रकार कहते हैं-कि-षड्ज आदि जो सात स्वर हैं वे नाभि से उत्पन्न होते हैं । इस गीत का योनि रोदन है, अर्थात् गीत रोदन મૂચ્છના કહેવાનું કારણ એ છે કે જે કર્તા હોય છે તે મૂછિતના જે થઈને તે મૂછનાઓ કરતે હોય છે.
મંગી આદિ ૨૧ મૂચ્છનાઓના સ્વરવિશેનું પૂર્વગત સ્વરપ્રાતમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે સ્વરપ્રાકૃતને આધારે રચાયેલા ભરતાદિ નિર્મિત ગ્રન્થમાંથી આ સ્વર વિશેના વિષયમાં વિશેષ માહિતી મેળવી લેવી.
હવે સુત્રકાર નીચેના ચાર અને ઉત્તર આપે છે–(૧) તે સાત २५२ ठ्यांची उत्पन्न थाय छ १ (२) गेयना (तना) या या प्रा। छ ? (૩) ગેયના કેટલા કાળપ્રમાણવાળા ઉચલ્ડ્રવાસ હોય છે ? (૪) ગેયની કેટલી मातिया (
21) डाय छ ?
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
स्थानाङ्गसूत्रे निक-रुदितं योनिः समानरूपतया जाति यस्य तत्तथाविधं भवति । गीतं रोदनसमानं भवतीत्यर्थः । (२) उच्छासाश्च पादसमा भवन्ति । यावता समयेन वृत्तस्य पादः समाप्यते तावत्समया गीते उच्छ्वासा भवन्तीत्यर्थः (३)। तथागीतस्य आकाराश्च त्रयो भवन्ति ।। २० ।। तानेवाह-आदिमृदुम् आदौ-प्रारम्भे मृदुं गीतध्वनिम् आरममाणाः, मध्यकारे मध्यमागे समुद्वहन्ता महती गीतध्वनि कुर्वन्तः, च-पुनः अवसाने-अन्ते क्षपयन्तःगीतध्वनि मन्द्रीकुर्वन्तश्च गायका गीतं गायन्ति । अतो गाने स्वर आदौ मृदुः, मध्ये तारः, अन्ते च मन्द्रो भवति । ततश्च मृदुतारमन्द्रध्वनि रूपा स्त्रयाकारा गीतस्य विज्ञेया (४) इति॥२१॥
सम्प्रति गीतस्य हेयोपादेयादिक 'छद्दोसे' इत्यादिना प्रदर्शयन् , सूत्र समापयति 'समत्तं सरमंडलं ' इत्यन्तेन ग्रन्थेन । तथाहि-गीतेहि षड्दोषाः, के समान होता है । जितने समय में १ वृत समाप्त होता है उतने ही समय प्रमाण गीत में उच्छ्वास होते हैं । ॥ २० ॥ तथा-गीत के आकार तीन होतेहै-आदि में मृदु मध्यमें महान और अन्त में मन्द अर्थात् जय गायक (गानेवाला) गीत गातेहैं तब वे प्रारम्भ में मृदु गीतध्वनि से उसे प्रारम्भ करते हैं, मध्य में जोर की गीतध्वनि करते हैं और अन्त में फिर उसे मन्द्र ध्वनि से समाप्त करते हैं। इस तरह गान में आदि में स्वर मृदु होता है, मध्य में स्वर तार होता है, और अन्त में मन्द्र होता है। ये मृदु तार और मन्द्र स्परही तीन आकार गीतके हैं-ऐसा जानना चाहिये ॥ २१॥ ___ अब सूत्रकार गीतके हेय उपादेय आदिका कथन "छहोसे"
ષડ્રજ આદિ જે સાત સ્વરો છે, તેઓ નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ ગીત રોદન (રુદન) ના જેવું છે.ય છે. જેટલા સમયમાં ૧ વૃત્ત સમાસ થાય છે એટલા જ સમયપ્રમાણ ઉછૂપાસે ગીતમાં થાય છે. ગીતના આકાર ત્રણ હોય છે–આદિમાં (પ્રારભે) મૃદુ, મધ્યમાં મહાન અને અને મન્દ્ર. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે જ્યારે ગાયક ગીત ગાય છે ત્યારે મૃદુ ગીત.
નિ વડે તેને પ્રારંભ કરે છે, મધ્યમાં મોટો ગીતવનિ કરે છે અને અને તેને મન્દ્રવિનિથી સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે ગીતના પ્રારંભકાળે સ્વર મૃ૬ હોય છે. મધ્યમાં સ્વર તાર (મોટે) હોય છે અને ગીતને અન્ત સ્વર મન્દ્ર હોય છે. આ રીતે અહીં ગીતના આ પ્રમાણે આકાર બતાવવામાં આવ્યા छे--(१) भृढ. (२) ता२ मन (3) मन्द्र २५२.
के सूत्र शीतना डेय, Bाय आयिन छ--" छहोसे"
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम्
६२५
,
-
अष्ट गुणाः, त्रीणि वृत्तानि, द्वे भणिती च भवन्ति । यो जन एतान् यथावद ज्ञास्यति, स एव सुशिक्षितः सन् रङ्गमध्ये = नाटयशालाय गास्यति ॥ २२ ॥ तानेवाह - ' भीयं इत्यादिना - हे गायक ! गीतं गायंश्च त्वं भीतम् = भयपूर्वकं मा गाय = गानं मा कुरु, दुतं त्वरितं च मा गाय, इस्त्रम् = अल्पस्वरेण च मा गाय, उत्तालम् - उद्गतः = औचित्यादूर्ध्वगतस्तालो यत्र तत् - उत्तालम् - अतितालम् इत्यादि गाथा द्वारा प्रकट करते हैं-गीत में छह दोष, आठ गुण, तीन वृत्त एवं दो भणतियां होती हैं। जो मनुष्य इनका यथावत् ज्ञाता होगा वही सुशिक्षित गायक नाटयशाला में सफल गायक सिद्ध होता है ॥ २२॥ गीतके ये छ दोष हैं-० भात-जो गायक गीतको भयसे युक्त हुआ गाता है, वह गीतका भीत दोष है, इसलिये हे गायक ! तुम गीनको गाते समय डरो मत निडर होकर गाओ । द्रुत २ - गीतका जल्दी २ गाना यह द्रुत दोष है, इसलिये गाते समय गीतको जल्दी २ नहीं गाना चाहिये गानेकी जैसी पद्धति है, उस पद्धति के अनुसारही गाना चाहिये २, गीतको जिस स्वरसे गाना योग्य हो - यदि उस स्वर से वह नहीं गाया जाते और हस्व स्वरसे गाया जावे तो वह उसका दोष है, इसलिये हे गायक ! तुम गीतको ह्रस्व स्वर से मत गाओ गीतको उत्ताल से गाना - जहाँ जितनी मात्रामें ताल देना हो उतनी मात्रामें वहां ताल ઇત્યાદિ ગાથા ઢાંરા આ વિષય અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યે છે--ગીતમાં દોષ, આઠ ગુણુ, ત્રણ વૃત્ત અને એ ભણિતિએ હાય છે જે મનુષ્ય તેમના સપૂર્ણ જ્ઞાતા હૈાય છે, એ મનુષ્ય જ સુશિક્ષિત ગાયક નાટયશાલામાં સલ ગાયક સિદ્ધ થાય છે.
गीतना छ दोष नीचे प्रमाणे उद्या छे -- ( १ ) भीत-- गाय लयथी યુક્ત થઈને જે ગીત ગાય છે, તે ગીતને ભીતદોષયુક્ત ગીત કહે છે, તેથી હું ગાયક! તમે ગીત ગાતી વખતે નિડર બનીને ગાએ.
દ્રુત--ગીતને જલ્દી જલ્દી ગાઈ નાખવું, તેને દ્રુતદોષ કહે છે. તેથી ગીત ખહુ જલ્દી જલ્દી ગાવું જોઇએ નહીં, પરન્તુ તેના ગાવાની જે પદ્ધતિ હાય તે પદ્ધતિ અનુસાર ગાવુ' જોઇએ.
(૩) ગીતને જે સ્વરમાં ગાવાનું હોય તે સ્વરમાં જ તે ગીત ગાયકે ગાવુ' જોઈએ. એટલે કે ગીતને દીવ્ર સ્વરમાં ગાવાનુ` હાય તેને બદલે હસ્પ સ્વરમાં ગાવામાં આવે તા તે દોષ ગણાય છે.
તેથી હું ગાયક ! તમે ગીતને હઁસ્વ સ્વરે ગાશે નહીં, પરન્તુ તમે ગીતને ઉત્તાલમાં ગાએ-એટલે કે જ્યાં જેટલી માત્રામાં તાલ દેવાતા હાય
स्था०-१९
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
स्थानाङ्गस्ने अवस्थानताल चेत्यर्थः, नथा मा गाय । तालस्तु कांस्यादि शब्दो बोध्यः । तयाकाकस्वरम्-काकस्य स्वर इच स्वरो यस्मिस्तत् काक स्वरम्श्लक्ष्णाश्रव्यस्वरमित्यर्थः, तथा मा गाय । अनुनासम् सानुनासिकं च मा गाय । यत एते गीतादयः षट् गेयस्य दोषा भवन्तीति ।। २३ ।। इत्थं दोषानुक्त्या गुणानाह-' पुन्नं ' इत्या. दिना । पूर्णम्-यत्र गीते साः स्वरकला गायकैः पदयन्ते तत्र 'पूर्ण'-नामा गुणो मपति १। रक्तम्-गायको गीतरागेण रक्ताम्भावितः सन् यद् गीतं गायति तत्र 'रक्त'-नामा गुणो भवति २। अलङ्कृतम्-यत्र गाने गायकोऽन्यान्यस्फुटदो-कमती-बढती-ताल मत दो-कमती-बढनी ताल देना यह गीतका दोष है, कांसी आदिका जो शब्द है, वह ताल है । काक स्वरसे गानाअर्थात् जिस गीत में काकके स्वर जैप्ता स्वर होता है-वह गीत काक स्वर गीत है, गीतमें काक स्वरका होना गीतका दोष है। इसलिये हे गायक ! तुम लक्षण अश्राव्य स्परसे गीत मन गाओ। गीतको सानुनासिक (नाकमें ) होकर गाना यह दोष है, इसलिये हे गायक ! गीतको सानुनासिक मत गाओ। इस प्रकारसे ये भीतादिक दोष, गीतकेहैं ॥२३॥
अब गीतके जो गुण हैं-चे इस प्रकारसे हैं-यही बात सूत्रकार "पूर्ण रक्तं च" इत्यादि द्वारा प्रकट करते हैं-जिस गीतमें समस्त स्वर कलाएँ गायको द्वारा दिखलाई जाती हैं यह गीत " पूर्ण" गुणवाला होता है १, गीत रागके भावित होता हुआ गायक जिस गीतको
ત્યાં તેટલી માત્રામાં જ તાલ દો-વધુ ઓછી માત્રામાં તાલ દેવે તે ગીતને होष गाय छे. सी. (भ७१) माहिना सूरन तास छे.
(૪) ગીતને કાકરે ગાવું જોઈએ નહીં. જે ગીતમાં કાગડાના જેવો અવાજ નીકળે છે તે ગીતને કાકસ્વર ગીત કહે છે.
(૫) ગીતને શ્લફણ (અશ્રાવ્ય) સ્વરે ગાવું એ પણ એક દોષ ગણાય છે. હે ગાયક ! તું અશ્રાવ્ય-અસ્પષ્ટ સ્વરે ગીત ગાઈશ મા.
(૬) ગીતને સાનુનાસિક સ્વરે ગાવું તે પણ એક દોષ ગણાય છે, તેથી હે ગાયક ! તું સાનુનાસિક સ્વરે ગીત ગાઈશ મા. આ પ્રમાણે ગીતના ભીતાદિક ૬ દો સમજવા.
वे सूत्रा२ जीतना मा गुहे। प्र४८ ७२ छ " पूर्ण रक्तं च" याle. (૧) જે ગીતમાં ગાયકો દ્વારા સમસ્ત સ્વરકલાઓ બતાવવામાં આવે तत ५० गुरुपाणु छ,
(૨) ગીતરાગથી ભાવિત થયેલ ગાયક જે ગીત ગાય છે તે ગીતને રક્ત નામના ગુણથી અલંકૃત ગીત કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टोका स्था० ७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम् शुभस्वरविशेषैर्गीतमलङ्करोति तत्र' अलङ्कृत '-नामको गुणः ३॥ व्यक्तम्यत्र गाने गायकोऽक्षरान् स्वरांश्च स्फुटतयोच्चारयति तत्र 'व्यक्त'-नामा गुणः ४। अविघुष्टम्-विक्रोशनमिव यद् विस्तरं भवति, तद् विघुष्टमुच्यते यत्र रिघुष्टं न भवति तत्र ' अविघुष्ट ,-नामागुणो बोध्यः ५। मधुरस्वरम्-मधुमत्तकोकिलकलकाकलीयत् यत्र गाने गायकस्य मधुरः स्वरो भवति तत्र 'मधुर' नामा गुणः ६। समम्-तालवंशस्वरादि समनुगतो यत्र स्वरो भवति तत्र 'सम'-नामको गुणः ७। सुललितम्-स्वरघोलना प्रकारेण शुद्धातिशयेन, शब्दस्पर्श नेन श्रोत्रेन्द्रियस्य सुखोत्पादनाद्वा ललतीव यत् तत् सुललितम्-सुकुमारमित्यर्थः । अयं च गेयस्याष्टमो गुणः ८। एते पूर्णादि सुललितान्ता अष्ट गुणा गेयस्य भवन्ति । गाता है, वह गीत रक्त नामक गुण से अलंकृत होता है २, गायक जिस गीतको स्फुट स्वर विशेषोंसे अलंकृत करता हुआ गाता है, यह गीत अलंकृत गुणसे युक्त कहा गया है ३, जिस गीतको गायक गाने वाला अक्षरोंको एवं स्वरोंको स्फुट रूपसे उच्चरित करता हुआ गाताहै, यह गीत व्यक्त गुणवाला होताहै, जो गीत चिल्लाने की जैसी आवाजसे विस्वर हुआ होकर गानेवालेके द्वारा गाया जाताहै,वह गीत विघुष्ट कहलाताहै-जो विघुष्ट नहीं होताहै, वह अपिघुष्ट गुणवाला गीत होताहै, जिस गीतमें मधुमत्त कोकिल की कलकाकली की तरह गायकका मधुर स्वर होता है, वह गीत सम गुणवाला कहा गया है, जो गीत स्वर घोलनाके प्रकारसे एवं स्पर्शन द्वारा श्रोत्रेन्द्रियको सुखोत्पादनसे, क्रीडा जैली करता है, यह गीत सुललित है-सुकुमार है, यह गीतका आठवां गुण है, ये आठ
(૩) ગાયક જે ગીતને ટુટ (સ્પણ) સ્વરવિશે વડે અલંકૃત કરીને ગાય છે તે ગીતને “અલંકૃત” ગુણથી યુક્ત ગીત માનવામાં આવે છે.
(૪) અક્ષરે અને સ્વરેના સ્કુટ (પષ્ટ) ઉચ્ચારણપૂર્વક ગાયક જે गीत गाय छे, ते तने ' ०यत' शुशवाणु । छे.
(૫) જે ગીત ગાયક દ્વારા ચિચિયારી જેવા અવાજે વિરવર થઈને ગવાય છે તે ગીતને વિષ્ટ કહે છે
(૬) જે ગત વિધૃષ્ટ હોતું નથી તેને અવિધૃષ્ટ ગુણવાળું કહે છે.
(૭) જે ગીત મસ્ત કોયલના જેવા ગાયકના મધુર સ્વર વડે ગવાતું હોય છે તે ગીતને સમગુણવાળું કહે છે.
(૮) જે ગીતમાં ઘુંટાઈ ઘુંટાઈને સ્વર આવતે હેય, અને શબ્દના સ્પર્શ દ્વારા શ્રોત્રેન્દ્રિયને સુખ પ્રાપ્ત થતું હોય, જાણે કે સૂર કોઈ કીડા ખેલી રહ્યો હોય એવું અનુભવ જે ગીતમાં થતું હોય છે તે ગીતને સુલલિત
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे एतद्विरहितं गीतं तु गीतमेव न भवति, तत्तु गीताभासं विज्ञेयम् ॥ २४ ॥ इतोऽन्येऽपि गीतगुणाः सन्ति, तान् प्रदर्शयितुमाह-' उरकंठ' इत्यादि । च-पुन: उरकण्ठ शिरः प्रशस्तम्-उरकण्ठशिरसा द्वन्द्वः, ततः प्रशस्तेन सह तृतीयातपुरुषः । एवं च-उरःप्रशस्तम् , कण्ठप्रशस्तम् , शिरःप्रशस्तमिति पदत्रयं लभ्यते । तत्र-उरसि यदा विशालः स्वरो भवति तदा-उरःप्रशस्तं विज्ञेयम् । यदाच कण्ठे स्वरोयत्तितोऽतिस्फुटितश्च तदा कण्ठयशस्तम् । यदा च शिरसि प्राप्तः स्वरः स चेदानुनासिक्य रहितस्तदा शिरःप्रशस्तम् । यद्वा-उर:-कण्ठशिरस्तु कफरहिनेषु सत्सु यत् प्रशस्त गीतं भवति, तत् उरकण्ठशिरःप्रशस्तम् । तथा-मृदुकगुण गीतके होते हैं । इन गुणोंसे रहित जो गीत होता है, वह वास्त. विक रूपसे गीत नहीं कहा गया है ॥२४॥
इनसे भी अतिरिक्त और भी गीतके गुण हैं-जो “उरकंठ" इत्यादि गाथा द्वारा प्रकट किये गये हैं
जो गीत उरः प्रशस्त होता है-जब उरःस्थान में स्वर विशाल होता है, तब यह गीत उर प्रशस्त कहा जाता है, कण्ठप्रशस्त जय कण्ठ में स्वरवर्तित होता हुआ अति स्फुट होता है, तब यह गीतकंठ प्रशस्त कहा जाता है, शिरःप्रशस्त-जय शिरमें प्राप्त स्वर अनुनासिकसे रहित होता है, तब वह गीत शिरःप्रशस्त कहा जाता है, अथवा-जय उरः कंठ, शिर ये एकरहित होते हैं, तब उस समय गाये हुए गीतसे जो प्रशस्तता होती है, तब वह गोत क्रमशः उर प्रशस्त कण्ठप्रशस्त एवं शिरःप्रशस्त कहलाता है, ऐसा जानना चाहिये "मृदुकरिभित. અથવા સુકુમાર ગીત કહે છે. આ પ્રમાણે ગીતના આઠ ગુણ સમજવા. આ ગુણથી રહિત જે ગીત હોય છે તેને ખરી રીતે તે ગીતજ કહી શકાય नही. मा सिपाय पीतना भी मने ! ४ छ. “ उरकठ" ઈત્યાદિ ગાથાઓ દ્વારા તે ગુણેને પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે--
જ્યારે ઉરસ્થાનમાં સ્વર વિશાળ હોય છે, ત્યારે તે ગીતને ઉરઃ પ્રશસ્ત કહે છે. જ્યારે કંઠમાંથી નીકળતો સ્વર અતિ સ્કુટ હોય છે, ત્યારે તે ગીતને કંઠપ્રશસ્ત કહે છે. જયારે શિરમાં પ્રાપ્ત સ્વર અનુનાસિકથી રહિત Bય છે, ત્યારે તે ગીતને શિરપ્રશસ્ત કહે છે. અથવા–જ્યારે ઉર, કંઠ અને શિર, આ અંગે એક રહિત હોય છે, તે સમયે ગવાતા ગીતમાં જે પ્રશસ્તતા હોય છે, તે પ્રશસ્તતાવાળા ગીતને અનુક્રમે ઉર પ્રશસ્ત કંઠ પ્રશસ્ત અને શિર પ્રશસ્ત કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम् रिमितपदबद्धम्-मृदुना कोमलेन स्वरेण यद्गीयते तद् मृदुकम् , यत्र अक्षरेषु घोलनया संवरन् स्वरो रगतीव तद् घोलनाबहुलं रिभितम् , पदबद्धम् पदैः= गेयपदैः बद्धम्-विशिष्टरचनया रचितम् पदत्रयस्य कर्मधारयः । तथा च-समतालमत्युत्क्षेपम्-तालः हस्तताल समुत्थः शब्दः, प्रत्युत्क्षेपः-मृदङ्गकोस्यादीनां गौतोपकारकाणां ध्वनिः, नर्तकी पद प्रक्षेपलक्षणो वा, समौ तालप्रत्युत्क्षेपौ यत्र तत् । तथा-सप्तस्वरसीमरम्-सप्तस्वराः सीभरन्ति-अक्षरादिमिः समा भवन्ति यत्र तत् । एवंविधं यद् गीतं गीयते तदेव सुगीतं भवति । इत्थं च उरकण्ठशिरोविशुद्धत्वादयोऽपि गीतगुणा बोध्याः ॥' सप्तस्वरसीभरम्' इत्युक्तम्, तत्र सप्तस्वराः अन्यत्र अनुना प्रकारेणोक्ताः, तथाहि
" अक्स्वरसमं १ पदसमं २ तालसमं ३ लयसमं च गहसमं ५ ।
नीससिओससियसमं ६ संचार समं ७ सरा सत्त ॥ १॥" । पदपद्धम्" जो गाना कोमल स्वरसे गाया जाता है, वह मृदुक है, जहाँ अक्षरों में घोलनासे संचार करता हुआ स्वर खेलता जैसा प्रतीत होता है, वह घोलना बहुल गीत रिभित है, जो विशिष्ट रचनावाले गेय पदोंसे बद्ध होता है, वह गेय पदबद्ध है, जिस गेयमें हस्त तालसे समुत्थ शब्दरूप ताल एवं गीतोपकारक मृदङ्ग कांसी आदिकोंको ध्वनिरूप प्रत्युत्क्षेप अथवा नर्तकीका पद प्रक्षेपरूप प्रत्युत्क्षेप समान होते हैं वह गेय समनाल प्रत्युत्क्षेप है, जिस गेयमें अक्षरादिकों के साथ सात स्वर सम होते हैं-वह गेय सप्तस्वर सीभर है। इस प्रकारसे ये गीतके उरः विशुद्ध आदि गुण होते हैं ॥२५॥
“ मृदुकरिमितपदबद्धम् ॥ २ ॥यन मा सूरे आपाय छ तर म કહે છે. જ્યારે અક્ષરો ઘુંટાવાને કારણે સૂર જાણે કે કીડા કરતો હોય એવું લાગે છે, તે ગીતને રિભિત ગીત કહે છે. જે ગીત વિશિષ્ટ રચનાવાળા ગેય પદે વડે બદ્ધ હોય છે તે ગીતને પદબદ્ધ કહે છે. જે ગીતમાં હાથને તાલ ગીતે પકારક મૃદંગ, કાંસી આદિન નિ રૂપ પ્રત્યક્ષેપ અથવા નર્તકીના પદપ્રક્ષેપ રૂપ પ્રત્યક્ષેપ સમાન હોય છે, તે ગેયને સમતાલ પ્રત્યક્ષેપ કહે છે. જે ગેયમાં (ગીતમાં) અક્ષરાદિની સાથે સાત સ્વર સમ હોય છે, તે गेयने ' स४२५२सीम२' ४ छे.
આ પ્રકારના ગુણવાળું જે ગીત ગવાય છે તેને જ સુગીત કહે છે, આ પ્રકારના ગીતના ઉરવિશુદ્ધિ આદિ ગુણો કહ્યા છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
छाया - अक्षरसमं १ पदसमं २ तालसमं ३ लयसमं ४ ग्रहसमम् ५ । निःश्वसितोच्छ्वसितसमं संचारसमं स्वराः सप्त ॥ १ ॥ इति ।
अयमर्थः - अक्षरसमम् - यत्र दीर्घेऽक्षरे दीर्घः स्वरः क्रियते, हस्ये ह्रस्वः, प्लुते लुतः सानुनासिके सानुनासिकः, तदक्षरसमय् ||१|| पदसमम् - यत् पदं = गीतपदं यत्र स्वरे आनुपाति भवति तत्तत्रैव यदा गीयते तदा पदसमं भवति ॥२॥ तालसमम् - यत्परस्पराभिहतहस्ततालस्वरानुसारिणा स्वरेण गीयते तत्तालसमम् ||३|| लयसमम् श्रङ्गदावद्यन्यतममयेनाङ्गुलीकोशेन समाहते तन्त्र्यादौ स्तस्वरप्रकारः स लयः, तमनुसरता स्वरेण यद् गीयते तद् लयसमम् ||४|| ग्रहसमम् प्रथमतो वंशतन्त्रपादिभियैः स्वरो गृहीतः स ग्रहः, तत्समेन स्वरेण
-
स्थानाङ्गसूत्रे
अन्यत्र सात स्वर इस प्रकार से भी कहे गये हैं- जैसे - " अक्खरसमं १ पदसमं " इत्यादि ।
जिस गेप में दीर्घ अक्षर पर दीर्घ स्वर. हस्व अक्षर पर हस्व स्वर, प्लुत अक्षर पर प्लुत स्वर एवं सोनुनासिक अक्षर पर सानुनासिक स्वर किया जाता है, वह अक्षरसम स्वर है, जो गीतपद जिस स्वरमें अनुपाति होता है-गाने योग्य होता है, वह पदसम होता है, जो परस्पर अभिहत हस्ततालके स्वर के अनुसारी स्वरसे गाया जाता है, यह तालसम है, शृंगके बने हुए या लकड़ीके बने हुए किसी एक अङ्गुली कोश से तन्त्री आदि के बजाने पर जो स्वर निकलता है, वह लप है, उस लपको अनुसरण करनेवाले स्वर से जो गेय गाया जाता है, वह लयसम है ४. जो स्वर पहिले वंश तंत्री आदिसे मिला लिया
અન્યત્ર સાત સ્વર આ પ્રમાણે પણ કહ્યા છે " अक्खरसमं पदसमं " इत्याहि
(૧) જે ગેયમાં દીઘ અક્ષર પર દીર્ઘ સ્વર, હસ્વ અક્ષર પર હસ્વ સ્વર, દ્યુત અક્ષર પર વ્રુત સ્વર, અને સાનુનાસિક અક્ષર પર સાનુનાસિક સ્વર કરાય છે તે અક્ષર સમસ્વર ગીત કહેવાય છે.
(૨) જે ગીતપદ જે સ્વરમાં અનુપાતિ હૈાય છે—ગાવા ચાગ્ય હોય છે તે સ્વરમાં ગવાય તે તેને પદસમ કહે છે.
(૩) જે ગીત પરસ્પર અભિહત હસ્તતાલના સ્વરાનુસારી સૂરે ગાવામાં આવે છે, તે ગીતને તાલસમ કહે છે.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
(૪) શિંગડામાંથી બનેલી અથવા લાકડાના બનેલા કાઇ એક અ'ગુલી કાશ વડે તત્રી આદિને વગાડવાથી જે સ્વર નીકળે છે તેને લય કહે છે. તે લયનું અનુસરણ કરનારા સ્વરથી જે ગીત ગવાય છે તેને લયસમ કહે છે.
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम्
६३१ यद् गीयते तद् ग्रहसमम् ॥५॥ निःश्वसितोच्छ्वसितसमम्-निःश्वसितोच्छसितमानमनतिक्रमेण यद् गेयं तद् निःश्वसितोन्छसितसमम् ॥६॥ संचारसमम्वंशतन्यादिष्वेव अगुली संचारसमं यद् गीयते तत् संचारसमम् ॥७॥ एवमेते सप्त स्वरा भवन्ति । अत्रेदं बोध्यम्-एकोऽपि गीतस्वरोऽक्षरपदादिभिः सप्तभिः स्थानः सह समत्वं प्रतिपद्यमानः सप्तविधत्वं भजते, अतोऽक्षरसमादयः सप्तस्वरा भवन्तीति । अत्र तु सूत्रोपान्ते 'तन्तिसमं तालसमं ' इति गाथया सप्तस्वरा उच्यन्ते इति बोध्यम् । तथा-गीते यः सूत्रबन्धः सोऽष्टगुण एव कर्तव्य इति तानाह- निदोसं' इत्यादि-निर्देपिम्-' अलियमुक्घायजणयं' जाता है और बादमें फिर उसी स्वर जैसे स्वरसे जो गाना गाया जाता है, वह ग्रहसम है। निश्वास उच्छासके प्रमाणको उल्लंघन नहीं करके जो गेय गाया जाता है, वह नि:श्वसितोच्छ्यसितसमहै ६ । वंशतन्त्री आदिके ऊपरही अंगुलीको फेरने के साथ २ जो गाना गाया जाता है, यह संचारसम है ७। इस प्रकारसे ये सात स्वर होते हैं। यहां यह समझना चाहिये-एक भी गीत स्वर अक्षर पद् आदि सात स्थानोंके साथ समताको पाता हुआ सप्त प्रकारताको प्राप्त होता है, इसलिये अक्षसम आदि सात स्वर कहे गये हैं। यहां सूत्रके उपान्त में "तन्ति. समं तालसमं" इस गाथा द्वारा तो सात स्वर कहे गये हैं। तथागीतमें जो सूत्रबन्ध है, यह आठ गुणोंचालाही करने के योग्य हैये आठ गुण "निदोसं” इत्यादि गाथा द्वारा इस प्रकारसे प्रकट किये
(૫) જે સ્વર પહેલાં વાંસની વાંસળી આદિ સાથે મેળવી લેવામાં આવે છે, અને ત્યાર બાદ તે સ્વર જેવા જ સ્વર વડે જે ગીત ગવાય છે, તેને ગ્રહેસમ ગીત કહે છે.
(૬) નિઃશ્વાસ ઉછૂપાસના પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના જે ગીત ગવાય છે તેને “નિશ્વસિતોછવસિત સમ” કહે છે.
(૭) વાંસળી આદિ વાદ્યો પર આંગળીનું સંચરણ કરીને જે ગીત ગવાય છે તેને સંચરણસમ કહે છે. આ પ્રકારના આ સાત સ્વર હોય છે. અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે કઈ પણ ગીત સ્વર, અક્ષર, પદ આદિ સાત સ્થાનની સાથે સમતાને પામતું થયું સપ્તપ્રકારતા પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી જ अक्षरसम मा सात प्रा२॥ २५२। ४ा छे. ही सूत्रने पाते "तन्तिसमं तालसमं" मा ॥था द्वारा ते सात २५२ ४ामा माया छ.
- તથા ગીતમાં જે સૂત્રબન્ધ હોય છે તે આઠ ગુણવાળો હોય છે. તે मा गुणे “ निहोसं" पत्याहि गाथा द्वारा 24 प्रमाणे ४८ ४२यामा આવ્યા છે
श्री.स्थानांगसूत्र:०४
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
स्थानाङ्गसूत्रे इत्यादि द्वात्रिंशदोषरहितम् १, सारवत्-विशिष्टयुक्तम् २, हेतुयुक्तम्-गीता. नामर्थवोधोऽनायासेन श्रोतृणां भवत्विति हेतुमुपलक्ष्य यद् रचितं गीतं तत्, प्रसादगुणयुक्त मित्यर्थः ३, अलङ्कृतम्-उपमाघलङ्कारयुक्तम् ४, उपनीतम् उपनयनिगमनयुक्तम्-उपसंहार - युक्तमित्यर्थः ५, सोपचारम्-क्लिष्टविरुद्धलज्जास्पदार्थावाचकं सानुपास वा गीतम् ६, मितम्-अतिवचनविस्तररहितंसंक्षिप्ताक्षरमित्यर्थः ७, तथा-मधुरम्-माधुर्यगुणसमन्वितम् – सुश्राव्यशब्दार्थगये हैं-" अलियनुयघायजग" के अनुसार जो गीत ३२ दोषोंसे रहित होता है, वह निदेष गुण वाला गीत है, जो गीत विशिष्ट अर्थले यक्त होता है, वह "सारवत्" गुणवाला गीत है, जो गीत इस अमि. प्रायसे कि श्रोताओंको गीतका अर्थज्ञान सरलतासे हो जाय रचा जाता है, ऐसा वह प्रप्ताद गुणयुक्त गीत हेतुयुक्त गीत है, जो गीत उपमा आदि अलंकारों से युक्त होता है, वह अल कृत गीत है, जो गीत उप नय और निगमनसे युक्त होता है, वह उपनीत गीत है। उपनय
और निगमनसे यहां उपसंहार अर्थ किया गया है। जो गीत क्लिष्ट अर्थका विरुद्ध अर्थका और लज्जास्पद अर्थका वाचक नहीं होता है, वह अथवा अनुपास युक्त जो गीत होता है, वह सोपचार गीत हैजो गीत अतिवचनके विस्तारसे रहित है-अर्थात् संक्षिप्त अक्षरोंसे होता है, वह मित गीत है-जो गीत माधुर्य गुणसे युक्त होता है, वह
" अलियमुबघायजणयं " मा ४थन अनुसार २ गीत ३२ हाथी રહિત હોય છે તેને નિર્દોષ ગુણવાળું ગીત કહે છે. જે ગીત વિશિષ્ટ અર્થઘી युत डाय छ तर “ सारवत् ” सारयुत शुशुपाणु गीत ४ छे श्रोतासाने ગીતના અર્થનું જ્ઞાન સરળતાથી પ્રાપ્ત થઈ જાય, એવા હેતુપૂર્વક રચાયેલા પ્રસાદગુણયુક્ત ગીતને હેતુયુક્ત ગીત કહે છે. જે ગીત ઉપમા આદિ અનં. કારથી યુક્ત હોય છે તેને અલંકૃત ગીત કહે છે. જે ગીત ઉપનય અને નિગમનથી યુક્ત હોય છે તેને ઉપનીત ગીત કહે છે. ઉપનય અને નિગ. મનનો અર્થ અહીં ઉપસંહાર લેવામાં આવ્યો છે. જે ગીત કિલષ્ટ અર્થન, વિરૂદ્ધ અર્થનું અને લજજાસ્પદ અર્થનું વાચક હોતું નથી, તેને સોપચાર ગીત કહે છે અથવા અનુપ્રાસયુક્ત જે ગીત હોય છે તેને સોપી ૨ ગીત કહે છે. આ ગીત અતિવચનથી (નકામા વિસ્તારથી) રહિત હોય છે એટલે કે સંક્ષિપ્ત અક્ષરોવાળું જે ગીત હોય છે તેને મિતગીત કહે છે. જે ગીત માધુર્ય ગુણથી
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम् मित्यर्थः ८, एतादृशं यद्गीतं तदेव गानयोग्यं भवति ॥२६॥ अथ यदुक्तं त्रीणि वृत्तानीति तान्याह-' सम० ' इत्यादि । यत्र वृत्ते चतुर्यपि चरणेषु समान्यक्षराणि भयन्ति तद्वृत्तं समम् १, यत्र वृत्ते प्रथमतृतीययोद्वितीयचतुर्थयोश्च चरणयोः समान्याक्षराणि भवन्ति तदर्घतमम् २, तथा-यत्र वृत्ते सर्वत्र चतुर्षपि चरणेषु अक्षराणां वैषम्यं भवति तदत्तं विषमम् । एते त्रय एव वृत्तप्रकारा भवन्ति, चतुर्थ वृत्तं तु नोपलभ्यते॥२७॥ तथा-भणितयः भाषाः संस्कृताः प्राकृताच द्विविधाः द्विषकारा एव आख्याताः उक्ताः । एताः ऋषिभाषिताः, अतएव प्रशस्ता: भाषा वोध्याः । अतएव एताः स्वरमण्डले पडूजादि सर समूहे गीयन्ते ॥२८॥ अत्र गीत मधुर गुण युक्त है, एसा जो गीत होता है वही गाने के योग्य होता है ॥ २६ ॥ जो ३ वृत्त कहे गये हैं वे इस प्रकारसे हैं-जिस वृत्तमें चारों चरणों में-प्तमान अक्षर होते हैं-ऐसा वह वृत्त समवृत्त कहा गया है, जिस वृत्तमें प्रथम और तृतीय चरणों में एवं द्वितीय और चतुर्थ चरणों में समान अक्षर होते हैं, यह अर्ध समवृत्त है, जिस वृत्तमें चारों चरणों में अक्षरों को विषमता रहती है, वह वृत्त विषमवृत्त है, ये तीनही वृत्तके प्रकार होते हैं-चौथा वृत्त उपलब्ध नहीं होता है। ॥२७॥ भणिति दो प्रकारकी होती है-भणिति शब्दका अर्थ भाषा है, संस्कृत भाषा और प्राकृत माषा ये दोनों भाषाएँ ऋषियों द्वारा कही गई हैं-इसलिये ये भाषाएँ प्रशस्त भाषाएँ हैं। इसलिये ये षड्ज आदि स्वरसमूहके बीचमें गाई जाती हैं ॥ २८ ॥ યુક્ત હોય છે તેને મધુરગીત કહે છે. આ આઠ ગુણેથી યુક્ત જે ગીત હેય છે, એ જ ગાવાને યોગ્ય હોય છે.
હવે વૃત્તના ત્રણ પ્રકાર પ્રકટ કરવામાં આવે છે– (૧) સમવૃત્ત–જે વૃત્તમાં ચારે ચરણોમાં સમાન અક્ષરો હોય છે તે વૃત્તને સમવૃત્ત કહે છે. (૨) અર્ધસમવૃત્ત–જે વૃત્તમાં પહેલા અને ત્રીજા ચરણમાં અને બીજા અને ચેથા ચરણમાં સમાન અક્ષરે હેય છે તે વૃત્તને અર્ધસમવૃત્ત કહે છે. (૩) વિષમવૃત્ત–જે વૃત્તના ચારે ચરણોમાં અક્ષરોની સંખ્યા વિષમ (અસમાન) હોય છે તે વૃત્તને વિષમવૃત્ત કહે છે. વૃત્તના આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર છે.
ભણિતિ એટલે ભાષા. તે ભણિતિના બે પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) સંસ્કૃત ભાષા, અને (૨) પ્રાકૃત ભાષા. આ બને ભાષાએ ઋષિઓ દ્વારા કહેવામાં આવી હોવાને લીધે પ્રશસ્ત છે, તે કારણે તેમને વહૂજ આદિ સ્વર સમૂહમાં
स्था-८०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
६३४ गीतविचारः प्रस्तुतः, अतः कीदृशी स्त्री कथं गायति ? इति पृच्छति- केसी गायइ ' इत्यादिना कीदृशी स्त्री मधुरं मधुरस्वरेण गायति ? च-पुनः कीदृशी स्त्री खरं-खरस्वरेण रूक्षं-रूक्षस्वरेण च गायति ? कीदृशी स्त्री चतुरं-चातुर्येणगीतशास्त्रोक्तयथाविधिस्वरविधानेन गायति ? कीदृशी च स्त्री पिलम्बमन्थरस्वरेण गायति ? कीदृशी च स्त्री द्रुतं द्रुतस्वरेण गायति ? ॥२९॥ कीदृशी स्त्री पुनः विस्वरंचिकृतं स्वरं कृत्वा गायति । उत्तरयति-'सामा' इत्यादिना। व्याख्या स्पष्टा । नवरं-पिङ्गला-कपिला इति ॥ ३० ॥ सप्तस्वरसीभरम् ' इति
“केसी गायइ महुरं" इत्यादि यहां गीतका विचार प्रस्तुत है, अतः कैसी स्त्री किस प्रकारसे गाती जाती है, इस बातको पूछनेके अभिप्रायसे शिष्य प्रश्न करता है-हे भदन्त कैसी स्त्री मधुर स्वरसे गाती है ? कैसी स्त्री खर स्वरसे गाती है ? कैसी स्त्री रूक्ष स्वरसे गाती है ? कैसी स्त्री गीत शास्त्रोक्त यथाविधि स्वर विधान से गाती है ? कैसी स्त्री मन्थर स्वरसे गाती है ? कैसी स्त्री द्रुत स्वरसे गाती है ? और कैसी स्त्री विकृत स्वर करके गाती है ? । २९॥ इत्यादि प्रश्नोंकासमाधान निमित्त सूत्रकार कहते हैं-" सामा गायइ महुरं” इत्यादि।
श्यामा स्त्री मधुर स्वरसे गाना गाती है, काली स्त्री खर और रुक्ष स्वरसे गाना गाती है, गौरी स्त्री चतुर गीत शास्त्रोक्त यथाविधि खर विधानसे गाती है, कानी स्त्री मन्थर (विलम्ब) स्वरसे गाती है, और अन्धी स्त्री द्रुत ( जल्दी २ ) स्वरसे गाती है ॥३०॥ आपामा मावे छ. “ केसी गायइ महुर" त्याहीत अधि२ या હાવાથી કઈ સ્ત્રી કયા પ્રકારે ગાય છે તે જાણવાને માટે શિષ્ય નીચે પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે-“હે ભગવન ! કેવી સ્ત્રી મધુર સ્વરે ગાય છે? કેવી સ્ત્રી પર (કર્કશ) સ્વરે ગાય છે? કેવી સ્ત્રી રૂક્ષ સ્વરે ગાય છે? કેવી સ્ત્રી શાસ્ત્રોક્ત વિધિ અમારી ગાય છે? કેવી સ્ત્રી મથર સ્વરે ગાય છે? કેવી સ્ત્રી કુત સ્વરે ગાય છે? અને કેવી સ્ત્રી વિકૃત સ્વર કરીને ગાય છે?
___ प्रश्नाने उत्तर सूत्रधारे “सामा गायइ महुरं" त्यादि स्त्री દ્વારા નીચે પ્રમાણે આપે છે–સ્થામા–સ્ત્રી મધુર સ્વરે ગીત ગાય છે. કાળી આ ખર અને રૂક્ષ સ્વરે ગીત ગાય છે. ગોરી સ્ત્રી શાસ્ત્રોક્ત પદ્ધતિથી ગીત ગાય છે. કાણી સ્ત્રી મન્થર (વિલખ) સ્વરે ગાય છે, અને આંધળી સ્ત્રી કત (જલ્દી જલદી) સ્વરે ગીત ગાય છે. તથા કપિલા સ્ત્રી વિસ્વરે ગીત ગાય છે,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १४ सप्तस्वरनिरूपणम्
६३५
यदुक्तम्, तत्र सप्तस्वराः के ? इत्याकाङ्क्षायामाह - ' तंति समं ' इत्यादि । तन्त्री समम् - तन्त्री = वीणा, तस्याः शब्देन समं तुल्यं मिलितं वा गेयम् । एवमग्रेऽपि गेयमिति सम्बन्धनीयम् । तालसममित्यारभ्य संचारसमम् इत्यन्तं पदषट्कं पूर्वं व्याख्यातम् । गेवस्वरयोरनर्थान्तरत्वादाह -' सरा सत्त' इति । इत्थं सप्त स्वरा बोध्या - इति भावः ||३१|| सम्प्रति समस्तं स्वरमण्डलं संक्षेपेणाह - 'सत्त सरा' इत्यादि । षड्जादयः सप्तस्वरा विज्ञेयाः, ग्रामाश्च त्रयः, मूच्र्छनाश्व एकविंशतिः, तता तन्त्री तानो भण्यते, तत्र पइजादिषु स्वरेषु प्रत्येकं सप्तभिस्तानैर्गीयते इत्यतः सप्ततन्त्रीकायां त्रि तन्त्रीकायां वा वीणायां कण्ठेनापि चा सप्तस्वर सीभरम् " ऐसा जो कहा गया है- सो सात स्वर कौनसे हैं - इस प्रश्न के उत्तर में सूत्रकार कहते हैं-" तंतिसमं " इत्यादि जो गेय वीणा के शब्द के तुल्य होता है, या वीणाके शब्द के साथ मिला होता है, वह गेप तन्त्रीसम है । इसी प्रकार से गेयका सम्बन्ध आगे के पदोंके साथ भी कर लेना चाहिये-ताल सम गेयसे लेकर संचार सम तके पदोंकी पापा जैसी पहिलेकी गई है वैसीही जानना चाहिये ॥ ३१ ॥ गेय और स्वर में अभिन्नता होने से सूत्रकार कहते है --
66
(1
सरा सत्त " - इत्यादि इस प्रकार से ये सात स्वर हैं - तीन ग्राम हैं, और २१ मूच्छनाएँ हैं । तथा ४९ ताने हैं। षड्ज आदि स्वरोंमें से प्रत्येक स्वर सात तानों से गाया जाता है, इस प्रकार सात तन्त्रिकावाली सप्तस्वरसीभरम् આ કથન દ્વારા જે સાત સ્વરા કહેવામાં આવ્યા છે, તે સાત સ્વરા કયા કયા છે ?
66
""
या प्रश्न उत्तर भायता सूत्रार डे छे ' त'तिसम " इत्यादि જે ગેય (ગીત) વીણાના શબ્દ જેવુ હાય છે અથવા જે ગીત વીણાના સૂર સાથે મળેલુ' હાય છે તે ગીતને તંત્રીસમગેય કહે છે. એ જ પ્રમાણે ગેયના સખધ પછીનાં પદો સાથે પણ સમજી લેવા જોઇએ. ' ताससमगेय ' थी લઈને ‘ સંચારસમગેય' પર્યન્તના પદોની વ્યાખ્યા આગળ જે પ્રમાણે આપવામાં આવી છે એ જ પ્રમાણે અહીં પણ ગ્રહણુ કરવી જોઈએ.
सरासत्त
ગેય અને સ્વરમાં અભિન્નતા હોવાથી સૂત્રકાર કહે છે કે “ ઈત્યાદિ—આ પ્રકારના સાત સ્વર છે, ત્રણ ગ્રામ છે, અને ૨૧ મૂર્ચ્છના છે, તથા ૪૯ તાન છે. ષડૂજ આદિ જે સાત સ્વર કહ્યા છે તેમાંના પ્રત્યેક સ્વર સાત તાન વડે ગવાય છે. આ પ્રકારે સાત તારવાળી વીણામાં અથવા
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
""
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
स्थानाङ्गसूत्रे गीयमाना एकोनपश्चाशदेव ताना भवन्ति । इत्थमिदं स्वरमण्डलं समाप्तम् सम्पूर्णम् ॥३२।। इति स्वरमण्डलं समाप्तम् ।। स० १४ ॥
भाने हि कायक्लेशो भवति, स च लौकिकः कायक्लेशः, स पूर्वसूत्रे मोक्तः, अधुना लोकोत्तरं कायक्लेशमाह -
मूलम्-सत्तविहे कायकिलेसे पण्णते, तं जहा-ठाणाइए १ उक्कुडुयासणिए २ पडिमठाई ३, वीरासणिए ४ णेसजिए ५, दंडाइए ६, लगंडसाई ७ ॥ सू० १५ ॥
छाया-सप्तपिधः कायक्लेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-स्थानातिगः १, उत्कुटुकासनिकः २, प्रतिमास्थायो ३, वीरासनिकः ४, नैषधिकः ५, दण्डायतिकः ६, लगण्डशायी ७ ॥ सू० १५ ॥
टीका-सत्तविहे ' इत्यादि
कायक्लेशः-कायस्य शरीरस्य क्लेशः खेदः-बायतपोविशेषः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-स्थानातिगः-स्थानं कायोत्सर्गादिकमतिशयेन गच्छतीति स्थानावीणामें अपया तीन तन्त्रिकावाली वीणामें कण्ठसे भी गाई जाती ताने ४९ ही होती हैं ।। ३२ ।।
इस तरहसे यह स्वरमण्डल समाप्त हुआ ॥ सूत्र १४ ॥
गान में जो कायक्लेश होता है, यह लौकिक कायक्लेश होता है, और यह लौकिक कायस्लेश इस पूर्वके सूत्र में प्रकट ही किया जा चुका है-अतः अब जो लोकोत्तर कायक्लेश है उसे सूत्रकार प्रकट करते हैं___"सत्तविहे कायकिलेसे पण्णत्ते " इत्यादि । सूत्र ॥ १५॥ टोकार्थ-बाह्यतपो विशेषरूप जो कायक्लेशहै-वह सात प्रकारका कहा गया है, जैसे स्थानातिग १ कायोत्सर्ग आदिरूप स्थानको जो अच्छी ત્રણ તારવાળી વણામાં ગવાતાં તાન ૪૯ જ છે અને કંઠથી ગવાતાં તાન પણ ૪૯ છે, આ પ્રકારે સ્વરમંડળનું નિરૂપણ અહીં કરવામાં આવ્યું છે. જે સૂ. ૧૪
ગાયનમાં જે કાયકલેશ થાય છે તેને લૌકિક કાયકલેશ કહી શકાય. તે લૌકિક કાયકલેશનું નિરૂપણ આગલા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂવકાર લે કોત્તર કાયકલેશનું નિરૂપણ કરે છે.
“सत्तविहे कायकिलेसे पण्णत्ते" त्याટીકાઈ–બાહ્ય વિશેષ રૂપ જે કાયકલેશ છે તેને સ્થાનાતિગ આદિ સાત પ્રકારે કહ્યા છે. કાર્યોત્સર્ગ આદિ રૂપ સ્થાનની જે સમ્યક રીતે આરાધના કરે છે તેમને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था० ७ सू० १५ लोकोत्तरकायक्लेशनिरूपणम् ६३७ तिग:-कायोत्सर्गकारीत्यर्थः । कायक्लेशे निर्दे श्ये कायक्लेशवतो निर्देशो धर्मधर्मिणोरभेदोपचाराद् बोध्यः । एवमग्रेपि । 'स्थानातिदः' इतिच्छायापलेस्थानमति ददातीति विग्नहः । ' स्थानायतिकः ' इतिच्छाया पक्षे तु स्थानार्थम् आयतिः-आ-समन्तात् यतिः यत्नो यस्य स तथा । अर्थस्तूभयत्र कायोत्सर्गकारीत्येव ॥१॥ उत्कुटुकासनिकः-उत्कुटु कासनम्-पुतस्य भूमावलगनेन उपवेशनम् , तत् अस्त्यस्येति-उत्कुटुकासनिकः ॥२॥ प्रतिमास्थायी-भिक्षुपतिमाकारी ॥३॥ वीरासनिकः-वीरासनम्=निरालम्बेऽपि सिंहासनोपविष्टवद् भून्यस्त तरहसे करता है-ऐसा कायोत्सर्गकारी स्थानातिग है, यहाँ यद्यपि कायक्लेश निर्देश्य है, परन्तु कायक्लेशयालेका जो निर्देश्य किया गया है, वह धर्म और धर्मिके अभेद उपचारसे किया गया है। इसी प्रकारका कथन आगेके सूत्रों में उत्कुटुकासनिक आदिकों में भी जानना चाहिये " ठाणाइए" की संस्कृत छाया जब स्थानातिगके बजाय स्थाना. तिद् अथवा स्थानायतिक ऐसी हाती है, तब यहां भी " कायोत्सर्ग कारी" ऐसाही अर्थ होता है " उत्कुटु कासनिक" जिस बैठनेमें दोनों पुत जमीन पर नहीं लगते हैं, इस प्रकारसे बैठनाइसका नाम उत्कुटुक है, यह उत्कुटुक जिसको होता है, वह उत्कुटुकासनिक है २ भिक्षु प्रतिमाका जो सेवन करनेवाला होता है, वह प्रतिमा स्थायी है, अर्थात् अभिग्रह में रहने वाला है आलम्बन के विना भी जो जमीन पर चरणोंको टेक कर बैठा जाता है, જે કાયકોશ સહન કરવો પડે છે તેને સ્થાનાતિગ કાયાકલેશ કહે છે. અહીં જો કે કાયકલેશને નિર્દેશ થયેલ છે છતાં પણ અહીં જે કાયકલેશવાળાને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યા છે તે ધર્મ અને ધર્મમાં અભેદના ઉપચારની અપે. લાએ કરવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રકારનું કવન ઉત્કટાસનિક આદિ પદમાં પણ સમજવાનું છે. ___ " ठाणाइए" मा ५४नी. सकृत छाया स्थानाति से સ્થાનાતિદ” અથવા “સ્થાનાયતિક” લેવામાં આવે તો પણ તેમને અર્થ “योत्सरी " थाय छे.
(૨) ઉત્કટકાસનિક–જે આસનમાં બન્ને પુત (કુલા) જમીનને અડકે નહીં એવી રીતે ઉભડક આસને બેસવામાં આવે છે તે આસનને ઉકુટુક કહે છે. આ પ્રકારના આસને બેસનારના કાયકલેશને ઉકુટુકાસનિક કાયકલેશ કહે છે. (૩) પ્રતિમા સ્થાયી–ભિક્ષુપ્રતિમાની આરાધના કરનારને પ્રતિમા સ્થાયી કહે છે. તેને કાયકલેશને પ્રતિમા સ્થાયી કાયકલેશ કહે છે. (૪) વીરાસનિક– કઈ પણ જાતના અવલંબન વિના, ચરણને ભૂમિ પર ટેકવીને જે આસને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
स्थानाङ्गसूत्रे चरणं मुक्तनानुकपुपवेशनम् , तदस्त्यस्येति तथा ॥४॥ नैपधिका-निषद्या-आसनविशेषः, सा समपादपुता १, गोनिषद्या २, हस्तिशुण्डिका ३, पर्यङ्का ४, अर्धपर्यङ्का ५ । चेति पञ्चविधा, एतदर्थः पञ्चमस्थानस्य प्रथमोद्देशे नवमसूत्रे द्रष्टव्यः । तया यश्चरति सः ॥ ५॥ दण्डायतिका-पादानादि प्रसारणेन दण्डवस्पाती ।। ६॥ तथा-लगण्डशायी-लगंडवक्रकाष्ठम्, तद्वच्छयनशीलः । अयं भावः-मस्तक पाण्यादिभागानां भूमिसम्बन्धेन पृष्ठस्य च तदसम्बन्धेन शयन शीलः ॥७॥ एते यद्यपि पूर्व पञ्चमस्थानस्य प्रथमोद्देशे व्याख्यातपायास्तथापि विनेपानां सौकर्थिमत्रापि किंचिद् व्याख्यात इति ॥ सू० १५ ।। वह बीरासन है, इस वीराप्सनमें बैठने वालेका आकार कुर्सीके जैसा हो जाता है, यह आसन जिसको होताहै, यह वीरासनिक है, निषद्या नाम आसन विशेषका है, यह आसन विशेषरूप निषद्या-समपाद पुता १' गोनिषद्या २' हस्तिशुण्डिका ३' पर्पङ्का '४' और अर्ध पर्यडाके भेदसे ५' पांच प्रकारकी होतीहै, इनका अर्थ पंचम स्थान के प्रथम उद्देशमें नौवें सूत्रमें देख लेना चाहिये. इस निषद्यासे जो रहता है, वह नैषधिक है, दण्डायतिक-पादान आदिके पसारनेसे जो दण्डके समान हो जाना होता है वह दण्डायतिक है, लगण्डशायी-मस्तक और पाणी आदि भागोंको भूमिमें लगाकर और पृष्ठ भागको भूमिमें नहीं लगाकर जो शपन करनेके स्वभावयाला होता है, वह लगण्डशायी બેસવામાં આવે છે તે આસનનું નામ વીરાસન કહે છે. આ આસને બેસનારને આકાર ખુરશીના જે હેય છે. આ વીરાસનિકને જે કાયકલેશ થાય છે તેનું નામ વીરાસનિક કાયકલેશ છે.
(૫) મૈષધિક–નિષદ્યા એક આસન વિશેષનું નામ છે. તેના નીચે प्रमाणे पाय १२ ४ा छ-(१) सभाधुता, (२) निषधा, (3) स्तिशु , (४) ५५ । मने () अ५य 1. भ. पांये प्रारना भासन વિશેનું વર્ણન પાંચમાં સ્થાનના પહેલા ઉદ્દેશાના નવમાં સૂત્રમાં આપવામાં આવ્યું છે, તે ત્યાંથી વાંચી લેવું. આ નિષદ્યા રૂપ આસન વિશેષમાં બેસનારને નૈષવિક કહે છે. તે નૈષઘિકને જે કાયકલેશ સહન કરવું પડે છે તેને ૌષવિક કાયકલેશ કહે છે.
(૯) ડાયતિક–પાદાને ફેલાવવાથી જે દંડના જેવા આકારનું આસન થઈ જાય છે તે આસને બેસનારને દંડાયતિક કહે છે. તેને જે કાયકલેશ સહન કરવું પડે છે તેનું નામ દંડાયતિક કાયકલેશ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० १६ मनुष्यलोकवचधर पर्वतादिनिरूपणम्
६३९
पूर्वोक्तं कायक्लेशरूपं तपो मनुष्यलोके एव भवतीति मनुष्यलोकं तत्र तान् वर्षधरपर्वतादींश्च परूपयति-----
मूलम् - जंबुद्दीवे दीवे सत्तवासा पण्णत्ता, तं जहा-भरहे १, एरवए २, हेमवए ३, हेरन्नवए ४ हरिवासे ५, रम्मगवासे ६, महाविदेहे ७| जंबुद्दीवे दीवे सत्त वासहरपवया पण्णत्ता, तं जहा - चुल्ल हिमवंते १, महाहिमवंते २ निसढे ३, नीलवंते ४, रुप्पी ५, सिहरी ६ मंदरे ७| जंबुद्दीपे दीवे सत्त महानईओ पुरस्थाभिमुहीओ लवणसमुदं समप्पेंति, तं जहा - गंगा १ रोहिता २ हिरी ३ सीता ४ परकंता ५ सुवण्णकूला ६ रत्ता ७| जंबुद्दीवे द्दीये सत्त महानईओ पच्चत्थाभिमुहीओ लवणसमुद्दे समप्पेंति, तं जहा - सिंधू १ रोहितंसा हरिकंता २३ सीतोदा नारीकंता ५४ रुपकूला ६ रत्तवई ७ ॥ १ ॥ धायइसंडदीवपुरस्थिम णं सत्तवासा पण्णत्ता, तं जहा - भर हे १ जाय महाविदेहे ७ | धायइसंडदयपुरत्यिमद्धे णं सत्त वासहरहै, ये यद्यपि पहिले पंचम स्थान के प्रथम उद्देशमें व्याख्यातप्राय हुए हैं- फिर भी यहां जो पुनः इन पर कुछ कुछ प्रकाश डाला गया है, यह शिष्यजनों को बोध होने के निमित्त डाला गया है | सूत्र १५ ॥
(७) सगळंउशायी—भस्त भने खेडी आहि लागोने लूभि पर भा વીને અને પૃષ્ઠ ભાગના ભૂમિને સ્પર્શ ન થાય એવી રીતે શયન કરવાના જેના સ્વભાવ હાય છે, તેને લગડશાયી કહે છે. તે લગ’ડાયીના કાયલેશને લગડશાયી કાયકલેશ કહે છે. આ આસનાનું પાંચમાં સ્થાનના પહેલા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન થઇ ચૂકયુ છે, છતાં પણ અહીં તે આસન પર ફરી પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યા છે. તે શિષ્યાને બેધ આપવાને નિમિત્તે पाडवानां भाव्यो है. ॥ सू. १५ ॥
જ
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
स्थानाङ्गसूत्रे पवया पण्णत्ता, तं जहा - चुल्लहिमवंते १, जाव मंदरे ७| धायइसंडदविपुरस्थिमद्धे णं सत्तमहानईओ पुरत्थाभिमुहीओ कालोयसमुद्दे समुपैति तं जहा - गंगा १ जाच रत्ता ७ धायइसंदीपुरस्थिमद्धे णं सत्त महानईओ पञ्चत्थाभिमुहीओ लवसमुदं समप्पेंति, तं, जहा- सिंधू १ जाव रत्तवई ७ ॥ २ ॥ धायइसंडदीयपच्चस्थिमन्द्वे णं सत्त वासा एवं चेव, णवरंपुरस्थाभिमुहीओ लवणसमुदं समप्र्पति, पच्चत्थाभिमुहोओ कालोयं समुदं समप्र्पति । सेसं तं चैव ॥ ३ ॥ पुक्खरवरदीपुरस्थिमद्धे णं सत्त वासा तहेव, णवरं पुरस्थाभिमुहीओ पुक्खरोदं समुद्धं समप्येति पच्चत्थाभिमुहीओ कालोदं समुदं समप्पेंति । सेसं तं चैव ॥ ४ ॥ एवं पच्चत्थिमद्धे वि, नवरं पुरस्थाभिमुहीओ कालोदं समुदं समप्र्प्पति । सवत्थ वासा वासहरपवया इओ य भाणिवा ॥ सू० १६ ॥
15
छाया --- जम्बूद्वीपे द्वीपे सप्त वर्षाणि मज्ञप्तानि तथथा - भरतम् १, ऐरवतम् २, हैमवतम् ३, हैरण्यवतम् ४, हरिवर्षम् ५, रम्यकवर्षम् ६, महाविदेहः यह पूर्वोक्त कायक्लेशरूप तप मनुष्य लोक में ही होता है, इसलिये अब सूत्रकार मनुष्य लोककी और मनुष्यलोक गत वर्षधर पर्वत आदिकोंकी प्ररूपणा करते हैं- “ जंबुद्दीवे दीवे सत्त वासा पण्णत्ता सूत्रार्थ - जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें सात वर्ष क्षेत्र कहे गये हैं- जैसे भरत क्षेत्र १, ऐरवत क्षेत्र २, हैमवत क्षेत्र ३, हैरण्यवत क्षेत्र ४, हरिवर्ष क्षेत्र ५, रम्पक આગલા સૂત્રમાં જે કાયકલેશ રૂપ તપનું નિરૂપણ કર્યું' તેને સદ્ભાવ મનુષ્યલેાકમાં જ હાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર મનુષ્યલેાકની અને મનુષ્યાકના વર્ષધર પવતા આદિની પ્રરૂપણા કરે છે.
""
'जंबुद्दीवे दीवे सत्तवासा पण्णत्ता " इत्यादि -
सूत्रार्थ-भूद्वीप नामना द्वीपमा सात वर्षक्षेत्र ह्यांछे – (१) भरतक्षेत्र, (२) भरपतक्षेत्र, (3) डैमपतक्षेत्र, (४) डेरएयपतक्षेत्र, (4) हर्षिक्षेत्र (4)
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था० ७ १० १६ मनुष्यलोकवर्षधरपर्वतादिनिरूपणम् ६४१ ७। जम्बूद्वीपे द्वीपे सप्त वर्षधरपर्वताः प्राप्ताः, तद्यथा- द हिमवान् १, महा. हिमवान् २, निषधः ३, नीलवान् ४, रुक्मी ५, शिखरी ६, मन्दरः ७. जम्बू. द्वीपे द्वीपे सप्त महानयः पूर्वाभिमुख्यो लवणसमुद्रं समर्पयन्ति, तबधा-गङ्गा १, रोहिता २, हीः ३, सीता ४, नरकान्ता ५, सुवर्णकूला ६, रक्ता ७) जम्बूद्वीपे द्वीपे सप्त महानद्यः, पश्चिमाभिख्यो लवणसमुद्रं समर्पयन्ति, तद्यथा-सिन्धुः १, वर्ष क्षेत्र ६, महाविदेह क्षेत्र ७, जम्बूद्वीपमें सात वर्षधर पर्यंत कहे गये हैं। जैसे-क्षुद्र हिमवान् १, महा हिमवान २, निषध ३, नीलवान् ४, शिखरी ६, और मन्दर ७, जम्बूदीप नामके दीपमें सात महानदियां कही गई है जो पूर्वाभिमुखी होकर लवणसमुद्र में जाती हैं। जैसेसिन्धु १, रोहितांशा २, हरिकान्ता ३, सीतोदा ४, नारीकान्ता५, रुक्म. कूला ६, और रक्तावली ७, पौरस्त्पाई धातकीखण्ड द्वीपमें सात वर्ष कहे गये हैं-जैसे-भरत यायत महाविदेह पौरस्त्याई धातकोखण्डदीपमें सात वर्षधर पर्वत कहे गयेहैं-जैसे-क्षुद्र हिमवान् १, महा हिमवान् २, निषध ३, नीलचान् ४, रुक्मी ५, शिखरी ६, पूर्व मन्दर ७, धातकी खण्ड द्वीपमें सात महानदियां पूर्वाभिमुखी होकर कालोदसमुद्र में जाती हैं-जैसे-गङ्गा १, रोहिता २, ही ३, सीता ४, नरकान्ता ५, सुवर्णकूला ६, रक्ता ७, पौरस्त्याई धानको खण्डद्वीपमें सात महानदियां पश्चिमाभिमुखी होकर लवणसमुद्र में जाती हैं-जैसे-सिन्धु १, रोहितांशा २, રમ્યકર્ષક્ષેત્ર, અને (૭) મહાવિદેહક્ષેત્ર
भूद्वीपमा सात वर्ष ५२ ५५ ते आयेा छ-(१) क्षुद्र हिमपान (२) भलिभपान (3) निषध, (४) नासवान (५) शिमरी, (६) मने भन्४२ (७)
જંબુદ્વીપમાં સાત મહાનદીઓ કહી છે, જે પૂર્વમાં વહીને લવણસમુ. द्रने मणे छ. तमना नाम मा प्रभार छ-(३) सिंधु, (२) तिial, (3) Rstral, (४) साता , (५) नारीsird!, (६) २५भसा भने (७) २४तापती
ધાતકીખંડ દીપના પૂર્વાર્ધમાં સાત વર્ષ ક્ષેત્ર કહ્યાં છે-ભરતથી લઈને મહાવિદેહ પર્યન્તના સાત ક્ષેત્રે અહીં ગ્રહણ કરવા. ધાતકીખંડ દ્વિીપના પૂર્વાર્ધમાં સાત વર્ષ ધર પર્વતે આવેલા છે–(૧) શુદ્ર હિસવાન (૨) મહા भियान (3) निषध, (४) नासवान् (५) २४भी, (६) शिमरी भने (७) पू भन्द२.
ધાતકીખંડ કપમાં સાત મહાનદીઓ પૂર્વમાં વહીને કાલિદ સમુદ્રને
मजे . तमना नाम-(१) , (२) शडिता, (3) ही, (४) सीता (५) न२४ता, (१) सुपादा मने (७) २४ता. याती' दीपना पूर्वाधना આ સાત મહાનદીએ પશ્ચિમ તરફ વહીને લવણુ સમુદ્રને જઈ મળે છે– स्था०-८१
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे रोहितांशा २, हरिकान्ता ३, सीतोदा ४, नारीकान्ता ५, रुक्मकूला ६, रक्ताचती ७ ॥१॥ धातकीखण्डद्वीपपौरस्त्याः खलु सप्त वर्षाणि प्रजातानि, तद्यथाभारतं १ यावद् महाविदेहः ७) धातकीखण्डद्वीपपौरस्त्याः सप्त वर्षधरपर्वताः मज्ञताः, तद्यथा-क्षुद्रहिमवान् १ यावद् मन्दर ७ धातकीखण्डद्वीपपौरस्त्या? खलु सप्त महानधः पूर्वाभिमुख्यः कालोदसमुद्रं समर्पयन्ति, तद्यथा-गङ्गा १, यावद रक्ता ७ धातकीखण्डद्वीपपौरस्त्या? खलु सप्त महानद्यः पश्चिमाभिमुख्यः लवणसमुद्रं समर्पयन्ति, तद्यथा-सिन्धुः १, यावद् रक्तावती ७ धातकीखण्डद्वीपपाश्चात्यादै खलु सप्त वर्षाणि एवमेव, नवरं पूर्वाभिमुख्यो लवणसमुद्रं समर्पयन्ति, पश्चिमाभिमुख्यः कालोदं समुद्रं समर्पयन्ति । शेषं तदेव ॥३॥ पुष्करवरद्वीपार्द्धपौरस्त्याः खलु सप्त वर्षाणि तथैव, नवरं पूर्वाभिमुख्यः पुष्करोदं समर्पयन्ति, हरिकान्ता ३, सीतोदा ४, नारीकान्ता ५, रुक्मकूला ६, रक्तायती ७, पाश्चात्या धातकी खण्डमें सात वर्ष क्षेत्र-भरत क्षेत्र १, ऐरवत क्षेत्र २, हैमयत क्षेत्र ३, हैरण्यवत क्षेत्र ४, हरि वर्ष क्षेत्र ५, रम्पकवर्षक्षेत्र ६,
और महाविदेह क्षेत्र ७, कहे गये हैं-यहां जो पूर्वाभिमुखी सात नदियां हैं, वे लवण समुद्रमें जाती हैं, और जो पश्चिमाभिमुखी सात महानदियां हैं, वे कालोदसमुद्र में जाती हैं। बाकीका और सय कथन पूर्व जैसा ही जानना चाहिये पौरस्त्यार्थ पुष्करयरद्वीपार्धमें सात सात वर्ष पूर्वोक्त नामवाले ही कहे गये है, यहाँ जो पूर्वाभिमुखी नदियां हैं वे पुष्करोद. समुद्र में जाती हैं, और जो पश्चिमाभिमुखी नदियां हैं वे कालोदसमुद्र में जाती हैं । चाकीका और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है। इसी तरहका (१) सिंधु, (२) तिial, (3) ७R-ता, (४) सातारा, (५) नारीन्ता (९) २३॥ भने (७) २४तावती.
ધાતકીખંડ દ્વીપને પશ્ચિમાઈ માં નીચે પ્રમાણે સાત વર્ષ ક્ષેત્ર છે— (१) सरतक्षेत्र, (२) २५त क्षेत्र, (3) भक्तक्षेत्र, (४) २५५५तक्षेत्र, (५) (૬) રમ્યકર્ષક્ષેત્ર અને (૫) મહાવિદેહક્ષેત્ર. અહીં જે પૂર્વમાં વહેતી મહા નદીઓ કહી છે તે લવણસમુદ્રમાં જઈ મળે છે, અને પશ્ચિમ તરફ વહેતી સાત મહાનદીએ કાલેદ સમુદ્રમાં જઈ મળે છે. બાકીનું સમસ્ત કથન આગળના કથન પ્રમાણે સમજવું. પુષ્કરવરદ્વીપાઉંના પૂર્વ ભાગમાં સાત સાત વર્ષ ક્ષેત્રનાં નામે ઉપર પ્રમાણે જ સમજવા. અહીં જે મહાનદીઓ પૂર્વ તરફ વહે છે, તેઓ પુષ્કરોદ સમુદ્રમાં જઈ મળે છે અને જે મહાનદીઓ પશ્ચિમ તરફ વહે છે, તેઓ કાલેદ સમુદ્રમાં જઈ મળે છે. બાકીનું સમસ્ત કથન પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે જ સમજી લેવું. એજ પ્રકારનું કથન તેના પશ્ચિમાઈ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टोका स्था०७ सू०१७ कुलकरादिनिरूपणम् । पश्चिमाभिमुरुपः कालोदं समुद्रं समर्पयन्ति । शेषं तदेव ॥४॥ एवं पाश्चात्याऽपि, नवरं पूर्वाभिमुख्यः कालोदं समुद्रं समर्पयन्ति, पश्चिमाभिमुख्यः पुष्करोदं समुद्रं समर्पयन्ति । सर्वत्र वर्षाणि वर्षधरपर्वताः नद्यश्च भणितव्याः ॥ सू० १६॥
टीका-'जंबुद्दीचे दीये' इत्यादि। व्याख्या निगदसिद्धा । नवरं समर्पयन्ति, समुद्रे मिलन्तीत्यर्थः । स० १६ ॥
मनुष्यक्षेत्राधिकारात् सम्मति तत्सम्बन्धित्वेन अतीतायामुत्सपिण्याम् अस्यामवसर्पिण्यांच जाताना कुलकराणाम्,एतदवसर्पिणी समुत्पन्नकुलकरभार्याणाम्, आगमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां समुपत्स्यमानानां कुलकराणाम्, वृक्षाणां, नीतीनाम्, चक्रवर्ति सम्बन्धिनामेकेन्द्रियपश्चेन्द्रियरत्नाना, दुष्पमासुषमालक्षणस्य च वक्तव्यतां चतुर्मिः सूत्रैराह
मूलम्-जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे तीयाए उस्सप्पिणीए सत्त कुलगराहुत्था, तं जहा-मित्तदामे १ सुदामे २ य सुपासे ३ य सयंपभे ४। विमलघोसे ५ सुघोसे ६ य, महाघोसे ७ य सत्तमे ॥ १॥ जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए सत्त कुलगरा होत्था, तं जहा-पढमित्थविमलवाहण १ चक्खुम २ जसमं ३ चउत्थमभिचंदे ४॥ तत्तो य पसेणई ५ पुण, मरुदेवे ६ चेवनाभी ७ य ॥ १॥ एएसि णं सत्तण्हं, कुलगराणं सत्त भारियाओ हुत्था, तं जहा-चंदजसा १ चंदकथन पाश्चात्या में भी जानना चाहिये. विशेषता यहाँ ऐसी हैं-कि जो यहां पूर्वाभिमुखी नदियां हैं, वे कालोदसमुद्र में जाती हैं, और जो पश्चिमामुखी नदियां हैं, वे पुष्करोदसमुद्र में जाती हैं। सर्वत्र वर्ष वर्षधर पर्वत, और नदियां कह लेना चाहिये "समर्पयन्ति" का अर्थ है समुद्र में मिलती हैं | सू० १६ ॥ વિષે પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ આ કથનમાં વિશેષતા એટલી જ છે કે અહીં પૂર્વ તરફ વહેતી નદીએ કાલેદ સમુદ્રમાં જઈ મળે છે અને પશ્ચિમ તરફ વહેતી નદીઓ પુષ્કરદ સમુદ્રમાં જઈ મળે છે સર્વત્ર વર્ષક્ષેત્રે, વર્ષધર ५५ता भने नहायातुं ४थन ४२यु नये. “ समर्पयन्ति " पनी मथ " समुद्रने भणे छ," मेवो थाय छे. ॥ सू. १६ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
स्थानाङ्गसूत्रे कंता २ सुरूव ३ पडिरूव ४ चक्खुमंता ५ य । सिरिकंता ६ मरुदेवी ७, कुलगरइत्थीणनामाइं ॥ २ ॥ जंबुद्दीवे हीवे भारहे वासे आगमिस्साए उस्लप्पिणीए सत्त कुलगरा भधिस्संति, तं जहा-मियवाहण १ सुभोमे २ व सुप्पभे ३ य सयंपभे ४॥ दत्ते ५ सुहुमे ६ सुबंधू ७ य, आगमिस्सेण होस्सइ ॥१॥ विमलवाहणे णं कुलगरे सत्तविहा रुक्खा उवभोगताए हवमागच्छिंसु, तं जहा-मत्तंगया १ य भिंगाय २ चित्तंगा ३ चेव होति चित्तरसा ४। मणियंगा ५ य अणियणा ६ सत्तमगा कप्परुक्खा ७ य ॥१॥ सू० १७ ॥
छाया-जम्बूद्वीपे द्वोपे भारते वर्षे अतीतायां अवसर्पिण्यां सप्त कुलकराः अभवन, तद्यथा-मित्रदामा १, सुदामा २ च, सुपार्श्वश्व ३ स्वयम्प्रभः ४। विमलयोषः ५ सुघोषश्व
मनुष्य क्षेत्रके अधिकारको लेकर अब भूत्रकार मनुष्यक्षेत्र सम्बन्धी होनेसे अतीत उत्सपिणीमें और इस अवसर्पिणीमें उत्पन्न हुए कुलकरोंकी, तथा इस अवसर्पिणी में उत्पन्न हुए कुलकरकी भार्याओंकी, तथा आगामी उत्सर्पिणीकालमें उत्पन्न होनेवाले कुलकरोंकी वृक्षोंकी, चक्रवर्ती सम्बन्धी नीतियोंकी, एकेन्द्रिप, एवं पंचेन्द्रिय रत्नोंकी, और दुषमा सुषमारूप काल की वक्तव्यता चार सूत्रों द्वारा कहते हैं" जंबुदोये दीये भारहे वासे तीयाए उस्सपिणीए" इत्यादि सू०१७ ॥ सूत्रार्थ-जम्बूदीप नामके द्वीपमें भरतवर्ष अतीत उत्सर्पिणीकालमें सात
મનુષ્યક્ષેત્રને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે તેથી હવે સૂત્રકાર મનુષ્યક્ષેત્રમાં જેને સદભાવ છે એ પા ભૂતકાલિન ઉત્સપિણમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને આ અવસર્પિણીમાં ઉત્પન્ન થયેલા કુલકરોની તથા આ અવસર્પિણીમાં ઉત્પન્ન થયેલી કલકરોની ભાર્થીઓની, તથા આગામી ઉપણ કાળમાં ઉત્પન્ન થનારા કુલ કરેની, વૃક્ષોની, ચક્રવતી સંબંધી નીતિઓની, એકેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય રતની અને દુષમા સુષમા રૂપ કાળની વક્તવ્યતાનું ચાર સૂત્રો દ્વારા નિરૂપણું ४२ छे." जंबुद्दीचे दीये भारहे वासे तीयाए उस्सप्पिणीए " त्या
સૂવાર્થ-જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપના ભરતવર્ષમાં અતીત ઉત્સપિકાળમાં નીચે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ७ सू० १७ कुलकरादिनिरूपणम् ६ महाघोषश्च ७ सप्तम : ॥१॥ जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे अस्यामयसपिण्याम् सप्त कुलकराः अभवन् , तद्यथा-प्रथमोऽत्र विमलवाहनः १ चक्षुष्मान २ यशस्वान् ३, चतुर्थोऽभिचन्द्रः ४। ततश्च प्रसेनजित् ५ पुनमरुदेवश्चैव ६ नाभिश्च ७ ॥१॥ एतेषां खलु सप्तानां कुलकराणां सप्त भार्या अभवन्, तबथा-चन्द्रयशाः १, चन्द्रकान्ता २ सुरूपा ३, प्रतिरूपा ४ चक्षुःकान्ता ५ च । श्रीकान्ता ६ मरुदेवी ७ कुलकरस्त्रीणां नामानि ।।२।। जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे आगमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां सप्त कुलकरा भविष्यन्ति, तद्यथा-मितवाहनः १ सुभौमश्च २ सुप्रभश्च ३ स्वयंप्रभः ४। दत्तः ५ मूक्ष्मः ६ मुबन्धुथ ७ आगमिष्यति भविष्यति ॥१॥ विमलवाहने खलु कुलकरे सप्तविधा वृक्षा उपभोग्यतया हव्यमागच्छन् तद्यथा-मत्ताङ्गकाश्च १ कुलकर हुए हैं। जैसे-मित्रदाना १, सुदामा २, सुपार्श्व ३, स्वयंप्रभ ४, विमलघोष ५, सुघोष ६, ओर सप्तम महाघोष ७।१।। ___जम्बूद्वीपमें भरतवर्ष में इस अवसर्पिणीमें सात कुलकर हुए हैंजैसे-विमलवाहन १, चक्षुष्मान २, यशस्थान ३. अभिचन्द्र ४, प्रसेनजित् ५, मरुदेव ६, और नाभि ७ इस सात कुलकरोंकी सात भार्याएँ हुई हैं-जिनके नाम इस प्रकार से हैं-चन्द्रयशा १, चन्द्रकान्ता २, सुरूपा ३, प्रतिरूपा ४, चक्षुकान्ता ५ श्रीकान्ता ६, एवं मरुदेवी ७-२
जम्बूद्रोपमें भरतवर्ष में आगामी उत्सर्पिणी में सात कुलकर होगे-- जिनके नाम इस प्रकार से हैं-मितवाहन १. सुमौम २, सुप्रम ३, स्वयंप्रभ ४, दत्त ५, सूक्ष्म ६, और सुबन्धु ७, विमलयाहन कुलकरके होने पर सात प्रकार के वृक्ष उपभोग्य रूपसे काममें आये-जैसे-मत्ताङ्गक १, प्रभार सात सय २६ गया छ-(१) भित्रामा, (२) सुदामा, (3) सुपाव (३) २५ प्रल, (५) विभा५, (६) सुधाष भने (७) माधोप. । १ ।
જબૂદ્વીપના ભરતવર્ષમાં આ અવસર્પિણી કાળમાં સાત કુલકર થઈ गया छे. तेमन नाम या प्रमाणे ता--(१) विमान, (२) शुष्मान, (3) यशस्थान, (४) ममियन्द्र, (५) प्रसेनति (6) भरुहे५ मन (७) नाम આ સાત કુલકરેની સાત ભાર્થીઓનાં નામ આ પ્રમાણે હતાં–(૧) ચન્દ્રયશા (२) यन्द्रान्ता, (3) सु३५१, (४) प्रति३५।, (५) यन्ता , (६) श्रीstral मन (७) म२३वी. । २ ।
જ ખૂદ્વીપના ભરતવર્ષમાં આગામી ઉત્સપિકાળમાં આ સાત કુલકરે थशे--(१) मितवाडन, (२) सुलोम, (3) सुप्रन, (४) २५य प्रस, (५) हत्त (९) सूक्ष्म भने (७) सुमधु.
વિમલવાહન કુલકરના સમયમાં સાત પ્રકારના વૃક્ષે લોકોને ઉપગ્ય રૂપે કામ આવ્યા. તે સાત પ્રકારનાં વૃક્ષોનાં નામે આ પ્રમાણે સમજવા–
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४६
स्थानाङ्गसूत्रे भृङ्गाश्च २ चित्राश्चैव ३ भवन्ति चित्ररसाः ४। मण्यङ्गाश्च ५ अनग्नाश्च ६ सप्तमकाः कल्पवृक्षाश्च ७॥ १।' सू० १७ ॥
टीका-'जंबुद्दीवे दीवे इत्यादि
अतीतायामुत्सपिण्यां मध्य जम्बूद्वीपस्थ भारतवर्षे मित्रदामादयः सप्त कुलकरानीतिमर्यादाकराः अभवन् । वर्तमानायामवसपिण्यां जम्बूद्वीपस्थमारतवर्षे विमलबाहनादयः सप्तकुलकरा अमवन् । विमलवाहनादीनां कुलकराणां क्रमेण चन्द्रयशाः प्रभृतयः सप्त भार्या अभवन् । जम्बूद्वीपस्थभारते वर्षे आगामिन्यामुत्सपिण्यां मित्रवाहनादयः सप्त कुलकरा भविष्यन्ति । तदाह-'मियवाहणे सुभोमे य' इत्यादिना । अर्थः स्पष्टः। नवरम्-'आगमिस्सेण' आमिष्यति भविष्यति काले । तथा-विमलवाहने प्रथमकुलकरे वर्तमाने सप्तमकारका वृक्षा उपभोग्यतया तात्कालिकमनुष्याणां भोजनाद्युपभोगसंपादकतया हव्यमिति वाक्यालकारे आगच्छन्-उदपद्यन्त, तद्यथा-पत्ताङ्गका:-मत्त-मदो-हर्षः, तत्कारणभूतः भृङ्ग २, चित्रा ३, चित्ररस ४, मण्यङ्ग ५, अनग्न ६, और कल्पवृक्ष ७ तात्पर्य इसका ऐसा है कि अतीत उत्सपिणो में मध्य जम्बूद्वीप में स्थित भरतवर्ष में मित्रदाम आदि कुलकर नीतिमर्यादाके कर्ता हुए, जम्बूद्रोपस्य भरतवर्ष में वर्तमान अवसर्पिणीमें विमलवाहनादि सात कुलकर हए विमलवाहनादिक कुलकरोंकी क्रमशः चन्द्रयशा आदि सात भार्याएँ हई हैं । जम्बूदोपस्थ भरतवर्ष में आगामी उत्सर्पिणी में मित्रवाहनादिक सात कुलकर होंगे। प्रथम कुलकर विमलयाहनके रहने पर सात प्रकारके कल्पवृक्ष तात्कालिक मनुष्याँके भोजन आदि उपभोगके संपा. दक हुए मत्तानक हर्षके कारणभूत पेय पदार्थ यहां मत्त शब्दसे गृहीत हए हैं। अथवा-आनन्दजनक पेय वस्तु ही अवयच जिनका है, ऐसे (१) भत्तin४, (२) ६, (3) यिain, (४) त्रिस, (५) भ९५, (६) અનગ્ન અને (૭) કલ્પવૃક્ષ. આ સૂત્રોને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે
નીતિમયદાના સ્થાપનારને કુલકર કહે છે. અતીત ઉત્સપિકાળમાં મધ્ય જ બૂઢીપના ભરતવર્ષમાં મિત્રદામ આદિ સાત કુલકરે થયા હતા. જબૂદ્વીપના ભરતફર્ષમાં વર્તમાન અવસર્પિણીકાળમાં વિમલવાહન આદિ સાત કલક થઈ ગયા છે તે વિમલવાહન આદિ સાત કુલકરની સાત ભાર્યા. ઓનાં નામ અનુક્રમે ચન્દ્રયશા વગેરે હતા. જબૂદ્વીપમાં આવેલા ભરતવર્ષમાં આગામી ઉત્સર્પિણીકાળમાં મિત્રવાહન આદિ સાત કુલકરે થશે.
વિમલવાહન કુલકરના કાળમાં રહેતા લોકોને જનાદિ ઉપભેગને માટે ઉપયોગી એવાં સાત પ્રકારના કલ્પવૃક્ષેની પ્રાપ્તિ થઈ.
(૧) મત્તાંગક-આનંદજનક પેય પદાર્થો અહીં “મા” પદ વડે ગૃહીત થયા છે. અથવા આનંદદાયક પિય વસ્તુ જ જેમના અવયવે છે એવો આન,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ७ सू० १७ कुलकरादिनिरूपणम्
૭
पेयपदार्थ इह मशब्देनोच्यते, तस्य अङ्गकाः हेतुभूताः, अथवा मर्त्त = आनन्दजनके पेयवस्तु, तदेवाङ्गम् = अवयवो येषां ते तथा आनन्दमदपेयपदार्थदायका - वृक्षा इत्यर्थः । भृङ्गाः = मृङ्गारादिविविधपात्रदायका वृक्षविशेषाः २। चित्राङ्गाः = विविधमाल्यसम्पादका वृक्षाः ३ चित्ररसाः - चित्राः = मधुरादिभेदभिन्ना अनेक. रूपा रसा येभ्यः समुपलभ्यन्ते तथाभूताः ४ । मध्यङ्गाः - मणीनाम् = मणिमयभूषणानाम् अभूताः = हेतुभूता मण्यङ्गाः, अथवा पणयोऽङ्गानि येषां ते तथा - मणिमयभूषणदायकाः ५। अनग्नाः = विविधवस्त्रदायकाः वृक्षाः । वस्त्रप्रदानेन जनानां नग्नत्यपरिहरणात् अनग्नेति संज्ञा बोध्या ६। तथा कल्पवृक्षाः उक्तव्यतिरिक्तानां सकल मनोरथानां पूरका वृक्षविशेषाः । एते सप्तापि कल्पवृक्षा युगजनानामुपभोगपूरकाः विमलवाहननामप्रथम कुलकरसमये प्रादुर्भूता इति विज्ञेयम् ॥ ० १७ ॥ आनन्ददायक पदार्थ के देनेवाले जो वृक्ष हैं, वे मत्ताङ्गक हैं । विविध प्रकारके भृङ्गर आदि पात्रोंके देनेवाले जो वृक्ष विशेष हैं, वे यहां भृङ्ग शब्द से लिये गये हैं । विविध माल्योंके सम्पादक जो वृक्ष विशेषहैं वे चित्राङ्ग शब्दसे लिये गये हैं । मधुरादि भेदसे भिन्न अनेक रस जिनसे प्राप्त होते हैं वे यहां चित्र शब्द से लिये गये हैं । मणिमय भूषणोंके जो कारण होते हैं वे, अथवा मणिमय भूषणोंके देनेवाले जो होते हैं वे वृक्ष यहां मण्ङ्ग शब्द से लिये गये हैं । विविध वस्त्रोंके देनेवाले जो विविध वृक्ष हैं, वे अनग्न शब्द से लिये गये हैं । इनकी अनग्न ऐसी संज्ञा इसलिये हुई है, कि ये वस्त्रोंके देनेसे मनुष्योंकीं नग्नताको दूर करते हैं । उक्त इन वृक्षोंसे भिन्न जो वृक्ष सकल मनोरथोंके पूरक होते हैं ये कल्पवृक्ष हैं। ये सात प्रकार के कल्पवृक्ष युग जनोंके उपभोगके દદાયક પદાર્થો ઉત્પન્ન કરનારા વૃક્ષેને મત્તાંગક કહે છે. (ર) વિવિધ પ્રકારના ભૃગાર આદિ પાત્ર આપનારાં વૃક્ષને ભૂવૃક્ષો કહે છે. (૩) વિવિધ માલાએ જેમાંથી બને છે એવાં વૃક્ષોને ચિત્રાંગ વૃક્ષો કહે છે (૪) જે વૃક્ષો મધુરાદિ વિવિધ રસેના પ્રદાતા હોય છે તેમને ચિત્રરસ કહે છે. (૫) મણિમય ભૂષણેામાં જેએ કારણભૂત હાય છે તેમને, અથવા મણિમય ભૂષા દેનારાં જે વૃક્ષો હાય છે તેમને અહી’ ‘ મધ્યગ ' પદ્મ વડે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે (૬) વિવિધ વસ્ત્રો પ્રદાન કરનારા વૃક્ષાને 'अन' यह द्वारा ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. તેમને અનગ્ન કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ મનુષ્યાને વસ્ત્રનું પ્રદાન કરીને તેમની નગ્નતાને ઢાંકવામાં મદદરૂપ બને છે. (७) ने वृक्षों समुदा मनोरथ पूर्णा रनाश होय हे च्छित वस्तु आप નારાં હાય છે, તે વૃક્ષોને કલ્પવૃક્ષેા કહે છે. આ સાતે પ્રકારના કલ્પવૃક્ષે તે
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे सष्वपि कुलकरेषु सत्यपराधे कस्पचिद् दण्डो भवति इति दण्डनीतिमाह
मूलम्-सत्तविहा दंडनीई पण्णता, तं जहा-हकारे १, मकारे २, धिक्कारे ३, परिमासे ४, मंडलबंधे ५, चारए ६, छविच्छेए ७॥ सू० १८ ॥
छाया-सप्तविधा दण्डनीतिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-हकारो १, माकारो २, धिक्कारः ३ परिभाषा ४, मण्डलबन्धः ५, चारकः ६ छविच्छेदः ७ ॥ सू० १८॥
टीका-'सत्तविहा ' इत्यादि
दण्डनोतिः-दण्डनम्-दण्ड: अपराधिनामनुशासनं, तत्र, तस्य, तद्रूषा वा नीतिः, दण्डनीतिः, सा सप्तविधा प्रज्ञता । तद्यथा-हकार:- हक ' इत्यधिक्षेपार्थः, पूरक होते है, सो ये सातोंही प्रकारके कल्पवृक्ष विमलवाहन नामके प्रथम कुलकरके समध उत्पन्न हुए कुलकरोंके मौजूद होने पर भी किसीसे अपराध हो जाता है, और उसका दण्ड दिया जाता है, अतः दण्ड नोति कहते हैं ॥ सू० १७ ॥ __“सत्त विहा दण्डनीई पण्णता" इत्यादि ॥ सू० १८ ॥ टीकार्थ-दण्डनीति सात प्रकारकी कही गई है। जैसे १ हकार,२ माकार, ३ धिकार, ४ परिभाषा, ५ मण्डलयन्ध, ६ चारक और छविच्छेद ७। ___ अपराधियों को अनुशासित करना इसका नाम दण्ड है, दण्डकी, अथवा दण्डरूप जो नीति है, वह दण्डनीति है, यह दण्डनीति सात प्रकारको जो पूर्वोक्त रूपसे कही गई है, सो उसका तात्पर्य ऐसा हैયુગના લકેના ઉપભોગની સામગ્રી પૂરી પાડનારાં હતાં. આ સાતે પ્રકારના કલ્પવૃક્ષોની ઉત્પત્તિ વિમલવાહન નામના પહેલા કુલકરના સમયમાં થઈ હતી કે સૂ ૧૭ !
કુલકરે મૌજૂદ હોય ત્યારે પણ કઈને કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા અપરાધ થઈ જાય છે. અપરાધીને શિક્ષા કરવામાં આવે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર દંડनीतितुंथन ४२ छ." सत्तविहा दंडनीई पण्णत्ता" त्याह-(सू. १८)
नाति ७ प्रारनी ४ी छ-(१) ॐ१२, (२) ४२, (3) वि२, (४) परिभाषा, (५) म ध, (६) या२४ भने (७) ७०वीरह.
અપરાધીઓને શિક્ષા કરવી તેનું નામ દંડ છે. દંડમાં, દંડની અથવા દંડ રૂપ જે નીતિ છે, તેનું નામ દંડનીતિ છે. તે દડનીતિના હક્કાર આદિ પૂર્વોક્ત સાત પ્રકાર કહ્યા છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७सू०१८ दण्डनीतिनिरूपणम्
૬
,
तस्य करणं हकारः, अयं भावः =पथमद्वितीयकुलकरसमये कृतापराधस्य जनस्य दण्डो हकारमात्रमासीत् । तेनैवापराधको हृतसर्वस्यमिय आत्मानं मन्यमानो नापराधस्थाने पुनः प्रवर्तते इति । १ । माकारः - माकरणं माकार:- ' माकुरु ' इति प्रतिषेधार्थकस्य वचनस्य उच्चारणम् । अयं दण्डस्तृतीयचतुर्थकुलकरकाले महत्यपराधे प्रवर्त्तते । सामान्यापराधे तु पूर्वोक्त एव दण्ड इति ॥ २ ॥ धिक्कारःधिगित्यधिक्षेपे, तस्य करण = कथनं धिक्कारः । पञ्चमषष्ठसप्तमकुलकरकाले महअधिक्षेप अर्थ हरु धातु है, इस हक्का करना सो हक्कार है, तात्पर्य यह है कि प्रथम द्वितीय कुलकरके समय जो मनुष्य अपराध करता था, उसके लिये हक्कार मात्र दण्ड था, इस दण्ड से ही वह अपने आपको सब कुछ हर लिया गया है, जिसका ऐसा मानता था और फिर वह अपराध नही करता था १ माकार २ " मा " ऐसा करना इसका नाम माकार है- मत करो इस प्रकारके प्रतिषेधक वचनका उच्चारण करनासो माकार है, यह दण्ड चतुर्थ कुलकरके समय में बड़े भारी अपराधके होने पर दिया जाता था सामान्य अपराध होने पर तो पूर्वोक्त हकार रूपही दण्ड दिया जाता था धिग " - यह शब्द अधिक्षेप अर्थमें आता है । धिक्कारका देना यह धिक्कार है, यह दण्ड पंचम और छठें तथा सातवें कुलकरके समयमें बडे भारी अपराध हो जाने पर प्रचलित
""
९.
(१) ३६२ - " हकू ” ધાતુ અધિક્ષેપ અને વાચક છે. આ હુકૂ કરવેા તેનું નામ હક્કાર છે. “ તમે આવું અનુચિત કાર્ય કર્યું ! ' આ પ્રકારે કહેવું તેનું નામ હક્કર દંડ છે. પહેલા અને ખીજા કુલકરના સમયમાં અપરાધીને હક્કાર દંડ જ દેવામાં આવતા હતા. તે દડને પાત્ર બનનાર વ્યક્તિને એવું લાગતું હતું કે જાણે તેનુ સર્વસ્વ હરી લેવામાં આવ્યું છે. આટલે જ દંડ સહન કરનાર વ્યક્તિ ફરી અપરાધ કરવાની હિંમત કરતી નહી.
(२) भाडार—“भा" या यह निषेधयाय छे, " या प्रास्तु हृत्य नरेश, " આ પ્રકારના પ્રતિષેધક વચનનું ઉચ્ચારણ કરવુ' તેનું નામ ‘મકાર છે. ત્રીજા અને ચેાથા કુલકરના સમયમાં આ પ્રકારના ક્રૂડ પ્રચલિત હતા. ઘણા ભારે અપરાધ કરનારને જ આ દંડને પાત્ર બનવું પડતું હતું. સામાન્ય અપરાધ કરનારને તે ત્યારે પણ હક્કાર દંડ જ દેવામાં આવતા હના.
(3) धिम्म२ -- “ धिग " या धातु अधिक्षेपना अर्थभां वपराय छे. अपराधीने “ ધિકાર છે તને, આવુ' કામ કરતાં તને શરમ પણુ ન આવી ?”, આ પ્રમાણે ધિક્કારવે તેનું નામ ધિકકાર દંડ છે, પાંચમાં, છઠ્ઠા
स्था०-८२
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
स्थानाङ्गसत्रे त्यपराधे धिकारो दण्डः, मध्यमापराधे माकारो दण्डः, जघन्यापगधे तु हक्कारो दण्ड इति बोध्यम् । उपतं च हकारादिविषये - ___ " पदमवीयाणपढमा, तइयचउत्थाण अभिनया बीया।।
पंचम छटुस्स य सत्तमस्स तइया अभिणवा उ ॥१॥" छाया-प्रथमदिनीययोः प्रथमा तृतीय चतुर्थयोरभिनया द्वितीय।।
पश्चमषष्ठयोश्च सप्तमस्य तृतीया अभिनया तु ॥ १ ॥ इति ॥ ३ ॥ तथा-परिभाषा-परिभाषणं परिभाषा-अपराधिनं प्रति — माकुरु ' इत्येवं सकोपकथनम् ॥ ४ ॥ तथा-मण्डलवन्धः-मण्डलं-निर्दिष्टं क्षेत्रं, तत्र बन्धः'नातः प्रदेशाद् गन्तव्य '-मित्याज्ञाकरणम् । यद्वा-पुरुषा मण्डलरूपेणसमुदायरूपेण समुदिता मा भवन्वित्याज्ञा करणं मण्डलबन्धः ॥५॥ चारक:पा मध्यम अपराध में जो माकार रूप ही दण्ड था, एवं जघन्य अपराध में हकार रूप दण्ड था, हकार आदिके विषय में ऐसा कहा गया है
" पढम बीयाण पढमा" इत्यादि ।
अपराधीके प्रति ऐसा कुपित होकर कहना कि तुम अमुक काम मत करो मण्डल नाम क्षेत्रका है, निर्दिष्ट क्षेत्रमें अपराधीको रोक कर रखना यह मण्डल बन्ध है-इस स्थानसे तुम आगे नहीं जारा इस प्रकारकी आज्ञा करना सो यही मण्डल बन्ध है। अथवा-पुरुष मण्डल रूपसे समुदाय रूपसे एकत्रित नहीं हो ऐसी आज्ञा करना सो यह भी मण्डलबन्ध है। अपराधीको कारागारमें डाल देना सो चारक है, અને સાતમાં કુલકરના સમયમાં ઘણે જ ભારે અપરાધ કરનારને આ પ્રકારના દંડને પાત્ર બનવું પડતું તે કુલકરના સમયમાં મધ્યમ અપરાધ કરનારને સાકાર રૂપ દંડને પાત્ર બનવું પડતું અને સામાન્ય અપરાધ કરનારને હકકાર રૂ૫ દંડને પાત્ર બનવું પડતું. હકાર આદિના વિષયમાં એવું કહ્યું છે -पदम बीयोण पंढमा " त्याहि,
(४) " ५५२॥धी प्रत्ये पायमान ५४ने मे तु मा प्रीરનું કૃત્ય મા કર.” ઈત્યાદિનું નામ પરિભાષા દંડ છે.
(૫) મંડલ એટલે ક્ષેત્ર અપરાધીને કેઈ નિર્દિષ્ટ ક્ષેત્રમાં જ રોકી રાખવો તેનું નામ મંડલમબ્ધ છે. “ તમારે આ સ્થાન છેડીને જવું નહીઅમુક મર્યાદિત સ્થાનમાં જ તમારે રહેવું.” આ પ્રકારની આજ્ઞાનું નામ મંડલબબ્ધ છે. અથવા પુરુષ મંડલરૂપે અથવા સમુદાય રૂપે એકત્રિત ન થવું, એવી આજ્ઞાનું નામ મંડલ બન્ધ છે.
(6) ॥५२॥धीन समi ५२। तेनु नाम या२४ ६४ छ,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था. सू. १८ चक्रवतिन एकेन्द्रिपंचेन्द्रियरत्नवर्णनम् ६५१ कारागारः ॥ ६॥ छविच्छेदः-करचरणनासाकोष्ठाद्यवयवकर्त्तनम् ॥ ७॥ परिभाषादयश्च वस्रो दण्डनीतयो भरतस्य काले समभवन् । तदुक्तम्" परिभाषणा उ पढमा मंडलबंधो पुण होइ विइया ।
चारग छपिछेदादि भरहस्य च उबिहा नीई ॥ १॥" छाया-परिभापणा तु प्रथमा मण्डलबन्धः पुनर्भवति द्वितीया ।
चारकश्छबिच्छेदादि भरतस्य चतुर्विधा नीतिः ॥ १ ॥ इति ।मु०१८।।
मलमू-एगमेगस्स णं रन्नो चाउरंतचक्रवहिस्स सत्त एगि: दियरयणा पण्णत्ता, तं जहा-चकरयणे १, छत्तरयणे २, चम्मरयणे ३, दंडरयणे ४, असिरयणे ५, मणिरयणे ६, काकणि. रयणे ७ एगमेगस्स णं रन्नो चाउरंतचक्रवटिस्स सत्त पंचिं. दियरयणा पण्णत्ता, तं जहा-सेणावइरयणे १, गाहावइरयणे २, वड्डइरयणे ३ पुरोहियरयणे ४, इत्थीरयणे ५, आसरयणे ६, हत्थिरयणे ७॥ सू० १९ ॥
छाया-एकस्य खलु राज्ञश्चातुरन्तचक्रवर्तिनः सप्त एकेन्द्रियरत्नानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-चक्ररत्नम् १, छत्ररत्नम् २, चर्मरत्नम् ३, दण्डरत्नम् ४, असिएवं हाथ-पैर, नाक कान आदि अवयवोंका काट लेना सो यह छवि. च्छेद दण्ड है, ये परिभाषा आदि चार दण्डनीतियां भरतके काल में हुई हैं कहा भो है-" परिभासणाउ पढमा" इत्यादि ।
भरतकी मान्यतानुसार ये चार प्रकारकी नीतियां हैं-परिभाषणा मण्डलबन्ध २ चारक ३ और छविच्छेद ॥ सूत्र १८ ।।
" एगमेगस्त णं रन्नो चउरंतचक्क नहिस्स" इत्यादि ॥ सूत्र १९ ॥ सूत्रार्थ-एक २ चातुरन्त चक्रवर्ती राजाके सात एकेन्द्रिय रत्न कहे गये
(૭) અપરાધીને હાથ, પગ, કાન, નાક આદિ અવયવોને છેદી નાખવા तेनु नाम छविच्छे ४ छ.
પરિભાષા આદિ છેલ્લી ચાર દંડનીતિઓ ભારતના કાળમાં પ્રચલિત થઈ ती. युं ५ छ है-"परिभासणाउ पढमा "
ભરતની માન્યતા પ્રમાણે આ ચાર પ્રકારની દંડનીતિઓ છે–
(१) ५२माषा, (२) म १५-ध, (3) या२४ मन (४) छविच्छे ॥ सू. १५ ॥
" एगमेगस्स णं रन्नो चउरंतचक्करदिस्स" त्यादि-(सू. १८) સૂત્રાર્થ–પ્રત્યેક ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી રાજા પાસે સાત એકેન્દ્રિય રત્નો હોય છે. તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
__स्थानाङ्गसूत्रे रत्नम् ५, मणिरत्नम् ६, काकिणीरत्नम् ७। एकैकस्य खलु राज्ञश्चातुरत्नचक्रवर्तिनः सप्त पञ्चेन्द्रियरत्नानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-सेनापतिरत्नम् १, गाथापतिरत्नम् २, वर्द्धकिरत्नम् ३, पुरोहितरत्नम् ४, स्त्रीरत्नम् ५, अशरत्नम् ६ हस्तिरत्नम् ७ ॥सू० १९ ॥
टीका-'एगमेगस्स णं इत्यादि
एकैकस्य-चातुरन्त चक्रवर्तिनो राज्ञः सप्तसंख्यकानि एकेन्द्रियरत्नानि पृथिवीपरिणामरूपाणि रत्नामि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-चक्ररत्नम्-इत्यादि । रत्नत्यं चेषां स्वस्वजातावुत्कृष्टत्वात् । तदुक्तम्___ " रत्नं निगद्यते तच्च जातौ जातौ यदुत्कृष्टम् " इति । एकेन्द्रियरत्नादीनां प्रमाणं त्येवमुक्तं, तथाहि
" चकं छतं दंडो, तिनिवि एयाई वामतुल्लाई। चम्मं दुहत्थदीह, बतीसं अंगुलाई असी ॥ १ ॥ चउरंगुलो मणी पुण, तस्सद्ध चेव होइ वित्पिण्णो ।
चउरंगुलप्पमाणा, सुवन्नवरकागणी नेया ॥२॥" छाया-चक्रं छत्रं दण्डः त्रीण्यप्येतानि व्यामतुल्यानि ।
चर्म द्विहस्त दीर्घ द्वात्रिंशदालानि असिः ॥ १ ॥ चतुरझुलो मणिः पुनस्तस्यादचैव भवति विस्तीर्णः ।
चतुरङ्गुलममाणा सुवर्णवरकाकिणी ज्ञेया ॥ २ ॥ इति । हैं-जैसे-चक्ररत्न १, छत्ररत्न २, चर्मरत्न ३, दण्डरत्न ४, असिरत्न ५, मणिरत्न ६, और काकिणी रत्न ७ ये सब पृथिवीके परिणाम रूप हैं, एवं इन्हें अपनी २ जाति में उत्कृष्ट होनेके कारण रत्न कहा गया है कहा भी है- रत्नं निगद्यते तत्" इत्यादि।
एकेन्द्रिय रत्नादिकोंका प्रमाण ऐसा कहा गया है
"चकं छत्तं दंडो" इत्यादि । सात मेन्द्रिय रत्नन नाम प्रभाए छ-(१) यत्न, (२) छत्रन, (3) यमरत्न, (४) ६२रन, (५) मसि२न, (९) माशुन भने (७) utsel. રત્ન. આ સાતે રને પૃથ્વીના પરિણામ રૂપ હેવાથી તથા પિત પિતાની જાતિમાં સર્વોત્તમ હોવાથી તેમને રત્ન રૂપ કહેવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ छ -" रत्न निगद्यते तत्" इत्याहि.
मेन्द्रिय २त्नागिनु प्रमाण नीय प्रमाणे ४ह्यु छ-" चक्कं उत्तं दंडो" त्या
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०७ सू० २० दुष्षमसुषमपरिज्ञाननिरूपणम्
व्यामतुल्यानि-तिर्यम्बाहुद्यप्रसारणपमाणानि चतुर्हस्तप्रमाणानीत्यर्थः । तथा-प्रत्येकचातुरन्तचकवतिनो राज्ञः सेनापतिरत्नादीनि सप्त पञ्चेन्द्रियरत्नानि बोध्यानि । तत्र-सेनापतिः = सेनानायकः, गाथापतिः = कोष्ठागारनियुक्तः, वकिा रथकारः, पुरोहितः शान्तिकर्मकर्ता । एतेषु चतुर्दशसु रत्नेषु प्रत्येक यक्षसहस्राधिष्ठितं बोध्यमिति ॥ सू० १९ ॥
मूलम् -सत्तहिं ठाणेहिं ओगाढं दुस्तमं जाणेजा, तं जहा-अकाले वरिसइ १, काले ण परिसइ २, असाह पुजति ३, साह न पुजंति ४, गुरुहिं जणो मिच्छं पडिवन्नो ५, मणो. दुहिया ६, वइदहिया ७। सत्तेहि ठाणेहि ओगाढं सुसम जाणेजा, तं जहा अकाले न परिसइ १, काले परिसइ २ अलाह ण पुनंति ३ साह पुनति ४, गुरूहिं जणो सम्म पडिवन्नो ५, मणोसुहिया ६ वई सुहिया ७ ॥ सू० २० ॥
चक्र, छत्र, एवं दण्ड ये तीन रत्न चार होय प्रमाणवाले हैं। तिर्यग फैलाये हुए जो दोनों हाथ है, उनका नाम व्याम है। चर्मरत्न दो हाथ प्रमाण लम्बा है । एवं ३२ अंगुल को तलवार है। चार अंगुलका मणिरत्न है। इसकी चौड़ाई दो अंगुलकी है । काकिणी रत्न भी चार अंगुलका ही है। सेनापति १-सेनानायक, गाथापति-कोष्ठागारका अधिकारी वर्द्धकि-सारथी-रथकार, पुरोहित-शान्ति कर्मकर्ता स्त्रीरत्न ५, अश्वरत्न ६ हस्तिरत्न सात ये सात रत्न पंचेन्द्रिय रत्न हैं । इन१४ रत्नोंमें से प्रत्येक रत्न एक-एक हजार यक्षसे अधिष्ठित होते हैं ।।सू.१९॥ - ચક છત્ર અને દંડ, આ ત્રણ રને ચાર હાથ પ્રમાણુવાળાં છે. તિર્યંગ ફેલાયેલા અને હાથે છે તેમનું નામ વ્યામ છે. ચર્મરત્નની લંબાઈ બે હાથ પ્રમાણુ કહી છે, તલવાર (અસિરત્ન) લંબાઈ ૩૨ આંગળ પ્રમાણ છે. મણિરત્ન ચાર અંગુલ પ્રમાણુ, અને કાકિણી રત્ન પણ ચાર અંગુલ પ્રમાણે માપનું હોય છે. ચતુરન્ત ચક્રવર્તીના સાત પચેન્દ્રિય રત્નો નીચે પ્રમાણે होय -(१) सेनापति, (२) पति-रिने। माघारी, (3) सारथी-- २५४२, (४) पुडित, (५) श्रीरत्न, (६) २५३२ सने (७) स्तिन.
આ પ્રકારના કુલ ૧૪ રતન ચકવતી પાસે હોય છે. આ પ્રત્યેક રત્ન એક-એક હજાર ય વડે અધિષ્ઠિત હોય છે. સૂ. ૧૯
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
,
छाया - सप्तभिः स्थानैरवगाढा दुष्षमां जानीयात् तद्यथा - अकाले वर्षति १, काले न वर्षति २, असाधवः पूज्यन्ते ३, साधवो न पूज्यन्ते ४, गुरुषु जनो मिथ्याप्रतिपन्नः ५ मनोदुःखिताः ६, वाग्दुःखिताः । सप्तभिः स्थानै रवगाढां सुषमां जानीयात् तयथा - अकाले न वर्षति १, काले वर्षति २ असाधयो न पूज्यन्ते २, साधवः पूज्यन्ते ४, गुरुषु जनः सम्यक् प्रतिपन्नः ५ मनः सुखिता ६, वाक्सुखिताः ७ ॥ मु० २१ ।।
9
टीका- ' सतहि ठाणेहि ' इत्यादि
६५४
सप्तभिः स्थानैः=कारणैः दुष्पमाम् = दुष्पमकाले अगाढाम = अवतीर्णाम् उत्कर्षावस्थां प्राप्तां जानीयात्, तद्यथा - अकाले वर्षतीत्यादि । सुगमम् | नवरम्गुरुषु मातापितृर्माचार्येषु जनो-लोको मिथ्या मिध्याभावं विनयभ्रंशं प्रतिपनः = प्राप्तः । मनोदुःखिता मनसो मनसा वा दुःखिता = दुखितत्वं दुःखकारित्थं वा मानसं दुःखमित्यर्थः । वाग्दुःखिता=वाचिकं दुःखमित्यर्थः । तथा-सप्तभिः
" सत्तहिं ठाणेहिं ओगाढं " इत्यादि । सू० २० ॥
टीकार्य - दुष्पमकाल इन सात स्थानोंसे उत्कर्षावस्थावाला होता है। जैसेअकालमें वर्षा होना १, कालमें वर्षा नहीं होना २, असाधुओं की पूजा ही होना ३, साधुओं की पूजा नहीं होना ४, गुरुजनों में मिथ्या भाव रखना ५, मनका दुःखित रहना ६, एवं वाचिक दुःखका होना ७ सुषमा काल इन सात स्थानोंसे उत्कर्षावस्थावाला होता है-जैसेअकाल में वृष्टिका नहीं होना १ समय पर वृष्टिका होना २, असाधुओंकी पूजा-सत्कार नहीं होना ३, साधुजनों की पूजा - सत्कार होना ४, गुरुजनों पर सच्चा भाव होना ५, मनको दुःखित नहीं होता ६, एवं
"सत्तहि ठाणेहिं ओगाढं " त्याहि
ટીકા-દુષમકાળ આ સાત સ્થાનની અપેક્ષાએ ઉત્કર્ષાવસ્થાવાળા હોય છે(१) त्यारे येाग्य अणे ( वर्षा ऋतुभां ) वर्षा थती नथी, (२) साणे वर्षा थाय छे. (उ) मसाधुयोनी चूल थाय छे, (४) साधुओनी पुग्न थती नथी, (૫) ગુરુજના પ્રત્યે મિથ્ય,ભાવ વધતા જાય છે, (૬) મન સંતાપથી યુક્ત રહે છે અને (૭) વાચિક દુઃખના પણુ સદ્ભાવ રહે છે.
સુષમકાળ આ સાત સ્થાનેાની અપેક્ષાએ ઉત્કર્ષાવસ્થાવાળા હોય છે - (१) असे वृष्टितो मलाव (२) उचित समये वृष्टिना सद्भाव. ( 3 ) असा. એના પૂજાસત્કારના અભાવ, (૪) સાધુએના પૂજાસત્કારના સદૂભાવ, (૫) ગુરુજના પ્રત્યે સાચા ભાવના સદ્ભાવ (૬) માનસિક દુઃખને અભાવ અને
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था०७ सू०२० दुष्षमसुषमपरिज्ञाननिरूपणम्
६५५ स्थानः अवगादां सुपमा जानीयात् , तद्यथा-काले न वर्षति इत्यादि सुग. मम् । नवरं-सम्यक् सम्यग्भायं-विनयमिति यावत् ।। मू० २० ॥
दुषमा सुषमालक्षणं कालद्वयं सांसारिकजीवानां क्रमेण दुःखसुखप्रयोजकं भवतीति सांसारिकजीवान प्ररूपयितुमाह
मूलम्-तत्तविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णता, तं जहा- नेरइया १, तिरिक्खजोणिया २ तिरिक्खजोणिणीओ ३, मणुस्सा ४, मणुस्सीओ ५ देवा ६, देवीओ ७ ॥ सू० २१ ॥
छाया--सप्तविधाः संसारसमापनका जीयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नैरपिकाः १, तिर्यग्योनिकाः २, तियग्योनिकाः ३, मनुष्याः ४, मनुष्यः ५, देवाः ६, देव्यः ७ ॥ सू० २१॥
टीका - ' सत्तचिहा' इत्यादिवाचनिक दुःख नहीं होना ७ गुरुजनसे माता पिता एवं धर्माचार्य ये सब गृहीत हुए हैं ।। सू० २० ॥
दुबमा सुषमा ये दोनों काल सांसारिक जीवोंको क्रमशः दुःख, सुखके प्रयोजक होतेहैं-अतः अब सूत्रकार सांसारिक जीवों की प्ररूपणा करतेहैं "सत्त विहा संसार समावनगा जीवा पण्णत्ता" इत्यादि ॥०२१॥
टीकार्थ-संसार समापनक जोव-संसारी जीव-सात प्रकार के कहे गये हैं-जैसे-नैरपिक १, तिर्यग्योनिक २, तिर्यश्चस्त्रियां ३, मनुष्य ४, मनुष्यस्त्रियां ५, देव एवं देवियां ७. यहां तिर्यश्च एवं मनुष्य तथा देवोंमें पुल्लिङ्ग, एवं स्त्रीलिंगके होने से द्विविधता होती है, और नैर(७) पाथि हुमने। मला५. 20 सूत्रमा 'गुरु' ५६ माता, पिता, धर्माया माहिनुपाय छे. ॥ सू० २० ॥
દુષમ અને સુષમકાળ સાંસારિક જીવોને અનુક્રમે દુઃખ અને સુખને અનુભવ કરાવનારા હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર સાંસારિક જીવોની પ્રરૂપણા अरे --"सत्तविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता" त्या--(सू. २१ ) ટીકર્થ–સંસાર અમાપન્નક જીવના (સંસારી જીવના) નીચે પ્રમાણે સાત પ્રકાર કહ્યા छ -(1) नरयिर, (२) तिययानिन२, (3) तिय योनि स्त्री-।, (४) मनुष्य, (५) मनुष्य तिनी स्त्रीमा, (६) हे। मने (७) पी। मनुष्य, तिय"य અને દેવેમાં નર અને નારી જાતિને સદ્ભાવ હોય છે, તે કારણે પ્રત્યેકમાં દ્વિવિધતા બતાવી છે. નારકમાં માત્ર નપુંસકલિંગતા (નાન્યતર જાતિ) જ
श्रीस्थानांगसूत्र:०४
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ स्थानाक्षसूत्रे व्याख्या स्पष्टा । नवरम्-नैरयिकाणामेकविधत्वेन, तिर्यमनुष्यदेवानां प्रत्येकं पुंस्त्री भेदेन द्वैविध्येन, सप्तविषत्वमिति ॥ मु० २१ ।।
संसारिणां संसरणं च आयुर्भेदे सति भवतीति आयुर्भेदं प्ररूपयति
मूलम्-सत्तविहे आउभेए पण्णते, तं जहा-अज्झववसाणं १, निमित्तं २, आहारे ३ चेयणा ४, पराघाए ५। फासे ६ आणापाणू ७। सत्तविहं भिजए आऊ ७ ॥ सू० २२ ॥
छाया -- सप्तविध आयुर्भेदः प्रज्ञप्तः, तद्यथा अध्ययसानम् १ निमित्तम् २ आहारो ३ वेदना ४ पराघातः ५। स्पर्शः ६ आनाणं ७ सप्तविधं भिद्यते आयुः ॥ मू० २२॥ टीका-'सत्तविहे ' इत्यादि
आयुर्भेद:-आयुषो जीवनस्य भेदः-विनाशः सप्तविधः प्रज्ञप्ता, तद्यथाःअध्ययसानं रागस्नेहभयात्मक आत्मपरिणामः १, तथा-निमित्तम् दण्डकशायिकोंमें केवल नपुंसक लिङ्गता होने से एकविधताही होती है-इस प्रकारसे संसारी जीव सात प्रकारके होते कहे गये हैं । सूत्र २१ ।।
संसारी जीवोंका संसारमें परिभ्रमण आयुके होने पर ही होता है, अतः अब सूत्रकार आयुके भेदोंका निरूपण करते हैं___ “सत्तविहे आउभेए पणत्त' इत्यादि सूत्र २२ ॥ __टोकार्थ-आयुका भेद सात प्रकारका कहा गया है-जैसे-अध्यवसान१,निमित्त २, आहार ३, वेदना४,पराघात ५ स्पर्श६और आनप्राण७ __ आयुभेदसे यहां जीवनका विनाश कहा गयाहै, यह जो सात प्रकारका कहा गया है, सो उसका तात्पर्य ऐसा है-राग, स्नेह एवं भयरूप जो સંભવી શકે છે તેથી તેમને એક જ પ્રકાર પડે છે. આ પ્રકારે અહીં સંસારી જીના સાત પ્રકારે બતાવવામાં આવ્યા છે. સૂ. ૨૧ છે
આયુના સદ્ભાવમાં જ સંસારી જીનું સંસારમાં પરિભ્રમણ થાય छ. तेथी के सूत्र४२ भायुमेहानु ( मायुना विनाशनु) नि३५५ ४२ छ--
सत्तविहे आउभेए पण्णत्ते" त्यादि--(सू २२)
આયુના ભેદ સાત પ્રકારના કહ્યા છે. તે પ્રકારો નીચે પ્રમાણે છે-- (१) अध्यवसान, (२) निमित्त, (3) माडा२, (४) वेदना, (५) ५२राघात, (6) २५ भने (७) मानप्रा.
ટીકાર્થ–“આયુ ભેદ” આ પદ દ્વારા આયુને વિનાશ? અહીં અર્થ સમજવાને છે. તે આયુવિનાશના સાત ભેદનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3D
-
-
सुघा रोका स्था० ७ सू० २२ दुष्षमसुषमपरिज्ञाननिरूपणम् ६५७ शस्त्रादीनि २। यद्यप्यनयोरायुभेदं प्रति कारणत्वं, तथापि कारणे कार्योपचारादेवमुक्तम् । आहार:=प्रमाणाधिकभोजनम् ३, वेदना हृदयशुलादिका ४, पराघातःगर्नकूपादिषु पतनम् ५, स्पर्श: कृष्णसर्पादिदंशः ६, आनपाणम्-श्वासोच्छासौश्वासोच्छासनिरोध इत्यर्थ ७, इति सप्तविधं यथा भवति तथा आयुः जीवितं भियते-निच्छिद्यते । अत्रेदं बोध्यम्, अयमायुर्भेदः सोपक्रमायुषामेव भवति न तु निरुपक्रमायुषाम् । ननु येन शतं संवत्सरानायुरुपनिबद्धं, तस्य तदायुषोऽन्तराल
आत्माका परिणाम है, वह अध्यवसान है, दण्डकशास्त्र आदि ये निमित्त हैं । यद्यपि इनमें आयुविनाशके प्रतिकारणता है, परन्तु इन्हें जो स्वयं आयुर्भेदरूप कहा गया है, वह कारण में कार्य के उपचारसे कहा गया है, प्रमाणसे अधिक भोजन करना आहार है, हृदयशूल आदिका नाम वेदना है, गर्तकूप आदिमें गिरना पराघात है, कृष्ण सर्प आदि द्वारा काट लिया जाना स्पर्श है, तथा श्वासोच्छ्वासका निरोध होना इसका नाम आण प्राण है, इन सात प्रकारके कारणोंसे आयुका-जीवि. तका विनाश होता है। यहां इस प्रकार से समझना चाहिये-यह आयुभेद सोपक्रम आयुवालोंकोही होता है निरुपक्रम आयुवालोंको नहीं होता है।
शंका-जिस जीवने १०० बरसकी आयुका चन्ध किया है, और उसकी आयु बोचहीमें समाप्त हो जाती है, तो इससे कृत विनाश રાગ, સ્નેહ અને ભય રૂ૫ આત્માના પરિણામને અધ્યવસાન કહે છે. દંડક શાસ્ત્ર આદિન નિમિત્ત કહે છે. જે તે બને એ યુવિનાશમાં કારણભૂત બને છે, છતાં પણ તેમને પોતાને જ અહીં જે આયુબેદરૂપ કહેવામાં આવ્યા છે તે કારણમાં કાર્યના ઉચ્ચારની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે. પ્રમાણુથી વધારે ખાવું તેનું નામ આહાર (આહર રૂપ કારણ ) છે હથફૂલ આદિનું નામ વેદના (વેદના રૂપ કારણ) છે. કૂવા કે ખાડામાં પડવું તેનું નામ પરાઘાત (પરાઘાત રૂ૫ કારણ ) છે, કાળા નાગ આદિને દંશ (ખ) લાગવે તેનું નામ સ્પર્શ (સ્પર્શરૂપ કારણ) છે અને શ્વાસોચ્છવાસને વિરોધ થવે તેનું નામ આણપ્રાણ (આણપ્રાણ રૂપ કારણ ) છે. આ સાત પ્રકારના કારણોને લીધે આયુને (જીવન) અન્ત આવી જાય છે. અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે આ પ્રકારનો આયુર્ભેદ સોપક્રમ આયુવાળાઓમાં જ સંભવી શકે છે. નિરુપકમ આયુવાળામાં આ પ્રકારના આયુર્ભેદને સદૂભાવ હોતો નથી.
શંકા–ધારો કે કઈ જીવે ૧૦૦ વર્ષના આયુને બન્ચ કર્યો છે. જે તેનું આયુષ્ય વચ્ચે જ સમાપ્ત થઈ જાય, તે એ પ્રકારની માન્યતામાં કૃત. स्था०-८३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्यानाङ्गमचे एवं व्यपगमात् कृतविनाशो, येन च कर्मणाऽऽयुर्विगमस्तत्पत्यापत्त्याऽकृतागमश्च मरतोति कृतनाशाकृतागमप्रसक्तया मोक्षेऽविश्वासथारित्रादायप्रतिश्च स्यात् ?
" कम्मोपकमिज्जइ, अपत्तकालम्मि जइ तो पत्ता !
अकयागमकयनासा, मोक्खाणासासो दोसा ॥१॥" छाया-कर्म उपक्रम्यते अवाप्तकाले यदि ततः प्राप्ताः ।
अकृतागमतताशात् मोक्षानाश्वासतो दोपाः ॥ इति । इति चेत् , आह-वर्षशतभोग्यमपि भक्तं भस्मकव्याधिना समाक्रान्तस्य जनस्याल्पेनैव कालेन भुञानस्य यथा न कृतनाशो न चाकृतागमो भवति, नामका दोष आता है, और अकृतके अभ्यागमका प्रसंग प्राप्त होता है, क्योंकि जो कर्म उसमे नहीं किया है-उससे उसकी आयुका विगम हुआ है, इन दोनों दोषोंके सद्भायसे मोक्षमें अविश्वास और चारित्र आदिमें अप्रवृत्ति जीयको हो जायगी।
"कम्प्रोचक्कमिज्ज" इत्यादि ।
इस गाया द्वारा पही समझाया गया है, कि यदि आयु अकालमें नष्ट हो जाती है, तो इस स्थिति में कृत प्रणाश और अकृताभ्यागम ये दोष उपस्थित होते हैं आदि ।
उ.-सो वरस तक भी खाया जा सके ऐसे भी भोजनको, जिसको भस्मक व्याधि हो गई है, ऐसी व्यक्ति जब एकही चारमें उस भोजनको खा लेता है, तो वह उस भोजनको बहुतही जल्दी पचा जाता है तो વિનાશ નામના દેષને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે અને અમૃતના અભ્યાગમને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે, કારણ કે જે કમ તેણે કર્યું નથી તેના દ્વારા તેની આયુને વિનાશ થયો છે. આ બન્ને પ્રકારના દેના સભાવે કરીને જીવને માક્ષમાં અવિશ્વાસ ઉત્પન્ન થશે અને ચારિત્રાદિની આરાધનાની જીવની પ્રવૃત્તિ '५ न.
"कम्मोवक्कमिज्जा" इत्याह
આ ગાથામાં એ જ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે “જે આયુને અકાળે નાશ થવાની વાત સ્વીકારવામાં આવે, તે કૃતપ્રણાશ અને અકૃતા. ल्यापम मामे होप उपस्थित थाय छ,” त्या:
ઉત્તર–જે માણસને ભસ્મક વ્યાધિ થયો હોય એ માણસ અન્ય માણસ દ્વારા ૧૦૦ વર્ષ માં ખાઈ શકાય તેટલા ભેજનને પણ એક જ વખતમાં ખાઈ જાય છે, એટલું જ નહી પણ એ ભેજનને તે પચાવી પણ શકે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सु. २२ दुष्षमसुषमपरिज्ञाननिरूपणम् तथैवात्रापि न कृतनाशो न चाकृतागमो भवतीति बोध्यम् । उक्तं च-" न हि दीहकालियस्सवि, णासो तस्साणुभूभो विप्पं ।
बहुकालाहारस्स व, दुयमग्गियरोगिणो भोगो ॥ १ ॥ सव्वं च पएसतया, भुज्जइ कम्ममणुभागओ भइयं । तेगावस्साणुभवे, केकयनासादओ तस्स ? ॥ २ ॥ किंचिदकाले विफलं, पाइज्जइ पच्चए य कालेणं ।। तह कम्म पाइज्नइ कालेग वि पञ्चए अन्नं ॥ ३ ॥ जह वा दोहा रज्जू डज्जइ कालेण पुंजिया खिप्पं ।
वितो पडो उ सुस्सइ, पिंडीभूओ उ कालेणं ॥ ४ ॥ छाया-नहि दीर्वकालिकस्यापि नाशस्तस्यानुभूतिनः क्षिप्रम् ।
बहुकालाहारस्येव द्रुतमग्निरोगिणो भोगः ।। १ ।। सर्वच प्रदेशतया भुज्यते कर्म अनुभागतो भक्तम् । तेनावश्यानुभवे, के कृतनाशादयस्तस्य ॥ २ ॥ किंचिदकालेऽपि फलं, पाच्यते पच्यते च कालेन । तथा कम पाच्यते कालेनापि पच्यते अन्यत ॥ ३ ॥ यथा वा दीर्घा रज्जुः दह्यते कालेन पुञ्जिता क्षिपम् ।
विततः पटस्तु शुष्यति पिण्डीभूतस्तु कालेन ।। ४ ।। इति ।। मू० २२ ॥ जिस प्रकार इसे कृत प्रणाश और अकृताभ्यगम दोष प्रसक्त नहीं होते हैं, उसी प्रकारसे यहां पर भी ये दोनों दोष प्रसक्त नहीं होते हैं-ऐसे जानना चाहिये। कहा भी है
"न हि दीहकालियस्स" इत्यादि ।
तात्पर्य इन गाथाओंका यही है, कि दीर्घकालिक कर्मका भी शीघ्र नाश उसकी इकदम अनुभूति हो जाने से हो जाता है-इसमें कोई आपत्ति जैसी बात नहीं है, क्योंकि जो भोजन बहुत कालमें पचानेके છે. તે જે પ્રકારે તેને કૃતકણાશ અને અ ભ્યાગમ દષનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતું નથી એજ પ્રમાણે અહીં પણ તે બન્ને પ્રકારના દોષે લાગવાને પ્રસંગે પ્રાપ્ત થતું નથી કહ્યું પણ છે કે
"न हि दीहकालियस्स." त्या:
આ ગાથાને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–દીર્ઘકાલિક કમની પણ જલ્દી અનુભૂતિ થઈ જવાથી તેને શીઘ નાશ થઈ જાય છે, આ વાતનેસ્વીકારવામાં કોઈ પણ વાંધે રહેતો નથી. એ જ વાતને નીચેના દાંતે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
स्थानाङ्गसुत्रे अयं चायुभेदः कथंचित् सर्यजीवानां भवतीति तान् सप्तविधत्वेनाह
मूलम्--सत्तविहा सबजीया पण्णत्ता, तं जहा--पुढविकाइया १ आउकाइया २ तेउकाइया ३ बाउकाइया ४ यणस्सकाइया ५ तसकाइया ६ अकाइया ७अहवा-सत्तविहा सव्वजीया पण्णता, तं जहा-कण्हलेसा १ जाच सुकलेला ६ अलेसा ७ ॥ सू० २३ ॥ योग्य होता है-वहीं भोजन भस्मक व्याधियालेके द्वारा शीघ्रतासे पचा लिया जाता है, जो फल वृक्षके ऊपर लगा रहने पर पकने में बहुत समय लेता है-यही फल पाकमें जब डाल दिया जाता है, तो बहुतही शीघ्र पक जाता है-यह बहुतही शीघ्र उसका पक जाना अकालमें पक जाना है, इसी तरह रस्सी चिखरी हुई पड़ी हो तो उसके जलने में देर लगती है, और वही रस्सी जप पिण्डित अवस्थामें जलाई जाती है-तो बहुत ही जल्दी भस्म हो जाती है, इसी प्रकार पसारा हुआ वस्त्र जल्दी सूख जाता है, और घरी किया हुआ वस्त्र देर में सूखता है-इसी प्रकारसे निमित्त मिलने पर हरएक कर्मका अकालमें भी विनाश हो जाता है, इसमें अकृताभ्यागम और कृत प्रणाश जैसे दोषोंको आनेकी संभावना ही नहीं है ।। सूत्र०२२ ॥ દ્વારા સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે જે ભેજન અન્ય માણસ દ્વારા ઘણું લાંબા કાળે પચાવી શકાય એવું હોય છે એ જ ભજનને ભસ્મક વ્યાધિવાળે જલ્દી પચાવી શકે છે. જે ફળ વૃક્ષની ઉપર જ લાગેલું રહે તેને પાકવાને માટે લાંબે સમય લાગે છે, પરંતુ એ જ ફળને જ્યારે ઘાસ આદિમાં રાખી મકવામાં આવે છે ત્યારે તે જલદી પાકી જાય છે–આ પ્રકારે તેનું જલદીથી પાકવું તેનું નામ જ “અકાલે પાકવું” છે. એ જ પ્રમાણે વિખરાઈને પડેલા દોરડાને બળી જતાં વાર લાગે છે, પણ જે એ જ દેરડાને વીંટ કરીને તેને બાળવામાં આવે તે જલ્દી બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે એકવડું વસ્ત્ર જલદી સૂકાય છે પણ ઘડી કરેલું વસ્ત્ર સૂકાતાં વાર લાગે છે. એ જ પ્રમાણે જ્યારે નિમિત્ત મળે ત્યારે દરેક કર્મને અકાલે પણ વિનાશ થઈ શકે છે. તે આ પ્રકારની માન્યતા સ્વીકારવામાં અકૃતાવ્યાગમ અને કૃતપ્રણાશ જેવા દેને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતું નથી. છે સૂ૨૨
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू० २३ सप्तविधआयुर्भेदनिरूपणम्
छाया-सप्तविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः १, अप्कायिकाः २, तेजस्कायिकाः ३, वायुकायिकाः ४, वनस्पतिकायिकाः ५, त्रसकायिकाः ६, अकायिकाः ७१ अथवा-सप्तविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाकृष्णलेश्याः १ यावत् शुक्ललेश्याः ६ अलेश्या: ७ ॥ मू०२३ ॥
टीका-'सत्तविहा' इत्यादि
व्याख्या सुगमा । नवरम्-सर्वजीवा:-सर्वे च ते जीवाश्चेति, संसारिणो मुक्ताश्चेत्यर्थः । अायिका सिद्धा:-तेषां षविधकायव्यपदेश्यत्वाभावात् । अलेश्याः सिद्धा अयोगिनो वेति ॥ सू० २३ । __ यह आयुभेद कथंचित् समस्त जीवोंकी होता है-इसलिये सूत्रकार अब जीवों में सप्तविधताका कथन करते हैं
"सत्तविहा सव्वजोया पण्णत्ता" इत्यादि ।। मू० २३ ॥
टीकाथ-समस्त जीव सात प्रकारके कहे गये हैं-जैसे-पृथिवीकायिक १, अप्कापिक २, तेजस्कायिक ३, वायुकायिक ४, वनस्पतिकायिक ५, सकायिक ६, और अप्कायिक ७ अथवा-इस प्रकारसे भी जोय सात प्रकारके कहे गये हैं-कृष्णलेश्यावाले यावत् शुक्ल लेश्यायाले ६ और अलेश्यायाले ७ यहाँ “ समस्त जीव" इस प्रकारके कथनसे संसारी जीव और मुक्त जीव ये दोनों प्रकारके जीव गृहीत हो जाते हैं। अकायिक से सिद्ध जीयों का ग्रहण हो जाता है क्योंकि उनमें ६ प्रकारके कायका व्यपदेश नहीं होता है, इसी तरहसे अलेश्य पदसे इसका ग्रहण हो जाता है, अथवा अयोगियोंका ग्रहण हो जाता है सू०२३
આ આયુર્ભેદ ક્યારેક સમસ્ત જીવમાં હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર જીવોના સાત પ્રકારનું કથન કરે છે–
“सत्तविहा सव्व जीवा पण्णत्ता " छल्लाह-(सू२३) ટીકાથ–સમસ્ત જીવેને નીચે પ્રમાણે સાત પકાર કહ્યા છે–(૧) પૃથ્વીકાયિક, (२) अ५४५४, (3) ते४२४ायि४, (४) पायुथि, (५) वनस्पतिथि, (6) ત્રસકાયિક અને (૭) અકાયિકા અથવા જીવેના આ પ્રમાણે સાત પ્રકાર पण हा छ-(1) वेश्यायाणा, (२) नासवेश्यापा, (3) अपातोश्या. पा, (४) पातलेश्यावा , (५) ५भतश्यावाणा, (६) शुसोश्यामा भने (७) मलेश्यापा.
અહી' “સમસ્ત જો ” આ પ્રકારના કથન દ્વારા સંસારી છે અને મુક્ત જીવોને ત્રણ કરવામાં આવ્યા છે. સિદ્ધ અને અકાયિક કહે છે, કારણ કે તેમનામાં ૬ પ્રકારના શરીરને સદ્ભાવ હેત નથી. “અલેશ્ય” આ પદ વડે સિદ્ધ જીવોને અથવા અગીએાને (મન, વચન અને કાયાના ગથી રહિત જીવોને) ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. જે સૂ. ૨૩ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
पूर्वसूत्रे कृष्णलेश्यादिमन्तो जीवभेदा उक्ताः, तत्र च कृष्णलेश्ववान् सन्नारकोऽप्युत्पद्यते ब्रह्मदत्तवदिति ब्रह्मदत्तस्वरूपमभिधातुमाह-
६६२
मूलम् - बंभदत्ते णं राया चाउरंतचक्कवही सत्ताधणुई उड्ड उच्चतेणं सत्त य वाससयाई परमाउं पालइत्ता कालमासे कालं किच्या अहे सत्तमा पुढवीए अध्यइट्ठाणे णरए पेरइत्ताए उवयन्ने || सू० २४ ॥
छाया -- ब्रह्मदत्तः खलु राजा चातुरन्तचक्रवर्ती सप्त धनूंषि ऊर्ध्वमुच्चस्वेन सप्त च वर्षशतानि परमायुः पालयित्वा कालमासे कालं कृत्वा अधः सप्तम्यां पृथिव्याम् अपतिष्ठाने नरके नैरयिकतया उपपन्नः । सू० २५ ॥ टीका -'मदत्ते णं ' इत्यादि
व्याख्या सुगमा ॥ सू० २४ ॥
ऊपरके सूत्र में कृष्णलेश्या आदिवाले जीव भेद कहे गये हैं- इनमें जो जीव कृष्ण लेश्यावाला होता है, वह मरकर नारक भी हो जाता है - जैसे ब्रह्मदत्त हुआ है, अतः अब सूत्रकार इसी ब्रह्मदत्त के सम्बन्धमें कथन करते हैं- " बभदत्तेणं राधा चाउरत " इत्यादि || सूत्र २५ ॥
टीकार्य - ब्रह्मदत्त चक्रवर्ती ऊँचाई में सात धनुषका था, ७०० सौ वर्षकी इसकी उत्कृष्ट आयु थी, उतनी पूरी आयुको भोग कर यह काल मासमें मरण कर नीचे सप्तम पृथिवी में अप्रतिष्ठान नरकमें नैरयिककी पर्याय से उत्पन्न हुआ है || मूत्र २४ ॥
આગલા સૂત્રમાં કૃષ્ણાદિ લેશ્યાવાળા જીયેાની વાત કરવામાં આવી. કૃષ્ણુ લેસ્સાવાળા જીવે મરીને નારકમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, જેમ કે બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીની ખાખતમાં એવું જ બન્યું હતું. આ પ્રકારના પૂર્વ સૂત્ર સાથેના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર બ્રહ્મદત્તના વિષયમાં કથન કરે છે— बमदत्ते राया चाउरंत " त्याहि-- ( सू २५ )
16
ટીકા-બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતી ના શરીરની ઊંચાઈ સાત ધનુષપ્રમાણુ હતી તેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૭૦૦ વર્ષનું હતું. તેટલા પૂરા આયુષ્યને ભેળવીને કાળને અવસર આવતા કાળધમ પામીને, તે નીચે સાતમી નરકમાં અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા છે. ॥ સૂ. ૨૪૫
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू० २५ मल्लीनाथवर्णनम्
थवर्णनम् ब्रह्मदत्त उत्तमपुरुष इति उत्तमपुरुषाधिकारादुत्तमपुरुषविशेषस्थानीयमल्लि. वक्तव्यतामाह
मूलम्--मल्ली गं अरहा अप्पसत्तमे मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइए, तं जहा--मल्ली विदेहरायवरकन्नगा १, पडि. बुद्धा इक्वाखराया २, चंदच्छाए अंगराया ३, रुप्पीकुणालाहिचई ४, संखे कासीराया ५, अदीणसत्तू कुरुराया ६, जियसत्तू पंचालराया ६ ॥ सू० २५ ॥
छाया-मल्ली खलु अर्हन् आत्मसप्तमो मुण्डो भूत्या गारादनगारितां पत्र जितः, तद्यथा-मल्ली विदेहराजयरकन्यका १, प्रतिबुद्धिरिक्ष्वाकुराजः २, चन्द्रच्छायोऽगरानः ३, रुक्मी कुणालाधिपतिः ४, शवः काशीराजः ५, अदीनशत्रुः कुरुराजः ६ जितशत्रुः पश्यालराजः ७ ॥ सू० २५ ॥
टीका-'मल्ली णं' इत्यादि । व्याख्या सुगमा नवरम्-मल्लीनामा अर्हन् खलु आत्मसप्तमः आत्मना सप्तमः सप्तसंख्यापूरणः अतिबुद्धिप्रभृतिमिः पभिः सह सप्तमः स्वयं मुण्डो-द्रव्यतो भायतश्च मुण्डितो भूत्वा अगारात अनगारितां प्रबजितः, तद्यथा-मल्ली विदेहराजवरकन्यका-इत्यादि । तत्र-विदेह
ब्रह्मदत्त यह उत्तम पुरुष था-इस अभिप्रायको लेकर अब सूत्रकार उत्तम पुरुष विशेषके स्थानापन्न मल्लोकी वक्तव्यताका कथन करते हैं
"मल्लीणं अरहा" इत्यादि ।। सूत्र २५ ।।
टीकार्थ-मल्ली अहन्त प्रतिधुद्धि आदि ६ राजाओंके साथ स्वयं मतम होकर द्रव्यसे और भावसे मुण्डित होकर अगारसे अनगार अवस्थावाले बने हैं। मल्ली यह विदेह राजाकी उत्तम कन्या थी १
બ્રહ્મદત્ત ચકવતી હોવાને કારણે ઉત્તમ પુરુષ રૂપ હતે. પૂર્વસૂત્રની સાથે ઉત્તમ પુરુષ વિશેષ રૂપ સમાનતાના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર મહિલ (मल्सिनाय 2481) नी ५३५९४१ ४२ छ___"मल्लीणं अरहा" त्यहि-(सू. २५)
ટીકાઈ-તિબુદ્ધિ આદિ ૬ રાજાઓની સાથે સાતમાં મલ્લિ અહંતે (મલિ વિદેહ રાજાની કુંવરી હતી) દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ મુંડિત થઈને આગારાવસ્થા (ગૃહસ્થાવસ્થા) ના ત્યાગ પૂર્વક અણગારાવસ્થા અંગીકાર परी ती.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
BER
स्थानाङ्गसूत्रे रानवरकन्यका-विदेहो मिथिलापरपर्यायः प्रसिद्धो जनपदः, तस्य यो राजा तस्य वरा श्रेष्ठ कन्यका-पुत्री एकोनविंशतितमो जिन इत्यर्थः १ । इक्ष्वाकुराजा अयोध्याधिपतिः २। अङ्गराजा-अङ्गो नाम देशः, यस्य चम्पा राजधान्यासीत्, तस्याधिपतिः ३। कुणालाधिपतिः-कुणालो नाम देशः, यस्य राजधानी श्रावस्ती, तस्याधिपतिः ४। काशीरानः-काशीनाम देशः, यस्य राजधानी वाराणसी, तस्य राजा ५। कुरुराजा-कुरुनामा देशः, यस्य राजधानी हस्तिनापुरम् , तस्य राजा ६। पश्चालराजः-पञ्चालो नाम देशः, यस्य राजधानी काम्पिल्यनगरमासीत् , तस्य राजा ७१ प्रवज्यायां भगवत् आत्मसप्तमत्वं प्रतिबुद्धयादिपधानपुरुषमिथिला नामका जनपद विदेह कहलाता है, यह १९ वें तीर्थंकर रूपसे हुई है, प्रतियुद्धि ये अयोध्याके अधिपति थे । अङ्ग नामका देश था, इसकी राजधानी चम्पा थी, चन्द्रच्छाय इसी अङ्ग देशके अधिपति थे, कुणाल नामका भी देश था जिसकी राजधानी श्रावस्ती थी, रुक्मी इसी कुणालके अधिपति थे। काशी इस नामका देश था, जिसका राजधानी वाराणसी थी। शक इसी काशीके अधिपति थे । कुरु नामका देश था जिसकी राजधानी हस्तिनापुर थी । अदीन शत्रु इसी कुरु देशके राजा थे। पाञ्चाल नामका देश था इसकी राजधानी काम्पिल्यनगर थी, जितशत्रु इसी पांचाल देशके राजा थे, यहां प्रव्रज्यामें जो मल्ली अहे.
મલ્લી વિદેહરાજની ઉત્તમ કન્યા હતી મિથિલા નામના જનપદને વિદેહ કહેતા હતા. મલ્લીનાથ ૧૯ મા તીર્થંકર થઈ ગયા. તેમણે પ્રતિબુદ્ધિ આદિ ૬ રાજાઓની સાથે પ્રવજ્યા લીધી હતી.
પ્રતિબુદ્ધિ અધ્યાને અધિપતિ હતો. ચન્દ્રછાય નામનો રાજા અંગ દેશને અધિપતિ હતા. અંગદેશની રાજધાની ચમ્પા નગરી હતી.
કમી-નામને રાજા કુણાલ નામના જનપદને અધિપતિ હતા. તેની રાજધાની શ્રાવસ્તી હતી.
શંખનામને રાજા કાશી નામના જનપદને અધિપતિ હતા. તેની રાજ, ધાની વારાણસી હતી.
અદીનશત્રુ-કુરુદેશને અધિપતિ હતા. તેની રાજધાની હસ્તિનાપુર હતી.
જિતશત્રુ-પાંચાલ દેશને અધિપતિ હતો. તેની રાજધાની કામ્પિય नगर हेतु
મલ્લીએ પ્રતિબુદ્ધિ ચન્દ્રછાય રુકમી, શંખ, અદીનશત્રુ અને જિતશત્રુ, આ છ રાજાઓ સાથે પ્રવજયા ગ્રહણ કરી હતી. અહીં પ્રવ્રજ્યામાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०२५ मल्लीनाथवर्णनमू मज्याग्रहणापेक्षया बोध्यम् । अन्यथा तु तदसंभवि, यतखिभिः पुरुषशतवा. ह्यपरिषदा विभिश्च स्त्रीशतैरभ्यन्तरपरिषदा स भगवान् प्रजित इति ज्ञातास्त्रे प्रोक्तम् । उक्तं च समवाया)-" पासो मल्ली तिहिं तिहिं सए हिं" इति । छाया-पाचौँ मल्ली त्रिभित्रिभिः शतैः-इति । इदं तु पुरुषापेक्षया बोध्यम् । मल्लिचरितं तु ज्ञातासूत्रे विस्तरशः प्रोक्तम् । 'प्रबजितः ' इति पुंस्त्वेन निर्देशस्तु अर्हच्छब्दापेक्षया बोध्यः ॥ सू० २५ ॥ न्तको आत्मसप्तता प्रकट की गई है, वह प्रतिबुद्ध आदि प्रधान पुरुषोंकी प्रव्रज्या ग्रहण की अपेक्षासे प्रकट की गई है, यदि ऐसी बात न मानी जाये तो वह वन नहीं सकती है क्योंकि वाह्य परिषदाके ३ सौ पुरुषोंके साथ एवं आभ्यन्तर परिषदा की ३ सौ पुरुषोंके साथ एवं आभ्यन्तर परिषदा की ३ सौ स्त्रियोंके साथ मल्ली भगवान् प्रजित हुए हैं, ऐसा ज्ञातासूत्र में कहा गया है । समवायाङ्गमें भी ऐसा ही कहा गया है-" पासो मल्ली तिहिं २ सएहिं " पार्श्वनाथने एवं मल्लीने ३ सौ ३ सौके साथ भागवती दीक्षा धारण कीहै । यह तो पुरुषोंकी अपेक्षा कथन है, ज्ञाता सूत्रमें मल्लिका चरित्र विस्तारसे कहागयाहै । "प्रबजित" ऐसा जो पुल्लिङ्ग निर्देश है, वह "अर्हत् " शब्दकी अपेक्षासे किया गया है, ऐसा जानना चाहिये ।। सूत्र २५ ।। મલિ અર્હત અને બીજા ૬ રાજા એ મળીને જે સપ્તક પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રતિબુદ્ધિ આદિ પ્રધાન ( ઉત્તમ) પુરુષોની અપેક્ષા એ જ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું. જે એ પ્રમાણે માનવામાં ન આવે તે જ્ઞાતાસૂત્ર અને સમવાયાંગસૂત્રના કથન કરતાં આ કથન વિરુદ્ધ પડે છે. જ્ઞાતા. सूत्रमा मे घुछ 3-" पश्षिाना ३०० पुरुषानी साथ, सल्यન્તર પરિષદાના ૩૦૦ પુરુષોની સાથે અને આભ્યત્તર પરિષદાની ૩૦૦ સ્ત્રીઓ સાથે મહિલ ભગવાને પ્રવજ્યા લીધી હતી”
समपाय सूरमा ५ मे २५ यु छ 3-" पासो मल्लो तिहिर सएहि " " पाश्वनाथ भगवान भने मल्सिना लपाने ३००-३०० ५३. જેની સાથે પ્રવજ્યા લીધી હતી.” આ કથન તે માત્ર પુરૂની અપેક્ષાએ જ કરવામાં આવ્યું છે. જ્ઞાતા સૂરમાં મલિના ચરિત્રનું સવિસ્તર વર્ણન ४२यामा ०७. " प्रबजित" मा पुस्तिय पाय Aweो २ प्रयोग અહીં કરાય છે, તે અર્વતની અપેક્ષાએ કરાવે છે, એમ સમજવું. સૂ ૨પ स्था-८४
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानागसूत्रे
%
A
६६६ एते च सम्यग्दर्शने सति प्रजिता इति सामान्यतो दर्शनं निरूपयितुमाह
मूलम् -सनविहे दसणे पण्णत्ते, तं जहा--सम्मदंसणे १ मिच्छदसणे २ सम्मामिच्छदंसणे ३ चक्खुदंसणे ४ अचक्खुदंसणे ५ ओहिंदंसणे ६ केवलदसणे ७ ॥ सू० २६ ॥
छाया--सप्तविधं दर्शनं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-सम्यग्दर्शनं १ मिथ्यादर्शनं २, सम्यमिथ्यादर्शनं ३ चक्षुर्दर्शनम् ४, अचक्षुर्दर्शनम् ५, अवधिदर्शनम् ६ केवल. दर्शनम् ७॥ सू० २६॥
टीका-सत्तविहे दसणे' इत्यादि--
दर्शन-दृश्यन्ते-श्रदीयन्ते ज्ञायन्ते वा अर्था अनेन अस्मात् अस्मिन् वेति दर्शनं-तत् सप्तविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-सम्यग्दर्शनं सम्यक्तनम् , मिथ्यादर्शन मिथ्यात्वम् , सम्यमिथ्यादर्शनम्-मिश्रम् । एतच्च त्रिविधमपि दर्शनं दर्शनमोह
ये सब जो प्रवजित हुए हैं-वे सम्यग्दर्शनके होने पर ही प्रजित हुए हैं-अतः अब सूत्रकार सामान्यरूपसे दर्शनको निरूपण करते हैं
"सत्तविहे दंमणे पण्णत्ते' इत्यादि ॥ सूत्र २६ ॥
टीकार्थ-दर्शन सात प्रकारका गया है-श्रद्धाके विषय बनाये जाते हैं, या जाने जाते है, पदार्थ जिसके द्वारा या जिससे या जिसके होने पर वह दर्शन है-ऐसा यह दर्शन सात प्रकारका कहा गया है-जैसेसम्यग्दर्शन १, मिथ्यादर्शन २ सम्यग्मिथ्यादर्शन ३, चक्षुर्दर्शन ४, अचक्षुर्दर्शन ५, अवधिदर्शन ६, और केवलदर्शन ७ इनमें-सम्पग्दशन सम्पत्य, मिथ्यादर्शन-मिथ्याव. और सम्यङ् मिथ्यादर्शन
ઉપરના સૂત્રમાં મહિલા આદિ પ્રવજિત થયાની વાત કરી. તેમને સમ્યદર્શન થવાથી જ તેઓ પ્રજિત થયા હતા. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર દર્શનનું નિરૂપણ કરે છે--
“सत्तविहे दसणे पण्णत्ते" त्याह--(सू. २६)
ટીકાર્થ-દર્શનને સાત પ્રકાર કહ્યા છે. જેના દ્વારા અથવા જેના સદૂભાવમાં પદાર્થને શ્રદ્ધાનો વિષય બનાવી શકાય છે, અથવા જાણી શકાય છે, તેનું નામ દર્શન છે. તે દશનના નીચે પ્રમાણે ૭ પ્રકાર કહ્યા છે--
(१) सभ्य , (२) मिथ्यान, (3) सम्५५ मिथ्याशन, (४) यक्षुशन, (५) अयशन, (6) अवधिश - मने (७) पशन.
सभ्यशन (सभ्यत्५), मिथ्याशन (मिथ्यात्य), भने सन्यમિથ્યાતન ( મિશ્રદર્શન), આ ત્રણે દર્શન દર્શન મોહનીય કર્મના ભેદોના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्या ७ सू० २७ दर्शनस्वरूपनिरूपणम् नीयभेदानां क्षपक्षयोपशमोद येभ्यः समुत्पद्यते तथाविधरुचिस्यमाचेति । चक्षुर्दर्शनादिवतुष्टयं तु दर्शनावरणीयभेदवतुष्टयस्य क्षयोपशमक्षयाभ्यां समुत्पद्य ते सामान्यग्रहणं स्वभावं चेति। अत्र श्रद्वानसामान्पग्रहणयोर्दर्शनशब्दप्रतिपाद्यत्वाद् दर्शनं सप्तविधमुक्तमिति बोध्यम् ।। मू० २६ ।।
अनन्तरं केवलदर्शनमुक्तं, तच्च छद्मस्थावस्थायां अनन्तरं भवतीति छयस्थ पतिबद्धं मूत्रमाह
__ मूलम् छ उमस्थवीयरागे णं मोहणिज्जयनाओ सत्त कम्म. पयडीओ वेएइ, तं जहा--णाणावराणिज १ दंसणावरणिज्जं ३, येणियं ३ आउयं ४, नाम ४ गोयं ६ अंतराइयं ७॥सू०२७॥
छाया-छद्मस्थवीतरागः खलु मोहनीयवर्जाः सप्त कर्मप्रकृतीवेदयति, तद्यथा-ज्ञानावरणीयं १, दर्शनावरणीयं २, वेदनीयम् ३, आयुः ४ नाम ५, गोत्रम् ६ अन्तरायिकम् ७ ॥ सू० २७ ॥ मिश्र ये तीनों भी दर्शन दर्शनमोहनीय कर्मके भेदोंके क्षयसे क्षयोपशमसे और उद्यसे उत्पन्न होते हैं । क्योंकि इनका स्वभाव तथाविध रुचि रूप होता है । तथा-चक्षुदर्शनादि चतुष्टय तो दर्शनावरणीय कर्मके जो चार भेद हैं, उनके क्षय और उपशमसे उत्पन्न होते हैं, इनका स्वभाव सामान्य रूपसे पदार्थों को ग्रहण करनेका होता है। यहां पर श्रद्धान एवं सामान्य ग्रहण ये दोनों दर्शन शब्दके द्वारा कहेजाते हैं इसलिये दर्शन सात प्रकारका कहा गयाहै ऐसा जानना चाहिये ॥१०२७।।
कारके मूत्रमें अन्तमें केवल दर्शन कहा गया है-सो वह छद्मस्था. वस्थाके जाने के बाद यहां होताहै, इसलिये सूत्रकार अव छद्मस्थावस्थासे ભયથી, ક્ષયપશમથી અને ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે તેમને સ્વભાવ તથાવિધ ( તે પ્રકારની) રૂચિ રૂપ હોય છે. તથા ચક્ષુર્દશનાદિ બાકીના ચાર દર્શન તે દર્શનાવરણીય કર્મના જે ચાર ભેદ છે તેમના ક્ષય અને ઉપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમને સ્વભાવ સામાન્ય રૂપે પદાર્થોને ૨૩ણ કરવાનો હોય છે. અહી “દર્શન” પદ શ્રદ્ધા અને સામાન્ય ગ્રહણનું વાચક છે, તેથી દર્શન સાત પ્રકારનું કહેવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું. સુરા
આગલા સૂત્રના અન્ત ભાગમાં કેવલદર્શનનો ઉલ્લેખ થયે છે. છા સ્થાવસ્થા દૂર થયા બાદ જ કેવલદર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી હવે સૂત્ર કાર છસ્થાવસ્થા સાથે સંબંધ ધરાવતા સૂત્રનું કથન કરે છે---
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'छउमत्थवीयरागे' इत्यादि
छनस्थवीतरागः-छमानि-ज्ञानावरणदर्शनावरणरूपे आवरणद्वये, अन्तराये च कर्मणि तिष्ठतीति छ अस्थाअनुत्पन्न केवलज्ञानदर्शनः, वीतरागा-वितरागो दया-उपशान्तमोहत्यात क्षीणमोहत्याद वा, स खलु मोहनीयवर्नाः-मोहस्य क्षया. दुपशमाद वा मोहनीयकर्मप्रकृतिरहिताः सप्त कर्मप्रकृतीर्वेदयति अनुभवति, तद्यथा--ज्ञानावरणीय मित्यादि ॥ सू० २७ ॥ सम्प्रति छत्रस्थकेयलिवक्तव्यता प्रतिवद्धमेकं मूत्रमाह
मूलम् ---सत्त ठाणाई छउमत्थे सबभावेणं न पासइ, तं जहा-धम्मस्थिकायं १ अधम्मत्थिकार्य २ आगासस्थिकायं ३, प्रतिबद्ध सूत्रका कथन करते हैं
"छ उमस्थ वीयरागेणं" इत्यादि । सूत्र २७ ।। __टीकार्थ-ज्ञानावरण, दर्शनावरण रूप आवरण व्य में और अन्तराय कर्ममें जो रहता है, वह छद्मस्थ है, ऐसा छमस्थ अनुत्पन्न केवलज्ञान दर्शनवाला होताहै, छद्मस्थको जो वीतराग कहा गयाहै-वह वितरागो. दयवाला होने से कहा गया है-ऐसा यह छमस्थ वीतराग उपशान्त मोह होने से अथवा-क्षीण मोह होने से होताहै, यह छद्मस्थ वीतरागमोहनीय कर्मकी प्रकृतियोंके क्षय हो जानेके अथवा उपशम हो जाने के कारण मोहनीय कर्मकी प्रकृतियों को छोड़कर सात कर्मों की प्रकृतियोंका वेदन करता है, वे सात कर्मपकृतियां ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, आयु, नाम गोत्र और अन्तराय हैं । म० २७ ॥
" छउमत्य वीयरागेणं " त्या:--(सू. २७) ટીકાર્થ-જ્ઞાનાવરણ, અને દર્શનાવરણ રૂપ બે આવરણે જેની પર વ્યાપેલાં છે અને જેના અન્તરાય કમને ઉદય છે, એવા જીવને છઘસ્થ કહે છે. એ છઘસ્થ મનુષ્ય અનુત્પન્ન કેવળજ્ઞાન અને અનુત્પન્ન કેવળદર્શનવાળો હોય છે. અહી' છદ્મસ્થને જે વીતરાગ કહ્યો છે, તે વીતરાગોદયવાળા હોવાથી કહ્યો છે. ઉપશાન્ત મેહે અને ક્ષીણુમેહની અવસ્થાના સદુભાવમાં જીવ છદ્મસ્થ-વીત. રાગ બને છે. મેહનીયકર્મની પ્રકૃતિએને ક્ષય અથવા ઉપશમ થઈ જવાને કારણે તે છઘ0 વીતરાગ મેહનીય કર્મની પ્રકૃતિએને છોડીને સાત કર્મોની પ્રવૃતિઓનું વેદન કરે છે. તે સાત કર્મપ્રકૃતિએ નીચે પ્રમાણે સથજવી--
(१) शाना५२९॥य, (२) ४ ना५२९ोय, (3) वहनीय, (४) मायु, (५) नाम, (६) गोत्र भने (७) अन्तराय, ॥ सू. २७ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू० २९ छ म स्थप्रतिवद्धवक्तव्यतानिरूपणम् जीवं असरीरपडिबद्धं ४ परमाणुपोग्गलं ४, सदं ६ गंधं ८॥ एयाणि चेव उप्पन्नवरनाणदंसणघरे जाव जाणइ पासइ, तं जहा--धम्मत्थिकायं १ जाव गंधं ८ ॥ सू० २८ ।।
छाया-सप्त स्थानानि छद्मस्थः सर्वभावेन न जानाति न पश्यति, तद्यथा-धर्मा. स्तिकायम् १ अधर्मास्तिकायम् २ आकाशास्तिकायं ३ जीवमशरीरपतिबद्धम् ४ परमाणुपुद्गलम् ५ शब्द ६ गन्धम् ७। एतान्येव उत्पन्नावरज्ञानदर्शनधरः यावत जानाति पश्यति, तद्यथा-धर्मास्तिकायं यावद् गन्धम् ।। मू० २८ ।।
टीका---' सत्त ठाणाई' इत्यादि-- अस्य व्याख्या पश्चमस्थानकस्य ततीयोदेशे दशमसूत्रे द्रव्या॥सु० २८॥
धर्मास्तिकायादीनि सप्तस्थानानि उत्पन्नवरज्ञानदर्शनधरो जिनो जानाति, स च वर्तमाने तीर्थे भगवान् महावीरस्वामीति तत्स्वरूप पदर्शपति
मूलम्-तमणे भगवं महावीरे वयरोसभनारायसंघयणे समचउरंससंठाणसंठिए सत्त रयणीओ उडूं उच्चत्तेणं होत्था ॥ सू० २९ ॥
अब सूत्रकार छमस्थ और केवलिको बक्तव्यतासे प्रतिबद्ध एक सूत्रका कथन करते हैं"सत्त ठाणाई छ उमत्थे सव्वभावेणं न जाण" इत्यादि ॥ स० २८॥
टीकार्थ-छद्मस्थ सात स्थानोंको सर्व भावसे न जानता है, और न देखता है, वे सात स्थान ये हैं, धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, अशरीर प्रतिबद्ध जीव, परमाणु पुद्गल शब्द और गन्ध इन सात स्थानोंसे उत्पन होनेवालेको श्रेष्ठ ज्ञानवाले और श्रेष्ठ दर्शनवाले केवली भगवान् जानते हैं, और देखते हैं। इसकी पाख्या पश्चम स्थानकके तृतीय उद्देशे में दशवे सूत्र में देख लेना चाहिये। सत्र२८॥
- હવે સૂત્રકાર છદ્મસ્થ અને કેવલીની વક્તવ્યતા વાળા એક સૂત્રનું કથન रेछ-" सत्त ठाणाइ छ उमत्थे सव्व भावेणं न जाणइ" त्यादि (सू २६)
ટીકાથ–છધસ્થ નીચેના સાત સ્થાનને સર્વ ભાવે (પ્રત્યક્ષ રૂપે ) જાણ नयी मन मत पाशु नयी-(१) पारिताय, (२) अपमास्तिकाय, (3) આકાશાસ્તિકાય, (૪) અશરીર પ્રતિબદ્ધ જીવ, (૫) પરમાણુ પુલ, (૯) શદ અને (૭) ગધે. પરંતુ ઉત્પન્ન શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાન અને શ્રે કેવળદર્શનવાળા કેવલી ભગવાન એ સાત સ્થાનને પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે. પાંચમાં સ્થાનકના ત્રીજા ઉદ્દેશીને દસમાં સૂત્રમાં આ બધા પદની વ્યાખ્યા આપવામાં આવી છે, તે તે વ્યાખ્યા ત્યાંથી વાંચી લેવી. પાસુ. ૨૮
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
६७०
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-श्रमणो भगवान् महावीरो वज्रऋषमनाराचसंहननः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः सप्त रत्नीरूवमुञ्चत्वेन अभवत् ।। सू० ३० ॥
टीका--' समणे भगवं' इत्यादिपाख्या स्पष्टा ॥ मू० २९ ।। अथ मगपत्मरूपिताः सप्त विकथाः प्ररूपयति
म्लम्--सत्त विकहाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-इत्थीकहा १, भत्तकहा २, देसकहा ३, रायकहा ४, मिउकालुणिया ४, दंस. णभेयणी ६, चरित्तभेयणी ८॥ सू० ३०॥
छाया--सप्त विकथाः प्रज्ञप्ताः, तथा स्त्रीकथा १, भक्तकथा २, देश. कया ३, राजकथा ४, मृदुकारुणिकी ५, दशनभेदिनी ६, चारित्रभेदिनी ७॥ ॥ मू० ३०॥ ___धर्मास्तिकापादिक सात स्थानोंसे उत्पन्न श्रेष्ठ ज्ञान दर्शनधारी जिन जानते हैं, ऐसे वे जिन वर्तमान तीर्थमें भगवान महावीर स्वामी है,इसलिये अब सूत्रकार भगवान महावीर स्वामीके स्वरूपको दिखलाते हैं। __ " समणे भागचं महावीरे " इत्यादि ।। सूत्र २९ ।। टीकार्थ-श्रमण भगवान महावीर वज्रऋषभनाराच संहननवाले और समचतुरस्र संस्थानवाले थे इनके शरीरकी ऊंचाई सात हाथ थी सू०२९
भगवानके द्वारा प्ररूपित सात विकथाओंका कथन अब सूत्रकार करते हैं-" सत्त पिकहामओ पण्णत्तोभो" इत्यादि ॥ सू० ३० ॥
ધર્માસ્તિકાય આદિ સાત સ્થાને ને, ઉત્પન્ન શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન દર્શનધારી જિને. શ્વર ભગવાન જાણી-દેખી શકે છે. એવા જિનેશ્વર વર્તમાન તીર્થમાં મહાવીર પ્રભ થઈ ગયા છે, તેથી હવે સૂત્રકાર મહાવીર સ્વામીના સ્વરૂપનું વર્ણન નીચેના સૂત્રમાં કરે છે
“समणे भगवं महावीरे" याह-(सू. २८) ટીકા-શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વસનારાય સંહનનવાળા અને સમચતુરસ્ત્ર સસ્થાનવાળા હતા, તેમના શરીરની ઊંચાઈ સાત હાથ પ્રમાણ હતી કે સૂ. ૩૦
હવે સૂત્રકાર ભગવાન દ્વારા પ્રરૂપિત સાત વિકથાઓનું કથન કરે છે. " सत्त विकहाओ पण्णत्ताओ" याह-(सू ३०)
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ७ सू० ३० सप्त विकथानिरूपणम्
टीका - सत्त बिकहाओ ' इत्यादि
विरुथा:- विरुद्धाः संयमबाधकत्वेन कथाः - यचनपद्धतयो विकथाः, ताः सप्त प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - स्त्रीकथा - इत्यादि । तत्राद्याश्चतस्त्रश्चतुर्थस्थान के उपाख्याताः, अपरास्त्वत्र व्याख्यायन्ते, तथाहि मृदुकारुणिकी- मृद्वी श्रोतृहृदये मृदुभावजननात् सा चासौ कारुणिकी करुणरसवती चेति, पुत्रादिमरणजनित दुःखार्त्तजनन्यादीनां करुणरससंचलित प्रलापमघा नेत्यर्थः,
यथा
----
[,
हा पुत्त पुत ! हा बच्छ बच्छ ! मुकाऽम्हि कहमणाहाऽहं । एवं कलुगविलावा, जलत जलणेऽञ्ज सा पंडिया ॥ १ ॥ "
छाया -- हा पुत्र पुत्र ! हा वत्स वत्स ! मुक्तास्मि कथमनाथाऽहम् । एवं करुणविलापा, ज्वलज्ज्वलनेऽद्य सा पतिता ॥ १ ॥ इति ।
૬૭ર
टीकार्य - सात विकथाएँ कही गई हैं-जैसे- स्त्री कथा १, भक्त कथा २, देश कथा ३, राज कथा ४, मृदुकारुणिकी ५, दर्शन भेदनी ६, और चारित्र भेदनी ७ ।
संयमकी बाधक होने के कारण विरुद्ध जो कथाएँ हैं-बोलने की पद्धति हैं - वे विकथा हैं. ये विकथाएँ सात कही गई हैं-जैसे स्त्री कथा आदि इनमें आदिकी जो चार हैं ये चतुर्थ स्थानक में व्याख्यात हो चुकी हैं। बाकी विषयका व्याख्यान इस प्रकार से हैं जो कथाश्रोताके हृदयमें मृदु भावको उत्पन्न कर देती है, और करुण रसवाली होती है, ऐसी वह कथा - विकथा है, ऐसी वह कथा पुत्रादिके मरण से जनित दुःख से पीडित हुए मातापिता आदि जनके करुण रससे मिली तुई प्रचालकी प्रधानता वाली होती है यथा
ટીકાથ—વિકાએ સાત કહી છે. તે સાત પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે-(૧) કથા (२) लफ़्त था, (3) हेश था, (४) २०४४था, (५) मृहुअरुथडी प्रथा, (६) દન ભેદની કથા અને (૭) ચારિત્ર ભેદની કથા.
સયમની ખાધક હોવાને કારણે વિરુદ્ધ જે કથાએ છે—ખેલવાની પદ્ધતિ છે, તેમને કિથા કહે છે. એવી વિકથા સાત કહી છે. પહેલી ચાર વિકથાનું ચેાથા સ્થ નકમાં વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે, હવે બાકીની ત્રણ વિકથાઓનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે-જે કથા શ્રોતાના હૃદયમાં મ્રુદુભાવ ઉત્પન્ન કરી નાખે છે અને કરુણ રસમાળી હોય છે તેને મૃદુકારુણિકી વિકથા કહે છે. પુત્રાદ્દિકના મરણને કારણે જનિત દુઃખથી પીડાતા માતાપિતા આદિ દ્વારા કરાતા કરુણ પ્રલાપથી પ્રધાનતાવાળી આ વિકથા હોય છે. જેમ કે
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-दर्शनभेदिनी-दर्शनं श्रद्धानं तद् भेत्तुं शीलं यस्याः सा,-अतीथिकानां ज्ञानावतिशयपशंसनपरा कथा । यथा--सूक्ष्मयुक्ति शनोपेतं, सूक्ष्मबुद्धिकरं परम् ।
सूक्ष्मार्थदर्शिभिर्दष्ट, श्रोतव्यं बौद्धशासनम् ॥ १ ॥ इति । एवंविधकथया श्रोतृणां बुद्वेऽनुरागः स्यात्तत्तश्च दर्शनभेदः स्यादिति । तथा" हा पुत्त ! पुत्त! हा वच्छ ! वच्छ!' इत्यादि।
" हे पुत्र ! हे वत्स ! तुम मुझको छोड़कर चले गये हो अब मैं किसके सहारे रहगी जीऊंगी"-इस प्रकारकी यह मृत पुत्रवाली किसी अनाथिनी स्त्रीकी प्रलाप प्रधानतावाली एवं सुननेवालोंके हृदयमें करुण रसकों उत्पन्न करनेवाली रोदन क्रिया रूप उक्ति है, कुतीथिक जनोंके ज्ञानादिके अतिशयकी प्रशंसा करनेवाली जो कथा है, यह दर्शन भेदिनी विकथा है । यथा-" सूक्ष्म युक्तिशतोपेतं" इत्यादि। ___ "चौद्धशासन-बुद्धसिद्धान्त-सैकड़ों सूक्ष्म युक्तियों से युक्त है, इसके अध्ययनसे बुद्धि में अद्भुत प्रखरता आ जाती है, जिनकी बुद्धि सूक्ष्म तत्त्वोंको अवगाहन करनेवाली है, उन्होंनेही इस सिद्धान्तको देखा हैरचा है-अत: ऐसे बुद्ध सिद्धान्तका श्रवण मनन अवश्य करना
" हा पुत्त ! पुत्त ! हा वच्छ ! वन्छ !” त्या:
“હે પુત્ર! હે વત્સ! તું મને છોડીને ચાલ્યા ગયે! હવે તેને આધારે રહીશ! હવે હું કેવી રીતે જીવી શકીશ !”
આ પ્રકારના વિલાપની પ્રધાનતા વાળી અને સાંભળનારા હૃદયમાં પ કરુણભાવ ઉત્પન્ન કરનારી કરુણ રુદન સહિતની ઉક્તિને મૃદુલારુણિક વિકથા કહે છે. જેને પુત્ર મરણ પામે છે એવી માતાની “હે પુત્ર” ઈત્યાદિ રૂપ જે દુઃખ જે દુખપૂર્ણ અને કરુણાભાવજનક વાણી હોય છે તેને મૃદુકાણિકી વિકથા કહે છે. કુતીર્થિકના જ્ઞાનાદિના અતિશયની પ્રશંસા કરનારી જે કથા છે તેને દર્શન ભેદિની કથા કહે છે. જેમ કે
" सूक्ष्मयुक्तिशतोपेतं " त्याह
“ मौशासन (मुद्धसिद्धान्त ) A31 सूक्ष्म युतिमाथी युरत छ. તેને અભ્યાસ કરવાથી બુદ્ધિમાં અદ્ભુત પ્રખરતા આવી જાય છે. જેમની બુદ્ધિ તનું અવગાહન કરનારી છે તેમણે જ આ સિદ્ધાન્તની રચના કરી છે. તેથી એવા બૌદ્ધ સિદ્ધાન્તનું શ્રવણ અને મનન અવશ્ય કરવું જોઈએ” આ પ્રકારની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू० ३० सप्त विकथानिरूपणम्
चारित्रभेदिनी-चारित्रं-क्रिया, तद् भेत्तुं शीला । यया-अस्मित् काले महावतानि न संभवन्ति, यतः साधवः प्रमादिनीऽतीचारप्रचुराश्च जाताः न चोपलभ्यन्तेऽतिवारशोधकाः प्राचार्याः, तेषामभावेऽतीचारकत्त साधूनां शुद्धेः का कया ? अतोऽधुना ज्ञानदर्शनाम्यामेव तीर्थ प्रवर्तते इति ज्ञानदर्शनकर्तव्येष्येव यत्नो विधेय इति । उक्तं च" सोही य नत्थि नवि दित करेंता नवि य केइ दीसंति ।
तित्थं च नाणदंसण निज्जवगा चेव वोच्छिन्ना ॥ १॥" छाया--शोधिच नास्ति नापि दातारः कारो नापि च केचिद् दृश्यन्ते ।
तीयं च ज्ञानदशनाभ्यां निर्यापका (नियामका) श्व व्युच्छिन्नाः॥१॥इति । चाहिये " इस प्रकारकी कथासे श्रोताओंका अनुराग बुद्ध में हो सकता है, इससे दर्शनमें भेद शिथिलता-आ जाती है, चरित्र नाम क्रियाका है, इस क्रिया रूप चारित्रको भेदन करने के स्वभाववाली जो कथा है, वह चारित्र मेदिनी कथा है, जैसे-इस कालमें महाव्रत नहीं हो सकते हैं-क्योंकि साधुजन प्रमादशील होते हैं, और अतिचार प्रचुर होते हैं. अतिचारोंकी शुद्धि करनेवाले आचार्यजन मिलते नहीं हैं, अतः इनके अभावमें अतिचार करनेवाले साधुजनोंकी शुद्धि कैसे हो सकती है ? नहीं हो सकती है, इसलिये इस काल में केवलज्ञान एवं दर्शन इनदोनोंसेही तीर्थ चलता है, अतः ज्ञानदर्शन रूप कर्तव्यों में ही प्रयत्न विधेय है, चारित्रमें नहीं उक्तं च
"मोही य नत्थि नविदित" इत्यादि । કથાથી શ્રોતાઓમાં બુદ્ધ પ્રત્યે અનુરાગ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. તે કારણે દર્શનમાં ભેદ-શિલતા આવી જાય છે. તેથી આ પ્રકારની કથાને દર્શન ભેદની વિકથા કહે છે.
ચારિત્ર ભેદિની વિકથા–ક્રિયાને ચારિત્ર કહે છે. આ કિયા રૂપ ચારિત્રનું ભેદન કરવાના સ્વભાવવાળી જે કથા છે તેને ચારિત્ર ભેદિની વિકથા કહે છે. જેમ કે-“આ જમાનામાં મહાવ્રતોની આરાધના તે થઈ શકતી જ નથી, કારણ કે સાધુઓ પ્રમાદી હોય છે, અને તેમના અતિચારોની પણ પ્રચુરતા હોય છે. તે અતિચારોની શુદ્ધિ કરાવનારા આચાર્યો પણ મળતા નથી. એવા આચાર્યોને અભાવે અતિચારોનું સેવન કરનાર સાધુઓની શુદ્ધિ પણ કેવી રીતે થઈ શકે ? એટલે કે તેમના અતિચારોની શુદ્ધિ જ થઈ શકતી નથી. તે કારણે આ જમાનામાં તે કેવળજ્ઞાન અને દર્શનવડે જ તીર્થ ચાલે છે તેથી જ્ઞાનદર્શન રૂપ કર્તવ્યમાં જ પ્રયત્ન કરવા યોગ્ય છે–ચારિત્રમાં નહીં” કહ્યું પણ છે કે
"सोही य नस्थि नविदित" त्याहस्था०-८५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
नाङ्गसूत्रे
एवंविधकथया गृहीतचारित्रा अपि चारित्राद् वैमुख्यमाभजन्ते, का कथा तहि चारित्रग्रहणोत्सुकानाम् , ते तु सुतरामेव चैमुख्यमापद्यन्ते । अत एवंविधा कथा चारित्रभेदिनीत्युच्यत इति ।। सू० ३० ॥
विकथासु च वर्तमानान् साधून आचार्या वारयन्ति, आचार्याश्च सातिशया भवन्तोति तेपामतिशयानाह
मूलम्-आयरियउवज्झायस्स णं गणंसि सत्त अइसेसा पण्णत्ता, तं जहा-आयरिय उपज्झाए अंतो उयस्तयस्त पाए णिगिज्झिय णिगिज्झिय पम्फोडेमाणे वा पमजमाणे वा गाइकमइ १, एवं जहा--पंचमटाणे जाव बाहि उयस्सयस्स एग. रायं वा दुरायं वा यसमाणे वा नाइक्कमइ ५, उवकरणाइसेसे ६ भत्तपाणाइसेसे ८॥ सू० ३१॥
छाया-आचार्योपाध्यायस्य खलु गणे सप्त अतिशेषाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाआचार्योपाध्यायः अन्तरुपाश्रयस्य पादौ निगृह्य निगृह्य प्रस्फोटयन् वा प्रमाणयन् या नातिकामति १, एवं यथा पश्चमस्थाने यावत् बहिरुपाश्रयात् एकरात्रं या द्विरात्रं वा वसन् नानिकामति ५, उपकरणाति शेषः ६, भक्तपानातिशेषः ७ ।। सू० ३१ ॥ ___“ चारित्रकी शुद्धि करनेवालेऔर चारित्रकी शुद्धि करानेवाले ऐसे हमें कोई भी जन दिखते नहीं हैं अतः तीर्थज्ञान दर्शनसेही चल सकताहै." ___इस प्रकारको कथासे गृहीत चारित्रयाले भी जन चारित्रसे विमुख हो जाते हैं तो फिर जो चारित्रको ग्रहण करने के प्रति उत्कण्ठित हैं, उनको यातही क्या कहनी वे तो अपने आपही विमुख हो जाते हैं। इसलिये इस प्रकारकी जो कथाहै, वह चारित्रको भेद करनेवाली है।सू३०॥ - “ચારિત્રની શુદ્ધિ કરનારી અને ચારિત્રની શુદ્ધિ કરાવનારી કંઈ પણ વ્યક્તિ અમને દેખાતી જ નથી, તેથી તીર્થ જ્ઞાનદર્શન વડે જ ચાલે છે. આ પ્રકારની વાત સાંભળીને ગૃહીત ચારિત્રવાળે માણસ પણ ચાસ્ત્રિથી વિમુખ થઈ જાય છે, તે ચારિત્રગ્રહણ કરવાની (ત્રિજ્યા અંગીકાર કરવાની) ઉત્કંઠાવાળા માણસની તે વાત જ શી કરવી! તેઓ ચરિત્રગ્રહણ કરવાનો વિચાર જ માંડી વાળે, તેમાં કશું નવાઈ પામવા જેવું નથી. તે કારણે આ પ્રકારની કથાને ચારિત્રને ભેદનારી વિકથા કહી છે. સૂ. ૩૦ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू० ३१ अतिशयनिरूपणम्
"
टीका--' आयरिय उवज्झायास ' इत्यादि - आचार्योपाध्यायस्य- आचार्यः केषांचिदर्थप्रदातृत्वात् स एव उपाध्यायः केचित् सूत्रमदातृत्वात्, आचार्यश्वासौ उपाध्यायश्चेति आचार्योपाध्यायः, यद्वा - आचार्योऽन्यः, उपाध्यायश्वान्यः, उभयोः समाहारे आचार्योपाध्यायं तस्य खलु गणे सप्त अतिशेषाः = अतिशेषाः मज्ञप्ताः, तद्यथा - आचार्योपाध्याय: उपा श्रवस्य = वसतेः अन्तः=मध्ये निगृह्य निगृह्य = प्रस्फोटनेन उड्डीयमानैश्चरणरजोभिरमा निपेरन्निति हेतोर्वचनेन शिष्यं भूयो भूयो निवार्य पादौ प्रस्फोटयन्= अभिग्रहिकेन (अभिग्रहधारिणा ) अन्येन वा साधुना स्वकीयरजोहरणादिना चरणयोः प्रस्फोटनं कारयन् वा प्रमार्जयन्=यतनया शनै शनैः शोधयन् वा नातिक्रामति जिनाज्ञामिति प्रथमः १| तथा - आचार्योपाध्यायः अन्तरुपाश्रयस्य
9
६७५
इन विकथाओं में निरत साधुजनों को आचार्य रोकते हैं, क्योंकि वे आचार्य सातिशन होते हैं, अतः अब सूत्रकार उनके अतिशयों का कथन करते हैं- " आयरियउवज्झायस्स णं गणसि" इत्यादि || सूत्र ३ २ ॥
टीकार्थ - किन्हीं २ साधुजनों को अर्थ प्रदाता होनेसे आचार्यरूप उपाध्याय के - गण में - अथवा आचार्य एवं उपाध्यायके गणमें सात अतिशेष कहे गये हैं-जैसे - आचार्योपाध्याय " उपाश्रयके मध्यमें पैरोंके झटकारने से उड़ी हुई चरण रज दूसरेके ऊपर नहीं पड़े इस प्रकारसे शिष्यको धार २ मना करके स्वयं पैरोंको अभिग्रहिक - अभिग्रहधारी से या अन्य साधुजनसे अपने रजोहरण द्वारा यतनापूर्वक प्रमार्जन करता આગલા સૂત્રમાં વિકયાઓનુ` વર્ણન કર્યુ.. આ વિકથાઓમાં નિરત સાધુ· એ ને આચાય રે કે છે, કારણ કે આચાર્ય સાતિશય હોય છે. તેથી હવે સૂત્ર કાર આચાર્યના અતિશયાનું કથન કરે છે.
“grafkasąsajaxa of noife” deulle—(232) ટીકા”-કેટલાક સાધુએના અથ પ્રદાતા હૈાવાને કારણે આર્ચાય રૂપ ઉપાધ્યાયના ગણમાં અથવા આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના ગણના નીચે પ્રમાણે સાત અતિશેષા अतिशय ह्या छे -
“उपाश्रयनी मांडर पगने अटारपाथी ( आपटपाथी ) थर२०४ उपाश्र યમાં બેઠેલા માણસે. પર પડવાના સ`ભવ રહે છે,” તે કારણે આચાય શિષ્યાને એવી રીતે પગને ઝટકારવાની વારંવાર મના કરે છે. પરન્તુ આચાય પાતે જ જો અભિવૃદ્ઘિક-અભિગ્રહધારી પાસે અથવા અન્ય સાધુ પાસે પેાતાના રસ્તેહરણ વડે યત્તનાપૂર્વક પેાતાના પગની પ્રમાન કરાવે, તેા તેએ જિજ્ઞાસાના વિરાધક ગણાતા નથી.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
स्थानाङ्गसूत्रे
उच्चारप्रस्रवणं विवेचयन् वा विशोधयन् नातिक्रामतीति द्वितीयः २। आचार्योपाध्यायः प्रभुः-समर्थः स्वेछावान् भवति, अत इच्छा वैयारत्त्य कुर्यात् इच्छा न कुर्यादिति तृतीयः ३। आचार्योपाध्यापः अन्तरुपाश्रयस्य एकरात्रं या द्विरात्र पा एकाकी सन नातिक्रामतीति चतुर्थः ४। आचार्योपाध्यायो बहिरूपाश्रयादेकरात्रं वा द्विरात्र या वसन्नातिकामतीति पश्रमः ५। एतेषां पश्चानामपि व्यारूपा पश्चमे स्थाने द्वितीयोद्देशेऽष्टाविंशतितमे सूत्रे कृता तत एवं गम्या । अत एवाह मूलकार:-' एवं जहा पंचमट्ठाणे जाप बाहिं ' इत्यादि । तथा-उपकरणातिशेषः= शेषसाध्यपेक्षया प्रधानोज्ज्वलवस्त्राद्युपकरणवत्ता, उक्तं चहुआ जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है १ तथा आचार्योपाध्याय उपा. श्रयके भीतर उच्चारमन्त्रवण करता हुआ जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है २, आचार्योपाध्याय समर्थ होता है, अतः उसकी इच्छा होती है, तो वह अन्य साधुजनोंकी –यावृत्ति करता है-और यदि इच्छा नहीं होती है तो नहीं करता है, इस तरहकी प्रवृत्तिसे वह जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है ३, आवापिाध्याय उपाश्रयके भीतर एक रात या दो रात अकेला यदि रहते हैं, तो यह जिनाज्ञाका विराधक नहीं होते हैं । आवापाध्याय यदि उपाश्रय के बाहर एक रात तक या दो रात तक रहता है तो वह जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है ५। इन पांचों स्थानों की व्याख्या पांचवें स्थान में द्वितीय उद्देशक में २८ चे सूत्रों की जो चुकी है, अतः वहीं से देख लेना चाहिये इसलिये सूत्रकारने ऐसा कहा है-" एवं जहा पंचमट्ठाणे जाव बाहिं "
| (૨) આચાર્યોપાધ્યાય ઉપાશ્રયમાં જ ઉચ્ચાર પ્રસવણ (મળમૂત્રનો નિકાલ) કરે તે તેમના દ્વારા જિનાજ્ઞાનું ઉલંઘન થયું ગણાતું નથી. (૩) આચાર્યો. પાધ્યાય સમર્થ હોય છે જે તેમની ઈચ્છા થાય તે તેઓ અન્ય સાધુ
નું વૈયાવૃત્ય કરે છે, અને જે ઈચ્છા ન થાય તો વૈયાવૃત્ય કરતા નથી. આ પ્રકારે વૈયાવૃત્ય કરવાથી કે ન કસ્વાથી તેઓ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી. (૪) આચાર્યોપાધ્યાય જે એક બે રાત એકલા રહે, તે તેઓ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા નથી. (૫) કેઈ આચાર્યોપાધ્યાય એક બે રાત્રિ પર્યના ઉપા શ્રયની બહાર રહે, તે તેઓ જિનાજ્ઞાના વિરોધક ગણાતા નથી. આ પાંચે સ્થાની વિરતૃત વ્યાખ્યા પાંચમાં સ્થાનકના બીજા ઉદ્દેશાના ૨૮ મા સૂત્રમાં આપવામાં આવી છે, ત્યાંથી વાંચી લેવી. તેથી જ સૂત્રકારે અહીં આ પ્રમાણે धु छ-" एवं जहा पंचमट्ठाणे जाव बाहि"
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू०३१ अतिशय निरूपणम्
"
" आयरिय गिलाणाणं, मइला मइला पुणो य घोवंति । माहु गुरूण अवणो नावि गिलाणीय इयरेसिं ॥ १ ॥ छाया -- आचार्यग्लानानां मलिनाति मलिनानि पुनरपि धाव्यन्ते । मा खलु गुरुणामवर्णो नापि ग्लानि व इतरेषाम् ॥ १ ॥ इति ॥ इति षष्ठः ६ तथा - मक्तपानातिशेषः - विशिष्ठतरभक्तपानोपभोगवत्ता । उक्तं च--" कालभोगणो उपयसा, परिहाणी जाव कोद्रवुग्भज्जी । तत्थ मिउ तुप्यतरं, जत्थ य जं अच्चियं दौसु ॥ १ ॥ " छाया -- कलमौदनस्तु पयसा परिहानि ( परिधान्येत्यर्थः) यावत् कोद्रवोद्भाजी ( कोद्रवानं ) तत्रापि मृदु तुष्पतरं (धृतयुक्ते) यत्र च यत् अचित्तं ( प्राप्तं ) द्वयोः ( क्षेत्रकालयोः) ॥ १ ॥ इति । आचार्योपाध्यायाय विशिष्टतर भक्तपानदाने चैते गुणाः, तथाहि-" सुत्तत्यधिकरणं, विरओ गुरुपूर सेहवहुमाणो । दाणवर सुद्धबुडी, बुद्धी बलवर्ण चेव ॥ १ ॥ छाया--मूत्रार्थस्थिरीकरणं विनयो गुरुपूजा शैक्षबहुमानः ।
दानपति श्रद्धावृद्धिर्बुद्धिवलवर्द्धनं चैव ॥ १ ॥ इति ॥ सू० ३१ ॥ उपकरणातिशेष - शेष साधुजनों की अपेक्षा जो आचार्योपाध्याय में प्रधान उज्ज्वल वस्त्रादिमत्ता होती है वह उपकरणातिशेष है उक्तं च
" आयरियगिलाणाणं " इत्यादि ।
" भक्तवानानिशेष " - आचार्योपाध्यापका जो इतर साधुजनों की अपेक्षा विशिष्टतर भक्तपानोपभोग वत्ता होती है, वह भक्तपानाति शेष है-उक्तं च-' कलमोयणो उ पधसा ' इत्यादि ।
आचार्योपाध्यायको विशिष्ट भक्तपान के देने में ये गुण हैं-जैसे " सत्तत्यपिरीकरणं " इत्यादि । सूत्र ३१ ॥
(૬) ઉપકરણાતિશેઢ-અન્ય સાધુએ કરતાં આચાર્યે પાધ્યાય વધારે સારાં ઉજ્જવલ વસ્ત્રાદિના ઉપયાગ કરતા હોય, તેા તેએ જિનાજ્ઞાના વિરાધક ગણાતા नथी ह्युं पशु छे -" आयरिय गिलाणाणं इत्याहि "
(૭) ભક્તપાનાતિશેષ-અન્ય સાધુએ કરતાં વિશિષ્ટ તર ભક્તપાનને ઉપભાગ કરવાની પણ આચાપાધ્યાયને છૂટ હોય છે. તેમના આ અતિશેષને કારણે અન્ય સાધુએ કરતાં વિશિષ્ટ પ્રકારના આહારપાનને ઉપભોગ કરનારા અ થાયે પાધ્યાય જિનાજ્ઞાતા વિરાધક ગણાતા નથી કહ્યુ' પશુ 3-" फल भोयणा 3 पयसा ઇત્યાદિ આચાર્યોપાધ્યાયને વિશિષ્ટતર આહારપાણી દેવામાં આ " सत्तथरीकरणं " त्याहि-- सू. ३१ ॥
""
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
ܙܕ
G
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
स्थानाङ्गसूत्रे एते चाचार्यातिशयाः संपमोपकारायैव विधीयन्ते, न तु रागादिवशेनेति संयमान, ततश्च संयमप्रतिपक्षानसंयमान , तभेर्दाश्वारम्भादीन तत्पतिपक्षाननारम्भादींश्च प्ररूपपति
मूलम् -सत्तविहे संजमे पण्णते, तं जहा--पुढविकाइय संजमे, जाय तसकाइयसंजमे ६ अजीवकायसंजमे ७। सत्तविहे असंजमे पण्णत्ते, तं जहा-पुढविकाइय असंजमे १ जाव तसकाइम असंजमे ६, अजीवकाय असंजमे ७ सत्तविहे आरंभे पण्णत्ते, तं जहा--पुढविकाइय आरंभे १ जाव अजीवकायआरंभ एवमणारंभ वि ७, एवं सारंभे वि ७ एवमसमारंभे यि ७, एवं समारंमे वि ७, एवमसमारंभे चि ७, जाव अजीवकाय असमारंभे ७॥ सू० ३२॥
छाया-सप्तविधः संयमः प्रज्ञप्तः, तयथा-पृथ्वीकायिकसंयमो १ यावत् त्रसकायिकसंयमः ६, अनीवकायसंयमः । सप्तविधोऽसंयमः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-- पृथ्वीकायिकासंयमो १ यावत् त्रसकायिकासंयमः ६, अजीवकायासंयमः ७ सप्तविध आरम्भः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-पृथ्वीकायिकारम्भो १ यावत् अजीयकायारम्मः ७। एवमनारम्भोऽपि ७, एवं संरम्भोऽपि ७, एवम संरम्भोपि ७, एवं समारम्भो. ऽपि ७, एवमसमारम्मोऽपि ७, यावत् अजीवकायासमारम्भः ७ ॥ मू० ३२ ॥
टीका-'सत्तविहे ' इत्यादिसंयमः-संपमनं सावध योगात्सम्यगुपरमणं-निवृत्तिफरणं इति संयमः पृथिव्यादीनां संघट्टपरितापनोपद्रायणेभ्य उपरमो निवृत्ति इत्यर्थः,स सप्तविधः प्रज्ञप्तः,तद्यथा-पृथ्वी
ये आचार्यातिशय संयमके उपकारके लिये ही विहित हुए हैं, रागादिके वशसे नहीं-इसलिये अब सूत्रकार संयमोंका, संयमके प्रनिपक्षभूत असंयमोंका उनके भेदरूप मारम्मादिकोंका एवं इनके प्रतिपक्षभूत अनारम्मादिकोंका प्ररूपण करते हैं
ઉપરના સૂત્રમાં આચાર્યોના અતિશનું નિરૂપણ કર્યું. રાગાદિકની વૃદ્ધિ કરવાને નિમિત્તે તેમના તે અતિશય વિહિત થયા નથી. પરંતુ સંયમના ઉપ કારક હોવાને કારણે જ વિહિત થયેલા છે. તેથી હવે સૂત્રકાર સંયમનું,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ७ सू' ३२ सयमासंयमादिमेदनिरूपणम् कायिक संपमा पृथ्वीकापिकजीवानां संघट्टपरितापनोपद्रावणाकरणम् शयावत्पदात्अप्कायिकः तेजस्कायिक:३ वायुकापिका ४ वनस्पतिकायिकः ५ संयमा ग्राह्याः । तथा-त्रसकायिकसंयमः-त्रसकायिकानां द्वीन्द्रियादीनां संयमः ६। अजीवकाया संमया-अजीवकायानांवरपात्रादीनाम् अयतनया ग्रहणादुपभोगाच निवृत्तिरिति ७) असयम-पृथिव्यादीनां संघट्ट परितापनोपद्रावणेभ्योऽनुपरमः, सोऽपि पृथ्वी. कायिकासंयमादिभेदेन सप्तविधो बोध्यः । तथा-आरम्भा उपद्रावणं पृथ्वीकाया. __ " सत्तविहे संज में पण्णत्ते" इत्यादि ।। सूत्र ३१ ॥
टीकार्थ-संयम सात प्रकारका कहा गया है-सायद्य योगसे होना इसका नाम संयम है, यह संयम पृथिव्यादिकोंके संघटन, परितापन एवं उपद्रावण इन से उपरम होने रूप होता है, यहां यावत्पद से अप. कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, और वनस्पतिकायिक" इनके संयम गृहीत हुए हैं। इस प्रकारसे ५ भेद एकेन्द्रिय जीवोंके संयमके हैं । तथा प्रस जीव सम्बन्धी संयमका एक भेद है, त्रसकायिकमें दो इन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रिय तक के जीव आ जाते हैं। संघमका ७ वां भेद है-अजीवकाय संपम इस संयममें अजीयकाय जो वस्त्र पात्रादिक हैं उनके यतनाले ग्रहण करने का और रखनेपूर्वक उपभोग करनेका है
असंयम---पृथिम्पादिक जीवों का संघटन करना, परितापन करना एवं उपद्रवण करना इसका नाम असंयम है, यह असंयम भी पृथिवी. સંયમથી વિપરીત એવા અસંયમનું, તેમના ભેદ રૂપ આરભાદિન અને આરંભથી વિપરીત એવાં અનારંભાદિકનું નિરૂપણ કરે છે–
“ मत्तविहे संजभे पण्णत्ते" त्या-(सू ३२) ।
સાવદ્યોગોથી નિવૃત થવું તેનું નામ સંયમ છે તે સંયમને નીચે પ્રમાણે सात २ छ-(१) पृथ्वीय (२) म५४५४, (3) वायु४ि , (४) ते. કાયિક અને (૫) વનસ્પતિકાર્ષિકસંયમ. અહી પૃથ્વી કાયિક આદિના સંઘટન, પરિતાપન અને ઉપદ્રાવણથી વિરમવા રૂપ આ સંયમ સમજ. એકેન્દ્રિય જીની અપેક્ષાએ સંયમના પાંચ ભેદ પડે છે (૬) ત્રસકાયિક સંયમ- દ્વીદ્રિયોથી લઈને પચેન્દ્રિય પર્યંતના ત્રસકાયિક કહે છે. (૭) અવકાય સંયમ-વસ્ત્ર માત્રાદિક જે વસ્તુઓ છે તેને અવકાય કહે છે. તેમને યતના પૂર્વક ગ્રહણ કરવી અને મૂવી તથા યતના પૂર્વક તેમનો ઉપભોગ કરે તેનું નામ અજી. કામ સંયમ છે.
અસંયમ-પૃથ્વીકાય આદિ જીવોનું સંઘઠ્ઠન કરવું, પતિાપન કરવું અને ઉપદ્રવણ કરવું તેનું નામ અસંયમ છે. તે અસંયમને પણ પૃથ્વીકાયિક અસં.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
नाङ्गसूत्रे
रम्भादिभेदेन सप्तविधः । एवमनारम्भोऽपि सप्तविधो बोध्यः । तथा संरम्भःहिंसाविषयः संकल्पः पृथ्वीकायिक संरम्भादिभेदेन सप्तविधः । एवमसंरम्भोऽपि सप्तयिधो बोध्यः। तया-समारम्भः परितापः-पृथ्योकायिक समारम्भादिभेदेन सप्तविधः एवमसमारम्भोऽपि सप्तविधो बोध्यः । आरम्भादीनामुपद्रायणादिरूपा अर्थी अभ्यत्राप्युक्ताः, तथाहि-" आरंभो उद्दयो, परितारकरो भवे समारंमो ।
संकप्पो संरभो, सुद्ध नपाणं तु सधेसि ॥१॥ छाया-प्रारम्भ उपद्रवतः परितापकरो भवेत् समारम्भः ।
संकल्पः संरम्भः शुद्धनयानां तु सर्वेषाम् ॥ १ ॥ इति । कायिक असंयम आदिके भेदसे सात प्रकारका होता है। इसी प्रकारसे आरम्भ भी पृथिवीकायारम्म आदिके मेहसे सात प्रकारका होता है, इसी प्रकारसे अनारम्भ भो सात प्रकारका होता है, तथा हिंसा-विष. यक संकल्प रूप संरम्भ पृथिवीकायिक संरम्भ आदिके मेदसे सात प्रकारका होता है, इसी तरहसे असरम्भ भी सात प्रकारका होता है, तथा समारम्भ भी-रिताप भी-पृथिवीकायिक समारम्भादिके भेदसे मात प्रकारका होता है, इसी तरहसे असमारम्भ भी सात प्रकारका होता है, आरम्भ आदिकोंके उपद्रावण आदि रूप अर्थ अन्यत्र भी कहे गये हैं, जो इस प्रकार से हैं--
" आरम्भो उद्दवओ" इत्यादि ।
एकेन्द्रियादिक जीयोंका उपद्रवण करना यह आरम्म है, उन्हें संतापयुक्त करना यह समारम्म है, तथा उन्हें कष्ट आदि पहुँचानेका થમ આદિ સાત ભેદ કહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે અનારંભના પણ પૃથ્વીકાયિક અનારંભ આદિ સાત ભેદ પડે છે.
તથા હિંસાવિષયક સંકલ્પરૂપ સંરંભના પણ પૃથ્વીકાયિક સરંભ આદિ સાત ભેદ કહ્યા છે. અસંરંભના પણ પૃથ્વીકાયિક અસંરંભ આદિ સાત ભેદ કહ્યા છે. સમારંભન (પરિતાપ)ને પણ પૃથ્વીકાયિક સમારંભ આદિ સાત ભેદ કહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે અસમારંભના પગ પૃથ્વીકાયિક અસમારંભ આદિ સાત ભેદ કહ્યા છે, આરંભાદિકના ઉપદ્રાવણ આદિ રૂપ અર્થ અન્યત્ર પણ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે, જે નીચે પ્રમાણે છે
"आरंभो उद्दवओ" इत्याहि
એકેન્દ્રિયાદિક જેનું ઉપદ્રાવણ કરવું તેનું નામ આરંભ છે. તેમને સંતાપયુક્ત કરવા તેનું નામ સમારંભ છે, તથા તેમને કષ્ટ આદિ પહોંચાડવાને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०३२ सयमासयमादिभेदनिरूपणम्
ननु आरम्भादीनामुपद्रावणादयोऽर्या अभिहिताः अजीयेषु च तदसंभवात् अजीवकायारम्भादयोऽसंम्भविना, ततश्व आरम्भादीनां यत् सप्तविधत्वमुक्तं तद. संगतम् ? इतिचेत्, आह-अजीवेषु वस्त्रपात्रादिपु समाश्रिता ये जीवास्तदपे. क्षया आरम्भादयः संभवन्ति, अथवा -अयतन या ग्रहणे स्थापने च पात्रादीनां वायुकायोदीरणात् अपश्यं जीवविराधना संभवति । जीवाश्च अजीवाश्रिता इति अजीवस्य प्राधान्यात् अनीवकायारम्भाधुक्तिन विरुध्यते इति आरम्भादीनां सप्तविधत्त्वं निरवद्यमेवेति ।। सू० ३२ ॥ विचार करना यह संकल्प रूप संरम्भ है।
शंका--आरम्म आदिकों के जो ये उपद्रावण आदि रूप अर्थ प्रकट किये गये हैं-सो अजीवोंमें ये घटित नहीं होते हैं-अतः अजीय काया. रम्भ आदि वहां नहीं बन सकते हैं, इसलिये यहां नहींचन सकने के कारण आरम्भ आदिकोंमें जो सप्तविधता कही गई है, वह ठीक नहीं बैठती है ?
उत्तर--ऐसा कहना ठीक नहीं है, क्योंकि अजीव जो वस्त्रपात्रादिक हैं, उनमें समाश्रित जो जीव हैं, सो उनकी अपेक्षासे आरम्भ आदिक होते हैं, अजीवाश्रित जीव होते हैं, इसलिये अजीवकी प्रधानता लेकर अजीव कायारम्भ आदिका कथन विरुद्ध नहीं पड़ताहै, इस तरह आरम्भ आदिकों में सस प्रकारताका प्रतिपादन निषही है, अथवा अयतनासे लेने में और रखने में वायुकायादिककी अवश्य विराधना होतीहै ॥सू०३२।। વિચાર કરવા રૂપ સંપનું નામ સંરંભ છે,
કા—આરંભાદિકના જે ઉપદ્રાવણ આદિ રૂપ અર્થ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, તેમને અજીમાં ઘટાવી શકાતા નથી. તેથી અહીં અવકાય આરંભાદિ રૂપ પ્રકાર સંભવી શકતું નથી. તે કારણે આરંભ આદિકના સાત પ્રકાર કહેવાને બદલે ૬ પ્રકાર જ કહેવા જોઈએ.
ઉત્તર-આ પ્રકારની શંકા અસ્થાને છે, કારણ કે વસ્ત્રાદિક અજીમાં અનેક જીવે આશ્રય લઈને રહેલા હોય છે. જે વસ્ત્ર પાત્રાદિકને યતનાપૂર્વક તેમનો ઉપભોગ કરવામાં ન આવે, તે તેમને આશ્રયે રહેલા જીનું ઉપમદન આદિ થવાને સંભવ રહે છે. અજીવાશ્રિત જીવ હોય છે, તેથી અજીવની પ્રધા. નતાને લીધે અજીવકાર્યારંભ આદિનું કથન વિરુદ્ધ પડતું નથી. આ પ્રકારે આરંભ આદિકના સાત પ્રકાર કહેવામાં કઈ દેષ નથી. અથવા અયતના પૂર્વક વસ્ત્રા દિકને લેવા મૂકવાથી વાયુકાયિકેની અવશ્ય વિરાધના થાય છે. એ સૂ. ૩૨ !
स्था०-८६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
स्थानाङ्गसूत्रे अनन्तरसूत्रे संयमादयो जीवविषयत्वेन उक्ता इति जीवविशेषस्य स्थिति मरूपयति
मूलम् -अह भंते! अयसिकुसुंभकोदवकंगुरालगकोदूसगसणसरिसपमूलबीयाणं एएसि णं धन्नाणं कोट्ठाउत्ताणं पल्लाउत्ताणं जाव पिहियाणं मुदियाणं लंछियाणं केवइयं कालं जोणी संचिटुइ १ गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सत्त संवच्छराई, तेण पर जोणी पमिलायइ जाव जोणीवोच्छेए पण्णत्ते ॥ सू० ३३ ॥ __छाया-अथ भदन्त ! अतसीकुसुम्भकोद्रवकङगुरालककोदूषकसणसर्षपमूलबीजानाम् एतेषां खलु धान्यानां कोष्ठागुप्तानां पल्यागुप्तानां यावत् पिहितानां मुद्रितानां लाञ्छिताना कियन्तं कालं योनिः संन्तिष्ठते ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सप्त संवत्सरान , ततः परं योनिः प्रम्लायति यावद् योनिव्युच्छेदः प्रज्ञप्तः ।। सु० ३३ ॥
टीका-'अह भंते ' इत्यादि
अथेति प्रश्ने, भदन्तेति भगवदामन्त्रणे हे भदन्त ! अतसीकुसुम्भकोद्रव रालककोदूषकसणसर्पपालबीजानाम्-तत्र अतसी= अलसी' इति भाषापसिद्धो धान्यविशेषः, कुसुम्मम् कुसुम्भाख्यधान्यविशेषः, कोद्रवा=' कोदो ' इति भाषा
इस ऊपरके सूत्रमें संयम आदिके जीव विषयवाले कहे गये हैं, सो अब सूत्रकार जीव विशेपकी स्थितिकी प्ररूपणा करते हैं--
" अहं भंते ! अयसिकुसुंभ" इत्यादि । सूत्र ३३॥
टीकार्थ-यहां " अथ" यह शब्द प्रश्नमें आपा है, शिप्य प्रश्न करता है-हे भदन्त ! अतसी-अलसी, कुसुम्भ-इस नामका धान्य विशेष, कोद्रव-कोदों, कगु-कांगणी, रालक-कागनीकाही एक भेद
આગલા સૂત્રમાં સંયમ આદિને જીવવિથક કહેવામાં આવેલ છે. પૂર્વ સત્ર સાથેના આ પ્રકારના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર જીવવિશેષની સ્થિતિની ३५६ ४२ छ-" अह भंते ! अयप्ति कुसुभ " त्याहि-(सू. 33)
सूत्रनी २३मातमा २ " अह" ५६ माव्युत प्रश्नाथ पाय छे. मडी શિષ્ય ગુરુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછે છે–હે ભગવન્! અળસી કુસુંભ (એક પ્રકારનું ધા વિશેષ), કેદરા, કાંગ (એક જાતનું ધાન્ય), શલક (કાંગને જ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०३३ अतसीकुसुभादिधान्यानां योनिकालनिरूपणम् ६८३ प्रसिद्धो धान्यविशेषः ‘कगुः '=' कागणी ' इति भाषापसिद्धा, रालकः कङ्गु भेदः, कोदूषका कोद्रवभेदः, सणः-प्रसिद्धः, सर्षपः-प्रसिद्धः, मूलवीजानिमूलस्य='मूला' इति प्रसिद्धस्य बीजानि, एतेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः, तेषां तथाभूतानाम् , एतेषां खलु धान्यानां कोष्ठागुप्तानाम्-कोष्ठे=' कोठा' इति प्रसिद्ध धान्याधारे आगुप्तानि-प्रक्षेपेण संरक्षितानि कोष्ठागुप्तानि तेषां तथोक्तानां, तथा पल्यागुप्तानाम्-पल्यं वंशकटकादिकृतो धान्याधारपात्रविशेषः, तत्र आगु. तानाम् , यावत्पदेन-मञ्चागुप्तानाम्, मालागुप्तानाम् अवलिप्तानाम् , लिप्तानाम्-इति संग्रहः। तत्र-मश्चागुप्तानाम्-मश्च: स्थूणानामुपरिस्थापितवंशकटकादिमयो लोकप्रसिद्धः, तत्रागुप्तानाम् , मालागुप्तानाम् , मालो-मालकः-गृहोपरितनभागः, तत्र आगुप्तानाम् , अवलिप्तानाम् द्वारदेशं पिधाय गोमयादिनाऽवलिप्तानाम् , लिप्तानाम् सर्वतः कृतलेपानाम् पिहितानाम्-आच्छादितानाम् मुद्रितानाम्-मृत्तिकादिभिर्मुद्रितानां, लाञ्छितानाम्-रेखादिभिः कृतलाञ्छनानां कियन्तं कालं योनिः उत्पत्तिशक्तिः सन्तिष्ठते भवति ? इति शिष्यप्रश्नः । कोदूषक-कोदोंका एक भेद-'सण-सनसर्षप-सरसो और मूलाके बीज ये जब कोष्ठागारमें सुरक्षित रखे हुए हों-धान्यके आधारभूत कोठेसे बनाये हुए पिटारेमें भरकर सुरक्षित रखे हुए हों, यावत्-मश्चा गुप्त हों-खंभोंके ऊपर स्थापित वंश करक आदिसे बनाये गये मञ्चोंमें भरकर रखे हुए हों, अबलिप्त हों-द्वारदेशको ढंककर गोमय आदिसे लीप पोतकर किसी कुठिया आदिमें भरकर रखे हुए हों लिप्त हों चारों तरफसे लेप करके एक स्थान पर एकत्रित करके ढककर रखे हुए हों पिहित हों-सामान्य रूपसे ढंककर रखे गये हों, मुद्रित हों-मिट्टी आदिसे छावकर किसी पात्र विशेषमें बन्द करके रखे हुए हों, एवं એક ભેદ), કોષક (કેદરાને જ એક ભેદ), શણ, સરસવ અને મૂળાનાં ખીને કઈ કે ઠારમાં ભરી રાખવામાં આવેલ હોય, અથવા પલ્યાગુપ્ત હેયવાંસની ચઢાઈઓમાંથી બનાવેલા પટારામાં ભરીને સુરક્ષિત રાખવામાં આવેલ હોય, પંચાગુત હોય-થાંભલાઓને આધારે ઊ એ કરેલા કોઈ ઊંચા માંચડા પર સંગ્રહ કરવામાં આવેલ હેય, અલિપ્ત હોય-કેઈ કોઠી આદિમાં ભરીને તેના ઢાંકણાને છાણ, માટી ખાદિ વડે લીપીને બંધ કરવામાં આવેલ હેયસામાન્ય રૂપે ઢાંકીને રાખેલ હોય, મુદ્રિત હોય, માટી આદિ વડે લીપી લઈને કઈ પાત્ર વિશેષમાં બંધ કરીને રાખેલ હોય, અને લાંછિત હેયલાખ આદિ વડે સલમહોર કરીને કેઈ પણ પાત્ર વિશેષમાં ભરી રાખ્યા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४
स्थानाङ्गसूत्रे उत्तरयति-गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्त्तम् , उत्कर्षेण सप्त संवत्सरान् योनिः सन्निष्ठते, ततः परं योनिः पम्लायति-वर्णादिना हीयते, यावत्पदेन-ततः परं योनि, विध्वंस ते विनाशाभिमुखी भवति, ततः परं बीजम् अबीजं भवति-उप्तमपि तद् नाङ्गुरम् उत्पादयति, इत्येषां संग्रहः, ततः परं योनिव्युच्छेदः जननशक्तिविनाशः प्रज्ञप्त इति ॥ मू० ३३ ॥
पुनरपि जीवविशेषाणां स्थितिं प्ररूपयति
मूलम्-बायर आउकाइयाणां उक्कोसेण सत्त वाससहस्साई ठिई पण्णत्ता । तच्चाएणं वालुयप्पभाए पुढवीए उकोसेण नेरइयाणं सत्त सागरोयमाई ठिई पण्णत्ता । चउत्थीए णं पंकलाञ्छित हो शीलमुहर करके कहीं भी भरकर रखे हुए हों तो इन सबकी कितने काल तक योनि-अङ्करोत्पादक शक्ति रहती है ?
उत्तर-हे गौतम ! इनकी योनि जघन्यसे एक अन्तर्मुहूर्त तक रहती है, और उत्कृष्टसे सात साल वर्ष रहती है । इसके बाद योनि म्लान हो जाती है, वर्णादिसे हीन हो जाती है-यावत् अङ्कुरोत्पादन शक्तिका विनाश हो जाता है, यहां यावत्पदसे-" ततः परं योनिः विध्वंसते " इसके बाद योनि विनाशके अभिमुख हो जाती है "ततः परं वीजं अयीजं भवति" घोये जाने पर भी वह बीज अङ्कुरको उत्पन्न नहीं करता है " इस पाठका संग्रह हुभा है, अर्थात् कहे हुए अलसी आदि सात वर्षके बाद अचित्त हो जाते है । सू० ३३ ॥ હોય, તે તે બીજેમાં કેટલા કાળ સુધી બીજેપાદન શક્તિ રહે છે? એટલે કે કેટલા વર્ષ સુધી તેમની નિને વિચ્છ થતા નથી?
ઉત્તર-હે ગૌતમ ! ઓછામાં ઓછા એક અતર્મુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે સાત વર્ષ સુધી તેમની નિ રહે છે, અર્થાત્ ઉત્પાદન શકિત બની રહે છે. ત્યાર બાદ તેમની નિ પ્લાન થઈ જાય છે, વર્ણાદિથી વિહીન થઈ तय . ( यावत्) मन त पानी भरा पान शतिनो विनाश થઈ જાય છે, અહી “યાવત્ ” ૫૮ દ્વારા નીચેને સૂત્રપાઠ ગ્રહણ કરવાને छ-" ततः पर योनिः विध्यसते" त्या२ मा योनिन विनाश 241 भाउ छे. " तबः परं बीजं अबीजं भवति ।' त्या२ माह पाया गया तो पण ते मीर અ ત્પાદન કરી શકતું નથી. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે ઉપર્યુક્ત અળસી આદિ ધાન્યમાં વધારેમાં વધારે સાત વર્ષ સુધી અંકુત્પાદન શક્તિ રહે. छ, त्या२ ह तो तमे। मथित्त २४ मनी नय छे. ॥ सू. 33 ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०३४ बादराकायिकादीनां स्थितिकालनिरूपणम् ६८५ प्पभाए पुढवीए जहन्ने] नेरइयाण सत्त सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता ॥ सू० ३४ ॥
छाया-बादरापकायिकानाम् उत्कर्षेण सप्त वर्षसहस्त्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। तृती. यस्यां खलु वालुकाप्रभायां पृथिव्याम् उत्कर्षण नैरयिकाणां सप्त सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । चतुर्था खलु पङ्कप्रभायां पृथिव्यां जघन्येन नैरयिकाणां सप्त सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ मू० ३४ ॥
टीका-'वायर आउकाइयाण' इत्यादि
व्याख्या सुगमा। नवरम्-बादराणामप्कायिकानां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् । मूक्ष्माणां तु जपन्पोत्कर्षेणान्तर्मुहूर्त्तम् । वालुकाभास्थितनैरयिकाणां जघन्येन त्रीणि सागरोपमाणि । पङ्कप्रभास्थितनैरयिकाणाम् उत्कर्षेण दश सागरोपमाणीति ॥ मू० ३४ ॥
अब सूत्रकार पुनः जीव विशेषों की स्थितिकी प्ररूपणा करते हैं"बायर आउकाइयाणं उक्कोसेण सत्तवाससहस्साइं इत्यादि सू०३४ ॥
टीकार्थ-बाद अपकायिक जीवोंकी उत्कृष्ट स्थिति हजार वर्षकी है। तीसरी वालुका प्रनामें उत्कृष्टसे नैरयिकों की सात सागरोपमकी स्थिति कही गई है, चौथी पङ्कप्रभा पृथिवी में जघन्य से नैरपिकों की स्थिति सात सागरोपम की कही गई है। इसकी व्याख्यो सुगम है, चादर अपकायिक जीयोकी जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूते की है, तथा सूक्ष्म अप्कायिक जीवों की उत्कृष्ट स्थिति और जघन्य स्थिति अन्तर्मुहर्त की है । चालुकाप्रमास्थित नैरपिक जीवों को जघन्य स्थिति तीन सागरोपम की है, एवं पङ्कमभास्थित नैरयिकों की उत्कृष्ट स्थिति १० सागरोपम की है। सू० ३४॥
સૂત્રકાર હવેના સૂત્રમાં પણ કેટલાક જીવવિશેષની સિધતિ પ્રરૂપણ अरे छ.-"बायर आउ काइयाणं उक्कोसेण सत्तवास सहस्साई "त्याहि-(सू ३४)
બાદર અપકાયિક જીની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત હજાર વર્ષની કહી છે. ત્રીજી વાલુકાપ્રભા નામની નરકપૃથ્વીના નારકેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાગરોપમની કહી છે. જેથી પંકપ્રભા નામની જઘન્ય સાત સાગરોપમની કહી છે. આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સુગમ છે.
બાદર અપૂકાયિક જીવની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની કહી છે. સૂક્ષ્મ અપૂકાયિક જીવની જઘન્ય સ્થિતિ અને ઉત્કૃષ્ટરિથતિ, બને અન્તર્મદૂત જ કહી છે. વાલુકાપ્રભાના નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની કહી છે અને પંકપ્રભાના નારકની ઉત્કૃષ્ટ રિથતિ ૧૦ સાગરોપમની કહી છે. જે સૂ. ૩૪
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
---
-
स्थानाङ्गसूत्रे अनन्तरसूत्रे नारकाणां स्थितिरुक्ता, इति स्थितिशरीरादिभिस्तत्साधर्म्यात् षमिः सूत्रैर्देववक्तव्यतामाह
मूलम्-सकस्त णं देविंदस्स देवरन्नो वरुणस्स महारत्नो सत्त अग्गमाहिसाओ पण्णत्ताओ। ईसाणस्त णं देविंदस्स देवरन्नो सोमस्स महारन्नो सत्त अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ। ईसा. णस्त णं देविंदस्स देवरन्नो जमस्स महारन्नो सत्त अग्गमहिसोओ पण्णत्ताओ ॥ सू० ३५ ॥
छाया-शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य वरुणस्य महाराजस्य सप्त अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः । ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य सोमस्य महाराजस्य सप्त अनमहिष्यः प्रज्ञप्ताः । ईशानस्प खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य यमस्य महाराजस्य सप्त अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः॥ सू० ३५ ॥
टीका- सकस्स णं ' इत्यादि
देवेन्द्रस्य देवानां मध्ये ऐश्वर्यसम्पन्नस्य अत एव देवराजस्य देवानाम: धिपस्य शक्रस्य-सौधर्मकल्पाधिपस्य दाक्षिणात्येन्द्रविशेपस्य आज्ञायां स्थितस्य ___ऊपर के सूत्र में नारकों की स्थिति कही गई है-सो अब सूत्रकार स्थिति और शरीर आदि के द्वारा नारकों के साधर्म्य को लेकर ६ सूत्रों से देयवक्तव्यता का कथन करते हैं
सक्कस्स णं देविंदस्त देवरन्नो' इत्यादि । मू० ३५॥ सूत्रार्थ-देवेन्द्र देवराज शक्र के लोकपाल वरुण महाराज की सात अग्रमहिषियां कही गई हैं, देवेन्द्र देवराज ईशान के लोकपाल सोम महाराज को सात अग्रमहिषियां कही गई हैं। देवेन्द्र देवराज ईशान के लोकपाल यम महाराज की सात अग्रमहिषियां कही गई हैं।
ઉપરના સૂત્રમાં નારકેની સ્થિતિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. હવે સ્થિતિ અને શરીર આદિ દ્વારા નારકેના સાધમ્યને લીધે છ સૂત્ર વડે દેવ વક્તવ્યતાનું સૂત્રકાર કથન કરે છે.
"सक्कस्सणं देविदास देवरणो” छत्याहि-(सू. ३५)
સૂત્રાર્થ–દક્ષિણનિકાયને ઈન્દ્ર છે. તે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના કપાલ વરુણ મહારાજને સાત અગ્રમહિષીઓ છે. દેવન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના લેકપાલ સેમ મહારાજને પણ સાત અમહિષીએ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू०३५ शक्रेश। नयोरप्रमहिषी संख्या- स्थितिनिरूपणम् ६८७ वरुणस्य = पश्चिम दिक्पालस्य महाराजस्य = प्रचुरशोभाशालिनः सप्त अग्रमहिष्यो वोष्याः । तथा देवेन्द्रस्य देवराजस्य ईशानस्य = ईशानकल्पाधिपस्य औदीच्येन्द्रवि शेषस्य आज्ञायां स्थितस्य सोमस्य = पूर्वदिक्पालस्य सप्ताग्रमहिष्यो बोध्याः । तथाईशानेन्द्राज्ञावर्तिनो यमस्य - दक्षिण दिवपालस्य सप्ताग्रमहिण्यो बोध्याः ।। सू०३५ ।।
-
मूलम् - ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो अभितरपरिसाए देवाणं सत्त पालिओ माई ठिई पण्णत्ता । सक्कस्त णं देविदस्त देवरन्नो अग्गमहिसीणं देवीणं सत्त पलिओ माई ठिई पण्णत्ता | लोहम्मे कप्पे परिग्गहियाणं देवीणं उक्कोसेणं सत्त पलिओयमाई ठिई पण्णत्ता ॥ सू० ३६ ॥
टीकार्थ- देवों के बीच में ऐश्वर्य सम्पन्न होने से देवेन्द्र एवं देवों के अधिपति होने से देवराज ऐसे सौधर्म कल्प के अधिपति दाक्षिणात्येन्द्र विशेष की आज्ञा में स्थित पश्चिम दिक्पाल वरुण हैं, ये प्रचुर शोभाशाली हैं अतः इन्हें महाराज कहा गया है, ईशानकल्प के अधिपति ईशान हैं ये उत्तर दिशा के इन्द्र हैं, इनकी आज्ञा में सोम महाराज रहते हैं, ये पूर्व दिशा के अधिपति हैं। दक्षिण दिशा के अधिपति यमलोकपाल हैं, ये भी ईशानेन्द्र की आज्ञा में रहते हैं । इन सब लोकपालों की ७-७ अग्रमहिषियां कही गई हैं || सूत्र ३५ ॥
ટીકા –દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના લેાકપાલ યમ મહારાજને પશુ સાતઅશ્રમદુિષીએ છે. શક્ર દક્ષિણનિકાયના દેવેનેા અધિપતિ હોવાથી તેને દેવરાજ તે’ દક્ષિણનિકાયના દેવાને અધિપતિ હોવાથી તેને ‘ દેવરાજ ’ વિશેષણલગાડવુ' છે. વળી બધા દેવેમાં તે વિશેષ ઐશ્વય સપન્ન હાવાથી તેને ‘દેવેન્દ્ર’ વિશેષણ લગાડયું છે, ઇશાન કલ્પના અધિપતિ ઈશાન છે. તે ઉત્તરનિકાયના देवान! अधिपति छे. तेने 'हेवेन्द्र' याने 'देवरा"' या विशेषथे। લગાડવાનું કારણ પણ ઉપર પ્રમાણે જ સમજવું. દક્ષિણાનિકાયના અધિપતિ શકની આજ્ઞામાં સ્થિત એવા પશ્ચિમ દિશાના જે દિક્પાલ છે તેનું નામ વરુણુ છે. તે અત્યંત શૈાભાશાલી હાવાથી તેને અહીં ‘વરુણુ મહારાજ ’ કહેવામાં આવેલ છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઇશાનના એક લેાકપાલનું નામ સામ મહારાજ છે. તેઓ પૂર્વ દિશાના અધિપતિ છે. તેમના ખીજા લેાકપાલનું નામ યુમ મહારાજ છે. તેઓ દક્ષિણ દિશાના અધિપતિ છે. આ વરુણ, સામ અને યમ નામના લેાકપાલાને સાત સાત અગ્રમહિષીએ છે. ! સૂ. ૩૫ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
स्थानाङ्गसूत्रे ___ छाया-ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य आभ्यन्तरपरिषदि देवानां सप्त पल्पोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य अग्रमहिषीणां देवीनां सप्त पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्म कल्पे परिगृहीतानां देवीनाम् उत्कर्षेण सप्त पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।। सू० ३६ ॥
टीका--' ईसागस्स गं' इत्यादि
ब्याख्या स्पष्टा । नवरं-परिगृहीतानां-भार्यात्वेन स्वीकृतानामिति भावः ॥ सू० ३६॥
मूलम्-सारस्सयमाइचाणं सत्त देवा सत्त देवसया पण्णत्ता। गहतोयतुसियाणं देवाणं सत्त देवा सत्त देवसहस्सा पण्णत्ता ॥ सू० ३७ ॥
छाया-सारस्वतादित्यानां सप्त देवाः सप्त देवशतानि प्रज्ञप्तानि । गर्दतोयतुषितानां देवानां सप्त देवाः सप्तदेवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ।। सू० ३७ ॥
टोका-'सारस्सय ' इत्यादि
सारस्वता आदित्याः गर्दतोयास्तुषिताच लोकान्तिका देवाः। तेषु सारस्व. तादित्यानां सप्त देवाः प्रधानाः, तदितरे च सप्त शतानि देवाः। गर्दतोयतषिताना मध्ये सप्त देवाः प्रधानाः, तदितरे च सप्तसहस्राणि ॥ सू० ३७ ॥
"ईसाणस्त णं देविंदस्स देवरन्नो' इत्यादि ॥ सू० ३६॥ टीकार्य-देवेन्द्र देवराज ईशानकी आभ्यन्तर परिषदामें वर्तमान देयोंकी ७ पल्योपम की स्थिति कही गई है । देवेन्द्र देवराज शक की अग्रम. हिषियों की स्थिति सात पल्योपम की कही गई है। सौधर्मकल्प में भार्या रूप से स्वीकृत हुई देवियों की स्थिति उत्कृष्ट से सात पल्योपम की कही गई है । ३६।।
"मारस्सयमाइच्चाणं सत्त देवा" इत्यादि । सू० ३७॥ टीकार्थ-सारस्वत आदित्य, गर्दतोय, और तुषिन ये लोकान्तिक देवहैं । इन में सारस्वत और आदित्य इनके सात देव प्रधान हैं। और इन
___" इसाणसणं देविंदरस देवरण्णो ' त्या-(सू. ३१) ટીકાઈ–દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની આભ્યન્તર પરિષદના દેવની સાત પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકની અગ્રમહિષીઓની સ્થિતિ સાત પ. પમની કહી છે. સૌધર્મ ક૯૫માં ભાર્યા રૂપે સ્વીકૃત થયેલી દેવીઓની ઉતકૃષ્ટ સ્થિતિ સાત પલ્યાયમની કહી છે. તે સૂ ૩૬ !
___" सारस्सयमाइच्चाणं सेत्त देव।" Vत्याहि-(सू. ३७) ટીકાથે-સારસ્વત, આદિત્ય, ગર્દય, અને તુષિત, એ લોકાતિક દે છે. તેમાંથી સારસ્વત અને આદિત્ય દેવામાં સાત દેવે પ્રધાન (મુખ્ય)
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०३८ सनत्कुमारादि कल्पस्थितदेवस्थितिनिरूपणम् ६८९
मूलम्-सणंकुमारे कप्पे उक्कोसेणं देवाणं सत्त सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । माहिंदे कप्पे उक्कासेणं देवाणं सातिरेगाई सत्त सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । बंभलोगे कप्पे जहण्णेणं देवाणं सत्त सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥ सू९ ३८॥
छाया--सनत्कुमारे कल्पे उत्कर्षेण देवानां सप्त सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। माहेन्द्रे कल्पे उत्कर्पण देवानां सातिरेकाणि सप्त सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ब्रह्मलोके कल्पे जघन्येन देवानां सप्त सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ सू० ३८ ॥
टीका-'सणंकुमारे कप्पे' इत्यादिव्याख्या सुगमा ॥ सू० ३८ ॥
मूलम्-बंभलोयलंतएसु णं कप्पेसु विमाणा सत्त जोयणसयाइं उठें उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥ सू० ६९ ॥ से भिन्न और भी सात सौ देव हैं । इसी तरह गर्दतोप और तुषित इनके मध्य में सात देव प्रधान हैं और इनसे मिन्न सात हजार और
भी देव हैं ॥ सूत्र ३७ ॥ ___" सणकुमारे कप्पे उक्कोले णं देवाणं " इत्यादि । सू० ३८ ॥
टीकार्थ-सनत्कुमार कल्पमें देवों की उत्कृष्ट स्थिति सात सागरोपमकी कही गई है। माहेन्द्र कल्प में देवों की उत्कृष्ट स्थिति सात सागर से कुछ अधिक कही गई है। ब्रह्मलोक कल्प में देवों की जघन्य स्थिति सात सागरोपम की कही गई है । सूत्र ३८ ॥ છે, અને તે સિવાયના બીજા ૭૦૦ સામાન્ય દે છે. એ જ પ્રમાણે ગદય અને તુષિત દેવમાં સાત દે મુખ્ય છે અને તિ સિવાયના સાત હજાર બીજા દે છે. સૂ ૩૮ છે
“सणंकुमारे कप्पे उक्कासेणं देवाणं " त्याह-(सू ३७) ટીકાથ–સનકુમાર કપમાં દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સાગરોપમની કહી છે. મહેન્દ્ર કલ્પમાં દેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સાગરોપમ કરતાં થોડી વધારે કહી છે. બ્રહ્મલોક કલપમાં દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરોપમની કહી છે.સૂ ૩૮ स्था०-८७
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गस्ने छाया--ब्रह्मलोकलान्तकयोः खलु कल्पयोर्विमानानि सप्त योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि ॥ सु० ३९॥
टीका--' बंभलोयलंतरसु' इत्यादि-- व्याख्या स्पष्टा ॥ सु० ३९ ॥
म्लम्-भवणवासीणं देवाणं भवधारणिज्जा सरीरगा उक्कोसेणं सत्त रयणीओ उई उच्चत्तेणं पण्णत्ता । एवं वाणमंतराणं एवं जोइसियाणं । सोहम्मीसाणेसु णं कप्पेसु देवाणं भवधारणिजगा सरीरगा सत्त रयणीओ उड्डे उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥सू०४०॥
छाया--भवनवासिनां देवानां भवधारणीयानि शरीरकाणि उत्कर्षेण सप्त रत्नीः ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन प्रज्ञप्तानि । एवं व्यन्तराणाम् , एवं भवनवासिनाम् । सौधर्मेशानयोः खलु कल्पयोः देवानां भवधारणीयकाणि शरीरकाणि सप्त रत्नील मुञ्चत्वेन प्रज्ञप्तानि || सु० ४० ।।।
टीका--' भवणवासीगं' इत्यादि-- व्याख्या स्पष्टा ॥ सु० ४१ ॥ " बंभलोयलंतएप्सु णं कप्पेसु" इत्यादि । सूत्र ३९ ।
ब्रह्मलोक एवं लान्तक कल्पो में स्थित विमानों की ऊँचाई सात सौ योजन की कही गई है। सूत्र ३९ ।
" भवणयासीणं देवाणं भवधारिणीजा" इत्यादि । सूत्र ४० । टीकार्थ-भवनवासी देयों के भयधारणीय शरीर उत्कृष्टसे सात हाथ ऊँचे कहे गये हैं। इसी तरह से व्यन्तरों के और ज्योतिष्क देवों के शरीर भी जानना चाहिये, सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में देवों के भव धारणीय शरीर उँचाई में सात हाथ के कहे गये हैं। सत्र ४० ।
"बंभलोयलंतएसु णं कप्पेसु" त्याहि-(सू. ३८)
બાલક અને લાન્તક કપોના વિમાનની ઊંચાઈ સાત જન પ્રમાણ ही छ. ॥ सू. ३८ ॥
भवणवासीणं देवाणं भवघारणिज्जा" त्याह-(सू ४०) ટીકાર્થ—અવનવાસી દેના ભવધારણીય શરીરની ઉત્કૃષ્ટ ઊંચાઈ સાત હાથ પ્રમાણુ કહી છે. એજ પ્રકારનું કથન વ્યતરે, અને જ્યોતિષ્ક દેવોના ભવધારણીય શરીરની ઊંચાઈ વિષે પણ સમજવું સૌધર્મ અને ઈશાન કોના દેવોના ભવધારણીય શરીરની ઊંચાઈ પણ સાત હાથ પ્રમાણુ કહી છે. . ૪૦ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०४१ नन्दीश्वरद्वीपान्तर्गतद्वीपनिरूपणम् ६९१
अनन्तरं देवानामधिकार उक्तः । देवानामाबासाथ द्वीपसमुद्रा इति तान् मरूपयति--
म्लम्--गंदिस्सरवरस्स गं दीवस्स अंतो सत्त दीवा पाणता, तं जहा--जंबुद्दीवे दीये १, धायइसंडे दीवे २, पोक्खरवरे ३, वरुणवरे ४, खीरवरे ५, घयवरे ६ खोयवरे । णंदिस्सरवरस्स णं दीवस्त अंतो सत्त समुद्दा पण्णत्ता, तं जहा-लवणे १, १, कालोदे २, पुक्खरोदे ३, वरुणोदे ४ खीरोदे ५, घओदे ६, खोओदे ७ ॥ सू० ४१ ॥
छाया--नन्दीश्वरवरस्य खलु द्वीपस्यान्तः सप्त द्वीपाः प्रज्ञताः, तद्यथाजम्बूद्वीपो द्वीपः १, धातकीपण्डो द्वीपः २, पुष्करवरः ३, वरुणवरः ४, क्षीरबरः ५, घृतघरः ६, क्षोदवरः ७॥ नन्दीश्वरवरस्य खलु द्वीपस्य अन्तः सप्त समुद्राः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-लवणः १, कालोदः २, पुष्करोदः ३, वरुणोदः ४, क्षीरोदः ५, धृतोदः ६, क्षोदोदः ७ ॥ मू० ४१ ॥
टीका--' णंदिस्सरवरस्स' इत्यादि-- व्याख्या स्पष्टा ।। सु० ४१॥
इस तरह से देवों का अधिकार कह कर अब सूत्रकार देयों के आवासों का एवं दीपसमुद्रों का कथन करते हैं
"दिस्सरवरस्सणं दीवस्स अंतो सत्त" इत्यादि । सुत्र ४१ । टाकार्थ-नन्दीश्वर द्वीप के भीतर सात द्वीप कहे गये हैं, जैसे-जम्बूद्धीप नाम का द्वीप १ घातको षण्ड नाम का द्वीप २ पुष्करवर द्वीप ३ वरणवर दीप ४ क्षीरयर द्वीप ५ घृतवर द्वीप ६, एवं क्षोदवरद्वीप ७, नन्दीश्वर द्वीप के भीतर सात समुद्र कहे गये हैं-जैसे लवण समुद्र
આ પ્રમાણે દેનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર દેવોના આવાસોનું અને દ્વીપસમુદ્રોનું કથન કરે છે
गंदिस्सरवरस्स ण दीवरस अतो सत्त" त्या-(सू. ४१) ટીકાર્થ-નંદીશ્વર દ્વીપની અંદર નીચે પ્રમાણે સાત દીપ કહ્યા છે-(૧) જંબૂદ્વીપ नामन द्वीप, (२) घातडीम' नामना दीप, (४) १७५२२ बी५, (५) क्षीर. १२ दी५, (६) तव२ वी५ मने (७) क्षा६५२ बी५.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९२
स्थानाक्षसूत्रे एते द्वीपसमुद्रास्तु श्रेण्या व्यवस्थिता इति श्रेणिमाह--
म्लम् -सत्त सेढीओ पण्णत्ताओ, तं जहा- उज्जुआयया १, एगओ वंका २, दुहओ वंका ३ एगो खहा ४ दुहओ खहा ५, चकवाला ६, अद्ध चकवाला ६। सू० ४२ ॥
छाया--सप्त श्रेणयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ऋज्वायता १, एकतो वक्रा २, द्विधातो वक्रा ३, एकतः खा ४ द्विधातः खा ५, चक्रवाला ६, अर्द्ध चक्रपाला ७॥ मू० ४२ ॥
टीका--' सत्त सेढीओ' इत्यादि--
श्रेणयः-जीवपुद्गल संचाराश्रपाः आकाशप्रदेशपङ्क्तपः सप्त प्रज्ञप्ता. तद्ययाऋग्वायता-ऋजुधासावायता चेति, यया जीवादय ऊर्धलोकादेरधोलोकादौ ऋजुतया यान्ति सा आकाशप्रदेशपङ्क्तिः , यथा ( --.) इति स्थापना १। १ कालोद समुद्र २ पुष्करोद समुद्र ३ वरुणोद समुद्र ४ क्षीरोद समुद्र ५ घृतोद समुद्र ६ एवं क्षोदोद समुद्र ७ अर्थात् इक्षु समुद्र जिसका जल इक्षु-(सेलडी) जैसा मधुर होता है । मत्र ४१ ।
ये द्वीप और समुद्र श्रेणि से व्यवस्थिन हैं-अतः अब सूत्रकार श्रेणिका कथन करते हैं
"सत्त सेढीओ पण्णत्ताओ" इत्यादि । सूत्र ४२ । टाकार्थ-श्रेणियां सात कही गई हैं, जीय और पुद्गलोंका गमन आकाश के प्रदेशों की पङ्क्ति के अनुसार ही होता है, अतः जीव और पुद्गलों के संवार के आश्रय भूत जो आकाश के प्रदेशों की पङ्क्ति है वही श्रेणी है, वे श्रेणियां सात हैं-एक ऋज्वायता १, द्वितीया-एक तो
નંદીશ્વર દ્વીપની અંદર નીચે પ્રમાણે સાત સમુદ્રો છે-(૧) લવણ સમુદ્ર, (२) यो समुद्र, (3) Y०४२।४ समुद, (४) ५२४ समुद्र, (५) क्षीरा सभुत (6) ता समुद्र. ॥ सू. ४१ ॥
ઉપર્યુક્ત દ્વીપ અને સમુદ્રો શ્રેણિમાં વ્યવસ્થિત છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ऋगिन' ४थन रे छ-" सत सेढीओ पण्णताओ" त्याहि-(सू ४२) ટીકાઈ–શ્રેણિએ સાત કહી છે. જીવ અને પુદ્ગલેનું ગમન આકાશના પ્રદેશોની પતિ અનુસાર જ થાય છે તેથી જીવ અને પુદ્રના સંચારના આશ્રયસ્થાન રૂપ જે આકાશના પ્રદેશની પંક્તિ છે, તેનું જ નામ શ્રેણિ છે એવી શ્રેણિઓ सात छ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ७ सू० ४१ नान्दीश्वरद्वीपन्तर्गतद्वोपनिरूपणम्
६९३
एकतो चक्रा - एकतः = एकस्यां दिशि वक्रा=कुटिला, यथा जीवपुद्गला ऋजु गत्वा चक्रीभूय श्रेण्यन्तरेण यान्ति सा प्रदेशपक्तिरिति । आकारश्चायम् - ( ) २ । द्विघातो चक्रा-द्वयो दिशोः कुटिला रेखा । इयं च ऊर्ध्वक्षेत्रादाग्नेय दिशोऽधः क्षेत्रे वायव्यदिशि गत्वा य उत्पद्यते तस्य भवति, तथाहि - प्रथमसमये आग्नेय्यास्तिर्यग् नैऋत्यां याति ततस्तिर्यगेव वायव्यां ततोऽधो वायव्यामेवेति । त्रिसम
का २, तृतीया - द्विघाती वक्रा ३, चतुर्थी एकताः खा, पंचमी - द्विधातः खा, पष्ठी - चक्रवाला, और सप्तमी अर्द्धचक्रवाला,
जिससे जीवादिक उर्ध्वलोक आदि से अधोलोक आदिमें सरलता से आते हैं ऐसी वह आकाश प्रदेश पङ्क्ति ऋज्वायता है, अर्थात् जो आकाश प्रदेश पक्ति सरल और लम्बी होती है वह ऋज्यायता है, इसका आकार (-) ऐसा है, जो आकाशप्रदेशपक्ति एकदिशा में कुटिल (यांकी) होती है वह प्रदेश पङ्क्ति एकतोवका है, इस गति से जीव पुद्गल सरलता से जाकर फिर चक्र होकर श्रेण्यन्तर से जाते हैं, इसका आकार (1 2) इस प्रकार से है,
૨
जो आकाश प्रदेश पंक्ति दोनों दिशाओं में कुटिल होती है वह द्विधाता का यह गति जो उर्ध्व क्षेत्र रूप आग्नेय दिशासे अधो क्षेत्र रूप वायव्य दिशा में जाकरके उत्पन्न होता है उसको होती है, जीव प्रथम समय में आग्नेय (अग्निकोण) दिशा से तिरछा नैर्ऋत्य दिशामें जाता
(१) ऋभ्वायता, (२) गोउनो वडा, (3) द्विघात वअ, (४) तःमा, (4) द्विधात:, (६) व्यवला. अने (७) अर्धयञ्ज्वाला
જેનાથી જીવે વિગેરે ઉષ્ડ લેાક વિગેરેમાંથી અધેાલાક વિગેરેમાં સરલપાથી આવે જાય છે, એવી તે આકાશપ્રદેશ પક્તિ જ્વાયતા છે. અર્થાત્ જે આકાશપ્રદેશ પ`ક્તિ સરલ અને લાંળી હાય છે તે ઋવાયતા છે. તેના આકાર ( - ) मा प्रमाने छे.
જે આકાશપ્રદેશ પક્તિ એક દિશામાં વાંકી હાય છે, તે પ્રદેશ ક્તિ એકતાવકા છે. આ ગતિથી જીવ અને પુદ્ગલ સરલપણાથી જઈ ને व थने श्रेयान्तस्थी लय छे, तेन। आर ( - ) आ रीते छे. २
પા
જે આકાશપ્રદેશ પ`ક્તિ બન્ને દિશામાં વક્રતાવાળી હાય છે, તેને “ ક્રિય.તે વા ” કહે છે. ઉક્ષેત્રરૂપ અગ્નિશામાંથી અક્ષેત્રરૂપ દિવ્ય દિશામાં જઇને ઉત્પન્ન થનારા જીવની ગતિ આ પ્રકારની હોય છે. જીવ પ્રથમ સમયમાં અગ્નિકેણુમાંથી તિરકસ ગતિ કરીને નૈૠત્ય કાણુમાં જાય છે, ત્યાર ખાદ તિર
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे येयं त्रसनाच्या मध्ये बहिया भवतीति । आकारश्वायम् ( 2 ) इति ३। एकतः खा-एकस्यां दिशि अकुशाकारा, यपा जीयः पुगलो वा त्रस नाडया वामपार्धादेस्तां प्रविष्टः, तथैव गत्या पुनस्तद्वामपा वर्वादावुत्पद्यते सा एकतःखा । स्थापना. चेयम्-(-) इति । द्विघातःखा-उभयस्यां दिशि अङ्कुशाकारा, प्रसनाडया वामपादेनोंडी पविश्य तथैव गत्वा अस्या एवं दक्षिणपाचदिौ यया उत्पद्यते सा द्विधातः खा, नाडीवहिर्भूतयोमिदक्षिणपार्श्वलक्षणयो ईयोराकाशश्रेण्यो. है, तिरछा ही वायव्य दिशा में जाता है, बाद में नीचे वापयदिशा में है, यह गति तीन समयवाली होती है, और यह त्रस नाड़ी के भीतर अथवा बाहर होती है । इसका आकार (2) इस प्रकार से है। जो गति एक दिशा में अङ्कुश के आकार जैसी होती है वह एकतः खा है, इस गति से जीय अथवा पुद्गल अस नाडी के वामपार्श्व आदि से उस सनाडी में प्रविष्ट होता है और उसी से जाकर उसके वाम पार्थ आदि में उत्पन्न होता है ऐसी वह गति एकत:-खा है, इसका स्थापना (-) इस प्रकार से है द्विधातः खा- जो गति दोनों दिशाओं में अंकुश के आकार जैसी होती है वह द्विधातः खा है। स नाड़ी के पार्थमाग से नाड़ी में प्रविष्ट उसी से जाकर इसी के दाक्षिणपार्य आदि में जिससे उत्पन्न होता है ऐसी क्ह गति द्विधातः खा है। क्यों कि इस प्रकार की प्रदेशपंक्ति से नाड़ी के बाहर को बामदक्षिण पाव माग रूप आकाश श्रेणियाँ स्पृष्ट होती हैं। છે વાયવ્ય દિશામાં જાય છે, ત્યાર બાદ નીચે વાયવ્ય દિશામાં જાય છે આ ગતિ ત્રણ સમયવાળી હોય છે, અને તે ત્રસનાડીની અંદર કે બહાર થાય છે. આ શ્રેણિનો આકાર (2) કૌસમાં બતાવ્યા પ્રમાણે હોય છે, જે ગતિ એક દિશામાં અંકુશના જેવા આકારની હોય છે, તેને “એકતા ” કહે છે. આ ગતિ વડે જીવ અથવા પુદ્ગલ બસનાડીને વામપાશ્વ આદિમાં થઈને તે ત્રસ્ત્રનાડીમાં પ્રવેશ કરે છે અને તેમાંથી જ જઈને તેને વામપાર્શ્વ આદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એવી तशतिर्नु नाम 'तामा 'छे, तनी मा२ (-)ौसम मत या प्रमाणे डाय छे. - દ્વિઘાતઃખા-જે ગતિ અને દિશામાં અંકુશના આકાર જેવી હોય છે, તેને દ્વિઘાતઃખા” કહે છે. જીવ અથવા પુદ્ગલ ત્રસનાડીના વામપામાંથી દાખલ થઇને અને તેમાંથી જ જઈને તેને દક્ષિણપ ર્થ આદિમાં જે ગતિ વડે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે ગતિનું નામ “દ્વિધાતઃખા” છે, કારણ કે આ પ્રકારની પ્રદેશ પંક્તિ વડે નાડીની બહારની વામ દક્ષિણ ( ડાબા જમણે) પાર્ધભાગ રૂપ ણિ એ સ્પષ્ટ થાય છે. તેને આકાર ( ૧) કૌંસમાં બતાવ્યા પ્રમાણે હેય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था७ सू४३ चमरेन्द्रादीनामनीक तद्धिपतिदेवनिरूपणम् ६९५ स्तया स्पृष्टत्यादिति । स्थापना चेयम्-(७) इति ५। चक्रयाला बलयाकृतिः प्रदेशपक्तिः । यथा मण्ड लेन परिभ्रम्य परमाण्वादिसमुत्पद्यते सेत्यर्थः। आकारवायम्-(0) इति ६। अर्धचक्रबाला-चक्रयालार्द्ध रूपा । स्थापना चेयम्-(c) इति ७। एकतोवक्राद्यास्तु श्रेणयो लोकपर्यन्तप्रदेशापेक्षया संभावनीया इति॥सू०४२॥
देवसैन्यानि दर्पितत्वाञ्चक्रवालाधचक्रवालादिना भ्रमणयुक्तानि भवन्तीति तानि प्रतिपादयितुमाह
म्लम्-चमरस्स णं असुरिंदस्त असुरकुमाररन्नो सत्त आणिया सत्त अणियाहिवई पण्णता, तं जहा -पायत्ताणीए १, पीढाणिए २, कुंजराणिए ३, महिसाणिए ४, रहाणिए ५, नहाणिए ६, गंधवाणिए । दुमे पायत्ताणियाहिबई, एवं जहा-- पंचमटाणे जाय किन्नरे रहाणियाहिबई रिट्टे गट्टाणियाहिबई, गीयरई गंधवाणियाहिवई । बलिस्स णं वइरोयणिदस्स वइरोयणरपणो सत्ताणीया सत्त अणीयाहिवई पण्णत्ता, तं जहा-- पायत्ताणिए जाव गंधवाणिए । महद्दमे पायत्ताणीयाहिवई इसकी स्थापना (1) इस प्रकार से है । जो प्रदेशपंक्ति वलय गोल के आकार जैसी होती है वह चकवाला श्रेणी है, जिस से मण्डलरूप में परिभ्रमण करके परमाणु आदि उत्पन्न होता है ऐसी वह श्रेणी चक्रवाला श्रेणी है, इसकी स्थापना (0) इस प्रकार से है। जो प्रदेश पंक्ति अर्द्ध चक्रवाल के जैसी होती है वह अर्धचकवाला है, इसका आकार (C) इस प्रकार से है । एकतोयका आदि श्रेणियां लोकपर्यन्त प्रदेशों की अपेक्षा से संभावनीय हैं। सूत्र ४२ । - જે પ્રદેશમાં પંક્તિ વલયના જેવા આકારની હોય છે, તેને ચક્રવાલ શ્રેણિ કહે છે. જે ગતિ વડે ગોળાકારમાં પરિભ્રમણ કરીને પરમાણું આદિ ઉત્પન્ન થાય છે, એવી તે શ્રેણીને ચક્રવાલ શ્રેણી કહે છે તેને આકાર ( 0 ) કૌસમાં બતાવ્યા પ્રમાણે હેય છે. જે પ્રદેશપંક્તિ અર્ધચક્રવાલના જેવી (અર્ધ વર્તુળના જેવી) હોય છે તેને અર્ધચકવાલ કણ કહે છે. તેને આકાર (C) કૌંસમાં બતાવ્યા પ્રમાણે હોય છે. એક વકા આદિ શ્રેણીઓ લેકતના અંશોની અપેક્ષાએ समापनीय छे. ॥ सू. ४२ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९६
स्थानाङ्गसूत्रे
जाव किंपुरिसे रहाणियाहिवई महारिट्टे णहाणियाहिवई, गीयजसे गंवायाविई | धरणस्स णं नागकुमारिदस्स नागकुमाररणो सन अणिया सत्त अणियाहिवई पण्णत्ता, तं जहापायत्ताणिए जाय गंधवाणिए । रुहसेणे पायत्ताणियाहिवई जाव आणंदे रहाणियाहिवई, नंदणे नट्टाणियाहिवई, तेतली गंधाणियाहिवई । भूतानंदस्स सत्त अणिया सत्त अणियाहिबई पण्णत्ता, तं जहा पायत्ताणिए जाव गंधव्याणिए । दक्खे पायत्ताणि. याहिवई जाव णंदुत्तरे रहाणियाहिबई, रतो णहाणिया हिवई, माणसे गंधवाणियाहिवई | एवं जाव घोसमहाघोसाणं णेयवं । सक्कस्स णं देविंदरस देवरन्नो सत अणिया सत्त अणियाहिवई पण्णत्ता तं जहा - पायत्ताणिए जाव गंधवाणिए । हरिणेगमेसी पायत्ताणियाहिवई जाय माढरे रहाणियाहिवई, सेए णहाणियाहिवई, बुरूगंधवाणियाहिवई । ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो सत्त अणिया सत्त अणियाहिवई पण्णत्ता, तं जहा - पायत्ताणिए जाव गंधाणिए लहुपरक मे पायत्ताणियांहिवई जाव महासेए पट्टाणिग्राहिवई, रए गंधवाणियाहिवई, सेसं जहा पंचमहाणे एवं जाय अच्चुयस्त वि णेयां ॥ सू० ४३ ॥
छाया - चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सप्त अनीकानि सप्त अनीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- पादातानीकम् १, पीठानीकम् २, कुञ्जरानीकम् ३, महिनम् ४, रथानीकम् ५. नाटयानीकम् ६, गन्धर्वानीकम् ७| द्रुमः पादातानीकाधिपतिः, एवं यथा पञ्चमस्थाने यावत् किभरो स्थानीकाधिपतिः, रिष्टो नाटयानीकाधिपतिः, गीतरविर्गन्धर्वानीकाधिपतिः । बलेः खलु वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य सप्त अनीकानि सप्तानीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- पादातानीकं
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०४३ चमरेन्द्रादीनामनीक-तदधिपतिदेवनिरूपणम् ६९७ यावत् गन्धर्यानीकम् । महाद्रुमः पादातानीकाधिपति चित् किम्पुरुषो रथानीकाधिपतिः, महारिष्टो नाटयानीकाधिपतिः, गीतयशाः गन्धर्वानीकाधिपतिः । धरणस्य खलु नागकृमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य सप्त अनीकानि सप्त अनीकाधि. पतयः प्रज्ञताः, तद्यथा-पादातानीकं यावद् गन्धर्वानीकम् । रुद्रसेनः पादातानीकाधिपतिर्यापत् आनन्दो स्थानीकाधिपतिः, नन्दनो नाटयानीकाधिपतिः, तेतली गन्धर्यानीकाधिपतिः । भूतानन्दस्य सप्त अनीकानि सप्त अनीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पादातानीकं यावद् गन्धर्वानीकम् । दक्षः पादातानोकाधिपतिः, यावत् नन्दोत्तरो रथानीकाधिपतिः, रति नाटयानीकाधिपतिः, मानसो गन्धर्वानीकाधिपतिः । एवं यावद् घोषमहाघोपयोध्यिम् । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य सप्त अनीकानि सप्त अनीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पादातानीक यावद् गन्धर्वानोकम् । हरिणगमैपी पादातानीकाधिपति वित् माठरो रथानी. काधिपतिः, श्वेतो नाटयानीकाधिपतिः, तुम्बुरु गन्धर्वानीकाधिपतिः । ईशानस्य खल्लु देवेन्द्रस्य देवराजस्य सप्त अनीकानि सप्त अनीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पादातानीकं यावद् गन्धर्वानीकम् । लघुपराक्रमः पादातानीकाधिपति विद् महाश्वेतो नाटयानीकाधिपतिः, रती गन्धर्वानीकाधिपतिः, शेषं यथा पञ्चमस्थाने । एवं यावत् अच्युतस्यापि नेतव्यम् ॥ सू० ४३ ।।
टीक-- चमरस्स णं' इत्यादि--
चमरस्य-चमराभिधानस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमार राजस्य दाक्षिणात्यभवनपतीन्द्रविशेषस्य सप्तसंख्यकानि अनीकानि सैन्यानि सप्त संख्यकाः अनीकाधिपतयः सेनानायकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पादातानीकम्=पदातीनां समूहः
दर्पित होने के कारण देवसेन्य चक्र याल अर्थ चक्रवाल आदि से भ्रमण युक्त होता है, इसी बात को अब सूत्रकार प्रतिपादन करते हैं__" चमरस्स णं असुरिंदस्म असुरकुमाररन्नो" इत्यादि सू०४३॥
टीकार्य-असुरकुमारराज असुरेन्द्र चमर के सात अनीक सैन्य-और सात ही अनीकाधिपति कहे गये हैं । जैसे-पादातानीक १ पीठानीक २ कुंजरानीक ३ महिपानीक ४ रथानीक ५, नाटयानीक ६, एवं गन्ध
દતિ (અહંકાયુક્ત) થાય ત્યારે દેવન્ય ચક્રવાલ, અર્ધચક્રવાલ આદિ રૂપે ભ્રમણયુક્ત થાય છે. એ જ વાતનું હવે સુત્રકાર પ્રતિપાદન કરે છે
"चमरस्सणं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो " त्याहि-(सू. ४३) ટીકાર્થ-અસુરેન્દ્ર અસુરકુમાર રાજ ચમરના સાત અનીકે (સૈન) અને સાત मनीधिपति (सेनापति ) ह्या छे. ते सात सनी (सेना) नाये स्था.-८८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसुत्रे पादातं, तद्पम् अनीकं सैन्यम्-पदातिसैन्यमित्यर्थः । पीठानीकम् अश्वसन्यम् । कुञ्जरानीकं हस्तिसैन्यम् । महिषानीकम् महिषसैन्यम् । स्थानीकम्= रथसैन्यम् । नाटयानीकम्-नर्तकसमूहः । गन्धर्वानीकंगन्धर्वसम्हः । एषां सप्तानामनीकानां सप्ताधिपतयः । तेषां नामानि मरूपयितुमाह-'दुमे' इत्यादि । तत्र द्रुमः द्रुमनामको देवः पादातानीकाधिपतिः। पीठानीककुञ्जरानीकमहिषानीकानामधिपतीनां नामानि पञ्चमस्थानाद् विज्ञेयानि । अत एवाह सत्रकार:' एवं-जहा पंचमहाणे जाव' इति । तथाहि-सौदामी पीठानीकाधिपतिः, कुन्थुः कुञ्जरानीकाधिपतिः, लोहिताक्षो महिषानीकाधिपतिः । तथा-किन्नरो स्थानीचौनीक ७, पैदल चलनेवाली सेना का नाम पदातानीक है, अश्वों पर बैठ कर चलनेवाली सेना का नाम पीठानीक है, हस्तियों पर बैठ कर चलने वाली सेना का नाम कुंजरानीकहै, भैंसाओं की सेना-समुदायका नाम महिषानीक है, रथों पर बैठ कर चलने वाली सेना का नाम रथानीक है, नर्तकों की सेना-समूह का नाम नाटयानीक है, गन्धर्यों की सेना का नाम गन्धर्वानीक है । इस सात प्रकार की सेना के जो अधिपति हैं-सेनापति हैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं-पादातानीका. धिपति-पैदल चलनेवाली सेना का सेनापति द्रुम नाम का देव हैं, पीठानीक का, कुंजरानीक का, महिषानीक का, कौन २ अधिपति हैं-इस बात को जानने के लिये पंचमस्थान देखना चाहिये, इसी बात को सूचित करने के लिये “ एवं जहा पंचमहाणे जाय" ऐसा सूत्र पाठ सूत्रकारने लिखा है। पीठानीक का अधिपति सौदामी है, कुंजरानीक प्रमाणे छे-(१) पाहातानी, (२) चीनी (3) रानी3, (४) महीपानी, (4) રથાનીક (૬)નાટ્યાનીક અને ગધવનીક. પાયદળ સેનાને પાદાતાનીક કહે છે, ઘડેસ્વાર થઈ ને જનારી સેનાનું નામ પીઠાનીક છે. હાથીઓ પર આરોહણ કરીને લડવા જનારી સેનાનું નામ કુંજરાનીક છે. પાડાઓની સેનાનું નામ મહીષાનીક છે. રથમાં બેસીને લડવા જનારી સેનાનું નામ રથાનીક છે. નત કોના સમૂહનું (સેના સમૂહનું) નામ નાટ્યાનીક છે. ગંધર્વોની સેનાનું નામ ગત્પનીક છે. આ સાતે સેનાઓના અધિપતિઓનાં નામ હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–પાદાતાનીક ( પાયદળ ) સેનાને સેનાધિપતિ કુમ નામને દેવ છે પીઠાનીકને કુંજરાની કને, મહિષાનીકનો, કારણ કે અધિપતિ છે? એ વાત જાણવા માટે પાંચમું સ્થાનક જેવું જોઈએ - दात या भाट सूत्ररे " एवं जहा पंचमदाणे जाय" पी81
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ७ सू०४३ चमरेन्द्रादीनामनीक तदधिपतिदेवनिरूपणम् ६९९ काधिपतिः। रिष्टो नाटयानीकाधिपतिः । गीतरतिर्गन्धर्यानीकाधिपतिरिति । तथा-बलेवैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य औदीच्यभयनपतीन्द्रविशेषस्य सप्त अनीकानि सप्त अनीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः । तत्र-अनीकानि पूर्वोक्तान्येव । अनीका. धिपतयस्त्वे विज्ञेयाः, तथाहि-महाद्रुमः पादातानीकाधिपतिः, महासौदामः पीठानीकाधिपतिः, मालङ्कारः कुञ्जरानीकाधिपतिः, महालोहिताक्षो महिषानी. काधिपतिः, किंपुरुषो स्थानीकाधिपतिः, महारिष्टो नाटयानीकाधिपतिः, गीतयशाः गन्धर्यानीकाधिपतिरिति । अत्र पीठानीककुञ्जरानीकमहिमानीकाधिपतीनां नामानि यावत्पदेन संगृहीतानि । एवमग्रेऽपि संग्राह्याणीति । तथा-धरणस्य का अधिपति कुन्थु है महिषानीक का अधिपति लोहिताक्ष हैं रथानीक का अधिपति किन्नर हैं नाटयानीक का अधिपति रिष्ट है, गन्धर्वानीक का अधिपति गीतरति है, वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलि-उत्तरदिशा के भवनपनियों के इन्द्र-के सात अनीक और सात ही अनीकाधि. पति कहे गयेहैं-इनमें अनीकोंके नाम पूर्वोक्त जैसे ही हैं-परन्तु इनके जो अधिपति हैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं-पादानीक का अधिपति यहां महाद्रुम नाम का देव है, पीठानीक का अधिपति-महासौदाम है. कुञ्जरानीक का अधिपति मालङ्कार हैं, महिषानीक का अधिपति महालोहिताक्ष है, स्थानीक का अधिपति किम्पुरुष है, नाटयानीक का अधिपति महारिष्ट है, गन्धर्वानीक का अधिपति गीतयशस् है, यहाँ નીકથી લઈને રથાનીક પર્યાની સેનાઓના અધિપતિઓનાં નામ પાંચમા સ્થાનકમાં આપવામાં આવ્યા છે. પીઠાનીકને અધિપતિ સૌદામી, કુંજરાનીકનો અધિપતિ કુન્યુ, મહિષાનીકને અધિપતિ લેહિતાક્ષ અને રથાનીકનો અધિપતિ કિન્નર છે. નાટ્યાનીકને અધિપતિ રિષ્ઠ છે અને ગન્ધર્વોનીકને અધિપતિ ગીતરતિ છે.
વૈરાચનેન્દ્ર વરેચનરાજ બલિ કે જે ઉત્તર દિશાના ભવનપતિ દેવોને ઈન્દ્ર છે, તેને પણ સાત અનીક અને સાત અનીકાધિપતિઓ છે. તેના અનેક (સેનાએ)નાં નામ તે ચમરની સેનાઓનાં નામ જેવા જ સમજવા, પરંતુ તેના અનીકાધિપતિઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે સમજવા-પાદાતાનીકને અધિપતિ મહાકમ નામને દેવ છે, પઠાનીકને અધિપતિ મહાસૌદામ છે, કુંજરાનીકને અધિપતિ માલંકાર છે, મહિષાનીકને અધિપતિ મહાલોહિતાક્ષ છે, રથાનીકનો અધિપતિ કિપુરુષ છે, નાટ્યાનીકને અધિપતિ મહારિષ્ટ છે અને ગવતીકને અધિપતિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
७००
स्थानाङ्गसूत्रे
नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्थ दाक्षिणात्य भवनपतीन्द्र विशेषस्य सप्त अनी. कानि सप्तानीकाधिपतयश्च बोध्याः । तत्र रुद्रसेनः पादातानीकाधिपतिः, अस्य क्वचिद् 'मद्रसेनः ' इत्यपि नाम, यशोधरः पीठानीकाधिपतिः, सुदर्शनः कुञ्जरानीकाधिपतिः, नीलकण्ठो महिषानीकाधिपतिः, आनन्दो रथानीकाधिपतिः, नन्दनो नाटयानीकाधिपतिः तेतली गन्धर्वानीकाधिपतिरिति । तथा-भूतानन्दस्थ औदीच्यभवनपतीन्द्रविशेषस्य सप्तानीकानि सप्तानीकाधिपतयश्च बोध्याः। पर पीठानीक के कुञ्जरानीक के और महिषानीक के अधिपतियों के नाम यावत्पद से संग्रहीत हुए हैं । इसी प्रकार से आगे भी ग्रहण करलेना चाहिये-तथा-नागकुमारेन्द्र नागकुमार राज धरण के अनीक
और अनीकाधिपति इस प्रकार से हैं-अनीक के नाम तो पूर्योक्त जैसे ही हैं-एवं इन के जो अधिपति हैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं____यहां जो पादातानीक हैं उसके अधिपति का नाम रुद्रसेन है, इसका कहीं २ पर भद्रसेन ऐसा भी नाम लिखा मिलता है। पीठानीक के अधिगति का नाम यशोधर है, कुजरानोक के अधिपति का नाम सुदर्शन है। महिषानीक के अधिपति का नाम नीलकण्ठ है, रथानीक के अधिपति का काम आनन्द है, नाटयानीक के अधिपति का नाम नन्दन है, एवं गन्धर्वानीक के अधिपति का नाम तेतली है, उत्तरदिशा के भवनपतियों के इन्द्र जो भूतानन्द हैं उनके भी सात शीतयशस छ. म “ यावत् " ५४थी पी5:नी, ४२॥मने मापानी અધિપતિઓનાં નામ પ્રણ કરાયા છે. તેમનાં નામે અહીં ઉપર આપી દેવાણાં આવ્યાં છે.
નાગકુમારેન્દ્ર, નાગકુમારરાજ ધરણની સાત સેનાએ અને તે સેનાઓના સેનાપતિઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે
ધરણની સાત સેનાઓના નામ તે ચમરની સેનાઓનાં નામ પ્રમાણે જ સમજવા હવે તે સાતે સેનાઓના સેનાધિપતિ ઓનાં નામ પ્રકટ કરવામાં
આવે છે–
तनी पाहतानीs (पाय सेना )ना अधिपति नाम रुद्रसेन छ, (४ કઈ શાસ્ત્રોમાં તેનું નામ ભદ્રસેન પણ આપ્યું છે) પીડાનીકને અધિપતિ યશોધર છે, કુંજરાનીકને અધિપતિ સુદર્શન છે, મહિષાનીક અધિપતિ નીલકંઠ છે. રથાનીકને અધિપતિ આનન્દ છે, નાટ્યાનીકનો અધિપતિ નન્દન છે. અને ગર્ધાનીકને અધિપતિ તેતલી છે
ઉત્તર દિશાના અધિપતિ ભવનપતિઓને ભૂતાનન્દ નામના ઈન્દ્રને
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था ७ खू० ४३ चमरेन्द्र दीनामनीक-तदधिपतिदेवनिरूपणम् ७०१ तत्र-दक्षः पादातानी हाधिपतिः, सुग्रीवः पीठानीकाधिपतिः, सुविक्रमः कुञ्जरा नीकाधिपतिः, श्वेतकण्ठो महिषानीकाधिपतिः, नन्दोत्तरो स्थानीकाधिपतिः, रतिनाटयानीकाधिपतिः, मानसो गन्धर्वानीकाधिपतिरिति । एवं धरणभूतानन्दवद् यावद् घोषमहाघोषयोरपि सप्तानीकानि सप्तानीकाधिपतयश्च बोध्याः । अयं भावः-पथा धरणस्य तथा वेणुदेवहरिकान्ताग्निशिवपूर्णजलकान्तामितगतिवेलम्बघोषनामकानामष्टानां दाक्षिणात्यभवन पतीन्द्राणां, यथा भूतानन्दस्य तथा वेणुशालि हरिसहाग्निमाणववशिष्ठ नलपमामितवाहनप्रभञ्जनमहाघोषनामकानामष्टानाम् औदीच्यभयनपतीन्द्राणां च सप्तानीकाधिपतयश्च बोध्या इति । अनीक और सात अनीकाधिपति हैं-इनमें ७ अनीकों के नाम तो पूर्वोक्त जैसे ही हैं-परन्तु अनीकाधिपतियों के नाम इस प्रकार से हैं
पादातानीक के अधिपति का नाम दक्ष है, पीठानीक के अधिपति का नाम सुग्रीव है, कुञ्जरानीक के अधिपति का नाम सुविक्रम है, महिषानीक के अधिपति का नाम श्वेतकण्ठ है, रथानीक के अधिपति का नाम नन्दोत्तर है, नाटयानीक के अधिपति का नाम रति है, एवं गन्धर्वानीक के अधिपति का नाम मानस है । धरण और भूतानन्दकी तरह यावत् घोष और महाघोष इन्द्र के भी सात २ अनीक और सात २ अनीकाधिपति समझना चाहिये, तात्पर्य ऐसा है-धरण की तरह वेणुदेव के हरिकान्त के अग्निशिख के, पूर्ण जल कान्त के अमितगति के वेलम्ब के, और घोष के इन आठ दाक्षिणात्य भवनपतिइन्द्रों के, तथा-भूतानन्द की तरह वेणुदालि के, हरिसह के, अग्निमा. પણ સાત રસેનાએ અને સાત સેનાધિપતિ છે. તેની સેનાઓનાં નામ ચમરની સેનાઓનાં નામ પ્રમાણે જ સમજવા, પણ સેનાધિપતિઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે સમજવા
પદાતાનીકને અધિપતિ દક્ષ, પઠાનકને અધિપતિ સુગ્રીવ, કુંજરાનીકને અધિપતિ સુવિકમ, રથાનકને અધિપતિ નોત્તર. મહિષાનીકને અધિપતિ ધતકંઠ, નાટ્યાનીકને અધિપતિ રતિ અને ગર્વનીકને અધિપતિ मानस छ.
ધરણ અને ભૂતાનન્દના જેવી જ ઘેષ અને મહાઘેષ પર્વતના ઈન્દ્રોની સાત સેનાઓ સમજવી અને તે સેનાઓના સાત સેનાની (સેનાધિપતિ) સમજવા. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-વેણુદેવ, હરિકાન્ત, અગ્નિશિખ, પૂર્ણ જલકાન્ત, અમિત ગતિ, વેલમ્બ અને શેષ, આ આઠ દક્ષિણત્ય ભવનપતિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२
स्थानाङ्गसूत्रे इत्थं भवनपतीनां सप्तानीकानि सप्तानीकाधिपतींश्चोक्त्या सम्प्रति कल्पेन्द्राणामनीकानि अनीकाधिपतींश्च प्ररूपयति- सकस्स ' इत्यादि। शक्रस्य दाक्षिणा त्येन्द्रविशेषस्य सप्तानीकानि सप्तानीकाधिपतयश्च बोध्याः । तत्र सप्तानीकानि पूर्ववदेव बोध्यानि । नवरं-महिपानीकस्थाने वृषभानीकं बोध्यम् । तेषामधिपतयचैते, तथाहि-हरिणेगमेपी पादातानीकाधिपतिः, वायुः पीठानीकाधिपतिः, ऐरा. वतकुञ्जरानीकाधिपतिः, दामद्धिः वृषभानीकाधिपतिः, माठरो रथानीकाधिपतिः, णव के, वशिष्ठ के, जलप्रम के, अमितवाहन के, प्रभञ्जन के एवं महाघोष के इन आठ उत्तर दिशा के भवनपतियों के इन्द्रों के सात २ अनीक और सात २ अनीकाधिपति जानना चाहिये, इस तरह भवनपतियों के सात अनीक और सात अनीकाधिपतियों का कथन करके अब सूयकार कल्पेन्द्रों के सात अनीक और सात अनीकाधिपतियोंकी प्ररूपणा कहते हैं-"सक्कस " इत्यादि
दक्षिण दिशा के इन्द्र विशेष शक्र के सात अनीक और सात अनीकाधिपति कहे गये हैं-इनमें सात अनीकों के नाम तो पूर्योक्त जैसे ही हैं परन्तु यहां महिषानीक नहीं है-किन्तु उसके स्थान पर वृषभानीक है, इस सात अनीकों के अधिपति इस प्रकार से हैं-पादा. तानीक का अधिपति हरिगैगमेषी है, पीठानीक का अधिपति वायु है, कुञ्जरानीक का अधिपति ऐरावत है, वृषभानीक का अधिपति ઈન્દ્રોની સેનાએ અને સેનાધિપતિઓનાં નામ ધરણની સેનાઓ અને સેના ધિપતિઓનાં નામ પ્રમાણે જ સમજવા.
વેણુદાલિ, હરિસહ, અગ્નિમાણવ, વશિષ્ઠ, જલપ્રભ, અમિતવાહન, અને પ્રભંજન અને મહારાષ, આ આઠ ઉત્તર દિશાના ભવનપતિઓના ઈન્દ્રોની સેનાએ અને સેનાધિપતિઓનાં નામ પ્રમાણે સમજવા. આ પ્રકારે ભવનપતિઓના ઈન્દ્રોના સાત અનીક અને અનીકાધિપતિઓનાં નામ પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર કલ્પેન્દ્રોના સાત અનીકે અને સાત અનીકાધિપતિએનું કથન કરે છે.
', सक्करस" त्यादि
દક્ષિણ દિશાના શક નામના ઈન્દ્રની પાસે સાત અનકે (સેનાએ) અને સાત અને કાધિપતિએ છે. તેની સાત સેનાઓનાં નામ તે ચમરની સેના જેવાં જ છે, પરંતુ એથી સેનાનું મહિષાનીકને બદલે વૃષભાનીક સમજવું. તે સાત સેનાઓનાં નામ આ પ્રમાણે કહ્યાં છે-પદાતાનીકને અધિપતિ હરિëગમેષ દેવ છે, પીઠાનીકને અધિપતિ વાયું છે, કુંજરાનીક અધિપતિ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ ०४३ चमरेन्द्रादीनामनीक- तदधिपतिदेव निरूपणम् ७०३ तो नाटयानीकाधिपतिः, तुम्बुरुर्गन्धर्वानीकाधिपतिरिति । तथा-ईशानस्य औदीयेन्द्र विशेषस्यापि सप्तानीकानि सप्तानीकाधिपतयश्थ बोध्याः । तत्र - लघुपराक्रमः पादातानीकाधिपतिः महावायुः पीठानीकाधिपतिः, पुष्पदन्तः कुञ्जरानीकाधिपतिः, महादानर्द्धि वृषभानीकाधिपतिः, महामाठशे स्थानीकाधिपतिः महावेतनायनीकाधिपतिः रति र्गन्धर्वानीकाधिपतिरिति । एवमेवाच्युतपर्यन्तानां सर्वे कल्पेन्द्राणाम् अनीकानि अनीकाधिपतयश्च बोध्याः । तत्र - शक्रवत् सनकुमारब्रह्मशुक्राभिधेयानां दाक्षिणात्येन्द्राणाम्, ईशानवच्च माहेन्द्रलान्तकदामद्रि है, स्थानीक का अधिपति माठर है, नाट्यानीक का अधिपति श्वेत है, एवं गन्धर्वानीक का अधिपति तुम्बुरु है,
"
तथा - उत्तर
दिशा के इन्द्र विशेष ईशान के सात अनीक और सात ही अनीकाधिपति कहे गये है. इनमें पादातानीक का अधिपति लघुपराक्रम है, पीठानीक का अधिपति महावायु है, कुञ्जरानीक का अधिपति पुष्पदन्त है. वृषभानीक का अधिपति महादामद्धि है, रथानीक का अधिपति महामाठर है, नाटयानीक का अधिपति महाश्वेन है एवं गन्धयनीक का अधिपति रति है, इसी तरह से अच्युत पर्यन्त के सब कल्पेन्द्रों के अनीक और अनीकाधिपति समझना चाहिये इनमें शक की तरह सनत्कुमार, ब्रह्म, शुक्र, इन दक्षिणात्येन्द्रों के एवं ईशानकी तरह माहेन्द्र, लान्तक, ઐરાવત, વૃષભાનીકના અધિપતિ દામદ્ધિ, સ્થાનીકના અધિપતિ માઠર, નાટચા નીકના અધિપતિ શ્વેત અને ગન્ધર્યાંનીકના અધિપતિ તુમ્બુરુ છે.
ઉત્તર દિશાના ઈશાન નામના ઇન્દ્રની પાસે પણ સાત સેનાએ અને સાત સેનાધિપતિએ છે. તેની સાત સેનાએનાં નામ શક્રની સાત સેનાએનાં નામ પ્રમાણે જ સમજવા. તે સેનાએના સેનાધિપતિએનાં નામ નીચે પ્રમાણે સમજવા–
પદ્માતાનીકને સેનાધિપતિ લઘુપરાક્રમ છે, પીડાનીકના ( હ્રયળના ) અધિપતિ મહાવાયુ છે, વૃષભાનીકના અધિપતિ મહાદાદ્ધિ છે, ગુજરાનીકને (इस्तिनो) अधिपति पुष्पदन्त छे, स्थानीको अधिपति महाभाहर छे, નાટ્યાનીકના અધિપતિ મહાશ્વેત છે અને ગન્ધર્વોનીકના અધિપતિ રતિ છે. સનત્કુમાર, બ્રહ્મ, અને શુક્ર આ ત્રણ દાક્ષિણાત્ય ઇન્દ્રોની સાત સેનાએ અને સાત સેનાધિપતિઓનાં નામ શકની સાત સેનાએ અને સાત અનીકાધિ પતિએનાં નામ પ્રમાણે જ સમજવા.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
स्थानागसत्रे सहलारपाणताच्युताभिधेयानामौदीच्येन्द्राणाम् अनीकानि अनीकाधिपतयश्च बोध्याः । अनुमेवार्थ सूचयितुमाह-' एवं जाव अच्चु यस्सवि नेयव्वं ' इति । आनतारणौ देवलोको क्रमेण प्राणताच्युतेन्द्राधीनौ, अत एव चत्यारो दाक्षिणात्ये. न्द्रा इति ।। सू० ४३ ॥
सम्मति चमरेन्द्रायपीनपादातानीकाधिपत्यधोनपादात-श्रेणिसंख्याः पतिः श्रेणिस्थसैनिकसंख्याथ प्ररूपयितुमाह
मूलम्-चमरस्त णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो दुमस्स पायत्ताणियाहिवइस्स सत्त कच्छाओ पण्णत्ताओ, तं जहा.. पढमा कच्छा जाव सत्तमा कच्छा । चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो दुमस्स पायत्ताणियाहियइस्स पढमाए कच्छाए च उसहिदेवसहस्सा पण्णत्ता । जावइया पढमा कच्छा तविगुणा दोचा कच्छा, तब्बिगुणा तच्चा कच्छा, तब्बिगुणा चउत्थी कच्छा, तब्बिगुणा पंचमी कच्छा, तबिगुणा छट्ठी कच्छा तब्बिगुणा सत्तमी कच्छा । एवं बलिस्त वि, गवरं मह. दुदुमो सट्रिदेवसाहस्सिओ, सेसं तं चेव । धरणस्स एवं चेव, सहस्रार, प्राणत, अच्युत, इन उत्तरदिशाके इन्द्रोंके सात२ अनीक और सात २ अनीकाधिपति जानना चाहिये, इसी बात को प्रकट करने के लिये सूत्रकारने " सेसं जहा पंचमट्ठाणे एवं जाव अच्चुयस्स वि ने. यवं" ऐसा यह सूत्रपाठ कहा है, आनत और आरण ये दो देवलोक क्रमशः प्राणत और अच्युत इन्द्र के आधीन हैं, इसलिये दाक्षिणात्येन्द्र चार कहे गये हैं । सू० ४३ ॥
મહેન્દ્ર, લાનતક, સહસ્ત્રાર પ્રાણુત, અયુત અને ઔદીચ્ચેન્દ્રોની સાત સેનાઓ અને સાત સેનાધિપતિઓનાં નામ ઈશાનેન્દ્રની સાત સેનાઓ અને सात सेनाधिपतिमान नाम प्रमाणे । सभा . मे पात सूत्रमारे " सेस जहा पंचमटाणे एवं जाव अच्चुयरस वि नेयव्यं " मा सूत्रमा २१ ५४८ ४१ छे.
આનત અને પ્રાણત, આ બે દેવલોક અનુક્રમે પ્રાણત અને અમૃત ઈદ્રોને આધીન છે. તેથી જ દાક્ષિણાત્ય ઇન્દ્રો ચાર જ કહેવામાં આવ્યા છે. ૪૩ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू०४४ चमरेन्द्रादीनां पादातानीकाधिपत्यादिवर्णनम् ७०५
णवरं अट्रावीसं देवसहस्सा , सेसं तं चेव । जहा धरणस्स एवं जाव महाघोसस्त । नवरं पायत्ताणियाहिवई अन्ने ते पुव्वभणिया । सकस्स पं देविंदस्स देवरन्नो हरिणेगमेसियस्त सत्त कच्छाओ पण्णताओ, तं जहा--पढमा कच्छा, एवं जहा चमरस्त तहा जाव अच्चुयस्स । णाणत्तं पायत्ताणियाहिबईणं, ते पुखभणिया देवपरीमाणमिमं-सकस्स चउरासाई देवसहस्साई । ईसाणस्स असीई देवसहस्साई । देवा इमाए गाहाए अणुगंतवा-चउरासीइ अलीइ, बावत्तरि सत्तरी य सट्रीया। पन्ना चत्तालीसा, तीसा वीसा दससहस्सा ॥१॥ जाव अच्चुयस्स लहुपरकमस्स दसदेवसहस्सा जाव जावइया छटा कच्छा तब्विगुणा सत्तमा कच्छा ॥ सू० ४४ ॥ __ छाया-चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य द्रुमस्य पादातानीकाधिपतेः सप्त कक्षाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमा कक्षा यावत् सप्तमी कक्षा । चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य द्रुमस्य पादातानीकाधिपतेः प्रथमायां कक्षायां चतुष्पष्टिदेवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । यावती प्रथमाकक्षा तद्विगुणा द्वितीया कक्षा, तद्विगुणों तृतीया कक्षा, तद्विगुणा चतुर्थी कक्षा, तद्विगुणा पञ्चमी कक्षा, तद्विगुणा षष्ठी कक्षा, तद्विगुगा सप्तमी कक्षा । एवं बलेरपि, नयरं महाद्रुमः षष्टि देवसाहन्त्रि कः, शेषं तदेव । धरणस्यैव मेव, नवरम्-अष्टार्षिशतिर्देवसहस्राणि, शेषं तदेव । यथा धरणस्य, एवं यावन्महाघोषस्य । नवरं पादातानीकाधिपतयोऽन्ये ते पूर्वभणिताः । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य हरिजैगमैषिणः सप्त कक्षाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमा कक्षा एवं यथा चमरस्य तथा यावत् अच्युतस्य । नानात्वं पादातानीकाधिपतीनां, ते पूर्वभणिताः देयपरिमाणमिदं शक्रस्य चतुरशीतिदैवतहस्राणि । ईशानस्य अशोतिर्देवसहस्राणि । देवा अनया गाथयाऽनुगन्तव्याः
चतुरशीतिरशीतिः सप्ततिः सप्ततिश्च पष्ठिः । पञ्चाशत् चत्वारिंशत् त्रिंशत् विंशतिः दश सहस्राणि ।। १ ।। यावत् अच्युतस्य लघुपराक्रमस्य दशदेवसहस्राणि यावत् यायती षष्ठी कक्षा तद्विगुणा सप्तमीकक्षा ॥ स० ४४ ॥ स्था०-८९
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
स्थानाशास्त्र टीका---'चमरस्स णं' इत्यादि___ चमरनामकदाक्षिणात्यमवनपतीन्द्राधीनद्रुमनामकपादातानीकाधिपतेः सप्त कक्षा पदातिसेनापतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमा यावत्सप्तमी। तत्र प्रथमायां कक्षायां चतुष्पष्टिसहस्रसैनिकाः द्वितीयायां प्रथमकक्षातो द्विगुणा सैनिकसंख्या बोध्या । अर्थात्-द्वितीयायां कक्षायामष्टाविंशतिसहस्राधिकैकलक्षसंख्यकाः पदातयो बोध्याः। एवमग्रेऽपि पूर्वपूर्वापेक्षयाऽपरापरस्याः कक्षाया द्विगुणत्वं बोध्यम् । तत्र तृतीयकक्षायां षट्पश्चाशत्सहस्राधिकद्विलक्षसंख्यकाः, चतुझं द्वादशसहस्राधिकपञ्चलक्षसंख्यकाः, पञ्चम्यां चतुर्विंशतिसहस्राधिकदश
अब सूत्रकार चमरेन्द्र आदि के अधीन जो पादातानीकाधिपति (पैदल सैन्य के अधिपति) हैं और पादातानीकाधिपति के अधीन जो पादातश्रेणि संख्या है एवं प्रति अणिस्थ सनिक संख्या है उसकी प्ररूपणा करते हैं-" चमरस्त णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो-इत्यादि टीकार्थ-असुरेन्द्र असुरकुमार राज चमरके अधीन जो दुमनामका पादातानीकाधिपति है, उसकी सात कक्षाएँ कही गयी हैं, पदाति सेना की पंक्ति का नाम कक्षा है। जैसे-प्रथमा-कक्षा-यावत् सप्तमी कक्षा इन में से प्रथम कक्षा में ६४ हजार सैनिक होते हैं, द्वितीय कक्षा में प्रथम कक्षा से दुने सैनिक होते हैं, अर्थात् १ लाख २८ हजार सैनिक दितीय कक्षा में होते हैं। इसी प्रकार से सातवीं कक्षा तक सैनिकों की द्विगुणता जाननी चाहिये, इस तरह तृतीय कक्षा में २, लाख ५६ हजार सैनिक होते हैं, चतुर्थ कक्षा में ५ लाख १२ हजार सैनिक होते हैं, पांचवीं कक्षा में १० लाख २४ हजार होते हैं, छठी कक्षा में २०
ચમેન્દ્ર આદિના જે પદાતાનીકાધિપતિ (પાયદળના સેનાધિપતિ) છે, તેને અધીન જે પહાત (પાયદળ) શ્રેણિ સંખ્યા ઓ છે તેમનું તથા પ્રત્યેક શ્રેણિસ્ય સૈનિકની સંખ્યાનું નિરૂપણ હવે સૂત્રકાર નીચેના સૂત્ર દ્વારા કરે છે
“ चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो" त्याह-(सू. ४४) ટીકાર્થ—અસુરેન્દ્ર અસુરકુમારરાજ ચમરના પદાતાનીકાધિપતિ ની સેનાની સાત કક્ષાએ (શ્રેણીઓ) કહી છે. પદાતિ સેનાની પંક્તિને કક્ષા કહે છે. તે સાત કક્ષાએ નીચે પ્રમાણે કહી છે–પ્રથમાથી લઈને સપ્તમી પર્વતની સાત કક્ષાએ અહીં સમજી લેવી. પ્રત્યેક કક્ષામાં સિનિકની સંખ્યા નીચે પ્રમાણે કહી છે. પહેલી કક્ષામાં ૬૪ હજાર, બીજીમાં ૧ લાખ ૨૮ હજાર, ત્રીજમાં ૨ લાખ પદ હજાર, ચોથીમાં પાંચ લાખ બાર હજાર પાંચમીમાં ૧૦ લાખ ૨૪ હજાર,
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०४४ चमरेन्द्रादीनां पादातानीकाधिपत्यादिवर्णनम् ७०७ लक्षसंख्यकाः, षष्ठयाम् अष्टचत्वारिंशत्सहस्राधिकविंशतिलक्षसंख्यकाः, सप्तम्या पणपतिसहस्राधिकचत्वारिंशल्लक्षसंख्यका इति । एवं चमरेन्द्रवत् बलेरपि चलि. नामकस्य औदीच्यभवनपतीन्द्रस्यापि विषये बोध्यम् । विशेषस्त्वम्-बलेः पादा. तानीकाधिपतिर्महाद्रुमः, स हि षष्टिदेव साहसिका महाद्रुभस्य प्रधमकक्षायां षष्टि. सहस्रदेवाः सन्तीत्यर्थः । ' सेसं तं चेव ' इति, शेषं तदेव, अर्थात्-द्वितीयादिषु षट्सु कक्षासु प्रत्येकत्र पूर्वपूर्वकक्षास्थसैनिकापेक्षया उत्तरोत्तरकक्षायां द्विगुणी संख्या विज्ञेयेति । तथा-धरणस्यापि एवमेव विज्ञेयम्-नवरं-तत्पादातानीकाधि. पति भद्रसेनापरपर्यायो रुद्रसेनः । तस्य प्रथमकक्षायां तु अष्टाविंशतिसहस्राणिलाख ४८ हजार सैनिक होते हैं और सातवीं कक्षा में ४० लाख ९६ हजार सैनिक होते हैं । चमरेन्द्र की तरह उत्तर दिशा के भवनपति के अधिपति बलि नामक इन्द्र के संबन्ध में भी जानना चाहिये, विशेषता यहां ऐसी है-इनके जो पादातानीक के अधिपति महाद्रुम हैं ये ६० हजार देवों के अधिपति हैं, अर्थात् महाद्रम की प्रथम कक्षा में ६० हजार देव हैं " सेसं तं चेय" द्वितीय कक्षा से लेकर सातवीं कक्षा तक यहां पर भी सनिक की संख्या द्विगुणित करते जाना चाहिये. इस तरह द्वितीय कक्षामें १ लाख २० हजार सैनिकहें तृतीय कक्षामें २ लाख ४० हजार सैनिक हैं, चतुर्थ कक्षा में ४ लाख ८० हजार सैनिक हैं, पांचवों कक्षा में ९ लाख ६० हजार सैनिक हैं, छठी कक्षा में १९ लाख वीस हजार सैनिकहैं और ७ वीं कक्षामें ३८ लाख ४० हजारहैं । __ तथा धरण के भी इसी तरह से जानना चाहिये उसके पादाता. છઠ્ઠીમાં ૨૦ લાખ ૪૮ હજાર અને સાતમીમાં ૪૦ લાખ ૯૬ હજાર સિનિક હોય છે, એમ સમજવું
હવે ઉત્તર દિશાના ભવનપતિઓના બલિ નામના ઈન્દ્રને જે મહાક્રમ નામને પાતાનીકાધિપતિ છે તેની સેનાની જે સાત કક્ષાઓ છે તેમાંની પ્રત્યેક કક્ષામાં કેટલા સૈનિકે છે તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે. મહાદ્રમની પહેલી gawi६० डलर है। (सेनि।) छ. “ सेस त चेव" मही' ५५ मापसी કક્ષા કરતાં પાછલી કક્ષામાં બમણાં બમણું સિનિકે કહેવા જોઈએ જેમ કે બીજીમાં ૧ લાખ ૨૦ હજાર, ત્રીજીમાં બે લાખ ૪૦ હજાર, ચેથીમાં જ લાખ ૮૦ હજાર, પાંચમીમાં ૯ વાખ ૬૦ હજાર, છટ્ઠામાં ૧૯ લાખ ૨૦ હજાર અને સાતમીમાં ૩૮ લાખ ૪૦ હજાર સૈનિકે છે, એમ સમજવું જોઈએ.
ધરણને જે ભદ્રસેન નામને પાદાતાનીકાધિપતિ છે તેની પાયદળ સેનાની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
स्थानाङ्गसूत्रे
देवाः । शेषं तदेव = पूर्ववदेव, अर्थात् पूर्वपूर्वकशापेक्षया उत्तरोत्तरकक्षायां सैनिकानां द्विगुणत्वं बोध्यमिति । यथा धरणस्प= दाक्षिणात्यधरणेन्द्राधीनरुद्रसेननामकपादातानीकाधिपतेः सैनिकानां सप्त कक्षाः प्रतिकक्षस्थसैनिकसंख्याश्च, एवम् अमुना प्रकारेण यावन्महाघोषस्य यावत्पद संगृहीतानां भूतानन्द - वेणु. देव- वेणुदालि - हरिकान्त - हरिषहा- ग्निशिखाग्निमाणत्र - पूर्ण वशिष्ठ जलकातजलप्रभा - मितगत्य मितवाहन - वेलम्ब - प्रभञ्जन-घोषाणां पोडशानां महाघोषस्य च सर्वेषामपि दाक्षिणात्यौदीच्येन्द्राणां बोध्याः । एतदधीनपादातानीकाधिपतीनां नीक के अधिपति भद्रसेन है इनका दूसरा नाम रुद्रसेन भी है उसकी प्रथम कक्षा में २८ हजार देव हैं. यह धरण दक्षिणदिशा का अधिपति है, इसके पादातानीक का अधिपति ( पैदल सैन्य का अधिपति ' भद्रसेन जिसका दूसरा नाम रुद्रसेन है इसकी भी सात कक्षाएँ हैं, प्रथम कक्षा में २८ हजार देव हैं, द्वितीय कक्षा में ५६ हजार देव हैं । तृतीय कक्षा में १ लाख १२ हजार देव हैं । इसी प्रकार से दि गुणता सातवीं कक्षा तक जाननी चाहिये, इसी तरह से यावत् महाघोष इन्द्रके भी समझना चाहिये, यहां यावत्पद से भूतानन्द, वेणुदेव वेणुदालि, हरिकान्त, हरिषह, अग्निशिख, अग्निमाणय, पूर्ण, वशिष्ठ, जलकान्त, जलप्रभ, अमितगति, अमितवाहन, वेलम्ब, प्रभञ्जन, और घोष इन १६ इन्द्रों का ग्रहण हुआहै, इन में ८ दक्षिणार्धके पति और ८, उत्तरार्ध के अधिपति हैं- जैसे- असुर कुमारोंमें चमर औरबलि ये
}
"
પણ સાત કક્ષાએ કહી છે. ભદ્રસેનનુ બીજુ નામ રુદ્રસેન છે. ધરણુ દક્ષિણ દિશાને ઇન્દ્ર છે. ભદ્રસેનના પાયદળની પહેલી કક્ષામાં ૨૮ હજાર દેવે છે, ખીજીમાં ૫૬ હજાર દેવે છે, ત્રીજીમાં ૧ લાખ ૨૮ હજાર દેવા છે એજ પ્રમાણે સાતમી કક્ષા સુધીની કક્ષાએના સૈનિકાની સ ંખ્યા કહેવી જોઈ એ. પ્રત્યેક કક્ષામાં આગલી કક્ષા કરતાં ખમણા સૈનિકે સમજવા એજ પ્રકારનું કથન મહાઘાષ પર્યન્તના ઈન્દ્રોના પદાતાનીકાધિપતિએની સેનાએની કક્ષાએ વિષે પણ સમજવું એટલે કે ભૂતાનન્દ, વેણુદેવ, વેણુદાલિ, હરિકાન્ત, दुरिषड, अग्निशिय, अभिमान, पूर्णा, वशिष्ठ, सान्त, सप्रल, अभितगति, अमितपाहन, वेसभ्ञ, अलन, घोष भने भडाघोष भा ૧૬ ઈન્દ્રોના પાદાતાનીકાધિપતિઓની સેનાની સાત સાત કક્ષાએ છે અને પ્રત્યેક કક્ષામાં આગલી કક્ષા કરતાં ખમણા સૈનિકે છે એમ સમજવુ,
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ७सू०४४ चमरेन्द्रादीनां पादातानीकाधिपत्यादिवर्णनम् ७०९ सैनिककक्षाः, प्रथमकक्षायाम् अष्टाविंशतिसहस्रसैनिकाः द्वितीयादिषु पूर्वपूर्वापेक्षया द्विगुणा द्विगुणाश्च सैनिकसंख्याः पूर्ववद् विज्ञेया इति भावः । पादाता. नीकाधिपतयश्चैषां पृथक्पृथगेव, तेषां नामानि च पूर्व भणितानि। तत्र-भूतानन्दस्य पादातानीकाधिपतिर्दक्षः । एतनामका एव पादातानीकाधिपतयो वेणुदा. लिक - हरिपहाग्निमाणववशिष्ठजलप्रभामितवाहनमभञ्जनमहाघोषाणामौदीच्येन्द्राणां विज्ञेयाः । धरणस्य तु पादातानीकाधिपती रुद्रसेनः । एतन्नामान एव पादातानीकाधिपतयो वेणुदेवहरिकान्ताग्निशिखपूर्णजलकान्तामितगति. बेलम्बघोषाणां सर्वेषां दाक्षिणात्येन्द्राणां बोध्या इति । ___अथ शक्रेन्द्राधीनपादातानीकाधिपति सप्तकक्षासु प्रतिकक्षास्तिसैनिकसंख्यां निर्देष्टुमाह- सकस्स णं' इत्यादि । देवेन्द्रस्य देवराजस्य शक्रस्याज्ञायां वर्तमानस्य हरिणैगमेषिणो देवस्य सप्त कक्षाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - प्रथमकक्षा, एवमेव क्रमेण चमरवत् द्वितीयादि सप्तम्यन्ताः कक्षाः, तत्रस्थितसैनिकसंख्याश्च वक्तव्याः । चमरवद् वक्तव्यता तुदो इन्द्रहैं इनमें चमर दक्षिणार्धका अधिपतिहै और बलि उत्तरार्द्धका अधि. पतिहै, नागकुमारोंके इन्द्र धरण और भूतानन्दहैं, इनमें धरण दक्षिणार्धकाअधिपति है और भूतानन्द उत्तरार्धपति है । इसी प्रकारसे अन्यत्र भी समझ लेना चाहिये इन सब के पादानानोकाधिपति की सात कक्षाओं में से प्रत्येक कक्षा में स्थित जो सैनिक हैं उनकी संख्या प्रकट करने के लिये “ सक्कस्स गं" इत्यादि सूत्र पाठ कहते हैं- देवेन्द्र देवराज शक की आज्ञा में वर्तमान जो हरिणैगमेषी देव है उसकी सात कक्षाएं हैं-उनके नाम प्रथम कक्षा, द्वितीय कक्षा, तृतीय कक्षा इत्यादि हैं - जैसी कक्षाएं चमर की वक्तव्यता में प्रकट 1 ઉપર જે ૧૬ ઈદ્રોની વાત કરી તેમાંથી ૮ દક્ષિણાધિપતિ છે અને ૮ ઉત્તરાધિપતિ છે. જેમ કે અસુરકુમારના ચમર અને બલિ નામના બે ઈન્દ્રો છે. તેથી અમર દક્ષિણાધિપતિ છે અને બલિ ઉત્તરાર્ધાધિપતિ છે નાગકુમારોના ઈન્દ્રોનાં નામ ધરણ અને ભૂતાનન્દ છે. તેમાંથી મરણ દક્ષિણાર્ધપતિ છે અને ભૂતાનન્દ ઉત્તરાર્ધાધિપતિ છે. એ જ પ્રમાણે આગળ પણ સમજી લેવું. આ સોળે ઈન્દ્રોના પાદાતાની કાધિપતિની જે સાત સાત કક્ષાઓ છે, તે પ્રત્યેક ४सामiente सैनिछत "सकरप्रणं" त्या सूत्रा द्वारा सूत्रारे ४ કર્યું છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકને જે પાદાતાનીકાધિપતિ છે તેનું નામ હરિણે ગમેલી દેવ છે. તેની પાદાતાનીક ( પાયદળ) સેનાની સાત કક્ષાએ છે. તે કક્ષાએનાં નામ પહેલી કક્ષા, બીજી કક્ષા, ત્રીજી કક્ષા, ઈત્યાદિ સમજવા ચમરની
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे ईशानायच्युतपर्यन्तानामपि बोध्या। अमुमेवार्थमाह-सूत्रकार:-' एवं जहा चमरस्स तहा जाय अच्चुयस्स' इति । एतेषां पादातानीकाधिपतयस्तु मिन्ना एवं ते च पूर्व भणिताः तदुक्तं मूले-'णाणत्तं पायत्ताणियादिवईणं ते पुनभणिया' इति । एतेषां शकायच्युतान्तानां दशानामपीन्द्राणामाज्ञायां स्थितानां पादातानीकाधिपतीनां प्रथमकक्षायां सैनिकदेवपरिमाणमिदम् , तथाहि-शक्रेन्द्राधीनहरिणैगमैषि पादातामीकाधिपतेः प्रथमकक्षायां चतुरशीति सहस्रसंख्यका देवाः, ईशानेन्द्राधीनलघुपराक्रमनामकपादातानीकाधिपतेः प्रथमकक्षायाम् अशीतिसहस्रसंख्यका देवाः, एवं ततदिन्द्राधीनतत्तत्पादातानीकाधिपतीनां प्रथमकक्षायां देवसंख्याऽनया गाथयाऽनुगन्तव्या, सा तु ' चउरासीई ' इत्यादि । तत्र-चतु: की गई है - वैसी ही ये यहां जाननी चाहिये - तथा - इन में सैनिकों की संख्या भी वैसी ही जाननी चाहिये, यही बात सूत्रकार ने " एवं जहा चमरस्त तहा जाय अच्चुयस्स" इस सत्रपाठ द्वारा प्रकट की है, परन्तु इनके पादातानीकाधिपति तो भिन्न २ नामवाले हैं, जैसा कि पहिले प्रकट किया जा चुका है-यही बात-" णाण तं पापत्ताणियाहियईणं ते पुन्यमणिया" इस मत्रपाठ द्वारा सत्रकारने समझाई है, शक्र से लेकर अच्युत तक के १० इन्द्रोंकी आज्ञा में वर्तमान पादातानीकाधिपतियों की प्रथम कक्षा में सैनिक देवों का परिमाण इस प्रकार से है-" सक्कस्स चउरासीई" इत्यादि-शकेन्द्र के अधीन जो हरिणैगमैषी पादातानीकाधिपति है उसकी प्रथम कक्षा में ८४ हजार देव हैं, ईशानेन्द्र के अधीन जो लघुपराक्रम नाम का વક્તવ્યતામાં જેવી કક્ષાએ પ્રકટ કરવામાં આવી છે એવી જ કક્ષાએ અહી પણ સમજવી જોઈએ. પ્રત્યેક કક્ષામાં સૈનિકોની સંખ્યા પણ એ જ પ્રમાણે सभापी से यात सूत्रारे " एवं जहा चमरस्स तहा जाव अच्चुयस्स" આ સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરી છે. પરંતુ તેમના પાદાતાનીકાધિપતિઓનાં નામ જુદાં જુદાં છે. તે નામે આગલા સૂત્રમાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. એ જ पात सूत्रधारे " जाणतं पायत्ताणियाहिबईणं ते पुव्यभणिया" मा सत्रा। દ્વારા પ્રકટ કરી છે શક્રથી લઈને અશ્રુત પર્યન્તના ૧૦ ઈન્દ્રોના પાદાતાની. विपतिना सेनानी प्रथम ४क्षामा । सनि। छ त " साप्त चउरासीई" ઇત્યાદિ સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. શકના પાદાતાનીકાધિપતિ હરિર્ઝેગમેથી દેવની સેનાની પ્રથમ કક્ષામાં ૮૪ હજાર દેવે ( સૈનિક દેવો) છે, ઈશાનના લઘુપરકમ નામના પાદાતાનીકાધિપતિની સેનાની પ્રથમ કક્ષામાં ૮૦
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
सुधा टीका स्था०७ सू०४४ चमरे-द्रादीनां पादातानीकाधिपत्यादिवर्णनम् ७११ रशीतिः सहस्राणि, अशीतिः सहस्राणि चेति क्रमेण शक्रेशानयोर्योज्यम् । एवं द्वासप्तत्यादयोऽपि क्रमेण सनत्कुमारादिषु योज्याः । सर्वत्र पूर्वपूर्वकक्षापेक्षयाऽपरापरस्यां कक्षायां सैनिकसंख्या द्विगुणा बोध्या। अमुमेवार्थ मनसि कृत्याह'जाव अच्चुयस्स लहुपरकमस्स दस देवसहस्सा जाच जावइया छट्ठा कच्छा तम्विगुणा सत्तमा कच्छा।" इति ॥ सू० ४४ ॥ पूर्वोक्तं समस्तमपीदं वचनेन ज्ञायते इति वचनभेदानाह
मूलम् --सत्तविहे वयणविकप्पे पण्णत्ते, तं जहा--आलावे १, अणालाचे २, उल्लाये ३, अणुल्लावे ४, संलावे ५, पलाये ६ विप्पलावे ८॥ सू० ४५॥
छाया-सप्तविधो वचनविकरपः, प्रज्ञप्तः तद्यथा-आलापः १ अनालापः २, उल्लापः ३, अतुल्लापः ४, संलापः ५, प्रलापः ७ ॥ ० ४५ ॥ पादातानीकाधिपति है उसकी प्रथम कक्षा में ८० हजार देव हैं। इसी तरह से सनत्कुमार अच्युत तक अनीकाधिपतियों की प्रथम कक्षा में देवों का प्रमाण क्रमशः ७२,७०, ६०, ५०, ४०, ३०, २०, और १०, हजार जानना चाहिये, यह परिमाण शक्रेन्द्र से लेकर अच्युत तक के देवों के अनीकाधिपतियों की प्रथम कक्षा के देवों का है, द्वितीयादिकक्षा के देवों का परिमाण अपनी २ प्रथमादि कक्षा से दूना २ यावत् सातवीं कक्षा तक कर लेना चाहिये, ! सत्र ४४ ॥
यह सब कथन वचन से ही समझाया जाता है-अतः अब सत्रकार वचन के भेदों का कथन करते हैंહજાર દે છે, એ જ પ્રમાણે સનસ્કુમારથી લઈને અશ્રુત પર્યન્તના ઈન્દ્રોની પાદાતાનીકાધિપતિની સેનાની પ્રથમ કક્ષામાં અનુક્રમે ૭૨, ૭૦, ૬૦, ૫૦, ૪૦, ૩૦, ૨૦ અને ૧૦ હજાર સૈનિકે છે. દરેકની બીજી કક્ષામાં પહેલી કક્ષા કરતાં બમણું સિનિકસંખ્યા સમજવી. એજ પ્રમાણે સાતમી કક્ષા સુધીની કક્ષાઓમાં આગલી કક્ષા કરતાં બમણી સંખ્યા સમજવી. બીજી કરતાં ત્રીજીમાં બમણું, ત્રીજી કરતાં જેથીમાં બમણી. ચથી કરતાં પાંચમીમાં બમણું, પાંચમી કરતાં છઠ્ઠીમાં બમણી અને છઠ્ઠી કરતાં સાતમી કક્ષામાં બમણી સૈનિકસંખ્યા સમજવી. છે સૂ. ૪૪ છે
આ બધું કથન વચન વડે જ સમજાવી શકાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર क्यनन सोनु नि३५४४ ४२ छ-" सत्तविहे वयणविकप्पे पण्णत्ते "त्याह
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'सत्तविहे ' इत्यादि
वचनविकल्पः-वचनम्-भाषणं, तस्य विकल्पो भेदः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आलाप:-आईपदर्थत्वात् ईपल्लपनम्-अल्पभाषणमित्यर्थः १। अनालापः, नत्रः कुत्सार्थत्वम् अल्पार्थत्वं च, ततश्च-अनालापः कुत्सितभाषणमल्पभाषणं चेत्यर्थः २। उल्लापा-काक्वा वर्णनम् , तदुक्तम्-" काक्या वर्णनमुल्लापः" इति ३। अनुलापा-मुहुर्भाषणम् , तदुक्तम् -' अनुलापो मुहुर्भाषा' इति ४। संलापःअन्योन्यभाषणम् , तदुक्तम्-" संलापी भाषणं मिथः' इति ५। प्रलापो नर्थकभाषणम् , तदुक्तम्-" प्रलापोऽनर्थकं वचः" इति । स एव विविधोऽनेकप्रकारकः सन् विप्रलाप इत्युच्यते इति ७॥ सु० ४५ ॥ __ "सत्तविहे वयविकप्पे पण्णत्ते-इत्यादि । सूत्र ॥ ४५ ॥
टोकार्थ-सात प्रकारका वचन-विकल्प-भेद कहा गयाहै जैसे-आलाप १, अनालाप २, उल्लाप ३, अनुल्लाप ४, संलाप ५, प्रलाप ६ और विलाप ७, इन में अल्प भाषण का नाम आलाप है, कुत्सितभाषण करना या अल्पभाषण करना यह अनालाप है। यहाँ नब कुत्सित अर्थ में या अल्पार्थ में प्रयुक्त हुआहै । १काफुसे वर्णन करना इसका नाम उल्लाप है। बार बार भाषण करना इसका नाम २ अनुल्लापहै। परस्पर में भाषण करना इसका नाम ३ सलापहै, अनर्थक भाषण करना इसका नाम प्रलाप है, ४ प्रलाप ही जय अनेक प्रकार का होता है तब वह विप्रलाप कहलाता है ।। सूत्र ४५ ॥
पयनवि५ (वयनन । ) सात ४ छ-(१) मासा, (२) मनाताप, (3) Glary, (४) अनुसा५, (५) साप, (6) प्रसा५ मन (७) વિલાપ અ૫ ભાષણને આલાપ કહે છે. કુલિત ભાષણ કરવું તેનું નામ અનાसा५ छे. मही ' अन् ' यस कुत्सित म मां 424! ५६५ मा ५५॥यो छ.
___“काक्का वर्णनमुल्लापः” । पूर्व (५१४सू पू ) १४न ४२ તેનું નામ ઉલાપ છે.
" अनुलापो मुहुर्भाषाः " पाया२ माल्या ४२ तेनु नाम अनुसा५ छ.
" संलापो भाषणं मिथः " ५२२५२नी साथे पातयात ४२वी तेनु नाम सा५ छे. अनय पात ४२वी तेनु नाम प्रा५ छ-:( ५९ छ है “प्रलापो. ऽनर्थभाषणम" प्रसा५ ४ न्यारे मने प्रारने डाय छ, त्यारे तन नाम વિલાપ અથવા વિપ્રલાપ થઈ જાય છે. એ સૂત્ર ૪૫ છે
१. काक्वा वर्णनमुल्लापः, २ अनुलापो मुहुर्भाषाः ३ संलापो भापण मिथः ४ प्रलापोऽनर्थ भाषणम्
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ ० ४६ विनयस्वरूपनिरूपणम्
पूर्वोक्तेषु वचनभेदेषु केचिद् वचनभेदाः विनयार्थमपि प्रयुज्यन्ते इति त - दप्रदर्शनाय प्राह--
मूलम्--सत्तविहे विणए पपणत्ते, तं जहा.-णाणविणए १, दसणविणए २, चरित्तविणए ३, मणविणए ४, वइविणए ५, कायधिणए ६ लोगोवयारविणए ७ पसत्थमणविणए सत्तविहे पण्णते, तं जहा--अपावए १, असावजे २, अकिरिए ३, निरुवकेसे ४ अणण्हयकरे ५, अच्छविकरे ६, अभृताभिसंकमणे ७ अप्पसत्थमणविणए सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा--पावए १ सावजे २ सकिरिए ३ सउवकेसे ४ अण्हयकरे ५ छविकरे ६ भूताभिसंकमणे ७। पलत्थयइबिणए सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा--अपावए १ असावज्जे २ जाव अभूयाभिसंकमणे ७॥ अप्पसत्थवइविणए सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा--पावए १ जाव भूयाभिसंकमणे ७। पसत्थकायविणए सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहाआउत्तं गमणं १, आउत्तं ठाणं २ आउत्तं निसीयणं ३ आउत्तं तुयहाणं ४ आउत्तं उल्लंघणं ५, आउत्तं पल्लंघणं ६, आउत्तं सम्बिदियजोगजुजणया । अप्पसत्थकायविणए सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा-अणाउत्तं गमणं १ जाव अणाउन्नं सबिदियजोगजुजणया । लोगोवयाविणए सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा-अब्भासवत्तियं १, परच्छंदाणुवत्तियं २, कज्जहेडं ३ कयपडिकिइया ४ अत्तगवेसणया ५, देसकालण्णुया ६. सव्वत्थेसु या पडिलोमया ७ ॥ सू० ४६ ॥
स्था-९०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-सप्तविधो विनयः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-ज्ञानविनयः १, दर्शनविनयः २, चारित्रविनयः ३, मनोविनयः ४, वाग्विनयः ५, कायविनयः ६, लोकोपचारविनयः ७ प्रशस्तमनोविनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अपापकः १, असावधः २, अक्रियः ३, निरुपक्लेशः ४, अनास्रवकरः ५, अक्षपिकरः ६, अभूताभिसंक्रमणः ७। अप्रशस्तमनोविनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-पापकः १ सावधः २ सक्रियः ३ सोपक्लेशः ४, आस्रवकरः ५, क्षपिकरो ६, भूताभिसंक्रमणः ७ प्रशस्तवाग्विनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अपापकः १, असायचो २, यावत् अभूताभिसंक्रमणः ७॥ अप्रशस्तवाग्विनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथापापको १ यावद् भूताभिसंक्रमणः । प्रशस्तकायविनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आयुक्तं गमनम् १, आयुक्तं स्थानम् २, आयुक्तं निषदनम् ३, आयुक्तं त्वग्वर्त्तनम् ४, आयुक्तम् उल्लङ्घनम् ५, आयुक्तं मलङ्घनम् ६, आयुक्तं सर्वेन्द्रिययोगयोजनता ७) अप्रशस्तकायचिनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अनायुक्तंगमनं १ यावत् अनायुक्तं सर्वेन्द्रिययोगयोजनता ॥ ७ ॥ लोकोपचारविनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अभ्यासपतित्वं १ परच्छन्दानुपतित्यं २, कार्यहेतुः ३, कृतप्रतिकृतिता ४, आत्मगवेषणता ५, देशकालज्ञता ६, सर्वार्थेषु चापतिलोमता ७॥ सू० ४६ ॥
टीका-'सत्तविहे ' इत्यादि
विनयः-विनीयते-दूरीक्रियते आत्मसंलग्नमप्टप्रकारकं कर्म येन स विनयः, स सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-' ज्ञानविनय ' इत्यादि । तत्र-ज्ञानबिनयः-ज्ञानम्= __पूर्वोक्त वचन भेदों में कितनेक वचन भेद विनय के निमित्त भी प्रयोग में लाये जाते हैं इसलिये अब सूत्रकार विनय के भेद दिखाने के लिये सूत्र का कथन करते है-" सत्तविहे विणए" इत्यादि। टीकार्थ-विनय सात प्रकारका कहा गयाहै, आत्माके साय संलग्न आठ प्रकार का कर्म जिसके द्वारा दूर किया जातो है वह विनय है, यह
આગલા સૂત્રમાં વચનના ભેદે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા. તેમાંથી કેટલાક વચન ભેદનો વિનયને નિમિત્તે પણ પ્રયોગ થતું હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર विनयन लेनु ४थन ४रे छ-" सत्तविहे विणए " त्याहि-(सू ४६)
વિનય સાત પ્રકારને કહ્યો છે. આત્માને વળગેલાં આઠ પ્રકારના કર્મોને જેના દ્વારા નાશ કરવામાં આવે છે, તેનું નામ વિનય છે તે વિનયના નીચે પ્રમાણે સાત પ્રકાર કહ્યા છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૪
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० ४६ विनयस्वरूपनिरूपणम्
७१५ आभिनिवोधिकादिकं पञ्चविधं, तदेव विनयः । यद्वा-ज्ञानस्य विनयो भक्तिबहुमानादिकरणं तदुक्तम्
" भत्ती बहुमाणो तह, तदिद्वत्थाण सम्मभावणया ।
पिहिगहणभासो वि य, एसो विणो निणाभिहिओ ॥ १॥" छाया-भक्तिबहुमानस्तथातद् दृष्टार्थानां सम्यग्भावनता।
विधिग्रहणम् अभ्यासोऽपि च, एष विनयो जिनाभिहितः ॥ १ ॥ तथा-दर्शनविनयः-दर्शनं सम्यक्त यम् , नदेय विनयः, अथवा-दर्शनदर्शनिनोरभेदाद् दर्शनस्य-दर्शनगुणाधिकपुरुषस्य विनयः-शुश्रूषणाऽनाशातनारूपइति । तदुक्तम्विनय ज्ञान विनय, दर्शनविनय, चारित्रविनय, मनोविनय, वचन. विनय, काय विनय, और लोकोपचार विनय के भेद से सात प्रकारका कहा गया है, इनमें पांच प्रकार का जो ज्ञान हैं-आभिनियोधिक ज्ञान, (मतिज्ञान)श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान और केवलज्ञान-सो ज्ञान विनय इन्ही रूप होता है-अथवा इन पांच प्रकार के ज्ञानों का जो विनय करना है-भक्ति बहुमान आदि करना है-यह ज्ञानविनय हैकहा भी है-" भत्ती तह बहुमाणे इत्यादि ।
दर्शन नाम सम्यक्त्व का है, इस सम्यत्य का होना ही सम्यक्त्य विनय अथवा दर्शन विनयहै, अथवा-दर्शन और दर्शनयाले में अभेद करने से दर्शन का-दर्शन गुणाधिक पुरुष का-विनय करना-शूअषणा (सेवा)करना, उनकी आशातना नहीं करना यह दर्शन विनयहै कहा भीहै.
(१) ज्ञानविनय, (२) शनपिनय, (3) यात्रिविनय, (४) मनोविनय, (५) पाविनय, (६) यविनय, मने (७) ५या२विनय..
જ્ઞાનવિનય પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનરૂપ-એટલે કે આભિનિધિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન રૂપ-હોય છે. અથવા આ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનેને વિષય કરે-તેમના પ્રત્યે બહુમાન, ભક્તિભાવ આદિ राम तेनु नाम ज्ञानविनय छे. यु छ -
" भत्ती तह बहुमाणा" यालि.
દર્શન એટલે સમ્યક્ત્વ. આ સમ્યક્ત્વને સદ્ભાવ હવે તેનું નામ જ સભ્યત્વ વિનય અથવા દર્શનવિનય છે અથવા દર્શન અને દર્શનવાળામાં અભેદ માનીને દર્શનગુણાધિક પુરુષને વિનય કરો-તેની શુશ્રષા કરવી, તેની અશાતના ન કરવી તેનું નામ પણ દર્શનવિનય છે. કહ્યું પણ છે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
61
सुस्मृसणा अणासायणाय विणओ उ दंसणे दुविहो । दंसणगुणाहिए, कज्जइ सुणावगओ ॥ १ ॥ सकारब्भुहाणे, सम्माणासणअभिग्गहो तह य । आसणमणुष्याणं, किकम्मं अंजलिग्गहो य ॥ २ ॥ इंतस्साऽणुगग्गमणं ठियस्स तह पज्जुवासणा भणिया । गच्छंताणुव्त्रयणं, एसो सुस्सूसणाविणओ || ३ | " छाया - सुश्रूषणा अनाशातना च विनयस्तु दर्शने द्विविधः । दर्शनगुणाधिकेषु क्रियते शुश्रूषणाविनयः ॥ १ ॥ सत्कारोऽभ्युत्थानं सम्मानाऽऽसनाभिग्रहस्तथा च । आसनानुप्रदानं, कृतिकर्म अञ्जलिग्रह || २ || अयतो- (आगच्छतोऽनुगमनं, स्थितस्य तथा पर्युपासना भणिता । गच्छतोऽनुव्रजनम्, एष शुश्रूषणाविनयः ॥ ३ ॥ इति ।
S
अयं भावः - दर्शन विषयो विनयः शुश्रूपणाऽनाशातना भेदेनद्विविधः । द्विविधोऽप्येष विनयो दर्शनगुणाधिकेषु क्रियते । तत्र शुश्रूषणाविनयो दशविधः, तथाहि - सत्कारः = स्तवन वन्दनादिरूपः १ अभ्युत्थानम् = विनययोग्ये दृष्टिपथमापतिते सहसा आसनं परित्यज्य ऊर्ध्वोभवनम् २, सम्मानः = रनपात्रादीनां समर्पणम् ३, आसनाभिग्रहः = तिष्ठत एवं गुरोरादरेणासनम् आनीय ' अत्रोपसु-सूणा अणासायणा इत्यादि ।
46
स्थानाङ्गसूत्रे
ܕܐ
दर्शन विषयक विनय शुश्रूषणा और अनाशातना (आशातना नहीं करना के भेद से दो प्रकारका कहा गया है - यह दोनों प्रकारका विनय दर्शन गुणाधिकों में किया जाता है । इनमें शुश्रूषणा विनय दश प्रकार का होता है जैसे -स्तवन चन्दना रूप सत्कार विनय १ विनय करने के योग्य साधु के दिखने पर सामने आने पर आसन छोड़ खड़े हो जाने रूप अभ्युत्थान विनय २, वस्त्रपात्र आदि कों का समर्पण करने रूप सम्मान विनय ३, जब गुरुजन बैठने लगे तब आदरपूर्वक उनके
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
66 सुस्सूसणा अणासायणा " इत्यादि.
દનવિષક વિનયના શુશ્રુષણુ અને અનાશાતના નામના બે ભેદ કહ્યા છે. દર્શોનગુણુસ’પન્ન પુરુષોના આ બન્ને પ્રકારે વિનય કરવામા આવે છે. તેમાંથી વિનયના દસ પ્રકાર કહ્યા છે.-(૧) સ્તવન વંદનારૂપ સત્કાર વિનય (૨) અભ્યુત્થાન શુશ્રૂષણા વિનય કરવા ચેગ્ય સાધુને જોઈ ને અથવા તે સાધુ સમીપમાં આવે ત્યારે આસન પરથી ઊભા થવા રૂપ વિનયતુ નામ અભ્યુત્થાન વિનય છે. (૩) સમ્માન વિનય-સાધુઓને વજ્રપાત્રાદિકનું સમર્પણુ કરવુ' તેનુ નામ સમ્માન વિનય
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० ४६ विनयस्वरूपनिरूपणम्
७१७ विशन्तु भवन्तः' इतिकथनम् ४, आसनानुमदानम् आसनस्य स्थानात् स्थाना. न्तरं संचारणम् ५, कृतिकर्म द्वादशावर्तचन्दनकम् ६, अञ्जलिमग्रहः करसम्पुटीकरणम् ७, आगच्छतोऽनुवजनम् आगच्छन्तं दर्शनाधिकं दष्ट्वा तत्संमुखे गमनम् ८, स्थितस्य पर्युपासना ९, गच्छतोऽनुव्रजन १० चेति दशविधः शुश्रूषणाविनयः इति । अनुचितक्रियाविनिवृत्तिरूपोऽनाशातनाविनयस्तु पश्चदशविधा, तथाहि" तित्थगर धम्म आयरियवायणे थेर कुलगणे संघे ।
संमोगिय किरियाए, मइनाणाईण य तहेव ॥ १॥" छाया-तीर्थ कर धर्माचार्यवाचके स्थविरकुलगणे संधे।
सांभोगिके क्रियायां, मतिज्ञानादीनां च तथैव ॥ १ ॥ इति । अयं भावः-तीर्थंकरविषयो विनयः १, तत्मरूपितधर्तविषयो विनयः २, लिये आसन बिछा देना और ऐसा कहना कि आप यहां विराजमान हो जाये ४, जय गुरुजन उठ कर चलने लगे तो उनके लिये आसन को एक स्थान से दूसरे स्थान पर ले जाना ५, द्वादश आवर्तक पूर्वक वन्दना करना ६, हाथों को जोड़ना ७ आते हुए, गुरुजनों के समक्ष जाना ८-अर्थात् आते हुए दर्शनाधिकको देख कर उनके ससुख जाना, दर्शनाधिक के बैठ जाने पर उनकी पर्युपासना करना ९ एवं दर्शना. धिक के चलने पर उनके पीछे २ चलना १०, इस तरह से यह १० प्रकार का शुश्रषणा विनय हैं अनुचित क्रिया से अलग रहने रूप जो. अनाशातना विनय है वह १५ प्रकार का है-जैसे
" तित्थगरधम्मआयरिय" इत्यादि।
तीर्थंकर का विनय १ तीर्थ कर प्ररूपित धर्म का विनय २, છે. (૪) ગુજ્જનને બેસવાને માટે આદરપૂર્વક આસન બિછાવીને તેમને કહેવું કે “આપ અહીં બિરાજે.” (૫) જ્યારે ગુરુજન ઊઠીને ચાલવા માંડે ત્યારે તેમને માટે એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને આસન લઈ જવું. (૬) બાર આવર્તક પૂર્વક વંદણ કરવી. (૭) બન્ને હાથ જોડવા, (૮) ગુરુજનને આવતા જોઈને તેમની સમક્ષ જવું એટલે કે દર્શન સંપન્ન ગુરુને આવતાં જોઈને તેમની સામે જવું, (૯) દર્શનાધિક (સમકિતથી મેટા) બેસી જાય ત્યારે તેમની પ. પાસના કરવી અને (૧૦) દર્શનાધિક જ્યારે ગમન કરે ત્યારે તેમની પાછળ પાછળ ચાલવું આ પ્રકારે શુશ્રષણ વિનય છે. અનુચિત ક્રિયા કરવાથી દુર રહેવા રૂપ અનાશાતના વિનયના નીચે પ્રમાણે ૧૫ પ્રકારના કહ્યા છે
“तिस्थगरधम्म आयरिय" त्याह(१) ती ४२ विनय, (२) ती ३२ ५३पित धमना विनय, (3)
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
स्थानाङ्गसूत्रे आचार्य विषयो विनयः ३, बाचका उपाध्यायः, तद्विषयो विनयः ४, स्थविर ५, कुल ६, गण ७, संघ ८, सांभोगिक ९, क्रिया १० विषयश्च विनयः, मतिज्ञा. नादि १५ पश्यज्ञानविषयश्च विनय इति पञ्चदशविधोऽनाशातनाविनयः। अत्रतीर्थकराणामनाशातनायां वर्तितव्यम् , तीर्थकरप्रज्ञातस्य धर्मस्यानाशातनायां पर्तितव्यम्-इत्येवंरूपेण अनाशातनाधिनयस्य स्वरूपं विज्ञेयम् । तीर्थकरधर्मादि शब्दा अवगतार्थाः । नवरं-सांभोगिका:समानसामाचारीकाः । क्रिया-आस्तिकता । एतेषामेव पञ्चदशानामा नाशातनावत् भक्तिबहुमानकरणम् १५, वर्णवाद करण १५, इति द्वयमपि अनाशातनारूपमेवेति अनाशातनाविनयः पञ्चचत्वा. रिंशद्विधो बोध्यः, उक्तं चआचार्य का विनय ३ उपाध्याय का विनय ४, स्थविर का विनय ५, कुलका विनय ६ गण का विनय ७ संघ का विनय ८, सांभोगिक का विनय ९ क्रिया विनय १० प्रतिज्ञान आदि पांच ज्ञानका विनय १५, इस प्रकार से अनाशातना बिनय १५ प्रकार का कहा तीकर की अना. शातना में एवं तीर्थंकर प्रतिपादित धर्म की अनाशतना में जीव को प्रवृत्त रहना चाहिये ऐसा विचार कर जो जीव तीर्थकर एवं तीर्थंकर कथित धर्म की अनाशातना करने में लीन रहता है वह तीर्थंकर अनाशातना विनय एवं तीर्थंकर प्रतिपादित धर्म अनाशातना विनय है, इसी प्रकार से अन्यत्र भी समझना चाहिये, तीर्थ कर धर्म आदि शब्दों का अर्थ सुगम है। समान समाचारी चाले जो साधुजन होते हैं ये सांभोगिक साधु हैं। आस्तिकता का नाम किया है । इन्ही प्रन्द्रहों का अनाशातना की तरह भक्ति बहुमान भक्तिरूप प्रशंसा बहुमान करना १५, वर्णवाद-१५ ये दोनों भी अनाशातना रूप होने
मायाय न पिनय, (४) उपाध्यायना विनय, (५) स्थविरना विनय, (6) सना विनय, (७) शुन। विनय, (८) सबने। विनय, (८) सनाने विनय, (१०) जिया विनय, (११ थी १५) भतिज्ञान माटे माहि पाय ज्ञानना विनय.
તીર્થકરની અશાતના ન કરવી જોઈએ, અને તીર્થંકર પ્રરૂપિત ધર્મની અશાતના પણ કરવી જોઈએ નહીં, આ પ્રકારને વિચાર કરીને જે જીવ તીર્થકરની અનાશાતનામાં અને તીર્થકરની પ્રતિપાદિત ધર્મની અનાશતનામાં પ્રવૃત્ત રહે છે, એવા જીવને તીર્થ કર અનાશાતના વિનય સંપન્ન કહે છે. એ જ પ્રમાણે બાકીના ૧૩ પ્રકારે વિષે પણ સમજવું. તીર્થકર, ધર્મ આદિ શબ્દનો અર્થ સંગમ છે સમાન સમાચારીવાળા જે સાધુઓ હોય છે. તેમને સાંગિક સાધુએ કહે છે. આસ્તિકતાનું નામ ક્રિયા છે. આ પંદર પ્રકારની અનાશાતનાની જેમ ભક્તિબહુમાન, એટલે કે ભક્તિ રૂપ બહુમાન કરવું તે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधाटीका स्था० ७ सू० ४६ विनयस्वरूपनिरूपणम् " कायव्यो पुण भत्ती-बहुमाणो तहय वन्नवाओ य ।
अरहंतमाइयाणं, केवलनाणावसाणाणं ॥१॥" छाया--कर्तव्यः पुनर्भक्ति-बहुमानस्तथा वर्णवादश्च ।
अहंदादिकानां केवलज्ञानायसानाननाम् ।। १ ।। इति ॥ २ ॥ भक्तिरूपो बहुभानः भक्तिबहुमानः ।
वर्णवादः प्रशंसा । तथा-चारित्रविनय:-चारित्रं-चरणं-क्रिण, तदेव विनयः, तस्प वा चिनयः श्रद्धानादिरूपः । अयं भावः-सामायिकादिक्रियाणां श्रद्धानं, कायेन स्पर्शनं, भव्यप्राणिनां पुरतः प्ररूपणं चेति चारित्रविनय इति ।
“सामाइयाइ चरणस्स सद्दहणया १, तहेव कारणं ।
संफासणं २ पख्वण ३ मह पुरओ भव्वसत्ताणं ॥ १॥" छाया-सापायिकादिचरणस्य श्रद्धानं १, तथैव कायेन।।
संस्पर्शनं २ प्ररूपगमथ पुरतो भव्यतत्त्वानाम् ।। १ ॥ इति ।१३॥ से अनाशातनाविनय तालीस ४५ प्रकारका हो जाताहै। कहा भी है___"कायव्वा पुण भत्ती" इत्यादि ।
इसका अर्थ स्पष्ट है-भक्ति पूर्वक बहुमान-भक्ति बहुमान है प्रशंसा का नाम वर्णवाद है २ चारित्र विनय ३-चारित्रक्रिया-रूप जो विनय हैं वह अथवा चारित्र का जो श्रद्धान आदि रूप विनय है वह चारित्र विनय है, तात्पर्य यह है-सामायिक आदि क्रियाओं का श्रद्धान करना, काय के द्वारा उनका स्पर्शन करना, एवं भव्य प्राणियों के समक्ष उनका प्ररूपण करना यह चारित्र का ૧૫ પંદર પ્રકારનું છે. તથા વર્ણવાદ અર્થાત્ પ્રશંસા કરવી તે ૧૫ પંદર એ બનને અનાશાતના રૂપ હેવાથી અનાશાતના વિના કુલ ૪૫ પ્રકાર થાય છે ह्यु ५५ छे .." कायव्या पुण भत्ती" याह.
આ ગાથાને અર્થ સ્પષ્ટ છે. પ્રશંસા કરવી તેનું નાણુ વર્ણવાદ છે હવે ચારિત્ર વિનયનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.
ચારિત્ર-કિયા-રૂપ જે વિનય છે તેને અથવા ચારિત્ર પ્રત્યે શ્રદ્ધા આદિ રૂપ જે વિનય છે તેનું નામ ચારિત્રવિનય છે. એટલે કે સામાયિક આદિ ક્રિયાઓ પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખવી, કાયા દ્વારા તેમની આરાધના કરવી, અને ભવ્ય
ની સમક્ષ તેનું પ્રતિપાદન કરવું તેનું નામ ચારિત્રવિનય છે. કહ્યું પણ છે કે
"सामाइयाइचरणस्स" Uत्यादि. 21 थाने। म ५२॥ थनमा જ સ્પષ્ટ થઈ ગયા છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-मनोविनय-विनयाहेषु कुशलस्य मनसः प्रवर्तनम् , अकुशलस्य च निवर्त्तनम् ४, एवं वाग्विनयः ५, काय विनयश्च ६ बोध्यः । तथा-लोकोपचारविनयः-लोकानाम् उपचारो व्यवहारस्तेन तद्रूपो चा विनय:-लोकव्यवहारहेतुको लोकव्यवहाररूपो वा विनय इत्यर्थः । इत्थे सप्तविधान विनयान प्रदर्य सम्प्रति तद्घटकमनोवाकायविनयान् प्रशस्ताप्रशस्तभेदमधिकृत्य प्रत्येकं सप्तमेदत्वेन प्रारूपयितुमाह-' पसत्थमणोविणए' इत्यादि । तथाहि-प्रशस्तमनोविनयः-प्रशस्त: कुशलविचारणात्मको मनोविनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अपापका शुभचिन्तारूपः, असावद्यः-सावधम् अदत्तादानादिरूपं जुगुप्सितं कर्म, तन्नास्ति आश्रयणीयत्येन विनय है, कहा भी है--" सामाइघाइचरणस्म" इत्यादि ।
इस गाथा का अर्थ पूर्वोक्त जैसा ही है ३।
मनो विनय ४-विनय के योग्य साघुजनो में अच्छा मन रखनासुन्दर मात्त्विक विचार करना-और खोटे विचारों का परित्याग करना यह मनोविनय है. इसी प्रकार से वचनविनय और कायविनय सम. झना चाहिये, लोकोपचार विनय ७-लोकव्यवहार का हेतु रूप अथवा -लोकव्यवहार रूप जो विनय है वह लोकोपचार विनय है, ____ अब सूत्रकार मन, वचन और काय के प्रशस्त और अप्रशस्त भेदों को लेकर उनमें सप्त प्रकारता का कथन करते हैं-" पसत्यमणो विणए" इत्यादि-सुन्दर सद्विचारात्मक जो मनोविनय है वह सात प्रकार का है-जैसे आपापक १ असावध २, अक्रिय ३ निरूपक्लेश ४, अनास्त्रयकर ५, अक्षपिकर ६ और अभूताभिसंक्रमण ७, इनमें से शुभ विचार रूप मानसिक विकल्प है वह अपापक मनोविनय है, अदत्तादानादि रूप जो जुगुप्सित कम है यह सायद्य है, यह सायद्य
(४) मनाविनय-विनयने योग्य साधुमे। प्रत्ये मनभा सदमा५ ।मा, સુંદર અને સાત્તિવક વિચાર કરવા અને ખરાબ વિચારોનો પરિત્યાગ કરે તેનું નામ મનેવિનય છે.
એજ પ્રમાણે વાવિનય વિષે પણ સમજવું. (૭) લેકવ્યવહારના હેતુરૂપ અથવા લેકવ્યવહાર રૂપ જે વિનય છે તેનું નામ લેકે પચારવિનય છે.
હવે સૂત્રકાર મન, વચન અને કાયના પ્રશસ્ત અને અપ્રશરત ભેદેના सात-सात प्रानु थन ४२ छ-" पसत्थमणोविणए" त्याहि
સુંદર વિચારાત્મક અથવા સદ્વિચારાત્મક જે મનોવિનય છે તેના નીચે प्रमाणे सात ५४.२ ४ह्या छ-(१) १५५४ (२) असावध, मङिय, (४) नि०५:३१, (५) मना॥४२, (6) सक्षपि४२ मने (७) अभूतालिस भ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૪
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ ० ४६ विनयस्वरूपनिरूपणम्
७२१
यस्य स तथा, चौर्यादिगर्हितकर्मालम्बनवर्जित इत्यर्थः २, अक्रियः - क्रिया= कायिकयादिरूपा सा नास्ति यस्य स तथा साधुजनानर्ह कायिक्यादिक्रियाव-जिंत इत्यर्थः ३ निरुपक् लेशः - उपक्लिश्यते = विवाध्यते जनोऽनेनेति उपक्लेश = शोकादि:, तेन निर्गतो निरुपक्लेशः, शोकादिक्लेशरहित इत्यर्थः । ४ । अनास्रवकरः- आस्रवणं-क्षरणम् - जीवरूपतडागे कर्मरूपजलस्यागमनं कर्मबन्धनमिति यावत्, तस्य करः- आस्रवकरः, न तथा - अनास्रवकरः =माणातिपाताद्यास्रववर्जित जिस मानसिक विचार धारा का आलम्बन नहीं होता है वह असावद्य मानसिक विनय है यह असावद्य मानसिक विनय चौर्यादि निदित कर्मों के आलम्बन से रहित होता है, जिस मानसिक विचार धारा का विषय कायिकी क्रिया आदि क्रियाएँ नहीं होती है वह अक्रिय मनो विनय है, यह अक्रियमनोविनय साधु जनके अयोग्य कायिकी क्रिया आदि क्रियाओं से वर्जित होता है, निरुपक्लेश मनोविनयमनुष्य जिस से विशेष रूप में बाधित होता है ऐसा वह शोकादि उपक्लेश है, इस उपक्लेश से जो रहित होता है वह निरुपक्लेश है, शोकादिक्लेश से रहित जो मानसिक विचार है वह निरुपक्लेश मनोविनय है, जो विचारधारा जीव रूप तडाग में कर्मरूप जल के आगमन के कारण होती है- कर्मबन्ध का निमित्त होती है - वह आयकर है - ऐसे आस्रव की करनेवाली जो विचार धारा नहीं होती
શુવિચાર રૂપ જે માનસિક વિકલ્પ છે, તેને અપાપક મનેાવિનય કહે છે. અદત્તાદાન આદિ રૂપ જે જુગુપ્સિત કર્યું છે, તેને સાવદ્ય ગણવામાં આવે છે. જે માનસિક વિચારધારામાં આ સાવદ્યને આધાર લેવામાં આવતા નથી, તે પ્રકારની વિચારધારાને અસાદ્ય વિનય રૂપ માનવામાં આવે છે. આ અસાવદ્ય માનસિક વિનય ચારી આઢિ ર્હુિત કર્મોના અવલખતથી રહિત ડાય છે. જે માનસિક વિચારધારાના વિષય કાયિકી ક્રિયા આદિ ક્રિયાએ હતા નથી, તે મનેવિનય સાધુજનાને માટે કહે છે. આ અક્રિય મનેાવિનય સાધુજનાને માટે અયેાગ્ય એવી કાયિકી આદિ ક્રિયાઓથી વર્જિત હાય છે,
નિરુપકલેશમનાવિનય-જેના દ્વારા મનુષ્યનું ચિત્ત ડામાડાળ થઈ જાય છે એવાં શેકાદિને ઉપકલેશ કહે છે. જેનું ચિત્ત આ પ્રકારના ઉપકલેશથી રહિત હાય છે તેને નિરુપકલેશ કહે છે. Àકાદિ કલેશથી રહિત જે માનસિક વિચાર છે તેનું નામ નિરુપલેશ મનેવિનય છે.
જે વિચારધારા જીવ રૂપ તળાવમાં કરૂપ જલના આગમનના કારણ રૂપ હાય છે. કમન્ધના નિમિત્ત રૂપ હાય છે, તેને આસવકર કહે છે. એવા
स्था०-९१
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
स्थानाङ्गसुत्रे
इत्यर्थः ॥ ५ ॥ अक्षपिकरः - क्षपिः = स्वपरयोरावासः, तस्य करः - क्षपिकरः, न तथा अक्षपिकरः, स्वपराव्यथाजनक इत्यर्थः || ६ || तथा - अभूतसंक्रमण:भूतानि=प्राणिनः संक्रम्यन्ते = उपमर्धन्ते येन सः भूतसंक्रमणे, न तथा अभूतसंक्रमणः - भूतोपमर्दनवर्जित इत्यर्थः ॥ ७ ॥ इति तथा अप्रशस्तमनोविनयः= अकुशल चिन्तनरूपमनोविनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - सावध इत्यादि । है वह अनास्रवकर है ऐसी अनास्रव कर विचार धारा प्राणातिपात आदि रूप आत्र से वर्जित होती है, अतः ऐसी अनास्रवकर विचार धारा अनास्रयकर मनोविनय है, स्व और पर को कष्ट पहुंचाने बाली जो विचारधारा है यह क्षपिकर विचारधारा है, ऐसी जो विचार धारा नहीं है वह अक्षपिकर मनोचिनय है । अर्थात् ऐसी विचारधारा से शून्य जो मन है वही अक्षपिकर मनोविनय है। अभूताभिसंकमण - जिस विचारधारा से प्राणियों का उपमर्दन किया जाता है ऐसी वह विचारधारा भूताभिसंक्रमण है, जिस विचारधारा में ऐसा भूताभिसंक्रमण नहीं होता है ऐसी वह विचारधारा अभूतसंक्रण रूप मनोविनय है ॥ ७ ॥
अप्रशस्त मनोचिनय इस प्रकार से सात भेदों वाला है - जैसेपापक १, सावद्य २. सक्रिय ३, सोपक्लेश ४, आस्रवकर ५, क्षपिकर ६, और भूताभिसंक्रमण ७, अप्रशस्तमनोविनय अकुशल चिन्तन આસ્રવ કરનારી જે વિચારધારા હાતી નથી તે વિચારધારાને અનાસ્રવકર કહે છે. એવી અનાસ્રાકર વિચારધારા પ્રાણાતિપાત આતિરૂ૫ આસવથી રહિત હોય છે. તેથી એવી અનાસ્રવકર વિચારધારાને અનાવકર મનેવિનય કહે છે.
સ્વ અને પરને કષ્ટ પહાંચાડનારી જે વિચારધારા છેતેને ક્ષષિકર વિચાર ધારા કહે છે જે વિચારધારા એવી હાતી નથી તેને અક્ષપિકર કહે છે. તેથી સ્વ અને પરને પીડા પહોંચાડવાથી રહિત એવી વિચારધારા છે તે અક્ષપિકર મનાવિનયરૂપ છે
અદ્ભૂતાભિસ‘ક્રમણ-જે વિચારધારાવડે પ્રાણીએનું ઉપમન કરાય છે તે વિચારધારાને ભૂતાભિસક્રમણ કહે છે, જે વિચારધારામાં એવું ભૂતાભિસ‘ક્રમણ્ થતું નથી, તે વિચારધારાને અદ્ભૂતાભિસક્રમણ રૂપ મનેવિનય કહે છે. પ્રશસ્ત મનેાવિનયના નીચે પ્રમાણે સાત ભેદ કહ્યા છે
(1) पाय, (२) सावध, ( 3 ) सहिय, (४) सोपवेश, (4) आसप२, (६) क्षभिर भने भूतालिस उम
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ७ सू०४६ विनयस्वरूपनिरूपणम्
७२३ पूर्वोक्त एवार्थों नधरहितत्वेनात्र योज्यः यथा ' अपापक' इतिस्थाने 'पापक' इत्यादियोजना कर्त्तव्या एवं प्रशस्ताप्रशस्तभेदभिन्नो वाग्विनयोऽपि बोध्यः । तथा-प्रशस्तकायविनयः कुशलात्मककायविनयः सप्तविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आयुक्तंगमनम्-आयुक्तम्-सोपयोगं यथास्यात्तथा गमनम्, यद्वा-आयुक्तगमनमित्येक पदं, तेन आयुक्तस्य-उपयुक्तस्य पतिसंलीनयोगस्य यद् गमनं तदित्यर्थः ॥१॥ रूप होता है, यहां पापक आदि का पूर्वीक्त रूप से विपरीत रूप मेंविचार कर लेना चाहिये । यही बात यहां टीकाकारने " पूर्वोक्तएवार्थों-नमर्थरहितत्वेनात्र योज्यः" इस पंक्ति द्वारा प्रकट की है।
इसी तरह से प्रशस्त अप्रशस्त भेद से वागू विनय (वचन विनय) भी सात प्रकार का है, जैसे-अपापक चागविनय, १ असावयवास विनय २, इत्यादि ३ इसी प्रकार से अप्रशस्त वागविनय भी पापक वागविनय १ असावधवाविनय २ इत्यादि,
इसी तरह से प्रशस्तकाय विनय भी सात प्रकार का है जैसेआयुक्त गमन रूप काय विनय ( उपयोगसहित चलना ) १ आयुक्त स्थान रूप काय विनय २, आयुक्त निषद रूप काय विनय ३, आयु: क्तत्वगूवर्तन रूप कायविनय ४, आयुक्त उल्लंघन रूप कायविनय ५, आयुक्त प्रलंघन रूप कायविनय ६ और आयुक्त सन्द्रिययोग योज.
અપ્રશસ્ત મને વિનય અકુશલચિન્તન રૂપ હોય છે.
અપાપક મને વિનય આદિ સાત પ્રકારના પ્રશસ્ત મને વિનય કરતા આ સાત અપ્રશસ્ત મને વિનયનું વિપરીત સ્વરૂપ સમજવું. એજ વાત અહીં ટીકા गरे नायना सत्राबा । अट ४१ छ-" पूर्वोक्त्तएवार्थो नगर्थरहित. स्येनात्र योज्यः"
એજ પ્રમાણે વાવિનયને પણ અપ્રશસ્ત અને પ્રશસ્ત નામના બે ભેદ પડે છે. પ્રશસ્ત વાવિનયના નીચે પ્રમાણે સાત ભેદ પડે છે-(૧) અપાપક पापविनय, (२) मसावध पाणविनय, (3) साध याविनय से प्रभारी પ્રશસ્ત મને વિનયન વાવિનયના પણ પાપક વાવિનય, સાવઘ વાનિય આદિ સાત ભેદે સમજવા.
પ્રશસ્ત કાયવિનયના નીચે પ્રમાણે સાત પ્રકાર પડે છે
(१) मायुद्धत मन३५ ।यविनय ( ७५ये!! सहित यास त) (२) मायुत स्थान३५ छायविनय, (3) आयुक्त निष:३५ ४यविनय, (४) भारत
વર્તનરૂપ કાયવિનય, (૫) આયુક્ત ઉલ્લંઘનરૂપ કાયવિનય (૬) આયુક્ત પ્રલંઘનરૂપ કાયવિનય, અને, (૭) આયુક્ત સન્દ્રિયગજનતા.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ર૪
स्थानाङ्गसूत्रे एवमग्रेऽपि, नवरं-स्थानम् ऊर्ध्वस्थानं कायोत्सर्गादि, निपदनम् उपवेशनम् , त्यग्यतनम् पार्श्वपरिवर्तनं-शयनमित्यर्थः, उल्लङ्घनम् कद्दमादेः सकृदतिक्रमणम् , पलङ्घन-तस्यैव पौनःपुन्येनातिकमणम्, मर्वेन्द्रिययोगयोजनता-सर्वाणिच तानीन्द्रियाणि चेति सर्वेन्द्रियाणि, तेषां योगा=व्यापाराः, यद्वा-इन्द्रियाणां योगा: व्यापारा इन्द्रिययोगाः, सर्वेच ते इन्द्रिययोगाः सन्द्रिययोगाः, तेषां योजनता-करणम् सर्वेन्द्रियाणां शुभव्यापार इत्यर्थः । एवमप्रशस्त-कायविनय भेदा अपि अनायुक्तविशेषणवत्तया व्याख्ये या इति । उक्तश्च प्रशस्तमनोवाकायविनयविषयेनता ७, इन में से उपयोगपूर्वक गमन करना यह आयुक्त गमनरूप कायविनय है, अबया-" आयुक्तगमन " यह एक पद है, इसका अर्थ है। प्रतिसंलीनयोग वाले ( इन्द्रियों को गुप्त करनेवाले का जो गमन है वह आयुक्त गमन है, १ इसी तरह से आगे भो आयुक्त शब्द का अर्थ समझ लेना चाहिये, स्थान शब्द का अर्थ है कायोत्सर्ग आदि करना-निषदन शब्द का अर्थ है बैठना त्वरवर्तन शब्द का अर्थ है करवट बदलना-सोना, उल्लंघन शब्द का अर्थ है-कर्दम आदि का एक बार उल्लंघन करना, प्रलंघन-शब्द का अर्थ है-कर्दम आदि का वारंवार उल्लंन करना तथा समस्त इन्द्रियों को शुभव्यापार में लगाना, यह लगाना, यह सर्वेन्द्रिय योग योजनता है, अप्रशस्त कायविनय के भेद भी अनायुक्त विशेषण लगाकर इसी तरह से व्याख्यात कर लेना चाहिये, प्रशस्त मन, वचन, एवं काय के विनय के विषय में ऐसा कहा गया है-" मणवइकायविणओ" इत्यादि
ઉપગપૂર્વક ગમન કરવું તેનું નામ આયુક્ત ગમન રૂપ કાયવિનય છે. अथवा " आयुक्तगमन ( 41 मे ५६ छे. तेन। अथ मा प्रमाणे थाय छપ્રતિસંલીન ગવાળાનું ( ઈન્દ્રિયોને ગુપ્ત કરનારનું) જે ગમન છે તેનું નામ આયુક્તનમન છે. એ જ પ્રમાણે બીજા ભેદના અર્થ પણ સમજી લેવા. અહીં સ્થાન પદ કાર્યોત્સર્ગનું વાચક છે, નિષદન એટલે બેસવું “ત્વગુવર્તન” એટલે પડખું બદલવું અથવા સૂવું, “ઉલ્લંધન” એટલે કર્દમ આદિને એક વખત सागवा, " न" ४६भ माहिन पारपार माया , 'सन्द्रिय ચેગ એજનતા” એટલે સમસ્ત ઈન્દ્રિયોને શુભ વ્યાપારમાં પ્રવૃત્ત કરવી.
અપ્રશસ્ત કાયમના પણ સાત ભેદ પડે છે. અહીં અનાયુક્ત વિશેષણ લગાડીને અનાયુક્ત ગમનરૂપ કાયવિનય આદિ ઉપર્યુક્ત સાત ભેદ સમજવા, પ્રશસ્ત મન, વચન અને કાયના વિનય વિષે એવું કહ્યું છે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०४६ विनयस्वरूपनिरूपणम्
" मणवइकायविणओ, आयरियाईणसव्वकालम्मि ।
अकुसलाणनिरोहो, कुसलाणमुईरणं तहय ॥१।।" छाया—मनोवाक्कायचिनय आचार्यादीनां सर्वकालमपि।
अकुशलानां निरोधः कुशलानामुदीरण तथा च ॥१॥” इति । अयं भावः-आचार्यादीनां विषये सर्वदा अकुशलानां मनोवाकायानां निरोधः कुशलानां च उदीरण प्रशस्तमनोवाकायविनया बोध्याः । अप्रशस्तमनोवाकायबिनया इतोवैपरीत्येन भावनीया इति । इत्थं प्रशस्ताप्रशस्तभेदेन मनोवाकायविनयान सप्तभेदतयोपदर्य सम्प्रति लोकोपचारविनय. सप्तभेदत्वेनोपदर्शयति -' लोगोवयारविणए ' इत्यादि । लोकोपचारविनयोऽपि सप्तविधो बोध्यः, तथाहि-अभ्याशतित्वम्-अभ्याशे-आचार्यादीनां
तात्पर्य यह है-कि आचार्य आदिकों के विषय में सर्वदा अकुशल मन वचन एवं काय का निरोध करना और कुशल मन, वचन कायका उदीरण करना-यह प्रशस्त मन वचन कायका विनय है, तथा अप्रन शस्न मन वचन काय सम्बन्धी विनय इनसे विपरीत है, इस तरह प्रशस्त और अप्रशस्तके भेदसे मन वचन काय संबन्धी विनयके भेदों को दिखला कर अच सूत्रकार लोकोपचार विनय के सात भेदों को प्रदर्शित करते हैं-" लोकोपयारविणए"" इत्यादि लोकोपचार विनय के मात भेद इस प्रकारसे हैं-अभ्यास वर्तित्व १, परच्छन्दानुचतित्व २, कार्य हेतु ३कृत प्रतिकृतिता४, आत्मगवेषणता ५, देशकालज्ञता ६,और सर्वअथों में सबप्रयोजनोंमें अप्रतिलोमता ७, आचार्य आदि के पास में
“ मणवइकायविणओ" त्याह
આ કથનનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–આચાર્ય આદિના વિષયમાં સર્વદા અકુશલ મન, વચન અને કાયને નિરોધ કર અને કુશલ મન, વચન અને કાયનું ઉદીરણ કરવું, તે પ્રશસ્ત મન, વચન અને કાયને વિનય છે, તથા અપ્રશસ્ત મન, વચન અને કાયને વિનય તેના કરતાં વિપરીત સ્વરૂપવાળ હોય છે. આ રીતે મન, વચન અને કાયના પ્રશસ્ત ભેદે અને અપશસ્ત ભેદનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર લેકે પચાર વિનયના સાત ભેદે પ્રકટ કરે છે
"लोकोवयारविणए " त्या:લેકે પચાર વિનયના નીચે પ્રમાણે સાત ભેદ કહ્યા છે
(१) मल्यास पतित्व, (२) ५२२७न्हानुपति५, (3) ४५° उतु, (४) कृतप्रतिकृतिता, (५) माम गवेषयता, (६) देशाता, भने (७) सीमा અપ્રતિમતા.
થતાધ્યયન કરવાની અભિલાષાવાળા શિષ્યનું આચાર્યાદિની પાસે જે રહેવાનું થાય છે તેનું નામ જ અભ્યાસવર્તિત્વ છે. આચાર્યાદિના અભિપ્રાય
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
स्थानानसूत्रे समीपे वर्तितुं शीलमस्येति-अम्पाशवती आचार्यादिसमीपे निवसनशीलः, तस्य भावस्तत्त्वम्, श्रुताधध्ययनार्थिना आचार्यादीनां समोपे स्थातव्यमिति भावः ।।। परच्छन्दानुवर्तित्वम् आचार्याधभिमायानुकूलत्वम् ।२। कार्य हेतु:कार्य =श्रुताध्ययनादिकं, तद् हेतुः कारणं यस्मिन् सः। अयं भावः-अनेनाहं श्रुतमव्यापितः, अतोमपाऽस्मिन् विशेषतो विनययुक्तेन भाव्यमिति मनसि संधाय श्रुताध्यापयितरि यो चिनपः स कार्य हेतुरिति ।३। कृतपतिकृतिता कृते-भक्कादि प्रदानेन सुश्रूषणेकृते सति सुप्रसन्ना गुरवः श्रुतपदानादिना प्रतिकृति-प्रत्युपकारं करिष्यन्तीति गुरुषु भक्तादिप्रदानरूपो यो विनयः स कृतप्रतिकृतितेति । ४ । आत्म गवेषणता-आत्मना-परप्रेरणामन्तरेण स्वयमेव साधुसमुदाये सुस्थदुःस्थजिसका रहने का स्वभाव है ऐसा वह शिष्य अभ्यासवर्ती है-श्रुता. ध्ययन के प्रमिलाषी शिष्य को आचार्यादि के पास में रहना-यही अभ्यासवत्तित्य है । आचार्य आदि के अभिप्रायानुसार अपनी वृत्ति करना यह परच्छन्दानुवत्तित्य है, इसने मुझे श्रुत का अध्ययन कराया है, इसलिये मुझे इनके समीप बहुत ही विनय के साथ रहना चाहिये ऐसा मन में विचार करके जो श्रुत अध्येता के पास विनय पूर्वक रहता है वह कार्य हेतु लोकोपचारविनय है, भक्त आदि लाकर के देने से सेवा युक्त किये गये ये गुरुजन मेरे ऊपर सुप्रसन्न हो जायेंगे तो ये मुझे श्रुतप्रदान कर मेरा प्रत्युपकार कर देंगे इस अभिपाय से गुरुजनों के विषय में भक्तादि प्रदान रूप जो विनय है वह कृतप्रतिकृति रूप लोकोपचार विनय है । विना प्रेरणा किये-अपने आप ही-साधु समुदाय में सुख एवं दुःख की गयेषणा करना वह आत्मगवेषणता रूप लोकोपचार विनय है, अथवा-"आप्तगवेषणता" પ્રમાણે જ પિતાની પ્રવૃત્તિ રાખવી તેનું નામ પરછન્દાનવર્તિત્વ છે. “તેમણે મને મૃતનું અધ્યયન કરાવ્યું છે, તેથી મારે તેમની પાસે ઘણું જ વિનયપૂર્વક રહેવું જોઈએ.” આ પ્રકારને મનમાં વિચાર કરીને જે શિષ્ય શ્રતને અભ્યાસ કરાવનારની સાથે વિનયપૂર્વક રહે છે, તે પ્રકારે રહેવા રૂપ કાર્ય હેતુ લકેપચાર વિનય સમજ. “આહાર આદિ લાવી દેવા રૂપ સેવા કરવાથી ગુરુ મારા ઉપર સુપ્રસન્ન રહેશે અને મને શ્રત પ્રદાન કરીને મારા ઉપર પ્રત્યુપકાર કરશે.” આ પ્રકારની ભાવનાથી ગુરુજનેને માટે આહારાદિ લાવી આપવા રૂપ જે વિનય છે તેને કૃતપ્રતિકૃતિના રૂપ લેકોપચાર વિનય કહે છે.
કોઈને દ્વારા પ્રેરિત કરાયા વિના-આપ મેળે જ સાધુ સમુદાયમાં સુખ અને દુઃખની ગવેષણ કરવી તેનું નામ. આત્મગવેષણતા રૂપ લેકે પચાર
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था ७ सू० ४६ विनयस्वरूपनिरूपणम्
७२७
योर्यद् गवेषणम् = अन्वेषणं तदेव । " आप्तगवेषणता " इतिच्छायापक्षे-आप्तः = स्वकीयो भूत्वा यत् साधु समुदाये सुस्थ दुःस्थयोः गवेषणं तदेव । " आर्त्तगवेपणता " इतिच्छायाक्षे तु-आर्त्तानां - रोगादिपीडितानां कृते औषधादेर्यद् गवेषण तदेव | ५| देशकालज्ञता = अवसरोचितार्थ संपादनाभिज्ञता | ६ | तथा सर्वार्थेषु = गुर्वीदीनां सकल योजनेषु अप्रतिलोमता = अविरुद्धता - अनुकूलतेति यावत् सू० ४६॥ अनन्तरं विनय उक्तः, विनयाच्च कर्मघातो भवति, कर्मघातश्च समुद्घाते विशिष्टतर इति समुद्घातमरूपणाय प्राह
-
मूलम् - सत्त समुग्धाया पण्णत्ता, तं जहा - वेयणासमुग्धाए १, कसायसमुग्धाए २ मारणंतियसमुग्धाए ३, वेडव्वियसमुग्वाए ४ तेजससमुग्धाए ५, आहारगसमुग्धाए ६ केवलिसमुघा | मस्साणं सत्त समुग्धाया पण्णत्ता, एवं चेव ॥ सू०४७॥ इस छाया पक्ष में आप्त हो कर के स्त्रकीय हो करके - ये अपने ही हैंइस प्रकार का विचार करके जो साघु समुदाय में सुस्थ दुःस्थ की गवेषणा है वह आप्तगवेषणता है, अथवा - " आत गवेषणता " इस पक्ष में ऐसा अर्थ होता है कि रोगादि से पीडित साधुजनों के लिये औषधादि की गवेषणा करना वह आतंगवेषणता है, देशकाल ज्ञता ६ - अवसर के लायक जो अर्थ के संपादन की अभिज्ञता है वह देश कालज्ञता है । एवं गुरु आदिकों के समस्त प्रयोजनों में अनुकूल हो कर जो वर्तन है वह सर्वार्थों में अप्रतिलोमता है | सूत्र ४६ ॥
-
विनय अथवा - " आप्तगवेषणता " मा प्रहारनी संस्कृत छाया सहीं सेवामां આવે, તે આ પદને આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે-આપ્તજન તરીકે જ તેઓ મારા આસજના છે, આ પ્રકારના વિચાર કરીને સાધુ સમુદાયમાં સુસ્થ દુઃસ્થની ગવેષણા કરવી તેનુ નામ માતગવેષણુતા છે. અથવા તે પદની સંસ્કૃત છાયા " आर्त्तगवेषणता " सेवामां आवे तो सही सेवा अर्थ थाय छे ! - रोगाદિથી પીડાતા સાધુઓને માટે ઔષધાદિની ગર્વષણુતા છે.
(६) देशासज्ञता—अवसरने साय अर्थाने ( पहार्थने ) संपादन १२. વાની જે અભિજ્ઞતા છે, તેનું નામ દેશકાલનતા છે.
(૭) સમસ્ત પ્રત્યેાજનામાં ગુરુ આદિકાને અનુકૂલ થઇ જનારુ જે વતન छे, तेनुं नाम सर्वार्थमां अप्रतिबेोभता छे. ॥ सू. ४६ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया-सप्त समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वेदनासमुद्घातः १, कषायसमुद्घातः २, मारणान्तिकसमुद्घातः ३, वैक्रियसमुद्घातः ४, तैजससमुद्घातः ५, आहारकसमुद्घातः ६, केवलिसमुद्घातः ७। मनुष्याणां सप्त समु. याताः प्रज्ञप्ता एवमेव ।। सू० ४७॥
टोका-'सत्त समुग्घाया' इत्यादि
समुद्घाताः-यथास्वभावस्थितानामात्मप्रदेशानां वेदनादिभिः सप्तमिः कारणैः सनन्तादुद्घातनं-स्वभावादन्यभावेन परिणमनं समुद्घातः, अयं भावःयदाऽऽत्मा वेदनादि समुद्घातगतो भवति तदा वेदनाद्यनुभवज्ञानपरिणत एव ____ कार के सूत्र में विनय के विषय में कहा गया है-इस विनय से कर्म का घात होता है, तथा-समुद्घात अवस्था में कर्मघात विशिष्टतर होता है- अतः अब सूत्रकार समुद्घात की प्ररूपणा करने के लिये४७ वा सूत्र कहते हैं-"सत्त समुग्घाया पण्णत्ता" इत्यादि ।सूत्र४७॥ टीकाथ-स मुद्यात सात कहे गयेहैं-जैसे-वेदना समुद्घात१ कषाय समु. दातर, मारणान्तिक समुदात३. वैक्रिय समुद्घात तैजस समुद्घात ५, आहारक समुद्घात ६. केचलि समुद्घात७, मनुष्यों के सातही समु. द्धात कहें गये हैं। ____ यथा स्वभावस्थित आत्मप्रदेशों का वेदना आदि सात कारणों को लेकर जो स्वभाव से परिणमन होता है-यह समुद्घात है, तात्पर्य ऐसा है-जय आत्मा वेदनादि समुद्घात गत होता है - ઉપરના સૂત્રમાં વિનયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. આ વિનય વડે કમને ઘાત થાય છે, તે સમુદ્રઘાતાવસ્થામાં કર્મઘાત વિશિષ્ટતર થાય છે. તેથી હવે સત્રકાર સમુદુઘાતની પ્રરૂપણ કરે છે–
___“सत्त समुग्घाया पण्णत्ता " त्या-(सू ४७) ટીકા-નીચે પ્રમાણે સાત સમુદ્દઘાત કહ્યા છે–(૧) વેદના સમુદ્રઘાત, (૧) કષાય समुद्धात, (3) भारान्ति समुद्धात, (४) वैठिय समुधात, (५) तेस समुद्धात, (६) माडा२४ समुद्धात मने (७) उपसिस धात.
યથા સ્વભાવસ્થિત આત્મપ્રદેશોનું વેદના આદિ સાત કારણોને લીધે સ્વભાવમાંથી જે પરિણમન થાય છે તેનું નામ સમુદ્દઘાત છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે
જ્યારે આત્મા વેદનાદિ સમુદ્રઘાતગત હોય છે, ત્યારે તે વેદનાદિ સમુ. દૃઘાત ગત હોય છે, ત્યારે તે વેદના આદિના અનુભવરૂપ જ્ઞાનથી પરિત જ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०४७ समुद्घातस्वरूपनिरूपणम्
७२९ भवति नान्यज्ञानपरिणतः आत्मपदेशैः सह संश्लिष्टानां कालान्तरानुभवयोग्याना वेदनीयादि कर्मप्रकृतीनामुदीरणयाऽऽकर्षणेन उदयावलिकायां प्रक्षेपेण निर्जरण मिति । समुद्घातशब्दस्य बहुत्वविवक्षया समुद्घातः । ते वेदनादिभेदेन सप्तसंख्यकाः प्रजाप्ताः, तानेनाह-तथा-वेदनासमुद्घात इत्यादि । तत्र-वेदना समुद्घात:-वेदनाकालान्तरानुभवनीयासातकर्माण्युदयावलिकायां प्रक्षिप्यानुभवनेन समुद्घातः तेषां कर्मणां निरणम् । अयं भावः-वेदनासमुद्घातगतआत्मा असातवेदनीयकर्मपुद्गल परिशातं करोति, तथाहि-वेदनापीडितो जीवः स्वप्रदेशान् अनन्तानन्तकमस्कन्ध वेष्टितान् शरीराद् बहिरपि प्रक्षिपति, तब वह वेदना आदि के अनुमव रूप ज्ञान से परिणत ही होता है, अन्य ज्ञान से परिणत नहीं होता है, समुद्घात में रहा हुआ आत्मा. आत्मप्रदेशों के साथ संश्लिष्ट वेदनीयादि कर्मप्रकृतियों को जो कि कालान्तर में अनुभव करने के योग्य होती हैं उदीरणाकरण द्वारा खींचकर उदयावलिका में प्रक्षिप्त करता है-इस से उनकी निर्जरा होती है । समुद्घात शब्द में जो बहुवचन का प्रयोग किया गया है वह समुद्घात की अनेकता को लेकर किया गया है । वेदना आदि के भेद से जो समुदघात ७ प्रकार के कहे गये हैं-सो उनका तात्पर्य ऐसा है-वेदना समुदघात-कालान्तर में भोगने योग्य जो असातवेद नीय कर्म पुद्गल हैं उन्हें वेदना से उदयावलिका में खींचकर जो उनकी निर्जरा करना है वह वेदना समुद्घात है, समुद्घात शब्द का अर्थ निर्जरा करना है। आत्मा जय बेदना समुद्घात गत होता है-तब वह असात वेदनीय कर्म पुद्गलों की निर्जरा करता है । वेदना से पीडित હોય છે-અન્ય જ્ઞાનથી પરિણત હેત નથી. સમુદ્દઘાતમાં રહેલે આત્મા, આત્મપ્રદેશોની સાથે સંવિણ વેદની વેદનીય આદિ કર્મપ્રકૃતિએ કે જેનું કાલાન્તરે વેદન કરવાનું હોય છે તેમને ઉદીરણાકરણ દ્વારા ખેંચીને ઉદયાવલિકામાં પ્રક્ષિત કરે છે, તેને લીધે તેમની નિર્જરા થાય છે. સમુદ્દઘાત શબ્દમાં જે બહુ વચનને પ્રયોગ થયે છે તે સમુદ્રઘાતની અનેકતાને કારણે થયો છે. વેદના આદિના ભેદથી સમુદ્દઘાતમાં જે સપ્તવિધતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. તેના સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે–
વેદના સમુદઘાત-કાલાતરે ભેગવવાને યોગ્ય જે અસતાવેદનીય કમ પુદ્ગલે છે તેમને ઉદીરણાકરણ દ્વારા ઉદયાવલિકામાં ખેંચીને તેમની જ નિર્જરા કરવામાં આવે છે, તેનું નામ વેદના મુદ્દઘાત છે. સમુદ્દઘાત એટલે નિર્જરા કરવી તે. આત્મા જ્યારે વેદના સમુદ્દઘાતગત હોય છે, ત્યારે તે અસાતવેદનીય કર્મ પુદગલની નિર્જરા કરે છે. વેદનાથી પીડિત એ જવા स्था-१२
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३०
स्थानातसूत्रे तैय प्रदेशैवंदनजठरादि रन्ध्राणि कर्मस्कन्धाद्यपान्तरालानि चाऽऽपूर्य आयामतो विस्तरतश्च शरीरमात्र क्षेत्रममिव्याप्यान्त' हूतं यावदवतिष्ठते, तस्मिंश्चान्तर्मुहूर्ते पभूतासातावेदनीयकर्मपुद्गलपरिशातं करोतीति ॥१॥ कषायसमुद्घात:कषाय:-क्रोधादिभिहें तुभूतैः समुद्घातः कषायसमुद्घात:-कपायाख्यचारित्र. मोहनीयकर्माश्रयः समुद्घातविशेष इत्यर्थः । अयं भावः-तीनकषायोदयाकुलो जीवः स्वप्रदेशान बहिर्षिक्षिपति, तैः प्रदेशैवंदनोदराहि रन्ध्राणि कर्णस्कन्धाधपाहुआ जीच अनन्तानन्त कर्मस्कन्धों से वेष्टित हुए आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहर भी निकालता है-सो निकाल कर उन प्रदेशों से वदन, जठर, आदिके खाली स्थानोंको एवं कर्णस्कन्ध आदिके अपान्तरालों(छिद्रो) को भर देता है, भरकर वह आयाम-लंबाई और विस्तार की अपेक्षा शरीर मात्र क्षेत्र को व्याप्तकर अन्तर्मुहूर्त तक वहीं पर रहता है. इस अन्तर्मुहूतकाल में यह बहुत ही अधिक वेदनीय कर्म पुद्गलोंकी निर्जरा कर देता है, १ कषाय समुद्घात-क्रोधादिकषायों के वश होकर जो समुद्घात किया जाता है वह कषाय समुद्घात है, यह कषाय समु. रात कषाय नामक चारित्र मोहनीय कर्म के आश्रय वाला होता है। जब जीय के तीच कषाय के उदय से आकुलता आजाती है तब तीव्र कषाय के उदय से आकुल हुआ वह जीव अपने प्रदेशों को बाहर निकालता है, बाहर निकाले गये उन प्रदेशों से यह बदन, उदर आदि के छिद्रों को एवं कर्ण स्कन्ध आदि के अपान्तरालों को भर देता અનન્તાન્ત કર્મસ્કન્ધાથી વીંટળાયેલા આત્મપ્રદેશને શરીરની બહાર પણ કાઢે છે અને શરીરની બહાર કાઢેલા તે આત્મપ્રદેશ વડે વદન, જઠર આદિના ખાલી સ્થાને અને કર્ણ સ્કન્ય આદિના અપાન્તરાલને ભરી દે છે, અને એ પ્રમાણે ભરી દઈને તે આયામ (લંબાઈ) અને વિસ્તારની અપેક્ષાએ શરીર પ્રમાણ ક્ષેત્રને વ્યાપ્ત કરીને અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણુ કાળમાં તે ઘણાં જ વધારે અસાતાદનીય પુદ્ગલોની નિર્જરા કરી નાખે છે.
(૨) કષાય સમુદ્દઘાત–દેધાદિ કષાયને વશ થઈને જે સમુદ્રઘાત કરવામાં આવે છે તેને કષાય સમુદ્રઘાત કહે છે. તે કષાય સમુદ્રઘાત કષાય નામના ચારિત્ર મેહનીય કર્મના આશ્રયવાળો હોય છે. જ્યારે તીવ્ર કષાયના ઉદયથી જીવમાં આકુળતા આવી જાય છે, ત્યારે તીવ્ર કષાયના ઉદયથી આકૂળ થયેલ જીવ પિતાના પ્રદેશને બહાર કાઢે છે. બહાર કાઢવામાં આવેલા તે પ્રદેશ વડે તે વદન, ઉદર આદિના છિદ્રોને અને કર્ણ કન્ય આદિના અપાન્તરાલેને ભરી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था० ७ सू० ४७ समुद्घातस्वरूपनिरूपणम्
७३१ न्तरालानि चापूर्य आयामतो विस्तरतश्च देहमात्रक्षेत्रमभिव्याप्य तिष्ठति, तथाभूतश्च प्रभूतान् कषायकर्मपुद्गलान् परिशातयतीति । २॥ मारणान्तिकसमुद्घात:मरणमेव पाणिनामन्तकारित्वात् अन्तोमरणान्तः, तत्र भवो मारणान्तिकः, स चासौ समुद्घातश्चेति । अन्तर्मुहूर्तशेषायुष्ककर्माश्रय इत्यर्थः । अयं भावः-मार. णान्तिकसमुद्घातगतो विक्षिप्तस्वपदेशो जीवो पदनोदरादि रन्ध्राणि स्कन्धाधपान्तरालानि चापूर्य विष्कम्भवाहल्याभ्यां स्वशरीर प्रमाणम्, आयामतः स्वशरीरातिरेकतो जघन्यतोऽगुलासंख्पेयभागम्, उत्कर्षतोऽसंख्येयानि योजनान्येक दिशि क्षेत्रमभिव्याप्य तिष्ठति, तथाभूतवायुष्कर्म पुद्गलान् शातयतीति नाशहै, भरकर वह आयाम और विस्तार की अपेक्षा देहमात्र क्षेत्र को व्याप्त कर अन्तर्मुहूर्त तक वहीं पर रहता है, वहां उतने समय तक रहकर वह बहुत अधिक कषाय कर्म पुद्गलों की निर्जरा कर देता है। २
मारणान्तिक समुद्घात--मरण के समय में जो समुद्घात होता है-वह मारणान्तिक समुद्घात है, यह समुद्घात जब अन्तर्मुहूर्त शेष आयु रहती है तय होता है, मारणान्तिक समुद्घात वाला जीव अपने आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहर निकालता है, और उनसे बदन, उदर आदि के रन्धों को (छिद्रों को) एवं स्कन्ध आदि के अन्तरालों को भर देता है, भर कर फिर वह विष्कम्भ एवं बाहल्य सेचौड़ाई और मोटाई से-अपने शरीर के प्रमाण एवं आयाम से-लंबाई से-अपने शरीर से अधिक-कम से कम अंगुल के संख्यातवें भाग प्रमाण और अधिक से अधिक असंख्यात योजन प्रमाण क्षेत्र को દે છે. ત્યારબાદ તે આયામ અને વિરતારની અપેક્ષાએ દેહમાત્ર ક્ષેત્રને વ્યાસ કરી દઈને અન્તર્મુહૂર્ત સુધી ત્યાં જ રહે છે ત્યાં એટલા સમય સુધી રહીને તે ઘણું જ અધિક કષાય કર્મ પુદ્ગલની નિર્જરા કરી નાખે છે.
મારણતિક સમુદ્દઘાત-મરણને સમયે જે સમુદ્દઘાત થાય છે તેનું નામ મારાન્તિક સમુદ્રઘાત છે જ્યારે અન્તમુહૂર્ત પ્રમાણે આયુ બાકી રહે છે, ત્યારે આ સમદ્દઘાત થાય છે. મારાન્તિક સમુદ્દઘાતવાળે જીવ પિતાના આત્મ પ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે અને બહાર કાઢવામાં આવેલા તે આત્મ પ્રદેશ વડે વન, ઉદર આદિના છિદ્રોને અને સ્કન્ધાદિ અપાન્તરાલેને ભરી દે છે. ત્યાર બાદ તે વિષ્કભ અને બાહુલ્ય (પહેળાઈ અને જાડાઈ)ની અપેક્ષાએ પિતાના શરીર પ્રમાણથી અધિક ઓછામાં ઓછા આગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણુ અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત જન પ્રમાણુ ક્ષેત્રને એક દિશામાં
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३२
स्थानाङ्गसूत्रे
यतीत्यर्थः || ३|| वैक्रियसमुद्घातः- वैक्रिये मारभ्यमाणे समुद्घातः- वैक्रियलब्धिमतौ वैक्रियोत्पादनायाऽऽत्ममदेशानां बहिर्निष्काशनमित्यर्थः । अयं भावः - वैक्रियसमुद्घातगतः पुनर्जीवः स्वप्रदेशान् शरीराद् बहिर्निष्काम शरीरविष्कम्भबाल्यमानमायामतः संख्येययोजनप्रमाणं दण्डं निसृजति, निसृज्य च यथा स्थूलान् वै क्रियशरीरनामकर्मपुद्गलान् प्राग्वच्छाटयति इति । तदुक्तम्
I
" वेउन्त्रिसमुरघाएणं समोहण, समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाई दंड निसिर, निसिरिता अहाबायरे पुग्गले परिसाडे ।
95
छाया - बैंकियसमुद्घातेन समवहन्ति, समवहत्य संख्येयानि योजनानि दण्डं निस्सृजति, निस्सृज्य प्राग्वधान् यथावादरान् पुद्गलान् परिशाटयति इति ॥ ४ ॥ तैजससनुद्घातः- तेजसि विषये भवस्तैजसः स चासौ समुद्घातश्चेति, तेजोलेश्याविनिर्गमकालभावी तैजसशरीर नाम कर्माश्रयः समुद्घातविशेष
I
एक दिशा में व्याप्त कर एक अन्तर्मुहूर्त तक वहाँ रहता है, इतने समय तक वहां रहा हुआ वह जीव आयुष्क कर्म पुगलोंकी निर्जरा कर देता है । वैपि समुद्यात वैक्रिय लब्धिवाले का वैकिय उत्पादन के लिये जो आत्मप्रदेशों का बाहर निकालना है वह वैक्रियसमुद्घात है - तात्पर्य यह है कि वैक्रिपसमुद्घात गत जीव अपने आत्म प्रदेशों को शरीर से बाहर निकालकर शरीर के विष्कम्म और बाहल्य प्रमाण एवं आयाम की अपेक्षा संख्यात योजन प्रमाण दण्डाकार रूप से बनाता है, बनाकर पहिले के वद्ध यथा चादर पुलों की निर्जरा करता है - कहा भी है--" वे उब्वियसमुग्धाएणं " इत्यादि ।
तैजसात--जो समुद्घात तेजोलेश्या के निकलने के समय में होता है और तेजस नामकर्म जिसका आश्रय है ऐसा जो બ્યાસ કરીને એક અન્તર્મુહૂત સુધી ત્યાં રહે છે. એટલા સમય સુધી ત્યાં રહેલા તે જીવ આયુષ્ક કર્મ પુદ્ગલેાની નિર્જરા કરી નાખે છે.
(४) वैडिय समुद्घात - वैडिय सम्धिपाजानु' वैडिय - उत्पादनने भाटे भे આત્મપ્રદેશને મહાર કાઢવાનું થાય છે, તેનું નામ વૈક્રિયસમુદ્ઘાત છે. આ કથનના ભાષાથ નીચે પ્રમાણે છે
વૈક્રિય સમુદૂધાત યુક્ત જીવ પોતાના આત્મપ્રદેશેાને શરીરની બહાર કાઢીને શરીરના વિષ્ણુભ ( પહેાળાઈ) અને માહુલ્ય ( જાડાઇ ) પ્રમાણ અને આયામની ( લંબાઇની ) અપેક્ષાએ સખ્યાત યાજન પ્રમણ ઈંડાકાર રૂપે મનાવે છે, અને અનાપીને પહેલાંના બદ્ધ એવાં યથા ખાદર પુદ્ગલેની નિજ રા કરે છે. કહ્યું छे - " वे उन्त्रियसमुभ्याएणं " छत्याहि
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू० ४७ समुद्घातस्वरूपनिरूपणम्
७३३
इत्यर्थः । अयमाशयः - तेजोनिसर्गलब्धिमान् क्रुद्धः साध्वादिः सप्ताष्टौ पदानि गत्वा विष्कम्भवादाभ्यां शरीरमानम्, आयामतस्तु संख्येययोजनप्रमाणं जीवप्रदेशदण्डं शरीराद् बहिः प्रक्षिप्य क्रोधविषयीकृतं मनुष्यादिकं निर्दहति, तत्र निर्दहने च स प्रभूतॉस्तैजसशरीरनामकर्मपुङ्गलान् शाटयतीति ।। ५ ।। आहारकसमुद्घातः - प्राणिदया- ऋद्धिदर्शन - छद्मस्थोपग्रहण संशयच्युच्छेदार्थं निपादमूलेगमनाय विशिष्टलब्धिवशाच्चतुर्दशपूर्वविदा यदाहियते = निर्वत्र्यते तत् आहारकम्, समुदघात विशेष है वह तेजस समुद्घात है तात्पर्य इसका ऐसा हैतेजो निसर्ग लब्धिवाला साधु जब किसी कारण को लेकर क्रुद्ध हो जाता है, तो वह सात आठ पैर-डग-आगे जाकर faosम्भ और बाल्य से शरीर प्रमाण एवं आयाम से संख्यात योजन प्रमाण अपने आत्मप्रदेशों को दण्डके आकार में शरीर से बाहर निकालता हैऔर फिर - जिसके ऊपर वह साघु क्रोधित हुआ है उसको वह दग्ध ( भस्म ) कर देता है, इस तरह दग्ध करके वह उस क्रिया से बहुत अधिक तेजस शरीर नामकर्म के पुद्गलों की निर्जरा करता है. ५
आहारक समुद्घात -- प्राणिया के निमित्त ऋद्धिदर्शन के निमित्त छद्मस्थोपग्रहण के निमित्त एवं संशयको दूर करने के निमित्त - जिन भगवान के समीप में जाने के निमित्त लिये लब्धिके यशसे चतुर्दश
(૫) તૈજસ સમુદ્ઘાત — જે સમુદ્દાત તેજલેશ્યા નીકળવાને સમય થાય છે અને જે સમુદૂધાત તૈજસ સમુદ્દાત તૈજસ નામકના આશ્રયવાળા હાય છે, તે સમુદ્ધાતનું નામ તૈજસ સમુદ્દાત છે. આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણ છે-તેજો નિસગ લબ્ધિવાળા સાધુ જ્યારે કાઇ કારણને લીધે ધાયમાન થાય છે, ત્યારે તે સાત આઠ ડગલા આગળ જઈને વિષ્ણુભ અને માહુલ્યની અપે ક્ષાએ શરીર પ્રમાણુ અને આયામની અપેક્ષાએ સંખ્યાત ચેાજન પ્રમાણુ પાતાના આત્મપ્રદેશાને ક્રુડના આકારે શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે અને જેના ઉપર તે સાધુ ક્રોધાયમાન થયા હોય છે તેને ખાળીને ભસ્મ કરી નાખે છે. આ પ્રમાણે દગ્ધ કરીને તે સાધુ તે ક્રિયા વડે ઘણાં જ અધિક તેજેસ શરીરના નામક ના પુદ્ગલાની નિર્જરા કરે છે.
(૬) આહાર સમુદ્ઘાત-પ્રાણીદયાને નિમિત્તે, ઋદ્ધિનું દન કરાવવાને निभित्ते, છદ્મસ્થાપગ્રહણને નિમિત્ત અને સશયના નિવારણુને માટે અર્થાત્ જિનેશ્વરની સમીપે જવાને નિમિત્તે, વિશિષ્ટ લબ્ધિના પ્રભાવે કરીને ચૌદ પૂર્વ ધારીના દ્વારા જે શરીરનું નિર્માણુ થાય છે, તે શરીરને આહ્વા
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
स्थानाङ्गसूत्रे
तस्मिन् प्रारभ्यमाणे समुद्घातः-आहारकसमुद्घातः । अयं भावः-आहारक. समुद्घातगतो मुनिर्जीवपदेशान् शरीरादेवहिनिष्काश्य शरीरविष्कम्भवाहल्य. मात्रमायामतश्च संख्ये यानि योजनानि दण्डं निसृजति निसृज्य च यथा बादरानाहारकशरीरनामकर्मपुद्गलान् शाटयतीति ॥ ६॥ तथा-केवलिसमुद्घात:अन्तर्मुहूर्तमायिनि परमपदे केवलिनाऽवशिष्टानां वेदनीयायुर्नामगोत्रकर्मा शानां क्षपणाय यः समुद्घातः क्रियते स केवलिसमुद्घातः । एतेन समुद्घतेनः केवली अवशिष्टान् वेदनीयादि कर्मपुद्गलान् शाटयतीति बोध्यम् ॥ ७॥ एषु सप्तविधपूर्व धारी के द्वारा जो बनाया जाता है वह आहारक है, इसके प्रारम्भ होने पर जो समुद्घात होता है वह आहारक समुद्घात है। तात्पर्य यह है-आहारक समुद्घातगत मुनि जीवप्रदेशों को शरीर से बाहर निकाल कर उन्हें शरीर के विष्कम्भ एवं बाहल्य के बराबर दण्डाकार रूप से परिणमाता है, आयाम की अपेक्षा यह दण्डाकार रूप परिणमन संख्पात योजन प्रमाण का होता है । इस प्रकार से करके फिर वह यथायादर आहारक शरीर नाम कर्मके पुद्गलोंकी निर्जरा करताहै
केवलि समुद्घात--अन्तर्मुहूर्तमात्र काल-जिनका परम पद (मोक्ष) की प्राप्ति में याकी रहा है ऐसे केवली के द्वारा अपशिष्ट वेदनीय, आयु, नाम, गोत्र, इन कर्मा शों को नाश करने के लिये जो समुदघात किया जाता है वह केचलिप्तमुद्धात है-इस समुद्घात द्वारा केवली अवशिष्ट वेदनीय आदि कर्मपुद्गलों की निर्जरा करता है ऐसा રક શરીર કહે છે. તેના પ્રારંભને નિમિત્તે જે સમુદ્રઘાત થાય છે તેને આહારક સમદઘાત કહે છે, આહારક સમુદ્રઘાતથી યુક્ત થયેલે મુનિ જીવપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢીને તેમને શરીરના વિકભ અને બાહુલ્યની બરાબર
ડાકાર રૂપે પરિમાવે છે. આયામની અપેક્ષા એ આ દંડાકારરૂપ પરિણમન સંખ્યાત જન પ્રમાણુવાળું હોય છે. આ પ્રમાણે કરીને તે યથા બદિર આહા રક શરીર નામકર્મના પુદ્ગલેની નિર્જરા કરે છે.
કેવલિ સમુદ્દઘાત–જેને મેક્ષની પ્રાપ્તિ થવાને માત્ર અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ કાળ જ બાકી રહ્યો છે એવા કેવલી દ્વારા બાકીના વેદનીય, આયુ, નામ અને
ત્ર, આ કમશિને નાશ કરવાને માટે જે સમુદ્દઘાત કરવામાં આવે છે, તે સમુદુઘાતને કેવલિ સમુદૃઘાત કહે છે. આ સમુદઘાત વડે કેવલી બાકીનાં વેદનીય આદિ કર્મયુગલોની નિર્જર કરે છે, એમ સમજવું.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघाटीका स्था० ७ सू० ४८ नियस्वरूपनिरूपणम् समुद्घातेषु षट् असंख्यातसामयिकाः, अन्त्य केवलिसमुद्घातस्त्वष्टसामयिक इति । एते सप्ताऽपि समुद्घाताश्चतुर्विंशतिदण्ड केषु मनुष्याणामेव भवन्तीत्याह"मनुस्साणं सत" इत्यादि । स० ४७ ॥
पूर्वोक्तं समुद्घातादिकं वस्तु जिनैरभिहितम् , जिनाभिहितवस्तुनोऽन्यथाप्ररूपणे च प्रवचनबाह्यता समाप्तति, प्रवचनबाह्यानां मुख्याश्च निवा इति तद क्तव्यतामाह
मूलम्-तमणस्त णं भगवओ महावीरस्त तित्थंसि सत्त पवयणनिण्हगा पण्णत्ता, तं जहा-बहरया १ जीवपएसिया २ अवत्तिया ३ सामुच्छेइया ४ दोकिरिया ५ तेरासिया ६ अव. द्विया ७। एएसि णं सत्तण्हं पवयणनिण्हगाणं सत्त धम्माय. रिया पण्णत्ता, तं जहा-जमाली १, तीसगुत्ते २ आसाढे ३ आसमित्ते ४ गंगे ५ छउलए ६ गोहामाहिल्ले ७। एएसि ण सत्ताण्हं पबयणनिण्हगाणं सत्त उप्पत्तिनगरा पण्णत्ता, तं जहा-सावत्थी १ उसमपुरं २ सेयविया ३ मिहिल ४ मुल्लगातीरं ५।पुरिमंताल ६दसपुर ७णिण्हगउप्पत्तिनगराइं ॥सू०४८॥ जानना चाहिये । इन सात समुद्घातों में से छह समुद्घात असंख्यात समय के होते हैं । और केयलि समुद्घात आठ समय का होता है। ये सातों ही समुद्घात चतुर्विंशति दण्डकों में से केवल मनुष्योंके ही होते हैं। इसी कारण "मनुस्साणं सत्त' ऐसा कहाहै।सूत्र४७॥ __ ये समुद्घात आदि वस्तुएं केवली जिन भगवान्ने कही हैं अतःजो जिनेन्द्र प्रतिपादित वस्तुओं की प्ररूपणा अन्यथा रूप से करते हैं वे प्रवचन से चाह्य हैं । इन प्रवचन से बाव रहे हुए मनुष्यों में मुख्य
આ સાત સમુઘાતેમાંના પહેલા ૬ સમુદ્દઘાત અસંખ્યાત સમયના હોય છે, પરંતુ કેવલિ સમુદ્દઘાત આઠ સમય હોય છે. ૨૪ દંડકના જીમાંથી માત્ર મનુષ્યમાં જ આ સાતે સાત સમુદ્દઘાતનો સદુભાવ હોય છે. તેથી १ सूत्र:रे "मनुस्साणं सत्त" मा प्रारी सूत्रा8 मही यो छ ।सू ४७॥
આ સમુદ્દઘાત આદિ વસ્તુઓની કેવલિ ભગવાને પ્રરૂપણા કરી છે જે મનુષ્ય જિનેન્દ્ર પ્રતિપાદિત વસ્તુઓની પ્રરૂપણ અન્યથા રૂપે કરે છે તેઓ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य तीर्थे सप्त प्रवचननिहयाः प्रज्ञाताः, तद्यथा-बहुरताः १, जीवप्रदेशिकाः २, अवक्तव्यकाः ३, सामुच्छे. दिकाः ४, द्वैक्रियाः ५, राशिकाः ६ अबद्धिकाः ७। एतेषां खलु सप्तानां प्रवचननिहयानां सप्त धर्माचार्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जमालिः १, तिष्यगुप्तः २, आषादः ३, अश्वमित्रः ४, गङ्गाः ५, षडुलूकः ६, गोष्ठामाहिलः ७। एतेषां खलु सप्तानां प्रवचननिहयानां सप्तोत्पत्तिनगराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-श्रावस्ती १ ऋषमपुरं २ श्वेतविका ३ मिथिला ४ उन्लुकातीरम् ५। पुरिमताल ६ दशपुरं ७ निहवोत्पत्तिनगराणि ॥ सू० ४८ ॥
टीका-'समणस्त' इत्यादि--
प्रवचननिहवाः-प्रवचन-जिनोक्तमागमं निवते-अपलपन्ति विपरीततया मरू पयन्ति ये ते यथा-आगमस्यापलापकाः सप्त प्रज्ञप्ता: कथिताः, तद्यथा-वहरताः-बहुपु समयेषु वस्तूत्पत्तिनतु क्रियाध्यासिते एकस्मिन् समये इति सिद्धान्ते. रता: सका:-बहुरताः, बहुभिरेव समपैः कार्य निष्पद्यते नत्ये केन समये नेति निवजन है अत: अब सूत्रकार इनके विषय की वक्तव्यता का कथन करते हैं-" समस्त णं भगवो महावीरस्स-इत्यादि । सूत्र ४८ ॥ टीकार्थ-श्रमण भगवान महावीर के तीर्थ में सात प्रवचन निहव कहे गये हैं-जैसे-बहुरत १ जीव प्रदेशिक २ अवकाव्यिक ३ सामुच्छेदिक ४ दैक्रिय ५, त्रैराशिक६ और अवद्धिक ७, जिनोक्त आगम का जो अपलाप करते हैं-उसकी विपरीत रूप से प्ररूपणा करते हैं-ऐसे वे अर्थात् आगमापलापी जन निलय हैं, इनमें जो ऐसा मानते हैं कि बहुत समयों में ही कार्य निष्पन्न होता है एक समय में नहीं होता है इस तरह से कहने वाले जो जमालिमतानुसारी हैं-वे बहुरत हैं। जीव का પ્રવચનથી બાહ્ય ગણાય છે. એવાં પ્રવચનબાહ્ય મનુષ્યમાં નિદ્ધની પ્રરૂપણ 32 छ-"समणस्स णं भगवओ महावीरस्स" त्याह-(सू. ४८) ટીકાર્થ-શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના તીર્થમાં નીચે પ્રમાણે સાત પ્રવચન કહ્યા है-(१) परत. (२) पशि४, (3) अव्यठित, (४) सामुहि , (५) ક્રિય. (૬) ઐરાશિક અને (૭) અબદ્રિક. જિના આગમને જેઓ અપલોપ કરે છે–તેની વિપરીત રૂપે પ્રરૂપણ કરે છે, એવા આગમાલાપી ને નિહ કહે છે.
(૧) બહુરત નિવ–જેઓ એવું માને છે કે ઘણુ સમયમાં કાર્ય નિષ્પન્ન થાય છે–એક સમયમાં કાર્ય નિષ્પન્ન થતું નથી, આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવનારા જમાલિના અનુયાયીઓને બહુરત નિદ્ધવ કહે છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ७ सू०४७ समुद्घातस्वरूपनिरूपणम्
७३७ वादिनो जमालिमतानुसारिणः ॥१॥ जीवप्रदेशिका:-जीवस्य प्रदेश:-चरमः प्रदेशो जीवत्वेनास्ति येषां ते जीवमदेशिकाः, एकेनापि प्रदेशेन न्यूनो जीवो न भवति, अतो येनकेन प्रदेशेन पूर्णः स जीवो भवति, स एवैकः प्रदेशो जीवो भवतीति चरमपदेशो जीवत्यमरूपिणस्तिष्य गुप्ताचार्यमतानुसारिणः ॥ २ ॥ अव्यक्तिकाः-'न ज्ञायतेऽव का संयतः को वाऽसंयतः इति-अव्यक्तम्-अस्फुटमेव विद्यते सर्वमभ्युपगम तो येषां ते तथा, संयतादिपरिज्ञाने सन्दिम्धबुद्धय आषाढशिष्याः ॥ ३ ॥ समुच्छेदिकाः-उत्पत्यानन्तरं वस्तुनः सामस्त्येन प्रकर्षण च छेदःसमुच्छेदो-विनाशः, तं ब्रुवन्तीति सामुच्छेदिकाः । सर्व वस्तु क्षणिकमिति वादि चरम प्रदेश ही जीव है एसी जिनकी मान्यता है वे चरम प्रदेश को जीव मानने वाले जीवप्रदेशिक हैं । इनकी ऐसी मान्यता है कि एक भी प्रदेश से न्यून जीव जीव नहीं होता है, इसलिये जिप्स एक प्रदेशसे पूर्ण हुआ जीव जीव होता है, इस तरह चरमप्रदेश में जीवत्य की प्ररूपणा करने वाले तिष्प गुप्ताचार्य के मतानुयायी हैं । अव्यक्तिक -यहां यह कैसे जाना जासकता है कि यह संपत है और यह असंयत है, इसलिये यह सब अव्यक्त है, ऐसी संदिग्धशील मान्यता संयतादि के परिज्ञान में जिनकी हैं ये संदिग्धबुद्धिवाले आषाढाचार्य के मतानुपायी हैं । उत्पत्ति के अनन्तर ही वस्तु का विनाश सम्पूर्ण रूप से हो जाता है ऐसी जिनकी मान्यता है वे सामुच्छेदिक है अर्थात्
(૨) જીવપ્રાદેશિક નિવ–જીવને ચરમપ્રદેશ જ જીવ છે, એવી જેમની માન્યતા છે એવા ચરમપ્રદેશને જ જીવ માનનારા લોકોને જીવપ્રદેશિક નિતા કહે છે. આ મતવાદીઓની એવી માન્યતા છે કે એક પણે પ્રદેશથી જૂન જીવ જીવરૂપ હત નથી. તેથી એકે એક પ્રદેશોથી પૂર્ણ હોય એવા જીવને જીવરૂપ કહી શકાય છે. આ પ્રકારે ચરણપ્રદેશમાં ચરમપ્રદેશમાં જીવત્વની પ્રરૂપણા કરનારા તિષ્યગુપ્તાચાર્યના મતને અનુસરનારાઓને જીવપ્રદેશિક નિદ્રવ કહે છે,
(3) भव्यति:- 248ो पात पीते onel A४ाय है । સંયત છે અને આ અસંયત છે, તેથી આ બધું અવ્યક્ત છે” સંયતાદિના પરિજ્ઞાનના વિષયમાં, આ પ્રકારની સંદિગ્ધ માન્યતા જેઓ ધરાવે છે તેમને અવ્યક્તિક કહે છે. આષાઢાચાર્યના મતને માનનારા લેકે આ પ્રકારની સંદિગ્ધ મને દશાવાળા છે.
(४) सामुहि-2 परतुनी उत्पत्ति याय छ, तना स५० ३२ વિનાશ પણ થાય છે, એટલે કે સમસ્ત વસ્તુઓ ક્ષણિક છે, આ પ્રકારની
स्था०-९३
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
नोऽश्वमित्रानुयायिन इति ॥ ४ ॥ द्वै क्रियाः - एकस्मिन् समये क्रियाद्वयस्यानुभवो भवतीतिवादिनो गङ्गाचार्यानुयायिनः ॥ ५ ॥ त्रैराशिका:- त्रयश्च ते राशययेति त्रिराशयः = जीवाजीवरूपाः, तान् अभ्युपगच्छन्ति ये ते त्रैराशिकाः, जीवाजीव नो जीवेति राशित्रयवादिनः षडुलूकापरनाम करो हगुप्तमतानुसारिणः ॥ ६ ॥ तथा - अबद्धिकाः - स्पृष्टं जीवन कर्म न स्कन्धबन्धवबद्धमित्यबद्धं तदस्ति अभ्युपगम्यत्वेन येषां ते अवद्धिकाः स्पृष्टकर्मविपाकमरूपका गोष्ठामाहिलमतानुसारिण इति ॥ ७ ॥ एषां प्रवचननिहवानां धर्माचार्या जमालिप्रभृयो यथासंख्यमुन्नेयाः । एषां सप्तानां प्रवचननिवानां = प्रवचनापलापकानामुसमस्त वस्तु क्षणिक हैं- ऐसा कहने वाले जो हैं वे अश्वमित्रानुयायी हैं । द्वैकिय-- एक समय में क्रिया द्वय का अनुभव होता है ऐसा कहने वाले गङ्गाचार्य के अनुयायी हैं।
"
त्रैराशिक -- जीव, अजीव, और नो जीव नो अजीव इस प्रकार से तीन राशियाँ हैं, इन तीन राशियों को जो मानते हैं वे त्रैराशिक हैं । ये त्रैराशिक षडुलुक कि जिसका दूसरा नाम रोहगुप्त है के मतने अनुयायी हैं ।
अबद्धिक -- जीव से स्पृष्ट हुआ कर्म स्कन्ध की तरह बद्ध नहीं होता है ऐसी उनकी मान्यता है वे अवद्धिक हैं। ये स्पृष्ट कर्म के विपाक के प्ररूपक होते हैं, और गोष्ठामाहिल के मत के अनुयायी होते हैं, इन प्रवचन निह्नयों के क्रमशः धर्माचार्य जमालि १, तिष्यगुप्त२, आषाढाचार्य ३ अश्वमित्र ४ गङ्गाचार्य ५, षडुलूक- रोह्गुप्त ६ गोष्ठामाहिल७ हैं । માન્યતા ધરાવનારા અપમિત્રના અનુયાયીઓને સામુચ્છેદિક નિદ્દવ કહે છે.
(4) ट्रैडिय निहप-भेड समयमां मे डियाना अनुभव थाय छे, भा પ્રકારની માન્યતા ધરાવનારા ગગાચાર્યના અનુયાયીઓને વૈક્રિય નિહવ કહે છે. (५) त्रैराशिक - लुप, भुव, भने नव नाममा अमरनी ત્રણ રાશિઓ છે, એવુ માનનારા ષડુલકનું ખીજું' નામ રાહત પણ આપવામાં આવ્યું છે.
७३८
61
અતિક— જીવ વડે પૃષ્ટ થયેલું ક કન્યની જેમ અદ્ધ હતું નથી,” આ પ્રકારની જેમની માન્યતા છે તેમને અતિક કહે છે. તેઓ પૃષ્ટ કર્મના વિપાકના પ્રરૂપકા હોય છે. ગેાષ્ઠામાહિલના અનુયાયીએ આ પ્રકારના भत धरावे छे.
આ સાતે પ્રવચન નિર્ણવાના ધર્માચાર્યાંનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે छे- (१) भावि, (२) तिष्यगुप्त, (3) भाषादायार्य, (४) अश्वमित्र, (4)
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू०४९ सातासातस्वरूपनिरूपणम
७३१ त्पत्तिस्थानानि मेण श्रावस्त्यादीनि विज्ञेयानीति । एषां सप्त निलयानां विषये विशेष जिज्ञासुभिरुत्तराध्ययनस्य तृतीयेऽध्ययने मत्कृतायां प्रियदर्शिन्या व्याख्यायां द्रष्टव्यामिति ॥ सू० ४८॥ ___ एते निवाः संसारे पर्यटन्तः सातासातमोगिनो भविष्यन्तीति सातासात. स्वरूपमाह
म्लम्-सायावेयणिज्जस्स णं कम्मस्स सत्तविहे अणुभावे पण्णते, तं जहा-मणुन्ना सदा १, मणुन्ना रूवा २, जाय मणुन्ना फासा ५ मणोसुहया ६ वइसुहया ७॥ असायावेयणि. जस्स णं कम्मस्त सत्तविहे अणुभावे पण्णत्ते, तं जहा-अम. गुन्ना सदा १ जाच वइदुहया ७॥ सू० ४९॥
छाया-सातावेदनीयस्य खलु कर्मणः सप्तविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः, तद्यथामनोज्ञाः शब्दाः, मनोज्ञानि रूपाणि, यावत् मनोज्ञाः स्पर्शाः मनः सुखता वाक्मु. इनकी नगरी का नाम इस प्रकार से है जमालि श्रावस्ती के, तिष्यगुप्त रिषभपुरके, आषाढाचार्य-श्वेताम्बिकानगरी के, अश्वमित्र-मिथिलानगरी के, गणाचार्य-उलुकातीर नगरी के, षडूलुक-रोहगुप्त-अंतरंजिका नगरीके गोष्ठामाहिल-दशपुर के निवासी हैं । इन सात नियों के विषय में विशेष जिज्ञासुओं को उत्तराध्ययन के तृतीय अध्ययन पर जो मेरे द्वारा प्रियदर्शिनी टीका लिखी गई है वह देखनी चाहिये।सूत्र४८॥
ये निय चतुर्गतिक संसार में परिभ्रमण करते हुए सातासात को भोगने वाले होंगे-इसलिये अब सूत्रकार सातासात के स्वरूप माया', (६) १९५६ (२।७शुस ) मने (७) सामाडिस. A! यायोनी નગરીઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે સમજવા – જમાલિ શ્ર વસ્તીમાં, તિષ્યમ રિષભપુરમાં, આષાઢાચાર્ય શ્વેતામ્બિકા નગરીમાં, અશ્વામિત્ર મિથિલા નગરીમાં. ગંગાચાર્ય ઉલકાતીર નગરીમાં, ષડૂલક-રોહગુપ્ત અંતરંજીકા નગરીમાં અને ગોષ્ઠામાજિલ દશપુર નગરમાં થઈ ગયા હતા. આ સાતે નિહ્ન વિષે વધુ માહિતી મેળવવાની ઈચ્છાવાળા પાઠકએ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ત્રીજા અધ્યયન પર મારા દ્વારા લખાયેલી પ્રિયદર્શિની ટીકા વાંચી જવી. | સૂ ૪૮ |
ઉપર્યુક્ત નિ ચતુર્ગતિક સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં થકાસાતા સાતને લેગવશે, તે કારણે હવે સૂત્રકાર સાતાસાતના સ્વરૂપની પ્રરૂપણા કરે છે–
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
स्थानाङ्गसूत्रे
खता । असात वेदनीयस्य खलु कर्मणः सप्तविधोऽनुभावः प्रज्ञप्तः, तद्यथाअमनोज्ञाः शब्दा यावद वाग्दुःखता ॥ सू० ४९ ॥
टीका - 'सायावेय णिज्जस्स ' इत्यादि -
"
सातावेदनीयस्य = सुखकारणभूतस्य कर्मणः सप्तमकारकः अनुभावः = विपाक उदयो रस इति यावत् प्रज्ञप्तः = परूपितः, तद्यथा - मनोज्ञाः शब्दा इत्यादि । मनोज्ञत्वविशिष्टाः शब्दरूपरसगन्धस्पर्शा इति पञ्च । मनःसुखता = मनसः सुखरूपत्वं, वाक् सुखता=वाचः सुखरूपत्वं चेति द्वौ इति सप्त सातानुभावाः । सुहया इत्यस्य शुभता इतिच्छायापक्षे - मनसः शुभरूपत्वं वाचःशुभरूपत्वमिति । एतत्पक्षे सातानुभावकारणत्वात् सातानुभावत्वं बोध्यमिति । एतद्वैपरीत्येन अतातावेदनीय कर्मगोऽपि सप्तमकारी विवरणीय इति ।। सू० ४९ ॥
6
"
66
का कथन करते हैं- " सापावेवणिज्जस्स णं क्रम्मस्स इत्यादि । सूत्र ४९ ॥ टीकार्य - सातावेदनीय कर्म का अनुभाव सात प्रकार का कहा गया हैअर्थात् सुख के कारण भूत कर्म का विपाक उदयरस सात प्रकार की कहा गया है, जैसे - मनोज्ञ शब्द यावत्-मनोज्ञ रूप, मनोज्ञ रस, मनोज्ञ गन्ध, और मनोज स्पर्श, एवं मनकी सुखरूपता और वचन की सुखरूपता " सुहया " की संस्कृतच्छाया शुभता " ऐसी भी होती हैइस पक्ष में मन की शुभरूपता और वचन की शुभरूपता ऐसा अर्थ होता है । इस पक्ष में साता का अनुभाव का कारण होने से शुभता सानानु भावना जाननी चाहिये, इससे विपरीत जो असातावेदनीय कर्म है उसका अनुमाव (कर्मों का फल भोगने की शक्ति ) भी सात प्रकार की है, और वह सप्त प्रकारता पूर्वोक्त रूप से विपरीत रूप में कथित कर लेनी चाहिये ।। सू० ४९ ।।
44
w
66
" सायावेयणिज्जस्प णं कस्मास " छत्यादि - (सू ४८ ) ટીકા-સાતાવેદનીય કર્મના અનુભાવ સાત પ્રકારના કહ્યો છે. એટલે કે સુખના अलून मन विपा:- उदयरस - सात प्राश्ना उद्योछे – (१) मनोज्ञ शब्द, (२) मनोज्ञ ३५, (3) मनोज्ञ रस, (४) मनोज्ञ गन्ध, (4) मनोज्ञ स्पर्श, (६) मनती सुउपता भने (७) वचननी सुभपता सुहया "नी संस्कृत छाया " शुभता " पशु थाय छे. आ संस्कृत छायानी अपेक्षाये छुट्टी रखने સાતમા પ્રકાર મનની શુભરૂપતા અને વચનની શુભરૂપતા થાય છે. આ પ્રકારના અથની દૃષ્ટિએ સાતાના અનુભાવમાં કારણભૂત હોવાથી શુભતામાં સાતાનુભાવતા સમજવી, સાતાવેદનીય કર્મ કરતાં વિપરીત એવુ' જે અસાતાવેદનીય ક્રમ છે તેના અનુભાવ ( કર્મોનું ફુલ ભેાગવવાની શક્તિ) પણ સાત પ્રકારના જવા(૧) અમનેાન શબ્દ, આદિ સાત પ્રકાર પૂર્વોક્ત પ્રકારો કરતાં વિપરીત રૂપે અહી. કહેવા જોઈએ ! સૂ. ૪૯ ll
सभ•
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टीका स्था०७ सू० ५० ज्योतिष्कदेवनिरूपणम्
७४१ अनन्तरं सातासातानुभायौ प्ररूपितौ । सातासातवन्तश्च देवा इति तद्विशेपान् ज्योतिष्कान् प्ररूपयति
मूलम्-महाणक्खत्ते सत्ततारे पण्णत्ते । अमिईयावइया सत्त नक्खत्ता पुव्वदारिया पण्णत्ता, तं जहा-अभिई १ सवणो २ धणिहा ३ सयभिसया ४ पुवाभदवया ४ उत्तराभदयया ६ रेवई ७॥ अस्सिणियाइया णं सत्त णक्खत्ता दाहिणदारिया पण्णत्ता, तं जहा -अस्तिणी १ भरणी २ कित्तिया ३ रोहिणी ४ मिगसिरे ५ अद्दा ६ पुणव्वसू । पुस्साइया णं सत्त णक्खत्ता अवरदारिया पण्णत्ता, तं जहा-पुस्सो १ असिलेसा २ मघा ३ पुत्वाफग्गुणी ४ उत्तराफग्गुणी ५ हत्थो ६ चित्ता ७। साइयाइया णं सत्त णक्खत्ता उत्तरदारिया पण्णत्ता, तं जहा--साई १ विसाहा २ अणुराहा ३ जेटा ४ मूलो ५ पुवासाढा ६ उत्तरासाढा ७ ॥ सू० ५० ॥
छाया--मवानक्षत्रं सप्ततारं प्रज्ञप्तम् । अभिजिदादिकानि सप्त नक्षत्राणि पूर्वद्वारिकाणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-अभिजित् १, श्रवणः २ धनिष्ठा ३ शतभिषक
साता और असातापाले देव होते हैं, अतः अब सूत्रकार उन देवों के बीच में से ज्योतिष्क देवों की प्ररूपणा करते हैं--
"महा णक्खत्ते सत्ततारे पण्णत्ते-इत्यादि ॥ सूत्र ५० ॥ सूत्रार्थ-मघा नक्षत्र सात तारों वाला कहा गया है, अभिजित् आदि सात नक्षत्र पूर्व द्वारिक कहे गये हैं, वे अभिजित् आदि सात नक्षत्र इस प्रकार से हैं-अभिजित् १ श्रवण २ धनिष्ठा ३ शतभिषक ४
સાતા અને અસતાવાળા દેવ હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તે દેવોના એક પ્રકાર રૂપ જે પોતિષુદેવો છે, તેમની પ્રરૂપણા કરે છે–
" महाणक्खत्ते सत्तत्तारे पण्णत्ते ' त्याह-(सू. ५०) સૂત્રાર્થ-મઘા નક્ષત્ર સાત તારાવાળું છે. અભિજિત આદિ સાત નક્ષત્રોને પૂર્વ पा२ि४ ४ा छे. ते सात नक्षत्रानi नामनाये प्रभारी छ-(१) ममिति , (२) श्र4], (3) धनिष्ठा, (४) शतभिष, (५) ३५ मा ५i, (६) उत्तर भाद्र ५६1, (७) रेवती.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२
स्थानाङ्गसूत्रे
४ पूर्वभाद्रपदा ५ उत्तरभाद्रपदा ६ रेवती ७ अश्विन्यादिकानि सप्त नक्षत्राणि दक्षिणद्वारिकाणि मज्ञप्तानि तद्यथा-अश्विनी १ भरणी २ कृत्तिका ३ रोहिणी ४ मृगशिराः ५ आर्द्रा ६ पुनर्वसु ७ पुष्यादिकानि खलु सप्त नक्षत्राणि अपरद्वारकाणि मझप्तानि तद्यथा - पुण्यः १ अष्लेषा २ मघा ३ पूर्वाफाल्गुनी ४ उत्तरा फाल्गुनी ५ हस्तः ६ चित्रा ७ स्वात्यादिकानि खलु सप्त नक्षत्राणि उत्तरद्वारिकाणि मज्ञतानि तद्यथा - स्वातिः १ विशाखा २ अनुराधा ३ ज्येष्ठा ४ मूलं ५ पूर्वाषाढा ६ उत्तराषाढा ७ ।। सू० ५० ॥
टीका--' महाणक्खत्ते ' इत्यादि --
"
व्याख्या स्पष्टा । नवरं - पूर्वद्वारिकाणि - पूर्वं च तद्द्वारं पूर्वद्वारं तदस्ति येषां तानि तथोक्तानि । पूर्वस्यां दिशि येषु सत्सु गच्छतः शुभं भवतीति । एवं दक्षिणद्वारिकाणि अपरद्वारिकाणि= पश्चिमद्वारिकाणि च बोध्यानि । अत्र पथ पूर्व भाद्रपदा ५, उत्तर भाद्रपदा ६ और रेवती ७, अश्विनी आदि सात नक्षत्र दक्षिण द्वारिक कहे गये हैं, वे इस प्रकार से हैं-अश्विनी १ भरणी २ कृत्तिका ३ रोहिणी ४ मृगशिरा २, आर्द्रा ६ और पुनर्वसु ७, पुष्यादिक सात नक्षत्र अपर (पश्चिम) द्वारिक कड़े गये हैं जैसेपुष्य १, आश्लेषा २ मघा ३ पूर्वाफाल्गुनी ४ उत्तराफाल्गुनी ५ हस्त ६ और चित्रा ७. स्वात्पादिक सात नक्षत्र उत्तर द्वारिक कहे गये हैंजैसे - स्वाति १, विशाखा २, अनुराधा ३, ज्येष्ठा ४ मूल ५ पूर्वाषाढा ६ और उत्तराषाटा ७, पूर्व - पूर्वदिशा - रूप द्वार हैं जिनका वे पूर्वद्वारिक है । जब ये अभिजित् आदि सात नक्षत्र पूर्व दिशा में होते हैं तब उस समय में जाने वाले को लाभ की प्राप्ति होती है, इसी प्रकार
नीयेना सात नक्षत्रोने दृक्षिण द्वारि ४ह्या छे (१) अश्विनी, (२) लगी (3) द्वृत्तिস, (४) रोडिली, (५) भृगशीर्ष, (६) यार्द्रा, भने (७) पुन: सु. नीयेना सात नक्षत्राने पश्चिम द रिड ह्या छे - (१) पुष्य, (२) अश्लेषा, (3) मधा, (४) पूर्वा शब्गुनी, (4) उत्तरा शब्गुनी, (६) हस्त अने (७) थित्रा.
नीथेना सात नक्षत्राने उत्तर द्वारि उह्या छे - (१) स्वाति, (२) विशाखा, (3) अनुराधा, (४) ज्येष्ठ, (4) भूस, (६) पूर्वाषाढा भने (७) उत्तराषाढा. પૂર્વી દિશા રૂપ જેમનું દ્વાર છે, એવાં નક્ષત્રને પૂદ્વારિક કહે છે જ્યારે આ અભિજિત્ આદિ સાત નક્ષત્રા પૂર્વ દિશામાં હાય છે, ત્યારે જનારને લાભની પ્રાપ્તિ થાય છે. એજ પ્રમાણે દક્ષિણ દ્વારિક, પશ્ચિમ દ્વારિક અને ઉત્તર દ્વારિક નક્ષત્રાના વિષે પણ સમજવું.
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुघा टोका स्था०७ सू०५० ज्योति कदेवनिरूपणम्
७४३ मतानि सन्ति । तदुक्तम्--" तत्थ खलु इमाओ पंच पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ।
-तत्थेगे एवमासु-कत्तियाइया सत्त णवत्ता पुव्वदारिया पण्णत्ता १। एगे पुण एवमाहंमु-महादिया सत्त णवत्ता पुत्रदारिया पण्णत्ता २। एगे पुण एवमासु-धणिठाइया सत्त णक्खता पुब्वदारिया पणत्ता ३। एगे पुण एवमाहंस-अस्सिणाइपा सत्त नषखत्ता पुनदारिया पण्णत्ता ४। एगे पुण एचमाहंसुभरणीआइया सत णकवत्ता पुग्यदारिया पण्णता ५। वयं पुण एवं ययामो-अभिइयाइयाणं सत्त णक्खता पुत्रदारिया पण्णत्ता ६॥"
छाया-तत्र खलु इमाः पश्च प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्रैके पुनरेवमाहुःकृत्तिकादिकानि सप्त नक्षत्राणि पूर्वद्वारिकाणि प्रज्ञप्तानि १। एके पुनरेवमाहुःमपादिकानि सप्त नक्षत्राणि पूर्वद्वारिकाणि प्रज्ञप्तानि । एके पुनरेयमाहुः-धनिष्ठादिकानि सप्त नक्षत्राणि पूर्वद्वारिकाणि प्रज्ञप्तानि ३। एके पुनरेवमाहुः-अश्विन्यादीनि सप्त नक्षत्राणि पूर्वद्वारिकाणि प्रज्ञप्तानि ४। एके पुनरेयमाहुः-भरण्यादिकानि सप्त नक्षत्राणि पूर्वद्वारिकाणि प्रज्ञप्तानि ५। वयं पुनरेवं वदामः-अभिनिदादिकानि सप्त नक्षत्राणि पूर्वद्वारिकाणि प्रज्ञप्तानि ६ ॥ इति । से दक्षिण द्वारिक, अपर द्वारिक-पश्चिम द्वारिक-और उत्तर द्वारिक नक्षत्रों के सम्बन्धमें भी जानना चाहिये यहा पांच मतहैं-कहा भी है
"तत्व खलु इमामो पंच पडियत्तीभो पण्णत्ताओ" इत्यादि । कोई एक ऐसा कहते हैं-कृत्तिका आदि सात नक्षत्र पूर्वद्वारिक कहे गये है ? कोई एक ऐसा कहते हैं-मघा आदिक सात नक्षत्र पूर्व द्वारिक गये हैं २ कितनेक ऐसा कहते हैं-धनिष्ठा आदि सात नक्षत्र पूर्व दारिक हैं ३ कितनेक ऐसा कहते हैं-अश्विनी आदि सात नक्षत्र पूर्वदारिक हैं ।
कितनेक ऐसा कहते हैं-भरणी आदि सात नक्षत्र पूर्वद्वारिक कहे गये हैं। परन्तु हम ऐसा कहते हैं कि अभिजित् आदि सात नक्षत्र पूर्वदारिक है "
આ નક્ષત્રના વિષયમાં જુદા જુદા પાંચ મત પ્રચલિત છે. કહ્યું પણ છે है-" तत्थ खल इमाओ पंच पडिवत्तीओ पण्णताओ" त्याह- मान्यता પ્રમાણે કૃત્તિકા આદિ સાત નક્ષત્રને પૂર્વદ્વારિક કહ્યા છે. બીજી માન્યતા પ્રમાણે મઘા આદિ સાત નક્ષત્રોને પૂર્વદ્વારિક કહ્યા છે. ત્રીજી માન્યતા પ્રમાણે ધનિષ્ઠા આદિ સાત નક્ષત્રને પૂર્વદ્વારિક કહ્યા છે જેથી માન્યતા પ્રમાણે અશ્વિની આદિ સાત નક્ષત્રને પૂર્વદ્વારિક કહ્યા છે. પાંચમી માન્યતા પ્રમાણે ભરણી આદિ સાત નક્ષત્રને પૂર્વદ્વારિક કહ્યા છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानासूत्रे
सर्वेष्वपि पक्षेषु पूर्वद्वारिका नक्षत्रानन्तरं सप्त सप्त कृत्वा दक्षिणद्वारिकादीनि नक्षत्राण्यपि बोध्यानि । अत्र तु षष्ठं मतमाश्रित्य सूत्राणि बोध्यानि । लोके तु प्रथममतमाश्रित्येतदुच्यते, तथाहि
" दहनाय (कृत्तिकाय) मृक्ष (नक्षत्र) सप्तकमैन्द्यां (पूर्वस्यां) तु मघादिकं च याभ्यायाम् (दक्षिणस्याम्) अपरस्यां (पाश्चिमायां) मैत्रादिक (अनुराधादिक) मथसौम्यां (उत्तरस्यां दिशि धनिष्ठादि ॥ १ ॥
७४४
भवति गमने नराणामभिमुखमुपसर्पतां शुभमाप्तिः । अथ पूर्वक्षमप्प्रकमुद्दिष्टं मध्यममुदीच्याम् (उत्तरस्याम्) ।। २ ।। समस्त भी पक्षोंमें पूर्वहारिक नक्षत्रोंके अनन्तर सात २ करके दक्षिण द्वारिक आदि नक्षत्र भी जानना चहिये ।
यहां तो छठे मतको आश्रित करके ये सूत्र कहे गये हैं, लोकमें प्रथम मतको आश्रित करके ऐसा कहा जाता है - जैसे दहनाय (कृत्तिकाद्य ) मृक्ष " इत्यादि ।
46
—
( दहनाय मृक्ष सप्त) = कृत्तिकादि सात नक्षत्र ( ऐग्यां) पूर्व दिशाके हैं, और घादि सात नक्षत्र ( याम्यायां) दक्षिण दिशा के हैं, (अपरस्यां ) पश्चिम दिशा में ( मैत्र्यादिकं ) अनुरायादि सात नक्षत्र हैं, तथा (सौभ्यां दिशि ) उत्तर दिशामें धनिष्ठादि सात नक्षत्र हैं इस प्रकार अभिजित् सहित २८ नक्षत्रोंको कहकर आग्नेय कोणसे वाय
कोण तक एक लकीर खींच देना उसी रेखाको परिघदण्ड कहते हैं । ( नराणामभिमुखमुपसर्पतां ) सामने वाले नक्षत्रों में जानेवाल मनुष्य की ( गमने ) यात्रा में शुभ फल प्राप्ति होती है ॥
પરન્તુ અમે એવું કહીએ છીએ કે‘અભિજિત્ આદિ સાત નક્ષત્રઃ પૂર્વ દ્વારિક છે” બધા પક્ષેાની માન્યતા પ્રમાણે પૂર્વદ્વારિક નક્ષત્રા પછી દક્ષિણુદ્વારિક આફ્રિ સાત સાત નક્ષત્રનું કથન પણ અહી કરવું જોઇએ. હવે છટ્ઠા મતના આશ્રય લઈને નીચેનાં સૂત્રાનું કથન કરવામાં આવે છે
લેકમાં પ્રથમ મતને આધારે એવુ' કહેવામાં આવે છે કે—
$6
दहनाद्य ( कृत्तिकाद्य ) मृक्ष " त्याहि
( ढडनाद्यभृक्ष सप्त ) = धृतिअहि सात नक्षत्र (ऐन्द्र्यां ) पूर्व हिशाना छे, भधादि सात नक्षत्रो ( यास्यायां ) हक्षिशु हिशाना छे, अनुराधाहि सात नक्षत्रो ( अपरस्यां ) पश्चिम दिशाना हे अने धनिष्ठाहि सात नक्षत्रो ( सोम्यां दिशि ) ઉત્તર દિશાના આ પ્રમાણે અભિજિત આદિ ૨૮ નક્ષત્રાનું અહીં કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે અગ્નિ કાણુથી શરૂ કરીને વાયવ્ય કાણુ સુધી જે એક રેખા होरवामां आये, तो ते रेजाने ' परिध' ४ छे. ( नराणामभिमुखमुपसर्पत)
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४५
सुधा टीका स्था ७ सू०५० ज्योतिषकदेवनिरूपणम् पूर्वायामौदीच्यां प्रातीच्या (पश्चिमा) दक्षिणाभिधानायाम् । याम्यां (दाक्षिणस्यां) तु भवति मध्यममपरस्यां (पश्चिमायां) यातुराशायाम्॥३॥ येऽतीत्य यान्ति मूढाः परिघाख्यामनिलदहनदिनेखाम् । निपतन्ति तेऽचिरादपि दुर्व्यसने निष्फलारम्भाः ॥ ४ ॥” इति ॥०५१॥
अब मध्यम फलके प्रकार कहते हैं, (पूर्वमृक्षसप्तकं) पूर्व दिशामें जो सात नक्षत्र कहे गये हैं वे नक्षत्र ( उदीच्यां मध्यमम् ) उत्तर दिशाकी यात्रामें मध्यम हैं । इसी प्रकार (पूर्वायामौदीच्या) उत्तर दिशावाले नक्षत्रों में पूर्व तरफ जाना मध्यम है। तथा दक्षिण दिशावाले नक्षत्र पश्चिम दिशाके लिए और पश्चिम दिशावाले नक्षत्र दक्षिण दिशाके लिये मध्यम होते हैं (येऽतीत्य यान्ति मूढा....परिघाख्याम्अनिलदहनदिनेखां ) जो मूर्ख वायव्य कोणसे आग्नेयकोण तक गई हुई परिघ नामकी रेखाको लांघकर यात्रा करते हैं वे (अचिरादपि ) शीघ्र ही दुर्व्यसन ( कष्ट ) में पड़ते हैं और जिस कार्यके लिए जाते हैं उनको उस कार्यमें निष्फलता मिलती है। स्पष्टताके लिये टीका में दिया हुआ चक्र देखिए
इसका सारांश संस्कृतश्लोक ऐसा हैपूर्वादिषु चतुर्दिक्षु सप्तसतानलक्षतः ।
वायव्याऽग्नेयदिक संस्थं परिघ नैव लघयेत् ॥ साभेना नक्षत्रामा २॥ मनुष्यानी (गमने) यात्रामा शुभसनी प्राति थाय छ. वे मध्यम ५सना । 30 मा छे-(पूर्वमृक्षसप्तकं)(१) ५.
शाम सात नक्षत्र! gai छ, तसा (उदीच्या मध्यमम् ) उत्तर दिशानी यात्रामा मध्यम छ से प्रभारी (पूर्खायामौदीच्यां) (२) उत्त२ हिशापा નક્ષત્રમાં પૂર્વ તરફનું ગમન મધ્યમ ફલદાયી છે (૩) દક્ષિણ દિશાનાં નક્ષત્રો પશ્ચિમ દિશા માટે અને પશ્ચિમ દિશાનાં નક્ષત્રે દક્ષિણ માટે મધ્યમ છે (જે sतीत्ययान्ति मूढाः .....परिघाख्यामू -अनिलदहन दिग्रेखां) २ भूम वायव्य કેશુમાંથી અગ્નિકે, સુધી રેલી પરિઘ નામની રેખાને ઓળંગીને મુસાફરી
२ छ, तमे। (अचिरादपि ) तुरत ४ भुवीमा मावी ५ छे. तयार કાર્યને માટે જતાં હોય છે તે કાર્યમાં નિષ્ફળતા જ પ્રાપ્ત કરે છે.
આ કથનની સ્પષ્ટતાને માટે સંસ્કૃત ટીકામાં આકૃતિ આપવામાં આવી છેઆ આકૃતિને ભાવાર્થ બતાવતે સંસ્કૃત શ્લેક આ પ્રમાણે છે– " पूर्वादिषु चतुर्दिनु सप्तसप्तानलझतः । वायव्याग्नेय दिक् संस्थं परिघं नैवलधयेत् "
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थानाङ्गसूत्रे
देवाधिकारात्सम्पति देवनिवासभूतान कूटान् प्ररूपयति
मूलम्-जंबुद्दीवे दीवे सोमणसे वक्खारपव्यए सत्त कूडा पण्णत्ता, तं जहा-सिद्धे १ सोमणसे २ तह बोद्धव्वे मंगलावईकूडे ३॥ देवकुरु ४ विमल ५ कंचण ६ विसिटकूडे ८ य बोद्धव्वे ॥१॥ जंबुद्दीवे दीवे गंधमायणे बक्खारपब्बए सत्तकूडा पण्णत्ता, तं जहा--सिद्धे य गंधमायण, बोद्धव्वे गंधिला. वईकूडे । उत्तरकुरू फलिहे, लोहियक्ख आणंदणे चेव १॥सू०५१। __छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे सौमनसे वक्षस्कार पर्वते सप्त कूटानि पज्ञप्तानि, तद्यथा-सिद्धं सौमनसं तथा बोद्धव्यं मङ्गलावतीकूटम् । देवकुरु विमलं काञ्चनं विशिष्टकूटं च बोद्धव्यम् ॥ १ ॥ जम्बूद्वीपे द्वीपे गन्धमादने वक्षस्कारपर्वते सक्ष कूटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-सिद्धं च गन्धमादनं बोद्धव्यं गन्धिलावतीकूटम् । उत्तर कुरु स्फाटिकं लोहितासम् आनन्दनं चैव ॥ १॥ मू० ५१ ॥
टीका-'जंबुद्दीवे दीवे' इत्यादि
जम्बूद्वीपाभिधद्वीपस्थे देवकुरूणामपेक्षया पूर्वदिग्वतिनि सौमनसे गनदन्ता___ अर्थात् कृत्तिकादि सात सात नक्षत्र क्रमसे पूर्वादि चारो दिशा
ओंमें लिखकर आग्नेय कोणसे वायव्य कोण तक रेखा खींच देनी उसे परिघदण्ड समझ कर अपने अपने भागवाले १४, १४ नक्षत्रोंमें उसी उसी भागमें फिरना दण्डकोलांधकर कभीभी यात्रा नहीं करना सूत्र५०॥
देवाधिकारको लेकर अब सूत्रकार देव निवासभूत कूटोंकी प्ररू. पणा करतह-जंबुद्दीवे दीवे सोमणसे वक्खारपबए-इत्यादि ॥सू०५१॥ ___ जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें स्थित देवकुरूओं की अपेक्षा पूर्व दिग्वर्ती
કૃતિકાદિ સાત સાત નક્ષત્ર અનુક્રમે ચારે દિશાઓમાં લખવા જોઈએ. ત્યારબાદ અગ્નિકોણથી વાયવ્ય કેણુ સુધી એક રેખા દેરવી. તે રેખાને પરિધદંડ સમજવો. આ પરિઘદંડથી આકૃતિના બે ભાગ પડી જાય છે. તે દરેક ભાગમાં ૧૪-૧૪ નક્ષત્ર છે. આ ૧૪ નક્ષત્રવાળા ભાગમાં ફરવામાં વાંધો નથી પણ પરિઘદંડને ઓળંગીને કદી પણ મુસાફરી કરવી નહીં. એ સૂ. ૫૦ છે.
દેવાધિકારની પ્રરૂપણા ચાલી રહી છે, તેથી હવે સૂત્રકાર દેવનિવાસ–ભૂત टोनी प्र३५९॥ ४२ छ- 'जंबुद्दीवे दीवे सोमणसे वक्खारपव्वए" त्याहि-(सू. ५१)
જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં આવેલા દેવકુરુઓની અપેક્ષાએ પૂર્વ દિશાના
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०७ सू०५१ देवनिवासभूतकूटनिरूपणम्
७४७ कारे वक्षस्कारपर्वते सप्त कूटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-सिद्धं-सिद्धानां देवविशेषाणां निवासोपलक्षितं मेरु प्रत्यासन्नं कूटम् ११ सौमनसं-सौमनसनामकतदधिष्ठातदेवमवनोपलक्षितं कूटम् २। मङ्गलाबतीकूटम् -मालावती विजयनामकदेवाधिष्ठितं कूटम् ३। देवकुरु-देवकरुनामक देवाधिष्ठितं कूटम् ४। विमलंवत्सा देवीनिवासोपलक्षितं कूटम् ५। काञ्चनंम्वत्समित्रादेवी निवासोपलक्षितं कूटम् ६। विशिष्टकूटम्-विशिष्टःद्वीपकुमाराणामुत्तरदिगिन्द्रः, तनिवासोपलक्षितं कूटम् ७ इति । तथा-जग्बूद्वीपस्थे उत्तरकुरूणामपेक्षया पश्चिमदिशिस्थिते गन्धमादननासौमनस वनमें स्थित गजदन्ताकार वक्षस्कार पर्वत पर सात कूटं कहे गये हैं। जैसे-सिद्ध कूट १ । ___ यह कूट मेरु पर्वतके समीप है, और देवविशेषरूप सिद्धोंका निवास स्थान है। सौमनस कूट २-इस कूटका अधिष्ठाता सौमनस नामका देव है, और के इस पर भवन बने हुए है-इसी कारण इसका नाम सौमनस कूर है, मगलावती कूट ३ यह कूट मङ्गलावती विजय नामक देवसे अधिष्ठित है-इस कारण इसका नाम मङ्गलावती कूट हुआ है । देवकुरु नामक देवसे अधिष्ठित जो कूट है वह देवकुरू कूट है ४ वत्सादेवी के निवाससे उपलक्षित जो कूट है वह विमलकूट है ५ काञ्चन कूट-यह वत्स मित्रा देवीके निवाससे युक्त है ६ दीप कुमारोंके उत्तर दिशाका जो इन्द्र है, उसका नाम विशिष्ट है इसके निवाससे उपलक्षित जो कूट है वह विशिष्ट कूट है ७।
तथा जम्बूद्वीपमें स्थित जो देवकुरु है उन देवकुरुओंकी अपेक्षा पश्चिम दिशामें स्थित जो गन्धमादन पर्वत है उस पर्वत पर गजदन्तके સૌમનસ વનમાં જે ગજદન્તાકાર વક્ષસ્કાર પર્વત છે, તે પર્વત પર સાત ફૂટ છે. તેમનાં નામ-(૧) સિદ્ધકટ-આ કૂટ મેરુ પર્વતની પાસે છે, અને દેવ વિશેષ રૂપ સિદ્ધોનું નિવાસસ્થાન છે. (૨) સૌમનસકૂટ-આ ફૂટને અધિષ્ઠાતા સૌમનસ નામને દેવ છે, અને આ કૂટ પર તેના ભવને છે (૩) મંગલાવતી કટ-મંગલાવતી વિજય નામને દેવ આ કૂટને અધિષ્ઠાતા હોવાથી, તેનું નામ મંગલાવતી કૂટ પડ્યું છે. (૪) દેવકુર ફૂટ-દેષકુરુ-દેવકુરુ નામના દેવથી અધિ છિત જે કૂટ છે તેને દેવકુરુ કુટ કહે છે. (૫) વત્સાદેવી જે કૂટમાં નિવાસ કરે છે, તે કૂટનું નામ વિમલકૂટ છે (૬) વસ્તમિત્રા દેવી જયાં નિવાસ કરે છે તે ફૂટને કાંચનકૂટ કહે છે. (૭) દ્વીપકુમારોનો ઉત્તર દિશાને જે વિશિષ્ટ નામને ઈન્દ્ર છે તેનું નિવાસસ્થાન જે કૂટમાં છે, તે કૂટનું નામ વિશિષ્ટ કૂટ છે.
તથા જંબૂદ્વીપમાં જે દેવકુરુ છે, તે દેવકુરુઓની પશ્ચિમ દિશામાં જે ગન્ધમાદન પર્વત છે, તે પર્વતની ઉપર જે ગજદન્તના આકારને એક વક્ષ
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८
थानाङ्गसूत्रे मके गनदन्ताकारकवक्षस्कारपर्वते सप्त कूटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-सिद्ध-सिद्धदेवाधिष्ठितं मेरु प्रत्यासन्न कूटम् १। गन्धमादनं गन्धमादनदेवनिवासभूतं कूटम् २। गन्धिलावतीकूटम्गन्धिलावतीविजयनामकदेवाधिष्ठितं कूटम् ३॥ उत्तरकुरु-उत्तरकुरुनामक देवाधिष्ठितं कूटम् ४। स्फाटिकम् अधोलोकनिवासि भोगङ्करानामकदिक्कुमारीनिवासयुक्तं कूटम् ५। लोहिताक्षम् अधोलोकनिवासि भोगवतीनामक दिक्कुमारी निवासयुक्त कूटम् ६। आनन्दनम्-आनन्दननामक देवाधिष्ठितं कूटम् ७। इति ॥ सू० ५१ ॥ __ कूटस्थितपुष्करिणी जले द्वीन्द्रिया अपि भवन्तीति द्वीन्द्रियसूत्रमाह--
मूलम्--बेइंदियाणं सत्त जाइकुलकोडि जोणीपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता ॥ सू० ५२ ॥ आकारका एक वक्षस्कार पर्वत है उस पर्वत पर सात कूट कहे गये हैं-जैसे-सिद्ध कूट यह कूट मेरुके निकट है, और सिद्ध देवसे अधिष्ठित है गन्धमादक २-यह कूट गन्धमादन देवका निवासभून है। __ गन्धिलावती कूट ३-यह कूट गन्धिलावती विजय नामके देवसे अधिष्ठित है उत्तरकुरु कूट ४. यह कूट उत्तर कुरु नामक देवसे अधि. ष्ठित है, स्फटिक कूट ५ अधोलोकमें रहनेवाली जो भोगङ्करा नामकी दिक्कुमारी है, उसके निवास से युक्त यह कूट है, लोहिताक्ष कूट ६ अधोलोकमें रहनेवाली जो भोगवती नामकी दिक्कुमारी है, उसके निवाससे युक्त यह कूट है आनन्दन कूट ७ यह कूट आनन्दन नामके देवसे अधिष्ठित हैं ७ ।। मूत्र ५१ ॥ સ્કાર પર્વત છે, તે પર્વત પર સાત ફૂટ કહ્યાં છે. તેમના નામ નીચે પ્રમાણે છે–
(૧) સિદ્ધકટ-આ કૃટ મેરુની સમીપે છે. અને સિદ્ધ દેવ વડે અધિષ્ઠિત छ. (२) अन्धभाहन-सा दूटमा गन्धमान हेपतुं निवास स्थान छ. (3) गान्धि લાવતી ફૂટ-આ કૂટ ગથિલાવતી વિજય નામના દેવ વડે અવિષ્ઠિત છે. (૪) ઉત્તરકુર ફૂટ આ કૂટ ઉત્તરકુરુ નામના દેવ વડે અધિષ્ઠિત છે. (૫) સ્ફટિક કટ-અલકમાં રહેનારી જે ભાગંકરા નામની દિકકુમારી છે, તેમનું નિવાસસ્થાન સફાટિક ફૂટ છે. (૬) લેહિતાક્ષ કુટ- અલકમાં રહેનારી ભગવતી નામની દિકકુમારીના નિવાસથી આ કૂટ યુક્ત છે,
(૭) આનન્દ કૂટ-આ ફૂટ આનન્દ નામના દેવના નિવાસસ્થાનથી યુક્ત છે. સૂ ૫૧ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था०० सू०५३ द्वन्द्रियजीवनिरूपणम्
७४९
छाया - - द्वीन्द्रियाणां सप्त जातिकुलकोटि योनि प्रमुख शतसहस्राणि प्रज्ञ - तानि ॥ सु० ५२ ॥
टीका--' वेइंदियाणं ' इत्यादि --
द्वीन्द्रियाणां जीवानां सप्त संख्यकानि जाति योनिममुखकुल कोटिशतसह स्राणि - जातौ द्वीन्द्रियजातौ या योनिप्रमुखाः = द्विलक्षसंख्यकद्वीन्द्रियोत्पत्तिस्थानद्वाररूपाः कुलकोट यस्तासां शतसहस्राणि लक्षाणि प्रज्ञप्तानि प्ररूपितानि । अयं भावः - द्वीन्द्रियजातौ या योनयः = द्विलक्षसंख्यकानि उत्पत्तिस्थानानि तत्मभया याः कुलको यस्ताः सप्तलक्षसंख्यका बोध्या इति । एकस्यामपि योनौ अनेककुलानि संभवन्ति, यथा - गोमयरूपायामेकस्यां योनौ विचित्राकाराः कृम्पादय उत्पद्यन्ते । अतः सप्तलक्षसंख्यकाः कुलकोटयो भवन्तीति । ' जोणिपमुह ' इति विशेषणस्य परनिपातः प्राकृतत्वादिति ॥ स० ५२ ॥
द्वीन्द्रियाश्च कर्मपुद्गल चयादिसत्त्वे एव भवन्तीति चयादीनाह-
मूलम् -- जीवा णं सत्ताणनिव्वत्तिए पोग्गले पावकम्मत्ताए चिणिसु वा चिति वा चिणिस्संति वा, तं जहा - नेरइयनिव्यत्तिए जाव देवनिव्यत्तिए । एवं चिणजाव निज्जरा चेव । कूटस्थित पुष्करिणीके जल में द्वीन्द्रिय भी होते हैं, अतः अब सूत्रकार दीन्द्रिय सूत्रका कथन करते हैं
----
टीकार्य - ' वेइंद्रियाणं सन्त जाइ कुलकोडिजोणी ' इत्यादि । सूत्र५२ ॥ टीकार्थ-दो इन्द्रिय जीवोंकी जो दो लाख योनियां कही गई हैं, उनसे उत्पन्न हुई कुलकोटियां उनकी सात लाख कही गईहैं। क्योंकि एकही
योनि में अनेक कुल होते हैं । जैसे गोमयरूप (गोबर) एकही योनि में उत्पत्ति स्थान में विचित्र आकारवाले कृमि आदि उत्पन्न हो जाते हैं । इसलिये दो इन्द्रिय जीवोंकी योनियोंमें कुलकोटि सात लाख कही गई हैं। सूत्र ५२
" बेइंदियाणं सत्त जाइ कुल कोडिजोणी " इत्यादि - (सू ४२ )
ટીકા દ્વીન્દ્રિય જીવાની જે બે લાખ ચેાનીએ કહી છે, તેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી તેમની કુલ-કેટિએ સાત લાખ કહી છે, કારણ કે એક જ ચાનીમાં અનેક કુલ ડાય છે. જેમ કે ગેમય રૂપ એક જ ચાનીમાં–ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં—વિચિત્ર આકારવાળા કૃમિ આદિ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તેથી દ્વીન્દ્રિય જીવેાની ચેનીમાં કુલકેટ સાત લાખ કહી છે. ।। સૂ. પર ૫
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५०
स्थानाङ्गसूत्रे
सत्तयएसिया खंधा अणंता पण्णत्ता। सत्तपएसोगाढा पोग्गला जाव सत्तगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पण्णत्ता ॥ सू० ५३ ॥
सत्तमं ठाणं समत्तं ॥ छाया--जीवा खलु सप्तस्थाननिर्वतितान् पुद्गलान पापकर्मतया अचिन्यन् वा, चिन्वन्ति वा चेष्यन्ति वा, तद्यथा-नेरयिकनिर्वतितान् यावद् देवनिर्वत्ति तान् । एवं चयो यावन्निर्जरा चैव। सप्तपदेशिकाः स्कन्धाः-अनन्ताः प्रज्ञप्ताः सप्त प्रदेशावगाढाः पुद्गला यावत् सप्त गुण रूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः।। स०५३ ॥ ___ जीव दीन्द्रियादिक पर्यायवाले कर्मपुद्गल चयादि होने पर ही होते हैं अतः अब सूत्रकार चयादिका "जीवाणं सत्तठाणं " इत्यादि सूत्र द्वारा कथन करते हैं
जीवोंने सात स्थानोंसे निर्वतित पुदलोंका पापकर्म रूपसे चय किया है, चय करते है और चय करेंगे-जैसे-नैरथिक रूप स्थानसे निर्वर्तित हुए यावत् देवस्थान से निर्वर्तित हुए पुद्गलोंका उन्होंने पापकर्म रूप से चय किया है, वर्तमानमें वे उनका उस रूपसे चय करते हैं, और आगे भी वे उनका उस रूपसे चय करेंगे चयकी तरह यावत् निर्जराका भी त्रिकाल रूपसे कथन कर लेना चाहिये।
सात प्रदेशोंवाले स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं, सात प्रदेशोंमें अवगाढ हुए पुद्गल यावत् सात स्थान इस प्रकारसे हैं
કર્મ પુદ્ગલેને ચયાદિક થાય ત્યારે જ જીવ દ્રીન્દ્રિયાદિક પર્યાયવાળો થાય छ तेथी के सूत्र४२ " जीवाणं सतद्वाण " त्या सूत्र ! ययार्नुि ॐथन ४२ छ-" जीवाणं सत्तद्वाणं " त्या - सू ५3)
જીવોએ સાત સ્થાનમાંથી નિર્વતિત પુદ્ગલેને પાપકર્મ રૂપે ચય કર્યો છે, ચય કરે છે અને ચય કરશે જેમ કે નરયિક રૂપે સ્થાનમાંથી નિવર્તિત થયેલા પુદ્ગલેને તેમણે દેવસ્થાન પર્યન્તના સ્થાનમાં નિર્વર્તિત થયેલા પુદ્. ગલેને તેમણે પાપકર્મ રૂપે ભૂતકાળમાં ચય કર્યો છે. વર્તમાન કાળે તેઓ તેમને તે રૂપે ચર્ચા કરશે ચયની જેમ જ નિર્જરા પર્યન્તના વિષયનું પણ ત્રણ કાળની અપેક્ષાએ ઉપર પ્રમાણે જ કથન કરવું જોઈએ.
સાત પ્રદેશવાળા રસ્કન્ધ અનંત કહ્યા છે. સાત સ્થાનમાં અવગાહિત थल पुगत मनत छ. ते २थान नीये प्रमाणे छ- (१) ना२४, (२)
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधा टीका स्था० ७ सू. ५३ चयादिनिरूपणम्
टीका--' जीवाणं ' इत्यादि --
व्याख्या पूर्ववद् बोध्या । नवरं - सप्तस्थाननिर्वर्त्तितान् - सप्तसु स्थानेषु - नारक - तिर्यक् तिरश्री - मनुष्य मानुषी - देव-देवी रूपेषु मिथ्यात्वादिभिर्ये निर्व चिंता:- सामान्येनोपार्जिता वक्ष्यमाणस्थानपट्कयोग्यीकृताः तान् यद्वासप्तसु पूर्वोक्तेषु स्थानेषु निवृत्तिर्येषां ते तथा तान सप्तस्थाननिवृत्तिकान्, इति ।। सू० ५३ ।।
इति श्री विश्वविख्यात - जगद्ववल्लभ- प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषा - कलितललितकपालक विशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक- वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति - कोल्हापुरराजप्रदत्त - जैनशास्त्राचार्य - पदभूषित - कोल्हापुर राजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालवति - विरचितायां स्थानाङ्गसूत्रस्य सुधाख्यायां व्याख्यायां सप्तमं स्थानं सम्पूर्णम् ॥ ७ ॥
,
७५१
नारक १, तिर्यञ्च २, तिरची ३, मनुष्य ४, मानुषी ५, देव ६, एवं देवी ७, इन स्थानोंमें जीवोंने रहकर मिथ्यात्व आदि द्वारा जिन कर्म पुलोंका सामान्य रूपसे उपार्जन किया है- वक्ष्यमाण स्थानषट्रक के योग्य किया है- पहा - इन उक्त सात स्थानों में जिनकी निवृत्ति हुई है, ऐसे उन कर्मपुलों का जीवोंने पाप कर्म रूपसे त्रिकाल संबन्धी चयादि किया है । इस सूत्र की व्याख्या पूर्वके समान जाननी चाहिये || मु०५३॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराज कृत " स्थानाङ्ग सूत्र " की सुधा नामकी व्याख्या के सातवां स्थान समाप्त ॥ ७ ॥
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
तिर्यय, (3) तिर्ययी, (४) मनुष्य (4) मनुष्य लतिनी स्त्री, (६) દેવ અને (૭) દેવી. આ સ્થાનામાં રહીને જીવાએ મિથ્યાત્વ આદિ દ્વારા જે કર્મ પુદ્ગલાનું સામાન્ય રીતે ઉપાર્જન કર્યું" છે-ચય, ઉપચય આદિ નિર્જરા પન્તના ૬ સ્થાનને ચાગ્ય કરેલ છે અથવા—ઉપયુક્ત સાત સ્થાનમાં જેમની નિવૃત્તિ થઈ છે એવાં તે કર્મ પુદ્ગલેના જીવાએ પાપકમ રૂપે ત્રિકાળ સંબ’ધી ચયાદ કર્યાં છે. આ સૂત્રની વ્યાખ્યા પૂર્વ સ્થાનમાં આપ્યા પ્રમાણે समभवी ॥ सू. ५३ ॥
શ્રી જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત સ્થાનાંગ સૂત્ર' ની સુધા નામની વ્યાખ્યાનુ` સાતમું સ્થાન
सभा ॥७॥
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
पंाय संप्रदायके पू. सोहनलालजी म. सा. की आज्ञामें विचरनेवाले पू.
मयारामजी म. के शिष्यानुशिष्य परम प्रतापी श्री व्याख्यानवाचस्पति-स्वर्गीय मदनलालजी महाराजको
अष्टक
(मालिनी छंद) परिधृतगुणमालं शुद्धधर्मालबालं,
विमलगतिमरालं शुद्धभावैविशालम् । सकलमनसि दुःखान्मन्यते त्यां वियुक्तं
मुमुनिमदनलालं शुद्धभालं भजध्वम् ॥ १ ॥ हरिगीत छंद
हिन्दी गुणगण विमल धारण किये, जो आलवाल सुधर्मके थे हंस सम जो चाल चलते, मूल थे शुभ कर्मके। हम मानते हिय तापसे, दूरस्थ उन मतिमानको, हे भव्य जन मन भावसे, मुनि मदनलाल महानको ॥१॥ अमृतसरससारां शुद्धतत्कधारां
प्रशमरसगभीरां भव्यलोका मयूराः । मधु-मधुरगिरते पीतयन्तोऽत्यनृत्यन्, सुमुनिमदनलालं शुद्धभालं भजध्यम् ॥२॥
हिन्दी पीयूष सम अतिशय सरस, अरु शान्त रस गंभीरकी। तात्विक मधुर मधुमय विमल वाणी परममति धीरकी। भविजन श्रवण कर नाचते, उन दिव्य सन्त सुजानको, हे भव्यजन भज भावसे, मुनि मदनलाल महानको ।। २ ।। त्वयि शशि निजगत्यां, निष्फलङ्केऽत्रलोकाः,
सुखिन.इव यदाऽऽसन्, त्वं यकस्मात्कथं हा । गत इत इति खेदै, दुःखिनस्ते जनास्तं
सुमुनि मदनलालं, शुद्धभालं भजध्वम् ॥ ३॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
हिन्दी-- अति निष्कलङ्क सदा उदित, परिपूर्णचन्द्र समानसे, सुखिया सकल दुनियां हुई, पीयूष वाणी पानसे । हैं आज दुखिया दीखती चे विरहमें श्रीमानको, हे भव्यजन भज भाषसे, मुनि मदनलाल महानको ॥३॥ यदि कमपि मदीयं, मन्तु मालोक्य विद्वन्
त्यजसि सपदि हा-हा ? त्यज्यतां जीव कायाः। षडपि निरपराधा, रक्षणीया स्त्वया तं,सुमुनि मदनलालं शुद्धभालं भजध्यम् ॥ ४ ॥
हिन्दी-- मुनिवर ! हमारे कोई भी अपराधसे हा रूठकर यदि त्याग हमको कर रहे, पर जीव षट्क निकाय पर । करके दया रक्षा करो, करुणानिलय धीमानको, हे भव्यजन भज भावसे, मुनि मदनलाल महानको ।। ४ ।। तरुणकरुणधारी, शुद्धता पूर्वचारी
जिनवचनविहारी, सर्व पापापहारी। निबिडतिमिरहारी, ज्ञानदीपात्सदा तं, सुमुनि मदनलाल, शुद्धभालं भजध्वम् ॥ ५ ॥
हिन्दी-- जो शुद्धता पूर्वक विचरते, तरुणकरुणावान थे, जो पापहारक सर्वदा, जिनवचनश्रद्धावान थे। अज्ञानहारक ज्ञानसे, उन दिव्य सन्त सुजानको, हे भव्यजन भज भावसे, मुनि मदनलाल महानको ॥ ५ ॥ सकलभुवनचिन्ता - हारि - चिन्तामणियः
पुनरपि जनवाञ्छा, पूरणे कल्पवृक्षः । सुगतिसरमि नेता, सद्गुरु स्तत्ववित्तं,सुमुनि मदनलालं शुद्धभालं भजध्वम् ॥ ६॥
हिन्दी-- सबके मनोरथ पूर्ण करते, कल्पवृक्ष समानजो, चिन्ता हरणमें थे पुनः, चिन्तामणी परमान जो।
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
फिर मोक्ष पथ नेता गुरू उन दिव्य सन्त सुजानको, हे भव्यजन भन भावसे, मुनि मदनलाल महानको ॥ ६ ॥ शमदम प्रशमाद्या, ये दुरापा गुणास्त्वां
श्रयितुमिह यतन्ते, नो स्थलं ते लभन्ते । कथय पुनरुपायं, नामतस्त्वं स्थितस्तंसुमुनि मदनलालं, शुद्धभालं भजध्वम् ॥ ७ ॥
हिन्दी-- दुर्लभ प्रशम शमदमगुणादिक शुद्ध अति गुणवानको निज वास हित पाते नहीं हैं, योग्य सुखमय धामको । कह दो मुने ! वे क्या करें हा छोड़ के श्रीमानको, हे भव्यजन मज भावसे, मुनि मदनलाल महानको ॥७॥
तव मुनिवर ? शुद्धं दर्शनं स्वप्नमध्ये,___ भवतु करुणदृष्टि जर्जायतां सर्व संघे -। इति भविजन शुद्धा प्रार्थना यत्कृते नं, सुमुनि मदनलालं शुद्धभालं भजध्वम् ॥ ८ ॥
हिन्दीमुनिराज ! हमको स्वप्नमें भी, आपका दर्शन सदा, होता रहे हो करुणदृष्टी, संघके ऊपर सदा । है भव्य जनकी प्रार्थना, जिनके लिये विद्वानको, हे भव्यजन भज भावसे, मुनि मदनलाल महानको ॥८॥ घासीलालकृतं त्वेतदष्टकं भावतः पठेत् । यो नरः सततं भक्त्या सत्वरं स सुखी भवेत् ॥ ९॥
हिन्दी-- इस अष्टकको जो पढे, वरने मंगलमाल सदाकाल सुखसे रहे, कहते घासीलाल ॥९॥
श्री. स्थानांग सूत्र :०४
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
'ॐ अर्हन् ' प्रातःस्मरणीय, व्याख्यानवाचस्पति, चारित्रचूडामणी, परमप्रतापी पूज्य गुरुदेव श्री मदनलालजी महाराजकी
जीवनरेखाएँ.
गुणमंजुमालासे हृदय शोभायमान विशाल था, जिनका मुनिमल चरित पालनसे चमकता भाल था; संयम अचल उन' मदनमुनि' को हृदयपट पर मै धरूं,
जग पाप हर गुरु पद कमलको भावयुत वंदन करूं. प्रातःस्मरणीय, चारित्र चड़ामणी, पूज्य गुरुदेव व्याख्यान-वाचस्पति श्री मदनलालजी महाराज सिंह की भांति संयम मार्ग पर आए और सिंहकी वृत्तिसेही अंत तक उसका पालन करते रहे । उनके ज्ञान और चारित्रका प्रकाश आज भी भेरे अन्तर्मनको प्रकाशित करता है। ___ प्रज्वलित दीपक जब तेलसे परिपूर्ण होता है, तो स्वयंको प्रकाशित करते हुए बाहर भी प्रकाश फैलाता है, और अन्धकार पर विजय पाता है। व्या० वा गुरुदेव श्री मदनलालजी महाराजका संयमी जीवन इसी प्रज्वलित दीपकके समान था-चारित्र रूपी तेलसे परिपूर्ण और ज्ञानसे प्रकाशित, सबको प्रकाशित करने वाला था। रेखाचित्र:
इन महात्माके दर्शन सन् १९५४में सर्व प्रथम हुए जब आपश्रीका सबजीमंडी-दिल्ली में वर्षावास-चातुर्मास था। आपके बारेमें सुन रखा था कि आप बहुत प्रभावशाली संत हैं, हरेक साधारण व्यक्तित्वमें तो आपके सामने जानेकी क्षमता ही नहीं । बालबुद्धिमें ये बात समानाने से आपश्री के निकट जानेमें मन हिचकोले खा रहा था, डर लगता था कहीं डपट न दें। माताजी के आग्रहसे अन्तमें एक दिन श्री चरणों में पहुँच हो गया-और ठगा सा रह गया, उन महान कल्पवृक्ष की गरिमा देखकर । प्रभावशाली ललाट ! चमकता, हंसता और पुर-जलाल चहेरा । मस्तक पर धवल केश-राशि । काले चश्में में दूसरे व्यक्तिके मनकी थाह लेनेवाले नेत्र । धवल खादी के स्वच्छ वसन । मुख पर मख-पत्रिका और बगल में रजोहरण । गज गामिनी, मस्तानी चाल । अद्भुत शांति और सौम्यता किंतु प्रतिवादीके लिये सदा अजेय व्यक्तित्व । पावन संस्मरण
गुरु मंत्र ( सम्यक्त्व पाठ ) देने के बादके उनके स्नेहाशीर्वादसे छलकते
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
संदेश शब्द अब तक कानोंमें गूंज कर एक अनुपम रोमांच प्रस्फुटित कर देते हैं। " धर्म पर जो अधिकार कर लेता है वह उसका जीवन भर साथ देता है । धर्म अपनानेवाला चाहिये । धर्मको अपनाने में कितना त्याग करना पड़ता है ? पूर्व-पुरुषोंके उदाहरण समक्ष हैं। उन्होंने धर्म पर सब कुछ न्यौछावर कर डाला, उसीके लिये जिये, उसीके लिये मरे । यह छोटी बात नहीं बहुत बड़ी है । धर्म मिलना कठिन नहीं - पालन करना कठिन है । तुम समझदार हो, सुयोग्य हो, जो पाया है उसे संभाल कर रखोगे तो सब तरह से समुन्नत बनोगे । ईमानदारी से कदम बढाते रहो तो तुम्हारा जीवन चमके गा, तब क्याही आनंद आयेगा ?"
वास्तव में उस कल्पवृक्ष की छाया असीम थी, कभी छोटी नहीं हुई, जो आया सभी को उसमें स्थान मिला तथा मिली अद्भुत शांति !
करुणा के सागरः
गुरुदेव के मनमें करुणाका असीम सागर हिलोरे लेता था । उनके नेत्रों में आर्द्रता थी, वाणी में सान्त्वनाका स्वर तथा हृदयमें दुःख दूर करनेकी लगन । सरल तथा शुद्ध हृदय लेकर जो भी उनके निकट आया, उसे आन्तरिक स्नेह से सराबोर कर दिया । जीवन-चित्रण :--
-
७
'
गुरुदेव का जन्म पंजाब प्रान्तके रोहतक जिले के ग्राम 'राजपुर में विक्रम सं० १९५२ में हुआ था। पिताश्री मुरारीलालजी व माता गेन्दोबाई- बडे तपोनिष्ठ धर्मात्मा एवं सरल स्वभाव के थे ।
प्रकृतिने जिस पुष्पको एक कोने में खिलाया, किसे पता था वह अपने सौरभ से संसारको सुरभित कर डालेगा ।
उस नये फूलका नाम रखा मातापिताने “ मौजीराम " चूंकि उनके आंगन में मौज-खुशी फुट पडी थी । मौजीरामजीका बचपन धार्मिक संस्कारों में आगे बढ़ा । ७ वर्षकी उम्र में मां छोड़ गई। अब पिताही जीवन रक्षक थे, गाँव में कुछ पढाई शुरू की । ९ वर्ष के होने पर देहली मौसी के (मासी) घर आ गये। पहाडी धीरज पर बहूत बडा प्रसिद्ध जैन घराना था, जहां मौजीरामजीकी शिक्षा सम्पन्न हुई । यौवनमें कदम रखा। मौसाजीकी दुकानका कार्य संभाल लिया । किंतु जिन्हें बहुत ऊंची आध्यात्मिक साधना करनी होती है, वे भौतिकता के रंगीन वातावरण में घिरे नहीं रह सकते ।
श्री स्थानांग सूत्र : ०४
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
दीक्षा:--
देहलोमें साधू संतोंका आगपन प्रायः सदैव रहा है । चांदनी चौक, बारा शिदरीमें उस समय परम पूज्य, चारित्र चूडामणी, युग प्रधान मुनिवर श्री मयारामजी महाराज के परम प्रतापी शिष्य, श्रद्धेय, गणावच्छेदक, श्री छोटेलाल जी महाराज विराजमान थे। उन्ही के श्री चरणोंका आश्रय श्री मौजीरामजीको मिला । विक्रम संवत १९७१ भाद्रपद कृष्ण दशमी के दिन बामनौली, जिला मेरठ (उ० प्र०) में बड़ी धामधुमसे दीक्षा हुई। उन्हें श्री छोटेलालजी महाराज के शिष्य बहुश्रुत श्री नाथूलाल जी महाराज का शिष्य बनाया गया। और उसी समय नाम परिवर्तन के साथ २ मौजीरामजी से बदल कर आप श्री मदनलालजी महाराज बन गये। विनय-भक्ति तथा बुद्धि-प्रतिभा
विनय-भक्ति, तप-सयम, तथा स्वाध्याय-ध्यानमें प्राण पणसे जुटे रहते थे। बुद्धिप्रतिभा तथा धारणाशक्ति वडी प्रखर थी । ६० गाथाएँ (श्लोक) एक दिनमें याद कर लेते थे। आगमोंका ज्ञान प्राप्त करके बहुश्रुत बने । प्राकृत भाषा पर आपका प्रभुत्व था । मुखसे जो शब्दावली निकलती थी, वह बडी शुद्ध तथा प्रमावोत्पादक होती थी। उनकी वाणी ओन था, मनमें उत्साह तथा आत्मामें थी संयमकी लहर। स्वाध्याय-संयमकी कुंजी:___ लगभग तीन हजार गाथाओंकी स्वाध्याय वे प्रतिदिन किया करते थे। उनका यह विचार रहता था कि प्रतिवर्ष सब आगमोंका अर्थ सहित स्वाध्याय हो । प्रायः कहा करते कि
" यदि श्रमण स्वाध्याय-रत रहे तो बहुत सी व्यर्थ बातोंसे बचा
रहेगा। उसकी साधुतामें रस पैदा होगा, तप संयममें रुचि बढेगी।" वागीके जादूगर-व्याख्यानवाचस्पति
श्रुतसम्पन्नताके कारण वाचस्पतिजी की वाणीमें अनुभूतिकी स्निग्धता, तर्फका पैनापन और आस्थाकी गंभीरता थी। उनके व्यक्तित्वमें अद्भुत आयपण थे-वाणीकी सारगर्भिता, भाव-प्रवणता और भाषाका प्रबल प्रवाह ।
आने श्रोताओंके तन और मन पर हुकूमत करना उन्हें खूब आता था। उनकी वाणीके वेगवान प्रवाहमें बहकर उनके श्रोता कभी करुण रसकी धारा फुटने पर बरबस रो उठते थे, और कमी हर्षकी सतह पर थिरकते थे । वाणीके इसी जादने पंजाब संघ की ओरसे विक्रम सं० १९९२ में उन्हें ' व्याख्यानचाचस्पति' पदसे अभिनन्दित कराया था।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૪
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
समाजसुधारकः___ अपने युगके समाज सुधारकोंमें वाचस्पतिजी सबके अगुआ थे। युवकों और शिथिलाचारियोको चेतावनी देनेवाले उनके तीक्ष्ण वचन-बाण, समाजउत्थान, धर्मपचार एवं संयम रक्षाके हितार्थ बजाया गया उनका तेजस्वी विगुल, अनुशासन और साधू समाचारीके गौरव के सार-संभाल करने वाले उनके नेत्र-युग्म आज एक स्मृतिमात्र बन कर रह गये हैं। पदकी निलोभता:____ गुरुदेव जिस कार्यको हाथमें लेते थे उसके लिये अपनेको अर्पित कर देते थे । साथही आत्माके विरुद्ध दुनियां की लाख खुशामदों के बावजूद, उक्त कामको छोडने में भी नहीं हिचकते थे जिसको वे उपयुक्त न समझते । श्रमण संघके निर्माणमें जो कार्य उन्होंने किया, यही उनकी कर्मशीलता एक प्रमाण है। अमृतसर से अर्थात् हिन्दुस्तान के एक छोरसे चले ।मौसम सख्त, मार्ग कठिन, तथा शरीर अस्वस्थ । सादडी (मारवाड) पहुँचे । अथक प्रयत्नोंसे साध्यसिद्धिमें जुटे । जब तक मनमें उद्देश्य पूर्ति की आशा रही कभी पीछे न हटे । पर जब ढंग खराब देखा, सुधारकी आशा न रही तो जिस लगन और शानसे जुटे थे, उसी लगन और शानसे पीछे हट गये। ___उनके व्यक्तित्व, अनुशासन निष्ठता, संयमकी कड़कता और आगम ज्ञानसे प्रभावित होकर, इन्कार करने पर भी भीनासर साधूसंमेलन के अवसर पर उन्हें प्रधान मंत्री पद दिया गया । किंतु उनकी योग्य देखरेख और यथार्थ पथ प्रदर्शनका लाभ संघ के भाग्यमें बंधा नहीं था। श्रमणसंघकी आन्तरिक स्थिति बिगडने लगो। आचार्य आचार्य के अधिकारों का स्पष्टीकरण न हो सका ध्वनियंत्र के मसला सुलझने की बजाय और अधिक उलझने लगा, मन्त्रीमंडलका असंतोषप्रद रुख व कार्य देखा तो उन्होंने प्रधान मंत्री पदसे फौरन त्यागपत्र दे डाली। गुरुदेवका त्यागपत्र इन कार्योंको शीघ्र हल करनेकी प्रेरणा देता, यदि उसे उपेक्षित करके अन्धकारमें फेंक न दिया जाता।
गुरुदेव भी और मंत्रियों की तरह कागजीकार्यवाहियों के बल पर अपने पदको बनाये रख सकते थे, किंतु ऊपरी लापापोती करना वे आत्महननके तुल्य समझते थे। "संतका जीवन मंगल है वहां मरण भी...."
गुरुदेवका जीवन जितना महान था उतनीही मृत्यु भी । एक वर्षसे उन्हें केन्सर था। सर्जिकल इलाज के लिये विनंती की गई तो बडी संजीदगीसे फर्मायास्था०-२
श्री. स्थानसत्र:०४
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ "भाई ये चंद टके जो संयमके इकठे किये हैं, इस नाशवान् शरीर के लिये नहीं लुटाऊंगा" सचमुच धन्य थे आप जिन्होंने संयमरूपी टकोंकी संभालमें इस बहुमूल्य शरीरका बलिदान कर दिया। ___जंडियाला गुरु ( जिला अमृतसर ) की पावन भूमि गुरुदेव विराजे थे। रोग बढता जाता था, आहार घटता गया / मुंह के जख्म बढते गये। पानी पीना और सांस लेना कठिन हो गया / अन्तिम दिनोंकी वेदना इतनी भयंकर थी कि वर्णन करने कलमका दिल भी दहल उठता है / दर्शन करके हर आदमी का दिल भर आता था। किंतु बाहरे, उनकी अद्भुत सहनशीलता, शांति और मृदु-सौम्यता ! अन्तरात्मा पूर्णतया रोशन थी। उन्होंने अपनी गृत्तियों तथा प्रवृत्तियों को संक्षिप्त कर लिया था। हर समय आत्म समाधिका ही ध्यान रहता था / अन्तरात्माको साक्षीसे चौरासो लाख जीवयोनी और चतुर्विध श्री संघसे खमित-खमायना करके आत्मशुद्धिकी ओर अग्रसर हुए / प्रति संलेखना और संथारे की ओर ध्यान गया / शिष्यों से संथारा कराने को कहा। मौसमकी बडी गरमी और रोगकी भयंकरताको देख कर शिष्य साहस न कर सके / आखिरकार उस नरसिंहने अन्तिम दिन ता. 27 जून 1963 को स्वयं संथारा धारण कर लिया और समाधि पूर्वक अपनी महायात्राको सम्पन्न किया। गुरुदेवके स्मारक:___ गुरुदेवकी मुज्ञ-विज्ञ, सुविनीत शिष्य मंडलीमें कितना त्याग-वैराग्य, कितना आपसी स्नेह-प्रेम, कितनी गुरुभक्ति और आदर है। वास्तवमें सब मुनिराज पूर्ण समर्थ हैं / सुयोग्य हैं / गुरुदेवश्रीके स्मारक स्वरूप हैं। उनकी जीवन्त संस्थाएँ हैं। उनकी अनुपम कृति हैं / उनके दर्शन कर हृदय उल्लसित हो जाता है। श्रद्धा सुमनः गुरुदेयके जीवनका जहां से स्पर्श करें वहांसे एक मृदु तथा मधुर झंकार सी उठती हैं / शब्दों में किस प्रकार संजोयें ? क्या अथाह सागर कभी बांधा गया है ? फिर भी मनकी श्रद्धाको कुछ अकिंचन शब्द सुमनोंमें गूंथनेका प्रयत्न किया हैं। कोटि 2 चंदन: ऐसी विरल विमल विभूति, ज्ञानी-ध्यानी, त्यागी और तपस्वी महान आत्माको मेरे कोठि कोटि वंदन हैं। उनके श्री चरणोंका शरणा जन्म जन्मान्तरों तक प्राप्त हो। -महताबचंद चोरडिया दिल्ली श्री. स्थानांग सूत्र :04