Anekarth Sangraha Satik Part 02

Author(s): Hemchandracharya, Mahendrasuri, Jinendravijay
Publisher: Harshpushpamrut Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002280/1

Page #1

গী খুচ কাচ্চ উ জবাজে কাজ ?
গুলা হল : :
|| জিভ হট ট্রি না হয় ?
তিজ্ঞখ বড় গু. . #ী দ্বারস্থ হয়ে সমুহ:
ডালাই গ্ৰী মইলঃ প্রয়
ভতর লি করলি এত শুরু ।

Page #2

श्रीहर्षपुष्पाव जैन ग्रन्थमाला प्रत्याः -९१
श्री महावीसजनेन्द्राय नमः । पू. आ. श्रीविजसास्तसरियो नमः ।
अनेकार्थ-सङ्ग्रहः कैरवाकरकौमुदीटीकालकृतः (द्वितीयो विभागः)
ज
ग्रन्थकारः कुमारपालनृपप्रतिबोधक-पञ्चाङ्गव्याकरणादिविपुल साहित्य
सर्जक-कलिकालसर्वज्ञपूज्याचार्यदेव श्रीमद्हेमचन्द्रसूरीश्वरः
टीकाकारः कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्राचार्य-पट्टधर-विद्वन्मूर्धन्य
पूज्याचार्यदेव श्रीमन्महेन्द्र सूरीश्वरः
संशोधक : संपादक च तपोमूर्ति-पूज्याचार्यदेव श्रीमक्जियकर्पूरसूरीश्वर-पट्टालङ्कार
____ हालारदेशोद्धारक-कविरत्नपूज्याचार्यदेव श्रीमद्विजयामृतसूरीश्वर विनेय
पन्यास-श्री जिनेन्द्रविजय-मणिकरः।

Page #3

प्रकाशिका :- श्री हर्षपुष्पामृत जैन ग्रन्थमाला
लाखाबावल-शांतिपुरी (हालार) (गुजरात) प्रथमावृति प्रतयः २०००
वीरसम्वत् २५०७
विक्रमसम्वत् २०३७
सन १९८०
प्राप्तिस्थान :
(१) - महेता मगनलाल चत्रभुज
शाकमारकेट सामे निशाल फली जामनगर (२) . सरस्वती पुस्तक भंडार
'हाथीखाना रतनपोल अमदावाद (३) सोमचंद डी. साह,
जीवननिवास सामे पालीताणा (४) सेवन्तीलाल वी. जैन
२० महाजन गली मुंबइ-२
१९ फार्म प्रमाणग्रन्थस्य कीरचंद जगजीवन शेठ प्रिन्टलेन्ड-वढवाण शहेर
अन्यत्परिपूर्णग्रन्थस्य रामानन्द प्रिटिंग प्रेस
अमदावाद

Page #4

પ્રકાશકના બે બેલ અમારી શ્રી હર્ષપુષ્યામૃત જૈન ગ્રંથમાલા તરફથી શ્રુતજ્ઞાનની ભક્તિ રૂપે જે સાહિત્ય પ્રકાશન થઈ રહેલ છે તેમાં આ શ્રી અનેકાર્થ સંગ્રહ સટીક ભાગ ૨ જે પ્રગટ કરીને અમે આનંદિત બનીએ છીએ,
આ ગ્રન્થને પહેલે ભાગ સં. ૨૦૨૮માં પ્રગટ થયા હતા અને ત્યાર પછી છપાવવાની અનેક મુશ્કેલીઓને કારણે આ બીજો ભાગ અત્યારે પ્રગટ થાય છે.
પૂજ્યપાદ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસુરીશ્વરજી મહારાજા જૈન શાસનના મહાન પ્રભાવક પુરુષ હતા. તેમણે જૈન ધર્મની મહાન પ્રભાવના કરવા આદિ સાથે સાહિત્ય પણ વિપુલ પ્રમાણમાં રચ્યું છે,
શ્રી અનેકાર્થ સંગ્રહ એ પણ તેઓશ્રીને રચેલ સાહિત્યમાં મહાન કૃતિ છે. આ મહાન ગ્રંથ ઉપર તેઓશ્રીજીના જ વિદ્વાન પટ્ટધર રત્ન પૂજ્ય શ્રી મહેન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજે કેરવાકર કૌમુદી નામની ટીકા રચી છે. જે આ ગ્રન્થમાં પ્રગટ થાય છે.
આ મૂળ ગ્રન્થ પૂર્વે પ્રગટ થયેલ પણ ટીકા પ્રગટ થયેલ નહિ. આ મહા મૂલ્યવાન ગ્રન્થ ટીકા સહિત પ્રગટ થાય તે બહુ ઉપયોગી થાય તે માટે સ્વ. હાલારદેશદ્વારક પૂજ્ય આચાર્ય દેવ શ્રી વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા સ્વ. પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી પાર્વવિજ્યજી મહારાજે સં. ૨૦૦૭ માં હસ્તપ્રત ઉપરથી લખાવેલ. પરંતુ અન્યોન્ય સંગને કારણે પ્રગટ થઈ શકેલ નહિ. સ્વર્ગસ્થ બંને પૂ એ આ ગ્રંથ સંશાધન કરીને પ્રગટ થાય તે માટે પૂજ્ય પંન્યાસશ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવર (તે વખતે મુનિશ્રી)ને માર્ગદર્શન અને પ્રેરણા આપી ગયેલા.
પૂજ્ય પન્યાસશ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી ગણિવરે સં. ૨૦૨૩ જામનગર પ્લેટ ચાતુર્માસ દરમ્યાન આ ગ્રન્થનું સંશોધન શરૂ કર્યું અને જામનગર પ્લોટ આદિના. પ્રાથમિક સહકારથી મુદ્રણ ચાલુ થયેલ પરંતુ પ્રેસની અગવડતા આદિને કારણે પહેલો ભાગ સં. ૨૦૨૮ માં પ્રગટ થયેલે અને આ બીજો ભાગ પણ પ્રેસની અગવડતાને કારણે સં. ૨૦૦૭માં પ્રગટ થાય છે.

Page #5

વઢવાણ, પીંડવાડા, બાવર અને અમદાવાદ એમ અનેક જગ્યાએ આ કાર્ય માટે મેટર અને કાગળ ફેરવવા પડ્યા છે અને છેવટે આ ગ્રન્થ પ્રગટ થતાં એક મહાન કાર્ય આ ગ્રંથમાલા દ્વારા પૂર્ણ થાય છે.
આ ગ્રન્યના સંશોધન તથા સંપાદનમાં પૂજ્ય પન્યા શ્રી જિનેન્દ્ર શિવજયજી મંણિવર સર્વ પૂજ્ય ગુરુદેવ આચાર્ય દેવશી વિજય અમૃgસુરીશ્વરજી મહારાજની કૃપાથી તેઓશ્રીની ભાવના મુજબ ખૂબ ખંત રાખીને સમયને ભોગ આપી સંશોધન કર્યું છે. - ઉપરાંત પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજે આ અનેકાર્થ સંગ્રહ મૂળનું ભાષાંતર પણ મહાપરિશ્રમ લઈને તૈયાર કર્યું છે અને તે ભાવિમાં પ્રગટે કરવાની અમારી અભિલાષા છે.
આ ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવાદિ પૂજ્ય મુનિરાજોને. સદુપદેશથી જુદા જુદા સંઘે તથા ભાવિએ ઉદારતાથી રકમ આપીને તથા ગ્રાહક બનીને જે સહકાર આપે છે તે માટે પૂજ્ય પ્રેરક મુનિરાજે તથા તાએને ખૂબ આભાર માનીએ છીએ. તેમની નામાવલી આ ગ્રંથમાં અન્યત્ર આપેલી છે. સહકાર મળવાથી આ ગ્રન્થની ૧લા ભાગની નકલે ભંડારો તથા પૂ. સાધુ સાધ્વીજી મહારાજને સારા પ્રમાણમાં ભેટ મોકલી હતી. તે જ રીતે બીજ ભાગની નકલે પણ મળેલ સહકાર મુજબ પૂ. સાધુ સાધ્વીજી મહારાજે તથા જ્ઞાન ભંડારને ભેટ મોકલી આપવાનું રાખ્યું છે.
આ ગ્રન્થના મુદ્રણ માટે શ્રી કીરચંદભાઈ જગજીવનભાઈ શેઠે પ્રિન્ટલેન્ડ મુદ્રણાલય) તથા જ્ઞાનોદય પ્રેસ (પીંડવાડા) તથા રામાનંદ પ્રેસ (અમદાવાદ)ના માલિકોએ જે મુદ્રણ કરી આપ્યું છે તે માટે તથા અમદાવાદ વાળા ભાઈ બાબુલાલ હલચદે થોડા ફર્મા ખંતથી છપાવી આપેલ તથા છેલ્લે સરસવતી પુસ્તક ભંડાર અમદાવાદવાળા ભાઈશ્રી અશ્વિનભાઈએ ખંત રાખીને આ કાર્ય પૂર્ણ કરવમાં સહકાર આપે છે તે માટે તેઓને આભાર માનીએ છીએ.
આવા અદ્રગટ સાહિત્યને પ્રગટ કરવાની તક અમારી ગ્રન્થમાલાને પ્રાપ્ત થઈ તે માટે આનંદ વ્યક્ત કરીએ છીએ.
મહેતા મગનલાલ ચત્રભુજ

Page #6

પ્રસ્તાવના
જ્ઞાનની ઉપાસના :
માનવ જીવન પામ્યા પછી આત્માનું લક્ષ ધર્મની ઉત્તમ આરાધના કરી જન્મ મરણથી મુક્તિ મેળવવાનું હોવું જોઈએ. એ લક્ષવાળા આત્માઓ જ ધર્મનું જ્ઞાન મેળવવાની તમન્ના જાગે અને તે જ્ઞાન મેળવીને ધર્મના આદર્શોને જીવનમાં અપનાવવા ઉદ્યમશીલ બને.
શ્રુતજ્ઞાને પાસના માટે ધર્મ ગ્રન્થોને અભ્યાસ ગુરુની આજ્ઞા મુજબ કરવો જોઈએ. શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ શ્રી ગૌતમસ્વામી આદિ ગણધરની ત્રિપદી આપી અને તેમણે તે ત્રિપદી પામી દ્વાદશાંગીની રચના કરી. તેમા ૧૧ અંગ પ્રાકૃત અર્ધમાગધ ભાષામાં રચાયા અને ચૌદપૂર્વ સ્વરૂપ બારમું અંગ સંસ્કૃતમાં રચાયું.
આ આગમો ઉપર નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, ટીકાઓની રચનાઓ થઈ અને એ રીતે આગમ પંચાંગીની ઉપાસના શિવસુખના અથી મુનિમહારાજે કરે છે.
અધ્યાત્મ શાસ્ત્રો પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત ભાષામાં ગુંથાએલા છે. તે સમજવા આદિ માટે હિતાવી આત્માએ તે ભાષાઓનું અધ્યયન કરે છે, એથી ભાષાનું અધ્યયન પણ તેમને માટે અધ્યાત્મ સ્વરૂપે પરિણમે છે. આત્મહિતની ભાવના વિનાનું માત્ર ભાષાનું જ્ઞાન તે અધ્યાત્મ ન ગણાય. ભાષાના જ્ઞાન દ્વારા તત્વના રહસ્ય પામીને પૂર્વના મહાપુરુષોએ વિવિધ કક્ષાના જીવોને ઉપયોગી નવનવાં ધર્મશાસ્ત્રો રયાં છે.
સંસ્કૃત ભાષા બીજી ભાષાઓની માતા ગણાય છે. એ ભાષા સુદઢ, અલ્પશબ્દ અને મહાઅર્થની દ્યોતક છે. સંસ્કૃત ભાષામાં આર્ય ધર્મોના મેટા ભાગના શાસ્ત્રો લખાએલાં છે. આમ ધર્મશાસ્ત્રોને આધારને કારણે સંસ્કૃત ભાષા ભારતમાં ધર્મભાષા પ્રાયઃ ગણાય છે. સંસ્કૃત ભાષામાં પૂજ્ય હેમચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મ.નું ભવ્ય પ્રદાન :
જૈન મુનિઓ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત ભાષામાં લબ્ધલક્ષ્ય હોય છે. અને તેમનું જીવન તે દ્વારા ધર્મશાસ્ત્રના રહસ્યોની પ્રાપ્તિ, તેની આરાધના અને અધ્યાત્મ પ્રાપ્તિ કરે છે.

Page #7

૬
કલિકાલ સર્વજ્ઞ પૂજ્ય આચાર્ય દેવ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા વિક્રમના બારમાં સૈકામાં થયેલ મહાન પ્રભાવક પુરુષ હતા. તેઓ જૈનધર્મના શાસ્ત્રા, વ્યાકરણ, સાહિત્ય, ન્યાય આદિ શાસ્ત્રાના પ્રકાંડ વિદ્વાન હતા. તેમની પ્રતિભાથો ગુર્જરેશ્વર શ્રી સિદ્ધરાજ જયસિંહે વ્યાકરણ બનાવવાની તેમને વિનંતિ કરી અને પૂજ્ય આચાય દેવશ્રીએ શ્રી સિદ્ધહેમ મહાવ્યાકરણની રચના કરી તે અને વ્યાકરણ કાવ્ય, કાષ, લિંગાનું શાસન, છન્દાનુશાસન વિ. વ્યાકરણના અંગા વડે સંસ્કૃત સાહિત્યને સર્વાંગ સુંદર બનાવ્યું,
પૂજ્ય હેમચંદ્રસુરીશ્વરજી મહારાજના જન્મ વિ. સં. ૧૧૪૫ કારતક સુદ ૧૫, આચાય પદ વિ. સં. ૧૧૬૬ વૈશાખ સુદ-૩ અને સ્વર્ગારાહણુ વિ. સં. ૧૨૨૯માં થયેલ.
શ્રી સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન વિ. સં. ૧૧૯૩માં શરૂ કરેલ અને ત્યારબાદ કાવ્ય કાષા વિગેરે રચેલા છે. સિદ્ધહેમમાં સંસ્કૃત પ્રાકૃત બંને વ્યાકરણ રચ્યાં છે.
મહારાજા સિદ્ધરાજને તે બહુમાન્ય હતા અને મહારાજ કુમારપાલના પ્રતિબાધન કરનારા તેઓ ગુરુ હતા. સિદ્ધરાજ જયસિંહના જન્મ ૧૧૪૩ અને મૃત્યુ ૧૧૯૯માં થયેલ. કુમારપાલ મહારાજાનેા જન્મ ૧૧૪૯ અને મૃત્યુ ૧૨૨૯માં થયેલ.
વિપુલ સાહિત્ય સર્જન
તેઓશ્રીએ સંસ્કૃત ભાષામાં વિપુલ શ્રેષ્ઠ સાહિત્ય સર્જ્યો છે. તેમની આ કૃતિઓનેા અનુભવ કરનારા તેમને માનવા પ્રેરાય છે.
રચીને એક ભવ્ય યુગ
વી અંશથી પ્રભાવિત
તેમષ્ણે રચેલ ગ્રન્થામાં નીચે મુજબ ગ્રન્થા પ્રસિદ્ધિમાં છે :
(૧) યાગશાસ્ત્ર સટીક (શ્લાક ૧૨૫૭૦) (૨) ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર (૩૨૦૦૦) (૩) પરિશિષ્ટ ૫ (૩૫૦૦) (૪) દ્રાશ્રય કાવ્ય સંસ્કૃત (૨૮૨૮) (૫) દ્વચાશ્રય કાવ્ય પ્રાકૃત (૧૫૦૦) (૬) અભિધાન ચિતામણિ શબ્દાષ સટીક (૧૦૦૦૦) (૭) ૐષ નામમાલા (૨૭૪) (૮) અનેકાસંગ્રહ (૧૮૨૮) (૯) દેશી નામમાલા (મૂ. ૭૮૩ ટીકા ૩૫૦૦)(૧૦)પ્રમાણુમીમાંસા સટીક અપૂર્ણ (૨૫૦૦) (૧૧) સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન લઘુવૃત્તિ (૬૦૦૦) (૧૨) સિદ્ધહેમ॰ બૃહ્રવૃત્તિ (૧૮૦૦૦)(૧૩) સિદ્ધહેમ ન્યાસ પ્રાકૃતવ્યાકરણાદિ વિવરણ સાથે (૮૪૦૦૦) (૧૪) પ્રાકૃત વ્યાકરણ છંદવૃત્તિ (૨૨૦૦ (૧૫) ઉડ્ડાદિ વિવરણુ સહિત (૩૨૫૦)

Page #8

(૧૬) વીતરાગ તેત્ર (૧૮૮) (૧૭) લિંગાનુશાસન સટીક (૩૬૮૪) (૧૮) હેમ ધાતુપારાયણ વિવરણ (ધાતુપાઠ) (પ૬૦૦) (૧૯) છઘેનુશાસન છન્દ્રચૂડામણિ વૃત્તિ સાથે (૩૦૦૦) (૨૦) નિઘંટુમેષ (૩૬) (ર૧) અન્યગ વ્યવરછેદ દ્વાચિંશિકા (૩૨) (૨૨) અગ વ્યવરછેદ કાત્રિશિકા (૩૩) (૨૩) કાવ્યાનુશાસન અલંકાર ચૂડામણિ લઘુવૃત્તિ-વિવેક બહદવૃત્તિ (૬૦૦૦) (૨૪) મહાદેવ સ્તોત્ર (૪૪)
પૂજ્ય આચાર્ય દેવશ્રીની રચનાઓ ગણાય છે તેમ છતાં સંદિગ્ધ છે તેવી કૃતિઓ છે. હીરાલાલ કાપડીઆએ નીચે મુજબ જણાવી છે.
(1) અહંનામ સમુરચય (૨) અહંનીતિ (૩) ચંદ્રલેખા વિજ્યપ્રકરણ (૪) દ્વિજવદન ચપેટા (વેદાંકુશ) (૫) નાભેયનેમિ દ્વિસંધાન કાવ્ય (૬) ન્યાય બલોબલ સૂત્ર (૭) તેની બહદવૃત્તિ (૮) બાલભાષા વ્યાકરણ વૃત્તિ.
પૂજ્ય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના લખેલા ગ્રન્થોના ઉલ્લેખ મળે છે પણ તે ગ્રન્થો મળતા નથી તેની યાદી પણ છે. હીરાલાલ કાપડીઆએ નીચે મુજબ જણાવી છેઃ
(૧) અનેકાર્થ શેષ (૨) દ્વાન્નિશઃ કાત્રિશિકા (૩) નિઘંટુ (૪) પ્રમાણમીમાંસા બાકી ભાગ (૫) પ્રમાણ મીમાંસાની બાકી બૃહદ્રવૃત્તિ. (૬) અષ્ટમ અધ્યાય લઘુતિ (૭) સિદ્ધહેમ બન્યાસ બાકી ભાગ (૮) વાદાનુશાસન (૮) શેષ સંગ્રહ નામમાલા (૧૦) શેષસંગ્રહ નામમાલા સારોદ્વાર (૧૧) સપ્તસંધાન મહાકાવ્ય,
પ્રભાવક ચરિત્રમાં પણ ઘણી કૃતિઓ મળતી નથી તેમ જણાવેલ છે. પ્રબંધ ચિંતામણિમાં તેમણે ત્રણ કરોડ લેક રયાનું જણાવ્યું છે. ખંભાત, જેસલમેર, પાટણના તાલપત્રના ભંડારોમાંથી પ્રભાવક ચરિત્રમાં બતાવેલી કૃતિઓ સિવાયની નવીકૃતિઓ ઉપલબ્ધ થઈ નથી. શ્રી કુમારપાળ મહારાજાએ અલભ્ય તાલપત્ર મેળવીને તેઓની કૃતિઓ લખાવેલ છે તે તાલપત્રીય પ્રતે પણ ઉપલબ્ધ થતી નથી.
તેઓશ્રીએ આવું મહાન સાહિત્ય સર્જન કરીને કલિકાલસર્વજ્ઞ બિરુદને યથાર્થ બનાવ્યું છે. તેઓશ્રીને આ ભવ્ય સર્જન માટે કટિકિટિ નમસ્કાર હો. અનેકાર્થ સંગ્રહ :
તેમણે કંડારેલા આ સાહિત્ય સંગમમાં નીચે મુજબ છ શબ્દષેિ ઉપલબ્ધ છે.
(૧) અભિધાન ચિંતામણિ સટીક (૨) શેષ નામમાલા (૩) અનેકાર્થ સંગ્રહ () દેશી નામમાલા (૫) નિઘંટુ શેષ (૬) લિંગાનુશાસન.

Page #9

આ બધા શબ્દ કે પ્રકટ થઈ ચૂક્યા છે.
એનેકાર્થ સંગ્રહ સને ૧૮૮૮માં જર્મને ડે. પ્રો. થિયેડોર જાચારીએ સંપાદન કરી પ્રગટ કરેલ પરંતુ તે પુસ્તક પ્રાયઃ એપૂર્ણ અને ઘણી જગ્યાએ અપૂર્ણ અને અશુદ્ધ પાઠવાળું છે.
સને ૧૮૯૬માં શ્રી નિર્ણયસાગર પ્રેસ-મુંબઈ તરફથી પંડિતવર્યશ્રી શિવદત્તા અને પં. કાશીનાથ પાંડુરંગ પરબ દ્વારા સંપાદન કરાવીને પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે.
વિ. સં. ૧૯૮૫ સને ૧૯૨૯માં ચોખા સંસ્કૃત સિરીઝ (બનારસ) તરફથી પં. શ્રી જનાર્દન તારાદત્તિ અને પં. શ્રી ધનાનંદ પાંડેય દ્વારા સંપાદન કરાવીને પ્રગટ થયેલ છે. તેમણે રસથી સંશોધન કર્યું છે. પરંતુ પૂર્ણ પ્રત ન મળવાથી તેમજ જર્મનનું સંપાદિત પુસ્તક તેમને મળ્યું પણ તે અશુદ્ધ હોવાથી કાર્યોમાં ઘણી પ્રતિકૂળતા રહી અને બીજા કેશ મેળવી તેના પાઠો મેળવીને સંપાદન કર્યું છે. જેથી અસલ અનેકાર્થ સંગ્રહ અને ટીકાથી સમર્થન પામતા કે કરતાં તેમાં ઘણા લેકે ફેરફારવાળા છે. નમુના માટે તેવા કેટલાક લેકે આ ગ્રન્થની ટીપ્પણીમાં બતાવ્યા છે.
તેમની પાસે પ્રકાશિત નિર્ણય સાગરનું પ્રકાશન ઉપલબ્ધ થયું નથી. આમ ઘણી મહેનત છતાં કામમાં ખામી રહી ગઈ છે. આ બંને વિદ્વાનોએ વિશ્વપ્રકાશ, મેદિની, ત્રિકાંડશેષ), શાશ્વત, મંખ, વૈજયતી, હારાવલી વિગેરે શબ્દ છેષનું સંપાદન કરેલું છે.
આ પ્રકાશમાં અનેકાર્થ મૂલમાત્ર છપાયેલ છે. જર્મન પુસ્તકમાં ક્યાંક ટીપ્પણીઓ છે. બાકી કેઈએ અનેકાર્થ સંગ્રહની ટીકા છપાવી નથી.
અનેકાર્થ સંગ્રહની આ કરવાકર કૌમુદી ટીકા પ્રગટ થાય છે તેની નકલ પાટણ, ખંભાત, અમદાવાદ અને અમારા હસ્તલિખિત ગ્રન્થોના સંગ્રહની પ્રતોમાંથી કરાવેલ છે તેનું સંશોધન કરતી વખતે મૂળ તેમજ ટીકાના પાઠેની ખૂબ કાળજી રાખવામાં આવી છે.
મૂળ લેકે ટીકા દ્વારા સમર્થન પામ્યા તે રીતે રાખ્યા છે જેથી પૂર્વની કાઈ પણ પ્રત કે પુસ્તક કરતાં આ અનેકાર્થ સંગ્રહના કે વધુ સ્પષ્ટ અને પ્રમાણભૂત છે. ટીકાના સમર્થિત પાઠ સિવાયના પાઠ મુદ્રિત મૂલ આદિમાંથી પ્રાપ્ત થયા તે ટીપણીમો આપ્યા છે. ખંભાતના શ્રી જ્ઞાનવિમલ સૂર જેને

Page #10

જ્ઞાન ભંડારની મૂળ પ્રત ઉપરથી મૂળ ક્ષેકની પ્રસકેપી પણ અમારી પાસે છે જે ઉપગમાં લીધી છે.
આ હૈમી અનેકાર્થ સંગ્રહ બીજા કે કરતાં વિશિષ્ટ છે. જેમાં શબ્દ વધુ છે અને અત્યારે અનુપલબ્ધ એવા કેષોને પણ તેમાં આધાર લીધા છે તેમ ટીકામાં આપેલા પ્રમાણેથી જાણી શકાય છે.
આ ગ્રન્થની રચના ત્રણ ક્રમથી છે: (૧) એક સ્વર આદિ ક્રમથી કાંડ છે. (૨) દરેક કાંડમાં કાન્ત આદિ ક્રમથી શબ્દ ક્રમ છે (૩) એ કાન્ત આદિ શબ્દ કમમાં અકાર આદિના ક્રમથી શબ્દ આપેલ છે તેથી આ કેષમાંથી શબ્દ (૧) કાંડ (૨) અંત (૩) આદિ-એમ ત્રણ મથી જોવામાં આવે તે તરત શબ્દ પ્રાપ્ત થશે. ગ્રન્થની અંતે શબ્દમ આપેલ છે તેમાં એજ કુમથી શબ્દને અનુક્રમ આપેલ છે. કેરવાકરકૌમુદી ટીકા : આ ગ્રન્થકાર પૂજ્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટધર પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી મહેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ આ અનેકાર્થ સંગ્રહની ટીકા રચી છે. જેનું નામ કૈરવાકરકૌમુદી આપેલ છે. ગુરુભક્તિથી તેમણે આ ટીકા ગ્રન્થર્તા પિતાના ગુરુદેવ પૂજ્યશ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાને નામે સ્થાપી છે.
ટીકા ૧૪૦૦૦ લેક પ્રમાણ વિસ્તૃત છે. ટીકાની રચના જોતાં ટીકાકાર મહર્ષિ સમર્થ વિદ્વાન છે. ટીકાની રચના માટે તેમણે ર-૩ શ્લોકમાં તે કાલના કોષોની યાદી પણ જણાવી છે જેમાં વિશ્વપ્રકાશ, શાશ્વત, રસ, અમરસિંહ, મંખ, હુન્ન, વ્યાડિ, ધનપાલ, ભાગુરિ, વાચસ્પતિ, યાદવ, ધન્વન્તરિ આદિ કેવો જોયા છે તેમજ બીજા સેંકડો ગ્રન્થ ધરા ટીકામાં દષ્ટાંતે મૂકીને ટીકાને સુદઢ બનાવી છે. આ બ્રહદ્દટીકા સિવાય અનેકાર્થ સંગ્રહની અવરિ પણ છે જેની પ્રાચીન પડિમાત્રાની પંચપાટી પ્રતિ અમારી પાસે છે. ટકાના વિશિષ્ટતાઃ
ટીકામાં શબ્દના લિંગની વ્યવસ્થા માટે પ્રત્યય વડે જાણી લેવા જણાવ્યું છે અને વિશેષ હોય ત્યાં ખુલાસા કરેલ છે. વળી દરેક શબ્દ માટે તેમણે ચાર ચાર વાતની અપેક્ષા જણાવી છે: (૧) શબ્દની વ્યુત્પત્તિ (૨) લિંગ નિર્ણય (૩) વિષમ અર્થનું પ્રકટીકરણ (૪) તે તે શબ્દના ઉપયોગના વાક્ય પ્રયોગ–દષ્ટાંત. મૂળ લેકમાં શબ્દના અન્ય અર્થે જ્યાં કહ્યા નથી ત્યાં – શબ્દ વડે એન્ય

Page #11

કેષકારે આદિના આધારે નવા નવા અર્થે જણાવ્યા છે. તેમજ અનેકાર્થ સંગ્રહ કરતાં બીજા ગ્રન્થામાં કંઈ લિંગ બુત્પિત્તિ આદિ ફેરફાર હોય અગર તેવા દષ્ટ હોય તે તે પણ તે તે ગ્રન્થ કે ગ્રન્થકારોના ઉલ્લેખ સાથે જણાવ્યું છે. આવા ઉલ્લેખો – નીચે મુજબ ગ્રન્થ કે ગ્રન્થકાર આદિના છે :- પંખ, ગૌડ વિજયન્તી, વ્યાડિ, અજય, શાશ્વત, કાત્ય, વાત્સ્યાયન, શ્રુતિ, વાચસ્પતિ, મય, કૌટિલ્ય, મનુ, અમરકેષ, ભરત, વલ્લભી ટીકા વિગેરે.
ટીકામા નિર્દેશ કરાએલા કોષોમાં ધનવંતરિ, વ્યાડિ, અને ધનપાલ કે નષ્ટ થયા છે તેમ તેમસમીક્ષામાં જણાવ્યું છે જ્યારે ચૌખમ્બા પ્રકાશનમાં વ્યાડિના કેષિની શોધ કરીએ છીએ તેમ જણાવ્યું છે. સંશાધન સંપાદન :
આ ગ્રન્થનું લખાણ પૂજ્ય પરમ ઉપકારી ગુરુદેવ આચાર્યદેવ શ્રી વિજય અમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી પાર્શ્વવિજ્યજી મહારાજે રાજસ્થાનમાં ૧૯૯૬માં પ્રાય: શરૂ કરાવેલ અને સં. ૨૦૦૩માં પુરૂં થએલ. પૂ. ગુરુદેવ આદિ આ ગ્રંથ પ્રગટ થાય તે માટે પ્રેરણા કરતા અને સં. ૨૦૦૯માં જામનગર પ્લેટ શાંતિભવનમાં ચાતુમસ તેઓશ્રીએ કરેલ તે વખતે શ્રેષ્ટિવેર્યશ્રી પ્રેમચંદ વ્રજપાલભાઈ સાથે આ ગ્રન્થ પ્રગટ કરવા વાતચીત થએલ–તે વખતે હું સામે શ્રી હાલારી વિશા ઓસવાળ જૈન બોર્ડિગમાં ભણતો અને પૂજ્યશ્રી પાસે આવતે તેમણે આ ગ્રન્થની મહત્તા સમજાવી હતી, પરંતુ તે વખતે પ્રકાશિત થઈ શકયું નહિ, પરંતુ ૨૦૨૪માં અમે જામનગર પ્લેટમાં ચાતુર્માસ કર્યું ત્યારે શ્રી હાલારી વિશા ઓસવાળ તપગચ્છ ઉપાશ્રય અને ધર્મ સ્થાનક ટ્રસ્ટના પ્રાથમિક સહકારથી મુદ્રણ કરાવવાનું ચાલુ થયું. દેઢેક વર્ષમાં આખા ગ્રન્થનું સંશોધન કરીને તૈયાર કર્યો. સં. ૨૦૨૮માં બે કાંડ સુધીને પહેલે ભાગ પ્રગટ થયો અને આ ૨૦૩૭માં બીજો ભાગ પ્રગટ થાય છે.
ગ્રન્થના મૂળ શ્લોકાને પાઠાંતરો ટીપ્પણીમાં અને ટીકાના પાઠાંતરે ત્યાં જ ટીકામાં આપ્યા છે. ટીકામાં નિર્દેશ કરેલ સિદ્ધહેમ તથા ઉણદિના સૂત્રોના અંક મેળવીને તે સૂત્રની જોડે કૌસમાં આપ્યા છે. મૂળ લેકના પાઠો પુનઃ ટીકામાં પણ આપ્યા છે તેથી ટીકા વાંચનારને કયા શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આદિ ચાલે છે વિ. ખ્યાલ તરત આવે.
ટીકાકાર મહર્ષિએ ટીકામાં આપેલ દષ્ટાંતના મૂળ ગ્રન્થ શોધીને ત્યાં તે તે ગ્રન્થને નામ નિર્દેશ કરવાની ભાવના હતી અને પ્રયત્ન પણ કર્યો પરંતુ

Page #12

ટીકાકાર મહર્ષિના વિશાળ અગાધ જ્ઞાનની દષ્ટિએ મેળવેલા બધા દષ્ટાંતના મૂળ ગ્રન્થ સેંકડો ગ્રન્થો જોતાં પણ મળવા કઠીન હતા જેથી એ કાર્ય મુલત્વી રાખ્યું. થડી નેધ કરી છે પણ તે પણ વચ્ચે વચ્ચે અપૂર્ણ હોવાથી આ પ્રકાશનમાં મૂકી નથી.
પ્રથમ જ પ્રકાશન પામતા આ સટીક ગ્રન્થમાં ઘણી ક્ષતિઓ રહી ગઈ છે તે વિબુધજન ક્ષન્તવ્ય ગણુને આ કાર્યને વધાવી લેશે એવી આશા છે. અને ભવિષ્યમાં વધુ સંશોધન અધ્યયનમાં ઉપયોગી થાય તે રીતે આ દિશામાં આગળ. વધશે એવી અભિલાષા છે. - અનેકાર્થ સંગ્રહ મૂળનું ભાષાંતર મુંબઈમાં સં. ૨૦૩૦-૩૧માં કર્યું છે. અને તે પણ મુદ્રણ થાય તે માટે ભૂમિકા રચાઈ છે. જેથી મૂળ લોકો કંઠસ્થ. કરનાર માટે તથા સરળતાથી તેને ઉપયોગ થાય તે માટે આદરણીય બનશે.
આ ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં મારા પરમ ઉપકારી ગુરુદેવ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી પાર્શ્વવિજયજી મહારાજને સૌ પ્રથમ ઉપકાર છે અને આ પ્રકાશન પ્રથમ પ્રકાશિત થાય છે તે. તેઓશ્રીને જ આભારી છે.
આ ગ્રન્થના મહાન કાર્ય માટે જે જે પૂજ્ય આચાર્ય દેવાદિ મુનિરાજેએ પ્રેરણા આપી છે તથા જે જે સંઘે એ જ્ઞાનખાતાથી તથા ભાવિકેએ ભક્તિથી. રકમ આપી છે તે સર્વની લાગણી અનુમોદન કરું છું.
ગ્રન્થના ૧૭ ફરમા કીરચંદભાઈ શેઠવઢવાણ શહેરવાળાએ, એક ફાર્મશાને દયા પ્રેસ પીંડવાડા અને બાકીના ફાર્મ રામાનંદ પ્રેસ અમદાવાદમાં શ્રી બાબુલાલ. હાલચંદભાઈ તથા શ્રી સરસ્વતી પુસ્તક ભંડારવાળા શ્રી અશ્વિનભાઈની ખાસ કાળજીથી છપાયા છે. તેમણે આ કાર્યમાં રાખેલ કાળજી માટે નોંધ લઉં છું. ગ્રંથકાર ટીકાકાર :
ગ્રન્થકાર પૂજ્ય કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ આ ગ્રન્થ દ્વારા સંસ્કૃત ભાષાને સમૃદ્ધ બનાવી છે. તેઓશ્રીજીના જીવન અંગે પ્રભાવક ચરિત્ર, પ્રબંધ ચિંતામણિ, કુમારપાળ ચરિત્ર વિગેરે ગ્રન્થમાં સારી સામગ્રી છે તેમજ ડે. બુલ્લર નિબંધ, શ્રી પીટર્સન રિપેર્ટ, હેમસમીક્ષા, શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય વિગેરે પુસ્તકે પણ પ્રગટ થયેલા છે. મેં પૂજ્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાનું જીવન ચરિત્ર ચિત્રમય બનાવવા આટસ્ટ પાસે ચિત્ર આલેખાવ્યા છે પરંતુ

Page #13

કરે
પૂર્ણ રૌયાર નથી તેમ અહીં મુકતાં દળ વધી જાય તેથી મુકેલ નથી પરંતુ ભવિષ્યમાં સ્વતંત્ર પ્રકાશન પ્રગટ કરાય તેવી ધારણા છે.
ટીકાકાર મહર્ષિશ્રી મહેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પૂજ્ય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના છઠ્ઠા શિષ્યરત્ન છે. ગ્રન્થકારના મુખ્ય શિષ્યમાં પૂ. શ્રી રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ., પૂ. શ્રી ગુણચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પૂ. શ્રી. યશશ્ચંદ્રસુરીશ્વરજી મ, પૂ. શ્રી બાલચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પૂ. શ્રી ઉદયચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પૂજ્યશ્રી મહેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ મુખ્ય છે. કુમારવિહારની પ્રશસ્તિમાં વર્ધભાન ગણિ નામના સાતમાં મુખ્ય શિષ્ય પણ જણાવાયા છે.
ગ્રન્થકાર શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા જગપ્રસિદ્ધ મહાન પુરુષ હતા તે સાથે ટીકાકાર પૂજ્ય શ્રી મહેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ પણ મહાન વિદ્વાન, પરમ ગુરુભક્ત અને સમર્થ આચાર્યપ્રવર હતા. આ મહાન સર્જન દ્વારા તેઓશ્રીએ વિશ્વ ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે તેઓશ્રીને કટિકટિ નમસ્કાર કરી ધન્ય બનું છું.
આજે આઠ વર્ષ બાદ તેઓશ્રીને આ અમૂલ્ય ગ્રન્થરત્નનું સંશોધન તથા સંપાદન કરવાને મને અવસર પ્રાપ્ત થયો તે માટે ધન્યતા અનુભવું છુ.
શ્રી હા. વી. એ. તપગરણ જૈન ઉપાશ્રય, ૪૫ દિગ્વિજય પ્લેટ જામનગર વિ.સં. ૨૦૩૭ કારતક સુદ-૧૫ શનિવાર તા. ૨૨-૧૧-૮૦
પરમપકારી ગુરુદેવ આચાર્યદેવ શ્રીમદવિજયેઅમતસૂરીશ્વર
ચરણ કિંકર પં. જિનેન્દ્ર વિજય ગણી

Page #14

અનેકાર્થસંગ્રહ સુરીક ભૂા. ૧ તથા ૨ માં અત્યાર સુધી
• મળેલ સાક્ષરની શાયરી
ત
તા
ગામ
સાવરકુંડલા
જામનગર.
બેડા.
જામનગર
મુંબઈ
રકમ ૫૦૧ શેઠ ધર્મદાસ શાંતિદાસની પેઢી પૂ. શ્રી જિનેન્દ્ર
વિજયજી ગુણિવરના ઉદેશથી . . . ૪૦૦૧ શ્રી હાલારીવશા ઓસવાળ તપગચ્છ ઉપાશ્રય અને
ધર્મસ્થાનક ટ્રસ્ટ પૂ. પં શ્રી જિનેન વિજયજી
ગણિવરના ઉપદેશથી. ૩૭૫૦ શ્રી શ્રુતજ્ઞાન અમીધારા જ્ઞાનમંદિર પૂ.પં. શ્રી માણેક
વિજયજી ગણિવરના સદુપદેશથી ૨૨૫૦ શ્રી વિશા શ્રીમાળી તપગચ્છ જૈન સંધ જ્ઞાન ખાતેથી
પૂ. પં. શ્રી જિનેન્દ્રવિજ્યજી ગણિવરના ઉપદેશથી શેઠ મોતીશા લાલબાગ જૈન ચેરીટીઝ જ્ઞાનખાતેથી પૂ. આ.શ્રી વિજયજિતમયાંકસુરીશ્વરજી મહારાજના સદુપદેશથી શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી .મૂ.જૈનસંઘ વેલાણી એસ્ટેટ મલાડ પૂ. પં. શ્રી જિનેન્દ્ર વિજયજી ગણિવરના
સદુપદેશથી.. ૧૫૦૦ શ્રી વે. મૂ. જૈન સંઘ (પ્રહલાદ પ્લેટ) પૂ. પં. શ્રી
જિનેન્દ્ર વિજયજી ગણિવરના સદુપદેશથી ૧૦૦૦ શ્રી. છે. મૂ જૈન સંઘ પૂપં. શ્રી જિનેન્દ્રવિજયજી
ગણિવરના સદુપદેશથી ૫૦૧ શ્રી શાંતિભવન જૈન ઉપાશ્રય પૂ. પં. શ્રી રાજેન્દ્ર
વિજયજી ગણિવરના સદુપદેશથી એક સદ્મહસ્થ પૂ, મુ. શ્રી મૃગાંક વિજ્યજી
મહારાજના સદુપદેશથી. ૫૦૧ શ્રી જે. મૂ. જૈનસંઘ જ્ઞાન ખાતેથી પૂ. શ્રી મહેન્દ્ર
પ્રભાશ્રીજી મ. ના ઉપદેશથી ૩૭૫ શ્રી એ. મૂ. જૈનસંઘ પૂઆ. શ્રી દેવેન્દ્ર સાગર
સૂરીશ્વરજી મહારાજના સદુપદેશથી.
મુંબઈ
રાજકોટ,
નવાગામ
જામનગર
અમદાવાદ
રાસંગપુર
રિબંદર

Page #15

રાજપીપળા
અમદાવાદ ડબાસંગ,
જેસર
અલાઉ
૩૦૧ શ્રી. છે. મૂ. જૈન સંઘ પૂઆ શ્રી વિજયજયના
શેખર સૂરીશ્વરજી મહારાજના સદુપરાથી ૩૦૧ શ્રાવિકા બહેન પૂ. સા.શ્રી ચંદ્રપ્રભાશ્રીજી મ. ના.
સદુપદેશથી. ૨૮૫ શ્રી હા. વી. એ. ૨. મૂ. તપગચ્છ જૈનસંધ ૨૫૧ શ્રાવિકા બહેને પૂ.સા. શ્રી મૃગેન્દ્રપ્રભાશ્રીજી મ. ના
સદુપદેશથી ૧૬૧ શ્રી. પે. મ. જૈન સંઘ ખાતેથી ૧૫૧ શ્રી જૈનસંઘ પૂ. સા. શ્રી અનંતપ્રભાશ્રીજી મ. ના
સદુપદેશથી - ૧૦૫ શાહ પ્રભાશંકર સુંદરજીભાઈ તથા માતુશ્રી અમૃત
બેનના શ્રેયાર્થે તેમના સુપુત્ર તરફથી જનસંઘ જ્ઞાનખાતેથી પૂ. સા. શ્રી મહેન્દ્રપ્રભાશ્રીજી
મ. ના. સદુપદેશથી ૧૦૧ શ્રાવિકા બહેને પૂ. સા. શ્રી અનંતપ્રભાશ્રીજી મ.
તથા પૂ. સા. શ્રી સુવર્ણપ્રભાશ્રીજી મ. ના વરસીતપ નિમિ.
ઢીમા
રાજકેટ
**
ભાડલા
પાલીતાણું
સહકાર માટે પ્રેરણાદાતા તથા દાતાઓને આભાર માનીએ છીએ.

Page #16

સાદર સમર્પણ
પરમ આરાધ્યપાદ પૂ.પાદ પં. શ્રી બુદ્ધિવિજ્યજી ગણિવર (બુટેરાવળ મા)ને શિષ્યરત્ન વિઠઠ પૂ. ૫, શ્રી આણંદવિજ્યજી ગણિવરના શિષ્યરત્ન મુનિસરદાર પૂ. મુનિરાજ શ્રી હર્ષવિજ્યજી દાદાના શિષ્યરત્ન તપમતિ નિસ્પૃહી શિરોમણિ પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્દવિજ્ય
કપૂરસૂરીશ્વરજી
મહારાજાના
- પટ્ટધર હાલારદેશદ્ધારક કવિરત્ન, પરમ ઉપકારી પ્રકૃષ્ટવક્તા શાસનસંરક્ષક
પૂજયપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજાના કરકમલોમાં તેઓશ્રીજીના અનંત ઉપકારની સ્મૃતિમાં
આ ગ્રન્ય સમર્પણ કરી ધન્ય બનું છું.
ગુરુદેવકૃપાકાંક્ષી જિનેન્દ્રવિજય

Page #17

क्रम काण्डः १. त्रिस्वरः तृतीयकाण्डः
चतुःस्वरः चतुर्थकाण्डः ३. पञ्चस्वरः पञ्चमकाण्डः ४. षट्स्वरः षष्ठकाण्डः ५. अव्यय(परिशिष्ट)काण्डः सप्तमः
शब्दक्रमः ७. शुद्धिपत्रकम्
M०००
४६३
५१८

Page #18

4888
60
ㄣˋ
॥ अथ तृतीयः काण्डः ॥
85
66 8885
अणुको निपुणेऽल्पे चाशोकौ कङ्कल्लिवञ्जुलौ । निः शोकपारदौ चाऽप्यशोका तु कटुरोहिणी ॥ १॥ अभीको निर्भये कम्रेऽप्यनीकं रणसैन्ययोः । अलीकमप्रिये भाले वितथेऽनूकमन्वये ॥२॥
अर्हम् । अथ तृतीयं त्रिस्वरकाण्डमारभ्यते । तत्रादौं कान्ताः । अगुको निपुणेऽल्पे च । निपुणोऽणुरणुकः । "तनुपुत्राणुवृहती" ७-३-२३ । इति कः । अणुप्रकारो वा " कोऽण्वादेः " ७-२-७६ । इति कः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा - पर्याणमश्वेष्वणुका विदन्ति । अशोकौ कंकेल्लिवञ्जुलौ । निः शोकपारदौ चापि । न शवति अशोकः । " भीणशलि" ( उणादि २१ ) इति कः । नास्ति शोकोऽस्येति वा । निःशोके वाच्यलिङ्गः । कङ्कल्लौ निःशोके च यथा - वरसहकार (वरसहायः) करञ्जकवीर ( वीरनामा तरुः अन्यत्र वीरवलः) तशेऽशोकमदनपुन्नागसर्वद्रुममयराजन् कथमसि न बिभितकः क्वापि । वञ्जुलो वेतसः पारदः सूतः । तत्र क्लीबे इत्यन्यः । अशोका तु कटुरोहिणी । कटुरोहिणी ओषधिः || १ || अभीको निर्भये कम्रेऽपि । न विद्यते भीरस्य अभीकः । " शेषाद्वा" ७-३ - १७५ । इति कच् । अभिकामयते वा । “अभेरीश्च वा” ७-१-१८९ । इति कः । निर्भये वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा—मेदस्विनः सरभसोपगतान भीकान् । कम्रे कामुके यथाअभीकपीतान्तिकधूसरेभ्यो गर्भस्थताम्बूलरसारुणेभ्यः । पश्य श्रियं कर्षति काञ्चनारं पञ्चालनारीदशनच्छदेभ्यः । अनीकं रणसैन्ययोः । अनिति अनेन अनीकम् । “स्यमि कषि " ( उ० ४६ ) इति ईक: ।

Page #19

(२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
शोलेज्नूको गतजन्मन्यंशुकं श्लक्ष्णवाससि । उत्तरीये वस्त्रमात्रेऽप्यलकाचूर्णकुन्तलाः ॥३॥ अलका तु कुबेरस्य नगर्यामन्तिकं पुनः ।
पार्वेऽन्तिका तु चुल्ल्यां स्यात्सातलाख्यौषधेऽपि च ॥४॥ पुंक्लीबः । रणे युद्धे यथा-सहस्रगोरिवानीकं दुःसहं भवतः परैः । सैन्ये चम्वां यथा-तस्यानीकैविसर्पद्भिरपरान्तजयोद्यतैः । अलीकमप्रिये भाले वितथे । अल्यते वार्यते भूष्यते वा अलीकम् (अलिकमपि) । “स्यमि कषि” इति ईकः । सर्वेषु यथा-ते दृष्टिमात्रपतिता अपि कस्य नात्र क्षोभाय पक्ष्मलदृशामलकाः खलाश्च । नीचाः सदैव सविलासमलीकलग्ना ये कालतां कुटिलतामिव न त्यजन्ति । अनू कमन्वये । शीले। अन्वव्यति समवैति अनूकम् । अचि न्यवादित्वात् कत्वम् । द्वयोर्यथावरस्यानूकवित्तानि प्रेक्ष्य कन्या प्रदीयते ।।२।। अनूको गतजन्मनि । गतजन्मापरिणतवया यथा-स्पृशन्ति शूकयानूकं नो कामिन्यः सयौवनाः । अंशुकं लक्ष्णवाससि । उत्तरीये वस्त्रमात्रेऽपि । अश्नुते अंशुकम् । “कञ्चुकांशुक” (उ० ५७) इति साधुः । लक्ष्णवाससि यथा-श्वासाः संवृततारहाररुचयः सम्भिन्नचीनांशुकाः । उत्तरीये यथा-नवनखपदमङ्ग गोपयस्यंशुकेन । वस्त्रमात्रे यथाशुक्लांशुकोपरिचितानि निरन्तराभिर्वेश्मानि रश्मिविततानि नराधिपानाम् । अलकाचूर्णकुन्तला: । अल्यन्ते अलकाः । “दु क न" इति अकः । पुंक्लीबः । प्रायो भूम्नि यथा-विलुलितालकसंहति-- रामृशन् मृगदृशां श्रमवारि ललाटजम् ॥३।। अलका तु कुबेरस्य नगर्याम । यथा-गन्तव्या ते वसतिरलकानाम यक्षेश्वराणां । अन्तिकं पुनः । पार्वे । अन्तोऽस्ति अस्य अन्तिकम् । “अतो

Page #20

तृतीयः काण्ड: wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
*अलर्को धवलार्के स्याद्योगोन्मादितशुन्यपि । अम्बिकोमापाण्डुमात्रोर्देवताभिदि मातरि ॥५॥ अन्धिका तु केतवे स्यात्सर्षपीमिद्धयोरपि ।
अम्लिका तिन्तिडीकाम्लोद्गारचाङ्गेरिकासु च ॥६॥ ऽनेकस्वरात्” ७-२-६ इति इकः । धर्ममात्रे क्लीबे तद्वति वाच्यलिङ्गः । यथा-तामन्तिकन्यस्तबलिप्रदीपाम् । अन्तिका तु चुल्ल्यां स्यात् सातलाख्यौंषधेऽपि च । चुल्ल्यां यथा-न दुष्येदन्तिकास्थितम् ।।४।।अलर्को धवलार्के स्याद् योगोन्मादितशुन्यपि। अल्यतेऽलर्कः । “निष्कतुरुष्क" (उ० २६) इति साधुः । धवल: श्वेतः । अर्को वृक्षविशेषः । तत्र यथा-कुर्यादर्कमलर्केण योगेन कर्मणादिना । उन्मादिते शुभि यथा-अलर्कविषवत्कालं प्राप्यावश्यं विकुर्वते विजातयः । अम्बिकोमापाण्डुमात्रोर्देवताभिदि मातरि । अम्बैव अम्बिका । उमायां यथा-योऽसौ कुत्र चमत्कृतेरतिशयं यात्वम्बिका केशरी। पाण्डुमातरि यथा-अम्बिकायामभूत्पाण्डुः । देवताभिद् द्वाविंशस्य जिनपतेरुपासिका कूष्माण्डिकानाम । तत्र यथा-भूयाद्बिम्बच्छिदेऽम्बिका। मातरि जनन्यां यथा-अभ्यषेचि शिरो येषामम्बिका चरणाम्बुभिः ।।५।। अन्धिका तु कैतवे स्यात्सर्षपीमिद्धयोरपि । अन्धयति अन्धिका। कैतवं द्यूतम् । सर्षपी ओषधिः । मिद्धं निद्रा। कैतवमिद्धयोर्यथाअन्धिकान्धाविधास्यन्ति कुतो धर्म नराधमाः । अम्लिका तिन्तिडीकाम्लोद्गारचाङ्गेरिकासु च । अम्लो रसोऽस्त्यस्यामम्लिका। तिन्तिडीका चिञ्चा। तत्र यथा-गुडूची कोमलाम्लिका । अम्लोद्गारश्चाङ्केरिका च ओषध्यौ ॥६॥ आलोको दर्शने बन्दियो (भा) * प्र० अलर्को नृपे श्वेता रोगोन्मादितशून्यपि ।

Page #21

(४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
आलोको दर्शने बन्दिघोषणोद्योतयोरपि । आनकः पटहे भेर्यां ध्वनन्मेघमृदङ्गयोः ॥७॥ आतङ्को रुजि शङ्कायां सन्तापे मुरजध्वनौ ।
आह्निकं स्यात्पुनरहनिर्वये नित्यकर्मणि ॥८॥ षणोद्योतयोरपि । आलोकनम् आलोक्यतेऽनेन वा आलोकः । दर्शने यथा-आलोके ते निपतति पुरा सावलिव्याकुला वा । बन्दिघोषणे यथा-विसृष्टपाश्र्वानुचरस्य तस्य पार्श्वद्रुमाः पाशभृतासमस्य । उदीरयामासुरिवोन्मदानामालोकशब्द वयसां विरावैः । उद्योते यथा-तडिद्दीपालोकैदिशि दिशि चरन्तीव जलदाः । आनकः पटहे भेर्यां ध्वनन्मेधमृदङ्गयोः । “अणति शब्दायते आनकः । “अडित्” (उ० ७२) इति आनकः । पटहे भे- मृदङ्गे च यथा-प्रतिनादिताम्बरविमानमाननितरां मुदा परमयेव दध्वने ध्वनन् (नदन् ) मेघो गर्जन्पर्जन्यः ।।७।। आतङ्को रुजि शङ्कायां सन्तापे मुरजध्वनौ । आतङ्कनमातङ्कत्यस्माद्वा आतङ्कः । सन्तापे पुंक्लीबः । रुजि शङ्कायां सन्तापे च यथा-पुरुषायुषजीवियो निरातङ्का निरीतयः । मुरजध्वनौमृदङ्गनादः । आह्निकं स्यात्पुनरहनिर्वत्यै नित्यकर्मणि भोजने ग्रन्थभागे च । अह्नानिवृत्तम् अह्निकम् । “तेन निर्वृत्ते" ६-२-७१। इति इकण् । अह्नि भवं वा “ वर्षाकालेभ्यः " ६-३-८० । इति इकण् । “अनीनाऽदट यह्नोऽतः” ७-४-६७ । इत्यह्नोऽकारलोपः । चतुर्वर्थेषु । अहनिर्वत्र्ये वाच्यलिङ्गः । अन्यत्र क्लीबे। अहनिर्वत्र्ये एकाहनिष्पाद्य । यथा-यस्याह्निकैः प्रबन्धविदुषामनाय विस्मितं चेतः । नित्यकर्मणि यथा-महर्षिहर्षविहितस्नानाह्निकालाय वः ।।८॥ भोजने यथा-मध्याह्न

Page #22

तृतीय : काण्ड :
भोजने ग्रन्थभागे चाssढकः प्रस्थचतुष्टये । आढकी तुवरीक्ष्वाकुः कटुतुम्ब्यां नृपान्तरे ||९|| * उदर्कस्तूत्तरकालफले मदनकण्टके । उष्णको धर्म उद्युक्तातुरयोरूमिका पुनः ॥ १० ॥ देयमाह्निकम् । ग्रन्थभागो ग्रन्थावयवः । यथा - अवान्तरप्रकरणविश्रामे शीघ्र पाठत आह्निकम् । आढकः प्रस्थचतुष्टये | आढौक आढकः । " कीचक" ( उ० ३३) इति अके साधुः । त्रिलिङ्गः । यथा - शाणं पाणितलं मुष्टं कुडवं प्रस्थमाढकम् । द्रोणवहं चक्रमशो विजानीयाच्चतुर्गुणम् । आढकी तुवरी । गौरादित्वाद् ङीः । तुवरी धान्यभेदः । तत्र यथा - आढकी कफपित्तघ्नी किञ्चिन्मारुतकोपिनी । इक्ष्वाकुः कटुतुम्ब्यां नृपान्तरे ।। " इष्यते इक्ष्वाकुः "इषेः स्वाकुक् ( उ० ७५७ ) कटुतुम्ब्यां स्त्रीलिङ्गः । नृपान्तरे नृपविशेषे पुंसि । तत्र यथा - इक्ष्वाकुवंशप्रभवो यदाते भेत्स्यत्यजः कुम्भमयोमुखेन ।।९।। उदर्कस्तूत्तरकालफले मदनकण्टके । उदियत्ति उदर्कः । "निष्कतुरुष्क” ( उ० २६ ) इति के साधुः । उत्तरकालफले यथा - शुभोदर्काय वैकल्यमपि पापेषु कर्मसु । मदनेन कामेन कृतः कण्टको रोमाञ्च मदनकण्टकः । उत्तरकालेऽपि । उष्णको धर्म उद्युक्तातुरयोः । उष्ण एव उष्णकः । उष्णंकारी वा "शीताच्च कारिणि " ७-१-१८६ । इति कः । उद्युक्तातुरयोर्वाच्यलिङ्गः । घर्मो निदाघः । उद्युक्त उद्यमी । तत्र यथापुष्णन्ति भर्तुर्मुदमुष्णका जनाः । आतुरो रोगी । ऊर्मिका पुनः । उत्कण्ठायां भृङ्गनादे वस्त्रभङ्गलीयके । वीच्याश्च । ऊर्मिरेव
*
प्र० स्यादुलुकः काकशत्राविन्द्रे भारतयोधिनि ।
(५)
उष्णिका मृद्भाण्डभेदे करभस्य च योषिति ॥ उदर्क ० ।
O

Page #23

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
JAVAN
AAAAAAAAAAAAAAAAAN
द
उत्कण्ठायां भृङ्गनादे वस्त्रभङ्गगुलीयके । वीच्यां च कनकं हेम्नि कनको नागकेशरे ॥११॥ धत्तूरे पञ्चके काञ्चनारकिंशुकयोरपि ।
करको दाडिमे पक्षिभेदे करे कमण्डलौ ॥१२॥ ऊमिका । स्वार्थेकः । ऊर्मिप्रतिकृतिर्वा । "तस्य तुल्ये कः संज्ञाप्रतिकृत्योः' ७-१-१०८ । इति कः ॥१०॥ पञ्चस्वर्थेषु अगुलीयके यथा-क्षतोमिकाकनकपरागपङ्क्तिम् । शेषेषु यथाऊर्मिकाभिविभान्त्येता नदीवध्वो लता इव । कनकं हेम्नि । कनति कनकम् । “द क नृ” इति अकः । यथा-दंष्ट्रया कनकभङ्गपिशङ्ग्या। कनको नागकेसरे ॥११॥ धत्तूरे पञ्चके *काञ्चनारकिंशुकयोरपि । पञ्चापि वृक्षभेदाः । करको दाडिमे पक्षिभेदे करे कमण्डला लट्वाकरङ्क (ज) योर्वर्षोपले च। कीर्यते किरति वा करकः । “द क न” इति अकः । कर एव वा । सप्तस्वर्थेषु वर्षोपले त्रिलिङ्गः । कमण्डलुकरङ्कयोः पुंक्लीबः । शेषेषु पुंसि ॥१२।। लट्वा कुसुम्भं तत्र दाडिमे च यथाकरककुसुमताम्रश्चन्द्रमान म्रमूर्तिः । करे मण्डलौं च यथाकरकं करके न्यस्य मस्करी भास्करोदये। करको जलादीनां स्थानम् । तत्र यथा-यस्यां विद्रुमवर्णवर्ण्यकरकप्रोद्गीर्णमर्णश्चिरात् । वर्षोपले यथा-तान् कुर्वीथास्तुमुलकरकावृष्टिहासावकीर्णान् । कटुकं कटु । कटुरोहिणी व्योषं च । कट्वेव कटुकम् । कटौ गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथाआतपः कटुकोरुक्षश्छायामधुरशीतला। कटुरोहिणी ओषधिः । * यद्यपि केषुचिदनेकार्थेषु कांचनारादिध्वर्थेषु क्लीबत्वमुक्तं तथापि मखादिषु पुंस्त्वम् ।

Page #24

xxxxxxwwww
mmar
तृतीयः काण्डः
wwwwmorrrrrra लट्वाकरङ्कयोवर्षोपले च कटुकं कटु । कटुरोहिणी व्योषं च कञ्चुकश्चोलवर्मणोः ॥१३॥ वर्धापकगृहीताङ्गवसने वारबाणके । निर्मोके कटकस्त्वद्रिनितम्बे बाहुभूषणे ॥१४॥ व्योषं त्र्यूषणम्। कञ्चुकश्चोलव (च) चर्मणोः वर्धापकगृहीताङ्गवसने वारवाणके । निर्मोके । कच्यते कञ्चुकः । “कञ्चुकांशुक" (उ० ५७) इति साधुः । पुंक्लीबः । चोल: कञ्चुलिका। तत्र निर्मोके च यथा-आभोगिनौ मण्डलिनौ तत्क्षणोन्मुक्तकञ्चुकौ । वरमाशीविषौ स्पृष्टौ न तु तन्व्याः पयोधरौ । वर्मणि कवचे यथावलानि शूराणि घनाश्च कञ्चुकाः ।।१३॥ वर्धापकगृहीताङ्गवसने यथा-नृत्यन्ति कञ्चुकैलब्धः सौविदल्लाः सुतोत्सवे । वारवाणके नुनिचोले च यथा-अन्तः कञ्चुकिकञ्चुकस्य विशति त्रासादसौ वामनः । कटकस्त्वद्रिनितम्बे बाहुभूषणे । सेनायां राजधान्यां च । कटति कटकः । “द क न” (उ०२७) इति अकः । पुंक्लीबः । अदिनितम्बे यथा-स्फटिककटकभूमि
र्नाटयत्येषशैल: । बाहुभूषणे यथा-पद्मरागकटकाङ्कितहस्ताः .।।१४।। सेनायां यथा-मुक्तास्तृणाणि परितः कटकं चरन्तः । राजधान्यां यथा-भ्रातः क्वच्चलितोऽसि यामि कटकं किं तत्र सेवाशया । क्रमुको भद्रमुस्तके। गूवाके (ले) पट्टिकालोधे । कामति क्रमुकः । “क्रमेः कृम् च व” (उ० ५३) इति उकः । भद्रमुस्तको मुस्ताभेदः । गूवाके पूगे यथा आयातः क्रमुकत्वचा विरचितां भिक्षा पुटीमुद्वहन् । पट्टिकालोध्रो रक्तलोध्रः । कण्टकः क्षुद्रवैरिणि । वेणौ द्रुमाङ्गे रोमाञ्चे । कण्टति कण्टकः । “द क नृ" (उ० २७) इति अकः । द्रुमाङ्गे

Page #25

:
(८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
सेनायां राजधान्यां च क्रमुको भद्रमुस्तके । गुवाले पट्टिकालोध कण्टकः क्षुद्रवैरिणि ॥ १५ ॥ वेणौ द्रुमाङ्ग रोमाञ्चे कलङ्कोऽङ्कापवादयोः । कालायसमले चापि कणिका कर्णभूषणे ॥१६॥
।
।
रोमाञ्च च पुंक्लीबः । अन्यत्र पुंसि । क्षुद्रवैरिणि द्रुमाङ्गे च यथा- कटकः कण्टकान् सर्वान् मर्दयामास निर्दयम् । सहि न क्षमते यस्माद् बिन्दुनाप्यात्मनोऽधिकम् ।। १५ । । वेणुवंश: । रोमाचे यथा - लक्ष्मीकरग्रहणकण्टकित प्रकोष्ठः । कलङ्कीऽङ्कापवादयोः । कालायसमले चापि । कीर्यते कलङ्कः । "किरोऽङ्कोरोलच वा" ( उ० ६२ ) इति अङ्कः । अङ्के लाञ्छने यथा- कलयति च हिमांशोर्निष्कलङ्कस्य लक्ष्मीम् । अपवादे यथा - दिनकर कुलास्कन्दी कोऽयं कलङ्कनवाङ्करः । कालायसमले यथा - निष्कलङ्कः कृपाणः । कर्णिका कर्णभूषणे बीजकोशे सरोजस्य करमध्याङ्गलावपि कुट्टन्यां हस्तिहस्ताग्रे । कर्णेभवा कणिका । " कर्णललाटात्कल्" ६-३-१४१ । कर्णयति वा । कर्णभूषणे यथा- कणिकाकिरणकर्बुरितास्याम् ||१६|| सरोजबीजकोशे हस्तिहस्ताग्रे च यथा - गजे स्थिता श्रीपद्म े च भ्राम्यन्मधुपकणिके । कर मध्याङ्गलौ कुट्टन्यां च यथा -कर्णिका स्वर्णवर्णाऽपि वर्ण्या नव विभूषणा (विगतभूषणा ) । कणिका सूक्ष्मवस्तुनि । अग्निमन्थे । सूक्ष्मः कणः कणिका । कणाः स्फुलिङ्गाः सन्त्यत्र वा । सूक्ष्मवस्तुनि यथा - ते ग्रस्ताः पुनरभ्रतोयकणिका तीव्रव्रतैर्बहिभिः ।। १७ ।। अग्निमन्थोऽरणि: । गोधूमपिष्टेऽपि यथा - कणिकाखण्डाज्यकृतो लड्डुको मोदकश्च सः (मोदको लड्डुकश्च सः) । कामुकास्तु काम्यशोकातिमुक्तकाः ।

Page #26

तृतीयः काण्ड
AAAAAAAAAAAAAAAN
बीजकोशे सरोजस्य करमध्यागुलावपि । कुट्टन्यां हस्तिहस्ताग्ने कणिका सूक्ष्मवस्तुनि ॥१७॥ अग्निमन्थे कामुकास्तु काम्यशोकातिमुक्तकाः । कारकं कर्तृ कर्माधोः कारिका यातना नटी ॥१८॥
कमनशीलः कामुकः । “शुकमि" ५-२-४० । इति उकण् । कामिनि वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-परिव्राट् कामुकशुनामेकस्यां प्रमदातनौ । अशोकातिमुक्तकौ वृक्षौ । कारकं कर्तृ कर्माद्योः । करोति कारकम् । कर्तरि वाच्य लिङ्गः। कर्मादौ क्लीबे । कर्तरि यथा-खनितेव हि कूपस्य प्रासादस्येव कारकः । कर्मादौ यथा-षट् कारकाणि सम्बन्ध उक्तानुक्ततया द्विधा । कोरिका यातना नटी। कृतिविवरणश्लोका नापितादिककर्म च । करणं कारिका । भावे णकः । यातना पीडा तत्र यथा-सह्या कथं नरकभूमिषु कारिका स्यात् । नट्यां विवरणश्लोके च यथा-कारिका कारिकेवेयं करोति क्रमनिर्णयम् ॥१८॥ कृतौ नापितादिक कर्मणि च यथा-अकार्षीः कारिकां कां त्वम् । कावृकः कुक्कुटे कोके पीतमुण्डे । कु ईषत् वृक इव कावृकः । “अल्पे” ३--२-१३६ । इति कोः कादेशः । कुक्कुटस्ताम्रचूडः । कोकश्चक्रवाकः । पीतमुण्डः सुगृहाख्यः पक्षी (सुघरी)। अथ कार्मुकः । वंशे । कर्मणे शक्तः कार्मुकः। “योगकर्मभ्यां यो कनौ” ६-४--९४ । इति उकञ् ॥१९।। वंशस्त्वचि सारः। कार्मुकमिष्वासे कर्मठे । कर्मठः कर्मशूरः, तत्र वाच्यलिङ्गः। इष्वासे धनुषि यथा-कार्मुकेणैव गुणिना बाणः सन्धानमेष्यति कर्मठे यथा- कार्मुकः शर्मकारणम् । क्षारको रसे । कोरके पक्ष्यादिपाशे । क्षरति क्षारकः । कोरके पुंक्लीबः । रसे

Page #27

(१०)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
कृतिविवरणश्लोका नापितादिककर्म च । कावृकः कुक्कुटे कोके पीतमुण्डेऽथ कार्मुकः ॥१९॥ वंशे कार्मुकमिष्वासे कर्मठे क्षारको रसे । कोरके पक्ष्यादिपाशे कालिका योगिनी भिदि ॥२०॥
यथा--कः क्षते क्षारकं क्षिपेत् । कोरके यथा--क्षारकैः कुसुमचापसायकैः । पक्ष्यादीनां पाशे बन्धने यथा-क्षारकाङ्कितकूर्परः । कालिका योगिनी भिदि स्वर्णादिदोषे मेघाल्यां सुरागौर्योर्नवाम्बुदे । क्रमदेयवस्तुमूल्ये कायें वृश्चिकपत्रयोः । रोमाल्यां धूमरीमांस्योः काकीपटोलशाखयोः । काल्येव कालिका । कालो वर्णोऽस्त्यस्या इति वा। "अतोऽनेकस्वरात्" ७--२--६ । इति इकः । कालयति वा । कालस्य भावो वा । चौरादित्वादकने । चतुर्दशस्वर्थेषु । योगिनि भिदि यथाहरसिद्धेः प्रतीहारी कालिकानाम योगिनी ॥२०॥ स्वर्णादिदोषे यथा-निकषेण विना हेम्नः कालिका नहि लक्ष्यते । मेघाली सामान्येन मेघपङ्क्तिः । तत्र यथा-व्यभाव्यत प्रलयजकालिकाकृतिविद्रतः प्रतिबलकेतनावली। सुरायां मदिरायां यथायाति कालिकया द्रव्यं कारूणां पापकर्मणाम् । गौर्यां यथाविज्ञेयं कालिकामतम् । नवाम्बुदः कादम्बिनी तत्र यथा-कालिकेव निबिडा बलाकिनी। क्रमदेयवस्तुमूल्यं यद् व्ययकरणादौ व्यवहारिभिघृतादिवस्तुप्रवेशनाय द्रव्यं गृह्यते । कलान्तरेऽपि मंखः । द्वयोर्यथा-दुःखेन दीयते वालः कालिका कालजल्पिता । कायें यथा-शौर्योष्मभाजां भजतां मुखानि स्वबाहुमौर्वीकिणकालिकव । वृश्चिकपत्रं पटोलशाखा च ओषधी ॥२१॥ रोमाल्यां यथा-दूर्वाल्येव नवा कुल्या वाला कालिकया बभौ ।

Page #28

तृतीयः काण्ड
(११)
स्वर्णादिदोषे मेघाल्यां सुरागौर्योर्नवाम्बुदे । क्रमदेयवस्तुमूल्ये कार्ये वृश्चिकपत्रयोः ॥२१॥ रोमाल्यां धूमरीमांस्योः काकीपटोलशाखयोः ।
किम्पाको वृक्षभिद्यज्ञे कोटको निष्ठुरे कृमौ ॥२२॥ धूम• यथा-विकृत्य कालिकाम्भोजे मुनिः कैवर्त्तवालिकाम् । मांसी गन्धद्रव्यम् । काक्यां यथा-पुष्णाति कालिका पूर्वं पश्य कोकिलबालकान् । किम्पाको वृक्षभिद्यज्ञे। कुत्सितः पाकः परिणामोऽस्य किंपाकः। कुत्सितः पाको वा ल इति वा । वृक्षभिदि यथा-किम्पाकफलसंकाशाः । अज्ञो मूर्खः । वाच्यलिङ्गः। कीटको निष्ठुरे कृमौ। कीटयतीति कीटकः। कीट एव वा कीटकः। निष्ठुरे वाच्यलिङ्गः। कृमौ यथा-स मृत्वा जायते पापः पङ्के प्रकटकीटकः ।।२२।। कीचको ध्वनिमद्वंशे दैत्यभेदे द्रुमान्तरे । कच्यते कीचकः। “कीचकपेचक" (उ० ३३) इति साधुः ध्वनिमति वंशे यथा-सकीचकर्मारुतपूर्णरन्ध्र रणद्भिरापादित वंशकृत्यम् । दैत्यभेदे विराटश्याले यथा-भीमो भीषयते सैषमेचकः कीचकासृजा । कुलकं पञ्चादि श्लोकसमन्वये पटोलके कोलति कुलकम् । “ध्र धून्दि" (उ० २९) इति किदकः । कुलं कायति वा पञ्चादिश्लोकानां समन्वय एकवाक्यतयाऽर्थसङ्गतिः । यदाह-पञ्चादिभिश्चतुर्दशान्तैः कुलकम् । तत्र यथा--मुक्तकं कुलकं कोशः ॥२३॥ कुलकः कुलप्रधाने वल्मीके काकतिण्डुके । कुलप्रधाने यथा-क्रियेत यद्वा कुलकैः कुलोन्नतिः । वल्मीको वामलूरः । काकतिण्डुको वृक्षः । कुलिकस्तु कुलश्रेष्ठे द्रुमनागविशेषयोः । प्रशस्तं कुलमस्यास्ति कुलिकः । “अतोऽनेकस्वरात्" ७-२-६ । इति इकः ।

Page #29

wnnnnwrAAAAAAAAV
(१२) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
कोचको ध्वनिमवंशे दैत्यभेदे दुमान्तरे । कुलकं पञ्चादिश्लोकसमन्वये पटोलके ॥२३॥ कुलकः कुलप्रधाने वल्मीके काकतिण्डुके ।
कुलिकस्तु कुलश्रेष्ठे द्रुमनागविशेषयोः ॥२४॥ त्रिष्वर्थेषु । नागविशेषे यथा- कर्कोटः कोटिकृत्वः प्रणमति पुरतस्तक्षके देहि चक्षुः सज्जः सेवाञ्जलिस्ते कपिलकुलिकयोः स्तौति च स्वस्तिकस्त्वाम् ॥२४॥ कुशिको मुनिभेदे स्यात् फाले सर्जे विभीतके । कुष्णाति कुशिकः “कुशिक हृदिक" (उ० ४५) इति साधुः । चतुर्षु अर्थेषु । मुनिभेदे यथायूपवत्यवसिते क्रियाविधौ कालवित्कुशिकवंशवर्द्धनः । फाले यथा-दारयन् कुशिके नोर्वी सर्जविभीतको वृक्षौ । क्षुल्लकः पामरे स्वल्पे कनिष्ठे दुःस्थिते खले । क्षुणत्ति क्षुद्यते वा क्षुल्लकः । “कीचक पेचक" (उ० ३३) इति साधुः । क्षुधं लाति वा क्षुल्लः । स्वार्थे के क्षुल्लकः । पञ्चस्वर्थेषु वाच्यलिङ्गः । सर्वेषु यथा-राजञ जगत्त्रयीमल्ल त्वत्तोऽन्ये क्षुल्लका नृपाः । क्षुद्रशङ्केऽपि ॥२५॥ कूचि (चि) काक्षीरविकृतौ कुञ्चिकायां च कुड्मले । आलेख्यकूचिकासूच्योः । कोचति कूचिका । "कुशिक"--इति साधुः । पञ्चस्वर्थेषु । क्षीरविकृतौ यथा-कुचिका पित्तनाशिका । कुञ्चिकायां यथा-कूचिका रन्ध्रसम्बन्धे यथा किलकपाटयोः । कुड्मलं मुकुलम् । आलेख्यकूचिका चित्रतूलिका । सूचि केतकाद्यग्रभागः। सीवनी च । कृषकौ फालकर्षकौ । कृषति कृषकः । “कृषेर्गुणवृद्धी च वा” (उ० ३१) इति किदकः । फालः कुशिकः । कर्षकः कुटुम्बी। द्वयोर्यथा-कृषन्ति कृषकाः क्षेत्रं कर्षोत्कर्षपवित्रितम्

Page #30

तृतीयः काण्ड
कुशिको मुनिभेदे स्यात्फाले सर्जे विभीतके । क्षुल्लकः पामरे स्वल्पे कनिष्ठे दुःस्थिते खले ॥२५॥ अकूचिका क्षीरविकृतौ कुञ्चिकायां च कुड्मले । आलेख्यकूचिकासूच्योः कृषको फालकर्षकौ ॥२६॥ कोरकं तु कुड्मले स्यात्कत्कोलकमृणालयोः ।
कौतुकं नर्मणीच्छायामुत्सवे कुतुके मुदि ।।२७।। ।।२६।। कोरकं तु कुड्मले स्यात्कत्कोलकमृणालयोः । कुरति कोरकम् । “द क न" (उ० २७) इति अकः । पुंक्लीबः । कुड्मले यथा-मरुदवनिरुहारजो वधूभ्यः समुपहरन् विचकार कोरकाणि । कत्कोलको वृक्षः। मृणालं बिसम् । कौतुकं नर्मणीच्छायामुत्सवे कुतुके मुदि । पारम्पर्यागतख्यात (स्थाने) मङ्गलोद्वाहसूत्रयोः। गीतादौ भोगकाले च । कूयते कौतुकम् । "कञ्चकांशुक" (उ० २७) इति साधुः । कुतुकमेव वा प्रज्ञादित्वादण् । कुतुकस्य भावो वा युवादित्वादण् । नवस्वर्थेषु । नर्मणि यथा-गङ्गां सपत्नीमिव कौतुकेन सन्दर्शयन्मूद्धिन शिवः शिवायाः। इच्छायां यथा-बाहु, रणकौतुकी । उत्सवे यथाविवाहकौतुके ताभ्यां यौतकं नृपतिर्ददौ । कुतुके कौतूहले यथा-निजकरतलरङ्गे नत्तितः कौतुकेन । मुदि हर्षे यथाकौतुकोत्फुल्ललोचनाः ॥२७॥ पारम्पर्यागत ख्यात मङ्गले यथा-वैवाहिकः कोतुकसंविधान हे गृहे व्यग्रपुरन्ध्रिवर्गम् । उद्वाहसूत्रे यथा--अथ तस्य विवाहकौतुकं ललितं बिभ्रत एव पार्थिवः। गीतादौ यथा--नार्यो जगुर्मङ्गलकौतुकानि । भोगकाले यथा-अङ्गनाकौतुकेऽनङ्गः प्रत्यङ्गं संचचार सः । कौशिकः * प्र० कूपको गुणवृक्षे स्यात्तैलपात्रे ककन्दरे । कुचिका० ।।

Page #31

(१४)
अनेकार्थसंग्रहः सटाक:
पारम्प-गतख्यातमङ्गलाद्वाहसूत्रयोः । गीतादौ भोगकाले च कौशिकः शक्रघूकयोः ॥२८॥ कोशज्ञे गुग्गुलावाहितुण्डिके नकुले मुनौ ।। कौशिकी चण्डिकानद्योः खनकः सन्धितस्करे ।।२९।। मूषिके भूमिवित्तज्ञे खट्टिको मांसविक्रयो ।
महिषीक्षीरफेनश्च खुल्लकः स्वल्पनीचयोः ॥३०॥ शक्रघूकयोः । कोशशे गुग्गुलावाहितुण्डिके नकुले मुनौ । कुशिकस्यापत्यं कौशिकः । विदादित्वादन् । कौशेते वा "कुशिक हृदिक" (उ० ४५) इति साधुः । कोशो भाण्डागारं प्रयोजनमस्येति वा "प्रयोजनम्" ६/४/११७ । इति इकण् । शके घूके च यथा-प्रविश्य हेमाद्रिगुहागृहान्तरं निनाय बिभ्यद्दिवसानि कौशिकः ।।२८।। कोशज्ञे भाण्डागारशे यथा-कोशिनीयानकौशिकाः । गुग्गुलौ यथा-अगुरुतुरुष्ककौशिकवररोचना धूपामोदप्रियः। आहितुण्डिके नकुले च यथा-तुरग इव कौशिकात्स बिभ्यत् । मुनौ विश्वामित्रे यथा-कौशिकेन स किल क्षितीश्वरो राममध्वरविघातशान्तये। कौशिकी चण्डिकानद्योः। द्वयोर्यथा-कौशिकी श्रेयसेऽस्तु वः। खनकः सन्धितस्करे ॥२९॥ मूषिके भूमिवित्तज्ञे । खनति खनकः । "नृत्खनुजः शिल्पिन्यकट्" । ५/१/६५ । सन्धितस्करः सुरङ्गाचौरः ॥२९।। मूषिक आखुः। भूमिवित्तज्ञो निधानवेत्ता । त्रिष्वपि यथा-खन्यन्ते खनिकैर्भुवः। जलाधारेऽपि मंखः । तत्र च स्त्रियां यथा-वनिका खनिका रथ्या प्रपा सत्रावरोहणम् । खट्टिको मांसविक्रयी। . महिषीक्षीरफेनश्व । खट्टण सम्वरणे । खट्टयति खट्टिकः । “कुशिक' (उ० ४५) इति साधुः। मांस

Page #32

तृतीयः काण्ड:
खोलकः पूगकोशे स्याच्छिरस्त्रे नाकुपाकयोः । ग्रन्थिकं पिप्पलीमूले ग्रन्थिपर्णकभेषजे ॥३१।। ग्रन्थिको गुग्गुलौ दैवज्ञे माद्रयकरीरयोः ।
गण्डको विघ्ने विद्यायां सख्यावच्छेदखड्गिषु ॥३२॥ विक्रयिणि यथा-सेयं खट्टिकहट्टिका परिलुठत्पापिष्ठवण्ठाकुला। खुल्लकः स्वल्पनीचयोः। खद् हिंसायां च खद्यते खुल्लकः । "कीचक" (उ० ३३) इति साधुः। वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथाक्षीवः खेलति खुल्लकः ॥३०।। खोलकः पूगकोशे स्याच्छिरस्त्रे नाकुपाकयोंः । खलति खोलकः । “कीचक" (उ० ३३) इति साधुः। पूगकोशः पूगपुटम् । शिरस्त्रं शिरस्त्राणम् । नाकुर्वल्मीकः। पाको टिम्भः । सर्वेषु यथा-नरोऽयं नगवद्भाति मौलिलालितखोलकः । ग्रन्थिकं पिप्पलीमूले ग्रन्थिपर्णकभेषजे । ग्रन्थिरत्रास्ति ग्रन्थिकम् । ब्रीह्यादित्वादिकः । ग्रन्थि रेव वा। ग्रन्थोऽस्यास्ति वा । “अतोऽनेकस्वरात्” ७/२/६ । इति इकः ॥३१।। ग्रन्थिको गुग्गुलौ दैवज्ञे माद्रेयकरीरयोः । गुग्गुलकरीरौ वृक्षौ । दैवज्ञो गणकः । माद्रेयः (नकुलोऽपि) सहदेवः । गण्डको विघ्ने विद्यायां संख्यावच्छेदखड्गिषु । गण्डति गण्डकः । पञ्चस्वर्थेषु । विघ्ने यथा-चण्डि खण्डय गण्डकान् । विद्या विद्याविशेषः । संख्याविशेषश्वत्वारः कपर्दकाः । अवच्छेदे पर्वणि तु स्त्रियाम, लक्ष्य यथा-इक्षोः क्षेत्रे द्विपेन्द्रावलिकवलकृते गण्डिकाः खण्डयन्ति । उपधानेऽपि मंखः। तत्र खड्गिनि एकशृङ्गे च यथा-शय्येव विन्ध्यवसुधागरुगण्डकाद्या ॥३२॥ गण्डकी तु सरिभेदे । गौरादित्वाद् डीः। यथा-सिप्रावेत्रवती महासरिदिति ख्याता च या गण्डकी। गणको ग्रहवेदिनि । गणयति गणकः।

Page #33

अनेकार्थसंग्रहः सटाक: wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
गण्डकी तु सरिभेदे गणको ग्रहवेदिनि । गणिकेभ्यां यूथिकायां तर्कार्यां पण्ययोषिति ॥३३॥ ग्राहको ग्रहीतरि स्याद् व्याधानां घातिपक्षिणि । गान्धिको लेखके गन्धवाणिजे गुण्डकः पुनः ॥३४॥ कलोक्तौ मलने धूलौ स्नेहपात्रेय गैरिकम् ।
स्वर्णे धातौ गोलकस्तु जारतो विधवासुते ॥३शा वाच्यलिङ्गः । यथा-गणयति गगने गणकश्चन्द्रेण समागम विशाखायाः । गणिकेभ्यां यूथिकायां तर्कार्यां पण्ययोषिति । चतुर्वथेषु स्त्रियाम् । इभ्यां हस्तिन्यां यथा-आरुह्य सप्रगुणितां गणिकां नरेन्द्रः। यूथिका पुष्पलता। तर्कारी ओषधिः । पण्ययोषिति यथा-स्वगुणराफलप्राप्तेराकृष्य गणिका इव ॥३३।। ग्राहको ग्रहीतरि स्याद् व्याधानां घातिपक्षिणि गृह्णाति ग्राहकः । ग्रहीतरि वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा- न गुणग्राहको जनः। व्याधसम्बन्धे निहिंस्र पक्षिभेदे श्येनादौ यथा-नाहं ग्राहकपञ्जरं पुनरिदं गृह्णाति जीवन्नहो । गान्धिको लेखके गन्धवाणिजे । गन्धो बालः प्रयोजनमस्य गान्धिकः । “प्रयोजनम्" ६/४/११७ । इति इकण् । गन्धः पण्यमस्येति वा। "तदस्य पण्यम्" ६/४/५४ । इति इकण् । द्वयोर्यथा-नानापत्रौघमेते मुकुलितनयना गान्धिकाः शोधयन्ति । गुण्डकः पुनः कलोक्तौ मलने धूलौ स्नेहपात्रे । गुण्डयतेऽनेन गुण्डकः । “नाम्नि पुंसि च" ५/३/१२१। इति णकः। चतुर्वर्थेषु ॥३४॥ कलोक्तिर्मधुरभणितिः । मलनं धारणम् । धूलिः पांसुः । स्नेहपात्रं कुतुपादि । अथ गैरिकम् ॥ स्वर्णे धातौ। गिरौ भवं गैरिकम् । गिरिणा विग्रहो गिरिका तु "भवे" ६/३/१२३ । इत्यण् । अव्यधिकन्यायेन

Page #34

AAAAAAAAAAAAAAAAmnwww
तृतीयः काण्डः moommammomwwwwwwwwwwwwwwww
अलिञ्जिरे गुडे चापि गोरडूनग्नबन्दिनोः । खगे च चषको मद्ये सरके मद्यभाजने ॥३६॥ चलुकः प्रसृतौ भाण्डप्रभेदे चुलुको यथा ।
चारकोऽश्वादिपाले स्याबन्धे संचारिकेऽपि च ॥३७॥ अध्यात्मादित्वाद् वा इकण् । स्वर्णे यथा-गैरिकाद्रौ ययाविन्द्रः । धातौ यथा- क्रुधा दधत्तनुमतिलोहिनीमभूत्प्रसेनजिद्गज इव गैरिकारुणः। गोलकस्तु जारतो विधवासुते । अलिजिरे गुडे चापि । गुडति गोलकः । गोल एव वा स्वार्थेकः । जारेण यो विधवायां जातः स गोलकः। यत्स्मृतिः अमृते जारजः कुण्डो मृते भर्तरि गोलकः ॥३५।। अलिजरो मणिकः । तत्र यथाघोलं गोलकगह्वरेषु परतो न्यस्यन्ति गोष्ठाङ्गनाः। गुडः सर्वतो वृत्तः । तत्र यथा-कदम्बगोलकाकारम् । गोरङ्कनग्नबन्दिनोः । खगे च । गोभिर्वचनैर्जलैर्वा रमते गोरङ्कः । “कैशीशमि" (७४९ उ०) इति कुः । नग्नो विवस्त्रः । तत्र वाच्यलिङ्गः। शेषयोः पुंसि । बन्दीसूतः । खगः पक्षिविशेषः । चषको मद्ये सरके मद्यभाजने । चषन्ति अनेन चषकः । "द कन" (उ० २७) इत्युकः । पुंक्लीबः । मद्यं धान्यपिष्टोद्भवम् । सरक ऐक्षवः । तयोर्यथा-चषकपानकलालसमानसः । मद्यभाजने यथा - फुल्लदृष्टिवदनं वनितानामब्जचाश्चषक च षडज्रिः । चलुकः प्रसृतौ भाण्डप्रभेदे चुलुको यथा । चलति चुलुम्पति च चलुकः । चुलुकः । " कञ्चुकांशुक" . (उ० ५७) इति साधुः । प्रसृतौ चुलुकः । स्त्रीपुंसः । प्रसृतौ
यथा-अगस्ति चुलुकोत्क्षिप्त-सप्तवारिधिवारिणि । भाण्डप्रभेदो ३ भाजनविशेषः । चुलुकशब्द आदिपुरुषेऽपि । यथा चुलुकस्यापत्यं

Page #35

(१८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
चित्रकस्तु चित्रकाये द्रुमौषधविशेषयोः । चुम्बकः कामुके धूर्ते बहुगुवंश्मभेदयोः ||३८|| चुलुकी कुण्डिकामेदे शिशुमारे कुलान्तरे । चूतकः कूप आम्र े च चूलिका नाटकाङ्गके ॥३९॥
वृद्धं चौलुक्यः । चारकोश्वादिपाले स्याद्बन्धे संचारकेऽपि च । चारयति चारकः । बन्धे कारायां पुंसि । शेषयोर्वाच्यलिङ्गः । अश्वादिपाले यथा हरिगवृन्दचारकः । बन्धे यथा - संचारचारके कुतः । संचारके यथा - सारणीवारिचारकः ||३७|| चित्रकस्तु चित्रकाये द्रुमौषधविशेषयोः । चित्र एव चित्रक: । तिलकेऽपि । तत्र तु क्लीबे । तत्र चित्रकाये श्वापदे च यथानियतं दधते च चित्रकैरवियोगं पृथुगण्डशैलतः । औषधविशेष यथा - मुमूर्तीः किन्तवामीभिश्चव्यचित्रकनागरैः । औषधविशेषे नपुंसकोऽयमितिलिङ्गविदः । चुम्बकः कामुके घूर्ते बहुगुर्वश्मभेदयोः । चुम्बती चुम्बकः । चतुष्वर्थेषु । अश्मभेदे पुंसि । शेषेषु वाच्यलिङ्गः । कामुकेऽश्मभेदे च यथा - वेश्या लोहशलाकेव जवाच्चुम्बति चुम्बकमे । धूर्तो वश्वकः । बहवो गुरवो यस्य स बहुगुरुः ||३८|| चुलुकी कुण्डिकाभेदे शिशुमारे कुलान्तरे । चुलुम्पति चुलुकी । " कञ्चुकांशुक" ( उ० ५७ ) इति साधुः । गौरादित्वाद्ङीः । कुण्डिकाभेदो जलभाजनविशेषः । शिशुमारो जलजन्तुविशेषः । कुलान्तरम् अन्वयभेदः । चूतकः कूप आ च । चत्यते चूतकः । " कीचक पेचक" ( उ० ३३) इति साधुः । चूत एव वा स्वार्थेक द्वयोर्यथा - चूतकानां रसं पीत्वा पान्थाः पथि सुखं ययुः । चूलिका नाटकाङ्गके । करिणः कर्णमूले च । चुलैब चूलिका स्वार्थेकः । नाटकाङ्गके यथा-:

Page #36

तृतीयः काण्डः
wwwwwmammmmmmmmmmmm
करिणः कर्णमूले च जनकः पितृभूपयोः । जम्बुके वरुणे फेरौ जतुकं हिङ्गलाक्षयोः ॥४०॥ जतुका चर्मचटका जीविको वृद्धजीविनी ।
क्षपणे प्राणके पोतसालसेवकयो मे ॥४१॥ विष्कम्भचूलिकाकास्यांकावतारप्रवेशकैः ॥३९॥ करिणः कर्णमूले यथा-रेजे व्यालावली लोला चूलिका चुम्बिचामरा । जनक: पितृभूपयोः । जनयति जनक: पितरि यथा-जनकोऽसि जनार्दन स्फुटं धर्मार्थतया मनोभुवः । भूपे भूपविशेषे यथाजनकतनया स्नान पुण्योदकेषु । जम्बुके वरुणे फेरौ । जमति जम्बुकः । “कञ्चुकांशुक" (उ० ५७) इति उके साधुः । नीचेऽपि । सर्वेषु यथा-सत्यं पौलस्त्यसिंहस्यजम्बुकः पश्चिमापतिः । जतुकं हिगुलाक्षयोः । जतु एव जतुकम् हिगुरामठम् । तत्र यथा-उपयुज्यते हि शाकेषु जतुकं न तु मूर्द्धनि । लाक्षायां यथा-सन्धानं सज्जनेनेव जतुके नैव जन्यते ॥४०॥ जतुका चर्मचटका । जतुप्रतिकृतिर्जतुका। "तस्य तुल्ये" ७-१-१०८ । इति कः । जीवको वृद्धजीविनि । क्षपणे प्राणके पीतसालसेवकयोर्दुमे । व्यालग्राहे । जीवति जीवयति जीवकः । द्रुमक्षपणकपीतसालेषु पुंसि । शेषेषु वाच्यलिङ्गः। वृद्धिजीवी कलान्तरजीवी । क्षपणः श्रमणः । प्राणकः प्राणिता । प्राणदायको वा। पीतसालोऽसनः । सेवकोऽनुजीवी। द्रुमो बन्धूकद्रुमः ॥४१॥ व्यालग्राह आहितुण्डिकः । तत्र यथा-विषयविषहतानां जीवकस्त्वं पुरारे । शेषेषु यथा-जीवकस्येदृशी गतिः । जीविका तु जीवन्त्यां वर्तनेऽपि च । जीवनं जीविका भावे णकः । जीवन्ती मधुस्रवा। वर्तने यथा-बुद्धिपौरुषहीनानां जीविकेति

Page #37

(२०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
व्यालग्राहे जीविका तु जीवन्त्यां वर्तनेऽपि च । झिल्लिका झिलिकेव स्याच्चीयाँ रुच्यातपस्य च ॥४२॥ विलेपनस्य च मले तक्षकस्तक्ष्णि पन्नगे । द्रुमभेदे तण्डकस्तु समस्तपदजातके ॥४३॥ तरुस्कन्धे वेश्मदारु मायाबहुलयोरपि ।
फेनखञ्जनयोश्चापि तारकः कर्णधारके ॥४४॥ बृहस्पतिः । झिल्लिका झिलिकेव स्याच्चीर्यां रुच्यातपस्य च । विलेपनस्य च मले । झमति ज्वलति वा झिल्लिका झिलिका च । “कुशिक हृदिक" (उ० ४५) इति साधुः । चीरी पक्षिभेदः । आतपस्यरुक् अतिशयेन दीप्यतेत्यर्थः ॥४२॥ विलेपनस्य मल उद्वर्तनिका। तक्षकस्तक्षिण पन्नगे। द्रुमभेदे। तक्षति तक्षकः । तक्षिणवर्द्धको यथा-तक्ष्णोति तक्षक इव दुर्वाक्यैर्दुर्जनो जनम् । पन्नगे पन्नगभेदे यथा-कर्कोट: कोटिःकृत्वः प्रणमति पुरतस्तक्षके देहि चक्षुः । द्रुमभेदो वृक्षविशेषः । तण्डकस्तु समस्तपदजातके । तरुस्कन्धे वेश्मदारुमायाबहुलयोरपि । फेनखजनयोश्चापि । तडुड़ ताडने तण्डते तण्डकः । पञ्चस्वर्थेषु । समस्तपदजातके पुंक्लीबः । समस्तं कृतसमासं पदानां जातकं समूहः समस्तपदजातकम् ॥४३॥ तरुस्कन्धस्तरुसमूहः । वेश्मार्थं दारु काष्ठं वेश्मदारु । मायावहुलो मायाप्रधानः। तत्र वाच्यलिङ्गः । फेनो डिण्डीरः । खञ्जनः खजरिटः । सर्वेषु यथासमुद्रवेला वनालीव अनेकतण्डकाकुला दमयन्तीकथा। तारक: कर्णधारके । दैत्ये च। तरति तारयति वा तारकः । कर्णधारके यथा-भ्रान्तस्तीर्थानि दृष्टस्त्वं मयैकस्तेषु तारकः ॥४४॥ दैत्ये यथा-तस्मिन् विप्रकृताः काले तारकेण दिवौकसः । तारकमुडौ

Page #38

तृतीय : काण्ड :
दैत्ये च तारकमुडौ नेत्रतन्मध्ययोरपि । तिलकोsवद्रुमभिदोः पुण्ड्रके तिलकालके ||४५ ॥ तिलकं रुचके क्लोम्नि त्रिशङ्कः शलभे नृपे । मार्जारे च तुरुष्कस्तु देशे श्रीवाससियोः ॥४६॥
(२१)
नेत्रतन्मध्ययोरपि । उडौ त्रिलिङ्गः । नेत्र #मध्ये स्त्रीक्लीब: नेत्रे क्लीबे । त्रिष्वपि यथा - निशाकरकरस्पर्शहर्षोन्मीलिततारका । अहो रागवतीसंध्या मुञ्चति स्वयमम्बरम् । तिलकोऽश्वद्रुमभिदो : पुण्ड्रके तिलकालके । तिलति स्निह्यति तिलकः । " ध्रुधून्दि" ( उ० २९) इति किदक: । पुण्ड्रके पुंक्लीबः । अश्वभित् तिलकितो हयः । द्रुमभिदि पुण्ड्रके च यथा- न खलु शोभयति स्म वनस्थलीं न तिलकस्तिलकः प्रमदामिव । तिलकालको देहे कृष्णं लक्ष्म || ४५|| तिलकं रुचके क्लोनि । रुचकं सौवर्चलम् । क्लोम हृदयस्य दक्षिणे उदर्यो जलाधारः । त्रिशङ्कः शलभे नृपे । मार्जारे च । त्रयः शङ्कवोऽस्य त्रिशङ्कः । पुंसि । शलभः पतङ्गः । नृपे नृपभेदे यथा - त्रिशङ्कोरुपभोगाय न द्यौरपि न भूरपि । मार्जारो बिडाल: । तुरुष्कस्तु देशे श्रीवाससिह्नयोः । तूर्यते तुरुष्कः । “निष्क तुरुष्क" ( उ०२६) इति साधुः । सिले स्त्रीपुंसः । देशे यथा - शुष्कमुष्कस्तुरुष्केशो भीत्या तव धराधव । श्रीवाससिलो धूपौ ॥४६॥ तूलिका तूलशय्या स्यादालेख्यस्य च लेखनी । तुलति तूलिका तुलं निरस्थिकर्पासादि तस्य शय्या । तत्र यथा - सुखेन सुप्तोऽपि स तूलि - कायाम् । आलेख्यस्य चित्रस्य लेखन्यां यथा - उन्मीलितं तूलिकायेव * यद्यापि प्रतिपदपदपाठेन स्त्रीवलीबत्वंनोक्तं तथापि अनेकार्थेषु दृष्टम् । x वस्त्रं खञ्च ।

Page #39

(२२) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः ammarrrrrr ror तूलिका तूलशय्या स्यादालेख्यस्य च लेखनी । दर्शको दर्शयितरि प्रतिहारप्रवीणयोः ॥४७॥ द्रावकस्तु शिलाभेदे स्याद्घोषकविदग्धयोः । दारको भेदके पुत्र दीपकंस्यादलकृतिः ॥४८॥ दीपकौ दीप्तिकृद्दीपौ दीप्यकं त्वजमोदके । . मयूरशिखायवान्योर्धनिको धान्यके धवे ॥४९॥
चित्रम् । शलाकायामपि मङ्खः । यथा-गृहीत्वाञ्जनतूलिकाम् । दर्शको दर्शयितरि प्रतीहारप्रवीणयोः । दर्शयति पश्यति वा दर्शकः । दर्शयितृ प्रवीणयोर्वाच्यलिङ्गः । दर्शयितरि यथायथा-गुरवो मार्गदर्शकाः । प्रतीहारे प्रवीणे च यथा-दर्शकजननिवार्यमाणकलकलमास्थानम् ॥४७॥ द्रावकस्तु शीलाभेदे स्याद्घोषक विदग्धयोः। द्रावयति द्रवति वा द्रावकः । घोषक विदग्धयोर्वाच्यलिङ्गः । शिलाभेद: औषधम् । धोषक: पुनः पुनक्यिावर्त्तकः । विदग्धे यथा-द्रावयन्ति मनोभर्तुर्द्रावकाः केऽपि सेवकाः । दारको भेदके पुत्र । दारयति दारकः । भेदके वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथा-नरेन्द्रदारकः सोऽयं मानिनीमानदारकः । दीपकं स्यादलङ्कृतिः । दीपयति दीपकम् । अलङ्कृतिरालङ्कार विशेषः । यदाह-सकृद्वृत्तिस्तु धर्मस्य प्रकृता प्रकृतात्मनाम् । सैवक्रियासु बहीषु कारकस्येति दीपकम् । दीपको दीप्तिकृद्दीपौ। दीप्तिकृति वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथा- शरणमात्मभये निशि दीपकः । पक्षिभेदेऽपि । यदाह-पक्षिणा येन गृह्यन्ते पक्षिणोऽन्ये स दीपक: । दीप्यकं त्वजमोदके । मयूर शिखायवान्योः । दीप्यते दीप्यकम् । “कीचक” (उ० ३३) इत्यके साधुः । त्रयोऽप्यौषधभेदाः । धनिको धान्यके धने धनाढ्य । धनमस्त्यस्य

Page #40

तृतीयः काण्डः
(२३)
धनाढ्ये धनिका वध्वां धेनुका धेनुरिभ्यपि । धेनुकं धेनुसंहत्यां करणेऽपि च योषिताम् ॥५०॥ नरको दैत्यनिरयौ नन्दकः कुलपालके ।
हर्षके विष्णुखड्ने च नर्तकः केलके नटे ॥५१॥ धनिकः । धान्यकं कुस्तुम्बुरु । धवो भर्ता ॥४९॥ धनाढ्य धनवति वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-धनिकेन धनं दत्तमधमर्णाय वर्द्धते । धनिका वध्वाम् । वधूः पत्नी । धेनुका धेनुरित्यपि । धेनुरेव धेनुका । धेनुर्नवप्रसूता । तत्र यथा-सा धेनुका दुग्धनिधानभूमिः। इभी हस्तिनी तस्यां यथा-आरुह्य वरधेनुकाम् । क्षुरिकायामपि मङ्खः । यथा - यौधैर्बद्धासि धेनुकैः । दैत्यविशेषेऽपि । तत्र पुंलिङ्गः । धेनुकं धेनुसंहत्या करणेऽपि च योषिताम् । धेनूनां समूहो धैनुकम् । धेनोरनञः । ६-२-१५ । इति इकण् धेनुकाया इदं वा । “तस्येदम्” ६-३-१६० । इति अण् । धेनुसंहत्यां यथा-तद्धेनुकं ध्यायति माधवस्य । योषितां करणं वात्स्यायनप्रसिद्धम् ॥५०॥ नरको दैत्यनिरयौ। नृणाति नरकः । “दृ क नृ' (उ० २७) इति अकः । द्वयोर्यथासत्यानुरक्तं नरकस्य जिष्णवो गुणैर्नृपाः शाङ्गिणमन्वयासिषुः । नन्दकः कुलपालके । हर्षके विष्णुखङ्गे च । नन्दयतीति नन्दकः । कुलपालकहर्षयोर्वाच्यलिङ्गः। हर्षके विष्णुखङ्गे च यथानाम्नाऽपि तस्यैव स नन्दकोऽभूत् । नर्तक: केलके नटे। द्विपे पोटगले चापि । नृत्यति नर्तकः । णकः । नटे तु "नृत्खनरञ्जः शिल्पिन्यकट" ५-१-६५ । केलके क्रीडके वाच्यलिङ्गः। नटे यथा-नर्तकेनैव नतिताः ॥५१॥ द्विपो हस्ती । पोटगल: काशः। नर्तकी लासिका द्विपी । लासिकायां यथा-द्वौ सङ्कीर्णी रचयति

Page #41

(२४)
अनेकार्थसंग्रहः सटाक:
द्विपे पोटगले चापि नर्तकी लासिका द्विपी । नालीकोऽज्ञे शरे शल्ये नालीकं पद्म तद्वने ॥ ५२ ॥
नायको मणिभिनेतृ प्रधानेष्वथ नालिका । नाले काले चुल्लिरन्ध्र विवरे वेणुभाजने ॥५३॥ निपाक: पचने स्वेदासत्कर्मफलयोरपि । निमको व्योम्नि सन्नाहे मोक्षके सर्पकञ्चुके ॥ ५४ ॥ सौ नर्त्तकी प्रगल्भा । नालीकोऽज्ञे शरे शल्ये । ल् गन्धे । नलति नालीकः । "सृणीकास्तीक" ( उ० ५० ) इति साधुः । अज्ञे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा- विवृतेनापि शास्त्रेण नालीकः किं करिष्यति । शरे शल्ये च यथा - भूपालमौलिना तेन नालीकै: कीलितं बलम् । नालीके पद्म तद्वने । पद्म पुंक्लीब: । तत्र यथानालीकमालां मलते स मौलौ । तेषां पद्मानां वनं तद्वनम् ॥५२॥ नायको मणिभिनेतृ प्रधानेषु । नयति नायकः । नेतृप्रधानयोर्वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा - एकार्थतन्तुप्रोतायां नायको नायकायते । अथ नालिका | नाले काले चुल्लिरन्ध्रे विवरे वेणुभाजने । नात्येव नालिका | नलति वा । पञ्चस्वर्थेषु नाले यथा - पीतं नालिकया जलम् । काले यथा - क्षणैः षड्भिश्च नाडिका । वेणुभाजने यथा - धान्यावापं विदधतितरां हालिका नालिकाभिः । निपाक: पचने स्वेदासत्कर्मफलयोरपि । निपचनं निपच्यतेऽनेन वा निपाक: । पचने यथा - जातस्तकः (तः ) शाकनिपाककालः । स्वेदो घर्माम्बु । असत्कर्मफलं दुष्कर्मफलम् । निर्मोको व्योम्नि सन्नाहे मोक्षके सर्पकञ्चुके । निर्मुच्यतेऽनेन निर्मोकः । व्योयोम्नि यथा-निर्मोककोकनदतुल्यमिदं वचस्ते । मोक्ष एव मोक्षकः । तत्र सन्नाहे च यथा - शोकमोहपरोलोकः स्तोको निर्मोक तत्परः ।

Page #42

तृतीयः काण्ड: ...
(२५)
nnnnnnnnnnnnnnn
AAAAmar/
*पर्यको मञ्चपर्यस्त्योः प्रतीकोऽङ्गप्रतीपयोः । पताकाङ्कध्वजे केतौ सौभाग्ये नाटकांशके ॥५५॥ पातुको जलमातङ्गे पतयालुप्रपातयोः ।
प्राणको जीवकतरौ सत्वजातीयबोलयोः ॥५६॥ सर्पकञ्चुके . यथा-वेल्लनिर्मोकवल्लीनिबिडनिगडितानोकहक्रोडनीडक्रीडन्निःशङ्कघूकव्यतिकरमुखराभूमयो भीषयन्ति ।।५४।। पर्यको मञ्चपर्यस्त्योः । पर्यच्यते पर्यंकः । परिगतोऽङ्कम्वा । मञ्चे यथा - नागपर्यङ्कशायी । - पर्यस्तौ परिकरे यथापर्यङ्कबन्धस्थिरपूर्वकायम्। प्रतीकोऽङ्गप्रतीपयोः “प्रातिप्रतीकः सृणीक" इति साधुः । प्रतीपे वालिङ्गः । अङ्गम् अवयवः । तत्र यथा-प्रति प्रतीकं प्रविभूषितायाः। प्रतीपे प्रतिकूले यथा-क्षितिधव तव हस्ती सुप्रतीकप्रतीकः । प्रदीपेऽपि यथाप्रतीकाभीशुनीकाभिस्तमिस्र सकलीकृते । पताकाङ्कध्वजे केतौ सौभाग्ये नाटकांशके । पतति पताका । "शलिवलि” (उ०३४) इति आकः । अङ्कध्वजश्चिन्हध्वजः । तत्र यथा-पताकाभिवितय॑न्ते निकेताः पृथिवीभुजाम् । केतौ सोभाग्ये च यथा-रम्या इति प्राप्तवतीः पताकां रागं विविक्ता इति वर्द्धयन्ती । नाटकांशके यथा-बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरीकार्यलक्षणाः । अर्थप्रकृतयः पञ्च ता एताः परिकीर्तिताः ॥५५॥ पातुको जलमातङ्गे पतयालुप्रपातयोः। पतनशील: पातुकः । “लषपतपदः" ५-२-४१ । इति उकण् । पतयालौ वाच्यलिङ्गः । जलमातङ्गो जलहस्ती। पतयालौ यथा-भेजेऽभितः पातुकसिद्धिसिन्धोरभूत* मु० मू० । नीलिका नीलिनी क्षुद्ररोगशेफालिकास्वपि । पराकस्तु व्रते खड्ने प्रसेकः सेचने च्युतौ ।। पर्यो०

Page #43

(२६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
पाटको रोधसि ग्रामैकदेशेऽक्षादिपातके । वाद्यभेदे महाकिष्को मूल्यस्यापचयेऽपि च ॥५७॥ पालङ्कः शाकभेदे स्यात्सल्लकयां पाजिपक्षिणि ।
पिनाकः शिवकोदण्डे पांसु वृष्टित्रिशूलयोः ॥८॥ पूर्वां रुचमम्बुराशेः । प्रपातो भृगुः । सौप्तिकं वा । प्राणको जीवकतरौ सत्वजातीयवोलयोः । प्राणिति प्राणकः । प्राण एव वा । जीवकतरुव॒क्षभेदः । सत्वजातीयः सत्वप्रकारः तत्र वाच्यलिङ्गः । वोलो गन्धरसः ।।५६।। पाटको रोधसि ग्रामैकदेशेऽक्षादिपातके । वाद्यभेदे महाकिष्कौ मूल्यस्यापचयेऽपि च । पाटयति पटति वा पाटकः । पञ्चस्वर्थेषु । रोधस्तटम् । ग्रामैकदेशे यथा-जलौकः काङ्क्षया याति साधुश्चण्डालपाटकम् । अक्षादीनां द्यूते पातयिता अक्षादिपातकः । वाद्यभेदो वादिनम् । महाकिष्कुः प्रमाणविशेषः । मूल्यस्यापचये यथा-पाटकेनाप्यते कर्म ॥५७॥ पालङ्कः (पालकं) शाकभेदे स्यात्सल्लक्यां पाजिपक्षिणि । पाल्यते पालङ्कः । “निष्क तुरुष्क" (उ० २६) इति साधुः । शाकभेदे यथा-पालङ्कशाकं सुकृती न भुङ्क्ते । सल्लकी गजप्रिया। पाजिपक्षी पक्षिभेदः । पिनाकः शिवकोदण्डे पांसुवृष्टित्रिशूलयोः । पिनष्टि पिनाकः । “पिषेः पिन् पिण्यौ च" (उ० ३६) इति आकः । पुंक्लीबः । शिवकोदण्डे यथा-कुर्यां हरस्यापि पिनाकपाणेधैर्यच्युति के मम धन्विनोऽन्ये । पांसुवृष्टिधूलिवृष्टि: । त्रिशूलं शैवमेवात्र ॥५८॥ प्रियकस्तु चञ्चरीके नीपे कश्मीरजन्मनि । प्रियङ्गौ चित्रहरिणे पीतसालतगेर(राव) पि प्रियं कायति प्रियकः । प्रीणाति वा । “कीचक" (उ० ३३) इति साधुः । चञ्चरीके भ्रमरे स्त्रीपुंसः । नीपः

Page #44

तृतीयः काण्ड: प्रियकस्तु चञ्चरोके नीपे कश्मीरजन्मनि । प्रियङ्गो चित्रहरिणे पोतसालतरोरपि ॥५९॥ *पिष्टको नेत्ररोगे स्याद् धान्यादिचमसेऽपि च । पिण्याकः कुङ्कमे हिङ्गौ सिरके तिलचूर्णके ॥६०॥ पुलको गजान्नपिण्डे रोमाञ्चे प्रस्तरान्तरे ।
अश्रुराज्यां मणिदोषे गल्वर्के तालके कमौ ॥६१॥ कदम्बः । कश्मीरजन्म घुसृणम् । प्रियङ्गः फलिनी। चित्रहरिणे यथा-प्रचलितैः परितः प्रियकवजैः। पीतसालतरुरसनः । तत्र यथा-उन्निद्र प्रियकमनोरमं रमण्याः संरेजे सरसि वपुः प्रकाशमेव ॥५९।। पिष्टको नेत्ररोगे स्याद्घान्यादिचमसेऽपि च । पिनष्टि पिष्यते वा पिष्ट: । पिष्ट एव पिष्टकः । धान्यादेश्वमसे चूर्णविशेषे । यथा-कष्टेन पिष्टकैस्तैलं मौलेरुत्तार्यते तथा। पिण्याकः कुङ्कमे हिङ्गो सिरके तिलचूर्णके । पिनष्टि पिण्याकः । “पिषेः पिन् पण्यौ च" (उ० ३६) इत्याकः । पुंक्लीबः । कुङ्कमे हिङ्गौ सिरके च यथा- पिण्याकगन्ध इव तुष्टिकृदस्य सोऽभूत् । तिलचूर्णे यथा - पिण्याकान्नाशिनीनांहि पयो गुरुतरं भवेत् । ॥६०॥ पुलको गजान्नपिण्डे रोमाञ्चे प्रस्तरान्तरे । अश्रुराज्यां मणिदोषे गल्वर्के तालके कृमौ । पोलति पुलकः । "धू धून्दि" (उ० २९) इति किदकः । अष्टस्वर्थेषु । गजान्नपिण्डे यथा-पुलककवललोल: खेलति व्यालराजः । रोमाञ्चे पुंक्लीबः । तत्र यथा-भृशस्विदः पुलकविकासिमूर्तयः । प्रस्तरान्तरे लक्ष्णपाषाणे यथा-पुलकपृष्टधौताम्बरः। अश्रुराजी नयनाम्बुधारा । मणिदोषे यथापुलकत्रासविद्धादिदोषैर्मणिरदूषितः । गल्वर्कश्चषकः । तालकं *मु० म०-पितक: स्यात्तु विस्फोटे मञ्जुषायामपीष्यते।

Page #45

irrorarrrrrrrrrrrrrr
(२८) अनेकार्थसंग्रहः सटोक:
पुलाको भक्तसिक्थे स्यात्संक्षेपासारधान्ययोः । पुष्पकं मृत्तिकाङ्गारशकट्यां रत्नकङ्कणे ॥६२॥ कासीसेश्रीदविमाने नेत्ररोगे रसाञ्जने । लोहकांस्ये रीरिकायां पुत्रकः शरभे शठे ॥६३।।
हरितालकम् (हरितालम्) (हरिताल:)। कृमौ कीटे यथा-वर्त्मनां पुलकवृश्चिकस्पृशाम् ॥६१॥ पुलाको भक्तसिक्थे स्यात्संक्षेपासारधान्ययोः । पोलति पुलाकः । “शुभिगृहि" (उ० ३५) इति किदाकः । भक्तसिक्थे यथा-स्थालीपुलाकन्यायेन कुर्याद् गुण परीक्षणम्। संक्षेप: क्षिप्रं तत्र यथा-पुलाककारी . विपुलाशयः स्यात् । असारधान्ये, यथा- पुलाका इव धान्येषु । पुष्पकं मृत्तिकाङ्गारशकट्यां रत्नकङ्कणे । कासीसेश्रीदविमाने नेत्ररोगे रेसाञ्जने । लोहकांस्ये रीरिकायाम् । पुष्प्यति पुष्पकम् । पुष्पप्रतिकृतिर्वा अष्टस्वर्थेषु । मृन्मयी अङ्गारशकटी। मृत्तिकाङ्गारशकटी । रत्नखचितं कङ्कणम् रत्नकङ्कणम् ॥६२।। सीसं धातुभेदः । श्रीदविमाने यथा-निरस्तगाम्भीर्य्यमपास्तपुष्पकः प्रकम्पयामास न मानसं न सः। नेत्ररोगे यथाअसौ रसः पुष्पकनाशहेतुः । रसाञ्जनम् औषधभेदः । लोहेन मिश्रं कांस्यं लोहकांस्यम् । रीरिका पित्तलभेदः । पुत्रक: शरभे शठे शैवे वृक्षप्रभेदे च । पुत्रं कृणाति हिनस्ति पुत्रकः । “क्वचित्" इति डः । पुनाति वा । “कीचक" (उ० ३३ ) इति साधुः । कृत्रिमः पुत्रो वा। "तनु पुत्र" (७-३-२३) इति कः । शरभोऽष्टापदः । शठोऽनृजौ ॥६३॥ शैवे शिवमतदीक्षिते च वाच्यलिङ्गः। शवे यथा - समयी साधकश्चव आचार्यश्चापि पुत्रकः । वृक्षप्रभेदः पुत्रप्रेम्णा सिक्तो वृक्षः । कृत्रिमसुतेऽपि यथा

Page #46

तृतीय : काण्ड :
शैवे वृक्षप्रभेदे च पुत्रिका यावतूलिके । पाञ्चालिकादुहित्रोश्च पूर्णकः स्वर्णचूर्णके ॥६४॥ पूर्णिका नासिकाच्छिन्यां पृथुकश्चिपिटेऽर्भके | पदाकुश्चित्रकव्याघ्र - वृश्चिकेषु सरीसृपे ॥ ६५।।
(२९)
R
"
6
सा कन्दुकैः कृत्रिमपुत्रकैश्च । पुत्रिका यावतूलिके । पाञ्चालिका - दुहित्रोव । पुत्र्येव पुत्रिका । यावतूलकम अलक्तपोलिका पाञ्चालिका काष्ठदन्तादिनिर्मिता स्त्रीप्रतिकृतिः तत्र यथातप्तायः पुत्रिकाः क्वापि स्मारितान्यवधूरतम् । दुहिता तनया । पूर्णकः स्वर्णचूर्ण (ड) के । पूर्ण एवेति पूर्णकः । स्वर्णचूडकः पक्षिविशेषः ||६४ || पूर्णिका नासिकाच्छिन्न्याम् । नासिका छिन्ना यस्याः सा नासिका च्छिन्नी । “ स्वाङ्गादेरकृत २--४-४६ । इति ङीः । पृथुकश्चिपिटेऽर्भके । पृथुकाय पृथुकः । प्रथते वा । " कञ्चुकांशुक" ( उ० ५७ ) इति साधुः । चिपिट आद्रसस्याभ्योषः । तत्र यथा - वृथा पृथुकमर्दनं हलभृता परार्थं कृतम् । अर्भके यथा - क्वचित्क्रीडकोड प्रतिभयपरित्रस्त - पृथुकाः । पृदाकुचित्रकव्याघ्रवृश्चिकेषु सरीसृपे । पिपत्ति पृदाकुः । "सृपृभ्यां दाकुक्" ( उ० ७५६) चतुर्ष्वर्थेषु यथा - सदा पृदाकुः कुरुते हि शङ्काम् || ६५ || पेचकः करिलाङ्गलमूले घूके । षच्यते पेचकः । “कीचक पेचक" ( उ० ३३ ) इति साधुः करिलाङ्गलमूले यथा—करीन्द्रो मेचकैः ( करीन्द्रो वर्णकैः) सान्द्रैकीभूतचकः । घूके यथा-खं पेचः कञ्चुकितं रणेषु । अथ . पेटकम् । मञ्जूषायां समूहे च । पेटति पेटकः । “छिदिभिदिपिटेर्वा" ( उ० ३० ) इति अकः । पेट एव वा । स्वार्थिककप्रत्ययान्तस्तु समूहे त्रिलिङ्गः । मञ्जूषांयां क्लीबे । पुल्लिङ्गोऽयमिति
।
"1

Page #47

AAAAnnxnnnnwwwwwwww
(३०) अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
पेचकः करिलाङ्गलमूले घूकेऽथ पेटकम् । मञ्जूषायां समूहे च बहुको जलखादके ॥६६॥ दात्यूहे कर्कटेऽर्के च बन्धूकः पोतसालके । बन्धूजीवे बन्धकस्तु सत्यङ्कारेऽथ बन्धकी ॥६७।। स्वैरिण्यां च करिण्यां च बालिकाकर्णभूषणे ।
पञ्छोलायां वालुकायां बालायां भस्मकं रुजि ॥६८॥ लिङ्गविदः । तत्र यथा-न्यधत्त वटपृष्ठतः कनकपेटकं तस्करः । समूहे यथा-घटितषट्पदपेटकपाटला। बहुको जलखादके दात्यूहे कर्कटेऽर्के च। बहु भक्ष्यं के जलमस्य बहुकः । बहुः कायति वा । चतुर्वर्थेषु । जलखादकदात्यूही पक्षिविशेषौ ॥६६॥ कर्कटः कुलीरः । अर्को रविः । बन्धूकः पीतसालके । बन्धूजीवे । बध्यते बन्धूकः । “मृमन्यजि" इति कुकः (उकः)। पीतसालोऽसनः, बन्धुजीवे यथा-नीलेन्दीवरशङ्कया नयनयोर्बन्धूकबुद्धयाधरे । बन्धकस्तु सत्यङ्कारे । बध्नाति बन्धकः । "द क नृ" ( उ० २७) इत्यकः । पुंसि । मङ्खस्तु कुलटेभी च बन्धकी। आधावस्त्री बन्धिकानुबन्धकारिणि वाच्यलिङ्गा इति पुंक्लीबत्वमाह। सत्यंङ्कारे आधौ यथा-न वृद्धिबन्धके नष्टे सर्वनाशेन तद्वनम् । अथ बन्धकी । स्वैरिण्यां च करिण्यां च । गौरादित्वाद् ङीः ।।६७।। स्वैरिण्यां यथा-बन्धक्यो यं प्रशंसन्ति स राजन् पुरुषोऽधमः । करिण्यां यथा-बन्धकी निकटमभ्रभूपतिः । बन्धकारिण्यपि संसारबन्धिका माया। बालिका कर्णभूषणे । पिञ्छोलायां वालुकायां वालायाम् । बाल्येव बालिका बलते * बालकः पुनः शिशोमुर्खेऽश्वगजयोवलिधौ भस्मकं रुजि० । ४ अत्र आधिपर्यायः सत्यंकारो न तु लोकप्रसिद्ध सत्यकारे ।

Page #48

तृतीयः काण्ड:
विडङ्गे कलधौते च भ्रामक: फेरुधूर्तयोः । सूर्यावर्तेऽश्मभेदे च भालाङ्कः कच्छपे हरे ॥६९।। महालक्षणसम्पूर्णपुरुषे करपत्रके ।
रोहिते शाकभेदे च भूतीकं कटफलौषधे ॥७०॥ वा बालैव वा। कर्णभूषणे यथा-बिभ्रती तिलकं भाले श्रवसोः स्वर्णबालिकाम् (कर्णभूषणेऽङ्गलीये च पुंक्लीब इति लिङ्गविदः मङ्खाद्यनेकार्थेषु स्त्री।) पिञ्छोला ओषधिः । अङ्गलीयेऽपि मङ्खः । तत्र वालुकायां सिकतायां च यथा-सिन्धुर्वीचिकरानुवाहबहलप्रौढोल्लसद्बालिकान् । बालायां यथा-बालिकारचितवस्त्रपुत्रिकाक्रीडनेन सदृशं तदर्चनम् । कङ्कणेऽपि मङ्खः। यथा-बालिकाङ्कितप्रकोष्ठः । भस्मकं रुजि । विडङ्गे कलधौते च । भस्मयतीति भस्मकम् । भस्मप्रतिकृतिर्वा । रुजि रोगे यथा-भस्मके भस्मतां याति समस्तं भक्षितं यतः ॥६८। विडङ्गमौषधम् । कलधौतं रूप्यम् । ग्रहविशेषेऽपि । तत्र पुंसि । यथा-प्रतिपालय नाथ नाडिकाद्वितयं सम्प्रति भस्मकोदयः । भ्रामकः फेरुधूर्तयोः । सूर्यावर्तेऽश्मभेदे च । भ्रमति भ्रामकः बाहुलकाद् वृद्धिः । फेरुः शृगालः । धूर्तो वञ्चकः । तत्र वाच्यलिङ्गः । सूर्यावर्तोभेषजभेदः। अश्मभेदे यथा-भ्रामको भ्रमयत्ययः। भालाङ्कः कच्छपे हरे। महालक्षणसम्पूर्णपुरुषे करपत्रके। रोहिते शाकभेदे च । भालेऽङ्कोऽस्यासौ भालाङ्कः, भाल्यते वा । "मवाका" (उ० ३७) इति साधुः । कच्छपः कूर्मः । हरः शम्भूः ॥६९।। करपत्रक क्रकचम्। रोहितो मत्स्यभेदः । भूतीकं कटफलौषधे । यवान्यां घनसारे च भूनिम्बे भूस्तृणेऽपि च । भवति भूतीकम् । “सृणीक" (उ० ५०) इति साधुः ।

Page #49

(३२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
यवान्यां घनसारे च भूनिम्बे भूस्तृणेऽपि च । भूमिका तु रचनायां रूपान्तरपरिग्रहे ।।७१।। मशकः क्षुद्ररुग्जन्तुभेदयोर्मधुकं वपुः । मधुयष्टिश्च मधुको बन्दिश्रीवदपक्षिणोः ॥७२॥
मण्डूको मण्डूकपर्यों मण्डूको भेकशोणको । - मल्लिको हंस भेदे स्यात् मल्लिका कुसुमान्तरे ॥७३॥ पञ्चस्वर्थेषु । कटफलौषधं श्रीपर्णी ॥७०॥ यवानी दुष्टो यवः । घनसार कर्पूरः। भूनिम्बः किराततिक्तः। भूस्तृणं छत्रा। भूमिका तु रचनायां रूपान्तरपरिग्रहे । भूमिरेव भूमिका । रचनायां यथा- आद्या प्रासादभूमिका । रूपान्तरपरिग्रहे यथा-अथोपपत्ति छलनापरोपरामवाप्य शैलूष इवष भूमिकाम् । ॥७१॥ मशकः क्षुद्ररुग्जन्तुभेदयोः। मशति मशकः । “द क न" ( उ० २७) इति अकः। जन्तुभेदे यथा-यामिन्यां यामि स्वपिमि ननु निर्देशमशके। मधुकं त्रपु मधुयष्टिश्च मचते मधुकम् । “कञ्चुकांशुक" (उ० ५७) इति. साधुः। त्रपु वङ्गम् । भधुयष्टिर्मधुकाष्ठम् । तत्र स्त्रीक्लीबः। मधुको बन्दिश्रीवदपक्षिणोः। बन्दी बन्दिभेदः । यच्छाश्वतः मधुका बन्दिनः केऽपि । श्रीवदारव्यः पक्षी श्रीवदपक्षी ॥७२॥ मण्डूकी मण्डूकपर्यो । मण्डति मण्ड्यते वा मण्डूकी। "मृमन्यजि” (उ० ५८) इति उकः । गौरादित्वाद् डीः । मण्डूकपर्णी ओषधिः । मण्डूको भेकशोणको। भेके यथा-तावद्गर्जसि मण्डूकः कूपमाश्रित्य निर्भयः । शोणको नदभेदः । मल्लिको हंसभेदे स्यात् । मल्लति मल्लिकः । “क्रीकल्यलि'' ( उ० ३८) इति बहुवचनादिकः । ___मधका बन्दिनः कोऽपि । मण्डुकी०
।।

Page #50

तृतीयः काण्ड: मोने मृत्पात्रभेदे च मातृका करणेश्वरे ।। मातृवर्णसमाम्नायोपमातृष्वथ मालिका ॥७४। पक्षिमल्ले सरिभेदे अवेये पुष्पदामनि ।।
*मेचकः श्यामले कृष्णे तिमिरेबहिचन्द्रके ॥७५।। हंसभेदो मलिनचञ्चुचरणः । मल्लिका कुसुमान्तरे मीने मृत्पात्रभेदे च । कुसुमान्तरं विचकिलम् । तत्र यथा-उपययौ विदधन्नवमल्लिकाः शुचिरसो चिरसौरभसम्पदः ॥७३।। मीनो मीनभेदः । मृत्पात्रभेद: शरावः । तत्र यथा-मल्लिकांकितकरा विविशुस्ताः । वाद्यभेदेऽपि मङ्खः-यथा-मल्लिका झल्लरीध्वनिः । मातृका करणेश्वरे । मातृवर्णसमाम्नायोपमातृषु । मातृप्रतिकृतिर्मातृका मातैव वा। करणानि इन्द्रियाणि तेषामीश्वरः, आत्मकरणेश्वरः । तत्र यथा-दुर्ज्ञानं मातृकातत्वम् । शेषेषु यथा-विश्वमातृकया विश्वं ज्ञापितं सकलाः कलाः। अथ मालिका ।। पक्षिमल्ले सरिभेदे ग्रैवेये पुष्पदामनि । मलते मालिका मालेव वा ।।७४।। पक्षिमल्ल: पक्षिविशेषः । सरिद्भेदो नदीविशेषः । ग्रैवेयं ग्रीवाभरणम् । तत्र यथा-कण्ठस्थितया विमलप्रश्नोत्तररत्नमालिकया। पुष्पदामनि यथा-मौलिश्चम्पकमालिकाव• लयितः । मेचक: श्यामले कृष्णे तिमिरे बहिचन्द्रके । मच्यते मेचकः । “कीचकपेचक" (उणादि ३३) इति साधुः श्यामलकृष्णयोर्वर्णविशेषयाः पंक्लीबः । तद्वति वाच्यलिङ्गः । श्यामलं नीलम् । कृष्णम् असितम् । तयोर्यथा-गजकदम्बकमेचकमुच्च(मुचक)नभसि वीक्ष्य नवाम्बुदमम्बरम् । तिमिरे बहिचन्द्रके च यथा-जलदमेचककञ्चकिता दिशोः भृशमवेक्ष्य विनृत्यति
* मामलं तु मदीये स्यान्मामाको मातुले स्मृतः । मेचकः० ।

Page #51

(३४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn.
मोचको मोक्तकदलीशिग्रुद्रुमविरागिषु ।। मोदको हर्षुलो खाद्ये यमको यमजे व्रते ।।७६।। यमकं वागलङ्कारे याजको राजकुञ्जरे । याज्ञिके च युतकं तु यौतके युग्मयुक्तयोः ॥७७।।
मेचकी ।।७५।। मोचको मोक्तृकदलीशिग्रुद्रुमविरागिषु । मुञ्चति मोचकः। चतुर्षु अर्थेषु । विरागी मुमुक्षुः । तत्र मोक्तरि च वाच्यलिङ्गः । मोक्तरि यथा- बीडसङ्कोचमोचकः । शेषेषु यथामोचकरञ्चितं वनम् । मोदको हर्षले खाद्ये । मोदतेऽसौ मोदयति वा मोदकः । हर्षुलो हर्षवान् । हर्षहेतुर्वा । तत्र वालिङ्गः। खाद्ये लड्डुके पुंक्लीबः । द्वयोर्यथा-मुदिता मोदकमुदितं रवीन्दुकवलंकगृध्नुमतिभीमम् । यमको यमजे व्रते । यम एव यमकः । यमजो युग्मजातः। तत्र वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथा-नकुल: सहदेवश्च यमको यमकस्थितौ ॥७६।। यमकं वागलकारे । यमौ समजातौ तत्प्रतिकृतिर्यमकम् । वागलङ्कारे । शब्दालङ्कृतौ । यथा-अर्थे सत्यर्थभिन्नानां वर्णानां सा पुनः श्रुतिः। यमकं पादतद्भागवृत्तितद्यात्यनेकताम् । याजको राजकुञ्जरे। याज्ञिके च। यजति याजयति वा याजकः । राजकुञ्जरो भूपश्रेष्ठः । याज्ञिको यज्ञक्रियाज्ञाता। द्वयोर्यथा-याजकः पूज्यते न कैः । युतकं तु यौतके युग्मयुक्तयोः । संशये चलनाग्रे स्त्रीवस्त्रभेदे पटाञ्चले । युतौ कायति र तमेव वा युतकम्। युक्ते वाच्यलिङ्गः । यौतकं युतयोर्वधूवरयोर्देयम् । तत्र युग्मे युक्ते च यथा-हस्त्यश्वरत्नयुतकं युतकाय (युग्माय) देयम् । चलनवण्डातक: तस्य ग्रं चलनाग्रम् । स्त्रीवस्त्रभेदः । परिधानान्तरपट:। रजको धावकशुकौ। रजति रजकः ।

Page #52

तृतीयः काण्डः
NAVAAAAAA
-
-
संशये चेलनाग्रे स्त्री वस्त्रभेदे पटाञ्चले । रजको धावकशुको रसिकाकटिसूत्रके ।।७८।। रसनायां रसालायां रात्रकं पंचरात्रके ।
रात्रकस्तु पणवधूगृहान्तवर्षवासिनि ॥७९।। . "नृतूवनज: शिल्पिन्यकट्' । धावको निर्णेजकः । तत्र यथारजकशिलातलसदृशं यासां जघनं च वदनं च। शुक: शुकविशेषः । रसिका कटिसूत्रके । रसनायां रसालायां । रसयति रसिका रसोऽस्त्यस्यां वा । कटिसूत्रम् मेखला ॥७८।। रसना जिह्वा । रसाला शिखरिणी। रात्रकं पञ्चरात्रके । पञ्चानां रात्रीणां समाहारः पञ्चरात्रकम् । “संख्यातैक” ७-३-११९ । इति अत् समासान्तः । पञ्चरात्रमेव पञ्चरात्रकम् । स्वार्थेकः । पञ्चरात्रैकदेशो रात्रकं भामावत् । रात्रकस्तु पणवधूगृहान्तवर्षवासिनि । रात्रीराचक्षाणो रात्रकः । णिजन्ताण्णकः ।।७९।। राजिका पङ्क्तौ रेखायां केदारे राजसर्षपे । राजिरेव राजिका । राजते वा । पक्तौ यथा-परिरराज मतङ्गजराजिका। रेखायां यथा-अराजके भूर्जदले लिलेख । केदारो वप्रः । राजसर्षपे यथा-जुहोति वह्नौ लवणं सराजिकन् । रुचकं तु मातुलिङ्गे निष्के सौवर्चलेऽपि च। रोचते रुचकम् । “ध्रुधून्दि" (उ०२९) इति किदकः । निष्के मातुलिङ्गे च पुंक्लीबः । मानुलिङ्गे यथा पीतवत्यभिमते मधुतुल्यस्वादमोष्टरुचकं चिदिदक्षौ। निष्के xवक्षोविभूषणे यथा-स्वस्तिकादिसमाकारं रुचकं रुचिमद्विदुः । ललामन्यपि मंखः । ललामरत्नं तत्र यथा-अधररुचकं चन्दन* तत्प्रतिपादकोग्रन्थोऽपि पञ्चरात्रकम् । x यद्यपि लिङ्गविदो भूषा|वेयकं व्याख्यान्ति तथापि अनेकार्थकृत उरोवि
भूषणमपि ग्रैवेयकमामनन्तीति कृत्वा निष्केऽपि पुक्लीबत्वम् ।

Page #53

(३६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
राजिका पङ्क्तौ रेखायां केदारे राजसर्षपे । रुचकं तु मातुलिङ्गे निष्के सौवर्चलेऽपि च ॥८॥ *रूपकं नाटकायेषु काव्यालङ्कारधूर्तयोः । रेणुका तु हरेण्वां स्याज्जमदग्नेश्च योषिति ॥८१॥
पेषणपाषाणेऽपि ॥८०।। रूपकं नाटकायेषु काव्यालङ्कारधूर्तयोः । रूप्यते रूपकम् । “ कीचक" (उणादि ३३) इति साधुः । रूपयति वा । नाटकाद्येषु यथा-सत्यार्था भारती यस्य दशरूपकसंश्रया। काव्यालङ्कारे यथा-तद्रूपकमभेदो य उपमानोपमेययोः । धूर्ते शठे वाच्यलिङ्गः। सुवर्णादिमुद्रायामपि । यथा-तदपि साम्प्रतमाहररूपकम् । रेणुका तु हरेण्वां स्याज्जमदग्नेश्च योषिति।। रेणुप्रतिकृतिः रेणुका, रणति वा । “कञ्चुक" (उ०५७) इति साधुः । हरेणुर्गन्धद्रव्यम् । जमदग्नियोषिति यथा-अस्त्येवैतत्किमु कृतवता रेणुकाकण्ठवाधां बद्धस्पर्धस्तव परशुना लज्जते चन्द्रहासः ॥८१।। लम्पाको लम्पटे देशे । लपति लप्यते वा लम्पाकः । "मवाक श्यामाक" इति साधुः । लम्पटे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-लम्पाक: पाकशासनः। देशे यथा-लम्पाकीनां किरन्तश्चि कुरविरचनाम् । लासको केकिनर्तकौ । लसति लासकः । नर्तके वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-पयोदमुरजप्वनौ लसति ध्लासको नृत्यति । लूनकस्तु पशौ भिन्ने । लून एव लूनकः । " लूनवियावात्पशी" (७-३-२१) इत्यनेन यावादित्वाद् वा कः भिन्ने वाच्यलिङ्गः। लोचको नीलवाससि । कज्जले मांसपिण्डेऽक्षितारे स्त्रीभालभूषणे। निर्बुद्धौ कणिकामोचाज्यासुभ्रू लथचर्मणि ।। लोचते लोचयति * मु० रोचनायां विडङ्गे च मङ्गलद्रव्यदन्तयोः । अवश्याभरणे लास्ये प्रोत्कटेऽपि प्रकीर्तितः ॥

Page #54

तृतीयः काण्डः
लम्पाको लम्पटे देशे लासको केकिनर्तको । लूनकस्तु पशौ भिन्ने लोचको नीलवाससि ।।८२।। कज्जले मांसपिण्डेऽक्षितारे स्त्रीभालभूषणे । निर्बुद्धौ कर्णिकामोचाज्यासुभूलथचर्मणि ।।८३।। वराकः शोच्यरणयोः वर्तकोऽश्वखुरे खगे। वञ्चको जम्बुके गेहनकुले खलधूर्तयोः ।।८४।।
वा लोचकः । दशस्वर्थेषु । निर्बुद्धौ वाच्यलिङ्गः । नीलवाससि गोपीनां चतुर्हस्तप्रमाणनीलवस्त्रे यथा पुष्पेक्षणैर्लम्बितलोचकैर्वा मधुव्रत वातवृतैर्वतत्यः ।।८२॥ शेषेषु यथा-लोचक: कस्य रोचकः ।।८३।। वराक: शोच्यरणयोः । वृणीते वराकः । "वृद्भिक्षि" ५-२-७० इति टाकः । वरेरक्यतेऽत्रेति वा। शोच्ये वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-भ्रमति विरहखिन्नश्चक्रवाको वराकः । रणः सङ्ग्रामः । वर्त्तकोऽश्वखुरे खगे। वर्त्तते वर्तकः । अश्वखुरे यथा-वर्तकक्षुण्णभूगतः । खगे खगविशेषे यथा-तदन्धकवर्तकीयं काकतालीयं यन्मूर्खमिन्त्रेषु क्वचित्कार्यसिद्धिः। अत्र हि अन्धकश्च वर्त्तकश्च अन्धकवर्तकं तत्तुल्यमन्धकवर्तकीयम् । वञ्चको जम्बुके गेहनकुले खलधूर्तयोः । बञ्चयति वञ्चकः । खलधूर्तयोर्वाच्यलिङ्गः । चतुर्वर्थेष्वपि यथावञ्चकरावृतान्तास्ते दुर्गमा वनभूमृतः । वल्मीको नाकुवाल्मीक्यो रोगभेदे । वलने वल्मीकः । “सृणीकास्तीक" (उ० ५०) इति साधुः । नाको वामलूरे पुंक्लीबः । तत्र यथा-वल्मीकानात्प्रभवति धनुः खण्डमाखण्डलस्य । वल्मीको प्राचेतसे यथा-पीयूषमिव नालीकं वल्मीकस्य कवेर्वचः (गिरः) । रोगभेदे रोगविशेषे यथा-असाध्यः पादवल्मीकः । अथ वर्णकः। विलेपने मलयजे नठे च (वारणे च) वर्णयति वर्णकः ॥८४॥ विलेपने मलयजे च पुंक्लीबः । विलेपने

Page #55

(३८) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
वल्मीको नाकुवाल्मीक्यो रोगभेदेऽथ वर्णकः । विलेपने मलयजे नटे च वसुकं पुनः ।।८५।।
रोमके वसुकस्तु स्याच्छिवमल्ल्यर्कपर्णयोः ।
व्यलोकं व्यङ्ग्य वैलक्ष्याप्रियाकार्येषु पीडने ॥८६।। यथा-अपि रहसिकृतानां वाग्विहीनोऽपि जातः सुरतविलसितानां वर्णको वर्णकोऽसौ । मलयजे यथा-अङ्गंदधिवर्णकलेपशुभ्रम। (वारण) नटे यथा-वर्णकर्वणितः कर्णः स्वर्ण पूर्ण द्विपं ददौ । वसुकं पुनः ।। रौमके । वस्यते वसति वा वसुकम् । “कञ्चुकांशुक' (उ०५७) इति साधुः ।।८५।। रौमकम् रुमाभवं लवणम् । वसुकस्तु स्याच्छिवमल्ल्यर्कपर्णयोः। शिवमल्ली बकपुष्पम् । अर्कपर्णोऽर्कवृक्षः । व्यलीकं व्यङ्ग्यवैलक्ष्याप्रियाकार्येषु पीडने । विशिष्टम् अलीकं यत्र व्यलीकम् । विशेषेण अल्यते वा। "स्यमिकषि” (उ० ४६) इति ईकः। अप्रियेऽकार्ये च पुंक्लीबः। व्यङ्ग्यं ध्वन्यम, वैलक्ष्ये यथान किञ्चिदूचे स किल व्यलीकात्। अप्रिये यथा-मया न तेऽकारि मनाग्व्यलीकम् । अकार्ये यथा-सुजनोऽपि चकार स व्यलीकम् । पीडने यथा-चिरव्यलीकेन जगाम शान्तिम् । कामजदोषविपर्ययोरपि मङ्खः । कामजदोषे यथा-सेहे न गोत्रस्खलितं व्यलीकम् । विपर्यये यथा-पृष्टोऽपि सत्यं वदति व्यलीकम् ।।८६।। वार्षिकं त्रायमाणायां वर्षाभवे । वर्षासु भवं वार्षिकम् । “वर्षाकालेभ्यः" ६-३-८० इति इकण् । त्रायमाणा ओषधिः । वर्षाभवे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथावार्षिकं संजहारेन्द्रो धनुर्जेवरघुर्ददौ । अथ वाल्हिकः। देशभेदेऽश्वभेदे च वाल्हिकं हिङ्ग कुङ्कमम् वाल्हिकवत् । वल्हते वाल्हिः । “पदिपठि (उ०६०७) इति इ: । बाहुलकात् दीर्घः स्वार्थे के वाल्ही (ल्हि)कः। "सृणीकास्तीक' (उ० ५०) इति ईके वाल्हीकः ।

Page #56

तृतीयः काण्डः
वार्षिकं त्रायमाणायां वर्षाभवेऽथ वाल्हिकः । देशभेदेऽश्वभेदे च वाल्हिकं हिङ्गु कुङ्कुमम् ।।८७॥ वाल्हिकवद्वार्धकं तु वृद्धत्वे वृद्धकर्मणि ।
वृद्धानां समवाये च वालुकं हरिवालुके ॥८८॥ देशभेदाश्वभेदयोः पुंल्लिगौ। हिगुकुङ्कुमयोनपुंसकौ । देशभेदाश्श्वभेदे च यथा-वाल्हिकेशो निगल्हते। वाल्होकीदशनच्छदारुणतलै: पत्रैरशोकोच्चितः वाल्हीकं तुरगं नृपः हिङ्गुकुङ्कुमयोर्यथा-गान्धिका वाल्हिकक्षोदामोदमोदितदिग्मुखाः ।।८७।। वाल्हीकार्द्रसैन्धवैः। सुरभिता वाल्हीकचन्दनविलेपित वाणलिङ्गः। वार्द्धकं तु वृद्धत्वे वृद्धकर्मणि । वृद्धानां समवाये च । वृद्धस्य भावः कर्म वा वार्द्धकम् । चोरादित्वादका । वृद्धानां समूहो वा । “गोत्रोक्षव. त्सोऽकन ६-२-१२ इति अकम्। वृद्धत्वे यथा-वार्द्धके मुनिवृत्तीनाम् । वृद्धकर्मणि यथा-वार्द्धकं हास्यवर्द्धकम् । वृद्धसमवाये यथा-वार्द्धकं सेवमानस्य पुंसो बुद्धिविवर्द्धते । वालुकं हरिवालुके । वलते वालुकम् । “कञ्चुक" (उ० ५७) इति साधुः । हरिवालुकं भेषजभेदः ॥८८॥ वालुका तु सिकतासु । यथा-क्रीडन्त्येता विपुलपुलिने बालिका वालुकाभिः । वितर्कः संशयोहयोः । वितर्कणं वितर्कः । स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशयः तत्र यथा-समालोक्याजौ त्वां विदधति वितर्कान् प्रतिभटाः । ऊह उन्नयनम् । तत्र यथा-त्वय्यायाते वितर्कानि निदधत्त इवाभाति कम्पः पयोधेः। विपाकः परिणामे स्यादुर्गतिस्वादुनोरपि । विपचनं विपच्यतेऽस्मिन् वा विपाकः । स्वादुनि गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः। परिणामे यथा-हतविधिललितानां हा विचित्रो विपाकः । दुर्गतौ यथा-ते विपाके विपद्यन्ते दुस्सहे दुःखकोटिभिः । स्वादुनि यथा-त्वद्वचः पकमाकन्दविपाकं नाकनायिके । पचन

Page #57

(४०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
NNNNNNN
वालुका तु सिकतासु वितर्केसंशयोहयोः । विपाकः परिणामे स्यादुर्गतिस्वादुनोरपि ॥८९।। विवेकः पुनरेकान्ते जलद्रोणीविचारयोः । वृषाङ्कः सात्रुभल्लात शंकरेषु महल्लके ॥९॥ वृश्चिकस्तु द्रुणे राशावौषधिशूककोटके । वैजिकं कारणे शिग्रुतैले च वैजिकोऽङकुरे ॥९१॥
स्वेदयोरपि मङ्खः । पचने यथा-विपाके कटुशीतञ्च । स्वेदे यथाआमज्वरे विपाकं प्रयुजीत ।।८९॥ विवेकः पुनरेकान्ते जलद्रोणीविचारयोः। विविच्यते विवेचनं वा विवेकः । पृथगात्मतायामपि । तत्रैकान्ते विचारे च यथा-रतिविवेके हि सदैव योगिनः । जलद्रोणी अवगाहस्थानम् । वृषाङ्कः साधु भल्लातशंकरेषु (वृषाङ्को शिवभल्लातौ रभसः) महल्लके । वृषो धर्मो महोक्षो वाङ्को यस्य वृषाङ्कः । वृश्चयते वर्षति वा । “मवाक" (उ० ३७) इति साधुः । साधौ सदाचारे वाच्यलिङ्गः । भल्लातो वृक्षविशेषः । शङ्करे यथा-पायाद्देवो वृषाङ्कः । महल्लकः सौविदल्ल: ।।९।। वृश्चिकस्तु द्रुणे राशावौषधिशूककीटके । वृश्चति वृश्चिकः। “पापुलि" (उ० ४१) इति किदिकः । द्रुणे स्त्रीपुंसः । द्रुणे राशिभेदे चयथा-तुलामारुह्य सूर्येण वृश्चिके निहितं पदम् । औषधे मदनकाख्ये यथा-एता वृश्चिकरागरक्तचरणाः । शूकप्रधानः कीट: कण्टकी कृमिः शूककीटः । तत्र यथा-गईभकवृश्चिकाकुलपङ्किलवसुधातलासु बर्षासु । वैजिकं कारणे शिग्रुतैले च। वीजं प्रयोजनमस्य बजिकम् । कारणं हेतुः। शिग्रुः शोभाजनस्तस्य तैलम्, शिग्रुतैलम् । बैजिकोऽङ्कुरे। अङ्कुरः प्ररोहः ।।९१।। शङ्खकं वलये कम्बौ । स एव सङ्ककप । तयोर्यथा-मुगुख्यो मङ्गलं चक्रुः पावकाति

Page #58

तृतीयः काण्ड:
(४१)
शङ्खकं वलये कम्बो शङ्खकस्तु शिरोरुजि । शम्पाकस्तु वियाते स्याद्याचके चतुरङ्गुले ॥१२॥ शम्बूको दैत्यविशेषे करिकुम्भान्तशङ्कयोः ।
शलाका शारिका शल्यं श्वाविदालेरव्यकूचिका ।।९३॥ पाणयः । शङ्खकस्तु शिरोरुजि । शङ्ख भालैकदेशं कृणोति शङ्खकः। "क्वचित्" इति डः। शम्पा (या) कस्तु वियाते (विपाके) स्याद्याचके चतुरङ्गले । शाम्यति शम्याकः । “मवाक श्यामाक" (उ० ३७) इति साधुः । वियातो धृष्ट: । याचको मार्गणः । तयोर्वाच्यलिङ्गः । चतुरङ्गुल: कृतमालतरुः ॥९२।। शबूको दैत्यविशेषे करिकुम्भान्तशङ्खयोः । शाम्यति शम्बूकः । "शम्बूक शाम्बूक" (उ० ६१) इति साधुः । दैत्यविशेषे यथा-ब्रूत ब्रूत भटाः क्व स क्व स नरः शम्बूकजीवाहरः । करिकुम्भान्तो हस्तिकुम्भपर्यन्तः । शङ्खः कम्बुः । शलाका शारिका शत्यं श्वाविदालेख्यकूर्चिका छत्रपञ्जरकाष्टीषु । शलति शलाका । "शलिवलि" (उ० ३४) इत्याकः । षट्ष्वर्थेषु । शारिका पक्षिविशेषः । शल्यम आयुधविशेषः श्वावित् मृगविशेषः । आलेख्यकूचिका चित्रकरलेखनी । छत्रपञ्जरयोः काष्ठीछत्रपञ्जर काष्ठी इषुर्वाणविशेषः शारिकायां पञ्जरकाष्टयां च यथाशलाकापञ्जरस्थेयं शलाकामञ्जु गुञ्जति । आलेख्यकूचिकायां यथा-तस्याशलाकाञ्जननिर्मितेव ॥९३॥ छत्रकाष्टयांयथा-छत्रं रत्नशलाकाभिर्मेघनीलं विराजते । इषौ यथाक्षितिपाल: शलाकाभिः संकीलयति शात्रवम् । रत्नस्वरूपभित् परीक्षयोरपि मंखः । क्रमेण यथा-वडूर्यभूमिर्नवभेघशब्दादुद्धिनया रत्नशलाकयेव । शलाकया कोऽपि भिनत्ति पत्रम् । शल्लकी

Page #59

(४२) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
छत्रपञ्जरकाष्टीषु शल्लकी श्वाविधिद्र मे । शार्ककः स्याद्दुग्धफेने शर्करायाश्च पिण्डके ।।९४।। शिशुकः पादपे बाले शिशुमारेऽथ शीतकः । शीतकालेऽलसे सुस्थे शूशकः प्रावटे रसे ॥९५॥ स्वस्तिको मङ्गलद्रव्ये गृहभेदचतुण्कयोः ।
स्यमीकः पादपे नाकौ स्यात्स्यमीका तु नीलिका ॥९६॥ श्वाविधिद्रुमे । शलश्चल्ल आशुगतौ। कीचकादित्वात् शल्लकी । द्रुमे यथा-रेवाजलं किसलयानि च शल्लकीनाम् । अयं दन्त्यादिरपि। शार्ककः स्यादुरधफेने शर्करायाश्व पिण्डके । शृणाति पित्तमिति शार्ककः । “कीचक' (उ० ३३) इति साधुः ॥९४।। शिशुकः पादपे बाले शिशुमारे । शिशुरेब शिशुकः। शिशुं कृन्तति वा "क्वचित्” इति डः। बाले यथा-विविशुः शिशुकाः क्रोडे । अथ शीतक: शीतकालेऽलसे सुस्थे। शीत एव शीतकः। शीतं करोति वा । "शीताच्च कारिणि" इतिकः । अलससुस्थयोर्वाच्यलिङ्गः सर्वेषु यथा-शीतको दुर्गद्वेष्यः। शूककः प्रावटे रसे । शुक्गतौ शूककः। कीचकादित्वात् अके साधुः । प्रवृद्धो वट: कूपः प्रावट: । रसः पारदः ॥९५।। स्वस्तिको मङ्गलद्रव्ये गृहभेदचतुष्कयोः । स्वस्तिकायति करोति वा स्वस्तिकः । 'क्वचित्" इति डः । मङ्गलद्रव्ये यथा-मुक्तास्वस्तिकमातनुध्वमुडुपत्वं पूर्णकु म्भी भव । गृहभेदो गृहविशेषः । तत्र यथा-स्वस्तिक: सर्वतोभद्रोरुचको वर्द्धमानक: । नन्द्यावर्त्तादयश्चान्ये द्वारालिंदादिभेदतः । चतुष्कं चतुष्पथम् । स्यमीकः पादपे नाकौ स्यात् । स्यमू शब्दे । स्यम्यते स्यमीकः । “स्यमिकषि” (उ० ४६) इतिईकः । नाकुवल्मीक: । स्यमीका तु नीलिका ॥ नीलिका ओषधिभेदः ।

Page #60

(४३)
तृतीयः काण्ड :
सरको मदिरापात्रे मदिरापानमद्ययोः । सस्यको नालिकेरान्तः सस्याभमणिखङ्गयोः ।। ९७ ।। सम्पर्कः सुरते पृक्तौ सायको बाणखड्गयोः । स्थासको हस्तबिम्बे स्यात्स्फुरकादेश्व बुबुदे ॥ ९८ ॥
।। ९६।। सरको मदिरापात्रे मदिरापानमद्ययोः । सरति सरक: । "दृकून " । ( उ०२७ ) इति अकः । मदिरापाने त्रिलिङ्गः, शेषयोः पुंक्लीब: । मद्यं मद्यविशेष इक्षुशीधु । सर्वेषु यथा - प्रापिचेतसिस - विप्रतिसारे योषितामवसरः सरकेण । सस्यको नालिकेरान्तः सस्याभमणिखड्गयोः । सस्यप्रतिकृतिः सस्यकः । " तस्य तुल्ये" ७ /१/१०८ समन्तात्स्यति वा " कीचक" (३०३३) इति साधुः । सस्येन परिजातो वा "सस्याद्गुणात्परिजाते" .७/१/१७८ इति कः । नालिकेरस्य अन्तः सस्यं मध्यं बीजं तत्सदृशो मणिः । कश्चित्तु सस्यकः स्यान्मणी खड्डे नालिकेरस्य चान्ते इत्याह् । सम्पर्कः सुरते पृक्तौ । सम्पर्चनं सम्पर्कः । सुरते यथा - सम्पर्कस्तर्क्यते यूनोः श्लथधम्मिल्लभूषणेः । पृक्तौ सम्बन्धे यथा- प्राप्यतां विद्युतः सम्पत्सम्पर्कादर्करोचिषाम | सायको बाणखड्गयोः । स्यति सायकः । जकः । बाणं यथा - युष्मद्देहेषु लज्जां दधति परममी सांयका निष्पतन्तः । खड्गे यथा - सायकसहायवाहोर्मकरध्वजनियमितक्षमाधिपतेः । स्थासको हस्तबिम्बे स्यात्स्फुरकादेश्च बुद्बुदे तिष्ठति स्थासकः । " कीचक" ( उ० ३३) इतिसाधुः । हस्तबिम्बे यथा - सीताहस्ताम्बुजन्मार्पित - मलयभवस्थासकानर्च्चनेषु । स्फुरकादीनां बुद्बुदाकारे पित्तलादिमये भूषणे यथा - रौक्मा रेजुः ( सौवर्णाः) स्थासका मूर्तिभाजो दर्पस्येव व्याप्तदेहस्य शेषः || ९८ ।। सूतकं जन्मनि रसे । सूत शब्दात्स्वार्थे

Page #61

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
-
सूतकं जन्मनि रसे सूचकः शुनि दुर्नने । कथके सीवनद्रव्ये मार्जारे वायसेऽपि च ॥१९॥ सृदाकुर्वजे दावाग्नौ प्रतिसूर्ये समीरणे । सेवकोऽनुगे प्रसेवे सेचकः सेक्तृमेघयोः ॥१०॥ हारको गद्यविज्ञानभिदोः कितवचोरयोः ।
हुडुक्को मदमत्ते स्याद्दात्यू हे वाद्यभिद्यपि ॥१०॥ के सूतकम् । रसे पारदे पुंक्लीः । जन्मनि यथा-न ग्राह्यं सुतसूतके । रसे यथा-कुष्टिने भस्मसूतकम् । सूचकः शुनि दुर्जने। कथके सीवनद्रव्ये मार्जारे वायसेऽपि च सूचयति सूचकः। कथकदुर्जनयोर्वाच्यलिङ्गः । शुनि दुर्जने मार्जारे वायसे च यथासूचको नीचवृत्तिः । कथके यथा-श्रुतं न शुभसूचकम् । सीवनद्रव्ये यथा-सूचकैः सीव्यते गोणी ।।९९॥ सृदाकुर्वज्र दावाग्नौ प्रतिसूर्ये समीरणे। सरति सृदाकुः । "सृपृभ्यांदाकुक्” (उ० ७५६) चतुष्टुं अर्थेषु पुंसि । प्रतिसूर्यः कृकलासः। सेवकोऽनुगे प्रसेवे। सेवते सेवकः । सीव्यते वा । "नाम्नि पुंसि च” इति णकः । अनुगे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-प्रणमत्युन्नति हेतोर्जीवितहेतोविमुञ्चति प्राणान् । दुःखीयति सुखहेतोः को मूढः सेवकादन्यः । प्रसेवो वस्त्राद्यावपनम्, तत्र यथा-वीणापि सेवकवियोगवशाद्विषीदेत् । सेचकः सेक्तृमेघयोः । सिञ्चति सेचकः । सेक्तरि वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-वनं सिञ्चति सेचकः ॥१००॥ हारको गद्यविज्ञानभिदोः कितवचौरयोः । हरति चित्तं वित्तं वा हारकः । चतुर्वर्थेषु । गद्यं छन्दोरहितो वाक्यबन्धस्तस्यभिद्विशेषः विज्ञानभित् कलाविशेषः । कितवो धूर्तः । चौरस्तस्करः । हुडुको मदमत्ते स्याद्दात्यूहे वाद्यभिद्यपि । हुड्गतौ होडति हुडुक्कः । "निष्कतुरुष्क"

Page #62

तृतीयः काण्ड:
(४५)
हेरुकस्तु महाकालगणबुद्धविशेषयोः । गोमुखं वाद्यभाण्डे स्याल्लेपने कुटिलौकसि ॥१०२॥ विशिखो रक्षः त्रिशिखं स्यात्किरीटत्रिशूलयोः । दुर्मुखो मुखरे नागराजे वाजिनि वानरे ॥१०३॥ प्रमुखं प्रथमे मुख्ये मयूखा जालरुक् त्विषः ।
विशिखा खनित्रिकायां रथ्यायां विशिखः शरे ॥१०४॥ (उ० २६) इति साधुः । वाद्यभिदि स्त्री पुंसलिङ्गः । मुक्तहिक्का हुडुक्का ॥१०१॥ हेरुकस्तु महाकालगणबुद्धविशेषयोः । हिनाति हेरुक: । "कञ्चकः” (उ० ५७) इति साधुः । महाकालस्य ईश्वरस्य गणः प्रमथस्तस्य बुद्धस्य च विशेषे । अथ खान्ताः । गोमुखं वाद्यभाण्डे स्याल्लेपने कुटिलौकसि। गोरिवमुखमस्य गौर्जलं मुखं प्रधानमस्येति वा । गोमुखं वाद्यभाण्डे यथाप्रहतानेकगोमुखे । लेपने यथा-यस्यामलिन्देषु न चरेव मुग्धाङ्गना गोमयगोमुखानि । कुटिलं गोमुखाकारम् । ओको गृहम् । तत्र यथा-गोमुखं श्रीपराङ्मुखम् । वैजयन्ती तु गोमुखोऽत्री वाद्यभेदे नके नालेपने न पुमित्याह ॥१०२॥ त्रिशिखो रक्षः । तिस्रः शिखा यस्य त्रिशिखः । रक्षसि पलादे यथा-त्रिशिखो विशिखैर्हतः । त्रिशिखं किरीटत्रिशूलयोः । द्वयोर्यथा-उच्छिखं त्रिशिखं यस्य मौलौ पाणौ च वल्गति । दुर्मुखो मुखरे नागराजे वाजिनि वानरे । दुष्टं मुखं यस्य दुर्मुखः । मुखरे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-उत्फुल्लगल्लरालापाः क्रियन्ते दुर्मुखैः सुखम् । वाजिनि यथा-हत्तुं वक्त्रं नाशकद्मुखोऽपि ॥१०३॥ प्रमुखं प्रथमे मुख्ये । प्रगतं मुखमं आदिभावं प्रधानत्वं वा प्रमुखम् । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-वासव

Page #63

(४६)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
विशाखो याचके स्कन्दे विशाखा में कटिल्लके । वैशाखः खजके राधे सुमुखो गरुडात्मजे ॥१०॥
प्रमुखा देवाः। मयूखा ज्वालरुक्त्विषः । मयते मयूखः । मयेधिभ्यामुखे खौ (उ० ९१) इति ऊख: ज्वालोऽग्नेरर्चिः । रुक् शोभा त्विट किरणः । ज्वाले ज्वालायां यथाअभ्युद्गता अग्निभिरुन्मयूखैः । रुचि यथा-मुखमयूखपरजितमम्बुजम त्विषि यथा-विततपृथुवरत्रातुल्यरूपैर्मयूखैः । विशिखा खनित्रिकायां रथ्यायां । विशेषेण श्यति विशिखा । "श्यतेरिच वा” (उ०८५) इति ख: । विशिष्ा शिखाऽत्रेति वा । खनित्री मुनीनां मृदवदारणभाण्डं शस्त्रीप्रायम्, तत्र यथा-मुनयो विशिखोत्खातमृद्भिलिम्पति वेदिकाम् । रथ्या प्रतोली । यत्कौटिल्यः । विशिखायां सौवणिकप्रचारः । विशिखः शरै। शरे बाणे यथामनोभेद्यं शब्दप्रभृतय इमे पञ्चविशिखाः ।।१०४॥ विशाखो याचके स्कन्दे । विशखति विशाखः । याचकः प्रार्थयिता । तत्र वाच्यलिङ्गः। स्कन्दे यथा-दिश्याद्विशाखः शतशाखमायुः । विशाखा भे कटिल्लके । भे नक्षत्रे प्रायेण बहुवचनान्तः । तत्र यथा-कृत्तिकासु विशाखासु मघासु भरणीसु च । कटिल्लकः पुनर्नवः (कखेल्लकः) । यदाह-पुनर्नवो विशाखा च कटिल्लकः स शिलाटकः । वैशाखः खजके राधे। विशाखाः प्रयोजनमस्य वैशाखः । "विशाखाषाढ़ान्मन्थदण्डे" इति अण् । वैशाखी पौर्णमासी अस्येति वा । “साऽस्य पौर्णमासी" इत्यण् । खज़के मन्थानके यथा-दोवैशाखैविगाह्याम्भः। राधश्चित्रोत्तरो मासः । तत्र यथा-वैशाखे मधुसूदनः । स्थानकविशेषेऽपि मङ्खः । तत्र तु क्लीबे यथा-वैष्णवं समपादं च वैशाख मण्डलं

Page #64

तृतीयः काण्डः
पण्डिते फणिभेदे स्यादयोगः कठिनोद्यमे । विश्लेषे विधूरे कूटेऽपाङ्गो नेत्रान्तपुण्ड्योः ॥१०६॥ अङ्गहीनेऽप्यनङ्ग खे चित्तेऽनङ्गस्तु मन्मथे ।
आभोगः परिपूर्णत्वे वरुणच्छत्रयत्नयोः ॥१०७॥ . तथा । प्रत्यालीढमथालीढं स्थानान्येतानि षड् विदुः । सुमुखो गरुडात्मजे । पण्डिते फणिभेदे स्यात् । शोभनं मुखमस्य सुमुखः । गरुडात्मजो गरुडपुत्रः ॥१०५।। पण्डिते वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-ग्राह्या सुमुखशेमुषी । फणिभेदो नागविशेषः । अथ गान्ताः । अयोगः कठिनोद्यमे । विश्लेषे विधूरे कुटे । नास्ति योगोऽत्र अयोगः। अयोवद्गति वा । चतुर्वर्थेषु । कठिनेषु कर्मस्वद्यमोऽस्य पुरुषस्य कठिनोद्यमः । विधुरो विकलः । तयो
च्यलिङ्गः। विश्लेषे यथा-वरगुरुभिरयोगे दृम्भते नो विवेकः । कूटमसत्यम् । अपाङ्गो नेत्रान्तपुण्ड्रयोः । अङ्गहीनेऽपि । अपक्रान्तोऽपगतो वा अङ्गात्, अपकृष्टमङ्गमस्येति वा अपाङ्गः । अङ्गहीने वाच्यलिङ्गः। नेत्रान्ते यथा-चलापाङ्गं दृष्टि स्पृशसि बहुशो वेपथुमतीम् । पुण्ड्रे तिलके यथा-गोरोचनापाङ्गरुची ललाटे ।।१०६।। अङ्गहीने यथा-कुर्यान्नापाङ्गसङ्गतिम् । अनङ्गं खे चित्ते । नास्ति अङ्गम् आकारः शरीरं वाऽस्य अनङ्गम् । खम् आकाशम् । चित्तं मनः । अनङ्गस्तु मन्मथे। यथा-अनङ्गः पञ्चभिः पौष्पैविश्वं व्यजयतेषुभिः । आभोग: परिपूर्णत्वे वरुण
छत्रयत्नयोः । आसमन्ताद् भुज्यतेऽनेन आभोगः। परिपूर्णत्वे यथा-दृश्यः किञ्चित्पवनचलचीनांशुकतया कुचाभोगः स्त्रीणां हरति न तथोन्मुद्रितवपुः । वरुणस्य पादः पतेश्छत्रं वरुणछत्रम् । यत्न आदरः ॥१०७।। आयोगो गन्धमाल्योपहारे व्यापृतिरो

Page #65

(४८) अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
आयोगो गन्धमाल्योपहारे व्यापृतिरोधयोः । आशुगोऽर्के शरे वायौ उत्सर्गस्त्यागदानयोः ।।१०८।। वर्जने सामान्यविवावुद्वेगं पूगिकाफले ।
उद्वेगस्तूद्वेजने अस्यात्कलिङ्गो नोवृदन्तरे ॥१०९।। धयोः । आयुज्यतेऽनेन आयुक्तिर्वा आयोगः । गन्धमाल्योपहारे यथा-आयोगयोगविहिताखिलदेवभोगः । व्यापृतौ व्यापारे यथाआयोगो योगकर्मणि । रोधो निरोधनम् । आशुगोऽर्के शरे वायौ। आशु शीघ्रं गच्छति आशुगः । “नाम्नो गमः" इति ड: । अर्के यया-नाशयत्याशुगस्तमः। शरे यथा-रावणस्यापि रामास्तो (?) भित्वा हृदयमाशुगः । वायौ यथा-आशुगापहृतपुष्पसौरभः । उत्सर्गस्त्यागदानयोः । वर्जने सामान्यविधौ । उत्सृज्यते उत्सर्जनम् वा उत्सर्गः । त्यागे यथा-तोयोत्सर्गा
द्रुततरगतिस्तत्परं वर्मतीर्णः । दाने यथा - वृत्तोत्सर्ग: स्ववर्मेभ्यः स्वर्गद्वारमनर्गलम् ॥१८॥ वर्जने यया-कर्तव्यो मत्सरोत्सर्गः । सामान्येनोक्तोविधिः सामान्यविधिः । तत्र यथा-अपवादैरिवोत्सर्गाः कृतव्यावृत्तयः परैः । उद्वेगं पूगिकाफले । उद्गतो वेगोऽस्य संसकत्वादुद्वेगम् । पुगिकाफलं क्रमुकम् । उद्वेगस्तूद्वेजने स्यात् । उद्वेजनम् उद्वेगः यथा-शान्तोद्वेगस्तिमितनयनं दृष्टभक्तिर्भवान्याः । कलिङ्गो नीवृदन्तरे । पूतीकरजे धूम्याटै स्यात् । कल्यते कलिङ्गः । “स्फुलीकलि पल्याभ्य इङ्ग" (उ० १०२) कलिङ्गं चूडाऽस्येति वा । नीवृदन्तरे देशविशेषे यथा-उत्कलादेशितपथः कलिङ्गाभिमुखो ययौ । अयं प्रायेण {भूम्नि सूत्रे तु शब्दप्राधान्यादेकवचनान्तो निर्देशः ॥१०९।।
*मु० स्तिमिते शीघ्रगामिनि उद्वाहे च भवेऽपि स्यात्कलिङ्गो० ।

Page #66

तृतीयः काण्ड:
पूतीकर धूम्याटे स्यात्कलिङ्गा नितम्बिनी । कलिङ्ग कौटजे फले कालिङ्गस्तु भुजङ्गमे ॥ ११० ॥ द्विरदे भूमिकर्कारौ कालिङ्गी राजकर्कटी । चत्राङ्गः श्वेतगरुति चक्राङ्गी कटुरोहिणी ॥ १११॥ जिह्मगो मन्दगे सर्पे तुरगो वाजिचित्तयोः ।
(४९)
तुरगी त्ववगन्धायां धाराङ्गस्तीर्थखगयोः ।। ११२ ॥ पूतीकरञ्जो वृक्ष: । धूम्याट : पक्षी । कलिङ्गा नितम्बिनी । नितम्बिनी स्त्रीविशेषः । कलिङ्गं कौटजे फले । कुटजस्य वृक्षस्येदं फलं कौंटजम । कालिङ्गस्तु भुजङ्गमे । द्विरदेभूमिकर्कारौ । कु ईषत् लिङ्गमस्य कालिङ्गः । " अल्पे " इति कादेशः, कलिङ्गे भवो वा । केन ( जलेन ) आलिङ्ग्यते वा ॥। ११० ।। भूमिकर्कारुः । कूष्माण्डविशेषः । कालिङ्गी राजकर्कटी । राजकर्कटी राजचिर्भटी । चत्राङ्गः श्वेतगरुति । चक्राकारं वृत्तत्वादङ्गमस्य चक्राङ्गः । श्वेतगरुति हंसे यथा चक्राङ्गर्वक्रितग्रीवैः । चक्राङ्गी कटुरोहिणी । कटुरोहिणी ओषधि - विशेषः ।। १११ । । जिह्मगो मन्दगे सर्पे । जिह्यं गच्छति जिह्मगः । " नाम्नो गमः" इति डः । मन्दगे वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथाजिह्मगाः कस्य न द्वेष्याः । तुरगो वाजिचित्तयोः । तुरो गच्छति तुरगः । नाम्नोगमः इति डः । वाजिनि अश्वे यथा-आकुल्यकारिकटकस्तुरगेण तूर्णम् । चित्तं मनः । तुरगी त्वश्वगन्धायाम् । अश्वगन्धा ओषधिः । धाराङ्गस्तीर्थखड्गयोः । धारां परं प्रकर्षमङ्गति धाराङ्गः । धारे वाङ्गमस्येति वा । तीर्थं तीर्थविशेषः । खड्गे यथा-भ्रातर्भस्यति भूधरोऽपि भवता धारङ्गधाराहतः ।। ११२ ।। नरङ्गं शेफे वरण्डे । नृणाति नरंगम् । पतितमीत्यंगः ।

Page #67

(५०) अनेकार्थसंग्रहः सटोक:
नरङ्ग शेफे वरण्डे नारङ्गं विटजन्मिनोः । कणारसे नागरङ्गे निषङ्गस्तूर्णसङ्गयोः ॥११३॥ निसर्गः सृष्टौ स्वभावे *प्लवगः कपिमेकयोः ।
अर्कसूते पन्नगस्तु पाकाष्ठे भुजङ्गमे ॥११४॥ शेफो लिङ्गम् । वरण्डो भित्तिः । इक्ष्वादिभारको वा। नारङ्गं विटजन्मिनोः । कणारसे नागरौं । नृणाति नारङ्गम् । "सृवृनृभ्यो णित्” ( उ० ९९ ) इति अंगः। चतुर्वर्थेषु । विटः खिड्गः। जन्मी देही । कणारसः पिप्पलीरसः। नागरने यथारसो गन्धश्च रूपं च नारङ्गे त्रितयं स्थितम् । निषङ्गस्तूर्णसङ्गयोः । निषज्यन्ते बाणा अस्मिन्निति निषङ्गः। निषञ्जनं वा। तूणे इषुधौ यथा-जातामिषङ्गो नृपतिनिषङ्गादुद्धर्तुमैच्छत्प्रसभोद्धृतारि। सङ्गे यथा-गहनवननिषङ्गो मेक्षिहेतुर्न कस्य ।।११३॥ निसर्गः सृष्टो स्वभावे। निसर्जनं निसर्गः । सृष्टौ यथा-जगन्निसर्गसंहारकारकः परमेश्वरः । स्वभावे यथा-निसर्गदुर्बोधमबोधविक्लवाः क्व भूपतीनां चरितं क्व जन्तवः । प्लवगः कपिभेकयोः । अर्कसूते । प्लवेन गच्छति प्लवगः । “नाम्नो गमः” इनि डः। कपौ यथाप्लवगसैन्यमलूकजिताजितम् । भेके मण्डूके यथा-प्लवगरवविचित्रे तत्र तीरे सरस्याः । अर्कस्य सूतः सारथिररुणः । अर्कादंशुमतः सूतो जातो वा । यदाह-रेवन्तस्त्वर्करेतोजः प्लवगो हयवाहनः । पन्नगस्तु पद्मकोष्ठे भुजङ्गमे। पद्भ्यां न गच्छति पन्नगः । पन्नं छन्नं गच्छति वा । पद्मकोष्ठम् ओषधिविशेषः । भुजङ्गमे यथा - दोलाकेलिनिषण्णपन्नगवधूगीतोत्सवप्रक्रमे ॥११४ ॥ परागश्चन्दने रेणौ गिरौं ख्यात्युपरागयोः। स्नानीयपुष्परजसोः।
नीलङ्ग कृमिजातिके । भम्भराल्यां प्रसूने च प्लवगः ।

Page #68

तृतीयः काण्ड:
परागश्चन्दने रेणौ गिरौ ख्यात्युपरागयोः । स्नानीयपुष्परजसोः पतङ्गः सूर्यपक्षिणोः ॥११५।। पारते शलभे शालौ पत्राङ्गं रक्तचंदने । भूर्जपनकयोश्चापि प्रयागो वाजिशक्रयोः ॥११६।।
परा गच्छति परागः “नाम्नो गमः" इति डः । परश्वासौ रागश्चेति वा । सप्तस्वर्थेषु । चन्दने यथा-ग्रीष्मे परागरसवासितबाहुमध्या । रेणौ यथा-समूढकर्पूरपरागपाण्डुरम् । गिरिः पश्चिमाचलः । तत्र यथा-परागशृङ्गे रविरस्तमेति । ख्यातिः प्रसिद्धिः । सा च शुभा अशुभा च । तत्र अशुभायां यथासमपहाय विरागिपरागिणीरलिकदम्बकमम्बुरुहां ततीः । उपरागे सूर्येन्दुग्रहणे यथा- न देयं गणकर्लग्नं परागे चन्द्रसूर्ययोः । स्नाति अनेन स्नानीयं चूर्ण पिष्टिकादि तत्र यथा-परागोत्तितैरङ्गैः। पुष्परजसि यथा-उद्धृतः सरसिज़सम्भवः परागः । पतङ्गः सूर्यपक्षिणोः । पारते शलभे शालौ । पतति पतङ्गः । "पतितमीति" अङ्गः । पतौ गच्छति वा 'नाम्नो गमः" इति ड: । अपतंगति वा पृषोदरादित्वात् । सूर्ये यथा-पतत् पतङ्गप्रतिमस्तपोनिधिः । पक्षिणि यथा-पत्तङ्गनाथोपरि कैटभारिः ।११५।। पारते रसेन्द्रे यथा-तापादुड्डीय पतति पतङ्गः शीतले जले। शलभे यथा-पतङ्गवद्वह्निमुखं विविक्षुः । शालौ शालिबिशेषे यथापतङ्गास्तपनीयाश्च ये चाऽन्ये शालयः शुभाः। पारते क्लीब इत्यन्ये । पत्राङ्गं रक्तचन्दने । भूर्जपद्मकयोश्चापि । पत्रेष्वङ्गति पत्राणि अङ्गमस्येति वा पत्राङ्गम् । पद्मकम् औषधिभेदः । प्रयागो बाजिशक्रयोः । यज्ञे तीर्थविशेषे च । प्रारब्धो यागोऽत्रानेन अस्मिन् अस्मै वा प्रयागः । प्रयजनं प्रेज्यते वा । बाजिनि शके च

Page #69

(५२)
अनेकार्थसंग्रहः सटांकः
यज्ञे तीर्थविशेषे च प्रयोगस्तु निदर्शने । कार्मणे च प्रयुक्तौ च प्रियङ्ग राजसर्षपे ॥११७।। पिपल्यां फलिनोकझ्वोः पुन्नागः पादपान्तरे । नातोफले नरश्रेष्ठे भुजङ्गः सर्पषिङ्गयोः ॥११८॥ मातङ्गः श्वपचो हस्ती मृदङ्गो घोषवाद्ययोः ।
रक्ताङ्गो भौमे रक्ताङ्ग कम्पिल्ये विद्रुमेऽपि च ॥११९॥ यथा-याति प्रयागो गगनेन वेगात् ॥११६॥ यज्ञे यथा-द्विजैः प्रयागः क्रियते नियोगात् । तीर्थविशेषे यथा-लोक: प्रयागवासी कूपे स्नानं समाचरति । प्रयोगस्तु निदर्शने । कर्मणे च प्रयुक्तौ च । प्रयुज्यतेऽनेन प्रयोजनं वा प्रयोगः । निदर्शने उदाहरणे यथादृष्टशिष्टप्रयोगोऽहम । कार्मणे वशीकरणे यथा-योगी प्रयोगेण वशीचकार । प्रयुक्तिर्व्यापारः। तत्र यथा-मुग्धत्वादविदितकतवप्रयोगा गच्छन्त्यः सपदि पराजयं तरुण्यः । प्रियङ्ग राजसर्षपे । पिपल्यां फलिनी कङ्ग्वोः। प्रीणाति प्रियङ्ग। "प्रीकैपैनीलेरङ्गुक" (उ० ७६१) राजसर्षपो राजिका ॥११७॥ पिप्पली कणा । फलिनी श्यामलता। तत्र यथा-प्रियङ्गश्यामाङ्गः प्रकृतिसुभगः । कङ्गः पीततण्डुला । तत्र यथा-अणवः प्रियङ्गकोद्रवमयुष्ठकाः शालिराढकाः। पुन्नागः पादपान्तरे । जातीफले नरश्रेष्ठे। पुमांश्चासौ नागश्च पुन्नागः । पुन्नाग इव प्रधानत्वाद्वा। णदपान्तरनरश्रेष्ठयोयथा-वरसहकारकरञ्जकवीरतरोशोकमदनपुन्नागः । भुजङ्गः सर्पषिङ्गयोः। भुजेन गच्छति भुजाभ्यां नृत्यद्भ्यामिव गच्छति वा भुजङ्गः । नाम्नो गमः इति डः । षिङ्गो वेश्यापतिः । द्वयोर्यथा-तमिद्धमाराधयितुं स कर्णकैः कुलैन भेजे फणिनां भुजङ्गता ॥११८॥ मातङ्गः श्वपचो हस्ती । मन्यते मातङ्गः । “मने

Page #70

तृतीयः काण्डः
འབའ་འབའའའའའའའའའའའའའའའའའ roomrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr
रक्तङ्गा जीवन्तिकायां रथाङ्गः कोकपक्षिणि । रथाङ्ग चके वराङ्ग योनौ शीर्षे गुडत्वचि ॥१२०॥ कुञ्जरे च विडङ्गस्तु स्यादभिज्ञकृमिघ्नयोः ।
विसर्गो विसर्जनीये वर्चसि त्यागदानयोः ॥१२॥ मन् मातौ च" (उ० १००) इत्यङ्गः । श्वपचश्चण्डालः । द्वयोर्यथा-मातङ्गानामपीहोपरि परपुरुषर्या च दृष्टा पतन्ती। मृदङ्गो घोषवाद्ययोः। मृद्यते मृदङ्गः। विडिविलि (उ०१०१) इति कृदङ्गः। घोषो नादभेदः। वाद्ये यथा-रजनि विरतिशंसी कामिनीनां भविष्यद्विरहविहितनिद्राच्छेदमुच्च दङ्गः। रक्ताङ्गो भौमे। रक्तमङ्गमस्य रक्ताङ्गः। भौमो मङ्गलस्तत्र यथा-रक्ताङ्गः पञ्चमस्थः । रक्ताङ्गं कम्पिल्ये विद्रुमेऽपि च । कम्पिल्यम् औषधभेदः । विद्रुमः प्रवालम् ॥११९॥ रक्ताङ्गा जीवन्तिकायां । जीवन्तिका मधुस्रवा। रथाङ्गः कोकपक्षिणि । रथाङ्गं चक्रं तन्नामत्वाद् रथाङ्गः । यथा-रथाङ्गमिथुनाश्रया । रथाङ्गं चक्रे। रथस्याङ्गं रथाङ्गम् । यथा-रथाङ्गपाणेः पटलेन रोचिषामृषित्विषः सम्वलिता विरेजिरे । वराङ्गं योनी शीर्षे गुडत्वचि कुञ्जरे च। वरं प्रधानमङ्गम, वराङ्गम् । योनो यथा-अङ्गनानां वराङ्गेषु नीरागो रज्यते कथम् । शीर्षे यथा- गङ्गां वराङ्गे दधतः स्मरारेः। गुडवन्मधुरात्वक् । सुगन्धिवल्ली (छली) विशेषः तत्र यथा-वराङ्गकौतीमधुकविल्वमज्जैलवालुकम् ॥१२०॥ कुञ्जरे यथा-वराङ्गसङ्ग्रामतरङ्गितेषु । विडङ्गस्तु स्यादभिज्ञकृमिघ्नयोः। विड् व्यापकमङ्गमस्य विडङ्गः। विड्यते वा "विडिविलि" (उ० १०१) इति किदङ्गः। अभिजे वाच्यलिङ्गः। कृमिघ्नम् । तत्र

Page #71

(५४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
NNNNNNNNNNN
सम्भोगो भोगरतयोः शुण्डायां सर्वगं जले । सर्वगस्तु विभौ रौद्रे सारङ्गो विहगान्तरे ॥१२२॥ चातके चञ्चरीके च द्विपैणशबलेषु च । ।
अनघः स्याद् गतपापे मनोज्ञे निर्मलेपि च ॥१२३।। त्रिलिङ्गः। तत्र यथा-फेनौ रसाञ्जनं क्षौद्रं विडङ्गोऽथ मनःशिला। विसर्गो विसर्जनीये वर्चसि त्यागदानयोः । विसृज्यते विसर्गः । विसर्जनीये बिन्दुद्वये यथा-प्रतिकूलवर्णमुपहत लुप्तविसर्ग विसन्धिहतवृत्तम् । वर्चसि अन्नमले यथा-विसर्गः स्वर्गिणां कुतः। त्यागदानयोर्यथा-आदानं हि विसर्गाय. सतां वारिमुचामिव ॥१२१॥ सम्भोगो भोगरतयोः शुण्डायाम् । सम्भुज्यते सम्भोगः। भोगे यथा-असंभोगादलब्धेव समृद्धि[द्धिबुद्धिभिः । रते यथा-सम्भोगान्ते मम समुचिते हस्तसम्वाहनायाम् । शुण्डायां यथा-सम्भोगदण्डेन पपौ स नागः । सर्वगं जले। सर्वत्र गच्छति सर्वगम् । यथा-सर्वगं सर्ववल्लभम् । सर्वगस्तु विभौ रुद्रे । विभौ व्यापके वाच्यलिङ्गः। तत्र यथासर्वीयं सर्वगं सर्वं सर्वदेवनमस्कृतम् । रुद्रे यथा-स सर्वगः पर्वतपुत्रिकायुतः। सारङ्गो विहगान्तरे । चातके चञ्चरीके च द्विपैणशबलेषु च । सरति सारङ्गः। “ सृवृनृभ्यो णित्" (उ० ९९) इति अङ्गः। सारङ्गायति गच्छति वा । पृषोदरादित्वात् । सह आरङ्गेण वर्त्तते इति वा । चञ्चरीके स्त्रीपुंसः । शवले वर्णे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । षट्स्वर्थेषु शवलवर्ज सर्वेषु यथा-नीपं दृष्ट्वा हरितकपिशं केसरैरर्धरूलैराविर्भूतप्रथममुकुलाः कन्दलीश्चानुकच्छम् । दग्धारण्येष्वधिकसुरभि गन्धमाघ्राय चोर्व्याः सारङ्गास्ते जललवमुचः सूचयिष्यन्ति

Page #72

तृतीयः काण्डः
अमोधः सफले मोघा पुनः पथ्याविडङ्गयोः । उल्लाघो निपुणे हृष्टे शुचिनिरोगयोरपि ॥१२४॥ काचिघस्तु मूषिके स्याच्छते कुम्भेच्छमण्डके ।। परिघोऽस्ने योगभेदे परिघातेऽर्गलेपि च ॥१२॥
मार्गम् ॥१२२॥ शबले यथा-नारङ्ग मीलसारङ्ग यावन्नो याति पक्वताम् । अथ घान्ताः । अनघः स्याद्गतपापे मनोज्ञे निर्मलेऽपि च । नास्ति अघमस्य अनघः। वाच्यलिङ्गः । सर्वेषु यथा-दिदृक्षमाणाः प्रति रथ्यमीयुर्मुरारिमारादनघं जनौधाः ॥१२३॥ अमोघः सफले । मुह्यतेऽनेन मोघः ।' पनि । मेघादित्वाद् घत्वम्, न मोघोऽमोघः। वाच्यलिङ्गः। यथायदमोघमपामन्तरुप्तं बीजमजत्वया । अमोघा पुनः पथ्याविडङ्गयोः । पथ्या हरीतकी । विडङ्गः कृमिघ्नम् । उल्लाघो निपुणे हृष्टे शुचि। नीरोगयोरपि। उल्लाघते स्म उल्लाघः। क्ते अनुपसर्गाः क्षीवोल्लाघेति साधुः वाच्यलिङ्गः । चतुर्वपि यथा-उल्लाघः श्लाघ्यते न कैः॥१२४॥ काचिघस्तु मूषिके स्याच्छते कुम्भेच्छमण्डके । कच्यते काचिघः "मघाघङ्घ' (उ० ११०) इति साधुः। मण्डकः प्रदेशविशेषः। परिघोऽस्त्रे योगभेदे परिघातेऽर्गलेऽपि च । परिहण्यतेऽनेन परिहणनं वा परिघः। “परेघः” इति करणेऽलि साधुः। भावेऽपि बहुलाधिकारात्। अत्रे यथा-पादपाविद्धपरिघः शिलानिष्पिष्ट मुद्गरः। योगभेदे यथा-शूले मूनि मृगौ मघा चपरिघे चित्रा तथा वैधृते । परिसमन्ताद् हननं परिहण्यतेऽनेन वा परिघातः । तत्र यथा-भार्गवस्य सुकृतोऽपि सोऽभवत्स्वर्गमार्गपरिघो दुरत्ययः । अर्गले यथा-नगरपरिषदीर्घाकाहवस्ते ममेते ॥१२॥ पलिषः काचकलशे घटे प्राकारगापुरे । “परिषस्य

Page #73

Annanoranoramoonam
(५६) अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
पलिघः काचकलशे घटे प्राकारगापुरे । प्रतिघो रुटप्रतिघातौ महा? लावकाण्डजे ॥१२६॥ महामूल्येऽप्यवीचिस्त्वन्तरङ्गे नरकान्तरे । कवचस्तु परित्राणे पटहे नन्दिपादपे ॥१२७॥ क्रकचः करपत्रे स्याद् ग्रन्थिलाख्यतरावपि ।
कणोचिः पुष्पितलतागुञ्जयोः शकटेऽपि च ॥१२८॥ परिघाङ्कयोगे-इति लत्वे पलिघः । त्रिष्वपि यथा-पलिघः । सलिलाकुलः। प्रतिघो रुट् प्रतिघातौ । प्रतिहन्यतेऽनेन प्रतिघः । "क्वचित्" इति डे पृषोदरादित्वाद् घत्वम् । रुट रोषस्तत्र यथाउद्दामप्रतिघानलप्रतिहतप्रज्ञः स विज्ञोऽप्यभूत् । प्रतिधाते यथासह निष्प्रतिधेन चक्षुषा त्रितयं ज्ञानमयेन पश्यति । महाक़ लावकाण्डजे । महामूल्येऽपि । महान?ऽस्य महाघः । महामूल्ये वाच्यलिङ्गः । लावकोऽभिधानोऽण्डकः पक्षी लावकाण्डजः ॥१२६।। महामूल्ये यथा-यतो महा_णि भृतान्यनूनः प्रस्थमुंह(रिभिरुच्छिखानि । अथ चान्ताः । अवीचिस्त्वतरङ्गे नरकान्तरे । न विद्यन्ते वीचयोऽस्मिन् अवीचिः । अव्यते वा "मृश्चिकणि" (उ० ६२७) इति ईचिः । अतरङ्ग कल्लोलरहितम् । तत्र वाच्यलिङ्गः । नरकान्तरे स्त्रीपुंसः । अतरङ्गे यथाअवीचिनिर्वाते सरससरसीवेयमचला । नरकान्तरे यथा-अवीचौ पच्यन्ते सुकृतरहितायातनशतैः । कवचस्तु परि(तनु) त्राणे पटहे नन्दिपादपे । कूयते कवते वा कवचः । “कल्यवि" (उ०११४) इति अचः । तनुत्राणे पुंक्लीबः । तत्र यथा-रथी निषङ्गी कवची धनुष्मान् पटह आनकः । नन्दि पादपो गर्दभाण्डवृक्षः ॥१२७।। ऋकच: करपत्रे स्याद् ग्रन्थिलाख्यतरावपि । कात्यति

Page #74

-
तृतायः काण्डः नमुचिदितिजे कामे नाराचो लोहसायके । जलेभे नाराच्येवण्यां प्रपञ्चो लिप्रलम्भने ॥१२९॥ विस्तारे सञ्चये चापि मरीचिः कृपणे घृणौ।
ऋषिभेदेऽथ मारीचः कक्कोले याजकद्विपे ॥१३०।। क्रम्यते वा क्रकचः । "क्रकचादयः” (उ० ११५) इति साधुः । करपत्रे पुंक्लीबः । तत्र यथा-दारुदारं विदार्यन्ते दारुणैः क्रकचैः क्वचित् । कणीचिः पुष्पितलतागुञ्जयोः शकटेऽपि च । कगति कणीचिः । “मृश्विकणि" (उ० ६२७) इति ईचिः । त्रिष्वर्थेषु । शकटे पुंसि । शेषयोः स्त्रियाम् ॥१२८॥ नमुचिदितिजे कामे । न मुञ्चति नमुचिः । “नाम्युपान्त्य” इति किदिः । नखादित्वान्नजोऽदभावः । दितिजे दानवे यथा-नमयति स्म स केवलमुन्नतं वनमुचे नमुचेररये शिरः । कामे स्मरे यथा-आविधेराकृमः किञ्चिन्नमुचिर्न विमुञ्चति । नाराचो लोहसायके । जलेभे । नरमञ्चति नराच् तस्यापत्यं (तस्यायं) नाराचः । नारमञ्चति वा । लोहसायके यथा-नाराचैः कृतवीर्यनन्दनवधूबाष्पप्रियं भावुकैः । जलेभो जलहस्ती । नाराच्येषण्याम । एपणी वैद्यशलाका । प्रपञ्चो विप्रलम्भने । विस्तारे सञ्चये चापि । प्रपञ्चनं प्रपञ्चः । विप्रलम्भनं विप्रतारणम् । तत्र यथाधूर्ताः प्रपञ्चचतुराः परिवञ्चयन्ते ।।१२९॥ विस्तारे यथा-कैः कैरत्र वचः प्रपञ्चरचनाचातुर्यमाचर्यते । सञ्चये यथा-बन्धूकविद्रुमजपाकुसुमप्रपञ्चोदन्तच्छदस्य सपरिच्छद एष सर्वः । मरीचिः कृपणे घृणौँ । ऋषिभेदे । म्रियतेऽसावनेन वा मरीचिः । "मृश्विकणि" (उ० ६२७) इति ईचिः । कृपणे वाच्यलिङ्गः। घृणौ स्त्रीपुंसः । ऋषौ पुमान् । कृपणे यथा-मरीचिम्रियमाणोऽपि

Page #75

(५८)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
रक्षोभेदेऽथाण्डजः स्यात्कक्किण्डेऽहौ खगे झपे । अण्डजा तु मृगनाभौ अङ्गजो मन्मथे सुते ॥१३१।। मदे केशे *अङ्गजं रक्ते कम्बोजो नीवृदन्तरे ।
शङ्खहस्तिभेदयोश्च करजो नखवृक्षयोः ॥१३२॥ विश्राणयति न नो धनम् । घृणौ यथा-संनिगृह्य तिमिरं मरीचिभिः। ऋषिभेदः सप्तऋषिमध्यवर्ती । यदाह-मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहस्तथा वसिष्ठश्च महातेजाः सप्तमः परिकीर्तितः। अथ मारीचः कक्कोले याजकद्विपे। रक्षाभेदे । म्रियतेऽनेन मारीचः। म्रियते रीचण् । कक्कोलो वृक्षभेदः । याजकस्य द्विपो याजकद्विपः ॥१३०॥ रक्षोभेदो रावणमातुलः । तत्र यथा-हिंस्रासु बाह मारीचमिश्रानः परिवृण्वतेः । अथ जान्ताः । अथाण्डजः स्यात्कक्किण्डेऽहौ खगे झषे । अण्डाज्जातोऽण्डजः । कक्किण्ड: कृकलासः । अहिः सर्पः । खगे यथा-नीडक्रोडेऽण्डजश्रेणीतुण्डै: खण्डयतिच्छदम् । झषो मत्स्यः । अण्डज़ा तु मृगनाभौ । मृगनाभिः कस्तूरिका । अङ्गजो मन्मथे सुते । मदे केशे। अङ्गादङ्गजे वा जायतेऽङ्गजः । चतुर्वपि यथा-अङ्गजः कस्य न प्रियः ।।१३॥ अङ्गजं रक्ते । रक्ते रुधिरे यथा-गजाङ्गजैस्तत्र वहन्ति नद्यः। कम्बोजो नीवृदन्तरे। शङ्खहस्तिभेदयोश्च । काम्यते कम्बोजः । उटजादयः (उ० १३४) इति साधुः । नीवृदन्तरे देशभेदे यथा-कम्बोजाः समरे सोदूं तस्य वीर्यमनीश्वराः । शङ्खभेदे हस्तिभेदे च यथा-कम्बोजः पूज्यते न कैः । करजो नखवृक्षयोः । करे जायते करजः । कोर्यते वा । उटजादित्वात्साधुः । नखे यथा-दन्तक्षतानि करजैश्च विपाटितानि । वृक्षः करजाख्यः ॥१३२॥ काम्बोजः . * प्र० सुदरे च काम्बोजो।

Page #76

तृतीयः काण्डः
inanitannarmannanannnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnunina
काम्बोजः पुनरश्वानां भेदे पुन्नागपादपे । .." वलक्षखदिरे चापि काम्बोजी माषपर्णिका ॥१३३॥ कारुजः कलमे फेने वल्मीके नागकेसरे । ... गैरिके शिल्पिना चित्रे स्वयंजाततिलेऽपि च ।।१३४।। कुटजोऽगस्त्ये द्रुभेदे द्रोणे गिरिजमभ्रके । ..
शिलाजतुनि लोहे च गिरिजा मातुलुङ्ग्युमा ।।१३५।। .. पुनरश्वानां भेदे पुन्नागपादपे । क्लक्षखदिरे चापि । कम्बोजदेशे भवः काम्बोजः । काम्यते वा उटज़ादित्वात्साधुः । अश्वभेदे यथा-यात्रानेहसि यस्य दिग्विजयिनः काम्बोजवाहावली। वीखोल्लेखविकासिनि क्षितिरजःपङ्के वियच्चुम्बति । वलक्षखदिरः श्वेतखदिरः । काम्बोजी माषपर्णिका । माषपर्णिका ओषधिविशेषः ।।१३३।। कारुजः कलभे फेने वल्मीके नागकेसरे । गैरिके शिल्पिना चित्रे स्वयंजाततिलेऽपि च । किरति कीर्यते वा कारुजः "उटजादयः” ( उ० १३४) इति साधुः । कारोर्जातो वा केन अरुजो वा । सप्तस्वर्थेषु । कलभस्त्रिंशदब्दको हस्ती । फेनो डिण्डीरः। वल्मीको नाकुः । नागकेसरो वृक्षः । गैरिकं धातुभेदः । शिल्पिना कारूणां चित्रं विस्मयकारि कर्म । तत्र वाच्यलिङ्गः । स्वयंजाततिलोऽरण्यतिलः ॥१३४॥ कुटजोऽगस्त्ये भेदे द्रोणे । कुटात् घटाज्जातः कुटजः । कुटति वा । "कुटे रजः” (उ० १३०) इति अजः । कुटादित्वान्न गुणः । अगस्त्ये द्रोणाचार्ये च यथाकुटजेन निपीतोऽयं महानपि रणोदधिः । द्रुभेदे वृक्षभेदे यथाकुटजपुष्पपरागकणाः स्फुटं विदधिरे दधिरेणुविडम्बनाम् । गिरिजमभ्रके । शिलाजतुनि लोहे च । गिरौ जातं गिरिजम् । अभ्रक स्वच्छपत्रम् । शिलाजतु धातुभेदः । लोहं ताम्रादि । सर्वेषु

Page #77

अनेकार्थसंग्रहः सटोक:
ANAVARAvr
जलजं कमले शङ्के नीरजं पद्मकुष्टयोः । । । परजोऽसौ तैलयन्त्रे क्षुरिका फलफेनयोः ॥१३६॥ बाहुजस्तु स्वयंजाते तिले क्षत्रियकीरयोः ।
भूमिजौ नरकाङ्गारौ भृमिजा जनकात्मजा ॥१३७॥ यथा-राजते गिरिजैः गिरिः । गिरिजा मातुलुङ्ग्युमा। मातुलुङ्गी बोजपूरी। उमायां यथा-अवोचद्यं पश्यत्यवतु स शिवः सा च गिरिजा ॥१३॥ जलजं कमले शङ्के । जले जायते जलजम् । कमले यथा-विहङ्गमानां जलजातपत्रैः। शङ्ख यथा-ततः प्रियोपात्तरसेऽधरोष्ठे निधाय दध्मौ जलज कुमारः । नीरज पद्मकुष्टयोः । नीरे जातं नीरजम् । निश्चितं रजत्यनेन वा। स्थादित्वात्कः । पद्मे यथा-ब्रीडयारुददिवालिविरावैर्नीलनीरजमगच्छदधस्तात् । कुष्टं गन्धद्रव्यविशेषः । परजेोऽसौ तैलयन्त्रो क्षुरिकाफलफेनयोः परं प्रकृष्ठं जयति जायते वा परञ्जः । "क्वचित्" इति डः । पृषोदरादित्वात् मोऽन्तः । असि: खड्गः । तैलयन्त्रं दारुमयम् । क्षुरिकाफलं कृपाणिका पत्रम् ॥१३६।। बाहुजस्तु स्वयंजाततिले क्षत्रियकीरयोः । बाहुभ्यां जातो बाहुजः । बहिर्जातो वा । पृषोदरादित्वात् । क्षत्रिये यथा-सम्प्रत्यस्य समस्तबाहुजभुजक्रोधस्य निर्वास्यतः। झुंदानो धनुरेन्दुशेखरमहो जातो भवानिन्धनम्। कीरः शुकः । भूमिजौ नरकाङ्गारौ । भूमेर्जातौ भूमिजौ । नरको नरकासुरः । अङ्गारो मङ्गलः । द्वयोर्यथा-को भूमिजान्नोद्विजते जनौघः । भूमिजा जनकात्मजा । जनकात्मजा सोता । तत्र यया-जनकः स निजां कन्यां ददौ रामाय भूमिजाम् । वलजं गोपुरे सस्ये क्षेत्रसङ्गरयोरपि । सदाकारे । बलते वलजम् । "वलन्तश्च वा” इति अजः । वलाज्जायते वा । सदाकारे

Page #78

owinnrn.rrrrrrrrrrrrrrrrr.
1000000mAAAAmr.
तृतीयः काण्डः (६१) वलजं गोपुरे सस्ये क्षेत्रसङ्गरयोरपि । सदाकारे वलजा तु पृथिव्यां वरयोषिति ॥१३८॥ वनजो मुस्तके स्तम्बेरमे वनजमम्बुजे । वनजा तु मुद्गपर्यों सहजः सहसम्भवे ॥१३९॥ निसर्गे च सामजस्तु सामोत्थे कुञ्जरेऽपि च ।
हिमजो मेनका पुत्रे हिमजा पार्वती शढी ॥१४०॥ वाच्यलिङ्गः। क्षेत्रे तात्स्थ्यात्सस्येऽपि च त्रिलिङ्गः । तयोर्यथात्वं समीरण इव प्रतीक्षितः कर्षकेण वलजां पुपूषता । गोपुरे पुरद्वारे यथा-रूरुधुर्वलजं बलात् । सङ्गरे सङ्ग्रामे यथा-न युद्धशौण्डा वलजे वलन्ते । सदाकारे भद्राकृतौ यथा-वन्द्यास्ते साधवो बलजाः। वलजा तु पृथिव्यां वरयोषिति । द्वोर्यथा-स्वबलैर्बलवन्तोऽपि युध्यन्ते वलजाकृते ॥१३८॥ वनजो मुस्तके स्तम्बेरमे । वनं जलम् अरण्यं वा तत्र जातो वनजः । मुस्तको मुस्ता । स्तम्बेरमे गजे यथा-वनजैरवनेर्जयः । वनजमम्बुजे । यथादीर्घष्वमी नियमिताः पटमण्डपेषु । निद्रां विहाय वनजाक्षवनायुदेश्याः । वनजा तु मुद्गपाम् । मुद्गपर्णी ओषधिः । सहजः सहसम्भवे । निसर्गे च । सहजायते सहजः । "क्वचित" इति डः । सह सम्भवे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-सहजकालकूटशिक्षितक्रौर्येव लक्ष्मीः ॥१३९॥ निसर्गे स्वभावे यथा-सहजचापलदोषसमुद्धतः । सामजस्तु सामोत्थे कुञ्जरेऽपि च । साम्नो जातः सामजः । सामोत्थे वाच्यलिङ्गः। तत्र यथाराजा तु सामजं सन्धिं द्विषां न बहुमन्यते । कुञ्जरे यथादन्तादन्तैराहताः सामजानां जग्मुर्भङ्गं न स्वयं सामजाताः । हिमजो मेनकापुत्रे । हिमाज्जातो हिमजः । मेनकापुत्रो

Page #79

(६२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
क्षेत्रज्ञावात्मनिपुणौ दोषज्ञः प्राज्ञवैद्ययोः । सर्वज्ञस्तु जिनेन्द्रे स्यात्सुगते शङ्करेऽपि च ।।१४१।। अवटः कपखिलयोर्गत कुहकजीविनि ।
अरिष्टो लशुने निम्बे फेनिले कंककाकयोः ॥१४२।। मैनाकः । तत्र यथा-ययौ महेन्द्रवित्रस्तो हिमजो हि महोदधौ । हिमजा पार्वती शढी । पार्वत्यां यथा-हिमजा महिमोत्सवे । शढी ओषधिभेदः ।।१४०।। अथ ज्ञान्ताः । क्षेत्रज्ञावात्मनिपुणौ । क्षेत्रं शरीरं पात्रं वा जानाति क्षेत्रज्ञः । निपुणे वाच्यलिङ्गः । आत्मनि यथा-क्षेत्रज्ञक्षेत्रयोर्भेदो विज्ञातव्यो विचक्षणैः । निपुणे यथा-क्षेत्रज्ञः कुरुते किञ्चिन्नाविचार्य हिताहिते । दोषज्ञः प्राज्ञवैद्ययोः । दोषं जानाति दोषज्ञः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोयथा-बुद्धिमलरोगदोषज्ञः । खलेऽपि मंखः । यथा-गुणदोषौ गुणी वेत्ति दोषज्ञो दोषमेव हि । सर्वज्ञस्तु जिनेन्द्रे स्यात्सुगते शङ्करेऽपि च । सर्वं जानाति सर्वज्ञः । जिनेन्द्रे यथा-सर्वज्ञ एव हि जानाति परिणामं हि कर्मणाम् । सुगते बुद्धे यथाप्रणम्य सर्वज्ञमपेतविप्लवम् । शङ्करे यथा-देवं प्रणम्य सर्वज्ञ सृष्टिसंहारकारकम् ।।१४१।। अथ टान्ताः । अवट: कूपखिलयोगर्ते कुहकजीविनि । अव्यते अवट: । "दिव्यवि" (उ०१४२) इति अटः । चतुर्वर्थेषु । कूपे यथा-अन्धेनान्ध इवाकृष्टः पात्यते नरकावटे । खिले यथा-पाटयत्यवटं बटुः । गर्ते यथा-को नाम स्यादवटकुहरालोकनेव्यस्य कल्पः । कुहकमैन्द्रजालं तेन जीवति कुहकजीवी । तत्र वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-अवट: कपटे पटुः । प्रमत्तेऽपि मङ्खः । यथा-अवटाटङ्कसङ्केतनिकेतनसमाश्रयाम् । अरिष्टो लशुने निम्बे फेनिले कङ्क (दैत्य)काकयोः । न रिष्य

Page #80

तृतीयः काण्ड: ... (६३) अरिष्टं सूत्यगारेऽन्तचिह्न तके शुभेऽशुभे । अवटुर्गन्धुिघाटासूत्कटस्तोत्रमत्तयोः ॥१४३॥ उच्चटा दम्भचर्यायां, प्रभेदे लशुनस्य च ।
करटः करिगण्डे स्यात्कुसुम्भे निन्यजीवने ॥१४४॥ तेरिय: । नास्ति रिष्टं क्षेममत्र वा । लशुनं कन्दभेदः । निम्बफेनिलौ वृक्षौ । कङ्कः पक्षी । काके वायसे यथा-अरिष्टैरिव मूर्तस्तदरिष्टैर्वलितं गृहम् । . दैत्यविशेषेऽपि मङ्खः । यथादुष्टरिष्टकठोरकण्ठवलना विश्लिटकण्ठस्रजा ॥१४२॥ अरिष्टं सूत्यगारेऽन्तचिन्हे तक्रे शुभेऽशुभे । शुभमात्रेऽशुभमात्रे च क्लीबे । तद्वति वाच्यलिङ्गः । सूते प्रसवस्यागारं गृहं सूत्यागारं तत्र यथा-अरिष्टेशय्यां परितो विसारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा । अन्तचिन्हे मरणचिन्हे यथा- पाण्मासिकमरिष्टं तत् । तके यथा-अरिष्टमिष्टं हि विशिष्टपुंसाम । शुभे यथा-अरिष्टाः सन्तु पन्थानः । अशुगे यथा - अरिष्टकर्मकार्येषु वर्जनीयं प्रयत्नतः । आसवभेदेऽपि मङ्खः । अरिष्टमिष्टैः सह सेवते सदा । अवटुर्गन्धुिघाटासु । अव्यते अवटुः । “अति गृभ्योऽदुः" (उ०७६२) घाटायां स्त्रीपुंसः । शेषयोः स्त्रियाम् । यदाह-अवटुः कथिता घाटा कूपगर्तेषु सूरिभिः । गतः श्वभ्रम् । अन्धुः कूपः । तयोर्यथा-अवटोनिकटे घटं घटं घाटा कृकाटिका । तत्र यथाअवटौ लकुटा हतः । उत्कटस्तीव्रमत्तयोः । अधिक उत्कटः । " सम्प्रोन्नेः संकीर्णप्रकाशाधिकसमीपे" (७-१-१२५) इति उदोऽधिकार्थे कट प्रत्ययः। उद्भिन्नौ कटावस्य वा वाच्यलिङ्गः। तीव्र यथा-कोपाटोपसमुद्भटोत्कटसटा कोटेरिभारेः शनैः । मत्ते यथा-मदोत्कटे रेचितपुष्पवृक्षा गन्धद्विपे वन्य इव द्विरेफाः ।

Page #81

(६४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
काके वाद्ये दुर्दुरुटे, नवश्राद्धेऽथ केर्कटः । कुलोरे करणे स्त्रीणां, राशौ खगेऽथ कर्कटी ॥१४॥ शाल्मलीफलवालुक्योः कार्यटो जतुकार्यिणोः ।
कोकटः कृपणे निस्वे, देशभेदे तुरङ्गमे ॥१४६॥ उच्चटादम्भे चर्यायां प्रभेदे लशुनस्य च। उच्चटति भिनत्ति उच्चटा । दम्भः कैतवम् । चर्या चरणम् । लशुनस्य प्रभेदो लशुनविशेषः करट: करिगण्डे स्यात्कुसुम्भे निन्द्यजीवने । काके वाद्ये दुर्दुरुटे नवश्राद्धे । करोति करट: । "दिव्यवि" (उ०१४२) इति अट: । केति शब्दं रटति वा । के शिरसि रटति वा । करिगण्डे यथा-अलिकुलसेवितकरटितटम् । कुसुम्भं रागद्रव्यम् । निन्द्यजीवनं कुत्सितवृत्तिः ।।१४४॥ दुर्दुरूटे दुर्मुखे वाच्यलिङ्गः । तत्र काके वाद्यभेदे च यथा - ते कर्णकोटिकटवः करटा रटन्ति । नवश्राद्धं प्रेतस्य एकादशाहश्राद्धम् । तत्र यथाकरटवटकभोजी लम्पटो विप्रखेट: । अथ कर्कट: । कुलीरे करणे स्त्रीणां राशौ खगे। काकः सौत्रः कर्कति कर्कट: । "दिव्यवि" (उ०१४२) इति अट: । कुलीरो जलचरभेदः । तत्र यथा-कर्कटसधर्मार्णो हि राजपुत्रा जनकभक्षाः। स्त्रीणां करणं वात्स्यायनप्रसिद्धम् । राशौ यथा-पुनर्वसुपाद एकः पुष्याश्लेषौ च कर्कटः । खगः पक्षिविशेषः । अथ कर्कटी ॥१४५।। शाल्मलीफलवालुक्योः । शाल्मली वृक्षभेदस्तस्य फलम् । वालुङ्की चिर्भटी । द्वयोर्यथा-दशनशकटकोट्या कर्कटीं त्रोटयन्ति । कार्यटो जतुकार्यिणोः । कारिणमटति कार्यट: । कार्याय वा अटति पृषोदरादित्वात् । जतु लाक्षा । कार्टी कार्यार्थी । तत्र वाच्यलिङ्गः । यथा-लम्पटा: कार्यटा

Page #82

तृतीयः काण्डः
Annnnnnnr
wwwnnnnnr
कुरण्टो झिण्टिकाभेदे कुरण्टी दारुपुत्रिका । कुक्कुटः कुक्कुभे ताम्रचूडे वह्निकगेऽपि च ॥१४७॥ निषादशूद्रयोः पुत्रे, कृपीटमुदरे जले । चक्राटो धूर्ते दोनारे, विषवैद्येऽथ चर्पटः ॥१४८॥
विटाः । कीकट: कृपणे निस्वे देशभेदे तुरङ्गमे । ककते कोकट: । "कपटकीकटादयः" (उ० १४४) । इति साधुः । चतुर्वर्थेषु । कृपणो मितंपचः । निस्वो निर्धनः । तयोर्वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथा-कीकटादानसङ्कटाः । देशभेदो मगधाख्यः । यदाह-कीकटा मगधाह्वयाः ॥१४६।। कुरण्टो झिण्टिकाभेदे रण्टि: सौत्रः । कुत्सितं रण्टति कुरण्ट: । झिण्टिका भेदः पीताकिटी । यन्निघण्टुः-सरेयके सहचरो झिण्टीमहाचरश्च सः । सतुरक्तः कुरुवकः स्यात्पीतस्तु कुरण्टकः । कुरण्टी दारुपुत्रिका । दारुमयीपुत्रिका दारुपुत्रिका । कुक्कुट:. कुक्कुभे ताम्रचूडे वह्निकणेऽपि च । निषादशूद्रयोः पुत्रे । कोकते कुक्कुटः । नर्कुटकुक्कुटो (उ० १५५) इति साधुः । कुक्कुभः कुम्भकारकुक्कुटः । ताम्रचूडे गुंक्लीबः । तत्र यथा-अयि विजहीहि दृढोपगू(ह) ढनं त्यज नवसङ्गमभीरु वल्लभम् । अरुणकरोद्गम एष वर्तते वरतनु संप्रवदन्ति कुक्कुटाः । वह्निकणः स्फुलिङ्गः । तत्र यथा-उड्डीनैः शतकोटिकुक्कुटशतैः ॥१४७॥ निषादशूद्रयोः पुत्र इति निषादाच्छूद्रायां यो जायते। कुक्कुटी मिथ्याचर्यादावपि । कृपीटमुदरे जले । कल्पते कृपीटम् । तृ कृ कृषि (उ०१५१) इति कीटः । उदरे यथा-गूढोद्भिन्नकृपीटपीढमकरोदंधासुरं यः शिवः । जले यथा-कृपाटयोनेरुदियाय तेजः । अत्र हि कृपीटं योनिरस्य कृपीटयोनिः। यत्स्मृतिः अद्भ्योऽग्निब्रह्मतः

Page #83

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
चपेटे स्फारविपुले, पर्पटे चिपिटः पुनः । पृथुके पिच्चिततते चिरिष्टी तु सुवासिनी ॥१४९॥ तरुणी च जकृटस्तु, वार्ताककुसुमे शुनि । यमले व्यङ्गटो धौताञ्जन्यां शिक्यभिदीश्वरे ।।१५०॥
क्षत्रम्। चक्राटो धूर्ते दीनारे विषवद्ये । चक्रेण दम्भेन चक्र दम्भ वा अटति चक्राटः । धूर्ते वाच्यलिङ्गः । दीनारो नाणकविशेषः । अथ चर्पटः चपेटे स्फारविपुले पर्पटे । चरत्यनेन चर्यते वा चर्पट: । "कपटकीकटादयः" (उ०१४४) इति साधुः ॥१४८॥ चपेटे यर्था-कैटभश्चपेटैभिन्नः । स्फारमुद्भटं विपुलं विस्तीर्ण स्फारं च तद् विपुलं च स्फारविपुलम् । तत्र वाच्यलिङ्गः । पर्पटों भक्ष्यविशेषः । चिपिष्टः पुनः । पृथुके पिञ्चिततते । निशब्दात् नासानतितद्वतोरर्थयोः "नेरिनपिट" (७-१-१२८) इति पिट प्रत्यये चिपिटः । ततुल्यत्वाचिपिटः । पृयुके अभ्योषे यथा- चिपिटमवटकण्ठे सैरिका भक्षयन्ति । पिच्चितं कुट्टितं सत् ततं विस्तीर्ण पिच्चितततम् । तत्र वाच्यलिङ्गः । यथा-केचिंच्चिपिटनकुटा । चिरिण्टी तु सुवासिनी तरुणी · च । चिरेः सौत्रात् "टिंण्टश्चर् चं वा" (उ० १५०) इति चिरिण्टी। सुवासिनी शब्देन रुढ्या गृहिणी वृद्धाऽप्युच्यते इति मङ्खः ।।१४९॥ तरुणी द्वितीयवया सर्वांस्त्री। द्वयोर्यथा-कष्टं चिरिण्टी चिरकालनष्टा । जकुटस्तुं वार्ताका कुसुमे शुनि । यमले। जायते जकुट: । " नर्कुट कुक्कुट" (उ० १५५) इति साधुः । वाकिकुसुमे पुंक्लीबः । यमलं युग्मम । यङ्गटो धौताजम्यां शिक्यभिदीश्वरै । त्रीणि अङ्गानि अटति त्र्यगटः पृषोदरादित्वात् । धौताञ्जनी

Page #84

(६७)
तृतीयः काण्डः
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww त्रिकूटं सिन्धुलवणे, विकूटस्तु सुवेलके । त्रिपुटौ तोरसातीनी, त्रिपुटा त्रिवृदोषधौ ॥१५॥ सूक्ष्मैलायां मल्लिकायां, द्रोहाटो मृगलुब्धके । चतुष्पड़ी प्रभेदे च, बिडालवतिकेऽपि च ॥१५२।। धाराटश्चातफेडचे च, निर्दटो निष्प्रयोजने ।
निर्दपेऽन्यदोषे रते निष्कुटो गृहवाटिका ।।१५३॥ श्वेतगृहगोधा । शिक्यं काचस्तस्यभित् । अनयोः पुंक्लीबः । ईश्वरः शम्भुः ॥१५०।। त्रिकूटं सिन्धुलवणे (लक्षणे) । त्रीणि कूटान्यस्य विकूटम् । सिन्धुलवणम् समुद्रलवणं । त्रिकूटस्तु सुवेलके । सुवेलक: पर्वतविशेषः । तत्र यथा-दुर्गं त्रिकूट: परिखा समुद्रः । त्रिपुटौ तीरसातीनों । त्रीणि पुटान्यस्य त्रिपुटः । तीरं कूलम् । सातीनः कलायाख्यो धान्यविशेषो मालवप्रसिद्धः । त्रिपुटा त्रिवृदोषधौ ॥१५१।। सूक्ष्मैलायां मल्लिकायाम् । सूक्ष्मला गन्धद्रव्यभेदः । मल्लिका विचकिलः । द्रोहाटो मृगलुब्धके । चतुष्पदीप्रभेदे च बिडालनतिकेऽपि च । द्रोहेण अटति द्रोहाटः । द्रुह्यति बा । "कपाट विराट" (उ०१४८) इति साधुः । चतुष्पदीप्रभेदे यथा- द्रोहाटपाठकोऽप्येष लभते न बराट कम् । अत्र वाच्यलिङ्गः । बिडालनतिको दाम्भिकः ॥१५२॥ धाराटश्चातकेश्वे च । धारा धाराभिर्वा अटति धाराटः । द्वयोर्यथा-धाराटश्चाटुलस्पट: । निर्दटो निष्प्रयोजने। निर्दयेऽन्यदोषे रते। निर्दत्ते निट: । "कपटकीकटादयः" (उ० १४४) इति साधुः । वाच्यलिङ्गः त्रिष्वपि यथा-वेष्ट: कस्यापि निर्दटः । निष्कुटो गृहवाटिका ! केदारक: कपाटश्च । निर्गतः कूटात् मन्दिराद, निष्कुटति वा निष्कुदः । गृह

Page #85

(६८)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
केदारकः कपाटश्च, पर्पटो भेषजान्तरे । पिण्टविकृतौ परीष्टिः, परीक्षापरिचर्ययोः ॥१५४॥ स्यात्पर्कटी प्लक्षतरौ, पूगादेनूतने फले । पिच्चटस्तु नेत्ररोगे, पिच्चटं त्रपुसीसयोः ॥१५॥ वर्वटी वीहिभिवेश्या, 'भाकूटः शैलमोनयोः ।
'भावाटो भावके साधुनिवेशे कामुकेऽपि च ॥१५६॥ वाटिकायां यथा-ग्रीष्मं निर्गमयन्ति निष्फुट कुटकोडेषु भूमीभृतः ॥१५३।। हस्वः केदारः केदारकः । पर्पटो भेषजान्तरे । पिष्टविकृतो पृणाति पर्पट: "कपट कीकटादयः” (उ० १४४) इति साधुः । द्वयोर्यथा-पर्पट: कर्पटोपमः । परीष्टिः परीक्षापरिचर्ययोः । पर्येषणं परीष्टि: । परीक्षा गवेषणम् । परिचर्या सेवा । द्वयोर्यथा- इटा परीष्टिः शिष्टानां दुष्टकर्म विपाटनी ॥१५४॥ स्यात्पर्कटी प्लक्षतरौ पूगादेर्नूतने फले । पृच्यते पर्कटी "कपटकीकटादयः” (उ० १४४) इति साधुः । गौरादित्वाद् डीः। द्वयोर्यथा-संक्रीडन्ते विकटदशनामर्कटा पर्कटीभिः। पिच्चटस्तु नेत्ररोगे । पिच्चयति पिच्च्यते वा पिवट: । "कपटकीकटादयः" (उ० १४४) इति साधुः । यथा-दृष्टिः पिच्चट पिच्छिला प्रवयसाम् । पिचटं त्रपुसीसयोः । द्वयोर्यथा-गण्डभित्तिविभात्येषा चञ्चत्पिचटकुण्डला ॥१५५॥ वर्वटी ब्रीहिभिवेश्या-वर्वति वर्वटी "कपट" (उ० १४४) इति साधुः । व्रीहिभिदि यथा-मेरो वर्वन्ति वर्वटी। वेश्या गणिका तत्र यथा-वर्वटी चीनकर्पटा। भाकूट: शैलमीनयोः। भान् कूटोऽस्य भाकूटः। शैलविशेषे - १प्र० बाईट: कान्तिपुञ्जके । वारुण्डे मकरे पोते-भाकुट: ।
२ प्र० भार्याट: पटहाजीवे लोभात्स्वस्त्रीसमर्पके । 3 प्र० नटे ।

Page #86

तृतीय। काण्डः raamaarnararamwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
मर्कटस्तु कपावूर्णनामे स्त्रीकरणान्तरे । मर्कटी करञ्जभेदः 'शूकशिम्ब्यथ मोरटम् ॥१५७।। सप्तरात्रात्परं क्षीरेऽङ्कोठपुष्पेक्षुमूलयोः। .....
मोरटा तु मूर्विकायां मोचाटः कृष्णजीरके ॥१५॥ ' चन्दने कदलीगर्भ 'वर्णाटश्चित्रकारिणि ।
गायने स्वीकृताजीवे वराटा हंसयोषिति ॥१४९॥ मीनविशेषे च भावाटो भावके साधुनिवेशे कामुकेऽपि च । भावं भावेन वा अटति भावाट: । वाच्यलिङ्गः। भावको भावयिता । साधुनिवेशो भद्राकारः । कामुक: कामी ॥१५६॥ मर्कटस्तु कपावूर्णनाभे स्त्रीकरणान्तरे । मर्किः सौत्रः । मर्कति मर्कटः । “दिव्यवि" (उ० १४२) इति अटः । कपो यथानीता मर्कटकेन कामपि दशां धिग् देवमावश्यकम् । ऊर्णनाभो लूता । स्त्रीणां करणान्तरं वात्स्यायनप्रसिद्धम् । मर्कटी करञ्जभेदः शूकशिम्बी करजो नामवृक्षस्तस्य भेदः । शूकशिम्बी कपिकच्छूः । अथ मोरटम् । सप्तरात्रात्परं क्षीरेऽङ्कोठपृष्पेक्षुमूलयोः । मुरति मोरटम् "कपट" (उ० १४४) इति साधुः ॥१५७॥ त्रिष्वपि यथा-मोरटं पित्तनाशनम् । मोरटा तु मूर्विकायां मूर्विका ज्याहेतुस्तृणविशेषः । मोचाटः । कृष्णजीरके । चन्दने कदलीगर्भ-मुञ्चति मोचाट: । "कपाट विराट" (उ० १४८) इति साधुः । मोचामटति वा ॥१५८।। चन्दने कदलीगर्भे च यथा-उच्चाटयन्ति मोचाटा ... निदावेदाह१प्र० शूकशिम्बी च वानरी। बीजं च राजकर्कट्याः
प्राचीनामलकस्य च । २ मु० मू० रेवटो दक्षिणावर्तशर्के जाङ गुलिकेऽपि । रेवटो (?) - सोरटे वेणी, स्याद्वातुलवरायोः ॥ वर्णाटो० ।

Page #87

(७१)
अनेकार्थसंग्रहः सटील:
गन्धोल्यां चाय विकटः कराले पृथुरम्पयोः । लोकदो जानतारण्ये मणिकारेथ वेरटः ॥१६०॥ मिश्रीकृते च नीचे - वेरटं बदरीफले ।
शैलाटो देवले शुक्लकाचे सिंहकिरातयोः ॥१६१।। विप्लवम् । वर्णाटश्चित्रकारिणि । गायने स्वीकृताजीवे-वर्णान् अटवि वर्णाटः । वाच्यलिङ्गः । चित्रकारी चित्रकरः । गायनो गाथकः । स्वीकृतः आजीवो जीविका यस्यासी स्त्रीकृताजीवः । त्रिष्वपि यथा-वर्णाटो भाटकाधीनः । वरटा हंसयोषिति । गन्धोल्यां च । वृणोति वरटा। "दिव्यवि" (उ० १४२) इति अट:। हंसयोषिति यथा-वरटेव वरारोहा सविलासमटाट्यते ॥१५९॥ गन्धोली तैलाद्याख्यः क्षुद्रजन्तुः । तत्र स्त्रीसः । अथ विकट: कराले पृथुरम्ययोः । विस्तृतो विकट: "कट:" ७/१/१२४ इति कटप्रत्ययः । विशेषेण कटति वा। वाच्यलिङ्गः । कराले यथा-मुखकन्दरान्तरगतोऽपि विकटदशनेन केशिना । पृथौ रम्ये च यथा-गन्तव्यं देवकुले द्रष्टव्या विकटकटितटा वेश्या । वेकटो जाततारुण्ये मणिकारे-बिङ्क्ते वेकटः "कपट" (उ० १४४) इति साधुः । जाततारुण्ये वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-वेकटैर्घट्यते मणिः । अथ वेरट: । मिश्रीकृते च नीचे च रम् । अति वेरटः। पृषोदरादित्वात् । वाच्यलिङ्गः ॥१६०॥ वेरटं बदरीफले । बदरीफलं कुवलम् । शैलाटो देवले शुक्लकाचे सिंहकिरातयोः । शैलमटति शैलाट: । चतुर्यु अर्थेषु । देवलऋषिविशेषः। किरातो भिल्ल: । संसृष्टं तु सङ्गते स्याच्छुद्धे च वमनादिना । संसृज्यते स्म संसृष्टम् । वाच्यलिङ्गः। सङ्गते यथा-दत्ताः कर्णेन विषसंसृष्टमोदकाः ।

Page #88

wwuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuwwwwwww
MANY
तृतीयः काण्ड: * अम्बष्ठो विप्रतो वैश्यातनये नोवृदन्तरें । अम्बष्ठा स्यादम्ललोभ्यां पाठायूयिकयोरपि ॥१६॥ कनिष्ठोऽरूपेऽनुजे यूनि कनिष्ठा त्वतिमांगुली ।
कमठः कच्छपे दैत्यविशेषे मुनि नि ।।१६।। वमनविरेचनादिना शुद्धे यथा-संसृष्टे देयमौषधम् ।।१६।। अथ ठान्ताः। अम्बष्ठो विप्रतो वैश्यातनये नीवृदन्तरें । अम्बाथी तिष्ठति अम्बष्ठः । “गोऽम्बाम्ब" (२-३-३०) इति षत्वम् । "ड्यापो बहुलं नाम्नि" २-४-९९ । इति हेस्वः । अमति वा। “पष्टैधिठादयः" (उ० १६६) इति साधुः । विप्रेण यो वेश्यायों जन्यते तत्र। नीवृदन्तरे देशविशेषे । अम्बष्ठा स्यादम्ल लोण्यां पाठायूथिकेयोरपि। अम्ललोणी पाठा च औषधी । यूथिका पुष्पतरुः ॥१६२॥ कमिष्ठोऽल्पेऽनुजे यूनि अतिशयेम अल्पो युवा वा कनिष्ठः। “अल्प यूनोः कन् वा" ७-४-३३ । इति इष्ठे कनादेशः । वाच्यलिङ्गः । अल्पे यथा-प्रासीवस्य कनिष्ठस्ये शणु पार्वति लक्षणम् । अनुजे लघुभ्रातरि यथा-ज्येष्ठेऽमूठे परिवेत्ता कनिष्ठो दारसङ्ग्रहीं । यूमि यथा-कनिष्ठः पापनिष्ठो हि पारदारिकतादिभिः । कनिष्ठा त्वंतिमांगुली । यथा-वितस्तिः स्यात्कनिष्ठया। कमठः कच्छपे दैत्यविशेषे मुमिभाजने । के जले मठति वसति कमठः । काम्यते वा । मृजश कमि (०१६७) इति अठः । कच्छपे पुंसि । अन्यत्र पुंवलीवः । कच्छपे यथानिद्रालोः कमठाकृतेर्भगवतः श्वासानिलाः पान्तु वः । दैत्यविशेषे यथा-कमठे धरणेन्द्रे चं स्वोचितं कर्मकुर्वति । प्रभुस्तुल्य
*प्र० संसृष्टं तु सङ्गतै स्याच्छुद्धे च वसनादिनी ।
हमंट: कच्छपे प्रोक्तः सहस्रकिरणेऽपि च । अम्बौं
।
..

Page #89

(७२)
AAAAAAAAAAAAAAAAN
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः जरठः कर्कशे जीर्णे नर्मठो षिड्गचूचुकौ । प्रकोण्ठः कर्णराधस्ताद्भपकक्षान्तरेऽपि च ॥१६४॥ हस्ते च विस्तृतकरे प्रतिष्ठागौरवे स्थितौ ।
छन्दोजातो यागसिद्धौ मत्कुष्ठौ धान्यमन्थरौ ॥१६५।। मनोवृत्तिः पार्श्वनाथः श्रियेऽस्तु वः । मुनिभाजने यथा-भुक्ते मठे कमठपाणिरसौ मुनीन्द्रः ॥१६३॥ जरठः कर्कशे जीर्णे । जीर्यति जरठः “मृ ज़ श” (उ० १६७) इति अठः । कर्कशे गुणे पुंसि तद्वति जीर्णे च वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथा-अयमति जरठाः प्रकामगुर्वीरलघुविलम्बिपयोधरोपरुद्धाः । नर्मठौ षिड्गचूचुको। नर्मणि तिष्ठति नर्मठः । पृषोदरादित्वात् । षिड्गो विटः । चूचुकं स्तनमुखम् । द्वयोर्यथा-नर्मठः कामकर्मठः । प्रकोष्ठः कूपराधस्ताद्भपकक्षान्तरेऽपि च । हस्ते च विस्तृतकरे । प्रकुष्णाति प्रकुष्यते वा प्रकोष्ठः । “कुषेर्वा" (उ०१६४) इति ठः। कूपराधस्तात् कूपराधोभागे कलाचिकायां यथा-कनकवलय-भ्रंसरिक्त-प्रकोष्ठः । भूपकक्षान्तरे यथा-वल्गन्ति वाहाः प्रथमप्रकोष्ठे ।।१६४॥ विस्तृतकरे हस्ते यथा-गोष्ठप्रकोष्ठमिमते हि काष्ठम् । प्रतिष्ठा गौरवे स्थितौ छन्दोजातौ यागसिद्धौ। प्रतिष्ठानं प्रतिष्ठीयतेऽनया वा प्रतिष्ठा । "उपसर्गादातः" (५-३-११०) इत्यड्। गौरवे स्थितौ च यथा-विपक्ष मखिलीकृत्य प्रतिष्ठा खलु दुर्लभा । अनीत्वा पङ्कतां धूलिमुदकं नावतिष्ठते । छन्दोजातिश्चतुरक्षरा तत्र यथाउक्तात्युक्ता तथा मध्या प्रतिष्ठा सुप्रतिष्ठिका । यागसिद्धौ यथाएष वै प्रतिष्ठा नाम यज्ञः । मर्यादा देवादिस्थापनयोरपि मङ्खः । मर्यादायां यथा-कृतप्रतिष्ठा निवसन्ति सन्तः । देवादिस्थापने

Page #90

: तृतीयः काण्डः
(७३)
AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
लघिष्ठो भेलकेऽत्यल्पे स्याद्वरिष्ठस्तु तित्तिरे । वरिष्ठं मरिचे ताम्र वरोरूतमयोरपि ॥१६६।। वैकुण्ठो वासवे विष्णौ श्रीकण्ठः कुरुजाङ्गले । शङ्करे चाथ साधिष्ठोऽत्यर्थे दृढतमेऽपि च ।।१६७।। कारण्डो मधुकोशेऽसौ कारण्डवे दलाटके ।
कूष्माण्डौ गणकारू कूष्माण्ड्यावम्बिकौषधी ॥१६८।। यथा-इष्टि: प्रतिष्ठासमये पुरारेः । मत्कुष्ठौ धान्यमन्थरौ मद्यते मत्कुष्ठः । “पष्ठधिठादयः” (उ० १६६) इति साधुः । मन्थरे वाच्यलिङ्गः । धान्ये यथा-मत्कुष्ठाः कुष्ठनाशनाः । मन्थरे यथा-मत्कुष्ठगामी सततं सकामी ॥१६५।। लघिष्ठो भेलकेऽत्यल्पे स्यात् । अतिशयेन लघुर्लघिष्ठः । भेलक उड्डुपः । अत्यल्पे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-ज्येष्ठे लघिष्ठो रजनिर्बभूव । वरिष्ठस्तु तित्तिरौ । अतिशयेन वरो वरिष्ठः । तित्तिरिः पक्षी । वरिष्ठं मरिचे ताने वरोरुतमयोरपि । अतिशयेन उरु वरिष्ठ "प्रियस्थिर" ७-४-३८ । इति वरादेशः । वरोरुतमयोर्वाच्यलिङ्गः । तयोर्यथा- वसिष्ठस्तमभाषिष्ट वरिष्ठं रघुपुङ्गवम् । ॥१६६।। वैकुण्ठो वासवे विष्णौ । विकुण्ठाया अयं वैकुण्ठः । वासवे यथा-वैकुण्ठों दशकण्ठेन कुण्ठशक्तिविनिर्ममे । विष्णौ यथा-वैकुण्ठकमठः पायात् । श्रीकण्ठः कुरुजाङ्गले शङ्करे च । श्रीः कण्ठे यस्य श्रीकण्ठः । कुरुजाङ्गलं तीर्थविशेषः । शङ्करे यथा-श्रीकण्ठकण्ठच्छविः । अथ साधिष्ठोऽत्यर्थे दृढतमेऽपि च। अतिशयेन साधुः साधिष्ठः । अतिशयेन बाढो वा। बाढन्तिकयोधिनेदौ (७-४-३७) इति साधादेशः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-अधिष्ठितमसाधिष्ठः सुष्ठ राज्यं न तिष्ठति

Page #91

(७४)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
कोदण्डः कार्मुके देशभेदभ्रूलतयोरपि । गारुडं तु मरकते विषशास्त्रेऽथ तित्तिडः ॥१६९।। दैत्यभेदे तित्तिडी तु कालदासे महीरहे । तिन्तिडी चुके चिञ्चायां निर्गुण्डी सिन्धुवारकः ॥१७०।। ॥१६७।। अथ डान्ताः । कारण्डो मधुकोशेऽसौ कारण्डवेदलाटके । किरति कीर्यते वा कारण्ड: । पिचण्डैरण्ड: (उ०१७६) इति साधुः चतुर्पु अर्थेषु । मधुकोशे मधुमण्डकः । असिः खड्गः । कारण्डवदलाडको पक्षिणौ। कूष्माण्डौ गणकर्कारू । कुष्णाति कुष्यते वा कूष्माण्ड: । पिचण्डैरण्ड इति साधुः । गणः केलिकिलाक्षः । करौि यथा-ब्रूत नूतन कूष्माण्डफलानां के भवन्त्यमी। भ्रूणेऽपि । कूष्माण्ड्यावम्बिकौषधी। अम्बिकायां देवताविशेषे यथा-मृगेन्द्रवाहना नित्यं कूष्माण्डी कमलेक्षणा ।।१६८।। कोदण्डः कार्मुके देशभेदभ्रूलतयोरपि । कोटिमान दण्डोऽस्य कोदण्ड: । पृषोदरादित्वात् कूयते वा। पिचण्डैरण्ड (उ० १७६) इति साधुः । कार्मुके पुंक्लीबः । तत्र यथास्फुटिष्यति न कोदण्डस्त्रुटिष्यति न वा गुणः। भ्रूलतायां यथाकोदण्डे दृश्यते ज्योति: । गारुडं तु मरकते विषशास्त्रे (विषोद्भवे)। गरुडस्येदं गरुडो देवताऽस्येति वा गारुडम् । गरुडमधिकृत्य कृतम् वा। अमोऽधिकृत्यग्रन्थे (६-३-१९८) इत्यण् । मरकते यथाराशिर्मणीनामिव गारुडानां स पद्मरागः फलितो विभाति । विषशास्त्रे यथा-नष्टं विषं गारुडमन्त्रजापैः । अथ तित्तिड: । दैत्यभेदे । तिर्यक् ताडयति ताज्यते वा तित्तिड: । पृषोदरादि१ मु० मू० विषोद्भवे तरण्डो बडिशीसूत्रबद्धस्तु निभेलके तित्तिडो० । २ दैत्यभेदे स्याद्यमदाशेथ तित्तिडी।

Page #92

तृतीयः काण्ड:
(७५)
नीलशेफाल्यब्जकन्दः प्रचण्डः स्यात्प्रतापिनि । वलक्षकरवीरेऽपि प्रकाण्डः स्तम्बशस्तयोः ॥१७१॥ स्कन्धमलान्तरे च द्रोः पिचण्डोऽवयवे पशोः ।
उदरे चाथ पूत्यण्डो गन्धणे गन्धकोटके ॥१७२।। त्वात् ॥१६९।। तित्तिडी तु कालदासे महीरहे । गौरादित्वात् डीः। कालस्य यमस्य दास: कालदासः । तिन्तिडी चुके चिञ्चायां। तिन्तिडशैलभवत्वात् तिन्तिडी। तिम्पति वा। विहडकहोड (उ० १७२) इति साधुः । चुक्रम अम्लवेतसः । चिञ्चा अम्लिका । निर्गुण्डी सिन्धुवारकः । नीलशेफाल्यब्जकन्दः । गुडुण् वेष्टने निर्गुण्डयति निर्गुण्डी। सिन्धुवार-नीलशेफाल्यौ वृक्षौ । अब्जकन्दः पद्मकन्दः । सिन्धुवारे यथा-निर्गुण्डी धूपगुण्डितम् ॥१७०।। प्रचण्ड: स्यात्प्रतापिनि । वलक्षकरवीरेऽपि । प्रचण्डते प्रचण्डः। प्रतापिनि वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-प्रचण्डा चामुण्डा समरडमरं खण्डयतु वः । वलक्षकरवीरः 'वेतकरवीरः। प्रकाण्ड: स्तम्बशस्तयोः । स्कन्दमूलान्तरे च द्रोः । प्रवृद्धं काण्डमस्य प्रकाण्डः। प्रकण्यते वा। कण्यणि (उ० १६९) इति णित् ड: । पुंक्लीबः । स्तम्बे यदा-कुशप्रकाण्डेन ममार्ज भाण्डम् । शस्ते प्रशस्ते यथा-जानाम्यह त्वां पुरुष प्रकाण्डम् ॥१७१।। द्रोवृक्षस्य स्कन्धमूलयोरन्तरं मध्यभागस्तत्र यथाकण्डूयमानाः सरलप्रकाण्डे । पिचण्डोऽवयवे पशोः। उदरे च । अपिचण्डते पिचण्डः। पृषोदरादित्वादलोपः। पिचेः सौत्रस्य वा । पिचण्डैरण्ड इति साधुः । पशोरवयवे यथा-पिचण्डखण्डानि चखाद चण्डी । उदरे यथा-पिचण्डिलश्चण्डगतिः कथं भवेत् । अत्र हि पिचण्डोऽस्त्यस्येति । लोमपिच्छादेः (७-२-२८)

Page #93

(७६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
भेरुण्डौ भीषणखगौ भेरुण्डा देवताभिदि । 'मारण्डोऽण्डे भुजङ्गानां मार्गे गोमयमण्डले ॥१७३।। मार्तण्डस्तरणौ कोडे वरण्डो वदनामये ।
अन्तरावेदौ सङ्घ च वतण्डा शारिका क्षुरी ॥१७४।। इति-इलः। अथ पूत्यण्डो गन्धणे गन्धकीटके। पूतिरहितं पूतिप्रधानं वाऽण्डं मुष्कः कोशो वाऽस्य पूत्यण्डः । गन्धैणः कस्तूरिकामृगः । गन्धकीटः सुरभिकीटकः ॥ १७२ ॥ भेरुण्डौ भीषणखगौ। विभेत्यस्मादिति भेरुण्डः। पिचण्डैरण्ड इति साधुः । भीषणे भीष्मे वाच्यलिङ्गः। खगः पक्षी। तत्र यथा-विसंहता विनश्यति भेरुण्डा इव पक्षिणः। भेरुण्डा देवताभिदि । भेरुण्डा रुण्डमालायुगलवलयिता। मारण्डोऽण्डे भुजङ्गानां मार्गे गोमयमण्डले । मारयन्ति मार्यते वाऽत्र मारण्डः। पिचण्डैरण्ड इति साधुः । त्रिषु अर्थेषु । भुजङ्गानामण्डः कोशः । मार्गोऽध्वा। गोमयस्य मङ्गलार्थं मण्डलम् गोमयमण्डलम् ।।१७३।। मार्तण्डस्तरणौ कोडे । मृतण्डस्यापत्यं मार्तण्डः । ऋषिवृष्णि (६-१-६१) इत्यण् । मारयति वा । पिचण्डैरण्ड इति साधुः। तरुणौ यथा-अयं मार्तण्डः किं स खलु तुरगैः सप्तभिरितः। क्रोडः सूकरः । वरण्डो वदनामये । अन्तरावेदौ सधे च । वियते वरण्डः । न कृ तृ (उ० १७३) इति अण्डः। वदनामये यथा-वरण्डेनार्दितं तुण्डम् । अन्तरावेदौ यथा-वरण्ड क्रमदण्डाभ्यामारुरोह द्विपः क्रुधा। सङ्घ यथा-इक्षोर्वरण्डं क्षिपति स्म शुण्डया । वतण्डा शारिका क्षुरी। वत्तिः । अवतनोति वतण्डा । पञ्चमाड्डः (उ० १६८) इति साधुः। वा वाप्योः . १ मु० म० मारुण्डस्तु २ वदनव्यथा ३ वरण्डा

Page #94

Am
तृतीयः काण्डः वत्तिर्वारुण्डस्तु कर्णदृग्मले सेकभाजने । गणिस्थराजे वितण्डा कच्चीशाके शिलाह्वये* ॥१७॥ करवोर्यां वादभेदे शिखण्डो बर्हचूडयोः । सरण्डः स्यात्कृकलासे भूषणान्तरधूर्तयोः ॥१७६।।
(३-२-५६) इति अवस्य वादेशः शारिका पक्षिणी । क्षुरी कृपाणी ॥१७४।। वत्तिर्दशा । वारुण्डस्तु कर्णदृग्मले सेकभाजने । गणिस्थराजे । वृणोति वारुण्डः। पिचण्डैरण्ड इति साधुः। कर्णस्य दृशश्च मल: कर्णदृग्मल:। गणिस्थराजो वृक्षभेदः। तयोः पुंक्लीबः । सेकभाजने यथा-वारुण्डेन मुनेः कन्या तरुषण्डं निषिञ्चति । वितण्डा कच्चीशाके शिलाह्वये । करवीर्यां वादभेदे। वितन्यते वितण्डा पञ्चमाड्डः (उ० १६८) इति ड: । चतुर्वर्थेषु । कच्चीशाकः शाकभेदः । शिलाह्वय ओषधम् ॥१७५।। करवीरी लताभेदः । वादभेदे यथा-जलः प्रतिपक्षस्थापनाहोनो वितण्डा। शिखण्डो बर्हचूडयोः । शिखाभिर्डयते शिखण्ड: । क्वचित् इति डे पृषोदरादित्वात्साधुः । बर्हे कलापे यथा-खड्गसंवादिनी: केका द्विधा भिन्नाः शिखण्डिभिः । चूडायां काकपक्षे यथा-तौ पितुर्नयनजेन वारिणा किञ्चिदुक्षितशिखण्डकावुभौ। सरण्ड: स्यात्कृकलासे भूषणान्तरधूर्तयोः । सरति सरण्ड: । ज क (उ० १७३) इत्यण्डः। कृकलासः सरट: । भूषणान्तरं भूषणभेदः। धूर्ते शठे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-सरण्डै: खण्डिता मही ॥१७६।। अथ ढान्ताः । अध्यूढ ईश्वरे । अध्युह्यते स्म अध्यूढः ईश्वरो विभुः । अध्यूढा कृतसापत्न्ययोषिति । कृत सापन्त्यं १ मु० म० फणिराजद्वारपिण्डयोर्वारुण्डः खग उदिणि (?) वितण्डा वार्तभेदे स्यादत्कच्चीशाके शिलाह्वये।

Page #95

(७८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
*अध्यूढ ईश्वरेऽध्यूढा कृतसापत्न्ययोषिति । आषाढो मलयगिरौ व्रतिदष्डे च मासि च । ॥१७७॥ उपोढ ऊढे निकटेऽप्युदूढः पोवरोढयोः ॥
प्ररुढो जठरे वृद्ध प्रगाढो दृढकृच्छ्योः ।।१७८॥ यया सा कृत सापत्न्या सा चासौ योषिच्च या एकस्या उपरि द्वितीया परिणीयते । आषाढो मलयगिरौ व्रतिदण्डे च मासि च । आषाढो देवता यस्य आषाढः। देवता (६-२-१०१) इत्यण् । आषाढा प्रयोजनमस्येति वा । विशाखाषाढान्मन्थदण्डे (६-४-१२०) इति अण् । आषाढी पूर्णमासी अस्येति वा । सास्य पौर्णमासी (६-२-९८) इत्यण् । मलयगिरौ यथा-प्ररूढं बाढमाषाढे चन्द्रनैर्दृढगन्धिभिः । व्रतिदण्डे यथा-अथाजिनाषाढधरः प्रगल्भवाक् । मासे मासविशेषे यथाआषाढस्य प्रथम दिवसे मेघमालिष्ट सानुम् ।।१७७।। उपोढ ऊढे निकटेऽपि । उपोह्यते स्म उपोढः। वाच्यलिङ्गः। ऊढे यथाउपोढ रागेण विलोलतारकम् । निकटं समीपम् । तत्र यथाउपोढाणि यथा ग्रहणे निषित्रेऽरुमा विशेषोच्छ्वसितम्बभूव । उदूढः पीवरोढयोः ॥ उदुह्यते स्म उढः वाच्यलिङ्गः। ऊढे यथा-उदूढलोकत्रितयेन साम्प्रतं । गुरुर्धरित्रीक्रियते तरां त्वया । प्ररूढो जरठे वृधे । प्ररोहति स्म प्ररूढः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-प्ररूढरोमां कुरु दन्तुरेण । प्रगाढो दृढकृच्छ्रयोः । प्रगाह्यते स्म प्रगाढः । वाच्यलिङ्गः । दृढे यथा-प्रगाढप्रौढबाहवः । भृशेऽपि । यदाह-प्रगाढं कृच्छ्रमिच्छन्ति प्रगाढं वलवभृशम् ।। १७८।। वारुढः शम्बले वस्त्राञ्चलेऽग्नौ पञ्जरेर । वाभिरुह्यते स्म वारूढः पञ्चस्वर्थेषु । अररि: कपाटम् । विरूढोऽङ्करिते जाते । विरोह* संपिण्डस्तनये प्रोक्तो दायादे सदृशेऽपि च । अध्यूढ० ।

Page #96

तृतीयः काण्डः
(७९)
वारुढः शम्बले वस्त्राञ्चलेग्नौ पञ्जरेऽररौ । विरूढोऽङ्कुरिते जाते विगूढो ग_गुप्तयोः ॥१७९॥ समूढः पुञ्जिते सद्योजाते भुग्नेऽनुपप्लुते । संरूढोऽङ्कुरिते प्रौढेरुणोऽर्केऽनूरुपिङ्गयोः* ॥१८०॥ सन्ध्यारागे बुधे क्रुष्टे निःशब्दाव्यक्तरागयोः ।
अरुणा त्रिवृत्तिश्यामामञ्जिष्ठाऽतिविषासु च । ॥१८१॥ ति स्म विरूढः । वाच्यलिङ्गः । अङ्करिते यथा-शतावरी विरूढानि गुडुचीकोमलाम्लिका । जाते यथा-गङ्गप्रवाहाम्बु विरूढशष्पं गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेश । विगूढो . गीगुप्तयोः । विगृह्यते स्म विगूढः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-प्रकाशयेन्नैव विगूढकार्यम् । ।।१७९।। समूढः पुञ्जिते सद्योजाते भुग्नेऽनुपप्लुते । समुह्यते स्म समूढः । वाच्यलिङ्गः । चतुर्वपि यथागूढः समुज्झति समूढः तृणां धरित्रीम् । पक्वेऽपि वल्लभटीका यथासमूढकर्पूरपरागपाण्डुरम् । संरूढोऽङ्करिते प्रौढे । संरोहति स्म संरूढः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-हाग्रसंरूढतृणाङ्करेषु । तेजोविष ह्यं रिपुमन्दिरेषु । अथ णान्ताः । अरुणोऽकनूरुपिङ्गयोः । सन्ध्यारागे बुधे क्रुष्टे निःशब्दाव्यक्तरागयोः । इयति अर्यते वाऽरूणः । ऋकवृधृदारिभ्य उणः । पिङ्गा व्यक्तरागयोर्गुणयोः पुंसि । तद्वति निःशब्दे च वाच्यलिङ्गः। अर्के यथा-अरुणकरोद्गम एष वर्त्तते । अनूरौ सौर्यसारथौ । यथा-कह्नाय तावदारुणेन तमो निरस्तम् । पिङ्गे यथा-हिमरुचिररुणिम्ना राजते रज्यमानैर्जरवकमलकन्दच्छेदगौरैर्मयूखैः ॥१८०॥ सन्ध्यारागे
* मुद्रितमूले-समीढो मूत्रिते घने । अभीक्ष्णं तु भृशे नित्येऽप्यरुणोऽनूरुसूर्ययोः ॥

Page #97

(८०) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
अभीक्ष्णं तु भृशं नित्यमिरिणं शून्य ऊषरे ॥ इन्द्राणी शच्यां निर्गुण्ड्यां स्त्रीकरणेऽप्यथोषणा ॥१८२॥ कणोषणं तु मरिचं करुणो रसवृक्षयोः ।
करुणा तु कृपायां स्यात्करणं क्षेत्रगात्रयोः ॥१८३।। सान्ध्यद्युतौ यथा-अरुणेन कृताः सायं दिशः कौसुम्भवाससः । बुघे सौम्ये यथा-सम्प्रत्यप्राच्च्यामरुणः समुद्गतः । क्रुष्टे क्रुष्टभेदे यथा-अरुणालिङ्गितं वपुः। निःशब्दः शब्दरहितः। अव्यक्तरागेऽव्यक्तलौहित्ये यथा - निद्राविगमारुणलोचनायाः । लोहि. तेऽपि । यथा - परिसरणमरुणचरणे रणरणकमकारणं कुरुते । अरुणा त्रिवृत्तिश्यामामञ्जिष्ठाऽतिविषासु च । चतस्त्रोऽप्योषधयः । स्त्रियाम् ।।१८१।। अभीक्ष्णं तु भृशं नित्यम् । अभीक्ष्यते अभीक्ष्णम् । भ्रूणतृणेति साधुः। द्वयोर्यथा-अभीक्ष्णमक्षुण्णतयाऽतिदुर्गमम् । इरिणं शून्य ऊषरे । ऋश् गतौ । ऋणाति इरिणम् । ऋद्रुहेः कित् । (उ० १९५) इति इणः । शून्ये वाच्यलिङ्गः । ऊषरेऽप्यन्ये । द्वयोर्यथा-संसारे रिणकल्पवृक्षभवतः पादारविन्दद्वयम् । इन्द्राणी शच्यां निर्गुण्ड्यां स्त्रीकरणेऽपि । इन्द्रस्य भार्या इन्द्राणी। वरुणेन्द्ररुद्र (२-४-६२) इति डीः। आन् वांतः । इन्द्रोऽप्यनित्यनया वा। शच्यां यथा-सिञ्चन्ति नित्यमिन्द्राण्यो घुसृणैरावणाङ्गम् । अथोषणा। कणा । ओषति उषणा। नन्दयादित्वाद् अनः ।।१८२।। कणा पिप्पली। ऊषणं तु मरिचं । मरिचं कृष्णम् । करुणो रसवृक्षयोः । कीर्यते करुणः। ऋक व धृदारिभ्य उणः। (उ० १९६) रसे यथा - शृङ्गारहास्यकरुणारौद्रवीर - भयानकाः । वृक्ष यथा-तरुणकरुणवल्ली फुल्लमुल्लासयन्त्यः । दीनेऽपि । तत्र

Page #98

- तृतीयः काण्ड:
गीताङ्गहारसंवेश-भिक्षुकायस्थ संहतौ । वर्णानांस्पृष्टतादौ च योगिनामासनादिषु । ॥१८४॥
हृषीके साधकतमे बवादौ च कृतावपि ॥ - करणःशूद्राविट पुत्रे कङ्कणं करभूषणे । ॥१८॥ वाच्यलिङ्गः । यथा-करुणमपि समर्थं मानिनां मानभेदे रुदितमुदितमस्त्रं योषितां विग्रहेषु । करुणा तु कृपायां स्यात् । कृपा दया तत्र यथा-करुणाभराञ्चितपुटा वीरस्य वो दृष्टयः । करणं क्षेत्रगात्रयोः । गीताङ्गहारसंवेश-भिक्षुकायस्थ-संहतौ । वर्णानां स्पृष्टतादौ च योगिनामासनादिषु हृषीके साधकतमे बवादौ च कृतावपि। क्रियतेऽनेन कृतिर्वा करणम्। किरति कीर्यते वा । त क श (उ०१८७) इति अणः। क्षेत्र केदारः। तत्र यथाग्रन्थिपर्णकिरणेषु विचेरुः। गात्रे यथा-उपमानमभूद्विलासिनां करणं यत्तव कान्तिमतया ॥१८३॥ गीतभेदे यथा-तत्रलाकरणं ढिकी वर्तनी ज्याम्बडस्तथा । अङ्गहारभेदः । स्थिर-हस्तपर्यस्ततारकादित्रिंशत्प्रकारः। तत्र यथा-करणरुल्वणः केयं भ्रातर्नृत्यति नर्तकी । संवेशो निधुवनं तस्य भेदो वात्स्यायनोक्तः। तत्र यथा-नवनवकरण-परायण-रमणी-लीलारसेन तरुणानाम् । कायस्थोऽध्यक्षादेरुपलक्षणं तेषां संहतिः समूहः । तत्र बबबालवादी च यथा-करणं करोतु राजन् सकले भुवने त्वदीय करणानि । वर्णानां स्पृष्टतादौ यथा-स्पृष्टं करणं स्पर्शानाम् । योगिनामासनादिषु यथा-करणानि पुनर्भद्रासनादीनि विदुर्बुधाः ।।१८४।। हृषीके इन्द्रिये यथा-आख्यातमन्तः करणविज्ञङ्कः । साधकतमे यथायेन क्रियते तत्करणम् । कृतौ यथा-सर्वोपकार-करण-कपरामणेन । कायस्थे इत्येके । कायस्थकर्मणि इत्यपरे । करणः

Page #99

(८२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
wwwwwwwwwwwww मण्डने हस्तसूत्रे च कल्याणं हेम्नि मङ्गले ।
* कत्तृणं रोहिणं फङ्गा करेणुस्तु मतङ्गजे ॥१८६॥ शूद्राविट पुढे । शूद्रायां वैश्याज्जाते इत्यर्थः । कङ्कणं करभूषणे । मण्डने हस्तसूत्रे च । ककुड्गतौ । कते कङ्कणम् । तकश (उ० १८७) इति अणः । पुंक्लीबः । करभूषणे यथाउद्वेल्लद्भुजवल्लि-कङ्कण-झणत्कारस्तदादुः सहः ।।१८५।। मण्डने प्रसाधने यथा- मसृण-घुमृणपङ्कः कुर्वते कङ्कणानि । हस्तसूत्रं प्रतिसरः । तत्र यथा-कङ्कणमोचनाय गच्छामि । शिरोभूषणेऽपि । यथा-सिन्दुरितानेकप-कङ्कणाङ्किता तरङ्गिणी वेणिरिवायता भुवः । कल्याणं हेम्नि मङ्गले । कल्यते कल्याणम् । कल्याणपर्याणादयः (उ० १९३) इति साधुः । द्वयोर्यथायत्कल्याणं तस्य तु वह्नि विशतोऽपि कल्याणम् । कत्तृणं रौहिषं फङ्गा । कुत्सितं तृणमस्य कत्तृणम् । “तृणे जातौ" (३-२-१३२) इति कोः कदादेशः रौहिषं तृणजातिः। फङ्गा शाकविशेषः । द्वयोर्यथा-तं मुष्टिभिः कत्तृणवत्पुपोष । करेणुस्तु मतङ्गजे । द्विरदस्य च योषायां कर्णिकारतरावपि कृणोति करोति वा करेणुः । कृहभू (उणादि ७७२) इति एणुः । के मूनिरेणुरस्य वा । मतङ्गजे तद्योषायां च स्त्रीपुंसः । कर्णिकारतरौ पुंसि । मतङ्गजे हस्तिनि यथा-करेणुः प्रस्थितोऽनेको रेणु
* अरणिस्तु भवेदग्निमन्थे निर्मन्थ्यदारुणि ॥ इन्द्राणी तु शचीसिन्दुवारयोः करणे स्त्रियाः । इरिणं तूषरे शून्येऽपीक्षणं दर्शने दृशि ।। उषणा तु कणायां स्यादूषणं मरिचे मतम् । एषणी व्रतमार्गानुसारिण्यां च तुलाभिदि ॥ कङ्कणं करभूषायां हस्तसूत्रे च शेखरे । कत्तृणं रौहिषं फङ्गा कल्याणं हेम्नि मङ्गले ॥

Page #100

तृतीयः काण्ड:
-
द्विरदस्य च योषायां कर्णिकारतरावपि । कारणं घातने हेतौ करणे कारणा पुनः ।।१८७।। यातना कार्मणं मन्त्रादियोगे कर्मकारके ।
काकणी मानदण्डस्य तुरीयांशे पणस्य च ॥१८८।। घण्टाः सहस्रशः ॥ ॥१८६।। द्विरदस्य योषायां हस्तिन्यां यथा-ददौ सरः पङ्कजरेणुगन्धिगजाय गण्डूषजलं करेणुः । कारणं घातने हेतौ करणे। कृग् हिंसायाम् इत्यस्य हन्त्यर्थत्वाच्चुरादित्वे "चुरादिभ्यो णिच्" (३-४-१७) इति णिचि । ततो भावेऽनटि कारणम् । करोति वा कारणमिति साधुः क्रियतेऽनेन करणम् ततः स्वार्थेऽण् वा। घातने यथा - कारणोपहितमानसस्य ते कारणा निरयवह्निषु स्थिता । हेतौ यथा-नाकारणरुषां संख्या संख्याता: कारणक्रुधः। करणे साधकतमे यथाभक्तिर्यमश्च श्रद्धा च कारणं मोक्षसंपदः । कारणा पुनः । यातना । णिवेत्त्यास (५-३-१११) इति अने कारणा ।।१८७।। यातना नरकवेदना तस्यां यथा-कारणा निरयवह्निषु स्थिता । कार्मणं मन्त्रादि योगे कर्मकारके । वृद्धोपदिष्टं कर्मैव कार्मणम् । "कर्मणः सन्दिष्टे” (७-२-१६७) इति अण् । कर्मैव वा कार्मणम् । प्रज्ञादित्वादण् । मन्त्रादियोगे यथा-कार्मणत्वमगमद्रणेषु । कर्म च तत्कारकं च कर्मकारकम् । काक(कि)णीमानदण्डस्य तुरीयांशे पणस्य च । कृष्णलायां वराटे च । केक्यते काकणिः । “कणित्" (उ० ६४०) इति अणिः । इयां काकणी। तुरीयांश इति मानदण्डस्य पणस्य च काकाक्षिगोलकन्यायेनाभिसम्बध्यते । मानदण्डश्चतुष्करः । पणतुरीयांशे यथा-पञ्चाहतैश्चतुभिर्वराटकैः काकिणी चैका ॥१८८।। कृष्णला

Page #101

(८४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
कृष्णलायां वराटे च कृपाणी कर्तरी क्षुरी । कृपाणोऽसौ क्षेपणी तु नौदण्डजालभेदयोः ॥१८९।। कौङ्कणः स्याज्जनपदे कौङ्कणं त्वायुधान्तरे ।
ग्रहणं स्वीकृतौ वन्द्यां धीगुणे शब्द आदरे ॥१९०॥ गुञ्जा। वराटे कपर्दे यथा-असिधाराक्रयक्रीता वरमेकापि काकिणी। मानभेदे प्रसृति मध्यलक्षणेऽपि मङ्खः। यथादरिद्रः काकिणीं दद्यात् । चक्रवत्ति-रत्नविशेषेऽपि । कृपाणी कर्तरो भुरी। कल्पते छेदनाय कृपाणी । कृपि विषि (उ० १९१) इति आणक् । ङ्यां कृपाणी। कर्तयां यथा-कृत्तः कृपाण्या हतकेशसंचयः । छुर्यां यथा-द्रोहं चक्रे कस्यचित्स्वा कृपाणी । कृपाणोऽसौ । असौ खड्गे यथा-हे हस्त दक्षिणमृतस्य शिशोद्धिजस्य जीवातवे विसृज शूद्रमुनौ कृपाणम् । क्षेपणी तु नौदण्डजालभेदयोः । क्षिप्यतेऽनयाऽस्यां वा क्षेपणी। द्वयोर्यथा-जलनिधिजलमध्ये क्षेपणी निक्षिपन्ति ।।१८९।। कौङ्कणः स्याज्जनपदे । कुक्यते कौऋणः । चिक्कणकुक्कण (उ० १९०) इति साधुः । अयमवनि पतंतीन्दुर्भूपतिः कीऋणानाम् । कौङ्कणं त्वायुधान्तरे । आयुधान्तरम् आयुधविशेषः । ग्रहणं स्वीकृतौ वन्द्यां धीगुणे शब्द आदरे । ग्रहोपरागे प्रत्याये । गृहीति ह्यते वा ग्रहणम् । गृह्यतेऽनेन वा । स्वीकृतौ यथा-लक्ष्मीकर ग्रहण कण्ट कितप्रकोष्ठः। वन्द्यां यथा-ग्रहणीकृतरिपुर्लक्ष्मी: । धीगुणे यथा-शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा । शब्दे यथा-लोकोपचाराद्ग्रहणसिद्धिः। आदरे यथा-चूडामणौ कि ग्रहणं हरस्य ।।१९०॥ प्रत्यायो राजादि ग्राह्यं धनम् । तत्र ग्रहोपरागे च यथा-सा राहुमूतिरिव * मु. मू० ग्रहणी तु रुगन्तरे ।।

Page #102

तृतीयः काण्ड:
ग्रहोपरागे प्रत्याये ग्रामणी:* क्षुरमर्दिनि । प्रधाने भोगिके पत्यौ ग्रामिणी पण्ययोषिति ॥१९१॥ ग्रामेद्यां नीलिकायां च गोकर्णः' प्रथमान्तरे ।
अंगुष्ठानामिकोन्माने मृगेऽश्वे नरसर्पयोः ॥१९२॥ न ग्रहणं जहाति । ग्रामणीः क्षुरमर्दिनि । प्रधाने भोगिके पत्यौ । ग्रामं नयति ग्रामणीः । ग्रामानान्नियः (२-३-७१) इति णत्वम् । क्षुरमर्दिनि पुंसि । प्रधाने भोगिके पत्यौ च वाच्यलिङ्गः। क्षुरमर्दी नापितः । तत्र यथा-क्व भूपतिपरिस्यन्दो ग्रामणी कलहः क्व च । प्रधाने पत्यौ च यथा-खादति मुहुः पाणीमृगग्रामणीः। भोगो विद्यतेऽस्य भोगिकः। भोगपात्रम् । ग्रामिणी पण्ययोषिति । ग्रामेद्यां नीलिकायां च । ग्रामः पेटकसंवसथो वाऽरत्यस्य ग्रामिणी। पण्ययोषित् पण्यस्त्री ॥१९१।। ग्रामेयी ग्रामोद्भवा । नीलिका ओषधिः। गोकर्णः प्रमथान्तरे । अङ्गष्ठानामिकोन्माने मृगेऽश्वे नरसर्पयोः । गौरिव कौँ अस्य गोकर्णः । गोकर्णसदृशत्वाद्वा गौर्दृष्टिः कर्णोऽस्येति वा । प्रमथान्तरं गणविशेषः । तत्र यथा - स्मृतगोकर्णनिकेतमीश्वरम् । अत्र गोकर्णगणसेवितत्वात् । गोकर्णो निकेतः । अङ्गष्ठानामिकोन्माने यथा-प्रदेशन्यादिभिः सार्द्धमङ्गष्ठे वितते सति । प्रादेशनालगोकर्णवितस्तयोर्यथाक्रमम् । मृगे यथा - गोकर्णतर्णकोऽयं त!त्युपकण्ठकच्छेषु । अश्वतरो वेसरः। तत्र सर्पे च यथागोकर्णः कृष्णवर्णोऽयं लष्ठवणैर्न वर्ण्यते ॥१९२॥ गोकर्णी तु मूर्विकायाम् । मूर्विका ज्याहेतुस्तृणविशेषः । चरणो मूलगोत्रयोः । १ मुद्वितेमूले-गोकर्णोऽश्वतरे सपै मृगभेदे गणान्तरे । २ मु. म० भ्रमणे भक्षे रासभस्य विनावप ।

Page #103

अनेकार्थसंग्रहः सटोक:
गोकर्णी तु मूर्विकायां चरणो मूलगोत्रयोः । बहवृचादौ च पादे च चरणं भ्रमणेऽदने ॥१९३।। जरणो रुचके हिंगौ जोरके कृष्णजीरके । तरुणः *कुक्डपुष्पे स्यादेरंडे यूनि नूतने ॥१९४॥ तरणिस्तरणेऽर्केऽशौ कुमार्योषधिनौकयोः ।
यष्ठावाब्धौ दक्षिणस्तु परच्छन्दानुवर्तिनि ॥१९५।। बहवृचादौ च पादे च। चरत्यनेन चरणः । चर्यते वा । त क श (उ० १८७) इति अणः पुंक्लीबः। मूले यथाचरणसेकविद्धितवृक्षकाः । गोत्रमन्वयः । वहवृचादयो वेदशाखाध्ययननिमित्तकव्यपदेशभाजो द्विजन्मानः। तत्र यथा-विशाला ब्रह्मशालेयं चतुश्चरणमण्डिता । पादे यथा-सारं जयत्वाचरणौ कृताशीर्माल्ये नतां निर्वचनं जघान । चरणं भ्रमणेऽदने । चर्यते चरणं । द्वयोर्यथा-बहुतरचरणे नोजितास्तावकेन । चारित्रेपि । यथा-अवृत चरणबोधः प्राणिनो यत्प्रसादादसमसुखनिधानं मोक्षमासादयन्ति ।।१९३॥ जरणो रुचके हिंगौ जीरके कृष्णजिरके । जीर्यतेऽनेन जरणः । चतुर्वर्थेषु रुचकं सौवर्चलं । हिंगू क्लीबे दूत्यन्ये । तरुणः कुक्डपुष्पे स्यादेरंडे यूनि नूतने । तरति तरुणः । यमयजिशक्य (उ० २८८) इति उन । यूनि नूतने च वायलिंगः यूनि यथा-ग्रामतरुणं तरुण्या नवमञ्जुलमंजरीसनाथकरं । नूतने यथा-एषु रे तरुण मारुतधूयमानदावावलीवलयितेषु महीरुहेषु ॥१९४॥ तरणिस्तरणेऽर्केऽशौ कुमार्योषधिनौकयोः । यष्ठावाब्धौ। तरुणं तरति तीर्यतेऽनया वा तरणिः। ऋहसृमृधु (उ० ६३८) अणिः । * कुब्जपुष्पे ।

Page #104

तृतीयः काण्ड:
(८७)
AN
दक्षेऽपसव्ये सरलेप्राचीनेप्यथ दक्षिणा । दिक्प्रतिष्ठा यज्ञदानं द्रुघणः पशुवेधसोः ॥१९६॥ मुद्गरेऽप्यथ दुर्वर्णं कलधौतकुवर्णयोः ।
दौर्वीणं मृषपणे स्याद्धरितालीरसेऽपि च ॥१९७॥ सप्तस्वर्थेषु अर्के शौ यष्ठावाब्धौ च स्त्रीपुंसः । अन्यत्र स्त्रियाम् । तरणे यथा-तरणिकरणिमेणाः कुर्वते फालदानैः । अर्के शौ च यथा - तरुणतरणितापक्लान्तकौलेयजिलातः रभतरनिपातं जीवितं मानवानाम् । कुमारी चासावोषधिश्च कुमार्योषविः । नौकायां यथा-दारिद्रयोदधि तरणिः सरणि निःश्रेयसस्य नित्यस्य यष्टिः पतितगोरूपोच्छापनो दंडः। यष्ठाब्धिदक्षिणस्तु परच्छन्दानुबतिनि । दक्षे अपसव्ये सरलेऽप्राचीनेपि । दक्षते दक्षिणः । द्रुहृवृहि (उ० १९४) इण । पंचस्वर्थेषु वायलिंगः । परछन्दानुवत्तिनि ॥१९५।। दक्षे सरले च यथा-दक्षिणः क्षितिपतिः व्यशश्रणत् । अपसव्ये यथा-हे हस्तदक्षिण मृतस्य शिशोद्विजस्य । अप्राचीने दक्षिणदिग्भवे यथा-चाटुकार इव दक्षिणोऽनिल: । अथ दक्षिणा । दिक् प्रतिष्ठा यज्ञदानम् । दिशि यथा-दिक्दक्षिणा गंधवाहं मुखेन । प्रतिष्ठायां यथा-करणीया शुभे लग्ने दक्षिणा हि विचक्षणैः । यज्ञदाने यथा-दक्षिणाः सदसि राजसूयकीः। द्रुघणः पशुवेधसोः। मुद्गरेपि । दुर्हन्यतेऽनेन द्रुघणः । व्ययोद्रोः करणे (५-३-३८) इत्यल् । घनादेशश्च । अरीहणादिपाटात् णत्वं । द्रुह्यति वाचि क्वण कुक्वणेत्यणे साधुः । पशुमुद्गरयोर्यथा-प्रचक्रे द्रुघणैर्वणः । वेधसि बह्मणि यथा-द्रुघणोपि न निद्राति सांद्रदैत्येन्द्रशंकया ॥१९६।। अथ दुर्वर्णं कलधौतकुवर्णयोः । दुष्टो वर्णोऽस्य दुर्वर्णं कुवर्णे

Page #105

(८८) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
धरणोऽहिपतौ लोके मान्ये' धान्येऽपि दिवाकरे । धरणं धारणे मानविशेषे धरणी भुवि ॥१९८॥ घर्षणं रतेऽभिभवे धर्षणी त्वभिसारिका ।
"धिषणत्रिदशाचार्यः धिषणा तु मनीषिका ॥१९९।। वायलिंगः। कलघौते यथा-उच्चैर्महारजतराजिविराजिताऽसौं दुवर्णभित्तिरिह सान्द्रसुधासवर्णा । कुवणे यथा-सवर्णं दुर्वर्ण सुतनुतनुकान्त्या तव कृतम् । दौर्वीणि मृषपणे स्याद्धरिताली रसेपि च। दुखेन वीर्यते दौर्वीणं भ्रूण वृणेति साधुः । मृषपर्ण ओषधिविशेषः । हरिताली दुर्वा तस्याः रसः ।।१९७।। धरणोऽहिपतो लोके माने धान्येपि दिवाकरे । धरति घ्रियतेऽनेन वा धरणः । अहिपतौ यथा-कमठे धरणेन्द्रे च स्वोचितं कर्मकुर्वति । लोको लोकविशेष: धरणं धारणे मानविशेषे । धृतिधरणं धारणे यथा-दुखाकुलस्य मनसो धरणं न शक्यम् । मानविशेषे यथाअयं धारयते मूर्ना पित्रव्यधरणद्वयीम्। धरणी भुवि यथाधरणीधरकन्दरान्तरस्थाम इकारान्तोपि यथा-विलसितमनुकुर्वती पुरस्ताद्धरणि रुहाधिरोहो वधूलतायाः ॥१९८॥ धर्षणं रतेऽभिभवे । घष्यतेऽस्मिन् धृष्टिर्वा घर्षणं । द्वयोर्यथा-अविरतघर्षणरसिकः खल इव वेश्याजनो जयति । धर्षणी त्वभिसारिका धृणोति धर्षणी रम्यादित्वादनटि टित्वाड्डीः । यथा-वर्षत्यपि घने याति रसोत्कर्षेण धर्षणी। धिषणस्त्रिदशाचार्यः । धृष्णोति धिषणः धृषि वहेरिश्वोपान्त्यस्येत्यणः । यथा-सौखप्रसुप्तिकविधौ धिषणो नदीष्णः । धिषणा तु मनोषिका । मनीषिका १५० स्तने। २ भुवि। धारणः सलिले स्वर्गे परमेष्ठिनि धर्मणः ॥ सर्वभेदे वृक्षभेदे०३ धारिणी नाडिलादिभिः। धारणा स्यात्त योगाङ्गे वारणं ग्रहहे मतम्।।

Page #106

तृतीयः काण्डः ।
(८९)
निर्याणं निर्गमे मोक्षगजापांगप्रदेशयोः । निर्वाणं मोक्षनिर्वृत्योर्विघाते करिमन्जने ॥२००।। निर्माणं सारनिर्मित्योः कर्मभेदे समंजसे । निःश्रेणिरधिरोहिण्यां खजूरी पादपेऽपि च ।।२०१।।
बुद्धिस्तत्र यथा-तीक्ष्णा हि मनीषिणां धिषणा ।।१९९।। निर्याणं निर्गमें मोक्षगजापांगप्रदेशयोः निर्यायते निर्याणं निर्याति मदो ऽनेन वा। निर्गमे यथा-ततो नगरनिर्याणे तयोरासीत्समागमः। मोक्षे यथा-सर्वसंगपरित्यागान्निर्याणं स यियासति । गजापांगप्रदेशे यथा-निर्याणं निर्पदसृजं चलितं निषादी। निर्वाणं मोक्ष-निर्वृत्यो-विघाते करिमज्जने । निर्वात्यस्मिन् करणाधारेऽनट (५/३/१२९ निर्वाति स्म वा । निर्वाणमवाते इति क्तस्य नत्वे साधुः । विघाते वाच्यलिंगः । निर्वृत्तिः सुखमात्रं तत्र मोक्षे च यथा-प्रियादर्शनमेवास्तु किमन्यैः दर्शनान्तरैः । प्राप्यते येन निवाणं सरागेणापि चेतसा। विधाते यथा-निर्वाणवैरदहनाः प्रशमादरोणां । करिमज्जने यथा-निर्वाणमापि सरसीषु गजाधिरूढपेन ॥२०॥ निर्माणं सारनिर्मित्योः कर्मभेदे समंजसे । निर्मीयते निर्माणं । सारस्थिरोऽर्थः । निर्मितौ यथाजननयननिर्माणमफलं । कर्मभिदो विचित्रावयवरचनाहेतुर्नाम कर्मभेदः । तत्र यथा-निर्माणेन विनिर्मिता तनुरियम् । समंजसं न्यायः। निःश्रेणिरधिरोहिण्यां खजूरीपादपेपि च । निर्गता श्रेणि: सोपानपंक्तिरत्र निःश्रेणि: निष्क्रान्ता श्रेणेस्तरु समूहाद्वा उच्चविटपत्वात् । स्त्रियां अधिरोहिण्यां यथा-अधिरोढुं गुणश्रेणी निःश्रेणीमुक्तिवेश्मनः ॥२०१।। प्रघणोऽलिंदके ताम्रकलसे लोहमुदुगरे । प्रहण्यते प्रघणः । प्रघणप्रघाणौ गृहाशे

Page #107

(९०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
प्रघणोऽलिंदके ताम्रकलसे लोहमुद्गरे । प्रवणस्तु क्षणे प्रहवे क्रमनिम्ने चतुष्पथे ॥२०२॥ आयते च प्रमाणन्तु मर्यादासत्यवादिनोः । प्रमातर्येकतेयत्तानित्येषु हेतुशास्त्रयोः ॥२०३॥ पत्तोर्णं धौतकौशेये स्यात्पत्रोर्णस्तु शोणके* । पक्षिणी पूर्णिमाखग्योः शाकिनी रात्रिभेदयोः ॥२०४।।
इत्यलि (५-३-३५) साधुः । प्रघणति वा अलिंदके द्वाराधोदारुणि यथा-प्रघणे प्रगुणीचक्रुः कर्पूरस्वस्तिकान् स्त्रियः । प्रवणस्तु क्षणे प्रहवे क्रमनिम्ने चतुष्पथे । आयत्ते च । प्रवन्तेऽत्र प्रवणः । प्रवते वा । पंचस्वर्थेषु क्षणे पुंसि । चतुष्पथे पुंक्लीबः । अन्यत्र वाच्यलिंगः । क्षणोऽवसरः। प्रहवे आसक्ते यथा-परोपकारप्रवणेन चेतसा। क्रमनिम्ने यथा-प्रागुदक्प्रवणा भूमिः श्लक्ष्णा योगे प्रशस्यते । चतुष्पथे यथा-प्रवणे चरन्ति भूताः ॥२०२॥ आयत्ते यथा-प्रायेण योषित्प्रवणा हि कामिनः । प्रमाणन्तु मर्यादासत्यवादिनोः प्रमातर्येकतेयत्तानित्येषु हेतुशास्त्रयोः । प्रमीयतेऽनेन प्रमितिः । प्रमिमीते वा प्रमाणम् । मर्यादा अवधिः । तत्र यथा-राजानं मां च प्रमाणं कृत्वा यतः यस्याकुशलं पश्यसीति । सत्यवादिनि यथा-वाणी पमाणस्य मुनेः प्रमाणं । प्रमातरि यथा-सतां हि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः । एकतायां यथा-परस्परप्रमाणाः भ्रातरः । इयत्ता परिच्छेदः। तत्र यथा-कियत्प्रमाणमुदकम् । नित्ये यथा-नभः प्रमाणं गुणिनो गृणन्ति । हेतौ यथा-धूमः प्रमाणं ज्वलनावबोधे । शास्त्रे यथा-पदवाक्यप्रमाणानां पारंयात
* शोणकद्रुमे ।

Page #108

तृतीय: काण्डः
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww प्रवेणिणिकुथयोः पुराणं प्रत्नशास्त्रयोः । पुराणः षोडशपणे पूरणं वानतन्तुषु ।।२०५।। पूरके पिष्टभेदे च पूरणी शाल्मलिद्रुमे । प्रोक्षगं सेकवधयोः भरणं वेतने भृतौ ।।२०६॥
-
स्य धीमतः । पत्तोर्णं धौतकौशेये स्यात् । प्राप्ता ऊर्णाऽनेन पत्तोर्णं पृषोदरादित्वात् । यथा-पत्तोर्णसावर्ण्य जुषःकरास्ते । पत्रोर्णस्तु शोणके । शोणको रलुकवृक्षः । पक्षिणी पूर्णिमाखग्यो: शाकिनीरात्रिभेदयोः । पक्षावस्या: स्तः पक्षिणी । पूर्णिमायां यथा-सदृक्षः पक्षिणींदुना । खग्यां यथा-सा ययावन्तरिक्षेण पक्षिणी व क्षणादपि । शाकिनीभेदः शाकिनीविशेषः। रात्रिभेदे आगामिवर्तमानदिनयुक्ते यथा-अमावास्यां पक्षिणी नाधीते ॥२०४।। प्रवेणिर्वेणिकुथयोः । प्रवेति प्रवेणिः । कावावी (उ० ६३४) इति णिः । स्त्रियां वेणिः कबरी । कुथो वर्णकंवल: । द्वयोर्यथा-प्रवेणीमदनस्येव प्रवेणी कुसुमां. चिता । पुराणं प्रत्नशास्त्रयोः पुरा भवं पुराणं । प्रत्ने पुरातने वाच्यलिंगः तत्र यथा-निर्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं रूपं पुराणो मुनिः। शास्त्रं पंचलक्षणं । यथा-सर्गश्च प्रतिसर्गश्च, वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुवंशचरितं पुराणं पंचलक्षणम् । पुराण: षोडशपणे । यदाह-षोडशपणः पुराणः पणो भवेत्काकिणी चतुष्केण । पूरणं वानतंतुषु । पूरके पिष्टभेदे च । पूर्यतेऽनेन पूरयति वा पूरणं ॥२०५।। पूरके वाच्यलिंगः । तत्र यथासहस्रपूरणः कश्चिल्लूनमू‘सिना द्विषः । पिष्टभेदे यथाघृतपूरैः सकर्पूरैः पूरणश्च स पूरितः। पूरणी शाल्णलिद्रुमे । स्त्रियां । टित्वाड्डी । प्रोक्षणं सेकवधयोः। प्रोक्ष्यते प्रोक्षणं । सेके

Page #109

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः wwwwwwwwwww wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
भरणी शोणके भे च भ्रमणी स्यादधीशितुः । क्रीडादौ कारुंडिकायां भीषणं सल्लकीरसे ॥२०७॥ भीषणो दारुणेऽर्गाटे मत्कुणोऽश्मश्रुपूरुषे । उदंशो नालिकेरे च निर्विषाणगजेऽपि च ।।२०८॥ मसृणाऽकठिने स्निग्धे मसृणो स्यादतस्यपि । मार्गणं याचनेऽन्वेषे मार्गणस्तु शरेऽर्थिनि ॥२०९।।
यथा-पृण्टप्रोक्षणलब्धशुद्धिरधुना । वधो हिंसाऽर्थाद्यज्ञे । तत्र यथाप्राणप्रोक्षणके वनेत्र विजने कि भीरु बंभ्रम्यसे । भरणं वेतने भृतौ । भ्रियतेऽनेन भृतिर्वा बिभर्ति वा भरणं वेतनं मूल्यं । भृतिः पोषणमात्रं द्वयोर्यथा-मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टस्त्री भरणेन च ।।२०६।। भरणी शोणके भे च । शोणको रलुकवृक्षः । भे नक्षत्रे यथा-बुधे धनिष्ठा भरणी अश्विनी मूलरेवती । भ्रमणी स्यादधीशितु: क्रीडादौ कारुडिकायां । भ्रम्यतेऽस्यां भ्रमणी । अधीशितु: राजादेः। क्रीडादौं यथा-भ्रमष्यां प्रययौ (नृपः)। कारुंडिका ओषधिः । भीषणं सल्लकीरसे भीषयति भीषणं ॥२०७।। भीषणो दारुणेऽर्गाटे । दारुणे वाच्यलिंगः। तत्र यथा-स रावणो नाम निकामभीषणं । बभूव रक्षः वातरक्षणं दिवः । अर्गाटोऽपामार्गः । मत्कुणोऽश्मश्रुपूरुषे उदंशे नालिकेरे च निर्विषाणगजेऽपि च । माद्यति मत्कुणः। भ्र णतृणेति (उ० १८६) साधुः । अश्मश्रुपूरुषे नालिकेरे च यथास्त्रैणं क्रीडति मत्कुणैः । उद्देशे क्षुद्रजन्तौ यथा-मत्कुणाविव पुरः परिप्लवौ सिन्धुनाथशयने निषेदुषः । निर्विषाणगजे यथा-दशनव्यसनादीयुमत्कुणत्वं मतंगजः ।।२०८। मसृणोऽकढिने स्निग्धे । मस्यति परिणमते मसृणः । भ्रूणतृणेति (उ० १८६) साधुः ।

Page #110

तृतीयः काण्डः
-
यन्त्रणं बन्धने त्राणे नियमे रमणं पुनः । पटोलमूले जघने रमणो रासभे प्रिये ॥२१०॥ रोषणो रोषणे हेमघर्षे पारद ऊपरे ।
रोहिणी सोमवल्के मे कंठरोगोभयोगवि ॥२११।। । गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिंगः । अकठिने यथा-मसृणचरणपातं गम्यतां भूः सदर्भा । स्निग्धे यथा-मसृणघुसृणपंकैरंकिता पाष्णिरस्याः । मसृणास्यादतस्यपि । अतसि उमा । मार्गणं याचनेऽन्वेषे । मार्यते मार्गणं । याचने यथा-द्रविणमार्गणलंपटकुट्टनी । अन्वेषे यया-वैदेहो मार्गणं रामः सकामः कुरुते वने। मार्गणस्तु शरेऽर्थिनि । मार्गति मार्गणः । अर्थिनि वाच्यलिंगः । द्वयोर्यथा-कृतपुंखतया लेमे लक्षमप्याशु मार्गणे: ॥२०९।। यन्त्रणं बंधने त्राणे नियमे । यंत्र्यते. यंत्रणं । त्रिष्वपि यर्था-कुर्यादिंद्रिययन्त्रणं । रमणं पुनः । पटोलमूले जघने । रम्यतेऽनेन रमणं । पटोलमूलमौषधं । जघने यथारमणालवालनिर्गतरोमावलिवल्लरीव संसिक्ताः । रमणो रासभे प्रिये । रमते रमणः। रम्यादित्वादनट् । प्रिये यथाचाटुचाकृतक संभ्रममासाकार्मणत्वमगमद्रमणेषु ।।२१०।। रोषाणो रोषणे हेमघर्षे पारद ऊषरे रुष्यति रोषाणः । कल्याण पर्याणा (उ० १९३) इति साधुः। रोषणे वाच्यलिंगः । तत्र यथारोपाणस्तं विषाणाभ्यां विव्याध व्यालकुंजरः । हेमघर्षः शोणः । पारदो रसः । ऊषरमिरिणं । रोहिणी सोमवल्के भे कंठरोगोमयोर्गवि। लोहिताकटुरोहिण्योः। रोहति अवश्यं रोहिणी णित्वावश्यकेति णिन् । रोहित शब्दाद्वाश्येति डीस्तस्य नत्वं च। सप्तस्वर्थेषु । सोमवल्कः श्रीपर्णी । भे नक्षत्रे यथा

Page #111

(९४) अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
लोहिताकटुरोहिण्योलवणो राक्षसे रसे । अस्थिभेदे लवणात्विट् लक्षणं नामचिह्नयोः ।।२१२।। लक्ष्मणं च लक्षणस्तु सौमित्रो लक्ष्मणो यथा ।
लक्ष्मणः श्रीयुते लक्ष्मणौषधौ सारसस्त्रियाम् ॥२१३॥ हे रोहिणि त्वमसि रात्रिचरस्य भार्या । कंठरोगो गलांकुरः । उमा गौरी तत्र यथा-रोहिणोरहितः शिवः। गवि यथावद्धिष्णुधारा ध्वनि रोहिणी: पयश्चिरं निदध्यौ दुहतः स गोदुहः ॥२११।। लोहितायां रक्तायां यथा-तापाय रोहिणी तडित् । कटुरोहिणी ओषधिः । लवणो राक्षसे रसे । अस्थिभेदे । लुनाति लवणः । नद्यादित्वात् अनो णत्वं च । राक्षसे यथा-दुर्जयो लवणः शूली विशूल: प्रार्थ्यतामिति । 'रसे यथास्वक्षो लवणभोजी स्यात् । अस्थिभेदो भालकर्णातरास्थि । तत्र यथा-शृणाति लवणाधातः । लवणात्विट् । त्विट् दीप्ति लक्षणं नामचिह्नयोः । लक्ष्मणं च । लक्ष्यतेऽनेन लक्षणं । लक्षयति वा। लक्ष्यतेऽनेन लक्ष्मणं। चिक्कण कुक्कण (उ० १.०) इति साधुः। लक्षणलक्ष्मणशब्दौ नामचिह्नयोः वर्तेते इत्यर्थः । नामनि यथा-ककुस्थ इत्याहित लक्षणोऽभूत् । लक्ष्मणे न स लक्ष्मणः । चिह्न यथा-उपकारापकारौ हि लक्ष्यं लक्षणमेतयोः। आजैश्वर्यं च सत्वं च विदुक्ष्मपिस्य लक्ष्मणं ॥२१२।। लक्षणं शास्त्रेऽपि । लक्षणस्तु सौमित्रो लक्ष्मणो यथा-सौमित्रो रामानुजे यथा-उच्चरणलब्धकीर्तेराज्ञारहितस्य लक्षणयुतस्य । रामस्य वनं शरणं जितपरकलभस्य शरभस्य । सुग्रीवस्य श्रियं दृष्ट्वा विनयं लक्ष्मणस्य च । विभीषणस्य दोलेव मतिरायाति याति च । लक्ष्मणः श्रीयुते । लक्ष्मी

Page #112

तृतीयः काण्डः
(९५)
वरुणोऽर्केऽप्पतौ वृक्षे वरणो वरुणद्रुमे । प्राकारे वरगं वृत्यां वारणः स्यान्मतंगजे ॥२१४।। वारणं तु प्रतिषेधे ब्राह्मणं विप्रसंहतौ ।
वेदे च ब्राह्मणो विप्रे *वारुणी पश्चिमासुरा ॥२१५।। रस्त्यस्य लक्षमणः । लक्ष्म्या अन: वाच्यलिंगः। पुण्यभागी स लक्ष्मगः। लक्ष्मणौषधौ सारसस्त्रियां। सारस स्त्रियां यथावाल्मोकेररहितरामलक्ष्मणानां सादृश्यं दधति गिरां महासरस्य ॥२१३।। वरुणोऽर्केऽप्पतौ वृक्षे । वृणोति वरुणः । दृकृत दारिभ्य उणः । अर्के यथा-उदेति वरुणोरुणः । अप्पतौं पश्चिमापतौ यथा-अतिसक्तिमेत्य वरुणस्य दिशा भृशमन्वरज्यदनुषारकरः । वृक्षो वृक्षभेदः । वरणो वरुणद्रुमे । प्राकारे । वृणोति वरणः। तक थ इत्यणः। द्वयोर्यथा-प्रोत्तुंगवरणावृतः । वरणं वृत्यां वृतिः स्वीकारः । तत्र यथा-कन्या वरणमिच्छति स्वजातावेव वाणिजाः । वारणः स्यान्मतंगजे । वारयति वारणः ॥२१४॥ वारणं तु प्रतिषेधे । वार्यते वारणं । मतंगजे प्रतिषेधे च यथान भवति बिसतन्तुर्वारजं वारणानां । ब्राह्मणं विप्रसंहतो । वेदे च । ब्राह्मणानां समूहो ब्राह्मणं । ब्राह्मणमाणवेतियवाधकः श्वादिभ्योऽन । ब्रह्मणा प्रोक्तं वा तेन प्रोक्त इत्यण् । वेदेऽन् । ब्राह्मणमत्रैवेति निर्देशाद्ब्रह्मण इत्यंत्यस्वरादिलोपो न भवति । विप्रसंहतौ यथा-ब्राह्मणं ब्रह्मशालायामजिह्मध्वनि गायति । वेदे वेदैकदेशे यथा-पम्यन्ते याज्ञवल्कानि ब्राह्मणैर्ब्राह्मणानि तैः। ब्राह्मगो विप्रे। ब्रह्मणोऽपत्यं ब्राह्मणः । डसोऽपत्ये इत्यण् यथा-गंधेन गावः पश्यन्ति वेदैः पश्यन्ति ब्राह्मणाः । * ब्राह्मणी वाडवस्त्रियां । स्पृक्कायां फजिकायां च। वारुणी०

Page #113

(९६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
गंडदूर्वा विषाणं तु शृंगे कोलेभदंतयोः । विषाणी मेषशृंग्यां स्यात् विपणिः पण्यहट्टयो: ।। २१६ ॥
पण्यवीथ्यां श्रमणस्तु निग्रंथे निद्यजीविनि । श्रमणा सुलता मांसी मुण्डीरी च सुदर्शना ॥२१७॥
फंजिकास्पृक्कयोस्तु ब्राह्मणीति प्रयोक्तव्यम् । वारुणी पश्चिमा सुरा । गंडदूर्वा । वरुणस्येयं वारुणीं । पश्चिमासुरयोर्यथास वारुणीसक्तिमुपेत्य साम्प्रतं विहीनकान्तिः पतितो द्विजेश्वरः ।। २१५।। गंडदूर्वा प्रधानदूर्वा विषाणं तु श्रृंगे कोलेभदंतयोः । वेवेष्टि विषाणं । कृपिवृषि वृषीत्याणम् । त्रिलिंगः । श्रृंगे यथा-परेत भर्तुर्महिषोऽमुना धनुर्विधातुमुत्खातविषाणमंडल: । कोलदंते यथा - कोला विषाणतटधट्टितपल्वलान्तः । इभदन्ते यथा- न जातु वैनायकमेकमुद्धतं विषाणमद्यापि पुनः प्ररोहति । विषाणी मेषशृंग्यां स्यात् । मेषशृंगी ओषधिः । विपणिः पण्ययोः । पण्यवीथ्यां विपण्यते विपणायंत्यस्मिन् वा विपणिः । पदिपठीति इः । स्त्रियां । माघस्तु पण्यवीथ्यां पुंस्याह । त्रिष्वपि यथा - अगण्यपण्यपूर्णापणं विपणिनो विपणि विभेजुः । अत्र विपणिः । पण्यं हट्टौ वा विद्यते येषां ते विपणिनः । शिखादित्वादित् । विपणि पण्यवीथिकामित्यर्थः । श्रमणस्तु निग्रंथे निद्यजीविनि । श्राम्यति श्रमणः । नद्या'दित्वादन: । निर्ग्रथे यथा - क्षमाप्रधानाः श्रमणाः भवन्ति । निद्यजीविनी वाच्यलिंग: । तत्र यथा - विश्रामः श्रमणे कुतः । श्रवण नक्षत्रभेदे । श्रूयते श्रवणः । त क श्रृ इत्यणः । स्त्रीपुंसः । यथा - मूलेऽर्कः श्रवणे चन्द्रः । श्रवण श्रवसि श्रुतौ । श्रूयतेऽनेन श्रुतिर्वा श्रवणं । श्रवसि कर्णे पुंक्लीबः । श्रुतौ श्रवणमात्रे

Page #114

तृतीयः काण्डः
(९७)
m
wwwmmmmmmmmmmmmmmmmm
श्रवणो नक्षत्रभेदे श्रवणं श्रवसि श्र तौ । शरणं रक्षणे गेहे वधरक्षकयोरपि ॥२१८॥ *श्रीपर्णस्त्वग्निमंथेऽब्जे श्रीपर्णी शाल्मलौ हठे । संकीर्णो निचिताशुद्धौ सरणिः श्रेणिमार्गयोः ॥२१९॥ सारणः स्यादतोसारे दशकन्धरमंत्रिणि ।। सिंङ्घाणन्तु घ्राणमलेऽयः किट्ट काचभाजने ॥२२०॥ क्लीबे। श्रवसि यथा-आलोचनान्तत् श्रवणौ वितत्य । श्रुतौ यथा-शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा। शरणं रक्षणे गेहे वधरक्षकयोरपि । शृणोत्यपायं शरणं । त क श इत्यणः । शीर्यते वा। श्रियंति तदिति नैरुक्ताः। रक्षणे यथा-तरुणानपि रक्षति क्षमी स शरण्यः शरणागतान् द्विषः। गेहे यथा-एताभिरग्निशरणेषु समिणीभिः। वधे यथा-विद्विषां शरणं शरैः। रक्षके यथा-त्वमेव शरणं मम ।।२१८।। श्रीपर्णमग्निमंथेऽब्जे । श्रीः पर्णे यस्य श्रीपर्ण । अग्निमंथोऽरणिः। अब्जे यथा-श्रीपर्णपर्ण विदधाति कर्णे। श्रीपर्णी शाल्मलौ हठे। शाल्मलिवृक्षभेदः। हठो जलजस्तृणविशेषः। संकीर्णो निचिताशुद्धौ। सम्यक्कीर्णः संकीर्णः। संकीर्यते मिश्रीक्रियते स्म वायलिंगः। निचिते यथा-सकीर्णकीचकवनस्खलितैकवालविच्छेदकातरधियश्चलितुं चमर्यः । अशुद्धे यथा-संकीर्णजातिर्गज एष याति । सरणिः श्रेणिमार्गयोः। सरन्त्यस्यामिति सरणिः। कृह सू इत्यणिः। स्त्रियां । श्रेणी पंक्तौ यथा-सरणिः पिपीलिकानां निर्याता वर्षसूचनं कुरुते । मार्गे यथा-उपपरिसरं मोदावर्याः परित्यजताध्वगाः। सरणिमपरोमार्गस्वावद्भवद्भिरिहेक्ष्यताम् ॥२१९।। सारणः स्यादतीसारे दशकन्ध
*श्रावणो मासि पाखण्डे दध्यात्यां श्रावणा मता । श्रीपर्ण।

Page #115

(९८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
सुषेणो विष्णु सुग्रीववैद्ययोः करमर्दके || सुवर्णं कांचने कर्षे सुवर्णाला मषान्तरे ॥ २२१|| कृष्णागुरुणि विस्ते च सुपर्णः कृतमालके || गरुडे स्वर्णचूडे च सुपर्णा विनताब्जिनी || २२२॥ हरणं तु हृतौ दोष्णि यौतकादिधनेपि च ॥ हरिणौ पांडुसारंगौ हरिणी चारुयोषिति ॥ २२३॥
1
मंत्रिणि । सारयति सारणः । अतीसारे यथा - तंत्रं सारणदारणं । रावण मंत्रिणि यथा-मंत्रिणौ शुकसारणौ । सिंहाणं तु घ्राणमलेऽयः किट्टे काचभाजने । सिंघ्यते सह्यते वां सिं (घा) हाणं । कल्याणप्रर्याणादय ( उ० १८३ ) इति साधुः ।। २२० ।। सुषेणो विष्णुसुग्रीववैद्ययोः । करमर्दके । शोभना सेनाऽस्य सुषेणः । एत्यक इति षत्वं । विष्णो यथासुषेणसेनाप्रसरेण भेदिनी । सुग्रीवस्य वैद्यः सुग्रीववैद्यः । करमर्दको वृक्षविशेषः । सुवर्णं कांचने कर्षे सुवर्णाला मषान्तरे । कृष्णागुरुणि विस्ते च । शोभनो वर्णोऽस्य सुवर्णं । सुटु वर्ण्यते वा । पुंक्लीब: । कांचने यथा - सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः । कर्षेऽर्थान् कांचनस्य यथा माषोदशार्द्धगुंजः । षोडशमाषो निगद्यते कर्ष: । स सुवर्णस्य सुवर्णः । सुवर्णस्यालुः करकपात्रिका सुवर्णालुः । मषान्तरं यज्ञभेदः ।। २२१ | | कृष्णागुरुः काकतुंडः । विस्तः षष्ठिः पलशतानि । सुपर्णः कृतमालके । । गरुडे स्वर्णचूडे च । शोभनानि पर्णान्यस्य सुपर्णः । कृतमाल आरग्वधः । गरुडे यथा - निजकेतुशिरः श्रितः सुपर्णादपतन्नयुतानि पक्षिराजं । स्वर्णचूडः पक्षिविशेषः । सुपर्णा विनताब्जिनी | विनता गरुडमाता । तत्र यथा - सौपर्णेयप्रकीर्णैविषधरनिकरैः । अब्जिनी पद्मिनी ।। २२२ || हरणं तु हृतौ दोष्णि यौतकादिधनेपि

Page #116

तृतीयः काण्डः (९९) सुवर्णप्रतिमायां च हरिता वृत्तभेदयोः । हर्षणस्तु श्राद्धदेवे हर्षके योगरुग्भिदोः ॥२२४॥ हरेणुः कुलयोषायां रेणुकायां सतीनके ।
हिरणं हिरण्यमिव बराटे हेम्नि रेतसि ॥२२॥ च । ह्रियते हरणं । ह्रियतेऽनेन वा। हृतौ यथा-सीताहरणकारणात् । दोर्बाहुः यौतकं वधूवरयोदयं तत्र यथा-इच्छानुरूपं हरिणी कृतश्रीः प्रास्थापयद्राधवमन्वगाच्च । हरिणौ पांडुसारंगौ। हरति हरिणः । ह दृ वृ हि दक्षिभ्य इणः । पांडौ गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-हरिणवदनकान्त्या शल्यमन्यय॑नक्ति। सारंगे मृगे यथा-अरण्ये मां त्यक्त्वा हरिण हरिणाक्षी क्व नु गता। हरिणी चारुयोषिति । सुवर्णप्रतिमायां च हरिता वृत्तभेदयोः । हरितशब्दात् श्येतैतहरितेतित्यान्तस्य नत्वे च हरिणी। चारु: प्रधानयोषित् चारुयोषित् । वात्स्यायनप्रसिद्धा ॥२२३॥ सुवर्णप्रतिमायां यथाहरिणीभिः श्रितस्तंभा भान्ति प्रासादमंडपाः । हरिता नीला तत्र यथा-सन्मनोहारिणी ब्योम्नि हरिणी शुकधोरणी । वृत्तभेदे यथा-भवति हरिणीन्सौम्रौम्लौ गोरसो दधिसप्तकैः । हर्षणस्तु श्राद्धदेवे हर्षके योगरुग्भिदोः । हृष्यति हर्षणः । हर्षके वाच्यलिङ्गः। श्राद्धदेवो यमः। हर्षके यथा-करेणुर्मदहर्षणः । योगभिदि यथा-व्याघातो हर्षणस्तथा। रुग्भिद् अक्षिरोगविशेषः ॥२२४॥ हरेणुः कुलयोषायां रेणुकायां सतीनके । हरति हरेणुः । कृ ह भू इत्येणुः । सतीनके पुंसि । शेषयोः स्त्रियां । कुलयोषा कुलस्त्री। रेणुका गंधद्रव्यं सतीनकस्त्रिपुटधान्यं । हिरणं हिरण्यमिव वराटे हेम्नि रेतसि । हरति हिरणं । चिक्कण

Page #117

(१००) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
अमृतं यज्ञशेषेम्बुसुधामोक्षेष्वयाचिते ॥ अन्नकांचनयोर्जग्धौ खे स्वादुनि रसायने ।।२२६।। घृते हृद्ये गोरसे चामृतं धन्वन्तरौ सुरे । अमृतामलकीपथ्यागुडूचीमागधीषु च ॥२२७।। अनृतं कर्षणेऽलीके चाक्षतः स्यादहिंसिते ॥
पंडे लाजेष्वदितं तु वातव्याधौ हतेऽर्थिते ॥२२८॥ कुक्कण (उ० १९०) साधुः । हरति हिरण्यं । हिरण्यवर्जन्यादय (उ० ३८०) इति साधुः । हिरणं क्लीबे। हिरण्यं हेम्नि पुंक्लीबेऽन्यत्र क्लीबे । त्रिष्वपि हिरणं यथा-हिरणं कारणं श्रियः। वराटे हेम्नि च हिरण्यं यथा-हिरण्यमेवार्जय निष्फला: कलाः । हिरण्यमक्षय्याकुप्यमानभेदद्रव्येष्वपि ॥२२५।। अथ तान्ताः । अमृतं यज्ञशेषेऽम्बुसुधामोक्षेष्वयाचिते। अन्नकांचनयोर्जग्धौ खे स्वादुनि रसायने घृते हृद्ये गोरसे च । नास्ति मृतमस्मादस्मिन्वा अमृतं । न मृतं याचितं इति वा। चतुर्दशस्वर्थेषु क्लीबे । यज्ञशेषे यथा-नित्यं चामृतभोजनः । अंबुनि यथा- अमृतमिति वचसि सत्यपि विषमिति हि किमुच्यते वारि । सुधायां यथादेवासुरैरमृतमंबुनिधिर्ममन्थे। मोक्षे यथा-सेव्यतामक्षयो धीराः सश्रिये चामृताय च । अयाचिते यथा-यन्मनुः। ऋतुमुच्छशिलंक्षेयममृतं स्यादयाचितं । शेषेषु यथा-अमृते कस्य न प्रोतिः ॥२२६।। अमृतो धन्वन्तरौ सुरे। द्वयोर्यथा-अमृताय नमस्तस्मै । अमृतामलकीपथ्यागुडूचीमागधीषु च। सर्वा अप्योषधयः । गुडूच्यां यथा-क्षुद्रामृतानागरपुष्कराख्यैः ॥२२७॥ अनृतं कर्षणेऽलीके च। न ऋतं अनृतं । पापिष्टत्वात् । कर्षणं कृषिः । अलीकमसत्यं । तद्वति वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथा-अनृते वर्तते पापं ।

Page #118

तृतीयः काण्डः
(१०१)
अजितस्तीर्थकृद्ध दे बुद्धे विष्णावनिर्जिते । अच्युतो द्वादशस्वर्गे केशवाभ्रष्टयोरपि ॥२२९॥ अव्यक्त प्रकृतावात्मन्यव्यक्तोऽस्फुटमूर्खयोः । अनन्तं खे निरवधावनन्तस्तीर्थकृद्धिदि ॥२३०।।
अक्षतं स्यादहिसिते । षंढे लाजेषु । न क्षण्यते अक्षतं । अहिंसिते वायलिंगः । लाजेषु पुंक्लीबः । लाजे पुंसि । बहुवचनान्त एव। अहिंसिति यथा-अक्षतः स्मरशरासनबाणैः। षंडस्तृतीया प्रकृतिः । लाजेषु मांगल्यतंडुलेषु । यथा-सुदक्षिणा साक्षतपात्रहस्ता। अदितं तु वातव्याधौ हतेऽथिते । अर्घते स्म अदितं । हतार्थितयोर्वायलिंगः । हते यथा-हृदये दिग्धशरैरिवादितः अथिते यथा-कदर्यकुर्दतेऽदितः ॥२२८।। अजितस्तीर्थकृद्भदे । बुद्धे विष्णावनिजिते । न जीयतेऽजितः । अनिजिते वायलिंगः। तीर्थकृद्भदे द्वितीयतीर्थ करे यथा - श्रीमंतमजितं देवं सर्वतः प्रणिदध्महे । शेषेषु यथा-जीयादजितः परैरजितः। अच्युतो द्वादशस्वर्गे केशवाभ्रष्टयोरपि। न च्यवतेऽच्युतः। अभ्रष्टे वायलिंगः। द्वादशस्वर्गे यथा-अच्युतेन्द्रश्च्युतो दिवः । केशवे यथा-शुचिस्मितां वाचमवोचदच्युतः । अभ्रष्टे यथा-अच्युतेषु सलक्ष्यतः ॥२२९।। अव्यक्तं प्रकृतावात्मनि । न व्यक्तं अव्यक्तं । प्रकृतिः सांख्योक्ता । तत्र यथा-सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तं । आत्मनि परात्मनि यथा - अव्यक्तादण्डमभवत् । अव्यक्तोऽस्फुटमूर्खयोः । वायलिंगः । अस्फुटे यथा-अव्यक्तमित्यभिहिते मनुजेश्वरेण । मूर्खे यथा-न वक्तियुक्तमव्यक्तः । अनंत खे निरवधौ। नारत्यंतोऽस्य अनंतं । निरवधौ वायलिंगः । खे आकाशे यथा-अनन्तमारोहति तेजसा रविः । निरवधौ

Page #119

(१०२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
विष्णौ शेषेऽप्यनन्ता गुडूचीभूर्दुरालभा । विशल्या लांगलीदूर्वा शारिवाहैमवत्यपि ॥ २३९ ॥ अस्वंतमशुभे क्षेत्रे चुल्यामनवधौ मृतौ । अमतिः काले चंडे चाप्यंकतिर्वह्निवेधसोः ॥ २३२॥ अग्निहोत्रण्यगस्तिर्दु मुन्योः स्याददितिर्भुवि । देवमातरि पार्वत्यामंहतिस्त्यागरोगयोः ॥२३३॥
यथा-अनन्ता वाङ्मयस्याहो गेयस्येव विचित्रता । अनन्तस्तीर्थ - कृद्भिदि । विष्णौ शेषेऽपि । तीर्थकृद्भ ेदे चर्तुदशे तीर्थकरे यथानमः श्रीमदनंताय वीतरागाय तायिने ।। २३० ।। विष्णौ यथा - लक्ष्मीरनन्तस्य निबद्धभावा । शेषे नागराजे यथा अनन्तभोगीन्द्रफणामणिप्रभाप्रवृद्धसक्तौ शुभकान्ति वो हरेः । अशेऽपि मंख । यथा-अनन्तो जगदन्तकः । अनन्ता गुडूची भूर्दुरालभा । विशल्या लांगली दुर्वा शारिवा हैमवत्यपि । भूर्भूमिः । तत्र यथा - सप्तसागर - पर्यन्तामनंतां भ्राम्यता भया शेषा ओषधयः ॥२३१॥ अस्वंतमशुभे क्षेत्रे चुल्यामनवधौ मृतौ । न विद्यते शोभनोऽतोऽस्य अस्वंतं । अशुभे धर्ममात्रे क्लीबे तद्वति अनवधौ च वाच्यलिंगः । पंचस्वपि यथा - अस्वन्तं स्वान्तदुःखदं । अमतिः काले चंडे चापि अमत्यमतिः । स्वल्पमित्यति । काले यमे पुंसि । चंडे वाच्यलिंगः | अंकतिर्वह्निवेधसोः । अग्निहोत्रणि । अच्यते अंकतिः । अंचे: कचवेत्यतिः । पुंसि ।।२३२ || अगस्तिद्रुमुन्योः स्यात् । अगति अगस्ति । अगिवलीत्यस्तिक् ( उ० ६६० ) पुंसि । द्रुवृक्षविशेषः । तत्र यथा - प्रयाणं भूभुजां युक्तमगस्ति कुसुमोद्गमे । मुनौ यथासमे पीतं च भुक्तं च अगस्तिर्जरयिष्यति । अदितिर्भुवि । देवमातरि पार्वत्यां । न ददाति अदितिः । मञ्ञोडागोडितिः ।

Page #120

तृतीयः काण्डः
(१०३)
आपातः पाततत्कालेऽप्याहृतः सादरेऽर्चिते । आख्यातं भाषितेत्यादावाघ्राते ग्रस्तशिघिते ॥२३४॥ . आप्लुतः स्नातके स्नातेऽप्यावर्तः पयसां भ्रमे । आवर्तने चिन्तने चान” जनपदे जने ॥२३५।।
स्त्रियां । त्रिष्वपि यथा-दुरितान्यदितिर्थमु । अंहतिस्त्यागरोगयोः। हंति अंहतिः। हंतेह च (उ० ६५४) इति अतिः। स्त्रियां त्यागो दानम् । रोगो रोगभेदः ॥२३३।। आपातः पाते तत्काले । आपतनं आपतन्त्यत्र वा आपातः। पाते यथा-पुष्पापातस्तकितमिदं भूतलं भूतभर्तुः । तत्काले यथा-आपातरम्या विषयाः पर्यंतपरितापिनः। आइतः सादरेऽचिते। आद्रियते आइतः । कर्तृ कर्मणोः क्तः । वायलिंगः। सादरे यथा-इति स्म पृच्छत्यनुवेलमादृतः। प्रियासखी: उत्तरकोशलेश्वरः। अचिते यथाइत्यादृतः सतरसारससारवह्निः। आख्यातं भाषिते त्यादौ । आख्यायते स्म आख्यातं । भाषिते वायलिंगः । त्यादिस्त्याद्यन्तं पदं द्वयोर्यथा-मा स्म संधि विजानन्तु मा स्म जानन्तु विग्रहं । आख्यातं यदि शृण्वन्ति भूयास्तेनैव पंडिताः । आघ्राले ग्रस्तशिघिते आघ्रायते स्म आघ्रातं । वायलिंगः। ग्रस्ते यथाव्याघ्राघ्रातमृगी कृपा कुलमृगन्यायेन हिंसारुचे। शिघिते यथास शीघ्रमाघ्रातकदंवगंधः ॥२३४॥ आप्लुतः स्नातके स्नाते पि । आप्लवते स्म आप्लुतः। स्नाते वाच्यलिंगः। वेदं समाप्य स्नातः स्नातकः । तत्र यथा-आप्लुतः प्लवते गृहं। स्नाते यथा-आप्लुतास्तोरमंदारकुसुमोक्तकरवीचिषु। आवर्तः पयसां भ्रमे । आवर्तने चिन्तने च। आवृत्यतेऽनेन आवर्तनं वा आवर्तः। पयसां भ्रमे यथा-संसप॑त्याः स्खलितसुभगं दर्शितावर्त्तनाभेः ।

Page #121

(१०४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
समरे नृत्यशालायामाहतं तु मृषार्थके । गुणिते ताडिते चाप्याध्मातः शब्दितदग्धयोः ॥२३६।। वातरोगेप्यथास्फोतः कोविदारापर्णयोः । आस्फाता गिरिकां च वनमाल्ल्यामथाचितः ॥२३७।।
आवर्तनं भ्रमिः। पुनः पुनरध्ययनं वा। भ्रमौ यथा-चक्रावतविवत्तितक्षितिरजःपुंजैनभस्छादितं। अध्ययने चिन्तने च यथा-मंत्रावर्त्तप्रणिहितमना वर्त्तते सौ मुनीन्द्रः। आन” जनपदे जने । समरे नृत्यशालायां । आनृत्यत्यसौ अस्मिन् वा आनर्तः। जनपदो देशविशेषः। जनस्तन्निवासी ॥२३५।। समरे नृत्यशालायां च यथा-आननिर्तनविवर्तितखड्गवल्ली कान्ताक्षतक्षपितशत्रुनिकायकायः। आहतं तु मृषार्थके। गुणिते ताडिते चापि । आहन्यते आहतं वायलिंगः। मृषार्थके पा-धिक् धिक् तवाहतमिदं वचनं वंचनात्मकम् । गुणिते यथा-पंचाहतैश्चतुर्भिर्वराटकैः काकणी चैका। ताडिते यथा-आहतं कुचतटेन तरूण्याः साधुसोढममुनेति पपात । आध्मातः शब्दितदग्धयोः । वातरोगे पि । आध्मायते स्म आध्मातः। शब्दितदग्धयोर्वायलिंगः। शब्दिते यथा-आध्माते पांचजन्ये जनयति जनतानंदकन्दप्ररोहम् । दग्वे तापिते यथा-आध्मातताम्रच्छविः ।।२३६।। वातरोग आयुर्वेदप्रसिद्धः। अथास्फोतः कोविदारार्कपर्णयोः। आस्फायते आस्फोतः। आस्फायेडिदित्योतः। कोविदारार्कपर्णी वृक्षौ। आस्फाता गिरिकर्यां च वनमाल्ल्यां । एते ओषधी । अथाचितः। छादिते शकटोन्मेये पलानामयुतद्वयोः। संगृहीतेपि। आचीयते स्म आचितः। छादिते संगृहीते च वायलिंगः। छादिते यथाचैत्येषु तेषु कुसुमप्रकराचितेषु। शकटेन उन्मेयः शकटोन्मयः।

Page #122

ततोयः काण्ड:
(१०५)
छादिते शकटोन्मेये पलानामयुतद्वयोः । संगृहीतेप्यथायस्तः क्लेशिते तेजिते हते ॥२३८।। क्रुद्ध क्षिप्तेऽथायतिः स्यात्प्रभावोत्तरकालयोः । दैर्घ्य संगेऽप्याकृतिस्तु जातौ रूपे वपुष्यपि ॥२३१॥ आयत्तिर्वासरे स्नेहे वशित्वे स्थाम्नि सीम्नि च । आसत्तिः संगमे लोभेप्यापत्तिः प्राप्तिदोषयोः ॥२४०।।
शकटेन वोढुं शक्यो भार इत्यर्थः। पलानामयुतद्वयं दश भाराः। एवं च आचितशब्द एकस्मिन् भारे दशसु च भारेषु वर्तते इत्यर्थः । यदमरः। “आचितो दश भाराः स्युः शाकटो भार आचितः" ॥२३७।। संगृहीते यथा-अर्द्धचितासत्वरमुच्छि च्छ्रितायाः। अथायस्तः । क्लेशिते तेजिते हते । क्रुद्धे क्षिप्ते । आयस्यति आयस्यते वा आयस्तः। पंचस्वर्थेषु वायलिंगः। क्लेशिते क्षिप्ते च यथा-आयस्तमैक्षत जनश्चटुलाग्रपादं गच्छन्तमुच्छलितचामरचारुमश्वं । तेजिते यथा-आयस्तासिलतोल्लसद्रिपुकुले कालायमानो रणे । हते यथा-मंथायस्तार्णवांभः प्रतिकुहरचलन्मन्दरध्वानधीरः ॥२३८॥ क्रुद्ध यथा-आयस्तशनिवहाहननप्रवृद्धः। अथायतिः स्यात्प्रभावोत्तरकालयोः। दैये संगेपि। आयस्यतेऽनया आयतिः। आयतंतेऽस्यामिति वा स्त्रियां । प्रभावोत्तरकाले च यथा-रहयत्यापदुपेतमायतिः। दैर्घ्यं यथाबिभ्राणमायतिमतीमवृथाशिरोधम् । संगः संश्लेषः। आकृतिस्तु जाती रूपे वपुष्यपि । आक्रियतेऽनया आकरणं वा आकृतिः। स्त्रियां । जातौ यथा-क्षत्राकृतिः कोऽपि युवा प्रविष्टः। रूपं संस्थानविशेषः । तत्र यथा-यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति । वपुषि यथाअलभ्यशोकाभिमवेयमाकृतिः ॥२३९॥ आयत्तिर्वासरे स्नेहे

Page #123

अनेकार्थसंग्रहः सटोकः wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
आपद्यपींगितं तु स्याच्चेष्टायां गमनेपि च । उत्तप्तं चंचले शुष्कमांससंतप्तयोरपि ॥२४१।। उचितं विदितेऽभ्यस्ते मिते युक्तप्यथोत्थितम् ।
वृद्धिमत्प्रोधतोत्पन्नेषूदितं तूद्गतोक्तयोः ॥२४२॥ वशित्वे स्थाम्नि सीम्नि च । आयतन्तेऽत्र आयतनं वा आयत्तिः। स्त्रियां। सर्वेषु यथा-आयत्तौ कार्यसंपत्तिः। आसत्तिः संगमे लोभे पि। आसदनं आसत्तिः। स्त्रियां । द्वयोर्यथा-बाणाहवे व्याहतशंभुशक्तेरासक्तिमासाद्य जनार्दनस्य । आपत्तिः प्राप्तिदोषयोः । आपद्यपि। आपदनं आपत्तिः। स्त्रियां । त्रिष्वपि यथा-द्रव्यापत्तौ भवति न मनो विह्वलं कस्य कस्य ॥२४०॥ इंगितं तु स्याच्चेष्टायां गमनेऽपि च । इगु गतौ। इंगनं इंगितं । द्वयोर्यथा-तस्य संवृतमंत्रस्य गूढाकारेंगितस्य च । उत्तप्तं चंचले शुष्कमांससंतप्तयोरपि । उत्तप्यते स्म उत्तप्तं चंचलसंतप्तयोर्वाच्यलिंगः । चंचले यथा-उत्तप्तसप्लिनिवहाप्रकुतूहलानाम् । शुष्कमांसे यथाउत्तप्ते कृमयो यथा। संतप्ते यथा - कुपितमदनमुक्तोत्तप्तनाराचलीलाम् ।।२४१॥ · उचितं विदितेभ्यस्ते मिते युक्तेऽपि । उच्यति स्म उचितं । चतुर्वर्थेषु वायलिंगः। विदितं ज्ञानं तत्र यथा-स्पर्शमुष्णमुचितं दधच्छिखी यद्वदाह हविरद्भुतं न तत् । अभ्यस्ते यथा-मम्लनुर्न मणिकुट्टिमोचितो। मातृपार्श्वपरिवर्तनाविव । मिते यथा-उचितरुचितवादी कैर्न वंद्यो मुनीन्द्रः । युक्ते यथा-उचितमनुचितं वा वेत्ति कः पंडितोऽपि । अथोत्थितं । वृद्धिमत्प्रोद्यतोत्पन्नेषु । उत्तिष्ठते स्म उत्थितं । वाच्यलिंगः । वृद्धिमति यथा-गृहादग्निरिवोत्थितः। प्रोद्यतः सोद्वेगस्तत्र यथासमरायोस्थितस्तदा । उत्पन्ने यथा-उपप्लवाय लोकानां धूमकेतु.

Page #124

तृतीयः काण्डः
(१०७)
उद्धृतं स्यादुत्तुलिते परिभुक्तोज्झितेऽपि च । उषितं न्युषिते प्लुष्टे उच्छ्रितं तूच्चजातयोः ॥२४३॥ प्रवृद्ध स्यादथोद्वान्त उद्गीर्णे निर्मदे द्विपे ।
उदात्तोदातृमहतोहूं ये च स्वरभिद्यपि ॥२४४॥ रिवोत्थितः। उदितं तूद्गतोक्तयोः। उदेति स्म उदितं । उद्यतो स्मेति वा। वायलिंगः । उद्गते यथा-उदिते तु सहस्रांशौ न खद्योता न चन्द्रमाः। उक्ते यथा-अधिरुह्यतामिति महीभृतोदितः कपिकेतनापितकरो रथं हरिः ॥२४२।। उद्धृतं स्यादुत्तुलिते परिभुक्तोज्झितेपि च । उद्धियते स्म उद्धृतं । वायलिंगः। उत्तुलिते उत्क्षिप्ते यथा-वल्मीकः किमुतोद्धृतो गिरिरियात्कस्य स्पृशेदाशयम। परिभुक्तोषिते यथा-क्षिपेदप्सूद्धृतं ततः। उषितं न्युषिते प्लुष्टे । वसति स्म उषितं । क्ते क्षुधवसस्तेषामितीटि । यजादि ति पृतिघस्वस इति षत्वम् । उषू दाहे तस्य वा मतांतरेणेति उषितं । वायलिंगः। न्युषिते यथा-वने व्याधैः सार्द्ध सुचिरमुषितं वल्कलधरैः। प्लुष्टं दग्धं तत्र यथा-उषितशिखरि शाखी दाववह्निः क्व चैषः । उच्छ्रितं तूच्चजातयोः। प्रवृद्ध स्यात् । उच्छ्रयति स्म उच्छ्रितं । वायलिंगः। उच्चे यथा-अत्युच्छ्रितेषु गिरिकुटतटेषु वायोः। जाते यथा-उच्छ्रितां कुरु विराजितांतरा ॥२४३।। प्रवृद्धे पथा-उच्छ्रितानि पतितानि पतितान्युच्छ्रितानि च । अथोद्वान्त उद्गीर्णे निर्मदद्विपे। उद्वम्यते उद्वमति स्म वा उद्वान्तः । उद्गीर्णे वायलिंगः। तत्र यथा-उद्वान्तगरलैः सः । निर्मदद्विपो मदरहितो गजः। उदात्तोदातृमहतोह ये च स्वरभिद्यपि । उदादत्ते स्म उदात्तः । स्वरभिदि पुंसि । अन्यत्र वायलिंगः । दातरि यथा-किमदेयमुदात्तानां । महति हृद्ये च यथा-धीरो

Page #125

(१०८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
उन्मत्तो मुचकुन्दे स्याद्धतूरोन्मादयुक्तयोः । उदंतः साधौ वार्तायामुद्वातः समुपक्रमे ॥२४५॥ मुद्गरेऽभ्यासयोगाय कुंभकादित्रयेऽपि च । पादस्खलन उद्गेऽप्युन्नतिस्ता_योषिति ।।२४६॥ उदये च समृद्धावप्येधतु नरि पावके ।
कंदितं रुदितं हतौ कलितं विदिताप्तयोः ॥२४७॥ दात्तगुणोत्तरो रघुपतिः। काव्यार्थबीजं स्वरभिदि यथानिहत्यरीनेकपदे उदात्त: स्वरानिव ॥२४४।। उन्मत्तो मुचकुंदे स्याहत्तूरोन्मादयुक्तयोः । उन्माद्यति स्म उन्मत्तः। उन्मादयुक्ते वायलिंगः मुचकुन्दो वृक्षजातिः। धत्तूरे यथा-उन्मत्तकरसास्वादां। उन्मादयुक्ते यथा-उन्मत्तेव भ्रमति भवतो वल्लभा हन्त कीर्तिः । उदंतः साधौ वार्तायां। उद्गतो अन्तोऽस्य उदंतः। साधौ वाच्यलिंगः। तत्र यथा - उदंता दांतचेतसः। वार्तायां यथाकान्तो दान्तः सुहृदुपहृतः संगमात्किचिदूनः। उद्वातः समुपक्रमे । मुद्गरेऽभ्यासयोगाय कुंभकादित्रयेपि च । पादस्खलन उद्रंगेऽपि । उद्वननं उद्वन्यते अनेन वा उद्वातः। पंचस्वर्थेषु समुपक्रमे आरंभे यथा-आकुमारकथोद्वातं शालिगोप्यो जगुर्यशः ।।२४५॥ मुद्गरे यथा-उद्वातघातित्तपदाति रयं प्रयाति । योगिनां पवनजयनिमित्तं योऽभ्यासयोगस्तदर्थ कुंभकरेचकपूरकत्रयं । पादस्खलने यथा-ययावनुद्वातसुखेन मार्गम् । उद्गतो रंगोऽस्य उद्भगः। द्रव्यभेदः । उन्नतिस्ताययोषिति । उदये च समृद्धावपि । उद्गता मतिर्यस्या उन्नमनं वा उन्नतिः । स्त्रियां। तार्थ्ययोषित् गरुडपत्नी ॥२४६।। उदयसमृद्धयोर्यथा-असतामनिशं तथाप्यहो गुरुहृद्रोगकरी तदुन्नतिः । एधतुर्नरि पावके । एधते एधतुः । वहिमहिगुह्ये

Page #126

तृतीयः काण्ड:
किरातः स्यादल्पतनौ भूनिम्बम्लेच्छयोरपि । किराती कुट्टनी गंगा कृतांतोऽक्षेमकर्मणि ॥२४८॥ सिद्धान्तयमदेवेषु गजितो मतकुंजरे । गर्जितं जलदध्वाने ग्रन्थितं हतहब्धयोः ॥२४९।।
धिभ्योऽतुः। (उ० ७७९)। ना मनुष्यः। पावकाऽग्निः । कंदितं रुदितं हुतौ । क्रन्दनं ऋदितं । रुदिते यथा-हा तातेति ऋदिलमाकर्ण्य विषण्ण: । हूतिराकारणं । कलितं विदिताप्तयोः । कल्यले स्म कलितं । वायलिंगः। विदिते यथा-अकलितविदैव नियोगाः। आप्ते यथा-पायात्स वः शशिकलाकलितावतंसः। संख्याततुलितक्षिप्रशब्दितेष्वपि मंखः। संख्याते यथा-अकलिततपस्तेजोवीर्यप्रथिम्नि यशोनिधौ। तुलि . यथा-करकलितहराद्रेर्दुष्करं कि हि तस्य । क्षिप्ते यथा-संग्रामे कलितोऽपि शत्रुनिवहस्तुष्टाव कीर्ति तव । शब्दिते यथा-कलितकीर्तिषु शकमुखेषु ॥२४७।। किरातः स्यादल्पतनौ भूनिम्बम्लेच्छयोरपि । किरति किरातः । कृ वृ कल्पलीत्पातक् । (उ० २०९) अल्पतनौ यथा-पर्यंताश्रमिभिनिजस्य सदृशं नाम्नः किरातः कृतं । कुब्जानी च तयैव यांति शनकरात्मेक्षणाशंकिनः। भूनिंबः । किराततिक्ताख्यमोषधं । म्लेच्छे यथा-विंदन्ति मार्ग नखरंध्रमुक्तैर्मुक्ता फलैः केसरिणां किराताः । किराती कुट्टनी गंगा । गौरादित्वाद् ङीः। कुट्टनी संभली । गंगा जाह्नवी । द्वयोर्यथा-भ्रातर् द्विजपरित्यक्ताकिरातीयं करोतु किम् । कृतांतोऽक्षेमकर्मणि । सिद्धान्तयमदैवेषु । कृतस्यान्तः कृतान्तः । कृतः सिद्धोंऽतोनिष्ठाऽस्य वा । कृतोऽन्तोऽनेन वा कृतांतः । चतुर्वर्थेषु अक्षेमकर्मणि अशुभे कर्मणि यथा-कृती कृतान्तं कुरुते न जातु ॥२४८॥ सिद्धान्ते यथा

Page #127

(११०)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
-
आक्रान्ते च गरुत्मांस्तु विहगे पन्नगाशने । गभस्तिः स्याद्दिनकरे स्वाहाकिरणयोरपि ॥२५०।। गोदंतो हरिताले स्यात्संनद्धे दंशितेऽपि च । गोपतिः शंकरे षंडे नपतौ त्रिदशाधिपे ॥२५१॥ .
कृतान्तमाप्नोति न निविवेकः। यमे यथा-कृतांत: कुपितस्तस्मै तस्मिन्दैवं पराङ्मुखम् । दैवे यथा-क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते संगम नौ कृतान्तः। जितो मत्तकुंजरे । गर्जति स्म गजितः। मत्तकुंजरो मत्तगजस्तत्र गजितशब्दो भारतादौ प्रसिद्धः। गजितं जलदध्वाने गर्जनं गजितं यथा - तच्छु त्वा ते श्रवणसुभगं गजितं मानसोक्ताः । जलदेत्युपलक्षणं । तेनान्यत्रापि । यथासिन्धुध्वानिनि हुकृते स्फुरति यत्तद्गजितं गजितम् । प्रन्थितं हतब्धयोः । आक्रान्ते च। ग्रंथ्यते स्म ग्रंथितं । वायलिंगः । त्रिष्वपि यथा-ग्रंथितं दयितया नवमाल्यं ॥२४९॥ गरुत्मांस्तु विहगे पन्नगाशने । गरुं ति विद्यतेऽस्य गरुत्मान् । विहगे यथा-विदूरभावेन रवेर्गरुत्मतां । पन्नगाशने यथा-कि भक्षणात्त्वं विरतो गरुत्मन् । गभस्तिः स्याद्दिनकरे स्वाहाकिरणयोरपि । गृध्यति गभस्तिः । गृधेर्गमचेति (उ० ६६१) अस्तिक। स्वाहायां स्त्रियां। शेषयोः पुंसि । दिनकरे यथाध्वान्तं हिनस्ति द्युतिभिर्गभस्तिः । स्वाहा अग्निभार्या । किरणे यथा-गभस्तीनां पत्युस्तितउतुलनां मंडलमगात् ॥२५०।। गोदन्तो हरिताले स्यात् । संनद्धे दंशितेऽपि च । गुध्यते गोदन्तः । सीमन्त हेमन्त (उ० २२२) इति साधुः । गां दाम्यति था। दम्यमीति (उ० २००) साधुः । संनद्धदंशितयोर्वायलिंगः । हरितालं धातुभेदः । तत्र पुंसि । क्लीबेऽपि केचित् । संनद्धो

Page #128

तृतीयः काण्डः
(१११)
-
सहस्रकिरणे चापि ज्वलितौ दग्धभास्करौ । जयन्तावैन्द्रिगिरीशौ जयन्त्युमापताकयोः ॥२५२।। जीवन्त्यामिन्द्रपुत्र्यां च जगतीच्छंदसि क्षितौ । जंबूवप्रे जने लोके जामाता दुहितुः पतौ ॥२५३।।
व्यूढकंकटः । दंशितो दष्टः । गोपतिः शंकरे षंढे नृपतौ त्रिदशाधिपे। सहस्रकिरणे चापि । गोर्वृ षस्य उस्रायाः पृथिव्याः स्वर्गस्य त्विषां वा पति: गोपतिः। शंकरे षंढे त्रिदशाधिपे च यथा-मनः प्रीणाति मोपतिः । नृपतौ सहस्रकिरणे च यथाकामत्यंबरखंडमात्रविभवो देशांतरं गोपतिः ।।२५१।। ज्वलिलो दग्धभास्वरौ । ज्वलति स्म ज्वलितः। वायलिंगः । दग्धे यथा-हुतभुजा ज्वलिता वनान्तः । भास्वरे यथा-ज्वलितं न हिरण्यरेतसं । चयमास्कंदति भस्मनां जनः । जयन्तावैद्रिगिरीशौ । जयति जयन्तः । न जि भू इत्यंतः । ऐंद्रिरिन्द्रसुतः । तत्र यथा-यथा जयंतेन शचीपुरंदरौ । गिरीशे शंभौ यथा-पुरा विजेता जयताज्जयंतः । जयन्त्युमापताकयोः । जीबत्यामिन्द्रपुत्र्यां च । उमायां धवयोगादन्यत्र तु गौरादित्वाद्डीः । जीवन्ती मधुस्रवा। चतुर्वपि यथा-जगज्जयंती स्वगुणैर्जयन्ती ॥२५२।। जगतीच्छंदसि क्षितौ । जंबूवप्रे जने लोके । गच्छति जगती। गमेम: द्वेनेति कर्तृ: । अधातुहृदित इति डीः। छन्दो द्वादशाक्षराजातिः। यदाह-त्रिष्टुप् च जगती चैव । क्षितौ पृषिव्यां यथा- त्रिःसप्तकृत्वा जगतीपतीनां । जंबूर्जबूद्वीपस्तस्य वप्रः । तत्र यथा-जगतीजालकटकैः । जनः प्रजा। लोको विष्टपं । तत्र यथा-सत्यं सुंदरि वेधसस्त्रिजतीसारं त्वमेका

Page #129

(११२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
सूर्यावर्त वल्लभे च जीमूतो वासर्वेऽबुदे । घोषकेऽद्रौ भृतिकरे जीवन्ती शमिवंदयोः ॥२५४॥ जोवन्त्यां च गुडूच्यां च जोवातुर्जी वनौषधे । जीविते च जंभितं तु विचेष्टितप्रवृद्धयोः ।।२५५॥
कृतिः । जामाता दुहितुः पतौ सूर्यावर्ते वल्लभे च । जायां प्रजायां मिन्वंति तमिति जामाता । जायामिग (उ० ८६०) इति तृः । दुहितुः पतौ यथा - जामातुरग्रसरतां प्रपद्य ॥२५३।। सूर्यावर्त ओषधिः। वल्लभो दयितः। जीमूतो वासवेंऽबुदे । घोषकेऽद्रौ भृतिकरे । जीवंत्यनेन जीमूतः। जीवेर्मवेत्यूतः । जीवनस्य जलस्य मूतः पुटबंधो वा । पृषोदरादित्वात् । घोषकभृतिकरयोर्वाच्य लिंगः। वासवे यथा-पौलोमीवल्लभः सोऽयं जीमूतो वै प्रवर्षति । अम्बुदे यथा-जीमूतेन स्वकुशलमयी हारयिष्यन्प्रवृत्ति । घोषकः पुनः पुनरुच्चैः शब्दकर्ता अद्रौ यथा-धन्यास्ते क्षपयंति जीवितमिदं जीमूतकुंजे क्वचित् । भृत्यां भृति वा करोति भृतिकरः। जीवन्ती शमिवंदयोः। जीवन्त्यां च गुडूच्यां च । जीव्यादिति जीवन्ती। रुदि नंदीति टिदंतः। शमिवृक्षः। वंदो वृक्षरुहानाम वृक्षः। यो वृक्षस्योपरि प्ररोहति ।।२५४।। जीवन्तो मधुस्रवा। गुडूची अमृता। जीवातुर्जीवनौषधे । जीविते च । जीव्यतेऽनेन जीवनं वा जीवातुः। जीवेरातुः। पुंक्लीबः। जीवनस्यौषधमुपायः। तत्र यथा - प्राचीमंकुरयंति किंचन रुचो राजीवजोवातवः । जीविते यथा-जीवातवे विसृज शूद्रमुनौ कृपाणं। जंभितं तु विचेष्टितप्रवृद्धयोः । जं (जू) भायां स्फुटिते चापि । जंभणं जंभितं । चतुर्वपि यथा-रम्यं वदनभितं । क्रियावति वाच्यलिंगः ।।२५५।।

Page #130

तृतीयः काण्डः
(११३)
जंभायां स्फुटिते चापि त्वरितं वेगतद्वतोः । त्रिगर्तो गणिते देशे त्रिगर्ता कामुकस्त्रियाम् ॥२५६॥ घुघुमिथ तृणता तृणत्वे कार्मुकेऽपि च । दंशितो मिते दष्टे स्रवन्ती च द्रवन्त्यपि ॥२५७।। नद्यामोषधिभेदे च द्विजातिर्बाह्मणेऽडजे । दुर्जातं व्यसनासम्यक्जातयोरथ दुर्गतिः ॥२५८॥
त्वरितं वेगतद्वतोः। त्वरणं त्वरितं। त्वरते स्म वा। तद्वति वायलिंगः। वेगे यथा-शस्त्रं शस्त्रं न शस्त्री त्वरितमहह हा कर्कशत्वं नखानाम् । तद्वति यथा-त्वरितस्तुरगैर्ययुः। त्रिगतॊ गणिते देशे । त्रयो गर्तोऽस्य त्रिगर्तः । गणितं गणितभेदः । देशे प्रायेण 'भूम्नि । तत्र यथा-परित्रिगर्तं प्रववर्ष मेघः। त्रिगर्ता कामुकस्त्रियां घुघु-। कामुकी चासौ स्वी च कामुकत्री ॥२५६॥ घुघुरी किंकणी। अथ तृणता तृणत्वे कार्मुकेऽपि च । तृणस्य भावः तृणता। तृणवत्ताडयति वा। क्वचिदिति डे पृषोदरादित्वात् । तृणत्वे यथा-तां रत्नतां च तृणतां च निसर्गसिद्धां तेषां पुनर्घटयितु नियतं वराकः। कार्मुके यथा-कामुकानि वनालिकान् तृणताः सहसामुचन् । वल्लभस्तु धनुषि त्रिषु नता तृणता इत्याह । तत्र तु गणिकापक्षे णत्वं चिन्त्यम् । दंशितो वमिते दष्टे । दंशेयंतात् क्ते दंशितः। दंशः संजातोऽस्य वा वाच्यलिंगः। वमिते यथा-दंशितै शितं बलं। दष्टे यथा-दंदशूकैश्च दंशिता। स्रवन्तीव द्रवंत्यपि नद्यामोषधिभेदे च। स्रवति द्रवति च स्रवन्ती द्रवंती च ॥२५७।। नद्यां यथा-परकोर्तिस्रवतीनां न प्रवेशमदत्त यः । ओषधिभेद: आखुपर्णी । द्विजातिाह्मणंऽडजे ।
*मु० मू० तालितं स्तनिते वस्त्रे वाद्यभाण्डे गुणे स्तुतौ। त्रिगर्तो।

Page #131

(११४)
अनेकार्थसंग्रह सटीकः
नरके निःस्वतायां च दृष्टान्तः स्यादुदाहृतौ । शास्त्रेऽथ निकृतं विप्रलब्धे विप्रकृतेऽधमे ॥२५९।। निरस्तः प्रेषितशरे संत्यक्ते त्वरित्वोदये ।
निष्ट्यूते प्रतिहते च निमित्तं हेतुलक्षमणोः ॥२६०॥ द्विर्जातिर्जन्माऽस्य द्विजातिः । ब्राह्मणेत्युपलक्षणं तेन क्षत्रियवैश्यावपि । यदाह-ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः त्रयोवर्णा द्विजातयः । ब्राह्मणेऽडजे च यथा-द्विजातीनां शब्दैर्मुखरितविभाते सुदिवसे । दुर्जातं व्यसनासम्यक्जातयोः । दुर्जायते स्म दुर्जातं । असम्यक् जाते वायलिंगः । व्यसने यथा-दुर्जातबंधुरयमृच्छ हरीश्वरो मे । असम्यक् जाते यथा-दुर्जातास्ते व्यसननिवहाः केन शक्याः विसोढुम् । अथ दुर्गतिः । नरके निःस्वतायां च । निंदिता गतिर्दुगतिः ॥२५८॥ नरके स्त्रीपुंसः। निःस्वतायां स्त्रियां । द्वयोर्यथा-त्वत्पादपंकेरुहपांसुलिप्तो। न दुर्गतिं याति जनः कदाचित् । दृष्टान्तः स्यादुदाहृतौ । शास्त्रे । दृष्टोऽतो निश्चयोऽत्र दृष्टान्तः । उदाहृतौं यथा-पूर्णचन्द्रोदयाकांक्षी दृष्टान्तोऽत्र महार्णवः । शास्त्रे यथा-अभ्यस्तदृष्टान्तशतस्य तस्य । अथ निकृतं विप्रलब्धे विप्रकृतेऽधमे । निक्रियते स्म निकृतं । वाच्यलिंगः। विप्रलब्धो वंचितः । विप्रकृतः पराभूतः । तयोर्यथानिकृतोऽपि न याति विक्रियां । अधमः क्रूरः ।।२५९।। निरस्त: प्रेषितशरे संत्यक्ते त्वरितोदिते । निष्ट्यूते प्रतिहते च । निरस्यते स्म निरस्तः । प्रेषिते शरे पुंसि । अन्यत्र वाच्यलिंगः । प्रेषितशरे प्रतिहते च यथा-राज्ञा निरस्तैः रिपवो निरस्ताः । संत्यक्ते यथा-निरस्तनारीसमयादुराधयः । त्वरितोदिते यथाएते निरस्तवचनाः सूचयन्त्यत्तिमातुराम् । निष्ट्यूते यथा

Page #132

तृतीयः काण्डः
(११५)
निवातो वातरहिते दृढसन्नाह आश्रये । निर्मुक्तो मुक्तनिर्मोकभुजगे निष्परिग्रहे ॥२६॥ निशांतं सदने शांते प्रभातेऽप्यथ निर्वतिः ।
मोक्षे मृत्यौ सुखे सौस्थ्ये निकृतिः शठशाठ्ययोः ॥२६२॥ निरस्तांबुकणोंऽबुदः । निमित्तं हेतुलक्ष्मणोः। निमियतेऽनेन निमित्तं । पुत्रपित्तेति (उ० २०४) साधुः। हेतुः कारणं । लक्ष्म लक्ष्मणं चक्षुः स्पन्दनादि । हेतौ यथा-पुंसां कुलं न हि निमित्तमुदात्ततायाः । लक्ष्मणि यथा-तां पुण्यदर्शनां दृष्ट्वा निमित्तज्ञस्तपोनिधिः ॥२६०।। निवातो वातरहिते दृढ़सन्नाह आश्रये । निवृत्तो वातोऽत्र निवायते गम्यते वा निवातः। वातरहिते वायलिंगः । अन्यत्र पुंक्लीबः। वातरहिते यथा- निवातनिष्कंपमिव प्रदीपं । दृढश्चासौ सन्नाहश्च दृढसन्नाहः । शस्त्राभेद्यं वर्म । तत्र यथा-निवातकवचच्छन्नशरीरास्ते भटा बभुः । आश्रये यथा-एते निवातास्तरवो मुनीनाम् । निर्मुक्तो मुक्तनिर्मोकभुजगे निष्परिग्रहे । निर्मु चति स्म निर्मुक्तः । निष्परिग्रहे वाच्यलिंगः। मुक्तनिर्मोकभुजगे। यथा - निर्मुक्तशेषधवलरचलेन्द्रमंथसंक्षुब्धदुद्यमयसागरगर्भगौरैः। निष्परिग्रहे यथा-निर्मुक्तो मुक्तिसौख्यभाक् । त्यक्तनिग्रंथिकयोरपि मंखः । क्रमेण यथानिर्मुक्तसर्वभावस्य । निर्मुक्तकवरीभारव्याप्तवक्षस्थलाऽधमे ।।२६१।। निशांतं सदने शान्ते प्रभातेऽपि । निशाम्यति स्म निशांतं । शान्ते वाच्यलिंगः । सदने यथा-इत्यल्पेतरकल्पना कवलितस्वान्ता निशांतान्तरे । शान्ते यथा-निशांतचित्रे मुनिपुंगवेऽपि । प्रभाते यथा-वसनमपि निशान्ते मेष्यते तत्प्रदातुम् । अथ निर्वृतिः । मोक्षे मृत्यौ सुखे सौस्थ्ये। निर्वरणं निर्वृतिः ।

Page #133

(११६)
अनेकार्थसंग्रहः स्टीकः
wwwmoranwwwwww
भर्त्सनेऽभिभवे क्षेपे निःकूतिनिरुपद्रवे । अलक्ष्म्यां दिवपतौ चापि नियती देवसंयमौ ।।२६३।। प्रभूतोद्गते प्राज्ये प्रसूतं जातपुष्पयोः । प्रतीतः सादरे प्राज्ञे प्रथिते ज्ञातहष्टयोः ॥२६४।।
स्त्रियां। मोक्षे यथा-अमूलमंत्रतंत्रं च कार्मणं निर्वृत्तिश्रियः । मृतौ यथा-गंगातटे निर्वृतिमाप भूपः । सुखे सौस्थ्ये च यथानितिर्हि मनसो मदहेतुः । निकृतिः शठशाठ्ययोः । भर्सनेऽभिभवे क्षेपे। निक्रियतेऽसौ अनया वा निकृतिः। शठे वाच्यलिंगः। अन्यत्र स्त्रियां । शठे यथा-वर्जयेन्निकृतीन्खलान् । शाठ्ये यथाअर्थस्य मूलं निकृतिः क्षमा च ॥२६२॥ भर्त्सनं कोपेन दंडाविष्करणं । अभिभवो घातप्रतिघातादिः । क्षेपो निन्दामात्र । एतेषु त्रिषु यथा-निकृतिपरेषु परेषु भूरिधाम्नः । निःकूतिनिरुपद्रवे । अलक्ष्म्यां दिक्पतौ चापि । निष्क्रांतकूतेः पोडायाः । निश्चिताकूतिरतो वा नि:कूतिः । निरुपद्रवे वायलिंगः। अलक्ष्म्यां स्त्रियाम् । दिक्पती पुंसि । निरुपद्रवे यथा-नि:कूतिधर्म कर्मठः। शेषयोर्यथा-पुण्यशेषेण विनाकृतः पुमान्। स याति निःकूत्युपभोग्यता हठात् । नियती दैवसंयमौ । नियम्यतेऽनया नियमनं वा नियतिः स्त्रियां । दैवे यथा-नियतिः केन विलंध्यते सखि । संयमे यथानियतिं विधाय चित्ते ॥२६३।। प्रभूतमुद्गते प्राज्ये । प्रभवति स्म प्रभूतं । वायलिंगः। द्वयोर्यथा-तृणैः प्रभूतैः परिभूषिता भूः। प्रसूतं जातपुष्पयोः। प्रसूते स्म प्रसूतं । जाते वायलिंगः । तत्र यथाभूभृद्भिरिक्ष्वाकुकुलप्रसूतैः। पुष्पे यथा-चूनप्रसूतैः कृतनव्यबाणः । प्रतीतः सादरे प्राज्ञे प्रथिते ज्ञात हृष्टयोः। प्रत्येति स प्रतीयते स्म वा प्रतीतः । पंचस्वर्थेषु वायलिंगः। सादरप्राज्ञयोर्यथा-तत्प्रती

Page #134

तृतीय: काण्ड:
प्रहृतं विस्तृते क्षुण्णे पलितं पंकतापयोः । केशे *केशपाके पंडित: सिल्हधीमतोः || २६५।।
( ११७ )
प्रणीत उपसंपन्ने कृते क्षिप्ते प्रवेशिते । संस्कृताग्नौ पर्याप्तं तु शक्त े पूर्णे निवारणे ॥ २६६ ॥
तमनसामुपेयुषां द्रष्टुमावहनमग्रजन्मनां । प्रथितज्ञातयोर्यथासोय वटः श्याम इति प्रतीतः । हृष्टे यथा- प्रत्युज्जगामागमनप्रतीतः ।। २६४ । । प्रहृतं विस्तृते क्षुण्णे । प्रहृण्यते स्म प्रहतं । वाच्यलिंगः | विस्तृते विस्तीर्णः । क्षुण्णो व्युत्पन्नः । द्वयोर्यथाशास्त्र प्रहतबुद्धिभिः । ताडितेऽपि । यथा-संगीताय प्रहतमुरजा । स्निग्धगंभीर घोषम् । पलितं पंकतापयोः । पक्वकेशे । केशपाके । पलति पलितं । हृश्यारुहि ( उ० २१० ) इति इत: । पलितानि सन्त्यस्य वा अभ्रादित्वादः । पंके पंकोपचारात् पानीयपृष्टवर्त्तमाने मलविशेषे तापे च यथा - पानीयनिर्गमनमार्गविवर्त्तनेन यानाद्रदाः पलितधूसरताममीयत् । पक्वश्चासौ केशश्च पक्व: केशोऽस्येति वा पक्वकेशः । कर्मधारयपक्षे पुंक्लीब: । बहुव्रीहिपक्षे वाच्यलिंगः । बहुव्रीहिपक्षे यथा- न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः । केशस्य पाकः शौक्ल्यं केशपाकः । तत्र पक्व केशे च यथा- कैकेयीशंकये चाह पलितच्छद्मना जरा | पंडितः सिल्हधी मतोः । पंड्यते स्म पंडितः । पंडा बुद्धिः संजाताऽस्येति वा धीमति वाच्यलिंग: । सिल्हो गंधद्रव्यं । धीमति यथा - यः क्रियावान्स: पंडितः || २६५ || प्रणीत उपसंपन्ने कृते क्षिप्ते प्रवेशिते । संस्कृताग्नौ । प्रणीयते स्म प्रणीतः । संस्कृताग्नौ पुंसि । शेषेषु वाच्यलिंगः । उपसंपन्नं रूपरसादिनिष्पन्नमन्नादि । *प्र० शैलजाते ।

Page #135

(११८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
यथेष्टे *प्रसृतस्त्वर्धांजली वेगिविनीतयोः । तते च प्रसृता जंघा प्रमीतं प्रोक्षिते मृते ॥२६७।। पर्यस्तं तु हते सस्ते प्रपातः °सौप्तिके भृगौ । पर्वतो गिरिदेवोः पक्षतिः प्रतिपत्तिथौ ।।२६८।।
तत्र यथा-प्रणीतमन्नं बुभेजे द्विजेन्द्रः । कृते यथा-भवत्प्रणोतमाचारमामनंति हि साधवः । क्षिप्ते यथा – धनुष्प्रणीतैः विशिखैः प्रणुन्नः। प्रवेशिते यथा-प्रधानवर्गस्य पुरः प्रणीतः संरकृताग्नौ यथा-प्रणीते जुहुयाद्धव्यम्। पर्याप्तं तु शक्ते पूर्णे (तृप्तौ) निवारणे । यथेष्टे । पर्याप्यते स्म पर्याप्तं । शक्तपूर्णयोर्वाच्यलिंगः। शक्ते यथा- पर्याप्तोपि स योद्ध मुद्धतमतिर्धत्ते नयान्नीचताम् । पूर्णे यथा-पर्याप्तपुष्पस्तबकस्तनीभ्यः । निवारणे यथा-पर्याप्तं तप्तवारिभिः। निवारणेऽव्ययमपि ।।२६६।। यथेष्टे यथा-पर्याप्तमाप्ताः प्रविशन्तु मध्ये। प्रसृतस्त्वर्द्धाजली वेगिविनीतयोः। तते च । प्रसरति स्म प्रसृतः। अर्द्धाजलौ पुमान् । अन्यत्र . वाच्य लिंगः। अर्धांजलो यथा-एतां मे प्रसृताक्षि विक्षिपसि कि तीक्ष्णां कटाक्षच्छटाम्। वेगिनि यथा-पश्यैष प्रमृतो हस्ती । विनीते तते च यथा-नानाशास्त्रार्थसोद्बोधशुद्धप्रसृतबुद्धयः । प्रसृता जंघा। यथा-प्रसरत्प्रसृताहतः। प्रमीतं प्रोक्षिते मृते। प्रमीयते स्म प्रमीतम्। वायलिंगः। प्रोक्षितं मखे हतं । यथा-प्रमीताः पशवो मखे । मृते यथा-भीष्मं भटैरप्रमितैः प्रमीतैः ॥२६७।। पर्यस्तं तु हते सस्ते। पर्यस्यते स्म पर्यस्तं । वाच्य लिग़ः। हते यथा-स्वहस्तपर्यस्तसमस्त* मु०म० यथेष्टे दोषे कृच्छे च पर्याप्तिः परिच्छेदे । प्राप्ते कामे प्रसृतो. ० प्र० निर्झरे ।

Page #136

तृतीयः काण्डः
(११९)
पक्षमूले प्रसूतिः स्यादपत्ये प्रसवेऽपि च । पद्धतिः पथि पंक्तौ च प्रकृतिर्योनिशिल्पिनोः ॥२६९।। पौरामात्यादिलिगेषु गुणसाम्यस्वभावयोः ।
प्रत्यात्पूर्षिकायां च प्रततिर्विस्तृतिलता ॥२७०।। शत्रुः । सस्ते यथा-पर्यस्तहारावलिः। प्रपात: सौप्तिके भृगौ। प्रपंत्यनेनास्मिन्वा प्रपातः। सौप्तिकं रात्रिधाटी। तत्र यथायस्य प्रपातभयतो निशि न प्रसुप्ताः। भृगुरद्रितटः। पर्वतो गिरिदेवोः । पर्वाणि सन्त्यस्य । मरुत्पर्वणस्त (७ । २ । १५) इति तः । पर्वति वा दृ सृ मृ भृ इत्यतः । गिरौ यथा-पर्वतेपरमाणौ च पदार्थत्वं व्यवस्थितं । देवौं यथा-द्वन्द्वं नारदपर्वतौ। पक्षतिः प्रतिपत्तिथौ । पक्षमूले । पक्षस्य मूलं पक्षतिः । पक्षातिरिति ति: (७।१ । ८९) स्त्रियां। द्वयोर्यथा-गगनसरसिचन्द्रो हंसवत्पक्षती द्वे ॥२६८॥ प्रसूतिः स्यादपत्ये प्रसवेऽपि च । प्रसूयते प्रसवनं वा प्रसूतिः । स्त्रियां । अपत्ये यथा-मत्प्रसूतिमनाराध्य प्रजेति त्वां शशाप सा। प्रसवे यथा-आस्तां तावदियं प्रसूतिसमये दुर्वारशूलव्यथा। पद्धतिः पथि पंक्तौ च । पादाभ्यां हन्यते पद्धतिः । हिमहतिकाषिये पदिति (३।२।९६) पदादेशः। स्त्रियां। पथि यथा-शिवपुरपद्धतिरेषा। पंक्तौ यथानेषाप्यत्र त्रियामारमणरुचिशुचिः पद्धतिौक्तिकानाम्। प्रकृतियोनिशिल्पिनोः । पौरामात्यादिलिंगेषु गुणसाम्यस्वभावयोः । प्रत्ययात्पूर्विकायां च। प्रक्रियतेऽनया प्रकृतिः। प्रत्यात्प्रथम क्रियते वा । अष्टस्वर्थेषु स्त्रियां। योनिरूपादानकारणं तत्र यथा-यामाहुः सर्वबीजप्रकृतिरिति । शिल्पिनि यथा-कृतज्ञाप्रकृतिः कुतः ॥२६९।। पौरेषु पुरवास्तव्येषु यथा - तथैव सोऽभूदन्न्वर्थो

Page #137

(१२०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
www
प्रवृत्तिवृत्तौ वार्तायां प्रवाहे *प्रार्थितं हते । याचिते शत्रुसंरुद्ध पार्वती द्रुपदात्मजा ॥२७१॥
राजा प्रकृतिरंजनात् । अमात्यादयः सप्तराज्यांगानि । यदमरः। स्वाम्यमात्यः सुहृत्कोशो राष्ट्रदुर्गबलानि च। राज्यांगानि प्रकृतयः। तत्र यथा-अथ वीक्ष्य रघुः प्रतिष्ठितं प्रकृतिष्वात्मजमात्मवत्तया । लिंगं स्त्रीपुंनपुंसकं । महदादिकं च। क्रमेण यथातृतीया प्रकृतिः षंढ: महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त । गुणानां सत्वरजस्तमसां साम्यं गुणसाम्यं । तत्र यथा- बहिर्विकारं प्रकृतेः पृथग्विदुः । पुरातनं त्वां पुरुषं पुराविदः । स्वभावे यथा-विरराम महीयांसः। प्रकृत्या मितभाषिणः। प्रत्ययात्पूर्विकायां यथा-सोभवद्वारवधूसमागमः । प्रत्ययप्रकृतियोगसंनिभः। प्रततिविस्तृतिर्लता । प्रतननं प्रतन्यते वा प्रततिः। स्त्रियां । द्वयोर्यथापीव द्विपेन्द्रोऽयं पुष्पप्रततिभिर्वृतः ।। २७० ॥ प्रवृत्तिवृत्तौ
। प्रवाहे । प्रवर्त्तनं प्रवृत्तिः । स्त्रियां। वृत्तौ यथाप्रवृत्तिरासीच्छब्दानां चारितार्थाचतुष्टयी। वार्तायां यथाजीमूतेन स्वकुशलमयीं हारयिष्यन्प्रवृत्तिम् । प्रवाहे यथा-प्रवृत्तिरेषा भूतानाम् । प्रार्थितं हते । याचिते शत्रुसंरुद्धे । प्रार्थ्यते स्म प्रार्थितं । वायलिंगः । हते यथा-किमर्थं प्रार्थितः पशुः । याचिते यथा-भविष्यति प्रार्थितदुर्लभः कथं । शत्रुसंरुद्धे यथाअन्योन्यप्रार्थितैर्भटः । पार्वती द्रुपदात्मजा। शल्लको जीवनी गौरी । पर्वतस्येयं पर्वते भवा वा पार्वती। पार्वत्यवतारत्वाद्वा ।
.*मु० प्रचितः शकटोन्मेषे पलानामयुतद्वये । प्रकृतं तु प्रस्तुतेऽपि प्रकृतः
प्रकतिस्थिते ।

Page #138

तृतीयः काण्डः
(१२१)
शल्लको जीवनी गौरी पिंडितं गुणिते घने । पिशितं मांसं पिशिता मांसिका पीडितं पुनः ॥२७२।। बाधिते करणे स्त्रीणां यंत्रान्तर्मर्दितेऽपि च । *प्रोक्षितं सिक्तहतयोर्भरतः शबरे नटे ॥२७३।।
द्रुपदात्मजा द्रौपदी ॥२७१।। शल्लकी गजप्रिया । जीवनी मधुस्रवा। गौर्यां यथा-लीलाकमलपत्राणि गणयामास पार्वती । पिंडितं गुणिते घने । पिंड्यते स्म पिंडितम् । वाच्यलिंगः। गुणिते यथा-षष्टांशेन तु पिंडितं । घने यथा-भ्राम्यत्पिडितचंडिमा कथमहो नाद्यापि विश्राम्यति । पिशितं मांसं । पिंशति पिशितं । कुसिपिशीति किदितः । यथा - तृप्तस्तत्पिशितेन सत्वरमसौ तेनैव यातः पथा। पिशिता मांसिका। मांसिका गन्धद्रव्यं । पीडितं पुनः । बाधिते करणे स्त्रीणां यंत्रांतर्मदितेऽपि च । पीड्यते पीडितं ॥२७२।। बाधिते यंत्रान्तर्मदिते च वायलिंगः। बाधिते यथा-निद्रा तात कुतस्तेषां ये क(ऋणव्याधिपीडिताः। स्त्रीणां करणं वात्स्यायनप्रसिद्धं । यन्त्रांतर्मदिते यथा-वाचः श्रीकालिदासस्य पीडितेक्षुरसोपमाः । प्रोक्षितं सिक्तहतयोः । प्रोक्ष्यते स्म प्रोक्षितं । वायलिंगः सिक्ते यथा - कन्याभिः प्रोक्षितैर्वृक्षर्लक्षसो लक्षितं वनं । हतोऽर्थाद्यज्ञे यथा-मंत्रप्रोक्षितवालवर्करशिरः पूजोपहारैः क्षणात्। भरतः शबरे नटे। क्षेत्रे रामानुजे शास्त्रे दौप्यंतावृषभात्मजे । तंतुवाये। बिभर्ति भरतः। दृ पृ भृ इत्यतः । अष्टस्वर्थेषु शबरे नटे च यथा-पल्लीव भाति *मु० पुटितः स्यूतपाटिते। हस्तिपुटे (हस्तपुटे) पृषतस्तु मृगे विन्दौ खरोहिते। श्वेतबिन्दुयुतेऽपि स्यात्प्रेषितं प्रेरिते गते ।

Page #139

(१२२) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww wwwww
क्षेत्रे रामानुजे शास्त्रे दौष्यंतावृषभात्मजे । तन्तुवाये भारतं तु शास्त्रद्वीपांशभिद्यपि ॥२७४॥ भारती पक्षिणीवृत्तिभिदोर्वाच्यथ भावितं ।
वासिते प्राप्ते भासंतो मे सूर्ये रम्यभासयोः ॥२७५॥ भरतैर्नवनाद्यशाला ॥२७३।। क्षेत्रे क्षेत्रविशेषे यथा-इहैव भरतक्षेत्र। रामानुजे यथा-मातुः पापस्य भरतः प्रायश्चित्तमिवाचरत् । शास्त्रं नाद्यशास्त्रं तत्र यथा-तदिति भरतविद्भिर्लक्षितं नाट्यलक्ष्म । दौष्यंतौ दुष्यंतापत्ये यथा-भरतः कार्तवीर्यश्च षडेते चक्रवर्तिनः । ऋषभ आदिनाथस्तस्य आत्मजः पुत्रस्तत्र यथा-अवाप केवल. ज्ञानं भरतो भरातधिपः । तन्तुवायः कुर्विदः। मुनिविशेषेऽपि यथा-अभ्यधाद्भरतो मुनिः। भारतं तु शास्त्रे द्वीपांशभिद्यपि । भरतानधिकृत्य कृतो ग्रन्थो भारतम्। अमोऽधिकृत्य ग्रंथे इत्यण् । भरतमेव वा भारतं। स्वार्थेऽण् । शास्त्रेऽण् । शास्त्रे यथा-सृष्टा गौरीदृशी येन भवे विस्तारिभारता । द्वीपांशभेदे यथा-एतेन भारतमिलावृतवद्विभाति ।।२७४॥ भारती पक्षिणीवृत्तिभिदोर्वाचि। भरतो विभ्रत इयं भारती। पक्षिणीभित् पक्षिणीविशेषः । वृत्तिभिदि यथा-कैशिक्यारभटी चैव सात्त्वती भारती तथा । वाचि वचने तद्देवतायां च यथा-तेषां भारति भारती सुरसरित्कल्लोललोलोम्मिभिः। अथ भावितं । वासिते प्राप्ते । भाव्यते स्म भावितं । वायलिंगः । वासिते यथाभावितं मृगमदेन तन्मधु । प्राप्ते यथा-भावितार्थैर्वनीपकैः । साक्षात्कृतोत्पादिताश्वस्तभक्तेष्वपि मंखः। साक्षात्कृते यथा - भावितात्मा भुवो भर्तुः । उत्पादिते यथा - तैस्तैर्वाक्यविबुधगदितैर्भाविता तस्य भक्तिः । आश्वस्ते यथा-भावितैः कतिपयैः

Page #140

तृतीयः काण्ड:
(१२३)
मथितं निर्जलघोले व्यालोडितनिघष्टयोः । मालती युक्तौ काकमाच्या जातीविशल्ययोः ॥२७६।। ज्योत्स्नायां निशि नद्यां च मुषितं खंडित हृते । मूछित सोच्छये मूढे रजतो दंतिदन्तयोः ।।२७७॥
पदातिभिः। भक्ते सेविते यथा-पुनः पुनश्चेतसि येन भावितं । भासंतो भे सूर्ये रम्यभासयोः। भासते भासंतः। तृ भूवदीत्यंतः। रम्ये वायलिंगः। भासः पक्षिभेदः। सर्वेषु यथा-द्यां भासयति भासंतः ॥२७५।। मथितं निर्जलघोले व्यालोडितवृष्टयोः । मथ्यते स्म मथितं । व्यालोडितनिघृष्टयोर्वायलिंगः। निर्जलघोले व्यालोडिते च यथा-युवतीकरनिर्मथितं मथितं पिब हे नृप सर्वरजापहरं । निघृष्टे यथा-मथितवंशसमुत्थितवह्निना । मालती युवतौ काकमाच्यां जातीविशल्ययोः । ज्योत्स्नायां निशिनद्यां च । मलते मालती। युतपित्तेति साधुः। गौरादित्वाड्डीः। सप्तस्वर्थेषु युवतिः स्त्री। काकमाचीविशल्या ओषधिः । जात्यां यथा-ते चोन्मीलितमालती सुरभयः प्रौढा: कदंबानिलाः॥२७६।। ज्योत्स्ना चन्द्रप्रभा । निशा रात्रिः। नद्यां नदीविशेषे यथा-मालतीतोरजष्टं कणः। मुषि(ण्डि)तं खंडित हृते । मुष्यते स्म मुषितं । वाच्यलिंगः। खंडिते यथा-अलिमुखमुषितसरोरुहमकरंदस्यंदसुरभिता सरसो। हृते यथा-सत्यं किं विधुरासि वत्स मुषिता केनाम्ब दुर्वेधसा । मूच्छितं सोच्छ्ये मूढे।मूर्छा संजाताऽस्य मूछितं । तदस्य संजातमितीतः । वायलिंगः । सोच्छ्रये यथा-चन्दनासक्तभुजगनिश्वासानिलमूर्छितः। मूढो जातमोहः। तत्र यथा-पपात मूर्छितः पृथ्व्यां। रजतो दंतिदंतयोः धवले शोणिते हारे दुर्वणे हदशैलयोः। रजत्यनेन रजतं पृषिरंजीति किदतः सप्तस्वर्थेषु । शैले पुंसि

Page #141

(१२४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
धवले शोणिते हारे दुर्वर्णे हदशैलयोः । रसित स्वर्णादिलिप्ते रुतस्तनितयोरपि ॥२७८॥ 'रेवती बलभार्यायां नक्षत्रभिदि मातृषु । रैवतः स्यादुज्जयंते सुवर्णालौ पिनाकिनि' ॥२७९॥
।।२७७।। धवले शोणिते च गुणे पुंसि तद्वति वायलिंगः । शेषेषु पुंक्लीबः। दंतिनो दंतौ दंतिदंतौ। तत्र यथा-नय राजन्ति राजानो रजतैरिव कुंजरा । धवले शोणिते च यथा-प्रतिफलति करौघे संमुखावस्थितायां । रजतकटकभित्तो सान्द्रचन्द्रासु गौर्याम् । हदे शैले च यथा-क्रीडन्ति कांताः रजतैश्च कान्तः। रसितं स्वर्णादिलिप्ते रूतस्तनितयोरपि । रसण आस्वादनस्नेहनयोः । रस्यते रसनं वा रसितम् । रसः संजातोऽस्य वा । स्वर्णादिलिप्ते वाच्यलिंगः । कनकरसितकुंभैः शोभते भूपवेश्म । रुतं वासितं तत्र यथा-सरसं सारसरसितं । स्तनिते मेघजिते यथा-मुहरन्न तस्य रसितैः पयोमुचः ॥२७८।। रेवती बलभार्यायां नक्षत्रभिदि मातृषु। रेवते रेवती। दृ पृ भृ इति बहुवचनादतः । नक्षत्रभिदि रेवतरो हिणेति ङीः। शेषयोस्तु रेरस्यास्तीति मतौ नाम्नीति वत्वे उदितत्वाङ्ङीः। बलभार्यायां यथा-रेवती दशनोच्छिष्टपरिपूतपुटे दृशौ । नक्षत्रभिदि यथा-सोमे न सौम्यं भृगुरेवती च । मातृषु यथा-स पुनर्जातमात्रोऽम्बारेवतीभिरगृह्यते। रेवतः स्यादुज्जयन्ते सुवर्णालौ पिनाकिनि । रायावतो रैवतः । उज्जयन्ते यथा-असौ गिरि रैवतकं ददर्श । सुवर्णालु: सुवर्णकरकपात्रिका तत्र यथा- रैवते न पयः पपौ। पिनाकिनि
१ मु० रमतिर्नायके स्वर्गे रमितं स्तनिते रुते । २ प्र० हरेऽसुरे ।

Page #142

Non-connn
4000nnnnnnnnnnn
द्वितीयः काण्ड:
(१२५) रोहितो लोहिते मोने मृगे रोहितद्रुमे । रोहित त्वृजुशकास्त्रे धीरे ललितमोप्सिते ॥२८०॥ लडिते हारभेदे च लोहिते मंगले नदे । वर्णभेदे लोहितं तु कुंकुमे रक्तचन्दने ॥२८१।। गोशीर्षे रुधिरे युद्ध वद्धितं छिन्नपूर्णयोः ।
प्रसते वनितं तु स्यात्प्रार्थिते सेवितेऽपि च ॥२८२।। यथा- तं दैवतं रैवतनामधेयम् ॥२७९॥ रोहितो लोहिते मीचे मृगे रोहीतकद्रुमे । रोहति रोहितः। दृश्यारुहीतीतः । लोहिते गुणे पुंसि । तद्वति वायलिंगः । तत्र यथा-मसृणघुसृणराजी रोहितो रोहिणीशः । मीने मृगे च यथा-ऋगिति निरपराधान् रोहितान् घातयंति । रोहितं त्वृजुशक्रास्त्रे धीरे । ऋजुशक्रास्त्रे यथा - जातम् रोहितमेव केवलपमज्याबद्धमैन्द्रं धनुः। धीरे कुंकुमे यथा--आलोडित रोहितपंकपूरैः। ललितमीप्सिते। लडिते हारभेदे च । ललण ईप्सायां। लड् विलासे वा । लल्यते स्म लडति स्म वा ललितं । ईप्सितलडितयोयिलिंगः । तयोर्यथा-गाढोत्कंठाललितल लितै रंगकैस्ताम्यतीति ॥२८७।। हारभेदो हारविशेषः । लोहिते मंगले नदे। वर्णभेदे। रोहितशब्दस्य रस्य लत्वे लोहितः। मंगलो भौमः। तत्र यथाअश्विनी लोहिते श्रेष्ठः । नदे यथा-रोहितानां भवेन्नांबुसौहित्यं लोहितेपि किं । वर्णभेदे गुणे पुंसि तद्वति वायलिंगः । तत्र यथा-लोहितायति कदाचिदातपे । लोहितं तु कुंकुम रक्तचन्दने गोशीर्षे रुधिरे युद्धे । रुधिरे पुंक्लीबः । कुंकुमे यथा-गोरोचना लोहितं च शिलावदलमेव च ॥२८१॥ गोशीर्ष रक्तचन्दनं च चंदनविशेषो। रुधिरे यथा-ताः पूतनालोहितपानमत्ताः। युद्धं संग्रामः । वद्धितं च्छिन्नपूर्णयोः । प्रसृते। वर्द्धण् छेदनपूर्णयोः ।

Page #143

(१२६)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
-NNAVANAVANA
वनितोत्पादितात्यर्थरागनार्यपि नार्यपि । वसतिः स्यादवस्थाने निशायां सदनेऽपि च ॥२८३॥ व्रततिस्तु प्रतानिन्यां विस्तारेऽप्यथ वापितम् ।
बोजाकृते मुंडिते च व्याघातो योगविघ्नयोः ।।२८४॥ वृधूड् वृद्धौ वा ण्यन्तः वद्यते स्म वद्धितं । वायलिंगः। छिन्ने यथा-कुठारैर्वद्धितस्तरुः। पूर्णे यथा-द्रविणवद्धितकोशनिरीक्षणात् । प्रसृते यथा-वद्धिता कीतिजाह्नवी। वनितं तु स्यात् प्रार्थिते सेवितेऽपि च । वन भक्तो। वन्यते स्म वनितं । वायलिंगः। द्वयोर्यथा-वनितं केन नो वनं ॥२८२॥ वनितोत्पादितात्यर्थरागनार्यपि नार्यपि। उत्पादितात्यर्थरागा नारी सामान्यनारी च । द्वयोर्यथा-वनेचराणां वनितासखानां । वसतिः स्यादवस्थाने निशायां सदनेऽपि च । वसन्त्यस्यामिति वसतिः । खल्यमीति (उ० ६५३) अतिः । स्त्रियां । अवस्थाने यथा-गन्तव्या ते वसतिरलकानामयक्षेश्वराणाम् । निशायां यथा-कतिचिदुषित्वा घसतीः। सदने यथा- देव्याविभ्रमसद्म पद्मवसतेः ॥२८३।। व्रततिस्तु प्रतानिन्यां विस्तारेऽपि । वियतेऽनया व्रततिः । गोव्रतचेति (उ० ६५५) अतिः । प्रततेर्जपादित्वात्पस्य वत्वं । वा। खियां। प्रतानिनी वल्ली तस्यां यथा-धराधरेन्द्रं व्रततीततीरिव । विस्तारे यथा-वात्या संवेगविष्वग्व्रततिबलयितस्फीतधूमाधिवास । अथ वापितं । बीजाकृते मुंडिते च । वाप्यते स्म वाच्यलिंगः । बीजाकृतं उप्तबीजं । द्वयोर्यथा-सुक्षेत्रमिव नो कस्य प्रीतये वापितं शिरः । व्याघातो योगविघ्नयोः। घाते । व्याहन्यतेऽनेन व्याहननं वा व्याघातः । योगे यथा-नवव्याघात१ मु० विस्तारे वहतुः पथि । वृषभे वहतिर्धेन्वा सचिवेप्यथ वापितम् ।।

Page #144

तृतीयः काण्ड:
घातेऽथ व्यायतं दोर्घव्यापृतेऽतिशये दृढे । वासन्तः परपुष्टे स्यात्करभेऽवहिते विटे ॥ २८५॥
(१२७)
वासन्ती माधवी यूथीपाटलास्वथ वासितम् । वस्त्रच्छन्ने ज्ञानमात्रे *भावितेऽप्यथ वासिता ॥ २८६ ॥ स्त्रीकरिण्योः विवस्वांस्तु देवसूर्ये विश्रुतं । ज्ञाते हृष्टे प्रतीते च विदितं बुधिते श्रुते ॥२८७॥ वज्रयोः । विघ्ने यथा - कार्यव्याघातजातं हरतु गणपतिः । ।। २८४ ।। घाते यथा - व्याघ्रव्याघातजर्जरः । अथ व्यायतं दीर्घव्यापृतेऽतिशये दृढे । व्यायच्छते स्म व्यायतं । वाच्यलिंगः । अतिशेते अतिशयः । अतिशयवानित्यर्थः । दीर्घे दृढे च यथायुवायुगव्याहतबाहुरंसलः । शेषयोर्यथा- प्रान्तव्यायतदीर्घलोचनदलैः । वासन्तः परपुष्टे स्यात्करभेऽवहिते विटे । वसन्ते भवा वासंत: भर्त्तुसंध्यादेरण् ( ६ | ३ |८९ ) । अवहितः सावधानः । तत्र वाच्यलिगः । सर्वेषु यथा - वासन्तैर्भासितं वनम् ॥ २८५ ॥ वासन्ती माधवीयूथीपाटलासु । वसन्ते वसन्ते पुष्यति वासन्ती । ऋत्वण् ( ६।४।१२५) अणन्तत्वात् ङीः । सर्वाः कुसुमलताः । अथ वासितं । वस्त्रच्छन्ने ज्ञानमात्रे भावितेऽपि । वास्यते स्म वासितं । वस्त्रच्छन्नभावितयोर्वाच्यलिंग: । वस्त्रच्छन्ने यथाचीनांशुकैर्वासितहर्म्यगर्भे । ज्ञानमात्रे यथा - वासितं पादपेष्वपि । भाविते यथा तस्यास्तिक्तैर्वनगजमदैर्वासितं वान्तदृष्टिः । अथ वासिता || २८६|| स्त्रीकरिण्योः । द्वयोर्यथा - एताः शृंगारितांग्यः करकमलजुषो वासिताः संचरन्ति । विविस्वांस्तु देवे सूर्ये ।
-
मु० भाविते विहगारवे । वासिता करिणीनायेर्विहितं तु कृते श्रुते ॥ विदितं स्वीकृते ज्ञाते विवस्वान् देवसूर्ययोः ।

Page #145

(१२८)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
-
-
विगतो निष्प्रभे वीते विविक्तो वसुनंदके । विविक्तं स्यादसंपृक्ते रहःपूतपिवेकिषु ॥२८८।। विधुतं कंपिते त्यक्ते विकृतो रोग्यसंस्कृतः ।
बीभत्सश्च विनीतस्तु निभृते निर्जितेन्द्रिये ।।२८९।। विवस्तेजोऽस्त्यस्य विवस्वान् । देवे यथा - विवस्वंतः स्वांते भयमुपययुम्तस्य वचसा । सूर्ये यथा-अधोविवस्वान् परिवर्तमानः। अथ विश्रुतं । ज्ञाते हृष्टे प्रतीते च । विश्रूयते स्म विश्रुतं । वायलिंगः । ज्ञातमेकेनापि । प्रतीतं सर्वप्रसिद्धं । तयोर्यथारामोऽसौ भुवनेषु विश्रुतगुणः । विदितं वुधिते श्रुते । विद्यते विदितं । वाच्यलिंगः। द्वयोर्यथा-ननु जनविदितैर्भवद्वयलीकैश्चिरपरिपूरितमेवकर्णयुग्मम् ॥२८७॥ विगतो निष्प्रभे वीते । विगच्छति स्म विगतः । वायलिंगः विशेषेण इतं गतं वोतं द्वयोर्यथा-विगततिमिरपंकं दश्यति व्योमयावत् । विविक्तो वसुनंदके। विविच्यते स्म विविक्तः । वसुनंदक: स्फुरकः । विविक्तं स्यादसंपृक्ते रहःपूतविवेकिषु । वालिंगः । असंपृक्ते पूते च यथा-प्रसन्नदिक्पांसु विविक्तवातम् । रहसि एकान्ते यथा-विविक्तं स्थानमाश्रयेत् । विवेकिनि यथा-विविक्तो धर्मतत्परः ॥२८८।। विधुतं कंपिते त्यक्ते । धुगृ कंपने। मतान्तरेण ह्रस्वांतः। विधूयते स्म विधुतः। वायलिंगः । कंपिते यथाकोपेन विधुताधर: । त्यक्ते यथा-रहसि विधुतवस्त्रा कान्तमालिंगति स्त्री। विकृता रोग्यसंस्कृतः। बीभत्सश्च । विकुरुते स्म विकृतः । वायलिंगः। रोगिणि यथा-हा हा क्षणादिदमभूद्विकृतं शरीरं । असंस्कृते यथा-विकृतवचनो मूर्खः कस्य प्रयाति न हास्यतां । बीभत्से यथा-कीचकारेण भीमोऽयं समन्ताद्विकृतः

Page #146

तृतीयः काण्ड:
वर्गणजे साधुवाह्यश्वे विनयग्राहिते हृते । विनतः प्रणते भुग्ने विनता पिटकाभिदि ।। २९० ।। सुपर्णायां विहस्तस्तु विह्वले पंडकेsपि च । विश्वस्तः कृतविश्वासे विश्वस्ता विधवखियाम् ।।२९१॥
(१२९)
कृतः । विनीतस्तु निभृते निर्जितेन्द्रिये वाणिजे (ज्ये) साधुवाह्यश्वे विनयग्राहिते हृते । विनीयते स्म विनीतः । षट्स्वर्थेषु वणिजे साधुवाह्यश्वे च पुंसि । शेषेषु वाच्यलिंग: । निभृते यथा - उपस्थितं प्रांजलिना विनीतेन गरुत्मता । निर्जितेन्द्रिये वाणिजे च यथाविनीतजनविभ्राजिगर्भा सा नगरी बभौ ।। २८९ ।। साधुवाह्यश्वे यथा - वनायुजैविनीतैस्तैः । विनयग्राहिते यथा - नीतौ विनी - तैरवरोधरक्षैः । हृते अपनीते यथा - विनीतमोहोमृदुभिर्वनानिलैः । विनतः प्रणते भुग्ने । विनमति स्म विनतः । वाच्यलिंग: । प्रणते यथा-विनतवनिता चूडारत्नप्रभारुणितांघ्रिभिः । भुग्ने यथा - भ्रूभारविनतगात्रः । विनता पिटकाभिदि । सुपर्णायां । पिटका भाजनविशेषः ।। २९० || सुपर्णा गरुडमाता । तत्र यथा - वैनतेय इव विनतानंदनः । विहस्तस्तु विह्वले पंडकेsपि च । विगतौ हस्तावस्य विहस्तः । विहसति वा दम्यमिति तः । विह्वले वाच्यलिंगः | तत्र यथा - रामापरित्राण विहस्तयोधम् । पंडकः षंढ: । विश्वस्तः कृतविश्वासे । विश्वसिति स्म विश्वस्तः । वाच्यलिंगः। विश्वस्ता विधवस्त्रियां । कृतविश्वासे विधवस्त्रियां च यथा - सुचिरं स हसर्वसात्वतैर्भवविश्वस्तविलासिनीजनः । विजातो विकृते जाते । विजायते स्म विजातः । वाच्यलिंगः । द्वयोर्यथा - विजातजाती कुसुमावतंस | विजाता तु प्रसूतिका । यथा - विजाताजात्यपुत्रकं । विवर्त्तो नर्तने संघेऽपावृत्तो । विवर्त्तनं विवर्तः । नर्तनं नृत्तं । संघः समुदायः ।

Page #147

(१३०)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
विजातो विकृते जाते विजाता तु प्रसूतिका । विवर्ती नर्तने संघेऽपावृतौ विकृती रुजि ॥२९२॥ डिबे विकारमद्यादौ विपतिर्यातनापदोः । विच्छित्तिः स्यादंगरागे हावविच्छेदयोरपि ॥२९३।। विधाता द्रुहिणे कामे विनेता देशके नृपे ।
वृतांतस्तु प्रकरणे कास्ने वार्ताऽ.कारयोः ॥२९४॥ अपावृत्तिरपावर्त्तनं । तत्र यथा-अहो दशास्यस्य दशाविवर्त्तः । विकृती रुजि । डिबे विकारमद्यादौ । विक्रियतेऽनया विकरणं वा विकृतिः । स्त्रियां। चतुर्वर्थेषु ॥२९२।' डिबो विप्लवः । विकारे यथा - मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृतिर्जीवितमुच्यते बुधैः । मद्यादयो मद्यमांसनवनीतमधुदुग्धदधिघृततैलपक्वान्नगुडरूपा दश । तत्र यथा-कषायप्रध्वंसाद्विकृतिपरिहारव्रतमिदम् । विपत्तिर्यातनापदोः । विपद्यतेऽनया विपदनं वा विपत्तिः । यातना नारकीव्यथा। आपदि यथा- संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता। विच्छित्तिः स्यादंगरागे हावविच्छेदयोरपि । विच्छिद्यतेऽनया विच्छेदनं वा विच्छित्तिः । अंगरागे हावे च यथा - नवनवविच्छित्तिभूषितैरंगैः। विच्छेदे यथा-न भाति दानविच्छित्तिः प्रभूणां दन्तिनामिव ।।२९३॥ विधाता द्रुहिणे कामे । विधत्ते विधाता। द्वयोर्यथा-अकिंचित्कुर्वाणाः पशव इव तस्यां वयमहो विधातुमित्वाद्विपदि परिवर्तामह इमे । विनेता देशके नृपे। विनयति विनेता। देशक: शिक्षयिता । तत्र वायलिंगः। द्वयोर्यथा-त्रिभुवनविनेता रघुपतिः । वृतान्तस्तु प्रकरणे कात्स्र्ने वार्ताप्रकारयोः । वृत्तोङतोऽस्य वृतस्यांत इति वृतांतः। प्रकरणे प्रस्तावे यथा - वृत्तांतागतमेतत्ते कथ

Page #148

तृतीयः काण्डः
(१३१)
वृहती क्षुद्रवार्ताक्यां छन्दोवसानभेदयोः । महत्यां वाचि वार्द्धान्यां वेल्लितं कुटिले धृते ॥२९॥ प्लुते वेष्टितं लासके रुद्धे स्त्रीकरणान्तरे । शकुंतो विहगे भासे श्रीपतिविष्णुभूपयोः ॥२९६।। शुद्धान्तः स्याद्रहःकक्षान्तरे राज्ञोऽवरोधने ।
संख्यावान्मितसुधियोः सरस्वानुदधौ नदे ॥२९७।। यिष्याम्यनन्तरम् । कात्न्यं सामस्त्यं । वार्तायां प्रकारे च यथा-किं वृतान्तैः परगृहगतैः ॥२९४॥ वृहती क्षुद्रवार्ताक्यां छन्दोवसानभेदयोः। महत्यां वाचि वार्द्धान्यां । वहति वृहती। द्रुहि वृहिमहिपृषिभ्यः कतृः (उ० ८८४ ।) अधातूदृदित इति ङीः । क्षुद्रवा की ओषधिः। दोनवाक्षराजातिः । यदाहवृहतीपंक्तिरेव च । वसनभेदो वैकक्ष्यं वासः। तत्र महत्यां च यथा-वृहतोवृहती श्रेष्टा । वाक् वाणो वा नी गलंतिका कंटकारिकायामपि । वेल्लितं कुटिले धते । प्लुते। वेल्लति स्म वेल्लितं । वायलिंगः। त्रिष्वपि यथा-कल्लोलवेल्लितदृषत्यरुषप्रहारैः ॥२९५।। वेष्टितं ल ला)सके रुद्ध स्त्रीकरणान्तरे । वेष्ट्यते स्म वेष्टितं । रुद्धे वायलिंगः । लसक ओषधभेदः। रुद्ध यथा - वेष्टितो विषवल्लीभिः कल्पगरिव राजते । स्त्रीणां करणान्तरं वात्स्यायनप्रसिद्धं । शकुंतो विहगे भासे । शक्नोति शकुंतः । शके रुतः । विहगः सामान्यपक्षी। भासः पक्षिविशेषः । द्वयोर्यथा-क्रीडाशकुंतमिव पंजरभाजमाजौ। श्रीपतिविष्णुभूपयोः। श्रियः पतिः श्रीपतिः। विष्णौ यथाउपालब्धेवोच्चैगिरिपतिरिति श्रीपतिमसौ। भूपे यथा-श्रियः पदं श्रीपतिरेव नान्यः ।।२९६॥ शुद्धान्तः स्याद्रहःकक्षान्तरे राज्ञोऽवरोधने। शुद्धो रक्षितोंऽतोऽस्य शुद्धान्तः । रहः कक्षान्तर

Page #149

(१३२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः संवतः प्रलयेऽक्षद्रौ संहतं मिलिते दृढे । स्खलितं छलिते भ्रषे संस्कृतं लक्षणान्विते ॥२९८।। भूषिते कृत्रिमे शस्ते संघातो घातसंघयोः ।
संहिता वर्णसंयोगे शास्त्रवेदैकदेशयोः ॥२९९।। मेकान्तस्थानविशेषः । तत्र यथा - शुद्धान्ते मंत्रणं राज्ञां । अवरोधनं अन्तःपुरम् । तत्र पुंक्लीबः । तत्र यथा-शुद्धान्तरक्ष्या जगदे कुमारी। संख्यावान्मितसुधियोः। संख्या एकत्वादिविचारणा वाऽस्त्यस्य संख्यावान् । द्वयोर्यथा-संख्यावन्तो भवन्ति सत्पुरुषाः। सरस्वानुदधौ नदे। सरः प्रसरणमस्त्यस्य सरस्वान् । द्वयोर्यथा-सरस्वतिपदं चित्तं सरस्वति निधेहि मे ॥२९७।। संवत: प्रलयेऽक्षद्रौ। संवृत्यतेऽनेन संवृतः । प्रलये यथासंवत॑शंभुकैवत: कुरुते विश्वयादसां । अक्षद्रुर्बिभीतकः । तत्र यथा-संवर्ते वर्त्तत्ते कलिः। संहतं मिलिते दृढे । संहन्यते स्म संहतं । वायलिंगः। मिलिते यथा-न संहतास्तस्य न भेदवृत्तयः। प्रयाणि वाग्छन्त्यसुभिः समीहितुं। दृढे यथा-संहिताखिलसंधयः। स्खलितं छलिते भ्रषे। स्खल्यते स्म स्खलनं वा स्खलितं । छलिते वाच्यलिंगः। तत्र यथा-कलिनास्खलितः खलु भ्रषो यथोचितात् । रूपाभ्रंशः । तत्र यथा-स्खलिते स्खलिते वध्य इति चेत्क्रियते मतिः । संस्कृतं लक्षणान्विते । भूषिते कृत्रिमे शस्ते । संस्क्रियते स्म संस्कृतं । वायलिंगः । लक्षणेन प्रकृतिप्रत्ययविभागेन अन्वितं लक्षणान्वितम् । तत्र क्लीबे इत्येके । कृत्रिममुत्पाद्यं । तयोर्यथा - स्वादयन्रसमनेकसंस्कृतप्राकृतैरकृतपात्रसंकरः। भावशुद्धिविहितर्मुदं जनो नाटकरिव बभार भोजनैः ॥२९८॥ भूषिते यथा-मस्कुरीवल्कसंस्कृतः । शस्ते यथा- शुष्मणि प्रणयिनाभिसंस्कृतैर्हवींषि जुहवांबभूविरे ।

Page #150

तृतीयः काण्ड:
स्थपतिः सौविदेऽधीशे बृहस्पतीष्टयज्वनि । कारुके च संततिस्तु तनये दुहितर्यपि ॥ ३०० ॥ परंपराभवे पंक्तौ गोत्रविस्तारयोरपि । संनतिः प्रणतिध्वन्योः संगतिर्ज्ञानसंगयोः ||३०१ ॥
(१३३)
संघातो घातसंघयोः । संहननं संघातः । घाते यथा-खड्गसंघात पातितः । संघे यथा - योधसंघातभीतः । संहिता वर्णसंयोगे शास्त्र वेदैकदेशयोः | संधीयते स्म संहिता । ते धाग इत्यनेन हिरादेशः । वर्णानामकारादीनां संयोग: संधिः । तत्र यथासंहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः । शास्त्रैकदेशे यथाईशानसंहिता । वेदैकदेशे यथा - शाकल्यसंहितामनुप्रावर्षत् पर्जन्यः ।। २९९ ।। स्थपतिः सौविदेऽधीशे बृहस्पतीष्टयज्वनि । कारुके च । स्थापयति स्थपतिः । खल्यमीति ( उ० ६५३) उपलक्षणादति: । पृषोदरादित्वाद्ध्रस्वः । अधीशः स्वामी । तत्र वाच्यलिंग: । सोविदः कंचुकी । तत्र यथा - स्थपतिनिपतकक्ष्ये को विशेद्राजहर्म्ये । बृहस्पतीष्टिरिष्टिविशेषो बाजपेययागानंतरं क्रियते तस्यायो यज्वा तत्र । कारुकस्तक्षा । तत्र अधोशे च यथाजगत्त्रयैकस्थपतिस्त्वमुच्चकः । संततिस्तु तनये दुहितर्यपि । परंपराभवे पंक्ती गोत्रविस्तारयोरपि । संतन्यते संततिः । स्त्रियां क्ति: । तनये यथा - संततिः शुद्धवंश्या हि परत्रेह च शर्मणे । दुहतरि यथा - पायाद्वो दधदर्द्धाङ्गे तुहिनाचलसंततिम् ॥ ३०० ॥ परंपराभवे यथा - चितासंततितंतुजालनि बिडस्यूते वलग्नाप्रिया । पंक्तौ यथा - पश्यैतां तरुसंतति कुसुमितां संतापतापच्छिदम् । गोत्रे यथा - रघुरिक्ष्वाकुसंततिः । विस्तारे यथा - अंतको ध्वांतसंततेः । संनतिः प्रणतिध्वन्योः । संनमनं संनतिः । प्रणतौ यथा
1

Page #151

(१३४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक:
सम्मतिर्वांच्छानुमत्योः समितियुधि संगमे । साम्ये सभायामीर्यादौ संवित्तिय विवादयोः ॥३०२।। स्थापितं निश्चिते न्यस्ते स्तिमितौ क्लिन्ननिश्चलो ।
सिकताः स्युर्वालुकायां सिकता सैकते रुजि ॥३०३॥ हरिराक्रमणेन सनति किल बिभृत। भियेत्यसंभवः। ध्वनिः शब्दः । संगतिर्ज्ञानसंगयोः। संगच्छतेऽनया संगमनं व। संगतिः। स्त्रियां । ज्ञाने यथा - षडंगसंगतिः कस्य । संगे यथा-संगतिः सुजने जने ॥३०१।। संमतिर्वांच्छानुमत्योः। संमननं संमतिः। स्त्रियां। द्वयोर्यथा-संमतिर्न विमतिर्न योगिनः । समितियुधि संगमे । साम्ये सभायामीर्यादौ । संयति अस्यां समदनं वा समितिः । स्त्रियां। युधि संगमे सभायां च यथा - समितौ रभसादुपागतं । सगदः संप्रतिपत्तुमर्हसि । इर्या आदिर्यस्यासौ ईर्यादिः। यदाह-ईर्याभाषणादाननिक्षेपोत्सर्गमंज्ञकाः। पंचाहुः समितीः। तत्र साम्ये च यथा-शमिनां समितिः श्रेष्ठा । संवित्तिय॑विवादयोः । सम्यक् वदनं संवित्तिः। धीबुद्धिस्तत्र यथा-विकल्पैर्मोहितं विश्वं निजसंवित्तिकल्पितः । अविवादे यथा-संवित्तिरुभयोरपि ॥३०२।। स्थापितं निश्चिते न्यस्ते । स्थाप्यते स्म स्थापितं। वायलिंगः । निश्चिते यथा-प्रमेयः स्थापितो येन । न्यस्ते यथा-वक्षः स्थापितकौस्तुभः । स्तिमितौ क्लिन्ननिश्चलौ। स्तिम्यते स्म स्तिम्यति वा स्तिमितः । वायलिंगः । क्लिन्ने यथा-अंभोदांतः स्तिमितवसना । निश्चले यथा-ध्यानस्तिमितलोचनः। सिकताः स्युर्वालुकायां । सिकि: सौत्रः सिक्यंते स्म सिकताः। पृषिरंजोति (उ० २०८) किदतः। प्रायेण स्त्री भूम्नि यथा-रसिकतासिकतास्त्रिव दुधियाम् । सिकता

Page #152

तृतीयः काण्डः
(१३५)
सुकृतं तु शुभे पुण्ये सुविधानेऽथ सुव्रता । सुखदोह्यसौरभेय्यां सुव्रतोऽर्हति सुव्रते ॥३०४।। सुनीतिधं वमाता स्यात्सुनयोरप्यथ *सूनृतं । .
मंगले प्रियसत्योक्ती हसन्ती शाकिनीभिदि ॥३०॥ सैकते रुजि। सैकतं तटं तत्र उपचारात् सिकताशब्दः । रुक् रोगविशेषः । शर्करायामपि ॥३०३।। सुकृतं तु शुभे पुण्ये सुविधाने । सुष्ठु क्रियते स्म सुकृतं । शोभनं कृतं वा । शुभं क्षेमं । पुण्यं श्रेयः । शोभनं विधानं यस्य सुविधानं । सुविहितमित्यर्थः । तत्र वायलिंगः। शुभे यथा-देवस्तनोतु नम्राणां सुकृतं पुण्यशालिनाम् । पुण्ये सुविधाने च यथा-सुकृतं दुष्कृतं चैव पुरुषस्य समं व्रजेत् । अथ सुव्रता सुखदोह्यसौरभेय्यां । शोभनं व्रतमस्या: सुव्रता । सुखेन दोह्यते सुदोह्या सा चासौ सौरभेयी गौश्च सुखदोह्यसौरभेयी । तस्यां यथा-सुव्रता केन नो वृता। सुव्रतोऽर्हति सव्रते । अर्हन् विंशस्तीर्थकरः । तत्र यथावंदे सुव्रतनेमिनौ। सद्वते वायलिंगः । तत्र यथा-वरं वरय सुव्रत ॥३०४।। सुनोतिधूवमाता स्यात्सुनयोरपि । सुष्ठु नीयते सुनयनं वा सुनीतिः। शोभनां नीतिरस्येति वा सुनीतिः । ध्रुवस्य औत्तानपादेर्माता ध्रुवमाता। शोभनो नयः सुनयः । अनयोरर्थयोः स्त्रियां। शोभनो नयोऽस्येति वा सुनयः। अस्मिन् पक्षे सुनीति शब्दो वायलिंगः । ध्रुवमातरि यथा - सुनीतिः सुषुवे ध्रुवं । सुनये यथा-सुनीतिः श्लाघ्यते न कैः। अथ सूनुतं । मंगले प्रियसत्योक्तौ। सुष्ठु ऊन्यते सून् । सून् च तत् ऋतं *मू० स्यात्सुनया सुरतं पुनः। मोहने सुरता देवभावे च सुहितं पुनः।
तप्ता भुक्ते सुष्ठुहिते सुनृतं । प्रियसत्यवाक् ।

Page #153

(१३६)
अनेकार्थसंग्रहः स्टोकः
मल्लिकांगारधान्योश्च हारितो विहगान्तरे । मुनो छद्मन्यथाश्वत्थः पिप्पले गर्दभांडे ॥३०६॥ अश्वत्थेषपौर्णमास्यामतिथिः कुशनंदने ।
• क्रुध्यागंतावथोपस्थः पायुमेढांकयोनिषु ॥३०७।। च सूनृतं। मंगलं कल्याणं तत्र धर्ममात्रे क्लीबे तद्वति प्रियसन्योक्तौ च वायलिंगः। द्वयोर्यथा-सूनुः सूनृतवाक् स्रष्टुविससों जितश्रियम् । हसन्ती शाकिनीभिदि मल्लिकांगारधान्योश्च । हसति हसती ॥३०५।। मल्लिका दीपवाधारः। अंगारधानी अंगारशकटी। तत्र यथा-शीतं निर्गमयंत्येते हसन्ती प्रांतवर्तिनः। हारीतो विहगान्तरे । मुनो छद्मनि । हरति हारीतः। हग् ईतण । विहगान्तरे यथा-मरिचोद्भ्रान्तहारीतामलयाद्ररूपत्यका। मुनौ मुनिविशेषे यथा-हारीतगद्यैगिरिशं स्तुवंति। छद्म कैतवं तत्र यथा-हारीतेन हरन्ति हन्त जनताचित्तानि वित्तेषिणः । अथ थान्ताः। अथाश्वत्थः पिप्पले गर्दभांण्डे । अश्व इव तिष्ठति अश्वत्थः । पृषोदरादित्वाद् द्वावपि वृक्षौ। तयोर्यथावनं तदश्वत्थकपित्थसंकुलम् ॥३०६॥ अश्वत्थेषपौर्णमास्यां । अश्वत्थेन चन्द्रयुक्तेन युक्ता पोर्णमासी अश्वत्था। श्रवणाश्वत्थान्नाम्न्य इति अप्रत्ययः। ईषस्य आश्विनस्य पौर्णमासी । तत्र यथा-अश्वत्थायां वितन्वंति पुरन्दरमहोत्सवम् । अतिथिः कुशनंदने । क्रुध्यागतौ । अतति अतिथिः। अतेरिथिः। अथोपस्थः पायुमेढ़ांकयोनिषु । उपतिष्ठते उपस्थः । पायुर्मुदः। मेढ़ पुश्चिह्न। अंक उत्संगः । योनिः स्त्रीचिह्न। सर्वेषु यथा*मु० कृध्यागन्तावव्यथस्तु व्यथाहोने च पन्नगे। अव्यथा तु हरोतक्या
मुपस्थो योनिलिङ्गयो ॥ उत्सङ्गगुदयोश्चापि समोपस्थितवत्यपि ।

Page #154

द्वितीयः काण्डः
(१३७)
उन्माथो मारणे कूटयंत्रसंघातयोरपि ।। ०क्षवयुः काशे छिक्कायां कायस्थोऽक्षरजीवकः ॥३०८।। परमात्मा च कायस्था हरीतक्यामलक्यपि । *दमथो दमने दंडे निग्रंथो निस्वमूर्खयोः ॥३०९॥ श्रमणे च निशीथस्तु रात्रिमात्रार्द्धरात्रयोः ।
प्रमथः शंकरगणे प्रमथा तु हरीतकी ॥३१०॥ उपस्थसंस्थापितपाणिपल्लवः ॥३०७॥ उन्माथो मारणे कूटयंत्रघातकयोरपि । उन्मथनं ऊर्ध्वपातान्मथ्यतेऽनेन वा उन्माथः। उन्मथति वा बाहुलकादुपसर्गादपि ज्वलादित्वाण्णः । मारणे यथा-प्रत्यर्थिपार्थिवोन्माथः। कूटयंत्रे यथा-उन्मादबद्धगात्रस्य मृगस्येव विचेष्टितम् । घातको हंता । तत्र वायलिंगः। मंखस्तु कूटयंत्रकमुन्माथं न स्त्रीनावधघातयोः इत्याह। क्षवथुः काशे छिकायां । क्षवणं क्षवयुः। द्वितोऽयुरिति अयुः। पुंसि । द्वयोपथा-अभीक्ष्णक्षवयूद्गारसंतापाचांतविग्रहः। कायस्थोऽक्षरजीवकः। परमात्मा च। काये तिष्ठति कायस्थः। अक्षरजोवके यथाकायस्थेनोदरस्थेन मातुर्मासं न भक्षितम् ।।३०८।। परमात्मनि यथा-कायस्थोऽपि न कायस्थः। कायस्थोऽपि न दृश्यते । कायस्था हरीतक्यामलक्यपि । हरीतक्यामलक्यो वृक्षो । दमथो दमने दंडे । दमनं दाम्यंत्यनेन वा दमथः । भृशीशपीति बहुवचनादथः । दंडश्चतुर्थ उपायः। निग्रंथो निस्वमूर्खयोः । श्रमणे च । निर्गतो ग्रंथो द्रव्यं शास्त्रं वाऽस्य निग्रंथः। निस्वमूर्खयोर्वायलिंगः । त्रिष्वपि यथा - निग्रंथो हस्यते विटः ॥३०९।। निशीथस्तु . रात्रिमात्रार्द्धरात्रयोः । नितरां शेरते प्राणिनोऽत्रेति निशीथः ।
• मु० उद्रथस्ताम्रचूडे स्यान्महेन्द्रमहाकामुके। क्षवथु० । * मु० गोग्रन्थिस्तु करीवे स्याद्गोष्ठे गोजिबिकोषधौः ।

Page #155

(१३८) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः mmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
मन्मथः कामचिंतायां पुष्पचापकपित्थयोः । रुदथः कुकुटशुनोः वंचथः पिककालयोः ॥३११॥ वरूथं तु तनुत्राणे रथगोपनवेश्मनोः । वयस्थो मध्यमवयाः वयःस्था शाल्मलिद्रुमे ॥३१२॥
न्युद्भ्यां शीङ इति कित्थः । रात्रिमात्रे यथा- निशीथदीपाः सहसाहतत्विषो बभूवुरालेख्यसमर्पिता इव । अर्द्धरात्रे यथाक्व प्रस्थितासि करभोरुघने निशीथे । प्रमथः शंकरगणे । प्रमथति प्रमथः। यथा-प्रथमः प्रमथेषु यः। प्रमथा तु हरीतकी । हरीतकी पथ्या ॥३१०॥ मन्मथः कामचिंतायां पुष्पचापकपित्थयोः । मनो मथ्नाति मन्मथः । पृषोदरादित्वात्साधुः । मथति चित्तं रागिणामिति वा। ऋमिमथिभ्यां चेति साधुः। कामचिंतायां यथा-तमथ मन्मथमन्मतभाषिणः। पुष्पचापे यथा-मधुर्नृणां मन्मथसाहचर्यादसावनुक्तोऽपि सहाय एव। कपित्थो वृक्षः । रुदथः कुक्कुटशुनोः । रोदिति रुदथः। विदि भिदीति किदथः। वंचथः पिककालयोः। वंचति वंचथः। भृशीशपीत्यथः । (उ० २३२) ।।३११॥ वरूथं तु तनुत्राणे रथगोपनवेश्मनोः । वृणाति वरूथं । भृवृभ्यामूथः। रथगोपने पुंक्लीबः । तनुत्राणे कवचे यथा-वरूथमिव पाथोदैदिननाथस्य निर्ममे। रथगोपने यथा-अवनिमेकरथेन वरूथिना जितवतः किल तस्य धनु तः। वेश्म गृहं । वयःस्थो मध्यमवयाः। वयसि यौवने तिष्ठति वयःस्थः । वायलिंगः । तत्र यथा-एते वयःस्थाः स्थपुटेऽपि मार्गेवयःस्था शाल्मलिद्रुमे। ब्राह्मीगुडूचीकाकोलीसूक्ष्मैलामलकोषु च। वयांसि तिष्ठत्यत्रेति वयसे तिष्ठति इति वा वयःस्था

Page #156

तृतीयः काण्ड:
(१३९)
ब्राह्मीगुडूचीकाकोलीसूक्ष्मैलामलकोषु च । वमथुर्वमने काशे गजस्य करसीकरे ॥३१३।। विदथो योगिनि प्राज्ञे शमथः सचिवे शमे । शपथः कार आक्रोशे शपने च सुतादिभिः ॥३१४।। शयथः स्यादजगरे निद्रालौ मरणेऽपि च । षग्रंथः करंजभेदे षड्ग्रंथा तु वचा शढो ॥३१५।। समर्थः शक्तिसंपन्ने संबद्धार्थिहितेऽपि च ।
सिद्धार्थः सर्षपे शाक्यसिंहेऽन्त्यजिनवप्तरि ।।३१६।। षडपि वनस्पतिभेदाः ॥३१२॥ वमथुर्वमने काशे गजस्य करसीकरे । वमनं वम्यतेऽसाविति वा वमथुः। द्वितोऽथुरित्यथुः। पुंसि । वमनं वांतिः । काशः क्षवथुः। गजस्य करसीकरे यथा-उद्भ्रांतो दंडशंडो टुमरवमथु (दंडो दुमरव: मधु) भियोमताराकरालम् ॥३१३।। विदथो योगिनि प्राज्ञे। वेत्ति विदथः । विदिभिदीति किदथः । वायलिंगः। शमथः सचिवे शमे । शाम्यति शमनं वा शमथः । भृशिशपीति (उ० २३२) अथः । शपथः कार आक्रोशे शपने च सुतादिभिः । शपनं शपथः । भृशिशपीत्यथः । कारः क्रिया। आक्रोशो गालिदानं । सुतादिभिः शानं सुतादिशरीरस्पर्शः । त्रिष्वपि यथा-न वृथा शपथं कुर्यादल्पेऽप्यर्थे नरो बुधः ॥३१४॥ शयथ: स्यादजगरे निद्राली मरणेऽपि च । शेते शयनं वा शयथः भृशिशपीत्यथः। निद्राली वायलिंगः। षड्ग्रंथः करंजभेदे। षड्ग्रंथयोऽस्य षट् ग्रंथः। पृषोदरादित्वात् साधुः । करंजो वृक्षः । तस्य भेदः । षग्रंथा तु वचा शढ़ी । द्वेऽपि ओषधी ॥३१५॥ समर्थः शक्तिसंपन्ने संवद्धाथिहितेऽपि च । समर्थयते समर्थ्यते संगतोऽर्थोऽस्येति वा

Page #157

(१४०)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
अर्बुदः पर्वते मांसकोलके दशकोटिषु । अर्द्धन्दुः स्यादतिप्रौढस्त्रीगुह्यांगुलियोजने ॥३१७।। गलहस्ते नखांकेऽर्धचन्द्रेऽगदस्तु वालिजे ।
अंगदं तु केयूरे स्यादंगदा याम्यदिग्गजी ॥३१८।। समर्थः । वायलिंगः । शक्तिसंपन्ने यथा-कोऽतिभारः समर्थानां । सम्बद्धार्थे हिते च यथा-तथा समर्थां गिरमूचिवांसं प्रत्याह देवानुचरं दिलीपः। सिद्धार्थः सर्षपे शाक्यसिंहेऽन्त्यजिनवप्तरि । सिद्धोऽर्थोऽस्य सिद्धार्थः। शाक्यसिंहो बुद्धविशेषः। तत्र सर्षपे च यथा-सिद्धार्थता स्फुरति तावदियं स्फुटव सद्वृत्तता भवति सर्वपयावदेव । अन्त्यजिनो महावीरस्तस्य वप्ता जनकस्तत्र यथा- सिद्धार्थपार्थिवसुतः सुकृताय वीरः ॥३१६।। अथ दान्ताः। अर्बुदः पर्वते मांसकीलके दशकोटिषु । अर्वति अर्बुदः । इंग्यविभ्यामुदः । पर्वते पुंसि । शेषयोः पुंक्लीबः। पर्वतविशेषे यथा-अत्याश्चर्यनिधानमर्बुद इति ख्यातो गिरिः। मांसकीलोऽक्षिरोगविशेषः । तत्र यथा-चक्षुश्चर्वितमबुंदैः । दशसंख्याकोटयो दशकोटयः। यदाह-प्रयुतं कोटिमथार्बुदमिति । अर्द्धन्दुः स्यादतिप्रौढस्त्रीगुह्यांगुलियोजने। गलहस्ते नखांकेऽर्धचन्द्रे । इन्दोरर्दू अद्धेन्दुस्तत्सदृशत्वादद्धेन्दुः। समेंऽशे अद्धं न वेति समासः । अर्द्ध इन्दोरिति असमांऽशे तु जरत्यादिभिरिति समासः । अतिप्रौढस्त्रीगुह्यांगुलियोजनं वात्सायनप्रसिद्धं ॥३१७।। गलहस्ते नखांके च यथा-अर्द्धन्दुस्तेन मे दत्तस्तेनाहं सखि विह्वला। अर्द्धचंद्रे यथा-तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमद्धेन्दुमूले: । अंगदस्तु वालिजे । अंगं ददाति द्यति वा अंगदः । वालिजो वालिपुत्रस्तत्र यथा-तदात्मज इहांगदः प्रहित एष

Page #158

तृतीयः काण्ड:
(१४१)
आस्पदं कृत्यपदयोरामोदो गंधहर्षयोः । आक्रंदो दारुणे रणे सारावरूदिते नृपे ॥३१९।। क्षणदं तोये क्षणदो गणके क्षणदा निशि ।
कपईः पार्वतीभर्तुर्जटाजूटे वराटके ॥३२०॥ सौमित्रिणा । अंगदं तु केयूरे स्यात् । केयूरे बाहुभूषणे यथाऐरावतास्फ़ालनविश्लथं यः संघट्टयन्नंगदमंगदेन । अंगदा याम्यदिग्गजो। दक्षिणदिक्वारणस्य वामनस्य पत्नी ॥३१८॥ आस्पदं कृत्यपदयोः। आसमन्तत्पदं आस्पदं । वर्चस्कादित्वात् । कृत्यं कार्य। पदे स्थाने यथा- निसर्गभिन्नास्पदमेकसंस्थमस्मिन्द्वयं श्राश्च सरस्वती च । आमोदो गंधहर्षयोः । आमोदते आमोदनं वा आमोदः । द्वयोर्यथा- सांद्रामोदे हृदयकमले भंगतामेति भक्तिः । आक्रंदो दारुणे रुणे सारावरुदिते नृपे। आक्रन्दति अत्रेति आक्रन्दनं आक्रन्दयति वा आक्रदः । दारुणे रणे यथा- आक्रंदे महति जहर्ष वीरवर्गः । सारावे सशब्द रूदिते यथा-उदितरुदिताकंदं क्वापि क्वचित्कलगीतिकम् । नृपः पाणिग्राहाक्रांतस्य विजिगीषो रक्षिता । तत्र यथा-आकंदसंदीपितजैत्रयात्राः ॥३१९।। क्षण तोये । क्षणं ददाति क्षणदं । तोयं नीरं। क्षणदो गणके । गणको मौहूतिकः । क्षणदा निशि । यथा-आरुह्य नार्यः क्षणदासु यस्यां नभोगता देव्य इव व्यराजन् । कपर्दः पार्वतीभवुर्जटाजूठे वराटके। कंशिरः पिपत्ति कपर्दः । शा शपीति (उ० २३७) बहुवचनाद्दः । के जले पईते वा। पार्वतीभर्तुर्महेश्वरस्य जटाजूढे यथा-कपर्दे कूदते यस्य जाह्नवी वीचिहस्तकः । वराटके यथाप्राप्ता काणकपदिकापि न मया तृष्णेऽधुना मुंच माम् । अत्र

Page #159

(१४२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :
कर्णादुः स्यात्कर्णपाश्युत्क्षिप्तिका कुमुदः कपौ । दिग्नागनागयोदैत्य विशेषे च सितोत्पले ।। ३२१॥ कुमुदा कुंभीगंभार्योः कुसीदं वृद्धिजीवने । वृद्धया जीवे कौमुदस्तु कार्तिके कौमुदीन्दुभा ।। ३२२||
ह्रस्वः कपर्छ : कपर्द्दिका || ३२० || कर्णादुः स्यात्कर्णपाश्युत्क्षिप्तिका । कर्णमंदति कर्णादुः । भृ सृ तृ त्सरीति बहुवचनादुः । स्त्रियां । कर्णपाशी कर्णलालिका । उत्क्षिप्तिका कर्णाभरणं । द्वयोर्यथा - सुवर्णकर्णादुविलोलकर्णा । कुमुदः कपौ । दिग्नागनागयोदैत्यविशेषे च सितोत्पले । कौ पृथिव्यां कुत्सितं वा मोदते कुमुदः । मूलविभुजादित्वात्कः । काम्यते वा कुमुदबुदबुदाय इति साधुः । सितोत्पले पुंक्लीबः । अन्यत्र पुंसि । कपौ सितोत्पले च यथा - कीर्तिः प्रवरसेनस्य प्रयाता कुमुदोज्वला । दिग्नागे यथा - वामनः कुमुदोंजनः । नागः सर्पविशेषः । तत्र यथा - नागेन लौल्यात्कुमुदेन नूनमुपातमंतर्ह दवर्तिना तत् । दैत्यविशेषे यथा - जिगाय दैत्यं कुमुदं मुकुंदः || ३२१|| कुमुदा कुंभीगंभार्योः । द्वेऽपि ओषधी । कुसीदं वृद्धिजीवने । वृद्धया जीवे । कुस्च श्लेषे दंत्यांत: । कुस्यति कुसीदं । कुसेरिदेदाविति किदोद: । वृद्धया जीवे वाच्यलिंगः । वृद्धिजीवने यथा -कुसीदकृषिवाणिज्यैर्वैश्यवृत्तिरुदाहृता । वृद्धया जीवे यथा- कुसीदे नास्ति दाक्षिण्यं सलोभे नास्ति सौहृदम् । दुर्जने नास्ति विश्वासो दारिद्र्ये नास्ति भोजनम् । कौमुदस्तु कार्त्तिके । कौमुद्यः संत्यत्र कौमुदः । अभ्रादित्वादः । यथा - मोदते कौमुदे मासि गावः ।
शावकसंकुलाः ।
कौमुददुभा । कुमुदानामियं कौमुदी । इन्दोर्भा प्रभा तस्यां यथा - शशिना सह याति कौमुदी सह मेघेन

Page #160

तृतीयः काण्ड:
गोविन्दस्तु गवाध्यक्षे वासुदेवे बृहस्पतौ । गोष्पदं गोखुरस्वभ्रं गवां च गतिगोचरे ॥ ३२३॥ जलदो मुस्तके मेघे जीवदो रिपुवैद्ययोः । ग्रंथिपर्णे तमोनुत्तु शशिमार्तण्डवह्निषु ॥ ३२४ ॥ दारदो विषभेदे स्यात्पारदे हिंगुलेऽपि च । दायादो सुतसपिंडौ #धनदो दातृगुह्यकौ ॥ ३२५ ॥
(१४३)
तद्विलीयते ।। ३२२ ।। गोविन्दस्तु गवाध्यक्षे वासुदेवे बृहस्पतौ । गां विन्दति गोविन्दः । निगवादे नाम्नीति शः । गवाध्यक्षे वासुदेये च यथा - गोविन्द तासु विहिता भवता यथार्था । बृहस्पती यथा - आदिदेश स गोविन्दं दानवोच्छित्तये हरिः । गोष्पदं गोखुरस्वभ्रे गवां च गतिगोचरे । गोः पदं गोष्पदं । वर्चस्कादित्वात्साधुः । गोखुरश्वभ्रं यथा - ववर्ष मेघः किल गोष्पदत्रं । गवां गतिगोचरे यथा-गोष्पदेषु विचरन्नपीयत ।। ३२३ || जलदो मुस्तमे । जलं दत्ते जलदः । मुस्तके मेघे नामत्वात् । मेघे यथा- कुतो वारामोघं बत जलद मोघं वितरसि । जोवदो रिपुवैद्ययो: । ग्रंथिपर्णे । जीवं द्यति ददाति वा जीवदः । रिपौ वैद्ये च यथा - आयुश्चेद्रोगिणां न स्याज्जीवदो जीवदस्तदा । ग्रंथिपर्णं गंधद्रव्यं । तमोनुत्तु शशिमार्तण्डवह्निषु । तमोंऽ - कारं नुदति तमोनुत् । त्रिष्वपि यथा - तमोनुदासंतमसं निरस्तं || ३२४ || दारदो विषभेदे स्यात्पारदे हिंगुलेऽपि च । दरत्सुदेशे भवो दारदः । त्रिष्वपि यथा - सदारदं मयति स्म वार्तिकः । दायादो सुतसपिंडौ । दायं भागमादत्ते दायादः । दश्चाज्ञइति डः । सुतः पुत्रः । ययोरेकः पूर्वः सप्तमः पुरुषस्तावन्योन्यस्य सपिंडौ । गोत्रिणावित्यर्थः । द्वयोर्यथा - दायादा धनमातृ*मु० दोहदो गर्भलक्षणे । अभिलाषे तथा गर्भे धनदो० ।
1

Page #161

(१४४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
नलदा मांस्यां नलदमुशीरमकरन्दयोः । नर्मदा रेवानर्माल्योः निषादः श्वपचे स्वरे ॥३२६॥ निर्वादस्त्यक्तवादेऽपवादे च प्रमदो मुदि* । .
प्रमदा स्त्री प्रसादोऽनुग्रहस्वास्थ्यप्रसत्तिषु ॥३२७॥ रन्ति तरसा यत्नेन संरक्षितम् । धनदो दातृगुह्यकौ । धनं ददाति धनदः । दातरि वायलिंगः। द्वयोर्यथा-धनदोसि धनाथिनाम् ॥३२५।। नलदा मांस्यां। नलं द्यति नलदा । अतो ड इति डः। मांसी गंधद्रव्यं । नलदमुशीरमकरन्दयोः । उशीरं वारिणीमूलं । मकरंदो मधु । नर्मदा रेवानर्माल्योः । नर्म द्यति-ददाति वा नर्मदा । रेवायां यथा-उद्देशोऽयं सरसकदलिश्रेणिशोभातिशायी। कुंजोत्कर्षां कुरितरमणीविभ्रमो नर्मदायाः। नर्माली नर्मसखी। निषादः श्वपचे स्वरे। निरीदति निषादः । वा ज्वलादीति णः। निषीदंति स्वरा अत्रेति वा । व्यंजनाद्या । श्वपचे यथा- मा निषाद प्रतिष्ठास्त्वमगमः शास्वती समाः। स्वरे स्वरविशेषे यथा-निषाद: सर्वसंधिस्थो ललाटस्थस्तु धैवतः ॥३२६।। निर्वादस्त्यक्तवादेऽपवादे च ।
र्गतो वादोऽस्य निर्वादः। निर्वदनं वा। त्यक्तवादे वायलिंगः। * यथा-निर्वादा वादिनः कृताः। अपवादोऽवर्णवादः । तत्र -खलु निर्वादकथायां वदितायत्खलु जनोऽपि स्यात् । प्रमदो
। प्रमदनं प्रमदः। संमदप्रमोदो हर्ष इत्यल् यथा-सृष्टा सितन विधिना निधना गुणानाम् । लोकत्रयीं प्रमदकंदमयीं विधातुं । प्रमदा खी। प्रमाद्यति प्रमदा। प्रकृष्टो मदोऽस्या इति वा। यथा-प्रमदाः पतिवम॑गाः। इति प्रतिपन्नं हि *मु० मुदि मत्तके।

Page #162

तृतीयः काण्डः
(१४५)
NNNNNNNN
काव्यगुणे प्रह्लादस्तु निनादे दानवान्तरे । प्रतिपत्तु संवित्तिथौ प्रासादो राजमंदिरे ॥३२८।। देवतायतने चापि मर्यादा स्थितिसीमयोः ।
माकंदः स्यात्सहकारे माकन्द्यामलकीफले ॥३२९।। विचेतनैरपि । प्रसादोऽनुग्रहस्वास्थ्यप्रसत्तिषु । काव्यगुणे । प्रसदनं प्रसीदत्यनेन वा प्रसादः। अनुग्रहे यथा-तव प्रसादात्कुसुमायुधेऽपि । स्वास्थ्ये यथा-गहनमपररात्रप्राप्तबुद्धिप्रसादाः। कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातं । प्रसत्तौ यथा-प्रसादे वर्तस्व प्रकटय मुदं संत्यज रूपम् ।।३२७॥ काव्यगुणे यथा-शुष्कंधनाग्निवत् स्वच्छजलवत् सहसैव यः । व्याप्नोत्यन्यत् प्रासादोसौ सर्वत्र विहितस्थितिः । नैर्मल्येऽपि मंखः। यथा-प्रसादमादर्श इवान्तरात्मनि । प्रह्लादस्तु निनादे दानवान्तरे। प्रह्लादनं प्रह्लादते वा प्रह्लादः। दानवविशेषो 'हिरण्यकशिपोः पुत्रः। प्रतिपत्संवित्तिथौ । प्रतिपदनं प्रतिपद्यते वा प्रतिपत् । स्त्रियां । संविदि यथा-ईति सम्यक्प्रतिपदात्त्वयेद्रियजयः कृतः । तिथौ यथाप्रतिपत्पाठशीलस्य विद्येव तनुतां गता। प्रासादो राजमंदिरे । देवतायतने चापि । प्रसीदंति नयनमनांसि अस्मिन्निति प्रासादः । घञ्युपसर्गस्य बहुलमिति दीर्घः। राजमंदिरे यथा-हर्षस्य सप्तभुवनप्रथितोरुकीर्तेः। प्रासादपंक्तिरियमुच्छिखरा विभाति ॥३२८।। देवतायतने यथा-प्रासादेषु त्रुटितशिखरस्वभ्रलब्धप्रवेशः। प्रातः प्रातस्तुहिनसलिलै: शार्वरैः स्नापितानि। मर्यादा स्थितिसी मयोः। मर्येति सीमार्थेऽव्ययं । मर्या ददाति मर्यादा । स्थितौ यथा-आर्याः समर्यादमुदाहरन्तु । सीमायां यथामर्यादामभिभवन्ति जलनिधयः । माकंदः स्यात्सहकारे । माकन्दते

Page #163

(१४६)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
मुकुंदः पारदे रत्नविशेष गरुडध्वजे । मेनादः केकिनिच्छागे मार्जारे वरदः पुनः ॥३३०॥ प्रसन्ने शान्तचित्ते च वरदा तु कुमारिका । विशदः पांडुरे व्यक्ते शारदो वत्सरे नवे ॥३३१॥ शरद्भवे पीतमुद्गरशालिनेऽप्यथ शारदी ।
सप्तपर्णांबुपिपल्योः सुनंदा रोचनांगना ॥३३२॥ माकंदः। यथा-माकन्दमंजरीपुंजपिंजरीकृतकाननः । माकन्द्यामलकी फले। माकन्द्याः फलं माकन्दी। दोरथाणिन इति मयट् । फल इति तस्य लुप्। हरीतक्यादित्वात्स्त्रीत्वं गोरादित्वाड्डीः ॥३२९॥ मुकुंद: पारदे रत्नविशेष गरुडध्वजे । मुंचति मुकुंदः । मुचेर्छः । कुंदक कुंदाविति डुकन्दः । त्रिष्वपि यथामुकुंदो वंद्यते न कैः। निधिविशेषेऽपि यथा-मुकुंदकुंदनीलाश्च चा स्वनिधयो न वा । मेनादः केकिनिच्छागे मार्जारे । मे इति नादोऽस्य मेनादः। त्रिष्वपि यथा-मेनादनादं स निशम्य बालः। वरदः पुनः । प्रसन्ने शान्तचित्ते च । वरं ददाति वरदः । वाच्यलिंगः ॥३३०।। प्रसन्नः कृतानुगृहः । द्वयोर्यथा-वृणुते वरदः शंभूरस्मत्संक्रमितैः। वरदा तु कुमारिका। वराय दीयते वरदा। क्वचिदिति डः। विशदः पांडुरे व्यक्त । विशीयते विशदः। पांडुरे गणे पुंसि । तद्वति व्यक्तौ च वायलिंगः । पांडुरे यथा-कुंदेंदुविशदं यशः। व्यक्ते यथा - हिमव्यपायाद्विशदाधराणाम् । शारदो वत्सरे नवे । शरद्भवे पीतमुद्गरशालिनेपि । शरदेव शारदः । प्रज्ञादित्वादण् । शरदि ऋतुविशेषे भव इति वा शारदः। भर्तुसंध्यादिरिणित्यण् । नवे शरद्भवे शालिने वायलिंगः । वत्सरे यथा-निपतन्त्येव बालानामष्टमे शारदे रदाः । नवे यथा- शारदर्भृगमदैः प्रमदाभिः ।।३३१।।

Page #164

तृतीयः काण्ड:
(१४७)
जननी बाहुबलिनोऽप्यगाधोऽस्ताघरंध्रयोः । अवधिः स्यादवधाने कालसीमबिलेष्वपि ॥३३३॥ आनद्धं बद्धमुरजाधाविद्धः क्षिप्तवक्रयोः ।
आबंधो भूषणे प्रेम्णि बंधेऽथोत्सेध उच्छ्रये ॥३३४।। शरद्भवे यथा-आतपत्रीभवत्येते क्षणं शारदवारिदाः। शालीनोऽधृष्टः । अथ शारदी सप्तपर्णांबुपिपल्योः । सप्तपर्णा वृक्षभेदः। भंबुपिप्पली जलपिप्पली । मंखस्तु विष्वधृष्टनवे शुद्धौ शारदोऽपि शरद्भवे । अस्त्री संवत्सरे सप्तपूर्णीव शारदी पुनः । लांगली शारदादेवी । तत्र देव्यां यथा-शारदां शारदांभोदसितां हंसासनां नुमः। सुनंदा रोचनांगना। जननी बाहुबलिनोपि । सुष्टु नंदति सुनन्दा। रोचना रागद्रव्यं । अंगना स्त्री ॥३३२।। बाहुबलिन आदिनाथपुत्रस्य जनन्यां यथा-वनेचरान् गिरिवरान् दुर्मदान् स्वापदान्यपि। द्राक् खंजीभवतः पश्यत्सुनंदानंदनाज्ञया । अथ धान्ताः । अगाधोऽस्ताघरंध्रयोः । न गाधते अगाधः। अस्ताघे वायलिंगः । अस्ताघेऽलब्धमध्ये यथा-कियद्गाधमगाधं वा गजं पृच्छसरः सखे । रंध्रे यथा-दुष्टांधतमसाक्रांतादगाधान्मां समुद्धर। अवधिः स्यादवधाने कालसीमविलेष्वपि । अवधीयतेऽसौ अवधानं वा अवधिः। उपसर्गादः किरिति (५। ३ । ८७) किः। पुंसि। चतुर्वर्थेषु काले सीम्नि च यथा-शेषान्मासान्गमनदिवसस्थापितस्यावचेर्वा विन्यस्यंती भुवि गणनया देहलीदत्तपुष्पैः ॥३३३॥ आनद्धं बद्धमुरजादि। आनह्यते स्म आनद्धं । बद्धे वालिगः । तत्र यथा-भुजंगमानद्धजटाकलापम् । मुरजादौ यथा-ततं वीणादिकं वाद्यमानद्धमुरजादिकम् । आविद्धः क्षिप्तवत्रयोः। आविध्यते स्म आविद्धः। वायलिंगः। क्षिप्ते

Page #165

(१४८)
अनेकार्थसंग्रह सटीकः
AAAAAAAAAAAAAAAAAAP
संहननेऽप्युपाधिस्तु धर्मध्याने विशेषणे । कुटुंबव्यापृते छद्मन्युपधिव्याजचक्रयोः ॥३३५।। कबन्धं तुंडे रुंडेऽप्सु कबन्धो राहुरक्षसोः ।
दुविधो दुर्जने निःस्वे न्यग्रोधो वटपादपे ॥३६६।। यथा-पयोधिमाविद्धचलज्जलाविलम्। विलंघ्य लंकां निकषा हनिष्यति । वक्रे यथा-आविद्धवलितजधनं। आबंधो भूषणे प्रेम्णि बंधे। आबध्यतेऽसौ अनेन वा आबंधनं इति वा आबंधः । भूषणे यथा-प्रभ्रष्टैः सरभसमभसोऽवगाहक्रीडाभिविदलितयूथिकापिशांगैः । आबंधैः सरसिहिरण्मयैर्वधूनामौर्वाग्निद्युतिशकलैरिव व्यराजि। प्रेम्णि यथा-पुत्रदारनिराबंधः। बंधे यथा- प्रेमाबंधविवर्धिताधिकरसा प्रीतिस्तु या सा त्वयि । अथोत्सेध उच्छ्रये । संहननेऽपि । उत्सेधनं उर्ध्वं सिध्यत्यनेन वा उत्सेधः। पुंक्लीबः। उच्छ्रये यथा-बबन्ध बालारुणबभ्रुवल्कलं पयोधरोत्सेधविसीर्णसंहति ।।३ ४॥ संहनने शरीरे यथास्थुलोत्सेधव्यवहितरथस्यात्मनः कुंभकर्णः । उपाधिस्तु धर्मध्याने विशेषणे। कुटुंबव्यापृतेच्छद्मनि । उपाधीयते उपाधिः। चतुर्वर्थेषु पुंसि । धर्मध्याने यथा-विनोपाधेः शास्त्रं तृणतुषबुसप्रख्यमधुना विशेषणे यथा-उपाधिरहितः सोऽपि स्फटिको न विराजते । कुटुंबव्यापृते यथा-उपाधि धंते विविधविधिभिबाँधवजनाः । छानि यथा-चिद्रूपानंदमयो निःशेषोपाधिवर्जितः शुद्धः। उपधिाजचक्रयोः। उपधीयते उपधिः। पुंसि। व्याजे यथाअरिषु हि विजयार्थिनः क्षितीशा न विदधति सोपधिसंधिदूषणानि । चक्रं रथांगं ।।३३५॥ कबंध तुडे रुन्डेऽप्सु । कवते कूयते वा कबंध। कोरंध इति (उ० २५७) अंधः। कस्य शिरसो

Page #166

तृतीयः काण्डः
(१४९)
शम्यां व्यामे न्यग्रोधी तु मोहनाख्योषधीभिदि । वृषपर्यो निषधस्तु कठिने पर्वते स्वरे ॥३३७।। देशतद्राजयोश्चापि निरोधो नाशरोधयोः ।
प्रसिद्धो भूषिते ख्याते प्रणिधिर्याचने चरे ॥३३८॥ बंधोऽत्रेति वा केन बंध्यं वा पृषोदरादित्वात् । रुन्डे पुंक्लीबः। शेषयोः क्लीबे। रुन्डं अपशीर्ष वपुः। तत्र तुंडे च यथात्वदर्थीयक्रव्यात्कपिकुलकबंधव्यतिकरैः। करालेयं भूमि वनमयमद्यापि तनुते । अप्सु यथा-कबंधसंबन्धविवृद्धपादपं । कबंधो राहुरक्षसोः। राहौ यथा-कबंधो बाधते विधुम् । रक्षसि यथाबधनिधूतशापस्य कबन्धस्योपदेशतः। दुर्विधो दुर्जने निःस्वे । दुष्टा विधा क्रिया भोजनपिंडो वाऽस्य दुर्विधः । वाच्यलिंगः । दुर्जने यथा-दुविधेषु विनयो न शोभते । निःस्वे यथा-विविनक्ति न बुद्धि विधः स्वयमेव स्वहितं पृथग्जनः । न्यग्रोधो वटपादपे। शम्यां व्यामे । न्यक्रोहति न्यग्रोधः । लिहाद्यचि वीरुन्न्यग्रोधाविति (४।१।१२१) साधुः। न्यक्रुणद्धि वा । वटपादपे यथान्यग्रोधे फलशालिनि स्फुटरसं किंचित्फलं पच्यते ॥३३६।। शमी वृक्षभेदः। व्यामस्तिर्यप्रसारितबाह्वन्तरं । तत्र यथान्यग्रोधमेयचतुरस्रनितंबबिंबा। न्यग्रोधी तु मोहनाख्यौषधीभिदि। वृषपयां। गौरादित्वाड्डी: । वृषपर्णी आखुपर्णी। निषधस्तु कठिने पर्वते स्वरे। देशतद्राजयोश्चापि । निष्यति निषधः । नेः स्यतेरधक् (उ० २५२) कठिने वायलिंगः। तत्र यथानिषिद्धं निषधं वचः । स्वरो निषधाख्यः। तत्र यथा-धैवतो निषधः। सप्ततंत्री कंठोद्भवाः स्वराः । पर्वते देशे तद्राजे च यथास नैषधस्यार्थपतेः सुतायामुत्पादयामास निषिद्धशत्रुः । अनूनसारं निषधान्नगेंद्रात्पुत्रं यमाहुनिषधाख्यमेव ॥३३७॥ निरोधो

Page #167

(१५०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
-
परिधि यज्ञियतरोः शाखायामुपसूर्यके । मागधो मगधोद्ध ते शुक्लनीरकबंदिनोः ॥३३९॥ वैश्यतः क्षत्रियापुत्रे मागधी तु स्यात्पिप्पली ।
यूथीभाषाविशेषश्च विबुधः पंडिते स्वरे ॥३४०।। नाशरोधयोः। निरोधनं निरोधः। नाशे यथा- स्थितिसर्गनिरोधकारिणा भवता विश्वजनीनमीदृशं । रोधे यथा-अन्तइचराणां मस्तां निरोधात् निवातनिष्कंपमिव प्रदीपम् । प्रसिद्धो भूषिते ख्याते । प्रसिध्यते प्रसिध्यति स्म वा प्रसिद्धः। वायलिंगः। द्वयोर्यथा-यथा प्रसिद्धर्मधुरं सरोरुहे जटाभिरप्येवमभूत्तदाननम् । प्रणिधिर्याचने चरे। प्रणिधानं प्रणिधीयते वा प्रणिधिः । पुंसि । याचने यथा-प्रणिधिवशादुपजातसत्प्रभावः। चरे यथा-श्रुतं मया मत्प्रणिधिः सवर्यः। प्रणिधानेऽपि ॥३३८॥ परिधि यज्ञियतरोः शाखायामुपसूर्यके । परितोऽग्नेश्चतुर्दिक्त्वं धीयते दर्भास्तरणवत् परिधिः। परिधीयते सूर्यादिरनेन वा। पुंसि । यज्ञियो यज्ञार्हस्तरूस्तस्य शाखा। तत्र यदाह-बहुप्रमाणाः परिधेरच्छिन्नाग्रोऽतिपत्रल: । उपसूर्यके सूर्यपरिवेषे यथा-परिधिमुक्त इवाहिमदीधितिः। चक्रप्रांतेऽपि। मागधो मगधोद्भते शुक्लजीरकबंदिनोः । वैश्यत: क्षत्रियापुत्रे । मगधेषु भवो मागधः। मगध्यति मगधः । ततः स्वार्थेऽणि वा मागधः। मगधोद्भ ते वायलिंगः। तत्र यथा-न मे ह्रिया शंसति किंचिदीप्सितं । स्पृहावतो वस्तुषु केषु मागधी । बंदिनि यथा-प्रणिजगदूरकाकि श्रावकस्निग्धकंठाः। परिणतिमिति रात्रेर्मागधा माधवाय ॥३३९॥ बैश्यतः क्षत्रियापुत्रे यथा-सूतमागधबंदिभिः। मागधी तु स्यात्पिप्पली। यूथी भाषाविशेषश्च । पिप्पली कणा। यूथी

Page #168

तृतीयः काण्डः
(१५१)
विस्रब्धोऽनुद्भटे शान्ते विश्वस्तात्यर्थयोरपि । विवधो वीवो भारे पर्याहाराध्वनोरपि ॥३४॥ संबाधः संकटे योनौ संरोधः क्षेपरोधयोः ।
संनद्धो मिते व्यूढे समाधिः स्यात्समर्थने ॥३४२॥ पुष्पलता। भाषाविशेषे यथा- एकरूपा हि भगवतोऽर्धमागधीभाषा वारिदविमुक्तवारिवदाश्रयानुरूपतया परिणमति । विबुधः पंडिते सूरे । विबुध्यते विबुधः । पंडिते वायलिंगः। द्वयोर्यथाजयत्यन्य स कोप्यध्वा भारत्याः खमिवाखिलः। क्षण्णोऽपि विबुधुर्बा विभात्यक्षुण्ण एव यः ॥३४०॥ विस्रब्धोऽनुद्भटे शान्ते विश्वस्तात्यर्थयोरपि । विस्रभते स्म विस्रब्धः। वायलिंगः। विश्वस्ते यथा- विस्रब्धः क्रियतां वराहपतिभिर्मुस्ताक्षितिः पल्वले । अत्यर्थे यथा-विस्रब्धं परिचुंब्य जातपुलकामालोक्य गंडस्थलीम् । विवधो वीवधो भारे पर्याहाराध्वनोरपि । विवध्यते विवधः । घञ्युपसर्गस्य बहुलमिति दीर्घत्वे वीवधः । विविधो वधोऽस्येति वा। पर्याहारतृणजलानादीनामन्यत आनयनं । भारे यथावहन्ति वीवधं मूर्ना न शास्त्रं जिहवया जडाः । पर्याहारे ध्वनि च यथा-निरुद्धवीवधासारप्रसारांगा इव व्रजम् । एवं विवाधोऽपि ॥३४१।। संबाधः संकटे योनौं। संबाधते संवाधः। सम्यक बाधोऽत्रेति वा। संकटे वायलिंगः । द्वयोर्यथा-करिहस्तेन संबाधे प्रविश्यांतविलोडिते। उपसर्पन्ध्वजः पुंसः । साधनान्तविराजते। संरोधः क्षेपरोधयोः । संरोधनं संरोधः क्षेपे यथायोधसंरोधदुर्धर्षः। रोधे यथा-अंभसामोघसंरोधः प्रतीपममनादिव। संनद्धो वमिते व्यूढे । संनह्यति स्म संनद्धः । वायलिंगः । बर्मिते यथा-संनद्ध इव केसरी । व्यूढं विपुलम् ।

Page #169

(१५२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
चित्तैकाग्र्यनियमयोनेि संन्निधिरंतिके । प्रत्यक्षे चाथ संसिद्धिः सम्यसिद्धिस्वभावयोः ॥३४३।। अयनं पथिगेहेऽर्कस्योदग्दक्षिणतो गतौ ।
अम्लानस्त्वमले किटीभेदेऽर्जुनं तृणे सिते ॥३४४॥ समाधिः स्यात्समर्थने । चित्तैकाग्र्यनियमयोमौंने। समाधानं समाधीयते मनोऽस्मिन्वा समाधिः। पुंसि । समर्थनं चोद्यपरिहार उत्तरमिति यावत् । यथा-अयं त्वदुक्ते तव पूर्वपक्षे समाधिराधीयत एष साधुः ।।३४२।। चित्तैकाग्र्ये यथा-सा भूधराणामधिपेन तस्यां समाधिमत्यां उदपादि भव्या। नियमे यथायदा फलं पूर्वतपः समाधिना न तावता लभ्यममंस्त मानिनी । मुनेर्भावः कर्म चा मौनं ध्यानवचनाभावादि । तत्र यथाआत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः। समाधिभेदप्रभवा भवन्ति । संनिधिरंतिके प्रत्यक्षे च । संनिधोयते सन्निधिः। पुंसि । अंतिके यथा-वीतविघ्नमनधेन भाविता संनिधिस्तव मुखेन मेऽधुना । प्रत्यक्षे यथा-यातः सन्निधिमस्य तीव्रतपसा देवो भवानीपतिः। अथ संसिद्धिः सम्यसिद्धिस्वभावयोः। सम्यक् सेधनं संसिद्धिः। स्त्रियां क्तिः। सम्यसिद्धी यथा-संसिद्धिसिद्धविभवाः मुनयः प्रयाताः। स्वभावे यथा-संसिद्धिरेषा सुजनस्य नित्यं परोपकारेषु हि यः प्रयत्नः। ॥३४३॥ अथ नान्ताः अयनं पथिगेहेऽर्कस्यो. दग्दक्षिणतो गौ। अयंतेऽम्मिन्निति अयनं । पथिगेहे यथा- किं वा मृगा मृगपतेरयनेष्वयंते । अर्कस्योदग्गतौ यथा-गंगायां च दिवा भूमावतीते चोत्तरायणे । दक्षिणगतौ यथा-अगस्तिचिह्नादयनास्समीपं । दिगुत्तरा भास्वति सनिवृत्ते । अम्लानस्त्वमले किंटीभेदे। न म्लायति स्म अम्लानः । क्तव्यंजनान्तस्थेति नत्वं ।

Page #170

तृतीयः काण्ड:
(१५३)
NNNNNNAAM
नेत्ररोगेऽर्जुनपार्थे हैहये केकीनि द्रुमे । मातुरेकसुते चार्जुन्युषा गोः कुट्टनी सरित् ॥३४५।। अंगनं प्रांगणे याने प्यंगना तु नितंबिनी । स्यादपानं गुदेऽपानस्तद्वायाजनं मसौ ॥३४६॥
अम्ले वायलिंगः। तत्र यथा-अम्लानमुखपंकजाः। किटीभेदो वर्णतरूस्तत्र यथा-ये चत्वारो दिनकरकुलक्षत्रसंतानमल्लीमालाम्लानस्तवकरुचिरा जज्ञिरे राजपुत्राः । अर्जुनं तृणे सिते । नेत्ररोगे। अयंतेऽर्जुनः। यम्यजीत्युनः। (उ० २८८) सिते गुणे पुंसि। तद्वति वाच्यलिंगः। तृणे यथा-सोमं यदि न वंदेयुः पूतोकानभिषुणुयुः । यदि पूतीकान्न लभेयुरर्जुनो न्यभिषुणुयुः । सिते शुभ्रे यथा-पिशंगमौंजीयुजमर्जुनच्छविम् ॥३४४।। अर्जुनं पार्थे हैहये केकीनि द्रुमे । मातुरेकसुते च । पार्थे यथा-कोदंडं यस्य गांडीवं स्पर्धते कस्तमर्जुनम् । हैहये यथास्मरसि यदर्जुनः कार्तवीर्यः। केकी मयूरः। द्रुमः ककुभाख्यः । तत्र यथा-उत्फलार्जुन सर्व वासितमरुत् । मातुर्जनन्या एक एव सुतः सोऽर्जुन इत्यभिधीयते । अर्जुन्युषा गौः कुट्टनी सरित् । उषा रात्रिः। गवि यथा- आस्ते पुजितमर्जुनीकुलमपस्तं वेपला शोषरे। कुट्टनी शभली । सरित् करतोयाख्या नदी ।।३४५।। अगनं प्रांगणे यानेऽपि। अगति अस्मिन् अंग्यते वा अंगनं । अनट । प्रांगणे यथा-अनंगांगनमंगनाः। यानं गमनं । अंगना तु नितम्बिनी। प्रशस्तमंगमस्त्यस्याः अंगना। नांगादेरिति नः। यथा-प्रायेणेते रमणविरहेष्वंगनानां विनोदाः । स्यादपानं गुदे । अपातीत्यनेन अपानं। व्यंजनाद्या । अपावृत्यनीयते वा क्वचिदिति डः। यथा-संकोच्यापानरंध्रे हुतवहसदृशं तंतु

Page #171

(१५४) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
mmmm रसांजनेऽक्तौ सौवीरेथांजनो दिग्मतंगजे । अंजना तु हनुमन्मातयंजनी लेप्ययोषिति ॥३४७॥ अवनं रक्षणप्रीत्योरर्यमा पितृदेवते । तरणौ सूर्यभक्तायांमशनिवज्रविद्युतोः ॥३४८॥ अरनिः कुपरे पाणौ सप्तकोष्टततांगुलौ । आसनं विष्टरे हस्तिस्कन्धे यात्रानिवर्तने ॥३४९।।
वत्सूक्ष्मरूपम् । अपानस्तु तद्वायौ। यथा-अपानपवनोमन्या पृष्ट पृष्टांतपाष्णिगः। अंजनं मसौ । रसांजनेक्ती सौवीरे । अज्यतेऽने नाक्षिअनक्ति वा अंजनं। मसौ कज्जले यथा-वसानमेणाजिनमंजनधुति ॥३४६।। रसांजनमंजनविशेषः । अक्तिर्धात्वर्थमात्रं । तत्र यथा-मान्यः सैष मुनिः निरंजनमनाः। सौवीरं धातुविशेषः । अंजनो दिग्मतंगजे दिग्मतंगजे पश्चिमाशागजे । यथा-अंजनजनितविकाराधरेव दृष्टिर्न ते रम्या। अंजना तु हनुमन्मातरि । अनक्ति अंजना। नंद्यादि अने आप् । यथा-अंजनामगमद्वायुः। अंजनी लेप्ययोषिति । कर्तर्यनटि डीः । रंजितः पुंजितः श्रीभिरंजनीभिर्जनीजनः ॥३४८॥ अवनं रक्षणप्रीत्योः । अव्यते अवनं । द्वयोर्यथा - समुद्रकावेरवनेः कृतावनः । अर्यमा पितृदैवते । तरणौ सूर्यभक्तायां । अरीनामयति अर्यमा । श्वन्मातरिश्वन्निति (उ० ९०२) इति साधुः । पितर एव दैवते पितृदैवतं । तरणौ यथा-प्रोषितार्यमणं मेरोरंधकारस्तटीमिव । सूर्यभक्ता ओषधिः। अशनिवज्रविद्युतोः । अश्नुतेऽशनिः । शदिवृत्यमीत्यनिः। स्त्रीपुंसः। वज्र यथा- जहार चान्येन मयूरपक्षिणा शरेण शक्रस्य महाशनिध्वजम् । विद्युति यथा-अशनेरमृतस्य चोभयोर्वशिनश्चांबुधराश्च योनयः । करकेऽपि ॥३४८।। अरनिः कुपरे पाणौ

Page #172

तृतीयः काण्डः
आसनो जीवकतरावासनी पण्यवीथिका । आपन्नः सापदि प्राप्तेऽप्यादानं धाजिभूषणे ।।३५०॥ ग्रहणेऽथोत्थानं सैन्ये पौरुषे युधि पुस्तके ।
उद्यमोद्गमहर्षेषु वास्त्वंतेङ्गनचैत्ययोः ॥३५१॥ सप्रकोष्टततांगुलौ । इति अरनिः । स्त्रीपुंसः। कुपरे बाहमध्यसंधौ यथा- छिन्नास्त्राः प्रहरंत्यरत्निभिरपि क्रुद्धा हि योधा युधि । सप्रकोष्ठततांगुलौ पाणौ यथा-अरनिमात्रीमपि नो भुवं ददौ । आसनं विष्टरे हस्तिस्कन्धे यात्रानिवर्त्तने । आस्यतेऽस्मिन् आसना वा आसनं । विष्टरे पुंक्लीवः । तत्र यथा-स्वहस्तदत्ते मुनिमासने मुनिश्चिरंतनस्तावदभित्यवीविशस् । हस्तिस्कंधे यथा-आसनास्फालनव्यग्रकरः संग्रामभूमिषु । यात्रा विजिगीषोः शत्रु प्रति यानं । तस्या निवर्त्तने यथा - क्षीणस्यैव क्रमशो दैवात् पूर्वकृतेन वा मित्रस्य चानुरोधेन द्विविधं स्मृतमासनम् ।।३४९।। आसनो जोवकतरौ। जोवकतरुवृक्षविशेषः । आसनी पण्यवीथिका। पण्यवीथिका पणिः । आपन्नः सापदि प्राप्तेऽपि। आपद्यते स्म आपन्नः । वायलिंगः । सापदि यथाआपन्नातिप्रशमनफलाः संपदो ह्यत्तमानाम् । प्राप्ते यथाआपन्नपन्नगविषोपशमः कुमारः । आदानं धाजिभूषणे । ग्रहणे । आदीयते आदानं । वाजिभूषणे यथा-आदानसंदानितकंधरानः। ग्रहणे यथा-आदानं हि विसर्गाय पुंसां वारिमुचामिव ।।३५०।। उत्थानं सैन्ये पौरुषे युधि पुस्तके । उद्यमोद्गमहर्षेषु वास्त्वंतेंऽगनचैत्ययोः। मलोत्सर्गेऽपि । उत्थीयतेऽनेन अस्मिन्बा उत्थानं । एकादशस्वर्थेषु । सैन्ये पौरुषे युधि हर्षे च यथा-उत्थाना तु गतो जिगाय दिवसः कैश्चित्स सर्वादिशः । पुस्तकं लिखिप्त

Page #173

(१५६)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
मलोत्सर्गेप्यथोत्तानः सुप्तोन्मुखगभीरयोः । उद्यानं स्यान्निःसरणे वनभेदे प्रयोजने ।।३५२॥ उद्धानमुद्गमे चुल्ल्यामुदानः पवनांतरे । सर्पभिधुदरावर्ते कमनोशोकपादपे ।।३५३॥
पत्रसंचयः। उद्गमः ऊधो भवनं तत्र यथा-उत्यानोपनिवेशनानि कुरुते तल्पे मुहुः पांसुला। वास्तु गेहं तस्यांतस्तत्र उद्यमें अंगने च यथा-सूत्थाने सुजने जनस्य रमते चेतो यथा सद्मनि । चैत्यं विहारः ॥३५१॥ मलोत्सर्गः पुरीषोत्सर्गः। अथोत्तानः सुप्तोन्मुख. गभीरयोः । उत्तन्यते उत्तानः । वाच्यलिंगः। सुप्तश्चासावुन्मुखश्च सुप्तोन्मुखस्तत्र यथा-डिम्भैरुत्तानशायिभिः। अगभीरमुन्नतमध्यं तत्र यथा - उत्तानपाणिद्वयसन्निवेशात्प्रफुल्लराजीवमिवांकमध्ये । उद्यानं स्यान्निःसरणे वनभेदे प्रयोजने । उद्यायते उद्यात्यनेन अस्मिन्वा उद्यानं । निःसरणं निर्गमनं । वनभेदो राजादिक्रीडास्थानं पुष्पवाटी वा। तत्र 'क्लीबः। यथा-विश्रांतः सन् व्रज नवनदीतीरजातानि सिंचन्नुद्यानानां नवजलकणे'थिकाजालकानि । प्रयोजनं प्रवृत्तिसाध्यं फलं ॥३५२॥ उद्धानमुद्गमे चुल्ल्यां । ओहांक् गतौ । डुधांग्क् धारणे च वा। उद्घायते उद्दधत्यत्र वा उद्घानं । उद्गमे यथा-उद्घानं धान्यसंततेः। चुल्ल्यां यथा-उद्धानाद्भांडमुत्क्षिप्य । उदानः पवनान्तरे । सर्पभिद्युदरावर्ते । ऊर्ध्वमानयति रसादीन् उदानः । क्वचिदिति डः। उदानिति वा पवनांतरे यथा-उदानो हृच्छिरांतरे । सर्पभित् सर्पभेदः । उदरावर्त उदररोगविशेषः। कमनोशोकपादपे । कामिकामाभिरूपेषु । कामयते कमनः । रम्यादिभ्यः कर्तरि (५।३।१२६) इत्यनट् । काम्यभिरूपयोर्वाच्यलिंगः । चतुर्वपि

Page #174

तृतीयः काण्डः
(१५७)
कामिकामाभिरूपेषु कठिनं निष्ठुरोखयोः । कठिनी तु खटिका स्यात्कठिना गुडशर्करा ॥३५४॥ कर्तनं योषितां तूलसेवने च्छेदनेऽपि च । कंदनं रोदने ह्वाने कल्पनं कृप्तिकर्त्तने ॥३५५।। कल्पनेभसज्जायां कलापी प्लक्षकेकिनोः । कंचुको जोंगकतरौ महल्ले पन्नमे विटे ॥३५६।।
यथा-निकामं कामिनीनां हि प्रयाति कमने मनः ।।३५३।। कठिनं निष्ठुरोखयोः। कठति कठिनं । श्याकठीतीनः (उ० २८२)। निष्ठुरे वायलिंगः । तत्र यथा-न गूढान्तःकोपाकठिनहृदये संवृतिरियं । उखा भाजनविशेषः । तत्र यथा-मठे कठिनसंकटे प्रविलुठंति कष्टं शठाः । कठिनी तु खटिका स्यात् । यथाकठिन्या मारयन्त्येते गणयन्तो वणिक्शठाः । कठिना गुडशर्करा । गुडशर्करा शर्कराभेदः ॥३५४॥ कर्त्तनं योषितां तूलसेवनेच्छेदनेऽपि च । कृत्यते कर्त्तनं । तूलं निरस्थिकर्पासः तस्य सेवनं तत्र यथा-रंडाः कर्त्तनगोष्ठीषु न तिष्ठति कथां विना । छेदने यथा-प्रथयतितरां स्वैराचारप्रवर्तनकर्त्तनम् । क्रंदनं रोदने हाने । ऋदु रोदनाह्वानयोः । क्रंद्यते क्रंदनं । द्वयोर्यथा-किं क्रंदनेन न हि कोपि श्रृणोति शून्ये । कल्पनं कृप्तिकर्त्तने । कृप्यते कल्पनं । कृप्तौ यथा-तल्पकल्पनविधेरनंतरम् । कर्त्तने यथा-श्मश्रुकेशनखदैर्घ्यकल्पनम् ।।३५५॥ कल्पनेभसज्जायां । कल्पनं कल्पना। णिवेत्यासेत्यनः (५।३।१११)। यथा-कल्पनासज्जसेनानीनीतबंधुरसिंधुरः। कलापी प्लक्षकेकिनोः । कलापोऽस्त्यस्य कलापी । प्लक्षो वृक्षः। केकिनि यथा-कलापिनां प्रावृषि पश्य नृत्यं कान्तासु गोवर्धनकन्दरासु। कंचुकी जोंगकतरौ महल्ले

Page #175

(१५८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
कांचनं हेम्नि किंजल्के कांचनो नागकेसरे । उदुंबरे कांचनारे पुन्नागे चंपकेऽपि च ।।३५७॥ कांचनी तु हरिद्रायां कानीनः कन्यकासुते । कर्णे व्यासे काननं तु ब्रह्मास्ये विपिने गृहे ।।३५८।। कुहनो मूषिके सेये कुहना दंभकर्मणि ।
कुंडली वरुणे सर्पे मयूरे कुंडलान्विते ॥३५९।। पन्नगे विटे। कंचुकमस्त्यस्य कंचुकी। जोंगकतरुरगरुवृक्षः। शेषेषु यथा-द्वारं रवद्भिरावृतं बहिरपि प्रक्लिन्मगंडैर्गजैरन्तः कंचुकिभिः स्फुरन्मणिशिखैरध्यासिता भूमयः ।।३५६॥ कांचनं हेम्नि किंजल्के । काम्यते कांचनं । विदनगगनेति (उ० २७५) साधुः । हेम्नि यथा-क्षणं वपुरपावृणु स्पृशतु कांचनं कलिकाम् । किंजल्के यथा-स्वर्णाबुजैः कांचनरेणुगभैः। कांचनो नागकेसरे । उदुंबरे कांचनारे पुंनागे चंपकेऽपि च । पंचापि वृक्षभेदाः । धत्तूरेऽपि ॥३५७।। कांचनी तु हरिद्रायां । गौरादित्वाड्डी: । हरिद्रा रजनी। कानीनः कन्यकासुते । कर्णे व्यासे । कन्यायाः अपत्यं कनीनः। कन्यायाः त्रिवेण्याः । कनीनत्रिवणं चेति साधुः । व्यासे यथा-वंदे वाल्मीककानीनौ । काननं तु ब्रह्मास्ये विपिने गृहे । कस्य ब्रह्मणः आननं काननं । कनति वा । विदनेति (उ० २७५) इति साधुः । विपिने यथा-शीतो वायुः परिणमयिता काननोदुंबराणाम् ॥३५८।। कुहनो मूषिके सेयॆ । कुहणि विस्मापने । कुहयते कुहनः । सह ईय॑या वर्तते सेयः । तत्र वायलिंगः । तत्र यथा-प्रियजानिर कुहनः । कुहना दंभकर्मणि । कुहनं कुहना। णिवेत्यासेत्यनः (५।३।१११) । यथा-नो विद्मः कुहनाविटेन बटुना किं तेन कारिष्यते । कुंडली

Page #176

तृतीयः काण्ड:
केतनं सदने चिने कृत्ये चोपनिमन्त्रणे । केसर्यर्वणि पुन्नागे नागकेसरसिंहयोः || ३६०|| कौपीनं गुह्यदेशे स्यादकायें चीवरान्तरे । कौलीनं जनवादेऽहिपशुपक्षिशुनां युधि ।। ३६१ ||
(१५९)
वरुणे सर्पे मयूरे कुंडलान्विते - कुंडलमस्त्यस्य कुंडली शिखादित्वादन् । कुंडलान्विते वाच्यलिंगः । तत्र सर्पे च यथा - जात्यैव ये वायुभुजो विकर्णास्तान् भोगिनः कुंडलिनो वदंति ।। ३५९ ।। केतनं सदने चिह्न कृत्ये चोपनिमन्त्रणे । केत्यते ज्ञायतेऽनेन केतनं । सदने यथा-अकृतसकृतकृत्यः केतनं भूतभर्तुः । चिह्न पुंक्लीब: । तत्र यथा - समाललंबे वृषराजकेतनः । कृत्यमवश्यकार्यम् । तत्र उपनिमंत्रणे च यथा- पूर्वेद्युः केतनं कार्यं वृद्धानां गृहमेधिनाम् । सर्यर्वणि पुंनागे नागकेसरसिंहयोः । केसराः सन्त्यस्य केसरी । अर्वणि अश्बे यथा - सह्यः केन स केसरी | पुन्नागनागकेसरौ वृक्षौ । सिंहे यथा - केसरी निष्ठुरक्षिप्त मृगपूगो मृगाधिप: ।। ३६० ।। कौपीनं गुह्यदेशे स्यादकायें चीवरान्तरे । कूपप्रवेशनमर्हति कौपीनं । शालीनकौपीनार्त्विजीनमिति ( ६ । ४ । १८५ ) । इति साधुः । गुह्यं पायोपस्थं तच्च तद्देशश्च । तत्र यथा - कौपीनाच्छादनं वल्कमक्षसूत्रं जटाजिनम् | अकार्य पापकर्म यथा - उत्सर्पत्पीनकौपीननाशिताशेषविग्रहः । चीवरान्तरे गुह्याच्छादनवाससि यथा - कौपीनं वसनं कदन्नमशनं शय्या धरा पांसुरा । कौलीनं जनवादेऽहिपशुपक्षिशुनां युधि । अकार्ये गुह्यकौलीन्ये । कुलस्य जल्पः कौलीनं । कुलाजल्पे ( ७|१|८६ ) इति ईन । कुलीने भवं कुलीनस्य भावः कर्म युवादेरण | जनवादो लोकापवादः । तत्र यथा - मा कौलीना
तत्र

Page #177

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
अकार्ये गुह्यकौलीन्ये गहनं वनदुःखयोः । गह्वरे कलिले चापि गंधनं तु प्रकाशने ॥३६२।। सूचनोत्साहहिंसासु गर्जनं स्तनिते क्रुधे । गुंजनं विषदिग्धस्य पशोर्मासे रसोनके ॥३६३।। गोस्तनो हारभेदे स्याद्गोस्तनी हारहूरिका । घट्टना चलनावृत्योश्चलनः पादकंप्रयोः ॥३६४॥
दसितनयने मय्यविश्वासिनी भूः। अहिपशुपक्षिशुनां युधि युद्धे यथा-कौलीनकेलिसमये समये क्षितोऽभूत् ॥३६१॥ अकार्य कुत्सितं कर्म । गुह्यं गोप्यं । कोलीन्यं कुलीनत्वं । गहनं वनदुःखयोः। गह्वरे कलिले चापि । गाह्यते गहनं। विदनेति (उ० २७५) साधुः । दुःखकलिलयोर्वाच्यलिंगः । वने यथा-अविशदशनैविध्यगहनं । दुःखं दुरवगाहं। तत्र यथा-किं गहनं स्त्रीचरितम् । गह्वरे । यथा-गिरिगहनानि विगाहयंति मोहात्। कलिलमाकीर्णं तत्र यथा-शार्दूलगहनं वनम् । गंधनं तु प्रकाशने । सूचनोत्साहहिंसासु । गंधिण् अर्दने। गंध्यते गंधनं । प्रकाशनं प्रकटनं ॥३६२॥ सूचनं द्रोहाभिप्रायेण परदोषोद्घट्टनं । उत्साह उद्यमः । हिंसा प्राणिवधः। सर्वेषु यथा-तद्गंधनं प्रोद्धरकंधराणां नैवाद्रियन्ते सुजनाः खलानां । गर्जनं स्तनिते क्रुधे । गर्व्यते गर्जनं । द्वयोर्यथा-न बिभ्यति भटा यस्माद्विषां गर्जनतर्जनैः। गूजनं विषदिग्धस्य पशोर्मासे रसोनके । गृजु शब्दे । गूजति गूजनं । धसिरसीत्यनः । रसोनकः कंकभेदः । तत्र पुंक्लीबः । तत्र यथारसोनो लशुनो रिष्टो गुंजनो दीर्घपत्रकः ॥३६३॥ गोस्तनो हारभेदे स्यात् । गोस्तनाकृतित्वात् गोस्तनः । यथा-तस्याः

Page #178

तृतीयः काण्डः
___ (१६१)
चलनं कंपे चलनी चारोभिद्वस्त्रघर्घरी । चंदनो वानरभिदि श्रीखंडे चंदनी नदी ॥३६५।। चेतनः स्यात्सहृदयप्राणिनोश्चेतना तु धीः । चोलको तु नागरंगे किष्कुपर्वकरीरयोः ॥३६६॥
कंपितगोस्तना स्तनतटी । गोस्तनी हारहूरिका। हारहूरिका द्राक्षा। तत्र यथा-संजातो बत गोस्तनोफलरसस्तत्त्वेऽपि वस्त्वंतरम् । घट्टना चलनावृत्योः । घट्टनं घट्टना। चलनं कंपनं । आवृत्तिरावर्तनं । द्वयोर्यथा-रणद्भिराघट्टनया नभस्वतः। चलनः पादकंप्रयोः । चलतीत्येवं शील: चलनः । चाल्यशब्दार्थादकर्मकाद् (५।२।४३) । इत्यनः । पादे यथा-चपलचलनकाकप्रेरणोतुंगिताग्रं। कंप्रे वायलिंगः ॥३६४॥ चलनं कंपे। चल्यते चलनं । यथा-दिग्दतिरोमचलनं धरणी धुनोति । चलनी चारीभिद्वस्त्रघर्घरी । चलत्यनया चलनी । चारीभेदो भरतशास्त्रप्रसिद्धः । वस्त्रघर्घरी बालिकापरिधानविशेषः। चंदनो वानरभिदि । श्रीखंडे । चंदति चंदनः । धसिरसीत्यनः। श्रीखंडे पुंक्लीबः। तत्र यथा-यद्यपि चंदनविटपी विधिना फलपुष्पवजितो विहितः । चंदनी नदी। गौरादित्वाङ्डीः ।।३६५।। चेतनः स्यात्सहृदयप्राणिनोः । चेतयते चेतनः । सहृदये यथा-चेतनस्य न मतिविरुध्यते। प्राणिनि यथा-कामार्त्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु । चेतना तु धीः । चेतनं चेतना। णिवेत्यासेत्यनः । (५।३।१११) । यथा-अवगच्छति मूढचेतमः प्रियनाशं हदि शत्यमपितम् । चोलकी तु नागरंगे किष्कुपर्वकरीरयोः। चोलकोऽस्त्यस्य चोलको । नागरंगकरीरौ वृक्षौ । किष्कपर्वाक्षु

Page #179

(१६२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
छर्दनोऽलंबुषे निबे छर्दनं वमनेऽपि च । छदनं पर्णगरुतोश्छेदनं कर्त्तने भिदि ॥३६७॥ जयनं विजयेऽश्वादिसंनाहे जघनं कटौ । स्त्रियः श्रोणिपुरोभागे जवनो वेगिवेगयोः ॥३६८॥ वेग्यश्वे नोवृति जवन्यपट्यांमोषधोभिदि ।
जीवनस्तु पुत्रंजीवे जीवनं वृत्तिवारिणोः ॥३६९॥ वंशो वा ॥३६६।। छर्दनोऽलंबुषे निबे । छद्यतेऽनेन छर्दते वा छर्दनः । अलंबुषो राक्षसविशेषः । निंबो वृक्षः । छर्दनं वमनेऽपि च । छद्यते छर्दनं । यथा-दातव्यं छर्दनौषधं । छदनं पर्णगरुतोः । छादयति छदनं । विदन (उ० २७५) इति साधुः । पर्णे यथा-छदनांतरितातपा द्रुमाली । गरुति पक्षे यथा-चरन्ति चित्रच्छदनाः शिखण्डिनः । छेदनं कर्त्तने भिदि । छिद्यते छेदनं । कर्तने द्वैधीकरणे यथा-शरैः शरच्छेदनमाचरंति । भिदि विदारणे यथा-तुंदछेदननिर्यदंत्रविसरा वीराः क्रमन्ते पुरः ॥३६७।। जयनं विजयेऽश्वादिसंनाहे। जयो जीयतेऽनेन वा जयनं । घसिरसीत्यनः। अश्वादिसंनाहे यथा-जयति जयनशाला वाजिनां राजकीया। जघनं कटौ। स्त्रियाः श्रोणिपुरोभागे । हन्यतेऽस्मिन् जघनं । हनेर्घतजघौ चेत्यनः। (उ० २७२)। कटौ यथा-पृथुलपृथुलास्थूलस्थूलाकृता जघनस्थली स्त्रियाः। श्रोणिपुरोभागे यथा-ज्ञातास्वाद: पुलिनजघनां को विहातुं समर्थः । पश्चादर्थेऽपि मंखः । यथा-पश्यंति यन्न रिपवो जघनं हयानां । जवनो वेगिवेगयोः । वेग्यश्वे नीवृति। जवति जवनः । भूषाक्रोघेत्यनः । (५।२।४२) । जवतेऽनेन वा । वेगिनि वायलिंगः । तत्र यथातत्प्रार्थितं जवनवाजिगतेन राज्ञा ॥३६८।। नीवृत् देशः।

Page #180

तृतीयः काण्डः
(१६३)
स्याज्जीवना तु मेदायां जीवनी तु मधुस्रवा। तलिनं विरले स्वच्छे स्तोकेऽथ तपनो रवौ ॥३७०॥ भल्लाते नरके ग्रीष्मे तलुनो यूनि मारुते । तमोघ्नो वह्विसूर्येन्दुबुद्धकेशवशंभुषु ।।३७१।। तपस्वी तापसे दीने तरस्वी वेगिर्रयोः ।
तेमनं व्यंजने क्लेदे तेमनी चुल्लिभिद्यपि ॥३७२॥ जवन्यपट्यांमोषधीभिदि । अपटी प्रतिस्रोरा । तत्र यथा-समीरशिशिरः शिरस्सु बसतां सताम् । जवनिका निकामसुखिनाम् । जीवनस्तु पुत्रंजीवे । जीवयति जीवनः । नंद्यादित्वादनः । पुत्रंजीवो वृक्षविशेषः । जीवनं वृत्तिवारिणोः। जीव्यतेऽनेन जीवनं । वृत्तौ यथा-क्व यामः किं कुर्मो गृहिणि गहनो जीवनविधिः । वारिणि यथा-जगज्जीवति जीवनैः ।।३६९।। स्याज्जीवना तु मेदायां। मेदा ओषधिः । जीवनी तु मधुस्रवा। जीव्यतेऽनया जीवनो। अनट् । मधुस्रवा जीवन्ती। तलिनं विरले स्वच्छे । स्तोके । तलति तलिनं। विपिनेति (उ० २८४)। साधुः । वायलिंगः। विरले यथा-तलिनमलिनदंतः सोऽयमग्रे पिशाचः। स्वच्छ निर्मले यथा-सौधानां तलिनोदरेषु पतितम् । स्तोकेऽल्पे यथा-मृगेक्षणानां तलिनोदरीणां। निरंतरं विग्रहकर्शितानाम् । अथ तपनो रवौ। भल्लाते नरके ग्रीष्मे । तपति तपनः। नंद्यादित्वादनः। रवौ यथा-पंचमः पंचतपसस्तपनो जातवेदसां ॥३७०॥ नरके यथा-अवीचौ तपने कल्पं वसेयुर्ब्रह्मघातकाः । तलुनो यूनि मारुते । तरति तरुणः । यम्यजिशक्य (उ० २८८) इत्युनः । रुफिडादित्वाल्लत्वे तलुनः । यूनि वायलिंगः । तत्र यथानखैस्तलिनमौलिभिस्तलूनलून पीनस्तना। तमोघ्नो वह्निसूर्ये दुबुद्धकेशवशंभुषु । तमोऽधकारं पापं वा हन्ति तमोघ्नः । ब्रह्मादित्बादृक् । सर्वेषु यथा-निहन्तु विघ्नं जगतस्तमोघ्नः ॥३७१।।

Page #181

(१६४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
Annanommam
तोदनं व्यथने तो दहनो दुष्टचेष्टिते । भल्लाते चित्रकेऽग्नौ च दमनो वीरपुष्पयोः ॥३७३॥ दर्शनं दर्पणे धर्मोपलब्ध्योर्बुद्धिशास्त्रयोः ।
स्वप्नलोचनयोश्चापि दंशनं वर्मदंशयोः ॥३७४।। तपस्वी तापसे दीने । तपोऽस्त्यस्य तपस्वी। अस्तपोमायेति (७।२।४७) विन् । वायलिंगः। तापसे यथा-तपस्विभिर्या सुचिरेण सभ्यते । दीने यथा-किमनेन तपस्विना। तरस्वी वेगिर्रयोः। तरो वेगो बलं वाऽस्त्यस्य तरस्वी । बाच्यलिंगः । बेगिनि यथा-असकृदेव हितेन तरस्विना हरिहयाग्रशरेण धनुर्भृता। शूरे यथा-समरमूर्धनि सेन तरस्विना । तेमनं व्यंजने क्लेदे । तिम्यते तेमनं । व्यंजने यथा-संभारस्पृहणीयतेमनरसानास्वाच किंचित्ततः । क्लेदे यथा-स्वेदतेमनविलिग्नकंचुकाः । तेमनी चुल्लिभिद्यपि । यथा-खातास्तेमनि काश्चमूचरनरैरस्तोकपाकोत्सुकैः ॥३७२।। तोदनं व्यथने तोत्रे । तुद्यते तुदंत्यनेन वा तोदनं । व्यथने यथा-विधातव्यं न वाचापि बुधैः सज्जनतोदनम् । तोत्रे यथा-नालस्यतश्चलति तोदनताडितोऽपि । दहनो दुष्टचेष्टिते । भल्लाते चित्रकेऽग्नौ च । दहति दहनः। दुष्टचेष्टिते वाच्यलिंगः । तत्र भल्लाते चित्रके च यथा-दहनो दाहकः खलु । अग्नौ यथा-धूमांधितेन दहनेन न वीक्षितासि । दमनोबीरपुष्पयोः। दाम्यति दमयति वा दमनः । पुष्पे यथापूजाविधिदमनकेन चयः स्मरस्य तस्मिन्मधुः स भगवान् गुरुरंगनानां ॥३७३।। दर्शनं दर्पणे धर्मोपलब्ध्योर्बुद्धिशास्त्रयोः । स्वप्नलोचनयोश्चापि । दृष्टिदृश्यतेऽनेन अस्मिन्वा दर्शनं । सप्तस्वर्थेषु दर्पणे यथा-अंधस्य किं दर्शनदर्शनेन । धर्मे यथा

Page #182

तृतीयः काण्ड:
(१६५)
द्विजन्मा वो रदे विप्रे दुर्नाम पुनरर्शसि । दुर्नामा दीर्घकोश्यां स्याद्देवनोऽक्षेऽथ देवनं ॥३७५।। व्यवहारे जिगीषायां क्रीडायां धमनो नले । करे भस्वाध्मायके च धमनी कंधरा सिरा ॥३७६।।
अहिंसा जिनदर्शने । उपलब्धिर्ज्ञानं । तत्र यथा-सम्यग्दर्शनसंपन्नः कर्मभिर्न निबध्यते । बुद्धिमतं तत्र यथा-इत्येकेषां हि दर्शनम् । शास्त्रे यथा-ज्ञाला षण्णां दर्शनानां अस्मिन् वाङ्मयसद्मनि । स्वप्ने यथा-दर्शनेऽद्य मया दृष्ट: सुप्तया निशि वल्लभः। लोचनं दृष्टिस्तत्र यथा-पापिना कुरुते बाला दर्शनस्पर्शनं मुहुः । विलोकनेपि । यथा-तां पुण्यदर्शनां दृष्ट्वा निमित्तज्ञस्तपोनिधिः। दंशनं वर्मदंशयोः। दंशयलि दश्यते वा दंशनं । वर्मणि यथाअंसर्दशनबंधुरैः। दंशे यथा-वंशदंशनभयेन धेनवः ॥३७४।। द्विजन्मा वौ रदे विप्रे। द्वे जन्मनी यस्य द्विजन्मा। तारकास्वपि मंखः । विः पक्षी। विप्रेत्युपलक्षणम् । तेन क्षत्रियवैश्ययोरपि । वौ विप्रे तारकासु च यथा-हिरण्यगर्भो भुवनांडकादिव क्षपाकरः क्षीरमहार्णवादिव । अभूत्सुपर्णो विनतोदरादिव द्विजन्मनामर्थपतिः पतिस्ततः। रदे यथा-सद्य एव तु शुद्धिः स्यादजातेषु द्विजन्मसु । दुर्नाम पुनरर्शसि । दुष्टं नामास्य पापरोगत्वात् दुर्नाम । क्लोबे । यथा-दुर्नामभिर्वामन एष जातः । दुर्नामा दीर्घकोश्यां स्यात् । दुष्टं नमति दुर्नामा । खात्मनात्मनिति (उ० ९१६) साधुः। स्त्रियां । दीर्घकोशी जलजंतुविशेषः । देवनोऽक्षे । दीव्यत्यनेन देवनः। अक्षः पाशकः । यथादेवनाच्छलकृतो हि किमत्र । अथ देवनं । व्यवहारे जिगीषायां क्रीअयां। दीव्यते देवनं ॥३७५।। त्रिष्वपि यथा-प्रकटीकृत

Page #183

अनेकार्थसंग्रहः सटोकः
हरिद्रा च धावनं तु गतौ शौचेऽथ नंदनम् । इन्द्रोद्याने नंदनस्तु तनये हर्षकारिणि ॥३७७।। मलिनं नलिकातोयें बुजेषु नलिनी पुनः ।
पद्माकरे गंगाब्जिन्योनिधनं कुलनाशयोः ॥३७८।। देवनान्कुरून् । धमनो नले । क्रूरे भस्त्राध्मायके च । धमिः सौत्रः। धमति धम्यते वा धमनः। यूसिरसीत्यनः। नलस्तृणविशेषः । अनल इत्यन्यः। यदाह-धमनोऽप्यनले भस्त्राध्मायकक्रूरयोः स्मृतः। क्रूरभस्वाध्मायकयोर्वाच्यलिंगः। तयोर्यथा-धमनानां मन:शुद्धिवर्त्तते न मनागपि । धमनी कंधरा सिरा। हरिद्रा च । धमति धमनिः। शदिवृत्यमीति अनिः। चां धमनी। कंधरायां यथा-चंच्वाक्षेपप्रहारैस्तुटितधमनिभिदिक्षु विक्षिप्यमाणेराशापालोपहारं दशभिरपि भृशं त्वच्छिरोभिः करोमि। सिरायां यथा-धमन्यो नाभिसंबद्धा विंशतिश्चतुरुत्तरा ॥३७५।। हरिद्रा रजनी अग्न्युद्दीपनभांडेऽपि मंखः । यथा-मुखेनोपधमेदग्निं धमन्यंतरितेन तु। धावनं तु गतौ शौचे। धाव्यते धावनं । गतौ वेगवति यथा-धने पुण्यैकसंसाध्ये मुधा धावनमर्थिनां । शौचे यथासाधुभिः प्रातरुत्थाय विधेयं दन्तधावनम् । अथ नंदनं । इन्द्रोद्याने। नंदति नन्दनं । यथा-अभिज्ञाः छेदपातानां क्रियन्ते नन्दनद्रुमाः । नन्दनस्तु तनये हर्षकारिणि । हर्षकारिणि वाच्यलिंगः । द्वयोर्यथा-पांडोनंदन नंदनं वनमिदम् ॥३७७॥ नलिनं नलिकातोयेंऽबुजेषु । नलति नलिनं। श्याकठीति (उ० २८२) इनः । अंबुजे पुंक्लीबः । गौडस्तु नलिनी पद्मिनी व्योमनिम्नगा कमलाकरे । नपुंसकं नलिकायां न पुंसि सरसीरुहे । इत्याह । नलिका अंतःशुषिरमुपकरणं । तत्र यथा-तलिननलिनवातैर्वह्निमु

Page #184

तृतीयः काण्डः
(१६७)
निदानं कारणे शुद्धौ तपसः फलयाचने । वत्सदाम्न्यवसाने च प्रधनं युधि दारुणे ॥३७९॥ प्रधानं प्रकृतौ बुद्धावुत्तमे परमात्मनि ।
महामात्रे प्रसूनं तु प्रसूते फलपुष्पयोः ॥३८०॥ न्मीलयंति । तोये यथा-पुलिनं नलिनं स्वल्पं । अंबुजे यथाचरणनलिनन्यासोदंचन्नवांकुरकोरकः । नलिनी पुनः । पद्माकरे गंगाब्जिन्योः । पद्माकरे यथा-नलिनी निगूढसलिला च यत्र सा स्थलमित्यदः । पतति यासु योधने । गंगायां यथाद्विपैर्मदजलासारैर्नलिनी मलिनीकृताः। अब्जिन्यां यथा-निरर्थक जन्म गतं नलिन्या यया न दृष्टं तुहिनांशुबिंबम् । निधनं कुलनाशयोः । नियतं धनमत्र निवृत्तं धनमत्र वा निधनं । निपूर्वी धनिर्मरणार्थे इति सभ्याः । पुंक्लीबः । कुले यथा-कलचुरिनिधना धनानि दद्युः । नाशे यथा-कृष्णाक्रोधाग्रदूतः कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवातः। अंतेऽपि । यथा-ध्वनंति धेनवो ग्रामनिधनेषु प्रतिव्रजम् ॥३७८॥ निदानं कारणे शुद्धौ तपसः फळयाचने । वत्सदाम्न्यवसाने च । डुदांक् दाने । दक्षिलवने देवशोधने वा यथायोगं करणे भावे च अनटि निदानं । कारणे यथा-अयथाबलमारंभो निदानं क्षयसंपदः । शुद्धौं यथा-कारभोजनपात्राणां निरानं वह्निना भवेत् । तपसः फलयाचने यथारागाभिभूतः संभूतो निदानमिति निर्ममे । वत्सदाम्नि यथानिदानसंदानितबालवत्सम् । अवसाने यथा-निदानेंतर्वक: सपदि मरुता सोऽप्यपहृतः । प्रधनं युधि दारुणे । धनिर्मरणा
र्थोत्र निधनवत् । प्रधन्यतेऽस्मिन्ननेन वा प्रधनं । वर्षादयः क्लीबे (५।३।२९) इत्यल् । द्वयोर्यथा-क्षेत्रं क्षत्रप्रधनपिशुनं कौरवं तद्भजेथाः ॥२७९॥ प्रधानं प्रकृतौ बुद्धावुत्तमे

Page #185

(१६८) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः wwwwwwwwwwwwwwwwwww
प्रज्ञानं बुद्धौ चिह्न च स्यात्प्रसन्नं प्रसादवत् । प्रसन्ना तु मदिरायां पवनो वायुवल्लयोः ॥३८१।। पवनं पुनरापाके पद्मिनी योषिदन्तरे । अब्जेऽब्जिन्यां सरस्यां च पावनं मलकृच्छ्योः ॥३८२॥
परमात्मनि । महामात्रे । प्रधीयतेऽस्मिन् प्रधत्ते वा प्रधानं । अजहत् । क्लीबलिंगः । प्रकृतिः सत्त्वरजस्तमसां साम्यवस्था । तत्र उत्तमे च यथा-न महानयं न च बिभर्ति गुणसमतया प्रधानताम् । बुद्धौ परमात्मनि महामात्रे च यथा-वृत्तिः प्रधानानुगता जनस्य । प्रसूनं तु प्रसूते फलपुष्पयोः । प्रसूयते स्म प्रसूनं । सूयत्याद्योदित इति तस्य नः । प्रसूते वाच्यलिंगः । तत्र यथा-प्रसूनसूनुर्वनिता नितांतम् । फलपुष्पयोर्यथा-प्रसूनक्लुप्तं ददतः सदत्त॑वः । पुरे स्य वास्तव्यकुटुंबितां गताः ॥३८०।। प्रज्ञानं बुद्धौ चिह्न च । प्रज्ञायतेऽनेन प्रज्ञानं । बुद्धौ यथाप्रज्ञानमीदग्विधमस्ति यस्य । चिह्न यथा-प्रज्ञानेन वृषेण विद्धि गिरिशम् । स्यात्प्रसन्न प्रसादवत् । प्रसीदति स्म प्रसन्नं । वाच्यलिंगः । यथा-अपि प्रसन्न हरिणेषु ते मनः । प्रसन्ना तु मदिरायां । यथा-प्रसन्नामासन्नामपि दधति नो निर्मलधियः । पवनो वायुवल्लयोः। पुनाति पूयतेऽनेन वा पवनः। वायौ यथा-पवनश्च धूतनवनीपवनः । वल्लो निष्पाबः ॥३८१॥ पवनं पूनरापाके । आपाक: कुलालपाकस्थानं । तत्र यथा-पवने पावकं कोपि पापः भिपति निष्कृपः। पद्मिनी योषिदंतरे । अब्जेऽब्जिन्यां सरस्यां च । पद्मानि विद्यतेऽस्यां पमिनी । योषिदंतरं कामशास्त्रप्रसिद्धं । शेषेषु यथा-जावं मन्ये तुहिनमथिता पद्मिनी वान्यरूपाम् । पावनं जलकुच्छ्रयोः । पावयति पावनं ।

Page #186

तृतीयः काण्डः
( १६९)
पावनः पावके सिल्हेऽध्यासे पावयितर्यपि । पावनी तु हरीतक्यां पाठीनो गुग्गुलद्रुमे ॥ ३८३ ॥ पाठके मीनभेदे च पिशुनः सूचके खले । कप्यासे पिशुना स्पृक्का स्यात्पिशुनं तु कुकुमम् ॥ ३८४ ।। पीतनं तु हरिताले पीतदारुणि कुकुमे । पीतनः पुनराम्राते पूतना तु हरीतकी ॥ ३८५ ॥
जलं नोरं । कृच्छ्रे सांतपनादिकम् । द्वयोर्यथा-वने मुनिः पावनपूतगात्रः ॥ ३८२ ॥ पावनः पावके सिल्हेऽध्यासे पावयितर्यपि । पावकोऽग्निः सिल्हो गंधद्रव्यं । अधिकमसारमस्यते क्षिप्यतेऽनेन अध्यासः । शूर्पमिति यावत् । पावयितरि वाच्यलिंगः । तत्र यथासंभावयति यान्येव पावनैः पादपांसुभिः । पावनी तु हरीतक्यां । हरीतकी पथ्या । पाठोनो गुग्गुलुद्रुमे । पाठके मीनभेदे च । पठति पाठीनः पठेर्णिदिति ( उ० २८७ ) ईनः ॥ ३८३ ॥ पाठके वाच्यलिंगः । तत्र यथा-नवीनः पाठीनो लुठति पदपीठे निजगुरोः । मीनभेदे यथा-मैनाकोऽपि गभीरनीरविलुठत्पाठीनपृष्टोल्लसच्छेवालांकुरकोटिकोटरकुटोकुड्यांतरे निवृतः । पिशुनः सूचके खले । कप्यासे । पिंसति पिशुनः । पिशिमिथिकुधिभ्यः ( उ० २९० ) उनः । सूचकखलयोर्वाच्यलिंगः । सूचक कथके यथा-पद्मभेदे पिशुनाः सिषेविरे गंधमादनवनांतमारुताः । खले. दुर्जने यथा-वद शुना पिशुनासदृशः कथं । कप्यासं कपिमुखं । पिशुना स्पृक्कां स्यात् । स्पृक्का गंधद्रव्यभेदः । पिशुनं तु कुंकुमं । यथा-कान्तोपभोगपिशुनं पिशुनं स्तनानाम् ॥ ३८४ ॥ पीतनं तु हरिताले पोतदारुणि कुंकुमे। पीतयति पोतनं । पीतदारु दार हरिद्रा त्रिष्वपि यथा-पीतं पीतनरेणुना । पीतनः

Page #187

( १७० )
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
वध्या च वासुदेवस्य पृतनाऽनीकिनी चमू।। सेना सैन्यविशेषश्च फाल्गुनो मासपार्थयोः ॥ ३८६॥ नदीजेऽर्जुनक्षे च फाल्गुनी पूर्णिमाभिदि । भवनं सदने भावे भंडनं कवचे युधि ॥ ३८७ ॥
पुनराम्राते । आम्रातो वृक्षविशेषः । पूतना तु हरीतकी । वध्या च वासुदेवस्य । पूयते पूतना । पृपूभ्यां किदिति (उ० २९३ ) तनः ॥ ३८५ ॥ वासुदेवस्य वध्यायां राक्षस्यां यथा-यदि नांगतेति मतिरस्य मृदुरजनि पूतनां प्रति । मंखस्तु पूतना तु हरीतकी । भूतभेदे । पुंस्त्रीलिंगः । द्वयोरित्याह-यथा एतत्पूतनचक्रमक्रमग्रासार्द्धमुक्तैः । पृतनाऽनीकिनी चमूः । सेना सैन्यविशेषश्च । पिपर्ति पृतना । पृपूभ्यां किदि (उ० २९३ ) ति तनः । तिस्रो वाहिन्यः सैन्यविशेषः । तैस्त्रिभिश्चमूः । ताभिस्तिसृभिरनीकिनी । सेना सैन्यमानं । सर्वेषु यथा-श्रीभीमपृतनोत्खातरजोभिर्वैरिभूभुजा । फाल्गुनो मासपार्थयोः । नदीजेऽर्जुनवृक्षे च । फाल्गुनी पौर्णमासी अस्य फाल्गुनः । सास्यपौर्णमामीत्यण् (६।२।९८)। फल्गुनीषु जातः फल्गुनः । फल्गुन्याष्ट इति ( ६।३।१०६ ) टे । प्रज्ञादित्वात्स्वार्थेऽणि वा । मासे यथा-भवन्ति फाल्गुने मासि वृक्षशाखा विपल्लवाः । पार्थे यथा-अर्जुनः फाल्गुनः पार्थः किरीटी श्वेतवाहनः ।। ३८६ ॥ नदीजो विटमाक्षिको नाम धातुभेदः । फाल्गुनी पूर्णिमाभिदि । फल्गुनीभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्ता फाल्गुनी । यथा-न फाल्गुनीपबंणि फल्गु दत्तम् । भवनं सदने भावे । भवन्त्यस्मिन्निति भूयते वा भक्नं । अनट सू धू भू इति अनो वा । सदने पुंक्लीबः । तत्र यथा-दृष्ट्वा दृष्ट्वा भवनवलभीतुंगवातायनस्थाम् । भंडनं कवचे युधि ।

Page #188

तृतीयः काण्डः
( १७१)
खलीकारे भट्टिनो तु ब्राह्मण्यां नृपयोषिति । भावना वासना ध्यानं भुवनं लोकखांबुषु ॥ ३८८ ॥ भूतात्मा दुहिणे देहे मदनः सिक्थके स्मरे । राडे वसंते धत्तूरे मलिनं कृष्णदोषयोः ।। ३८९ ।।
खलीकारे । भडुड परिभाषणे । भंड्यते भंडनं । त्रिष्वपि यथा-भटैभंडनमंडितैः ॥ ३८७ ॥ भट्टिनी तु ब्राह्मण्यां नृपयोषिति । भट्टो द्विजन्मा नृपतिर्वा पतिरस्त्यस्या भट्टिनी । द्वयोर्यथा-भट्टिनो भट्टवेष्टिता । भावना तु वासना ध्यानं । भाव्यते भावना । द्वयोर्यथा-भावना भवनाशिनी । भुवनं लोकखांबुषु । भवन्त्यनेन अस्मिन्वा भुवनं । सू धू भू इति किदनः । लोको विष्टपं तत्र पुंक्लोबः । तत्र अंबुनि च यथा-करबदरसदृशमखिलं भुवनतलं यत्प्रसादतः कवयः । पश्यन्ति सूक्ष्ममतयः सा जयति सरस्वती देवी ॥ ३८८ ॥ भूतात्मा दहिणे देहे । भूतानामात्मा भूतान्येवात्माऽस्येति वा भूतात्मा । द्रुहिणे यथा-भगवास्ते स भूतात्मा निर्वाणं . सम्प्रदास्यति । देहे यथा-कदा भूतात्मानं सुरसरिति मुक्त्वा सुखमियां । मदनः सिक्थके स्मरे । राडे ( राढे-जले) वसंते धत्तरे । माद्यति मदयति वा मदनः । सिक्थके मधूच्छिष्टे यथा-मदनगोलकमृष्टरदच्छदाः । राडो वृक्षविशेषः । यथाह-मदनः । सल्यको राडः । तत्र स्मरे च यथा-अयोधानलतामिमां समदनां नारीमिवान्यां ध्रुवम् । वसन्ते यथा-उपययौ मदनोथ यथार्थताम् । मलिनं कृष्णदोषयोः । मलोस्त्यस्य मलिनं । मलादीमसश्चेति इनः । कृष्णे वाच्यलिंगः । तत्र यथा-अथ नागयूथमलिनानि जगत्परितस्तमांसि

Page #189

( १७२ )
अनेकार्थसंग्रहः सटीका
मलिनी रजस्वलायां मंडनं तु प्रसाधने । मंडनोऽलंकरिष्णौ स्यान्मार्जनो लोध्रशाखिनि ॥ ३९० ॥ मार्जनं शुद्धिकरणे मार्जना मुरजध्वनौ । मालिन्युमायां गंगायां चंपावृत्तप्रभेदयोः ॥ ३९१ ॥ मालिक्यां मिथुनो राशौ मिथुनं पुस्त्रियोर्युगे । मुंडनं रक्षणे क्षौरे मेहनं मूत्रशिश्नयोः ॥ ३९२ ॥
परितस्तरिरे । दोषे यथा-यशः प्रसूते मलिनं प्रमार्टि । ३८९ ॥ मलिनी रजस्वलायां । गौरादित्वाड्डोः । यथा-स्पृशति । नो बत जातिवियोगतः कमलिनी मलिनीमिव षट्पदः । मंडनं तु प्रसाधनं । मंड्यते मंडनं । यथा-मंद मंदमकारि येन निजयोर्दोदंडयोमंडनम् । मंडनोऽलंकरिष्णौ । मंडयति इत्येवंशीलो मंडनः । भूषाक्रोधार्थेत्यनः । वायलिंगः । यथा-तत्रापि वरदातीरमंडनं कुडिनं पुरम् । स्यान्मार्जनो लोध्रशाखिनि । माय॑तेऽनेन मार्जनः ॥ ३९० ॥ मार्जनं शुद्धिकरणे । माज्यते मार्जनं । यथाकुर्वाणानां संपरायांतरायं भूरेणूनां मृत्युना मार्जनाय । मार्जना मुरजध्वनौ । माय॑ते मार्जना । णिवेत्यासेत्यनः । यथा-आसीनाः किमिति स्थिता ननु सखे प्रसूयतां मार्जना । वाद्यवदनदेयध्यान्यपिंडयोमिति मंखः । मालिन्युमायां गंगायां चंपावृत्तप्रभेदयोः । मालिक्यां । मलतेऽवश्यं मालिनी । णिन्वावश्यकेति णिन् । माला अस्त्यस्या इति वा मालायाः क्षेपे इतीन् । पंचस्वर्थेषु उमा गौरी गंगा जाह्नवी । चंपा नगरी । वृत्तप्रभेदे च यथाननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकैः ॥ ३९१ ॥ मालिकी पुष्पलावी । तत्र यथा-सा मालिनी चंपकमालभारिणी । मिथुनो राशौ । मेथति मिथुनः । पिशिमिथीति ( उ० २९०) किदुनः । यथा

Page #190

- तृतीयः काण्डः
( १७३) maanaamanamaroorammarwar मैथुनं रतसंगत्योः यमनं यमबंधयोः । यापनं कालविक्षेपे निरासे वर्तनेऽपि च ।। ३९३ ॥ योजनं चतुष्क्रोश्यां स्याद्योगपरमात्मनोः । रसनं ध्वनिते स्वादे रसज्ञारास्नयोरपि ॥३९४ ॥ पंचव्योमहुताशनैश्च मिथुनः कर्कः कुवेदोऽग्निभिः । मिथुनं . पुस्त्रियोर्युगे । पुस्त्रियोरिति सौत्रो निर्देशः । यथा-परस्पराक्रंदिनि चक्रवाकयोः पुरो वियुक्त मिथुने कृपावती । मुंडनं रक्षणे क्षौरे । मुडुड् मज्जने । मुड्डु खंडने वा । मुंडयते मुंडनं । क्षुरस्येदं क्षौरं कर्म तत्र यथा-राज्ञो हि दुष्टनिग्रहः शिष्टपालनं च धर्मो न पुरः शिरोमुडनं जटाधारणं वा । मेहनं मूत्रशिश्नयोः । मिह्यते मेहति वा मेहनं । द्वयोर्यथा-मेहनं देहिनां गोप्यं ॥ ३९२ ॥ मैथुन रतसंगत्योः । मिथुनस्य भावः कर्म वा मैथुन । युवादेरणू । रते यथा आहारो मैथुन निद्रा सेवमानस्य वर्द्ध ते । संगतिः संबन्धमात्र । तत्र यथा-मैथुन कुथकंथयोः । यमन यमबंधयोः । यम्यते यमन । यमः संयमः । द्वयोर्यथा-मर्कटस्येव मनसो विदध्याघमन मुनिः । यापन कालविक्षेपे निरासे वर्तनेऽपि च । याप्यते यापयति. बा यापन । कालविक्षेपे वर्तने च यथा-मुक्त्यर्थी यत्र तत्रस्थः कुर्याज्जीवस्य यापनम् । निरसन निरासः । त्याग इत्यर्थः । तत्र यथा प्रबलशक्रपराभवशंकया यदि करोति धनस्य स यापनम् ॥ ३९३ ॥ योजनं चतुष्क्रोश्यां स्याद्योगपरमात्मनोः । युज्यते युंजंति वा योजनं । चतुष्क्रोश्यां यथा--युक्तो नु क्रोशसंपन्नोजनैरिव योजनैः । योगः संबन्धमानं । तत्रं यथा- करपंकजयोजनम् । रसन ध्वनिते स्वादे रसज्ञारास्नयोरपि । रस्यते रसत्यनेन वा रसन । रसज्ञायां स्त्रीक्लीबः ।

Page #191

( १७४ )
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः
रंजनं रजके रक्तचंदनेप्यथ रंजनी । मंजिष्ठारोचनानीलीगुडासु रजनी निशि ॥ ३९५॥ लाक्षानीलीहरिद्रासु राधनं प्राप्तितोषयोः । साधने रेचनी गुंडा दंती रोपनिका त्रिवृत् ॥ ३९६ ॥ रोदनं त्वश्रुणि कंदे रोचमः कूटशाल्मली । रोचना रक्तकल्हारे गोपित्ते वरोषिति ॥ ३९७ ॥
ध्वनिते यथा-जलदरसनभीता कांतमालिंगति स्वम् । स्वादे आस्वादने यथा-श्रृंगाररसनानाट्ये । रसज्ञायां यथा-यदमी दर्शति दशना रसना तत्स्वादसुखमवाप्नोति । रास्ना औषधिः ॥ ३९४ ॥ रंजन रंजके रक्तचंदनेऽपि । रंजयति रज्यतेऽनेन वा रंजन । रंजके वायलिंगः । तत्र यथा-राजा सज्जनरंजनः । अथ रंजनी मंजिष्ठारोचनानीलीगुडासु । चतस्रोऽप्योषधयः । रजनी निशि । लाक्षानीलीहरिद्रासु । रज्यति रजनी । रंजः किदिति ( उ० ६८१ ) अनिः । ड्यां रजनी। निशि यथा-द्विगुणीभूता रजनी वृद्धव शनैः शनैः याति ॥ ३९५ ॥ राधनं प्राप्तितोषयोः । साधने । राध्यते राधनौं । त्रिष्वपि यथा-धनराधनदुविधः । रेचनी गुंडा दंती रोचनिका त्रिवृत् । रेचयति रेचनी । चतस्रोऽप्योषधयः ॥ ३९६ ॥ रोदनं त्वश्रुणि कंदे । रोदित्यनेन रुद्यते वा रोदनं । अश्रुणि यथा-लोचने रोदनाताने । दे यथा-करुणो रोदनध्वनिः । रोचनः . कूटशाल्मलौ । रोचते रोचनः । इडितो व्यंजनार्यतादित्यवनः । कूटशाल्मलिभेदः । रोचना रक्तकल्हारे गोपित्ते वरयोषिति । रक्तकल्हारं जलजविशेषः । गोपित्त गोरोचना । तत्र यथा-त्वं रोचनागौरशरीर

Page #192

तृतीयः काण्डः
( १७५)
लंघनं भोजनत्यागे प्लवने क्रमणेऽपि च । ललाम वल्ललामाश्वे शृंगे चिहपताकयोः ॥ ३९८ ॥ रम्ये प्रधाने भूषायां पुद्रे पुच्छप्रभावयोः । ललना स्त्रीनाडिजिह्वाः लांछनं लक्ष्मसंज्ञयोः ॥ ३९९ ॥ लांगली स्यादबलभद्रे नालिकेरेऽथ लेखनम् ।
भूले च्छेदे लिपिन्यासे व्यसनं निष्फलोद्यमे ॥ ४०॥ यष्टिः । वरयोषित् वरस्त्री ।। ३९७ ॥ लंघनं भोजनत्यागे प्लवने क्रमणेऽपि च । लंध्यते लंघनं । भोजनत्यागे क्रमणे अतिक्रमे च यथा-भक्ते द्वेषो जडे प्रीती रुचितम् गुरुलंघनम् । मुखे च कटुता नित्यं धनिनां ज्वरिणामिव । प्लबने यथा-पोतो पायादिह हि बहवो लंघनेऽपि क्रमते । ललाम बल्ललामाश्वे शृंगे चिह्नपताकयोः । रम्ये प्रधाने भूषायां पुद्रे 'पुच्छप्रभावयोः । लाति ललाम । सात्मन्नात्मन्निति ( उ० ९१६) साधुः । क्लीबे । रुक्मग्रीष्मेति ( उ० ३४६ ) निपातनात् ललामं पुक्लीबः । द्वावपि रम्यप्रधानयोर्वाच्यलिंगौ । दशस्वर्थेषु । अश्वो हयः । शंगं विषाणं । चिह्न लक्षणं । पताका ध्वजः ॥ ३९८ ॥ रम्ये प्रधाने भूषायां :च यथा-निर्मापितस्त्रिभुवनैकललामभूतः । पुद्रोऽश्वस्य स्वाभाविकः श्वेतो मुखपट्टः । तत्र यथा-सिंदूरपूरपरिपूर्णललामभंग्या; पत्युः प्रतापमिव दर्शयते वराश्वः । पुच्छे यथालीलाविलोलितललामविलासभासः । ललनाः स्त्रीनाडिजिह्वाः । ललति ललना । नंद्याधनः । स्त्रियां यथा-हर्येष्वस्याः कुसुमसुरभिष्वध्वखिन्नांतरात्मा नीत्वा खेदं ललितललनापादरागांकितेषु । नाडिः सिरा । जिह्वा रसना । लांछनं लक्ष्मसंज्ञयोः । लांछचतेऽनेन लांछन । लक्ष्मणि यथा-कठोरताराधिपलांछनच्छवि । संज्ञा अभिवानं ॥ ३९९ ॥ लांगशी स्यादबलभद्रे नालि

Page #193

( १७६ )
अनेकार्थ संग्रहः सटीकः
aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa000000000
दैवानिष्टफले सक्तौ स्त्रीपानमृगयादिषु ॥ पापे विपत्तावशुभे व्यंजनं श्मश्रुचिह्नयोः ॥ ४०१ ॥ तेमनेऽवयवे कादौ वमनं छर्दनेऽर्दने । वसनं छादने वस्त्रे वर्जनं त्यागहिंसयोः ॥ ४०२ ।।
केरे । लांगलमस्त्यस्य लांगली । द्वयोर्यथा-लांगलिलीलाललिते माधवविच्छित्तिजनितसौभाग्ये । अथ लेखनं । भूर्जे च्छेदे लिपिन्यासे । लिख्यतेऽस्मिन् लेखनं । भूजों बहुत्वकः । तत्र लिपिन्यासे च यथाविधेयं लेखने तज्ज्ञ राजादेशस्य लेखनम् । च्छेदे यथा-करोतु तत्र किं नाम वनिता नखलेखनम् । व्यसनं निष्फलोद्यमे । दैवानिष्टफले सक्तौ स्त्रीपानमृगयादिषु । पापे विपत्तावशुभे । व्यस्यति श्रेयोमार्गात व्यस्तिर्वा व्यसन । निष्फलोद्यमे यथा-पठकः पाठकश्चैव ये चान्ये शास्त्रचिंतकाः । तेऽमी व्यसनिनः सर्वे यः क्रियावान्स पंडितः ॥ ४०० ।। देवानिष्टफले यथा -ये प्राप्ते व्यसनेऽप्यनाकुलधियः संपत्सु नेवोन्नताः । सक्तिरासक्तिस्तत्र यथा-परोपकारव्यसन महात्मनाम् । स्वोपानमृगयादिषु । द्यूतं च मांसं च सुरा च वेश्या, पापर्द्धि चौयं परदारसेवा । एतानि सप्तव्यसनानि लोके, पापाधिके पुंसि सदा भवंति । पापे यथा-देवः स वो दिनमणिर्व्यसनानि हन्तु । विपत्तौ यथा-यदेंदोरन्वेति व्यसनमुदयं वा निधिरपां । अशुभे यथा-व्यसने नियोजयेच्छत्रु । व्यंजन श्मश्रुचिह्नयोः । तेमनेऽवयवे कादौ । व्यज्यतेऽनेन व्यंजन । पंचस्वर्थेषु श्मश्रुणि यथा-आकुचितव्यंजनभक्तिभाजा मुखेन नारीनयनानि मुष्णन् । चिह्न यथा-अमात्यव्यंजनराज्ञां दूष्यास्ते शत्रुसंज्ञिताः । अत्र हि अमात्यत्वं व्यंजनचिह्नमेषामिव्यर्थः ।। १०१॥ तेमन निष्ठानादि । तत्रं कादौ च यथा-सं

Page #194

(१७) वर्द्धनं छेदने वृद्धी चीनी तु गलतिका ।। वपनं मुंडने वीजाधानेऽय वर्सनी पधि ॥४०३।१६. वर्त्तने तपिंडे च बनका विस्तारके । .. .
शार्दूले गंधमार्जारे वामनो दिग्गजेऽच्युते ॥४०४।। जनैः प्रववृते सुसंस्कृतैर्वागियं रसवती कवैरिव । अवयवः शरीरैकदेशः । तत्र यथा-उभयव्यंजमा पोटा । नमन छर्दमेऽदने । वम्यते वमनं । छर्दने यथा-षण्मास्यां कुरुते यस्तु वमनं बा विरेचनम् । अर्दनं पीडा । वसनं छादने - वस्त्रे । वसिक् आच्छादने । वस्यतेऽनेन वसनं । छादने आच्छादने यथा-दशनबसनभूमिबंधुजीव दुनोति । वस्त्रे यथा-आत्मनैव ... रुरुधे कृतिनेव स्वेदसंगिवसनं जघनेन । वर्जनं त्याहिंसयोः । वय॑ते. वर्जनं । त्यागो दानं । परिहारो वा । दाने - यथा-श्रीणां व्यधादर्जनमर्जितानां । परिहारे यथा-खलानां कृतिभिः कार्यं दूरादेव तु वर्जनम् । हिसायां यथा-न स्यात्कलौ वर्जनमर्जुनोनां ॥ ४०२ ॥ वर्द्धनं छेदने वृद्धौ । वर्द्धण् छेदनपूरणयोः । वृधड् वृद्धौ वा । भावेऽनटि वर्धनं । छेदने यथा-प्राक् नालवर्द्धनात्पु सो जातकर्म विधीयते । वृद्धौ यथा-अवंध्यवचसा येन निरुद्धं विंध्यवर्द्धनम् । वर्द्धनी तु गलंतिका । वार्द्धियतेऽस्यां वर्द्धनी । पृषोदरादित्वात् । गलंतिका गगरी । तत्र यथा-न वृद्धा वर्द्धनी वोढुं सुदृढा नीरपूरिताम् । संमार्जिन्यामपि । यथा-संमार्जनी बहुकरी वर्द्धनी च समूहिनी । वपनं मुंडने बीजाधाने । उप्यते वपनं । मुंडने यथा-तीर्थे वपनमाचरेत् । बीजाधाने यथा-कुर्वति व्रीहिवपनं क्षेत्रे तप्तांबुपूरिते । अथ वर्तनी पथि । वर्त्तने तर्कुपिंडे च । वर्तन्तेऽस्यां अनया वा वर्तनी । पथि यथा-अकीर्तिवर्तनी चैषा कुकवित्वबिडंबना ॥ ४०३ ॥ वतने जीविकायां यथा-कां वर्तनी

Page #195

(१७८)
अनेकार्यसंग्रहः सटीक खर्वेऽकोठे वाहिनी तु सेनासद्मेदसिन्धुषु । स्याहाणिनी तु नर्तक्यो छेकमत्तस्त्रियोरपि ॥४०५ ॥ वितानं कदके यज्ञे विस्तारे ऋतुकर्मणि । तुच्छे मंदे वृत्तमेदे शून्यावसरयोरपि ॥४०६॥
मनुसरविह साधुवर्गः । तौरवस्तात्पाषाणादिमयः पिंडस्त'पिंडः । वनश्वा विप्रतारके । शार्दूले गंधमाजार । वने श्वेव वनश्वा । त्रिष्वपि यथा-वनश्वा विश्वासे विशति न हि कस्यापि नितराम् । विप्रतारकोऽरण्यश्वेत्यन्ये । वामनो दिग्गजेऽच्युते । खर्वेऽकोठे । वाम हस्वावयवत्वमस्त्यस्य वामनः । नांगादेरिति नः । सर्वे वायलिंगः । दिग्गजे दक्षिणाशाद्विपे यथा-काव्यालंकारभूरुवी वामनेनैव पारिता । अच्युते यथा-वामनाश्रमपदं ततः परं ॥ ४०४॥ सर्वे यथा-उद्बाहुरिव वामनः । अंकोठो वृक्षः । चाहिनी तु सेनातभेदसिंधुषु । वाहाः सन्त्यस्य वाहिनी । वहत्यवश्यं वा । आवश्यके णिन् । सेना सेनामात्रं । तस्याः सेनायाः भेदः प्रकारः । यदाह-त्रिभिगुल्मैर्गणस्तैस्तु वाहिनी त्रिमिरिष्यते । सिंधु दी । त्रिष्वपि यथा-वाहिन्यः पार्श्वमेताः क्षणमपि भवतो नैव मुचन्त्यभीक्ष्णम् । स्याद्वाणिनी तु नर्तक्यां छेकमत्तस्त्रियोरपि । वणति अवश्यं वाणिनो । वानिनीत्यमरः । छेका विदग्धा । मत्ता उन्मत्ता । त्रिष्वपि यथायस्मिन्मही शासति वाणिनीनां निद्रां विहारार्द्धपथे गतानाम् ॥ ४०५॥ वितानं कदके यज्ञे विस्तारे ऋतुकर्मणि । तुच्छे मंदे वृत्तभेदे शून्यावसरयोरपि । वितन्यते वितानं । नवस्वर्थेषु तुच्छमंदयोर्वाच्यलिंगः । वृत्तभेदे क्लीबे । अन्यत्र पुंक्लीबः ।

Page #196

तृतीयः काण्डः
(१७९)
विज्ञानं कार्मणे ज्ञाने विलग्नं मध्यलग्नयोः । विक्लिन्ना जीर्णशीर्णााः विलीनौ लीनविद्रुतौ ॥ ४०७॥ विषघ्नः शिरीषतरौ विषघ्ना त्रिवृताऽमृता । विच्छिन्नं तु कुटिले स्यात्समालब्धविभक्तयोः ॥४०८ ॥
कदक उल्लोचः । तत्र शून्ये च यथा-बहत्तलैरप्यतुलैर्वितानमालावनद्धैरपि चावितानैः । यज्ञे ऋतुकर्मणि च यथा-सोमपायिनि भविष्यते मया वांच्छितोत्तमवितानयाजिना । विस्तार यथा-विलुलितकमलौघः कोणवल्लीवितानः । तुच्छे मंदे च यथा-चित्रं तेऽतिवितानमारमति चेद्देवं भवानीपतिम् । वृत्तभेदोऽष्टाक्षरजातौ छन्दः । यदाह-अन्यदतो हि वितानं । अवसरे यथा-वितानेतानेवं नटयति नटान्भूपतिलकः ॥ ४०६ ॥ विज्ञानं कार्मणे ज्ञाने । विज्ञायते विज्ञानं । द्वयोर्यथा-विज्ञान योगिनामेव नैवान्यत्र विलोक्यते । विलग्न मध्यलानयोः । विलगति स्म विलग्न । क्ते क्षुब्ध विरिब्धेति (१।४।७० ) साधुः । विलज्जते स्म वा । मध्ये पुक्लीबः । तत्र यथा-मध्येन सा वेदिविलग्नमध्या । लग्न सक्त। राशीनामुदयो वा । सक्तेर्वाच्यलिंगः । तत्र यथा-नमंति यं मौलिविलग्नपाणयः । राशीनां मेषादीनामुदये यथा-विलग्नभुवनं गते । विक्लिन्ना जीर्णशीर्णाः । विक्लिदयति विक्लिन्नः । वाच्यलिंगः । त्रिष्वपि यथा-विक्लिन्नान्नपरीभोगाद्रोगः स्यादंगिनां ध्रुवम् । जरया जीर्णे इत्यनः । विलीनौ लीनविदुतौ । विलीयते स्म विलीनः । वाच्यलिंगः । लीनं संश्लिष्टं । विदुतं विनष्टं द्रवीभूतं वा सर्वत्र यथा-स्वर्ण तत्किं न तत्रैव विलीनं दहनोदरे ॥ ४०७ ॥ विषघ्नः शिरीषतरौ । विषं हंति विषघ्नः । अचित्ते टगिति

Page #197

( १८०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः विमानं देवतायाने सप्तभूमगृहेऽपि च । विधानं हस्तिकवले प्रेरणेऽभ्यर्चने धने ॥ ४०९ ॥ वेतनोपायविधिषु प्रकारे वैरकर्मणि । विपन्नो भुजगे नष्टे विश्वप्सा वह्निचंद्रयोः ॥ ४१० ॥ समीरणे कृतांते च विलासी भोगिसर्पयोः । विषयी विषयासक्ते वैषयिकजने नृपे ॥४११ ॥
( ५११४८३ ) टक विषघ्ना त्रिवृताऽमृता । विषं हन्यतेऽनया विषघ्ना । स्थादित्वात्कः । द्वेऽपि लताभेदो विषघ्नी इत्यन्ये । विच्छिन्नं तु कुटिले स्यात्समालब्धविभक्तयोः । विच्छिद्यते स्म विच्छिन्नं वाच्यलिङ्गः । कुटिलं वकं । समालब्धं वर्द्धितं विभक्त पृथक्कृतं । त्रिष्वपि यथा-अविच्छिन्नतरुश्रेणिविच्छिन्नाप्ततपसंचरम् । समाप्तावपि मङ्खः । यथा-अविच्छिन्नोऽभवत् जलधिलहरी सङ्गसुभागे ॥ ४०८ ॥ विमानं देवतायाने सप्तभूमगृहेऽपि च । विमान्ति विमानं । पुंक्लीबः । देवतायाने यथाखिलोभूते विमानानां तदापातनयात्यवि । सप्तभूमिगृहे यथानरेन्द्रकृतसन्मानो विमाने मानवेश्वरः । अश्वयानमात्रयोरपि । विधानं हस्तिकवले प्रेरणेऽभ्यर्चने धने । वेतनोपायविधिषु प्रकारे वैरकर्मणि । विधियतेऽनेन विधिर्वा विधानं । नवस्वर्थेषु यथास सिन्धुरविधानेन कुटुंबं परिपुष्यति ॥ ४०९ ॥ विपन्नो भुजगे नष्टे । विपद्यते स्म विपन्नः । नष्टः परासुः । तत्र वायलिगः। द्वयोर्यथा-चंद्रचूडाभिधो जातो विपन्नः पन्नगाऽन्वये विश्वप्सा बहिचंद्रयोः । समोरणे कृतांते च । विश्वं प्साति विश्वप्सा । श्वान्मातरिश्वान्निति ( उ० ९०२) साधुः । पुसि । चतुर्वपि यथा-विश्वप्सा विश्वविश्रुतः ॥ ४१० ॥ विलासी

Page #198

00000000AAAAAAAAAAAAAAA0000000AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
.
तृतीयः काण्डः
_ ( १८१ ) कामे विषयिहृषीके व्युत्थानं प्रतिरोधने । विरोधाचरणे स्वैरवृत्तौ समाधिपारणे ॥ ४१२ ॥ वृजिनः केशे वृजिनं भुग्नेऽचे रक्तचणि । वेष्टनं मुकुटे कर्णशष्कुल्युष्णीषयोवृतौ ॥ ४१३ ॥
भोगिसर्पयोः । विलसतीत्येवं शीलो विलासी । विले आस्ते इति वा । अजातेः शील इति णिन् । भोगिनि वायलिंगः । द्वयोर्यथा-विलासिनां लासक एष वायुः । विषयी विषयासक्ते
वैषयिकजने नृपे । कामे । विषयः स्पर्शादिर्जनपदो वाऽस्त्यस्य विषयी । विषये स्पर्शादौ आसक्तः । विषयासक्तः । तत्र वाच्यलिंगः । वैषयिकजनो ग्रामकुंडादिः । नृपो राजा । कामः स्मरः । चतुलपि यथा-नो शक्यते विषयिणा विषयो विमोक्तुम् ॥ ४११ ॥ विषयि हृषीके । हृषीके इन्द्रिये क्लीबः । व्युत्थान प्रतिरोधने । विरोधाचरणे स्वैरवृत्तौ समाधिपारणे । विगतमुत्थानमत्र व्युस्थान । विरुद्धं विशिष्टं वा उत्थीयतेऽस्मिन्निति वा । चतुर्वर्थेषु प्रतिरोधने समाधिपारणे च यथा-समाधिर्मरुतां चापि व्युत्थाने योगिनां मनः । विरोधाचारणे स्वैरवृत्तौ च यथा-व्युत्थानं परिहृत्य भूमिपतयो यातास्तव प्रेष्यताम् ॥ ४१२ ॥ वृजिनः केशे । वृज्यते वृजिनः । वृजि तुहीति ( उ० २८३ ) किदिनः । यथाव्रजति वृजिनपाशः कामपाशत्वमस्याः । वृजिनं भुग्नेऽघे रक्त चर्मणि । भुग्नं कुटिलं । तत्र वाच्यलिंगः । तत्र अघे च यथाशिवं दिशंतु वः सर्वे निरस्तवृजिना जिनाः । रक्तचर्मणि यथावृजिनजनितवेषः सैष शंभुननर्त-वेष्टनं मुकुटे कर्णशष्कुल्युष्णोषयोवृतौ । वेष्टतेऽनेन वेष्टयते वा वेष्टन । चतुर्वर्थेषु मुकुटे उष्णीषे च यथा-तमरण्यसमाश्रयोन्मुखं शिरसा वेष्टनशोभिना

Page #199

(१८२ )
अनेकार्थसंग्रहः सटीका
वेदना ज्ञाने पीडायां शयनं स्वापशय्ययोः । रते शमनस्तु यमे शमनं शांतिहिंसयोः ॥ ४१४ ॥ श्वसनं श्वासे श्वसनः पवने मदनद्रुमे । शकुनं स्यादेवशंसि निमित्ते शकुनः खगे ॥ ४१५॥
सुतः । कर्णशष्कुली कर्णपुत्रिका । वृतिवरणं तत्र यथा-भोगिवेष्टनमार्गेषु चन्दनानां समर्पितम् ॥ ४१३ ॥ वेदना ज्ञाने पीडायां वेद्यते वेदना । णिवे त्यासेत्यनः । ( ५।३।१११)। ज्ञाने यथासंमूछिता हि सन्त्येव तिरश्चामपि वेदनाः । पीडावां यथाव्याधेस्तत्त्वपरिज्ञानं वेदनायाश्च निग्रहः । शयनं श्वापशय्ययोः । रते । शय्यते शेरतेऽत्र वा शयनं । शय्यायां पुंक्लीबः । श्वापे यथा-शयन मह्यास्तले केवले । शय्यायां । यथा-संविष्टकुशशयने निशां निनाय । रते सुरते यथा-क्लान्ति निहंति पवनः शयनावसाने । शमनस्तु यमे । शमयति शमनः । यथा-असि भुजगविभूषणस्तवासावरिशमनो जयति क्षितीशबाहुः । शमनं शान्तिहिंसयोः । शम्यते शमन । शांतौ यथा--मुनीनां कोपशमनं मुख्यमंगं तपोविधिः । हिंसायां यथा-विवर्जयेद्यः शमन पशूनाम् ॥ ४१४ ॥ श्वसन श्वासे । श्वश्यते श्वसन । यथा-श्वसनमुरजवं संत्यजोर्द्ध प्रवृत्तम् । पुल्लिंगोऽयमित्यन्यः । श्वसनः पवने मदनद्रुमे । श्वसिति श्वसनः । पवने यथा-कुंठकुहरे विमूढः श्वसनो यावन्न निर्याति । मेरुवकेपि मंखः । तत्र यथा-कामाग्निः श्वसनेन दीपितः । शकुन स्यादेवशंसि निमित्ते । शक्यतेऽनेन शक्नोति वा शकुन । यम्यजीत्पुनः । यथा-शकुनादिव मार्गवर्तिभिः पुरुषादुद्विजितव्यमीदृशः । शकुनः खगे । यथा-प्रभाते

Page #200

तृतीयः काण्डः
(१८३)
शकुनिः खगे करणमेदे कौरवमातुले । शतघ्नी तु वृश्चिकाल्यां शस्त्रभेदकरंजयोः ॥ ४१६ ॥ शासन नृपदत्तोD शास्त्राशाखशास्तिषु । शिखरी कोट्टकोयष्टयो? मेऽपामार्गशैलयोः ॥४१७॥
नि कैविपिनशकुनैकू जितमितः ॥ ४१५॥ शकुनिः खगे करणभेदे कौरवमातुले । शक्नोति शकुनिः । शकेरुनिः । पुसि । खगे यथा-वणिक्चक्राक्रन्दविषि शकुनिकोलाहलाकुले । करणमेदो ज्योतिःशास्त्रप्रसिद्धः । तत्र यथा-शकुनिचतुष्पदनागे । कौरवमातुले यथा- शात्रवं शस्त्रसंघातैर्दुनोति शकुनिः पुनः । शतघ्नी तु वृश्चिकाल्यां शबभेदकरञ्जयोः । शतं हंति शतघ्नी । अचित्ते टक् । वृश्चिकाली ओषधिः । शस्त्रभेदः शस्त्रविशेषः । यदाह-शतघ्नी तु चतुस्ताला लोहकंटकसंचिता । तत्र यथाअयः संकुचितां रक्षः शतघ्नीमथ शत्रवे । करंजो वृक्षः ॥ ४१६ ॥ शासनं नृपदत्तोल् शास्त्राज्ञालेखशास्तिषु । शासत्यनेन शास्तिर्वा शासनं । पंचस्वर्थेषु । आज्ञा आदेशः । शास्तिः शिक्षणं पालनं वा । नृपदत्तोया यथा-स्वदत्तं परदत्तं वा यो हरदेवशासनम् । शास्त्रे यथा-शब्दशासनविदः समासयोर्विग्रहं व्यवसासुः स्वरेण ते । आज्ञायां शास्तौ च यथा-पाकशासनसमानशासनः । लेखे यथा-तमभ्यनदत्प्रथमं प्रबोधितः प्रजेश्वरः शासनहारिणा हरेः । शिखरी कोट्टकोयष्टयोद्रुमेऽपामार्गशैलयोः । शिखरमस्त्यस्य शिखरी । पंचस्वर्थेषु कोट्टो दुर्गं तत्र यथा-शिखरिशिखरमेतन्मालितं भूमिपालैः । कोयष्टिः पक्षिविशेषः । द्रुमे यथा-विवर्द्धन्ते कष्टं गिरिशिखरिणो वातविधुताः । अपामार्ग ओषधिः । शैले यथा

Page #201

( १८४ )
अनेकार्थसंग्रह टोक
शिखण्डी कुक्कुटे चित्रमेखले बर्दिबर्हयोः । भीष्म बाजे श्रृंगारी सुवेषे क्रमुके द्विषे ॥ ४२८ ॥ sent स्याल्लिकायां कंपिल्यकफणिञ्जयोः । शोभनः सुन्दरे योगे सवनं स्नानयागयोः || ४१९ ॥ सोमनिर्दलने चापि सदन जलसद्मनोः । स्तन कुंथने मेघगर्जतध्वनिमात्रयोः ॥ ४२० ॥
शिखरिणि
क्व नु नाम कियच्चिरम् । किमभिधानमसावकरोत्तपः ।। ४१७ ॥ शिखंडी कुक्कुटे चित्रमेखले बर्हिबर्हयोः । भीष्मारौ बाणे । शिखंडोsस्त्यस्य शिखंडी | चित्रमेखल: पक्षी । कुक्कुटे चित्रमेखले बर्हिणि च यथा - यद्वायुरन्विष्टमृगैः किरातैरासेव्यते विराजन्ते शत्रुस्तत्र यथा-हते यथा-शिखण्डिभिः
भिन्नशिखंडिबर्हः । बर्हे कलापे यथा-के किनोऽपि नवोद्भिन्नैः शिखंडिभिः । भीष्मस्य अरिः जरति गांगेये पुरस्कृत्य शिखण्डिनम् । बाणे खंडितमुडमंडलः । शृंगारी सुवेषे क्रमुके द्विपे । श्रृंगारोऽस्त्यस्य शृंगारी । सुवेषे वाच्यलिंगः । तत्र यथा - श्रृंगारी नागरो नरः । क्रमुकः पूगः । द्विपो हस्ती ॥ ४९८ ॥ श्लेष्मघ्ना स्यान्मल्लिकायां कंपिल्यक फणिञ्जयोः । श्लेष्मा हन्यतेऽनया श्लेष्मघ्ना स्थादिभ्यः कइति कः । मल्लिका विचकिलः । कंपिल्यको वृक्षः । फणिञ्जो मरुबकः । शोभनः सुन्दरे योगे । शोभते शोभनः । इडितो व्यंजनाद्यं तादित्यनः । सुन्दरे वाच्यलिंगः । तत्र यथाशोभनाकृतिरयं नृपात्मजः । योगे यथा - सौभाग्यः शोभनस्तथा । सवनं स्नानयागयोः । सोमनिर्दलने चापि । सूयते सवनं । स्नाने यथा - मध्यंदिने नरपतिः सवनं विधाय । यागे यथा - समुच्चारिततृतीयं सवनवतब्रह्मणि ब्रह्मणि ॥ ४१९ ॥ सोमस्य

Page #202

तृतीयः काण्डः
(१८५) स्पर्शनं हृषीके दाने, स्पशे च स्पर्शनोऽनिले । स्पंदनं श्रवणे तोये स्पन्दनस्तिनिशे रथे ॥४२१॥ संव्यानं छादने वस्त्रे समानो देहमारुते ।
वर्णभित्सत्समैकेषु संतानोऽपत्यगोत्रयोः ॥४२२॥ ओषधराजस्य निर्दलनं निर्मथनम् । तत्र यथा-एतस्मिन्सवनविधौ विधृतपापाः । सदनं नलसद्मनोः । सीदन्त्यत्र सदनं । जलं नीरं । सपनि यथाअमरसदनादिभ्यो भूतानकीर्तिरनश्वरी । स्तननं कुथने मेघजितध्वनिमात्रयोः । स्तन्यते स्तननं । कुथनं संक्लेशः। मेघगर्जिते यथा-जलदपंक्तय इव उच्चैः स्तननाभिरम्याः। ध्वनितमात्रे यथा दु'दुभिस्तननपुष्पवर्षणैरन्वमोद्यत महः सुरैरपि ॥४२०॥ स्पर्शनं हृषीके दाने स्पर्शे च । स्पृश्यते स्पर्शनं कर्मणि भावे वाऽनट् । हृषीके यथा-स्पर्शनं रसनं घ्राणं चक्षुः श्रोत्रमितींद्रियं । दाने स्पर्शे च यथा-अश्वत्थसेवा तिलपात्रदानं गोस्पर्शनं ब्राह्मणतर्पणं च । स्पर्श!ऽनिले । स्पृशति स्पर्शनः । नंद्यादित्वादनः। अनिले वायौ यथा-स्पर्शनं हि क उपैति चक्षुषा । स्पन्दनं श्रवणे तोये । स्पद्यते स्पंदनं । द्वयोर्यथा-स्वेदस्पंदनलीनचीनवसनै दृश्यांगयष्टिश्चिरम् । स्पन्दनस्तिनिशे रथे। तिनिशो वृक्षः।रथे यथा-रहोभाजामक्षधूः स्पंदनानाम् ।।४२१।। संव्यानं छादने वस्त्रे । संवीयते संव्ययति संवीयतेऽनेन वा संख्यानं । द्वयोर्यथा-संख्यानलीला तरुवल्कलानि । समानो देहमारुते । वर्णभित्सत्समैकेषु । समानीयते समानः । क्वचिदिति डः । समानित्यनेन वा । समानं तुल्यं मानं परिमाणमस्येति वा सह मानेन वर्त्तते इति वा। सत्समैकेषु वाच्यलिंगः । देहमारुते पुक्लीवः । समेऽपीति लिंगविदः । देहमारुते यथा-समानोऽग्निसमीपस्थः कोष्ठे चरति केवले । वर्णभिदि समे च यथा-समानानां भवेद्देध्यं संहतानां परस्परम् । सति साधौ यथा-समानो मान्यते न कैः । एकस्मिन् असाधारणे यथा-समानस्थानलामेन जहर्ष मुनिकुजरः । संतानोऽपत्यगोत्रयोः संततौ देववृक्षे च । संतन्यते संतानः । चतुर्वर्थेषु । अपत्यं

Page #203

(१८६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
संततो देववृक्षे च संस्थानं त्वाकृतौ मृतौ चतुष्पथे संनिवेशे सज्जनं घट्टगुल्मके ॥४२३॥ सज्जनस्तु कुलीने स्यात्सज्जनापि च कल्पना। संधानं तु संघटनेऽभिषवे संधनी तु गौः ॥४२४॥ वृषाक्रांताऽकालदुग्धा स्थापनं तु निवेशने । पुंसवने समाधौ च साधनं सिद्धिसैन्ययोः ॥४२५॥
पुत्रपौत्रादिः । गोत्रं वंशः । संततिः प्रवाहः । अपत्ये यथा-संतानकामाय तथेति कामं राज्ञे प्रतिश्रुत्य पयस्विनी सा । गोत्रे यथा-संतानतानवकृतः पुरुषस्य जन्मः व्यर्थ भवेदिति किमत्र विचित्रता ते ॥४२२॥ संततौ यथा-अस्यां शरदि नदीनां संतानस्तानवं याति । देववृक्षे यथा-संतानकतरुच्छाया-सुप्त-विद्याधराध्वगं । संस्थानं त्वाकृतौ मृतौ चतुष्पथे संनिवेशे । संस्थितिः संस्थीयतेऽत्र वा संस्थानं । आकृतौ टंके यथासंस्थानमास्थानमनो जहार । मृतिमरणं । संनिवेशो रचना तयोर्यथामालाकार इव स्रजां स विदधे संस्थानमुच्चैर्द्विषाम् । चतुष्पथे यथाविधेयः संस्थाने स्थिरतरमनोभिर्वलिविधेः । सज्जनं घट्टगुल्मके । सत् जनयति सज्जति वा सज्जनं । घट्टो नद्यवतारस्तत्र गुल्ममायस्थानं घट्टगुल्मकं सेनासंनिवेशविशेषो वा । तयोर्यथा-धीरोपि सज्जनमुखे मुखमेति कस्कः ॥४२३॥ सज्जनस्तु कुलीने स्यात् । संश्चासौ जनश्च सज्जनः । वाच्यलिंगः । यथा-साध्वी सदा सदाचारसज्जसज्जनसेविता । सज्जनापि च कल्पना । सज्जनं सज्जना । णिवेत्यासेत्यनः (५।३।१११) कल्पना इभसज्जीकरणं । तत्र यथा-किं दुष्करं भवति सज्जनया गजानां । संधानं तु संघटनेऽभिषवे | संधीयते संधानं । संघटने यथाकामु केणेव गुणिना वाणः संधानमेष्यति । अभिषवे यथा-साधुभिर्मद्यसाधनं न विधेयं कदाचन । संधे(सेध)नी तु गौः वृषाक्रांताऽकालदुग्धा । संधा गर्भग्रहणमस्त्यस्याः संवेनी । शिखादित्वादिन् ॥४२४॥ वृषेणाक्रम्यते स्म

Page #204

तृतीयः काण्डः
(१८७)
उपायेऽनुगमे मेढ़े निवृत्तौ कारके वधे । सपने मृत्संस्कारे प्रमाणे गमने धने ॥४२६॥ सुकर्मा योगभेदे स्यात्सत्क्रिये देवशिल्पिनि । सुदामा पर्वते मेघे सुधन्वा त्वदृष्धन्विनोः ॥४२७॥
वृषाक्रांता लग्नगर्भा इत्यर्थः । न काले दुह्यते स्म अकालदुग्धा । य क्त्वात्पः । अदुग्धा दोहकाले तु संघेनी । वृषाक्रांता अकालदुग्धेति च गोविशेषणं । तेनार्थद्वयमेव । द्वयोर्यथा-आविकं संधेनी क्षीरं न भोक्तव्यं द्विजन्मभिः । स्थापनं तु निवेशने । पुंसवने समाधौ च । स्थाप्यते स्थापनं निवेशने यथा-द्विषां पुनः स्थापनमाततान । पुंसवने गर्भक्रियाविधौ यथा-संस्थापनं कारयते महिष्याः। समाधौ यथा-योगी सदा स्थापनवीतमोहः । साधनं सिद्धिसैन्ययोः उपायेऽनुगमे मेढ़े निवृत्तौ कारके वधे । दापने मत्संस्कारे प्रमाणे गमने धने ॥ साध्यते साध्यतेऽनेन वा साधनं । त्रयोदशस्वर्थेषु । सिद्धौ निष्पत्तौ च यथा-स्वार्थहान्यापि कुर्वीत गुरोरेवार्थसाधनं ॥ सैन्ये मेढ़े च यथा-साधनं समुहद्यस्य यन्नान्यस्य विलोक्यते ॥४२५।। उपाये यथा-कृतं तपः साधनमेतयावपुः । अनुगमे यथागुरुणां साधनं कार्यमुदकात्प्रागिति स्थितिः । निवृत्तौ निषेधे यथा. विधानमारब्ध ससाधनं मुधा । कारके साधकतमे यथा-प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता । वधे यथा--अहन्यहनि भूपालः कुरुते वैरिसाधनं । दापने यथा-साधनं द्विगुणं कार्यमृणिकस्योत्तमर्णकः। मृत्संस्कारे यथा-वह्निना देहसाधनं । प्रमाणे यथा-साधनं दूषणं चैव समासं परसंविदे । गमने यथा-गंगातीरे साधनं सिद्धिहेतुः । धने यथा-तपस्विनामुच्छिलं हि साधनं ॥४२६।। सुकर्मा योगभेदे स्यात् । सक्रिये देवशिल्पिनि । शोभनं कर्माऽस्य सुकर्मा सक्रिये वाच्यलिंगः । शेषयोः पुसि । योगभेदे यथा-अतिगंडः सुकर्मा च । सत्क्रिये यथा-सुकर्मनिर्मणेन हि । देवशिल्पिनि

Page #205

(१८८)
भनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीको विमागः
सुपर्वा पर्वणि शरे त्रिदशे वंशधूमयोः । सूचना स्यादभिनये गंधने व्यधने दृशि ॥४२८॥ सेवनं सीवनोपास्त्योः सेनानीः सैन्यपे गुहे। 'हाबनोऽचिव्रीहिवर्षे ह्रादिनी वज्रविद्यु तोः॥४२६।।
यथा-सुकर्मनिर्मिते हम्फे सुपर्वाणः सदासते । सुदामा पर्वते मेघे । सुष्ठु ददाति सुरामा । मन् । पुसि । द्वयोर्यथा-सौदामन्या कनकनिकास्निग्धया दर्शयोवीं । अत्र सुदाम्ना पर्वतेन मेघेन वा एकदिक्सौदामनी । टस्तुन्यदिखीत्यणि डीः । सुधन्वा त्वष्ट्धन्विनोः शोभनं धन्नाऽस्य सुधन्वा । पुसि । त्वष्टो देववकिः । धन्विनि यथा-अंधकारं शरासारैः सुधन्वानो वितन्वते ॥४२७।। सुपर्वा पर्वणि शरे त्रिदशे वंशधूमयोः । सुष्टु पृणाति सुपर्वा । शोभनं पर्वास्य वा । पुसि । पर्व महः । सर्वेषु यथा-अखर्वाः स्वगुणा यस्य स सुपर्वेव वर्ण्यते । सूचना स्यादभिनये गंधने व्यधने दृशि | सूचनं सूच्यतेऽनया वा सूचना । णिवेत्यासेत्यनः (५।३।१११) चतुष्वर्थेषु गंधनं द्रोहाभिप्रायेण परदोषोद्घट्टनं । व्यधनं सूच्यादि । दृक् दृष्टिः । सर्वेषु यथा-जहे, मनः सूचनया न कस्य ॥४२८॥ सेवनं सीवनोपास्त्योः । शिवूच् डतौ । षेवृड् सेवने वा। भावेऽनटि सेवनं । द्वयोर्यथा-सेवनदृढीकृतानां स्वामिपटानां क्षतिः क्व संदृष्टा | सेनानीः सैन्यपे गुहे । सेनां नयति सेनानीः । पुसि । सैन्यपे यथा-तदिच्छामः प्रभो स्रष्टु सेनान्यं तस्य (तारकदानवस्य) शान्तये । गुहे षण्मुखे यथा-सेनान्यमालीढमिवासुरास्त्रेः । हायनोऽर्चिव्रीहिवर्षे । जहाति जिहीते वा हायनः । हः कालवीह्योरिति टनण अचिंषि तु बाहुलकात् । व्रीही पुसि । अन्यत्र पुक्लीवः । अचिंषि दीप्तौ यथाहव्यप्रवाह-बहु-हायनहव्यवाहस्यूर्जस्फुलिंगनिचयप्रकटीकृताशः । व्रीहौ
१ मुमू-हसन्यङ्गारधान्यां स्याद्धसनं हसिते मतम् । हस्तिनी नायिकाभेदे मातङ्गस्य स्त्रियामपि ।। हायनो०

Page #206

तृतीयः काण्डः
(१८९)
हिंडनं क्रीडारतयोर्यानेऽनूपस्तु सैरिभे । जबप्रायेऽप्पथावापः पातभेदालवालयोः ॥४३०॥ प्रक्षेपे भांडपचनेऽप्याक्षेपः परिभर्सने । काव्यालंकरणाकृष्टयोः स्यादाकल्पस्तुमंडने ॥४३१॥
पष्टिकाख्ये यथा--यवका हायनाः पांसुवाप्यनैषधकादयः । वर्षे यथा--तत्रैकहायन-कुरंगविलोचनायाः । हादिनीवविध तोः। हादः शब्दोऽस्त्यस्या हादिनी । वज्र यथा-हादिनी हादवित्रस्ता जग्मुः शैला महोदधिं । विद्युति यथा--तासामासीत्तमसि शरणं हादिनीनां प्रकाशः । समस्या नद्यां नादवत्यां च-मंखः । सल्लक्यां यथा-मातंगा हादिनी भंगं । नद्यां यथा-श्रांता यांति त्वरितममरहादिनीपार्श्वमश्वाः । नादवत्यां यथा-निर्दादिन्या विपंच्यामिलितमलिरुतेनेव तंत्रीस्वनेन ॥४२९॥ हिंडनं क्रीडारतयोर्याने । हिंडतेऽस्मिन् हिंडयते वा हिंडनं । त्रिष्वपि यथा--भंडानां हिंडनस्थानं । अथ पान्ताः । अनूपस्त सैरिमे । जलप्रायेऽपि । अनूपोऽस्त्यस्य अनूपः । अभ्रादित्वादः । अनुगता आपोऽत्र वा । कक्यूः पथ्यपोदिति समासान्ते अनोदेशे उवित्युपादेशः । सरिभो महिषः । जलप्राये वाच्यलिंगः । तत्र यथा--तामग्रतस्तामरतांतराभामनूपराजस्य गुणैरनूनां । अथावापः पातभेदालवालयोः प्रक्षेपे भांडपचनेऽपि । आवपंत्यस्मिन्नित्यावापः । आवपनं वा । पातभेदस्तालकालक्रियाविशेषः । आलवाले यथा-आवापेषु पिवन्ति यत्र सलिलं सायं समश्वासिनः ॥४३०॥ प्रक्षेपे यथा--शरावापाप्तं गगनतलमेतद्रघुपतेः। भांडपचनं आपाकस्थानं । तत्र यथा--आवापधूमपरिधूसरमंतरिक्षं । अरिचिंतावलयोरपि । अरिचिंतायां यथा--परं प्रत्यावापः फलति कृतसेकस्तरुरिव । वलये पुक्लीवः । तत्र यथा--प्रकोष्ठः शुशुभे तस्या गतोप्यावापशून्यतां । आक्षेपः परिभर्सने । काव्यालंकरणाकृष्टयोः। आक्षेपणमाक्षेपः । परिभर्सने यथा-आक्षेपर: वचनैर्विलक्षं । काव्यालंकरणे

Page #207

(११०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
कल्पने चाप्युलपस्तु गुल्मिनी तृणभेदयोः । उडुपः प्लवशशिनोः कलापो बहतूर्णयोः ॥४३२॥ संहती भूषणे कांच्यां कच्छपो मल्लबंधके । कमठे कच्छपी वीणा कसिपुर्भोज्यवस्नयोः ॥४३३॥
यथा-निषेधो वक्तुमिष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया । वक्ष्यमाणोक्तविषयः । स आक्षेपो द्विधा मतः । आकृष्टौ यथा-यांशुकाक्षेप-विलज्जितानां । स्यादाकल्पस्तु मंडने कल्पने चापि । आकल्पते आकन्पनं वा आकल्पः । मंडने यथा-आकल्पसंकल्पितरूपशोभान् ।।४३१॥ कम्पने उदेशे यथा-आकल्पस्तस्य हविषः कर्तव्यो देवता प्रति । उलपस्तु गुल्मिनी तृणभेदयोः । वलते उलपः । विष्टपोलपवातपादप (उ० ३.७) इति साधुः । गुल्मिनी वेरुन्द्रेदः । तत्र क्लीबे इत्यन्ये । तृणभेदे यथा-उत्तीर्णभारलघुनाप्यलघूलपौधेसौहित्यनिःसहतरेण तरोरधस्तात् । उडुपः प्लवशशिनोः । उड्ड संघाते सौत्रः । उच्यते उडुपः । उडेरुपक् । उडून्पाति वा । सवे पुंक्लीवः । तत्र यथा-तितीर्घ दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् । शशिनि यथा-उडुप त्वं पूर्णकुभीभव । कलापो बहतूणयोः संहतौ भूषणे कांच्यां । कल्पते कलापः कलेरापः । कलामाप्नोति वा । बहें यथा-दृष्ट्वेव निर्जितकलापभरामधस्ताद्वथाकीर्णमाल्यकवरां कवरी तरुण्याः । तूणे यथा-कलापयुक्तं कवचं धनुश्च ॥ ४३२॥ संहतौ यथा-भुजंगमानद्धजटाकलापं । भूषणे यथाध्वनिमधिकं कलमेखला कलापः । कांच्यां यथा-श्यामा स्वर्णकलापेन विद्युतेव धनावलिः। कच्छपो मल्लबंधके । कमठे । कत् कुत्सितं शपति कच्छपः ।कच्छेन पिबति वा । मल्लको वंधविशेषः । कमठे यथा-मेकैः कोटरशायिभिम तमिव क्ष्मान्तर्गतं कच्छपैः । कच्छपी वीणा । यदाहसरस्वत्यास्तु कच्छपी। तत्र यथा-तद्गच्छ कच्छपीध्वानश्रवणोत्सुक संसदि । कसिपुर्भोज्यवस्त्रयोः । एककस्मिन्द्वयोश्चापि । कस गतौ

Page #208

तृतीयः काण्डः
(११)
एककस्मिन्द्वयोश्चापि काश्यपो मुनिमीनयोः । काश्यप्युया कुतपस्तु छागकंबलदर्भयोः ॥४३४॥ वैश्वानरे दिनकरे द्विजन्मन्यतिथौ गवि । भागिनेयेऽष्टमांशेऽहौ वाद्यऽथ कुटपो मुनौ ॥४३५॥ निष्कुटे मानभेदे च कुरणपः पूतगंधिनि । शवे जिह्वापस्तु शुनि व्याघ्र द्वीपिबिडालयोः ॥४३६॥
दंत्यांत्यः । कसति कसिपुः । कस्त्यतिभ्यामिति पुक् । पुक्लीवः । तालव्यमध्येऽयमित्यन्ये ॥४३३॥ एकैकस्मिन्निति भोज्ये वने च पृथक् वर्त्तते । द्वयोरिति भोज्यवस्त्रयोः युगपदित्यर्थः । तेनार्थत्रयं सिद्धं । त्रिष्वपि यथा-सतां गृहे करोषि त्वं हिरण्यकसिपुस्थितिं । काश्यपो मुनिमीनयोः । कस्यापस्यापत्यं काश्यपः। विदादे व्यद्धे इति अञ् । कश्यपस्यायमिति वा । तस्येदमित्यण् । द्वयोर्यथा-वने यास्यति काश्यपः । काश्यप्युा । यथा-त्वं न धारयसे चेत्तदधो यास्यति काश्यपी । कुतपस्तु छागकंबलदर्भयोः । वैश्वानरे दिनकरे द्विजन्मन्यतिथौ गवि भागिनेयेऽष्टमांशेऽहनौं वाद्य । कुतिः सौत्रः । कुत्यते कुतपः । भुजिकिदीति किदपः । कुपृथ्वीं तपति वा । दशस्वर्थेषु-छागकंबलदर्भदिनाष्टमांशेषु पुक्लीवः । शेषेषु पुसि । दर्भे यथा-कुतपं चासने दद्यात्तिलैश्चावकरेन्महीं ॥४३४॥ भागिनेये यथा-माद्यन्मित्र-कलत्र-पुत्रकुतप-श्रेणीरणच्छंखला बंधध्वस्त-गतेर्निरुद्धवपुषः कोधीदिविद्वेषिभिः । अष्टमांशोऽह्रौ मध्याह्ना प्रवृत्तिः श्राद्धकालः । यत्स्मृतिः-दिवसस्याष्टमे भागे मन्दीभवति भास्करे। सकालः कुतपो यत्र पितृम्यो दत्तमक्षयं । वायमेदे यथा-कुतपस्य तु विन्यासः प्रात्याहार इति स्मृतः । शेषेषु यथा-कुतप एष तपस्विजनप्रियः । चार्मे स्नेहपात्रेऽपि । यथा-चकोराणां ज्योत्स्नारसकुतपकौतूहलकृतां । अथ कुटपो मुनौ निष्कुटे मानभेदे च । कुटं पाति कुटपः । कुटति वा। भुजिकुतीति किदपः ॥४३॥ निष्कुटो

Page #209

(१९२)
भनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विमागः
पादपो द्रौ पादपीठे पादपा पादरक्षणे । रक्तपः स्याद्यातुधाने रक्तपा तु जलौकसि ॥४३७॥ विटपः पल्लवे स्तंबे विस्तारे षिङ्गशाखयोः । सुरूपस्तु बुधे रम्ये प्राप्तरूपाभिरूपवत् ॥४३८॥ कदंबः सर्षपे नीपे कदंब निकुरुंचके । कलंबो नालिकाशाके पृषत्वे नीपपादपे ||४३६।।
गृहारामः । मानभेदः प्रस्थचतुर्थभागः । कुरणपः पूतगंधिनि । शवे । कुणति कुणपः । भुजि कुतीति किदपः । पूतगंधिनि वाच्यलिंगः । शवे पुक्लीवः । द्वयोर्यथा-कुणपं कामिनी भक्ष्यमिति तिस्रो विकल्पनाः । जिह्वापस्तु शुनि व्याघ्र द्वीपिबिडालयोः । जिह्वया पिवति जिहां पाति वा जिहापः । चतुर्थेषु यथा-जिह्वापः पापचेष्टितः ।।४३६॥ पादपो द्रौ पादपीठे । पादैमू लैः पिबति पादौ चरणौ पाति वा पादपः । द्रौ वृक्ष यथा--अद्रींद्रकुंजवरकुजर--गंडकाष--संक्रांतदान--पयसो वनपादपस्य । पादपीठे पादासनं । पादपा पादरक्षणे । पादरक्षणं पादुका । तत्र यथान पंथा पांथसार्थेन सुगमः पादपां विना । रक्तपः स्याद्यातुधाने । रक्तं पिबति रक्तपः । यातुधानो राक्षसः । रक्तपा तु जलौकसि | यथा-असंते सर्वतो रक्तं कुटन्यो रक्तपा इव ॥४३७॥ विटपः पल्लवे स्तंबे विस्तारे षिड्गशाखयोः। विटति विटपः । भुजि कुतीति किदपः । विटं पाति वा । षिड्गे पुसि । शेषेषु पुक्लीवः । पल्लवः किसलयं । स्तंबो गुच्छः विस्तारोऽर्थाद्वक्षस्य षिड्गो विटः । शाखा तरोः स्कन्धार्ध्वप्रसृता । षिड्गवर्ज शेषेषु यथा-द्रुतसमीरचलैः क्षणलक्षितव्यवहिता विटपैरिव मंजरी । षिड्गे यथा-नृपविविधविटपरूपस्तथापि विटपः कथं नासि । सुरूपस्तु बुधे रम्ये प्राप्तरूपाभिरूपवत् शोभनं रूपमस्य सुरूपः ।प्राप्तं रूपमनेन प्राप्तरूपः। अभिमतो रूपेण अभिरूपः ।त्रयोऽपि वाच्यलिंगाः । द्वयोयथा-हृदयावर्जनचतुराः केऽपि सुरूपाः विराजन्ते ॥४३८॥ अथ बांताः ।

Page #210

तृतीयः काण्डः
(१९३) कादम्बः कलहंसेष्वोः नितम्बः कटिरोधसोः। स्त्रियाः पश्चात्कटौ सानौ प्रलम्बस्तु प्रलम्बनम् ॥४४०॥ दैत्यस्तालाङ्कुरः शाखा प्रालम्बः स्यात्पयोधरे । त्रपुसे हारभेदे च भूजम्बूस्तु विकङ्कते ॥४४१॥ गोधूमाह्वयधान्ये च हेरम्बः शौर्यगर्विते ।।
महिषे विघ्नराजे चारम्भस्तु वधदर्पयोः ॥४४२॥ कदम्बः सर्षपे नीपे । कद वैक्लव्ये सौत्रः । कदति कदंबः । कदेर्णिद्वेत्यम्बः । कुत्सितमम्बते वा । नीपे यथा-नवकदंबरजोऽरुणिताम्बरे ॥ कदम्ब निकुरुम्बके । यथा-छायानद्धकदंबकं मृगकुलं रोमन्थमभ्यस्य तु । कलंबो नालिकाशाके पृषत्वे नीपपादपे ॥ कलंबते कलंबः । नालिकाशाके स्त्रीपुसः । त्रिष्वपि यथा-करकलितकलंबः कोयनेति प्रलंबः ॥४३९॥ . कादंबः कलहंसेष्वोः। कदिः सौत्रः । कदति कादंबः । कदेणिद्वेति णिदंबः । कलहसो धूसरपक्षो हंसः । तत्र यथा-अब्जं चुम्बति कादम्बः । इषौ बाणे यथा-तावत्पूगैरन्यनागाधिरोहः । कादम्बानामे कपातैरसीव्यत् । नितंबः कटिरोधसो । स्त्रियाः पश्चात्कटौ सानौ । नितन्यते नितंबः । वलिनितनिभ्यां वः । कटौ पुरुषस्यापि श्रोणो यथा-नितंबबिंबसंबंधबंधुरच्छु: रिकाधरः । रोषसि क्ले यथा-रंतुं क्षतोत्तुंगनितंबभूमयो मुहुर्वजन्तः प्रमदं मदोद्धताः । स्त्रियाः पश्चात्कटो सानौ च यथा-सेव्या नितंबाः किमु भूधरा णामुत स्मरस्मेरविलासिनोनाम् । प्रलंबस्तु प्रलंबनं, प्रलंबनं प्रलंबते वा प्रलम्बः ॥४४०॥
दैत्यस्तालाकुरः शाखा । दैत्यतालांकुरशाखासु यथा-कपिः प्रलम्ब मुसलीव कृन्तति । प्रालम्बः स्यात्पयोधरे। त्रपुसे हारभेदे च । प्रालम्बते प्रालम्बः । पयोधरः स्तनः । त्रपुसं त्रपुसीफलं । त्रिष्वपि यथा-सगुणः शीतलो नव्यः प्रारम्बः कस्य न प्रियः । भूजंबूस्तु विकंकते । भुवि जंबूरिव भूजम्बूः । स्त्रियां । विकंकतः म॒वावृक्षः ॥४४१॥
गोधूमावयधान्ये च । हेरम्बः शौर्यगर्विते । महिषे विघ्नराजे च।।

Page #211

अनेकार्थसंग्रहः लटोंकः द्वितीयो विभागः
त्वरायामुद्यमे चाप्यात्मभूः ब्रह्मणि मन्मथे । ऋषभः स्यादादिजिने वृषभे भेषजे स्वरे ॥ ४४३ ॥ कर्णरंध्रे कालपुच्छे श्रेष्ठे चाप्युत्तरस्थितः । ऋषभी तु शुकशिव्यां पुरुषाकारयोषिति ॥ ४४४ ॥ विधवायां सिरालाय करभो मय उष्ट्रके ॥ अंगृलेश्च कनिष्ठायां मणिबन्धस्य चान्तरे ||४४५॥
(१९४)
हिनोति हेरम्बः । तुंबस्तंवादय इति ( उ० ३२० ) साधुः । शौर्यगर्विते वाध्य - लिंगः । तत्र यथा - हेरम्बडिम्बं विरल: सहेत । महिषे यथा - हेरम्बवाहनभयं भजते न कस्कः । विघ्नराजे विनायके यथा - हे हेरम्ब किमम्ब रोदयसि रे पुत्रं किमित्येष मे । कर्णे मोटयते कुमार किमिदं ज्येष्ठेऽप्यनुष्ठीयते । अथ भान्ताः । आरम्भस्तु वधदर्पयोः || आरम्भणमारंभः । उद्यमः उत्साहः । चतुष्वपि यथा-निरारंभास्तपस्विनः । आदिकर्मण्यपि । तत्र यथा - महारम्भाः कृतधियस्तिष्ठन्ति च निराकुलाः ॥ ४४२ ॥
त्वरायामुधमे चापि । आत्मभूः ब्रह्मणि मन्मथे । आत्मना आत्मनो या भवति आत्मभूः । पुंसि ब्रह्मणि यथा - वचस्यवसिते तस्य ससर्ज गिरिमात्मभूः । मन्मथे कंदर्पे यथा-जितमात्मभुवा विश्वमाक्रमेरा च ब्रह्मणः । ऋषभः स्यादादिजिने वृषभे भेषजे स्वरे कर्णरंध्रे कोलपुच्छे श्रेष्ठे, चाप्युतरस्थितः । ऋषति ऋषभः । ऋषि वृषोति ( उ०३३१) विदभः । आदिजिते यथा - आदिमं तोर्थनाथं च ऋषभस्वामिनं स्तुमः । वृषभे बलीवर्दे यथाविम्वैर्दुग्धोऽपि ववति बत दुग्धं किमृषभः । स्वरे स्वरविशेषे यथा - सततमृषभहीनं भिन्नकीकृत्य षड्जम् ॥ ४४३॥
कर्णरंत्र श्रोत्रविवरं । कोलपुच्छं सूकरलांगूलं । उत्तरपदस्थितः श्रेष्ठे च यथा- धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ । ऋषभी तु शुकशिव्यां पुरुषाकारयोपिति गौरादित्वाडो: । शूकशिंबी कपिकच्छूः ॥ ४४४ ॥
विधवायां सिरालायां । सिराला ओषधिः । करभो मय उष्ट्रके । अंगु

Page #212

तृतीयः काण्डः ककुभो वीणाप्रसेवे रागभेदेर्जुनद्रुमे ।। कुसुम्भं तु शातकुम्भे स्याल्लब्धायां कमण्डलौ ॥४४६॥ गर्दभो रासभे गन्धे गर्दभी जन्तुरुभिदोः । गर्दभं कुमुदभेदे दुर्लभः कच्छुरे प्रिये ॥४४७॥ दुष्प्रापेऽपि दुन्दुभिस्तु भेर्या दितिसुते विषे ।
अक्षबिन्दुत्रिकद्वन्द्वे निकुम्भः कुम्भकर्ण जे ॥४४८॥ लेश्च कनिष्ठायां मणिबन्धस्य चान्तरे । किरति कीर्यते वा करभः । कला, इत्यभः (उ० ३२९) । करे भाति वा । मय उष्ट्रः। हूस्व उष्ट्र उष्ट्रको यदाह-करभस्तु त्रिहायणः द्वयोर्यथा-संवित्पुरं वरविकासि चमूसमुत्थं । पृथ्वीरज करभकंठकडारमाशाः। कनिष्ठः मणिबंधांतरे यथा-क्व प्रस्थितासि करभोरूघने निशोथे ॥४४५॥
ककुभो वीणाप्रसेवे रागभेदेऽर्जुनद्रुमे । कक्यते ककुभः । ककेरुभः । वीणाप्रसेवे पुंरुलाबः । वोगाप्रसेवे बोगावस्तात् तंत्रानिबन्धनस्थाने (चर्मपुटः) । रागभेदे च यथा-नारदेन मनो जहे ककुभध्वनिभिर्विभोः । अर्जुनवृक्षे यथाकालक्षेपं ककुभसुरभी पर्व ते पर्वते ते । कुसुम्भं तु शातकुम्भे स्याल्लब्धा(दा)यां कमण्डलौ । कुसन् श्लेषे । दंत्यान्तः । कुस्यति कुसुंभः । काकुसिभ्यां कुंभः । पुंक्लीवः । शातकुंभे सुवर्णे यथा-कुसुंभकुंभंपरस्तः स शंभो । लब्धायां यथा-विकसत्कुसुम्भकुसुमारुणताम् । कमण्डलौ यथा-वित्रम्भेण कुसुम्भसंभृतजलैर्यात्रासु जग्मुर्जनाः ॥४४६॥ ___ गर्दभो रासभे गधे । गति गर्दै भः । क स ग इत्यभः (उ० ३२९) । रासमे यथा--गर्द्धभयानमसज्जनसेवा । गंधो गंधविशेषः । गर्दभी जंतुरुक्भिदोः। गौरादित्वाड्डीः जंतुभेदे रोगमेदे च । गर्दभं कुमुदभेदे । यथाइति गर्दभकोदभेदे कमलैर्मुकुलायितं । दुर्लभः कच्छुरे प्रिये । दुष्प्रापेऽपि ।
दुःखेन लभ्यते दुर्लभः । वायलिंगः । कच्छुरः पाम नः । त्रिष्वपि यथा-स । दुर्लभः सर्ववधूमिरिष्यते ॥४१७॥
दुन्दुभिस्तु भेर्या दितिसुते विषे । अक्षविन्दुत्रिकद्वन्द्वे । दाम्यति

Page #213

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः द्वितोयो विभागः ।
दन्त्यां च वल्लभोऽध्यक्ष कुलीनाश्वे पियेऽपि च । वर्षाभूः पुनर्नवायां स्याद् गण्डूपदभेकयोः ॥४४९॥ विष्कम्भो विस्तृतौ योगविशेषप्रतिबंधयोः ।
योगिनां च बन्धभेदे रूपकाऽवयवेऽपि च ॥४५०॥ दुंदुभिः । दमेडुभिर्डम् च । अक्षबिन्दुत्रिकद्वन्द्वेऽस्त्रियां । अन्यत्र पुंसि । मेर्या यथा-केनास्मत्सिंहनादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताडितोऽयम् । दितिसुते यथादुंदुभि नाम दैत्येन्द्र निष्पिपेष कपोश्वरः । विषं विषभेदः । अक्षबिंदुत्रिकद्वन्द्वे यथा-दुन्दुभ्या किल तत्कृतं पतितया यद्रौपदी हारिता । निकुम्भः कुम्भकर्णजे दन्त्यां च । नितरां स्कुम्नाति निकुम्भः । पृषोदरादित्वान त्सलोपः । कुंभकर्णजे कुम्भकर्णसुते यथा-निशुंभिता निकुम्भेन कपयः कंपनिर्भराः ॥४४८॥
दन्ती ओषधिः । वल्लभोऽध्यक्षे कुलीनाश्वे प्रियेऽपि च । वल्लते बल्लभः । क श ग (उ० ३२९) इति अभः । प्रिये वाच्यलिंगः अध्यक्षेत्र गवामधिकृतः । तत्र यथा-गोष्ठेषु बल्लमकृतातिथिसत्क्रियेषु । कुलीनाश्वे यथास्तोकेन नाक्रमत वल्लभपालमुच्चकैः । श्रीवृक्षकीपुरुषकोन्नमितानकायः । प्रिये यथा-उपनीविकमरुद्ध किल स्त्रीवल्लभस्य करमात्मकराभ्यां । वर्षाभूः पुनर्नवायां स्यात् गण्ड्पदभेकयोः ॥ वर्षासु भवति वर्षाभूः । पुनर्नवायां स्त्रियां । शेषयोः पुंसि । वैजयन्तीकारस्तु "मेक्यां पुनर्नवायां स्त्रो वर्षाभू दर्दुरे नषण् (नखे) इत्याह । गंडूपदः कृमिभेदः । मेके यथा-वर्षाभूनिवहा इव काले कोलाहलं कृत्वा ॥४४९॥
विष्कम्भो विस्तृतौ योगविशेषमतिबन्धयोः । योगिनां च बंधभेदे रूपकावयवेऽपि च । विष्कभणं विष्कम्नाति वा विष्कंभः । वेः स्कन्न इति पत्वं । विस्तृतौ यथा-विष्कंभषष्टभोगश्व विष्कंभस्त्रिगुणश्च यः । योगविशेषे यथा-विष्कभः प्रीतिरायुष्मान् । प्रतिबंधे यथा--न कार्यः कार्यविष्कंभः । योगिनां बंधमेदे यथा--योगी पवनविष्कंभाभ्यासनिर्भरमानसः । रुपकस्य नाट
EE

Page #214

तृतीयः काण्डः विस्रम्भः केलिकलहे विश्वासे प्रणये वधे । वृषभः स्यादादिजिने वृषपुंगवयोरपि ॥४५१॥ सनाभि तिसदृशोः सुरभिहेंम्नि चंपके ।
जातीफळे मातृभेदे रम्ये चैत्रवसन्तयोः ॥४५॥ कादेरंशेऽवयवे यथा-वृत्तवर्तिष्यमाणानां अथांशानां निदर्शकः । संक्षेपार्थस्तु विष्कंभो मध्यपात्रप्रयोजितः ॥४५०॥
विसम्भः केलिकलहे, विश्वासे प्रणये वधे । विनंभणं विनमः ।। केलिकलहे यथा--कोयं विप्रेमसंरंभो दंपत्योः प्रेममग्नयोः। प्रणयः प्रेम । 'विश्वासे प्रणये च यथा--तस्यां क्षणिकचित्तायां विनम्भः कोऽन्ययोषिति । वधे यथा--चंडो निशुंभविनमज़म्भिताद्भुतशक्तिका । वृषभः स्यादादिजिने वृषपुंगवयोरपि । वृषो धर्मस्तेन भाति वृषभः । वर्षति वा । ऋषि वृषोति किदभः । आदिजिने यथा--पातु वो वृषभः स्वामी । वृषे यथा-उच्छृङ्गितान्यवृषभाः सरितां नदन्तो । रोघांसि धीरमपचस्किरिरे महोक्षाः । पुंगवे प्रधाने यथा--मुखे सत्या वाणी पुरुषवृषभाणां व्रतमिदम् ॥४५१॥
सनाभि तिसदृशोः । समाना नाभिरस्य सनाभिः । समानस्य धर्मादिविति स भावः । सदृशे तु उपचारात् । ज्ञातौ पुंसि । सदृशि वाच्यलिंगः । ज्ञातिः स्वजनस्तत्र यथा-भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्याश्च सनाभयः । भगिनीपतिभागिनेयादयः । सदृशि यथा वक्त्रमिन्दोः सनाभि । सुरभिहेम्नि चंपके । जातीफले मातृभेदे रम्ये चैत्रवसन्तयोः । सुरभते सुरभिः । पदिपठीति बहुवचनादिः । आगमशा सनमनित्यमित्यनागमाभावः । दशस्वर्थेषु रम्ये सुगन्धौ च वायलिंगः । मातृभेदे गवि सल्लक्यां च स्त्रियां । अन्यत्र पुंसि । हेम्नि चंपके च यथा--तस्याः शरीरं सुरभेः सनाभि । जातीफलं जातिकोशः । मातृभेदे यथा--आरम्भसिद्धिं सुरभिस्तनोतु । रम्ये श्रेष्ठे यथातां सौरभेयी सुरभिर्यशोभिः । चैत्रे वसंते सुगन्धौ च यथा-मृदुलतांतलतांतमलोकयत् समुरभिं सुरभि सुमनोभरैः ॥४५२॥

Page #215

(१९८) अनेकार्थसंग्रहः सटीक द्वितीयो विभागः
सुगन्धौ गवि सल्लयामधमो न्यूनगर्थयोः । आगमस्त्वागतौ शास्त्रेऽप्याश्रमो बतिनां मठे ॥४५३॥ ब्रह्मचर्यादिचतुष्केप्युत्तमा दुग्धिकोषधे । उत्तमं तु प्रधाने स्यात्कलमः शालिचौरयोः ॥४५४॥ कुसुमं स्त्रीरजोनेत्ररोगयोः फलपुष्पयोः । कृत्रिम लवणभेदे कृत्रिमः कृतसिल्हयोः॥४५५॥
सुगन्धौ मवि सल्लक्यां । गवि यथा--उर्जस्वलेन सुरभीमनुनिःसपत्नं जग्मे जयोधुरविशालविषाणमुक्त्वा । सल्लक्यां यथा--सुरभिजंभमना वरकुञ्जरः । अथ मान्ताः । अधमो न्यूनगर्ययोः अद्यतेऽधमः अवघववेत्यमः । अधो भव इति वा । अमोतावोधस इत्यमः । वायलिंगः ॥ द्वयोर्यथा-वापी स्नातुमितो गतासि न पुनस्तस्याधमस्यांतिकम् । आगमस्त्वागतौ शास्त्रेपि । मागमनं आगच्छत्यस्मादिति वा आगमः । युवर्णेत्यल् । शास्त्रं आप्तवचनम् । द्वयोर्यथा-कस्य नानंदनिष्येदं, विदधाति सदागमः ।। आश्रमो वतिनां मठे । एत्य श्राम्यति अस्मिन्निति आश्रमः । पुंक्लोवः । मठेति स्थानोपलक्षणम् । तत्र यथा--तौ दम्पती वमिष्ठस्य गुरोजग्मतुराश्रमम् ।।४५३॥
ब्रह्मचर्यादिचतुष्केऽपि । ब्रह्मचर्यादिचतुष्कं-ब्रह्मचारी गृहस्थों वानप्रस्थो यतिरिति चत्वारः । तत्र यथा--पंचविंशतितत्त्वज्ञो यत्र तत्राश्रमे रतः । उत्तमा दुग्धिकौषधे । उत्कृष्टा उत्तमा । उदःप्रकृष्टे तमम् ॥ उत्तमं तु प्रधानेस्यात् । वाच्यलिंगः । यथा--परितप्यत एवं नोत्तमः । परितप्तोप्यपरः ससंवृत्तिः। कलमः शालिचौरयोः । कडत् मदे सृपप्रधोत्यमेलत्वे च कलमः । शाली यथा--आपादपद्मप्रणताः कलमा इव ते रघुम् । चौरे यथा-कलमैः कमलाइता ॥४५४॥
कुसुम स्वीरजोनेत्ररोगयोः फलपुष्पयोः । कुसच् श्लेषे दंत्यान्तः । कुस्यति कुसुमं । उद्वटिकुल्पलीति कुमः । पुष्पे पुंक्लीबः । शेषेषु क्लीबः । स्त्रीरजसि यथा-कुसुमवतीमिह वल्ली मधुपादन्यो भजेत को नाम । नेत्ररोगे यथा

Page #216

तृतीयः काण्डः गोधूमो भेषजे नागरंगखोहिप्रभेदयोः । । गोलोमी वारयोषायां षड्गन्धासितर्वयोः ॥४५६॥ गौतमो गणभृद्भेदे शाक्यसिंहर्षिभेदयोः । गौतम्युमायां रोचन्यां तलिमं तल्पखड्गयोः ॥४५७॥ विताने कुट्टिमे चापि दाडिमः करकैलयोः ।
निष्क्रमो निर्गमे बुद्धिसम्पत्तौ दुष्कुलेऽपि च ॥४५८॥ विज्ञेयस्तितिडीबीजरसः कुसुमनाशनः । फलपुष्पयोर्यथा--समभिसृत्य रसादवलंबितः प्रमदया कुसुमावविचोषया । कृत्रिमं लवणभेदे । करणेन निर्वृत्तं कृत्रिमं । द्वितस्त्रिमक् तत्कृतमिति त्रिमक । यथा--न रोचते भोज्यमकृत्रिमं नृणाम्। कृत्रिमः कृतसिल्हयोः। कृते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-जिधृक्षया कृत्रिमपत्रपंक्तेः । सिल्हो गन्धद्रव्यम् ॥४५५॥ . गोधूमो भेषजे नागरंगत्री हिप्रभेदयोः । गुध्यते गोधूमः । क्रुधिर्णधेरूमः । नागरंगद्रोहिप्रभेदयोर्यथा--गोधूमसदृशाकृतिः ॥ गोलोमी वारयोषायां षड्गन्धासितर्वयोः। गां लुनाति गोभिर्खयते वा गोलोमी । रुक्म-ग्रीष्मेति साधुः । वारयोषा वारस्त्री । षड्गन्धा वचा । सितदूर्वा दूर्वाभेदः ॥४५६॥
गौतमो गणभृभेदे शाक्यसिंहर्षिभेदयोः। गोतमस्यापत्यं गौतमः । ऋषिवृष्ण्यंधकेत्यण् गौतम एव वा प्रज्ञादित्वादण् । गणभृभेदः श्रीमहावीरस्य प्रथमगणधर इन्द्रभूतिनामा तत्र यथा-तापसान् भोजयामास गौतमो गणभृद्वरः । शाक्यसिंहे बुद्धे यथा-गौतमेन यदुदस्यता शयं प्रोद्धृतं जगदुपप्लुताशयम् । ऋषिभेदे यथा--प्रत्यपद्यत चिरस्य यत्पुनश्चारु गौतमवधूः शिलामयी ॥ गौतम्युमायां रोचन्यां । प्रकृष्टा गोर्गोतमा तस्या इयं गौतमी। उमा गौरी । रोचनी
ओषधिः ॥ तलिमं तल्पखड्गयोः । विताने कुट्टिमे चापि । तलति तलिमं वयिमखचिमादयः (उ० ३५०) इति साधुः । वितानं चंद्रोदयः खड्गे यथा--तलिनतलिमदडैः शात्रवं खंडयन्ति ॥१५७॥
शेषेषु यथा--श्रीखंडवधोतसोधतलिमो रम्यः क्षणो वर्तते ।दाडिमः करकैलयो । यति पित्तमिति दाडिमः । करको (करन-करञ्ज)वृक्षभेदः । यदाह

Page #217

(२००) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः द्वितीयों विभागः
नियमः स्यात्प्रतिज्ञायां निश्चये यन्त्रणे व्रते । निगमाः पूर्वणिग्वेदनिश्चयाध्ववणिक्पथाः ॥४५९॥ नैगमो नयपौरोपनिषदृतिषु वाणिजे ।।
प्रथमः स्यात्प्रधानाधोः प्रक्रमोवसरे क्रमे ॥४६०॥ दाडिमो दालिमः सारः कुटिमः फलखाडवः । स्वाद्वम्लो रक्तबीजश्च करकः शुकवल्लभः ॥ तत्र त्रिलिंगे यथा--पाकारुणस्फटितदाडिमकांति वक्त्रम् । एला वृक्षभेदः ॥ निष्क्रमो निर्गमे बुद्धिसंपत्तौ दुष्कुलेऽपि च । निष्क्रमणं निष्क्रामत्यनेन निष्क्रामति वा निष्क्रामः । निर्गमे यथा--प्रवेशो निष्क्रमो वापि कार्यों राजकुले क्रमात् । बुद्धिसंपत्तौ यथा-निष्क्रमोऽक्रमवतां दुरात्मनाम् सजनापकतये सनातनः। दुष्कुले यथा--निमंत्री निष्क्रमः कार्यों राज्ञा विक्रममिच्छता॥४५८॥
नियमः स्यात्प्रतिज्ञायां निश्चये यन्त्रणे व्रते । नियमनं नियमः । संनिव्युपाद्यम इत्यल् । प्रतिज्ञायां यथा-इति कृतनियमो जघान शत्रून् । निश्चये यथा-यमोऽयं नियमादेव हिनस्ति भुवनत्रयीम् । यंत्रणे बंधने यथा-विभ्रम रमणी धत्ते नीवीनियमनिर्भरा । व्रते यथा-अह्नाय सा नियमजं क्लमुत्ससर्ज ।। निगमाः पूर्वणिग्वेदनिश्चयाध्ववणिक्पथाः । निगच्छत्यत्र अनेन वा निगमः। गोचर संचरेति घः । षटवर्थेषु पुरि वणिजे च यथा--न खलु निगममार्ग याति साध्वी कदाचित् । वेदे यथा--साम्राज्यं निगमस्य सर्वविषये शंभोरिवोज्जम्भते । निश्चये अध्वनि वणिपणे च यथा--सतां सज्जनसाहाय्यात् सुगमो निगमः खलु ॥ ४५९॥ . नैगमो नयपौरोपनिषतिषु वाणिजे । निगमे भवो नैगमः पञ्चस्वथेषु । नयो निरवधारणः पक्षपरिग्रहः । तत्र यथा-नैगमादयः सप्त नयाः । पौरे वाणिजे च यथा--पुराणि श्रेणयश्चैव शिल्पिनो नगमास्तथा । उपनिषत् वेदान्तः । दृतिश्चर्मप्रसेवकः ॥ प्रथमः स्यात्प्रधानाधोः । प्रथमते प्रथमः । सृपृप्रथिचरीत्यमः । वाच्यलिङ्गः । प्रधाने यथा--गरिष्ठागोष्ठी प्रथमैः प्रमाथैः परिवारितः । आदौ यथा--प्रथमबिदुभिरम्बुमुचोभसाम् ॥ प्रक्रमोऽवसरे क्रमे । प्रक्रम्यते प्रक्रमः । अवसरे यथा-दोलाके लिनिसण्ण पन्नगविधौ गीतोत्सवप्रक्रमे । क्रमे यथा--नागतश्च स हहा कोऽयं विधे । क्रमः ॥४६०॥

Page #218

तृतीयः काण्डः
(२.१) पञ्चमो रुचिरे दक्षे पश्चानामपि पूरणे । रागभेदे पंचमी तु द्रौपद्यां परमः परे ॥४६१॥ अग्रेसरप्रथमयो कारे परमं पुनः।। स्यादव्ययमनुज्ञायां प्रतिमा प्रतिरूपके ॥४६२॥ गजस्य दन्तभेदे च मध्यमो मध्यजस्वरे ।
देहमध्ये मध्यदेशे मध्यमा कणिकांगुलिः ॥४६३॥ पञ्चमो रुचिरे दक्षे पञ्चानामपि पूरणे। रागभेदे । पञ्चयते पञ्चमः । रुक्म-ग्रीष्मेति (उ० ३४६) साधुः । पञ्चानां पूरण इति वा । “नोमट्" (७।१।१६९)। रागभेदे पुंसि, शेषेषु वाच्यलिंग । रुचिरे दक्षे चं यथापञ्चमोऽयं विपश्चिताम् । पञ्चानां पूरणे यथा--पञ्चमं पञ्चतपसस्तपनो जातवेदसाम् । रागभेदे यथा-प्रीति पञ्चमरागगोतिषु ॥ पश्चमी तु द्रौपद्याम् ॥ यथा प्रपश्चः पञ्चमीगिराम् ।। परमः परे अग्रेसरप्रथमयोरोंकारे ॥ पृणाति परमः । सृपप्रथीत्यमः । ॐकारे पुंसि शेषेषु वाच्यलिङ्गः । परे उत्कृष्टे यथापरमं यो महत्तेजः ।।४६१॥ अग्रेसरे प्रथमे च यथा-परमः स मनोषिणा । परमं पुनः स्यादव्ययमनुज्ञायाम् । यथा-ततः परम मत्युक्त्वा प्रतस्थ मुनिमण्डली | प्रतिमा प्रतिरूपके। प्रतिमीयते प्रतिमा प्रतिरू रके यथारत्नस्तंभेषु संक्रान्तप्रतिमाश्च चकासिरे ॥ ४६२ ॥ गजस्य दन्तभेदे । गजस्य दन्तभेदे(बन्धे) यथा-दन्तै सुवर्णनिहितप्रतिमैगजेन्द्र । मध्यमो मध्यजे स्वरे देहमध्ये मध्यदेशे। मध्ये जातो मध्यमः मध्यान्मः । मध्यजे वाच्यलिंगः । तत्र यथा-सर्वेषामेष तेषां समरमस्वभुवि क्रोधवह्नौ जुहोति । द्वित्रहुंकारमत्रैरभिजनसमिधो मध्यमः पांडवेयः ॥ स्वरे स्वरविशेषे यथा-क्रौञ्चः क्वणति मध्यमम् । देहमध्ये 'क्लोबः। तत्र यथा-शुचौ चतुणी ज्वलतां शुचिस्मिता हविर्भुजां मध्यगता सुमभ्यमा । मध्यदेशे यथा-हिमवद्विंध्ययोमध्यं यत् प्राक् विनशनादपि। प्रत्यगे च प्रयागाच्च मध्यदेश स

Page #219

-
(२०२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभोगः
राका रजस्वला चापि व्यायामः पौरुषे श्रमे । वियामे दुर्गसंचारे विलोममरघट्टके ॥४६४॥ विलोमो वरुणे सर्पे प्रतापे कुक्कुरेऽपि च । विलोमी स्यादामलक्यां विक्रमः शक्तिसंपदि ॥४६५॥ क्रांतौ च विद्रुमो वृक्षे प्रवालेऽप्यथ विभ्रमः।
शोभायां संशये हावे सत्तमः श्रेष्ठपूज्ययोः ॥४६६।। मध्यमः ॥ मध्यमा कर्णिकांगुलिः राका रजस्वला चापि । कर्णिका बीजकोशः । अंगुलौ मध्यमांगुलौ यथा-अंगुष्ठमध्यमाभ्यां तु चक्षुषी समुपस्पृशेत् ॥४६३।। राका पूर्णिमा तत्र यथा-अमृतममृतरश्मिमध्यमा मध्यरात्रे । रजस्वलायां यथा-मध्यमा न विवाह्या स्यात् कुलदोषकरी हि सा । व्यायामः पौरुषे श्रमे । वियामे दुर्गसंचारे ।। व्यायमनं व्यायच्छतेऽत्र व्यायामः। पौरुषे श्रमे च यथा-स्थाने शमवतां शक्त्या व्यायामे वृद्धिरंगिनाम् । वियामस्तिर्यक् बाहू प्रसारितो व्याम इति यावत् । यच्छेशः-अथ व्यायामे वियामः स्यात् बाहू चापस्तनूनल । तत्र यथा-व्यायाममात्री परिखां खनंति । दुर्गसंचार इति चाणाक्योक्तकृत्यांतराणामुपलक्षणम् । तत्र यथा- शमव्यायामाभ्यां प्रति. विहिततंत्रस्य नृपतेः । परं प्रयावापः फलति कृतसेकस्तरुरिव । विलोममरघट्टके ॥ विलूयते विलूनाति वा विलोमम् रुक्म ग्रीष्मेति साधुः । अरघट्टको घटीयंत्रम् ॥४६४॥ विलोमो वरुणे सर्पे प्रतीपे कुक्कुरेऽपि च ॥ विपरीत लोमकरोति णिचि अचि च विलोमः । प्रतीपे वाध्यलिंगः । वरुण यादपतिः । प्रतीपे यथा-गुणयेद्विलोमगत्या ॥ विलोमी स्यादामलक्याम् ।। गौरादित्वात् डीः आमलकी धात्री । विक्रमः शक्तिसंपदि क्रांतौ च । विक्रमणं विक्रमः शक्तिसंपदि यथा-अनुस्मृताखंडलसूनुविक्रमः ॥४६५॥ क्रांतिः पादविक्षेपः तत्र यथा-हंसेभ्यः क्रमविक्रमश्चलदृशो किं शिक्षितः सर्वतः ॥ विद्रमो वृक्षे प्रवालेऽपि । विशिष्टो द्रुमो विद्रुमः विद्रवति वा कुंदुमलिंदुमेति साधुः । वृक्षे यथा- वेलातटेषुद्गतविद्रुमेषु । प्रवाले यथा-लेखया विमलविद्रुमभासा । अथ विभ्रमः । शोभायां संशये हावे । विभ्रमणं विभ्राम्यत्य

Page #220

तृतीयः काण्डः
साधिष्ठे संभ्रम भीतौ संवेगादरयोरपि ।
सुषीमः शिशिरे रम्ये सुषमं रुचिरे समे ||४६७ || - सुषमा तु स्यात्परमशोभायां कालभिद्यपि । अत्ययोऽतिक्रमे दोषे विनाशे दंडकृच्छ्रयोः ॥ ४६८ ॥ अवध्यमवधा स्थादनर्थ कवचस्यपि । अभयमुशीरामीत्योरभया तु हरीतकी ||४६९ ॥
(२०३)
1
नेन वा विभ्रमः । शोभायां यथा - इंदोर्विभ्रममाननं वितनुते । संशये यथापुंसोऽपि मृगतृष्णायां यस्यास्ति जलविभ्रमः । हावे विलासे यथा - रुरुचिरे रुचिरे क्षणविभ्रमाः ।। सत्तमः श्रेष्ठपूज्ययोः साधिष्ठे । अतिशयेन सत् सत्तमः वाच्यलिंगः | श्रे: प्रशस्यतमः साधिष्ठः साधुतमः । त्रिष्वपि यथा - शृणु त्वं मुनिसत्तम ॥ ४६६ || संभ्रमो भीतौ संवेगादरयोरपि । संभ्रमणं संभ्रमः । भोतो यथा - कुसुमसौरभ लोलपरिभ्रममर संभ्रमसंमृतशोभया । संवेगो भयादिभिश्चित्तव्याक्षेपात् त्वरणम् तत्र यथा - गृह्णन् केशेष्वपास्तचरणनिपतितो नेक्षितः संभ्रमेण । आदरे यथा - संभ्रमः स्नेहमाख्याति वपुराख्याति भोजनम् ॥ सुषोमः शिशिरे रम्ये । शोभना सीमाऽस्य सुषीमः । पृषोदरादिखात् षत्वम् । वाच्यलिंगः ॥ सुपीमं रुचिरे समे । शोभनं समं सुषमं सुष्ठु समति वा । निर्दुः सुवे: समसृतेरिति षत्वम् वाच्यलिंगः । द्वयोर्यथा
1
:
सुषमे भूप्रदेशे तु बद्ध्वा निश्चलमासनम् ||४६७॥ सुषमा तु स्यात्परमशोभायां कालभिद्यपि । कालभिदि यथा - सुषमातो दुःषमायां कृपा फलवती तव || अथ यांताः ॥ अत्ययोऽतिक्रमे दोषे विनाशे दंड कुच्छ्रयोः ॥ अत्ययनं अत्ययः पंचस्वर्थेषु । अतिक्रमस्तूल्लंबनम् तत्र यथा - पर्वात्यये सोम इवाष्णरश्मेः । दोषे यथा - निरत्ययं साम न दानवर्जितं न भूरिदानं विरहय्य सकियाम् । विनाशे यथा-प्राणात्यये सर्वधनापहारः । दंडे यथा - वाक्ारुष्य इत्ययः शतम् । कृच्छ्रे क्लेशे यथा - अध्ययो यस्य नैवास्ति शोते वाप्याऽपि वा ॥४६८|| अवध्यमवधार्हे स्यादनर्थ कवचस्यपि । वधमर्हति वध्यम् । दण्डा
1
*

Page #221

(२०४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
अनयोऽशुभदैवे स्याद्विपद्व्यसनयोरपि । अश्वीयमश्वसंधेऽश्वहितेऽधृष्यः प्रगल्भके ॥४७०॥ अधृष्या निम्नगाभेदेऽहल्या गौतमयोषिति ।
सरोभेदेऽप्यभिख्या तु शोभायां कीर्तिसंज्ञयोः ॥४७१।। देर्यः । न वध्यम् अवध्यं वाच्यलिङ्गः । अवधाहे यथा-तिपतिद्धाद् ह्यवध्यो यतः ॥ अभयमुशीराभोत्योः । नास्ति भयमस्मादस्य वा न भयं वा अभयम् । उशीरं वीरणीमूलम् । अभोतिरिति बहुव्रीहिस्तत्पुरुषो वा । बहुव्रीहिपक्षे अभयशब्दो वाच्यलिंगः । तत्र यथा- अभयाः सन्तु पन्थानः । तत्पुरुषपक्षे क्लिबेः तत्र यथा-यो भूतेष्वभयं दद्यात् भतेभ्यस्तस्य नो भयम् ॥ अभया तु हरीतकी ॥ ॥ हरीतकी पथ्या ॥४६९।। अनयोऽशुभदैवे स्यात् विपद्व्यसनयोरपि । अयः शुभं दैवं तद्विरोधी अनयः विरुद्धो नयः इति वा । अशुभदैवे यथा-सर्वमेतदनयस्य जृम्भितम् । विपदि यथा-किं न पापमनयेन कुर्वते । व्यसने स्त्रीमद्यादौ यथा-अनयेनैव राजश्रीः क्षीयते माभृतां क्षणात् । अश्वीयमश्वसंधेऽश्वहिते । अश्वानां समूहोऽश्वोयम् । वावादीय इति ईयः । अश्वेभ्यो हितं वा तस्मै हिते इति इयः । अश्वहिते वाच्यलिंगः । अश्वसंघे यथा- अश्वीयं च खुरोद्धत्तावनितलम् । अश्वहिते यथा-अश्वीयेषु याकुरेषु कुरुते वाहावलीविक्रमम् । अधृष्यः प्रगल्भके । न धृष्यतेऽधृष्यः । कृदुपांत्येति क्यप् । प्रगल्भकः प्रौढोऽनाकलनीय इति यावत् । तत्र वाच्यलिंगः तत्रयथा-अधृष्यश्वाभिगम्यश्च यादो रत्नरिवार्णवः ॥४७०॥ अधृष्या निम्नगाभेदे ॥ निम्नगाभेदो नदीविशेषः । अहल्या गौतमयोषिति सरोभेदेऽपि । न हल्यते अहल्या । नत्रो हलिपतेरिति यः । गौतमयोषिति यथा-त्रिदशपतिरहल्यां तापसीं यः सिषेवे । सरोमेदस्तडागविशेषः । अभिरख्या तु शोभायां कीर्तिसंज्ञयोः। अभिल्यायतेऽनया अभिल्यानं वा अभिख्या । शोभायां यथा-काप्यभिच्या तयोरासीद् बजतोः शुद्धवेषयोः । की ती यथा-अभिल्या सांमुख्यं नयति रिपुमप्याशु नृपतेः । संज्ञायां यथा-असौ रामाभिख्यः स्मृति

Page #222

तृतीयः काण्ड:
अहार्थी हर्तुमशक्ये शैलेऽथाशय आश्रये । अभिप्रायपनसयोरादित्यस्त्रिदशार्कयोः || ४७२ || आत्रेयो मुनिरात्रेयी पुष्पवत्यां सरिद्भिदि । आतिथ्योऽतिथौ तद्योग्येप्याम्नायः कुल आगमे ॥ ४७३ || उपदेशे चेंद्रियं तु चक्षुरादिषु रेतसि । उदयः पर्वतोन्नत्योरुर्णायुरविकंबले ||४७४ ||
(२०५)
पथमगान्नैव भवतः ॥४७१ || अहार्यो हर्तुमशक्ये शैले ॥ न हर्तुं शक्यो अहार्यः हर्तुमशक्ये वाच्यलिङ्गः द्वयोर्यथा- विमुच्य सा हारमहार्यंनिश्चया विलोलयष्टिः प्रविलुप्तचंदनम् ॥ अथाशय आश्रये अभिप्रायपनसयोः ॥ आशेरतेऽस्मिन्निति आशयः पुंनाम्नि इति घः आशीतिर्वा भावे अल । आशये अभिप्राये च यथा-लोलत्वादपहरतां तदङ्गरागम् संजज्ञे सकलुष आशयो जलानाम् । पनसो वृक्षभेदः || आदित्यस्त्रिदशार्कयोः ।। व्यदितेरपत्यमादित्यः । अनिदम्पति ज्यः । त्रिदशे यथा - आदित्या व्यत्ययं हित्वा त्वां स्रुवंति पुरातनम् । अर्के यथा - अमी च कथमादित्याः प्रतापक्षितिशीतलाः ||४७२ || आत्रेयो मुनिः ॥ अत्रेरपत्यं आत्रेयः इतोऽनित्र इति अयणू यथाजीर्णभोजनमात्रेयः ॥ आत्रेयी पुष्पवत्यां सरिद्भिदि ॥ अति आत्रेयी गयहृदयेति साधुः । गौरादित्वात् डीः । पुष्पवती रजस्वला तत्र यथा- आत्रेयी गमनाद्धरेरपि विभोर्लक्ष्मीः परावर्तते । सरिद्भिदि यथा - रेवे कावेरि सिप्रे बत बत यमुने कष्टमात्र कष्टम् । आतिथ्योऽतिथौ तद्योग्येऽपि ॥ अतिथिरेव आतिथ्यः भेषजादित्वात् स्वार्थे द्यण् । अतिथयेऽयं वा णौ तिथिरिति ण्यः तद्योग्ये अतिथ्यर्थं तत्र वाच्यलिङ्गः द्वयोर्यथा - आतिथ्यानां प्रथितमहसां कार्यमातिथ्यमार्यैः || आम्नायः कुल आगमे उपदेशे च ॥ आम्नायते आम्नायः कुठे अन्वये यथा - आम्नायायातमेतद्भवति न विफलं जातुचिद्रत्नजातम् । आगमे वेदे यथा - अधोती चर काम्नाये सोऽध्वर्युः श्रेष्ठ उच्यते ||४७३॥ उपदेशे यथा - निराम्नायो मंत्रः स्फुरति न हि कस्यापि नियतम् ॥ इंद्रिय

Page #223

(२०६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः ऊर्णनाभे च मेषे चौर्णेयमेणीत्वगादिके । रतबंधभिदि स्त्रीणां कषायः सुरभौ रसे ।।४७५।। रागवस्तुनि निर्यासे क्रोधादिषु विलेपने ।
वर्णे कालेयस्तु दत्ये कालेयं कुंकुमं यकृत् ।। ४७६ ॥ तु चक्षुरादिषु रेतसि । इन्द्रस्यात्मनो लिङ्गं इंद्रियं इंद्रियमिति साधुः । चक्षु. रादिग्वित्यादिशब्दात् श्रोत्रं त्वक्नासिका जिह्वा चेति । तत्र यथा-एवमिन्द्रियसुखस्य वर्त्मनः सेवनादनुगृहोतमन्मथः । रेतसि यथा-बाल्यं वृद्धिर्बलं प्रज्ञा चक्षुः श्रोत्रं त्वगिन्द्रियम् । (दशभिर्दशभिर्वर्षे रेतद्वाल्यादिक्रमेण होयते ॥) ॥ उदयः पर्वतोन्नत्योः ॥ उदेति अस्मिन् उदनयनं वा उदयः पर्वते यथाउदयशिखरशङ्गप्राङ्गणेष्वेष रिखन् । उन्नतौ यथा-उदयप्रतापनाशा ममापि किमुतापरस्य लोकस्य ॥ ऊर्णायुरविकंबले उर्णनाभे च मेषे च ।। ऊर्णास्त्यस्य ऊर्णायुः। ऊर्णाहं शुभमो युस् । पुंसि । अविकंबले यथामालिन्यमूर्णायुरिवातनोति खलो जनानामुपलालितोऽपि ॥४७॥ ऊर्णनाभे मर्कटके यथा-जर्णोर्णायुपुटोपमा प्रकटयत्यस्तक्षणे चंद्रमाः । मेषे यथा-ऊर्णायोहगस्य किं न कुरुते गोमायुरारादपि ॥ ऐणेयमेणीत्वगादिके । रतबंधभिदि स्त्रीणाम् ॥ एण्या विकारोऽवयवो वा ऐणेयं एण्या एयञ् । रतबंधे तूपचारात् । एणी त्वगादिके वाच्यलिंगः तत्र यथा-ऐणेय्यां वचि संविशन्ति वसते चापि त्वचं तारवीम् । स्त्रीणां रतबंधभेदः कामशास्त्रप्रसिद्धः । कषायः सुरभौ रसे । रागवस्तुनि निर्यासे क्रोधादिषु विलेपने । वर्णे । कषति कषायः । कुलिलुलिकलिकषिभ्यः कायः । सुरभी वर्णे च गुणे पुंसि तद्वति वाच्यलिंगः। अन्यत्र पुंकलीबः सुरभौ यथा-प्रत्यक्षेषु स्फुटितकमला मोदमैत्रीकषायः। रसस्तुवराख्यः तत्र यथा-कषायतिक्तमधुराः पित्तमन्ये तु कुर्वते ॥४७॥ रा गवस्तुनि यथा-अधरो वीतरागस्ते कषाये ते विलोचने । निर्यासे काथरसे यथा-पोतः शोतकषायोऽयं शर्करारससंयुतः। क्रोधादिषु यथा - स्युः कषायाः क्रोधमानमायालोभाः शरीरिणाम् । विलेपने अवस्नेहने

Page #224

तृतीयः काण्डः
(२०७)
कुलायः पक्षिणां स्थानगेहयोः क्षेत्रियास्त्रयः । अन्यदेहचिकित्साहा॑ऽसाध्यरुक्-पारदारिकाः ॥ ४७७ ॥ क्षेत्रियं क्षेत्रजे तणे गांगेयं स्वर्णमुस्तयोः।।
कसेरुण्यथ गांगेयो गागवत् स्कंदभीष्मयोः ॥४७८ ॥ यथा—कर्णार्पितो रोधकषायरूक्षे गोरोचनाभेदनितान्तगौरे । वर्णो रक्तपीतवर्णयोगः तत्र यथा-जातं कषायितं व्योम नानाकुसुमरेणुभिः । स्निग्धवासितयोरपि मंखः । स्निग्धे यथा-चूतांकुरास्वादकषायकंठः पुंस्कोकिलो यन्मधुरं चुकूज । वासिते भाविते यथा-निद्राकषायमुकुलीकृतताम्रनेत्रः । कालेयेस्तु दैत्ये । कलिदेवता अस्य कालेयः । कल्यग्ने रेयण् यथा-कालयोपद्रुताः काले । कालेयं कुङ्कुमं यकृत् । कु ईषल्लीयते कालेयम् यएच्चते इति ये अल्पे इति कादेशः । कुंकुमे यथा-कालेयकशोदविलेपनश्रियम् दिशन् दिशामुल्लसदंशुभघुतिः । यकृत् कालखण्डम् । कुलायः पक्षिणां स्थानगेहयोः। कोलति कुलायः कुलोलुलीति कायः द्वयोर्यथा-दधतमंतरितां हिमदीधिति स्वगकुलाय कुलायनिलायिताम् ।। क्षेत्रियास्त्रयः । अन्यदेहचिकित्साहोऽसाध्यरुक्-पारदारिकाः॥ क्षेत्रेऽन्यस्मिन् नाश्यः क्षेत्रियः । क्षेत्रेऽन्यस्मिन् नाश्ये इयः वायलिंगः । चिकित्स्यशरीरात् परशरीरे संक्रमय्य यश्चिकित्स्यते विषभूतग्रहादिः। सोऽन्यदेहचिकित्साहः तत्र यथा-क्षेत्रियं विषमवातिदुसहं जन्मांतरशरीरे नाश्यो न इहत्ये यो व्याधेः सोऽसाध्यरुक् । तत्र यथा-आवेदयति नितांतं क्षेत्रियरोगं सखि हृदंतः । पारदारिकः स्वक्षेत्रात् स्वकलत्रात् अन्यस्मिन् क्षेत्रे प्रर्वतमानो नाश्यो निग्राह्यो भवति । तत्र यथा-स्वक्षेत्रात् क्षेत्रिया रक्ष्याः ॥४७७॥ क्षेत्रिय क्षेत्रजे तृणे ॥ तृणमपि स्वक्षेत्रात् अन्यस्मिन् धान्यक्षेत्रे नाश्यं भवति । तत्र यथा-क्षेत्रियेष्विव दवानलस्य ते दाहशक्तिरतुला विरोधिषु । गांगेयं स्वर्णमुस्तयोः। कसेरुणि । गंगाया असत्यमित्र गांगेयम् । शुभ्राये यण । स्वर्णे यथा-गांगेयाभरणप्रभाव्यतिकरप्रामप्रकृष्टश्रियम् । मुस्ताकशेरु च कंदविशेषे ।
१ मु० मू०-कुकृत्यमनुतापे स्यादयुक्तकरणेऽपि च । कुलायः ।

Page #225

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितोयो विभागः
चक्षुष्यः सुभगे पुण्डरीकवृक्षे रसांजने । कतकेऽक्षिहिते चापि चक्षुष्या तु कुलच्छिका ॥ ४७९ ॥ चांपेयो हेम्न किञ्जल्के चंपके नागकेसरे । जघन्यं शिश्नगर्ह्येऽन्त्ये जटायुर्गुग्गुलौ खगे ||४८० ॥ तपस्यः फाल्गुने मासे तपस्या नियमस्थितौ । द्वितीया तिथिगेहिन्यद्वितीयः पूरणे द्वयोः ॥ ४८१ ॥ गांगेयो गांगवत् स्कन्दभीष्मयोः । गंगाया अपत्यं गांगः शिवाद्यण् । स्कंदे यथागांगेयमभ्युद्धरताऽनुगंगम् । भोष्मे यथा - गांगेयः स बभूव यस्य पुरतो यातास्तृणं शत्रवः । एवं गांगोऽपि ॥ ४७८ ॥ चक्षुष्यः सुभगे पुण्डरीकवृक्षे रसांजने । aahsafed चापि । चक्षुषे हितश्चक्षुष्यः प्राण्यंगे तियः । सुभगाक्षिहितयो - र्वाच्यलिंगः । तयोर्यथा - नित्यं प्रसारितकरः सवितापि भवत्यचक्षुष्यः । रसांजनमंजनविशेषः । कतकस्थाने केतके इत्यन्ये । चक्षुष्या तु कुलच्छिका । कुलच्छिका तु नेत्रौषधम् ॥ ४७९ ।। चांपेयो हेम्नि किञ्जल्के चंपके नागकेसरे । चप्यते चांपेयः । गेयहृदयादय इति साधुः । हेम स्वर्णम् । किञ्जल्कम् केसरम् | चंपकनागकेसरौ वृक्षौ । जघन्यं शिनगऽन्त्ये । जघने भवम् जघन्यम् दिगादिदेहंशोद्यः । जघन्यस्य तुल्यं वा शास्त्रादेर्यः । शिश्ने यथा-श्वेवानुतप्यते साधुः कृत्वा कर्म जघन्यजम् । गर्थे वाच्यलिंगः तत्र यथा - धर्मार्थकामाः सममेव सेव्याः यस्त्वेकसक्तः स नरो जघन्यः । अन्त्ये पश्चादर्थे यथा - उत्तिष्ठेत्त गुरोः पूर्वं जघन्यं संविशेदपि । अन्त्ये वाच्यलिंगः इत्यन्ये ॥ जटायुर्गुग्गुलौ खगे ॥ जटामेति जटायुः । कृवापाजी स्युणू । पुंसि । गुग्गुलुर्महिशाक्षः । स्वगे यथा - चापे तात जटायुजीवितकथापर्यन्तधूमातिक्रोधोत्पीडनिपीतशोकजडिमा दृष्टिस्तु विश्राम्यति ।। ४८० || तपस्यः फाल्गुनमासे । तप एव तपस्यः मर्तादिभ्यो यः । यथा - भ्रश्यंति पत्राणि तसेस्तपस्ये ।। तपस्या नियमस्थितौ । तपसः करणं तपस्या । तपसः क्यनिति क्यानि शंसि प्रत्ययादित्यः । यथा - वने तपस्यां तनुते तपस्वी । द्वितीया तिथिगेहिन्योः ॥ द्वयोः पूरणी द्वितीया । द्वेस्तीयः । तिथौ यथा - शुक्रेण
I
(२०८)

Page #226

तृतीयः काण्डः
(२०९) नादेयी जलवानीरे भूजंबूनागरंगयोः । कांगुष्ठे च जपायां च निकायः सद्मसंघयोः ॥ ४८२ ॥ परमात्मनि लक्ष्ये च प्रेणयः प्रेमयाश्चयोः । विसंभे प्रसरे चापि प्रत्ययो ज्ञानरंध्रयोः॥ ४८३ । विश्वासे शपथे हेतावाचारप्रथितत्वयोः।।
अधीने निश्चये स्यादौ प्रणाय्यः कामवजिते ॥४८४॥ प्रतिपदा श्रेष्ठा द्वितीया सोमसूनुना । गेहिन्यां भार्यायां यथा-स सद्वितीयो वनमाजगाम ॥ द्वितीयः पूरणे द्वयोः ॥ वाच्यलिंगः यथा-तं देशमारोपितपुष्पचापे रतिद्वितीये मदने प्रपन्ने ॥४८१ ।। नादेयी जलवानीरे भूजंबूनागरंगयोः ।। कांगुष्ठे च जपायां च ॥ नद्यां भवा नादेयो । नद्यादेरेयण् । पंचापि वनस्पतयः । नदी समुद्भवेऽपि । तत्र वाच्यलिंगः तत्र यथा-नादेयं नादेयी शरदि वसन्ते च नादेयम् ॥ निकायः समसंघयोः। परमात्मनि लक्ष्ये च ॥ निचोयति निकायः । समन्यर्थे चिति देहावासिनि धनु कादेशश्च । संघे तु संघेन्तर्द्ध इति । निवृतो नियतो वा कायोऽत्रेति वा । सद्मनि निवासे यथा-कायोऽप्यपायनिचयस्य निकाय एव । संघे यथा-नाकनायकनिकायकामिनीकोपकंपकुटिलैर्विलोचनैः ॥ ४८२ ।। परमात्मनि लक्ष्ये वेद्य च यथानिकाये योगिनां चित्तं धातुक्माणामिवोच्चकैः ॥ प्रणयः प्रेमयाश्चयोः । विसंभे प्रसरे चापि ॥ प्रणयनं प्रणयः । प्रेम्णि यथा-प्रणयकुपितां दृष्ट्वा देवी स संभ्रमविस्मृतः । याञ्चायां यथा-प्राप्ते नैव पराङ्मुखाः प्रणयिनि प्राणोपयोगैरपि । विसंमे विश्वासे यथा-अपि प्रसन्नं हरिणेषु ते मनः करस्थदर्भप्रणयापहारिषु । प्रसरे यथा-प्रेमप्रणयसंजातहर्षगद्गदया गिरा । परिचयेऽपि यथाकृतोऽक्षसूत्रप्रणयी तया करः ।। प्रत्ययो ज्ञानरंध्रयोः। विश्वासे शपथे हेतावाचारप्रथितत्वयोः ॥ अधीने निश्चये स्यादौ । प्रतीयतेऽनेन प्रत्ययनं प्रत्येति वा प्रत्ययः । ज्ञाने यथा-विकल्पप्रत्ययोत्पन्ना न शब्दा सत्त्वदर्शने । रंध्रे छिद्रे यथा-रिपोः प्रत्ययमासाद्य प्रहरेत् कालधर्मवित् ॥ ४८३॥ १ मु. मू. निलयोऽस्तमये गृहे । गोपनस्य प्रदेशेऽपि नेपथ्यं नु प्रसाधने । रङ्गभूमौ वेषभेदे प्रणयः ।

Page #227

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
असंमते प्रसन्यस्तु प्रतिकूलानुकूलयोः । प्रतीक्ष्यः प्रतिपाल्ये स्यात्पूज्ये च प्रळयो मृतैा ॥ ४८५ ॥ संहारे नष्टचेष्टत्वे पर्य्यायोऽवसरे क्रमे । निर्माणद्रव्यधर्मे च पर्जन्यो गर्जदंबुदे ||४८६ ॥
(२१०)
विश्वासे यथा-तत्प्रत्ययाच्च कुसुमायुधबन्धुरेनामाश्वासयत् सुरचितार्थपदैर्वचोभिः | शपथे यथा - प्रत्ययो वचनमेव साधुषु । हेतौ यथा - अपेक्षते प्रत्ययमुत्तमं त्वां बोजांकुरः प्रागुदयादिवाम्भः । आचारे यथा - साधुप्रत्यय एवायं कृते प्रतिकृतं हि यत् । प्रथितत्वे प्रथायां यथा- प्रायः प्रत्ययमाधत्ते स्वद्गुणेषूत्तमादरः । स्यादी यथा - सोऽभवद्वरवधूसमागमः प्रत्ययप्रकृतियोगसंनिभः ॥ प्रणाय्यः कामवर्जिते । असम्मते || प्रणीयते प्रणाय्यः प्रणाय्यो निष्कामा संमते इति ध्यणि साधुः वाच्यलिङ्गः । कामवर्जितो विषयेष्वनासक्तः । तत्र यथाज्येष्ठाय पुत्राय पिता ब्रह्म ब्रूयात् प्रणाय्याय वांतेषासिने ||४८४|| असंमते चौरादिके यथा - अवाप्नुयात्सोप्यविचारनिग्रहं यदि प्रणाय्यैः सह संवसेन्नरः || प्रसन्यस्तु प्रतिकूलानुकूलयोः ॥ प्रतीपः सव्यात् प्रगतः सव्यं वा प्रसव्यः वाच्यलिंगः । प्रतिकूले यथा- प्रसन्यो भ्रातृव्यो व्यसनशतवांछा मलिनधीः । अनुकूले यथा - प्रसव्योग्निरिवाहुतिम् । वामेऽपि मंखः यथा - प्रसन्यमंनलि दद्यात् ॥ प्रतीक्ष्यः प्रतिपाल्ये स्यात् पूज्ये च ॥ प्रतीयते प्रतीक्ष्यः वाच्यलिंगः द्वयोर्यथा - प्रतक्ष्यं च प्रतीक्ष्यायै पितृश्वस्त्रे सुतस्य ते ॥ प्रलयो मृतौ ॥ संहारे नष्टचेष्टत्वे ॥ प्रलयनं प्रलयः । मृतौ यथा - महाजनविरोधेन कुंजरः प्रलयं गतः ॥ ४८५ ॥ संहारे यथा - प्रलयोल्ललितस्य वारिधैः परिवाहो जगतः करोति किम् । नष्टचेष्टत्वे सात्त्विकभावे यथा - भ्रमिमरतिमलसहृदयतां प्रलयं भूर्च्छां तमः शरीरसादम् । मूर्छायामपि यथा - अवधानपरे चकार सा प्रलयांतोन्मिषिते विलोचने । पर्यायोऽवसरे क्रमे । निर्माणद्रव्यधर्मे च ॥ पर्ययणं पर्यायः । परेः क्रमे इति घञ् पर्येति वा तन् व्यधाति णः । अवसरे यथा - पर्याये विहितं कार्य सिध्यत्येव न संशयः । क्रमे यथा - पर्यायपीतस्य सुरैर्हिमांशोः कलाक्षयः
1
1

Page #228

तृतीयः काण्डः
वासवे मेघशब्दे च पयस्यं तु पयोभवे ।
पयोहिते पयस्या तु काकोली दुग्धिकापि च ॥ ४८७ ॥ प्रक्रिया तुत्पादने स्यादधिकारप्रकारयोः । पानीयं पेयजळयोः पारुष्यंस्तु बृहस्पती ।। ४८८ ॥
पारुष्यं परुषभावे संक्रंदनवनेऽपि च । पौलस्त्यो रावणे श्रीदे भ्रातृव्यो भ्रातृजे रिपौ ||४८९ ॥
(२११)
लाध्यतरो हि वृद्धेः । निर्माणं निर्मितिः । द्रव्यधर्मो नवपुराणादिः । तत्र यथागुणपर्य्यायवद् द्रव्यम् । पर्जन्यो गर्जदंबुदे || वासवे मेघशब्दे च ॥ गर्जति पर्जन्यः । हिरण्यपर्जन्यादय इति साधुः । गर्जदंबुदे यथा - स्फूर्जमा गर्ज पर्जन्य दर्पोऽयं यदि तेऽम्भसा ।। ४८६ ॥ वासवे यथा - अजन्यं सौजन्यं यदि भवति पर्जन्य भवतः । मेघशब्दो मेघध्वनिः ॥ पयस्यं तु पयोभवे ॥ पयोहिते । पयसि भवं पयस्यम् । दिगादित्वाद्यः । पयसे हितं वा । उवर्णयुगादेर्य इति यः । वाच्यलिंगः । पयस्या तु काकोली दुग्धिकापि च ॥ द्वे अपि ओषधी ॥ ४८७ || प्रक्रिया तूत्पादने स्यादधिकारप्रकारयोः । प्रकरणं प्रक्रिया उत्पादने यथा - शब्दानां प्रक्रिया ज्ञेया । अधिकारो व्यवस्थापनम् । प्रकारे यथाऐश्वर्य प्रक्रिया मात्र कृतार्थाः संतु हेतयः । पानीयं पेयजलयोः ॥ पीयते पानीयम् पेये वाच्यलिंगः । द्वयोर्यथा - पानोयं पानीयं शरदि वसन्ते तु पानीयम् ॥ पारुष्यस्तु बृहस्पतौ ॥ परुष एव पारुष्यः । मेषादित्वाद्यण् ||४८८ || पारुष्यं परुषभावे संक्रंदनवनेऽपि च ॥ परुषस्य भावः पारुष्यम् । पृणाति वा । गयहृदयेति साधुः । परुषभावे यथा- पारुष्यं वचसा रुषापि कुरुषे यत्तन्नते पौरुषम् । संकंदनवनं इन्द्रवनम् । पौलस्त्यो रावणे श्रीदे || पुलस्तेरपत्यं पौलस्त्यः । गर्गादित्वाद्यञ् । रावणे यथा - पौलस्त्यः कथमन्यदारहरणे दोषं न विज्ञातवान् । श्रीदे धनदे यथा - पौलस्त्येन शुधांशुमौलिसुहृदा ग्रस्तं समस्तं धनम् ॥ भ्रातृव्यो भ्रातृजे रिपौ ॥ भ्रातुरपत्यं भ्रातृव्यः । भ्रातुर्व्य इति व्यः । रिपौ तु एकद्रव्याभि जाषित्वनिमित्तोपचारात् । द्वयोर्यथा - भ्रातृव्ये
1

Page #229

(२१२) अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
भुजिष्यः स्यादनाधीने किंकरे हस्तसूके ।
भुजिष्या गणिकादास्योः मलयः पर्वतान्तरे ॥ ४९० ॥ .. शैलांशे देश आरामे मलया त्रिवृतौषधी ।
मंगल्यो रुचिरेऽश्वत्थे त्रायमाणे मसूरके ॥ ४९१॥ बिल्वे मंगल्यं तु दन्नि मंगल्या रोचना शमी । शतपुष्पा शुक्लवचा प्रियंगुः शंखपुष्प्यपि ॥ ४९२॥ अधः पुष्पी मृगयस्तु फेरौ ब्रह्मणि लुब्धके ।
रहस्यं गोपनीये स्याद्रहस्या सरिदंतरे ॥४९३ ।। नैव विश्वासः ॥ ४८९ ॥ भुजिष्यः स्यादनधीने किंकरे हस्तसूत्रके ।। भुङ्क्ते भुज्यते वा भुजिष्यः । रुचिभुजिभ्यां किष्यः । अनधोनकिकरयोर्वाच्यलिंगः । अनधीने यथा-भुजिष्या भूभुनः सर्वे । किं करे यथा-हरौ चरति चारकाश्रमतपस्वितां तां शची भुजिष्यदयितेति यः परिरिरंसुमप्यस्तवान् । हस्तसूत्रके यथा-मुजिष्यभूषितभुजः ॥ भुजिष्या गणिकादास्योः । द्वयोर्यथा-कामांधाः कामिनः पश्य भुजेिण्यामपि भुंजते । मलयः पर्वतान्तरे ।। शैलांशे देश आरामे ॥ मलते मलयः क्रुगुवलीत्ययः । मलं याति वा पर्वतांतरे पुंक्लीबः । तत्र यथा-मुर्छयत्येष पथिकान् मधौ मलयमारुतः ॥ ४९० ॥ शैलस्यांऽशोऽवयवः । देशे यथा--मलयकोसलकेकयशासिनां दुहितरो हितरोपितमार्गणम् । आरामे यथा-एतेऽलयो मलयवंजुलमंजरीषु गुंजंति मंजु घनसौरभलाभमत्ताः ॥ मलया त्रिवृतौषधौ ॥ त्रिवृता विषघ्ना ॥ मंगल्यो रुचिरेऽश्वत्थे त्रायमाणे मसरके ॥ विल्वे ॥ मंगले साधुर्मंगच्यः । रुचिरे मंगलहेतो वाच्यलिंगः । तत्र यथा-अथांगुल्यां हरितालमाई मंगच्यमादाय मनःशिलां च । अश्वत्थबिल्वो वृक्षौ । त्रायमाणमोषधम् । मसुरको धान्यभेदः। ४९१॥ मंगल्यं तु दनि ॥ यथा-मंगल्यतिलकं चर्वरस्य कुठयोषितः ॥ मंगल्या रोचना शमी । शतपुष्पा शुक्लपचा प्रियंगुः शंखपुष्प्यपि ॥ अधःपुष्पी ॥ सप्तापि ओषधिभेदाः ॥ ४९२ ।। मृगयस्तु फेरौ ब्रह्मणि लुब्धके ।। मृगयते मृग्यते वा १ महेन्द्रो मलयः सह्यः शक्तिमानक्षपर्वतः। विन्ध्यश्च पारिजातश्च सप्तैते कुलपर्वताः॥

Page #230

सृतोयः काण्डः
(२९३) लौहित्योऽब्धौ नदे वोही ब्रह्मण्यो ब्रह्मणे हिते । शनैश्चरे व्यवायस्तु मैथुनव्यवधानयोः ॥ ४९४ ॥ वदान्यः प्रियवाग्दानशीलयोरुभयोरपि । वक्तव्यो वाच्यवन्द्य वचोऽहेहीनयोरपि ॥ ४९५ ॥ वलयः कंकणं कंठरुक् वालेयस्तु गर्दभे ।
वल्यथै कोमलेंगारे वल्लयां विजयो जये ॥ ४९६ ॥ मृगयुः । केवयु भुरण्णेति (उ० ७४६) साधुः । मृगान् याति वापी मृगेति किदुः पुंसि । फेरुः शृगालः । ब्रह्मा वेधाः । लुब्धके यथा-हंति नो पशयस्थोऽपि शयालमृगयुर्मुगम् । रहस्यं गोपनीये स्यात् ॥ रहसि भवं रहस्यम् । दिगादीति यः ॥ यथा-रहस्याख्यायोय स्वनसि मृदुकर्णान्तिकचरः । रहस्या सरिदंतरे ॥ सरिदंतरं नदीभेदः ॥४९३ ॥ लौहित्योऽब्धौ नदे त्रीहौ । लोहित एव लौहित्यः । भेषजादित्वाद्यण् । नदे यथा-चकंपे तीर्णलोहित्ये तस्मिन् प्राग् ज्योतिषेश्वरः ।। ब्रह्मण्यो ब्रह्मणे हिते । शनैश्चरे । ब्रह्मणे हितो ब्रह्मण्यः । प्राण्यंगरथस्वलेति यः । ब्रह्मणि साधुर्वा ब्रह्महिते वाच्यलिंग: तत्र यथा-ब्रह्मण्योऽपि ब्रह्मवित्तापहारी। शनैश्चरो रविसुतः ॥ व्यवायस्तु मैथुनव्यवधानयोः ॥ व्यवायनं व्यवायः । मैथुने यथा-अतिव्यवायादिव राजयक्ष्मा । व्यवधाने तिरस्करणे यथा-दुःखव्यवायकुशलस्य विशालबुद्धेः ॥४९॥ वदान्यः प्रियवाग्दानशीलयोरुभयोरपि ॥ वदति वदान्यः । वदिसहिन्यामान्यः । त्रिष्वपि वाच्यलिंगः तत्र यथा-गतो वदान्यांतरमित्ययं मे माभूत् परोवादनवावतारः । वक्तव्यो वाच्यवन्द्य वचोऽहेहीनयोरपि ।। उच्यते वक्तव्यः उच्यते वाच्यः वाच्यलिंगौ। त्रिष्वपि वक्तव्यशब्दो यथासवक्तव्यो न वक्तव्यः । वाच्यशब्दो गर्थे यथा-न यथा वाच्यतामेति । वचोहे यथा-तद्वाच्यः स दशाननो मम गिरा । हीने यथा-तुणं नाराचवाच्यं वहसि किमु मुधा ॥ ४९५॥ वलयः कंकणं कंठरुक् ॥ वलते वलयः । कृगुवलीत्ययः पुंक्लीबः। कंकणे यथा-कनकवलयभ्रंशरिक्तप्रकोष्ठः। कंठरुक् कंठरोगः ।।

Page #231

(२१४) . अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
पार्थे विमाने विजयोमातत्सख्योस्तिथावपि । विषयो यस्य यो ज्ञातस्तत्र गोचरदेशयोः ॥ ४९७ ॥ शब्दादौ जनपदे च विस्मयोऽदभुतदर्पयोः ।
विनयः शिक्षाप्रणत्योविनया तु वलौषधौ ॥४९८॥ समूहेऽपि यथा-अलिवलयसदृक्षैः कुंतलैः पदमलाक्ष्याः ॥ वालेयस्तु गर्दभे । चल्यर्थे कोमळेङ्गारे वल्लाम् ॥ वलते वालेयः । गयहृदयादयेति साधुः । चलयेऽयं वा छदिलेिरेयण् । वल्यर्थे कोमले च वाच्यलिंगः। गर्दभे यथा-वहत्येव हि कालेयं वालेयो न तु भोगभाक् । वल्यर्थे यथा-बालेयतंडुलविलोपकदार्थताभिरेताभिरग्निशरणेषु सधर्मिणीभिः । कोमलं मृदु । अंगारवल्लर। भांगीनाम ओषधोः ॥ विजयो जये ॥ पार्थे विमाने ॥ विजयनं विजयते वा विनयः । जये यथा- विजयस्त्वयि सेनायाः साक्षिमात्रेऽपदिश्यताम् । गतावपि मंखः ॥४९६।। तत्र पार्थेऽर्जुने च यथा-विजयो विजयोद्यतो यदा । विमाने यथा-विजयो वैजयंतश्च जयंतश्चापराजितः ॥ विजयोमातत्सख्योस्तिथावपि ॥ उमायां यथा-देवि स्तुवंति विजयेति जयेति उमेति । तत्सख्याम् यथा-कथयतु विजयानप्रमाणं यदीन्दुः । तिथौ तिथिविशेषे यथा-मंगलेन विजया जयावहा ॥ विषयो यस्य यो ज्ञातः तत्र गोचरदेशयोः ॥ शब्दादौ जनादे च ॥ विसिनोति विषयः । सदसि तस्येति षत्त्वम् । शब्दादयः शब्दरूपरसगंवस्पर्शाः तत्र यथा-स कस्य स्तोतव्यः कतिविधगुणः कस्य विषयः । गोचरे यथा-सौमित्रेरपि पत्रिणामविषयस्तत्र प्रिया क्वापि मे। तयोर्यथा-रागीव सक्किमधिकां विषयेषु वायुः ॥४९७।। जनैस्यिमानो जनपदः । तत्र यथा-उत्सन्नविषयग्रामात्स्थानादुच्चलितद्विजाः ॥ विस्मयोऽद्धतदर्पयोः ॥ विस्मयनं विस्मयः । विशिष्टः स्मय इति वा । अद्भुते यथा-यद्विस्मयस्तिमितमस्तमितान्यभावमानन्दमंदममृतप्लवदनादिवाभूत् । दर्षे यथा-त्यागे तपसि शौर्ये च विज्ञाने विनये नये । विस्मयो हि न कर्तव्यो बहुरत्ना वसुंधरा ॥ विनयः शिक्षाप्रणत्योः । विनयनं बिनयः शिक्षायां यथा-विनया

Page #232

तृतीयः काण्डः
(२१५) विशल्या लागली दंतीगुडूचीत्रिपुटासु च । शल्येन रहितायाश्च प्रियायां लक्ष्मणस्य च ॥४९९।। श्वशुर्यों देवरे श्याले शांडिल्यः पावकान्तरे। बिल्वे मुनौ च शालेयं शतपुष्पाहयौषधे ॥५००॥ क्षेत्रे च शालिधान्यस्य शीर्षण्यं शीर्षरक्षणे ।
शीर्षण्यो विशदे केशे शैलेयं शैलसंभवे ॥५०१॥ ग्नयनिश्चयः । प्रणतो यथा-गुणप्रकर्षो विनयादवाप्यते ॥ विनया तु वलौ
धौ ॥ वनयात रोगान् विनया ॥४९८॥ विशल्या लांगली दंती गुडूची त्रिपुटासु च । शल्येन रहितायां च प्रियायां लक्ष्मणस्य च ॥ विगतं शल्यमतो द्रावकत्वात् विशल्या । विगतं शल्यं अस्या वा। षड्वर्थेषु । लक्ष्मणस्य प्रिया हितकारिणी भार्या वा तत्र यथा-विशल्यां सौमित्रेरयमुपनिनायौषधिवराम् ॥४९९॥ श्वशुर्यों देवरे श्याले ॥ श्वशुरस्यापत्यं श्वशुर्यः ।। श्वशुराद्यः । द्वयोर्यथा—ज्येष्ठः श्वशुर्यः शाली च संमान्यो गुरुवत्स्मृतो ॥ शांडिल्यः पावकान्तरे। बिल्वे मुनौ च ॥ शंडिलस्यापत्य शांडिल्यः । गर्गादित्वात् यन् । शांडिल्ये साधुर्वा । पावकान्तरे वह्निविशेषः । बिल्वो वृक्षः। मुनौ यथा-क्रतुक्रिया छांडशौण्डस्य शांडिल्यनाम्नो महर्षवंशः ॥ शालेयं शतपुष्पाहयौषधे ॥ क्षेत्रे च शालिधान्यस्य ॥ शालते शालेयम् । गयहृदयादय इति साधुः। शालीनां क्षेत्रमिति वा । ब्रोहि शालेरेयनिति एयञ् । द्वयोर्यथा-विशालः शालेयः फलपरिणतिस्फातिसुभगैः। शीर्षण्यं शीर्षरक्षणे ।। शिरसि भवं शोधण्यम् । दिगादित्वाद्यः । शिरसः शोर्षन्निति शीर्षन्नादेशः । शीर्षरक्षणे शिरस्त्राणे यथा-शीर्षण्यानां दिनकर करस्पर्शनियंदुचीनाम् ॥५०॥ शीर्षण्यो विशदे केशे ॥ विशदो यः केशस्तत्र यथा-जराजरठशीर्षण्यो धन्यो ध्यायति शंकरम् । मंसस्तु विशदे केशे चेति अर्थद्वयमाह । तत्र विशदे यथाशीर्षण्यास्तव कोर्तयोऽत्र भुक्ने राजंति राजन् सदा। शिरोभवशिरोहितप्रधानेबपि मंखः । तत्र तु वाच्यलिंग : । क्रमेण यथा-शीर्षण्यान्मुच्यते व्याधैः । उष्णं

Page #233

(२१६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
सिंधूत्थे तालपाश्च शैलेयस्तु मधुव्रते । समयः शपथे भाषासंपदोः कालसंविदोः ॥५०२॥ सिद्धांताचारसंकेतनियमावसरेषु च । क्रियाकारे च निर्देशे संस्त्यायो विस्तृतौ गृहे ॥५०३॥ संनिवेशे सन्नयस्तु समवायानुसैन्ययोः ।
सामर्थ्य योग्यताशक्त्योः सौरभ्यं' गुणगौरवे ॥५०४॥ पयों न शीर्षण्यम् ' शीर्षण्ये त्वयि पुण्यपण्यविभवर्लभ्ये भयं मे कुतः ॥ शलेयं शैलसंभवे ॥ सिंधुत्थे तालपर्याश्च ॥ शैले भवं शैलेयम् । नद्यादो रयण् । शिलायास्तुल्यं वा शिलाया एयच्चेति एयञ् । शिलासंभवे यथा-शैलेयनद्वेषु शिलातलेषु ।५०१॥ सिंधूत्थं लवणम् । तालपर्णी ओषधिः ॥ शैलेयस्तु मधुव्रते ।। मधुव्रतो भ्रमरः स्त्रीपुंसः ॥ समयः शपथे भाषासंपदोः कालसंविदोः॥ सिद्धांताचारसंकेतनियमावसरेषु च । क्रियाकारे च निर्देशे। समीयते समेति वा समयः । द्वादशस्वथैषु । काले पुंक्लीवः । शपथे यथा-तनयसमयं सायं कृत्वा ययौ मम वल्लभा । भाषायां यथा-निःशेषदेशसमयस्य नृपः स विज्ञः। संपदि यथा-उपकारो हि कर्तव्यः कृतिभिः समये सति ॥ ५०२ ॥ काले आचारे च यथा-स्पृशन् सशंकः समये शुचावपि स्थितः करागैर समग्रपातिभिः। संवित् ज्ञानं तत्र यथा-समयेन मया ज्ञातं परं ब्रह्म क्षणादपि । सिद्धांते यथा-न पक्षपाती समयस्तथाते । संकेते यथा-सायं तत्र त्वया गम्यं मयेति समयः कृतः। नियमे यथा-वक्तव्यं सत्यमेवेति गृहीतः समयो मया। अवसरे यथा-यावत् स एव समयः सममेव तावदव्याकुलाः पटमयान् यमितो वितन्य । क्रियाकारो व्यवस्थापनम् तत्र यथा- समये तिष्ठ सुग्रीव मा वालिपथमन्वगाः । निर्देश आज्ञा तत्र यथा-दीयतां शासनं तस्मै समयोऽयं महीपते ।। संस्त्यायो विस्तृतौ गृहे । संनिवेशे।। संस्त्यानं संस्त्यायतेऽसौ वा संस्त्यायः । विस्तृतौ संघाते यथा-संस्त्यायेन चरं ति हंत हरिणा व्यस्ताभिशंकास्ततः । गृहे संनिवेशे च यथा-संस्त्याये निवसन्नुपेतमतिथि कालेऽवजानाति कः ॥५०३॥ सन्नयस्तु
१. मु. सोकर्य तु विना श्रमे । सूकरस्प क्रियायां च सौरभ्यम् ।

Page #234

तृतीयः काण्डः
(२१७)
सौगन्ध्ये चारुतायाश्च हिरण्यं पुनरक्षये। प्रधानधातौ कनके मानभेदे कपर्दके ॥५०५॥ द्रविणाकुप्ययोश्चापि इच्छायो मन्मथात्मनोः । हृदयं वक्षसि स्वान्ते वृक्कायाममरः सुरे ॥५०६॥
समवायानुसैन्ययोः ॥ संनीयते सन्नयः । युवर्णे त्यल । समवाये द्रव्यमीलने यथा-आसोमयागात् कार्यः स्यात् सन्नयो नाहिताग्निना। अनुसैन्यं पश्चादवस्थायिबलम् तत्र यथा-सन्नयो हि न धातव्यो नयज्ञेन महीभुजा ।। सामर्थ्य योग्यताशक्त्योः ॥ समर्थस्य भावः सामर्थ्यम् । द्वयोर्यथा-सामर्थ्य भवतः पुरंदरमतोच्छेदं विधातुं कुतः ॥ सौरभ्यं गुणगौरवे ॥ सौगन्ध्ये चारुतायां च ॥ सुरमेर्भावः सौरभ्यम् । गुणगौरवचारुतयोर्यथा-सौरभ्यं लभ्यते पुण्यैः । सौगन्ध्ये यथा-गतास्ते विस्तीर्णस्तबकभरसौरभ्यलहरो, परोतव्योमानः प्रकृतिगुरवः केऽपि तरवः ।। हिरण्यं पुनरक्षये ॥ प्रधानधातौ कनके मानभेदे कपर्दके ॥ द्रविणाकुप्ययोश्चापि ।। ह्रियते हिरण्यम् । हिरण्यपर्जन्यादय इति साधुः। सप्तस्वर्थेषु । कनके पुंकलीवः । अक्षयमविनश्वरम् । प्रधानधातुः शुक्रम् । कनके यथा-हिरण्मयी सा ललनेव जंगमा । अत्र हि हिरण्यस्य विकारो हिरण्मयी । अत्याच्छादने इति म यद सारवैश्वाकेति साधुः। मानभेदे यथा-हिरण्यमेकं गामेकां भूमेरप्येकमंगुलम् । हरन्नरकमाप्नोति ।। अकुप्यमुत्कृष्टधनं रूप्यहेमादि, कपर्दके द्रविणे अकूप्ये च यथा-हिरण्यमेवार्जय निष्फला : कलाः ॥५०५॥ हृच्छायो मन्मथाऽऽत्मनोः ॥ हृदि शेते हृच्छयः । आधारादित्यः । द्वयोर्यथा-हृच्छयः कथमनात्मतां गतः ॥ हृदयं वक्षसि स्वांते वृक्कायां (बुक्कायाम् ) ॥ हियते हरति वा हृदयम् गयहृदयादय इति साधुः । वक्षसि स्वांते च यथा-राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी । वृक्काऽप्रमांसम् ॥ अथ रांताः ॥ अमरः सुरे ॥ स्नुहीवृक्षेऽस्थिसंहारेऽपि ॥ न म्रियते अमरः अमति वा । अछि चदित्यरः । पुरे यथा

Page #235

(२१८) अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
स्नुहीवृक्षेऽस्थिसंहारेऽप्यमरा त्वमरावतो। स्थूणा दुर्वा गुडूची चान्तरं रन्ध्रावकाशयोः ॥५०७॥ मध्ये विनार्थे तादर्थे विशेषेऽवसरेऽवधौ । आत्मीयाऽऽत्मपरीधानांतद्धिबाह्येष्वथावरम् ॥५०८॥
मुदे मुरारेरमरैः सुमेरोरानीय यस्योपचितस्य शगैः ।।५०६॥ स्नुहीवृक्षो वज्र. तरुः। अस्थिसंहारो गंगादिक्षेप्याणामस्थ्नामेकत्रमीलनम् ॥ अमर त्वमरावती । स्थूणा दुर्वा गुडूची च॥ अमरावत्यां था-अमरायां सुरो भावी समरे संमुखो हतः । स्थूणा स्तंभः । दूर्वा गुडूचो च ओषधिः ॥ अन्तरं रन्ध्रावकाशयोः॥ मध्ये विनार्थे तादयें विशेषेऽवसरेऽवधौ ।। आत्मीयात्मपरीधानांतद्धिबायेषु ॥ अनिति अतरम् । अनिकाभ्यां तरः त्रयोदशस्वर्थेषु । पुंक्लोबः । रंधे यथा-चलत्पलाशांतरगोचरोस्तरोस्तुषारमूर्तेरिव नक्तमंशवः । अवकाशे यथामध्ये यथा- श्याममुखस्य तस्य मृणालसूत्रान्तरमप्यलभ्यम् ॥५०७॥ मध्ये यथा-तदंतरे सा विरराज धेनुर्दिनक्षपामध्यगतेव संध्या । विनार्थे यथाधर्मातरेण विभवः कृतिनां कुतस्त्यः । तादयें यथा-अर्थेस्तैर्विषयांतरैः किमिव नः कृत्यं सुधासंभवैः । विशेषे यथा-इक्षुक्षीरगुडादीनां माधुर्यस्यांतरं महत् । अवसरे यथा-इदमंतरमुपकृतये प्रकृतिवलायावदस्ति संपदियम् । 'धो समाप्तौ यथा-गीतांतरे च श्रमवारिलेशैः किश्चित्समुन्छ्वासितगंडलेवम् । आत्मोये यथा -ये भक्तिं परिशीलयन्ति विबुधास्तेऽभ्यंतरास्ते विभोः । आत्म ने अत्मोपलक्षिते मनः प्रभृतौ यथा-व्यतिषजति पदार्थानंतरः कोऽपि हेतुः । परीधाने यथा-तूणावेव पुनस्तरां द्रढयति स्वादतरस्मात्पटादाकृष्टैः कुशवीसन्तुभिरभिकुद्रो मुनिर्भार्गवः । अंतर्धा व्यवधाने यथा-दधतमंतरिता हिमदोधितम् । बाह्ये यथा-अंतरेषु न देशेषु विचरेत् दुर्गतोऽपि सन् ।। अथावरम् ॥ चरमे ॥ अव्यते अवरम् । अवेर्ध च वेत्परः । वाध्यलिंगः । चरमं निधम् दिश्यपि मंस्वः तत्र तु स्त्रियाम् । तयोर्यथा-दिननाथोऽवरासंगं

Page #236

तृतीयः काण्ड
__(२१९)
चरमेऽवरा तु गौरीगनजंघांत्यदेशयोः ।। अक्षरं स्यादपवगै परमब्रह्मवर्णयोः ॥५०९॥ गगने धर्मतपसोरध्वरे मूलकारणे । अधरोऽनूर्ध्वहोनोष्ठेष्वंबरं' व्योमवस्त्रयोः ॥५१०॥ कर्पासे सुरभिद्रव्येऽररं छदकपाटयोः ।
अंकुरो रोम्नि सलिले रुधिरेऽभिनवोद्गमे ॥५११॥ प्राप्याऽधोमुखतां गतः ॥५०८।। अवरा तु गौरी गजजंघांत्यदेशयोः ॥ गौरी उमा । गजजंघायाः अंत्यदेशः पश्चाद् भागः तत्र यथा-मग्नोऽवराभ्यामवीवभूव । गनजंबांत्यदेशे कठोबे इति लिंगविनः ॥ अक्षरं स्यादपवर्ग परमब्रह्मवर्णयोः ॥ गगने धर्मतपसोरध्वरे मूलकारणे ॥ न क्षरति अक्षरम् । अश्नुते वा । मीज्यजोति सरः । अपवर्गे मोक्षे यथा-स याति परमो योगी प्रियं धामाक्षरं परम् । परमब्रह्मणि यथा-यमझरं वेदविदो विदुस्तमात्मानमात्मन्यवलोकयंतम् । वर्णे यथा-तान्यक्षराणि हृदये किमपि ध्वनन्ति ॥५०९॥ गगनं व्योम, धर्मः पुण्यं, तप उपवासादिः, अधरो यागः, मूलकारणं परमाण्वादिः, अक्षयेऽपि मंखः यथा-तमक्षरं ब्रह्मपरं पवित्रम् । अधरोऽनवों हीनोष्ठेषु ॥ अव्यते अधरः । अवेर्ध च वेत्यरः । अनूधे हीने च वाच्यलिंगः । अनू: अधस्तनः तत्र यथा-अधरोत्तरतां प्रपन्नयोः प्रिययोः पार्श्वनिवेशिनोस्तथा । होने यथा- प्रधो धगं न पश्यति संपल्लेशाकुलो मूर्खः ।
ओष्ठे यथा-निवार्यतामालि किमप्ययं बटुः पुनर्विवक्षुः स्फुरितोत्तराधरः ॥ अम्बरं व्योमवस्त्रयोः ।। कर्पासे सुरभिद्रव्ये ॥ अमति अबरम् । जठरक करेति साधुः । व्योम्नि वस्त्रे च यथा-येनेवांबरखेडेन संवीतो निशि चंद्रमाः ॥५१०॥ सुरभिद्रव्यम् तायिकप्रसिद्धम् तत्र यथा-सुरभितांबरमंबरधूपतः ॥ अपरं च्छदकपाटयोः । इयर्ति अररम् । ऋछि चटीत्यरः । छद्ः पत्रम् कपाटे यथा-अररपुटचीत्कारविरुतैः । वैजयंतीकारस्तु न ना कपाटेकोलोहे सोम्ये स्यादरर:
१ मु• अप्वरः सावधानके वसुभेदे ऋतौ चाप्यम्बरं ।

Page #237

(२२०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
अजिरं दरे काये विषये प्राङ्गणेऽनिले । अशिरोऽर्के राक्षसेऽग्नौ अंगारोऽलातभौमयोः ॥५१२।। अंडीरः शक्तनरयोरसुरः सूर्यदैत्ययोः । असुरा रजनीवास्योरगुरुस्त्वगुरौ लघौ ॥५१३।। शिंशपायामथाहारो हार आहरणेऽशने ।
आसारो वेगवद्वर्षे सुहृद्दलप्रसारयोः ॥५१४॥ पुमान् इत्याह । अंकुरो रोम्नि सलिले रुधिरेऽभिनवोद्गमे ॥ अंकयते अंकुरः । वास्यत्यसीत्युरः । अभिनवोद्गमः प्ररोहस्तत्र यथा – बीजाङ्कुरः प्रागुदयादिवांभः ॥५११॥ अजिरं ददुरे काये विषये प्रांगणेऽनिले । अजंत्यस्मिन् अजिरम् । स्थविरेति साधुः । दर्दुरो भेकः । काये प्रांगणे च यथा-अजिरमजिरं पापानां तत् कथं बत रज्यसे । विषये रूपादौ यथाभजिराण्यनराणि यः पुमान् तनुते तस्य भवेन्न मुक्तता । अनिलो वातः ॥ अशिरोऽर्के राक्षसेऽग्नौ ॥ अश्रुते अश्नाति वा अशिरः । स्थविरेति साधुः । श्वाशिर इत्यन्ये । त्रिष्वपि यथा - अशिरः शिरस्तापकः ।। अंगारोऽळातभौमयोः ॥ अंगत्यंगारः । अंग्यंगीत्यारः । अलाते पुंक्लोवः तत्र यथा-अंगारचुंबितमिव व्यथमानमास्ते । भौमे यथा-अंगारेणाश्विनी श्रेष्ठा ॥५१२॥ अंडीरः शक्तनरयोः ॥ अंडे मस्त्यस्य कांडांडभांडादीर इति श्लिष्टनिर्देशादीरः । शक्ते वाच्यलिंगः। तत्र तथा-चिरादंडीरेण त्वयि तदपि रामेण गुणितम् ॥ असुरः सूर्यदैत्ययोः ॥ न सुरति असुरः भस्यति वा । वास्यसीत्युरः । दैत्ये यथा- समत्सरेणासुर इत्युपेयुषा चिराय नाम्नः प्रथमाभिधेयताम् ॥ असुरा रजनीवास्योः ॥ रजनी रात्रिः वासी तक्षोपकरणम् ॥ अगुरुस्त्वगुरौ लघौ शिशपायाम् ॥ न गुरुरगुरुः । अगुरौ शिंशपायाश्च पुंक्लोबः लघौ वायलिंगः । अगुरौ लघौ च यथा-अगुरुरिति वदतु लोको गौरवमात्रैव पुनरहं मन्ये ॥५१३॥ शिंशपा वृक्षः ॥ अथाहारो हार आहरणेऽशने ॥ आहरणमाहियते का
१. मु. अवीरा तु नारी पतिसुतोज्झिता । रजसा संयुताप्युक्ताहार० । .

Page #238

तृतीयः काण्डः
(२२१)
आकार इङ्गिताकृत्योराधारो जलधारणे । आलवालेऽधिकरणेऽप्याकरो निकरे खनौ ।।५१५।। इतरः पामरेऽन्यस्मिन्नित्वरः करकर्मणि । पथिके दुर्विधे नीचे स्यादित्वयभिसारिका ॥५१६।।
आहार । हारे भशने च यथा- चरति विमुक्ताहारं व्रतमिव भवतो रिपुस्त्रीणाम् । आहरणे आनयने यथा-वंठोऽयं निष्ठुराकारः काष्ठाहारेण जीवति । आसारो वेगवद्वर्षे सुहृद्बलप्रसारयोः । आसरणं आसरंत्यनेन वा भासारः । वेगवद्वर्षे यथा- त्वामासारप्रशमितवनोपप्लवं साधु मूर्ना । सुहृदले यथानिरुद्धवावधासारप्रसारांगा इव व्रजम् । प्रसारस्तृणकाष्ठादिहेतवे प्रसरणम् ॥५१४॥ आकार इंगिताकृत्योः ॥ आक्रियते आकारः । इंगितं भावसूचकं चेष्टितम् । तत्र यथा- न मया लक्षितस्तस्य स्वल्पोऽप्याकारविभ्रमः । आकृतिः वैवादिः । तत्र यथा- गूढाकारेंगितस्य च ॥ आधारो जलधारणे ॥ आलवालेऽधिकरणेऽपि ।। आध्रियतेऽस्मिन्नित्याधारः । न्यायावायेति घञ् । जलधारणे अंभसां बंधे यथा- समुद्रः प्रलयोन्मुद्रः किमाधारेण धार्यते । आलवाले यथा- आधारबंधप्रमुखः प्रयत्नैः संवर्धितानां सुतनिर्विशेषम् । अधिकरणे यथा- किमाघारो धाता सृजति किमुपादान इति च ॥ आकरो निकरे खनौ । आकोर्यतेऽस्मिन्निति एत्य कुर्वत्यत्र वा आकरः । पुनाम्नि घः । निकरे यथा- आमूलं गुणसंग्रहव्यसनिता द्वेषश्च दोषाकरे । खनौ यथा- दिलोपसूनुर्मणिराकरोद्भवः प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभो ॥५१५॥ इतरः पामरेऽन्यस्मिन् । एति इतरः इण पूभ्यां किदिति कित् तरः वाच्यलिंगः । पामरे यथा-नास्यां कामो महतामितरानभिलषति सापि न प्रसभम् । अन्यस्मिन् यथा- शुभेतराचारविपक्रिमापदो विपादनीया हि सतामसाधवः । इत्वरः क्रूरकर्मणि ।। पथिके दुर्विधे नीचे ॥ अयनशील इत्वरः । सृजीण न शब्दरप् । वाच्यलिंगः । चतुर्वपि यथा- किमित्त्वरैः सत्वरगत्त्वरैस्तैः ॥

Page #239

(२२२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
ईश्वरः स्वामिनि शिवे मन्मथेऽपीश्वराद्रिजा । उदरं तुंदरणयोरुत्तरं प्रवरोर्वयोः ॥५१७।। उदीच्यप्रतिवचसोरुत्तरस्तु विराटजे ।
उद्धारः स्यादृणोद्वृत्योरुदारो दक्षिणो महान् ॥५१८।। स्यादित्वर्यभिसारिका । चत्वरेवित्वर। याति वेगविह्वलकुंतला ॥५१६।। ईश्वरः स्वामिनि शिवे मन्मथेऽपि ॥ ईशनशील ईश्वरः। स्थेशभासपिसकसो वरः । आदयेऽपि तत्र स्वामिनि च वाच्यलिंगः । स्वामिनि शिवे आदये च यथाप्रालेयशीतमचलेश्वरमीश्वरोऽपि सांद्रेभचर्मवसनाभरणोऽधिशेते । मन्मथः कामः ॥ ईश्वरा अद्रिजा । अद्रिजा गौरी तत्र यथा- विघ्नच्छिदे चरणपंकजमीश्वरायाः ॥ उदरं तुंदरणयोः । उनत्ति उदरम् । मृबूंदीति किदरः । तुंदे यथा- रक्ताशोककृशोदरी क्व नु गता त्यक्त्वानुरक्तं जनम् । रणे संग्रामे यथाकस्य स्यान्नोदरे दरः ।। उत्तरं प्रवरोर्ध्वयोः ॥ उदीच्य प्रतिवचसोः ॥ अतिशयेन उत्कृष्टं ऊर्ध्वम् । धा उत् उत्तरम् । द्वयोर्विभज्ये वतरप् । उत्तरति वा । प्रवरोोंदीच्येषु वायलिगः । प्रवरे यथा- लोकोत्तरं चरितमर्पयति प्रतिष्ठाम् । ऊर्व यथा- पुनर्विविक्षुः स्फुरितोत्तराधरः ॥५१७। उदीच्ये यथा- पितुरनंतरमुत्तरकोसलान् । प्रतिवचसि यथा- वोक्षितेन परिगृह्य पार्वती. मुद्धकंपमयमुत्तरं ददौ ।। उत्तरस्तु विराटजे ।। विराट नो विराटराजसूनुः । तत्र यथा- वैराटे उत्तरस्यैव तवैतत् कथनं वृथा ।। दिक्नक्षत्रयोरपि ।। तत्र तु स्त्रीलिंगः । दिशि यथा- अस्त्युत्तरा दिशि देवतात्मा । नक्षत्रे यथाहस्ताद्याः पञ्चवस्त्रेषु प्रशस्तं चोत्तरात्रयम् ॥ उद्धारः स्यादृणोद्धृत्योः॥ उद्धियते उद्धारः । ऋणे यथा-लावण्यमुद्धारतया गृहीत्वा मन्ये विधात्रा विहिता मृगाक्षी । उद्धृत्तो यथा-कैलासोद्धारधोरं दशवदनभुजामंडलीयंत्रबंधम् रेरेकोदंडदंडप्रतिपरुरदलन्नासि सोढा दृढोसि । संग्रह कोच्छिष्ट योरपि मंखः संग्रहे यथा- सूकोदारं करिष्यामि । भुक्तोच्छिष्टे यथा-यत्रोद्धारी भवति शतशः कोऽपि कर्पूरपूरः ।। उदारो दक्षिणो महान् दाता ॥ उदर्यते उदारः
१ मु० उत्तरा दिगुदीच्यां स्यात्स्नुपायामर्जुनस्य च । उद्धारः ।

Page #240

तृतीयः काण्डः
(२२३)
दातोर्वरा तु भूमात्रे सर्बसस्याढय व्यपि । ऋक्षरं वारिधारायामृक्षरः पुन:त्विजि । ५१९॥ एकाग्रौ तद्गताव्यग्रावौशीरं शयनासने। उशीरजे चामरे च दंडे कररः खगे ॥५२०। करीरे क्रकचे दीने कर्बुरं कांचने जले । कर्बुरो राक्षसे पापे शबले कंदरोऽकुशे ॥५२१।।
घञ् वाच्यलिंग । दक्षिण सरल तत्र यथा-उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् । महति यथा-स तथेति विनेतुरुदारमते प्रतिगृह्य वचो विससर्ज मुनिम् ॥५१८।। दातरि यथा-किं ददातु किमश्नातु भर्तव्यभरणाकुलः । उदारमतराप्तो जगत्रितयमात्रके ॥ उर्वरा तु भूमात्रे सर्वसस्याढयभुव्यपि । उरु ईयर्ति । अचि उर्वरा । भूमात्रे यथा-यदंष्ट्राचंद्रखंडेऽभूल्लांछनछविरुवरा । सर्वसस्याढयभुवि यथा-स पश्यन्नुर्वरानुर्वीमुर्वीशोऽधूनयच्छिर ।। ऋक्षरं वारिधारायाम् ।। ऋषति कृतनृषिभ्य किदिति कित सर ।। ऋक्षरः पुनऋत्विजि ॥ ऋत्विक् याज्ञिक ॥५१९॥ एकाग्रौ तद्तान्यग्रौ ।। एक अग्रं प्रधानमस्य एकाग्र । वाच्यलिंग । द्वयोर्यथा-जडीभवंति चेतांसि नित्यमेकाग्रचिंतया ॥ उशीरं शयनासने ॥ उशीरजे चामरे च दंडे च ॥ वष्टि उशीरम् । वसि घसीति किदीर । वशेरयडीति दृत् । उशीरमेव ऊशीरम् । प्रज्ञाधण् । उशीरस्येदं वा शयनं च आसनं च शयनासनम् । तत्र युगपद्वर्तते । उशीरं वोरणोमूलम् तत्र जातम् उशीरजं तत्र वायलिग । दंडो यष्टिः । तत्र शयनासने च यथा-राजाभिधानाक्षरमुद्रितं तदौशीरमालोक्य न कस्य भीति । चामरे यथाशुभ्रौशीरमिषादतीव विमला कीर्ति स्थिता तेऽग्रत ॥ कररः खगे ॥ करोरे क्रकचे दीने । करेति शब्दं राति करर । कीर्यते वा । जठरेति साधु । चतु
पि यथा-उद्वेज नीयाः कररा नराणाम् ॥५२०॥ कर्बुरं कांचने जले॥ कति कर्बुरं वास्यसीत्युर । द्वयोर्यथा-कर्बुरम बुरात्मा कश्चिद् दातुं प्रमत्ते

Page #241

(२२४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
विवरे च गुहायाश्च कर्करो मकुरे दृढे । कदरः श्वतखदिरे क्रकचक्षुद्ररोगयोः ॥५२२॥ कर्परस्तु कटाहे स्याच्छस्त्रभेदकपालयोः । कंकरं कुत्सिते तक्रे कडारो दासपिंगयोः ॥५२३॥ कंजारः कुञ्जरे सूर्ये जरठे द्रुहिणे मुनौ ।
करीरः कलशे वंशांकुरवृक्षविशेषयोः ॥ ५२४ ॥ जगति । कर्बुरो राक्षसे पापे शबले । पापशबलयोधर्ममात्रे पुंसि तद्वति वाच्यलिंगः । राक्षसे पापे च यथा-कर्बुरम कबुरात्मा । शबले कल्मषे यथा-भास्वकौस्तुभकांति कर्बुरपरिभ्राजिष्णुवक्षःस्थल ॥ कंदरोंऽकुशे ॥ विवरे च गुहायाश्च ।। कं शिरो दृणाति कंदरः। कंदते वा । ऋछि चटीत्यरः । गुहायां त्रिलिंग । अंकुशे यथा- कंदगईतिनां दरः॥५२१॥ विवरे यथाविद्रथः प्रतिभयमास्यकंदरं ललत्फणाधरमिव कोटरं तरु । गुहायां यथागायंति किन्नरगणा गिरिकंदरेषु ॥ कर्करो मकुरे दृढे ॥ किरति कर्करः। ऋतष्टिदित्यप्रत्यय । सरुपद्वित्वश्च । मकुर कोरकः । दृढो बलीयान् तत्र वाच्यलिंग । क्षुद्र पलेऽपि यथा- प्रहितकर्करमाकुरवर्करम् गलंति कायां कर्करीत्यपि ॥ कदरः श्वेतखदिरे क्रकचक्षुद्ररोगयोः ।। कदिः सौत्रः कदति कदर । ऋछि चटीत्यरः । कुत्सितमियर्ति वा कं दृणाति वा ॥ ५२२ ॥ कर्पस्तु कटाहे स्याच्छस्त्रभेदकपालयोः॥ कल्पते कर्परः । जठरक्रकरेति साधुः । कटाहे यथा-सावष्टंभनिशुंभनिर्भरनमद्भूगोलनिष्पीडनन्यंचकपर कूर्मकंपविकलब्रह्मांडमांडस्थिति । शस्त्रभेदे यथा-स कर्परा कृत्तदशेन वाससा । कपाले यथा-तस्मै वहे यमुदकं घटकर्परेण ॥ कंकरं (कच्चरं) कुत्सिते तके | कंकते कंकरम् । जठरेति निपादनादरः । के सुखं करोति वा हेत्वा दौहः । कुत्सिते वाच्यलिंग । तक्र मथितम् ॥ कडारो दासपिंगयोः ।। कति कडार । अग्यंगोत्यारः । पिंगे गुणे पुंसि तद्वति वाच्यलिंगः । तत्र यथा-पृथ्वीरजः करमकंठकडारमाशा ॥५२३॥ कंजार कुंजरे सूर्ये जरठे दुहिणे मुनौ कजिः सौत्रः । कंजति कंजारः अग्यंगीत्यारः । पञ्चस्वर्थेषु मरठे गुणे पुंसि

Page #242

तृतीयः काण्डः
(२२५)
कलत्रं तु श्रोणौ भार्यायां दुर्गस्थाने च भूभुजाम् । कटित्रं तु कटीवस्त्रे रसनाचर्मभेदयोः ॥ ५२५ ।। कच्छुरः पुंश्चले पामासहिते कच्छुरा शढी । दुःस्पर्शा शूफशिंबी च कवरं लवणाम्लयोः ॥ ५२६ ॥ कबरी केशविन्यासशाकयोः कंधरोऽम्बुदे । कंधरा तु शिरोधौ स्यात् कशेरुः पृष्टकीकसे ॥५२७॥ तद्वति वाच्यलिंगः । करीरः कलशे वंशाकुरपक्षविशेषयोः ॥ कीर्यते करीरः । कृशगइतोरः पुंक्लबः कलशे यथा-करी जडसंगेऽपि तापहारी शरोरिणाम् । वंशांकुरे यथा-रत्नैः पुनर्यत्र रुचा रुचं स्वामानिन्यिरे वंशकरीरनीलैः । वृक्षविशेष यथा-जानन्त्युप कर्तुममी मार्गकरीराः शरीरेण ॥ ५२४ ॥ कलत्रं श्रोणौ भार्यायां दुर्गस्थाने च भूभुजाम् ॥ कडति कडत्रम् । वृग्नक्षीत्यत्रः । लत्वे कलत्रम् । कलं त्रायते वा । श्रोणो भार्यायाञ्च यथासाधोरिवोरुयुगलस्य कलत्रसंगस्तस्याः स्वतंत्रगतिभंगकरोऽद्य जातः । दुर्गस्थाने यथा-निर्विक्रमो महोनाथः कलत्रैस्त्रायते कियत् ।। कटित्रं तु कटोवस्त्रे रसनाचर्मभेदयोः ॥ कटिं त्रायते कटित्रम् । कति आवृणोति वा । बंधिवहीतोत्रः त्रिष्वपि यथा-रेजे कटित्रेण कुटो कटो च ॥५२५|| कच्छुरः पुंश्चले पामासहिते । कच्छुरस्त्यस्य कच्छुरः । कच्छवा डुरः वाच्यलिंगः । पुंश्चलः कामकंडूलः । द्वयोयथा-5च्छुरे वच्छलाः स्त्रियः । कच्छुरा शढी (शटो) । दुःस्पर्शा शूफर्शिवी च ॥ तिस्रोऽप्योषधयः ।। कवरं लवणाम्लयोः ॥ क्वयते कवरम् । ऋछिचटोत्यरः। धर्ममात्रे कलीबे तद्वति वाच्यलिंगः । द्वयोर्यथावर्वराः सवप्रियाः । कर्बुरेऽपि मंखः ॥५२६ । कबरो केशविन्यासशाकयोः॥ केशविन्यासे भाजगोणेति डोः । शाके तु -कबरोव कबरी । केशविन्यासे यथा-व्याकीर्णमाल्यकबरां कवरी तरुण्यः । शाकं शाकविशेषः ॥ कंधरोऽ म्बुदे ॥ अलं धरति कंधरः । आयुधादिभ्य इत्यच् यथा-जलदुर्धरधारामिर्धरां प्रीणाति कंधरः ॥ कंधरा तु शिरोधौ स्यात् ॥ कं शिरो धरति

Page #243

(२२६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
वणजातौ कंदभेदे कणेरुस्तु गोरुवत् । वेश्येभीकर्णिकारेषु कटपू रक्षदेवने ॥५२८॥ विद्याधरेऽस्रपे रुद्रे कांतारं दुर्गवम॑नि । महारण्योपसर्गाद्योः कानने विशेषयोः । ५२९।। काश्मीरं पुष्करमूले टंककुङ्कुमयोरपि । कावेरी तु हरिद्रायां विश्वायां सरिदंतरे ॥५३०॥ किर्मीरः शबले दैत्ये किशोरो डयशावके ।
सूर्ये यून्यथकिंशारुर्धान्यशूके शरेऽपि च ॥५३१॥ कंधरा । शिरोऽधिग्रावा । तत्र यथा- न चक्रमस्याक्रमसाधिकंधरम् ॥ कशेरु पृष्टकीकसे तृणनातौ कंदभेदे ॥ के शेते कशेरु । शिग्रुगेरुनामर्वादय इति साधुः । क्लीबे । वैजयंती तु पृष्टस्यास्थिकशेर्वता इति नियामप्याह । पृष्टकोकसे यथा-सदंडनिष्पिष्ट कशेरुखंडः ॥५२७॥ कणेरुस्तु गणेरुवत् । वेश्येभी कर्णिकारेषु ॥ कणति गणयति च कणेरुः । गणेरुः । शिग्रगेहनमेर्वादय इति साधू । कर्णिकारे पुंसि । शेषयोः स्त्रियाम् । वेश्या गणिका । इभी हस्तिनी ॥ कट] रक्षदे वने । विद्याधरेऽस्रपे रुद्रे ।। कटेन प्रवते कटप्रः । दिदददिति साधुः । चतुष्वर्थेषु पुंसि । अक्षैः पाशकैर्देवनमक्षदेवनम् । अनपो राक्षसः ॥५२८॥ कांतारं दुर्गवम॑नि । महारण्योपसर्गाधोः काननेक्षुविशेषयोः ॥ काम्यते कांता द्वारशंगारेति साधुः । कांतमियति वा । दुर्गवर्त्मनि महारण्ये कानने च पुंक्टीवः । त्रिष्वपि यथा-क्रयादद्विपसर्पभाजिशवरी कांतारदुर्गे गिरौ । उपसर्गो विघ्नं आदि शब्दाद् दुर्भिक्षादिपरिग्रहः । इक्षौ पुंसि इत्येके ।।५२९॥ काश्मोरं पुष्करमूले टंककुंकुमयोरपि ।। कश्मीरेषु भवं काश्मीरम् । कोपांत्याच्चाणित्यण । पुष्करमूलटंकी औषधभेदौ । कुंकुमे यथा-काश्मीरच्छुरताच्छांड मलका मंदोदरी नंदतु ॥ कावेरी तु हरिद्रायाम वेश्यायां सरिदन्तरे । काव्यते कावेरी । शतेरादय इति साधुः । सरिदंतरे यथा- कावेरीतटबंधवः सरभसं लानास्तमालद्रुमाः ॥५३०॥ किमीरः
१ मु० करं शटितालयोः कठोरौ पूर्णकठिनौ कान्तारं० ।

Page #244

तृतीयः काण्डः
(२२७)
कुहरं गहरे छिद्रे कुक्कुरं ग्रंथिपर्णके । कुक्कुरः श्वा कुबेरस्तु धनदे नंदिपादपे ॥५३२॥ कुर्परो जानुकफणी कुमारोऽश्वानुचारके ।
युवराजे शिशौ स्कंदे शुके वरुणपादपे ॥५३३॥ शवले दैत्ये । किरति किरिः । जंबोराभीरेति साधुः । शबळे गुणे पुंसि तद्वति वाध्यलिंगः । तत्र यथा- क्लप्तांगरागवनिता जलकेलिकमकिर्मोरनीरपरिपूरिततीरदेशाः । दैत्ये यथा- किम्मीरवीरवधदुर्धरबाहुदण्डः ।। किशोरो हयशावके । सूर्ये यूनि ॥ कृश्यति किशोरः । कोरचोरेति साधुः । हयशावके यथा- नवजातकिशोराणामेकवासरजन्मनाम् । यूनि तरुणे यथा - मध्यं मृगीदृशः सिंहकिशोरोदरसोदरम् ।। अथ किंशारूर्भाग्यशूके शरेऽपि च ॥ किंचित् कुत्सितं शृणाति किंशारुः किमः श्रोणिदित्युः पुंसि । धान्यशूके यथा- चकासे शलिकिंशारुकपिशाशामुखा शरत् । शरे इषौ यथा- किंशारुनिकराकीर्णे बाहुशालिभिरन्विते ।।५३१।। कुहरं गहरे छिद्रे ॥ कुहयते कुहरम् मृधुंदीति किदरः । कुं हरति वा । गहरे यथा-अद्विद्रोणी कुटीरे कुहरिणि हरिणारातयो यापयति । छिद्रे यथा-कंठकुहरे विमूढः श्वसनो यावन्न निर्याति ॥ कुक्कुरं ग्रंथिपणके ॥ कूकयते कुक्कुरम् । श्वसुर कुकंदरेति साधुः । ग्रंथिपर्णकं गंधद्रव्यम् ॥ कुक्कुरः श्वा ॥ यथा- मूढस्य न स्थितिं याति मतिरंधेव कुक्कुरी | कुबेरस्तु धनदे नंदिपादपे ॥ कुत्सितं वेरमस्य कुबेरः । कौति वा कुकुगुपतीति केरः। धनदे यथा-कुबेरगुप्तां दिशमुष्णरश्मौ गंतुं प्रवृत्ते समयं विलंघ्य । नंदिनामापादपो नंदिपादपः ॥५३२॥ कुर्परो जानुकफणी ॥ क्रुरति कुर्परः जठरक्र करेति साधुः द्वयोर्यथा- उल्ललन् पतितोदपी कुपरेषूद्गतवणः ॥ कुमारोऽश्वानुचारके । युवराजे शिशौ स्कंदे शुके वरुणपादपे ॥ काम्यते कुमारः । कमेरत उच्चेत्यारः । कुत्सितो मारोऽस्य कुमारयति वा कुमारः। अश्वानुचारके यथा- सोऽन्वीयमानो बहुभिः कुमारैः । युवराजे यथा- अथ प्रभावोपनतैः कुमारं कल्पद्मोत्थैरवकीर्य पुष्पैः । शिशौ

Page #245

(२२८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : : द्वितीयो विभागः
कुमारं जात्यकनके कुमारी त्वपराजिता । नदीभिद्रामतरणी कन्यका नवमाल्युमा ॥५३४॥ जम्बुद्वीपविभागश्च कुटारं केवले रते । कुंजरोऽनेकपे केशे कुंजरा धातकीद्रुमे । ५३५॥ पाटलायां कुठारुई कीशयोः कूबरः पुनः ।
कुब्जे युगंधरे रम्ये केसरो नागकेसरे ॥५३६॥ स्कंदे च यथा- ब्राह्मे मुहूर्ते किल तस्य देवी कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम् । शुके यथा-कुमारं सारिकां चैव पंजरस्थां जगाद सा ।।५३३॥ कुमारं जात्यकनके । यथा कुमारचामीकरमुद्रिकांकितैः ॥ कुमारी त्वपराजिता । नदीभिद्रामतरणी कम्यका नवमाल्युमा । जंबूद्वीपविभागश्च ॥ अपराजिता रामतरणी नवमाली च ओषधयः । नदीभिद नदीभेदः । कन्यकायां यथा- पश्येत् कश्चित् चलचपल रे का त्वराऽहं कुमारी। उमायां यथा- हीकारी त्रिपुरा परा परमयो माता कुमारोत्यसि ॥५३४॥ जंबूद्वोपविभागः कुमारीद्वीपाख्यः ॥ कृटारं केवले रते ॥ कुटति कुटारः । द्वारशंगारेति साधुः । केवलोऽसहायः । तत्र वालिंगः । रतम् सुरतम् ॥ कुंजरोऽने कपे केशे ॥ कुंभावस्य स्तः कुंजरः मध्यादिभ्यो रः ॥ कौ पृथिव्यां जीर्यति वा पृषोदरादित्वात् अनेकपे हस्तिनि पुंक्लीवः तत्र यथा-ते माघबदनीककुंजरकुलैः कुंजवणकुकुहाः । केशः कचः ।। कुंजरा धातकी द्रुमे ।। पाटलायाम् ॥ द्वावपि वृक्षविशेषौ ॥५३५।। कूठारुई कोशयोः ॥ कुठेः सोत्रः । कोठति कुठारः । कृषि क्षुधति बहुवचनादारुः पुंसि । द्रुर्वृशः । कोशः कपिः ।। कूवरः पुनः कुम्जे युगंधरे रम्ये ॥ कूयते कूवरः । नोमो कुतुचेति दीर्घश्चेति वरट् । कुब्जरम्ययोर्वाच्यलिंगः । युगंधरं युगं तत्र पुलकावः । कुब्जे रम्ये च यथा-चीवरैः कूवरो भाति । युगंधरे यथा-अझं नक्षत्रनाथोऽरुणमपि वरुणः ॥ कवराग्रं कूवेरः केसरो नागकेसरे ॥ तुरंगसिंहयोः स्कंधकेशेषु बकुलद्रुमे । पुनागवृक्षे किन्जल्के स्यात् ॥ कि इति जुहोत्यादौ स्मरन्ति । चिकेति केसरः । मीज्य जीति ।

Page #246

तृतीयः काण्डः
(२२९)
तुरंगसिंहयोः स्कंधकेशेषु बकुलद्रुमे ।
नागवृक्षे किजल्के स्यात्केसरं तु हिंगुनि ।५३७।। केदारः क्षेत्रभिद्यालवाले शंकरशैलयोः । केनारः कुंभिनरके शिरस्कपालसंधिषु ॥५३८॥ केटिरुः शक्रगोपे स्यान्नकुले पाकशासने । कोट्टारो नागरे कूपे पुष्करिण्याश्च पाटके ॥५३९॥
घरः किनकस्कंधकेशयोः पुंल्कीबः । नागकेसरे पुंनागे बकुलद मे च यथाप्रसौ मरुच्चुबितचारुकेसरः ॥५३६।। तुरगस्कंधकेशेषु यथा-वल्गुवलगत्यसावश्वः पाण्डुकेसरवालधिः । सिंहस्कधकेशेषु यथा-सिंहकेसरसटासु भूभृतां पल्लवप्रसविषु द्रुमेषु च । तुरंगसिंहयोरित्युपलक्षणमेतत् । तेन अन्येषामपि स्कंधकेशे केसरशब्दो वर्तते यथा-उन्मृष्टं करभस्य केसरसटाभाराग्रलानं रजः । किञ्जके यथा-दधानमम्भोरुहकेसरातीर्जटाः ॥ केसरं तु हिंगुनि । यथा-कृसराकेसरामोद प्रीणितघ्राणगहरा ॥५३७॥ केदारः क्षेत्रभिद्यालवाले शंकरशैलयोः ॥ कदिः सौत्रः । कयते केदारः द्वारशङ्गारेति साधुः । क्षेत्रभिदि पुक्लीबः । तत्र यथा-न मिताः फलभारेण न मिता शालिमंजरी । केदारेषु हि पश्यन्तः केदारेषु विनिस्पृहाः । आलवाले यथा-वासितमुपवनमेतत् मरुवककेदारमेदुरामोदैः । शंकरे यथा-वर्म केदारदेवस्य सुस्थं चक्रे महाभुजः । शैले यथा-पिबंति पारदं मुक्त्यै गत्वा केदारपर्वतम् ॥ केनारः कुंभिनरके शिरस्कपालसंधिषु ॥ कनति केनारः । द्वारशङ्गारेति साधुः । चतुर्वर्थेषु । कुंभिनरको नरकभेदः ॥५३८॥ केटिरुः शक्रगोपे स्यात् नकुले पाकशासने । केटति केटिरुः । शिगेरुनमेदिय इति साधुः । पुंसि त्रिवर्थेषु । शक्रगोप इंद्रगोपः ॥ कोहारो नागरे कूपे पुष्करिण्याश्च पाटके ।। कोमियति कोटार । कर्मणोऽण् । नागरो नगररक्षिता । पुष्करिण्या'

Page #247

(२३०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः द्वितीयो विभागः
खर्परस्तस्करे भिक्षापात्रे धर्तकपालयोः । खपुरो मुस्तके पूगे लसके खपुरं घटे ॥५४०॥ खर्जरं सूप्यफलयोः खर्जरः कोटवृक्षयोः । खंडाभ्रमभ्रावयवे स्त्रीणां दंतक्षतांतरे ॥५४१॥ खदिरी शाके खदिरो दंतधावनचंद्रयोः । खिखिरस्तु शिवाभेदे खट्वांगे वारि वालके ॥५४२॥
नगर्याः । पाटके एकदेशे ॥५३९॥ खपरस्तस्करे भिक्षापात्रे धर्तकपालयोः॥ खदति खादत्यनेन वा खर्परः । जठरक्रकरेति साधुः। तस्करे यथा- मुष्णात्यवंती रजनीषु खर्परः । भिक्षापात्रे कपाले च यथा-भवंति योगिनः प्रायः खंडखर्परभोजिनः । । वंचकः तत्र वाच्यलिंगः ।। खपुरो मुस्तके पूगे लसके । खपुरति खपुरः । लसको वृक्षभेदः । त्रिष्वपि यथा- मुखरंजनकोविदस्य कः खपुरस्यात्र न संमुखोऽभवत् ॥ खपुरं घटे । यथा-कूपांतः परिप्रयन्ति खपुरं पौराङ्गना वारिभिः ॥५४०॥ खरं रूप्यफलयोः ॥ खाते खजूरम् । मोमत्सीत्यूरः । रूप्ये यथा- खजूगदर्शतुलां याति स्फटिकाश्मभित्तिषु विवस्वान् । फले फलविशेषे यथा-जरसा जर्जरस्यापि खर्जूः खबूरभक्षणे ॥ खजूरः कीटवृक्षयोः ॥ कीटे यथा-खजूरवृश्चिकसरीसृपभोषणेषु । वृक्षे यथा-खजुरद्रुमदनजंघमसितत्वक्नद्धविष्वक् ततः स्नायुग्रंथिवनास्थिपंजरजरत्कंकालमालोक्यते ॥ खंडाभ्रमभ्रावय वे स्त्रीणां दन्तक्षतांतरे ॥ खंड च तत् अभ्रं च खण्डाभ्रम् । खंडाभ्रसदृशं वा । द्वयोर्यथादंताग्रलेख्यं परिमंडलं यत् खंडाभ्रतुल्यं विषमोन्नतं च। खंडाभ्रक तद्विबुधैः प्रयोज्यं सोमंतिनीनां सनमण्डलेषु ॥५११॥ खदिरी शाके ॥ खद हिंसायाम् चखदति खदरी (खदिरि ) । मंदिभंदीति इरः । गौरादित्वाड्डीः ॥
खदिरो दन्तधावनचंद्रयोः॥ दंतधावनो वृक्षविशेषः । तत्र यथा-ज्वलितखदिरकाष्ठांगारगौरं विवस्वान् ॥ खिखिरस्तु शिवाभेदे खट्वांगे वारि वालके ॥

Page #248

तृतीयः काण्डः
(२३१)
खिखिरावबहुत्वे च गहरो बिलदंभयोः । कुंजेऽथ गर्गरो मोने स्याद्गर्गरी तु मंथनी ॥५४३॥ गांधारो रागसिंदूरस्वरेषु नीवृदंतरे । गायत्री खदिरे छंदोविशेषे गोपुरं पुनः ॥५४४॥ मुस्तके द्वारि पूरे घर्घरस्तु नदातरे ।
चलद्वारिध्वनौ चूके चंदिरश्चंद्रहस्तिनोः ॥५४५॥ खिखिराबदबहुत्वे च ' खिखि रवि गन्दं गनि खिं खः । खन्यते वा । स्थविरपिठरे ते साधु । एवं खिख . . . . . . न विशेषः । खट्वांगः शिवहस्तोपकरणम् । वाः पानीयम् । वालकं होवेरम् ।।५४२॥ हुत्वं बहुसंख्या । एतेष्वर्थेषु । यथा-स्त्रोलिंगः, खिखोरा शब्दो वर्तते, तथा खिखि शब्दोऽपीत्यर्थः ॥ गहरो बिलदंभयोः ॥ कुंजे ॥ गाह्यते गह्वरः । तीवरधीवरेति साधुः । पुंक्लीवः विले कुंजे च यथा-गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेश । दभे यथा-स गहरं कुवरदेवनं तत् ।। अथ गर्गरो मोने स्यात् ॥ गिरति गर्गरः ऋतष्ठिदिति अपत्ययः स्वरूपद्वित्वं च । मीनो मत्स्यभेदः ।। गर्गरी तु मंथनी ॥ यथा-आलोड्यमानगुरुगरि कानिनादैः ॥५४३॥ गांधारो रागसिंदरस्वरेषु निवृदंतरे ॥ गांधारयति गांधार: पृषोदरादित्वात् । रागे यथा-गंधारोद्गारबंधुरम् । सिंदूरं नागजम् । स्वरे यथा-अजाविकं तु गांधारं क्रौञ्चः कणति मध्यमम् । नोवृदंतरं देशविशेषः ॥ गायत्री खदिरे छंदोविशेषे ॥ गायतस्त्रायते गायत्रो । खदिरो वृक्षः । छंदोविशेषः षडक्षराजातिमत्रविशेषो वा । मंत्रविशेषे यथा-गायत्रीमात्रमप्येते न विदंति द्विजवाः ॥ गोपुरं पुनः ॥ मुस्तके द्वारि पूारे ।। गुप्यते गोपुरम् । श्वसुरेति साधुः ।।५४४॥ मुस्तकः
ओषधिभेदः । द्वारि सामान्यद्वारे यथा-पुरः पुरन्ध्रोगृहगोपुरांतरे । पूर्वी रे यथालंकापुरी गोपुरतोरणानाम् ॥ घर्घरस्तु नदांतरे । चलद्वारिध्वनौ धके ।। धरति घर्धरः । बाहुलकादप्रत्ययः । सरूपद्वित्वं च । नदांतरं हृदविशेषः । चलद्वाश्चलपानीयम् । ध्वनौ यथा-घराद्वयकघोषान् । घूक उल्लूकः । किंकिणोष्वपि माधः ।

Page #249

(२३२)
अनेकार्यसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
चत्वरं स्यात्पथां श्लषे स्थंडिलांगणयोरपि । चंकुरः स्यंदने वृक्षे चकुरो नेत्रगोचरे ॥५४६॥ चाटुकारे चक्रगंडावपि चातुरके यथा । चमरचामरे दैत्ये चमरी तु मृगान्तरे ॥५४७॥ चिकुरोऽहौ गृहबभौ केशे चंचलशैलयोः।
पक्षिवृक्षभिदोश्चापि छिदिरोऽग्नौ परश्वधे ॥५४८॥ ऋग्वीर्दधानै रवतत्यकंधराश्चलावचूला कुलघर्घरा रवैः ।। चंदिरश्चंद्रहस्तिनोः ।। चंदति चंदिरः । मदिभंदिचंदोति इरः ।।५४५।। चत्वरं स्यात्पथां श्लेषे स्थंडिलांगणयोरपि ॥ चत्यते चत्वरम् । क ग श्र इति चरह । पथांश्लेषे यथा- गेहे गहे विपणिषु तथा चत्वरे पानगोष्ठ्याम् । स्थंडिलं संस्कृता भूमिः । अंगणमजिरं यथा-वस्तैणनेत्रा नवकुंकुमेन सेकं प्रचक्रुगृहचत्वरेषु ॥ चंकुरः स्यंदने वृक्षे ॥ चकिः सौत्रः । चंकति चेष्टते चंकुरः । वास्यसि वासीत्युरः । चतुरो नेत्रगोचरे ॥ चाटुकारे चक्रगंडावपि चातुरके यथा ॥ चतति चत्यते वा चतुरः । वास्यसीत्युरः । प्रज्ञादित्वात् स्वार्थेऽणि चतुरः । ततः स्वार्थे के शत्रुरकः । नेत्रगोचरो घटादिविषयः । तत्र चाटुकारे च वाच्यलिंगः । ५४६॥ चाटुकारे यथा-हरंति चतुराश्चित्तं कामिनां स्वामिनां तथा । चक्रगंडवश्चक्रखंण्डानि । एवं चातुरकशब्दोऽपि । वेगिदक्षयोरपि मंखः । वेगिनि यथा-चतुरं चतुरंगमं ततः स्वयमारुह्य ययौ दिदृक्षया । दक्षे यथा-परोपकारचातुर्यमार्याणामेव विद्यते । चमरश्चामरे दैत्ये ॥ चमति चमरः । अटि चटीत्यरः । चामरे यथा-तवेंदुधामधवला चकास्ति चमरावली । दैत्ये यथा-यो रक्षच्चमरं महेन्द्रभीते ॥ चमरी तु मृगान्तरे ॥ मृगान्तरं आरण्यः पशुविशेषः । तत्र यथा-बालप्रियत्वं शिथिलं चमर्यः ॥५४७॥ चिकुरोऽहौ गृहबश्री केशे चंचलशैलयोः। पक्षिवृक्षभिदोश्चापि ॥ चकते चिकुरः । श्वशुरकुकुंदरेति साधुः । सप्तस्वर्थेषु । चंचले वाच्यलिंगः। शेषेषु पुसि । गृहबभ्रुहनकुलः । केशे यथा-लंपाकीनां किरतश्चिकुरविरचनां

Page #250

तृतीयः काण्डः
(२३३)
करवाले च रज्जौ च छित्वरो वैरिधर्तयोः । छित्त्वरं छेदनद्रव्ये जठरः कुक्षिवृद्धयोः ॥५४९।। कठिने च जर्जरं तु वासवध्वजजीर्णयोः। जंबीरः प्रस्थपुष्पाख्यः शाके दंतशठद्रमे ॥५५०॥
रल्लकान् लासयंतः । चंचले यथा-करगकुशांकुरचिकुराः । कुरंगका मेकदा स्युर्वा । शैलः शैलविशेषः । भ्रवलयेऽपि मंखः । यथा-तां वीक्ष्य लीला चिकुरामनंगः स्वचापसौदर्यमुदं मुमोच । लोलाचतुरामिति पाठान्तरम् ।। छिदिरोऽग्नौ परश्वधे ॥ करवाले च रज्जौ च ॥ छिनत्ति छिद्यते व छिदिरः । शुषोषीति किदिरः । परश्वधे करवाले च यथा-छिदिरछेदितच्छत्रः ॥५४८॥ छित्वरो वैरिधर्तयोः । छिनत्ति छित्त्वरः । छिद्यते अनेन वा । तीवरधीवरेति साधुः । वाच्यलिंगः । द्वयोर्यथा-जित्वरश्छित्वरो नेष्टः । छित्वरं छेदनद्रव्ये ॥ छेदनद्रव्यं वास्यादि । जठरः कुक्षिवृद्धयोः। कठिने च ॥ जायते जठरः । जठरक्ररेति साधुः । कुक्षौ पुंक्लीबः कठिने गुणे पुंसि । तद्वति वृद्धे च । वायलिंगः । कुक्षौ यथा-जठरपिठरीदुष्पूरेयं करोति विडंबनाम् ॥५४९॥ कठिने यथा-जठरं पिठरं वोढा वठरः पाठमंथरः ॥ जर्जर तु वासवध्वजजीर्णयोः ॥ जीर्यति जर्जरम् । ऋति ष्ठिदिति अप्रत्ययः । सरूपद्वित्वं च यंत्रशांत्यर्थं पार्थिवैरिंद्रः पूज्यते इंद्रद्वादश्यां स वासवध्वजः । तत्र यथा-द्वादश्यां भूभुजः शांत्यै वरिवस्यति जर्जरम् । जोर्णे वाच्यलिंगः । यथाजरसा जर्जरस्यापि खर्जूः । खजूरभक्षणे । विशीर्णसछिद्रयोरपि मंखः। विशीर्णे यथा-कृत्वा पुंवत्पातमुच्चैगुभ्यो मूर्ध्नि ग्राणां जर्जरा निझरौघाः । सछिद्रे यथा-नैवं चेद्दीर्घमास्तां नटबटुवदने जर्जरा काव्यकथा ॥ जंबीर: प्रस्थपुष्पाख्यः (पुष्पदन्ताख्यः) शाकेदंतशठद्रुमे ॥ जायते जंबीरः । जंबीराभोरेति साधुः । प्रस्थपुष्पः फणिज्जुकः । दंतशठो जंभलः कपित्थेऽपि । द्वयोर्यथा- भक्त्वा जंबीरझाटे (काटे) दिनमनुसरणि प्राज्य (प्राश्य)वानीर

Page #251

(२३४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
जलेंद्रो जंभकेऽम्भोधौ वरुणेऽप्येथ झर्झरः । वाधे नदे कलियुगे झलरीवत्त झल्लरी ॥५५१॥ वाद्यभेदे केशचक्रे टंकारो ज्यारवेऽद्धते । प्रसिद्धौ चाथ टगरष्टंकणकेकराक्षयोः ॥५५२॥ टट्टरी त्वनृताख्यानलंपापटहवाद्ययोः ।
तमित्रं तिमिरे कोपे तमिस्रा दर्शयामिनी ॥५५३।। शय्याम् ॥५५०।। जलेंद्रो जंभकेऽम्भोधौ वरुणेऽपि ॥ जलस्येंद्रो जलेंद्रः जंभको वृक्षः । अम्भोधिः समुद्रः । वरुणः प्रतीचीपतिः ॥ अथ अझरः वाधे नदे कलियुगे ॥ झीर्यति झझरः ऋतष्टिादेति अप्रत्ययः । सरूपद्वित्वं च ॥ वादो नदे च यथा-झर्झरध्वनितजर्जरकणः ॥ झलरीवत्त झल्लरी ॥ वाद्यभेदे केशचक्रे ॥ झल्लेति झल्लेति च शब्दं गति झलरी झल्लरी। नाम्युपांत्येति बहुवचनात्किदिः । इतोक्त्यर्थादिति डी: (२-४-३२) ॥५५१॥ वाद्यमेदे यथा-झात्कारैझल्लरोणां वदधति गणकाः पाणिना पाणियोगम् । केशचक्रं गुलंछोभूताः केशाः । छत्रांतलम्बमानवस्त्रेऽपि । यद्वैजयंती । छत्रांतालंबिवस्त्रे तु मल्लरीः केशवाद्ययोः ॥ टंकारो ज्यारवेऽद्भुते । प्रसिद्धौ च ॥ टनितिकरणं टंकारः । ज्यारवे यथा-टंकारं स्मरकार्मुकस्य सुरतक्रीडा पिकीनां रवः । अद्भुते प्रसिद्धौ च यथा-शक्रसंहारटंकारो धराधर तव स्फुटम् ॥ अथ टगरष्टंकणकेकराक्षयोः ॥ टंक्यते टगरः । जठरककरेति साधुः । केकराक्षा वक्राक्षः ॥५२॥ टट्टरी त्वनृताख्यानलंपापटहवाघयोः ॥ तन्यते रट्टरीजठरेति साधुः । टिटेति शब्दं राति वा । अनृताख्यानं मृषाभाषणम् । लंपापटहः पटहविशेषः । तदाख्यं वाद्यम् ॥ तमिस्र तिमिरे कोपे ॥ तमोऽस्त्यत्र तमिनम् । तमिनार्णवण्योत्स्नेति साधुः । द्वयोर्यथा-नभ इव वितमिस्रं भासते साधुचित्तम् ॥ तमिस्रा दर्शयामिनी ॥ तमस्ततिः । दर्शयामिनी अमावास्या रात्रिस्तत्र यथा-तमिस्रया शुक्लनिशेवनात्र ॥५५३॥ तमस्ततो यथा-तमित्रा

Page #252

तृतीयः काण्डः
(२३५)
तमस्ततिः तिमिरं तु दृष्टिरोगान्धकारयोः । तित्तिरिः पक्षिणि मुनौ तुषारो हिमदेशयोः ॥५५४॥ शोकरे हिमभेदे च तुबुरी धान्यकंशुनी। तूवरोऽश्मश्रुपुरुषे प्रौढाऽशृंगानडुह्यपि ॥५५५ । दहरो मूषिका स्वल्पभ्रात्रोडिम्भेऽथ दंतुरः।
उन्नतदंते विषमे दर्दुरो भेकमेघयोः ॥५५६॥ मूर्छा त्रि नगदगदकाराकरणैः ॥ तिमिर तु दृष्टिरोगांधकारयोः ।। तिम्यताव तिमिरम् । शुषोषोति किदिरः । अंधकारे पुंक्लोब: । द्वयोर्यथाहिमधवलदंतकेशी मंदद्युतितारका बृहत्तिमिरा । द्विगुणीभूता रजनी वृद्धव शनैः शनैर्याति ॥ तित्तिरिः पक्षिणि मुनौ ॥ तरति तित्तिरिः । दृभूमीति इ प्रत्ययः । ति त्तरादेशश्च पुंसि । पश्चिणि यथा -कुक्कट तित्तिरिलाव कमेषैर्महिषैश्च या रणक्रीडा । मुनिर्वेदशाखयोः प्रवक्ता । तत्र यथा – कठिनात्कठिनो जातः शरगुल्माच्च गौतमः । द्रोणाचार्यस्तु कलशात् तित्तिरिस्तित्तिरीसुतः ॥ तुषारो हिमदेशयोः ॥ शोकरे हिमभेदे च ॥ तुष्यत्यनेन तुषारः । तुषिकुठिभ्यां किवे देत्यारः । तुषमियति वा । हिमे पुंक्लोवः । तत्र यथा – पर्द तुषानुतिधौताक्तम् । देशभेदे यथा - तुषारजातैश्चतुरैस्तुरंगैः ॥५५४॥ शोकरे यथा - स्नपनवारितुषारभृतः स्तनाः । हिमभेदोऽवश्यायः । तत्र यथाअसरलजनाश्लेषः करस्तुषारसमीरणः ॥ तुंबुरी धान्यकंशुनी ॥ तुंवति अर्दयति तुबरी । श्वशुरकुकुंदरेति साधुः । धान्यकं कुस्तुंबुरु । शुनो सरमा । तूवरोऽश्मश्रपुरुषे प्रौढाऽशृंगानडुद्यपि ॥ तवीति तूबरः । नीमीक्रुतुचेर्दीर्घश्चेति घरट् । अश्मश्रपुरुषो निष्कूर्चः पुमान् । प्रौढो यौवनस्थो योऽशंगोऽनड्वान् बलीवर्दस्तत्र । द्वयोर्यथा – तूबरस्य हृदयेऽपि संस्थितं शौर्यमत्र न विभाव्यते जनैः ॥ ५५५ ॥ दहरो मूषिका स्वल्पभ्रात्रोर्डिंम्भे ॥ दहते दहरः । दहरजठरेति बहुवचनात् साधुः त्रिश्वर्थेषु । मूषिका उंदरी । स्वल्पभ्राता लघुभ्राता । डिंभः शिशुः । अथ दंतुरः ॥ उन्नतदंते विषमे ॥ उन्नता दंता

Page #253

(२३६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
वाद्यभांडे शैलभेदे दर्दुरं ग्रामजालके । दर्दुरोमा दर्दरः स्यादोषद्भग्ने गिरावपि ॥५५७॥ दंडारो वहने मत्तवारणे शरयंत्रके । कुंभकारस्य चक्रे च द्वापरं संशये युगे ॥५५८॥ दासेर उष्ट्रे चेटे च दुर्धरस्त्वृषभौषधौ ।
दुःखधार्ये धूसरस्तु रासमें स्तोकपाण्डुरे ॥५५९॥ अस्य संति दंतुरः । दंतादुन्नतादिति डुरः । विषमे तूपचारात् । वाच्यलिंगः । उन्नतदंते यथा – हस्योष्ठं दंतुरं वक्रं वक्त्रं यस्य स दुर्भगः । विषमे यथाअनेन ससृजेतरां तुरगमेघमुक्कभ्रमत्तुरंगखुरचंद्रकप्रकर दंतुरा मेदिनी ॥ दर्दुरो भेकमेघयोः। वाद्यभांडे शैलभेदे ।। दृणाति दर्दुरः । श्वशुरेति साधुः । दर्दशब्दं राति वा । मेके यथा- स नरः कूपदर्दुरः । मेघे यथा- स्वैरं वर्षति द?रः ॥५५६॥ वाद्यभांडे यथा- पर्यंतवम॑सु विचक्रमिरे महाश्वाः शैलस्य दर्दरपुटानिव वादयंतः । शैलभेदे यथा – स्तनाविव दिशस्तस्याः शैलौ मलयदर्दुरौ ॥ ददं ग्रामजालके ॥ ग्रामजालकं ग्रामसमूहः ॥ दर्दुरोमा । उमा गौरी ॥ दर्दरः स्यादीषद्भग्ने गिरावपि ॥ दीर्थते दर्दरः । ऋतष्टिदिति अप्रत्ययः । सरूपद्वित्वं च । ईषद्भग्ने वाच्यलिंगः । वाधभांडेऽपि । दर्दरी सस्यलंटावपि ॥५५७॥ दंडारो वहने मत्तवारणे शरयंत्रके । कुंभकारस्य चक्रे च ॥ दंडेन ईयर्ति दंडारः । चतुर्वर्थेषु । वाहनं यानपात्रम् । मत्तवारणो मतांगजः । शरयंत्रकं शरक्षेपको यंत्रविशेषः ॥ द्वापरं संशये युगे ॥ द्वौ पक्षौ परौ यत्र द्वाभ्यां कृतयुगत्रेताभ्यां परं वा द्वापरम् । पृषोदरादित्वात्साधुः । संशये पुंकीवः युगे तु क्लीबेपुंसीति गौरः। संशये यथा- स्थाणुर्वा पुरुषो वेति द्वापरः परमो मम । युगे यथा- द्वापरे द्रोणपाथी च ॥५५८|| दासेर उष्ट्र चेटे च ॥ दासी रीर्यते दासेरः । दास्या अपत्यं वा । क्षुद्राभ्य एरण वा इति एरण प्रत्ययः । द्वयोर्यथा- तुभ्यं दासेरदासीयं बदरी यदि रोचते । एतावतापि किं द्राक्षा न साक्षादमृतप्रदा(पा) ॥ दुर्धरस्त्वृषभौषधौ ॥ दुःखधार्ये ।।

Page #254

तृतीयः काण्डः
(२३७)
नरेन्द्रो वार्तिके राज्ञि विषवैद्येऽथ नागरम् । शुठीमुस्तकपौरेषु निर्जरस्त्वजरे सुरे ॥५६०।। निर्जरा तु तालपत्र्यां गुडूच्यां तत्त्वभिद्यपि ।
निर्नरोऽश्वेि तुषाग्नी निकरः सारसंघयोः ॥५६१॥ दुःखेन ध्रियते दुर्धरः । खल् । दुःखधार्ये वाच्यलिंगः । तत्र यथा- वन्येभदानानिलगंधदुर्धराः ।। धूसरस्तु रासभे स्तोकपांडुरे ॥ धुवति धूसरः। कृधूतन्मूषिभ्यः किदिति सरः । रासभे यथा- धूसरे प्रप्सरः कुतः । स्तोकपांडुरे गुणे पुंसि तद्वति वाच्यलिंगः तत्र यथा- वसुधालिंगनधूसरस्तनी ॥५५९।। नरेंद्रो वार्तिके राज्ञि विषवैद्ये ॥ नरेष्विद्रो नरेन्द्रः । वार्तिको धातुवादी तत्र यथारसेंद्रबंध विदधौ नरेंद्रः । राज्ञि विषवैये च यथा- सुनिग्रहा नरेंद्रेण फणींद्रा इव शत्रवः ॥ अथ नागरम् । शुंठोमुस्तकपौरेषु ॥ नगरे भवं नागरम् । पोरे वायलिंगः। शुंठ्यां मुस्तके च यथा- मुमूर्षों किं तवाचापि चव्यचित्रक-नागरैः । पोरे यथा- यः पुण्य(पण्य)खोरतिपरिमलोद्गारिभिर्नागराणामुद्दामानि प्रथयति शिलावेश्मभिविनानि । यानपात्रस्तंभनोपकरणेऽपि । यथासैन्यं तैः स्थापितं स्थाने वहिमिव नागरैः ॥ निर्जरस्त्वजरे सुरे ॥ निर्गता जरा अस्मात् निर्ज': । अजरे वायलिंगः । तत्र यथा- अमरो निर्जरो भूया वत्स बांधववत्सला । सुरे यथा- आलानकर्म खलु निर्जरकुंजरस्य ॥५६०॥ निर्जरा तु तालपत्र्यां गुड्च्यां तत्त्वभिद्यपि ॥ नि यति निर्जरणं वा निर्जरा । तालपत्री गुडूच्यौ ओषधी । तत्त्वभिदि यथा- संसारबीजभूतानां कर्मणां जरणादिह । निर्जरा सा स्मृता द्वेधा सकामाकामवर्जिता ॥ निरोऽश्वेि तुषाग्नौ ॥ निर्गुणाति निर्नरः । अर्काश्वः सूर्याश्वः । तुषाग्निः करोषाग्निः ॥ निकरः सारसंघयोः ॥ न्यायदातव्यवित्ते च ॥ निकीयते असौ निकरः नियतः कारो वा। सारे यथा-प्रियं सत्यं वाच्यं सुदति वचसामेष निकरः । संघे यथा-कुहूशब्दो जातः पिकनिकरकंठेकशरणः ॥५६॥

Page #255

(२३८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
न्यायदातव्यवित्ते च निर्वरं तु गतत्रपे । कठिने निर्भये सारे निकारस्तु पराभवे ॥५६२॥ धान्याक्षेपे नीवरस्तु वास्तव्येऽपि वणिज्यपि । प्रवरं संततौ गोत्रे श्रेष्ठे च प्रखरः पुनः ॥१६३॥ वेसरे हयसन्नाहे कुक्कुरेऽतिभृशं खरे । प्रकरः कीर्णदुष्पादौ संहतौ प्रकरं पुनः ॥५६४॥ जोगके प्रकरीत्वर्थप्रकृतौ चत्वरावनौ।।
प्रस्तरः प्रस्तारे ग्राणि मणौ च प्रदरः शरे ॥५६५|| न्यायदातव्यवित्ते यथा-निकरं नृपतेर्ददौ ।। निवरं तु गतत्रपे । कठिने निर्भये सारे॥ निर्बियते निर्वरम् । वाच्यलिंगः। चतुर्वपि यथा- निर्वरा वर्वरा युधिः ।। निकारस्तु पराभवे ॥ धान्याक्षेपे ॥ निकृतिनिकारः । भावकोरिति घन । निकीर्यते वा किरोधान्ये इति घञ् । पराभवे यथा-सुदुःसहं प्राप्य निकारमीदृशम् ॥ ५६२ ॥ धान्याक्षेपे यथा-निकारो धान्यानां रचयति विशुद्धि दृढतराम् ॥ नीवरस्तु वास्तव्येऽपि वणिज्यपि ॥ नयति नीवरः । नीमीकृतुचेदीर्घश्चेति वरद । वास्तव्ये वाच्यलिंगः ॥ प्रवरं संततौ गोत्रे श्रेष्ठे च ॥ प्रवियते प्रवरम् । भळ । गोत्रे पुंश्लीबः । श्रेष्ठे वायलिंगः । संततौं यथा-प्रवराघ्यायपाठकः । गोत्रं गोत्रविशेषः तत्र यथा-समानप्रवरास्तथा । श्रेष्ठे यथा-वाल्मीकिना कविजनप्रवरेण गोते ॥ प्रखरः पुनः॥ वेसरे हयसभाहे कुक्कुरेऽतिभृशं खरे ॥ अतिशयेन खरः प्रखरः चतुवर्थेषु ॥५६३॥ वेसरे कुक्कुरे च यथा- श्रवणो सत्रणी जातौ प्रखरस्य खरस्वरैः । हयसन्नाहे यथा- प्रखरैजिनो रेजुर्गरुत्मंत इवाधिकम् । अतिभृशं खरे गुणे पुंसि तद्वति काध्यलिंगः । तत्र यथा-तावत् खरः प्रस्वरमुल्लमयां चकार ॥ प्रकरः कीर्णपुष्पादौ । संहतो ॥ प्रकीर्यते प्रकरः । कीर्णपुष्पादो यथा-चतुष्कपुष्पप्रकरावकोर्णयोः । संहतो यथा-अनेन ससृजेतरां तुरगमेषमुक्कभ्रमत्तुरंगखुरचंद्रकप्रकरदंतुरा मेदिनी ॥ प्रकरं पुनः ॥५६४॥ जांगके । नोगकम् अगर ॥ प्रकरी त्वर्थप्रकृतौ चत्वरावनौ । गौरादीत्वाइडोः ।

Page #256

तृतीयः काण्डः
(२३९)
भंगे रोगे प्रसरस्तु संगरे प्रणये जवे । प्रकारः सदृशे भेदे पंकारो जलकुजके ॥५६६।। सोपाने शैवले सेतो पदारः पादलिषु ।
पादालिंदे पवित्रं तु मेध्ये ताने कुशे जले ॥५६७।। अर्थप्रकृतौ यथा-बीजं बिंदुः पताका च प्रकरी कायलझणा । अर्थप्रकृतयः पञ्च ता एताः परिकीर्तिताः ॥ चत्वरावनिश्चत्वरभूमिः ।। प्रस्तरः प्रस्तारे ग्राब्णि मणौ च ।। प्रस्तीर्यते प्रस्तरः । प्रस्तारे यथा-कुवलयदलशस्तप्रस्तरे स्रस्तरेऽस्या : । ग्राणि यथा-असावहं लोह पय। स यस्या जातः पुनः प्रस्तर एव कांतः । आकर्षकद्रावकचुंबकानां नैकोऽप्यसो भ्रामक इत्यवैमि ॥ मणौ यथा--प्रशस्तप्रस्तरोइंडखंडमंडित कुंडलः ॥ प्रदरः शरे । मंगे रोगे ।। प्रदीर्यते अनेन प्रदरः । पुनाम्नि घः । प्रदरणं वा । शरे यथा-प्रदरदातिसंनहनोदरहतगलदुधिराऽरुणवक्षसः ॥५६५।। भंगो भयं घोभावो वा । तत्र यथा-स वोरकु जरो यस्य प्रदरो नैव संगरे । रोगो रोगविशेषः स्त्रीणां रुधिरप्रवाहलक्षणः । तत्र यथा-नारीणां प्रदराद्वरः॥ प्रसरस्तु संगरे प्रणये जवे ॥ प्रसरत्यत्र प्रसरः । पुनाम्नि घः प्रसरण वा बाहुल कादछ । संगरे संग्रामे यथा-दुर्वारो वैरिवीराणां प्रसरः कातरै रैः । प्रणये प्रेम्नि यथापरस्परं सप्रसरं वधूवरम् । जवे वेगे यथा-शक्येत प्रसरो रोर्बु नानुरक्तस्य चेतसः। प्रपंचव्यायामायोरपि मंखः । प्रपंचे यथा-त्वष्टुः सदाभ्यासगृहीतशिल्पविज्ञानसंपत्प्रसरस्य सोमा । व्यायामे अभ्यासार्थ अंगपरिश्रमे यथा-प्रसरकर्मणि कर्मकृतानितस्तत इतः प्रसरत्यनिश बलम् ॥ प्रकारः सरशे भेदे ॥ प्रक्री-- यते प्रकारः सदृशे धर्ममात्रे पुंसि। तइति वाच्यलिंगः तत्र यथा-विषप्रकार: पिशुनोपचारः । मेदे यथा-नानाप्रकाररसमध्यगतापि दीं ॥ पंकारो जलकुजके. सोपाने शैवछे सेतौ ॥ पंकमियर्ति पंकारः । चतुर्वर्थेषु ॥५६६॥ पदारः पादलिषु ॥ पादालिंदे ॥ पदमियर्ति पदारः । पादालिंदः पादपीठम् ।। पवित्रं तु मेध्ये ताने कुशे जले । ओघोपकरणे चापि ॥ प्यते

Page #257

(२४०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
ओघोपकरणे चापि पवित्रा तु नदीभिदि । प्रांतर कोटरेऽरण्ये दूरशून्यपथेऽपि च ॥५६८॥ पार्परो भस्मनि यमे जराटे नीपकेसरे । क्षयरोगे भक्तसिक्त्वे पामरो नीचर्खयोः ॥५६९॥ पाटीरो मूलके वंगे तितउः वातिकेंबुदे।
केदारे वेणुसारे च पांडुरो वर्णतद्वतोः ॥५७०॥ अनेन पवित्रम् । ऋषिनाम्नोः करणे इतीत्रः । मेध्ये पावने पुंक्लीवः । वाध्यलिंगः इत्यन्ये । तत्र यथा-जगत्पवित्रैरपि तन्न पादैः स्प्रष्टुं जगत्पूज्यमयुग्यताकः । ताने शुल्बे यथा-पवित्रेऽभ्युद्धरेन्मंत्रम् । कुशे कुशविकारे यथा-सदैव धारयेद्विषः पवित्र दक्षिणे करे । जले यथा-विप्राः पविौः सवनं वितन्वते ॥५६७।। ओपोपकरणम् ऊर्जातंतुसंततिनिर्मितं जैनमुनोनां रजोहरणम् तत्र यथा-पवित्रपाणयोर्दिवास्तत्राजग्मुर्मुनीश्वराः ॥ पवित्रा तु नदीभिदि ॥ नदीमित् नदाविशेषः ॥ प्रांतरं कोटरेऽरण्ये दूरशून्यपथेऽपि च ॥ प्रकृष्टम् अंतरं प्रगतमंतरेण वा प्रांतरम् । कोटरेऽरण्ये यथा- कृतं गिरिप्रांतरगोचरैस्तपः । दूरशून्यपये यथा-सुरलोकादवतारप्रांतरखेदच्छिदं वंदे ॥५६८॥ पार्परो भस्मनि यमे जराटे नीपके सरे । क्षयरोगे भक्तसिक्त्वे ॥ पारयति पार्परः । जठरककरेति साधुः । जराटो वृक्षः । नीपकेसरः कदम्बस्य किंजल्कः ॥ पामरो मूर्खनीचयोः ॥ पासि पामरः जठरक्रकरेति साधुः । वायलिंगः द्वयोर्यथा-किं पुष्पितेन विजहीहि विकासहासमुद्दामपामरघना मरुभूमिरेषा ॥५६९॥ पाटीरो मूलके वंगे तितो वातिकेम्बुदे ॥ केदारो वेणुसारे च॥ पाटयति पाटीरः । जंबीराभीरेति साधुः। मूलकं शाकमेदः । वगं त्रपु । तितउः चालनी । वातिको गारुडिकः । अंबुदो मेघः । केदारः क्षेत्रविशेषः । वेणुसारो वंशसारः ॥ पांडुरो वर्णतद्वतोः॥ पंडते पांडुरः श्वशुरकुकुंद्रेत साधुः । पांडुवर्णोऽस्त्यस्येति वा । मध्वादिभ्यो रः । सद्वति वायलिंगः । वर्णे यथा-गंडयोः पांडुरो वर्णो विरहे हरिणीदृशाम् । तद्वति

Page #258

तृतीयः काण्डः
(२४१)
पांडुरं तु मरुवके पिंडारो भिक्षुके द्रुमे । महिषीपालके क्षेपे पिठरं मथि मुस्तके ॥५७१॥ उखायां च पिंजरस्तु पीतरक्तेऽश्वभिद्यपि । पिंजरं शातकुंभे स्यात्पीवरः स्थूलकूर्मयोः ॥५७२॥ पुष्करं द्वीपतीर्थाहिखगरागौषधांतरे ।।
तूर्यास्येऽसिफडे कांडे झुंडाग्रे खे जलेऽम्बुजे ॥५७३॥ यथा-समूढकर्पूरपरागपांडुरम् ।। ५७०॥ पांडुरं तु मरुवके । मरुबकः फणिज्मकः ॥ पिंडारो भिक्षुके द्रुमे । महिषीपालके क्षेपे ॥ पिंडाय पिंडं वा इयर्ति पिंडारः । महिषीपालके यथा - महिषीदोहवैदग्ध्यं पिंडारे न तु पंडिते । क्षेपो निंदा ॥ पिठरं मथिमुस्तके ॥ उखायां च ॥ पिठ हिंसासंक्लेशयोः । पिठति पिठरम् मृधुन्दीति किदुरः (किदरः) उखायां त्रिलिंगः। मंथा मथानकः । मुस्तक: कंदमेदः पुस्तके लेप्य कर्मणोति मंखः ॥५७१॥ उखायां यथा – भक्तापूर्णे जठरविवरे देहिनां संभवंति ॥ पिंजरस्तु पीतरक्तेऽश्वभिद्यपि ॥ पिजुण हिंसादौ पिंजयति पिंजरः । ऋछिचटीत्यरः । पीतरक्ते वणे पुंसि तदति वाच्यलिंगः तत्र यथा- गात्राण्यकुंकुमविलेपनपिनराणि ॥ पिंजरं शातकुंभे स्यात् ॥ यथानरसा जर्जरं पश्य कीरं पिंजरपंजरे ॥ पीवरः स्थूलकूर्मयोः ॥ प्यायते पिरति वा पीवरः । तीवरधीवरेति साधुः । स्थूले वायलिंगः तत्र यथा- पयोधरेणोरसि काचिदुन्मनाः प्रियं जघानोन्नतपीवरस्तनी । कर्मे कच्छपे यथा-धीवरैः पीवरो धृतः ॥५७२॥ पुष्करं द्वोपतीर्थाहिखगरागौषधांतरे ॥ तूर्यास्येऽसिफले कांटे शुंडाने खे जलेऽम्बुजे ॥ पुष्णाति पुष्यति वा पुष्करम् । पुषिभ्यां किदिति करः ॥ त्रयोदशस्वर्थेषु । द्रोपादीनां षण्णां अंतरशन्दः प्रत्येकं अभिसंबध्यते । तत्र दीपांतरे अबुजे च यथा-दोपस्य तं पतिममुं भज पुष्करस्य निस्तन्द्रपुष्करतिरस्करणसमाक्षि । थोर्थान्तरे यथा - मा गयां गच्छ कौन्तेय मा गंगा मा च पुष्करम् । अहिमेदे खगांतरे च यथा- दुष्करः पुष्करग्रहः । रागांतरे यथा- पुष्करः सुकरः कृतः । ओषधान्तरे यथा-क्षुद्रामृतानागरपुष्कराख्यैः । तूर्यास्ये यथा- ऋव्यात्पुगैः पुग्फराण्यानकानां प्रत्याशाभिः मेदसोदारितानि ।

Page #259

(२४२)
अनेकार्यसग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
वठरो वष्टशठयोः बंधुरो रम्यनम्रयोः । बंधुरस्तु तयोर्हसे बंधुजीवविडंगयोः ॥५७४॥ बंधुरा पण्ययोषायां बर्बरा नीवृदंतरे । वर्वरस्तु हंजिकायां पामरे केशचक्रले ॥५७५।। पुष्पे च बर्बरा शाके वर्करः पशुनर्मणोः ।
बदरा स्यादेलापा विष्णुकान्तौषधावपि ॥५७६॥ असिफले यथा- वक्षः पाठराप्सरोरात्मनैव क्रोधेनांधाः प्राविशन्पुष्कराणि । कांडे शरे यथा- पुष्कलः पुष्करासारो न व रैर्दुष्करो रणे । शुंडाप्रे यथाआलोलपुष्करमुखोल लतैरमीक्ष्णमुझांरभूवुरभितो वपुरंबुवर्षेः । खे जले च यथा – निर्मल पुष्करं जातमगस्ते रुदये सति । मुरजेऽपि यथा – त्वद्गभीरध्वनिषु शनकैः पुष्करेष्वाहनेषु ॥५७३।। वठरो वष्टशठयोः ॥ वठस्थोऽल्पे ॥ वठात वठरः । ऋछिचटि इत्यरः । वायलिंगः । वष्टो मूर्खः शठोऽनृजुः । द्वयोर्यथा- वठरश्च तपस्वी च शूरवाप्यकृतवणः ॥ बंधूरो रम्यनम्रयोः ॥ बंधुशब्दस्य बाहुलकाददोर्घत्वे बंधूरः । वाध्यलिंगः ॥ बंधुरस्तुतयोईसे बंधुजीवविडंगयोः ॥ बध्नाति चित्तमिति बंधुरः । वाश्यसोत्युः । तयोरिति रम्यनम्रयोरित्यर्थे । तत्र वाच्यलिंगः । रम्ये यथा - कंठस्य तस्याः स्तनबंधुरस्य । नने यथा-वलगत्यश्वो बंधुरः कंधरायाम् । हंसः सित छदः । बंधुजीवो बंधूकः विंडगं क्रमिनमौषधम् ॥५७४।। बंधुरा पण्ययोषायाम् ।। पण्या योषा वेश्या यथा- बंधुरा बंधुराकारा ॥ बर्बरा नीवृदंतरे ।। बर्बति बर्बरः । ऋछिचटीत्युरः । नोवृदंतरे देशविशेषे पुम्नि यथा - बर्बरानिर्वरा युधि ॥ वर्षरस्तु इंजिकायां पामरे केशचक्रले ॥ पुष्पे च ॥ हंजिका भाङ्गी । पामरो नोचः । केशानां चक्राकृति लाति केशचक्रल: केशविन्यासः ।।५७५॥ पुष्पं कुसुमविशेषः । तत्र पुंक्लीबः ॥ वर्षरा शाके । शाकं शाकविशेषः ॥ वर्करः पशुनर्मणोः ॥ वृणोति वर्करः । कि श वृ भ्यः करः (उ.४३५) पशुच्छागशिशुः । तत्र यथा – घोरवर्करवेत्कारः कर्कशः कर्णयोरयम् । नर्मणि यथा- प्रहित कर्क' मा कुरु वर्करम् ॥ वदरा स्यादेला

Page #260

तृतीयः काण्डः
(२४३)
बदरी कोलिकार्पास्योः बदरन्तु तयोः फले। बदरस्तु कर्पासास्थि भंगुरो वक्रनश्वरौ ॥५७७।। भ्रामरं मधुषदोर्भास्करो वद्विधर्ययोः । भार्योरुरन्यस्त्रीपुत्रोत्पादके मृगशैलयोः ॥५७८।। भृङ्गारी तु चीरिकायां भृङ्गारः कनकालुका ।
मत्सरः परसम्पत्त्यक्षमायां तद्वति क्रुधि ॥५७९।। पण्या विष्णुकान्तौषधावपि । वद स्थैर्ये । वदति वदग। ऋच्छि चटी (उ.३९७) त्यरः ॥५२६॥ वदरी कोलिकास्यिोः ॥ अर्थविशेषे । गौरादित्वाड्डोः (२-४-१९) कोल्यां यथा-तुभ्यं दासेरदासीयं वदरी यदि रोचते । कार्पासी वमनी ॥ वदरं तु तयोः फले ॥ वदर्याः फलं वदरम् । यथा - . करवदरसदृशमखिलं भुवनतलं यत्प्रसादतः कवयः ॥ वदरस्तु कासास्थि ॥ कास्यास्थि बीजं तत्र ॥ भंगुरो वक्रनश्वरौ । भज्यते इत्येवंशीलो भंगुरः । भंजि भासि मिदो धुरः (५-२-७४) वाच्यलिङ्गः । वक्रे यथा – केरली चिकुरभंगिभंगुरम् । नश्वरे यथा - समागमाः सर्वमुत्पादि भंगुरम् ॥५७७॥ भ्रामरं मधुदृषदोः॥ भ्रमरैः कृतं भ्रामरम् । नाम्नि मक्षिकादिभ्य (६-३-१९३) इत्यण् । भ्राम्यति वा । जठरककरेति साधुः । मधुनि यथा-माक्षिक तैलवर्ण स्यात् घृतवर्ण च पौत्तिकं ( पौत्रिकम् ) । भ्रामरं तु भवेच्छुक्लं: क्षौद्रं तु कपिलं भवेत् । दृषद् पाषाणविशेषः । भास्करो वहिर्ययोः॥ भासः करोति भास्करः । संख्याहर्दिवेति टः । (५-१-१०२) कस्कादित्वात् सकारः। वहीं यथा-सुवविनिहितहव्यैर्भास्करं तर्पयन्ति । सूर्ये यथा-कल्याण वः क्रियासु किसलयरुचयस्ते करा भास्करस्य | भार्योकरन्यस्त्रीपुत्रोत्पादके : मृगशैलयोः ॥ भार्यामियति भार्योरुः । अत्तरुचेति । उप्रत्यय ऊकरादेशश्च ।। विभर्ति वा। शिघुगेरुनमेर्चादय इतिसाधुः । अन्यस्त्रीपुत्रोत्पादकः । क्षेत्रजपुत्रोत्पादयिता। मृगो मृगविशेषः । शैलः शैछमेदः ।।५७८।। भृङ्गारी तु चीरिकायाम् ॥ भृङ्गवदियति भृङ्गारी । भ्रियते वा । द्वारगृङ्गारेति साधुः। चोरिका झिलिका । भृक्षारः

Page #261

(२४४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : : द्वितीयो विभागः
aracernm
कृपणे मत्सरा तु स्यान्मक्षिका मकरो निधौ ॥ नके राशिविशेषे च मन्दरो मन्थपर्वते ॥५८०।। स्वर्गमन्दारयोर्मन्दे वहले मधुरं विषे।।
मधुरस्तु प्रिये स्वादौ रसे च रसवत्यपि ॥५८१॥ कनकालुका ॥ यथा-शङ्गाररसभृङ्गारस्तस्याः सौन्दर्यवीरुधः ॥ मत्सरः परसम्पत्यक्षमायां तद्वति क्रूधि ॥ कृपणे ॥ माधति अनेन, मावति वा मत्सरः । मोड्यतीति सरः । तदति कृपणे च दाभ्यलिङ्गः । परसम्पत्यक्षमायां क्रुधि च यथा-निर्मत्सरा एव गुणेषु सन्तः । तद्वति यथा-ख्यापका निजगुणेषु नियोगात् । मत्सराः परगुणेषु सदैव ॥५७९॥ कृपणे यथा-कृतविभवनिकारा मत्सराः कुत्र साराः ॥ मत्सरा तु स्यान्मक्षिका ॥ यथा-निदाघ'दिवस इव बहुमत्सरो वहात सन्तापं सुमन साम् ॥ मकरो निधौ ॥ नक्रे राषि"विशेषे च ॥ मंकते मण्डयति वा मकरः । जठरककरेति साधुः । निषो यथामहापद्मश्च पाश्च शंखो मकरकन्छपो । नके जलचरविशेष यथा-कल्लोलवेल्लितदृषत्यरुषप्रहारै रत्नान्यमूनि मकराकरमावस्थः । राशिभेदे यथा- मेषेऽकर्को वृपे चन्द्रो मकरे भौम एव च ॥ मन्दरो मन्यपर्वते ॥ स्वर्गमन्दारयोमन्दे वहले ॥ मन्दते मन्दरः। ऋछिचटोत्यरः (उ. ३९७) । पश्चस्वर्थेषु । मन्थपर्वते यथा -शोभैव मन्दरक्षुब्धक्षुभितांभोधिवर्णना ॥५८०॥ स्वर्गे यथा- सवधूका: सुखिनोऽस्मिननवरतममन्दरागतामरसदृशः । मन्दारः सुरतरुः । - मन्दोऽलप्तः । बहलो बहुलः । मायोर्वाच्यलिङ्गः ।। मधुरं विषे ॥ मापत्यनेन - मधुरम् । श्वशुरकुकुन्दरेति साधुः । यथा-मधुरं दुनोति कुष्ठम् । मधुरस्तु प्रिये स्वादों रसे च रसवत्यपि । मधु विषतेऽत्र मधुरः । मध्यादिभ्यो रः । रसबर्न त्रिष्वपि वाच्यलिङ्गः । प्रियं मनोज्ञं तत्र यथा-किमिव मधुराणां मण्डनं नाकृतोनाम् । स्वादु मृष्टम् । तत्र यथा-ताम्बूलं कटुतिक्तमुण्णमधुरं क्षारं कषायान्वितम् ॥ रसो गुल्यः(गुल्मः) तत्र यथा-मधुनो मधुरो रसः ॥ रसवति यथा- मधुरमय किं तस्यापि प्रसन्नरस फलम् ॥५८१॥

Page #262

तृतीयः काण्डः
(२४५)
मधुरा मथुरापुर्या यष्टीमेदामधूलिषु । मधुकुर्कुटिकायां च मिश्रेया शतपुष्पयोः ॥५८२॥ मन्दिरो मकरावासे मन्दिरं नगरे गृहे । मन्थरः सूचके कोशे के मन्दे पृथौ मथि ॥५८३॥ मन्थरं तु कुमुम्भ्यां स्यान्मन्दारस्त्रिदशद्रुमे । परिभद्रेऽर्कपणे च मसूरो मसुरोऽपि च ॥५८४॥ मसुरा मसरा च चत्वारो पण्ययोति ।
तथा बाहिविशेषेऽपि मर्मरो वसनान्तरे ॥५८५।। मधुग मथुरापुर्यां यष्टीमेदामधूलिषु ॥ मधुकुर्कटिकायां च मिश्रेयाशतपुष्पयोः ॥ यष्टी यष्टिमधु । मेदा ओषधिः । मधुलिः शर्करा । मधुकुक्कुटिका मातुलिङ्गीवृक्षः। मिश्रेया शतपुष्पा च ओषध्यौ । मन्दिरो मकरावासे ॥ ५८२ ॥ मंद्यते स्तूयते मन्दिरः । मदि मन्दीति (उ. ४१२ ) इरः । मकरावासः समुद्रः ॥ मन्दिरं नगरे गृहे ॥ गृहे स्त्रीक्लीबः । नगरे यथा- प्रावेशयन्मन्दिरमृद्वमेनम् । गृहे यथा - तरुणतपनभासो मन्दिराभ्यन्तरेषु ॥ मन्थरः सूचके कोशे वक्रे मन्दे पृथौ मथि ॥ मध्नाति मन्थरः । ऋछिचटी ( उ. ३९७ ) ति अरः ॥ सूचके वक्र मन्दे पृथौ च वायलिङ्गः । सूचके यथा- मन्थरैर्मध्यते जगत् । वक्र मन्दे पृथौ च यथा – मदमन्थरमातङ्गकुम्भपाटनलम्पटः । कोशो भाण्डागारः । मन्थाः मन्थानकः ॥ ५८३॥ मन्थरं तु कुसुभ्यां स्यात् ॥ कुसुम्भी ओषधिभेदः । मन्दारस्त्रिदशद्रुमे ॥ प(पा)रिभद्रेऽर्कपणे च ॥ मन्यते स्तूयते मन्दारः। मग्यंगीति ( उ. ४०५ ) आरः ॥ त्रिदशद्रुमे यथा- करोति पादावुपगम्य मौलिना विनिद्रमन्दाररजोऽरुणांगुली । परिभद्रार्कपर्णी वृक्षौ । मसूरो ममुरोऽपि च ॥ मसुरा च मसरा च चत्वारो पण्ययोषिति ॥ तथा व्रीहिविशे-- षेऽपि ॥ मस्यति मसूरः । मीमसीत्यरः ( उ. ४२७)। वास्यसीत्युरे। मसुरः ॥५८४ ॥ स्त्रीपुंसलिङ्गत्वेनैव सिद्धे मसुरामसूराशन्दयोरुपादानं स्पष्टार्थम् । द्वयोर्यथा- मसूरपिष्टातकसृष्टदेहां दूरान्मसूरामक्लोक्य शूरः ।।

Page #263

(२४६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
शुष्कपत्रध्वनौ चापि मर्मरी पीतदारुणि । मयूरः कैकिचूडाख्यौषध्यपामार्गकेकिनोः ॥५८६॥ महेन्द्रो वासवे शैले मंजरी तिलकद्रुमे । वल्लयां स्थूलमुक्तायां माठरो व्यासविषयोः ॥५८७॥ सूर्यानुगेऽथ मार्जारः स्यात् खट्वांशबिडालयोः॥
मिहिरोऽर्केऽम्बुदे बुद्ध मुद्गरः कोरकास्त्रयोः ॥५८८॥ एवं मसुरोऽपि । व्रीहिमेदे- मसुरः क्लीबेऽपीति गौरः ॥ मर्मरो वसनान्तरे ।। शुष्कपत्रध्वनौ चापि ॥ म्रियतेऽनेन मर्मरः । बाहुलकादप्रत्ययः । सरूपद्वित्वं च । मर्मरोऽस्यास्तीति वा । अभ्रादित्वादः । वसनान्तरं वसनभेदः ।।५८५॥ शुष्कपत्रध्वनो यथा-मदोद्धताः प्रत्यनिलम्विचेरुर्वनस्थलोमर्मरपत्रमोक्षाः ॥ मर्मरी पीतदारुणि ॥ पीतदारु द्रुममेदः ॥ मयूरः केकिचूडाख्यौषध्यपामार्गकेकिनोः ॥ मोनाति :मयूरः । मोमसीत्यूरः ( उ. ४२७) मयां रोति वा पृषोदरादित्वात् । केकिच्डा मयूरशिवानामौषविः । अपामार्गः ओषधमेदः । केकिनि यथा- अपि तुरगसमापादुत्पतन्तं मयूरम् ॥५८६॥ महेन्द्रो वासवे शैले ॥ महानिन्द्रः महेन्द्रः । वासवे यथाअसो महेन्द्रप्रभृतीनधिश्रियः । शैले यथा- असौ महेन्द्राद्रिसमानसारः 'पतिर्महेन्द्रस्य महोदधेश्च ॥ मञ्जरी तिलकद्रुमे ॥ वलयां स्थलमुक्तायाम् । मंजिः सौत्रः । मंजति मंजरी । ऋच्छिचटोत्यरः ( उ. ३१७) । वल्ला स्त्रीपुंसः । तत्र यथा- मृगाः प्रियालद्रुममंजरीणां रजःकणैर्विनितदृष्टिपाताः । माठरोव्यासविषयोः । सूर्यानुगे॥ मठति मठरः । ऋच्छिचटीत्यरः । मठरस्यापत्यं माठरः । विदादित्वादञ् । व्यासः पाराशयः । विप्रो ब्राह्मणः । सूर्यानुगे यथा- माठरः पिंगलो दण्डश्चण्डांशोः पारिपाश्चिकाः ।।५८७॥ अथ मार्जारः स्यात् खट्वांशविडालयोः । मार्टि मार्जारः । अग्यंगोत्यारः (उ. ४०५) बिडाले यथा- मार्जारमप्यानतनिश्चलानं यस्यां जनः कृत्रिममेव मेने । मिहिरोऽऽम्बुदे बुद्धे ॥ मेहति मिहिरः । शुषीषोति किदिरः (उ. ४१६) अर्के

Page #264

तृतीयः काण्डः
(२४७)
लोष्टादिभेदने चापि मुहिरो मूर्खकामयोः । मुदिरः कामुके मेघे मकुरो मुकुरो यथा ॥५८९।। कुलालदण्डे बकुले कोरकादर्शयोरपि । मर्मुरो मन्मथे सूर्यतुरगे तुषपावके ॥५९०॥ रुधिरं घुसणे रक्ते रुधिरो धरणीसुते । वल्लरं मंजयोंः क्षेत्रेऽनम्भसि शाद्वले ॥५९१॥
यथा- महतोऽपि यन्न साध्य कश्चिल्लघुरेव तत्प्रसाधयति । गौहमिहिरस्तिमिरं न हरति दीपस्तु नाशयति । अम्बुदो जलदः । बुद्धः सुगतः । मुद्गरः कोरकास्त्रयोः ॥ लोष्टादिभेदने चापि ॥ मोदते मुद्गरः । मुदिगुरीभ्यां टिद्गजो चान्तौ इत्यरः (उ. ४०४) । कोरके यथा- तगरमुद्गरसुन्दरकन्दराः । अस्त्रे यथा- उद्गूर्णमुद्गरः कोऽपि दधावे संगरांगणे ॥५८८॥ लोष्टभेदने स्त्रीपुंसः । तत्र यथा- काष्ठमुद्गरविचूरितलोष्टः । आदिशब्दात्कर्करादिग्रहः । मुहिरो मूर्खकामयोः । मुह्यति मुहिरः । शुषीषोति किदिरः । मूर्ख वाच्यलिङ्गः । मुदिरः कामुके मेघे पोदते मुदिरः । शुषीषीति किदिरः । कामुके वाच्य. लिङ्गः । द्वयोर्यथा- मुदिरैः सुन्दरं वनम् । मकुरो मुकुरो यथा कुलालदण्डे बकुले कोरकादर्शयोरपि । मकुड् मण्डने । मंकते मकुरः मुकुरः । मंकेर्नलुक् वोच्चास्येत्युरः ॥१९॥ कुलालदण्डः कुम्भकारोपकरणयष्टिः । बकुलो वृक्षः । कोरके यथा- माकन्दमुकुरामोदमेदुरीभूतभूतलम् । आदर्शे यथा – दिक्कान्ता मुकुरे चकोर सुहृदि प्रौढे तुषारे विषि ॥ मुर्मुरो मन्मथे पूर्यतुरगे तुषपावके । क म श क हिंसायाम् । मूर्यतेऽनेन मुर्मुरः । किच्चेति किदप्रत्ययः । सरूपद्वित्वं च । मन्मथः कामः । सूर्यतुरगोऽश्विः । तुषपावके यथा- स्मरहुताशनमुर्मुरचूर्णतां दधुरिवाम्रवणस्य रजःकणाः १५९०॥ रुधिरं घुसणे रक्ते ॥ रुद्धयते रुणद्धि वा रुधिरम् । शुषीषीति किदिशः । द्वयोर्यथा- गन्धवद्रुधिरचन्द

Page #265

(२४८)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः :: द्वितीयो विभागः
वल्रं तु वनक्षेत्र वाहनोषरयोराप ॥ शुष्कमांसे कोलमांसे वरत्रा वर्तिकक्षयोः ॥५९२॥ वागरों' वाग्के शाणे निर्नरे वाडवे वृके । मुमुक्षौ पण्डिते चापि परित्यक्तभयेऽपि च ।।५९३॥ वासरो रागभेदेऽह्नि वार्दरं कृमिजे जले ॥
काकचिच्याश्च बीजे बाग् दक्षिणावर्तशखयोः ॥५९४॥ नोक्षिता जीवीतेशवसति जगाम सा। रुधिरो धरणीसुते । धरणीसुते मङ्गले यथा- कर्मोद्युक्तो दशमे शूगेऽधृष्यः प्रधानजनसेवी । सुतसौख्ययुतो रुधिरे प्रतापबहुलः पुमान्भवति ॥ वल्ल कुंजमंजर्योः । क्षेत्रेऽनेम्भसि शादले । वल्लते वल्लरम् । जठरककरेति साधुः । पञ्चस्वर्थेषु । मंजयीं स्त्रीपुंस इति लिंगविदः। कुंजः कुडङ्गः । अनम्भा निर्जलः प्रदेशः । शाद्वलं हरितम् । तयोर्वाच्यलिङ्गः । सर्वेषु यथा – वल्लरे वल्लवा वल्लवल्लरोवल्ललोलुषाः ॥५९१॥ वल्लूरं तु वनक्षेत्रे वाहनोषरयोरपि । शुष्कमांसे कोलमांसे । वल्लते वल्लूरम् मीमसोत्यूरः । पंचस्वर्थेषु शुष्कमांसे कोलमांसे च त्रिलिङ्गः । वने अरण्ये क्षेत्रं वनक्षेत्रम् । वाहनं यानविशेषः । ऊपरं क्षारक्षेत्रम् । शुष्कमांसे कोलमांसे च यथा- वल्रवल्लो जगलेच्छभल्लैः । वरत्रा वर्तिकक्षयोः ॥ वृणोति वरत्रा । वृगनक्षीत्यत्रः । वरं त्रायते वा । वर्तिरिव वर्तिः । रज्जुरित्यर्थः । तत्र यथा- ' वितत पृथु वरत्रा तुल्यरूपैर्मयूरः । कक्षा हस्तिमध्यवर्तिनो चर्मरज्जुः । तत्र यथा-वरत्रामालम्ब्य द्विरदवरमारोहति नृपः ॥५९२॥ वागरो वारके शाणे निर्नरे वाडवे वृके । मुमुक्षौ पंडिते चापि परित्यक्तमयेऽपि च ॥ वंचति घागरः। जठरककरेति साधुः । वाचमियति वा । लिहायचि । अष्टस्वर्थेषु । वारकः कलश:(भः) शाणो निकषः निर्नरी रवितुरगः ॥ वाडव ऊर्वः(और्वः) । वृको मृगमेदः । मुमुक्षुपण्डितपरित्यक्तभयेषु वाध्यलिङ्गः ॥५९३॥ वासरो रागभेदेऽति ॥ वासयति वासरः । ऋच्छिचटीत्यरः । अहि पुंक्लीवः । तत्र यथानवकनकपिशङ्गं वासराणां विषातुं ककुलिकुलिशपाणे ति भासां वितानम् ।
१. मु. वशिरं किणिही सिन्धुलवणे कुम्भकेषु च । वागरो ।

Page #266

तृतीयः काण्डः
(२४९)
वामुरा वासिता राज्योभुवि विष्टर आसने । पादपे कुशमुष्टौ च विस्तारो स्तम्बविस्तृती॥५९५।। विदुरो नागरे धीरे धृतराष्ट्रानुजेऽपि च । विकारो विकृतौ रागे विहारस्तु जिनालये ॥५९६॥ लीलायां भ्रमणे स्कन्धे बिदारो युधिदारूणे ।
विदारी रोगभेदे स्याच्छालपीक्षुगन्धयोः ॥५९७॥ वादरं कृमिजे जले। काकचिच्याश्च बोजे वाग्दक्षिणावर्तशंखयोः । वारयति वार्दरम् । जठरेत्यरे साधुः । वारिदोर्यते वा पश्चस्वथेषु । कृमिजमगुरु काकचिंचो गुंजा तस्यबीजे, वाग. वचनम् । दक्षिणावर्तशंखः शंखभेदः ॥५९४॥ वासुरा वासिता राज्योर्भुवि । वासण् उपसेवायाम् । वास्यते वासुरा । वास्यसीत्युरः । वासिता श्री । विष्टर आसने पादपे कुशमुष्टौ च । विस्तृणाति, विस्तीर्यते वा विष्टरः । वस्त्रे इति षत्वं । आसने कुशमुष्टौ च पुंक्लीवः । आसने यथा- महामहानील शिलारुचः पुरो निषेदिवान् कंसकृषः स विष्टरे । पादपे कुशमुष्टौ च यथा- तापसा विष्टरप्रियाः । विस्तारौ स्तम्बविस्तृती । विसूरणं विस्तारः । वेरशब्देप्रथने (५-३.६९ ) इति पञ् । स्तम्बे यथा-आविस्तारोत्तरुषु विगता शंकमके विशन्ति । विस्तृतौ यथा- विस्ताररुद्धवसुधोन्वचलं चचाल लक्ष्मी दधत्प्रतिगिरेरलघुर्वलौघः ॥५९५॥ विदुरो नागरे धीरे धृतराष्टानुजेऽपि च । वेत्तीत्येवंशीलो विदुरः । वेत्तिच्छिदभिदः किदिति । घुरः । नागरघीरयोर्वाच्यलिङ्गः। नागरो नगरवासी। धीरो विद्वान् । तत्र यथा-वेदान्तविदुराः केऽपि केऽपि नैयायिकोत्तमाः । धूतराष्ट्रानुजः कौरवमन्त्री । तत्र यथा-श्रुत्वा विदुरवाक्यानि । विकारोविकृतौ रागे । विकरणं विकारः। द्वयोर्यथा-विकारः कोप्यन्तर्जडयति च तापं च कुरुते । विहारस्तु जिनालये । लीलायां भ्रमणे स्कन्धे । विहरत्यस्मिन् अनेन विहरणं वा विहारः । जिनालयभ्रमणयोः पुंल्कीबः । जिनालये यथा- अधरो वीतरागस्ते काषायेते विलोचने । विहारः कण्ठदेशस्ते दूति प्रव्रजितासि किम् ॥ लीलायां भ्रमणे यथा-सस्मार वारणपतिः परिमीलिताक्षमिच्छाविहारवनवासमहोत्सवानाम् । स्कन्धोंऽशः समूहो वा ।
-
१७

Page #267

(२५०) अनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीया विभाग;
विधुरं स्यात्प्रविश्लेषे विकले विधुरा पुनः । रसालायां विसरस्तु समूहे प्रसरेाप च ॥५९८॥ शर्वरो म्लेच्छभेदेऽप्सु हरेऽथ शम्बरं जले । चित्र बौद्धव्रतभेदे शम्बरो दानवान्तरे ॥५९९॥ मत्स्यैण गिरिभेदेषु शम्बरी पुनरौषधौ ।
शर्करा खण्डविकृतौ कर्परांशेरुगन्तरे ॥६००॥ विदारो युधि दारुणे । विदीर्यतेऽत्र विदारणम्बा विदारः । विदारी रोगभेदे स्याच्छालपर्णीक्षुगन्धयोः। विदारयति विदारी । (अचि रे) गौरादित्वाड्डीः । शालपर्णाक्षुगन्धे ओषधी । विधुरं स्यात्प्रविश्लेषे विकले। विधत् विधाने । विधेः किदित्युरे विधुरः । विकले वाच्यलिङ्गः । प्रविश्लेष इष्टवस्तुवियोगः । तत्र यथा-मित्राणि तानि विधुरेषु भवन्ति यानि । विकले यथा- कः सन्नद्धे विरहविधुरां त्वय्युपेक्षेत जायाम् । कष्टेऽपि यथा- सति मधावभवन्मदनव्यथाविधुरिताधुरिताः कुकुरस्त्रियः। विधुरा पुनः । रसालायाम् । रसाला शिखरिणी । विसरस्तु समूहे प्रसरेऽपि च । विसरणं विसरः । बाहुलकादम् । द्वयोर्यथाकरविसरनिरस्तध्वान्तराशिः खरांशु ॥५९८॥ शवरो म्लेच्छभेदेऽप्सु हरे । शवति शवरः । ऋछिचटी अरः । म्लेच्छभेदे यथा-अमी क्रूरा दूरात्क्वणितमिदमाकर्ण्यसुतरां त्वरन्ते हन्तुं त्वामहह शवराः पुखितशराः। आपः सलिलम् हरः शम्भुः । कृतक्रीडा किरातवेषत्वात् । शम्बरं जले। चित्रे बौद्धब्रतभेदे । शाम्यति शम्बरम् । क ग श इति बहुवचनाद्वरद् (उ. ४४१) शम्वृणोति वा । लिहायच् (५-१-५०) जले यथा-शम्बरमम्बरसदृशं विशदतरं तभृशं जलधि । चित्रं नानावर्णम् । तत्र- वाच्यलिङ्गः । शम्बरो दानवान्तरे । मत्स्यैणगिरिभेदेषु । दानवान्तरे यथा- शम्बरारिरपरो विराजते ॥५९९॥ मत्स्यमेदे एणभेदे च यथा- उकाकमार्जारगृध्रशंबरसूकराः । अहिवृश्चिकगोधाश्च जायन्ते रात्रिभोजनात् ॥ गिरिभेदे यथा-शंबरः शिखरी सोऽयं शबराकोर्णगहरः । मायायामपि मंख:- शंबराउंबरं वीर जहीहि धीरगर्हितम् । शम्बरी पुनरोषधौ । ओषधि

Page #268

तृतीयः काण्डः .
(२५१)
उपलायां शर्करायुग देशे च शकलेऽपि च । शर्वरी निशि नार्यां च शक्वरी सरिदन्तरे ॥६०१॥ छन्दोजातो मेखलायां शारीरं देहजे वृषे। शार्वर घातुके ध्वान्ते शावरो रोघ्रपापयोः ॥६०२॥ अपराधे शावरी तु शूकशिम्ब्यथ शाश्वरम् ।
छन्दोभित् शाक्चरस्तूला शालारं पक्षिपंजरे ॥६०३॥ राखुको । शर्करा खण्डविकृतौ कर्परांशेरुनान्तरे। उपलायां शर्करायुग देशे च शकलेऽपि च । शणोति शीयते वा शर्करा । कि श वृ भ्यः करः (उ. ४३५) शर्करायुग् देशे त्वभेदोपचारात् । षडर्थेषु स्त्रियाम् । स्वण्डविकृतौ यथाकालिदासकविता नवं वयो माहिषंदघि सशर्करं पयः । कर्परांशो मृत्कपालखण्डम् ॥६००॥ उपला अश्मरूपामृत् । तयोर्यथा- नगतरुशिखरामर्दीत शर्करोमारुत३चण्डः । रुगन्तरे यथा-शर्करानाशकोषधम् । शर्करायुक्तोदिशः । शर्कयुग्देशः । तत्र यथा-शर्करायां ययो कर्कः । शकलं खण्डम् । शर्वरी निशि नार्या च ॥ शणोति शर्वरी । क ग श (सि. उ. ४४१) इति वरट् । निशायां यथागतिपरिचयनश्यन्नैद्रतन्द्रः कथंचिद्गमयति शयनीये शर्वरीं किं करोतु । शक्वरी सरिदन्तरे ॥ छन्दोजातौ मेखलायाम् । शक्नोति शक्वरी । स्नामदोति (उ, ९०४) वन् । णश्वराधोषेति डो (२-४-४) रश्चान्तादेशः ॥६०१॥ छन्दोजातिश्चतुर्दशाक्षरा । तत्र मेखलायां च यथा- शक्वर्या ग्रथिता विभाति सुतनोः सारोमराजिस्तनौ । धत्ते या स्मर पार्थिवस्य रुचिरं भोगावलो विभ्रमम् ॥ गव्यपि शारीरं देहजेवृषे । शरीरे भवं शारीरम् । देहजे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-शारारनिसर्दुखः संसारे को न दुःखितः । वृषो मैथुनम् ॥ शार्वरं धातुके ध्वान्ते । शणोति शर्वरम् । कृ गृ इति वरटि । स्वार्थेऽणि (उ. ४४१) शार्परम् शर्वयां भवं वा । धातुको हिंस्रस्तत्र वाच्यलिङ्गः । धातुकहस्तिनी त्यमरः । द्धयोर्यथा- शर्वरी शार्वरैर्भीष्म । शावरोरोघ्रपापयोः । अपराधे श्यति शावरः । तोवरपीपरेति बरट् । (उ, ४४४) रोधो वृक्षविशेषः । पापं

Page #269

(२५२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
सोपानहस्तिनखयोः शिखरं पुलकाग्रयोः। पक्वदाडिमबीजाभमाणिक्यशकलेऽपि च ॥६०४॥ . वृक्षाग्रे पर्वताग्रे च शिशिरः शीतले हिमे । ऋतुभेदे शिलीन्ध्रस्तु तरुमीनप्रभेदयोः ॥६०५॥
पातकम् । अपराध आगः । शावरी तु शूकशिम्बी । शूकशिम्बी कपिकच्छूः । अथ शाक्वरं छन्दोभित् । शकर्येव शाक्वरम् , छन्दोभित् , चतुर्दशाक्षरा जातिः। शाक्वरस्तुक्षा । शक्वर्या धेनोरयं शाक्वरः । उक्षा वृषभः तत्र यथा-दूरं शंकर शाक्वरः समभवत्प्रालेयशैलावनौ । यत्तंत्रक्षितिपालपंकजदृशां त्रासाय हासाय च ॥ शालारं पक्षिपंजरे । सोपानहस्तिनखयोः । शालामियर्ति शालारम् कर्मणोऽण् (५-१-७२) हस्तिनखो दुर्गद्वारावतरणार्थ क्रमनिम्नो मृत्कूटोपसोपानाख्यः ॥६०३॥ शिखरं पुलकाग्रयोः। पक्वदाडिमबीजाभमाणिक्यशकलेऽपि च । वृक्षाग्रे पर्वताग्रे च । शाखति शिखरम् । शाखेरिदेतौचात इत्यरः । पंचस्वर्थेषु पुंक्लीबः । पुलको रोमांचः । अग्रं अग्रमात्रम् । तयोर्यथा-रुचिरैः शिखरैः काम्या गृहालीव मृगेक्षणा । पक्कदाडिमबीजाभमाणिक्यशकले यथा-तन्वी श्यामा शिखरदशना ॥६०४॥ वृक्षाग्रे यथा-एष वृक्षशिखरे कृतास्पदः । पर्वताग्रे यथा-यश्चाप्सरोविभ्रममण्डनानां सम्पादयित्रीं शिखरैर्विभर्ति । शिशिरः शीतले हिमे । ऋतुभेदे । शशति शिशिरः । शव शशे रिच्चात (उ. ४१३) इतीरः । शीतले गुणे पुसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । अन्यत्र पुंक्लीबः । शीतले यथा-शिशिरशीकरवाहिनि मारुते चरति शीतभयादिव सत्वरम् । हिमे यथा-शिशिरकरमयूखैदह्यतेऽङ्गं सुमुख्याः । ऋतुभेदे यथा- शिशिरमासमपास्य गुणोऽस्य नः क इव शीतहरस्य कुचोष्मणः । शिलीन्ध्रस्तु तरुमीनप्रभेदयोः । इन्द्रे शिलीन्ध्रः । खुरक्षुरेति निपातनात् (उ. ३९६) साधुः । तरुप्रभेदे यथा-नवकदम्बरजो

Page #270

तृतीयः काण्डः
(२५३) शिलीन्धं कदलीपुष्पे कवकत्रिपुटारूययोः । शिलीन्ध्री विहगी गण्डूपदीमृदय शीकरः ॥६०६॥ वातास्तजलेऽम्बुकणे शुषिरं वाघगर्तयोः । शुषिरोऽग्नौ सरन्ध्रे च शृङ्गारो गजमण्डने ॥६०७॥ मुरते रसमेदे च शृङ्गारं नागसम्भवे ।
चूर्णे लवङ्गपुष्पे च संस्तरः संस्तरे मखे ॥६०८॥ ऽरुणितांबरैरधिपुरन्ध्रि शिलीन्ध्र सुगन्धिभिः ॥६०५॥ शिलीन्, कदलीपुष्पे कवकत्रिपुटाख्ययोः । कवकं उद्भिद्विशेषः । तत्र यथा- कत्तु यच्च प्रभवति महीमुश्छिलोन्ध्रातपत्रम् । त्रिपुटाख्या ओषधिः। शिलीन्धी विहगी मण्डपदीमृत् । विहगो पक्षिणीमेदः । गण्डूपदी जलौकास्तस्या मृत् मृत्तिका । अथ शोकरः । वाता ( त्या) स्त जलेऽम्बुकणे । सीकते सिंचति शीकरः । अच्छि चटी ( ३९७ उ. ) त्यरः ॥६०६॥ वातास्तजले यथा-पाश्चात्यो वाति वेगात् द्रुत(द्रव)तुहिनशिला शीकरा सारवर्षों । मातङ्गक्षुणसान्द्रश्रुतसरलसरत् शारसारी समीरः ॥ अम्बुकणे यथा-भागीरथीनिर्झरसीकराणां वोढा मुहुः कम्पितदेवदारुः । शुषिरं वाधगयोः । शुषिश्छिद्रमस्यास्ति शुषिरम् । मध्वादित्वात् (१७-१-२६) रः। शुष्यत्यनेन वा शुषोषीति किदिरः । वाचं वाघविशेषः । यदाह-वंशादिकं तु शुषिरमानद्वं मुरजादिकम् । गर्ते यथाशुषिरेषु समीकृतेषु शंकु प्रतिहन्याच्चतुरङ्गुलं तु भूमौ । शुपिरोऽग्नौ सरन्ध्र च । सरन्ध्रे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-अस्मिन्नंतः शुषिरे निःसारे देहपंजरे कास्था । शृङ्गारो गजमण्डने । सुरते रसभेदे च । शृणाति शङ्गारः । द्वारशङ्गारेति (४११) साधुः । रसभेदे पुंक्लीबः । गजमण्डने यथाशृंगारितायतमहेभकराभमंभः ॥६०७॥ सुरते रसभेदे च यथा-शृङ्गारवल्लभः कामी । शङ्गारं नागसम्भवे । चूर्णे लवङ्गपुष्पे च । नागसम्भवं सिन्दूरम् · त्रिष्वपि यथा-निधत्ते सोमन्ते झगिति नवशृंगारमपरा । संस्तरः संस्तरे (प्रस्तरे) मखे । संस्तीर्यते संस्तरः, संस्तीयन्ते दर्भा अत्र वा। संस्तरे यथा-नवपल्लव

Page #271

(२५४)
अनेकार्थसंग्रहः । सटीक द्वितीयो विभागः सारोऽङ्गीकृतौ युद्धे क्रियाकारे विषापदोः। संगरं तु फळे शम्याः सम्भारः सम्भृतौ गणे ॥६०९॥ संस्कारः प्रतियत्नेऽनुभवे मानसकर्मणि । गुणमेदेऽथ संकारोऽवकरेऽग्निचटत्कृतौ ॥६१०॥ संकारी भुक्तकन्यायां सामुद्रं लवणान्तरे ।
लक्षणे च शरीरस्य सावित्रस्तु महेश्वरे ॥६११॥ संस्तरे रचयिष्यामि तनुं विभावसौ । मखे यथा-ससंस्तरं विस्तरतश्चकार ॥६०८॥ सङ्गरोऽङ्गीकृतौ युद्धे क्रियाकारे विषापदोः । संगरण संगिरतेऽत्र वा संगरः ॥ सम्यक् गरो वा । अंगीकृतिः प्रतिज्ञा तत्र यथा-सृष्टिदोषविवर्जितात्र न मया कार्येत्ययं संगरः ॥ युद्धे यथा-यस्मिन् संगरभाजि कर्णपदवी कर्णोऽपि नारोहती। क्रियाकारो व्यवस्थास्थापनं तत्र यथा-कृतेऽपि संगरे शत्रोराश्वासो न विधीयते । विषे यथा-असतां कचित्तानां गिरः संगरसोदराः । आपदि यथा-संगरे शरणमीश तवांनीः । संगरं तु फले शम्याः । शमी वृक्षस्तस्य फले । सम्भारः संभृतौ गणे । संभ्रियते सम्भारः ॥ द्वयोर्यथा-प्रभासम्भारसम्भिन्नतमः स्तोमः प्रभापतिः ॥६०९॥ संस्कारः प्रतियत्नेऽनुभवे मानसकर्मणि । गुणभेदे । संस्करण संस्कारः । प्रतियत्नः सतो गुणान्तराधानम् । तत्र यथा- दिलीपसूनुर्मणिराकरोद्भवः प्रयुक्त. संस्कार इवाधिकं बभौ । अनुभवे यथा-फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव । मानसकर्मणि यथा - निसर्गसंस्कारविनोत इत्यसौ नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक् । गुणभेदे यथा-पत्संस्कारकलानुवर्तनवशावेलाच्छलेनं भसां यातायातमतन्द्रितं जलनिधे द्यापि विश्राम्यति । अथ संकारोऽवकरेऽग्निचटत्कृतौ । समं ततः कारः संस्कारः। अवकरः सपांसुतृणपुंजः । अग्नेश्चटत्कृतिश्चटत्कारशब्दः ॥६१०॥ संकारी भुक्तकन्यायाम् ॥ संगतः कारोऽस्यां संकारी। गौरादित्वाड्डोः । (२-४-१९) सामुद्रं लवणान्तरे। लक्षणे च शरीरस्य । समुद्रे भवं सामुद्रम् । समुद्रेण प्रोक्तं वा । लवणान्तरे यथा- असमुद्रसामु

Page #272

-
वृतीयः परः । सावित्री देवताभेदे सिन्दूरं नामसम्भवे । सिन्दूरस्तु वृक्षभेदे सिदूरी रक्तचेलिका ॥६१२॥ रोचनी धातकी सुन्दयंगनायां दुमान्तरे । शुनारस्तु शुनीस्तन्ये सर्पान्ते चटकेऽपि च ॥६१३॥ सैरन्ध्री परवेश्मस्थशिल्पकृत्स्ववश स्त्रियाम् ।
वर्णसंकरसंभूतस्त्रीमहल्लिकयोरपि ॥६१४॥ दरसप्रसूतिः । शरीरलक्षणे यथा- सामुद्रलक्षणैः सर्वैःलक्षिताङ्गः क्षितीश्वरः । सावित्रस्तु महेश्वरे । सवितैव सावित्रः । अष्टमूर्त्तित्त्वात् । प्रज्ञादित्वात् स्वार्थेऽण् (७-२-१६५) ॥६११॥ सावित्री देवताभेदे। सविता देवता अस्याः सावित्री । यथा-पवित्रा वटसावित्री मृगनेत्राभिरय॑ते । सिन्दूरं नागसम्भवे । स्यन्दते सिन्दूरम् । सिन्दूरकति साधुः (उ. ४३०) यथा-सिन्दूरस्पृहया स्पृशन्ति करिणां कुम्भस्थमाधोरणाः । सिन्दुरस्तु वृक्षभेदे । वृक्षमेदे पुल्लिङ्गः। सिन्दूरी रक्तचेलिका । रोचनी धातकी । रक्तचेलिका वस्त्र विशेषः । कर्णाटदेशप्रसिद्धः ॥६१२॥ रोचनी ओषधिः। धातकी वृक्षः । सुन्दर्यऽगनायां मान्तरे। सुन्दिः सौत्रः । सुन्दति सुन्दरो । ऋच्छि चटीत्यरः । (उ. ३९७) अङ्गनायां यथा-व्रजन्ति विद्याधरसुन्दरीणामनङ्गलेखक्रिययोपयोगम् । शुनारस्तु शुनीस्तन्ये सर्पाण्डे (न्ते) चटकेऽपि च । सुष्ठु न अर्यते सुनारः । घञि नस्वादित्वात्साधुः । सूयते वा । द्वारशंगारेति साधुः (उ. ४११) त्रिष्वपि यथा-सुनारो न स्तु (सु)नारिभिः क्रियते करगोचरः ॥६१३॥ सैरन्ध्री परवेश्मस्थशिल्पकृत्स्ववशस्त्रियाम् । वर्णसंकरसम्भूतस्त्रीमहल्लिकयोरपि । स्वैरं ध्रायति सैरन्ध्री । क्वचिदिति (५.१.१७१) डे । पृषोदरादित्वात्साधुः । परवेश्मस्थशिल्पकृत् स्ववशस्त्रियामिति, या परवेश्मस्था शिल्प कलाकौशलं करोति । स्ववशा स्वायत्ता च ननु एकायत्तस्त्रो तस्यामित्येकोऽर्थः । वर्णसंकरसम्भूतस्नोति द्वितीयोऽर्थः । महल्लिका सौविदल्लेति तृतीयोऽर्थः ॥ त्रिष्वपि यथासरन्ध्या निजशिल्पकल्पनविर्षि दधनिशीथे ध्रुवम् । कास्यस्तु चतुःषष्टिकलाभिज्ञा

Page #273

(२५६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीयो विभागः सौवीरं कांजिकस्रोतांजनयोर्बदरीफले । स्यादर्गलं तु कल्लोले परिधेऽप्यनलोऽनिले ॥६१५॥ वसुदेवे वसौ वहावरालः समदद्विपे । वक्रे सर्जरसे चाप्यवेलस्तु स्यादपहवे ॥६१६॥ अवेला तु पूगचूर्णेऽचलस्तु गिरिकीलयोः ।
अचला भुव्यजलिस्तु कुडवे करसम्पुटे ॥६१७॥ शीलरूपादिसेविनी प्रसाधनोपचारशा सैरन्ध्रीत्याह ॥६१४॥ सौवीरं कांजिकस्रोतांजनयोर्बदरीफले । सुवीराणामिदं सौवीरम् । कांजिके यथा- पुत्रं दयां पतिं दद्यां न तु सौवीरकं क्वचित् । स्रोतांजनं नयनप्रसाधनमौषधम् । देशेऽपि । तत्र 'भूम्नि । उपचारात्तज्ज्ञपुरुषेऽपि । अथ लान्ताः । स्यादर्गलं तु कल्लोले परिघे(दण्डोमिपारि)ऽपि । इयर्ति अर्गलम् । ऋजनेऽङ्गेतिश्चेत्यलः । त्रिलिङ्गः । परिघे यथा- द्वारार्गलाबद्धसुरेश्वरां का लङ्केति या रावणराजधानी । अनलोऽनिले । वसुदेवे वसौ वहौ । अनित्यनलः । मृदिकंदीत्यलः । (उ. ४६५) अनिलो वायुः ॥६१५।। वसुदेवो विष्णुपिता । वसुर्देवमेदः । यदाह-धरो ध्रुवश्च सोमश्च अहश्चैवानलोनलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्तिताः ॥ वह्नौ यथा-यदि दहत्यनलोऽत्र किमद्भुतम् । अरालः समदद्विपे चक्रे सर्जरसे चापि। इयर्ति मरालः । ऋ कृ मृ (उ. ४७५) इत्यालः । वक्रे वाच्यलिङ्गः । समदद्विपे यथा- मरालः कंकालं कवलयति कराग्रेण समरे । वके यथा-करोति लक्ष्यं चिरमस्य चक्षुषो न वक्रमात्मीयमरालपक्ष्मणः । सर्जरसो रालः । अवेलस्तु स्यादपनवे (स्यादुपद्रवे) । नवेलत्यवेलः । अपह्नवो अपलापः ।।६१६॥ अवेला तु पूगचर्णे । पुगस्य पुगफलस्य चूर्ण पूगचूर्ण तत्र । अचलस्तु गिरिकीलयोः। न चलति अचलः । गिरौ यथा- अचल एष भवानिव राजते । कीलः शंकुः । अचला भुवि । यथा-गायन्ति तत्र यदि नाम भुजंगयोषाः शेषः शिरांसि धुनुयादचला चला स्यात् । अञ्जलिस्तु कुडवे करसम्पुटे । अनक्ति, भग्यते वा अञ्जलिः । पाषंजिभ्यामलिः ।

Page #274

. तृतीयः काण्डः
(२५७) अङ्गुलिः करशाखायां कर्णिकायां गजस्य च । आभीलं भीषणे कृच्छेऽपील्वलो मत्स्यदैत्ययोः ॥६१८॥* इल्वलास्तारकामेदेऽप्युपलो ग्रावरत्नयोः ।
उपला तु शर्करायामुत्पलं कुष्टभूरुहे ॥६१९॥ पुंसि । कुडवः प्रसृतिः। तत्र यथाः- अरण्यबीजांजलिदानलालितास्तथा च तस्यां हरिणा विशस्वसुः । करसम्पुटः प्रसृतपाणिद्वयपुटः । प्रणामाथे मुकुलितं हस्तयुग्मं वा । प्रसृतपाणिद्वयपुटे यथा- इति चापि विधाय दीयतां सलिलस्यांजलिरेक एव नौ। प्रणामार्थ मुकुलितहस्तयुग्मे यथा- शतमखमुपतस्थे प्रांजलिः पुष्पधन्वा ॥६१७।। अङ्गुलिः करशाखायां कर्णिकायां गजस्य च । अङ्गति मङ्गुरिः। मस्यसीत्युरिः (उ. ६९९) ऋफिडादित्वाल्लत्वे (२-३-१०४) अङ्गलिः । करशाखायां यथा- अथांगुलिभ्यां हरितालमाई मङ्गल्यमादाय मनःशिलां च । गजस्य कर्णिका शुण्डाग्रं तत्र यथा- शेते मुखान्तःस्थगितांगुलिगंजः । श्राभोलं भोषणे कृच्छेऽपि । आबिमेति अस्मात् आभीरम् । जम्बीराभोरेति (उ. ४२२) साधुः । लत्वे आभीलम् । धर्ममात्रे क्लोबे, तद्वति वाच्चलिंगः । कृच्छं दुःखम् द्वयोर्यथा- आभीलनीलवनकुंजरगर्जितेन । इल्वलो मत्स्यदैत्ययोः । एलयति इल्वलः। तुल्वले ल्वलादय (उ. ५००) इति साधुः । मत्स्यो मत्स्यविशेषः । दैत्यो योऽगस्त्येन जग्धः ॥६१८॥ तत्र यथा- वातापि भक्षितो येन इल्वलश्च महासुरः । इल्वलास्तारकाभेदेऽपि । स्त्रियां भुम्नि । यथा- इल्वला मृगशीर्षस्य शिरस्यास्तारकाः स्मृताः । उपलो ग्रावरत्नयोः । उप्यते उपलः तृपिवपोति किदलः (उ. ४६८) उपलाति वा पुंलीबः । प्रावणि यथा- येषामशेषभुवनाभरणस्य हेम्नस्तत्त्वं विवेक्तुमुपटाः परमं प्रमाणम् । रत्ने यथा- अकारि तस्य मुकुटोपलस्खलत्करैस्त्रिसन्ध्यं त्रिदशैदिशे नमः । उपला तु शकरायाम् । शर्करा पाषाणकणिका, इक्षुविकारो वा । तत्र पाषाण कणि कायां यथा- उपलावलितं वर्त्म सपदत्रे (उपानत्सहित)करोतु किम् ॥ इक्षुविकारे यथा - सितोपलालोडितमेतदेव चर्णाहितं .
* मु. अमला कमालयां स्यादमलं विशदेऽभ्रके । आभीलं ।

Page #275

(२५८) भनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीयो विभागः
इन्दीवरे मांसशून्येऽप्युज्ज्वबस्तु विकासिनि । शहारे विशदे दीप्तेऽप्युत्तालंस्त्वरिते कपौ ॥६२०॥ श्रेष्ठोत्कटकरालेषत्फुल्कः स्त्रीकरणान्तरे । विकस्वरोत्तालयोश्च कमलं क्लोम्निमेषजे ॥६२१॥ पङ्कजे सलिले ताम्र कमलस्तु मृगान्तरे ।
कमला श्रीवरनार्योः कपिलो वह्निपिङ्गयोः ॥६२२॥ पित्तनिवारणाय । उत्पलं कुष्टभूरुहे । इन्दीवरे मांसशून्येऽपि । उत्पलति उत्पलं उत्पीयते वा । मुरलोरलेति (उ. ४७४) साधुः । उद्गतं पलं मांसमत्र वा ॥६१९।। इन्दीवरे पुंक्लीवः । तत्र यथा- श्यामीचकार वनमाकुलदृष्टिपातैतेिरितोत्पलदलप्रकारैरिवाम्भः। उज्ज्वलस्तु विकासिनि । शंगारे विशदे दीप्तेऽपि । उज्ज्वलति उज्ज्वलः । शृङ्गारे पुंसि । अन्यत्र वाच्यलिङ्गः । विकासिनि यथा-उज्ज्वलैबकुलचम्पकपुष्पैः । शृङ्गारो रसः । यदाह-शृङ्गारः शुचिरुज्ज्वलः । तत्र यथादम्पत्योरुज्ज्वलो रसः । विशदे यथा- कुन्दोज्ज्वलं स्वद् यशः । दीप्ते यथाउज्ज्वलज्ज्वलनग्वालाकरालं गगनांगणम् । उत्तालस्त्वरिते कपौ । श्रेष्ठोत्कटकराठेषु । उत्तालयति उत्तालः । कपौ पुंसि । अन्यत्र वालिङ्गः । स्वरिते श्रेष्ठे च यथा- उत्तालतालरणितैः । कपो यथा- उत्तालस्तालपादपे ॥६२०॥ उत्कटे कराले च यथा-उत्ताला: कटपूतनप्रभृतयः सांराविणं कुर्वते । उत्फुल्लः स्त्रीकरणान्तरे। विकस्वरोत्तालयोश्च । उत्फुल्लति उत्फुल्लः उत्फलति स्म वा । अनुपसर्गेति (४-२-८०) साधुः । विकस्वरोत्तालयोर्वाध्यलिङ्गः । स्त्रीकरणान्तरं वात्स्यायनप्रसिद्धम् । विकस्वरे यथा-उत्फुल्लकिंशुकतरुप्रतिमो मनोभूः । उत्ताले उत्कटे यथा-उत्फुल्लगल्लैरालापाः क्रियन्ते दुर्मखैः सुखम् । कमलं क्लोम्नि भेषजे । पंकजे सलिले ताने। काम्यते कमलम् । मृदिकन्दीत्यलः (उ. ४६५) कं मलते कुत्सित मलति वा पङ्कजे पुंक्लोबः ॥ क्लोमहृदयस्य दक्षिणपार्वे उदर्योजलाधारः। मेषजम् ओषविशेषः ॥६२१॥ पङ्कनसलिलयोर्यथा-सकमलं कमलं कम क्षणा इदि दधाति मुधा विरहे तव । तानं

Page #276

हती काण्ड
(२५९) कुक्कुरे मुनिभेदे च कपिला शिंशपातरौ । पुण्डरीककरिण्यां च रेणुकागोविशेषयोः ॥६२३॥ कपालं कुष्ठरुग्भेदे घटादिशकले गणे ।
शिरोऽस्थनि कन्दलं तु नवाकुरे कळध्वनौ ॥६२४॥ शुल्वम् । कमलस्तु मृगान्तरे । यथा-सदृशे वनवृद्धानां कमलानां तवेक्षणे । कमला श्रीवरनार्योः । श्रियां यथा-साम्यमाप कमलासखविष्वक्सेनसेवितयुगान्तपयोधिः । वरनारी वराङ्गना । कपिलो वहिपिङ्गयोः। कुक्कुरे मुनिभेदे च । कवृड् , वर्णे, कव्यते कवते वा कपिलः । स्थण्डिलकपिठेति साधुः । (उ. ४८४) पिंगे वर्णे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथाघनकपिलजटांतभ्रान्तगङ्गाजलोघः ॥ ६२२ ।। कुक्कुरः श्वा । मुनिभेदे यथागुरोयियक्षोः कपिलेन रोषात् रसातलं संक्रमिते तुरङ्गे । कपिला शिंशपातरौ । पुण्डरोककरिण्यां च रेणुकागोविशेषयोः । पुण्डरीको दिग्गजस्तस्य करिणी । रेणुका जमदग्निपत्नी । गोविशेषे यथा-सहनं कपिलानां यः सद
र्णानां ददाति हि ॥६२३॥ कपालं कुष्ठरुग्भेदे घटादिशकले गणे । शिरोऽस्थनि । कपिः सौत्रः । कप्यते कपालम् । ऋकृमृवृ (उ० . ४७५) इत्यालः । कं पालयति वा । पुंक्लीबः । घटादिशकले यथा- कपाले मार्जारः पय इति करान् लेढि शशिनः । गणः समूहः । मृतस्य जीवतो वा शिरसोऽस्थि तत्र । मृतस्य शिरोऽस्थनि यथा-इत्थं खट्वाङ्गकोटो प्रकटितदशनं मंजुगुंजत्समीरं रागांधानामिवोच्चैरुपहसति महामोहजालं कपालम् । जीवतो यथा- विधिलिखिताक्षरभालं फलति कपालं न भूपालः । भिक्षु भाजनेऽपि तत्र च स्त्रीपुंक्लोबः । यथा- पुण्ये प्रामे वने वा महति सितपटछन्न (छिन्न) पाली कपालीम् । कन्दलं तु नवाङ्कुरे कलध्वनौ । उपरागे मृगभेदे कलापे ॥ कन्दते कन्दलम् । मृदिकन्दी (उ. ४६५) त्यलः । पंचस्वर्थेषु त्रिलिङ्गः । नवाङकरे यथा-ऊरुद्वयं कदलिकन्दलयोः सनामि । कलप्वनिर्मधुरशब्दः ॥२४॥ उपरागः

Page #277

. (२६०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
उपरागे मृगभेदे कलापे कंदलीद्रुमे । करालो रौद्रतुङ्गोरुधूणतैछेषु दन्तुरे ॥६२५॥ करालं तु कुठेरे स्यात्कम्बल: कृमिसास्नयोः । नागप्रभेदे प्रावारे वैकले कम्बलं जले ॥६२६॥ कल्लोलोऽरौ हर्षवीच्योः कदली हरिणान्तरे ।
रम्भायां वैजयन्त्यां च कामलः कामिरोगयोः ॥६२७॥ उपप्लवः । मृगस्य मेदो विशेषःयदाह-कन्दली तु श्यामवी हस्ता यामा महोदरी। कलापः समूहः । कन्दली(कदली) द्रुमे । द्रुमो रम्भातरुः । करालो रौद्रतुङ्गोरु धूणतैलेषु दन्तुरे । करोति करालः । ऋकम इत्यालः । (४९५) धूणतैले पुंसि । शेषेषु वाच्यलिङ्गः । रौद्रे यथा-दंष्ट्राकरालमकरालिकरालिताभिः । तुझे यथा-करालताले द्रुमसोदराङ्गः । उरु पृथुलं तत्र यथा-नवेन्दुबिम्बं किरणैः करालम् । धूणतैलं तैलभेदः । दन्तुरे यथा-व्याघ्रव्यात्तकरालचक्रकुहरं जिघ्रत्यजनं मृगः । चण्डकाव्याप्तयोरपि मंखः । तत्र चण्डिकायां स्त्रियां, यथा-करालायतनाच्चायमुच्चरन् करणो ध्वनिः । व्याप्ते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-नखकिरणलसत्केसरालीकरालः ॥६२५॥ करालं तु कुठेरे (कठोरः) स्यात् । कुठेरो अर्जकः । कम्बलः कृमिसास्नयोः । नागपभेदे प्रावारे वैकक्षे (क्ष्ये ) । काम्यते कम्बलः । शमिकमोति वलः । (उ. ४९९ ) सास्नायां प्रावारे च स्त्र पुंसः। कृमिः कृमिविशेषः । सास्नायां यथाकम्बलाप्रचलघण्टिको वृषः । नागप्रभेदे सर्पविशेषे यथा-कम्बलाश्वतरावुभौ । अत्र प्रावार ऊर्णमयं वासः । तत्र यथा-नव कम्बलसव्यानपीतशोतः सुतस्तव । वैकक्षमुत्तरासंगः । कम्बलं जले। यथा- लीलावापीषु खेलन्ति कम्बलै. रबलासखाः ॥६२६॥ कल्लोलोऽरौ हर्षवीच्योः । कल्पते कल्लोलः । पिछोलेकल्लोलेति ( उ० ४९५) ॥ साधुः । त्रिप्वपि यथा-उत्कल्लोलः क्षितिपतिरयं वीचिमालोव भाति । कदलो हरिणान्तरे। रम्भायां वैजयन्त्यां च । कदिः सौत्रः । कयते कदली। मुदिकंदीत्यलः । हरिणान्तरं मृगविशेषः ।

Page #278

तृतीयः काण्डः
मरुदेशेऽवतंसे च काकोलो मौकुलौ विषे ।
कुलाळे काहलन्तु स्याद् भृशे चाव्यक्तवाचि च ॥ ६२८।। शुष्के च वाद्यभेदे च काहली तरुणस्त्रियाम् । कट्टास्तु लोहगूथे तानस्य कळशेऽपि च ॥ ६२९॥ कीलालं रुधिरे नीरे कुशलं क्षेमपुण्ययोः । पर्याप्तौ कुशलोऽभिज्ञे कुवलं बदरीफले ॥६३० ॥
(२६१)
1
तत्र यथा - कदली तु बिळे शेते मृडुभक्ष्योच्च कर्बुरैः । नीलाम्रै रोमभिर्युक्ता सा विंशत्यंगुलायता || रम्भायां वैजयन्त्यां च यथा - तं सद्विपेन्द्र तुलिता तु तुंग शृङ्ग. मम्युल्लसत्कदलिका वनराजिरुच्चैः । विस्ताररुद्धवसुधोऽन्वचलं चचाल लक्ष्मी दघत्प्रति गिरेरलघुर्वलौघः ॥ शाकादिनवनालेपि तत्र श्रीक्लीव: । कामल: कामिरोगयोः । मरुदेशेऽवतंसे च कामं लाति कामलः । कामयते वा । हृदि कन्दीत्यलः । ( उ. ४६५ ) कामिनि वाच्यलिङ्गः । कामिरोगयोर्यथाकामलेन हृतं चक्षुश्चित्रं तस्या मृगीदृशः । अवतंसः शेखरः || ६२७|| काकोलो मौकुलौ (मौष्कुलौ ) विषे । कुलाले । ईषत् कोलति वा काकोलः । अल्पे
३-२-१३६ । इति कादेशः । विषे पुंक्लोब: । मौकुलिर्द्रोणकाकः । तत्र विषेच यथा - एष पक्षी कटुरटन् व्यथां हृदि तनोति मे । काकोलोऽयं किमाश्चर्यं विश्वस्योद्वेगकारकः ॥ कुलाल: कुम्भकारकः । काहलं तु स्याद् भृशे चाव्यक्तवाचि ( सन्त्यन्तवाचि) च शुष्के च वाद्यभेदे च । कणति कण्यते वा कोहलम् । मुरलोर लेति (उ. ४७४) साधुः । भृशे क्रियाविशेषणम् । अव्यक्त वाचि ॥ ६२८|| शुष्के च वाच्यलिङ्गः । वाद्यभेदे स्त्रीक्लीबः । भृशे अव्यक्तवाचि वाद्य भेदे च यथा - तूर्यारावैराहि तो तालतालैर्गायन्तीभिः काहलं काहलाभिः । काहळी तरुण स्त्रियाम् । यथा - काहली बाहुली नेयं वल्लभस्य विराजते । किट्टालस्तु लोहगूथे ताम्रस्य कलशेऽपि च । किमलति - आलाति वा किट्टालः | लोहगुर्थ लोहमलः ||६२९|| कीळालं रुधिरे नीरे । कील्यते बध्यते कीलालम् । ऋ कृमृ 1 (उ. ४७५) इत्यालः । रुधिरे यथा - कीलाल कुल्या सुतरंति योधाः । अमृतमण्डयोरपि.

Page #279

(२६२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः मुक्ताफलोत्पलयोश्च कुम्भिलो अपचौरयोः । श्लोकच्छायाहरे श्याले कुद्दालो भूमिदारणे ॥६३१॥ युगपत्रेऽथ कुटिलं भगुरे कुटिला नदी ।
कुण्डलं वलये पाशे ताडके कुण्डली पुनः । ६३२॥ मंखः । तत्र अमृते नीरे च यथा- कीलाला ( समुद्र ) लयलोनतामुपगते तस्मिन् रवेमण्डलो। मण्डे यथा-मध्याह्ने प्रतिकेतनं भजति यः कीलालपानो. त्सवम् । कुशलं क्षेमपुण्ययोः । पर्याप्तौ । कुशच् । श्लेषणे तालव्यान्तः । कुश्यति कुशलम् । तृपिवपीत्यलः । क्षेमे यथा-अव्यापन्नः कुशलमबले पृच्छति त्वां वियुक्तः । पुण्ये यथा- कुशलैर्जायतेनणां मर्वशास्त्रेषु कौशलम् । पर्याप्तिः सामर्थ्यम् । तत्र यथा-महेलानामविकलं कुशलं मुसलग्रहे । कुशलोऽभिज्ञ । वाच्यलिङ्गः यथा-विस्तारयति कुशलाश्चित्रां वाचं पटोमिव । कुवलं बदरीफले । मुक्ताफलोत्पलयोश्च । कूयते कुवलम् कोर्वेति किदलः । कुवल्याः विकारः फलमिति वा । हेमादित्वादड् । तस्य फलम् । इति लुप् । कौवलति वा । बदरीफले त्रिलिङ्गः ॥६३०॥ उत्पले पुंक्लीबः । त्रिष्वपि यथा-केवलं कुवलस्थूलैः सारोदित्यश्रुबिन्दुभिः । कुम्भिलोझपचौरयोः (मीनमूषयोः) श्लोकच्छायाहरे श्याले । स्कुम्नाति कुम्भिलः । स्थण्डिलकपिलेति साधुः । झषो मत्स्यः । श्लोकच्छोयाहरः कविचौरः । चतुर्वपि यथा-कुम्भिळस्तस्य वल्लभः । कुद्दालो भूमिदारणे। युगपत्रे । कुं पृथ्वी, कुत्सितं वा दालयति कुद्दालः । पृषोदरादित्त्वात साधुः । भूमिदारणे यथा-चखानवैरिणां कन्दं सकुहालैरिवासिभिः ॥६३१॥ युगपत्रः कोविदाराख्यो वृक्षः । अथ कुटिलं भङ्गरे । कुटति कुटिलम् ॥ कल्यनीतीलः । भङ्गुरं वक्रम् । तत्र वाच्यलिङ्गः । यथा- पूर्व (हरेः) स्मर्तुरवन्तु कोपकुटिलभंगुरदृष्टयः । कुटिला नदी। नदी नदोविशेषः कुण्डलं वलये पाशे ताडके । कुण्डते कुंडलम् । मृदिकन्दीत्यलः । ताडङ्क पुलकीवः । वलये यथा-यहोर्मण्डलकुण्डलीकृतधनुर्दण्डेन सिदाधिप । पाशे

Page #280

काशनाद्रौ गुहूच्यां च कुन्तको हलकेशयोः । कुन्तलाः स्युर्जनपदे कुकूलं तु तुषानले ॥६३३॥ शंकुसंयुक्तगर्ने च कुलालो घूकपक्षिणि ।।
कुक्कुभे कुम्भकारे च कुचेलः स्यात्कुवाससि ॥६३४॥ यथा-कुण्डपतितः शंडः। ताडके यथा-प्रोल्लसत्कुण्डलप्रोतपद्मरागदलविषा ।। कुण्डली पुनः । काञ्चनाद्रौ गुडूच्यां च। स्त्रियां गौरादित्त्वाड्डीः ॥६३२॥ कुन्तलो इल(यव) केशयोः। कुन्तं लाति कुन्तलः । कनति दीप्यते वा । मुरलोरलेति (उ.४७४) साघुः । हल लागलम् । केशे यथा-एषा कुंचितकुन्तलाकुलवधूःलासु लीलायते । कुन्तलाः स्युर्जनपदे। पुं भुम्नि । यथाअविकलहसितत्वात्क्षालितानीव कान्त्या। मुकुलितनयनत्वाद् व्यक्तकर्णोत्पलानि । त्वयि विनिहितभारः कुन्तलानामधीशः पिबतिमधुसुगन्धीन्याननानि प्रियाणाम् ॥ तद्देशजे तृपचारात् । तत्र तु वाध्यलिङ्गसंख्यः यथा-वक्त्रे नागरखण्डमस्तु पुरतः प्रेमाकुलाकुन्तली। मधुपात्रेऽपि मंखः । तत्र तु क्लीबे । यथा-कुन्तलेषु कलितं ललिताङ्ग्यः कापि शायनमनन्यमनस्काः। वल्लभैः समरसा सह पीतिप्रीतयेऽध्यवससुः सु(स)विलासाः । कुकूलं तु तुषानले । शंकुसंयुक्तगर्ने च । कूयते कुक्लम् । दुकूलकुकूलेति (उ.४९१) साधुः। कुं पृथ्वी कूलति आवृणोति वा । तुषानले पुंक्लीवः । तत्र यथा-वायुः कुकूलमिव वर्षति दक्षिणश्च कार्शा न वैरिवशरैर्मदनश्च हन्ति ॥६३३॥ शंकुसंयुक्तगर्ते यथा-वल्लभोक्तस्य पान्थस्य कुकूलमपि तूलिका । कुलालो घूकपक्षिणि । कुक्कुमे कुम्भकारे च । कोलति कुलालः। कुलिपुलीति ( उ.४१०) किदालः। कुलमलति वा कुमृदं लालयति वा । कुक्कुभो पक्षी। कुम्भकारे यथा-मृदमिव बलात्पिण्डोकृत्य प्रगल्भकुलालवत् । कुचेलः स्यात्क्रुवाससि। कुत्सितं चेलो वासोऽस्य कुचेलः। पाच्यलिङ्गः यथा- कुचेलः कर्कशः स्तब्धः स्वाधोनः स्वयमागतः पञ्च लोके न

Page #281

(२६४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
कुचेला त्वविद्धकण्या केवलं त्वेककृत्स्नयोः । निर्णीते कुहने ज्ञाने केवली ग्रन्यभिधपि ॥६३५॥ कोमलं मृदुले तोये कोहलो मुनिमद्ययोः । ग्रन्थिलो ग्रन्थिसहिते विकंकतकरीरयोः ॥६३६।। गरलं पन्नगविषे तृणपूलकमानयोः ।
गन्धोली वरटाशुण्ठ्योभद्रायामथ गोकिलः ॥६३७॥ पूज्यन्ते वृहस्पतिसमाऽपि ॥६३४॥ कुचेला त्वविद्धकाम् । कुत्सितं चेलति कुचेला न विद्धौ कर्णी यस्या अविद्धकर्णी । केवलं त्वेककृत्स्नयोः । निर्णीते कुहने ज्ञाने। केवृड् सेचने । केवते केवलम् । मृदिकन्दोत्यला (उ.४६५) ज्ञाननिर्णोतयोः क्लीबे । अन्यत्र वाध्यलिङ्गः । एकोऽसहायः । तत्र यथा-केवलोऽपि स्फुरन्बाणः करोति विमदान् कवीन् । कृत्स्ने यथा-उन्निद्रयेण नयत्यनन्यचरिता रात्रिं बलात्केवलाम् । निर्णोते यथा-कृपणस्य कुपाणस्यच केवलमाकारतो भेदः । कुहन ईर्ष्यालुः । ज्ञानं सर्वथावरणविलये चेतनस्य स्वरूगविर्भावलक्षणम् । तत्र यथा-केवलालोकभाखते । निर्णीते केवलमित्यव्ययमपि । केवलो ग्रन्थभिद्यपि । प्रन्थभित् ज्योतिः शास्त्र विशेषः। तत्र स्त्रियाम् । केवलमामकेति (२-४-२९) डोः । यथा-दुर्ज्ञानाकेव लोकलौ ॥६३५॥ कोमलं मृदुले तोये । काम्यते कोमलम् । मुरलोरलेति साधुः । (उ.४७४) मृदुलेवाच्यलिङ्गः तत्र यथा-कोपाकोमललोल बाहुलतिकापाशेन बद्धा दृढम् । तोये यथा-केवलं । कोमलाहारो जातस्तस्यास्तरोरिव। स्निग्धतुल्यवृत्तिष्वपि मंखः । स्निग्धतुल्ययोर्यथा-कमलकोमलपाणितलाततः । वृत्तो तु स्त्रियाम् तत्र यथा-शोषैर्वर्णैर्यथायोगं कथिता कोमलाख्यया । कोहलो मुनिमधयोः। कूहयते कोहलः। मृदिकन्दी (उ. ४६५) त्यलः। बाहुलकाद् गुणः । मुनिर्भरतमुनितनयः । मद्य शीधु । ग्रन्थिलो अन्थिसहिते विकंकतकरीरयोः। ग्रन्थयः सन्त्यस्य ग्रन्थिलः । सिन्मादित्वात् लः। प्रन्थिं लाति वा प्रन्थिसहिते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथाग्रन्थिला शिथिला वेणी मैथिल्या जप्रथे (जगृहे ) कथम् । विकंकतकरीरौ वृक्षौ ॥६३६॥ गरलं पन्नगविषे तृणपूलकमानयोः । गीर्यते गरलम् । मृदिकन्दीति

Page #282

तृतीयः काण्डः मुसले लाङ्गले चापि गोपालो गोपभूपयोः । स्याद्गौरिलस्तु सिद्धार्थे लोहचूर्णेऽथ चन्द्रिलः ॥६३८॥ नापिते वास्तुके रुद्रे चंचलोऽनिलकामिनोः ।।
चञ्चला तु तडिल्लक्ष्म्योश्चपलश्चोरके चले ॥६३९॥ (उ.४६५) बहुवचनादलः । पन्नगविषे पुंछीबः । तत्र यथा-व्याल: सैष पुरो निगोर्णगरलज्वालाकरालाननः । तृणप्लकस्तृणमुष्टिः । मानोऽहंकारः । विषमात्रेऽपि । गन्धोलो वरटा शुण्ठ्योर्भद्रायाम् । गन्धयते अदयति गन्धोली । पिछोलककोलेति साधुः (उ.४९५)। वरटातैलाधारव्याक्षुद्रजन्तुः । शुंठी ओषधिः । भद्रा करणविशेषः । अथ गोकिलः । मुसले लाङ्गले चापि । गोभिः किलति क्रीडति गोकिलः ।।६३७॥ मुसलम् अयोग्रम् । लाङ्गलं हलम् । गोपालो गोपभूपयोः (नृपगोपयोः)। गां सौरमेयी पृथ्वों वा पालयति गोपालः । द्वयोर्यथा-नद्यास्तीरे विदर्भायाः कापि गोपालबालिकाः। गाः समुच्चारयत्येषा क्षेत्रीकृत्य नलं वरम् ॥ स्याद्गौरिलस्तु सिद्धार्थे लोहचूर्णे । गोरो वर्णोऽस्य गौरिलः । पिच्छादित्वादिलः (उ.४९५) । सिद्धार्थः श्वेतसर्षपः । लोहचूर्ण लोहक्षोदः । अथ चन्द्रिलः (चण्डिलः)। नापिते वास्तु के रुद्रे । चन्दति चन्द्रिलः । स्थण्डिलकपिलेति (उ.४८४) साधुः ॥६३८ ॥ नापितो दिवाकीर्तिः । वास्तुकं शाकभेदः (क्षीरपत्रम् ) । रुद्रः शम्भुः । चंचलोऽनिलकामिनोः । भृशं चलति चंचलः । यडन्तादच् । द्वयोर्यथा-वेपते चंचलेनात्तं कान्ताया वसनाऽश्चलम् । चपलेऽपि यथा-चंचलढगञ्चलविभ्रमेण । कामिचपलयोर्वाच्यलिङ्गः । चञ्चला तु तडिल्लक्ष्म्योः । द्वयोर्यथा-स्थास्नवः कुत्र चंचलाः । चपळश्चोरके चले । क्षणिके चिकुरे शीघ्र पारते (पारदे) प्रस्तरान्तरे । मीने च। चप् सांत्वने । चप्यते चपलः । मृदिकन्दी (उ. ४६५)त्यलः । चले क्षणिके चिकुरे शीघे च वाच्यलिङ्गः । चोरकं गन्धद्रव्यभेदः । चले क्षणिके

Page #283

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः क्षणिके चिकुरे शीघे पारते प्रस्तरान्तरे । मीने च चपला तु स्यात्पिप्पल्यां विधुति श्रियाम् ॥६४०॥ पुंश्चल्यामथ चत्वालो यज्ञकुण्डकगर्भयोः।। चूडालश्चूडया युक्ते चूडालाऽपि च चक्रला ॥६४१॥ छगलश्छागे छगली वृद्धदारकभेषजे । छगलं तु नीलवस्त्रे जगलो मदनद्रुमे ॥६४२॥ मेदके कितवे पिष्टमधेऽथ जटिलो जटी । जटिला तु मांसिकायां जम्बूलः क्रकचच्छदे ॥६४३॥
च यथा- अलमतिचपलत्वात् स्वप्नमायोपमत्वात् ।।६२९॥ चिकुर इषन्निमीलिताक्षः । शोवस्त्वरितः । पारते यथा- चपलपलशतानां बन्धकः सैष योगः । प्रस्तरान्तरं पाषाणविशेषः । मानो मत्स्यः । चपला तु स्यापिप्पल्या विद्युति श्रियाम् । पुंश्चल्याम् । पिप्पली कणा । शेषेषु यथा- चित्रं किमत्र यज्जातं चपलानां पलायनम् ॥६४०॥ अथ चत्वालो यज्ञकुण्डकगर्भयोः । चत्यते चत्वालः । चत्वालकंकालेति (उ. ४८०) साधुः । यज्ञकुण्डकं यज्ञगतः । गर्भो मध्यम् । चूडालश्चूडया युक्ते। चूडो विद्यतेऽस्य चूडालः । प्राण्यङ्गादातोलः । यथा-चूडालैः शिशुभिर्विलोडितमिदं क्रोडं पितुः सर्वतः । चूडालाऽपि च चक्रला ॥६४१॥ चक्रला क्षुद्रजन्तुमेदः । छगलश्छागे । छ्यति छगलः । छोडग्गादित्यलः (उ. ४७१) । यथा- बध्नाति छगलं गछे । छगली वृद्धदारकभेषजे । गौरादित्त्वाड्डीः । छगलं तु नीलवस्त्रे । यथा'छालच्छन्नगात्रोऽयं रात्रौ केनेह लक्ष्यते । जगलो मदन(कनक) मे । मेदके कितवे पिष्टमये। जायते जगलः । मुरलोरलेति (उ. ४७४) साधुः । मेदको मद्यपंकः । कितवो धूर्तः। तत्र वाच्यलिङ्गः ॥६४२॥ मेदके कितवे पिष्टमधे च । यथा- अस्पृश्यं जगलं जगुः। मेचकेऽपि मंखः। यथा- अजगरजगलास्तरुवनगहनाः । अथ जटिलो जटी। जटाः सन्त्यस्य जटिलः ।

Page #284

तृतीयः काण्डः
(२६७) जम्बू द्रमेऽथ जम्बालं कईमे शैवलेऽपि च । जङ्गलो निर्जले देशे पिशितेऽप्यथ जम्भलः ॥६४४॥ जम्बीरे देवताभेदे जाङ्गलः स्यात्कपिंजले । जाङ्गली तु शूकशिम्ब्यां जाङ्गुलं जालिनीफले ॥६४५॥ जागुली विषविद्यायां तरलो भास्वरे चले ।
हारमध्यमणौ षिड्गे तरला मद्यमुष्णिका ॥६४६॥ कालाजटाघाटाक्षेपे इतीलः । वाच्यलिङ्गः। यथा- विवेश कश्चिजटिलस्तपोवनम् । जटिला तु मांसिकायाम् । मासिका गन्धद्रव्यम् । जम्बूल: क्रकचच्छदे । जम्बुद्रुमे । जायते जम्बूलः । दुकूल कुकूलेति (उ. ४९१) साधुः । क्रक चच्छदः केतकः ।।६४३॥ अथ जम्वालं कर्दमे शैवलेऽपि च । जायते जम्बालम् । चात्वा ठ कंकालेति (उ. ४८०) साधुः । पुंक्लोबः । द्वयोर्यथा-- जम्बालजालजटिलासु सरित्तटीषु । जङ्गलो निजले देशे पिशितेऽपि । जायते जङ्गलः । ऋजनेन्तिश्चे (उ. ४६७) त्यलः । निर्जलदेशे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-अनूपः पित्तजे शस्तो जङ्गलः श्लेष्मजे पुनः । पिशिते पुंक्लोबः । तत्र यथा-हरति विनयं वामो यस्य प्रकाशितसाहसः । प्रति(वि). गलदसृक्पंकः पाणिर्ललन्नरजंगलः । अथ जम्भलः। जम्बीरे देवताभेदे । जम्भं लाति जम्भलः । जम्बोरा वृक्षः ॥ ६४४ ॥ जांगलः स्यात्कपिंजले । जंगलदेशे भवो जाङ्गलः । कपिजलः पक्षिविशेषः । जाङ्गली तु शूकशिम्ब्याम् । शूकशिम्बी कपिकच्छूः । जागुलं जालिनीफले । जायते जाङ्गलम् । कुमुल. तुमलेति साधुः (उ. ४८७) । जालिनी लतामेदः तस्याः फले ॥ ६४५ ॥ जागुली विषविद्यायाम् । यथा-जाङ्गली नाम विद्याहमुत्तमा विषनाशिनी । तरलो भास्वरे चले। हारमध्यमणौ षिङ्गे । तरति तरलः। मृदिकन्दीत्यल (उ.४६५) । भास्वरे चले च वाच्यलिङ्गैः। भास्वरे यथा-सरलतरले आवां तावद बहुश्रुतशालिनौ । चले यथा-तरलतरतरङ्गै रङ्गित गाङ्गमम्भः । हारमध्यमणौ यथा-नायं हारस्य मध्ये तरलमरकतो नाभिदेशे कृशांग्याः । षिड्गो विटः । तत्र

Page #285

(२६८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
तमालो वरुणे पुण्डेऽसौ तापिच्छेऽथ तण्डुलः । विडङ्गे धान्यसारे च ताम्बूलं क्रमुकीफले ॥६४७॥ ताम्बूली नागवल्ल्यां स्यात्तुमुलं रणसंकुले ।
तुमलो बिभीतकद्रौ तैतिलं करणान्तरे ॥६४८॥ यथा-हस्यते कुटिलस्वान्तैस्तरलैः सरलो जनः । तरला मद्यमुष्णिका ॥६४६॥ उष्णिका यवागूः । तत्र स्त्रीक्लीबः । तत्र यथा- सेविततरले मध्ये सततनितम्बाधिवासिनिकृशत्वम् । युक्तं तुंगपयोधरतटतलपीडासहब्रतिनि ।। ६४६ ॥ तमालो वरुणे पुण्ड्रेऽसौ तापिच्छे । ताम्यति तमालः । ऋकृमृ इत्यालः (उ. ४७५) । वारुणो वृक्षः । पुण्ड्रस्तिलकम् । तत्र यथा-भाले तमालः कुलबालिकानाम् । असिः खड्गः । तापिच्छे पुंक्लीवः । तत्र यथा-तेनोपमीयेत तमालनीलमामुक्तमुक्तालतमस्य वृक्षः । अथ तण्डुलः । विडङ्गे धान्यसारे च । तडुड् ताडने । तंड्यते तण्डुलः । हृषीवृतित्युलः (उ.४८५) । विडङ्गमौषधम् । धान्यप्तारों निस्तुषो ब्रोह्यादिः। तत्र यथा-तुषैरपि विनिर्मुक्का न प्ररोहन्ति तण्डुलाः । ताम्बूलं क्रमुकी (क्रमुके) फले । ताम्यतेऽनेन ताम्बूलम् । तमेोन्तो दीर्घ स्तुचे त्यूलः (उ. ४८९)। ताम्बूलभृतगल्लोयं भल्लं जल्पति मानवः । पूगफलपर्णचूर्णसंयोगेऽपि । तत्र यथा-ताम्बूलस्य सखे त्रयोदश गुणाः स्वर्गेऽपि ते दुर्लभाः ॥६४७ ॥ ताम्बूली नागवल्ल्यां स्यात् । यथा- ताम्बूलीनां दलैस्तत्र रचिता पानभूमयः । तुमुलं रणसंकुले । ताम्यतेऽनेन तुमुलम् । कुमुलतुमुलेति (उ. ४८७) साधुः । वाच्यलिङ्गः । यन्मखः-तुमुलं व्याकुले शब्दे त्रिषु स्यात्संकुले रणे । यथा- संग्रामस्तुमुलस्तस्य । तुमुलो विभीतकद्रौ । विभीतकद्रुः कलिद्रुमः । व्याकुलरवेऽपि । यथा-खगकुलं तुमुलं कुरुतेतराम् । तैतिल करणान्तरे । तिलति तितिलः । जजलतितिलति (उ. १८) साधुः । तस्येदं तैतिलम् । यथा-बवं च बालवं चैव कौलवं तैतिलं तथा ॥६४८॥

Page #286

तृतीयः काण्डः
(२६९) तैतिलो गण्डकपशौ दुकूलं सूक्ष्मवाससि । क्षौमवस्त्रेऽथ धवलो महोले सुन्दरे सिते ॥६४९॥ धवली गौनकुलस्तु पाण्डवप्राणिभेदयोः । नकुली कुक्कुटीमांस्यो भीलं तूत्तमस्त्रियाः ॥६५०॥ वंक्षणे नाभिगर्भाण्डे नाकुली चव्यरास्नयोः ।
कुक्कुटीकन्दे निचुलस्त्विज्जलद्रौ निचोळके ॥६५१॥ ततिलो गण्डकपशौ । गण्डक एकशृङ्गः पशुः : दुकूलं सूक्ष्मवाससि । क्षौमवस्त्र । दुनोति दुकूलम् । दुकूलकुकूलेति (उ, ४९१) माधुः । द्वयोर्यथातदवितथभवादोर्यन्ममत्त्वं प्रियेति प्रियजनपरिभुक्तं यदुकूलं दधानः । अथ धवलो महोक्षे सुन्दरे सिते । धुनोति धवलः । मृदिकन्दीत्यलः (उ. ४६५)। सिते गुणे पुंसि । तद्वति सुन्दरे च वाच्यलिङ्गः । महोक्षे यथाधुनानेन स्कन्धं धवल किमु मुक्तः पथिभरः । सुन्दरे यथा-धवलकुचसमेतं यौवन वा वनं वा । सिते यथा-तत्र हंस धवलोत्तरच्छदं जाह्नवी पुलिनचारु दर्शनम् ॥६४९॥ धवली गौः । गौरादित्वाड्डीः । धवलेति गौरः । नकुलस्तु पाण्डवे प्राणिभेदयोः । नास्ति. कुलमस्य न कोलति वा नकुलः । नरवादित्वात् । नमोऽदभावः । द्वयोर्यथा-पाण्डवसैन्यमिव सनकुलम् । नकुली कुक्कुटीमांस्योः । कुकुटा ताम्रचूडी । मांसी गन्धद्रव्यम् । नाभील तूत्तमस्त्रियाः। वंक्षणे नाभिगर्भाण्डे । नाभी लाति नाभीलम् । वंक्षण ऊरुसन्धिः ॥६५०।। नाभिगर्भाण्डं नाभिमध्ये अण्डकाकारकोशः । उत्तमस्त्रियाः इति द्वाभ्यामपि सम्बध्यते । द्वयोर्यथा-नाभील मूलं स्पृशतः स्वभर्तर्नाभ्येति भीत्याभिमुखं नवोढा । नाकुली चव्यरास्नयोः। कुकुटी कन्दे । नकुलस्येयं नाकुली। नाकुलीनां कुल इति । नखादित्वात् साधुः । चव्यरास्ने ओषधिभेदो । कुक्कुटोकन्दो रसोनभेदः । निचुलस्त्विज्जलद्रौ निचोलके । नेनक्ति निज्यते वा निचुलः । कुमुलतुमुलेति साधुः । इज्जलद्रौ जलवेत सविशेषे यथा-स्थानादस्मात्सरसनिचुलादुत्पतोदङ्मुखः खम् । निचोलकः कूर्पासस्तत्र यथा-निचुलमुकुलितांगो रङ्गगर्भ नताङ्गो ॥६५१॥

Page #287

(२७०) अनेकार्थसंप्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
निस्तलन्तु बले वृत्त निर्मलं विमलेऽभ्रके । निर्माल्ये च निष्कलस्तु नष्टवीजे कलोज्झिते ॥६५२॥ नेपाली मनःशिला स्यात् सुवहा नवमाल्यपि । प्रवालो विद्रुमे वीणादण्डेऽभिनवपल्लवे ॥६५३॥ प्रतलः पातालभेदे तताङ्गुलिकरेऽपि च ।
पटलः तिलके नेत्ररोगे च्छदिषि संचये ॥६५४॥ निस्तलं तु बले वृत्त । निर्गतं तलमस्मात् निस्तलम् । बलं सैन्यम् । वृत्ते वर्तुळे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-दण्ठस्य तस्यास्तनबन्धुरस्य मुक्ताकलापस्य च निस्तलस्य । निर्मलं विमलेऽभ्रके । निर्माल्ये च । निर्गतो मलोऽस्मात् निर्मलम् । विमले वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-सम्भृतोपकरणेन निर्मलां कर्तुमिष्टमभिवांछता मया । अभ्रके यथा-निर्मलेन धवलं कृतं गृहम् । निर्माल्यमुपभुक्तपुष्पादि । निष्कलस्तु नष्टवीजे कलोज्झिते । निर्गतं कलं रतोऽस्य निर्गता कलाऽस्य वा । निष्कलः वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-निष्कलः पुरुषोऽधमः ॥६५२॥ नेपाली मनःशिला स्यात् सुवहा नवमाल्यपि ॥ नेपाल देशभवत्वात् नेपाली । मनःशिला कुनटी । सुवहारास्ना नवमाला पुष्पलता । प्रबालो विद्रुमे वीणादण्डे अभिनवपल्लवे । प्रवलति प्रवालः । ज्वालादित्वाण्णः । प्रकृष्टं बलमस्य वा । पुंकलीचः । विद्रुमे यथा-पुरः प्रवालैरिव परिताद्धया । वीणादण्डे यथा-विलानमध्यां (तनुमध्या) कुटिलप्रवालां तन्वी कलालापमनोहरां सः । अले निरातङ्कमनो निवाय रेमे विपंचीमिव चाटुकारः ।। अभिनवपल्लवे यथा-पुष्पं प्रवालोऽपि(प)हितं यदि स्यात् मुक्ताफलं स्फुटविद्रुमस्थम् ॥६५३।। प्रतलः पातालभेदे तताङ्गुलिकरेऽपि च । प्रगतस्तलम् अधोभागं प्रकृष्टस्तलश्चपेटो (पटो) वा प्रतलः । पातालभेदः पातालभुवनान्तरम् । तताङ्गुलिकरे यथा-प्रतळताडितगण्डतलः खलः । पटलं तिलके नेत्ररोगे च्छदिपि संचये। पिटके परिवारे च । पटति पटलम् । मृदिकन्दीत्यलः। पटं लाति वा । नेत्ररोगे च्छदिषि च त्रिलिङ्गः। संचये स्त्रीक्लीबः । अन्यत्र

Page #288

तृतीयः काण्डः
पिटके परिचारे च पञ्चाला निवृदन्तरे । पाञ्चाली पुत्रिकागोत्योः पललं पंकमांसयोः ||६५५॥ तिलचूर्णे पललस्तु राक्षसे पाचलोऽनले । afra Tarद्रव्ये पालो द्विरदज्वरे ॥ ६५६ ॥ पाकलं कुष्ठभैषज्ये पातालं वाडवानले । रसातले पाटलं तु कुसुमश्वेतरक्तयोः ||६५७ ॥
(२७१)
क्लीबे । पिटकेsपि स्त्रोक्लोन इति खः । तिलके यथा-सा हाटकाङ्कपटलं प्रकटीचकार । नेत्ररोगे यथा- आत्मसममेव मन्दाः पटुमपि पश्यन्ति नयनयो: पश्य । परिनीलपटलभाजो हरितरुचिर्भाति हरिदश्वः || छदिषि गृहाच्छादने यथापटलाधारकुड्येषु । संचये यथा - मंक्षूदपाति परितः पटलैरलीनाम् ॥६५४ ॥ पिटकं पुष्पादिभाण्डम् । तत्र यथा - कुसुमपटलपाणिः पाटलामुच्चिनोति । परिवारः परिच्छदः । अध्याये अवान्तरप्रकरण समाप्तावपि मखः । तत्र तु पुंसि । यथा - प्रथमः पटलः । पञ्चाला नीवृदन्तरे | पंच्यन्ते पञ्चालाः । ऋकृमृवृ इत्यालः (उ. ४७५ ) । पुंभुम्नि । यथा - पाश्चालेषु न वाचालाः ( दरिणीदृशः ) प्रायेण हरिणीदृशाम् । पाञ्चाली पुत्रिकागीत्योः । पुत्रिका पाषाणादिनिर्मिता । तत्र यथा- पांचालय: कलयन्ति लोलवलयैराश्चर्यमेणीदृशाम् । गोतिगतिमेदः । पललं पंकमांसयोः । तिलचूर्णे । पळति पललम् । दिकन्दी (उ. ४६५ ) त्यलः । पङ्के यथा -कैः शक्यते वा पलले पलायितुम् । मांसे यथा-निःशङ्कं मदिरां पिबन्ति पललं स्वादन्ति ।। ६५५|| तिलचूर्णे यथाकृसरां पल्लैः कीर्णाम् । पललस्तु राक्षसे । राक्षसो राक्षसविशेषः । पाचलोsनले । अनिले राधनद्रव्ये । पाचयति पाचलः । मुरलोरलेति साधुः (उ. ४७४) । राधनद्रव्य मिन्धनम् । पाकलो द्विरदज्वरे । पच्यतेऽनेन पाकलः । मुरलो रति साधुः (उ. ४७४ ) । यथा - कलभं कठोर इंव कूटपाकलः ॥ ६५६ ॥ पाकलं कुष्ठभैषज्ये । कुष्टभैषज्यं गन्धद्रव्यम् । रोगभेद इति खः । यथाचर्चिकापाकलं पामा कण्डूश्च पिटका तथा । पातालं वाडवानले । रसातले ।
1

Page #289

(२७२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
पाटलः स्यादाशुव्रीहौ पाटला पाटलिद्रुमे । पांशुलो हरखट्वाङ्गे पुंश्चले पांसुला भुवि ॥ ६५८ ॥ पातली मृत्तिकापात्रे नारीवागुरयोरपि । पिप्पलं सलिले वस्त्रच्छेदभेदेऽथ पिप्पलः ॥६५९॥ निरंशुले वृक्षपक्षिभेदयोः पिप्पली कणा । पिङ्गलः कपिले व रुद्रेऽर्कपारिपार्श्विके ॥ ६६० ॥
पतन्त्यत्र पातालम् । पतिकृलुभ्यो णिदित्यालः (उ. ४७९) । वडवानले यथातत्पातालोपयोम्येव पूरितं नोरर्जलम् । रसातले यथा - पातालान्न विमोचितो बत वलिर्नीतो न मृत्युः क्षयम् । पाटलं तु कुसुमश्वेतरक्तयोः । पाटलायाः पुष्पम् पाटलम् पाटयति वा । मृदिकन्दीव्यल: ( उ. ४६५ ) । कुसुममत्र पाटलिपुष्पम् । तत्र स्त्रीक्ल बः । श्वेतरक्ते गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । कुसुमे यथाघटितषट्पदपेटकपाटला पटलसम्पुटपटिनपाटवम् । श्वेतरक्ते यथा - सपाटलायां गवि तस्थिवांसं धनुर्द्धरः केसरिणं ददर्श || ६५७ || पाटलः स्यादाशुव्रीहौ । आशुत्री हिहिभेदः । पाटला पाटलिद्रुमे । यथा -- पाटला पुष्पसन्मिश्र - मल्लिका मालभारिणी । पांशुलो हरखट्वाने पुंश्चले । पांशुरस्त्यत्र पांशुलः । सिध्मादित्वाल्लः ||७|२|२१|| पांशुलयति दूषयति वा । पुंश्चलः स्वच्छदकामुकः । तत्र वाच्यलिङ्गः । तत्र तथा - तस्याः खुरन्यासपवित्रपांसुमपांसुलानां धुरिकीर्त्तनीया । पांसुला भुवि । यथा- पांसुला पासुलैवेयं भुज्य (भक्ष्य ) - माना नवैर्नवैः ॥ ६५८|| पातळी मृत्तिकापात्रे नारी वागुरयोरपि । पातयति पातली । मुरलोरलेति साधुः ( उ. ४७४ ) | मृत्तिकापात्रं भाण्डविशेषः । नारी स्त्री । वागुरा मृगजालिका । पिप्पलं सलिले वस्त्रच्छेदभेदे । पलति पिप्पलम् । पृपलिभ्यां टित् पिप् च पूर्वस्येत्यः (उ. १९) द्वित्वं पूर्वस्य च पिप् आदेशः । सलिले यथा - कपिलः पिप्पलं पपौ । छिद्यतेऽनेन छेदो वस्त्रस्य छेदश्छेदोपकरणं, तस्य भेदाविशेषः । तत्र पुंक्लीवः । तत्र यथा-सीव्यति स्म सकूर्पासान् वस्त्रैः पिप्पलकल्पितैः । अथ पिप्पलः । निरंशुले वृक्षपक्षिभेदयोः । निरंशुलः श्वापदविशेषः । वृक्षभेदे यथा - विपुलपिप्पलपत्रसमाकृतेः ||६ ५९ ॥ पिप्पली कणा ।

Page #290

तृतीयः काण्डः .
(२७३) कपौ मुनौ निधेर्भेदे पिङ्गला कुमुदस्त्रियाम् । कारायिकायां वेश्यायां नाडीभेदेऽथ पित्तलम् ॥६६१॥ पित्तवत्यारकूटे च पित्तला तोयपिप्पली ।
पिचुलो निचुले तोयवायसे झावुकदुमे ॥६६२॥ तत्र यथा-कुष्ट मुत्पलपत्राणि पिप्पल्यो रक्तचन्दनम् । पिङ्गलः कपिले वह्नौ रुद्रेऽर्कपारिपाश्विके । कपौ मुनौ निधे/दे । पिङ्गो वर्णोऽस्त्यस्य पिङ्गलः । सिध्मादित्वात् लः ।७।२।२१। पिंजयति वा । मुरलो रलेति (उ. ४७५) साधुः । कपिले गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथाउपेक्षते (याते) यः श्लथबन्धिनोर्जटाः (तेर्जटाः) कपोलदेशे कलमानपिङ्गलाः । वह्नौ रुद्रे च यथा-स पिङ्गलः पिङ्गलनेत्रजन्मा । अर्कपारिपाश्चिके यथा-माठरः पिङ्गलो दण्डश्चण्डांशोः पारिपार्शिकाः ॥६६०। कपो यथा-गले (गलो) पिङ्गलवत्तेन बलाद् बद्धा मही भुजः । मुनो यथा-पिङ्गलादिभिराचार्यदुक्तं लौकिकं द्विधा । निधेर्भेदे यथा-नैसर्पः पाण्डुकश्चाथ पिङ्गलः सर्वरत्नकः । महापद्मः कालमहाकालौ माणवशंख कौ ॥ पिङ्गला कुमुदस्त्रियाम् । कारायिकायां वेश्यायां नाडीभेदे । कुमुदो दिग्गजः । तस्य स्त्री। करायिका पक्षिणीभेदः । तत्र यथा-दक्षिणे न बहुशोऽथ पृष्ठतः पिङ्गला किलकिलायिता शुभा । वेश्यायां यथा-पिङ्गला कररः सर्पाः सारंगा(भ्रमरा)न्वेषणं वने । इषुकारः कुमारो च षडेते गुरवो मम ॥ नाडीभेदे यथाइडा च पिङ्गला चैव सुषुम्णा चेति नाडिका । अथ पित्तलम् । पित्तवत्यारकूटे च । पित्तमस्यास्ति पित्तलम् । सिध्मादित्वाल्लः ७।२।२१ पित्तं लाति वा ॥६६१॥ पित्तवति वाच्यलिङ्गः । आरकूटे स्त्रीक्लीबः । पित्तवति यथापित्तले मधुरं पथ्यम् । आरकूटे यथा-पित्तलस्य पलान्यष्टौ । पित्तला तोयपिप्पली । तोयपिप्पली लागली । पिचुलो निचुले तोयवायसे झावुकद्रुमे । पच्यते पिचुलः । कुमुलतुमुले (उ. ४८७) ति साधुः। पिचुं लाति वा । निचुलो

Page #291

(२७४) अनेकाथसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
पिंजलं स्यात्कुशपत्रे हरिद्राभेऽथ पिच्छिलः । विज्जले पिच्छिला पोतकिकायां सरिदन्तरे ॥६६३॥ शाल्मलौ शिंशपायां च पिण्डिलो गणनापटौ । स्थूलजथे पुष्कलस्तु पूर्णे श्रेष्ठेऽथ पुद्गलः ॥६६४॥ काये रूपादिमद्रव्ये सुन्दराकार आत्मनि ।
पेशलः कुशले रम्ये फेनिलोऽरिष्टपादपे ॥६६५॥ वेतसः । तोयवायसो जलकाकः॥६६२॥ पिंजलं स्यात्कुशपत्र हरिद्राभे । पिंजरस्य लत्वे पिंजलम् । कुशपत्रं दर्भदलम् । हरिद्राभे गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-कुर्वाणमुत्पिजलजातपत्रविहङ्गमानां जलजातपत्रैः । अथ पिच्छिलः । विज्जले (निजले)। पिच्छाऽस्त्यस्य पिच्छिलः । लोमपिच्छादेः शेलम् वालिङ्गः । यथा-स्रोन्तोन्तरग्रावसु पिच्छिलेषु मत्स्यभ्रमाद् भ्राम्यति बालवर्गः । पिच्छिला पोतकिकायां सरिदन्तरे । शाल्मली शिंशपायां च । पोतकी दुर्गा । सरिदन्तरं नदोभेदः ।।६६३॥ शाल्मलिशिंशपे वृक्षौ । पिंडिलो गणनापटौ । स्थूलजले । पिंडुड संघाते । पिंड्यते पिंडिलः । कल्यनिमहोतील: (उ. ४८१) । प्रवृद्धा पिंडिरस्त्यस्य वा । स्वाङ्गाद्विवृद्धात्ते इतीलः । वायलिङ्गः । पुष्कलस्तु पूर्णे श्रेष्ठे । पुष्यति पुष्णाति वा पुष्कलः । बलिपुषेः कलक् । वाच्यलिङ्गः । द्वयोयथा- गुरुशुश्रूषया विद्या पुष्कलेन धनेन वा । अथ पुद्गलः । काये रूपादिमद्रव्ये सुन्दराकार आत्मनि । पूयते पुनाति वा पुद्गलः । मुरलोरलेति (उ. ४७४) साधुः । पूरणगलनधर्मा वा । पृषोदरादित्वात् साधुः । चतुष्वर्थेषु ॥६६४॥ कायः शरीरम् । रूपादिमद्र्व्यं परमाणुलक्षणम् । यदाह- पूरणगलनधर्माणः स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः । सुन्दराकारो रम्याकृतिः । आत्मा चेतनः । पेशलः कुशले रम्ये । पिंशति पेशलः । मृदिकन्दीत्यलः (उ. ४६५) । वाच्यलिङ्गः । कुशले यथा- परिचरणपेशलत्वं यस्य समग्रेषु कार्येषु । रम्ये यथा-तस्यास्तीरे रचितशिखरः पेशलैरिन्द्रनोलैः । मृदौ स्निग्धे चापि मंखः । मृदो यथा-अङ्गे शिरीषकुसुमादपि पेशलेऽस्मिन् । स्निग्धे

Page #292

तृतीयः काण्डः
(२७५) फेनिलं मदनफले बदरे फेनवत्यपि । बहुलं भूरिवियतोबहुलः पावके शितौ ॥६६६॥ कृष्णपक्षे बहुला तु सुरभ्यां नीलिकैलयोः । बहुलास्तु कृत्तिकासु बिडालो वृषदंशके ॥६६७॥ पक्षिभेदेऽक्षिगोले च मण्डलो बिम्बदेशयोः ।
भुजङ्गभेदे परिषौ शुनि द्वादशराजके ॥६६८॥ यथा-पादानते प्रणयपेशलवाचिकान्ते त्यक्तस्तया मदति कोपनया न मन्युः । फेनिलोऽरिष्टपादपे । फेनोऽस्त्यत्र फेनिलः । प्रज्ञापर्णोदकफेनाल्लेली ७।२।२२। यथा- चीनांशुकैः फेनिलफेनशुभैः ॥६६५॥ फेनिलं मदनफले बदरे फेनवत्यपि । मदनस्य वृक्षस्य फलं मदनफलम् । बदरं कुवलम् । फेनवति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-वैदेहि पश्यामलयाद्विभिन्न मत्सेतुना फेनिलमम्बुराशिम् । बहुलं भूरि वियतोः । बंहते बहुलम् । स्थावंकिवंहीति (उ. ४८६) उलो नलोपश्च । बहून् अर्थान् लाति वा । भूरि प्रभृतम् । तत्र वाच्यलिङ्गः । यथा- क्लेशाकुलं बहुलदोषमिदं शरीरम् । वियति ब्योम्नि यथा-बहुलं जलदाकीर्णम् । बहुलः पावके शितौ । कृष्णपक्षे । पावकेऽग्नौ यथा-सन्मन्त्रेन्धनसुप्रदीप्रबहुलज्ज्वालावलीवेल्लितः । शितौ कृष्णे वर्णे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः यथा-बहुलकुन्तलवल्लिविभूषिता ॥६६६॥कृष्णपक्षे यथा-बहुलेऽपि गते निशाकरस्तनुतां दुःखमनङ्ग मोक्ष्यति । बहुला तु सुरभ्यां नीलिकैलयोः। सुरभिगौः । तत्र यथा-बहुला बहुला भरतैः सेव्यते पुण्यकर्मभिः पुम्भिः । नीलिका एला च औषधी । बहुलास्तु कृत्तिकासु । स्त्रियां भूम्नि । यथा-बाहुलेयविजये भृगूद्वहः । अत्र बहुलानामपत्यं बाहुलेयः कार्तिकेयः । बिडालो वृषदंशके। पक्षिभेदेऽक्षिगोले च । विइ आक्रोशे । विड्यते विडालः । कुलिपिलीति (उ. ४१०) कित् आलः । विलं दारयति वा । पृषोदरादित्वात् ।३।२।१५५। वृषभदंशके यथा-बिभ्युबिलाडेक्षणभीषणाभ्यो वैडर्यकुडयेषु शशिधुतिभ्यः ॥६६७॥ मण्डलो बिम्बदेशयोः । भुजङ्ग(ग)भेदे परिधौ शुनि द्वा. दशराजके । संघाते कुष्टभेदे च । मण्डयति मंड्यते वा मण्डलः । मृदिक

Page #293

(२७६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः संघाते कुष्टभेदे च मञ्जुलन्तु जलाञ्चले । रम्ये कुब्जे मञ्जुलस्तु दात्यूहे मङ्गलं पुनः ॥६६९॥ कल्याणे मङ्गलो भौमे मङ्गला श्वेतदुर्विकाः ।
महिला नार्या गुन्द्रायां मातुलो मदनद्रुमे ॥६७०॥ न्दीत्यलः (उ. ४६५)। भुजङ्गभेदे शुनि च पुसि । अन्यत्र त्रिलिङ्गः । अष्टस्वर्थेषु । बिम्बे यथा-परिवेषभीषणमिवार्कमण्डलम् । देशे यथा-देशानां दक्षिणोदेशेस्तत्र वैदर्भमण्डलम् । भुजङ्गमेदे सर्पभेदे यथा-मण्डलः शंखपालश्च । परिधौ परिवेषे यथा-मण्डलं धूमधूम्राभं रवेः स्यात् वृष्टिसुचकम् । शुनि यथा-उपेक्ष्य लोष्ट. क्षेप्तारं लोष्टं दशति मण्डलः । द्वादशराजके यथा-नाभावात्मानमायच्छेत् नेता प्रकृतिमण्डले ॥६६८॥ संघाते यथा-ततः पमित्युक्त्वा प्रतस्थे मुनिमण्डलम् । कुष्टभेदे यथा-वपुर्मण्डलदूषितम् । स्थानकवत्तुलकाङ्गेष्वपि मंखः । स्थानके यथा-स्थानान्यालीढवैशाखप्रत्यालीढानि मण्डलम् । वर्तुले यथा-उद्यन्नादं धन्विभिनिष्ठुराणि स्थूलान्युच्चैर्मण्डलत्वं दधन्ति । कर्माङ्ग यन्त्रादि उपलेपादि च । यन्त्रादौ यथा-तन्त्रावाप विदायोगैमण्डलान्यधितिष्ठता । उपलेपादौ यथाचतुरस्र मण्डलन्तु कार्य विप्रस्य भोजने । मञ्जुलं तु जलांचले । रम्ये कुब्जे । मजुमनोज्ञत्वमस्त्यस्य मंजुलम् । सिध्मादित्वाल्लः । मजेः सौत्रस्य । कुमुलतुमुले. त्युले वा (उ. ४८७) । रम्ये वाच्यलिङ्गः । जलाञ्चल:(लं) शेवालं तत्र पुंक्लीबः । रम्ये कुंजे च यथा-कोकिला मंजुलालापैमंजुले(लं) मंजु गुंजति । मजुलस्तु दात्यूहे । दात्यूहो जलरंकुः । मङ्गलं पुनः । कल्याणे । मङ्गति मङ्गलम् । मृदिकन्दी (उ. ४६५ ) त्यलः । पुंक्लीबः । यथा- आविर्भवन्तु परमाणि च मङ्गलानि ॥ ६६९ ॥ मङ्गलो भौमे । यथा-वृष्टिश्चलति मङ्गले । मङ्गला श्वेतदुर्विका । श्वेतवर्णा दुर्वा श्वेतदूर्विका । महिला ना- गुन्द्रायाम् । महते महिला । कल्यनोमहीति (उ. ४८१ ) इलः । नार्या यथा-मिलन्मानप्रन्थिमहिलमहिला मोहनकला विलासं गाहन्ते रजनिमुखमित्राणि मरुतः । गुन्द्रा मुस्त्राभेदः । मातुलो मदनद्रुमे । धत्तूरेऽहिव्रीहिभिदोः पितुः

Page #294

तृतीयः काण्डः
(२७७) धत्तुरेऽहिब्रीहिभिदोः पितुः श्यालेऽथमाचलः । बन्दि चौरे रुजि ग्राहे मुसलं स्यादयोग्रके ॥६७१॥ मुसली तालमूल्याखुकणिका गृहगोधिका ।
मेखलादिनितम्बे स्याद्रसनाखड्गबन्धयोः ॥६७२॥ श्याले । मां तुलयात मातुलः । मातुः भ्राता वा । पितृमातुाडुलं भ्रातरीति ।६ । २। ६२ । डुलप्रत्ययः ॥ ६७० ॥ धत्तुरे यथा-दारिकाबीजमाज्यं च राजसर्षप एव च । मातुलेन समायुक्तो धूपः सर्वज्वरापहः ॥ अहिब्रोहिभिदोरिति अहिभेदे वोहिभेदे च । पितुः श्याले यथाअधमा मातुलैः ख्याताः श्वशुरैस्वधमाधमाः । अथ माचलः । बन्दिचौरे रुजिग्राहे । मा लक्ष्मीः, तदर्थ चलति न चलति वा माचलः । बन्दिग्राहीचौरो बन्दिचौरः । रुक् रोगभेदः । ग्राहो मत्स्यादिः । मुसलं स्यादयोग्रके । मुसच खण्डने दन्त्यान्त्यः । मुस्यत्यनेन मुसलम् । तृपिवपीति (उ. ४६७) किदलः । मुहुः स्वनं लाति मुहुर्मुहुर्लसति वा । पृषोदरादित्वात् ।३।२।१५५॥ पुंक्लीवः । अयोग्रं आयुधविशेषः । क्षोदोपकरणं वा। आयुधविशेषे यथा- सम्प्रत्यसाम्प्रतं वक्तुमुक्ते मुसलपाणिना । क्षोदोपकरणे यथा-मुसलक्षेपहुंकारस्तोभैः कमलखण्डिनि । कुचविष्कम्भमुत्तम्नन्निष्कुम्नातीव ते स्मरः ॥६७३॥ मुसली तालमूल्याखुकणिका गृहगोधिका । तालमुली आखुकर्णी च ओषधिः । गृहगोधिका पल्ली। तत्र यथा-मद्गेहे मुसलीव मूषिकवध मूषीव मार्जारिका मार्जारीव शुनी शुनीव गृहिणी वाच्यः किमन्यो जनः । मेखलादिनितम्बे स्याद्रसना खड्गबन्धयोः। मिन(नो)ति मेखला । मिगः खलश्च एच्चेति । खलः । मेहनस्य वन्तस्य माला वा । पृषोदरादित्वात् । अद्रिनितम्बे यथा-वन्धैः पुंसां रघुपतिपदैरङ्कितं मेखलासु। रसना कांची । खड्गबन्धः प्रत्याकारवर्घिका, यया खङ्गो निःसरन् रक्ष्यते.। यया अश्ववाराः कक्षादौ खङ्गं लम्बयति वा । रसनाखङ्गबन्धयोर्यथा-पाणिग्रहणमेतस्या विधिना विहितं त्वया । निर्मेखला त्वसिलता गले लगति विद्विषाम् । मौञ्ज्यामपिमंखः । यथा-मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं कमण्डलुम् । अप्सु प्रास्य विनष्टानि

Page #295

(२७८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः रसाल इक्षौ चूते च रसालं बोलसिल्हयोः । रसाला दूर्वाविदार्योणिहामार्जितयोरपि ॥६७३॥ रामिलो रमणे कामे लागृलं शिश्नपुच्छयोः । लागलं तालहलयोः पुष्पभिद्गृहदारुणोः ॥६७४॥ लाङ्गली जलपिप्पल्या लोहलोऽस्फुटवादिनि ।
शंखलाधार्ये वजुलस्त्वशोकतिनिशत्रुमे ॥६७५॥ ग्रहीतव्यानि कोविदैः ॥६७२।। रसाल इक्षौ चूते च । रसमालाति रसालः । इक्षौ यथा-नरजन्मरसालस्य मध्यभागः प्रशस्यते । चूते यथा-मलयपवनाकम्पोत्फुल्लद्रसालरसालसाः सपदि मधुपाः पुष्पेष्वन्येष्वनादरमासते । नवमुपनतं (नयमुपवन) मुंजानानां मनाक् मलिनात्मनां चिरपरिचितेऽवज्ञावास्यादिहेति किम - तम् ॥ रसालं बोलसिल्हयोः । बोलः सिल्हश्च ओषधे । रसाला दर्वा विदार्योंजिहामार्जितयोरपि । दूर्वा विदारी च ओषधिः । जिह्वा रसना । तत्र यथा- रदानां चर्वणक्लेशो रसालैव रसालयः । मार्जिता शिखरिणी । तत्र यथा-एषा वृकोदरकृता सुरसा रसाला ॥६७३॥ रामिलो रमणे कामे । रमते रमयति वा रामिलः । स्थण्डिलकपिलेति (उ. ४८४) साधुः । रमणो भर्ता। कामः स्मरः । लाङ्ग्रलं शिश्नपुच्छयोः । लङ्गति लालिम् । दुक्लकुकूलेति (उ. ४९१) साधुः । पुंक्लोबः । द्वयोर्यथा-को हि शादूललाशूलसमूलोन्मूलने बली। लाङ्गलं तालहळयोः पुष्पभिद्गृहदारुणोः । लंगति लांगलम् । नहिलंगेदीर्घश्च (उ. ४६६) इत्यलः । तालो वृक्षस्तत्फलम्वा । हले यथा-हलमगुवलस्यैकोनड्वान् हरस्य न लाङ्गलम् ॥ क्रमपरिमिता भूमिविष्णो न गौर्नच लाङ्गलम् ॥६७४॥ लांगली जलपिप्पल्याम् । गोरादित्वात् १२।१।१९। डीः । लोहलोऽस्फुटवादिनी । शंखलाधायें । लुहेः सौत्रस्य मुरकोरलेति (उ. ४७४) निपातनात् लोहलः । लोहं लाति वा । वाच्यलिङ्गः । अस्फुटवादी भव्यकवता । शंखलया यत् धियते तत् शृंखलाधार्यम् । वजुलसत्वशोकतिनिशद्रमे । वानीरे च । वजति वंजुलः । कुमुलतुमुति (उ.४८७)

Page #296

तृतीयः काण्डः
(२७९) वानीरे चाथ वण्ठालः शूरयुन्नौखनित्रयोः । वातूलो वातले वातसमूहे मारुतासहे ॥६७६।। वामिलो दाम्भिके वामे विपुलः पृथ्वगाधयोः। विपुलाऽऽर्याभिदि क्षोण्यां विमलोऽर्हति निमेले ॥६७७॥ वृषलस्तुरगे शूद्रे शकलं रागवस्तुनि ।
वल्कले त्वचि खण्डे च शम्बलं मत्सरे तटे ॥६७८॥ साधुः । त्रिष्वपि यथा--याते द्वारवर्ती तदा मधुरिपौ तदत्तशम्पानतां कालिन्दीतटरूढवंजुललतामालिंग्य सोत्कण्ठया ।।६७५।। अथ वण्ठालः शूरयुन्नौखनित्रयोः । वण्ठयोरालमत्र वण्ठैरल्यते वा वण्ठालः । शूरयोयुत् युद्धम् शूरयुत् । नावः खनित्रं नौखनित्रत् । तयोः । वातूलो वातले वातसमूहे मारुतासहे । वातोऽस्त्यस्य वातूलः । वलवातदन्तललाटादूलः ।७।२।१९। वातानां समूहो वा । गोरथवातादित्यूलः ।६।२।२४। वातस्य समूहो वा । वलवातादूलः । वातसमूहे पुंसि । शेषयोर्वाध्यलिङ्गः । वातले यथा-सुतनुर्वातूलतां लम्भिता । वातसमूहे यथा-वातुलसंचालततुललवावलोभिर्जातो जनो युवजरन् पथिकश्चलन्ति (चकास्ति)। मारुतमासहते इति सहेराडप्रश्लेषः । मारुतं न सहते इत्यर्थे तु कुलप्रत्ययो बाहुलकात् ॥६७६!। वामिलो दाम्भिके वामे । वामः प्रतिकूलत्वं सत्यत्वं वा अस्त्यस्य वामिलः । बाहुलकादिलः । वाच्यलिङ्गः । विपुलः पृथ्वगाधयोः । विपुलति विपुलः । वाच्यलिङ्गः । पृथौ यथाविपुलतरनितम्बा भोगरुद्धे रमण्याः । शयितुमनधिगच्छन् जीवितेशोऽवकाशम् । अगाधे यथा-विपुलमतिभिः कैरप्येतज्जगज्जनितं पुरा। विपुलाऽऽर्याभिदि क्षोण्याम् । आर्याभेदे यथा-आयेषु त्रिषु पादो भवति भवति तु पथ्या विपुला तु यान्यथा पादभाक् । क्षोण्यां यथा-भूप त्वदीययशसां विपुलापि हि संकटवेयम् । विमलोऽर्हति निर्मले । विगतो मलोऽस्य विमलः । अर्हन् त्रयोदशस्तीर्थङ्करः। तत्र यथा-विमलस्वामिनो वाचः कतकक्षोदसोदराः। निर्मळे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-खया विमलविद्रुमभासा सन्ततं तिमिरमिन्दुरुदासे ॥६७७॥ वृषलस्तुरगे शूद्रे । वर्षति वृषलः । तृपिवपीति (उ. ४६७) किदलः । वृष लाति

Page #297

(२८०) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः :: द्वितीयो विभागः
पाथेये च शयालुस्तु निद्रालौ वाहसे शुनि । . श्यामला पिप्पले श्यामे शार्दुलो राक्षसान्तरे ॥६७९॥ व्याघ्र च पशुभेदे च सत्तमे तृत्तरस्थितिः ।
शाल्मलिः पादपे द्वीपे शीतलः शिशिरेऽर्हति ॥६८०॥ वा। मनुस्तु वृषो हि भगवान् धर्मस्तस्य यः कुरुते त्वलम् (निषेधम्)। वृषलं तं विजानीयादित्याह। तुरगे यथा-अकृत्ववृषणवीजं वृषलैक्षिप्यते खलु । शूद्रे यथान पाट्यो वृषलेर्वेदः । शकलं रागवस्तुनि । वल्कले त्वचि खण्डे च । शक्नोति शक्यते वा शकलम् । मृदिकन्दी (उ. ४६५) त्यलः । खण्डे पुंक्लीबः । रागवस्तुनि यथा-वस्त्रैः शाकलिकैः कलां कलयसि स्मेराक्षि लोकोत्तरम् । अत्र हि शकलेन रक्तानि शाकलिकानि वस्त्राणि । शकलकर्दमाद्वे ।६।२।३। ति इकण् । वल्कले त्वचि च यथा- तरुशकलैरपि मुनयः कालं गमयन्ति कानने यस्मात् । खण्डे यथा-शीतलेन निरवाप यत्क्षणं मौलिचन्द्रशकलेन शूलिनः । शम्बलं मत्सरे तटे । पाथेये च। शाम्यति शम्बलम् । शमिकमिपलिभ्यो वलः (उ. ४९९)। शं सुखेन वलतेऽस्माद्वा । पाथेये पुंक्लोबः। मत्सरो रोषः । तटं क्लम् ॥६७८॥ पाथेये यथा-धर्म एव परे लोके शम्बलं गदितं बुधैः । शयालुस्तु निद्रालौ वाहसे शुनि । शयनशीलः शयालुः । शीश्रद्धानिद्रेत्यालुः ।५।२।३७। निद्रालौ वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-हन्ति नो पशयस्थोऽपि शयालुमंगयुर्मुगम् । वाहसोऽ. जगरः । श्वा कुक्कुरः । श्यामलः पिप्पले श्यामे । श्यामो वर्णोऽस्य श्यामलः । सिध्मादित्वाल्लः ।।२।२१। पिप्पलोऽश्वत्थः । श्यामे गुणे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-स्निग्धश्यामलकान्तिलिप्तवियतो वेल्लद्वलाका घनाः । शार्दुलो राक्षसान्तरे । व्याघ्र च पशुभेदे च सत्तमे तृत्तरस्थीतिः । शणोति शार्दूलः । दुकूल कुकूलेति (उ. ४९१) साधुः ॥६७९॥ व्याघ्र पशुभेदे च यथा-सदेवदारुदुमवेदिकायां शार्दूलचर्मव्यवधानवत्याम् । उत्तरपदस्थः सत्तमे यथा-उत्तिष्ठ नरशार्दूल समुन्मूलयविद्विषः । शाल्मलिः पादपे द्वीपे । शालते शाल्मलिः । माशालिभ्यामोकलिमली (उ. ७०३) स्त्रीपुंसः । पादपे यथा

Page #298

.... तृतीयः काण्डः । श्रीखण्डे पुष्पकासीसासनपयों: शिलोद्भवे । शृगालो दानवे फेरौ शगाली स्यादुपप्लवे ॥६८१॥ शंखलं पुंस्कटीकांच्या लोहरज्जौ च बन्धने ।
शौष्कलः शुष्कमांसस्य पिंडके पिशिताशिनि ॥६८२।। हं हो शाल्मलिपादप प्रतिदिनं को न त्वया वंचितः । द्वीपे यथा-द्वीपस्य शाल्मलिरिति प्रथितस्य नाथः पाथोधिना वलयितस्य सुराम्बुनीयम् । शीतलः शिशिरेऽहति । श्रीखण्डे पुष्पकासीसासनपर्यो: शिलोद्भवे । शोतमस्त्यस्य शीतलः । सिध्मादित्वात् ७।२।२१। लः शेते वा । शिङस्तलगिति (उ. ५०१)- तलक । शिशिरे गुणे पुंसि ! तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-तामुस्थाप्य स्वजलकणिकाशीतलेनानिलेन । अर्हन् दशमस्तीर्थकरः । तत्र यथास्याद्वादामृतनिस्यन्दी शीतलः पातु वो जिनः ॥६८०॥ श्रीखण्डं चन्दनम् । पुष्पकासीसं कासीसविशेषः । आसनपी ओषधिः । शिलोद्भवं धातुविशेषः । गौडस्तु श्रीखण्डपुष्पकासीसशैलेयेषु नपुंसकम् । पुमानासानपा स्याच्छीतलः शिशिरे त्रिष्वित्याह । शृगालो दानवे फेरौ । शुणो(णा)ति शगालः । चात्यालेति (उ. ४८०) साधुः । फेरो यथा-वरं वृन्दावने रम्ये शगालत्वं परीप्सति । फेरो दन्त्यादिरप्ययम् । तत्र असृग् गिलति पृषोदरादित्वात् साधुः । शगालो स्यादुपप्लवे । उपप्लवो डमरः । तत्र स्त्रियाम् ॥६८१॥ शंखलं पुंस्कटीकाच्यां लोहरज्जौ च बन्धने । शणोणा)ति शंखलम् । श्रोनोत्तो हस्वश्चेति (उ. ४९८ ) खलः । त्रिलिङ्गः । पुंस्कटीकांच्यां यथाकपालमालाखट्वाङ्गधारी लोलास्थिशंखलः । महापाशुपतो भीमः श्मशानस्य च विग्रहः ॥ लोहरज्जौ यथा-कलत्रं निगडं दत्वा न सन्तुष्टः प्रजापतिः । भूयो. ऽप्यपत्यदानेन बबन्ध गलशंखलम् । बन्धाने बन्धमात्रे यथा-विशंखलं शंखलकाः प्रतस्थिरे । शौष्कलः शुष्कमांसस्य पणिके पिशिताशिनि । शुष्कं मांसं लाति शुष्कलः । प्रज्ञादित्वात् (७।२।१६५ ) अणि ॥ शौष्कलः वाच्यलिङ्गः ।

Page #299

(२८२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितायो विभागः
पण्डाली सरसीतैलमानयोः कामुकखियाम् ॥ संकुलोऽस्पष्टवचने व्याप्ते च सरलस्त्वृजौ ||६८३ || उदारे पूतिकाष्ठे च सप्तला नवमालिका । सातला पाटळा गुरुजा सन्धिलौकः सुरङ्गयोः ।।६८४ ॥ नांद्यां सिध्मलः किलासी सिध्मला मत्स्यचूर्णके । सुतलोsट्टालिकाबन्धे पातालभुवनान्तरे ||६८५ ॥
।
पणोऽस्त्यस्य पणिकः । विक्रेता इत्यर्थः । पिशिताशी मांसाशी ॥ ६८२ ॥ qण्डकी सरसी तैलमानयोः कामुक स्त्रियाम् । षंडंसमूहम् अलति आलाति वा ण्डली त्रिष्वर्थेषु । सरसी कासारः । तिलं मीयते येन तत्तैलमानं कर्षादि । कामुकी चासौ बीच कामुकनी । संकुलोsस्पष्टवचने व्याप्ते च । संकोलति संकुल: । वाच्यलिङ्गः । अस्पष्टवचने यथा - निन्दया न विदितं न शंसयात् दुर्जनो वदति संकुलं सताम् । व्याप्ते यथा- अलं स्थित्वा श्मशानेऽस्मिन् गृन गोमायुसंकुले । व्याकुलेऽपि मंत्रः । यथा- न तत्र स्वः परो वापि ददृशे रणसंकुले | सरलस्त्वृजौ । उदारे पूतिकाष्ठे च । सरति सरलः । मृदिकन्दी (उ. ४६५) स्थलः । ऋजूदारयोर्वाच्यलिङ्गः । ऋजौ यथा - नात्यन्तं सरलैर्भाव्यं गत्वा पश्य वनस्पतीन् । सरलास्तत्र छिद्यन्ते कुब्ज | स्तिष्ठन्ति पादपाः । उदारे यथाविभवे सत्यपि प्रायः सरलो विरलः पुमान् । पूतिकाष्ठं देवदारुदुः । तत्र यथा - कपोलकण्डूः करिभिर्विनेतुं विघट्टितानां सरद्रुमाणाम् । सप्तला नवमालिका | सातला पाटला गुंजा । सपति समवैति सप्तला । मुरलोरलेति ( उ. ४७४ ) साधुः । चत्वारोऽपि लताभेदाः । सन्धिलौ कः सुरङ्गयोः । नान्द्याम् । सन्धि लाति सन्धिला । ओको गृहम् । सुरङ्गा भुवोन्तरे गूढमार्गः ||६८४ ॥ नान्दी द्वादशतूर्यनिर्घोषः । सिध्मलः किलासी । सिमानि सन्त्य - स्य विध्मलः । सिध्मादित्वालः ।७।२।२१। वाच्यलिङ्गः । किलासी स्वकुपुगे । तत्र यथा - दम्भो लिवणसिध्मलैर पघनैर्लङ्केश्वरोऽयं पुरः । सिमला मत्स्यचूर्णके । शुष्काणां मत्स्यानां च चूर्ण मत्स्यचूर्णकः । तत्र स्त्रि
-

Page #300

तृतीयः काण्डः
(२८३) मुवेलः प्रणते शान्ते गिरिभेदेऽथ हेमलः । कलादे शरटे ग्रावभिद्यभावः पुनमतौ ॥६८६॥ असत्तायामथाक्षी वशिरे मदवजिते । आहवः समरे यज्ञेऽप्याश्रवो वचस्थिते ॥६८७॥ प्रतिज्ञायां च क्लेशे च स्यादातवमृतद्भवे । ,
नारी रजसि पुष्पे चोद्धवः केशवमातुले ॥६८८॥ याम् मुतलोऽलिट्टाकाबन्धे पातालभुवनान्तरे । शोभनं तलमस्य सुतलः । अट्टालिकाबन्धः प्राकारशिखरे योधरक्षाहेतुः सन्निवेशविशेषः ।।६८५॥ पातालभुवनान्तरं पुराणप्रसिद्धम् । सुवेलः प्रणते शान्ते गिरिभेदे । सुष्टुवेलति शोभना वेलाऽत्र वा सुवेलः । प्रणतशान्तयोर्वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा-वलाक्रान्तः शत्रुः समजनि सुवेलो गिरिरिव । अथ हेमलः॥ कलादे शरटे ग्रावभिदि । हेमं लाति हेमलः । हिनोति वा । मुरलोरलेति (उ.४७४) साधुः । कलादः सौवर्णिकः । सरटः कृकलासः । प्रावभित् दृषद्भेदः । अभावः पुनर्मतौ । असत्तायाम् । न भवनमभावः। मृतो यथा- कष्टं मातुरभावेन जीवन्ति शिशवः खलु ॥ ६८६ ॥ असत्तायां यथा- सान्निध्ययोगात्किल तत्रशच्या: स्वयम्वरक्षोभकृतामभावः । अथाऽक्षीवं वशिरे मदवर्जिते । अक्षोति अक्षीवम् । प्रह्वाहेति (उ. ५१४) साधुः। न क्षीवते स्म वा । अनुपसर्गाः क्षीवेति साधुः 1४।२।८०। वशिरः (२)सामुन्द्रं लवणम् । मदवर्जिते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथाअक्षावं तत्क्षणाज्जातं नाम्नैव तव शात्रवम् । आहवः समरे यज्ञेऽपि । आहूयन्ते योद्धारोऽत्रेति आहवः । माहो युद्धे इत्यल्वा । शब्दस्य चोत्वम् । आजुहृत्यत्र वा। पंनाम्निः द्यः। समरे यथा-बाणाहकयाहतशम्भुशक्तरासत्तिमासाद्य जनार्दनस्य । यज्ञे यथा-समाजुहावाहवहव्यलोलुपान् । आश्रयो वचनस्थिते । प्रतिज्ञायां च क्लेशे च । आशृणोति आश्रवणं वा आश्रवः । वचनस्थिते वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथाधीराणामात्रवे तोषः ॥६८७॥ स्यादातवमृतूद्भवे । नारीरजसि पुष्पे च । ऋतौ भवं मार्तवम् । ऋतुः प्राप्तोऽस्येति वा । ऋत्वादिभ्योऽण। ऋतुरेव

Page #301

(२८४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
उत्सवे ऋतुवह्नौ चोत्सवोऽमर्षे महेऽपि च । इच्छाप्रसर उत्सेके कारवीकृष्णजीरके ॥ ६८९॥ दीप्ये मधुरात्वपत्र्योः कितवः कनकाहये ।
मत्ते च वश्चके चापि केशवः केशसंयुते ॥ ६९० ॥ वा । प्रज्ञादित्वादण् । ऋतूद्धवे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-पुष्पं फलं चार्तवमाहरन्त्यः काठे च बीजं यदि कृष्टरोहि । नारीरजसि यथा-आर्तवं द्वादशे वर्षे योषितां वर्तते खलु । पुष्पं कुसुमम् । उद्धवः केशवमातुले । उत्सवे ऋतुवह्नौ च । उत्कर्षेण जुहोति इयते वा उद्धवः । केशवमातुले यथा-सार्द्धमुद्धवसोरिभ्यामथासावासदत्सदः ॥ ६८८ ॥ उत्सवे यथा-नृत्यद्वरवधूलोलवलयावलिशिजया । विद्ध उद्धवसम्बद्धो गीतिशब्दो हरत्यसौ । ऋतुवह्नो च यथा-भालमुद्धलितं तेन समिद्धोद्धवभस्मभिः । उत्सवोऽमर्षे महेऽपि च । इच्छाप्रसर उत्सेके। उत्सूयते उत्सवनं वा उत्सवः । चतुःष्वर्थेषु । अमर्षो रौद्रभावः । उत्सेको वीरभावः । तयोर्यथा-ववृते मरणोत्सवोऽस्य चित्ते यदितो वाग्भिरसावसारयत्तम् । महेक्षणे यथा-उत्सवोऽपि दरिद्रस्य दुःखाय न सुखाय च । इच्छाप्रसरे यथा-आलिङ्गनो दामविलासवन्ध्यं रतोत्सवं चुम्बनमात्रशेषम् । इच्छायाः प्रसवे उत्पत्तो इत्यमरटोका । कारवी कृष्णजीरके। दोप्ये मधुरात्वपत्र्योः । करोति कारवा। कैरवभैरवेति साधुः । गौरादित्वाडोः ॥६८९॥ दीप्योऽजमोदा । मधुरा शतपुष्पा । त्वक्पत्रो ओषधिः । कितवः कनकाहये मत्ते च वंचके चापि । कित् निवासे इत्यस्य किति कुडीति । कित्यवे कितवः किं तवास्ति वा । पृषोदरादित्वात् । कनकायो धत्तरः । मत्ते वञ्चके च वाच्यलिङ्गः तयोर्यथा-दृष्टः स्वप्ने कितव रमयन्कामपि त्वं मयेति । द्यूत कारेऽपि मंखः । यथा हि-वंचितास्मि कितवेति कलं वदन्ती । केशवः केशसंयुते । पुन्नागे वासुदेवे च । प्रशस्ता केशा वालाः शिफा वा अस्य सन्ति केशवः । केशाद् इति वः । केशसंयुते वाच्यलिङ्गः । तत्र वासुदेवे च यथा-केशवोऽपि न कृष्णो यः ॥६९०॥ पुन्नागो

Page #302

- तृतीयः काण्डः
(२८५)
पुन्नागे वासुदेवे च कैतवं धूतदम्भयोः । कैरवः कितवे शत्रौ कैरवं सितपङ्कजे ॥६९१॥ कैरवी तु चन्द्रिकायां गन्धर्वस्तु नभश्चरे । पुंस्कोकिले गायने च मृगभेदे तुरङ्गमे ॥६९२॥ अन्तरा भवदेहे च गालवो मुनिलोध्रयोः ।
गाण्डीवगाण्डिवो चापमात्र पार्थधनुष्यपि ॥६९३॥ वृक्षः। कैतवं धृतदम्भयोः । कितवस्य भावः कर्म वा कैतवम् । युवादित्वादण् । द्वयोर्यथा-कैतवेन कुरुभिर्विजिता भूः । कैरवः कितने शत्रौ । करोति कैरवः । कैरवभैरवेति (उ. ५१९) साधुः । कितवः शठः । शत्रुररिः । तयोर्यथा-त्वयि भास्वत्युदिते सर्वतेजोमिभाविनि । उन्मीलति धरानाथ किं कैरवकुलं कचित् । कैरवं सितपङ्कजे । कैरवो हंसस्तस्येदं कैरवः । यथाअर्द्धमुन्मिषति कैरवाकरे साधुपंकजवने निमीलति ॥६९१॥ कैरवी तु चन्द्रिकायाम् । कैरवं देवताऽस्याः कैरवी । यथा-कैरवी भैरवीभूता वियोगे हरिणीदृशः । गन्धर्वस्तु नभश्चरे । पुस्कोकिले गायने च मृगभेदे तुरङ्गमे । अन्तरा भवदेहे च । गन्धयतेऽईयते गन्धर्वः । गन्धेरान्त (उ.५०८) इति वः । नभश्चरे यथा-अस्माभिर्यदनुष्ठेयं गन्धर्वैस्तदनुष्ठितम् । पुस्कोकिले गायने च यथा-सहकारवनस्यांतश्चार्यों गन्धर्वगीतयः । मृगभेदे तुरङ्गमे च यथा-गन्धर्वैः सर्वतो व्याप्तां महिषीपरिवारिणीम् । राजधानीमिव निजां वनभूमिममन्यत ॥६९२॥ अन्तरा मरणजन्मनोमध्ये यो देहो यातनाशरीरं सोऽन्तराभवदेहः । यदाहुः-अन्तराभवदेहादि नेष्यते विन्ध्यवासिना । तत्र यथा-गन्धर्वदेहेन दिवं जगाम । गालबो मुनिलोध्रयोः । गलति गालवः । कैरवभैरवेति साधुः । मुनिर्मुनिविशेषः । लोध्रा वृक्षविशेषः । गाण्डीवगाण्डिवौ चापमात्रे पार्थधनुष्यापि । गाण्डो गाण्डिश्च पर्व विद्यतेऽम्य गाण्डीवः । गाण्डिवः मण्यादित्वाद्वः । पुंक्लीबो । चापमात्रे यथा-गाण्डीवदण्डेन विखण्डिता श्वो भूपालमौलियुधि कुन्तलेशः । पार्थधनुषि यथा-राज

Page #303

(२८६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
ताण्डवं तृणभिन्नाटच भेदयोः त्रिदिवन्तु खे । स्वर्गे च त्रिदिवा नद्यां द्विजिहः खलसर्पयोः ॥ ६९४॥ निह्नवः स्यादविश्वासेऽपलापे निकृतावपि । निष्पावः पवने शूर्पपवने निर्विकल्पके ॥ ६९५ ॥ वल्ले करे शिव्यां प्रभवो जन्मकारणे । आद्योपलब्धये स्थानेऽपांमुळे मुनिभिद्यपि॥ ६९६ ॥
न्यानां शितशरशतैर्यगाण्डीवधन्वा धारापातैस्वमिव कमलाम्यल्पवर्षन् मुखानि । गाण्डिवशब्दो द्वयोर्यथा - गाण्डिवेन हि रिपून् कुरु षितान् कुर्वता - यशस्त्वयार्जितम् || ६९३ ॥ ताण्डवं तृणभिन्नाट्यभेदयोः । तण्डोरिदं तण्डुना प्रोक्तं वा ताण्डवम् । पुंक्लीबः । नाट्यभेदे यथा - चण्डीशः पातु वो यस्य ताण्डवे क्षितिमण्डलम् । त्रिदिवन्तु खे स्वर्गे च । तृतीयं दिवं त्रिदिवम् । मयूरव्यंसकादित्वात् । स्वर्गे पुंक्लोव: । द्वयोर्यथा - श्रियो वासां भोजे त्रिदिवस रिदम्मोजकुहरे हरेर्नाभीप मधुमधुकरो यः किल पपौ । त्रिदिवा नद्याम् । त्रिषु दीव्यति त्रिदिवा । यथा पिबत्वं देव यदि वा त्रिदिवाम्बु दिवानिशम् । द्विजिहः खलसर्पयोः । द्वे जिले वचने रसने वाऽस्य द्विजिह्नः । द्वयोर्यथा वाग्विषस्य द्विजिह्नस्य विश्वासं कोऽधिगच्छति ||६९४॥ निह्नवः स्यादविश्वासेऽपलापे निकृतावपि । निह्नवनं निह्नवः । अविश्वासोऽप्रत्ययः । निकृतिः शाठ्यं तयोर्यथा - को मे निरपराधस्य सखे निह्नव एषते । अपलापे यथा-तेन माधवमालत्योः कार्यः स्वमतिनिह्नवः । निष्पावः पवने शूर्पपवने निर्विकल्पके । वल्ले कडङ्गरे शिव्याम् । निष्पवनं निष्पूयते वा निष्पावः । निरमेः पूल्ब (५.३.२१) इति घञ् । षट्स्वर्थेषु । पवनम् सामान्यपवनम्, । शूर्पेण पवनम् शूर्पपवनम् । निर्विकल्प के कृतनिश्चये वाच्यलिङ्गः ||६९५॥ वल्लो धान्य मेदः । कडङ्गरो बुसम् । शिम्बी बीजकोशी । सर्वेषु यथा - निष्पावनिष्पावकृतः कृषीवलान् । प्रभवो जन्मकारणे । आद्योपलब्धये स्थानेstiमूले मुनिभिद्यपि । प्रभवनं प्रभवत्यस्मात् । प्रभवति वा प्रभवः । चतुःष्व

Page #304

तृतीयः काण्डः
(२८७) प्रसवः पुष्पफलयोरपत्ये गर्भमोचने । उत्पादे च प्रसेवस्तु वीणास्यूतयोहतौ ॥१९७॥ प्रभावस्तेजसि शक्तौ पल्लवः किसले वले ।
विटपे विस्तरेऽलक्तरागे शृङ्गारपिङ्गयोः ॥६९८॥ र्थेषु । जन्मकारणं पित्रादि । तत्र यथा-क सूर्यप्रभवो वंशः क चाल्पविषयामतिः । आद्या प्रथमा । उपलब्धिदर्शनम् । गंगादीनां तदर्थ स्थानम् हिमवदादिः । तत्र यथा-सुरापगायाः प्रभवो हिमाचलः । अपां मूले यथा- प्रभवन्ति प्रभवे नद्यः संकीर्णाः पृथवः पुरः । मुनिभेदे यथा- शिष्यो जम्बुमहामुनेः प्रभव इत्यासीत् । सम्वत्सरभेदेऽपि । यथा- प्रभवे यज्ञकर्मणि ॥६९६॥ प्रसवः पुष्पफलयोरपत्ये गर्भमोचने । उत्पादे च । प्रसूयते प्रसवनं वा प्रसवः । पंचस्वर्थेषु । पुष्पे यथा- गणा न मेरुप्रसवावतंसाः । फले यथा- माकन्दपुष्पप्रसवैर्विहस्ताम् । अपत्ये यथा- दुस्ल्यजः प्रसवस्नेहः पशूनामपि पश्यत । गर्भमोचने यथा- न हि वन्ध्या विजानाति गुर्वी प्रसववेदनाम् । उत्पादे यथाजातः क्रमेण मदनप्रसवः कृशाङ्गायाः। प्रसेवस्तु वीणांगस्यूतयोहतौ। प्रसीव्यते प्रसेवः । वीणांगं ककुभाख्यं दण्डाधः शब्दगाम्भीर्यार्थ दारुमयं भाण्डम् । यद भस्त्रयाच्छाद्यते । तत्र यथा- प्रसवमूले स बबन्ध तन्त्रीम् । स्यूतो वस्त्राचावपनम् । दृतिरालश्चर्ममयी । तयोर्यथा- प्रसेवसंस्थापितदेववस्त्रैः ॥६९७॥ प्रभावस्तेजसि शक्तौ । प्रभवत्यनेन प्रभावः । बाहुलकाद् धञ् । तेजसि प्रतापे यथा- यत्पुनः स्तीयतेऽम्भोधिः प्रभावप्राभवो हि सः । शक्तिः सामर्थ्यम् । तत्र यथा- अचिन्त्यो हि मणिमन्त्रौषधीनां प्रभावः । पल्लवः किसले वले । विटपे विस्तरेऽलक्तरागे शंगारषिङ्गयोः। पल्लति पल्लवः । वडिवटी (उ. ९१५) त्यवः । सप्तस्वर्थेषु । किसले 'क्लोबः। तत्र यथा- तेनामरवधूइस्तसदयालूनपल्लवाः । वलं स्थाम । विटपे शाखायां यथा- सहस्रशो मंजरिताश्च पल्लवाः। कला च पुंस्कोकिलवाचि वर्तते । विस्तारे यथा- वाचः पल्लविता इव । अलकरागे शंगारे षिड्गे च यथा- पल्लवः कामिवल्लभः । पत्र मात्रे वस्त्रैकदेशे रहसि च मंसः। पत्रमात्रे यथा- तन्वीमेकजलाईपल्लवतया। वस्त्रैकदेशे

Page #305

(२८८) अनेकाथसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
पश्चत्वं भावे पंचानां प्राणानामत्ययेऽपि च । पार्थिवो नृपतौ भूमिविकारे पार्थिवी तुका ॥६९९॥ पुङ्गवो गवि भैषज्ये प्रधाने चोत्तरस्थितः । फेरवो राक्षसे फेरौ बान्धवो बन्धुमित्रयोः ।।७००॥ भार्गवः परशुरामे सुधन्विनि मतंगजे ।
दैत्यगुरौ भार्गवी तु कृष्णामयोः श्रियाम् ॥७०१॥ यथा- रोषादधानाऽभिनिहितैककोणकमनीयेन पृष्ठतः। कक्षानिक्षिप्तपल्लवेन । रहसि यथा- नीलीभवन्नूतनशाद्वलेषु ध्यायन्ति धन्या नवपल्लवेषु ॥६९८॥ पंचत्वं भावे पंचानां प्राणानामत्ययेऽपि च । पंचानां भावः पञ्चत्वम् । देहस्य महाभूतारब्धत्वेन मरणेऽपि । प्रत्येकं स्वांशसंक्रमात् पंचभावः । द्वयोर्यथाएकोऽपि प्राप पंचत्वम् । पार्थिवो नृपतौ भूमिविकारे । पृथिव्या ईशः पार्थिवः । पृथिवी सर्वभूमेरीशज्ञातयोश्चाञ् (६-४-१५६ ) । पृथिव्या अयं पृथिव्यां भव इति वा । पृथिव्यानाञ् (६.१.१८) । नृपतौ यथा-बालोऽपि नावमन्तव्यो मनुष्य इति पार्थिवः । भूमिविकारे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा पर्वताः पार्थिवाः खलु । पार्थिवी तुका । तुका वंशरोचना ॥६९९॥ पुङ्गवो गवि भैषज्ये प्रधाने चोत्तरस्थितः । पुमांश्चासौ गौश्च पुंगवः। गोस्तत्पुरुषात् इत्यत् समासान्तः । गवि यथा- स्वेदोद्गमः प्रादुरभूदुमायाः स्विन्नानुलिपुंगवकेतुरासीत् । भैषज्यमौषधम् । उत्तरपदस्थितः प्रधाने यथा- स एष भृगुपुंगवो गिरिशवालशिष्यो मुनिः । फेरवो राक्षसे फेरौ । फे इति रवोऽस्य फेरकः । द्वयोर्यथा- श्मशाने रजनी निन्ये भैरवो फेरवारवैः । बान्धवो बन्धुमित्रयोः । बन्धुरेव बान्धवः । प्रज्ञादित्वादण् । बन्धौ यथा- ये यान्त्यभ्युदये प्रीति नोज्झन्ति व्यसनेषु च । ते बान्धवास्ते सुहृदो लोकः । स्वार्थपरो परः। मित्रे यथा-मिथ्यावादिनि ति बान्धवजनस्याज्ञातपीडागमे॥७००॥ भार्गवः परशुरामे सुधन्विनि मतंगजे दैत्यगुरौ । भृगोरपत्यं भार्गवः भृगो

Page #306

(२८९)
... तृतीयः काण्डः भैरवो भीषणे रुद्रे रागभेदेऽथ माधवः। विष्णौ वसन्ते वैशाखे माधवी मधुशर्करा ॥७०२॥ वासन्ती कुट्टनी हाला राघवोऽब्धेषान्तरे ।
रघुजेऽप्यथ राजीवो मीनसारङ्गभेदयोः ॥७०३॥ रयं वा । परशुरामे यथा- भार्गवस्य सुकृतोऽपि सोऽभवत् स्वर्गमार्गपरिघो दुरत्ययः । सुधन्विनि-सुधनुर्धरे वाच्यलिङ्गः । मतङ्गनो गजः । दैत्यगुरौ शुक्रे यथाअवतेरतुर्नयननन्दनौ नभः शशिभार्गवावुदयपर्वतादिव । भार्गवी तु कृष्णामयोः श्रियाम् । त्रिष्वपि यथा-सा भार्गवो स्वर्गसदां सदाऱ्या ॥७.१॥ भैरवो भीषणे रुद्रे रागभेदे । बिभ्यत्यस्मात् भैरवः। कैरवभैरवेति साधुः। भोषणे चाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-रवः श्रवणभैरवः स्थगितरोदसी कन्दरः। रुदे यथापायात्स वो भैरवः । रागमेदे यथा- श्रीरागोऽथ वसन्तश्च भैरवः पञ्चमस्तथा । अथ माधवः । विष्णौ वसन्ते वैशाखे । मा लक्ष्मीस्तस्या धवो माधवः मधुरेव वा । प्रज्ञादित्वादण् । विष्णौ यथा-परिणतिमिति रात्रे गिधा माधवाय । वसन्ते यथा-परलोकविधौ च माधवस्मरमुद्दिश्य विलोलपल्लवाः । वैशाखे यथारेजतुर्गतिवशप्रवर्तिनौ भास्करस्य मधुमाधवाविव । माधवी मधुशर्करा । चासन्ती कुट्टनी हाला । मधुनो विकारो माधवी । मधौ चैत्रे पुष्यति वा मधुनि भवा वा । मधुशर्करा शर्कराभेदः ॥७०२॥ वासन्त्यां यथा-प्रत्यासन्नः कुरबकवृतेर्माधवीमण्डपस्य । कुट्टनी शम्भली । हाला सुरा । तयोर्यथा-माधवी माधवीप्रिया । राघवोऽब्धेषान्तरे। रघुजेऽपि । रावृड् सामर्थ्ये । राघते राघवः । कैरवभैरवेति साधुः (उ. ५१९)। रघोरपत्यमिति वा । अब्धेः समुद्रस्य झपान्तरं मत्स्यभेदः । रघुजे यथा-त्रपां क्षणमुपेक्ष्य हे नयत राघवं लाघवं पुरन्दरपराक्रमग्लपनचञ्चावाहवः (चञ्चवो वाहवः) । अथ राजीवो मीनसारभेदयोः । राज्यो रेखाः सन्त्यस्य राजीवः । मण्यादित्वाद्वः (उ०५१६) । मोनो मत्स्यः सारङ्गो मृगस्तयोर्भेदे यथा-राजीव राजीवित(ते)ते वनांते ॥७०३॥

Page #307

(२९० )
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः राजीवमब्जे रौरवो भीषणे नरकान्तरे । वल्लवः स्यात्युपकारे गोदोग्धरि वृकोदरे ॥ ७०४ || वडवाऽश्विन्यां स्त्रीभेदे कुम्भदास्यां द्विजस्त्रियाम् । वाडवं करणे स्त्रीणां वाडवौघे रसातले || ७०५ ॥ वाडवो विप्र और्वे च विद्रवो धीः पलायनम् । विभावः स्यात्परिचये रत्यादीनां च कारणे ॥ ७०६॥
1
राजीवमजे । यथा- प्राचीमंकुरयन्ति किञ्चन रुची राजीवजीवातव । रौrat भीषणे नरकान्तरे । रौ इति रवोऽस्य रौरवः, रोरवीति रोरवस्तस्यायमिति वा । भीषणे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - कौरवा रौरवा येषां तेऽपि किं वीरकुञ्जराः । नरकान्तरे यथा - स याति नरके घोरे रौरवे पश्यते ध्रुवम् । वल्लवः स्यात्सूपकारे गोदोग्धरि वृकोदरे । वल्लते सम्वृणोति वल्लवः । वडिवटीत्यवः ( उ. ५१५ ) । सूपकारे यथा - वल्लवैर्वल्लपाकोऽपि कृतः स्यान्नृपवल्लभः । गोदोग्धरि यथा - कलशिमुदधिगुर्वी वल्लवा लोडयन्तः । वृकोदरोsपि विराटगृहे सूपकारत्वात् कल्लवः ||७०४ || वडवाऽश्वायां स्त्रीभेदे कुम्भदास्यां द्विजस्त्रियाम् । वड आग्रहणे सौत्रः । वर्डात वडवा । वडिव - टीत्यवः ( उ. ५१५) । चतुर्ष्वर्थेषु । अश्वायां कुम्भदास्यां च यथा - पूर्णगर्भेव वडवा वडवा वत् (बत) सीदति । समग्रग्रामणी गेहविहितोदकपूरणा । स्त्रीभेदे यथानायिका त्रिधा मृगी वडवा हस्तिनी च । द्विजस्त्रियां यथा - वेदेषु वडवा नडा | वाडवं करणे स्त्रीणां वाडवैौचे रसातले । वडवाया इदं वाडवम् । वडवानां समूहो वा । षष्ट्या समूहे इत्यण् | ६ |२| ९| स्त्रीणां करणं वात्सायनप्रसिद्धम् । वाडवौघे यथा- भृशमकशकशाभिर्वाडवं ताडयन्ति । रसातलं पातालं । तत्र पुंक्लीबः ॥ ७०५ ॥ वाडवों विप्र और्वे च । वडवा अश्विनी ब्राह्मणी वा तदपत्यं वाडवः । शिवाद्यण् । द्वयोर्यथा - तृप्ति न याति मन्ये श्राद्धशतेनाप्यग्निमुखो विप्रः । जलमपि वाडवमुखगं भस्मीभवतीति नो चित्रम् ॥ विद्रवो धीः पलायनम् । विद्रवत्यनेन विद्रवणं वा विद्रवः । घीर्बुद्धिः । तत्र

Page #308

तृतीयः काण्डः
(२९१) विभवो धननिवृत्योः शात्रवं शत्रसंचये । शत्रुत्वे च शात्रवः सेम्भवः कारणे जनौ ॥७०७॥ आधेयस्याधारानतिरिक्तत्वे च जिनेऽपि च ।
सचिवः सहायेऽमात्ये सुषवी कृष्णजीरके ॥७०८॥ यथा- भयो द्रवति विद्रवात् । पलायने यथा-त्वत्कीर्तनं द्रुतमुपद्रवविद्रवाय । विभावः स्यात्परिचये रत्यादीनां च कारणे । विभावनं विभावः । वागाद्यभिनयसहिताः । स्थायिव्यभिचारिलक्षणाश्चित्तवृत्तयो विभाव्यन्ते ज्ञायन्तेऽनेन वा । परिचये यथा-विभावेन विभूनां हि वैभवं स्यान्न संशयः । रत्यादेः कारणे यथा-बहवोऽर्था विभाव्यन्ते वागंगाभिनयाश्रयाः । अनेन यस्मात्तेन विभाव इति संज्ञितः ।।७०६॥ विभवो धननिवृत्योः । विभवत्यनेन विगमो भवस्य अत्रेति विभवः । निर्वृतिनिर्वाणम् । द्वयोर्यथा-प्रभाते पादयोः स्पृष्टा प्रभाते शिरसा प्रभो । विभवं वितनोत्याशु विभवं च पदं नृणाम् । शात्रवं शत्रुसंचये। शत्रुत्वे च । शत्रूणां समूहः शात्रवम् । षष्ठ्या समूह इत्यण् । शत्रोर्भाव इति वा। युवादेरण् ।७।११६७) द्वयोर्यथा- वितनोति न संग्रामे शात्रवं यस्य शात्रवम् । शात्रवः शत्रौ । शत्रुत्वे च शात्रवः । प्रज्ञादित्वादण ७।२।१६५। यथा-सैन्यं विजिग्यो युषि शात्रवाणाम् । सम्भवः कारणे जनौ । आधेयस्याधारानतिरिक्तत्वे च जिनेऽपि च । सम्भवत्यस्मात् सम्भूतिर्वा सम्भवः सम्भवनमिति वा । चतुर्वर्थेषु । कारणं हेतुः। जनिरुत्पत्तिः । जिनस्तृतीयस्तीर्थकरः । तेषु यथा-दिश्याद्वः सम्भवः सौख्यं निरस्तभवसम्भवः ॥७०७॥ आधेयस्य वस्तुन आधारात् अनतिरिक्तत्वमनाधिक्यम् । यथा-सम्भवति द्रोणः स्थाल्याम् । तत्र यथा-अस्मिन् क्षत्रियवंशजेन महतो वोर्यस्य नो सम्भवः । उपपत्तावपि मंखः । तत्र यथा-तेजस्तिमिरयोर्नास्ति सहावस्थानसम्भवः । समयेऽपि । सचिवः सहायेऽमात्ये। सचते सचिवः । पलिसचेरिवः (उ.५२२) सहाये यथा-धत्ते वक्षः कुचसचिवतामद्वितीयन्तु वक्त्रम् । अमात्ये यथा-तेन जगतो १. शत्रौ पाण्डवो रसभावयोः । सम्भवो जनने हेतौ मेलके चारुजन्मनि ।

Page #309

(२९२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो वभागः
जीरके कारवेल्ले च सैन्धवः सिन्धुदेशजे । सिन्धुस्थे स्यादथादर्शष्टीकायां प्रतिपुस्तके ॥७०९॥ दर्पणे चाप्यथोड्डीशश्चण्डीशे शास्त्रभिद्यपि । उपांशुर्जापभेदे स्यादुपांशु विजनेऽव्ययम् ॥७१०॥ कर्कशो निर्दये क्रूरे कम्पिल्यककृपाणयोः।
इक्षौ साहसिके कासमर्दके पुरुष दृढे ॥७११॥ गुर्वी सचिवेषु निचिक्षिपे । मुषवी कृष्णजीरके । जीरके कारवेल्ले च । सुष्टु सुनोति अचि गौरादित्वात् ड्यां सुषवी त्रोण्यप्योषधानि ॥७०८॥ सैन्धवः सिन्धुदेशजे। सिंधुस्थे स्यात् । सिंधुषु भवः सैन्धवः । सिन्धुदेशजे वाच्यलिङ्गः । सिन्धुस्थं लवणभेदः । तत्र पुंश्लोबः । सिन्धुदेशजे यथा-तं सैन्धवं क्षितधवः सहसाधिरूढ़ः । सिन्धूस्थे यथा- विडसौवर्चसैन्धवहिंग्वजमोदायवक्षारम् । अथादर्शष्टीकायां प्रतिपुस्तके। दर्पणेचापि । आसमन्ताद् दृश्यतेऽस्मिन् आदर्शः टोका निरन्तरव्याख्या । तत्र प्रतिपुस्तके यथा-आदर्शदर्शितदिशा न शठा लिखन्ति ॥७०९॥ दर्पणे यथा-निःश्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते । अथोड्डीशश्चण्डीशे शास्त्रभिद्यपि । उद्दिश्यते उड्डोशः । पृषोदरादित्वात् । चण्डीशे यथा-उड्डोशः पातु वरचण्डो सनाथैः प्रमथैर्वृतः । (उड्डोशः पातु वश्चण्डी समाधैः प्रथमैर्वृतः । ) शास्त्रभेदे यथा-उड्डीशं यो न जानाति स रुष्टः किं करिष्यति । उपांशु पभेदे स्यात् । उपाश्रुते उपांशुः । अशेरानोन्तश्चेत्युः पुंसि । जापभेदः किंचित् स्फुरदोष्टो जापः । यथा-जाप्यन्तु त्रिविधं प्रोक्तं वाचिकोपांशुमानसम् । उपांशु विजनेऽव्ययम् (ये)। विजने एकान्ते । वर्तमानउपांशुशब्दोऽव्ययम् तत्र यथा-परिचेतुमुपांशुधारणम् कुशपूतं प्रवयास्तु विष्टरम् । पूर्वाचार्यानुरोधेन उपांशुशब्दस्यानेकार्थत्वं दर्शिनम् ॥७१०॥ कर्कशो निर्दये क्रूरे कम्पिल्यककृपाणयोः । इक्षौ साहसिके कासमर्दके परुषे दृढे । कर्कोऽस्त्यस्य कर्कशः । लोमादित्वात् शः कर्क श्यति वा । नवस्वर्थेषु । कम्पिल्यके कृपाणे इक्षौ कासमर्दके च पुंसि । परुषे गुणे पुंक्लीवः । तद्वति शेषेषु १. सुग्रीवो वानराधिपे चारुग्रीवे सैन्धवः ।

Page #310

-
तृतीया काण्डः
(२९३) कपिशौ सिल्हकश्यावौ कपिशा माधवी सुरा। कीनाशः क्षुद्रयमयोः कर्षकोपांशुधातिनोः ॥७१२॥ कुलिशो मत्स्यभित्पन्योः गिरिशो वाक्पतौ हरे।
अद्रिराजेऽथ तुङ्गीशः शशाङ्के शशिशेखरे ॥७१३॥ वाच्यलिङ्गः । निर्दयो निष्कृपः। करः क्षुद्रः । कम्पिल्यकं रागद्रव्यभेदः। कृपाणः खड्गः । इक्षुः पुण्डः । साहसिकोऽविमृश्यकर्ता । कासमर्दक औषधम् । परुषो दुःस्पर्शः। दृढो बली स्थूलो वा । निर्दये करे साहसिके परुषे दृढे च यथासमराय निकामकर्कशं क्षणमाकृष्टमुपैति यस्य च । धनुषा सममाशु विद्विषां कुलमाशंकितभंगमानतिम् ।।७११॥ कपिशौ सिल्हकश्यावौ । कपिर्वर्णोऽस्त्यस्य कपिशम् । लोमादित्वात् शः । सिल्हको गन्धद्रव्यम् । श्यावे वर्णविशेषे पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-चकाशे शालिकिंशारु कपिशा शामुखा शरत् । कपिशा माधवी सुरा । माधवी वासन्ती । सुरा हाला । द्वयोर्यथा-व्याकोशकोशकपिशां मधुपाः पिबन्ति । माधव्यां कपिशीत्यन्ये । कीनाशः क्षुद्रयमयोः । कर्षकोपांशुघातिनोः । कनति कीनाशः । कनेरीश्चात (उ. ५३४) इत्याशः । कीनं आममांसं अश्नाति वा । यमे पुंसि । अन्यत्र वाच्यलिङ्गः। राक्षसेऽपि । क्षुद्रः कृपणो लुब्धः कृतघ्नो वा । यदाह-लुब्धः कीनाशः स्यात् कीनाशोऽप्युच्यते कृतघ्नश्चयोऽश्नाति वाममांसं स कीनाशो यमश्चैव कीनाशस्तद्वतः क्षुद्र इति च । क्षुद्रे कर्षे च यथा-न क्षिपन्ति फलं क्षिप्रं कीनाशाः खलधाम सुक्षणात्तृणबुसप्रायशोदो यत्र न जायते । यमे यथा-नदेनमुलंघितशासन विधेर्विधेहि कीनाशनिकेतनातिथिम् । उपाशुघाती पररहस्यभेदी । छलधातुको वा ( छलघातको वा ) ॥ ७१२ ॥ कुलिशो मत्स्यभित्पन्योः । कुलिनंश्यति कुलिशः । कोलति वा । कुलिकनीति किशः कौलिश्यते वा । पवौ वने पुंक्लीबः । तत्र यथा-परिशिश्लिषुः क्षितिपतीन् क्षितीश्वराः कुलिशात्पारणगिरयो गिरीनिव । (यावत् वज्रेण न छिन्ना इति संबन्धः ।) गिरिशो वाक्पतौ हरे। अद्रिराजे । अदिराजे गिरामीशो गिरीशः । बाहुलकादीर्घाभावः गिरेगिरीणां पा

Page #311

(२९४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
'निस्त्रिंशो निघृणे खड़े निर्देशः कथनाज्ञयोः । निर्वेशः स्यादुपभोगे मूर्छने वेतनेऽपि च ॥७१४॥ निवेशः सैन्यविन्यासे न्यासे द्रङ्गविवाहयोः ।
निदेशः स्यादुपकण्ठे शासने परिभाषणे ॥७१५॥ ईश इति वा । त्रिष्वपि यथा- दौस्थ्यं गिरीशोऽपि न हर्तुमीशः । अथ तुंगी. शः । शशाङ्के शशिशेखरे। तुङ्गी रात्रिगौरी वा तस्याः ईशस्तुङ्गीशः । तुङ्गीशश्चन्द्रो विद्यतेऽस्येति वा । अभ्रादित्वादः । शशिशेखरः शम्भुः ॥७१३॥ निस्त्रिंशोनिर्धणे खङ्गे । निर्गतस्त्रिंशतोऽङ्गुलिभ्यो निस्त्रिंशः खगः । नञ् व्ययात् संख्याया डः । निघृणे तूपचारात् । तत्र वाच्यलिङ्गः द्वयोर्यथा-द्विषद्विनाशनिस्त्रिशे निस्त्रिशे यस्य संयति । निर्देशः कथनाज्ञयोः। निर्देशनम् निर्देशः । द्वयोर्यथालघुसंग्रहकारी च साधुशब्दप्रसिद्धकृत् । निर्देशः प्रथते देव तवायं पाणिनेरिव ॥ निर्वेशः स्यादुपभोगे मूर्छने वेतनेऽपि च । निर्विश्यते भुज्यते निर्विशत्यनेन निर्वेशः। उपभोगे यथा-संसारे नास्ति निर्देशः सद्भिः सत्कथनात्परः । सर्वकालं समरसे यत्र तृप्तिर्न जायते ।। मूर्छनं मोहः । वेतने कर्ममूल्ये यथा-क्रोडासरस्यामथ सन्नताङ्गयो हाराघलङ्कारशतानि ता ये । तास्तत्यजुर्वास्तवकान्तिशिल्पकारस्य निर्वेशमिव स्मरस्य ।। प्रसारेऽपि मंखः । यथा-पतितस्य शुद्धसलिले तैलस्य भवेद भृशं हि निर्वेशः ॥७१४॥ निवेशः सैन्यविन्यासे न्यासे दंगविवाहयोः। निवेशनं निवेशः निवसन्तेऽत्र वा । सैन्यविन्यासे यथा-न शून्यतामगमदसौ निवेशभूः प्रभुततां दधति बले चलत्यपि । न्यासमात्रे यथा-निवेशः स्वःसिन्धो. स्तुहिनगिरिवीथीषु जयति । द्रङ्गो नगरम् । तत्र यथा-द्विषां निवेशेषु चरप्रवेशः कार्यों नूपैः । विवाहे यथा-विनिर्ममे सुरेशेन निवेश: केशवधियोः । निदेशः स्यादुपकण्ठे शासने परिभाषणे । निकटो देशो निदेशः । निदेशनं वा । उपकण्ठं समीपम् । शासनमाज्ञा । परिभाषणं संकथा । उपकण्ठे परिभाषणे च यथा-वेश्यानिदेशे विवशो न कस्कः (कस्वः)। शासने यथा
१. दुःस्पर्शस्तु खरस्पर्श कष्टकायां यवासके निस्त्रिंशो

Page #312

तृतीयः काण्ड
(२९५) नीकाशो निश्चये तुल्ये प्रकाशः स्फुटहासयोः । उद्योतेऽतिप्रसिद्ध च प्रदेशो देशमात्रके ॥७१६॥ भित्तौ मानविशेषे च पलाशः किंशुकेऽस्त्रपे।
हरिते पलाश पत्रे पिंगाशं जात्यकाश्चने ॥७१७॥ तौ निदेशकरणोधतो पितुः । नीकाशो निश्चये तुल्ये । नितरां काशते नीकाशः ॥७१५॥ नामिनः काशे इति दीर्घः । तुल्ये वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-यशः शशाङ्कनीकाशं भृशं हासयते दिशः । प्रकाशः स्फुटहासयोः । उधोतेऽतिप्रसिद्ध च । प्रकाशते प्रकाशनं वा प्रकाशः। स्फुटातिप्रसिद्धयोयिलिङ्गः । स्फुटे यथा-उन्निद्रप्रियकमनोरमं रमण्याः संरेजे सरसि वपुः प्रकाशमेव । हासे यथा-सप्रकाशो शरस्काशेरं भोजैः स्मेरलोचना । उद्योते यथा- ऐन्द्रयामसौ रोघरजःसवर्णो यथा प्रकाशो दिशि दृश्यतेऽत्र (दिदृश्यतेऽत्र)। अतिप्रसिद्ध यथा-श्रुतप्रकाशं यशसा प्रकाशः प्रत्युजगामातिथिमातिथेयः । प्रदेशो देशमात्रके । भित्तौ मानविशेषे च । प्रदिश्यतेऽसौ अनेन वा प्रदेशः। देशमात्रके यथा- पितुः प्रदेशास्तव देवभूमयः ॥७१६॥ भित्तिः कुड्यम् । मानविशेषे यथा-सागुष्ठया प्रदेशिन्या श्रवणौ समुपस्पृशेत् । अत्र हि प्रदेशो मानविशेषः । परिच्छेद्यत्वेन विद्यते यस्या इति कृत्वा तर्जनीप्रदेशिनीत्युच्यते । प्रादेश इति तु प्रज्ञादित्वात् स्वार्थे मण् । स्थानविशेषेऽपि मंखः । त्वत्प्रदेशपरिमार्जनपूतः पाणिरीश्वर कदा मम भूयात् । पलाशः किंशुकेऽस्त्रपे हरिते । पलति पलाशः । पलेराश: ( उ. ५३३ ) पलं मांसमश्नाति वा । किंशुकस्त्रिपत्रकः । अस्त्रपो राक्षसः । हरितो नीलकपिशो वर्णस्तत्र पुंसि । तद्वति वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा- यत्र पलाशा बहवः पदे पदे प्रोल्लसत्पलाशशिखाः कथमिव संचरसि वने तत्राऽस्मिन्न द्वितीयस्त्वम् । पलाशं पत्रे । यथा- वहति स्फुटमेकमेव ते वचनं शाकपलाशदेश्यताम् । पिंगाशं जात्यकाश्चने । पिंगत्व
१. पाशं छेदने मृतम् पक्षीयो गरडे विष्णो पिङ्गाशम् ।

Page #313

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः पिंगाशौ मत्स्यपल्लीको पिंगाशी स्यात्तु नीलिका । बालिशस्तु शिशौ मूर्खे भूकेशः शैवले वटे ॥७१८॥ लोमशो' लोमयुक्तऽवौ लोमशा शाकिनीभिदि । महामेदा काकजडा शृगाली जटिलासु च ॥७१९॥ कासीसेऽतिवला शुकशिम्बी मर्कटिकासु च । विवशः स्यादवश्यात्माऽनिष्टदुष्टमतिश्च यः ॥७२०॥ विकाशो रहसि व्यक्ते विपाशः पाशवजिते ।
विपाशा तु शरिभेदे सदेशोऽन्तिकदेशयोः ॥७२१॥ मश्नुते पिंगाशम् ॥७१७॥ पिंगाशौ मत्स्यपल्लीशौ । मत्स्या मत्स्यभेदः । पल्लीशः पल्लीपतिः । पिंगाशी स्यात्तु नीलिका । नीलिका औषधिः । बालिशस्तु शिशौ मूर्ख । बलते बालिशः । बलेणिवेतोशः (उ. ५३६) । मूर्ख वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा- निरर्थकं परस्यापि गृहे विशति बालिशः । भूकेशः शैवले वटे । भुवः केश इव भूकेशः । शैवले 'क्लोबः ॥७१८॥ लोमशो लोमयुक्ते । (लोमशो लोमसंयुते) । अवौ। लोमानि सन्त्यस्य लोमशः । लोमादित्वात्शः लोमानि श्यति वा । लोमयुक्ते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-स्तनकेशवती स्त्री स्यात् लोमशः पुरुषः स्मृतः । अवौ यथा- निर्मलः कम्बलश्लक्ष्णैव्यूतो लोमशरोमभिः । लोमशा शाकिनीभिदि । महामेदा काकजङ्घा गालीजटिलासु च । कासीसेऽतिबलाशूकशिम्बी मर्कटिकासु च ॥ शकिनीभिदि शगाल्यां च यथा- जम्भते लोमशा निशि । कासीसं धातुभेदः । शेषाः षडोषधयः ॥७१९॥ विवशः स्यादवश्यात्माऽनिष्टदुष्टमतिश्च यः ॥७२०॥ विगतो वश आयत्तत्त्वं यस्य स विवशः । विरुद्धं वष्ठिकामयते वा वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा- अथ मोहपरायणा सतो विवशा कामवविबोधिता ॥७२०॥ विकाशो रहसि व्यक्ते । विकाशते विकाशः । एकदेशविकृतत्वात् वीकाशोऽपि । व्यक्ते वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा- उपविश्य विकाशेषु रहस्यानि प्रकाशयेत् । विपाशः पाशवजिते । विगतः पाशोऽस्य विपाशः । वाच्यलिङ्गः । यथा- विपाशमाधाय सकीरपाशम् ।
१. भूकेशी वल्वजेषु स्यात् लोमसो०

Page #314

तृतीयः काण्डः
(२९७) सदृश तूचिते तुल्ये सङ्काशः सदृशोऽन्तिके । सम्वेशः शयने पोठे सुखाशस्तु प्रचेतसि ॥७२२॥ शुभाशे राजतिनिशे हताशो निष्कपे खले ।
अध्यक्षोऽधिकृतेऽन्वक्षेऽभीषु प्रग्रहरोचिषोः ॥७२३॥ विपशा तु सरिद्धेदे । वसिष्टं विपाशयति मोक्षमापादयति विपाशा । यथावसिष्टसंसेविततीरदेशाधुनी धुनोते कलुषं विपाशा । सदेशोऽन्तिकदेशयोः। समानो देशोऽस्य सदेशः । ममानस्य धर्मादिष्विति । समानस्य सभावः । अन्तिके वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-नद्या सदेशे गिरिगह्वरेषु ॥७२१॥ सदृशं तूचिते तुल्ये । समानमिव दृश्यते मदृशम् । तदाधनेतिटकिटग्दृशदृक्षे इति समानस्य सभावः । वाच्यलिङ्गः । उचिते यथा- मां लोकवादश्रणादहासोः, श्रुतस्य किं तत्सदृशं कुलस्य । तुल्ये यथा-सरोज सदृशीं दृशाम् (दृशम्) । संकाशः सदृशोऽन्तिके । समं संगतं वा काशते संकाशः । वाच्यलिङ्गः । सदृशे यथा - वस्त्रायन्ते नदीनां तितकुसुमधराः शक्रसंकाशकाशाः । अन्तिके निकटे यथा- राजसंकाशमासाथ कस्को न स्वं प्रकाशयेत् । सम्वेशः शयने पीठे । सम्वेशनम् संविशन्त्यत्र वा सम्वेशः । शयने यथा-अथ प्रदोषे दोपज्ञः सम्वेशाय विशांपतिः (पतिम् ) । पीठे यथा- सम्वेशे समुपाविशत् । सुखाशस्तु प्रचेतसि । शुभाशे राजतिनिशे । सुखाख्यायां पुरि शेते सुखाशः । कचिदिति डः सुखहेतुराशाऽस्य वा । सुष्टु खमश्नुते वा। प्रचेता वरुणः ॥७२२॥ शुभाशः शुमेच्छः । तत्र वाच्यलिङ्गः । राजतिनिशो वृक्षः । हताशो निष्कृपे खले । हता आशा यस्य स हताशः। वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-इतो हताशेन शिशुर्यमेन । अथ षान्ताः। अध्यक्षोऽधिकृतेऽन्वक्षे अक्षेषु आयस्थानेष्वधिकृतः । अधिकान्यक्षाण्यस्य अध्यक्ष्णोति वा । अौरधिगतो वा । अध्यक्षः वाच्यलिङ्गः । अधिकृतो नियुक्तः। अन्वक्षं प्रत्यक्षम् । द्वयोर्यथाशुल्काध्यक्षैः स्वयमहि कृतं भाण्डमध्यक्षमेतत् । अभीषुः प्रग्रहरोचिषोः । अभिष्यते अभीषुः । "पृकाहृषीति' (उ० ७२९ ॥) उः। पुंसि । प्रग्रहो
१. नष्टवाञ्छे हुताशस्तु पावके बहुभोजिनी । अध्यक्षो०
२०

Page #315

(२९८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
आरक्षो रक्षके हस्तिकुम्भाधश्चामिषं पंले ॥ मुन्दराकार रूपादौ सम्भोगे लोभलञ्चयोः ॥७२४ ॥ आकर्षः पाशके धन्वाभ्यासाङ्गे द्यूत इन्द्रिये ॥
आकृष्टौ शारिफलकेऽप्युष्णीषं लक्षणान्तरे ॥ ७२५ ॥ वल्गादि । रोचिर्मयूखः तत्र यथा-अभीषूणां नरेन्द्रस्य योधानामुदयैषिणः । अभीषूणां चमूर्यस्य (च सूर्यस्य) वैमुख्यं न कदाप्यभूत् । आरक्षो रक्षके हस्तिकुम्भाधश्च । आरक्षति आरक्ष्यते वा आरक्षः । रक्षके वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-आरक्षाद्भयमुत्पन्न, नराणां को हि रक्षति । हस्तिकुम्भाधो भागे-यथा-आरक्षमग्नमवधूय मूणिं मृणि सिताग्रमेकः पलायत जवेन कृतातनादः। आमिषंपले । सुन्दराकाररूपादौ सम्भोगेलोभलम्चयोः । अभ्यते आमिषं, "अमिमभ्यां णिदितीषः” (उ० ५४९) ॥ आमिषतिवा । पञ्चस्वथेषु पुंक्लोबः । पले मांडे यथा--उपानयत्पिण्डमिवामिषस्य । सुन्दराकाररूपादौ भोग्यवस्तुनि यथा-आदास्यमानः प्रमदामिषं तत् । सम्भोगे लोभलञ्चायाञ्च यथा-आमिषार्थे भवेयुद्धम् ॥७२४।। आकर्षः पाशके धन्वाभ्यासाङ्गेदयत इन्द्रिये । आकृष्टौ (आकृष्टे)-(आकृष्टो) शारिफलकेऽपि। आकृष्यतेऽसौ आकर्षणम् । आकर्षन्ति अस्मिन् वा आकर्षः । पाशको देवनः । धन्वाभ्यासाङ्गं धनुष्काणां बाहु दृढी करणार्थ वालुकादिभूतकुतपादियन्त्रं । युतं दुरोदरं । शारि फलकं अष्टापदः । चतुर्वपि यथा-आकर्षात्सदुराकर्षः सखे मास्मकृथाग्रहम् । इन्द्रियं चक्षुरादि । आकृष्टौ यथा-आकर्षा जनमिव चक्षुषो जनानाम् । अन्ये तु पाशकशब्देन उष्ट्राणां दारुमयं रज्जु इन्धनार्थ पादकटकमुच्यते इत्याहुः यथा-आकर्षेणेव विभो शब्दादि सुदीर्ध रज्जुविषयेण मनसा पशुमिव परवशममृतेश विपाशयाशुत्वम् । उष्णीषं लक्षणान्तरे । शिरोवेष्टे किरीटे च । उपति अशुभं उष्णीषम् । "उषेोन्तश्चतीषः" (उ० ५५६)॥ पुंक्लीवः । लक्षणान्तरं देहलक्षणविशेषः । तत्र यथा-मौलिच्छत्रे महेशस्य जगदीशिवशं

Page #316

तृतीयः काण्डः
' (२९९) शिरोवेष्टे किरीटे च कलुषं त्वाविलाहसोः ॥ कल्माषो राक्षसे कृष्णे शबलेप्यथ किल्विषम् । ७२६। पापे रोगेऽपराधे च कुल्माषं स्यात्तु काश्चिके ।
कुल्माक्षोऽन्नड़ स्विन धान्ये गवाक्षो जालके कपौ ॥ ७२७ ॥ सिनि । वृत्तमुत्तुङ्ग मुष्णीषं शिश्रिये कलशश्रियम् ।७२५ । शिरोवेष्टे यथा-ऋत्विजोलोहि तोष्णोषाः प्रविशन्तु यथाक्रमम् । किरंटे यथा-विकोणे मुष्णोषमणिप्रभाभिः । कलुषं त्वाविलांहसोः। कल्पते (कल्यते) कलुषं । कं "प महि हनी त्युषः" (उ० ५५७) । आविले वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-विभिन्नशरवः कलुषी भवन् मुहुर्मदेन दन्तीव मनुष्यधर्मणः । अंहसि पापे यथा-धुनी धुनीते कलुषं विपाशा । कल्माषो राक्षसे कृष्णे शबलेऽपि । कल्पते (कल्यते) कल्माषः । "कुलेश्च माषक्., (उ० ५६३) । राक्षसो राक्षसभेदः। कृष्णशबलयोर्वर्णयोः । पुंसि तद्वपि वाच्यलिङ्गः । कृष्णे यथा-सकल्मा षः कण्ठस्तवन कुरुते न श्रिपमहो विकारोऽपि श्लाघ्यो भुवनभयभंगव्यसनिनः । शवले यथा-सरोजाक्षी कक्षा मणिकिरण कल्माष वपुषं । अथ किल्विषम् । पापे रोगेऽपराधे च । कल्यते किल्विषम् । "कले: किल्वेचेतीषः” ( उ० ५५१ ) ॥७२६॥ पापे यथा सभायां न प्रवेष्टव्यं वक्तव्यं नाऽसमंजसम् सभा या न प्रवेष्टव्या वक्तव्यं वा समंजसम् । अबुवन् विब्रुवन् वापि नरो भवति किल्विषी । रोगो गद । अपराधे यथा तस्य किल्विषमपेक्षसेऽथ चेन्नो भवेत्सखि स एव ते प्रियः । स्नेहवृत्तिमनुरुध्यसे स्फुटं गृह्यतां निरपराध एव सः । कुल्माषं स्यात्तु काश्चिके । कोलति कुल्माषं । "कुलेश्च माषक.,(उ० ५६३)यथा-कुल्माषपाणं प्रणिहन्ति वित्तं कुल्माक्षोऽर्द्ध स्विन्नधान्ये ॥अर्धस्विन्नधान्यं माषादि । तत्र यथा-भ्रमन्ना सादयामास. कुल्माषान् कुत्रचिद्गृहे । गवाक्षो जालके कपौ ॥ गोरक्षीव गवाक्षः ॥ "अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे (७।३।८५) इत्य. समासान्तः ॥ गोरिवाशस्य वा"सक्थ्यणः स्वाङ्गे'' (७।३।१२६) इति टः ॥ जालके यथा-विद्युद्गर्भस्तिमितनयनां त्वत्सनाथे गवाक्षे वक्तं धीरस्तनितवचनैर्मानिनानी प्रकमेथाः । कपिः प्लवगविशेषः । यथा-गवो गवाक्षो-गवयः । शरमो गन्ध

Page #317

(३००)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः द्वितीयो विभागः गवाक्षी विन्द्रवारूण्यां गण्डूक्षो मुख पूरणे ॥ गजस्य च कराङ्गुल्यां प्रसृत्या प्रमितेऽपि च ॥७२८।। गोरक्षो गोपनारङ्गी जिगीषातु जय स्पृहा ॥ व्यवसायः प्रकर्षश्च तरीषः शोभना कृतौ ॥७२९॥ भेलेऽब्धौ व्यवसाये च ताविषोऽब्धि सुवर्णयोः । स्वर्गे च नहुषो राज विशेषे नाग भियपि ॥७३०॥ निकषः शाणफलके निकषा यातु मातरि ॥
निमेषनिमिषौनेत्र मीलने काल भिद्यपि ॥७३१॥ मादनः ॥ ७२७ ॥ गवाक्षीविन्द्रवारुण्यां । इन्द्रवारुणी लताभेदः ।
गण्डूषो मुख पूरणे॥ गजस्य च कराङ्गुल्या प्रमृत्या प्रमितेऽपि च ॥ गण्डति गण्ड्षः । खलिफलीत्युषः मुख पूणे स्त्रीपुंसः । तत्र यथा-वत्से मा बहु निःश्वसीः कुरु सुरागंड्षमेकं शनैः । गजस्य कराङ्गल्यां यथाददौ सरः पङ्कजरेणुगन्धिगजाय गण्डूषजलं करेणुः । प्रसृत्या प्रमिते यथाअगस्तिः पातु वो यस्य गण्ड्षोऽभूत्-पयोनिधिः ।। ७२८॥ गोरक्षो गोपनारङ्गौ । गां रक्षति गोरक्षः । गोपे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - गोरक्षनाथः क्षिणुता मघानि । नारङ्गो वृक्षः । जिगीषा तु जयस्पृहा । व्यवसायः प्रकर्षश्च । जेतुमिच्छा जिगीषा । जयस्पृहायां यथा-षड्विधं-बलमाधाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया । व्यवसाये यथा-सुप्रज्ञस्याजिगीषस्य कार्यसिद्धिः सुदुष्करा । प्रकर्षः उत्कर्षः। तरीषः शोभना कृतौ । भेलेऽन्धौ व्यवसाये च । तरत्यनेन तरीषः। "कृतभ्यामीषः (उ०५५३) ॥शोभना कृतौ वायलिङ्गः ॥ ७२९:॥ भेल: पूवः । अधिः समुद्रः । व्यवसायः कार्यतात्पर्यम् । ताविषोऽब्धिसुवर्णयोः । स्वर्गे च । तवीति ताविषः । “तवेर्वा" इति ईषः ॥ (उ०५५०) त्रिष्वपि यथा-रत्नाश्रयो निरीहाणां ताविषोऽपिविषोपमः । नहुषो राजविशेषे नागभिद्यपि नह्यते नहुषः । "ऋप नहि हनि उषः (उ०५५७) राज विशेषे यथा-अधमाच्चैव नहुषः प्रतिपेदे रसातलम् । नागभित् सर्पभेदः ।७३०। निकषः शाणफलके । निकषन्त्यत्र निकषः ।" गोचर संचर-षम् " ।५।

Page #318

तृतीयः काण्डः
(३०१) प्रत्यूषः स्याद्वसो प्रातः प्रदोषः कालदोषयोः ॥ परुषं कर्बुरे रूक्षे स्यान्नीष्ठुर वचस्यपि ॥७३२॥ पीयूषममृते नव्य सूतधेनोः पयस्यपि ॥
पुरुषस्त्वात्मनि नरे पुन्नागे चाथ पौरुषम् ॥७३३॥ १॥५५॥ इति षः यथा-प्रादुःषन्ति विशेषाहेम्नां निकषोपलं ( निकाषा) निकषा यातुमातरि । यातूनि रक्षांसि. तेषां माता तत्र यथा-दितिरदितिईनुकढुनिकषावनिताश्च मातरः प्रोक्ताः । निमेष निमिषौ नेत्रमोलने काल भिद्यपि । निमेषणं निमेष धन । “स्थादिभ्यः कः ,,५।३।८२। इति के निमिषः । कालमेदे तूपचारात् । नेत्रमोलने यथा-आराधितोद्वामतुरप्सोभिश्चके प्रजाः स्वाः सनिमेषचिह्नाः । अनिमेषमविरामा रागिणां सर्वरात्रं नवनिधुवन लोलाकौतुकेनाभिवीक्ष्य । कालभिदि यथा-निमेष मात्रादव ध्य च व्यथां । सहोत्थितः सैनिकहर्षनिः स्वनैः । एवं निमिषोऽपि ॥७३१।। प्रत्यूषः स्याद्वसौप्रातः । प्रत्यूषति रुजति प्रत्यूषः । अष्टौ वसवः तेषु मध्ये एकस्य प्रत्यूष इति नाम प्रातः प्रभाते पुंक्लोबः । तत्र यथा-प्रत्यूषेषु स्फुटितकमला मोदमैत्रो कषायः । प्रदोषः काल दोषयोः। प्रारब्धा दोषा अत्र प्रकृष्टो वा दोषः प्रदोषः । दोषवाय पे मखः । त्रिष्वपि यथा-तमः स्वभावास्तेप्येनं प्रदोष मनु गामिनः । परुषं करबुरे रुक्षेस्यान्निष्ठुर वचस्यपि ॥ पृणाति परूषं ऋप नहि हानि- उषः (उ०५५७) इत्युषः। वाच्यलिङ्गः सदृशेऽपि मङ्खः कबुरे सदृशे च यथा-विरक्त पन्ध्यापरुषं पुरस्ताद्यथा रजः पार्थिवमुजिहोते रुक्षे यथा-स्नेहसंगेपि पारुष्यं वर्तते ते करोमि किं । निष्टुरे वचसि यथाअपि सपत्नजनेन च तेन वाग परुषा परुषाक्षरमीरिता ॥७३२। पीयूसममृते नव्यमूतधेनोः पयस्यपि (धेनु पयस्यपि)॥ पोयिः सौत्रः (पीय: सौत्रः)। पीय्यते पीयूषं । "खलि पलोत्यूषः” (उ०५६०) अमृते यथा-अपि सुमुखिमयुषाः पश्य पयूषरश्मेः । नव्यसूतधेनोः पयमि यथा-पीयूषगण्डूषशतानि पायं पायं स्वन्ति वनवासि गोपाः ॥ पुरुषस्त्वात्मनि नरे पुन्नागे च । पृणाति पुरुष "विदिपृभ्यां किदित्युषः (उ०५५८)॥ पुरिशयनाद्वा पृषोदरादित्वात् ॥

Page #319

(३०२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
ऊर्दध्वविस्तृत दोः पाणि पुरुषोन्मान तेजसोः ।। पुंसः कर्मणि भावे च महिषी नृप योषिति ॥७३४॥ सैरिभ्यामौषधीभेदे मारिषस्त्वार्यशाकयोः ॥
मारिषा दक्षजननी मृगाक्षी मृगलोचना ॥७३५।। आत्मनि यथा-तदर्शिनमुदासीनं त्वामेव पुरुषं विदुः । नरे यथा-तरसेव कोपि भुवनैकपुरुष पुरुषस्तपस्यतितपन्जगतीम् । पुन्नागो वृक्षः । पश्चइस्त प्रमाणेऽपि मङ्खः । यथा-उद्ध्वबाहुरूद्ध्वपदः । प्रपदाभ्यां प्रतिष्टितः । पञ्चारत्तिर्दशपदः पुरुषो विंशशतांगुलः । अथ पौरुषम् ॥ ऊर्दध्य विस्तृत दोः पाणि पुरुषोन्मान तेजसोः ॥ पुंसः कर्मणि भावे च ॥ पुरुषः प्रमाणमस्य पौरुषम् ॥७३३॥ "हस्ति पुरुषाद्वाण" पुरुषस्येदं वा । पुरुषस्य भावः कर्म वा । "पुरुषहृदयादसमासे" ७।१।७०। इत्यण उर्दव विस्तृत दोः पाणि पुरुषोन्माने वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-कारयेत्पौरुषी वेदि दर्शिकीमग्निसंयुताम् । तेजसिंपराक्रमे यथा-वितन्यते तेन नयेन पौरुषं ॥ पुरुषस्य कर्मणि भावे च यथा-बुद्धिपौरुष हीनानां जीविके ति बृहस्पतिः ॥ महिसी नृप योषिति । सैरिभ्यांमौषधी भेदे । मह्यते महिषी । "मह्यविभ्यां टित् (३०५४७) इती षः । त्रिध्वपि यथा-आक्रान्तं महिष भिरेव शयनं त्वद्विद्विषां मन्दिरे राजन् सैव चिरन्तनप्रणयिनी शून्येऽपि राज्यस्थितिः ॥७३४॥ मारिषस्त्वार्यशाकयोः ॥ मश् हिंसायां, मृणाति मारिषः । 'अमिमभ्याणि दितीसः” (उ०५४९) ॥ आर्ये यथा-मारिष भवतः कुतूहलमीदृशमेवैतत् शाकं शाकभेदः । मारिषा दक्ष नननी । दक्षस्यमुनेर्जननी दक्ष जननी । मृगामी मृगलोचना ॥ त्रियामेन्द्रवारुणी च ।। मृगस्येव अक्षिणी अस्याः मृगाक्षी ।। "सवथ्यक्ष्णः- स्वाङ्गे ७-३-१२६" इति टेङीः । मृगो नक्षत्र मेदोऽक्षि अस्या वा । “अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे' ७-३-८४इति अतिगौरादित्वाङ्गीः । मृगालोचनायां यथा केनाप्यत्र मृगाक्षि राक्षसपतेः कृत्वा च कण्ठाटवीम् ॥७३५॥ त्रियामा रात्रिः ।

Page #320

तृतीयः काण्डः ...... (३०३) त्रियामेन्द्रवारुणी च रक्ताक्षो रक्तलोचने ॥ चकोरे महिषे करे पारावतेऽथ रौहिषः ॥७३६॥ .. मृगकत्तूण मत्स्येषु विश्लेषस्तु वियोजने ॥ विधुरे चाथ शुश्रूषोपासनाश्रवणेच्छयोः ॥७३७॥ शैलषः स्यान्नटे बिल्वे संहर्षः पवने मुदि ।
स्पर्धयां च समीक्षातु ग्रन्थभेदे समीक्षणे ॥७३८॥ इन्द्रवारुणी लताभेदः । रक्ताक्षो रक्तलौचने । चकोरे महिषे करे पारावते (पारापेते) । रक्त अक्षिणी यस्य स रकाक्षः । रक्तलोचने क्रूरे च वाच्यलिङ्गः । तयोर्यथा-विपक्ष वीक्षणाज्जज्ञे रक्ताक्षो राक्षसेश्वरः । चकोरे महिषे पारावते च यथा क्षणं कौतुकसताक्षरताक्षो वीक्ष्यते न कैः । अथ रौहिषः । मृगकत्तृणमत्स्येषु ॥ रोहति रोहिषः । "रुहे वृद्धिश्च" (उ०५. ४८) इती षः ॥७३६॥ मृगो मृगभेदः ॥ तत्र तथा-कृष्णसाररुरुरोहिषाकुलं केकिकोकिलकुलारवावृतम् । कत्तण तृणजातिः ।। तत्र पुलकोबः । तत्र यथायोषा सस्वस्वपिषि रौहिषकायमाने । मत्स्ये मत्स्यभेदे यथा-अदृष्टातिशयोनित्यानुभूतं बहुमन्यते मन्यते रोहिषस्तुण्यश्चण्डो(तुंडी)मपिमहोदधिं । विश्लेषस्तु वियोजने, विधुरे च ।। अथ विश्लेषणं विश्लेषः । वियोजनं पृथग्भावमात्रम् । विधुरमिष्टवस्तुवियोगः। वियोजने यथा-अदृश्यतत्वचरणारविन्द विश्लेषदुःखादिवबद्धमौनम् । विधुरे यथा आस्तांदूरेण विश्लेषः । प्रियामालिङ्गतोपि मे । स्वेदः किन्न सरिन्नाथो रोमाञ्चः किन्नपर्वतः । शुश्रूषोपासनाश्रवणेच्छयोः ॥ श्रोतु मिच्छा शुश्रूषा । उपासनायां यथा-तस्मै शशम प्रणिपत्य नन्दी शुश्रूषया शैलसुतामुपेतां । श्रवणे छायां यथा शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणन्तथा ॥७३७॥ शैल्पः स्यान्नटे बिल्वे । शलति शैलूषः "कोरदूषेति साधुः । (उ. ५६१) नटे यथा-अथोपपत्तिछलनापरो परामवाप्य शरूष इवैष भूमिकां । बिल्वः श्रीफलम् । संहर्षः पवने मुदि। स्पर्दायां च ॥ संहृष्यत्यनेन संहर्षणं का
१ विशेषस्तु व्यकताववयवेऽपि च आधिक्ये चाय० ।

Page #321

(३०४)
अनेकाथसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
अलसः स्याद्दुमभेदे पादरोगे क्रियाजडे ॥ अलसा तु हंस पढ़यां नगौको वद गौकसः ॥७३९॥ विहंग सिंह सरभाः आश्वासः स्यात्त निवृत्तौ ॥ आख्यायिका परिच्छेदेऽपीष्वासोधन्वधन्विनोः ॥७४॥ उच्छ्वासः प्राणनेश्वासे गद्यबन्धान्तरेऽपिच ॥ उत्तंसः शेखरे कर्णपूरे चापि वतंसवत् ॥ ७४१ ॥
संहर्षः । पवनो वायुः । मुदि यथा- वल्लभालोकनं कस्य संहर्ष न प्रवर्षति । स्पर्द्धायां च यथा— संहर्षिणा सह गुणाभ्यधिकैर्दुरासम् । समीक्षा तु ग्रन्थभेदे समीक्षणे । समीश्यतेऽनया समीक्षणं वा समोक्षा । द्वयोर्यथा-समीक्षाविचक्षणः । अथ सान्ताः ॥ ७३८ || अलसः स्याद्द्मभेदे पादरोगे क्रियाजडे । अलति अलसः । " वप्यणि" इत्यसः ॥ न लसति वा । द्रुमभेदो अशोकवृक्षः । पादरोगे यथा - अलसितचरणामः कर्दमैः प्रावृषेण्यैः । क्रियाजडे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - वपुरलसलसद्वाहुलक्ष्म्याः पुनातु | अलसा तु हंसपदयां। हंसपदी औषधिः । नगौको वद गौकसः । विहंग सिंह सरभाः । अगोनगश्च वृक्ष गिरिर्वा । तत्र ओकोऽस्य । अगौकानगौकाः । ७३९ | विहंगः पक्षी | सिंहः केसरी | सरभोऽष्टापदः । आश्वासः स्यात्त निवृत्तौ । आख्यायिका परिच्छेदेऽपि । आश्वासनं आश्वासः । निर्वृतिर्धृतिः । द्वयोयथा - आख्यायिके वसाश्वासा सुवक्त्रा च मृगेझणा । इष्वासो धन्वधविनोः । इषून् अस्यति इष्वासः । धन्वनि । पुंक्लीव: । धन्विनि वाच्यलिङ्गः । धन्वनि यथा- पलायत परित्यक्त महेष्वासा वसाचमूः । धन्विनि यथा - नाशितं विद्विषां सैम्यमिष्वासैरिषुवर्षिभिः ॥७४० ॥ उच्छ्वासः प्राणने श्वासे गद्यबन्धान्तरेऽपि च । उच्छ्वासनं उच्छ्वासः । प्राणनं जीवनं । आयुरित्यर्थः । श्वासः पवनश्वसितं । तयोर्यथा - देहान्तर्यावदुच्छ्रवासस्तावद्धर्म विधेहि भो । गद्यबन्धान्तरे यथा - गद्यपद्यमयीचम्पूः साङ्कोच्छ्वासा च वर्ण्यते ॥ उत्तंसः शेखरे कर्णपूरे चापि (य) वतंसवत् । भूषतसुण् अलङ्कारे उत्तंसयति उत्तंसः । अवत

Page #322

- तृतीयः काण्डः
..
(३०५) उदचिरुत्प्रभेऽग्नौ च कनीयाननुजेऽल्पके अतियुनि कीकसस्तु कुमौ कीक समस्थनि ॥७४२॥ तामसः सर्पखळयोः तामसी स्यान्निशोमयोः ।
त्रिस्त्रोता जाहवी सिन्धुभिदोरथ दिवौकसौ ॥ ७४३॥ न्यतेऽवतंसः। व्यवाभ्यांतनेरीच्चवेरितिसः । वावाप्योरिति अवस्यवादेशः । अवतंसोऽपि ॥ त्रयोऽपि पुनपुंसकाः । शेखरः शिरोमाल्यम् । कर्णपूरः कर्णाभरणम् । द्वयोर्यथा- उत्तंस कौतुक रसेन विलासिनोनां लूनानि यस्य न नखैरपि पल्ववानि । वतंसः शेखरे यथा- उष्णागमें न ववतंसितमल्लिकानां । स्नातानुवासित विकुंचितकुंतलानाम् । कर्णपूरे यथा- वतंसयन्ती नयनं मृगाक्षी कटाक्ष लक्षैर्मुहुरीक्षते मां । अवतंसो द्वयोर्यथा- गणा न मेरुप्रसवावतंसाः ॥७४१॥ उचिरुत्प्रभेऽग्नौ च ।। उद्गता ऊर्दुव्वा वा अर्चिरस्य उदर्चिः । उत्प्रभे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा- स्फुरन्नुदर्चिः सहासा तृतीया दक्ष्णः कृशानुः किल निष्पपात । अग्नौ पुंसि तत्र वाच्यलिङ्गः। प्रक्षिप्योदचिषं कक्षे शेरते तेऽभिमारुतं । कनीयाननुजेऽल्पके । अतियूनि । अतिशयेनऽल्पो युवा वा कनीयान् । “गुणाङ्गाद्वेष्ठे यम' ७३।९। इति ईयसौ अल्प यूनोः कत्वेति कनादेशः । अनुजेऽतियूने च यथा- कलत्र वाहनं बाले कनीयांसं भजस्व मे । अल्पके वाच्यलिंगः । तत्र यथा- रजः कणैः कनीयोभिरयोंभिरिव तापितैः । दक्षिणानिक निर्धूतैः (निर्मातैः) स्पृष्टा कष्टं हि जीवति । कोकसस्तु कुमौ ककते ककसः । “फनसता मरसादयः" (उ०५७३). इति साधुः । की इति अव्यक्तं कसति वा । कृमिः कोटः। यथा-कीकसा:कृमयोऽणवः । कीकसमस्थ- नि । यथा-सद् यः पाटित कंठकीकस कणा कीर्णाशदंशस्थलीम् । स्वेनेभाजिनपल्लवे नमु दितः प्रस्फोटयद् धूर्जटिः ॥७४२।। तामसः सर्पखलयोः । तमोऽस्त्यस्य तामसः । "ज्योत्स्नादित्वात्" अण॥ (७।२।३४) खले वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-दुश्चेष्टितै निजैरेव तामसो हि मलीमसः ॥ तामसो स्यान्निशोमयोः ॥ निशायां यथा-हा षिक् सा किल तामसी शशिमुखी दृष्टा मया यत्र सा | उमा गौरी । त्रिस्त्रोता जाह्नवी पिन्धुभिदोः । त्रीणि स्त्रोतांसि यस्या सा त्रिस्त्रोता।

Page #323

-
(३०६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः द्वितीयो विभागः
चातक स्त्रिदश्चापि दीर्घायुजीवके द्विके ॥ मार्कण्डे शाल्मलि तरौ नभसस्तु नदीपतौ ॥७४४॥ गगने ऋतु भेदे च पनसः कपिरुग् भिदोः ।।
कण्टके कण्टकि फले प्रचेतो वरुणे मुनौ ॥७४५॥ जाहव्यां यथा-अङ्गुष्ठ निष्ठ्यूतमिवोर्दध्वमुच्चैस्त्रिस्त्रोतसः सन्तत धारमम्मः । सिन्धुभित् नदीविशेषः । तत्र यथा-तिस्त्रस्त्रिस्त्रोतसस्तीरे संक्रीडन्ते मृगी दृशः। अथ दिवौकसौ । चातकस्त्रिदशश्चापि ॥ दिवि ओकोऽस्य दिवौकाः । 'पृषो. दरादित्वात्" अकारागमः । वृत्तिविषये अकारान्तो वा दिव शब्दः ।७४३॥ चातके यथा-क्रियते नीरदैरेव वितृष्णत्वं दिवौकमाम् । त्रिदशे यथा-तस्मिन् विप्रकृताः काले तारकेण दिवौकसः । दीर्घायुजीवके द्विके । मार्कण्डे शाल्मलि तरौ । दिर्घमायुरस्य दीर्घायुः । जीवको दीर्घजीवी । तत्र वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-दीर्घायुभेजतेऽन्ध यष्टिपदवीं श्रीनाचिराजः-कविः । द्विकः काकः । मार्कण्ड ऋषिः ॥ नभसस्तुनदीपतौ । गगने ऋतु भेदे च । णभच् हिंसायां, नभ्यति नभसः । "तप्यणि" (उ०५६९) ॥ इत्य सः नदीपतिः समुद्रः ।। ७४४।। गगने यथा- वृक्षा ध्वनन्ति नभसंगम संगमेन । अत्र हि नभसे गमनेन गच्छन्ति नभसङ्गमा पक्षिणः । ऋतुभेदः प्रावृट् । पनसः कपिरुग्मिदोः ॥ कण्टके कण्टकि फले ॥ पन्यतेऽनेन पनसः । "तप्यणि" (उ०५६९) इत्यसः । कपिभेदः कपि विशेषः ग्भेदः रोगविशेषः । कण्टक स्तीक्ष्णाग्रो वृक्षावयवः रोमाञ्चो वा कण्टकिकलो वृक्षविशेषः तत्र 'क्लोवः । तत्र यथा सरसपनसप्रायैर्वृत्तिः। सुखोपन्तैः फलैः । प्रचेता वरुणे मुनौ । हृष्टे । प्रकृष्ट प्रसन्नं प्रहृष्टं वा चेतोऽस्य प्रचेताः । हृष्टे वाच्यलिङ्गःवरुणे यथा किं चायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः । मुनौ यथा प्राचेतसे न जगदे रघुवीर वृत्तम् । अत्र हि-प्रचेतसो मुनेरपत्यं प्राचेतसो वाल्मीकिः । ७४४॥ हृष्टे यथा-प्रचेता. वल्लभे दृष्टे को हि न स्यात्सचेतनः । पायसः श्रीवासे।

Page #324

तृतीयः काण्ड
हृष्टे पायसः श्रीवासे पायसं परमान्नके || वीभत्सो विकृते क्ररे रसे पायें घृणात्मनि ॥ ७४६॥ बुक्कसी कालिका नील्योः बुकसो श्वपचेऽधमें || मानसं स्वान्त सरसोः रभसो वेगहर्षयोः ॥ ७४७॥ राक्षसी कौणपी दंष्ट्रा रोद इव तु रोदसी || दिवि भुव्युभयोश्चापि लालसो लोलयाञ्चयौः ॥७४८ ॥
(३०७)
-
पायसो द्रुमक्षीरस्य विकारः स्रुतिः पायसः । श्रीवासः सरद्रवः । पायसं परमान्न के । पयसि संस्कृतं पायसम् । "संस्कृते भक्ष्ये" ( ६-२-१४० ) इत्यण् । पुंक्लबः यथा - पायसं वायसेभ्योऽपि दीयते शकुनार्थिना । बीभत्सो विकृते क्रूरे रसे पायें घृणात्मनि ॥ बीभत्सते बीभत्स्यते वा बीभत्सः । रसे पार्थे च पुंसि । शेषेषु वाच्यलिङ्गः । विकृते यथा - बीभत्सोऽस्थिभिरुत्फणा च भयकृन्मूर्याद्भुततुंगया । करे यथा-कथं वा बीमसं चरतमिदमार्येण विहितम् । रसे पार्थे च यथा - बीभत्सोऽप्यतिवीरः पार्थोऽपार्थप्रवृत्तिः स्यात् । घृणात्मा = जुगुप्सात्मकः । तत्र यथा - बीभत्सः कच्छ देशो य मच्छभलशतैर्भृतः ॥ ७४६ || बुक्कसी कालिका नील्योः । बुक्कयते बुकसो । " फनसतामरसादय " ( उ०५७३ ) इति साधुः । बुक्कास्यते वा । कालिका योगिनी । नीली ओषधिः । gaar: वपचेऽधमे । अधमे वाच्यलिङ्गः द्वयोर्यथा भवन्ति बुक्कसा एव ब्रह्मस्त्री-भ्रूणघातकाः । मानसं स्वान्तसरसोः । मन एव मानसम् । “ प्रज्ञादित्वात् ” (७-२-१६५) अणु । मानंस्यति वा । द्वयोर्यथा - निरस्तगाम्भी-मस्त पुष्पकः प्रकम्पयामास न मानसं न सः । रभसो वेग हर्षयोः । रभन्तेऽनेन रभसः । " दिवादि रभीति किदसः " ( उ०५७२) स्त्री पुंसः । वेगो,
46
हस्त्वरा वा । रंहसि यथा - समिती रभसादुपागतं - सगदः सम्प्रतिपत्तु - मर्हसि । त्वरायां यथा - अतिरभसकृतानां कर्मणामा विपत्तेर्भवति हृदयदाडी शल्य तुल्यो विपाकः । हर्षे यथा - भालिङ्गितः सरभ सन्तरलायिताक्ष्या । ७४७॥ राक्षसी कौणपी दंष्ट्रा । रक्षस इयं राक्षसी । रक्ष एव वा । "प्रज्ञादित्वात् " । (७-२-१६५) अण् । द्वयोर्यथा दुःखाकरोति नो केषामुद्गच्छन्तीह राक्षसी ॥

Page #325

(३०८) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः :: द्वितीयो विभागः
तृष्णातिरेक औत्सुक्ये वरीयान् श्रेष्ठ योगयोः ॥ . अति यून्यति विस्तीर्णे वायसः स्त्वगरौं द्विके ।७४९।। श्रीवासे वायसी काकोदुम्बरी काचमाच्यपि ॥
वाहसोऽजगरे वारिनिर्याणसुनिषण्णयोः ॥७५०॥ तद्भवादिष्वपि मङ्खः तत्र वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-राक्षसीमकृतरक्षितप्रजस्तेबसाधिकबिभीषणां पुरीं । रोद इव तु रोदसी। दिवि भुन्युभयोश्चापि । रुदन्त्यत्ररोदः । “असित्यस्" । स्त्रीक्लीबः । “गौरादित्वात्" स्त्रियांङ्यां रोदसी। त्रिष्वपि यथा-रोदः कुक्षिम्भरिध्वानैर्दध्वने विजयानकैः । खः श्रवणभैरवः स्थगितरोदसी कन्दरः कुतोदयसमरोदधेरयमभूदपूर्वः पुरः । रोदसीत्यव्ययमपि । लालसो लोलयाञ्चयोः ॥ तृष्णातिरेक औत्सुक्ये ॥ लालप्तीति लालसनं वा लालसः ॥ चतुष्वर्थेषु । लोले वाच्यलिङ्गः । शेषेषु स्त्री पुंसः। लोले यथा-छायां निजस्त्री चटु लालसानां मदेन किंचिच्चटु लालसानां । याञ्चायां तृष्णातिरेके औत्सुक्ये च यथा - सागताद्यविषयेषु लालसा वर्तते त्वाय तुदेव (सदैव) लालसा । बुद्धिरस्ति तव चञ्चलालसा प्राप्त सार पर वित्कलालसा । अत्र प्रथमो याश्चायां तृष्णातिरेके च । द्वितीयस्त्वौत्सुक्ये । ७४८। वरीयान् श्रेष्ठ योगयोः । अतियून्यात विस्तीर्णे ॥ अतिशयेन वरो वरीयान् । अतिशयेन उरुर्वा । "ईयसिप्रिय स्थरेति" वरादेशः । य गे पुंसि । अन्यत्र वाच्यलिङ्गः । श्रेष्ठे अतियुनि च यथा 'अस्मिन् स्वयंवरेदेवि । वरीयांसं वरं वृणु । योगे यथा-वरीय न् परिघः शिवः । अतिविस्तीर्णे यथा-उर्वी मही वारिततो वरीयो वरिष्ठमाकाशमातोपितत्त्वं । वायसस्त्वगरौ द्विके । श्रीवासे । वयते वायसः । "सृवयिभ्यां णिदित्यसः" ।। '(उ०५७०) वय एव वा। "प्रज्ञादित्वादण्" ७।२।१६५॥ श्रीवास वाचि प यस शब्दस्य वा 'जपादित्वात्" ॥ २॥३॥१०५ वत्वं ॥ अगरुः काकतुण्डः । श्रीवासः सरलद्रवः । तयोर्यथा-वायसः कायसौगन्ध्यं विधत्ते धनिनां क्षणात् । दिके काके यथा-वायस नय नमिवास्तेशंकितमनिशं दुरात्मनां चेतः ७४९।वायसी काकोदुम्बरी काचमाच्यपि । वयसः (वायसः) पक्षिणः, इयं वायसी । काको

Page #326

तृतीयः काण्डः
(३०९) विलासो हावे लीलायां विहायो व्योमपक्षिणोः ॥ श्रीवासः स्यावृकधूपे कमले मधुसूदने ॥७५१॥ श्रेयसी गज पिप्पल्यामभया रास्नयोरपि । समासः समर्थनायां स्यात् संक्षेपेक पद्ययोः ॥७५२।। सप्ताचिः करनेत्रेऽग्नौ साधीयानतिशोभने ।
अतिवाठे साहसन्तु दमे दुष्करकर्मणि ॥७५३॥ दुम्बरो वृक्षभेदः । काचमाचो ओषधिः ।। वाहसोऽजगरे वारिनिर्याणमुनिषण्णयोः ॥ वहति वाहसः । "वहियुभ्यां वेति णिदसः' (उ० ५७१) वाह गति (राति) स्यति वा । वारिनिर्याणं वारिप्रवाहः । सुनिषण्णे वाच्यलिङ्गः । तत्र अजगरे च यथा-निरुत्साहेशयालौचवाहसे साहसं कुतः ।।७५०॥ विलासो हावे लीलायां । विलसत्यनेन विलसनम्बा विलासः । हावो लोला च स्त्रीणां चेष्टाविशेषो । यद्भरतः । हावः शृङ्गार भावाप्तौरम्पोक्कस्मितवीक्षितम् प्रियस्यानुकृत लीला श्लिष्टा वारवेष चेष्टितैः । द्वयोर्यथा-विलासेन हि कामिन्यो मोहयन्ति मुनोनपि । विहायो व्योम पक्षिणोः । विजहाति विजिहीते वा विहा. याः । “विहायः सुमनसिति (उ०९७६) साधुः । व्योम्नि पुंक्ली बः ।। पक्षिणि पुसि । द्वयोर्यथा-क्षणाद्विमानेन ययौ विहायसा विहायसामोश इवामितद्युतिः । तुल्यां च कीलेन तना (दा) विहायसा-विहायसा तच्छुचमाश्रयद्वनं । श्रीवासः स्यावृकधृपे कमले मधुसूदने ॥ श्रियोवासः श्रीवासः । वृकधूपो धूप विशेषः। त्रिष्वपि यथा श्रीवासो वासवस्यापि वल्लभः किं पुनर्नृणाम् ॥७५१॥ श्रेयसी गज पिप्पल्यामभया रास्नयोरपि ॥ अतिशयेन प्रशस्या श्रेयसी । "गुणांगाद्वेष्ठेयसू ७।३।९॥ इति-ईयसो । "प्रशस्यस्य श्रः" ७४-३१॥ इति श्रादेशः । तिस्त्रोप्योबधयः। समासः समर्थनायां स्यात् संक्षेपक पदययोः। समसन समस्यन्ते पदान्यत्र वा समासः। समर्थना समाप्तिः । तत्रयथा-शास्त्र समासेऽपि मंगलं कार्य । संक्षेपे यथा प्रोढिास समासौ च साभिप्रायत्वमेव च । ऐकपा पदानामेकार्थीभावः । तत्र यथा-चार्थेद्वन्द्वः समासो हि सहोक्काविष्यते. बुधैः ॥७५१॥ सप्ताचिः क्रूरनेत्रेऽग्नौ । सप्त अषिोऽस्य सप्तार्चिः । पुंसि ।

Page #327

(३१०) अनेकाथसंग्रहः सटीकः द्वितायो विभागः
अविमृश्यकृतौ धाये सारसं सरसीरुहे ॥ सारसः पुष्कराख्येन्दोः सुमनाः प्राज्ञ देवयोः ॥७५४॥ जात्यां पुष्पे सुमेधास्तु ज्योतिष्मत्यां विदुष्यपि ॥
सुरसः स्वादौ पर्णासेऽप्यत्यूह श्चित्र मेखले ॥७५५॥ करनेत्रः शनैश्चरः । द्वयोर्यथा यस्मात्सन्तापको युच्चैः सप्तार्चिश्चर्यतेजनैः । साधीयानति शोभने । अतिबाठे ॥ अतिशयेन साधुः साधीयान् । अतिशयेन बाढो वा। "वाढान्तिकयोः साधनादौ" ७।४।३७॥ इति साधादेशः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा किमत्र साधोय इति प्रयत्नाद्विचार्य कार्य गुरु कार्यमाय: । साहसंतु दमे दुष्कर कर्मणि । अविमृश्य कृतौ धाट्र्ये । सहसि बले भवं साहसं । भवेऽण् । सह एव वा । प्रज्ञादित्वा दण् ७।२। १६५। दमो दण्डश्चतुर्थोपायः । तत्र यथा- दाप्यस्तूत्तम साहसं । दरकर्मणि यथा-न साहस मनारुह्य नरो मद्राणि पश्यति । अविमृश्य कुतौ यथा-न खलु न खलु मुग्धे साहसं कार्यमेतत् । धाष्ट्ये यथा-उद्यता जयिनि कामिनी मुखे ते न साहसमनुष्ठितं-पुनः । सारसं सरसीरहे । सरसि भवं सारसं । यथा-सरससारससारसमारणैर्विपिनमेतदितः सुरभीकृतं । सारसः पुष्कराख्येन्दोः ॥ सरति सारसः । सृवयिभ्यां णिदिति णिदेसः । (उ०५७०॥) पुष्कराख्यः पक्षिभेदः । तत्र यथा-दीर्घाकुर्वन् पटुमद कलं कृजितं सारसानां । इन्दौ यथा-सिंचतीव सुधासारैः सारसः सरसैः करैः। मुमनाः प्राज्ञ देवयोः ॥ जात्यां पुष्पे । शोभनं मनोऽस्य सुमनाः । सुष्टु मान्यते वा विहायस्सुमनसिति साधुः । प्राज्ञे वायलिङ्गः । देवे पुंसि । जात्यां पुष्पे च स्त्रीलिङ्गः । पुष्पेप्रायो भूम्नि च । चतुर्वपि यथा-मालती विमुख श्चैत्रोविकासीपुष्पसम्पदाम् । आश्चर्य जाति होनस्य कथंसुमनसः प्रियाः (या)। सुमेधास्तु ज्योति मत्यां विदुष्यपि । शोभना मेधाऽनयाऽस्य वा सुमेधाः । "मन्दाल्याच्च मेघायाः" इ त्यस् समासान्ताः । ज्योतिष्मती ओषधिः । तत्र स्त्रियां विदुषि वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-सुमेधा रण्यते नाद्ये (ट्ये)रसपीयूषविचिभः।

Page #328

तृतीयः काण्डः .
(३११) अत्यूहातु नीलिकायां, भाग्रहोऽनुग्रहे ग्रहे। आसङ्गक्रमणयोश्चापि आरोहोदैर्ध्य उच्छये ॥७५६।। आरोहणे गजारोहे स्त्री कदयां मानभिद्यपि ॥
कलहो भण्डने खड्गकोशे समा राढयोः ॥७५७॥ सुरसः स्वादौ पर्णासेपि। शोभनो रसोऽस्य सुरसः । स्वादौ वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-एषा वृदोदरकृता सरसा रसाला । पर्णासोगुल्मभेदे-अर्जकविशेषः । पर्णा ( तत्र ) स्त्रियामित्यन्ये । अथ हान्ताः-अत्यूहश्चित्रमेखले ॥ अत्यहति अत्यूहः । चित्रमेस्खलः पक्षिविशेषः ॥७५५॥ अत्यूहा तु नीलिकायाम् ॥ अत्युह्यते अत्यहा । निलिका ओषधिः । आग्रहोऽनुग्रहे ग्रहे । आसङ्गक्रमणयोश्चापि । आग्रहणमाग्रहः । अनुग्रहः प्रसादः। ग्रहः स्वीकारः । आसङ्गः आसक्तिः । आक्रमणं आक्रान्तिः। सर्वेषु यथामृत्येषु विहिताग्रहः । आरोहो दैर्ध्य उच्छ्ये । आरोहणे गजारोहे स्त्री कट्यांमानभिदयपि ॥ आरोहत्यस्मिन् आरोहणं आगेहति वा आरोहः । दैर्घ्यमायामः । उच्छ्यउद्ध्वमानं । तत्र यथा-आरोहपरिणाहाभ्यां व्याप्तव्योमदिगन्तरः । आरोहणे यथा-आरोहमवरोहञ्च मुहुर्मुदति(मुहर्मुहरति) कुर्वती । स्वदङ्गयष्टौ मदृष्टिनिश्चलापि कपीयते । गजारोहे यथा-बाणाक्षिप्तारोहशून्यासनानां गजेत्युपलक्षणं । तेनाऽश्वारोहेऽपि यथा-आरोहमाकृष्य महाप्रयत्नं विवेश शीघ्र पर सैन्यमखः । स्त्रीकट्यां यथा-कामं कुरु वारारोहे देहिमे परिरम्भणम् । मान भित् मानविशेषः । तरोरधः स्कन्धेऽपि मंस । यथा छायावन्तो गतव्याक्ला: श्वारोहाः फलशालिनः ॥ कलहो भण्डने खङ्गकोशे समर राढयोः ॥ कल्यते कलहः । "कृपक टी (उ०५८९) त्यहः ॥ कलं हन्ति वा । कचिदिति डः । कलां जहाति वा । डेड्यापोवहुलं नाम्नीति हस्वः। पुंसि । गौड स्तु भण्डने खड्गकोोनाकलहं युद्धराढयो(राहंयो) रित्याह । भण्डनं राटिः । तत्र यथा-च्युतामिन्दोलॆखारतिकलहभग्नं च वलयं । खड्गकोशः प्रत्याकारः । समरे संग्रामे : यथा विलम्बितुं न खलु सहा मनस्विनो विधित्सतः कलह

Page #329

(३१२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
कटाहः स्यात्कूर्म पृष्टे कपरे महिषीशिशौ । तैलादि पाकपात्रे च दात्यूहः कालकण्ठके ॥७५८।। चातकेऽपि नवाहस्त्वादयतिथौ नव वासरे ॥ निय॒हो द्वारिनिर्यासे शेखरे नाग दन्तके ।७५९॥ निरूहो निश्चिते तर्के वस्ति भेदेऽथ निग्रहः ॥ .
बन्धके भर्त्सने सीम्नि प्रग्रहः किरणे भुजे ॥७६०। मवेक्ष्यविद्विषः । राढो देशविशेषः ।७५७ । कटाहः स्यात्वूर्मपृष्ठे कपरे महिपीशिशौ । तैलादिपाकपात्रे च । कटति आवृणोति कटाहः । “वृकटिशमिभ्यः आहः" (उ०५९१) ।। कूर्मपृष्ठे यथा-न्यञ्चत्कर्मकटाहकोटिविचलभूभागसंक्षा भतः । कपरे यथा-स्फुटितघटकटाहैर्दुर्गमः कूपमार्गः । महिष्याः शिशु-डिम्भो महिषीशिशुः । तैलादिपाकपात्रे त्रिलिङ्गः । तत्र यथा-अस्मिन् महामोहमये कटाहे सूर्याग्निना रात्रिदिनेन्धनेन । मासतु दर्वी परिघट्टनेन भूतानि कालः पचतिप्रसह्य । दात्यूहः कालकण्ठके । चातकेऽपि ॥ ददाति दात्यूहः (दत्यूह)। कालकण्ठ कोजलरंकुः ॥७५८॥ चातकेबपोहकः । द्वयोर्यथा दात्यूह व्यूह केलीकलित कुह कुहारावकान्तावनान्ताः । नवाहस्त्वाद्यतिथौनववासरे।। नवं प्रथमं प्रत्यग्रं वा अहनेवाहः । “अह्न" ७-३-११६। इति ॥ अट् समासान्ताः । “अहनियंह कलहा' इति पुस्त्वं ॥ आद्यतिथिः प्रतिपत् । नवः प्रत्य प्रो वासरो नव वासरः । निर्गृहोद्वारि निर्यासे शेखरे नागदन्तके। निरेति नियूहः । “निरइण् ऊहशिति ऊहशि । “ह्विणोरप्विति व्यौ ॥४।३।१५॥ इति यत्वं । यूहिलौकिको धातुर्वा । द्वारि यथा-निर्यहपर्यंकतले निषण्णा । निर्यासः क्वाथरसः। तत्र यथा-पश्चकोलकनियूहः । शेखरो गृहादेर्बहिनिर्गतं दारु । तत्र यथा रथान्तरे यत्र गृहान्तरेषु वितर्दिनियूहविटंकनीडः । शेखरोऽवतंसः इति मंखः । यथा सरसकुसुमचित्रव्यूइनिर्युइहृद्यद्युतितरलललामाम्लानशोभोत्तमाङ्गः । नागदन्तको भित्तिनिवातकीलकः । तत्र यथा-निर्दूहकोल्लम्बिततारहारैः ॥७५९॥ निरूहो निश्चिते तर्के वस्ति भेदे ॥ निष्क्रान्तं ऊहते निरूहणं वा निरूतः। निरोहति वा । पृसोदरादित्वात् निश्चितमिति भावे कर्मणि वा तः । तर्को

Page #330

तृतीयः काण्डः
(३१३) तुलासूत्रेऽश्वादिरश्मौ सुवर्णे इलि पादपे । बन्धने वन्ध्यां प्रवाहो व्यवहाराम्बुवेगयोः ॥७६१॥ प्रवहो वायुभेदे स्याद्वायुमात्रे बहिर्गते। .
प्रग्राहः स्यात्तुलासूत्रे वृषादीनां च बन्धने ॥७६२॥ वितर्कः । तयोर्यथा-हेम्नो निरूहं कुरुते कलादः । बस्तेरपानस्य भेदो बस्तिमेदः वस्तिविशेषः । अथ निग्रहः । बन्धके भर्त्सने सीमिन । निगृह्णाति निग्रहणं निगृह्यते अनेन वा निग्रहः । बन्धकः आधिः । तत्र यथा-धनिकस्याधमयेन क्रियते निग्रहे गृहम् । भर्त्सने तर्जने यथा-यत्साध्य स्वयमेव तुल्यमुभयोः पक्षे विरुद्धं च यत् । तस्यांगीकरणेन वादिन इव स्यात्स्वामिनो निग्रहः । भर्सनेन दण्डोऽपि लक्ष्यते । सीमा मर्यादा । प्रग्रहः किरणे भुजे । तुलासूत्रेऽश्वादिरश्मौ सुवर्णे इलि पादपे । बन्धने बन्ध्यां । प्रगृह्यतेऽसावनेन प्रग्रहणं वा । प्रग्रहः । सप्तस्वर्थेषु । किरणे यथा-प्रग्रहा प्रहराजस्य तमसां निग्रहक्षमाः। भुजो बाहुः ॥७६०॥ तुलासूत्रे यथा-प्रग्रहकलया पण्यं कलयन्ति वाणिजादपरे । अश्वादिरश्मी यथा-उत्तेरुरुत्तालखुरा वं द्रुताः । श्लथीकृतप्रग्रहमर्चतां व्रजाः । सुवर्णहलिपादपः तमालवृक्षः । बन्धने यथा -प्रत्यर्थि प्रग्रहोऽक रिकारायां तेन भूभुजा । बन्ध्यां हठहत्तस्त्रियां य पा-साधयन्ति अभिमानं हि परस्त्रोहरणान्नृपाः । मानिनां तूचिता कापि न प्रग्रह कलत्रता । प्रवाहो व्यवहाराम्बुवेगयोः । प्रवहणं प्रवहत्यनेन वा प्रवाहः। व्यवहारे यथा-लोकप्रवाह नोत्क्रामेत् न शौ.डोर्य समाचरेत् । अम्बुवेगे अम्बुस्रोतसि । यथा-प्रवाहोवारां यः पृषतलघुदृष्टः शिरसि ते ॥७६१॥ प्रवहो वायुभेदे स्याद्वायुमात्रे बहिर्गते । प्रवहति प्रबहः प्रवहणं वा । गोचरसंचरेति बाहुलकात् घः । अग्राहः स्यात्तुलासूत्रे वृषादीनां च बन्धने । प्रगृह्यते प्रग्राहः । प्राश्मि तुलासूत्रे इति अल् विकल्पनात् घम् । तुलासूत्रे यथा-तोलयन्ति जनाः पण्यं प्राहेण गृहे गृहे । दृष्टमात्रं तु दृष्टयैव विर

Page #331

(३१४)
अनेकाथसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
reat are आरम्भे वराहो नाणके किरौ । her fat fast aराही गृष्टिभेषजे ॥७६३|| मातर्यपि विदेहस्तु निर्देहे मैथिलेऽपि च । विग्रो युधि विस्तारे प्रविभागशरीरयोः ॥ ७६४॥
६
I
I
लास्तोलयन्त्यलम् । वृषादीनां च बन्धने यथा- प्रग्रहाग्रेण संगृह्य शिथिलं क्ष्वेडनाखैः । साधु वल्लभपालोऽयं विवर्त्तयिषते हयम् ॥ ७६२ ॥ पटही वाद्य आरम्भे । पटे हन्यते पटहः । क्वचिदिति डः । पटति वा । कप कटीत्यहः । वाद्य पुंक्लीबः । तत्र यथा— कुर्वन् सन्ध्याब लिपटहतां शूलिनः श्लाघनीयाम् । आरम्भ आदिकर्म । वराहो नाणके किरौ । मेघे मुस्ते गिरौ विष्णौ । व्रियते वृणोति वराहः । वृकटि शमिम्य आहः । नाणकं रूपकादि । किरौ सूकरे यथा-विधैः क्रियतां वराहपतिभिर्मुस्ताक्षतिः पल्वले । मेघो नलदः । मुस्तः कन्दविशेषः । गिरिः पर्वतविशेषः । विष्णो यथा - वस्त्रामैको बन्धुमिष्टं दिदृक्षुः । सिन्धौ वाद्यं मण्डलं गोर्वराहः । वाराही गृष्टिभेजे । मातर्यपि । वराहास्येयं वाराही । गृष्ट्याख्यं भेषजम् यदाह - विष्वक्सेन प्रिया गृष्टिर्वाराही बदरीत्यपि ॥७६३ || मातरि मातृभेदे - यथा - वाराही घनघोरघर्घरवा ऐन्द्री च वज्रा बुधा । विदेहस्तु निर्दे मैथिलेऽपि च । विगतो देहोऽस्य विदेहः । विदिह्यते वा । निर्देहे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - सपदि भवति जीवः कर्ममुक्तो विदेहः । मैथिले यथा - तौ विदेहनगरीनिव सिनाम् । विग्रहो युधि विस्तारे प्रविभागशरीरयोः । विग्रहण विगृह्यते वा विग्रहः । युधि शरीरे च यथा - रक्तप्रसाधितभुवः क्षतविग्रहारच स्वस्था भवन्तु कुरुराजसुताः सभृत्याः । विस्तारे यथा - आचष्टे विग्रहेणापि समये संग्रहेण च । यः शिष्यबुद्धिमालक्ष्य सगुरुर्गुरुसत्तमः । प्रवि भागो वाक्यं समासाद्यारम्भकः पदसमूहः । तत्र यथा - अविग्रहा गतादि - "स्था यथा प्रामादिकर्मभिः । क्रियासम्बध्यते तद्वत् कृतपूर्व्यादिषु स्थिता ।

Page #332

तृतीयः काण्डः
(३१५) वैदेही पिप्पलीसोतारोचनासु वणिक् स्त्रियाम् । संग्रहो बृहदुद्धारे ग्रहसंक्षेपयोरपि ॥७६॥ सुवहस्तु सम्पगबहे सुवहा सल्लकीद्रुमे ।
रास्नाशेफालिकागोधापद्येलापर्णिकोसु च ॥७६६॥ इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितेऽनेकार्थसंग्रहे त्रिस्वरकाण्डः समाप्तः॥३॥ ७६४॥ वैदेहो पिप्पलीसीतारोचनासु वणिक स्त्रियाम् । विदेहा देवता अस्या विदेहस्यापत्यं वा वैदेही । पिप्पला कणा । सौतायां यथा-वैदेही तु कथं भविष्यति ह हा हा देवि धीरा भव । रोचना रागद्रव्यम् । वणिक स्त्रियां यथा-वैदेही न विदेह (विदेदि) हीति(?) विधवावाल्हीकपर्वपुः । संग्रहो बृहदुद्धारे ग्रहसंक्षेपयोरपि । संगृह्णाति संग्रहणं वा संग्रहः । बहतः शास्त्रादेरुद्धारः साराकर्षणं बृहदुद्धारः । तत्र यथा-क्रियते सारसंग्रहः । ग्रहः स्वाकारः । तत्र यथा-शरदि समग्रफलानां कर्तव्यः संग्रहोधिनिभिः । संक्षेपे यथा-आचष्टे विग्रहेणापि समये संग्रहेण च । संचयेऽपि मंखः । यथा-धनसंग्रहेण किं ते यदिह न भोगाय नैव दानाय ॥७६५।। सुवहस्तु सम्यग्वहे । सुष्ठु वहति सुवहः । वाच्यलिङ्गः । सम्यग्वहति यः सम्यग्वहः। यथा-सुवहो हि बलोबईः कस्य न स्यात्सुखावहः । सुवहा सल्लकोद्रुमे । रास्नाशेफालिकागोधापद्येलापर्णिकामु च। रास्नाद्याश्चतस्रोऽप्योषधयः । सर्वेषु यथा-परोपकारसद्बुद्धिरवित्तेष्वपिदृश्यते । उदीयुः कर्तुमारोग्यं सुवहा निवहायतः ॥७६६॥ इत्याचार्यश्री हेमचन्द्रविरचितायामनेकार्थकैरवाकरकौमुदीत्यमिधानायां स्वोपज्ञानेकार्थसंग्रहटोकायां त्रिस्वरकाण्डस्तृतोयः परिपूर्णः ॥३॥ श्रीहेमसूरिशिष्येण श्रीमन्महेन्द्रमूरिणा भकिनिष्ठेन टीकेयं तन्नाम्नैव प्रतिष्ठिता ॥१॥ सम्यग्ज्ञान निधिगुणेर नवधिः श्रीहेमचन्द्रप्रभोग्रन्थे व्याकृतिकौशलं विलसति क्यास्मादृशां तादृशम् । व्याख्यामः स्म तथापि तं पुनरिदं नाश्चर्यमन्तर्मनस्तस्याजसमपि स्थित

Page #333

(३१६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
॥अथ चतुर्थः काण्डः।। अङ्गारक उल्मकांशे महीपुत्रे कुरण्टके । अङ्गारिका त्विाकाण्डे किंशुकस्य च कोरके ॥१॥ अलिपकः पिके भृङ्गे अलमकः पद्मकेसरे । मधूके कोकिले भेके अश्मन्तकं मालुकाच्छदे ॥२॥ चुल्यां चाक्षेपको व्याधि निन्दके वातरुज्यपि ।
आकल्पकस्तमो मोहग्रन्थावुत्कलिका मुदोः ॥३॥ स्य हि वयं व्याख्यामनुब्रूमहे ॥२॥ यल्लक्ष्यं स्मृतिगोचरं समभवद् दृष्टं च शास्त्रान्तरे तःसर्व समदर्शि किन्तु कतिचिन्नो दृष्ट लक्ष्याः क्वचित् । अभ्यूह्यं स्वयमेव तेषु सुमुखैः शब्देषु लक्ष्यं बुधैर्यस्मात्सम्प्रति तुच्छ कश्मलधियां ज्ञानं कुतः सर्वतः ॥३॥ एकत्रापि कृताभिधेयविषये व्युःपत्तिरर्थान्तरे कर्तव्या स्वयमेव दर्शितदिशानिर्वेदवन्ध्यैर्बुधैः। वर्णाधक्रमवर्णनं च न कृतं तत्रापि कार्य स्वयम् यत्कृत्स्नं प्रतिपादनेन विवृतिः कामं वरीवृध्यते ॥४॥
॥अहँ।। अथ चतुर्थं चतुःस्वरकाण्डमारभ्यते ॥ तत्रादौ कान्ताः। अङ्गारक उलमुकांशे महोपुत्र कुरण्टके । अङ्गतेरग्यं गःति आरे स्वार्थे के च अङ्गारकः । त्रिष्वपि यथा-अङ्गारकं विजानीयात्तप्ताङ्गारकरो विषम् । अङ्गारिका त्विाकाण्डे किंशुकस्य च कोरके । अङ्गमियति अङ्गारिका । द्वयोर्यथा-अङ्गारिकाः पश्य पुरोपकण्ठे ॥१॥ अलिपकः पिके भृङ्गे । न लिम्पति अलिपकः । कीचकादित्वात्साधुः । द्वयोर्यथा-अलिपककुलजल्पैराजुहावेष पान्थान् । अलमकः पद्मकेसरे । मधूके कोकिले भेके । अलमत्यर्थमकति अलमकः । पद्मकेसरे मधूके च यथा-अलमलमकश्चेतो हत्तुं स्वसौरभवैभवात् । अश्मन्तकं मालुकाच्छदे । चुल्यां च । अश्नुते अश्मं तं सीमन्तेति साधुः । स्वार्थे के अश्मन्तकम् । मालुकाच्छदो वृक्षः । तत्र यथा-तोराश्मन्तकशम्विचुम्बितमुखाः ॥२॥ चुल्यां च यथा- अश्मन्तकान्तिकचलाचलकुम्भदासी । तृणेऽपि तत्र पुंसि यथा-मुश्चा

Page #334

चतुर्थः काण्डः
(३१७) आखनिकस्त्वाखुरिव किराम्बुदरचोरयोः । उत्कलिका तु हेलायां तरङ्गोत्कण्ठयोरपि ॥४॥ एडमूकोऽनेडमूक इवावाक् श्रुतिके शठे ।
कटिल्लकस्तु वर्षाभ्यां पर्णासे कारवेल्लके ॥५॥ लाभे तु कर्तव्या कुशाश्मन्तकवल्लजैः । यदाह मंखः-अश्मन्तकं भवे च्चुन्यां ना वृक्षतृणभेदयोरिति । आक्षेपको व्याधिनिन्दके वातरुज्यपि। आक्षिपत्याक्षेपकः । निन्दके वाच्यलिङ्गः । वातश्चासौ रुक वातरुक् । त्रिष्वपि यथा-रुजति जनमनांसि क्षिप्रमाक्षेपकोऽयम् । आकल्पकस्तमोमोहग्रन्थावुत्काल कामुदोः । आकल्पते कलाकः । तमोमोहाभ्यां हृद्प्रन्थिस्तमोमोहग्रं थः । त्रिष्वपे यथा-आकल्पकं कल्पयते मृगाशी ॥३॥ आखनि कस्त्वाखुखि किराममुदरचीरयोः । आस्खनते कुशिकादित्त्वात्के (उ.४५) आखनिकः । किरः सुकरः । त्रिष्वपि यथा-रानन्नाखनिकाः खनन्ति नगरं शून्यं त्वदीयद्विषाम् । पराइभ्यास्वनिभ्यां डिदित्यु (उ.७४२) प्रत्यये आखुः । लाघवार्थ द्विस्वरस्याप्यत्र पाठः । एवं सर्वत्र । उन्दरे स्त्रीपुंसः । शेषयोः पुंसि । उन्दरे यथा-कृत्वाखुर्विवर स्वयं निपतितो नक्तंमुखे भोगिनः । उत्कलिका तु हेलायां तरङ्गोत्कण्ठयोरपि । उत्कलिते उत्कलिका । कीकलीतिकः । हेलोत्कण्ठयोर्यथा-उद्दामोत्कळिकां विपाण्डुररुचं प्रारब्धजम्भा क्षणात् । तरङ्गे यथा-वनावलीरुत्कलिका सहस्रप्रतिक्षणोत्कूलितशैवलाभः ॥ ४ ॥ एडमूकोऽनेडमूक इवावाश्रुतिके शठे । एडो बधिरः सचासौ मूकश्च एडमूकः। अनेडोऽपि अवकारोऽपि मूकः अनेडमूकः। वालिङ्गौ । द्वयोर्यथा-एडमूक कथमेडमूकता न व्यधायि विधिना तवाधुना । अनेडमूको वाक्श्रुति के यथा-अनेडमूका भूयासुस्ते येषांत्वयि मत्सरः । कटिल्लकस्तु वर्षाभ्यां पर्णासे कारवेल्लके । कटति कटिल्लः । भिल्लाच्छभल्लेति (उ.४६४) साधुः । के कटिल्लकः । वर्षाभूरोषधिः । पर्णा

Page #335

(३१८) अनेकार्थसंग्रहः सटोकः :: द्वितीयो विभागः 'कर्कटकोऽहौ विल्वे च कनोनिकाऽक्षितारिका । स्याकनिष्ठाङ्गुलिरपि काकरूको दिगम्बरे ॥६॥ उल्के स्त्रीजिते दम्भे भीरुके निर्धनेऽपि च । कुरवकः शोणाम्लानोऽरुणा पीता च झिटिका ॥७॥ कुकवाकुस्ताम्रचूडे मयूरककलासयोः। कोशातकः कचे कोशातकी ज्योत्स्नी पटोलिका ॥८॥ घोषकोऽथ कौलेयकः सारमेयकुलीनयोः ।
कौक्कुटिको दाम्भिके स्याददूरेरितलोचने ॥९॥ सोऽर्जकवृक्षः । कारवेल्लकः शाकभेदः ॥५॥ कर्कटकोऽहौ बिल्वे च । कर्केः सौत्रादित्यवोत्यटे कर्कटः । तस्य तुल्यः कर्कट कः । कनीनिकाऽक्षितारिका । स्यात् कनिष्ठांगुलिरपि । कनति कनोनिका । कनेरोतकः । अक्षितारकायां यथा-किंचिल्लक्ष्यकनीनिकेव नयने नासाप्रतः स्थास्नुनी । काकरूको दिगम्बरे । उलके स्त्रीजिते दम्भे भीरुके निर्धनेऽपि च । ककते काकरूकः । शम्बूकेति साधुः । भीरुकनिर्धनयोर्वाच्यलिङ्गः । षट्स्वपि यथाकिं वात्र निन्दन्ति न काकरूकम् ॥६॥ कुरवकः शोणाम्लानोऽरुणा पीता च झिंटिका । कुत्सितो वोऽस्मात् कुरवकः । कुत्सितं रौति वा। कुरु रुटिरंटिभ्य इत्यकः । शोणाम्लानो वृक्षस्तत्र यथा-कुरुचककुचाघातकोडा सुखे न वियुज्यसे । अरुणा पोता चेति अरुणझिटिका पीतझिंटिका चेत्यर्थः ॥७॥ कृकवाकुस्ताम्रचूडे मयूरककलासयोः । कृकमव्यक्तं वक्ति कृकवाकुः । कृकस्थूराद्वचः कचेति (उ.७२८) णिडुः । पुंसि । ताम्रचूडे यथा-रुतमथ कृकवाकोस्तारमाकर्ण्य काले । कोशातकः कचे। कोशमतति कोशातकः । कोशातकी ज्योत्स्नी पटोलिका । घोषकः । गौरादित्वाङ्डीः । ज्योत्स्नी पटोलिके वल्यौ । घोकोऽपामार्गः । पटोलिकायां यथाकोशातको पुष्पगुलुंछकान्तिभिर्मुखैर्विनिद्रोज्ज्वलवाण चक्षुषः ॥८॥ अथ कौलेयकः सारमेयकुलीनयोः। कुले भवः कौलेयेकः। कुल कुक्षि

Page #336

चतुर्थः काण्डः
(३१९) गुणनिका तु शून्याङ्के नर्तने पाठनिश्चये । गोमेदकं पीतरत्ने काकोले पत्रकेऽपि च ॥१०॥ गोकण्टको गोक्षुरके गोखुरे स्थपुटी कृते । गोकुणिकः केकरे स्यात्पङ्कस्थगव्युपेक्षके ॥११॥ घरिका भ्रष्टधान्ये किङ्कण्यां सरिदन्तरे ।
वादित्रस्य च दण्डेऽपि चण्डालिकौषधीभिदि ॥१२॥ ग्रीवादित्येयका (६.३.१२) कुलस्यापत्यम्बा । यैयकत्रावसमासे वेत्येयकम् । द्वयोर्य था-कौठेयकः किल भवेनिनभर्तृभक्तः । कौकुटिको दाम्भिक स्याददरेरिल्लोचने । दाम्भिकचेष्टा मिथ्याशौचादि । कुक्कुटोतामाचरति कौक्कुटिकः । कुक्कुटीशब्देन कुक्कुटोपातो वा लक्ष्यते । तेन च देशस्याल्पता । कुक्कुटीं पश्यति कोक्कुटिकः । यो हि भिक्षुरविक्षिप्तदृष्टिः पादविक्षेपदेशे चक्षुः संयम्य युगमात्रदेशदर्शी गच्छति स एवमुच्यते । शाब्दिकदादरिकेति साधुः । वाच्यलिङ्गः । दाम्भिके यथाजङ्घालवालचरिताध्वनि साधुवृत्तलुण्टाककौक्कुटिककर्म सुधार्मिकेषु ॥९॥ गुणनिका तु शून्याङ्के नर्त्तने पाठनिश्चये । गुण्यतेऽस्या गुणनी स्वार्थे के गुणनिका । गुणनमेव वा । गुणनमस्त्यस्यां वा । अतोऽनेकस्वरादितोकः । शून्याङ्को बिन्दुः । नर्त नमिति भावे आधारे वा अनट् । तत्र यथाप्रेडद्गुणा गुणनिका गणिकाः श्रयन्ति । पाठ निश्चये यथा-हेतुः परिचयस्थैर्य वक्तुर्गुणनिकेव सा । गोमेदकं पीतरत्ने काकोले पत्रकेऽपि च । गोभिः किरणैर्जलै मेधति गोमेदकम् । काकोलं विषम् । पत्रकं गन्धद्रव्यम् । पीतरत्ने यथा-गोमेदकानां द्युतिभिः पिशंगाः ॥१०॥ गोकण्टको गोक्षुरके गोखुरे स्थपुटीकृते । गवां कण्ट को बाधकत्वात् गोकण्टकः । गोकुणिकः केकरे स्यात्पङ्कस्थगव्युपेक्षके । गामक्षि क्वणयति गोकुणिकः । कुशकेति साधुः । गामाक्रष्टुं कर्दमात् कुणिकः पाणिविकल इव वा। केकरो वक्रदृष्टिः । पङ्कस्थगवीमुपेक्षते यस्तत्र । द्वयोवच्यिलिंगः ॥११॥ धरिका भ्रष्टधान्ये किंकण्यां सरिदन्तरे । वादित्रस्य च दण्डेऽपि । घर्घरः स्वरोऽस्त्यस्यां.

Page #337

(३२०)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः किन्दरायामुमायां च जर्जरीकं जरत्तरे । बहुच्छिद्रेऽप्यथ जैवातकः स्याद्रजनीकरे ॥१३॥ कृशायुष्मद्वेषजेषु ततरीकं वहिनके ।। परागे त्रिवर्णकस्तु गोक्षुरेऽप्यथ त्रिवर्णकम् ॥१४॥ त्र्यूषणं त्रिफला तिक्तशाकस्तु पथसुन्दरे । वरुणे खदिरे दन्दशूकस्तु फणिरक्षसोः ॥१५॥ दलाढकोऽरण्यतिले गैरिके नागकेसरे ।
कुन्दे महत्तरे फेने करिकर्ण्यशिरीषयोः ॥१६॥ घर्षरिका । किङ्कण्यां यथा-स्मराज्ञां घोषयन्तीव कांची घर्घरिकारवैः । चण्डालिकौषधी भिदि । किन्दरायामुमायां च । चण्डमलति चण्डालिका । चण्डालोऽस्त्यस्या वा । किन्दरा चण्डालवादित्रम् ॥१२॥ जर्जरीक जरत्तरे । बहुछिद्रऽपि । जीर्यति (जीयते) जर्जरीकम् । ऋप ह श म भ्यो दुरश्चादावितीकः । वाच्यलिङ्गः । अथ जैवातृकः स्याद्रजनौकरे । कृशायुष्मद्धेषजेषु । जीवति जीवत्यनेन वा जैवातृकः । जोवेरातृको जैव चेत्यातृकः । कृशायुष्मतोच्यिलिङ्गः । रजनीकरे यथा-प्रत्यर्थिक्षितिपालपङ्कजवनी जैवातृकक्ष्मापते ॥१३॥ आयुष्मति यथा-बालोस्तु जैवातृकः । ततरीके वहिनके । पारगे । तरति तारेकम् । क प द श इति । बहुवचनादिके साधुः । वहित्रकं प्रवहणम् । पारगः पारगामा । तत्र वाच्यलिङ्गः । त्रिवर्णकस्तु गोक्षुरे । त्रिभिरवयवैर्वर्ण्यते त्रिवर्णकः । क्लीबेत्यन्ये । अथ त्रिवर्णकम् । त्र्यूषणं त्रिफला । त्रयो वर्णका अत्र त्रिवर्णकम् ॥१॥ त्र्युषणं त्रिकटु । तिक्तशाकस्तु पथसुन्दरे। वरुणे खदिरे। तिक्तश्चासौ शाकश्च तिक्तशाकः । त्रयोऽपि वृक्षाः । दन्दशूकस्तु फणिरक्षसोः । दन्दश्यते इत्येवंशीलो दन्दशूकः । यजि जपि दंशी (५.२.९७) त्यूकः । फणिनि यथा-भयविह्वलमाशु दंदशूकैर्विवशैराविविशे स्वमेव धाम ॥१५॥ दलाढकोऽरण्यतिले गैरिके नागकेसरे । कुन्दे महत्तरे फेने करिकर्य
६

Page #338

चतुर्थः काण्डः
(३२१) वात्यायां खातके प्रश्न्यां नियामको नियन्तरि । पोतेवाहे कर्णधारे निश्चारकः समीरणे ॥१७॥ पुरीषस्य क्षये स्वैरे प्रचलाको भुजङ्गमे । शराघाते शिखण्डे च प्रकीर्णकं तुरङ्गमे ॥१८॥ चामरे विस्तरे ग्रन्थभेदे पिप्पलकं पुनः । चूचुके सीवनसूत्रे पिण्डीतकः फणिज्जके ॥१९॥ तगरे मदनद्रौ च पुण्डरीकं सिताम्बुजे ।
सितच्छत्रे भेषजे च पुण्डरीकोऽग्निदिग्गजे ॥२०॥ शिरीषयोः । वात्यायां खातके प्रश्न्याम् । दल्यते दलाढकः । कीचकेति (उ.३३) साधुः। महत्तरो बृहत्तरः । तत्र वाच्यलिङ्गः। खातकं कृत्रिमभूगतः। प्रश्नी ओषधिः । एकादशस्वर्थेषु ।।१६॥ नियामको नियन्तरि। पोतवाहे कर्णधारे । नियच्छति नियामकः । नियन्तरि वाच्यलिङ्गः । पोतवाहो निया(यां)मकः । द्वयोर्यथा-चेतश्चेदनियामकं खलु चलत्युच्छ खलं पोतवत् । कर्णधारो नाविकः । निश्चारकः समीरणे । पुरीषस्य क्षये स्वैरे । निश्चरति निश्चरणं वा निश्चारकः । स्वैरे वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा-निश्चारकरचारकवासिवल्लभः ॥१७॥ प्रचलाको भुनङ्गमे। शरा(शरो)घाते शिखण्डे च । प्रचलमकति प्रचलाकः । शिखण्डश्चन्द्रकः । त्रिष्वपि यथा-काले बलाहकाकीर्णे केकोमिः प्रचलाकिनाम् । प्रचलाकाः पलायन्ते प्रचलाकैरिवादिताः । प्रकीर्णकं तुरङ्गमे । चामरे विस्तरे ग्रन्थभेदे। प्रकीर्यते स्म क्ते के च प्रकीर्णकम् । क्लीबे। गौडस्तु प्रकीर्णकः स्यात्तुरगे चामरग्रन्थभेदयोरिति पुंस्याह ॥१८॥ चामरे यथा-यांतोऽस्पृशन्तश्चरणैरिवावनि जवात् प्रकोणैरभितः प्रकीर्णके। पिप्पळकं पुनः। चूचुके सीवनसूत्रे । पलतेः । पृपलिभ्यां टि त्यिप् च पूर्वस्येत्य (उ.११) प्रत्यये के च । पिप्पलकम् । चूचुकं सनवृन्तम् । तत्र यथानीलपिप्पलको स्तनौ । पिण्डीतकः फणिज्जके । तगरे मदनद्रौ च । पिंड्यते पिण्डोतकः। हरु हि पिण्डिभ्य इतकः । (उ.७९)। त्रयोऽपि वनस्पतयः ॥१९॥ पुण्डरीकं सिताम्बुजे। सितच्छत्रे भेषजे च । पुगति पुण्ड्यते वा पुण्डरीकम् । १ दासेरकस्तु धीवरे दासीपुत्रे च करभे नियामको ।

Page #339

(३२२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
सहकारे गणधरे राजिकाहौं गजज्वरे । कोशकारान्तरे व्याघ्रे पुष्कलकस्तु कीलके ॥२१॥ कृपणे गन्धमृगे च स्यात्पूर्णानक मानके । पात्रे च पूर्णपात्रे च फफेरीकन्तु मार्दवे ||२२|| फर्फरीकश्चपेटायां बलाहकोऽम्बुदे गिरौ । दैत्ये नागे बर्बरीकः केशविन्यासकर्मणि ॥ २३॥ कालभेदे महाकाले बकेरुका बलाकिका | वातवर्जितशाखा च भ्रमरको मधुत्रते ||२४||
सृणोकादित्वात्साधुः । (उ.५०) सिताम्बुजसितच्छत्रयोर्यथा-शान्ते पितर्याहितपुण्डरोकं यं पुण्डरीकाक्षमिव श्रिताश्रोः । पुण्डरीकोऽग्निदिग्गजे । सहकारे गणधरे राजिकाहौ गजज्वरे । कोशकारान्तरे व्याघ्रे । अग्निदिग्गजे आग्नेयो (आग्नोये) दिग्गजे यथा - ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोञ्जनः ॥२०॥ गणधरः श्रीऋषभनाथस्य यथा - अन्यतश्च प्रतिष्ठासुरपरेयुर्जगद्गुरुः गणत्पुण्डरीकं तं पुण्डरीकमथादिशत् । कोशकारान्तरमिक्षुभेदः । व्याघ्रे यथा - तेन द्विपानामिव पुण्डरीको राज्ञामजय्योऽजनि पुण्डरीकः । पुष्फलकस्तु कीलके । कृपणे गन्धमृगे च । पुष्णाति पुष्कलकः । कीचकादित्वात्साधुः । कीलकगन्धमृगयोर्यथा-सीनि पुष्कलको हतः ||२१|| स्यात्पूर्णानकमानके । पात्रे च पूर्णपात्रे च । पूर्णमनति पूर्णानकम् । पात्रं भाजनम् । पूर्णपात्रं तुउत्सवे यद् बलाद् गृहीतं वस्त्रादि । यदाहुः । उत्सवेषु - सुहृद्भिर्यदलादाकृष्य गृह्यते । वस्त्रमाल्यादि तत्पूर्णपात्रं पूर्णानकं च तत् । फर्फरीकन्तु मार्दवे । पिपर्ति फर्फरीकम् । सृण। केलि (उ.५०) साधुः || २२|| फर्फरी कश्चपेटायाम् । बाहुलकत्वात्पुंस्त्वम् । बलाहकोऽम्बुदे गिरौ । दैत्ये नागे । वारिणो वाइको बलाहकः । पृषोदरादित्वात् वलति वा । बलिविलिशिलोति (उ.८१) आहकः । अम्बुदे यथा - बलाहकच्छेदविभक्तरागाम् । दैत्ये यथा - बलाहक दैत्यरिपुर्जघान । नागः काद्रवेयः । तत्र यथा - महानीलमहा कणौं धृतराष्ट्रबलाहको ।. बर्बरीकः केशविन्यास कर्मणि । काल (शाक ) भेदे महाकाले । वृणोति त्रियते वा वर्व्वरीकः कः । कृपृ । इति इके साधुः ||२३|| महाकाल : किम्पाकः । बकेरुका बलाकिका | वातावर्जितशाखा च । बलैरुवते

Page #340

चतुर्थः काण्डः
(३२३) गिरिक केशचूर्णे च भयानकस्तु भीषणे । व्याघ्र राहो रसे भट्टारको राज्ञि मुनो सुरे ॥२५॥ भार्याटिको मृगभेदे भार्यया च विनिजिते । मरुबकः पुष्पभेदे मदनद्रौ फणिज्जके ॥२६॥ मयूरकस्त्वपामार्गे मयूरकं तु तुत्थके ।
माणवकः कुपुंसि स्याद्वालहारभिदोरपि ॥२७॥ बकेरुका । घञि । पृषोदशदित्वात्साधुः । भ्रमरको मधुव्रते । गिरिके चूर्णकेशे च । भ्राम्यति ऋच्छिचटोत्यरे (उ.३९७) के च भ्रमरकः । भ्रमरप्रतिकृतिर्वा ॥२४॥ गिरिको बालकीडनकाष्ठम् । तत्र यथाहेलाहत न मर कत्राममण्डलीभिः । चूर्ण के शो ललाटस्थोऽउकः। तत्र पुंक्लोवः । मधुवते स्त्रीपुंसः । तयोर्यथा-वीसन्ते वनितालताभ्रमरकैभ्राजिष्णवो जिष्णुना । भयानकस्तु भोषणे । व्याघ्र राही रसे । विभेत्यस्मादिति भयानकः । शोभो राजे श्वानकः (उ. ७१) भीषणे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा- तत्सौम्यं च भयानकं च शिवयोरक्यं शिवायास्तु वः। रसश्चर्वणीयतां गतः स्थायिभावः । तत्र यथा-विकृतस्वरश्रवणादि विभावं करकं पाचनुभावं शंकादिव्यभिचारि भयं भयानकः । भट्टारको राज्ञि मुनौ सुर । भज्यते भट्टारकः । कीचकादित्वात्साधुः । भट्टैरयते वा । राज्ञि यथा-- परमभट्टारक श्री कुमारपालदेवः शासनं प्रयच्छति यथा । मुनौ यथा-भट्टारकः श्री गौतमः । सुरे यथा-आम्नासीत्स्वपरिश्रमं सफलयन् श्रद्धा विशुद्धात्मने यस्मै भाष्यमहार्णवं स भगवान् श्री शेषभट्टारकः ॥२५॥ भार्याटिको मृगभेदे भार्य या च विनिजिते । भार्यामटति भार्याटिकः । कुशिकादित्वात्साधुः । मरुबकः पुष्पभेदे मदनद्रौ फणिज्जके । मरौ बक इव सीदति मरुबकः । पुष्पभेदे यथा-यतो रुरुचिरे स्त्रोणां चैत्रमरुचकन नः । फणिज्जके यथा-नवमरुबके वर्तते पुष्प कार्यम् ॥२६॥ मयूरकस्त्वपामार्गे । मयूरस्य तुल्यो मयुरकः । तस्यतुल्येः क (७.१.१०८) इति कः । मयूरकं तु तुत्थके। तुत्थकं शिखिग्रीवम् । माणवकः कुपुंसिः स्याद् बालहारभिदोरपि । मनोरपत्यं

Page #341

(३२४) अनेकाथसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
मृष्टेरुकः स्यान्मिष्टाशे दानशौण्डेऽतिथिद्विषि । रतद्धिकं तु दिवसे सुखस्नानेष्टमङ्गले ॥२८॥ राधरङ्कुस्तु नासीरे शीकरे जलदोपले । लालाटिकः स्यादाश्लेषभेदे कार्याक्षमेऽपि च ॥२९॥ प्रभोर्भालदर्शिनि च लेखीलकस्तु तत्र यः।
स्वहस्तं परहस्तेन लिखितेषु विलेखयेत् ॥३०॥ कुत्सितं मुढं माणवः । माणवः कुःसायामितिसाधुः । स्वार्थे के माणवकः । कुपुंसि बालभिदि यथा-निरर्थकं माणवका गृणन्ति । हारभित्षोडशलतो हारः ॥२७॥ मृष्टेरुकः स्यानिम(म)ष्टाशे दानशौण्डेऽतिथिद्विषि । मृष्टमियर्ति मृष्टेरुकः । कंचुकादित्वात्साधुः । वाच्यलिङ्गः । मृष्टाशो मृष्टभक्षकः । दानशौण्डेऽतिथिद्विषि च यथा- ननाम नामसाम्येन स्वभावसमता मता । दृष्टौ मृष्टेरुकाख्यौ हि दानशौण्डाऽतिथिद्विषो । रतद्धिकं तु दिवसे सुखस्नानेऽष्टमंगले । रतस्य ऋद्धिरत्र रतर्द्धिकम् । त्रिष्वपि यथा-रतद्धि के रतर्द्धिकं कृत्वा न्यसेदतर्टिकम् ॥२८॥ राधरंकुस्तु नासीरे शीकरे जलदोपले । राधसिद्धौ रमते राधरः । कैशोशमीति (उ.७४९) कुः । पुंसि । नासीरमग्रयानम् । लालाटिकः स्यादाश्लेषभेदे कार्याक्षमेऽपि च । प्रभोर्भालदर्शिनि च । ललाटं प्रयोजनमस्य लालाटिकः । प्रयोजनमितीकण् । दूरस्थ एव स्वामिनो ललाटं पश्यति न तु कायें तिष्ठते वा। प्रभोर्ललाटमेव कोपप्रसादाभिलक्षणाय पश्यति वा । शाब्दिकदादरिकेति (६४.४५) साधुः । आश्लेषभेदे पुंसि । शेषयोच्यिलिङ्गः ॥२९॥ प्रभो लदर्शिनि यथा-सौखप्रसुप्तिकविधौ धिषणो नदीष्णः । सौस्नातिकः स किल दैत्यमहत्तरश्च । लालाटिकास्तदपरे प्रहराशितारा यस्याप्रियङ्करमनुष्य किमस्तु मूर्नाम् (मूर्ना)। प्रभो वदर्शिनि चेति पाठः । भावदर्शी अभियायप्रेक्षगतत्परः । लेखोलकस्तु तत्र यः । स्वहस्तं परहस्तेन

Page #342

चतुर्थः काण्डः लेखहारे वर्तरूकः काकनीले जलावटे । वराटकः पद्मबीजकोशे रज्जो कपईके ॥३१॥ वरण्डकस्तु मातंगवेद्यां यौवनकण्टके । सम्वर्तुले च भित्तौ च विनायको गणाधिपे ॥३२॥ बुद्धे ताये गुरौ विघ्ने वितुन्नकन्तु धान्यके । झाटामलौषधौ वापि विदूषकोऽन्यनिन्दके ॥३३॥ क्रीडनीयकपात्रे च विशेषकस्तु पुण्ड्रके ।
विशेषाधायके वापि वृन्दारको मनोरमे ॥३४॥ लिखितेषु विलेखयेत् । लेखहारे । लेखयति लेख लाति वो लेखीलकः । कीचकादित्वात्साधुः । परहस्तधृतेन स्वहस्तेन यो लेख लिखति तस्मिन्नित्यर्थः ॥३०॥ वर्तरूकः काकनीले जलावटे । वर्तते वर्तरूकः । शम्बुकादित्वासाधुः । काकनीलो वृक्षभेदः । जलावटः सजलकूपः । नदीमेदेऽपि । वराटक: पद्मवीजकोशे रज्जौ कपईके । वरमटति वराटः । स्वार्थ के वराटकः । कपर्द के स्त्रीपुंसः इति दुर्गमंखौ । तत्र यथा-पुत्रादपि प्रियतमैकवराटकानाम् ॥३१॥ वरण्डकस्तु मातङ्गवेद्यां यौवनकण्टके । सम्वतले च भित्तो च । वियतेः । कृ त श इत्यंडे स्वार्थे के च वरण्डकः । मातङ्गवेधां यथा-गता सुरन्तरा दन्ती वरण्डक इवाभवत् । यौवनकण्टकः कीलकाल्यो मुखरोगः । सम्बत्तुलं सम्यक् वर्तुलम् । विनायको गणाधिपे । बुद्ध ताये गुरौ विघ्ने । विनयति विनायकः । गणाधिपे यथा-न जातु वैनायकमेकमुद्धृतं विषाणमद्यापि पुनः प्ररोहति । विध्ने यथा-अश्रेयसि प्रवृत्तानां कापि यान्ति विनायकाः ॥३२।। बुद्धः सुगतः । तायो गरुडः । गुरुः शास्ता । वितुन्नकन्तु धान्यके । झाटामलौषधौ वापि। विद्यते ते के च वितुन्नकम् । धान्यकं कुस्तुम्बुरुः। विदूषकोऽन्यनिन्दके । क्रीडनीयकपात्रे च । विदूषयति विदूषकः । अन्यनिन्दके वाच्यलिङ्गः ॥३३॥ क्रोडनीयकपात्रे यथा-विदूषकनटीमार्फः प्रस्तुताक्षेपि भाषितम् । सूत्रधारस्य

Page #343

(३२६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
सुरेश्रेष्ठे बृहतिका स्यादूरुवस्त्रभेदयोः । वैतालिकः खेट्टताले मङ्गलपाठकेऽपि च ॥३५॥ वैनाशिकः स्यात् क्षणिके परायत्तोर्णनाभयोः । वैदेहको वाणिजके वैश्यापुत्रे च शूद्रतः ॥३६॥ शतानीको मुनौ वृद्धे शालाको बलोमुखे ।
सारमेये शृगाले च शिलाटकस्तिलाट्टयोः ॥३७॥ वस्त्रोक्तस्पष्टोक्तैर्यत्तदामुखम् । विशेषकस्तु पुण्ड्के । विशेषाधायके वापि । विशिनष्टि विशेषकः । पुण्डू के 'क्लोवः । विशेषाधायके वाच्यलिङ्गः। पुण्डके यथाविशेषको वा विशिशेष यस्याः श्रियं त्रिलोकीतिलकः स एव । विशेषाधाय के यथा-गुणो गुणविशेषकः । वृन्दारको मनोरमे । सुरे श्रेष्ठे । प्रशस्त वृन्दमस्त्यस्य वृन्दारकः । वृन्दादारकः (७-२-११) मनोरमं मनोज्ञम् । श्रेष्ठ मुख्यम् । तयोर्वाच्यलिङ्गः ॥३४॥ सुरे यथा-वृन्दारवृन्दारकवृन्दवन्दो मन्दारमालामकरन्दबिन्दून् । शेषयोर्यथा-विद्वद्धृन्दारकैर्वन्द्या । बृहतिका स्यादूरुवस्त्रभेदयोः। बृहत्येव बृहतिका । तनुपुत्रे तिकः। ऊरुः सक्थि । वस्त्रभेदे यथा-क्षपति यो भुवनं विततां बृहदबृहतिकामिव रौचनिकी रुचम् । वैतालिकः खेहताले मङ्गलपाठकेऽपि च । विताल एव वैतालिकः । विनयादित्वादिकण् । वितालः शब्दप्रयोजनमस्येति वा । प्रयोजनमितीकण् । खेटेन क्रीडया तालः खेडतालः । मङ्गलपाठके यथा-वैतालिकाः कलगिरोऽवसरेषु पेठः ॥३५॥ वैनाशिकः स्यात् क्षणिके परायत्तोर्णनाभयोः । विनाशः प्रयोजनमस्य वैनाशिकः । क्षणिकपरायत्तयोर्वाच्यलिङ्गः । क्षणिके यथा-वैनाशिक जगदिदं निगदन्ति सन्तः । उर्णनाभो लूना। वैदेहका वाणिजके वैश्यापुत्रे च शुद्रतः । विदिह्यते घनि स्वार्थेऽणिके च वैदेहकः । वाणिजके यथागृहपति वैदेहक तापसव्यञ्जनाः प्राणिधयः । शूद्रतो वैश्यापुढे यथा-वैदहकानां कृषिगोरक्षादि कर्म ॥३६॥ शतानीको मुनौ वृद्धे । शतमनिति शतानीकः । सृणीकादित्वात्साधुः । शालावृको बलीमुखे। सारमेये शृगाले च । शालायां

Page #344

चतुर्थः काण्ड :
(३२७) शृङ्गाटकं पथां श्लेषे पानीयकण्टकेऽपि च ।। संघाटिका' तु कुट्टन्यां घ्राणे युग्मेऽम्बुकण्टके ॥३८॥ सन्तानिका क्षीरसारे मर्कटस्य च जालके । सुप्रतीकः स्यादोशानदिग्गजे शोभनाङ्गके ॥३९॥ सैकतिकं पुनर्मात्यात्रामङ्गलसूत्रयोः । सैकतिकः क्षेपणिके संन्यस्ते भ्रान्तिजीविनि ॥४०॥
वृक इव शालावृकः । शालां वृणोति वो । वीचि पुषीति कित् कः (उ.२२) । त्रिष्वपि यथा-भीरुः शालावृकेभ्यो यः स कार्य किन्नु साधयेत् । शिलाटकस्ति: (शि)लाट्टयोः। शिलमुच्छं शिलां वा अटति शिलाटकः ॥३७॥ शृङ्गाटकं पथां श्लेषे पानीयकण्टकेऽपि च । शीर्यते शंगाट कपाटादित्वात्साधुः । तस्य तुल्यं शृङ्गाटकम् । शृङ्गटति वा । पथां श्लेषे यथा-धातुश्चतुर्मुखीकंठशृंगाटकविहारिणीम् । पानीयकण्टको जलविशेषः । पुंस्यपीत्यन्ये । संघाटिका तु कुट्टन्यां घ्राणे युग्मेऽम्बुकण्टके । संघटते संधमटति वा संघाटिका । युग्मे यथा-संघाटिका घटयतां शिवयोः शिवानि ॥३८॥ सन्तानिका क्षीरसारे (शारे)मर्कटस्य च जालके । सन्तनोति सन्तानिका । सन्तानोऽस्त्यस्य वा सन्तानिका । क्षीरसारम् आमिक्षा । मर्कटो लुता तस्य जालकम् । सुप्रतीकः स्यादीशानदिग्गजे शोभनाङ्गके । शोभनाः प्रतीकाः अवयवा यस्य सुप्रतीकः । ईशानदिग्गजे यथ-सुरगज इव गांगं सैकतं सुप्रतीकः । शोभनाङ्गके वाच्यलिङ्गः ॥३९॥ सैकतिकं पुनर्मात्यात्रामङ्गलसूत्रयोः। सिकिः सौत्रः । सिकते सैकतिकम् । कुशिकादित्वात्साधुः । मातृयात्रा मातॄणां ब्रहम्यादीनां यात्रो उत्सवः । मङ्गलसूत्रं (कौसुम्भं) कंकणसूत्रम् । सैकतिकः क्षेपणिके संन्यस्ते भ्रान्तिजीविनि । सिकताः प्रयोजनमस्य सैकतिकः । वाच्यलिङ्गः । क्षेपणादिः कर्करादिः । संन्यस्तस्त्यक्तसंगः । भ्रान्ति
१ शृंगालिका शिवायां स्यात्रासादपि पलायने । संघाटिका ।

Page #345

((२८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक द्वितीयो विभागः
सोमवल्कः कट्फले स्याद्वलक्षः खदिरद्रुमे । सौगन्धिको गन्धवणि सौगन्धिकन्तु कतृणे ॥ ४१ ॥ गन्धोपले पद्मरागे कल्हारेऽग्निमुखो द्विजे । read चित्रके देवेऽप्यग्निशिखं तु कुंकुमे ॥४२॥ अग्निशिखा लाङ्गलिक्यामिन्दुलेखेन्दुखण्डके । गडूची सोमलतयोः पञ्चनखस्तु कच्छपे ||४३|| गजे बद्धशिखो वाले बद्धशिखोच्चटौषधौ । महाशंखो निधिभेदे संख्याभेदे नरास्थिनि ॥ ४४ ॥ जीवी सन्देहजीवी ॥४०॥ सोमवल्कः कट्फले स्याद्वलक्षः खदिरदुमे । सोमस्येव वल्कलमस्य सोमवल्कः । कट्फलो वृक्षः । सौगन्धिको मन्धवणिक् । सुगन्धाः पण्यमस्य सौगन्धिकः । सौगन्धिकं तु कतृणे । गन्धोपले पद्मरागे कल्हारे । सुगन्धः प्रयोजनमस्य सौगन्धिकम् । कतृणं रोहिषम् ॥ ४१ ॥ गन्धोपलो गंधकौषधम् । पद्मरागो मणिः । कल्हारमुत्पलभेदस्तत्र - यथा - सरस्तु राजहंसाभसौगन्धिकसुगन्धिषु । अथ स्वान्ताः । अग्निमुखो द्विजे । भल्लाते चित्रके देवेऽपि । अग्निर्मुखं प्रधानमास्यं वा अस्य । अग्निर्मुखे अस्मादिति वा अग्निमुखः । भल्लातक चित्र के ओषधिमेदौ । अग्निशिखं तु कुंकुमे । अग्निरिव शिखाऽस्य अग्निशिवम् ||४२ || अग्निशिखा लाङ्गलिक्याम् । लाङ्गलिको ओषधिः । इन्दुलेखेन्दुखण्डके । गहूची सोमलतयोः । इन्दोर्लेखा इन्दुलेखेव वा इन्दुलेखा । इन्दुखण्डके यथा - इन्दुलेखेव या वक्रासंध्येव क्षणरागिणी । गडूची सोमलते ओषधी । पञ्चनखस्तु कच्छपे गजे । पञ्चनखा अस्य पंचनखः । कच्छपः शशकादीनामुपलक्षणम् । यदाह - पंच पंचनखा भक्ष्या ब्रह्मक्षत्रस्य राघव | शशकः शल्यकः श्वाविद्रोघा कूर्मश्च पञ्चमः ॥ ४३ ॥ बद्धशिखो बाले । बद्धशिखाऽस्य बद्धशिखः । बालः शिशुः । बद्धशिखोच्चटौषधौ । बद्धा शिखा यया बद्धशिखा । महाशंखो निधिभेदे संख्याभेदे नरास्थिनि ।

Page #346

चतुर्थः काण्डः
(३२९) व्याघनखस्तु कन्दे स्याद्गान्धद्रव्यान्तरेऽपि च । शशिलेखा वृत्तभेदे वाकुची चन्द्रलेखयोः ॥४५॥ शिलीमुखोऽलौ बाणे चाऽपवर्गस्त्यागमोक्षयोः। क्रियावसानसाफल्येऽप्यभिषङ्गः पराभवे ॥४६॥ आक्रोशे शपथे चेहामृगः स्याद् रूपकान्तरे ।
वृके जन्ती चोपरागो राहुग्रस्तार्कचन्द्रयोः ॥४७॥ महांश्चासौ शंखः महाशंखः ॥४४॥ व्याघ्रनखस्तु कन्दे स्याद्गन्धद्रव्यान्तरेऽपि च । व्याघ्रनख इव नख व्याघ्रनखः । शशिलेखा वृत्तभेदे बाकुचीचन्द्रलेखयोः । शशिनमपि लिखति शशिनो लेखा वा शशिलेखा । वृत्तभेदचन्द्रलेखयोर्यथा-कलयात पाण्डुरभावं तब विरहे सुतनुः सा । सुभगे यथा दिवसादौ गलितरुचिः शशिलेखा ।। बाकुची वर्वरिका ॥४५॥ शिलीमुखोऽलौ बाणे च । शिलीव जलजन्तुरिव मुखमस्य शिलिमुखः । अलो स्त्रीपुसः । तयोर्यथात्वामायान्ति शिलोमुखाः स्मरधनुर्मुक्काः सखे मामपि । अथा गान्ताः। अपवर्गस्त्यागमोक्षयोः । क्रियावसानसाफल्येऽपि । अवपर्जनमपवर्गः । त्यागे दाने च यथा-मर्थोपवर्गरसिकस्य यशांसि सूते । मोक्षे यथा-तथापि भवतो मूर्तिरपवर्गानुबन्धिनी । क्रियाऽवसाने यथा-क्रियापवर्गेष्वनुजीविसात्कृताः। अभिषङ्गः पराभवे । आक्रोशे शपथे च । अभिषं जनमभिषज्यतेऽनेनेति वाऽभिषंगः । पराभवे यथाजाताभिषङ्गो नृपति निषङ्गात् ॥४६॥ आकोशे यथा-कोपाभिषङ्गविगलत्यकलांगमन्धिः । शपथे यथा-चचा छ तस्मादभिषङ्गभङ्गात् । ईहामृगः स्याद्रूपकान्तरे। वृके जन्तौ च । ईहया मृग्यते मृगयते वा ईहामृगः । रूपकान्तरे वृके च यथाविस्फूनैद इ मृगभूमिका सु रज्यान्त रक्ताविरताश्च केचित् । उपरागो राहुग्रस्ताकचन्द्रयोः । विगाने दुये राहौ । उपरश्यनेऽनेन उपरागः । घञ भावे - करणे इ'त लोपः । उपरजनन । रा प्रस्तार्कचन्द्रय यथा-उपगगाणे दत्तमक्षयं दक्षणादिकम् । शेषेषु यथा: कस्योपरागललितं न विगग(म)हेतुः ॥२७॥

Page #347

६३३०) अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: तृतीयो विभागः
विगाने दुर्नये राहावुपसर्गे उपद्रवे । प्रादौ रोगे च भेदे च कटभङ्गो नृपात्यये ॥४॥ हस्तच्छेदे च सस्यानां छत्रभङ्गो नृपक्षये । स्वातन्त्र्ये विधवत्वे च दीर्घाध्वगः क्रमेलके ॥४९॥ लेखहारे मल्लनागो वात्स्यायनसुरेभयोः । समायोगस्तु संयोगे समवाये प्रयोजने ॥५०॥ सम्प्रयोगो निधुवने सम्बन्धे कार्मणेऽपि च ।
जलसूचिः शिशुमारे त्रोटिमत्स्ये जलौकसि ॥५१॥ उपसर्ग उपद्रवे । प्रादौ रोगे च भेदे च । उपसृज्यते उपसर्गः । उपद्रवे यथारक्षन्तु स्खलितोपसर्गगलिनप्रौढप्रतिज्ञाविधौ । प्रादौ यथा-धातुलीनमुपसर्ग इवार्थम् (:)कटभङ्गो नृपात्यये । हस्तच्छेदे च सस्यानाम् । कटस्य भंग इव प्रजानां दुःसहत्वात् । कटेति शब्देन भजनं वा कटभंगः । नृपात्ययो नृपक्षयः । सस्यानां हस्तच्छेदो मोटनम् । छत्रभङ्गो नृपक्षये । स्वातन्ये विधवत्वे च । छत्रस्य मङ्गोऽत्र छत्रभङ्गः । नृपक्षये यथा-रजन्यामिन्द्रचापेन छत्रभङ्गं विनिर्दिशेत् । दीर्घाध्वगः क्रमेलके । लेखहारे । दीर्घमध्वानं गच्छति दीर्घाध्वगः । नाम्नोगम (५-१-१३१) इति डः ॥४९॥ लेखहारे च वाध्यलिङ्गः । द्वयोर्यथादीर्घाध्वगानां हि किमत्र दूरम् । मल्लनागो वात्स्यायनसुरेभयोः । मल्लश्चासौ नागश्च मल्छनागः । वात्स्यायनश्चाणक्यः । सुरेभ ऐरावणः । समायोगस्तु संयोगे समवाये प्रयोजने । समायोजनं समायुज्यतेऽथवा समायोगः । संयोगो द्रव्ययोरुपश्लेषः । समवायो नैयायिकप्रसिद्धः सम्बन्धविशेषः । त्रिष्वपि यथा-दुर्लभो हि समायोगे समायोगो हितैषिणाम् ॥५०॥ सम्प्रप्रयोगो निधुवने सम्बन्धे कार्मणेऽपि च । सम्प्रयोजनं सम्यक् प्रयोगो वात्र सम्प्रयोगः । निधुवने यथा-सा सम्प्रयोगरभसेन दिनं नतांगी । सम्बन्धे यथासाधुभिः सम्प्रयोगः। अथ चान्तौ । जलसूचिःशिशुमारे त्रोटिमत्स्ये जलौकसि। कङ्कशनाटयोश्चापि । जलस्य सूचिरिव जलं सूचयति वा जलसूचिः । स्वरेभ्य इ:पुंसि।

Page #348

तृतीयः काण्डः कशङ्गाटयोश्चापि मलिम्लुचस्तु तस्करे । वाते कश्मीरज कुष्टे कुंकुमे पौष्करेऽपि च ॥५२।। कश्मीरजाऽतिविषायां क्षीराब्धिजं तु मोक्तिके । वशिरे क्षीरान्धिजस्तु चन्द्र क्षीराधिना श्रियाम् ॥५३॥ ग्रहराजः शशिन्यर्के जघन्यजोऽनुजन्मनि ।
शुद्धे च द्विजराजस्तु शेषे तायें निशाकरे ॥५४॥ त्रोटिश्चञ्चुः तया युक्तो मत्स्यत्रोटिमत्स्यः । कंकः पक्षी । शङ्गाट जलोद्भवः कन्दः ॥५१॥ मलिम्लुचस्तु तस्करे । वाते । मलिनं म्लोचति मलिम्लुचः । मूलविभुजादित्वात्कः । तस्करे यथा-न परेषु महौजसः छलादपकुर्वन्ति मलिम्लुचा इव । अथ जान्ताः । कश्मीर कुष्टे कुङ्कुमे पौष्करेऽपि (पुष्करेऽपि) च । कश्मीरेषु जातं कश्मीरजम् । कुष्टं गन्धद्रव्यम् । पौष्करं पुष्करमूलम् । कुङ्कुमे यथा-अरुणितमकठोरैर्वेश्मकश्मीरजाम्भः स्नपितमिव तदेतद्भानुभिर्भाति भानोः ॥५२॥ कश्मीजाऽतिविषायाम् । अतिविषा ओषधिः । क्षीराब्धि तु मौक्तिके । बशिरे । क्षीराब्धेर्जातं क्षीराब्धिजम् । वशिरः सामुद्रलवणम् । क्षीराधिनस्तु चन्द्रे । यथा-क्षीराब्धिजस्य तुलनां ललनामुखानि । क्षीराधिना श्रियाम् । यथा-क्षीराब्धिजा न स्थिरतामुपैति ॥५३॥ ग्रहराजः शशिन्यः । ग्रहाणां राजा ग्रहेषु राजते वा ग्रहराजः । द्वयोर्यथा-अस्मिन् विग्रहराजे काले कश्चक्षुषामुदयः । जघन्यजोऽनुजन्मनि शूद्रे च । जघन्ये अंत्ये जातो जघन्यजः। अनुजन्मनि यथा-जघन्यजे भ्रातरि कातरास्ये। नोचेऽपि । नीचशूद्रयोर्यथा-तत्कि कराषि दुर्बुद्धे यत्कुर्वन्ति जघन्यजाः । द्विजराजस्तु शेषे तायें निशाकरे । द्विजानां सर्पाणां पक्षिणां विप्राणां वा राना द्विजराजः । राजन् सखेरिति अट् (७-३-१०६) समासान्तः। शेषे ताक्ष्य च यथाअध्यास्य विष्णुद्विजराजपृष्टम् । निशाकरे यथा-इत्थं द्विजेन दिजरानकान्तिरावेदिते बेदविदांवरेण । द्विजेऽपि ॥५४॥ धर्मराजस्तु सुगते श्राद्धदेवे

Page #349

(३३२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
धर्मराजस्तु सुगते श्राद्धदेवे युधिष्ठिरे । भरद्वाजः पक्षिभेदे बृहस्पतिसुतेऽपि च ॥५५॥ भारद्वाजो मुनौ भारद्वाजी वनपिचुद्रुमे । भृगराजो मधुकरे मार्कवे विहगान्तरे ॥१६॥ राजराजो नृपेशेन्द्रोः कुबेरेऽथ सकृत्प्रजः । द्विके सिंहेऽथोच्चिङ्गटः कोपने मीनभिद्यपि । ५७॥ करहाटः पद्मकन्दे देशद्रुमविशेषयोः ।
कार्यपुटोऽनर्थकरे क्षपणोन्मत्तयोरपि ॥५८॥ युधिष्ठिरे । धर्मेण समवर्त्तित्वेन राजते धर्मराजः । सुगते श्राद्धदेवे च यथाधर्मगजपरिकल्पितरातित्यक्तदोषनिचमाः खलु सन्तः । युधिष्ठिरे यथा-सहायमध्वरधुरां धर्मराजो विवक्षते । भरद्वाजः पक्षिभेदे बृहस्पतिसुतेऽपि च । भरन्तो वाजाः पक्षाः अस्य भरतो वाजयति वा भरद्वाजः ॥५५॥ भारद्वाजो मुनौ । भरद्वाजस्यापत्यं वृद्धं भारद्वाजः । विदादित्वादनु । भारद्वाजी वनपिचुद्रुमे । भारद्वाजस्येयं भारद्वाजी । वनोद्भववमनीवृक्षः । भृङ्गराजो मधुकरे मार्कवे विहगान्तरे । भृगश्चासौ राजा च भृगवद्राजते वा गरानः । मार्कवः केशरञ्जनः । विहगान्तरं धूम्याटः । मधुकरे स्त्रीपुंसः। तत्र यथाराजन् राजीव रानीयं भृङ्गराजविराजते ॥५॥ राजराजो नृपेशेन्द्वोः कुबेरे । राज्ञां राजा स्वामी राजा चासौ राजा च राज्ञां यक्षाणां वा राजा राजराजः । राजन् सरित्यत् । समाप्सान्तः । नृपेशे यथा-नैवास्तिराजराजस्य तत्सुखं नैव देवराजस्य । इन्दौ यथा-सपदि कुमुदराजी राजराजेन रेजे । कुबेरे यथा-अन्त पिश्चिरमनुचरा राजराजस्य दध्यौ । अथ सकृत्मजः । द्विके सिंहे । सकृत्प्रजापत्यमस्य मकृत्प्रजः । द्विकः काकः । द्वयो यथासकृत्प्रनानामपि वंशवृद्धिः । अथ दान्ताः । अथोच्चिङ्गटः कोपने मीनभिधपि । उच्चाङ्गमति उच्चिङ्गटः | पृषोदरादित्वात् । कोपने वाच्यलिङ्गः ॥५७।। करहाटः पद्मकन्दे देशद्रुमविशेषयोः । कं रहयति करहं पद्मादि तदरति ।

Page #350

चतुर्थः काण्डः
(३३३) कामकूटौ वेश्याविभ्रमष्टावथ कूटन्नटः । शोणके कैवत्तीमुस्ते कुण्डकीटस्तु जारतः ॥५९॥ विप्रीपुत्रे दासीपतौ चार्वाकोक्ति विशारदे । खञ्जरीटस्तु खञ्जनेऽसिधाराव्रतचारिणी ॥६०॥ गाढमुष्टिस्तु कृपणे कृपाणप्रभृतावपि । चक्रवाटस्तु पर्यन्ते क्रियारोहे शिखातरौ । ६१॥ तुलाकोटिनिभेदेऽर्बुदे स्यान्नूपुरेऽपि च ।
नारकोटः स्वदत्ताशाविहन्तयश्मकीटके । ६२॥ करे हटनमस्येति करहाटः । पद्मकन्दे यथा-सुघटितकरहाटां नोटिभित्रोट्यन्ति । पुष्पविशेषेऽपि । कार्यपुटोऽनर्थकरे क्षपणोन्मत्तयोरपि ॥५८॥ कार्येषु पुटति श्लिष्यति कार्यः पुटोऽस्यति वा कार्यपुटः । अनर्थकरोन्मत्तयोर्वाच्यलिङ्गः ॥५८। कामकूटौ वेश्याविभ्रमेष्टौ । काम क्टं कपटमत्र कामस्य वा कूट इव कामक्टः । वेश्याया विभ्रमो वेश्याविभ्रमः । वेश्याया इष्टश्च । अथ कूटन्नटः । शोणके कैवर्तीमुस्ते । कूटन् वक्रीभवन् नटति स्पन्दते कूटन्नटः । द्वाप्यौषधभेदौ । कुण्डकोटस्तु जारतः । विप्रीपुत्रे दासीपतौ चार्वाकोक्ति विशारदे । कुण्डो भर्तयमृते जारजः । स चासौ कीटश्च कुण्डकोटः । निन्धं कुत्सनैरपापाचैरिति समासः। अन्यत्रोपचारात् । चार्वाकोक्तिविशारदे वाच्य लङ्गः । खञ्जरीटस्तु खञ्जने । असिधारावततारिणि । खञ्जति खञ्जरोटः । खजेरीटः । असिधारावतचारिणि वाच्यलिङ्गः । खंजने यथा-स खंज गेटा सपयःपस!दा (?) सा कस्य ना मानसमाच्छिनत्ति ॥६०॥ फलकेऽपि । गाढमुष्टिस्तु कृपणे कृणप्रभृतावपि । गाढो मुष्टिरस्य गाढमुष्टिः । कृपणे वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-कोशासक्तो गाढमुष्टिर्न किश्चित् । प्रभृतिशब्दात् क्षुरिकादो। चक्रवाटस्तु पर्यन्ते क्रियारोहे शिखातरौ । चक्र चक्रावद्वा वटनं वेष्टनमस्य चक्रं वति वा चक्रवारः । क्रियाया आरोहः प्रकर्षः ॥६१॥ तुलाकोटिनिभेदेऽर्बुदे स्यान्नूपुरेऽपि च । कोटेस्तुला
१. गन्धकुटी मदिरायां बुद्धायतनेऽपि च । गाढ० । २. चतुःषष्टिश्चतुःषष्टिकलासु च हवेऽपि च । तुला. ।

Page #351

___ (३३४) अनेकार्थसंहः सटीकः :: तीयो विभागः
प्रतिकृष्टन्तु गुह्ये स्यात् द्विरावृत्या च कर्षिते । प्रतिशिष्टः पुनः प्रत्याख्याते च प्रेषितेऽपि च ॥६३॥ परपुष्टः कलकण्ठे परपुष्टा पणाङ्गना । वर्कराटस्तु तरुणादित्यरोचि:कटाक्षयोः ॥६४॥ स्त्रीणां पयोधरोल्संगकान्तदत्तनखेऽपि । शिपिविष्टस्तु खल्वाटे दुश्चर्मणि पिनाकिनि ॥६५॥
तुलाकोटिः । राजदन्तादित्वात् । तुलाकृतेर्जघायाः कोटिरिव तुलाकोटिः । पुंसि । द्वयोर्यथा-अमूल्यस्य मम स्वर्णतुलाकोटिद्वयं कियत् इति कोपादिवातानं पादयुग्मं मृगीदृशः । नारकीटः स्वदत्ताशाविहन्तयश्मकीटके । नरकीट एव नारकोटः । प्रज्ञादित्वादण् । न इयर्ति नारः । पाषाणस्तस्य कीटो वा स्वदत्तामाशां कामं विहन्ति यस्तत्रेत्यर्थः । तत्र वाच्यलिङ्गः ॥६२॥ प्रतिकृष्टन्तु गुह्ये स्यात् । द्विरावृत्या च कर्षिते । प्रतिकृष्यते प्रतिकृष्टं वाच्यलिङ्गः । गुह्यं गोप्यम् । प्रतिशिष्टः पुनः प्रत्याख्याते च प्रेषितेऽपि च । प्रतिशिष्यते प्रतिशिष्टः । वाच्यलिङ्गः । प्रत्याख्याते यथा-अप्रियाणि वदत्येक प्रतिशिष्टोऽपि दुर्जनः । प्रेषिते यथा-दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ । परपुष्टः कलकण्ठे । परेण पुष्यते स्म परपुष्टः । यथा-तद्वसन्तमदान्धस्य परपुष्टस्य चेष्टितम् । परपुष्टा पणाङ्गना । यथा-इष्टा नैव विशिष्टानां परपुष्टा स कुट्टनी । वर्कराटस्तु तरुणादित्यरोचिःकटाक्षयोः । स्त्रीणां पयोधरोत्संगकान्तदत्तनखेऽपि च । वर्करं तरुणमादित्यमटति वर्कराटः । वर्करेण नर्मणा वाटति वर्कराटः ॥६४॥ शिपिविष्टस्तु खल्वाटे दुश्चर्मणि पिनाकिनि । शिपिश्चर्मविष्टं दोषव्याप्तमस्य शिपिविष्टः । शिबिर्नाम राजा स मूर्द्धनि पिष्टोऽस्य तदस्थिवहनादिति वा पृषोदरादित्वात् । दुश्चर्मा निश्चमानशिश्नः विष्णावपि । विष्णुपिनाकिनो र्यथा-शिष्टानां शिपिविष्टविष्टपपते भूयात् स्वमिष्टप्रदः । श्रुतिकटः प्रायश्चित्ते प्रांचलोहभुजङ्गयोः । श्रुति शास्त्रं कर्ण वा कटति

Page #352

चतुर्थः काण्डः श्रुतिकटः प्रायश्चित्ते प्रांचलोहभुजङ्गयोः । कलकण्ठः पिके पारापते हंसे कलध्वनौ ॥६६॥ कालकण्ठनीलकण्ठौ पीतसारे महेश्वरे । दात्युहे ग्रामचटके खञ्जरीटे शिखावले ॥६७॥ कालपृष्ठन्तु कोदण्डमात्रके कर्णधन्वनि । कालपृष्ठो मृगभेदे कङ्के दन्तशठः पुनः ॥६८॥ जम्बीरे नागरङ्गे च कर्मरङ्गकपित्थयोः ।
पुतिकाष्ठन्तु सरले देवदारुह मेऽपि च ॥६९॥ अनुगच्छति आवृणाति वा श्रुतिकटः । प्रायश्चित्तं पापशोधनमुपवासादि । प्राश्चलोहं लोहविशेषः । भुजङ्गः सप्पः। अथ ठान्ताः । कलकण्ठः पिके पारापते हंसे कलध्वनौ । कलो मधुरकण्ठः स्वरोऽस्य कलकण्ठः। पिके पारायते च यथा-प्रियतमावदनेन्दुविलोकितैरसुहितः कलकण्ठयुवा न कः प्रति मुहुः प्रतिगत्य नभस्तलाद्वलति याति वलत्यथ यात्यथ । कलध्वनी वाच्यलिङ्गः। तत्र यथा-कलयति कलकण्ठः पञ्चमं गगराजम् ॥६६॥ कालकण्ठनीलकण्ठौ पीतसारे महेश्वरे । दात्यूहे ग्रामचटके खञ्जरीटे शिखावले । कालो नीलश्च कण्ठोऽस्य कालकण्ठः नीलकण्ठः । पोतसारो वृक्षः । महेश्वरे यथाजयन्ति नीलकण्ठस्य नीलाः कण्ठे महाहयः । शिखावले मयूरे यथा-यामध्यास्ते दिवसविगमे नीलकण्ठः सुहृदः । एवं कालकण्ठोऽपि ॥६७॥ कालपृष्ठन्तु कोदण्डमात्रके कर्णधन्वनि । कालः पृष्ठेऽस्य कालं पृष्ठमस्ति वा कालपृष्ठम् । कर्णधन्वनि यथा-कर्णे करान्दोलितकालपृष्ठे तिष्ठेद्भपृष्ठगणः कुतोऽग्रे । कालपृष्ठो मृगभेदे कङ्के। कङ्कः पक्षी । दन्तशठः पुनः । जम्बीरे नागरले च कर्मरङ्गकपित्थयोः। दन्तेषु शठोऽम्लत्वात् दन्तशठः चत्वारो वृक्षाः ॥६॥ पूतिकाष्ठन्तु सरलो देवदारुद्रुमेऽपि च । पूति उग्रगन्धं काष्ठमस्य पूतिका-. ष्ठम् । सरलो वृक्षः ॥६९। सूत्रकण्ठः खंजरीटे द्विजन्मनि कपोतके। सूत्रं सूत्राकृतिरुपवीतं वा कण्ठेऽस्य सूत्रकण्ठः । द्विजन्मनि यथा-किं पाढत

Page #353

(३३६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
सूत्रकण्ठः खंजरीटे द्विजन्मनि कपोतके । हारिकण्ठो हारयुक्तकण्ठे परभृतेऽपि च ॥७०॥ अपो गण्डोऽतिभीरौ स्याच्छिंशुकाविकलाङ्गयोः । चक्रवाडं गणे चक्रवाडोऽद्रौ चक्रवालवत् ॥७१ । जलरुण्डः पयोरेणौ जलावर्ते भुजङ्गमे । देवताडो घोषकेऽग्नौ राहो वातखुडा पुनः ॥७२। वात्यायां पिच्छिले स्फोटे वामायां वातशोणिते ।
अध्यारूढः समारुढेऽभ्यधिकेऽङ्गारिणी पुनः ॥७३ । कुण्ठैः शठसूत्रकण्ठैः । हारिकण्ठो हारयुक्तकण्ठे परभृतेऽपि च ॥७०॥ हारी हारवान् मनोहरों वा कण्ठो गलः स्वरो वा यस्य हरिकण्ठः । हारयुक्तकण्ठे वाच्यलिङ्गः । अथ डान्ताः । अयो गण्डोऽतिभीरौ स्याच्छिंशुका विकलाङ्गयोः । प्यते पूगोगादिरित्यण्डेऽपोगण्डो विकलाङ्गस्तत्सदृशाऽपोगण्डः । नजत्रे सादृश्ये । पोगण्डविपरीतो वा । अतिभोरावविकलाङ्गे च वाच्यलिङ्गः । चक्रघाडं गणे। चक्रेण वाडते चक्रवाडम् । लत्वे चक्रवालमपि । यथा-नागाङ्क मोक्तुमिच्छोः शयनमुरुफणा चक्रवालोपधानम् । चक्रवाडोऽद्रौ चक्रवालवत् ॥७१॥ अद्रिलोकालो काख्यस्तत्र यथा-ध्रुवं पतति पंक्तिकंधर कबन्धपीडाभरात् निजाबनमनक्रमोन्नमित चक्रवालाचलम् ॥७१॥ जलरुण्डः पयोरेणौ जलावः भुजङ्गमे । जलं रुणद्धि जलरुण्डः । पिचण्ड दित्वात्साधुः । जडं रुण्डमस्यति वा । देवताडो घोषकेऽग्नौ राहौ । देवः प्रधानभूतस्ताडो देवताडः । देवता अण्डति उघछन्ति अत्रेति वा । देवान् ताडयति वा । घोषको वृक्षः । वातखुडा पुनः । वात्यायां पिच्छिले स्फोटे वामायां वातशोणिते। वातेन खोडति प्रतिहन्यते वातखुडा । पृषोदरादित्वात् ॥७२॥ पिच्छिलः स्फोटः पिच्छिला स्फोटिका । वामा स्त्री । सर्वेषु पुमीत्यन्यः । अथ ढान्ताः । अध्यारूढः समारुढेऽभ्यधिके । अध्यारोहतेः कर्तरि कर्मणि वा क्ते अध्यारूढः । वायलिङ्गः । समारूढे यथाअभ्यारुढे सुरपरिवृढे स्कन्धमैगवणस्य । अथ णान्ताः। अङ्गारिणी पुनः।

Page #354

तृतीयः काण्डः भास्करत्यक्तदिक्कुल्योराथर्वणः पुरोधसि । अथर्वणज्ञब्राह्मणे चाप्यारोहणं प्ररोहणे ।।७४।। समारोहे सोपाने च स्यादुद्धरणमुन्नये । भुक्तोज्झितोन्मूलनयोरुत्क्षेपणमुदञ्चनम् ।७५।। व्यञ्जनं धान्यमलनं वस्तु कामगुणो रतौ ।
विषयाभोगयोश्चापि कार्षापण स्तु कार्षिके ॥७६॥ भास्करत्यक्तदिकल्ल्योः । अङ्गाग: मन्त्यस्यां अङ्गारिणी। भास्करत्यक्तदिगित्युपचारात् । तत्र यथा-तत्क्षणादित्यमुक्तां तु वदत्यङ्गारिणी दिशम् ॥७३॥ आथर्वणः पुरोधसि। अथर्वणब्राह्मणे चापि । अथर्वाणं वेत्त्यधीते वा माथवणिकः । न्यायादित्वादिकण् । अथर्वणिकानां धर्म आम्नायः संधो वा माथर्वणः आणिकादणि कलुक्चेति साधुः । अ थर्वणयोगात्पुरोधा अथर्वज्ञश्च आथर्वणः । शान्तिगृहेऽपि तत्र क्लोनम् । आरोहणं प्रर' हणे। समारोहे सोपाने च । आरुह्यते आरोहन्त्यनेन वा आरोहणम् । पाराहणे उद्गमे यथा-अपामोघं (मेघः) किरति हरितारोहणकृते ।।७४।। समाराहे यथा-आरोहणार्थ नवयौवनेन कामस्य सोपानमिव प्रयुक्तम् । सोपाने यथा-आगे,णेषु विचरन्ति सदैव हंसाः । स्यादुद्धरणमुन्नये भुक्तोज्झितोन्मूलनयोः । ऊद्धं ध्रियते हियते वा उद्धरणम् । उन्नय ऊर्द्ध नयनम् । कू आदिभ्यो जलादेः । तत्र यथा-कैलासोद्धरणेन भारवहनप्रौढिस्त्वयाविष्कृता । भुक्तोज्झिते वान्तान्ने यथा-अस्मारिकमुद्धरणलब्धमृतेस्तवैष गर्वस्वरं वद सखे ननु नित्रपोऽपि । ऊन्मूलने यथा-अमात्यस्य च दुष्टस्य मूलादुद्धरणं सुखम् । उत्क्षेपणमुदचनम् । व्यञ्जनं धान्यमलनं वस्तु । उत्क्षिप्यते उरिक्षपन्त्यनन वा उत्क्षेपणम् । उदंचने यथा-उत्क्षेपणं वारिघटस्य कूपात् । कामगुणो रतौ विषयाभोगयोश्चापि । क मस्य स्मरस्य इच्छाया वा गुणः कामगुणः । त्रिष्वपि यथा-पण गिनाः कामगुणैर्गुणिन्यः । कार्षापणस्तु कार्षिके । पणषोडशके । कर्षण आप्यते कार्षापणः । भुजादित्वाद नट् । पूर्वपदस्थेति गत्वम् । स्वार्थेऽ ण कार्षापणः पुंकलाबः । कार्षिको विशत्यधिकैक

Page #355

(३३८) अनेकाथसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
पणषोडशके चीर्णपर्णः खजूरनिम्बयोः ।। चूडामणिः काकचिंचाफले मूर्द्धमणावपि ॥७७॥ जुहुराणोऽध्वर्युबन्योः तण्डुरीणस्तु वर्वरे । तण्डुलाम्बुनिकीटे च तैलपर्णी तु सिहके ॥७८॥ श्रीवासे चन्दने दाक्षायण्युमायां च भेषु च । रोहिण्यां च देवमणिविष्णुवक्षो मणौ हरे ॥७९॥ अश्वस्य कण्ठावर्ते च नारायणस्तु केशवे ।
नारायणी शतावयुमाश्रोः निःसरणमृतौ ॥८॥ पंचाशत् शतसंख्यो वराटकमानविशेषः । द्वयोर्यथा-कर्षापणोऽपि कृपणस्य हिरण्यकोटिः । चीर्णपर्णः खरनिम्बयोः। चीण पर्णमस्य चीर्णपर्णः । चूडामणिः काकचिंचाफले मूर्द्धमणावपि चूडायां माणः चूडामणिः । तत्सदृशो वा । काकचिचा गुंजा। तत्फले। मूर्द्धमणौ यथा- बिभ्रद् ब्रह्मशिरः शिवाय जगतामेणाङ्कच्डामणिः।।७७॥जुहुराणोऽध्वर्यु वहन्योः। जुहोति यते वा जुहुराणः । मुमुचान युयुधानेति साधुः । तण्डुरीणस्तु वर्वरे । तण्डुलाम्बुनि कीटे च । तण्डुनां तण्डुलेषु वारीणः तण्डुरीणः । पृषोदरादित्वात् । तण्ड्यते वा । भ्रूणतृणेति साधुः । तैलपर्णी तु सिहके । श्रीवासे चन्दने । तैलं पर्णेऽस्यास्तैलपर्णी । पाककर्णेति डोः । श्रीवासः सरलद्रवः । दाक्षायण्युमायां च भेषु च । रोहिण्यां च । दक्षस्यापत्यं दाक्षिः । तस्यापत्यं स्त्री दाक्षायणी । अनन्तरापत्येऽपि पौत्राघुपचारात् । यजिन इत्यायनण् । जातेरयांतेति डीः । उमायां यथा-दाक्षायणीविभ्रमदेर्पणभिबालेन्दुखण्ड भवतः पुनातु । भेषु यथाक्षारोदार्णव सुक्तिमौक्तिकमयं दाक्षायणोनायकः । रौहिणो गौः । देवमणि विष्णुवक्षो मणौ हरे । अश्वस्य कण्ठावर्ते च । देवस्य मणिर्देवेषु मणिरिक देवर्माणसदृशो वा देवमणिः । विष्णुवक्षो मणौ अश्वकण्ठावर्ते च यथा-आवर्तिनः शुभफलप्रदशुक्तियुक्ताः सम्पन्नदेवमणयो भृतःन्ध्रभागः ॥७९॥ नारायणस्तु केशवे । नरानयते रम्यादित्वादनाट पूर्वपदस्थेति णत्वे स्वार्थेऽणि च नारायणः । यथा-त्ववृत्या शिथिलीकृतस्त्रिभुवनत्राणाय नारायणः । नारायणी शतावर्युमा

Page #356

चतुर्थः काण्डः
(३३९) उपाये गेहादिमुखे निर्वाणे निर्गमेऽपि च । निस्तरणन्तु निस्तारे तरणोपाययोरपि ।।८१॥ निरूपणं विचारावलोकनयोनिदर्शने । निगरणं भोजने स्यात् निगरणः पुनर्गले ॥८२॥ प्रकरणं स्यात्प्रस्तावे रूपकेऽथ प्रवारणं । काम्यदाने निषेधे च परीणन्तु पर्वणि ॥८३॥ पर्णवृन्तरसे पर्णसिरायां घृतकम्बले ।
परायणं स्यादभीष्टे तत्पराश्रययोरपि ॥८४॥ श्रीः । नारं नरसमूहमयते नारायणा । नारायणस्य भार्या वा । निःसरणं मृतौ । उपाये मेहादिमुखे निर्वाणे निर्गमेऽपि च । निस्सरत्यनेन नि:स्त्रियते वा निस्सरणम् । गेहादीनां मुखद्वारं निर्गमे यथा-वचो जीवितयोर्जातः पुरो निस्सरणेरणः ॥८०॥ निस्तरणं तु निस्तारे तरणोपाययोरपि । निस्तीर्यते निस्तरन्त्यनेन वा निस्तरणम् । निस्तारो जोविका तत्र उपाये च यथा-रणा निस्तरणं तेषां येषां प्राणास्तृणं नृणाम् । तरणे यथा-संसारनोरनिधिनिस्तरणाय कायः ।।८१।। निरूपणं विचारावलोकनयोनिदर्शने । निरूप्यते निरूपणम् । विचारावलोकनयोर्यथा-कलादा एव जानन्ति कापिणनिरूपणम् । निदर्शनं दृष्टान्तः । निगरणं भोजने स्यात् । निगीर्यते निगरणम् । निगरणः पुनर्गले । निगरन्त्यनेन निगरणः ।।८२॥ प्रकरणं स्यात्प्रस्तावे रूपके । प्रक्रियते प्रकरणम् । प्रस्तावे यथा-प्रकरणकथितं वाक्यं भवति हि संसिद्धये पुंसाम् । रूपके यथा-प्रकरणफलबीजभावकानाममृतभुजां समुपास्महे समाजम् । कीर्णेऽपि यथा-पुष्पप्रकरणरुचिरे । अथ प्रवारणम् । काम्यदाने निषेधे च । प्रवार्यते प्रवारणम् । काम्यस्य वस्तुनो दानं काम्यदानम् । कामनापूर्व दानं स्वेच्छया त्यागः । कामदानमित्यमरः । परीणन्तु पर्वणि । पर्णवृन्तरसे पर्णसिरायां घृतकम्बले । पर्चति पर्चरीणम् । भ्रूण-- तृणेति साधुः । पर्वणि ग्रन्थौ उत्तरायणे वा । रोणं संजातमिति वा । घृतकम्बल

Page #357

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
परवाणिर्धमध्यक्षे वर्षे पारायणं पुनः । कात्स्न्यें पारगतौ संगे पीलु पण्यषधीभिदि ॥८५॥ मूवयां चिचिकायां च पुष्करिणी जलाशये । हस्तिन्यां कमलिन्यां च मीनामृणस्तु खञ्जने ॥ ८६॥ दर्दरा रक्तरेणुः पलाशकलिको मे । सिन्दुरे रागचूर्णस्तु खदिरे मकरध्वजे ॥ ८७ ॥
(३४०)
उत्तरायणे शिवलिङ्गस्य वृतपूजा । परायणं स्यादभीष्टे तत्पराश्रययोरपि । पर ईयते परायणम् । स्वरादिति णत्वम् । अभीष्टतत्परयोर्वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा - परात्परतरं यान्ति नारायणपरायणाः ॥८४॥ परवाणिर्धर्मांध्यक्षे वर्षे । परा वाणिरस्य परवाणिः । परं वर्ण्यते वा । कमिवमीति णिदि: । वर्षं वत्सरः । पारायणं पुनः । कात्स्न्यें पारगतौ संगे । पारमयन्तेऽनेन साकल्यं व्याप्नुवन्ति । परेऽयनं वा पारायणम् । कात्यैमत्र कार्त्स्न्येन वचनम् । यदाह - साकल्यवचनं प्राज्ञैः पारायणमुदाहृतम् । तत्र यथाधातुपारायणम् । पारगतौ यथा - स भवतु भवपारावारपारायणाय ! संगे मम्बन्धे यथा - ब्रह्मपारायणं जगौ । पीलुपण्यषधीभिदि मूर्व्वायां चिचिकायां च । पीलवत् पर्णमस्याः पीलुपर्णी पाककर्णेति ङोः ॥ ८५ ॥ मूर्व्वा ज्या हेतुस्तृणविशेषः । पुष्करिणी जलाशये । हस्तिन्यां कमलिन्यां च । पुष्कराणि सन्त्यस्यां पुष्करिणी । जलाशये यथा- न खानिताः पुष्करिण्यो रोपिता न महीरुहः । मीनामृणस्तु खञ्जने । दर्दग़ । मीनान् आमयति मान्यते वा मोनामृणः । भ्रूणतृणेति साधुः । स्वञ्जन पक्षी ॥ ८६ ॥ दर्दराम्रो वृक्षमेदः । रक्तरेणुः पलाश कोद्रमे । सिन्दुरे । रक्ता ग्णवोऽस्य रक्तरेणुः । पुंसि । रागचूर्णस्तु खदिरे मकरध्वजे । रागाय चूर्णोऽस्य रागेण चूर्णयति वा रागचूर्णः । खादेरे यथा - रामचूर्णवनं पश्य । मकरध्वजे यथा - श्रीरागचूर्णश्रियम् ॥८७॥

Page #358

(३४१)
चतुर्थः काण्डः रेरिहाणोऽम्बरे रुद्रे लम्बकर्णः पुनश्छगे । अङ्कोठे वारबाणस्तु कूर्पासे कवचेऽपि च ॥८॥ विदारणं भेदने स्यात्सम्पराये विडम्बने । वैतरणी प्रेतनद्यां जनन्यामपि रक्षसाम् ॥८९॥ शरवाणिः शरमुखे पदातौ शरजीविनि । शिखरिणी वृत्तभेदे रोमाली पेयभेदयोः ॥९॥
रेरिहाणोऽम्बरे रुद्रे । रिहः सूत्रो हिंसाः । रेहति रेरिहाणः । कल्यादित्वात्साधुः । अम्बरं नमः । लम्बकर्णः पुनश्छगे । अङ्कोठे । लम्बी कर्णावस्य लम्बकर्णः । अङ्कोठ अङ्कोलकनामा वृक्षः । वारबाणस्तु कूर्पासे कवचेऽपि च । बाणान् वारयति वारबाणः । राजदन्तादित्वात् । 'लोबः । कूर्पासः कंचुकः । कवचं वर्म । द्वयोर्यथातबोधवाग्बाणानामयत्नपटवासताम् ॥८८॥ विदारणं भेदने स्यात्सम्पराये विडिम्बने । विदार्यते विदार्यन्त्यस्मिन्वा विदारणम् । भेदने यथा-दन्तभंगो हि नागानां श्लाघ्यो गिरिविदारणे । शेषयोर्यथा-सुदुष्करं वैरिविदारणं नरैः। वैतरणी प्रेतनद्यां जनन्यामपि रक्षसाम् । विगततरणौ द्वयर्के पाताले भवा वैतरणी । वै दुःखार्थः । दुःखेन. तीर्यते इति वा । ऋहसमृधृ (उ.३८) इत्यणिः प्रेतन्दी नरकनदी । तत्र यथा-नदी वैतरणी नामावतार्यन्ते वराककाः ॥८९॥ शरवाणिः शरसुखे पदातौ शरजीविनि। शरान् वणति शरवाणिः । कमिवमीति णिदिः। शरजीवीनि वाच्यलिङ्गः। शेषयोः पुंसि । शिखरिणी वृत्तभेदे रोमालीपेयभेदयोः । स्त्रीरत्ने मल्लिकायां च । शिखरमस्त्यस्या शिखरिणी। वृत्तभेदे यथा-हरन् सर्वा भोज श्रियमविरतं सिन्धु तिना कृतार्थस्तत्वानो निशितमसि विद्योतमसमम् । सुधांशुस्त्वद्वंशे स्वमिव जयसिंहक्षितिपते कला पूर्णः पश्योदयशिखरिणीहाभ्युदयते ॥ शेषेषु यथा-शिखरिणी-- रमणीयशिरोमणिः ।।९०॥ समीरणः फणिज्जके । पान्थे चायो । सम्यक्

Page #359

mernamww-uRemixrm
(३४२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
स्त्रीरत्ने मल्लिकायां च समीरणः फणिज्जके । पान्थे वायौ संसरणं त्वसम्बाधचमगतौ ॥९१।। संसारे समरारम्भे नगरस्योपनिर्गमे । हम्तिकर्णः स्यादेरण्डे पलाशगणभेदयोः ॥९२॥ अवदातं तु विमले मनोज्ञे सितपीतयोः । अपावृतोऽपरायत्ते पिहितेऽवसितं गते ॥९३॥ ऋद्धे ज्ञातेऽवसाने चाप्यवगीतं विगर्हिते ।
मुहुदृष्टेऽपवादे चात्याहितं तु महाभये ॥९॥ समीरणः। रम्यादित्वादनट् । फणिज्जको मरुबकः। वायो यथा-समीरण प्रेरयिता भवेति त्यादिश्यते केन हुताशनस्य । संसरणं त्वसम्बधचमृगतौ । संसारे समरारम्भे नगरस्योपनिर्गमे। संसृतिः संसरणम् । असम्बाधचमूगतो असंकटसेनागमने यथा-एतत्संसरणं विलोक्य भवतो याताः क्षयं शत्रवः ॥९१॥ संसारे पुनर्भवे यथा-कोऽस्मिन् संसरणे विवेकविशदो यातो रति सज्जनः । नगरस्योपनिर्गमो घंटापथः । तत्र समरारम्भे च यथायान्ति द्रुतं संसरणेषु योधाः । हस्तिकर्णः स्यादेरण्डे पलाशगणभेदयोः । हस्तिकर्णाविव कौ पत्राणि चास्य हस्तिकर्णः। उष्ट्रमुखादित्वात्साधुः। त्रिष्वपि यथा-हस्तिकर्णसवणो ऽयम् ॥९२॥ अथ तान्ताः। अवदातं तु विमले मनोज्ञे सितपीतयोः। अवदायते स्म अवदातम् । सितपीतयोगुणः पुंसि । तद्वति शेषयोश्च वाच्यलिङ्गः । विमले यथा-सत्यावदाते वचसि त्वदीये । मनोज्ञे यथाअवदात मुखम् । सिते यथा-कुन्दावदातं यशः । पीते यथा-जयति कनकावदातः कृष्णजटा मुकुटमण्डितो वृषभः । अपावृतोऽपरायत्ते पिहिते । अपात्रियते अपावृतः । वाच्यलिङ्गः । अवसितं गते । ऋ(ब) ज्ञातेऽवसाने चापि । अवसीयते अवसितम् । वाच्यलिङ्गः । गते यथा-अवसितं बाल्यम् ॥९३॥ ऋद्धे यथा-धनेनावसितः । ज्ञाते यथा-अवसितमन्त्रो राजा । अवसाने भावानयने द्रव्यानयनमिति । न्यायादवसानं गते यथा-अवसितमन्त्रसाध

Page #360

चतुर्थः काण्डः
(३४३) जीवनिरपेक्षकर्मण्यभिजातः कुलोद्भवे । न्याय्ये प्राज्ञेऽभिनीतस्तु न्याय्येऽमर्षिणि संस्कृते ॥१५॥ अभियुक्तः परिरुद्ध तत्परेऽन्तर्गतं पुनः । मध्यप्राप्तविस्मृतयोरङ्गारितं तु भस्मिते ॥९६॥ पलासकलिकोद्भेदे चातिमुक्तस्तु निष्कले ।
वासन्तिकायां तिनिशेऽप्यवध्वस्तोऽवचूर्णिते ॥९॥ नस्यास्मदगुरोरघोरघण्टस्य । अवगीतं विगर्हिते। मुहुईष्टेऽपवादे च । अवगीयते स्म अवगीतम् । अपवादे क्लीबे शेषयोर्वाच्यलिङ्गः । विगहिते यथा-विधुरं किमतः परं परैरवगीतां गमिते दशामिमाम् । मुहुर्दष्टे यथाअवगीतं नृत्तम् । अपवादे यथा-यदि परस्त्रियं न त्यजसि तर्हि अवगीतं ते भविष्यति । अत्याहिंतं तु महाभये । जीवनिरपेक्षकर्मणि । अत्याधोयते स्म अत्याहितम् । द्वयोर्यथा-धिक् धिक् शान्तं प्रतिहतमिदं तीनमत्याहितं नः ॥९॥ अभिजातः कुलोद्भवे । न्याय्ये प्राज्ञे । अभिजायते स्म अभिजातः । वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा-अभिजातभवने (मदेन)तेन सा यदि युज्यते हि दैवयोगतः । अभिनीतस्तु न्याय्येऽमर्षिणि संस्कृते । अभिनीयते स्म अभिनीतः । वाच्यलिङ्गः । संस्कृते यथा-अभिनीतः काव्यार्थः प्रायः शिक्षाविधिप्रसरैः । वागादिना अभिनयविषयता नीत इत्यर्थः ॥१५॥ अभियुक्तः परिरुद्ध तत्परे । अभियुज्यते स्म अभियुक्तः । वायलिङ्गः । परिरुद्ध आक्षिप्तस्तत्र यथा-अभियुक्तो रणवक्तर्वलतेऽभिमुखं भटः । तत्परे आसक्ते यथा-युक्तोऽभियुक्तो जनः । अन्तर्गतं पुनः । मध्यप्राप्तविस्मृतयोः । अन्तगच्छति अन्तर्गतम् । वाच्यलिङ्गः । मध्यप्राप्ते यथा-हृदयान्तर्गतो मन्युनदग्ध्वा विनिवर्तते । । विस्मृते यथा-अन्तर्गतानि शास्त्राणि दौर्गत्येन गरीयसा । अङ्गारितं तु भस्मिते । पलासकलिकोद्रेदे च । अङ्गाराः संयाता अस्य अङ्गारितम् । तारकादित्वादितः। भस्मिते वाच्यलिङ्गः॥९६॥ अतिमुक्तस्तु निष्कले। वासन्तिकायां तिनिशेऽपि। अतिमुच्यते स्म अतिमुक्तः । निष्कले वाच्यलिङ्गः । अवध्वस्तोऽवचूणिते । त्यक्तनिन्दितयोश्च । अवध्वस्यते स्म अव

Page #361

(३४४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
त्यक्तनिन्दितयोश्चाधिक्षिप्तौ निहितभर्सितौ । अपचितिय॑ये हानौ पूजायां निष्कृतावपि ॥९॥ अनुमतिः स्यादनुज्ञापौर्णमासीविशेषयोः । अभिशस्तिः पुनर्लोकापवादे प्रार्थनेऽपि च ॥९९।। उदास्थितश्चरेद्वाःस्थेऽध्यक्षे चोपाहितः पुनः ।
आरोपितेऽनलोत्पातेऽप्युपाकृत उपद्रुते ॥१०॥ ध्वस्तः। वायलिङ्गः । अवचर्णिते यथा-शफैरवध्वस्तशिलातलेषु । निन्दिते यथाएतैरवध्वस्तविहस्तमानसैः ॥९७॥ अधिक्षिप्तौ निहितभत्सितौ । अधिक्षिप्यते स्म अधिक्षिप्तः । वाच्यलिङ्गः । निहिते यथा-अधिक्षिप्ते भारे वहति करभो योजनशतम् । भत्सिते यथा-अधिक्षिप्तोऽपि विकृति न याति कापि सज्जनः । अपि चितिळये हानौ पूजायां निष्कृतावपि । अपचयनमपचितिः । स्त्रियां तिः । अपचायनम्वा । अपाच्चायश्चिः क्ताविति (४-२-६६) चिरादेशः ॥ व्यये यथा-गृहेऽपचितिसंकटे कटु रटत्यसौ गेहिनी । पूजायां यथा-प्रभवः पयोधिरपचितिरीश्वरभवनेषु रत्नानाम् । हानौ यथा-विभवापचितौ चिन्ता नो चिता हि विपश्चितां निष्कृतिनिष्क्रियः ॥९८॥ अनुमतिः स्यादनुज्ञापौर्णमासीविशेषयोः। अनुमननमनुमतिः । स्त्रियां तिः । अनुज्ञायां यथा-तवानुमत्या विचरन्ति यत्र । कलाहीनेन्दुयुक्तत्वं पौर्णमास्या विशेषः (विशेषतः) । अभिशस्तिः पुनलोकापवादे प्रार्थनेऽपि च । अभिशंसनमभिशस्तिः । स्त्रियां तिः ।। स्तुतावपि मंखः । त्रिष्वपि यथा-अभिशस्तिं प्रकुरुने यस्य शत्रुः सुहृद् यथा ॥९९॥ उदास्थितश्चरे द्वास्थेऽध्यक्षे च । उदातिष्ठति स्म उदास्थितः । उपाहितः पुनः । आरोपितेऽनलोत्पातेऽपि । उपाधीयते स्म उपाहितः। आगेपिते वाच्यलिङ्गः । तत्र यथ'-उष्ट्रोपाहितदिव्यरत्ननिचयो यातः सदेशान्तरम् । अनलोत्पाते ग्रथा-उपाहितोत्यन्ना भयोति विक्लवः । उपाकृत उपद्रते । मन्त्रण प्रोक्षितपशौ । उपाकिते स्म उपाकृतः । उ द्रुते व च्यलिङ्गः । मन्त्रेण प्रोशितपशौ यथा-योऽभिमन्य निहन्येत. स स्यात् पशुरुषाकृतः ।। १०० उल्लिखितं

Page #362

चतुर्थः काण्डः
(३४५) मन्त्रेण प्रोक्षितपशावुल्लिखितं तनूकृते । उत्कीर्णे चोपरक्तस्तु स्वर्भानौ व्यसनातुरे ॥१०१॥ राहुग्रस्तार्कशशिनोपरुचितः समाहिते । रुद्ध दिग्धेऽयोज्जम्भितमुत्फुल्ले चेष्टितेऽपि च ॥१०२॥ उद्ग्राहितमुपन्यस्ते बद्धग्राहितयोरपि । उपसत्तिः सङ्गमात्रे प्रतिपादनसेवयोः ॥१०३॥ ऋष्यप्रोक्ता शुकशिम्ब्यां शतावर्या वगभिदि ।
ऐरावतोऽहौ नारङ्गे लिकुचि त्रिदशद्विपे ॥१०४॥ तनूकृते । उत्कीर्णे च । उल्लिख्यते स्म उल्लिखितम् । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथाटंकैरुल्लिखिताः स्फुरन्ति दृषदः । उपरक्तस्तु स्वर्भानौ व्यसनातुरे। राहुग्रस्ताकशशिनोः । उपरज्यते स्म उपरक्तः । व्यसनातुरे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-नैवोपरक्तहृदयस्य हिताहिते स्तः ॥१०॥ राहुप्रस्तार्के यथा-उपरक्तोऽपि विवस्वान् न जातु कान्तिं निजां त्यजति । आत्तरागेऽपि मंखः । यथा-एतन्मे नितरां धुनोति हृदयं कामोपरक्तं मुखम् । उपचितः समाहिते । रुद्ध दिग्धे । उपचीयते स्म उपचितः । वाच्यलिङ्गः । समाहिते यथा-शमोपचितमानसाः । दिग्धो मांसलः । तत्र रुद्धे यथा-मस्त्रैस्तावन्मुहुरुपचितैदृष्टिरालप्यते मे । अथोज्जम्भितमुत्फुल्ले चेष्टितेऽपि च । उग्नम्भणमुजम्भितम् । क्लीवे कः । कर्तरि क्ते तु वाच्यलिङ्गः । उत्फुल्हे यथा-वल्लीभिरुनृम्भितम् । चेष्टिते यथाउज्जम्भितं कावचिकस्य पश्य ॥१०२॥ उग्राहितमुपन्यस्ते बद्धग्राहितयोरपि । उद्ग्राह्यते स्म उग्राहितम् । वायलिङ्गः। उपन्यस्ते यथा-उग्राहिता सम्प्रति शम्भुसिदिः । उपसत्तिः सङ्गमात्रे प्रतिपादनसेवयोः । उपसदनं उपसत्तिः । स्त्रियां तिः। त्रिष्वपि यथा-कृतोपसत्तिः सुगुरोः(सगुरोः)सदापि ॥१.३॥ ऋष्यप्रोक्ता शुकशिम्ब्यां शताव- वळाभिदि । ऋष्येण प्रोक्ता ऋष्यप्रोक्ता शूकशिम्बी कपिकच्छूः । वलाभित्शतावर्यावोषधी। ऐरावतोऽहौ नारङ्गे लिकुचि त्रिदशद्विपे । इरावति अध्यावनुपे वा भवः ऐरावतः । त्रिदशद्विपे

Page #363

(३४६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
ऐरावतं तु शक्रस्य ऋजुदीर्घशरासने । ऐरावती सरिदविधुद्भिदोः शतहदा यथा ॥१०५॥ कलधौतं रूप्यहेम्नोः कलधौतः कलध्वनौ । कुहरितं तु रटिते पिकालापे रतस्वने ॥१०॥ कुमुदती कैरविण्यां दयितायां कुशस्य च ।
कृष्णवृन्ता माषपण्या पाटलाख्यद्रुमेऽपि च ॥१०७॥ पुंक्लीवः। तत्र यथा-ऐरावते सुरवधूपरिंगीयमानयुष्मद्यशः श्रवणनिश्चलकर्णताले । नारङ्गलिकुचौ वृक्षविशेषौ ॥१०४॥ ऐरावतं तु शक्रस्य ऋजुदीर्घशरासने । पुंक्लीव इति मंखः । यथा-प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव । ऐरावती सरिद्विद्युद्भिदोः शतहूदा यथा। इरावति मेघे भवा ऐरावती । शतहदोऽब्धिरस्त्यस्याः शतहूदा । अभ्रादित्वादः । शतधा हादते वा। वाडवज्योतिप्त्वात् साधुः। यथा शतहूदाशब्दो विद्युद्विद्युद्भिदोः वर्तते । तथा ऐरावती शब्दोऽपीत्यर्थः । तान्तेष्वपि लाघवार्थ शतहूदाशब्दस्य पाठः । द्वयोर्यथा-- ऐरावती चेस्थिरतामुपैति (तथा) दूरं परिक्षिप्तशतहदेव ॥१०५॥ कलधौतं रूप्यहेम्नोः । कलं किन्दृतं धौतमस्मिन् कलधौतम् । द्वयोर्यथा-कलधौतभित्तिषु शशी विराजते । कलधौतः कलध्वनौ। कलश्चासौ धौतश्च कलधौतः । वाच्यलिङ्गः । यथा-गीयन्ते कलधौतकण्ठकुहरैर्देवैर्यशांसि प्रभोः । कुहरितं तु रटिते पिकालापे रतस्वने । कुहरं संजातमस्य कुहरितम् । तारकादित्वादितः । त्रिष्वपि यथा-श्रुत्वा श्रुत्वा कुहरितममी पान्थसार्थाः स्मरन्ति ॥१०६॥ कुमुदती कैरविण्यां दयितायां कुशस्य च । कुमुदानि सन्त्यस्यां कुमुदती। नडकुमुदेति डिन्मतुः (६।२।७४) । कुमुदशब्दाद्वा तदस्यास्तीति मतुः । कैरविण्यां यथा-प्रभातवातागमकं पिताकृतिः कुमुद्रतीरेणुपिशंगविग्रहम् । कुशदयितायां यथा-अतिथि नाम काकुत्स्थात्पुत्रमाप कुमुद्वती। कृष्णवृन्ता माषपण्या पाटलाख्यद्रुमेऽपि च । कृष्णं वृन्तमस्याः कृष्णवृन्ता । माषपर्णी ओषधिः । द्वयोर्यथा-कृष्णा वृन्ता वने भान्ति मधुपात

Page #364

चतुर्थः काण्डः
(३४७) गन्धवती सुरापुर्योः पृथ्वीयोजनगन्धयोः। गृहपतिः गृहो सूत्री चन्द्रकान्तन्तु कैरवे ॥१०८॥ चन्द्रकान्तो रत्नभेदे चर्मण्वती नदीभिदि । कदल्यां चित्रगुप्तस्तु कृतान्ते तस्य लेखके ॥१०९॥ दिवाभीतः काकरिपो कुम्भिले कुमुदाकरे ।
दिवाकीर्ति पिते स्यादुलुकेऽन्तावसायिनि ॥११०॥ संनिभाः ॥१०७॥ गन्धवती सुरापुर्योः पृथ्वीयो जनगन्धयोः ॥ गन्धोऽस्त्यस्या गन्धवती। सुरा ओषधिः । योजनगन्धा व्यासमाता । चतुःष्वर्थेषु यथा-एतां गन्धवतीं पश्य व्यासनिर्भासितांतिकाम् । गृहपतिः गृही सत्री। गृहस्य पतिः गृहपतिः । पुंसि । गृही गृहस्थः । सत्रं सदादानमस्त्यस्य सत्री। द्वयोर्यथा-गृहपतिपरिकीर्णे पुण्यनैपुण्यभाजि । चन्द्रकान्तन्तु कैरवे । चन्द्रस्य कान्तं चन्द्रः कान्तोऽस्य वा चन्द्रकान्तम् । यथा-उन्निद्रश्चन्द्रकान्तैः ॥१०८॥ चन्द्रकान्तो रत्नभेदे। यथा-सायं शशांककिरणाहतचन्द्रकान्तनिःस्यन्दिनीरनिकरेषु कृताभिषेकाः। चर्मण्वती नदीभिदि कदल्याम्। चर्माणि सन्त्यस्यां चर्मण्वती। नद्यां मनुरिति (६-२-७२) मतौ चर्मण्वत्यष्टीवदिति साधुः । नद्यां यथा-चर्मण्वतीकर्तृ सदृग् । कदल्यां यथा-चर्मण्वतीस्तम्भनिबद्धतोरणम् । चित्रगुप्तस्तु कृतान्ते तस्य लेखके । चित्रे लिखिते गुप्तश्चित्रगुप्तः । द्वयोर्यथा-नामान्येषां लिखामि ध्रुवमहमधुना चित्रगुप्तः प्रमार्टि ॥१०९॥ दिवाभीतः काकरिपौ कुम्भिले कुमुदाकरे। दिवा भीतो दिवाभीतः । अव्ययं प्रवृद्धादिभिरिति समासः । काकरिपुषूकः । कुम्भिलश्चौरः । तयोर्यथा-दिवाकराद्रक्षति यो गुहासु लीनं दिवाभीतमिवान्धकारम् । दिवाकीर्ति पिते स्यादुलूकेऽन्तावसायिनि । दिवा कीर्त्यते दिवाकीर्तिः । स्वरेभ्य इः । कृतः कीर्तिरीति कीर्त्यादेशः । पुंसि । अन्तावसायी चण्डालः । त्रिष्वपि यथा-अन्विष्यते दिवाकीर्तिरपि कार्यार्थिभिनेरैः ॥११०॥ धमकेत वहन्युत्पातौ । धूमः केतुरस्य धूमकेतुः । पुंसि । वहौ यथा-शकसम्प्रेषितो

Page #365

(३४८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः धूमकेतू वहन्युत्पातौ नन्धावत्तौ गृहान्तरे । तगरेऽथ नदीकान्तो निर्गुण्डी निचुलाब्धिषु ॥१११॥ नदीकान्ता लताजम्बोः काकजङ्घोषधेऽपि च । नागदन्तो हस्तिदन्ते गेहान्निःसृतदारुणि ॥११२॥ नागदन्ती श्रीहस्तिन्यां कुम्भाख्यभेषजेऽपि च । निस्तुषितं वजिते स्याद्तत्वचि लघुकृते ॥११॥
निराकृतिरस्वाध्याये निराकर निषेधयोः । . प्रतिहतस्तु विद्विष्टे प्रतिस्खलितरुद्धयोः ॥११४॥ हृत्ये धूमकेतुरथागमत् । गृहभेदेऽपि तत्रोत्पात्ये च यथा-धूमकेतुरुदेत्येष प्रजानां धूमकेतवे । नन्द्यावर्तों महान्तरे । तगरे। नन्दी आवत्तों अत्र नन्द्यावर्त्तः । गृहान्तरमाढ्य समविशेषः । तगरो वृक्षविशेषः । द्वयोर्यथानन्द्यावर्तेऽथ दोलां कलयति ललना । अथ नदीकान्तो निर्गुण्डी निचुलाब्धिषु । नद्याः कान्तो नदीकान्तः । निर्गुण्डी सिन्दुवारः । निचुलो वेतसः । त्रिष्वपि यथा-पुरः पश्य नदीकान्तम् ॥१११॥ नदीकान्ता लताजम्बोः काकजौषधेऽपि च । स्फुटम् । नागदन्तो हस्तिदन्ते गेहान्निःसृतदारुणि । नागस्य दन्तो नागदन्त इव वा नागदन्तः । गेहाग्निःसृतदारुणि यथा-कार्यन्ते नागदन्त प्रणयमधिगृहं पत्रिकाश्चित्रवत्यः ॥११२॥ नागदन्ती श्रीहस्तिन्यां कुम्भाख्यभेषजेऽपि च । नागस्येव दन्तौ यस्याः नागदन्ती । नासिकोदरोष्ठेति ङः । नागदन्तीव नागदन्ती । श्रीहस्तिनी अश्मरीरिपुनामौषधम् । कुम्भा कुम्भिका । निस्तुषितं वर्जिते स्याद्तत्वचि लघूकृते । निस्तुषं करोति णिचि क्ते निस्तुषितम् । वाच्यलिङ्गः । वर्जिते यथा मद्य निस्तुषितम् । शेषयोर्यथा-वचो निस्तुषिताः प्रियङ्गव इव ॥११३॥ निराकतिरस्वाध्याये निराकारनिषेधयोः । आकृतेर्जातनिष्क्रान्तो निराकृतिः। निर्गता आकृतिर्यस्मात् निराकरणं वा । अस्वाध्यायो वेदहीनः । तत्र यथाब्रह्मबन्धमुनिखेटनिराकृते । निराकारे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-ननु श्लाघ्यो निरा

Page #366

चतुर्थः काण्डः
(३४९) प्रणिहितं तु सम्प्राप्तनिहितयोः समाहिते । प्रतिक्षिप्त प्रतिहते निषिद्धे प्रेषितेऽपि च ॥११५॥ प्रधपिता क्लेशितायां रविगन्तव्यदिश्यपि । प्रवजिता तु मुण्डीयाँ तापस्यां मांसिकौषधौ ॥११६॥ प्रजापतिर्ब्रह्मराज्ञोर्जामातरि दिवाकरे ।
वह्नौ त्वष्टरि दक्षादौ प्रतिकृतिस्तु पूजने ॥११७॥ कृतिः। निषेधे यथा-एतन्माननिराकृतौ कुशलतां यातं विधोमण्डलम् । प्रतिहतस्तु विद्विष्टे प्रतिस्खलितरुद्धयोः। प्रतिहन्यते स्म प्रतिहतः । वाच्यलिङ्गः । विद्विष्टे
यथा-धिधिक शांतं प्रतिहतमिदं तीव्रमत्याहितं नः । प्रतिस्खलिते यथातस्मिन्नुपायाःसर्वे नः क्रूरे प्रतिहतक्रियाः । रुद्धे यथा-जम्बूकुंजप्रतिहतरयम् ।११४॥ प्रणिहितं तु सम्प्राप्तनिहितयोः । समाहिते। प्रणिधीयते स्म प्रणिहितम् । वाच्यलिङ्गः । सम्प्राप्ते यथा-प्रणिहितं धनम् । निहिते यथा-मन्दं मन्दं प्रणिहितपदं संचरत्युष्ट्रसार्थः । समाहिते यथा-भाव्यं तया प्रणिहितचेतसेति । प्रतिक्षिप्तं प्रतिहते निषिद्ध प्रेषितेऽपि च । प्रतिक्षिप्यते स्म प्रतिक्षिप्तम् । वाच्यलिङ्गः। प्रतिहते निषिद्धयोर्यथा-प्रतिक्षिप्तोऽपि हि खलो न शान्तिमवलम्बते । प्रेषिते यथा-परस्परप्रतिक्षिप्तशरोधास्तत्र सैनिकाः ॥११५॥ मधूपिता क्लेशितायां रविगन्तव्यदिश्यपि । प्रधूप्यन्ते स्म प्रधूपिता । क्लेशितायां यथा-प्रधूपितासु क्षितिपैः प्रजासु । रविगन्तव्यदिशि यथा-प्रधूपितायां दिशि सञ्चरन्ती । प्रव्रजिता तु मुण्डीयाँ तापस्यां मांसिकौषधौ । प्रव्रजति स्म प्रव्रजिता । मुण्डोरी ओषधिभेदः । तापस्यां यथा-कुमारप्रव्रजिता शापदुस्सहैः ॥११६।। प्रजापतिर्ब्रह्मराज्ञोर्जामातरि दिवाकरे । वह्नौ त्वष्टरि दक्षादौ । प्रजानां प्रजाया वा पतिः प्रजापतिः। पुंसि । ब्रह्मणि यथा-प्रजापतिः कल्पितयज्ञभागम् । त्वष्टा देववर्द्धकिः। प्रतिकृतिस्तु पूजने। प्रतिमायां प्रतीकारे। प्रतिक्रियते प्रतिकृतिः । स्त्रियां क्तिः ॥११७॥ प्रतिमा प्रतिबिम्बम् । तत्र यथारम्यां रघुप्रतिकृतिः स नवोपकायाँ बालात्परामिवदशां मदनोऽधितस्थौ ।

Page #367

(३५०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
प्रतिमायां प्रतीकारे प्रतिपत्तिस्तु गौरवे । प्राप्तौ प्रवृत्तौ प्रागल्भ्ये बोधे परिगतं गते ॥११८॥ प्राप्तवेष्टितयोर्शाते पल्लवितं सपल्लवे । लाक्षारक्ते तते पंचगुप्तश्चार्वाकदर्शने ॥११९॥ कमठे परिवर्तस्तु कूर्मराजे पलायने ।
युगान्ते विनिमये च परिघातस्तु घातने ॥१२०॥ (रम्यां रघुप्रतिप्रतिकृतिः सनवोपकार्थी बाल्यात्परामिवेत्यादि ।) प्रतीकारे यथावैरिप्रतिकृतौ दक्षः । प्रतिपचिस्तु गौरवे । प्राप्तो प्रवृत्ती प्रागल्भ्ये बोधे । प्रतिपदनं प्रतिपत्तिः । स्त्रियां गौरवे यथा-प्रतिपत्तिरियं गुरोः । प्रवृत्तिरारम्भः । तत्र प्राप्तौ च यथा-अर्थानों (अर्थोऽनों ) विचिन्त्य स्युः कार्याणां प्रतिपत्तयः । प्रागल्भ्ये बोधे च यथा-वागर्थप्रतिपत्तये । परिगतं गते । प्राप्तवेष्टितयोर्शाते । परिगम्यते परिगतम् । भावतान्तस्य क्लीबत्वं कर्म कर्तृ कान्तस्य तु वाच्यलिङ्गः । गते यथा-कचिदपि गजेन्द्रः परिगतम् ॥११८॥ प्राप्ते यथा-परिगत इवापत्यस्नेहो लतासु मृगीषु च । वेष्टिते यथा-कुसुमपरिगतोऽसौ केशपाशः सुकेश्याः । ज्ञाते यथा-इति परिगतमेतत् स्थानमासाच सद्यः । परलवितं सपल्लवे लाक्षारक्ते तते । पल्लवाः संयाता अस्य पल्लवितम् । तारकादित्वादितः । वाच्यलिङ्गः । ततं विस्तीर्णम् । सपल्लवे यथाअंकुरितः कोरकितः पल्लवितः पुष्पितश्च सहकारः। पंचगुप्तश्चार्वाकदर्शने । कमठे । पञ्चभिर्गुप्यते स्म पञ्चगुप्तान्यस्य वा पञ्चगुप्तः ॥११९॥ कमठः कच्छपः । परिवर्तस्तु कूर्मराजे पलायने युगान्ते विनिमये च। परिवर्तते जगदत्रेति परिवर्तनं वा परिवर्तः । युगान्ते यथा-परिवर्तेष्वनन्तेषु । विनिमये यथा-अन्योन्यवस्त्रपरिवर्तमिव व्यधत्ताम् । परिघातस्तु पातने। अस्त्रं च । परिघातनम् परिघात्यतेऽनेन वा परिघातः ॥१२०॥ अथ पशुपतिः। पिनाकिनि हुताशने । पशूनां पतिः पशुपतिः । पशोः पतिरिति वा । हुताशनस्य छागवाहनत्वात् । पिनाकिनि यथाशरसन्धानसंरम्भः पशौ पशुपतावपि । पाशुपतः शिवमल्ल्यां पशुपत्यधि

Page #368

तृतीयः काण्डः
--
अस्त्रे चाथ पशुपतिः पिनाकिनि हुताशने । पाशुपतः शिवमल्ल्यां पशुपत्यधिदेवते ॥ १२१ ॥ पारिजातस्तु मन्दारे पारिभद्रे सुरद्रुमे । पारापतः कलरवे गिरौ मर्कटतिण्डुके ॥ १२२ ॥ पारावती तु लवलीफलगोपाळगीतयोः । पुष्पदन्तस्तु दिङ्नागे जिनभेदे गणान्तरे ॥ १२३॥ पुष्पदन्तौ च चन्द्रार्कावेोक्त्याथ पुरस्कृतम् । पूजिते स्वीकृते सिक्तेऽभिशस्तेऽग्रकृतेऽपि च ॥ १२४ ॥ दैवते । पशुपतिर्देवताऽस्य पाशुपतः । घनादेः पत्युरित्यण ( ६-१-१४ ) । शिवमल्ली वकपुष्पम् । पशुपतिरधिदैवतं यस्य स तथा । तत्र वाच्यलिङ्गः । यथाइलाध्यं पाशुपतं व्रतम् ॥१२१ || पारिजातस्तु मन्दारे पारिभद्रे सुरद्रुमे । पारिणः पारावतोऽब्धेर्जातः पारिजातः । मन्दारोऽर्कभेदः । पारिभद्रो निम्बः । सुरद्रुमे यथा- पारिजातपल्लवेभ्यो रागमिति । पारापतः कलरवे गिरौ मर्कटतिण्डुके । पारमापतति पारापतः । लिहायच् (५-१-५० ) । मर्कटतिण्डुक - स्तिण्डुकविशेषः । कलरवे यथा - तां कस्यचिद्भवनवलभो सुप्तपारापतायाम् ॥ १२२ ॥ पारावती तु लवलीफळगोपाळगीतयोः । हरीतक्यादित्वाल्लवलीफलेऽपि स्त्रीत्वम् । पुष्पदन्तस्तु दिङ्नागे जिनभेदे गणान्तरे । पुष्पवदन्ता अस्य पुष्पदन्तः । दिङ्नागो वायव्यदिग्गजः । जिनमेदे नवतीर्थकरे यथावन्दे श्रीपुष्पदन्तस्य ॥१२३ ॥ पुष्पदन्तौ च चन्द्रार्कौवे कोक्त्या । पुष्पे इव पुष्पे दन्ताविव दन्तौ पुष्पे च ते दन्तौ च पुष्पदन्तौ । यथा - विश्वस्यास्य विलोचने तिरयतो (ते) यत्पुष्पदन्तौ तमः । अथ पुरस्कृतं पूजिते स्वीकृते सिक्तेऽभिशस्तेऽग्रकृतेऽपि च । पुरस्क्रियते स्म पुरस्कृतम् । नमस्पुरसोगतेरिति सः (२-३-१) । वाध्यलिङ्गः । पूजिते यथा - हरिन्मरुद्भिः सपुरस्कृतकृती । स्वीकृते यथा - सपुरस्कृत सक्रियः । सिक्काभिशस्तयोर्यथा - नमः करोति स्म महालक्ष्म्यै भक्ति पुरस्कृतः । अप्रकृते यथा - पुरस्कृता वर्त्मनि पार्थिवेन ॥ १२४ ॥
(३५१)

Page #369

(३५२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
भोगवती तु सर्पाणां नगरेऽपि सरित्यपि । रङ्गमाता जतुचन्धोर्लक्ष्मीपतिर्जनार्दने ॥१२५॥ पूगे लवङ्गवृक्षे च व्यतीपात उपद्रवे ।। योगभेदेऽपयाने च, वनस्पतिद्रुमात्रके ॥१२६॥ विनापुष्पफलिद्रौ च विनिपातस्तु देवतः । व्यसने चावपाते च वैजयन्तो गुहे ध्वजे ॥१२७॥ इन्द्रालये वैजयन्ती त्वग्निमन्थपताकयोः ।
जर्तुयन्त्यां च समाघातस्त्वाहवे घातनेऽपि च ॥१२८॥ भोगवती तु सर्पाणां नगरेऽपि सरित्यपि (सरिदन्तरे)। भोगः सन्त्यस्यां भोगवती । बाहुलकाद् दीर्घत्वाभावः । द्वयोर्यथा-भोगवत्यपि वसुन्धराश्रिता । रङ्गमाता जतुच(चु)न्योः । रङ्गस्य माता रङ्गमाता । चन्दी कुट्टनी । लक्ष्मीपतिर्जनार्दने । पूगे लवङ्गवृक्षे च । लक्ष्म्याः पतिः लक्ष्मीपतिः । जनार्दने यथा-लक्ष्मीपतेश्चरितकीर्तनमात्रचारु ॥१२५।। पूगः क्रमुकः । व्यतीपात उपद्रवे । योगभेदेऽपयाने च । व्यतिपतनं व्यतिपतन्त्यस्मिन् कार्याणि वा व्यतीपातः । घञ्युपसर्गस्येति दोघः। योगभेदे यथा-दिनमेकं परिहार्यः परिघश्च तथा व्यतीपातः । अपयानं पलायनम् । वनस्पतिमात्रके विना पुष्पफलिद्रौ च । वनस्य पतिर्वनस्पतिः। वर्चस्कादित्वात्साधुः । द्रुमात्रे यथा-क्लान्तिच्छिदो वनवनस्पतयस्तदानीम् ॥१२६॥ पुष्पं विना फलवति द्रुमे यथा-फली वनस्पति यः । विनिपातस्तु दैवतः । व्यसने चावपाते च । विनिपतनं विनिपातः। दैवाघद् व्यसनं तत्र यथा-विनिपातोऽपि समः समुन्नतेः। पतनमात्रमवपातः । वैजयन्तो गुहे ध्वजे । इन्द्रालये। वैजयन्ती मनास्ति वैजयन्तः । अभ्रादित्वादः ॥१२७॥ वैजयन्ती त्वग्निमन्थपताकयोः । जयन्न्यां च । विजयन्ते विजयन्तः । क जि भू इत्यन्तः । तस्येयं वैजयन्ती । पताकायां यथा-इत्यस्यतेऽनेकदलीमधुश्रीः प्रभावनीकेतनवैजयन्तीः। अग्निमन्थोsरणिः । जयन्ती ओषधिः । समाघातस्त्वाहवे घातनेऽपि च । समा हन्यन्ते

Page #370

चतुर्थः काण्डः समाहितः समाधिस्थे संश्रुतेऽथ समुद्धतः। अविनी ते समुद्गीणे समुद्रान्ता दुरालभा ॥१२९॥ कार्यासिका च सृका च सदागतिः सदीश्वरे । निर्वाणे पवमाने च सरस्वती सरिद्भिदि ॥१३०॥ वाच्यायागायां स्त्रीरत्ने, गोवाग्देवतयोरपि ।
सूर्यभक्तो बन्धुजीवे, भास्करस्य च पूजके ॥१३१॥ यो द्वारोऽत्रात समाघातनम्वा समाघातः ॥१२८॥ समाहितः समाधिस्थे संश्रुते । समादधाति समाधियते वा समाहितः। वाच्यलिङ्गः । समाधिस्थे यथासमाहितैरप्यनुरूपितस्ततः पदं दृशः स्याः कथमोश मादृशाम् । संश्रुतः प्रतिज्ञातः । दत्तोत्तरेऽपि यथा-समाहितो मन्मथपूर्वपक्षः। अथ समुद्धतः। अविनीते समुद्गीर्ण । समुद्धन्यते स्म समुद्धतः । वालिङ्गः। अविनीते यथा-सहजचापलदोष समुद्धतः। समुद्गीण समुदीरितम् । समुद्रान्ता दुरालभा। कार्पासिका स्पृक्का च। समुद्रोऽन्तो यस्याः सा समुद्रान्ता । स्पृक्कादुरालभे ओषधे ॥१२९॥ कार्पासिका वमनी । भूमावपि यथा-समुद्रान्तां स्थिरां शुद्धाम् । सदागतिः सदीश्वरे । निर्वाणे पवमाने च । सदागतिर्यस्य स सदागतिः। पवमाने यथामहिषक्षता गरुतमालनदलसुरभिः सदागतिः । सरस्वती सरिद्भिदि । वाच्यापगायां स्त्रोरत्ने गोवाग्देवतयोरपि । सरः प्रसरणमस्त्यस्याः । सरस्वती । सरिद्भिदि यथा-नदोमिवाऽन्तः सलिलां सरस्वतीम् ॥१३०॥ वाचि यथा-रतिमाकाशभवा सरस्वती । आपगा मात्रे यथा-कूलंकषा शैवलिनी सरस्वती । वाग्देवतायां यथा-वाचालासि सरस्वती बज गृहान् कः सूक्तिगोष्ठीक्रमः । सूर्यभक्तो बन्धुजीवे भास्करस्य च पूजके। सूर्यस्य भक्तः सूर्यभक्तः । बंधुजीवो बंधुकः । भास्करपूजके वाच्यलिङ्गः ॥१३॥ हैमवत्यद्रिजा स्वर्णक्षीरी शुक्लवचाऽभया । हिमवतः इयं हैमवती । अद्रिजा गौरी गंगा च तयोर्यथा-चुकोप सा हैमवतीति नाम्ना । स्वर्णक्षीरी अभया शुक्लवचा चौषधयः । हिमवति जातादावपि तत्र तु वायलिङ्गः । यथा

Page #371

(३५४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
हैमवत्यदिना' स्वर्णक्षीरी शुक्लवचाऽभया । अनीकस्थो रक्षिवर्ग, युत्खले वीरमर्दले ॥१३२॥ चिहने गजशिक्षके चेतिकथा व्यर्थभाषणे । अश्रद्धये नष्टधर्मेऽप्युदरथिवियन्मणौ ॥१३॥ अब्धौ चित्ररथो विद्याधरे गन्धर्वपर्ययोः । चतुष्पथश्चतुर्मार्ग-सङ्गमे ब्राह्मणेऽपि च ॥१३४॥ दशमीस्थः स्थविरे स्यात, क्षीणरागे मृताशने ।
वानप्रस्थो मधूकद्रौ, किंशुकाश्रमभेदयोः ॥१३५॥ स्थाण्वाश्रमं हैमवतं जगाम । अथ थान्ताः । अनोकस्थो रक्षिवर्गे युत्खले वीरमर्दले । चिहने गजशिक्षके च। अनीके तिष्ठति अनीकं तिष्ठत्योति वा अनीकस्थः । रक्षिवर्गगजशिक्षकयोर्यथा-अनीकस्थैः स्वस्थैः स्थितिरिहकथं शत्रुनिकरे। युधः खलंः रणभूमिः ॥१३२॥ इतिकथा व्यर्थभाषणे अश्रद्धेये नष्टधम्र्मेऽपि । इति कथा इतिकथा अव्ययं प्रवृद्धादिभिरितिसमासः। उदरथिर्वियन्मणौ। अब्धौ । उदू मियति उदरथिः । उदर्तेणिवेत्यथिः । पुंसि । वियन्मणिरादित्यः ॥१३३॥ चित्ररथो विद्याधरे गन्धर्वपर्ययोः । चित्रोरथोऽस्य चित्ररथः । चतुष्पथश्चतुर्मार्गसङ्गमे ब्राह्मणेऽपि च । चत्वारः पन्थानोऽत्र चतुष्पथः । चतुर्णा पथां समाहारश्चतुष्पथः चतुष्पथमिति क्लीबेऽपि । चतुर्गिसंगमे यथा-किं यातोऽसि चतुष्पथे ॥१३४॥दशमीस्थः स्थविरे स्यात् क्षीणरागे मृताशने ॥ दशम्यां अवस्थामां तिष्ठति दशमीस्थः । वाच्यलिङ्गः । स्थविरक्षीणरागयोर्यथा-चकिणो दशमीस्थस्य रोगिणो भारिणस्त्रियः । स्नातकस्य च राज्ञश्च पंथा देयोवरस्य च ॥ मृतस्य हस्तेनाशनं यस्य स मृताशनः । वानप्रस्थो मधुकद्रौ किंशुकाश्रमभेदयोः। प्रतिष्ठन्तेऽत्र प्रस्थः । वनस्य प्रस्थे भवो वानप्रस्थः । आश्रमभेदे यथा-वानप्रस्थमुनिस्थलीषु विद्वतं बद्धोटनासु (बद्धो जटासु) त्वया ॥१३५॥ अथदान्ताः ॥ अष्टापदश्चन्द्रमाल्ल्यां लूतायां शरभे गिरौ। कनके शारिफलके । अष्टौ पदान्यस्य १ सेनापतिगुहेऽध्यक्षे हिमारातिः खगेऽनले । हैम. ।

Page #372

चतुर्य काण्डः अष्टापदश्चन्द्रमल्ल्यां, लूतायां शरभे गिरौ । कनके शारिफलकेऽभिमर्दो मन्धयुद्धयोः ॥१३६॥ स्यादभिस्यन्द आस्रवनेत्ररोगातिवृद्धिषु । अववादम्तु निदेशे निन्दाविश्रम्भयोरपि ॥१३७।। उपनिषत्तु वेदान्ते रहस्यधर्मयोरपि । एकपदं तदात्वे स्यादेक पदी तु वर्त्मनि ॥१३८॥ कटुकन्दः शृङ्गबेरे शोभांजनरसोनयोः ।
कुरुविन्दः पद्मरागे मुकुरबीहिभेदयोः ॥१३९ ॥ अष्टसु लोहेषु पदं प्रतिष्ठाऽस्येति वा अष्टापदः । नाम्नीति दीर्घः । कनके शारिफलके च पुंक्लीबः । शेषेषु पुंसि । चन्द्रमल्ली वनस्पतिभेदः लूता ऊर्णनाभः । गिरौ यथा-अष्टापदान्दोलनस्वर्गाधीशसहस्त्रबाहुविजयप्रायाणि सत्यापय । कनके यथा-आवर्जिताष्टापदकुम्भतोयैः । शारिफलके यथाअन्धकारितललाटाष्टापदम् । अभिमद्दों मंथयुद्धयोः। अभिमदनमभिमईः । मन्ये यथा-तीवाभिमईपरिहारनिविष्ट बुद्धेः । युद्धे यथा-युक्तं न माईवमरावभिमभाजि ॥१३६॥ स्यादभिस्यन्द आस्रवनेत्ररोगातिवृद्धिषु । अभिस्यन्दनमभिस्यन्दः । मानवे यथा-केनाभिस्यन्दतोहयैः । अववादस्तु, निर्देशे निन्दाविश्रम्भयोरपि ॥ अववदनमववादः । निदेश आज्ञा तत्र यथा-मधुकरैरवबादकवि । निन्दायां यथा-दृष्टोऽयमववादस्ते । विश्रम्भो विश्वासः ॥१३७॥ उपनिषत्तु वेदान्ते रहस्यधर्मयोरपि । उपसमीपे ब्रह्मणो निषीदन्त्यनयेति उपनिषत् । त्रिष्वपि यथा-यद्वेदाध्ययनं तथोपनिषदां सांख्यस्य । एकपदं तदात्वे स्यात्। एकं पदमेकपदम् । तदात्वन्तत्कालः । एकपदी तु वर्मनि । एकः पादोऽस्या एकपदी । कुम्भपद्यादित्वात्साधुः ॥१३८॥ कटुकन्दः शृङ्गवेरे शोभांजनरसोनयोः । कटुः कन्दः कटुकन्दः । शृङ्गबेरमादकम् । शोभांजनः शिग्रुः । रसोनो लशुनम् । कुरुविन्दः पद्मरागे मुकुरव्रीहिभेदयोः कुल्माषे हिन्मुले मुस्ते । कुरुं विन्दति कुरुविन्दः। निगवा

Page #373

___(३५६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
कुरुमाषे हिङ्गुले मुस्ते कोकनदन्तु रक्तयोः । अम्भोजन्मकुमुदयोश्चतुपदो गवादिषु ॥१४०॥ स्त्रीणां करणभेदे च रक्तपादो मतङ्गजे ॥ स्यन्दने च जनपदः स्यात्पुनर्जेनदेशयोः ॥१४१॥ परिवादस्तु निन्दायां वीणावादनवस्तुनि ॥ प्रियम्बदः प्रियवादिनभश्चरविशेषयोः ॥१४२॥ पीठमद्दोऽतिवियाते नाट्योक्त्या नायकप्रिये ॥ पुटभेदस्तु नगरातोद्ययोस्तटिनीमुखे ॥१४३॥ महानादो वर्षकाब्दे महाध्वाने शयानके ॥
गजे च मुचुकुन्दस्तु दुभेदे मुनिदैत्ययोः ॥१४॥ देर्नाम्नोति शः। पद्मरागहिंगुलयोर्यथा-सावित्राः कुरुविन्दः कन्दलरुचः प्राचोमलं कुर्वते मुकुरो दर्पणः ॥१३९॥ कोकनदन्तु रक्तयोः। अम्भोजन्मकुमुदयोः। कोकैश्चक्रवाकैर्नदति कोकनदं। द्वयोर्यथा-फुल्लकोकनदकान्तितस्करी । चतुष्पदो गवादिषु । स्त्रीणां करणभेदे च । चत्वारि पदानि यस्य स चतुष्पदः । गवादिषु यथा-द्विपदचतुष्पदभागी ।१४०॥ करणभेदो वात्स्यायनप्रसिद्धः॥ रक्तपादो मतगजे स्यन्दने च । रक्तः पादा अस्य रक्तपादः । स्यन्दनो रथः जनपदः स्यात्पुनर्जनदेशयोः ॥ जनैः पद्यते जनपदः ॥ पदणिगत वित्यस्याल । जनानां पदमिति वा । प्रतिपदपाठात्पुस्त्वं । द्वयोर्यथा-प्रीतिस्निग्धैजनपदः वध्लोचनैः पीयमानः ॥१४१॥ परिवाद स्तु निन्दायां वीणावादनवस्तुनि । परिवदनं पर्युद्यतेऽनेन वा परिवादः । निन्दायां यथाप्रसरति परिवादः सर्वतोऽयं न यावत् । वीणावादनवस्तुनि यथा-कल तया वचसः परिवादिनी स्वरजितारजितावशमाययुः ॥ अत्र हि परिवादोऽस्या अस्तीति परिवादिनी । प्रियम्बदः प्रियवादिनभश्वरविशेषयोः। प्रियम्वदतीति प्रियंवद इति खः। प्रियवादिनि वाच्यलिङ्गः ॥ तत्र यथा-प्रियम्वदः प्रत्यवदत्सुरेश्वरम् । नभश्चरविशेषे यथा-अवेहि गन्धर्वपतेस्तनूजं प्रियंवदं मां प्रियदर्शनस्य ॥१४२॥ पीठमर्दोऽतिवियाते नायोक्त्या नायकप्रिये ।

Page #374

चतुर्थः काण्डः
(३५७) मेघनादो मेषशब्दे वरुणे रावणात्मजे । विशारदो बुधे धृष्टे विष्णुपदं नभोब्जयोः॥१४५।। विष्णुपदस्तु क्षीरोदे विष्णुपदी मुरापगा। संक्रान्तिद्वारका वापि समर्याद' तु सन्निधौ ॥१४॥ मर्यादया सहितेऽप्यनुबन्धोऽप्रयोगिणि ।
मुख्यानुयायिनि शिशौ प्रकृतस्यानुवर्तने ॥१४७॥ . पोठं मृद्नाति पीठमईः । अतिवियातो अतिधृष्टः । तत्र यथा-यौवनोन्मादलीलागोष्ठीनां पीठमईः । नाट्योक्त्या नायकप्रियो विदूषकप्रभृतिः पुटभेदस्तु नगरातोद्ययोस्तटिनीमुखे । पुटं भिनत्ति पुटभेदः ॥१४३।। महानादो वषुकाब्दे महाध्वाने शयानके । गजे च। महान्नादोऽस्य महानाद इति वा महानादः । शयानकोऽजगरः । मुचुकुन्दस्तु द्रुभेदे मुनिदैत्ययोः।। मुंचति मुचुकन्दः मुचिद्रुकुन्द कुकुन्दाविति किदि दु कुन्दः । इभेदे यथा-द्वित्रमुचुकुन्दकलिकास्त्रिचतुरमुकुलः क्रमेण लवलीषु । पंचषफलिनो कुसुमो जयति हिमनवावतारः ॥१४॥ मेघनादो मेघशब्दे वरूणे रावणामजे । मेघस्य नादो मेघस्येव नादोऽस्येति वा मेघनादः । रावणात्मजे यथा-सौमित्रे तिष्ठ पात्रं त्वमपि नहि रुषां न त्वहं मेघनादः । विशारदो बुधे धृष्टे । विशेषेण शारदस्य विशारदः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-तां भवानी .... भवानीतां बिलेशनाशविशारदां। विष्णुपदं नभोब्जयोः। विष्णोः पद पदमिव वा विष्णुपदं॥१४५॥ नभसि यथा-क्रान्त्वा विष्णुपदं प्रयाति शनकैरस्ताचलं भास्करः। विष्णुपदस्तु क्षीरोदे । विष्णोः पदं यत्र विष्णुपदः। विष्णुपदी मुरापगा। संक्रान्ति द्वारकावापि । विष्णोः पादौ हेतुरस्या विष्णुपदी । कुम्भपयादिरिति साधः। सुरापगायां यथा-किम्बाकृष्टांघ्रिपद्मतिद्युतिभिररुणिता विष्णुपदयाःपदव्यः। समर्यादं तु सन्निधौ ॥१४६॥ मर्यादया सहितेऽपि ॥ मर्यादया सह वर्तते समर्यादं । सन्निधिन्नकट्यं । तत्र- क्लीबो तद्वति मर्यादया सहिते च १ शतहदा तु विधुति वज्रेऽपि च समर्यादा र प्रकृतक्यानुवत्ते च दोषस्यापादनेडपि च ।

Page #375

(३५८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
दोषोत्पादेऽनुबन्धी तु हिकायां तृष्यति काचित् । अवरोधस्तु शुद्धान्ते निरोधाने नृपौकसि ॥१४८॥ अवष्टब्धमविदुरे समाक्रान्तेऽवलम्बिते । अनिरुद्धश्चरे पुष्पचापसूनावनर्गले ॥१९॥ आशाबन्धः समाश्वासे मर्कटस्य च वासके ।
इष्टगन्धः सुगन्धिः स्यादिष्टगन्धं तु वालुके ॥१५०॥ वाच्यलिङ्गः मर्यादया सहिते यथा-आर्याः समर्यादमुदाहरन्तु ॥ अथ धान्ताः । अनुबन्धोऽप्रयोगिणि मुख्यानुयायिनि शिशौ प्रकृतस्यानुवर्तने । दोषोत्पादे अनुबध्यते इति अनुबन्धः ॥ अप्रयोगिणि यथा-तिवाशवानुबन्धेन । प्रकृतस्यानुवर्तने यथा-सानुबन्धाः कथं न स्युः सम्पदो मे निगपदः (मयः) ॥१४७॥ दोषोत्पादे यथा-महतां नास्ति कदाचनानुबन्धः । मुख्यानुयायो प्रधानानुगामी। अनुबन्धी तु हिक्कायां तृष्यति क्वचित् । गौरादित्वाङ्गीः अवरोधस्तु शुद्धान्ते तिरोधाने नृपौकसि । अवरुध्यते अवरोधः। शुद्धान्तनृपौकसोर्यथा-यावच्चलासनविलोलनितम्बबिम्बविनस्तवस्त्रमवरोधवधुः पपात ॥१४८॥ अवष्टब्धमविदुरे समाक्रान्तेऽवधम्बिते । अवष्टभ्यते स्म अवष्टब्धम् । अवाच्चायोर्जा विदूरे २-३-४२ इति षत्वं । वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा-अवष्टब्धक्लेशैः शमसुखविमूढः शठमतिः । अनिरुद्धश्चरे पुष्पचाप बनावनर्गले ।न निरुद्धयते अनिरुद्धः । अनर्गले वाच्यलिङ्गः । पुष्पचापसूनो (पुष्पचापस्तनौ) यथा-अनिरुद्धसमद्यतिः ॥३४९॥ आशाषन्धः समाश्वासे मर्कटस्य च वासके (जालके) । आशाया बन्धः आशाबन्धः । समाश्वासे यथा-आशाबन्धः कुसुमसदृशं प्रायशो ह्यङ्गनानाम् । मर्कटवासको लूतापुटम् । इष्टगन्धः सुगन्धिः स्यात् । इष्टो गन्धोऽस्य इष्टगन्धः । वाध्यलिङ्गः। इष्टगन्धन्तु चालुके । वालकं भेषजभेदः ॥१५०॥ इक्षुगन्धा काशक्रोष्ट्री कोकिला

Page #376

चतुर्थः काण्डः
इक्षुगन्धा काशक्रोष्ट्री कोकिलाक्षेषु गोक्षुरे । उग्रगन्धा वचाक्षेत्रयवान्यो छिकि कौषधौ ॥ १५१ ॥ उपलब्धिर्मतौ प्राप्तौ कालस्कन्धस्तु तिन्दुके | तमाले जीवकद्रौ च तीक्ष्णगन्धावचौषधे ॥ १५२ ॥ शोभाजने राजिकायां परिव्याधो द्रुमोत्पले । वेतसे महौषधं तु विषाशुण्ठ्यो रसोनके ॥ १५३ ॥ ब्रह्मबन्धुर्निन्दद्यविमे, बान्धवे ब्राह्मणस्य च । समुन्नद्धस्तूर्द्ध बद्धे पण्डितम्मन्यदृप्तयोः ॥ १५४॥
(३५९)
क्षेषु गोक्षुरे । इक्षोरिव गन्धोऽस्या इक्षुगन्धा । क्रोष्ट्री शृगाली । शेषा ओषधिभेदाः । उग्रगन्धा वचाक्षेत्रयवान्योरिछकिकौषधौ । उम्रो गन्धोऽस्या उग्रगन्धा । सर्वा ओषधयः || १५३ || उपलब्धिर्मतौ प्राप्तौ । उपलम्भनमुपलब्धिः श्चादित्त्वात् । स्त्रियां क्तिः । ( ५- ३ - ९२) मतिर्ज्ञानं । द्वयोर्यथा - सम्यक् पुत्रि विमृश्य पूर्वपरयोरथपलब्धौ पदं कर्त्तव्यं सुभगे यतोऽर्थरुचिता धर्मेयमस्मद्गृहे । कालस्कन्धस्तु तिन्दुके । तमाले जीवकद्रौ च । कालः स्कन्धोऽस्य कालस्कन्धः । orang: श्यामखदिरः । तीक्ष्णगन्धा वचौषधे । शोभाञ्जने राजिकायां । तीक्ष्णो गन्धोऽस्याः तीक्ष्णगन्धा || १५२ || शोभाञ्जनः शित्रुः । राजिका राजसर्षपः । परिव्याधो द्रुमोत्पले । वेतसे । परिविध्यति परिव्याधः । “तन् व्यधीणिति णः" (५-१-६४ ) द्मोत्पः कर्णिकारः । महौषधं तु विषाशुण्ठ्यो रसोनके । महदौषधं महौषधं । “जातीयैकार्थे वेरिति डा : " ( ३-२-७० ) || १५३ || ब्रह्मबन्धुर्निन्द्यविप्रे बान्धवे ब्राह्मणस्य च । ब्रह्मा बन्धुरस्य ब्रह्मबन्धुः । द्वयोर्यथा - ब्रह्मबन्धुरयमागतोऽतिथिः । समुन्नद्धस्तूर्द्धवं बद्धे पण्डितम्मन्यदृप्तयोः । समुन्नह्यते समुन्नद्धः । वाच्यलिङ्गः ॥ १५४ ॥ अथ नान्ताः । अपाचीनं विपर्यस्तेऽपागर्थे । अपागेव अपाचीनं । "अदिक् स्त्रियां वाच इतीनः । ( ७-१-१०७) विपर्यस्ते वाच्यलिङ्गः । तत्र
1

Page #377

(३६०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
अपाचीनं विपर्यस्तेऽपागर्थेऽभिजनः कुले । कुलध्वजे जन्मभूम्यामभिमानस्त्वहंकृतौ ॥१५५॥ हिंसायां प्रणये ज्ञानेऽवलग्नो मध्यलग्नयोः । अवदानमितिवृत्त खण्डने शुद्धकर्मणि ॥१५॥ अधिष्ठानं प्रभावेऽध्यासने नगरचक्रयोः।
अनूचानः साङ्गवेदकोविदे विनयान्विते ॥१५७॥ यथा-सोपाचीनानि पश्यति । अपाक् पश्चादित्यस्यार्थोऽपागर्थः । तत्र यथाअपाचीनं चीनांशुकयुगलसंवीतवपुषा । अभिजनः कुले कुलध्वजे जन्मभूम्यां । अभिजायते अभिजनः । कुले यथा-तां पार्वतीत्यभिजनेन नाम्ना बन्धुप्रियां बन्धुजनो जुहाव । कुलध्वजे यथा-वैदर्भिदर्भदलपूजनयाऽपि यस्य गर्भे जनः पुनरुदेति न जातु मातुः । तस्यार्चनां रचय तत्र मृगांकमौलेस्तन्मात्रदैवतजनाऽभिजनः संदेशः । जन्मभूमौ यथा-यः कन्यकुब्जाभिजनः स राजा। अभिमानस्त्वहंकृतौ। हिंसायां प्रणये ज्ञाने । अभिमाननमभिमानः । अहंकृतौ यथा-अभिमानवतो मनस्विनः प्रियमुच्चैः पदमारुरुक्षतः ॥१५५॥ हिंसायां यथा-यः शत्रुष्वभिमानवान् स जयति स्फोतं महीमण्डलम् । प्रेमपूर्वको वशीकारः प्रणयस्तत्र यथा-प्रियाभिमानेन विना न तन्वी चित्तस्य कोपाकुलतां जहाति । ज्ञाने यथा-तत्त्वाभिमानेन विना न मोक्षः। अवलग्नो मध्यलग्नयोः। अवलगति स्म अवलानः। "क्षुब्धविरब्धेति साधुः।" मध्ये पुंक्लीबः। तत्र यथा-कृशावलग्नां सुदी ससर्ज । लग्ने वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-क्षिप्तो हस्ताक्लानः प्रसभमभिहतो व्याददानोऽशुकान्तम् । अवदानमितिवृत्ते खण्डने शुद्धकर्मणि । अवदीयते अवदायते वाऽनेनाऽवदानं । त्रिवपि यथाविश्वावसुप्राग्रहरैः सदेवैः संगीयमानत्रिपुरावदानः ॥१५६॥ अधिष्ठान प्रभावेऽध्यासने नगरचक्रयोः। अधिष्ठीयते अधिष्ठानं । चक्र रथाङ्गं । तत्र प्रभावे च यथा-उच्चैस्तेरुस्तूर्णमलापगायाः। साधिष्ठानास्ते किमाश्चर्यमत्र ॥ नगराध्यासनयोर्यथा- अधिष्ठानं राज्ञो जगति जयति प्राप्त

Page #378

चतुर्थः काण्ड
, ..
.
(३६१)
अन्वासनं स्नेहवस्तौ सेवायामनुशोचने । ... अग्रजन्माऽग्रजे विप्रेऽन्तेबासो पुनरन्त्यजे ॥१५८॥ शिष्यप्रान्तगयोश्चाप्यायोधनं समरे वधे । . . आराधनं पाकप्राप्त्योः साधने तोषणेऽपि च ॥१५९॥ आच्छादनं तु वसने सम्पिधानेऽपवारणे । .
आकलनं परिसंख्याकांक्षयोर्बन्धनेऽपि च ।।१६०॥ विभवम् । अनूचानः साङ्गवेदकोविदे विनयान्विते ॥ अनूवाच अनूचान: "वेयिवदनेति (५-२-३) साधुः।" विनयान्विते वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-इदमूचुरनूचानाः प्रीतिकंटकितत्त्वचः ॥१५७॥ अन्वासनं स्नेहवस्तौ सेवायामनुशोचने । अन्वास्यते अन्वासनं । स्नेहवस्तिः स्नेहोपकरणम् । अग्रजन्माऽग्रजे विप्रे । अग्रे जन्म अस्य अग्रजन्मा पुंसि । अग्रजे यथा-अग्रजन्मा यदा तिष्ठेत्तदा-दध्यानुजः कथम् । विप्रे यथा-द्रष्टुमाह वनमग्रजन्मनां । अन्तेवासी पुनरन्त्यजे शिष्यप्रान्तगयश्चिापि । अन्ते वसत्यन्तेवासी ॥१५८॥ शयवासीत्यलुप् (३-२-२०) प्रान्तगे वाच्यलिङ्गः शिष्ये यथा-रुतानिशण्वन् वयसांगणोऽन्तेवासित्वमाप स्फुटमङ्गनानाम् । आयोधनं समरे वधे । आयुध्यन्तेऽस्मिन्नित्यायोधनं । समरे यथा-आयोधने कृष्णगति सहायमवाप्य यः क्षत्रियकालरात्रि । वधे यथा-शस्त्रायोधनविधुरो रणभुवि वीरोपि मुह्यति प्रायः । आराधनं पाकप्राप्त्योः साधने तोषणेऽपि च । आराध्यते आराधनं । साधने यथा-न्यस्याङ्गानि ततः कुर्याद्विदयाराधनमुत्तमम् । तोषणे यथा-शंकराराधनं धनं ॥१५९॥ आच्छादनं तु वसने सम्पिधानेऽपवारणे । आच्छाद्यतेऽनेन आच्छादनं । वसने यथा-भोजनाच्छादने सद्भिरुभेकसिपु कथ्यते । सम्पिधानाऽपवारणयोर्यथा-आच्छादनमकार्यस्य कार्यमार्यैः । प्रयत्नतः। आकलनं परिसंख्याकांक्षयोर्बन्धनेऽपि च । आकल्यते आकलनं बन्धने यथा-सेव्याऽपि सानुनयमाकलनाय यन्त्रा। शेषयो यथा-जलधिजला

Page #379

(११२)
अनेकार्थसंग्रहः सटोकः द्वितीया विभागः
आतञ्चनं स्याज्जवने प्रीणन प्रतिवापयोः । आवेशनं भूतावेशे प्रवेशे शिल्पिवेश्मनि ॥ १६९ ॥ आस्कन्दनं तिरस्कारे संशोषणसमीकयोः । आत्माधीनः सुते माणाधारे श्याले विदूषके ॥ १६२ ॥ आत्मयोनिः स्मरे वेधस्युदुवर्त्तनं विलेपने । अपावृतानुत्पत्तने स्यादुपासनमासने || १६३॥
कलनार्चितेषु तेषु ॥ १६० ॥ श्रतञ्चनं स्याज्जवने प्रीणन प्रतिवापयोः । तं गतौ । आतञ्चति यतभ्यते वा आतंचनम् । जवने वेगवति वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा - आतश्चनं पंचशरस्य बाणं, सम्प्राप्य शीघ्रं भुवनं नयन्ति । प्रतिवापो द्रवद्रव्यस्य भाण्डात् भाण्डान्तरक्षेपः । तत्र प्रीणने च यथा - सुधारमा चनचंचदुखचंद्रांशुशुभ्रीकृतगण्डलेखा: । आवेशनं भूतावेशे प्रवेशे शिल्पिवेश्मनि ।
विश्य आवेश्यते अस्मिन्वा आवेशनं । भूतावेशे यथा - दपवेशनदुःस्थितस्य परमो मन्त्रस्वदीयं वचः । शिल्पवेश्मनि यथा - आवेशनानि विविशुः सहसैव सिंहाः || १६१ || आस्कन्दनं तिरस्कारे संशोषणसमीकयोः । आस्कंदद्यते - आस्कयतेऽस्मिन्वा आस्कन्दनं । तिरस्कारे यथा- एते इठास्कन्दनमन्तरेण, रणेषु योग्या न वहन्ति वाहाः । प्रापणेऽपि । तत्र संशोषणे च यथाग्रीष्मास्कन्दन जर्जरीकृततृणप्लोषाय दावानलः । समी के संग्रामे च यथाआस्कन्दने स्कन्दसमानसारः । शरैररीणां विजयं विधाय । आत्माधीनः सुते प्राणाधारे श्याले विदूषके । आत्मनोऽधीनः आत्माधीनः ॥ १६२ ॥ - आत्मयोनिः स्मरे वेषसि । आत्मा योनिरस्य आत्मयोनिः । पुंसि । स्मरे यथा-प्रहतमभ्युदयतमात्मयोनिम् । वेधसि यथा - संदर्शनं लोकगुरोरमोघं तंवात्मयोनेरिव किं न घत्ते । उद्वर्त्तनं विलेपने । अपावृत्तापत स्यात् । उद्वर्त्यते उद्वर्त्यतेऽनेन वा उद्धर्त्तनं विलेपनि - करणे वा अनट् । तत्र भावपक्षे यथा - उद्वर्त्तनं कारय कुंकुमेन ।

Page #380

चतुथः काण्डः
शुश्रूषायां शराभ्यासेऽप्युपाधानं तु गण्डके । व्रते विशेषे प्रणये स्यादुत्पनमुत्प्लुतौ ॥ १६४ ॥ उत्पत्तावुयनस्तु वत्सराजे घटोद्भवे । उत्सादन समुल्लेखो वर्तेनोद्यानेष्वपि ॥ १६५ ॥ उद्वाहनं द्विसीत्ये स्यादुद्वाहनी वटारके । कपीतनः गर्दभाण्डशिरीषा म्रातपिप्पलाः ॥ १६६ ॥
PASS
तत्र करणपक्षे यथा - उद्वर्तनं भर्त्तुरथापयन्ती । अपावृत्तौ यथा-मोधीकर्तु चटु (बहुल) शफरोद्वर्त्तनप्रेक्षितानि | उपासनमासने शुश्रूषायां शराऽभ्यासेऽपि । उपास्यते उपासनं । त्रिष्वपि यथा-उपासनं तत्र दृढं किमुदभुतं ॥ १६३॥ उपधानं तु गण्डके । व्रते विशेषे प्रणये । उपाधी T उपाधोयते उपाधानं । गण्डके उच्छीर्षके यथा नागांचे मोकुमिच्छो: शयनमुरुफणाचक्रवालोपधानं । व्रते यथा श्रताराधनमाधेयमुपधानविधानतः । विशेषो विशेषणं । स्यादुत्पतनमुत्प्लुतौ उत्पत्तौ । उत्पत्यते उत्पतनं । उल्लुती यथा-परभृतशिशो मौनं । तावद्विधेहि नभस्तलेात्पतनविषये पक्षौ स्यातां न यावदिमौ क्षमौ ॥१६४॥ उदयनस्तु वत्सराजे घटोद्भवे । उदयते उदयनः । नन्द्रयादिभ्योऽनः । वत्सराजे यथा- प्राप्यावन्तीमुदयन्कथाकोविद ग्रामवृद्धान् । घटोद्भवोऽगस्तिः । उत्सादनं समुल्लेखोद्वर्त्तनोद्वाहनेष्यथ । उत्सादयते उत्सादनं । ॥ १६५ ॥ उद्वाहनं द्विसीत्ये स्यात् । उद्वाह्यते उद्वाहनं । द्वाभ्यां सीताभ्यां संगतं द्विसीत्यं - द्विकृष्टं । उद्वाहनी वढारके | वटारको रज्जुः । कपीतनः (नो) गर्दभाण्डशिरीषात्रात पिप्पलाः । कपी तनोति कपीतनः । लिहायच् । कम्पते वा "विदनग - गनेति साधुः " चत्वारोऽपि वृक्षाः || १६३ || कलध्वनिः परभृते पारापतकलापिनोः । कलो ध्वनिरस्य कलध्वनिः । त्रिष्वपि यथा - कलध्वनौ कूजति पान्थसार्थाः प्रियां स्मरंति स्मरतापतप्ताः कात्यायनो वररुचौ । कतस्यापत्यं वृद्धं कव्यः ॥ “गर्गादेर्यञ् " ।। ( ६-- १
1

Page #381

(३६४ अनेकार्थसंग्रहः सटीक । द्वितीयो विभागः
कलध्वनिः परभृते पारापतकलापिनोः। कात्यायनो वररुचौ, कात्यायनी तु पार्वती ॥१६७॥ कषायवस्त्रं विधवाऽर्द्धवृद्धा महिलाऽपि च । कामचारी कलम्बिके, स्वेच्छाचारिणि कामुके ॥१६८॥ कारन्धमी धातुवादनिरते कांस्यकारिणि । . किष्कुपा पोटगले स्यादिक्षुत्वचिसारयोः ॥१६९।। कुचन्दनं वृक्षभेदे पत्राङ्के रक्तचन्दने ।
कुम्भयोनिद्रोणेऽगस्तौ कृष्णवर्मा विधुन्तुदे ॥१७॥ ४२) तस्यापत्यं युवा कात्यायनः । “यजिन (६-१-५४) इत्यायनण् ॥ यथा-कात्यायनेन ते (मते) सृष्टा विबुद्धि प्रतिबुद्धये । कात्यायनी तु पार्वती। कषायवस्त्रं विधवाऽर्द्धवृद्धामहिलाऽपि च । कात्यशब्दात् "योडायं न्नवेति डोः ।" (२-१-६७) कात्यायनी पार्वत्यां । यथा-प्रसाधयतु वः कृत्यानि कात्यायनी ॥१६७॥ कषाय(काषाय)वस्त्रं विधवा अर्धवृद्धा महिलापि । कषायवस्त्रा चासौ विधवा च सा चासौ अर्धवृद्धामहिला च सा तथा । तस्यां कात्यायनी च । कात्यायनी यथा-कात्यायनी नीतिविशारदा चेत् । कामचारी कलम्बिके स्वेच्छाचारिणि कामुके। कामेन चरति कामचारी । स्वेच्छाचारिणि कामुके च वाच्यलिङ्गः । कलम्बिकश्चटकः । स्वेच्छाचारिणि यथा-न त्वं दृष्ट्वा न पुनरल कां ज्ञास्यसे कामचारिन् ॥१६८॥ कारन्धमी धातुवादनिरते कांस्यकारिणि । करं धमति, पाणिकरादिति खशि करन्धमः। स्वार्थे प्रज्ञाद्यणि कारंधमः । सोऽस्यास्तीति कारन्धमी । वाच्यलिङ्गः । किष्कुपा पोटगले स्यादिक्षुत्वचिसारयोः । किष्कुप्रमाणानि पाण्यस्य किष्कुपर्वा । पोटगलो नडः । इक्षुः रसालः । त्वचिसारो वंशः।। १६९॥ कुचन्दनं वृक्षभेदे पत्राङ्गे रक्तचन्दने । कौ कुत्सितं वा चन्दनं कुचन्दनं । पत्राङ्गं पट्टरंजनं -यन्निघंटुः । कुचन्दने तु पत्राङ्गं पत्तगं पट्टरंजनम् । रक्तचन्दनं भास्करप्रियम् । कुम्भयोनिर्दोणेऽगस्तौ। कुम्भयोनिरस्य कुम्भयोनिः ।

Page #382

चतुर्थः काण्डः
------- दुराचारे हुताशे च गवादिनीन्द्रवारुणो । घासस्थानं गवादीनां गदयित्नुः शरासने ॥१७॥ जल्पाके पुष्पगपे च घनाघनो निरन्तरे । वासवे घातुके मत्तगजे वर्ष कवारिदे ॥१७२॥ घोषयित्नुः पिके विप्रे चिरजीवी तु वायसे । अजे च चित्रभानुस्तु हुताशनदिनेशयोः ॥१७३॥ जलाटनः कङ्कखगे जलाटनी जलौकसि ।
तपोधना तु मुण्डीयाँ तपोधनस्तपस्विनि ॥१७४॥ द्रोणो अश्वत्थामपिता । अगस्तौ यथा-प्रससादोदया दंभः कुम्भयोनेर्महौजसः । कृष्णवर्मा विधुन्तुदे । दुराचारे हुताशे च । कृष्णं वाऽस्य कृष्णवर्मा ॥१७०॥ दुराचारे वाच्यलिङ्गः। हुताशे यथा-दाहशक्तिमिव कृष्णवर्त्मनि । पापेऽपि । गवादिनीन्द्रवारुणी घासस्थानं गवादीनां । गावोऽदन्त्यस्यां गवादिनी। अनटि स्वरे वा नक्ष इत्यवादेशः । गदयित्नुः शरासने जल्पाके पुष्पचापे च । गदयति गदयित्नुः । हृषि पुषीति इत्नुः ॥१७१॥ जल्पाके चाच्यलिङ्गः । शेषयोः पुंसिः। शरासनं धनुः । पुष्पचापः स्मरः । घनाघनो निरन्तरे। वासवे घातुके मत्तगजे वर्ष कवारिदे। हन्ति घनाघनः । “अचि" चराचरेति साधुः । घातुके वाच्यलिङ्गः। तत्र वासवे च यथा-परमदानवलोकघनाघना । मत्तगजवर्षकवारिदयोर्यथा-घनाघनानीलघनाघनप्रियाम् ॥१७२॥ घोषयित्नुः पिके विप्रे । घोषयति घोषयित्नुः । हृषि पुषीति (उ०७९७) इत्नुः । पुंसि । चिरजीवी तु वायसे अजे च । चिरं जीवति चिरनीवी। णिन् । अजो ब्रह्मा । चित्रभानुस्तु हुताशनदिनेशयोः । चित्रा भानवोऽस्य चित्रभानुः । पुंसि । द्वयोर्यथा-साध्यकर्मणि समाप्तिमागते चित्रभानुमृषयोऽभ्युपासते ॥१७३॥ जलाटनः कंकखगे। जलेऽटनमस्य जलाटनः। जलाटनी जलौकसि । गौरादित्वाड्डीः। तपोधनातु मुण्डीयों । तपः सन्तापो धनमस्यास्तपोधना । मुण्डीरी ओषधिभेदः। तपोधनस्तपस्विनि । तपो वतं धनमस्य तपोधनः । यथा-तपोधनाकारधरा सरस्वती ॥१७॥ तपस्विनी

Page #383

(३६६ . अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
तपस्विनी पुनर्मासी कटुरोहिणिकाऽपि च । तिक्तपर्वा हिलमोचीगुडूचीमधुयष्टिषु ॥१७५॥ देवसेनेन्द्रकन्यायां सैन्ये दिविषदामफि । नागांचना नागयष्टौ द्विरदस्थ क मुदगरे ॥१७॥ निर्यातनं वैरभुदौ दाने न्याससमर्पणे । निधुवनं रते कम्पे निर्वासनन्तु मारणे ॥१७७॥ पुरादेश्च बहिष्कारे निरसनं निषूदने ।
निष्ठीवने निरासे च निशमनं निशामनम् ॥१७८॥ पुनमौसी कटुरोहिणिकाऽपि च । तपोऽस्त्यस्यास्तपस्विनी । “अस्तपो मायेति" विनि डी: । द्वेऽप्योषध्यौ । तिक्तपर्वा हिलमोचीगुडचीमधुयष्टिषु । तिक्तं : पर्व अस्यास्तिकपर्वा । त्रयोऽपि ओषधिभेदाः ॥१७५॥ देवसेनेन्द्रकन्यायां सैन्ये दिविषदामपि । देवान् सिनोति देवसेना । सर्वेति नः । देवस्य सेना वा । दिविषदां सैन्ये यथा-या देवसेनेव परैरलंध्या । नागांचना नागयष्टौ द्विरदस्य च मुद्गरे ॥१७६॥ नागानामंचनमनया नागांचना । नागयष्टि गदमनी । निर्यातनं वैरशुद्धौ दाने न्याससमर्पणे। निर्यात्यते निर्यातनं । वैरशुद्धौ यथा-निर्यातनं यातनया रिपूणां । दाने यथा -निर्याय निर्यातनमाततान । न्यासो निक्षेपस्तस्य समर्पणं तत्र यथाज्ञात्वा प्रमाणलिंगादि कुर्यान्निर्यातनं ततः। निधुवनं रते कम्पे । निधूयन्ते अङ्गान्यत्र निधूयते वा निधुवनं । रते यथा-नवनिधुवनलीलां कौतुकेनाभिवीक्ष्य । निर्वासनन्तु मारणे पुरादेश्च बहिष्कारे । निर्वास्यते निर्वासनं । मारणे यथा-मोक्षे चित्तमिव व्यधात्स बहुशो, निर्वासनं विद्विषां ॥१७७||पुरादे - बहिष्कारे यथा-तस्य निर्वासनं कार्य सर्वस्य द्विजकर्मणः । निरसनं निषदने । निष्ठीवने निरासे च । निरस्यते निरसनम् । निशमनं निशामनं । निरीक्षणश्रवणयोः। निशम्यते निशमनं निशामनं वा । शमोऽदर्शने । मतभेदेन वा इस्वः। द्वावपि द्वयों । निशमनमपि पाप्मिनां निषिद्धं ॥१७॥ निर्भर्त्सन

Page #384

चतुर्थः काण्डः
(१) निरीक्षणश्रवणयोनिनिमलक्तके । खलीकारे प्रजननं प्रगमे योनिजन्मनोः ॥१७९॥ प्रणिधानमभियोगे समाधानप्रवेशयोः । प्रयोजनं कार्यहेत्वोः स्यात्प्रवचनमागमे ॥१८०॥ प्रकृष्टवचने प्रस्फोटनं सूप्पे प्रकाशने ताडने । प्रतिपन्नस्तु विज्ञातेऽङ्गीकृतेऽपि च ॥१८॥ प्रतियत्नः संस्कारे स्यादुपग्रहणलिप्सयोः।
प्रहसनन्तु प्रहासाक्षेपयो रूपकान्तरे ॥१८२॥ मलतके । खलीकारे । निर्भयतेऽनेन वा निर्भर्सनं ॥अलक्त के यथा-हर्षचरिते सरस्वतीवर्णके निर्भर्सनताडनजातरागाभ्यामिव स्वभावारुणाभ्यां पादपल्लवाभ्यामुद्भासमाना । अत्र हि-अलक्तकमर्दनेन जातगगाभ्यामिवेत्यर्थः । प्रजननं प्रगमे योनिजन्मनोः । प्रजन्यतेऽस्मिन्वा प्रजननम् ॥ प्रगमो मार्गः ॥१७९॥ प्रणिधानमभियोगे समाधानप्रवेशयोः। प्रणिधीयते प्रणिधानं । समाधाने यथा-सो पश्यत्प्रणिधानेन सन्ततेस्स्तम्भकारणम् । प्रयोजनं कार्यहेत्वोः । प्रयुक्त प्रयोजनं । कार्ये यथा-प्रयोजनापेक्षितया प्रभूणां, प्रायश्चल गौरवमाश्रितेषु । हेतौ यथा-गतस्पृहोऽध्यागमनप्रयोजनं वदेति वक्तुं व्यवसीयते यया । स्यात्प्रवचनमागमे प्रकृष्टवचने । प्रोच्यते प्रकृष्टं वचनमस्य वा प्रवचनम् । मागमे यथा-अनूचानः प्रवचने सांगेऽधीती ॥१८०।। प्रकृष्टवचन इति तत्पुरुषो बहुव्रीहिर्वा, बहुव्रीहिपक्षे वायलिङ्गः । द्वयोरपि पक्षयोर्यथा-प्रवचने कचनापि न विद्विषः । प्रस्फोटनं सूर्ये प्रकाशने ताडने। प्रस्फोट्यतेऽनेन प्रस्फोट्यते वा प्रस्फोटनं । सूप्पे पुंक्लीबः । प्रतिपन्नस्तु विज्ञातेऽङ्गीकृतेऽपि च । प्रतिपद्यते स्म प्रतिपन्नः । वाच्यलिङ्गः। द्वयोर्यथाप्रमदाः पतिवम॑गा इति प्रतिपन्नं हि विचेतनैरपि ॥१८१॥ प्रतियत्न संस्कारे स्यादुपग्रहणलिप्सयोः । प्रतियतनं प्रतियत्नः । यजिस्वपीति

Page #385

(३६८) अनेकार्थसंग्रहः समीकः : द्वितीयो विभागः
प्रतिमानं प्रतिबिम्बे गजदन्तद्वयान्तरे । प्रसाधनी कंकतिकाप्तिद्ध्योः प्रसाधनं पुनः ॥१८३।। वेषे प्रचालकी सप्पै मयूरेऽथ पस्विनी । विभावयाँ गोधेन्वां च पुण्यजनस्तु सज्जनेः॥१८४॥ गुह्यके यातुधाने च पृथग्जनोऽधमे जडे ।
पृष्ठशङ्गी भीमसेने खण्डसैरिभयोरपि ॥१८५॥ नः। सतो गुणान्तराधानं संस्कारः । तत्र यथा-प्रतियत्नमपेक्ष्यते नहि प्रतिभातत्वसहोदरी सताम् । उपग्रहणमादानम् । लिप्सायां यथा-मिथ्यैव कुर्वते मूढाः प्रतियत्नं धनम्प्रति । प्रहसनन्तु प्रहासाक्षेपयो रूपकान्तरे । प्रहस्यते प्रहसनम् । रूपकान्तरं दशरूपकप्रसिद्ध । तत्र प्रहासे च यथा-गात्रैर्गिरा च विकलश्चटुमीश्वराणां कुर्वन्नयं प्रहसनस्य नटः कृतोऽस्मि ॥१८२॥ प्रतिमानं प्रतिबिम्बे गजदन्तद्वयान्तरे । प्रतिमीयते प्रतिमानं । प्रतिबिम्बे यथाकिं तस्याप्रतिमानमानमसहः सिंहस्य गम्यो गजः । गजदन्तद्वयान्तरे यथाअम्भोधिरोधप्ति पृथुप्रतिमानमागरुद्वोरुदन्तमुसलप्रसरं निपेते । प्रसाधनी कंकतिकासिद्ध्योः । प्रसाद्धयतेऽनया प्रसाधनी । ककतिकायां यथाप्रसाधनी हस्तसखीजनान्विता । सिद्धिनिष्पत्तिः । प्रसाधनं पुनः ॥१८३॥ वेषे । वेषो मण्डनं । यथा-ध्रियते कुसुमप्रधानं तव तच्चारु वपुर्न दृश्यते । आराधनेऽपि मंखः । समुद्दीपितकन्दर्पा कृतगौरीप्रसाधना । प्रचलाकी सर्प मयूरे। प्रचछमकति णिनि प्रचलाकी प्रचलाकः कलापो (प्रचापो) ऽस्त्यस्य वा । मयूरे यथा-कलरवैः प्रचलत्प्रचलाकिनां। अथ पयस्विनो विभावयाँ गोधेन्वां च । पयोऽस्त्यस्याः पयस्विनी । अस्त प इति विन् । गोधेन्वां यथाकथं नु शक्योऽनुनयो महर्षेविंश्राणनादन्यपयस्विनीनाम् । पुण्यजनस्तु सज्जने। गुह्यके यातुधाने च । पुण्यो जनः पुण्यजनः । सज्जनगुह्यकयोर्यथा-अलकेव पुण्यजनालङ्कृता ॥१८४॥ पृथग्जनोऽधमे जडे। पृथग् जनेभ्यः पृथगजनः । द्वयोर्यथा-विविनक्कि न बुद्धिदुर्विधः । स्वयमेव स्वहितं पृथगजनः । पृष्ठशङ्गी

Page #386

चतुर्थः काण्डः महाधनं महामूल्ये सिल्हके चारुवाससि । महासेनो महासैन्ये स्कन्देऽप्यथ महामुनिः || १८६ ।। अगस्ति कुस्तुम्बुरुणोर्मालुधानी लताभिदि । माधान मातुलाही मातुलानी पुनः शणे ॥ १८७॥ कलापे मातुळपन्यां रसायनो विहङ्गमे । पक्षीन्द्रे रसायनन्तु जराव्याधिजिदौषधे ॥ १८८ ॥ राजादनः पियकद्रौ क्षीरिकायां त्रिपत्रके । वर्द्धमानो वीरजिन स्वस्तिकैरण्डविष्णुषु ॥ १८९ ॥ भीमसेने खण्डसैरिभयोरपि । शृङ्गमस्त्यस्य शृङ्गी । पृष्ठे शृङ्गी पृष्ठ || १८५ || महाधनं महामूल्ये सिल्हके चारुवाससि । महच तद्धनं महाधनं । महद्धनमस्य बहुव्रीहि पक्षे तु महामूल्यचारुवाससोर्वाच्यलिङ्गः । महासेनो महासैन्ये स्कन्देऽपि । महती सेनाऽस्य महासेनः । महासैन्ये वाच्यलिङ्गः । स्कन्दे यथा - महासेनसमप्रभः । अथ महामुनिः । अगस्तिकुस्तुम्बुरुणोः । महान्मुनिर्महामुनिः । पुंसि ॥ १८६॥ अगस्तौ यथा - उदिते हि महामुनौ । कुस्तुम्बुरु धान्यकम् । मालुधानी लताभिदि । माला धीयतेऽनया मालुधानी । पृषोदरादित्वात् । मालुधानो मातुलाहौ । मलते विषं मालुधानः । मुमुचानेति साधुः । मातुलाहिश्चित्रसर्पः । मातुलानी पुनः शणे । कलापे मातुलपत्न्यां । मायाः श्रियस्तुलयाऽनिति अचि इयां मातुलानी गुरुपत्नी पितृष्वसा । मातुलस्य भार्या मातुलाचार्येति ङी आन् चान्तः । शणं भङ्गा तत्र यथा-मातुलं मातुलानीं च ॥ १८७॥ मातुलपन्यां यथा- मातृष्वसा मातुलानी गुरुपत्नी पितृष्वसा । रसायनो विहङ्गमे । पक्षीन्द्रे । रसायां पृथिव्यामयनमस्य रसायनः । रसायनन्तु जराव्याधिजिदौषधे । रसानामयनमत्र रसायनम् । यथा - कर्णामृत नि मनसश्च रसायनानि ॥ १८९॥ राजादनः पियालद्रौ क्षीरिकायां त्रिपत्रके । राज्ञाद्यते राजादनः । पुंक्लोबः । पियालदुश्चारवृक्षः । क्षीरेका मधुरालफलम् । त्रिपत्रकः किंशुकः । उत्कृष्टभोज्येपि । सर्वेषु यथा-राजादनं पुण्यकृतो लभन्ते । वर्द्धमानो वीरजिने
९ रोचमानो दीप्यमाने कण्ठाल च वाजिनः । वर्द्धमानो ० ।
(३६९)

Page #387

(३७०) अनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीयो विभागः
प्रश्नभेदे शरावे च विरोचनोऽग्निसूर्ययोः। प्रह्लादनन्दने चन्द्रे विहेठनं विडम्बनम् ॥१९॥ हिंसायां मर्दने विस्माफ्ना स्यात्कहके स्मरे । गन्धर्वनगरे चापि विष्वक्सेनो जनार्दने ॥१९॥ विष्वक्सेना तु फलिनी विश्राणनं विसयिते। सम्प्रेषणे परित्यागे विहननन्तु पिञ्जने ॥१९२॥ वधेऽथ विश्वकर्माऽर्के मुनिभिदेवशिल्पिनोः ।
विघ्नकारी विघातस्य कारके घोरदर्शने ॥१९३॥ स्वस्तिकैरंडविष्णुषु । प्रश्नभेदे शरावे च । वर्द्धते वर्द्धमानः। शरावे पुंक्लीवः । अन्यत्र पुंसि । वीरजिने चतुर्विंशतीर्थकरे । यथा-श्रीवर्धमानं जिनमाप्तमुख्यं स्वयंभुवं स्तोतुमहं यतिष्ये ॥१८९॥ विगेचनोऽग्निसूर्ययोः। प्रहादनन्दने चन्द्रे । विरोचते विरोचनः । अग्नौ यथा-दभ्रे विरोचनरुचिं पटलं जटानाम् । सूर्य यथा-त्रैलोक्यलोचनविरोचनचाटुगर्भाम् । प्रह्लादनन्दनो बलिपिता । तत्र यथा-राजते गजराजस्य दानं वैरोचनेरिव । चन्द्रे यथा-वैरोचने महसि मुक्तशुचश्चकोराः। विहेठनं विडम्बने । हिंसायां मर्दने । विहेठ्यते विहेठनम् ॥१९०॥ विस्मापना स्यात्कुहके स्मरे गन्धर्वनगरे चापि । विस्माप्यते विस्मापनं तस्य आख्या प्रसिद्धिर्विस्मापनाख्या । कुहकमिन्द्रजालम् । स्मरे पुंसि । शेषयोः क्लीबे । विष्वक्सेनो जनाईने । विषूची सेनाऽस्य विष्वक्सेनः । यथा-विष्वक्सेनं सेनया सोम्यगाच्च ॥१९१॥ विष्वक्सेना तु फलिनी। फलिनी प्रियङ्गुः । विश्राणनं विहायिते । सम्प्रेषणे परित्यागे । विश्राण्यते विश्राणनं विहायितं दानं । तत्र यथा-विश्राणनादन्यपयस्विनोनाम् । विहननं तु पिजने । वधे । विहन्यतेऽनेन विहन्यते वा विहननं पिञ्जने यथा-तूले विहनना हते ॥१९२॥ वधे यथा-विहननं मधुना शत्रोरिच्छन्ति पराक्रमान्न बुद्धिबलात् । अथ विश्वकर्माऽ मुनिभिदेवशिल्पिनोः ।

Page #388

चतुर्थः का विलेपनी स्यादयचान्यां चारचेपस्त्रियामपि । वृक्षादनो मधुच्छत्रे चलपत्र कुठारयोः ॥ १९४॥ वृक्षादनी तु वन्दायां विदार्या गन्धकौषधे । वृषपर्वा तु शृङ्गारिहर दैत्यकसेरुषु || १९५ || वैरोचनो रविसुते सुगते बलिदानवे । saan घनसारे कलानाथाब्धिफेनयोः ॥ १९६॥ श्लेष्मघना तु केतक्यां मल्यामथ समापनम् । परिच्छेदे समाधाने समाप्तिवधयोरपि ॥१९७॥
(३०१):
विश्वं करोति विश्वकर्मा । अर्के यथा- प्रजानामिव विश्वकर्म्मकिरणाः । देवशिल्पिनि यथा-निर्मातुं विश्वकम्मैव कर्म्मठो रूपमीदृशम् । विघ्नकारी विघातस्य कारके घोरदर्शने । विघ्नं करोति विघ्नकारी । वाण्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-मा विघ्नकारो भव मे दुरात्मन् ॥ १९३॥ विलेपनी स्याद्यवाग्वां चारुवेषस्त्रियामपि । विलिप्यतेऽनया विलिपति वा विलेपनी। वृक्षादनो मधुच्छत्रे चलपत्रकुठारयोः । वृक्षो द्यतेऽनेन वृक्षादनः । मधुच्छत्रं मधुमण्डः । चलपत्रः पिप्पलः ॥ १९४॥ वृक्षादनी तु बन्दायां विदार्यां गन्धकौषधे । वन्दा वृक्षापरिप्ररूढो वृक्षः । विदारी लता मेदः । वृषपर्व्वा तु शृङ्गारिहरदैत्यकसेरुषु । वृषेण पव्र्वाऽस्य वृषपर्वा । वृषं पृणाति वा । स्ना मदीति वन्। शृङ्गारिणि वाच्यलिङ्गः । चतुर्ष्वर्थेषु । दैत्ये यथा - उपनीय बिन्दुसरसान्मयेन या मणिदारु चारु किल वार्षपर्वणं । विदधेऽवधूत सुरसद्मसम्पदं समुपासदत्सपदि संसदं सतां । अत्र हि वृषपर्वण इदं वार्षपर्वणं । कशेरु कन्दभेदः । १९५ ।। वैरोचनो रविस्रुते। सुगते बलिदानवे । विरोचनस्यायं वैरोचनः । बलिदानवे यथा - वैरोचन-निकेतनं । श्वेतधामा घनसारे कलानाथाधिफेनयोः । श्वेतं घामाऽस्य श्वेतधामा । त्रिष्वर्थेषु ॥ १९६ ॥ श्लेष्मघना तु केतक्यां मस्यां । श्लेष्मणि घना श्लेष्मघना । अथ समापनं परिच्छेदे समाधाने समाप्तिवधयोरपि समाप्यते समापनम् । परिच्छद इयत्ता । समाधानं समाधिः । वधसमाप्त्यो
.

Page #389

(३७२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीयो विभागः सम्मूर्छनमपि व्याप्तौ मोहे सनातनोऽच्युते । पितॄणामतिथौ रुद्रवेधसोः शाश्वते स्थिरे ॥१९८॥ सदादानो गन्धगजे हेरम्बेऽभ्रमतङ्गजे । संयमनं व्रते बन्धे संयमनी यमस्य पूः ॥१९९।। समादानं समीचीनग्रहणे नित्यकर्मणि । समापन्नं वधे क्लिष्टे समाप्तप्राप्तयोरपि ॥२०॥ सम्वदनन्तु सम्बादे समालोचे वशीकृतौ । समुत्थानं निदानेऽभियोगे सम्वाहनं पुनः ॥२०१॥ वाहनेऽङ्गमर्दने च सम्प्रयोगो तु कामुके ।
कलाकेलौ सुप्रयोगे सरोजिनी सरोरुहे ॥२०२॥ यथा-राजा शत्रुसमापनाय विहितोद्योगः स्थितो यद्यपि ॥१९७॥ सम्मू
र्छनमभिव्याप्तौ मोहे । सम्मूञ्जेयते सम्मर्छनम् । सनातनोऽच्युते । पितृणामतिथौ रुद्रवेधसोः शाश्वते स्थिरे । सना सदा भवः सनातनः । सायं चिरमिति तनट् । रुद्राच्युते वेधस्सु यथा- ददृशे तेन सनातनः क्षणात् शाश्वतस्थिरयोर्वाच्यलिङ्गः । तयोर्यथा-सनातने वर्त्मनि साधुसेविते ॥१९८॥ सदादानो गन्धगजे हेरम्बेऽभ्रमतङ्गजे । सदा दानमस्य सदादानः संयमन व्रते बन्धे । संयम्यतेऽनेन संयम्यते वा संयमनम् । बन्धे यथा-नीवीसंयमनं विलोक्य सुतनोः । संयमनी यमस्य पूः। संयम्यन्ते प्राणिनोऽस्यां संयमनी ॥१९९॥ समादानं समीचीनग्रहणे नित्यकर्मणि । समादीयते समादानम् । समापन्नं वधे क्लिष्टे समाप्तप्राप्तयोरपि । समापद्यते समापन्नं, वधे क्लीवः, शेषेषु वाच्यलिङ्गः ॥२००॥ सम्बदनन्तु सम्बादे समालोचे वशीकृतौ। समुद्यते सम्वदनम् । समुत्थानं निदानेऽभियोगे। समुत्थीयतेऽ. स्मिन् समुत्थीयते वा समुत्थानम् । सम्बाहनं पुनः वाहनेऽङ्गमईने च । सम्बाह्यते सम्वाहन।।२०१।। अङ्गमईने यथा-अशिथि परिरम्भैर्दत्तसम्बाहनानि । सम्प्रयोगी तु कामुके । कलाकेलौ मुप्रयोगे। सम्प्रयोगोऽस्यास्तोति सम्प्रयोगी । कलाकेलि स्मरः । कामुके सुप्रयोगे च वाच्यलिङ्गः । सरोजिनी

Page #390

........... चतुर्थः काण्डः ...
(३७३) सरोरुहिण्यां कासारे स्तनयित्नुः पयोमुचि ।।.. मृत्यौ स्तनिते रोगे च सारसनमुरच्छदे ॥२०३॥ कांच्यां च सामयोनिस्तु सामोत्थे दुहिणे गजे। .. सामिधेनी समिदृचोः सुयामुनो जनार्दने ॥२०॥ वत्सराजे प्रासादेऽद्रिभेदे चाथ सुदर्शनः ।
विष्णोश्चक्रे सुदर्शन्यमरावत्यां सुदर्शना ॥२०५।। सरोरुहे । सरोरुहिण्यां कासारे । सरोजानि सन्त्यस्यां सरोजिनी । मन्माज्जादे नीति इन् । सरोजिनो संजातत्वात् सरोरुहमपि सरोजिनी ।।२०२॥ कासारः सरसो। सरोरुहे सरोरुहिण्यां च यथा- सरोजिनी यद्विमुखी शशाङ्के यद्यामिनीमाहियते न भानुः। स्फुटं फलं बालमृगायताक्षि विदग्धदूती परिवर्जनस्य । स्तनयित्नुः पयोमुचि । मृत्यौ स्तनिते रोगे च । स्तनयति स्तनयित्नुः। पुसि। हृषि पुषीति इत्नुः । स्तनितपयोमुचोर्यथा-यत्नोयं स्तनयित्नुना विरचितो मन्ये मदुच्छित्तये । सारसनमुरश्छदे। काच्यां च । सारं सनोति सारसनं । उरस्छदे उरने यथा-दध्रुः सारसनं रणे ॥२०३।। काञ्च्यां यथा-विश्वम्भरासारसनायमानं कञ्चुकमात्रेऽपि । सामयोनिस्तु सामोत्थे द्रुहिणे गजे । सामवेदो योनिरस्य साम्नां योनिर्वा सामयोनिः । सामोत्थे वाच्यलिङ्गः । शेषयोः पुंसि । सामिधेनी समिचोः। समिन्द्वे ज्वलनोऽस्याः सामिधैनी। दिननग्नेति साधुः । समिधामाधानी वा समिध आ धानेटेत्यणि डीः। समिधि यथा-दूरेप्यशङ्कितधियः कुशसामिधेनी नीवारपुष्पफलमूलमुपाहरन्ते । रुचि यथा-सामिधेनीरधीत्य । सुयामुनो जनाईने । वत्सराजे प्रासादेऽद्रिभेदे च । यमुनाया अयं यामुनः । शोभनो यामुनः सुयामुनः ॥२०४॥ अथ सुदर्शनः। विष्णोश्चक्रे। सुखेन दृश्यते सुदर्शनः । “शासु युधोति अनः” (५-३-१४१) पुंसि । वाचस्पतिस्तु चक्र सुदर्शनोऽनियामित्याह । यथा-तस्य नेष्यति वपुः कबन्धतां बन्धुरेव जगतां सुदर्शनः । सुदर्शन्यमरावत्यां। सुष्ठु दृश्यतेऽस्यामनटि ड्यां च सुदर्शनी । लिङ्गानुशासनकाराऽभिप्रायेण पुंसि । गौडमतेन तु क्लीबे । सुदर्शना आज्ञा

Page #391

अनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीयो विभागः आज्ञायामौषधीभेदे मेरुजम्ब्यां सुरभिदि । सौदामिनी तडिद्भेदतडित्तोरप्सरोभिदि ॥२०॥ हर्षयित्नुः सुते स्वर्णेऽवलेपो गर्वलेपयोः । दूषणेऽप्यपलापस्तु प्रेमापहवयोरथ ॥२०७॥ उपतापो गदे तापे जलकूप्यंधुगर्भके । सरस्यां जीवपुष्पन्तु दमनके फणिज्जके ॥२०८॥ नागपुष्पस्तु पुन्नागे चम्पके नागकेसरे ।
परिवापो जलस्थाने पर्युप्तिपरिवारयोः ॥२०९॥ यामौषधीभेदे मेरुजम्ब्वां मुरीभिदि । शोभनं दर्शनमस्याः सुदर्शना ।।२०५|| मेरुजम्ब्बां स्त्रीपुंमः । सौदामि(म)नी तडिद्धेदतडितोरप्मरोभिदि ॥२०६॥ सुदाम्ना पर्वतेनैकदिक् सौदामनी। टनुभ्य दिशीत्यम् । तडिद्भेदतडितोयथा-सौदामिन्या कनकनिकषस्निग्धया दर्शयोवीम् । हर्षयित्नुः सुते स्वर्णे । हर्षयति हर्षयित्नुः । दृषि पुषीति इत्नुः । पुंसि । ॥ अथ पान्ताः । अवलेपो गर्वलेपयोः । दूषणेऽपि । अवलेपनमवलेपः । गर्वे यथा-बलावलेपादधुनापि पूर्ववत्प्रबाध्यते तेन जगजिगीषुणा । अपलापस्तु प्रेमापहृवयोरथ । अपलप्यते अपलापः । अपहवे यथा-धनापलापं कुरुते दुरात्मा । उपतापो मदे तापे । उपतप्यतेऽनेन उपतापः । तापे यथा-परोपतापेन समृद्धिभावं । जलकूप्यंधुगर्भके । सरस्यां । जलस्य कूपी जलकूपी । अन्धोः कूपस्य गर्भकं तत्र । जीवपुष्पं तु दमनके फणिज्जके । जीवस्य पुष्पं जोवपुष्पं । दमनको गन्धोत्करः । फणिज्जको मरुबकः ॥ २०८॥ नागपुष्पस्तु पुन्नागे चम्पके नागकेसरे । नागाकारं पुष्पमस्य नागपुष्पः । परिवापो जलस्थाने पर्युप्तिपरिवारयोः। पुर्युप्यतेऽस्मिन् परिवपण वा परिवापः । परीवापोऽपि जलस्थानपरिवारयोर्यथा-भृतपरिवापा मुनयो वनभुवि राज्यं प्रतायन्ते । पर्युप्ति लादेर्भाण्डाभाण्डान्तरे क्षेपः । वपनेऽपि यथा-एतल्क्लेशपरीबापमानं भिक्षाप्रयोजनम् ।।२०९॥ पिण्डपुष्पं जपायां स्यादशोके

Page #392

चतुर्थः काण्डः ... (३७५) पिण्डपुष्पं जपायां स्यादशोके सरसीरहे । बहुरूपः स्मरे विष्णो सरटे घृणक शिवे ॥२१०॥ मेघपुष्पं तु नादेये पिण्डाभ्रे सलिलेऽपि च । विप्रलापो विरुद्धोक्तावनथकवचस्यपि ॥२११॥ वृकधूपो वृक्षधूपे सिल्लहकेऽथ वृषाकपिः ।
वासुदेवे शिवेऽग्नौ च हैमपुष्पन्तु चम्पके ॥२१२॥ सरसीरहे । पिण्डरूपं पुष्पमस्य पिण्डपुष्पम् । बहुरूपः स्मरे विष्णौ सरटे धूणके शिवे । बहूनि रूपाणि अस्य बहुरूपः। धूणकमौषधिभेदः ॥२१०॥ मेघपुष्पं तु नादेये पिण्डाभ्रे सलिलेऽपि च । मेघस्य पुष्पमिव मेघपुष्पम् नादेयो वेतसः । पिण्डाभ्र ओषधिमेदः। सलिले यथा-मेघपुष्पविशदीकृता दिशः । विप्रलापो विरुद्वोक्तावनथकवचस्यपि। विप्रलपनं विप्रलापः । द्वयोयथा-कृतजनपरितापैविप्रलापैः किमेमिः ॥२११॥ वृकधूपो वृक्षधपे सिल्हके । वृकान् धूपयति वृकधूपः । द्वावपि गन्धद्रव्यभेदौ । अथ वृषाकपिः। वासुदेवे शिवेऽग्नौ च । वृषेण तेजसा आकम्पते वृषाकपिः । "अभिकुण्ठि कंप्पं हिभ्यो नलुक् चेति इ: (उ.६१४) पुंसि । शिववासुदेवयोर्यथा- वृषे संगं बिभ्रद्भवसि सततं ताऱ्यावहनो, रिपोः शूलोद्भेदी प्रथम इह सन्नंदक इति । सदा शक्ते" भवसि न तु मां चापि भजसे, समयानुप्राही प्रभवसि वृषाकप्युपमितः । अग्नौ यथा-वृषाकरिवातपम् । इन्द्रसूर्ययोरपि । हेमपुष्पन्तु चम्पके अशोकद्रौ जपापुष्पे। हेमवर्ण पुष्पमस्य, हेमवणं पुष्पमिति वा हेमपुष्पम् ॥२१२॥ अथ बान्ताः ।। राजजम्बूस्तु जम्बूभित् पिण्डखर्जूरवृक्षश्चापि । राज्ञो जम्बूः राजजम्बूः । स्त्रियां । अथ भान्ताः । अवष्टम्भस्तु काश्चने। संरम्भारम्भयोः स्तम्भे । अवष्टभ्यते अवष्टम्भः । "अवाच्चेति षत्वं । कांचन-संरम्भयोर्यथा-रघोग्वष्टम्भमयेन पत्रिणा हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः । ॥२१३॥ आश्रयेऽपि । यथा-दन्तावष्टम्भपातक्रमनमितबहिर्गर्तवद्गण्डभित्तिः । शातकुम्भोश्वमारके । शातकुम्भे गिरौ भवः शातकुम्भः । अश्वमारकः करवीरः।

Page #393

(३७६) अनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीयो विभागः
अशोकद्रौ जपापुष्पे राजजम्बूस्तु - जम्बूभित् । पिण्डखर्जूरवृक्षश्चाप्यवष्टम्भस्तु . काश्चने ॥२१३॥ संरम्भारम्भयोः स्तम्भे शासकुम्भोऽश्वमारके । शातकुम्भन्तु कनकेऽभ्यागमः समरेऽन्तिके ॥२१४॥ घाते रोधेऽभ्युपगमेऽनूपमस्तु मनोरमे । अनूपमा सुप्रतीकस्त्रियामुपगमः पुनः ॥२१५॥ अङ्गीकारेऽन्तिकगतावुपक्रमस्तु विक्रमे । उपधायां तदादयाचिख्यासाचिकित्सयोरपि ॥२१६॥
शातकुम्भन्तु कनके । यथा-आह्लादयन्ति सौख्याम्भः शातकुम्भीयकुम्भिकाः । अथ मान्ताः ॥ अभ्यागमः समरेऽन्तिके घाते रोधेऽभ्युपगमे । अभ्यागच्छन्ति, अत्रेति अभ्यागमः। “स्थादिभ्यः कः" अभ्यागमनम्बा, 'युवर्णेत्यल' (५-३-२९) । सर्वेषु यथा- अभ्यागमो यत्र बभूव राज्ञां नानादिगन्तेभ्य उपागतानाम् । अभ्यागमनेऽपि यथा-तनौ ममुस्तत्र न कैटद्विषस्तपोधनाभ्यागमसम्भवा मुदः ॥२१॥ अनूपमस्तु मनोरमे । न उपमा अस्य अनूपमः, वाच्यलिङ्गः यथा-अनुपमसुखबीजं धर्ममेकं गृणन्ति । अनूपमा सुप्रतीकस्त्रियां। सुप्रतीको दिग्गजस्तस्य स्त्रियां भार्यायाम् । उपगमः पुनः अङ्गीकारेऽन्तिकगती। उपगमनमुपगमः । अङ्गीकारे यथा- धर्मोपगमशुद्धात्मा ॥२१५॥ अन्तिकगतौ यथा- उपगममर्हति साधुः सुचरित्रो मेधयानुसंगतः । उपक्रमस्तु विक्रमे । उपधायां तदाद्याचिख्यासाचिकित्सयोरपि। आरम्भे। उपक्रमणमुपक्रमः । विक्रमारम्भयोर्यथा- उपक्रमः सम्प्रति निष्फलो भवेत् । उपधा, धर्मादिना सचिवपरीक्षा, तत्र यथा-उपक्रमैरस्खलितैर्विशुद्धाः । तदाद्याचिख्यासायां तु तत्पुरुषे आदावुपक्रमोपज्ञ इति क्लीबे यथा- नन्दोपक्रम प्रमाणानि नन्दे न प्रथमं ज्ञात्वायाचिख्यासितानीत्यर्थः । चिकित्सायांः यथाअसाध्योपक्रमा रोगानारभ्यन्ते चिकित्सितुं । अथ जलगुल्मो जलावर्तेऽबुचत्वरे

Page #394

चतुर्थः काण्डः ..
(३७७) आरम्भेऽथ जलगुल्मो जलावर्तेम्बुचत्वरे । कमठे दण्डयामस्तु दिवसे कुम्भजे यमे ॥ २१७ ॥ प्रवङ्गमः कपो भेके पराक्रमस्तु विक्रमे । सामर्थे चाभियोगे च महापद्मः पुनर्निधौ ।। २१८ ॥ नागसंख्याभिदोर्यातयामो भुक्तसमुज्झिते । जीर्णे च सार्वभौमस्तु दिग्गजे चक्रवर्तिनि ॥ २१९ ॥ अनुशयः पश्चात्तापे दीर्घद्वेषानुबन्धयोः ।
अन्वाहार्यममावास्या श्राद्धमिष्टेश्च दक्षिणा ॥ २२० ॥ कमठे। जलस्य गुल्मो जलगुल्मः । दण्डयामस्तु दिवसे कुम्भजे यमे । दण्डवत् यामा अस्य, दण्डं यच्छति वा, दण्डयामः । कुम्भजोऽगस्तिः, यमः कीनाशः ॥ २१७ ॥ प्र(प्लवङ्गमः कषौ भेके । प्रवेण गच्छति प्रवङ्गमः । "नाम्नो गम" (५-१-१३१) इति खः । कपो यथा-संचेरुरात्मान इवापरं क्षणात् क्षमारुहं देहमिव प्रवङ्गमाः । पराक्रमस्तु विक्रमे । सामर्थ्य चाभियोगे च । पराक्रमणं पराक्रमः । त्रिष्वपि यथा-पराक्रमः परिभवे वैयात्यं सुरतेष्विव । महापद्मः पुनर्निधौ नागसंख्याभिदोः । महती पद्मा अस्य, महापद्मः ॥ २१८॥ नागसंख्याभिदोरिति नागभेदे संख्याभेदे च । यातामो भुक्तसमुज्झिते । जीर्णे च । याता यामा अस्य यातयामः ।। वाच्यलिङ्गः ।। भुक्तसमुज्झिते यथा-दर्भाः कृष्णाजिनं मन्त्रा ब्राह्मणा हविरग्नयः । अयातयामान्येतानि नियोज्यानि पुनः पुनः ।। जीर्णो वृद्धस्तत्र यथा-अहो दृष्टचरमप्यस्य सांग्रामिकमोजायितं मामयातयाममिव भीषयते । सार्वभौमस्तु दिग्गजे चक्रवर्तिनि । सर्वभूमेति ईशो वा सार्वभौमः । "पृथिवीसर्वभूमेरीशज्ञातयोश्चाञ्” (६-१-१८)॥ चक्रवर्त्तिनि यथा-ज्योत्स्नाजलैरयमुदयते शबरी सार्वभौमः ॥ २१९॥
अथ यान्ताः अनुशयः पश्चात्तापे दीर्घद्वेषानुवन्धयोः । अनुशयनमनुशयः । पश्चात्ताप

Page #395

(३७८) अनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीयो विभागः
अवश्यायो हिमे दपेऽप्यपसव्यन्तु दक्षिणे। प्रतिकूछेऽन्तशय्या भूशय्या पिलुवनं मृतिः ॥ २२१ ॥ । उपकार्या राजगेहमुपकारोचिताऽपि च । चन्द्रोदयो शश्युदयोल्मोचौं चन्द्रोदयौषधौ ।। २२२ ।। जलाशयमुशीरे स्याज्जलाशयो जलाश्रये । तण्डुलीयः शाकभेदे विडङ्गतरुताप्ययोः ॥ २२३॥ .
. दीर्घद्वेषयोर्यथा-अभिधाय तदा तदप्रियं शिशुपालोऽनुशयं परं गतः । अनुबन्ध आसक्तिस्तत्र यथा-प्रविमुक्तानुशयो यदा मुनिः । दोषेऽपि । यथा-अनुशयशताघातं चेतो न पश्यति सत्पथं । अन्याहार्यसमावास्या श्रादमिष्टेश्च दक्षिणा । अन्वाहियतेऽन्वाहार्य ।। २२० ।। अवश्यायो हिमें"दपि । अश्यायतेऽवश्यायः । तन्व्यधीतिःणः । हिमे यथा-उपस्सु ववुराकृष्टजडावश्यायशीकराः । अपसव्यन्तु दक्षिणे, प्रतिकूले। सव्यादपगतं, अपसव्यम्, वाच्यलिङ्गः । दक्षिणे यथा-अपसव्येन पाणिना । अन्तशय्या भूशय्या पित वनं मृतिः । अन्ते शय्या अन्तशय्या । त्रिष्वपि यथा-न्याय्यान्तशय्या न सतां कदापि ॥ २२१ ॥ उपकार्या रांजगेहमुकारोचितापि च । उपक्रियते उपकार्या, राजगेहे पटमण्डपादिरूपे यथा-तस्योपकार्या रचितोपचारा वन्येत राजा न पदोपदाभिः । उपकारोचिते, अर्थे लाघवाथै स्त्रियां निर्देशः । अन्यथा तु वाच्यलिङ्गतैव । यथा-नैवोपकार्या सुजनैरनार्याः । चन्द्रोदयो (चन्द्रोदयौ) शश्युदयोल्लोचौ । चन्द्रस्योदयः, उदय इव, वा चन्द्रोदयः । द्वयोर्यथाचन्द्रोदयोद्भासितसन्निवेशः । चन्द्रोदयौषधौ । चन्द्रे उदयो यस्याश्चन्द्रोदया ।। २१२॥ जलाशयमुशीरे स्यात् । जले आशयो अस्य 'जलाशयम् । उशीरं वीरणीमूलम् । जलाशयो जलाश्रये । जलस्य आशयो जलाशयः ।
*
* अवसायोपयुक्तान्ये समाप्तो निश्चयेऽपि च / अवश्यायो ।
.........

Page #396

चतुर्थः काण्ड::.. (३७९) तृणशूल्यं मरिसकायां केतकीशाखिनः फले । धनन्जयो नागभेदे ककुभे देहमारुते ॥ २२४ ॥ पार्थेऽग्नौ निरामयस्तु स्यादिडिक्के गतामये । प्रतिभयं भये भीष्मे, प्रतिश्रयः सभौकसोः ॥ २२५॥ परिधायः परिको, जलस्थाननितम्बयोः ।
पाश्चजन्यः पोटगले, शंखे दामोदरस्य च ॥ २२६॥ यथा-लतां पुष्पवती स्पृष्ट्वा कृतस्नानो जलाशये । तण्डुलीयः शाकभेदे विडङ्गतरुताप्ययोः । तण्डुलेभ्यो हितस्तण्डुलीयः । “तस्मै हिते इति" या सडते घी, गयहृदयेति, साधुः (उ. ३७०) । ताप्यो विष्टमाक्षिकः ॥ २:२३ ॥ तृणमूल्यं मल्लिकायां केतकीशाखिनः फले । तुणैः शूल्यते, ध्यण, nिe शूल्यं । धनञ्जयो नागभेदे ककुभे देहमारुते । पार्थेऽग्नौ । धन जयति धनञ्जयः । "भृवृजीति खः” (५-१-११२)। नागभेदः सर्पभेदः । ककुभो ऽर्जुनतरुः ॥ २२४ ॥ पार्थे यथा-आदित्यमिव दुष्प्रेक्ष्यं, समुद्रमिव दुस्तरम् वेदार्थमिव दुर्बोधं पश्य कर्ण धनञ्जयम् ।। अग्नौ यथा-दीप्तो धनञ्जय इवाश्रु ददाह मोहं । निरामयस्तु स्यादिडिक्के गतामये । निर्गत आमयोऽस्य निरामयः । इडिक्कः शिशुवाहकः । गतामये वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-सवें सन्तु निरामयाः । प्रतिभयं भये. भीष्मे । प्रति भीतिः, प्रति भय, प्रतिगत भयेन वा । भये यथा-प्रतिभयचलितांगसन्धिबन्धः । भीष्मे भयङ्करे वाच्यः लिङ्गः । तत्र यथा-भास्करश्च दिशमध्युवास यां तां श्रिताः प्रतिभयं ववाशिरे । प्रतिश्रियः सभौकसोः । प्रति श्रीयते प्रतिश्रयः । द्वयोर्यथा-दिव्यं प्रतिश्रयमवाप्यगुणप्रकाशं सम्प्राप्तवान्ननु गुणोक्तिविशारदः सः ॥ २२५ । परिधायः परिकरे जलस्थाननितम्बयोः । परिधीयते परिधायः । घञ् परिकरः परिच्छदः । पाञ्चजन्यः पोटगळे शंखे दामोदरस्य च । पंचजने पाताले भवः । पाञ्चजन्यः । “गम्भीरपञ्चज़नि बहिर्देवादितिभ्यः (६-३-१३५) । पोटगलः

Page #397

(३८०) अनेकार्थसंग्रह; सटीक द्वितीयो विभागः
पौरुषेयं पुरुषेण कृतेऽस्य च हिते वधे । समूहे च विकारे च, फलोदयो धुलामयोः ॥ २२७॥ बिलेशयो मूषिकेऽहौ, भागधेयः पुनः करे । दायादे मागधेयन्तु. भाग्ये महालयः पुनः ॥ २२८ ॥ तीर्थे विहारपरमात्मनोमहोदयं पुरे । : महोदयः स्वाम्यमुक्त्योर्महामूल्यं महाके ॥ २२९ ॥
काशः । दामोदरशंखे यथा-मन्दानिलापूरकृतं दधानो निध्वानमश्रूयत पांचजन्यः ।। २२६ ॥ पौरुषेयं पुरुषेण कृतेऽस्य च हिते वधे । समूहे च विकारे च । “पुरुषात् कृतहितवधविकारे चैयञित्येयजि (६।२।२९) । पौरुषेयं । समूहे क्लीबे शेषेषु वाच्यलिङ्गः । कृते यथा अपौरुषेयं वचनमसम्भवि(वति) । हिते यथा-यत्पौरुषेयं वचनं तदेव । वधे यथा योऽपौरुषेयेण वधेन नाशं नीतो न शोच्यः सुहृदा स बन्धुः । समूहे यथा-एकाकिनोऽपि परितः पौरुषेयवृता इव । विकारे यथा-पौरुषेया सृजालि पू: । फलोदयो धुलाभयोः । फलस्योदयो यस्मात् फलस्योदय इति फलोदयः । दिवि स्वर्गे, लाभे प्राप्तौ च यथा-फलोदयो निष्फल एव तस्य ॥ २२७ ।। विलेशयो मूषिके हौ। बिले शेते बिलेशयः । “आधारादित्यः" ५।१।१३७ । शयवासीत्यलुपू ।३।२।२५। भागधेयः पुनः करे । दायादे । भाग एव भागधेयः, नामरूपभागाद्धेयः । भागीयते वा, य एच्चातः । करे राजग्राह्यो भागः । तत्र स्त्रीपुंसः । तत्र यथा-शक्तिः कल्पितभागधेयहरणे राज्ञो न संरक्षणे । भा(भो)गेऽपि यथाकालोपपन्नातिथिभागधेयं, वन्यं शरीरस्थितिसाधनं वः । भागधेयं तु भाग्ये । यथा -भागधेयपरिपाकहेतुकः, प्राप्यते हि सुखदुःखसङ्गमः । महालयः(यं) पुनः तीर्ये विहारपरमात्मनोः । महान् आलयो महालयः ॥२२८॥ महोदयं पुरे। महान् उदयो यत्र महोदयं, स्त्रीक्लीवः । पुरं कन्यकुब्जं । महोदयः स्वाम्यमुक्त्योः । द्वयोर्यथा-स्पृहयति सदयो महोदयाय । महामूल्यं महाके ।

Page #398

(३८१)
चतुर्थः काण्डः पद्मरागमणौ मार्जालीयः शूषिडालयोः । शरीरशोधने रौहिणेयो वत्से बुधे बले ॥ २३० ॥ समुच्छ्यो वैरोन्नत्योः , समुदाये गणे रणे। समुदयस्तूद्गमेऽपि, सम्परायस्तु संयुगे ॥ २३१॥
पद्मरागमणौ । महान् मूल्यमस्य महामूल्यं, महाघके वाच्यलिङ्गः । तत्र यथामहामूल्यानि वासांसि ॥२२९॥ मार्जालीयः शूदबिडालयोः। शरीरशोधने मार्टि मार्जालीयः । मृजेर्णालीयः । रौहिणेयो वत्से बुधे बले । रोहिण्या अपत्यं रौहिणेयः । वत्से, चतुष्पाद्य एयञ् ।६।१।८३ । बुधे । झ्याप्त्यूडः इत्येयण् ।६।१।७० । बलभद्रमातृवाचका तु मानुषीनामाणपवादः, शुभ्राद्येयण् । ६१।७३। बुधे यथा-रोहिणेयसहिताः शुभग्रहाः। बले बलभद्रे यथा-यां रेवतीजानिरियेष हातुं, न रौहिणेयो न च रोहिणीशः ॥२३०॥ समुच्छ्यो वैरोन्नत्योः । समुच्छ्यणं समुच्छ्रयः । वरे यथा स्फुर्जत्समुच्छ्रयशताकुलिता न जातु संचिन्तयन्ति कुशलं मम वैरिणोऽमी । उन्नतौ यथा-सवें क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः । समुदायो गणे रणे। समुद्यन्तेऽत्र समुदायनं वा समुदायः । गणे यथा-बहूनामप्यसाराणां समुदायो हि दुर्जयः । रणे यथा-सह मित्रकुलेन भूपतिः समुदायं तव संप्रतीक्षते । समुदयस्तूगमेऽपि । समुदयनं समुदयः । अपि शब्दाद्गणे रणेऽपि । उद्गमे यथा-ज्योतिषां समुदये समाहितः । गणे यथा-न हि भीरुगतं निवर्तते समुदयमात्रमिदं कलेवरम् । रणे यथा-समुदयोदयभाजि धराधिपे त्वयि विभो भजति श्रियमुन्नतिः । सम्परायस्तु संयुगे। आपधुत्तरकाले च । सम्परायन्ति अत्र भटा इति सम्यग् परैरय्यत्ते वा सम्परायः । संयुगे पुंक्लीवः । तत्र यथा - कुर्वाणानां सम्परायान्तरायं भूरेणूनां मृत्युनामार्जनाय ॥ २३१ ॥ उत्तरकाले यथा-नृपतेः कर्म कर्त्तव्यं सर्वदा साम्परायिकम् । स्यात्समायः आहवे । पशुभिः पक्षिभिधूते । संघर्षणायन्तेऽत्र समायः। 'हृसमाह्वयेति साधुः' (५-३-४१)। आहवे

Page #399

(३८२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः । द्वितीयो विभाग आपद्युत्तरकाले च, स्यात्समाहय आहवे । पशुभिः पक्षिभिर्दू ते, स्थलोचयो वरण्डके ॥२३२ ॥ गजानां मध्यमगते, मण्डाश्माकान्योरपि । हिरण्मयो लोकधातो, सौवर्णेऽभिमरो वधे ॥२३३ ॥ स्वबलात् साध्वंसे युद्धेऽवसरो वत्सरे क्षणे। अरुष्कर व्रणरे भल्लातकफलेऽपि च ॥२३४ ॥
यथा-तुमुलो बभूव समाह्वयोस्तयोः । पशुभिः पक्षिभिडूंते यथा-धिक तं येन समाहृयेषु निधनं, नीता निजश्रीर्बलात् । स्थूलोच्चयो वरण्डके । गजानां मध्यमगते, गण्डाश्माकात्य॑योरपि (कास्नयोरषि) । उच्चीयते , उच्चयः, स्थूल उच्चयः स्थूलोच्चयः ॥२३२॥ गजानां मध्यमगते यथा-स्थूलोंच्चये नागमदंतिकागतां गजोऽग्रजाताग्रकरः करेणुकाम् । अकात्स्न्ये यथा-निर्णीतमाप्तादवगत्य किश्चित् स्थूलोच्चयेनेदमियत्प्रमेयम् । हिरण्मयो लोकधातौ सौवर्णे । हिरण्यस्य विकारो हिरण्मयः । “अभक्ष्याच्छादन इति मयटि" ६।२।४६॥ "सारवैश्वाकेति साधुः" ७।४।३०। लोकधातुर्मेरोरुत्तरेण क्षेत्रविशेषः । सुवर्णस्य विकारः सौवर्णस्तत्र वाच्यलिङ्गस्तत्र यथा-हिरण्मयोर्वीरुहवल्लितत्तुभिः । अथ रान्ता अभिमरो वधे । स्वबलात्साध्वसे युद्ध : 'मृशहिसायाम् । अभिमरणं भभिमरः, अल्, अभिनियन्तेऽस्मिन् वा घः ॥ २,३३ ।। स्वबलात् स्वसैन्यात् । साध्वसे युद्धे च यथा-अभिमरसमये निजप्रतापो भवति नृपस्य जयाय हेतु रेकः । अवसरो वल्सरे क्षणे । अवसरन्त्यत्र अक्सरः । क्षणे यथा-शशंस सेवावसरं सुरेभ्यः । अरुष्करं व्रगकरे भल्लातकफलेऽपि च । अरुः करोति अरुष्करं । संख्याहर्दि वा टः ५।१।१०२ । समासेऽसमस्तस्येति षत्वम् । २।३।१३ । व्रणकरे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-गाढारुष्करदीर्घदुःखपटलीलीनं मनो मामकं, त्वं चेत्संश्रयसे न रक्षसि च तत्तेनात्र नः कौतुकम् ॥ २३४ ॥ अश्वतरो नागभेदे वेसरे । अश्व इव तरति अश्वतरः, हसितो वा अधोय

Page #400

(३८३)
चतुर्थः काण्डः अश्वतरो नागभेदे, वेसरेऽनुत्तरः पुनः । निरुत्तरे च श्रेष्ठे चावस्करो गूथ गुह्ययोः ॥ २३५ ।। अभिहारः सन्नहने, चौरिकोद्यमयोरपि । अवहारस्तु युद्धादिविश्रान्तौ ग्राहचोरयोः ।। २३६ ॥ निमन्त्रणोपनेतव्येऽलङ्कारः कङ्कणादिषु ।। उपमादावकूपारः, कूर्मराजसमुद्रयोः ।। २३७ ॥
तरः। “वसोक्षेति तरट” ७।३।५१ । अश्वं तरति वा, लिहायच् ।५।१।५०। नागभेदः, सर्पभेदः । वेसरे यथा-दुर्वचनमनभिजाताः सुजनं प्रत्युत्सृजन्त्युपेत्यापि, अश्वतरास्तम्भसि दूरादागत्य मेहन्ति । अनुत्तरः पुनः, निरुत्तरे च श्रेष्ठे च । नास्त्युत्तरमस्य अनुत्तरः, वाच्यलिङ्गः । निरुत्तरे यथा-अनुत्तरं सोऽपि चकार दूतम् । श्रेष्ठे यथा-अनुत्तरं मन्दिरमुत्तरन्ती। अवस्करो गृथगुह्ययोः । अवकीर्यते अवस्करः । वच्चस्क्वादिष्ववस्कारादय इति साधुः । गुह्यं ज्यादिव्यंजनम् । द्वयोर्यथा-धिक तानवस्करनिमग्नतनून् कृमीणां, साम्यं भजन्ति सतताधमवृत्तयो ये ॥ २३५ ॥ अभिहारः सन्नहने चौरिकोद्यमयोरपि । अभिहरणं अभिहारः । सन्नहने यथा-भवशत्रुपराजयाय धीरैरभिहार: प्रकटीक्रियेत यः । चौरिकायां यथा-रात्रौ ताः सुरताभिहारचतुरा गच्छन्ति पत्युगुहात् । उद्यमे यथा-ते मोक्षमार्गपरिमर्शकृताभिहाराः । अवहारस्तु युद्धादिविश्रान्तौ ग्राहचौरयोः । निमन्त्रणोपनेतव्ये । अवहियते अवहारः, ग्राहचौरयोस्त्ववहरतीति अवहारः । अवहसा संस्रोरिति णः ।५।१।६३। युद्धादिविश्रान्तौ यथा-युद्धावहारकरणप्रवणोऽपि वीरः । आदिशब्दाछूतादिविश्रान्तावपि ॥२३६॥ निमन्त्रणोपनेतव्यं शर्करादिस्वादुकृतं भक्ष्यम् , तत्र यथा-एतस्मिन् विषयावहारविषमे संसारवारांनिधौ । अलङ्कारः कङ्कणादिषु, उपमादौ । अलंक्रियते अनेन अलङ्कारः । “बाहुलकाद्घञ्" । द्वयोर्यथा-श्लेषालङ्कारभाजोऽपि रसानिष्पंदकर्कशाः ! दुर्भगा इव कामिन्यः प्रीणन्ति न मनो गिरः॥

Page #401

(३८४) कनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
अवतारस्तु नद्यदितीर्थेऽवतरणेऽपि च । अग्निहोत्रेऽनले हव्येऽसिपत्रो नरकान्तरे ॥ २३८ ॥ कोशकारेऽर्द्धचन्द्रस्तु गलहस्तेन्दुखण्डयोः। . चन्द्रके बाणभेदे चार्द्धचन्द्रा त्रिवृताभिदि ॥ २३९ ॥
अकूपारः कूर्मराजसमुद्रयोः । न कुं पिपर्त्ति अकूपारः, बाहुलकादीर्घः । न कूपमियति वा । समुद्रे यथा-तूर्ये युगक्षयक्षुभ्यदकूपारानुकारिणी ॥२३७॥ अवतारस्तु नद्यादितीर्थेऽवतरणेऽपि च । अवतरत्यनेन अवतारः । अवात् तृस्तृभ्यामिति घञ् । अवतरणं वा भावेऽपि मतांतरेण घञ् । नद्यादितीर्थे यथा-रुद्धे गजेन सरितः स रुषावतारे रिक्तोदपात्रकरमास्त चिरं जनौषः । अवतरणे यथा-सा तीरसोपानपथावतारादन्योन्यकेयूरविघट्टनीभिः । अग्निहोत्रोऽनले हव्ये । हूयते होत्रा यामेति त्रः । अग्निश्वासौ होत्रश्च, अग्नौ होत्र इति वा । द्वयोयथा-अग्निहोत्रफला वेदाः । असिपत्रो नरकान्तरे । कोशकारे। असिरूपाणि पत्राण्यत्र असिपत्रः । नरकान्तरे यथा-निर्वाणसिद्धिरसिकाः सुधियस्त्यजन्ति । राज्यं विसर्पदसिपत्रवनं क्रमेण ॥ २३८ ॥ कोशकार इक्षुभेदः । अर्द्धचन्द्रस्तु गलहस्तेन्दुखण्डयोः चन्द्रके बाणभेदे च । अर्द्धचन्द्रस्य अर्द्धचन्द्रः जु(क्षु)रत्यादिभिरिति समासः । गलहस्तेन्दुखण्डयोथा-इत्थं सर्वं भवदनुगामादोश्वरत्वं मयाप्तमद्यापि त्वं मम नरपते नाद्धचन्द्रं ददासि । चन्द्रको मेचकः । बाणभेदे यथाउत्प्लुत्यारार्द्धचन्द्रावलूने । नखक्षतविशेषेऽपि । यथा--योऽर्द्धचन्द्रसदृशाकृतिवक्रः सोऽर्द्धचन्द्र इति नाम नखांकः । दीयते मदनशास्त्रविदग्धैः कण्ठदेशकुचकुम्भयुगेषु ॥ . . अर्द्धचन्द्रा त्रिवृताभिदि । अर्द्धचन्द्राकारपत्रयुक्तत्त्वादर्द्धचन्द्रा । त्रिवृताभिदोषधिभेदः ।। २३९ ॥ आत्मवीरो बलवति श्यालपुत्रे विदूषके । आत्मना वीरः आत्मवीरः । आडम्बरस्तु संरम्भे बृहिते तूर्यनिस्वने । आदम्यते

Page #402

चतुर्थः काण्डः
आत्मवीरो बलवति श्यालपुत्रे विदूषके । आडम्बरस्तु संरम्भे, बृहिते तूर्यनिस्वने ॥ २४० ॥
इन्दीवरं नीलोत्पलमिन्दीवरा शतावरी । उपकार स्तूपकृतौ, विकीर्णकुसुमादिषु ॥ २४९ ॥
उपचारस्तु लञ्चायां, व्यवहारोपचर्ययोः । उदुम्बरः कुष्टभेदे, देहल्यां पण्डके तरौ ।। २४२ ॥ उदुम्बरं ताम्र, उपहरं रहसि सन्निधौ । उद्दन्तुरः कराळे स्यादुत्तुङ्गोत्कटदन्तयोः ॥ २४३ ॥
(३८५)
।
आडम्बरः, "जठरेति साधु " । पुंक्लीवः । संरम्भे यथा - यदपि च प्रोद्दामसौदामनीदामाडम्बरमम्बरे विरचितम् । बृंहितं गजगर्जितम् । तत्र तूर्यनिस्वने च यथा - साडम्बरा समरभूर्भयदायिनी सा ॥ २४० ॥ इ (ई) न्दीवरं नीलोत्पलम् | इन्दति श्रिया इन्दीवरम् । ' तीवरेति साधुः' यथा - नीलेन्दीवरशङ्कया नयनयेाः । इन्दीवरा शतावरी । शतावरी ओषधीभेदः, इन्दीवरोत्यमरः । उपकारस्तूपकृतौ, विकीर्णकुसुमादिषु । उपक्रियते उपकारः । उपकृतौ यथा - परोपकारः पुण्याय पापाय परपडनीम् । विकीर्णकुसुमादिषु यथा - तस्योपकार्या रचितोपकारा ।। २४१ ।। उपचारस्तु लञ्चायां व्यवहारोपचर्ययोः । उपचर्यते उपचारः । लञ्चायां यथा - उपचारगृहीतेन शत्रुणा शत्रुमुद्धरेत् । व्यवहारे यथातयोपचाराञ्जलिखिन्नहस्तया ननन्द पारिप्लवनेत्रया नृपः । उपचर्यायां यथासोपचारमुपशान्तविचारं सानुतर्षमनुतर्षपदेन । आरोपेऽपि यथा—उपचारपदं न चेदिदं त्वमनभरङ्गः कथमक्षत्ता रतिः । उदुम्बरः कुष्ठभेदे, देहल्यां पण्डके तरौ । उनत्ति उदुम्बरः । तीवरेति साधुः (उ. ४४४) । देहल्यां द्वाराघोदारुणि यथा-द्वारोदुम्बरलग्नमूर्तिभिरिदं धूत्तै गृहं गम्यते । पण्डकः क्लीबः । तरौ यथा - शीतो वायुः परिणमयिता काननोदुम्बराणाम् ॥२४२॥ उदुम्बरं ताम्रे । ताम्रं शुल्वम् । उपहरं रहसि सन्निधौ । उपहरति उपहरं ।
T

Page #403

(३८६)
अनेकार्थसंग्रह; सटीकः :: द्वितीयो विभागः
औदुम्बरो यमे रोगभेदे कर्मकरोऽन्तके । भृतिजीविनि भृत्ये च कर्म्मकरी तु विम्बिका ॥ २४४ ॥ मूव च कर्णिकारस्तु, कृतमाले द्रुमोत्पले । करवीरो हयमारे, कृपाणे दैत्यभिद्यपि ।। २४५ ।। करवीरी तु पुत्रवत्यां सद्गव्यामदितावपि । कलिकारस्तु धूम्याटे, पीतमुण्डकरजयोः ॥ २४६ ॥ कर्णपूरः स्याच्छिरीषे, नीलोत्पलावतन्सयोः । कटम्भरा प्रसारण्यां, गोलायां गजयोषिति ॥ २४७ ॥
पुंक्लीबः । रहसि यथा-उपह्वरे गिरीणां च, नदीनां सङ्गमे तथा । सन्निधौ यथा - उपहृरे पुण्यतमेंशुमत्याः । उद्दन्तुरः कराले स्यादुत्तुङ्गोत्कटदन्तयोः । उत्कृष्टो दन्तुरः उद्दन्तुरः, वाच्यलिङ्गः । उत्तुङ्ग उन्नतः । उत्कटदन्त उत्कटदशनः ॥ २४३ ॥ औदुम्बरो यमे रोगभेदे । उदुम्बरस्यायमौदुम्बरः । यमः कृतान्तः । कर्मकरोऽन्तके । भृतिजीविनि भृत्ये च । कर्म्म करोति कर्मकरः । भृतौ कर्म्मणः इति टः । ( ५-१-१०४) अन्तको यमः भृतिजीवी भाटकजीवी । भृत्यः पदातिः । अनयोर्वाच्यलिङ्गः, तयोर्यथा - यस्तवेह सवनेन भूपतिः कर्म्म कर्म्मकरवत् करिष्यति । कर्म्मकरी तु बिम्बिका मूर्व्वा च । बिम्बिका तुण्डिका मूर्ध्ना ज्या हेतुस्तृणविशेषः ॥ २४४ ॥ कर्णिकारस्तु | कृतमाले द्रुमोत्पले कर्णिकामियर्त्ति कर्णिकारः । कृतमालद्मोत्पलौ वृक्षौ । द्वयोर्यथा - वर्णप्रकर्षे सति कर्णिकारं । करवीरो हमारे कृपाणे दैत्यभिद्यपि । किरति करवीरः । जम्बीरेति साधुः ॥ (उ. ४२२ ) || हयमारे यथा- पूजां विधाय विभवे करवीरपुष्पैः । श्मशानेऽपि यथा - वीरास्ते करवीरवीरवर्त्मनि सदा भ्राम्यन्ति मत्ता इव ॥ २४५ ॥ करवीरी तु पुत्रवत्यां सद्गव्यामदितावपि । करे वीरो अस्याः करबीरी। गौरादिस्वाद्ङीः । कलिकारस्तु धूम्याटे पीतमुण्डकरब्जयोः । कलिं करोति कलिकारः । धूम्याटपीतमुण्डौ जीवविशेषौ । करञ्जो वृक्षः ॥
|

Page #404

(३८७),
चतुर्थः काण्डः कलम्बिकायां रोहिण्यां, वर्षाभूमर्वयोरपि । कालजरो भैरवाद्रयोयोगिचक्रस्य मेलके ॥२४८ ॥ कादम्बरं दधिसारे, सीधुमद्यप्रभेदयोः । कादम्बरी कोकिलायां, वाणीशारिकयोरपि ॥ २४९ ॥ कुम्भकारः कुलाछे स्यात्, कुम्भकारी कुलत्थिका। कृष्णसारः शिंशपायां, मृगभेदे स्नुहितरौ ॥ २५० ।।
२४६ ॥ कर्णपूरः स्याच्छिरीषे नीलोत्पलावतंसयोः । को पूरयति' कर्णपूरः । शिरीषे पुसि । शेषयोः पुंक्लीबः । अवतंसे(वसन्ते) यथा आनन्दाय दृशः पुरो न विहितो नो कर्णपूरीकृतः । कटम्भरा प्रसारण्यां, गोलायां गजयोपिति ॥ कलम्बिकायां रोहिण्यां, वर्षाभूमर्वयोरपि । कटं विभर्ति कटम्भरा । भृवृजीति खः । (५-१-११२)। गोला गोदावरी । गजयोषित्करेणुका । शेषा ओषधयः ॥ २५७ ॥ काळजरो भैरवाद्रयोर्योंगिचक्रस्य मेळके । कालेन जीयति कालञ्जरः, पृषोदरादित्वात् । भैरवस्तीर्थविशेषः । अद्रौ यथा-मृगाः कालञ्जरे गिरौ ॥ २४८॥ कादम्बरं दघिसारे सीधुमधप्रभेदयोः । कुत्सिताम्बरस्य नीलवासस इदं कादम्बरं, स्त्रीक्लीबः । दधिसारो दध्यग्रम् । सीधुमद्यप्रभेदयोर्यथा-पापाः कादम्बरीपानविवसीकृतचेतसः जननी हा प्रियीयन्ति जननीयन्ति च प्रियाम् । कादम्बरी कोकिलायां, वाणीशारिकयोरपि । कादम्बवद्राजते कादम्बरी, क्वचिदिति डे। गौरादित्त्वाड्डीः ॥२४९॥ कुम्भकारः कुलाले स्यात् । कुम्भं करोति कुम्भकारः । कुम्भकारी कुलस्थिका । कुलस्थिका चक्षुषानामौषधम् । कृष्णसारः शिंशपायां, मृगभेदे स्नुहितरौ । कृष्णश्चासौ सारश्च कृष्णसारः। मृगभेदे यथा-शृङ्गेण संस्पर्शन(संस्पर्शनि)मीलिताक्षी मृगीमकण्डूयत कृष्णसारः । शबलेपि यथा-पक्ष्मोत्क्षेपादुपरि विलसत्कृष्णसारप्रभाणां ॥ २५० ॥ गिरिसारः पुनर्लोहे, लिङ्गे मलयपर्वते । गिरेगिरिषु वा सारो गिरिसारः । लिङ्गे शिवलिङ्गभेदे । लोहे क्लीबे इति लिङ्ग

Page #405

(३८८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
गिरिसारः पुनर्लोहे, लिङ्गे मलयपर्वते । घनसारस्तु कपूरे, दक्षिणावर्त्तपारदे ॥ २५१ ॥ चर्मकारः पादुकृति, चर्मकार्योषधीभिदि । चक्रधरो विष्णुसर्पचक्रिषु ग्रामजालिनि ॥ २५२ ॥ चराचरं जङ्गमे स्यादिङ्गविष्टपयोरपि । चित्राटीरो घण्टाकर्णबलिच्छागासबिन्दुभिः ॥ २५३ ॥ अङ्कितभाले चन्द्रे च, तालपत्रन्तु कुण्डले ।
विदः । धनसारस्तु कपूरे, दक्षिणावर्त्तपारदे । घन; सारो अस्य घनसारः । कर्प रे यथा- न रङ्गे चातुर्य तिरयसि न दत्तस्थपुटतां, महाघ स्वं तस्मात् किमिति धनसारं प्रथयसि । रदावद्यस्तेनैर्विभवलवलभ्यैरपि, यतो दलैस्ताम्बूलीनामवनिवलयं रञ्जितमिदम् ॥ २५१॥ चर्मकारः पादुकृति । चर्म करोति चर्मकारः । पादूकृत् उपानत्कृत्, तत्र यथा-चाणि शर्मकारणि, चर्मकारो विनिर्ममे । चर्मकार्योंषधीभिदि । अणन्तत्वाद्डीः । चक्रधरो विष्णुसर्पचक्रिषु ग्रामजालिनि । चक्रं धरति चक्रधरः, आयुधादिभ्यो धृगोऽदण्डादेरित्यच् । (५-१-९४) । चक्री कुलालो यांबिकश्चक्रवर्ती वा । ग्रामजाली ग्रामवृन्दभर्ता, तत्र वाच्यलिङ्गः । विष्णौ यथा-चक्रधर इति रथाङ्गमदः सत्त्वं बिभर्षि भुवनेषु रूढये ॥ २५२ ॥ चराचरं जङ्गमे स्यादिङ्गविष्टययोरपि । चरति चराचरं । चराचरेति साधुः, (४-१-१३) इङ्गमद्भुतं, तत्र जङ्गमे च वाच्यलिङ्गः । जङ्गमे यथा-उच्चकैश्च सचराचरकीर्त्तिः । विष्टपे यथा-जयेन कश्चिद्विरमेदयं रणात् भवेदपि स्वस्ति चराचराय वा । चित्राटीरो घण्टाकर्णबलिच्छागात्रबिन्दुभिः। अङ्कितभाले चन्द्रे च । चत्रं चित्रां वाऽरति चित्राटीरः । जम्बीराभीरेति साधुः । (उ. ४२२) । घण्टाकर्णो यक्षस्तस्य बलिनिमित्तं यो हतच्छागस्तस्यास्त्र रक्तं तस्य बिन्दवस्तैरङ्कितं भालं येन तस्मिन्नित्यर्थः ॥२५३॥ तालपत्रन्तु कुण्डले । तालस्य पत्रं पत्रमिव वा तालपत्रं । यथा-श्रवण

Page #406

चतुर्थः काण्डः
स्याचालपत्री रण्डायां तुङ्गभद्रो मदोत्कटे ॥ २५४ ॥ तुङ्गभद्रा नदीभेदे तुलाधारस्तुलागुणे ।
वाणिजे तुण्डिकेरी तु कर्पासो बिम्बकापि च ॥ २५५ ॥ तोयधारो जलधरे सुनिषण्णाख्यभेषजे । दशपुरं पत्तने स्यान्मुस्तायां नोवृदन्तरे || २५६ ॥ दण्डधरो यमे राज्ञि दण्डयात्रा तु दिग्गजे । संयाने वरयात्रायां दिगम्बरस्तु शङ्करे ।। २५७ ।। अन्धकारे क्षपणके स्याद्वस्त्ररहितेऽपि च ।
दुरोदरः पुनर्धते द्यूतकारे पणेऽपि च ।। २५८ ॥
"
(३८९)
1
युगलदोलां दोलिते तालपत्रे । स्यात्तालपत्री रण्डायां । ताड्यते तालपत्री, खुरक्षुरेति साधुः । गौरादित्वाड्डीः । रण्डा विधवा स्त्री । तुङ्गभद्रो मदोत्कटे । तुङ्गश्वासौ भद्रश्च तुङ्गभद्रः । मदोत्कटो मदकलः ।। २५४ ॥ तुङ्गभद्रा नदीभेदे । तुङ्ग भद्रं यस्यां तुङ्गभद्रा । तुलाधारस्तुलागुणे, वाणिजे । तुलां धरति तुलाधारः, तुलाया गुणो रज्जुः । तुण्डिकेरी तु, कर्पासी, बिम्बिकापि च ।। तुण्ड्यते तुण्डिकेरी, जातेरादय इति साधुः । कर्पासी मनी, बिम्बिका लताभेदः ।। २५५ ।। तोयधारो जलधरे सुनिषणाख्यभेषजे । तोयं धरति तोयधारः । दशपुरं पत्तने स्यानमुस्तायां नीवृदन्तरे । दशानां पुरं दशपुरं दृश्यते वा । खुरक्षुरेति साधुः । नीवृदन्तरं देशविशेषः । तत्र पत्तने च यथा-पात्रीकुर्व्वन् दशपुरवधूनेत्र कौतूहलानां ॥ २५६ ॥ दण्डधरो यमे राज्ञि । दण्डं धरति दण्डधरः । दण्डयात्रा तु दिग्गजे । संयाने वरयात्रायाम् । दण्डाय दण्डाकारा वा यात्रा दण्डयात्रा । समुदितायां यानं संयानम् । दिगम्बरस्तु शंकरे अन्धकारे क्षपणके स्याद्वस्त्ररहितेऽपि च । दिगेवाम्बरमस्य दिगम्बरः । वस्त्ररहिते वाच्यलिङ्गः । तत्र शङ्करे च यथादिगम्बरो बहति कपालभूषणं ॥ २५७ ॥ दुरोदरः पुनर्वृते द्यूतकारे पणेऽपि च । दुष्टमासमन्तादुदरं यत्र दुरोदरः । पणो द्यूतजेयं, द्यूतपणयोः पुं क्लीबः ।
1

Page #407

(३९०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
देहयात्र यमपुरीगमने भोजनेऽपि च । द्वैमातुरो जरासन्धे हेरम्बेऽथ धराधरः ॥ २५९ ॥ कृष्णेऽद्रौ धाराधरस्तु पयोदकरवाळयोः। धाराङ्कुरः शीकरे स्यान्नासीरे जलदोपले ॥ २६० ॥ धार्तराष्ट्रः कौरवेऽहौ कृष्णास्यांघ्रिसितच्छदे । धुन्धुमारो गृहधूमे नृपभेदेन्द्रगोपयोः ॥२६१ ॥ पदालिकेऽप्यथ धुरन्धरो धुर्ये धवद्रुमे । धृतराष्ट्रः खगे सप्पै सुराज्ञि क्षत्रियान्तरे ॥ २६२ ॥
द्यूतकारे पुसि । त्रिष्वपि यथा-दुरोदरच्छद्मजितां समीहते, नयेन जेतुं जगती सुयोधनः ॥ २५८ ॥ देहयात्रा यमपुरी-गमने भोजनेऽपि च । देहस्य यात्रा देहयात्रा । द्वैमातुरो जरासन्धे, हेरम्बे । द्वयोर्मात्रोरपत्यं द्वैमातुरः । संख्यासंभद्रान्मातुर्मातुचेत्यण (७-१-६६) । जरासन्धे यथा-हते हिंडम्बरिपुणा राज्ञि द्वैमातुरे युधि । अथ धराधरः कृष्णेऽद्रौ । धरां धरति धराधरः ॥२५९।। कृष्णे यथा-दधतौ भुवनान्यन्तर्विलीनौ हलिवत्सलौ । आकारात्केवलं भिन्नौ धाराधरधराधरौ । अद्रौ यथा-धराधरेन्द्रं व्रततीततीरिव । धाराधरस्तु पयोदकरवालयोः। धारां धरति धाराधरः । पयोदे यथा-धाराधर वर्षति । धाराङ्कुरः शीकरे स्यान्नासीरे जलदोपले । धाराया अङ्कुरो धाराङ्कुरः । वातास्त वारिशीकरः । नासरीमग्रयानं, जलदोपलः करकः ॥ २६० ॥ धार्तराष्ट्र कौरवेऽहौ, कृष्णास्यांघ्रिसितच्छदे । धृतराष्ट्रस्यापत्यं धार्तराष्ट्रः, धृतराष्ट्र एव वा । स्वार्थेऽण् । कौरवकृष्णास्यांग्रिसितच्छदयोर्यथा-निपतन्ति धार्तराष्ट्राः कालवशान् मेदिनीपृष्टे । धुन्धुमारो गृहधृमे. नृपभेदेन्द्रगोपयोः । पदालिकेऽपि । धुन्धुमसुरं मारयति धुन्धुमारः । धूयते वा । द्वारशृङ्गारेति साधुः । (उ. ४११) ॥ पदालिकमोषधिभेदः । नृपभेदे यथा-मान्धाता धुन्धुमारश्च ।। २६१ ॥ अथ धुरन्धरो धुर्ये धवद्रुमे । धुरां धारयति धुरन्धरः, धारेर्धचेति

Page #408

चतुर्थः काण्डः
.
(३९१)
धृतराष्ट्रो हंसपद्यां नमश्चरः खगेऽम्बुदे । . विद्याधरे समोरे च निशाचरस्तु राक्षसे ॥ २६३॥ सर्प घूके शृगाले च निशाचरी तु पांसुला । निषद्वरः स्मरे पङ्के निषद्वरी पुनर्निशि ॥ २६४॥ नीलाम्बरो बलभद्रे राक्षसे क्रूरलोचने । प्रतीहारो द्वारि द्वास्थे प्रतिकारः समे भटे ॥ २६५ ॥
खः । (५।१।११३) धुर्ये वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-गजीनां पङ्कमग्नानां गजा एव धुरन्धराः । धृतराष्ट्रः खगे सर्प सुरान्जि क्षत्रियान्तरे । धृतं राष्ट्रं येन धृतराष्ट्रः । धृतः सन् राजते वा । डिति ब्रट् । (उ. ४४६)। क्षत्रियान्तरे यथाधृतराष्ट्रसुतेन सुत्यजाश्चिरमासाद्य नरेन्द्रसम्पदः ॥ २६२ ॥ धृतराष्ट्री इंसपद्यां । धृतं राष्ट्र यया धृतराष्ट्री । हंसपदी ओषधिः । नभश्चरः खगेऽम्बुदे । विद्याधरे समीरे च । नभसि चरति नभश्वरः । “चरेष्ट" इति टः (५।१। १३८)। विद्याधरे यथा-नभश्चरैस्तत्पदवी विववे । निशाचरस्तु राक्षसे । सप् घूके शृगाले च । निशायां चरति निशाचरः । “चरेष्ट" इति टः (५।१११३८) राक्षसे यथा-तस्मै निशाचरैश्वर्य प्रतिजज्ञे रघूद्वहः ।। २६३ ॥ निशाचरी तु पांसुला । पांसुला स्वैरिणी, तत्र यथा-राममन्मथशरेण ताडिता, दुःसहेन हृदये निशाचरी । निषद्वरः स्मरे पङ्के। निषीदति निषादत्यस्मिन् वा निषद्वरः । कु ग श द वृग्-वरट्र (उ. ४४१) क्रूरलोचने वाच्यलिङ्गः । निषद्वरी पुननिशि । टित्वान्डीः ॥ २६४ ॥ नीलाम्बरो बलभद्रे राक्षसे क्रूरलोचने । नीलमम्बरमस्य नीलाम्बरः । बलभद्रे यथा-आकृष्य कुम्भिशिरसो मुशलाहारैर्नीलाम्बरेण सरुषा कृतनामशेषः । प्रतीहारो द्वारि द्वास्थे । प्रति हियते प्रतिहारः प्रतीहारः । घञ्युपर्गस्येति वा दीर्घः (३।२।८६)। द्वास्थे यथा-जनसंमृत्सहो दक्षः प्रतीहारः स उच्यते । प्रतिहारोऽपि द्वयोर्यथा-भविष्यतः पत्युरुमा च शम्भोः, समाससाद प्रतिहारभूमिम् । प्रतिकारः समे भटे । प्रतिक्रियते प्रतिकारः,

Page #409

(३९२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
प्रतिसरश्चभूपृष्ठे नियोज्यकरसूत्रयोः । मन्त्रभेदे व्रणशुद्धावारक्षे मण्डने सजि ॥ २६६ ॥ कङ्कणेऽथ परिकरः पर्यङ्कपरिवारयोः । प्रगाढगात्रिकाबन्धे विवेकारम्भयोगणे ॥ २६७ ॥ परिवारः परिजनेऽसिकोशेऽय परम्परः।
दीर्घत्वे प्रतीकारोऽपि । समस्तुल्यः, भटो वीरः । प्रतिक्रिया, गजाग्रधावतोरपि । क्रमेण यथा-दुःप्रतिकारौ मातापितरौ । तनुते वाजिजवोल्लसत्क्व(क)शपुरः कामत्सुपर्णाग्रजप्रतिकारोपरि वेल्लदायतकरो मत्तेभविक्रीडितम् ॥ २६५ ॥ प्रतिसरश्चमपृष्टे नियोज्यकरसूत्रयोः। मन्त्रभेदे व्रणशुद्धावारक्षे मण्डने लजि ॥ कङ्कणे । प्रतिसरति प्रतिसरः । चमूपृष्टकरसूत्रयोस्त्रिलिङ्गः । नियोज्ये प्रेष्ये, वाच्यलिङ्गः। शेषेषु तु पुंसि । चम्वाः पृष्टे पश्चाभागे यथा-प्रतिसरवंति हयारुहतरलिततरवारिकालजिह्वाग्रे । नियोज्ये यथा-प्रीत्या प्रतिसराऽस्मि ते । करसूत्रे यथा-अन्त्रैः कल्पितमङ्गलप्रतिसराः । आरक्षे गजललाटममणि यथाप्रतिसरसक्तसृणेरिव गजस्य का तस्य निर्वतिर्मनसः । मण्डने यथा-एताः कल्पितकुङ्कुमप्रतिसरा निर्यान्ति वारस्त्रियः ॥ २६६ ॥ अथ परिकरः पर्यङ्कपरिवारयोः । प्रगाढगात्रिकाबन्धे विवेकारम्भयोगणे । परिक्रियतेऽनेन परिकरः । पुंनाम्नि घः (५।३।१३०)। मतान्तरेण सडभावः । परिकीर्यते वा पर्यङ्कः । पर्यस्तिका तत्र यथा-अहिपरिकरभाजो भास्मनैरङ्गरागैरधिगतधवलिम्नः शूलपाणेरभिख्यां । परिवारे यथा-तव परिकरे कान्ते नेत्थं विरोधिनि बोधिते । नगाढगात्रिकाबन्धे यथा-मया बद्धो दुष्टद्विजदमनदीक्षापरिकरः । आरम्भे यथाममाप्येष स्तोत्रे हर निरपवादः परिकरः । गणे यथा-३मशानेष्वाक्रीडा स्मरहरपिशाचाः सहचराश्चिताभस्मालेपः स्रगपि नृकरोटी परिकरः ॥ २६७ ॥ परिवारः परिजनेऽसिकोशे । परिवारयति परिवारः । परिजने यथा-द्वयोर्यथाअसिरिव निष्परिवारः सदंशत्वं रणे प्रकाशयति । अथ परम्परः। मृगभेदे

Page #410

-
-
चतुर्थः काण्डः
(३९३) मृगभेदे प्रपौत्रादौ परम्पराऽन्वये वधे ।। २६८ ।। परिपाटयां परिसरः प्रान्त भूदैवयोमतो । पक्षचरो यूथभ्रष्टपृथक्चारिगजे विधौ ॥ २६९॥ पयोधरः कुचे मेघे कोशकारे कशेरुणि । नालिकेरे पात्रटोरस्त्वपव्यापारमन्त्रिणि ॥ २७० ॥ लोहकांस्ये जरत्पात्रे पिङ्गाणकहुताशयोः। पारावारः पयोराशौ पारावारं तटद्वये ॥ २७१ ॥ पारिभद्रस्तु मन्दारनिम्बौ पीताम्बरोऽच्युते ।
नटे च पूर्णपात्रन्तु 'जलादिपूर्णभाजने ॥ २७२ ।। प्रपौत्रादौ । परात्परः परम्परः । पृषोदरादित्वात् । परम्परान्वये वधे । परिपाव्यां । परिपाट्यां यथा-तोयान्तर्भास्करालीव रेजे मुनिपरम्परा ॥ २६८ ॥ परिसरः पान्तभूदैवयोम तौ । परिसरन्ति अत्रेति परिसरः । पुंनाम्नीति घः । प्रान्तभुवि यथा-सद्यः पुरी परिसरेऽपि शिरीषमृद्वी । दैवं विधिः । पक्षचरो यूथभ्रष्टपृथक्चारिगजे विधौ ।। पक्षे चरति पक्षचरः । यूथभ्रष्टः सन् यः पृथक चरति गजः स तथा। विधुश्चन्द्रः ॥ २६९ ॥ पयोधरः कुचे मेघे कोशकारे कशेरुणि । नालिकेरे । पयो धरति पयोधरः । सर्वेष्वपि यथा-अयमतिजरठाः प्रकामगुज़रलघुविलम्बिपयोधरोपरुद्धाः, सततमसुमतामगम्यरूपाः परिणितदिक्करिकास्तटी बिभर्त्ति । पात्रटीरस्त्वपव्यापारमन्त्रिणि । लोहकांस्ये जरत्पात्रे पिङ्गाणकहुताशयोः । पात्रमटति पात्रटीरः । जम्बीरेति साधुः । लोहेन मिश्रं
कांस्यं, लोहकांस्यम् ॥ २७० ॥ पारावारः पयोराशौ। पारमावृणोति .. पारावारः । यथा-प्राप्तुं पारमपारस्य पारावारस्य पार्यते । पारावारं तटद्वये । पारं च अवारं च पारावारम् । तटद्वयं परतीरमर्वाक् तीरं च ॥२७१ ॥ पारिभद्रौ तु मन्दारनिम्बौ । पारिप्राप्ते पारं भद्रमस्य पारिभद्रः । मन्दारः सुरतरुः । पीताम्बरोऽच्युते। नटे च। पीतेऽम्बरेऽस्य पीताम्बरः । अच्युते यथा
- १ गोमेदकमणौ स्मृतः । मलयजे पूर्णपात्रं जलादि ।

Page #411

(३९४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
वर्धापके बलभद्रस्त्वनन्ते बलशालिनि । बलभद्रा कुमार्या स्यात् त्रायमाणौषधावपि ॥ २७३ ।। 'वार्वटीरस्त्रपुण्याम्रास्थ्यडरे गणिकासुते । 'बिन्दुतन्त्रं पुनः शारिफलके चतुरङ्गके ॥ २७४ ॥ महावीरोऽन्तिमजिने परपुष्टे जराटके ।
ताक्ष्र्ये कर्के पवौ शूरे सिंहे मखहुताशने ॥२७५ ।। पीताम्बरोऽब्धेर्यदवाप लक्ष्मीम् । पूर्णपात्रन्तु, जलादिपूर्णभाजने वपके । पूर्ण च तत् पात्रञ्च पूर्णपात्रम् । जलादिपूर्णभाजने यथा-शशधरधवलाभं पूर्णपात्रं वहन्ती ।। २७२ ॥ वर्द्धनं वर्द्धस्तस्याप्तिरापको वर्धापकः । नाम्नि पुंसि चेति णकः । (५-१-१२१) । उत्सवेषु सुहृद्भिर्यद्वलादाकृष्य गृह्यते वस्त्रमाल्यादि स वर्धापकः । तत्र यथा-पूर्णपात्रमियं तस्मै मैथिली कल्पयिष्यते । बलभद्रस्त्वनन्ते बलशालिनि । बलेन भद्रो बलभद्रः । बलशालिनि वाच्यलिङ्गः। अनन्ते हलायुधे यथा-बलभद्रप्रलम्बघ्नौ पक्षाविव सितासितौ । बलभद्रा कुमार्या स्यात् त्रायमाणौषधावपि । बलेन भद्रमस्याः बलभद्रा ॥ २७३ ॥
वावटीरस्त्रपुण्याम्रास्थ्यडरे गणिकासुते । वृणोति वावटीरः । जम्बीरेति साधुः। बिन्दुतंत्र पुनः शारिफलके चतुरङ्गके । बिन्दवस्तन्यन्तेऽस्मिन् बिन्दुतन्त्रम् । हुयामेति त्रः । चतुरङ्गकं धूतविशेषः ॥ २७४ ॥ महावीरोऽन्तिमजिने परपुष्टे जराटके । तार्ये कर्के पवौ शूरे सिंहे मखहुताशने । महांश्चासौ वीरश्च महावीरः । जराटक ओषधिः । तायो गरुडः । कर्कः श्वेतोऽश्वः । पविर्वज्रम् । मखहुताशनो होमाग्निः । अन्तिमजिने यथा-अर्हते योगिनाथाय महावीराय तायिने । शूरे यथा-तस्मै कः प्रथमाय मानिषु महावीराय वैरायते ॥ २७५ ॥ महामात्रः प्रधाने स्यादारोहकसमृद्धयोः।
१ बह्मपुत्रो नदीभिदि क्षेत्रसङ्गरयोरपि । वावटी० । २ वारकीरो भारग्राहिण्याराधिततुरङ्गमे । यूकायां वेणिवेषियां भूत्रयीमुखरयोरपि ॥ विदु.॥

Page #412

चतुर्थः का
(३९५) महामात्रः प्रधाने स्यादारोहकसमृद्धयोः । मणिछिद्रा तु मेदायामृषभाख्यौषधावपि ॥ २७६ ॥ रथकारस्तक्षि(क्ष)णि स्यान्माहिण्यः करणीसुते । रागसूत्रं पसूत्रे तुलासूत्रेऽपि च क्वचित् ॥ २७७ ॥ लम्बोदरः स्यादुद्धमाते प्रमथानां च नायके । लक्ष्मीपुत्रो हये कामे व्यवहारः स्थितौ पणे ॥२७८ ॥ द्रुभेदेऽथ व्यतिकरो व्यसनव्यतिषङ्गयोः । वक्रनको खलशुकौ विश्वम्भरोऽच्युतेन्द्रयोः ।। २७९ ॥
महती मात्रा यस्य महामात्रः । आरोहके यथा-महामात्रैरिब व्यालाः । मणिच्छिद्रा तु मेदायामृषभास्यौषधावपि । मणेरिव च्छिद्रमस्या मणिच्छिद्रा । मेदा शालपर्णीनामौषधिः ॥ २७६ ॥ रथकारस्तक्षणि स्यान्माहिष्यः करणीसुते । रथं करोति रथकारः । क्षत्राद्वैश्यायां जातो माहिष्यः, वैश्यात्शूद्रायां जातो करणी, तयोः सुते । रागसूत्रं पट्टसूत्रे तुलासूत्रेऽपि च क्वचित् । रागेण युक्त सूत्रं रागसूत्रं । तुलासूत्रे कचिल्लल्यानुसारेण ॥ २७७ ॥ लम्बोदरः स्यादुद्ध्माते प्रमथानाश्च नायके । लम्बमुदरमस्य लम्बोदरः । उद्गतो मातो वायुरस्य उद्धमातः तत्र वाच्यलिङ्गः । प्रमथानां गणानां नायके यथा-हा लम्बोदरकुम्भमौक्तिकमणिस्तोमैम्ममैकावली शिल्पे वागधमर्णकस्य भवतो लकेन्द्रनिद्रारसः । लक्ष्मीपुत्रो हये कामे । लक्ष्म्याः पुत्रो लक्ष्मीपुत्रः। व्यवहारः स्थितौ पणे । द्रुभेदे । व्यवलियते व्यवहारः । स्थितौ यथा-आहारे व्यवहारे च, त्यक्तलजः सुखी (सदा) भवेत् ॥ २७८ ॥ अथ-व्यतिकरो व्यसनव्यतिषङ्गयोः । व्यतिकीर्यते व्यतिकरः । व्यसने यथा-धन्याः संन्यस्तदैन्यव्यतिकरनिकराः कर्म निर्मूलयन्ति । व्यतिषङ्गः सम्बन्धस्तत्र यथा-भास्वत्करव्यतिकरोल्लसिताम्बरान्ताः(रीताः)। संकरवृत्तान्तयोरपि । क्रमेण यथा-त्वदर्थीयक्रव्यात् कपिकुलकबन्धव्यतिकरैः करालेयं भूमि गनभयमद्यापि तनुते। रामार्जुनव्यति

Page #413

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः विश्वम्भरातु मेदिन्यां विभाकरोऽग्निसूर्ययोः। .. विश्वकद्वस्तु मृगयाकुक्कुरे पिशुने ध्वनौ ॥ २८० ॥ वीरभद्रो वीरणेऽश्वमेधावे वीरसत्तमे । वोरतरो वीरश्रेष्ठे शरे वीरतरं पुनः ॥ २८१ ॥ वीरणे वोतिहोत्रस्तु दिवाकरहुताशयोः । शतपत्रो दाघाटे राजकीरमयरयोः ॥ २८२ ।। शतपत्रन्तु राजीवे सम्प्रहारो गतौ रणे ।
सहचरः पुनझिण्ट्यां वयस्ये प्रतिबन्धके । २८३ ॥ . करः साम्प्रतं वर्तते तयोः । वक्रनको खलशुकौ । वक्र नक्र नासिकाऽस्य वक्रनक्रः । खले वाच्यलिङ्गः । विश्वम्भरोऽच्युतेन्द्रयोः। विश्वबिभर्ति विश्वम्भरः । भृवृजीति खः (५-१-११२)। अच्युते यथा त्वमेव विश्वम्भरविश्वमीशिषे ॥ २७९ ॥ विश्वम्भरा तु मेदिन्यां । यथा-विश्वम्भरा भगवती भवतीमसूत । विभाकरोऽनिसूर्ययोः । विभां करोति विभाकरः । संख्याहर्दिवेति टः (५-११०२) । सूर्ये यथा-बतबत्त लसत्तेजःपुञ्जो विभाति विभाकरः। विश्वकद्वस्तु मृगयाकुक्कुरे पिशुने ध्वनौ। विश्वं कत् कुत्सितं द्रवति विश्वकद्रुः (विश्वकद्रू :) । हरिपीतेति द्रुः । पिशुने वाच्यलिङ्गः । शेषयोः पुंसि ॥ २८० ।। वीरभद्रो वीरणेऽश्वमेधाश्वे वीरसत्तमे । वीरश्वासौ भद्रश्च वीरभद्रः । वीरणं तृणभेदः । वीरसत्तमे । वाच्यलिङ्गः । वीरतरो वीरश्रेष्ठे, शरे । प्रकृष्टो वीरो वीरतरः, वीरान् तरति वा । वीरश्रेष्ठे वाच्यलिङ्गः । वीरतरं पुनः । वोरणे । बाहुलकात् क्लीवे ।। २८१॥ वीतिहोत्रस्तु दिवाकरहुताशयोः। वीतयोऽश्वा होत्रं वाहनं हव्यं वाऽस्य वीतिहोत्रः । शतपत्रो दाघाटे राजकीरमयरयोः । शर्त पत्राण्यस्य शतपत्रः । दार्वाघाटः पक्षिभेदः ॥२८२॥ शतपत्रन्तु राजीवे । यथा-कम्पेन मूर्ध्नः शतपत्रयोनिम् । सम्प्रहारो गतौ रणे । सम्प्रहरणं सम्प्रहारः । सम्प्रहरन्त्यत्र वा । बाहुलकाद्घञ् । रणे यथा-सम्प्रहारे ग्रहरणैः, प्रहाराणां परस्परं । सहचरः पुनझिण्ड्यां वयस्ये प्रतिबन्धके । सह

Page #414

(३९७)
चतुर्थः काण्डः समाहारस्तु संक्षेप एकत्रकरणेऽपि च । समुद्रारुहभेदे सेतुबन्धे तिमिङ्गिले ॥ २८४ ॥ सालमारस्तरौ हिङ्गौ सुकुमारस्तु कोमले । पुण्ड्रेक्षौ सूत्रधारस्तु शिल्पिभेदे नटेन्द्रयोः ॥ २८५ ॥ अतिबलः स्यात् प्रबलेऽतिबला तु बलाभिदि । अक्षमाला त्वक्षसूत्रे वशिष्ठस्य च योषिति ।।२८६॥
चरति सहचरः । झिन्टी ओषधिः । तत्र स्त्रीपुसः । वयस्ये वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा -रात्रौ द्वित्रैः सह सहचरैः सेवते तद्विपक्षः । पल्यामपि, तत्र तु स्त्रियां यथा-समन्तादुत्तालैः सुरसहचरी चामरमरुत्तरङ्गैः ॥ २८३ ॥ समाहारस्तु संक्षेप एकत्रकरणेऽपि च । समाहियते समाहारः संक्षेपे यथा-स समाहारतोऽभ्यधात् । एकत्रकरणे यथा-व्यधादेतां वेधा विधुमधुसुधासीधुसुहृदां समाहारं कृत्वा कथमितरथायं गुणगणः । समुद्रारुडभेदे सेतुबन्धे तिमिङ्गिले । समुद्रमियति समुद्रारुः । भृमृतृत्सरीति वः बहुवचनादुः पुंसि । (उ. ७१६) ॥२८४॥ सालामारस्तरौ हिंगौ । सालं मारयति सालमारः । सुकुमारस्तु कोमले । पुण्ड्रेक्षौ । सुष्टु काम्यते सुकुमारः । कमे रत उच्च इति आरः (उ. ४०९)। कोमले वाच्यलिङ्गः तत्र यथा-सुकुमारमहो लघीयसां हृदयम् । सूत्रधारस्तु शिल्पिभेदे नटेन्द्रयोः । सूत्र धरति सूत्रधारः । शिल्पिभेदे यथा-देवः शिवस्त्रिभुवनस्थितिसूत्रधारः । नटे यथा-दशमुखवधनाट्यसूत्रधारो रघुपतिरस्य च पारिपार्श्विकोऽहम् । २८५॥ अथ लान्ताः । अतिबलः स्यात् प्रबले । अतिशयेन बलमस्य अतिबलः, वाच्यलिङ्गः । अतिबला तु बलाभिदि। बलाभित् औषधिविशेषः अक्षमाला त्वक्षसूत्रे वसिष्ठस्य च योषिति । अक्षाः पद्मबीजानि तेषां माला अक्षमाला । न क्षमां पृथिवीं लाति वा समामित्वात् , द्वयोर्यथा-रेजे वसिष्ठलीलेव मुनिमालाक्षमालया ॥२८६॥

Page #415

(३९८)
अनेकार्थसंग्रह; सटीक :: द्वितीयो विभागः
अङ्कपाली परीरम्भे स्यात्कोट्यामुपमातरि । उलूखलं गुगुलोदुखले 'कलकलः पुनः ॥२८७॥ कोलाहले सजरसे कन्दरालो जटिद्रुमे । गईभाण्डेऽप्यथ कमण्डलू पर्कटिकुण्डिके ॥२८८॥ कुतूहलं शस्तेऽद्भुते खतमालो बलाहके । धूमेऽथ गण्डशैलोऽद्रिच्युतस्थूलाश्मभालयोः ॥२८९॥ गन्धफली तु प्रियङ्गौ चम्पकस्य च कोरके ।
जलाश्चलं तु शैवाले स्वतश्च जलनिर्गमे ॥२९॥ अङ्कपाली परीरम्भे स्यात् कोटयामुपमातरि । अङ्के पाल्यते स्वरेभ्यः (१।३।३०) इति इ प्रत्यये यामङ्कपाली । परीरम्भे यथा-वितरति कमितुर्घर्मितस्याङ्कपालीम् । कोटिरग्रभागः । उपमाता धात्री । उलूखल गुग्गुलोदूखले । उदुवै खं बिलमस्य उलूखलं । पृषोदरादित्वात् । उदूखले यथाउल्लूखलं तन्दुलखण्डनेन । कलकलः पुनः । कोलाहले सर्जरसे। कल्यते कलकलः, अदुपान्त्यरुद्भ्यामश्चात इत्यप्रत्ययो द्वित्वञ्च । (उ.१४) ॥२८७॥ कोलाहले यथा-शणवन् रजनिचरसेना कलकलम् । कन्दरालो जटिद्रुमें गर्दभाण्डेऽपि । कन्दरां लाति-कन्दरालः द्वावपि वृक्षविशेषौ । अथ कमण्डलू पर्कटिकुण्डिके । कं पानीयमनित्यस्मिन् कमण्डलुः । गृहल्विति साधुः । (उ. ८२४) ॥ पर्कटी प्लक्षः, तत्र पुसि । कुण्डिकायां पुक्लीवः । तत्र यथा-अशेषतीर्थोपहृताः कमण्डलोः । ।।२८८॥ कुतूहलं शस्तेऽद्भुते । कुत्सितं तोहति कुतूहलम् । मुरलेति साधुः (उ० ४७४) अद्भुते यथा-कुतूहलाविष्टतया तदानीं । खतमालो बलाहके । धूमे । खेतमाल इव खतमालः । अथ मण्डशैलोऽद्रिच्युतस्थूलाश्ममालयोः । शैलस्य गण्ड इव गण्डशैलः । राजदन्तादित्वात् । (३।१।१४९) द्वयोर्यथा-अस्मिन् भजन्ति घनकोमलगण्डशैला नार्योऽनुरूपमधिवासमधित्यकासु ॥२८९॥ गन्धफली तु प्रियङ्गो चम्पकस्य च कोरके । गन्धेन युक्तं फलमस्याः गन्धफली । असम्भस्त्रेति १ उलूखली दन्तच्छिद्रमेकाष्ठीलोम्बकौषधे ।
एकाष्ठीला तु पाठायां भवेत् कलकल: पुनः ॥

Page #416

चतुर्थः काण्डः
(३९९) 'दलामलं पुनर्दमनके मरुबकेऽपि च । ध्वनिलाला तु वल्लक्यां वेणुकाहलयोरपि ॥२९१॥ परिमलो विमर्दोत्थहृद्यगन्धे विद ने। 'पोटगलो नले काशे झषे बहुफलः पुनः ॥२९२॥ नीपे बहुफला फल्गौ भस्मतूलं पुनहिमे । ग्रामकूटे पांशुवर्षे भद्रकाल्यौषधीभिदि ॥२९३॥ गन्धोल्यां हरपत्न्यां च, महाकालो महेश्वरे ।
किम्माके गणभेदे च, मदकलो मदिद्विपे ॥२९४॥ डीः (२।४।५७।)। जलाश्चलं तु शैवाले स्वतश्च जलनिर्गमे । जलस्याउचलमिव जलाञ्चलं, शैवाले पुक्लीबः ॥२९०॥ दलामलं पुनर्दमनके मरुबकेऽपि च । दलेष्वमलं दलामलं । ध्वनिलाला तु वल्लक्यां वेशुकाहलयोरपि । ध्वनि लालयति ध्वनिलाला ॥ २९१ ॥ परिमलो विमर्दोत्थहृद्यगन्धे विमईने । परिमलते परिमलः, विमोत्थहृद्यगन्धे यथा- यः पण्यस्त्रीरतिपरिमलोद्गारिभिर्नागराणां । विमदने यथा-स्तनपरिमलमीलल्लोचनान्तां नतांगीं । परिशीलनेऽपि यथा-सतां परिमलान्नित्यं स्वरूपमुपजायते । पोटगलो नले काशे झषे । पोटेन संश्लेषेण गलति पोटगलः । बहुफल: पुनः नोपे । बहूनि फलान्यस्य बहुफलः ॥२९२॥ बहुफला फल्गौ । फल्गुरोषधिः । भस्मतूलं पुनहिमे ग्रामकूटे पांशुवर्षे । भस्मरूपं तूलमस्मात् , भस्म तूलति वा भस्मतूलम् । ग्रामकूट उत्कुरुटिका । भद्रकाल्यौषधीभिदि । गन्धोल्यां हरपत्न्यां च । भद्रा चासौ काली च भद्रकाली ॥ २९३ ॥ गन्धोली क्षुद्रजन्तुः । महाकालो महेश्वरे । किंपाके गणभेदे च । महां३चासौ कालश्च महाकालः । महेश्वरे यथा-अप्यन्यस्मिन् जलचर महाकालमासाद्य काले । मदकलो मदिद्विपे। मदेनाऽव्यक्तवचने। मदेन कलो
१ चकवालेऽद्रिमदे स्याचकवाल तु मण्डले । दलाप० । १ पुष्पफलः पुनाम्याम्टयां च पित्यके । पोट ।

Page #417

(४००) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
मदेनाऽव्यक्तवचने महानीलो मणेभिदि । नागभेदे भृङ्गराजे महाबलो बलीयसि ॥२९५ । वायौ महाबलं सीसे महाबला बलाभिदि । मणिमाला हारे स्त्रीणां, दशनक्षतभिद्यपि ॥२९६॥ मुक्ताफलं घनसारे मौक्तिके लवलीफले। . मृत्युफलो महाकाले, मृत्युफली कदल्यथ ॥२९७॥
मदकलः। मदिद्विपे मदवति द्विपे यथा-मनसिजमदकलमांसलकुम्भतटैस्तो स्तनौ तन्व्याः । प्रसरति केसरिणि मधावधिक कान्ति कथं धत्ताम् ॥२९४।। मदेनाव्यक्तवचने वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-मदकलमधुपकुलाकुलकरटतटः सोऽवताद्गणेशो वः । विधिना विघ्ननिवारणलिखितललाटाक्षरप्रशस्तिरिव । महानीलो मणेभिदि । नागभेदे भृङ्गराजे । महांश्चासौ नीलश्च महानीलः । मणेभिदि यथा-महामहानीलशिलारुचः पुरो निषेदिवान् कंसकृषः स विष्टरे । नागभेदः सर्पभेदः । भृगराजः केशरञ्जनः । महाबलो बलीयसि वायौ । महबलमस्य महाबलः । बलीयसि वाच्यालिङ्गः । तत्र यथा सैष भीमो महा बलः ॥२९५॥ महाबलं सीसे । सीसं नागम् । महाबला बलाभिदि । बलाभित् ओषधिः । मणिमाला हारे स्त्रीणां दशनक्षतभिधपि । मणीनां मणीनामिवमाला मणिमाला । स्त्रीणां दशनक्षतभिदि यथा-अधरे बिन्दुः कण्ठे मणिमाला कुचयुगे शशप्लुतकम् । तव सूचयन्ति सुन्दरि कुसुमायुध-- शास्त्रपण्डितं रमणम् ॥२९६॥ मुक्ताफलं धनसारे मौक्तिके लवलीफले । मुक्ताख्यं फलं मुक्ताफलमिव वा मुक्ताफलम् । मौक्तिके यथा-मुक्ताफल स्थूलतमान् स्तनेषु । मृत्युफलो महाकाले । मृत्यवे फलमस्य भक्षकाणां मृत्युफलः, महाकालः किम्पाकवृक्षः । मृत्युफली कदल्यथ । मृत्यवे फलमस्याः स्वस्यैव मृत्युफली । 'असम् भस्त्राजिनैकशण-पिण्डात्फलात' (२।४।५७) इति डी:॥२९७॥ यवफलो मांसिकायां कुटजत्वचिसारयोः। यववत्फलमस्य

Page #418

चतुर्थः काण्डः
(४०१) यवफलो मांसिकायां कुटजत्वचिसारयोः। 'वायुफलं तु जलदोपले शक्रशरासने ॥२९८॥ वातकेलिः कलालापे पिङ्गानां दन्तलेखने । विचकिलो दमनके मल्ल्यामथ बृहन्नलः ।।२९९॥ महापोटगले पार्थे सदाफल उदुम्बरे । नालिकेरे स्कन्धफले 'हस्तिमल्लः सुरद्विपे ॥३०॥ विघ्नेशे हलाहलस्तु हयलालोरगे विषे ।
ज्येष्ठ्यां च हरिताली दुर्वागगनरेखयोः ॥३०॥ यववत्फलति वा यवफलः । वायुफलं तु जलदोपले शक्रशरासने । वायुना फलति वायुफलम् ।।२९८॥ वातकेलिः कलालापे षिड्गानां दन्तलेखने । वातवत् केलिरस्य वातकेलिः । कलालापे हृद्यभाषिणि वाच्यलिङ्गः । षिड्गानां दन्तलेखने रोध्रादौ शोधनमात्रे वा । विर्चाकलो दमनके मल्ल्यां। विच्यते विचकिलः, 'स्थण्डिलेति' (उ. ४८४) साधुः । मल्ल्यां यथा-मन्दारे यदनादरी विचकिलोपान्तेऽपि सन्तप्यते । अथ बृहन्नलः । महापोटगले पार्थे । बृहंश्चासौ नलश्च, बृहंतो नला अस्येति वा बृहन्नलः ॥२९९॥ सदाफल उदुम्बरे । नालिकेरे स्कन्धफले । सदाफलति सदाफलः । त्रयोऽपि वृक्षाः । हस्तिमल्लः सुरद्विपे । विघ्नेशे । हस्तिषु मल्लो हस्तिमल्लः । सुरद्विपे यथा-सुराधिपाधिष्ठितहस्तिमल्ललीलां दधौ राजतगण्डशैलः ॥३००॥ विघ्नेशे यथा-विघ्नानभिघ्नन् सोपघ्नान् हस्तिमल्लः सदास्तु वः । हलाहलस्तु हयलालोरगे विषे । ज्येष्ठ्यां च । हलति जठरं हलाहलः । “मुरलोरलेति साधुः । (उ. ४७४) विषे पुक्लीबः । हयलालोरगो हरमेखलाप्रयोगेण हयलालया कृतः सर्पः । तत्र विषे च यथा-कस्य सह्यो हलाहलः । ज्येष्ठी गृहगोधिकाभेदः । हरिताली दूर्वागगनरेखयोः । कृपाणलतिकायां च । हरितां नीलत्वमलति हरिताली ॥३०१॥
१ रजस्वला पुष्पवत्यां रजस्वलस्तु सेरिमे। वायु.। . ...... - २ सौवर्चलं सुवर्चि के । शूलरुङनाशके चाथ हस्ति ।

Page #419

(४०२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
कृपाणलतिकायाश्चानुभावो भावसूचने ।। प्रभावेनिश्चयेऽथापहवः स्नेहापलापयोः ॥३०२॥ अभिषवः क्रतौ मद्यसन्धानस्नानयोरपि । आदीनवः पुनर्दोषे, परिक्लिष्टदुरन्तयोः ॥३०३।। उपप्लवौ राहूत्पातौ कुशीलवस्तु चारणे । प्राचेतसे याचके च जलबिल्वस्तु कर्कटे ॥३०४॥
... “अथ वान्ताः " अनुभावो भावसूचने प्रभावे निश्चये । अनुभाव्यतेऽनेन अनुभावः । घः । अनुभवनम्वा, बाहुलकाद्घञ् । रत्यादीन् भावान् सूचयति भावसूचनः कटाक्षादिः । तत्र यथा-विभावानुभावव्यभिचारिभिरभिव्यक्तः स्थायीभावो रसः। प्रभावे यथा-तवानुभावोयमवेदि यन्मया । निश्चये यथा-महानुभावाः सततं धम्मै कनिरताः स्थिराः । अपह्नवः स्नेहापलापयोः । अपह्नवनमपह्नवः, अनाश्वासेऽपि, त्रिष्वपि यथा-अप्यन्वभूदविततां सह पांशुकेलिं मापह्नवं मनसि मित्र मनाक् निधास्त्वम् ।। ३०२ ॥ अभिषवः क्रतौ मद्यसन्धानस्नानयोरपि । अभिषयते अभिषवः, क्रतो यथा-ऋत्विजोऽत्राभिशंसंति सोमाभिषवपावनाः । मद्यसन्धानस्नानयोर्यथा-अभिषवसक्तोप्यमदो द्विजराजो निष्कलङ्कजडभावः । आदोनवः पुनर्दोषे परिक्लिष्टदुरन्तयोः । आदीयते आदीनवः । कैरवेति ॥ (उ० ५१९) ॥ साधुः । त्रिष्वपि यथा-यद्वासुदेवेनादीनमनादीनवमीरितम् ॥३०३॥ उपप्लवौ राहूत्पातौ । उपप्लवते उपप्लवः । द्वयोर्यथाददृशाते जने नाथ तौ तिरस्कृततेजसौ । उपप्लवपरिक्रान्तौ सूर्याचन्द्रमसाविव। कुशीलवस्तु चारणे। प्राचेतसे याचके च । कुत्सितं शीलं वाति, कुश्या लुनाति वा कुशीलवः । चारणे नटे यथा-कथं प्रक्रान्तमेव कुशीलवैः । प्राचेतसो वाल्मीकिः, याचकोऽर्थी, तत्र वाच्यलिङ्गः । जलबिल्वस्तु कर्कटे । जल
१. चौरकर्मणि ।

Page #420

चतुर्थः काण्डः
(४०३)
जलचत्वरे पंचाङ्गे जीवंजीवः खगान्तरे । द्रुमभेदे चकोरे च धामार्गवस्तु घोषके ॥३०५।। अपामार्गेऽप्यथ परिप्लवावाकुलचञ्चलो । पराभवस्तिरस्कारे नाशे पारशवोऽयसि ॥३०६॥ शूद्रायां विप्रतनये तनये च परस्त्रियाः । पुटग्रीवस्तु गर्गर्या' ताम्रस्य कलशेऽपि च ॥३०७॥ बलदेवस्तु कालिन्दीकर्षणे मातरि श्वनि ।
बलदेवा त्रायमाणा रोहिताश्वो हुताशने ॥३०८॥ चत्वरे पश्चाङ्गे । जले बिल्वमिव जलबिल्वः । कर्कट कुलीरः ॥ ३०४ ॥ जलचत्वरं जलचतुष्पथम् । पञ्चाङ्गः कच्छपः । जीवंजीवः खगान्तरे । द्रुमभेदे चकोरे च । जीवं जीवयति जीवंजीवः, बाहुलकात् खः। धामार्गवस्तु घोषके । अपामार्गेऽपि । धाम इत्यति धामार्गवः । कैरवेति साधुः । घोषक ओषधभेदः ॥ ३०५ ॥ अथ परिप्लवावाकुलचञ्चलौ । परिप्लवते परिप्लवः । वाच्यलिङ्गः । द्वयोर्यथा-मत्कुणाविव पुरः परिप्लवौ सिन्धुनाथशयने निषेदुषः । पराभवस्तिरस्कारे नाशे । पराभवनं पराभवः । द्वयोर्यथा-व्रजन्ति ते मूढधियः पराभवं भवन्ति मायाविषु येन मायिनः । पारशवोऽयसि । शूद्रायां विप्रतनये तनये च परस्त्रियाः । परशवे इदं, परशव्यन्तस्य विकारः पारशवः । "परशव्याद्यलुक्चेत्यण (६-२-४०) यलुक्च । परस्त्रिया अपत्यम्वा । "परस्त्रियाः परशुश्चावणे" (६-१-४०) इत्यण् । अयसि पुंक्लीवः ।। ३०६॥ “शूद्रायां विप्रतनय” इति यः । शूद्रायां विप्रेण जन्यते । पुटग्रीवस्तु गर्गताम्रस्य कलशेऽपि च । पुटवद्ग्रीवास्य पुटग्रीवः ॥ ३०७ ॥ बलदेवस्तु कालिन्दीकर्षणे मातारि श्वनि । बलेन दीव्यति बलदेवः । कालिन्दीकर्षणे यथा- स्वस्थीभूतो बलदेवोऽप्युदस्तायोग्रलाङ्गलः । बलदेवा त्रायमाणा । त्रायमाणा ओषधिः । रोहिताश्वो हुताशने हरिश्चन्द्रनृपसुते । रोहिताख्यो मृगोऽश्वो वाहनमस्य रक्तवर्णो वा अश्वोऽस्य रोहिताश्वः । हुताशने यथा-रभ

Page #421

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
हरिश्चन्द्रनृपसुते सहदेवस्तु पाण्डवे । सहदेवा बलादण्डोत्पलयोः शारिवौषधे ॥ ३०९ ॥ सहदेवी तु सर्पाक्ष्यामपदेशस्तु कारणे । व्याजे लक्ष्येऽप्यपभ्रंशो भाषाभेदाऽपशब्दयोः || ३१०॥ पतने चाश्रयाशस्तु वनावाश्रयनाशके । उपदंशोऽवदंशे स्यान्मेहनामययोरपि ॥ ३१२ || उपस्पर्शस्त्वाचमनस्नानयोः स्पर्शमात्र के । खण्डपर्शः शिवे राहौ भार्गवे चूर्णले पिनि ॥ ३१२ || सादम्बररोहिरोहिताश्वः || ३०८|| हरिश्चन्द्रनृपसुते यथा - ततः प्रविशति सुतारा रोहिताश्वश्च । सहदेवस्तु पाण्डवे ! सह दीव्यति सहदेवः । यथा - ततः प्रविशति अर्जुनेनादिश्यमानमार्गों नकुलसहदेवाभ्यां सह राजा युधिष्ठिरः । सहदेवा बलादण्डोत्पलयोः शारिवौषधे । सहदेवी तु सर्पाक्ष्याम् । विषयभेदेन शोणादित्वाड्डीः । चत्वारोऽपि गुल्मभेदाः ॥ ३०९ ॥
(४०४)
अथ शान्ताः ।
I
अपदेशस्तु कारणे । व्याजे लक्ष्येऽपि । अपदिश्यते अपदेशः । कारणे यथाविनापदेशं बालोऽपि । व्याजे यथा - रक्षापदेशाद्गुरुहोमधेनोः । लक्ष्यं वेध्यम् । अपभ्रंश भाषाभेदापशब्दयोः । पतने च । अपभ्रश्यति अपभ्रंशनम्वा अपभ्रंशः । त्रिष्वपि यथा- अपभ्रंशपराचीना वर्णव्यत्ययहारिणः । नृपा इवैते कवयः || ३१०|| आश्रयाशस्तु वह्नावाश्रयनाशके । आश्रयमश्नाति आश्रयाशः । आश्रयनाशके वाच्यलिङ्गः । वह्नौ यथा-परितः प्रसभेन नीयमानः शरवर्षैरवशायमाश्रयाशः । उपदंशोऽवदंशे स्यान्मेहनामययोरपि । उपदिश्यते उपदंशः । अवदंशश्च - क्षणम् । मेहनं मेढ्रम् | आमयो रोगः । अवदंशे यथा - स्वादुंकारं कालखण्डोपदंशैः क्रोष्टाडिम्बं व्यष्वणत् व्यस्वनच्च ॥ ३११ ॥ उपस्पर्शस्त्वाचमनस्नानयोः स्पर्शमात्रके । उपस्पृश्यते उपस्पर्शः । त्रिष्वपि यथा-जलोपस्पर्शपूर्वकम् । खण्डपर्थः शिवे राहौ भार्गवे चूर्णछेपिनि । खण्डामलकमैषज्ये । खण्डः
1

Page #422

चतुर्थः काण्डः
खण्डामलकभैषज्ये जीवितेशः प्रिये यमे । जीवितस्वामिजीवात्वोर्नागपाशस्तु योषितां ॥ ३१३ ॥ करणे वरुणास्त्रे च प्रतिष्कशः पुरोगमे । वार्त्ताहारे सहाये च 'पुरोडाशो हविर्भिदि ॥ ३९४ ॥ हृतशेषे सोमरसे चमस्यां पिष्टकस्य च । अम्बरीषो नृपे सूर्ये युधि भ्राष्ट्र किशोरयोः || ३१५॥
(४०५)
पशु रस्य खण्डपशुः । शिवे राहौ भार्गवे च यथा-खण्डपशु सहेत कः । चूर्णलेपी सुधालेपकः || ३१२ || जोवितेशः प्रिये यमे । जीवितस्वामिजीवावो: । जीवितस्येशो जीवितेशः । जीवितस्वामिनि वाच्यलिङ्गः । प्रिये यमे च यथा जीवितेशवसतिं जगाम सा जीवातुजविनौषधम् । नागपाशस्तु योषितां करणे वरुणास्त्रे च । नागपाश इव नागानां पाशो वा नागपाशः । द्वयोयथा-तं बद्ध्वा नागपाशेन ॥ ३१३ ॥ प्रतिष्कशः पुरोगमे । वार्त्ताहारे सहाये च । प्रतिशति प्रतिष्कशः । वर्चस्कादित्वात् । वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा-ग्राममध्यप्रवेदयामि भव मे त्वं प्रतिष्कशः । पुरोडाशो हविर्भिदि । हुतशेषे सोमरसे चमस्यांपिष्टकस्य च । पुरो दास्यते पुरोडाशः । पृषोदरादित्वात्साधुः । हविर्भिदि हुतशेषे सोमरसे च यथा - वैतानेषु कृपीटयोनिषु पुरोडाशं वषट् कुर्वते ॥ ३९४ ॥ चमसी वर्त्तिः ।
॥ अथ षान्ताः ॥
अम्बरीषो नृपे सूर्ये युधि भ्राष्ट्रकिशोरयोः । आम्राते खण्डपरशौ । अमति अम्बरीषः । “अमेवर्रादिरितीषः " ( उ० ५५५ ) । भ्राष्ट्रे पुंक्लीबः । अन्यत्र पुंसि । नृपे यथा - अम्बरीषश्च नाभोगो बुभुजाते चिरं महीम् । किशोरो हयशावः॥३१५॥ आम्रातो वृक्षः । खण्डपरशुरीश्वरः । अनुकर्षो अनुकर्षणे ।
१. पच्चदशी तु पूर्णिमा । दर्शश्च पादपाशी तु खट्टिका यामुदाहृता ॥ शृङ्खला कटके वापि पुरोडाशो हविर्भिदि ।

Page #423

(४०६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः
आम्राते खण्डपरशावानुकर्षोऽनुकर्षणे । रथस्याधोदारुणि चानिमिषः सुरमत्स्ययोः ॥३१६।। अनुतर्षोऽभिलाषे स्यात्तृषाचषकयोरपि । अलम्बुषश्छईनेऽलम्बुषा स्वापण्ययोषिति ॥३१७।। गण्डीयाँ किम्पुरुषस्तु किन्नरे लोकभिद्यपि । देववृक्षो मंदरादौ गुग्गुलौ विषमच्छदे ॥३१८॥ नन्दिघोषो बन्दिघोष स्यन्दने च किरीटिनः ।
परिवेषः परिवृतौ परिधौ परिवेषणेः ॥३१९।। रथस्याधोदारुणि च । अनुकर्षणम् अनुकृष्यते वा अनुकर्षः । रथस्याधोदारुणि यथा-अनुकर्षशादविचलतस्खलद्रथे रुधिरावमर्दन सकर्दमावनौ । अनिमिषः मुरमत्स्ययोः। न निमिषति अनिमिषः । “नाम्युपान्त्य” (५-१-५४) इति कः । द्वयोर्यथा-कदाचिदम्भोनिधिरिव उच्चैः-स्तननाभिरम्याः कृतानिमिषनयनविभ्रमाः सकन्दर्पाः सिषेवे वेलाविलासिनी ।।३१६॥ अनुतर्षों अभिलाषे स्यात्तषाचषकयोरपि । अनुतृष्यते अनुतर्षः । मद्येऽपि तत्र क्लीबः । सर्वेऽपि यथा-सोपचारमुपशान्तविचारं सानुतर्षपदेन । अलम्बुषश्छद्दने । अलति अलम्बुषः । अलेरम्बुषः, बाहुलकात् षत्वम् । छर्दनो दुर्योधनमित्रम् राक्षसः । अलम्बुषा स्वःपण्य(पण)योपिति । गण्डोर्या । गण्डीरी ओषधिः ॥३१७|| किम्पुरुषस्तु किन्नरे लोकभिद्यपि । कुत्सितः पुरुषोऽश्वमुखत्वात्किंपुरुषः । कुत्सिताः पुरुषा अस्मिन्निति वा । किन्नरे यथा-यत्रांशुकाक्षेपविलज्जितानां यदच्छया किम्पुरुषाङ्गनानाम्। लोकभिदि यथा-भारतं प्रथमं वर्षं ततः किंपुरुषं परम्।। देववृक्षो मन्दारादौ गुग्गुलौ विषमच्छदे । देवानां वृक्षो देववृक्षः ॥ ३१८॥ नन्दिघोषो बन्दिघोषे स्यन्दने च किरोटिनः । नन्दी चासौ घोषश्व, नन्दीघोषोऽस्य वा नन्दिघोषः । द्वयोर्यथा-अर्जुनसमरमिव नन्दिघोषमुखरितदिगन्तरं मंचमारोह वासवदत्ता । परिवेषः परिवृतौ परिधौ परिवेषणे । परिवेषणं परिवेषः । परिवृतौ परिवेष्टने यथा कृतपरिवेषोऽप्युच्चैर्वेलावलयेन जलनिधिः

Page #424

चतुर्थः काण्डः
(४०७)
परिघोषः स्यादवाच्ये निनादे जलदध्वनौ । पलङ्कपो यातुधाने पलङ्कषा तु किंशुके ॥३२०॥ गोक्षुरे गुग्गुलौ लाक्षारास्नातुण्डीरिकासु च । भूतवृक्षस्तु शाखोटे स्योनाकालवृक्षयोः ॥३२१॥ महाघोषो महाशब्दे स्यान्महाघोषमापणे । महाघोषा शृङ्गयोषध्यां राजवृक्षः पियालके ॥३२२॥ सुवर्णालुतरौ वातरुषः शक्रमरासने । वातूलोत्कोचयोश्चापि विशालाक्षो महेश्वरे । तायें विशालनेत्रे च वीरवृक्षोऽर्जुनद्रुमे ।
भल्लाते सकटाक्षस्तु कटाक्षिणि धवद्रुमे ॥३२४॥ परितः । क्षयसमये समुपेत महाजले पृषततां याति । परिधावुपसूर्यके यथाबद्धभीमपरिवेषमण्डलः । परिवेषणे भोज्यनिक्षपणे यथा-रचयति परिवेषं शेषभोज्यस्य कैषा ॥ ३१९ ॥ परिघोषः स्यादवाच्ये निनादे जलदध्वनौ । परिघुष्यते परिघोषः । पलङ्कषो यातुधाने । पलं कषति पलङ्कषः । बाहुलकात् खः । यातुधानो राक्षसः । पलङ्कषा तु किंशुके । गोक्षुरे गुग्गुलौ लाक्षारास्नातुं(मुं)डीरिकासु च । षट्स्वर्थेषु च ॥३२०॥ भूतवृक्षस्तु शाखोटे स्योनाककलिवृक्षयोः । भूतानां वृक्षो भूतवृक्षः । त्रयोऽपि वृक्षाः ॥३२१॥ महा- . घोषो महाशब्दे । महांश्चासौ घोषश्च । महाघोषः । स्यान्महाघोषमापणे । महान् घोषोऽत्र महाघोषम् । महाघोषा शङ्गयोषध्यां । शृङ्गीनाम ओषधिः । राजवृक्षः पियालके । सुवर्णालुसरौ। राज्ञो वृक्षो राजवृक्षः । पियालको राजादनः ॥ ३२२ ॥ वातरुषः शक्रशरासने । वातूलोत्कोचयोश्चापि । वातेन रौति वातरूषः । कोरदृषेति साधुः । वातूलो वातसमूहः । उत्कोचो लंचा । विशालाक्षो महेश्वरे । ताक्ष्ये विशालनेत्रे च । विशालेऽक्षिणी अस्य विशालाक्षः । विशालनेत्रे वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-पद्मपत्रविशालाक्षी ।।३२३॥ वीरवक्षोऽर्जुनद्रमे । भल्लाते । वीराणां वृक्षो वीरवृक्षः । सकटाक्षस्तु कटाक्षिणि। धवट्टमे। सह कटाक्षैवर्तते सकटाक्षः। कटाक्षिणि वाच्यलिङ्गः ॥३२॥

Page #425

(४०८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
अधिवासः स्यान्निवासे संस्कारे धूपनादिभिः । अवध्वंसस्तु निन्दायां परित्यागेऽवचूर्णने ॥ ३२५ ॥ कलहंसो राजहंसे कादम्बे नृपसत्तमे । कुम्भीनसस्त्वद्दौ कुम्भीनसी लवणमातरि ॥ ३९६ ॥ घनरसोऽप्सु कपूरे सान्द्रे सिद्धरसे द्रवे । मोरटे पीलुपर्ण्य च चन्द्रहासोऽसिमात्र के || ३२७॥
॥ अथ शान्ताः ॥
अधिवासः स्यान्निवासे संस्कारे धूपनादिभिः । अध्युष्यतेऽधिवासः । निवासे यथा नागाधिवासे स ययौ क्षितीशः । धूपनादिभिः संस्कारे यथा - पुष्पाधिवासैः सुरभीकृतानि । अवध्वंसस्तु निन्दायां परित्यागेऽवचूर्णने । अवध्वंसनमवध्वंसः ॥ ३२५ ॥ कलहंसो राजहंसे कादम्बे नृपसत्तमे । कलश्चासौ हंसश्च कलहंसः । आरक्त चंचुचरणा हंसा राजहंसाः । अतिधूसरपक्षाः कादम्बाः । द्वयोर्यथा - दुग्धधौतोऽपि किं याति वायसः कलहंसताम् । कुम्भीनसस्त्वहौ । कुम्भीव नासिकाऽस्य कुंभीनमः । अस्थूलाच्चेति ॥ ७-३-१६१ ।। नसादेशः । कुम्भीनसी लवणमातरि । गौरादित्वान्ङीः। लवणो राक्षसस्तस्य माता तत्र यथा - स च प्राप मधूपघ्नं कुम्भीनस्याश्च कुक्षिजः । वनात्करमिवादाय सत्वराशिमुपस्थितः || ३२६ ॥ घनरसोst कर्पूरे सान्द्रे सिद्धरसे द्रवे । मोरटे पीलुपर्ण्य च । घनस्य रसो, धनश्वासौ रसश्च, घनो रसोऽत्र वा, घनरसः । सान्द्र बह (हु) लम् । तत्र वाच्यलिङ्गः । द्रवो निर्यासः । मोरटं सप्तरात्रात्परं क्षीरं पीलुपर्णी ओषधिः । द्रवेऽप्सु च यथातडिदनललतानामिव घनरस एषोतिदाहकृद्विरसः । पतति घनाघनघनरसविसरो विसरन्ति च प्राणाः । चन्द्रहासोऽसिमात्रके । दशग्रीवकृपाणे च । चन्द्रस्येव हासोऽस्य चन्द्रहासः । असिमात्रके यथा - चन्द्रहासोमुखे यस्ते पतितोऽतिप्रसादिनि । सशत्रुर्वाथमित्रम्बा समचर्त्तिपदं व्रजेत् ॥ ३२७ ॥ दशग्रीवकृपाणे

Page #426

(४०९)
चतुर्थः काण्डः दशग्रीवकृपाणे च तामरसं तु पङ्कजे । ताम्रकांचनयोः दिव्यचक्षुस्त्वन्धे सुलोचने ॥३२८॥ सुगन्धभेदे च निश्रेयसं कल्याणमोक्षयोः । नीलजसा नदीभेदेऽप्सरोभेदे तडित्यपि ॥३२९॥ पुनर्वसुः स्यान्नक्षत्रे कात्यायनमुनावपि । पौर्णमासो यागभेदे पौर्णमासी तु पूर्णिमा ॥३३०॥ मलीमसं पुनः पुष्पकासीसे मलिनायसोः । महारसः पुनरिक्षौ खरद्रौ कसेरुणि ॥३३१॥
यथा-बद्धस्पर्द्धस्तव परशुना लजते चन्द्रहासः । तामरसं तु पङ्कजे । ताम्रकाञ्चनयोः। ताम्यति तामरसम् । केनेति (३-४-३३) साधुः । त्रिष्वपि यथाअनवरतममन्दरागतामरससदृशः । दिव्यचक्षुस्त्वन्वे सुलोचने । सुगन्धभेदे च। दिव्यं चक्षुरस्य दिव्यचक्षुः । अन्धसुलोचनयोर्वाच्यलिङ्गः। सुलोचने यथाचर्मचक्षुर्जनः सर्वः कवयो दिव्यचक्षुषः।।३२८॥ निःश्रेयसं कल्याणमोक्षयोः। निश्चितं श्रेयः निःश्रेयसम् । निसश्च श्रेयस इति अत्समासान्तः। द्वयोर्यथानिःश्रेयसाय स श्रीमान् श्रीकण्ठो वः प्रकल्पताम् । नीलञ्जसा नदीभेदेऽप्सरोभेदे तडित्यपि। नीलं जस्यति नीलंजसा। बाहुलकात् खः । अप्सरोभेदे यथानीलंजसायाविलयात् ॥ ३२९॥ पुनर्वसुः स्यान्नक्षत्रे कात्यायनमुनावपि । पुनर्वस्वस्य पुनर्वसुः । पुंसि । नक्षत्रे यथा-पुष्यपुनर्वसुरेवतिचित्रा । कात्यायनमुनिः वररुचिः । पौर्णमासो यागभेदे। पौर्णमास्यां भवः पौर्णमासः । “भर्तुसन्ध्यादेरण (६-३-८९) । यथा-पौर्णमासश्च दर्शश्च यज्ञो पक्षान्तयोः पृथक् । पौर्णमासी तु पूर्णिमा । पूर्णो मासश्चन्द्रोऽस्यामस्ति पौर्णमासी । पूर्णमासेऽण् । यथा-उदयति विततांशुः पौर्णमासी सुधांशुः ॥ ३३० ॥ मलीमसं पुनः पुष्पकासीसे मलिनायसोः। मलोऽस्यास्ति मलीमसं । “मलादिमसश्च (७-२-१४)। मलिने वाच्यलिङ्गः । तत्र यथा-क्षपातमस्काण्डमलीमसं नभः। महारसः पुनरिक्षौ खर्जूरद्रौ कशेरुणि । महान् रसोऽस्य महारसः । कशेरु कन्द

Page #427

(४१०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
मधुरसा तु मूर्वायां द्राक्षादुग्धिकयोरपि । 'राजहंसस्तु कादम्बे कलहंसे नृपोत्तमे ॥३३२॥ रासेरसो रससिद्धिबलौ शङ्गारहासयोः । षष्ठो जागरके रासे गोष्ठ्यां विश्वावसुः पुनः ॥३३३॥ निशि गन्धर्वभेदे च विभावसुस्तु भास्करे । हुताशने हारभेदे चन्द्रे स्वःश्रेयसं सुखे ॥३३४॥ परानन्दे च भद्रे च सर्वरसस्तु धूणके ।
वाद्यभाण्डेऽवग्रहस्तु ज्ञानभेदे गजालिके ॥३३५॥ भेदः ।। ३३१ ॥ मधुरमा तु मूर्वायां द्राक्षादुग्धिकयोरपि । मधुवद्रसोऽस्या मधुरसा । मूर्वा ज्याहेतुस्तृणविशेषः । दुग्धिका ओषधिः । राजहंसस्तु कादम्बे कलहंसे नृपोत्तमे । राजा चासौ हंसश्च राजहंसः। त्रिष्वपि यथा-वर्षागम इव प्रवासितराजहंसः ॥ ३३२ ॥ रासेरसो रससिद्धबलौ शृङ्गारहासयोः । षष्ठीजागरके रासे गोष्ठयां । रासे रसोऽस्य रासेरसः । रस्यते वा । “फनसेति" (उ० ५७३) । साधुः । रससिद्धयर्थमुपहारो रससिद्धिबलिः । विश्वावसुः पुनः । निशि गन्धर्वभेदे च । विश्वं वस्वस्य विश्वावसुः । वसुराटोः (३-२-८१) इति दीर्घः । निशि स्त्रियां। गन्धर्वभेदे पुंसि । यद्वैजयन्ती-विश्वावसुस्तु गन्धर्वभेदे ना स्त्री पुनर्निशि । गन्धर्वभेदे यथा--विश्वावसुप्रागहरैः प्रवीणैः ॥ ३३३॥ विभावसुस्तु भास्करे । हुताशने हारभेदे चन्द्रे । विभैव वस्वस्य विभावसुः । पुंसि । सर्वेषु यथा-विभावसोर्विभा भाति तमस्तानवभाविनी। स्वःश्रेयसं मुखे । परानन्दे च भद्रे च । शोभनं श्रेयः स्वःश्रेयसम् । निसश्च श्रेयस (७-३-१२२) इत्यत्समासान्तः । त्रिष्वपि यथा-स्वःश्रेयातायास्तु वः ॥ ३३४ ॥ सर्वरसस्तु धृणके । वाद्यभाण्डे । सर्वे रसा अत्र सवरसः ।
॥ अथ हान्ताः ॥ अवग्रहस्तु ज्ञानभेदे गजालिके । प्रतिबन्धे वृष्टिरोधेऽपि । . अवगृह्यते अवग्रहः । ज्ञानभेदे यथा-अक्षार्थयोगे दर्शनान्तरमर्थग्रहणमवग्रहः ।
१. यमस्वसा तु कालिन्द्यां कपर्दिनः स्त्रियामपि । राज० ।

Page #428

(४११)
चतुर्थः काण्डः प्रतिबन्धे वृष्टिरोधेऽप्यभिग्रहस्तु गौरवे । अभियोगेऽभिग्रहणेऽवरोहस्तु लतोद्गमे ॥३३६॥ तरोरङ्गेऽवतरणेऽप्यश्वारोहोऽश्वमारके । अश्वारोहाऽश्वगन्धायामुपग्रहोऽनुकूलने ॥ ३३७ ॥ बन्दयुपयोगयोश्चोपनाहो वीणानिबन्धने । वणालेपनपिण्डे च गन्धवहो मृगेऽनिले ॥ ३३८ ॥
गजालिके यथा-अवग्रहगृहीतोऽपि प्रभिन्नो नावरुध्यते ॥ ३३५ ॥ प्रतिबन्धे निषेधे यथा- एतस्ता निरवग्रहोगकरभोल्लीढावरूढाः पुरः । वृष्टिरोधे यथा-वृष्टिर्भवति सस्यानामवग्रह विशेषिणाम् । अभिग्रहस्तु गौरवे । अभियोगेऽभिग्रहणे । अभिग्रहणमभिग्रहः । गौरवाऽभियोगयोर्यथा-अभिग्रहेण विद्यार्थी कुर्वीताभिग्रहं गुरोः । अभिग्रहणे यथा-आसनाऽभिग्रहो भक्त्या । अवरोहस्तु लतोद्गमे । तरोरङ्गेऽवतरणेऽपि । अवरुह्यते अवरोहः । तरोरङ्गं शाखायाः स्कन्धादधः प्रदेशः ॥ ३३६ ॥ अवतरणे यथाआरोहमवरोहं च मुहुः सूदति कुर्वती । त्वदङ्गयष्टौ मदृष्टिर्निश्चलापि कपोयते । अश्वारोहोऽश्ववारके । अश्वमारोहति अश्वारोहः । यथा-अश्वारोहैर्विरहितमिदं वाहवृन्दं वृथैव । अश्वारोहाऽश्वगन्धायाम् । आशु आरोहति, अश्वारोहा । पृषोदरादित्वात् । अश्वगन्धा ओषधिः : उपग्रहोऽनुकूलने बंयुपयोगयोश्च । उपगृह्यते उपग्रहः ॥३३७॥ बन्दी हठाकृष्टा स्त्री । उपनाहो वीणानिबन्धने । व्रणालेपनपिण्डे च । उपनद्यतेऽनेन उपनाहः । 'व्यञ्जनाद् घञ् (५-३-१३२)। गन्धवहो मृगेऽनिले । गन्धं वहति गन्धवहः । लिहादित्वात् (५-३-५०) अच् । अनिले यथा-चन्दनगन्धवहोऽसौ सर्पति विध्यधराधरभूमेः ॥ ३३८ ॥ गन्धवहा तु नासायां । यथा-गन्धवहामपि धत्स्वसखि त्वं दुर्वह एष मम प्रतियाति । तमोपहो जिने रचौ चन्द्रेग्नो । तमोऽपहन्ति, तमोपहः । क्लेशा

Page #429

(४१२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
गन्धवहा तु नासायां तमोपहो जिने रवौ । चन्द्रेऽग्नी तनूरुहस्तु पुत्रे गरुति लाम्नि च ॥ ३३९ ।। प्रतिग्रहः सैन्यपृष्ठे ग्रहभेदे पतद्ग्रहे । क्रियाकारे दानद्रव्ये तद्ग्रहे स्वीकृतावपि । ३४० ॥ परिग्रहः परिजने पन्यां स्वीकारमूलयोः ।
शापेऽथ परिवाहोऽम्बूच्छ्वासे राजाहवस्तुनि ॥ ३४१॥ दिभ्योऽपादिति (५-१-८१) डः । जिने यथा-तमश्छिन्द्यात्तमोपहः । रवौ यथा-खरकिरणनखरनिवहस्तमालमलिनात्मनामुपरि रोषात् । सिंह इव हास्तिकानां परिपतति (पतित) तमोपहस्तमसां । चन्द्रे यथा-तमोपहं प्रज्वलितं प्रदोषे स्तुवन्ति वैतानममी मनुष्याः । तनूरुहस्तु पुत्रे गरुति लोम्नि च । तन्वां रोहति तनूरुहः । गरुति लोम्नि च पुंक्लीबः । पुत्रे यथा-रवेस्तनूरुहं शनिं । गरुति पिच्छे यथा-अधुनीत खगः स नैकधा तनुमुत्फुल्लतनूरुहोकृतां । लोम्नि यथारुचिरचित्रतनूरुहशालिभिः ।। ३३९ ॥ प्रतिग्रहः सैन्यपृष्ठे ग्रहभेदे पतद्ग्रहे । क्रियाकारे दानद्रव्ये तद्गहे स्वीकृतावपि । प्रतिगृह्यते प्रतिग्रहः । सैन्यपृष्ठे यथा-सेनापतिः प्रतिग्रहस्थो योधानामुद्दीपनजयनप्रसारणापसारणवणादिशोधनादीनि यथाकालमाचरेत् । ग्रहभेदः प्रतिपक्षग्रहः । पतद्ग्रहः पित्तलादिमयं ताम्बूलप्रत्येषणादि भाण्डम् । क्रियायाः करणमारम्भः क्रियाकारः । तत्रयथा-विचार्योदर्कमार्येण कार्यः कार्यप्रतिग्रहः । दानद्रव्यं द्विजेभ्यो विधिवदेयम् । तद्ग्रहो दानद्रव्यग्रहः । तयो यथा-प्रतिग्रह समर्थोऽपि नाददोत प्रतिग्रहम् । अत्र हि प्रथमो द्विजकर्तृ के ग्रहणे । द्वितीयो विधिवद्देये । स्वीकृतौ यथा-चिन्तयन् परधनं प्रतिग्रहं भूभृदेष यदि तस्करोऽत्रकः ॥ ३४० ॥ परिग्रहः परिजने पत्न्यां स्वीकारमलयोः । शापे । परिगृह्यते परिग्रहः । परिजने यथा-दलयति कुलानि करिणां किं हरिणपरिग्रहः सिंहः । पन्त्यां यथा-निर्दिष्टां कुलपतिना सपर्णशालामध्यास्य प्रयतपरिग्रहद्वितीयः । स्वीकारे यथा-गुरुवचनपरिग्रहो हि धर्मः । मूले आदौ यथा-शुद्धिर्दिव्यपरिग्रहा। शापे यथा-- परिचरितव्या

Page #430

चतुर्थः काण्डः
(४१३) परिबईः परीवारे पार्थिवोचितवस्तुनि । पितामहः पद्मयोनौ जनके जनकस्य च ॥ ३४२ ॥ 'वरारोहो गजारोहे वरारोहा कटावपि । सर्वसहः सहिष्णौ स्यात्सर्वसहा पुनः क्षितौ ॥ ३४३ ।।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरविरचितेऽनेकार्थसंग्रहे
. चतुःस्वरकाण्डश्चतुर्थः ॥४॥ गुरवो न यथा हि परिग्रहाय कल्पन्ते । अथ परिवाहोऽम्बूछ्वासे राजाईवस्तुनि । पर्युह्यते परिवाहः । अम्बूछ्वासे यथा-तडागोदरसंस्थानां परिवाह इवाम्भसाम् ॥ ३४१ ॥ परिबईः परीवारे पार्थिवोचितवस्तुनि । परिबीते परिबर्हः । द्वयोंयथा-वेश्मानि रामः परिबहेवन्ति ।
पितामहः पद्मयोनौ जनके जनकस्य च । पितुः पिता पितामहः । पित्रोर्डी महट् (६-२-६३) इति डामहट् । पद्मयोनौ यथा-प्रणेमतुस्तौ पितरौ प्रजाना पद्मासनस्थाय पितामहाय । जनकस्य जनके यथा-पिता पितामहो भ्राता स्वकुल्यो जननी तथा ॥ ३४२ ॥ वरारोहो गजारोहे । वरमारोहति वरारोहः । वरारोहा कटावपि । वरमारोहणमस्याः, वरारोहा । यथा-किंकिणीकाणवाचाला वरारोहा मृगीदृशः । सर्वसहः सहिष्णौ स्यात् । सर्व सहते सव्वंसहः । सर्वात्सहश्चेति (५-१-११) खः । वाच्यलिङ्गः। यथा-मुनिरसि विरसानि ब्रूहि सर्वसहोऽस्मि । सर्वसहा पुनः क्षितौ । यथा-सर्बसहा भगवती तव जन्मभूमिः ॥ ३४३ ॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरविरचितायामनेकार्थकैरवाकरकौमुदीत्यभिधानायां स्वोपज्ञानेकार्थसंग्रहटीकायां
चतुःस्वरकाण्डश्चतुर्थः ॥४॥
१. महासहा स्यादम्लानकुसुमं मोषपण्यपि । वरारोहो० ।

Page #431

॥अथ पञ्चमः काण्डः ॥
स्यादाच्छुरितकं हासनखघातविशेषयोः । कक्षावेक्षकः शुद्धान्तपालकोद्यानपालयोः ॥१॥ द्वाःस्थे षिड्गे कवौ रङ्गाजीवेऽथ कटखादकः । खादके काचकलशे गालबलिपुष्टयोः ॥२॥ कृमिकण्टकं चित्रायामुदुम्बरविडङ्गयोः । स्याद्गोजागरिकं भक्ष्यकारके मङ्गलेऽपि च ॥३॥ चिलमीलिका खद्योते कण्ठीभेदे तडित्यपि । जलकरङ्कः स्यान्मेघे नालिकेरतरोः फले ॥ ४ ॥
अहं । अथ पंचमं पंचस्वरं काण्डमारभ्यते । तत्रादौ कान्ताः । स्यादाच्छुरितकं हासनखघातविशेषयोः । आच्छुरणमाच्छुरितकम् । हासविशेषे सोत्प्रासहासे यथा-गौरीकृताच्छुरितकं रतये बभूव । नखघातविशेषे यथा-अङ्गुष्ठाग्रेण बुद्धैः कररहनिकरैर्यत्कृतं स्वल्परेखम् । देहे रोमांचकारि प्रभवति नितरां स्पर्शमात्राद्व्वेषु । तत्कर्त्तव्यं प्रवीणैरुरसिजयुगले मन्द-सीत्का रयुक्तम् । हन्वारन्ते च नाम्नाच्छुरितकमुदितं कामभोगप्रधानम् । कक्षावेक्षकः शुद्धान्तपालकोद्यानपालयोः। द्वाःस्थे पिड्गे कवौ रङ्गाजोवे । कक्षाया अवेक्षकः । कक्षावेक्षकः । वाच्यलिङ्गः ॥ १॥ अथ कटखादकः । खादके काचकलशे शगालबलिपुष्टयोः। कटं भृशं शवं वा खादति कटखादकः । खादके वाच्यलिङ्गः ॥ २ ॥ कृमिकण्टकं चित्रायामुदुम्बरविडङ्गयोः । कृमीणां कण्टकं कृमिकण्टकम् । चित्रा ओषधिः । स्यागोजागरिकं भक्ष्यकारके मङ्गलेऽपि च ! गोजागरोऽस्त्यत्र गोजागरिकम् । अतोऽनेकस्वरादितीकः । भक्ष्यकारके वाच्यलिङ्गः ॥३॥ चिलमीलिका खद्योते कण्ठीभेदे तडित्यपि । चिलति चिलः। नाम्युपान्त्येति। (५-१-५४) कः । तं मीलयति-चिलमीलिका ।
१. उपकारिका पिष्टभेदोपकारेशवेश्मसु । कक्षा०

Page #432

पञ्चमः काण्डः
* नवफलिका तु नवे नवरजः स्त्रियामपि । नागवारिको गणिस्थराजे राजेभहस्तिपे ॥ ५ ॥ चित्रमेखले गरुडेऽप्यथ स्याद्व्यवहारिका । लोकयात्रेदीवर्द्धनीध्वथ व्रीहिराजिकः ॥ ६ ॥ चीनान्ने कामलिकायामप्यथो शतपत्रिका | स्याद्वचादूर्वयोः शीतचम्पकौ दीपतर्पणौ ॥ ७ ॥ हेमपुष्पकरचम्पके हेमपुष्पिका यूथिका । मलिनमुखस्तु गोलाङ्गले प्रेतेऽनले खले ॥ ८ ॥
(४१५)
जलकरङ्कः स्यान्मेघे नालिकेरतरो : फले । शंखे । जलस्य करङ्को जलकरङ्कः || ४ || नवफलिका तु नवे नवरजः स्त्रियाम् । नवफलमेव नवं फलं यस्या वा नवफलिका । नागवारिको गणिस्थराजे राजेभहस्तिपे । चित्रमेखले गरुडेऽपि । नागान् वारयति नागवारिकः । कुशकेति साधुः । गणिस्थराजो वृक्षः || ५ || चित्रमेखलो मयूरः । अथ स्याद्व्यवहारिका । लोकयात्रेदीवर्द्धनीषु । व्यवहरति व्यवहारिका । वर्द्धनी सम्मार्जनी । अथ व्रीहिराजिक: चीनान्ने कामलिकायामपि । व्रीहिवद्राजयोऽस्य व्रीहिराजिकः॥६॥ कामलिका रोगविशेषः । अथो शतपत्रिका | स्याद्वचादुर्वयोः । शतं पर्व्वाण्यस्याः शतपविका । शीतचम्पकौ दीपतर्पणौ । शीतश्चासौ चम्पकश्च शीतचम्पकः । दीपे तर्पणे च ||७|| हेमपुष्पकश्चम्पके । हेमवर्णानि पुष्पाण्यस्य हेमपुष्पकः । यथा - मधौ वनं राजति हेमपुष्पकैः । हेमपुष्पिका यूथिका । पीतवर्णेति शेषः ॥ अथ खान्ताः । मलिनमुखस्तु गोलाङ्गूले प्रेतेऽनळे खले | मलिनं मुखमस्य मलिनमुखः । खले वाच्यलिङ्गः । गोलाङ्गूले यथा–मलिनमुखसहस्रैर्वेष्टयामास लङ्कां ॥ ८ ॥ शीतमयूखः कर्पूरे चन्द्रे |
1
* मु. मू.। शङ्खे जललतायाश्च जलनायको मत्स्यके । काकोच्यां राजशफरे नवफलिका नूतने । नवजातरजोना र्यामप्यथो नागवारिकः सुवसन्तक इत्येष वासन्य: मदनोत्सवे हेम०

Page #433

(४१६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीक : द्वितीयो विभागः
शीतमयूखः कर्पूरे चन्द्रेऽथ सर्वतोमुखः । विधावात्मनि रुद्रे च सर्वतोमुखमम्बु खम् ॥९॥ कथाप्रसङ्गो वातूले विषस्य च चिकित्सके । नाडीतरङ्गः काकोले हिण्डके रतहिण्डके ॥ १० ॥ रतनारीचो मन्मथे शुनि स्त्रीणां च सीत्कृतौ । ऋषभध्वजः प्रथमजिनेन्द्र शशिशेखरे ॥ ११ ॥
शीता मयूखा अस्य शीतमयूखः । चन्द्रे यथा-सन्तोऽप्यसन्त इति चेत्प्रतिभान्ति भानो भासावृते नभसि शीतमयूखमूख्याः । अथ सर्वतोमुखः । विधावात्मनि रुद्रे च । सर्वतो मुखमस्य सर्वतोमुखः। विधौ ब्रह्मणि यथा-अथ सर्वस्य - धातारं सर्वे ते सर्वतोमुखम् । सर्वतोमुखमम्बु खम् ॥ ९ ॥ अम्बुनि यथाप्रभाते सोऽथ राजेन्द्रो वन्दित्वा सर्वतोमुखम् । खं व्योम ॥ ९ ॥
॥अथ गान्ताः ।। कथाप्रसङ्गो वातूले विषस्य च चिकित्सके। कथायां प्रसङ्गोऽस्य कथाप्रसङ्गः । वाच्यलिङ्गः । विषयस्य चिकित्सके-यथा कथाप्रसङ्गेन जनैरूदाहृतादनुस्मृताखण्डलसूनुविक्रमः । तवाभिधानाद्वयथते नताननः सुदुःसहान्मंत्रपदादिवोरगः । नाडीतरङ्गः काकोले हिण्डके रतहिण्डके । नाड्यां तरङ्गा अस्य नाडीतरङ्गः । काकोलः काकः । रतहिण्डकः कामुकः । तत्र हिण्डके वाच्यलिङ्गः ॥ १० ॥
॥ अथ चान्ताः ॥ रतनारीचो मन्मथे शुनि स्त्रीणां च सीत्कृतौ । रताय नारीमञ्चति रतनारीचः । अणि पृषोदरादित्वात् ।
॥ अथ जान्तौ ॥ ऋषभध्वजः प्रथमजिनेन्द्र शशिशेखरे । ऋषभो ध्वजोऽस्य ऋषभध्वजः। द्वयोर्यथा-स श्रीमानृषभध्वजः प्रतिकलं स्वःश्रेयसायास्तु वः ॥११॥ मुनिभेषजं

Page #434

पञ्चमः काण्डः
(४१७)
मुनिभेषजस्त्वगस्तिपथ्यायां लड्डनेऽपि च । दशनोच्छिष्टो निःश्वासे चुम्बने दन्तवाससि ॥ १२ ॥ अवग्रहणं रीढायां रोधनेऽथाऽवतारणम् । वस्त्राश्चलार्चने भूतावेशेऽथ पविदारणम् ।। १३ ।। दारणे युधि च परिभाषणं तु प्रजल्पने। नियमे निन्दोपालम्भोक्तौ चाथो मत्तवारणः॥ १४ ॥ प्रासादवीथोवरण्डे मत्तहस्तिन्यपाश्रये ।
मण्डूकपर्णोऽरलुकशोणकयोः कपोतने ॥ १५ ॥ स्त्वस्तिपथ्यायां लड्डन्नेऽपि च । मुनीनां भेषजं मुनिभेषजम् । अगस्तिपथ्या हरीतकीभेदः।
॥ अथ दान्ताः ॥ दशनोच्छिष्टो निःश्वासे चुम्बने दन्तवाससि । दशनैरुच्छिष्टो दशनोच्छिष्टः । चुम्बने यथा-रेवती दशनोच्छिष्टपरिपूतपुटे दृशौ । दन्तवासा अधरः ॥ १२॥
॥ अथ शान्ताः ॥ अवग्रहणं रीढायां रोषने । अवगृह्यते अवग्रहणं । रीढा अवज्ञा । अथाचतारणम् । वस्त्राश्चलार्चने भूनावेशे । अवतायते अवतारणम् । वस्त्रांचलाचने यथा-सामानिकादिदेवीभिः क्रियमाणोऽवतारणः । अथ प्रविदारणम् । दारणे युधि च । प्रविदार्यते प्रविदार्यतेऽस्मिन्वा प्रविदारणम् । द्वयोर्यथाबिभ्यति प्रविदारणात् ॥ १३ ॥ परिभाषणं तु मजल्पने । नियमे निन्दोपालम्भोक्तौ च । परिभाष्यते परिभाषणम् । निन्दायां उपालम्भस्योक्तिः । त्रिष्वपि यथा-बाला इव प्रवर्त्तन्ते कृतेऽपि परिभाषणे । अथो मत्तवारणः । प्रासादवीथोवरण्डे मतहस्तिन्यवाधये । मत्तान् वारयति मत्तवारणः ॥१४॥ अपाश्रयो गवाक्षः। त्रिवपि यथा-राजते राजवेश्मेदं सर्वतो मत्तवारणैः । मण्डूकपर्णोऽरलुकशोणकयोः कपीतने । मण्ड्कवत्पर्णान्यस्य मण्डूकपर्णः । त्रयोऽपि

Page #435

(४१८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
मण्डूकपर्णी मन्जिष्ठात्रीह्यो!जिहिकौषधे । स्याद्रोमहर्षणाख्या तु रोमोद्गमे विभीतके ॥१६॥ वातरायणः क्रकचे सायके शरसंक्रमे । निष्प्रयोजननरे चापि, (चाप्य) अवलोकितमीक्षिते ॥१७॥ 'अवलोकितस्तु बुद्धेऽपराजितोऽच्युते हारे । अजितेऽपराजिता तु दुर्गा श्वेता जयन्त्यपि ॥ १८ ॥ उपधृपित आसनमरणे धूपितेऽपि च ।
स्याद्गणाधिपतिर्विघ्ननायके पार्वतीपतौ ॥ १९ ॥ वृक्षाः। शोणकोऽरलुकभेदः ॥१५॥ मण्डूकपर्णी मनिष्ठात्रीह्यो!जिहिकौषधे । पाककर्णेति डीः । तिस्रोऽपि ओषधयः । स्याद्रोमहर्षणाख्या तु रोमोद्गमे विभीतके। रोमाणि हर्षयति रोमहर्षणम् । रोमोद्गमे यथा-स्वेदबिन्दुततिलांछितालिकः सर्वतो विततरोमहर्षणः ॥ १६ ॥ वातरायणः क्रकचे सायके शरसंक्रमे । निष्प्रयोजननरे चापि । वातमियति वातरायणः । विदनगगनेति (उ. २७५) साधुः । सायको बाणः । शरसंक्रमः शरसेतुः ।
॥अथ तान्ताः ॥ अवलोकितमीक्षिते । अवलोक्यते अवलोकितम् । यथा- गुहाशयानां सिंहानां परिवृत्यावलोकितम् ॥ १७ ॥ अवलोकितस्तु बुद्धे । बुद्धः सुगतविशेषः । अपराचितोऽच्युते हारे। अजिते । न पराजीयते अपराजितः । अजिते वाच्यलिङ्गः । त्रिष्वपि यथा-त्रिलोकी रक्षिता येन स जयत्यपराजितः । अपराजिता तु दुर्गा श्वेता जयन्त्यपि । दुर्गा चण्डी, श्वेता गिरिकर्णिका । जयन्ती ओषधिः ॥ १८ ॥ उपधुपित आसन्नमरणे धृपितेऽपि च । उपधूप्यते उपधूपितः । वाच्यलिङ्गः । स्याद्गणाधिपतिर्विघ्ननायके पार्वतीपतौ। गणानामधिपतिर्गणाधिपतिः । विघ्ननायके यथा-सर्वविघ्नच्छिदे तस्मै गणाधिपतये नमः । पार्वतीपतौ यथा-कलया तुषारकिरणस्य पुरः परिमन्दभिन्नतिमि
१. समुद्धरणं वान्तान्ने जलस्योद्धारणे प्रहे । अव०

Page #436

पञ्चमः काण्डः
पृथिवीपतिस्तु भूपे कृतान्ते ऋषभौषधे । मू(भिषिक्तः प्रधानक्षत्रियक्षितिपालयोः॥ २० ॥ 'यादसांपतिः पाश्यब्ध्योः वसन्तद्त आम्रके। पिके पश्चमरागे वसन्तदूत्यति मुक्तके ॥ २१॥
रौघजट क्षणमभ्यपद्यत जनैषा गगनं गणाधिपतिमूर्त्तिरिति ॥१९॥ पृथिवीपतिस्तु भूपे कृतान्ते ऋषभौषधे । पृथिव्यां पतिः पृथिवीपतिः । भूपे यथा-स गण्डपाली बिसदण्डपाण्डुरां ददर्श देव्याः पृथिवीपतिस्ततः । मूर्दाभिषिक्तः प्रधानक्षत्रियक्षितिपालयोः। मूर्द्धन्यभिषिच्यते स्म मूर्द्राभिषिक्तः । त्रिष्वपि यथा-मूर्द्धाभिषिक्तशतसंश्रितपादपद्मः ॥ २०॥ यादसांपतिः पाश्यब्ध्योः । यादसां जलचराणां पतिर्यादसाम्पतिः । बाहुलकादलुप् । पार्श. वरुणः, द्वयोयथा-यादसांपतिरपारपयोभिः । वसन्तदूत आम्रके पिके पश्चमरागे।वसन्तस्य दूत इव वसन्तदूनः । त्रिष्वपि यथा-वसन्तदूतज्वरिता वियोगिनः । वसन्तदूत्यतिमुक्तके। पाटलायां । अतिमुक्तको माधवी ॥ २१ ॥
॥ अथ दान्तः॥ __ अथ सहस्रपादो यज्ञपुरुषे कारण्डसूर्ययोः । सहस्र पादाऽस्य सहस्रपादः । समासान्तविधेरनित्यत्वात्पाद्भावाभावः । सहस्र पद्यते वा कर्मणोऽण् । यज्ञपुरुषो विष्णुः । कारण्डः पक्षिभेदः । यज्ञपुरुषसूर्ययोर्यथा-नमः सहस्रपादाय तमःस्तोमविघातिने ।
॥ अथ धान्तः॥ योजनगन्धा व्यासमातरि । कस्तुरीशीतयोश्च । योजनगामी गन्धोऽस्या योजनगन्धा । व्यासमातरि यथा-तस्यास्तु योजनाद्गन्धमाजिघ्रन्ति नरा भुवि । तेन योजनगन्धेति नाम तस्याः प्रतिश्रुतम् ॥ २२ ॥
१. यादसांपतिरम्भोधौ प्रतीचोदिग्पतावपि ।

Page #437

(४२०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः : द्वितीयो विभागः पाटलायामथ सहस्रपादो यज्ञपुरुषे । कारण्डसूर्ययोः योजनगन्धा व्यासमातरि ।। २२ ॥ कस्तूरीशीतयोश्चातिसर्जनं वधदानयोः । अपवर्जनं निर्वाणे परित्यागे विहायिते ॥ २३॥ अभिनिष्टानस्तु वर्णे विसर्गेऽथानुवासनम् । स्नेहने धूपने चान्तावसायी श्वपचे मुनी ॥ २४ ॥ स्यादुपस्पर्शनं स्नाने स्पर्शाचमनयोरपि । उपसम्पन्नं पर्याप्ते सत्कृतप्राप्तयोम॑ते ।। २५ ॥
॥अथ नान्ताः ॥ अतिसर्जनं वधदानयोः। अतिसृज्यते अतिसर्जनम् । वधे यथा-त्यजेप्राण्यतिसर्जनम् । दाने यथा-प्रार्थनार्थरहितं तदा भवदीयतामितिवचोऽतिसर्जने । अपवर्जन निर्वाणे परित्यागे विहायिते । अपवृज्यते अपवर्जनम् । निर्वाणे यथा-उद्यम्यते मुनिजनैरपवर्जनाय । परित्यागे यथा-विधेयं सर्वदा विज्ञैर्दुर्जनस्यापवर्जनम् । विहायितं दानं, तत्र यथा-भोगाद्धनं सफलयत्यपवर्जनाद्वा ।। २३ ॥ अभिनिष्टानस्तु वणे विसर्गे । अभि निष्टन्यते अभिनिष्टानः । कर्मणि घञ् । अभिनिष्टान इति षत्वं । वर्णोऽक्षरं, विसर्गस्तभेदो बिन्दुद्वयम् । तयोर्यथा- अश्वकण्ठेषु मण्यल्पोऽभिनिष्टानावलीनिभाः । अथानुवासनं स्नेहने धृपने च । अनुवास्यते अनुवासनम् । अन्तावसायी श्वपचे मुनौ । अन्तमवस्यति अन्तावसायी । नापितेऽपि । तत्र श्वपचे च यथा अन्तावशायिसंस्पर्श स्नानं नैमित्तिकं स्मृतम् । २४ ॥ स्यादुस्पर्शनं स्नाने स्पर्शाचमनयोरपि । उपस्पृश्यते उपस्पर्शनं यथा । स्नानाचमनयोर्यथा-कृतोपस्पर्शने शुचौ । स्पर्शेयथा-यूपोपस्पर्शने स्नानं । उपसम्पन्नं पर्याप्ते सत्कृतप्राप्तयोम ते । उपसम्पद्यते स्म उपसम्पन्नं । वाच्यलिङ्गः । चतुर्वपि यथा-उपसम्पन्नं पथिकैरुपसम्पन्नं निरीक्ष्य वियदत्रैः ।। २५ ।। कलानुनादी चटके चंचरीके कपिंजले ।

Page #438

पञ्चमः काण्डः
(४२१)
-
कलानुनादी चटके चश्चरीके कपिजले। गन्धमादनः कप्यद्रिभिदोरलिनि गन्धके ।। २६॥ गन्धमादनी मुरायामथ जायानुजीविनः । बकाश्विन नटदुःस्थाः स्याद्धमकेतनोऽनले ॥ २७ ॥ ग्रहभेदे च प्रतिपादनं बोधनदानयोः । पद्मलाच्छनो धनदे लोकेशे रविवेधसोः ।। २८ ॥ पद्मलाच्छना तारायां सरस्वत्यां श्रियामपि । पीतचन्दनं स्यादरिद्रायां काश्मीरजन्मनि ॥ २९॥
कलं मनोज्ञमनुनदति कलानुनादी । त्रयोऽपि पक्षिणः । चंचरीके. स्त्रीपुंसः । गन्धमादनः कप्यद्रिभिदोरलिनि गन्धके । गन्धेन मदयति गन्धमादनः ।। रम्यादित्वादनटि बाहुलकात् । हूस्वाभावः । अदिभिदि पुंक्लीबः । तत्र यथात्वामियं स्थितिमतीमुपस्थिता गन्धमादनवनाधिदेवता । अलिनि भ्रमरे स्त्रीपुंसः ॥२६॥ गन्धमादनी सुरायां । टीत्वाड्डीः । अथ जायानुजोविनः । बकाश्विननटदुःस्थाः । जायामनुजीविनः जायानुजीविनः । चतुष्वर्थेषु । अश्विनौ अश्विनीकुमारौ । स्यामकेतनोऽनले । ब्रहभेदे च । धूमः केतनमत्स्य घूमकेतनः । द्वयोर्यथा-धूमकेतनरुचा विजृम्भितम् ॥२७॥ प्रतिपादन वोधनः दानयोः । प्रतिपाद्यते प्रतिपादनः । बोधने यथा-शास्त्रस्य शिष्यप्रतिपादन यथा। दाने यथा-फलं हि पात्रप्रतिपादनं श्रियः । पद्मलाञ्छनो धनदे लोकेशे रविवेधसोः । पद्म लाञ्छनमस्य पद्मलाञ्छनः । लोकेशः शम्भुः । चतुर्वपि यथा-पुष्णातु भक्तिनिष्णानां वाञ्छितं पद्मलाञ्छनः ॥ २८ ॥ पद्मलान्छना तारायां सरस्वत्यां श्रियामपि । तारा बौद्धानां देवी । पीतचन्दन स्यादरिद्रायां काश्मीरजन्मनि । पीतं च तच्चन्दनं च पीतचन्दनं । द्वयोर्यथापीतचन्दनपिशंगितं वपुः ॥ २९ ॥ महारजनं कुसुम्भे स्वर्णे । रज्यतेऽनेन रञ्जनं । तुदादिवृजिरंजीति (उ० २७३) किदनः । महच्च तद्रजनं च महा

Page #439

अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
(४२२)
महारजनं कुसुम्भे स्वर्णेऽथ मधुसूदनः । भ्रमरे केशवे मृत्युवञ्चनः श्रीफले हरे ।। ३० ।। द्रोणकाकेऽप्यथ वरचन्दनं देवदारुणि । कालेये वरवर्णिन्यङ्गनाळा क्षाप्रियङ्गुषु ।। ३१ ।। रोचनायां हरिद्रायामथ स्याच्छकुलादनी ।
मांसी पिचुलिका जलपिप्पलिकासु च ॥ ३२ ॥ शालाङ्कायनो नन्दुयुध्योः 'स्याच्छ्वेतवाहनः शशी । पार्थोऽथ सहस्रवेधी चुक्रे सहस्रवेधि तु ।। ३३ ।। रजनं । द्वयोर्यथा - महारजनराजिता शुक्रवतीव संध्यावधूः । अथ मधुसूदनः । भ्रमरे केशवे । मधु सूदितवान् मधुसूदनः । द्वयोर्यथा - कोऽयं द्वारि हरिः प्रयाह्युपवनं शाखामृगस्यात्र कि कृष्णोऽहं दयिते बिभेमि सुतरां कृष्णादहं वानरात् । कान्तेऽहं मधुसूदनो व्रज लतां तामेव मध्वन्वितामित्थं निर्वचनीकृतो दयितया ह्रीतो हरिः पातु वः । मृत्युवश्चनः श्रीफले हरे । द्रोणकाकेऽपि । मृत्युं वञ्चयति मृत्युवञ्चनः । श्रीफलो बिल्वः । त्रिष्वपि यथा - मृत्युवञ्चनपत्रैर्यः पूजयेन्मृत्युवञ्चनं स मृत्युवंचन इव चिरायुर्जायते नरः ॥ ३० ॥ अथ वरचन्दनं देवदारुणि । कालेये । वरं चन्दनं वरचन्दनम् । देवदारुणि यथा - 1 कर्णे नवानि वरचन्दनपल्लवानि । कालेये कुंकुमे यथा - भालस्थलीषु वरचन्दनमण्डनानि । वरवर्णिन्यङ्गनालाक्षाप्रियङ्गुषु । रोचनायां हरिद्रायां । वरवर्णोऽस्त्यस्या वरवर्णिनी । अङ्गनायां यथा - एतां विहाय वरवर्णिनि ताम्रपर्णी नान्यत्र सम्भवति मौक्तिककामधेनुः । शेषा ओषधयः ॥ ३३ ॥ अथ स्याच्छकुलादनी । कट्वा मांसी पिचुलिका जलपिप्पलिकासु च । शकुलानत्ति शकुलादनी । रम्यादित्वादनटि डी ( ५-३ - १२६) । सर्वा ओषधयः ॥ ३२॥ शालाङ्कायनो नंयुष्योः । शलङ्कोरपत्यं शालङ्कायनः । क्रोष्टुशलङ्कोर्न लुक्चेति (६-१-५६) आयनण् । अन्तलुक् च । नन्दी हरप्रतीहारः । ऋषिमुनि१. शिवकीर्तिनशब्दस्तु भृङ्गरीटेऽसुरद्विषि । श्वेत० ।
1
i

Page #440

पञ्चमः काण्डः
(४२३)
हिङ्गो 'चामरपुष्पस्तु केतके चूतकाशयोः। गोरक्षजम्बूर्गोधूमधान्ये गोरक्षतण्डुले ।। ३४ ।। धूलीकदम्बस्तिनिशे नीपे वरुणपादपे। शृगालजम्बूोडुम्बे फले च बदरीतरोः ॥ ३५ ॥ अभ्युपगमः समीपागमने स्वीकृतावपि । नक्षत्रनेमिः शीतांशुरेवत्यौत्तानपादिषु ।। ३६॥
विशेषः । स्याच्छ्वेतवाइनः शशी पार्थः । श्वेतं वाहनमस्य श्वेतवाहनः । अथ सहस्रवेधी चुक्रे । सहस्र वेधयति सहस्रवेधी। चुक्रोऽग्लवेतसः । सहस्रवेधि तु। हिङ्गौ। हिंङ्गु रामठं। पुंसीत्यन्ये । अथ पान्ताः ॥ ३३ ॥ चामरपुष्पस्तु केतके चूतकाशयोः । चामरवत्पुष्पमस्य चामरपुष्पः ।
॥ अथ वान्ताः ॥ ___ गोरक्षजम्बूर्गोधूमधान्ये गोरक्षतण्डुछे । गोरक्षाणां जम्बूरिव गोरक्षजम्बूः ॥ ३४ ॥ धूलिकदम्बस्तिनिशे नीपे वरूणपादपे। धूल्याः कदम्बो धूलीकदम्बः । नीपे यथा- धूलीकदम्बपरिधूसरदिङ्मुखस्य । शृगालजम्बूगौडुम्बे फले च बदरीतरोः । शृगालस्य जम्बूरिव शृगालजम्बूः गोडम्ब ओषधम् ॥ ३५ ॥
॥ अथ मान्तौ ॥ अभ्युपगमः समीपाममने स्वीकृतावपि । अभ्युपगम्यते अभ्युपगमः । स्वीकृतौ यथा-करिष्याम्येवं नो पुनरिति भवेदभ्युपगमः । नक्षत्रनेमिः शीतांशुरेवत्यौत्तानपादिषु । नक्षत्राणां नेमिरिव नक्षत्रनेमिः । शीतांशुरिन्दुः । रेवतीभम् । औत्तानपादिर्धवः ॥ ३६ ॥
१. हरिचन्दनमाख्यातं गोशीर्षे देवपादपे । हरिवाहन इत्युक्तो भास्करामरनाथयोः । भवेच्चामर पुष्पस्तु ।

Page #441

(४२४) अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
कालानुसार्य शैलेये कालिये शिशपातरौ । अथ स्याद् दुग्धतालीयं दुग्धाग्रं दुग्धफेनयोः ॥३७॥ 'वृषाकपायी जीवन्त्यां शतावर्युमयोः श्रियां । उत्पलपत्रं उत्पलदले स्त्रीणां मखक्षते ॥ ३८॥
॥अथ यान्ताः ॥ कालानुसार्य शैछेये कालीये शिंशपातरौ । कालेनानुत्रियते कालानुसार्यम् । शैलेयं धातुविशेषः । कालीयं गन्धद्रव्यम् । अथ स्यादुग्धतालीयं दुग्धानं दुम्बफेनयोः। दुग्धं ताडयति दुग्धतालीबम् । गवहृदयादय (उ०३७०) इति साधु । दुग्धानं दुग्धसारः ॥३७॥ तृषाकपायी जीवन्त्यां शतावयुमयोः श्रियां । वृषाकर्भार्या वृषाकपायी । पूतक्रत्विति (२-४-६०) डी: एचान्सस्य । जीवन्तीशतावर्यावोषधी । तयोर्वषाकपायीव वृषाकपायी । उमायां यथा-वसत्यजत्रं विहरान् वनान्तरे । वृषाकपायी सहितो वृषध्वजः । श्रियां यथा-वृषाकपायी यदि हेलया पदं ददाति गण्याः क्व भवादृशास्ततः। वृषाकपिशब्दस्याग्न्याबनेकार्थत्वात् । धवयोगात्तद्भार्यासु स्वाहादिष्वपि वृषाकपायी शब्दः प्रयुज्यते । तत्र स्वाहायां यथा-धन्धा वृषाकपायीति । इन्द्राण्यां यथा-वृषाकपायीमभ्येति सत्रपः किं न गोत्रमित् । ऋषिविशेषभार्यायां यथा-वृषाकपायीजलसेकवर्द्धितैर्मनोहरैराश्रमवृक्षकैरिमम् ।
॥अथ रान्ताः ॥ उत्पलपत्रं, उत्पलदले स्त्रीणां नखक्षते । उत्पलस्य पत्रमिव वा उत्पलपत्रम् । उत्पलदले यथा-धारांशितां रामपरश्वधस्य सम्भावयत्युत्पलपत्रसाराम् । स्त्रीणां नखक्षते यथा-उत्पलपत्राकाराणि यानि कररुहपदानि तत्कथितम् । उत्पलपत्रकमुचितं कांची मार्गेऽथ कक्षासु ॥ ३८ ॥ कपिलधारा त्रिदशापगायां तीर्थभिद्यपि । कपिलस्य धारा कपिलस्य धाराऽत्र वा कपिल
१. भवेत्प्रवचनीयाख्या प्रवाच्ये च प्रवक्तरि । वृषा०

Page #442

पञ्चमः काण्डः
(४२५)
कपिलधारा त्रिदशापगायां तीर्थभिद्यपि । तमालपत्रं तिलके तापिच्छे पत्रकेऽपि च ॥ ३९॥ तालीशपत्रन्तु तामलक्यां तालीशके क्वचित् । पादचत्वरः करके परदोषकभाषिणि ॥ ४०॥ सैकते छगलेऽश्वत्थमेऽथ पांसुचामरः । वर्धापके प्रशंसायां दूर्वाश्चिततटी भुवि ॥४१॥ पुरोटौ धूलिगुच्छे पीतकावेरं तु कुङ्कमे । पित्तले वस्वोकसारा विन्द्रस्य धनदस्य च ॥ ४२ ॥
धारा । तमालपत्रं तिलके तापिच्छे पत्रकेऽपि च । तमालश्च तत्पत्रं च तमालस्य पत्रं पत्रमिव वा तमालपत्रम् । तापिच्छस्तमालः । पत्रकं सुगन्धिद्रव्यम् । त्रिष्वपि यथा-तमालपत्रं मृगनाभिगन्धि वनान्तलक्ष्म्या वदने विभाति ॥ ३९ ॥ तालीश(स)पत्रं तु तामलक्यां तालीशके क्वचित् । तालीसवत्पत्रं यस्य तालीसपत्रम् । द्वावपि वृक्षभेदौ । क्वचित्तालीसके लक्ष्यानुसारेण । पादचत्वरः करके परदोषैकभाषिणि । सैकते छगले अश्वत्यगुमे । पादे पादस्य वा चत्वरमस्यास्माद्वा पादचत्वरः । परदोषैकभाषिणि वाच्यलिङ्गः ॥ ४० ॥ अथ पांसुचामरः । वर्धापके प्रशंसायां दूर्वाञ्चिततटीभुवि । पुरोटौ धूलिगुच्छे । पांसुमित्रं चामरमस्य पांसुचामरः । पुरोटिनद्यादौ पूरानीतकचवरः ॥ ४३ ॥ पीतकावेरं तु फुडामे, पित्तले । कावेरी देवताऽस्य कावेरं । पीतं च तत्कावेरं च पीतकावेरं । वस्वोकसारा विन्द्रस्य धनदस्य च । नलिनो पुर्योः। वसुयुक्तानि ओकांसि सारमस्यां वस्वोकसारा । पृषोदरादित्वात् । इन्द्रधनदपुर्योर्यथा-वस्वोकसारामभिभूयसाहं सौराज्यबद्धोत्सवया विभूत्या समग्रशक्तौ त्वयि सूर्यवंश्ये सति प्रपन्ना करुणामवस्थाम् ॥ ४२ ॥ विप्रतिसारस्त्वनुशये रुषि कौ कृत्ये । विप्रति स्रियते विप्रतिसारः । अनुशयः पश्चात्तापः । रुट कोपः । तयोर्यथा-प्रापि चेतसि स विप्रतिसारे सुभ्रुवामवसरः सरकेण । कुः

Page #443

(४२६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
नलिनीपुर्यो विप्रतिसारस्त्वनुशये रुषि । कौ कृत्ये सर्वतोभद्रस्त्वोकोभित् काव्यचित्रयोः ॥४३॥ निम्बेऽथ सर्वतोभद्रा गम्भार्या नटयोषिति । समभिहारस्त्वाभीक्ष्ण्ये भृशार्थेऽथासुतीबलः ॥ ४४ । शौण्डिके यज्वन्युद्दण्डपालो मत्स्याहिभेदयोः। स्यादेककुण्डलो बलभद्रे किम्पुरुषेश्वरे ॥ ४५ ॥ कृपीटपालस्तु केनिपाते जलनिधावपि । स्यात्पाण्डुकम्बलः श्वेतकम्बलग्रावभेदयोः ॥ ४६॥
पृथिवी । कृत्यं कार्य । सर्वतोभद्रस्त्वोकोभित्कायचित्रयोः। निम्बे । सर्वतोभद्राण्यस्य सर्वतोभद्रः । व्यूहभेदकल्याणवतोरपि । चित्रकाव्यव्यूहभेदयोयथा-विषमं सर्वतोभद्रचक्रगोमूत्रिकाभिदिः । श्लोकैरिख महाकाव्यं व्यूहैस्तदभवद्वलं । ओकोभिदि कल्याणवति च यथा-स्वेच्छाप्रवेशा वाचस्ताः सर्वतोभद्रतां गताः ॥ ४३ ॥ अथ सर्वतोभद्रा गम्भाय नटयोषिति । गम्भारी श्रीपर्णीवृक्षः । समभिहारस्त्वाभीक्ष्ण्ये भृशार्थे । समभिहरणं समभिहारः । द्वयोर्यथाक्रियासमभिहारेण विराध्यन्तं क्षमेत कः। .
॥ अथ लान्ताः ॥ अथासुतीबलः । शौण्डिके यज्वनि । आसुतिः सन्धान विद्यतेऽस्य आसुतीबलः । कृष्यादित्वाद् वलच् (७-२-२७) । पित्रादेरिति दीर्घः । द्वयोयथा-आसुतीबलशालात्र क्व देशे तु सुरांचिता । इति होत्रार्थितश्छात्रः शुण्डास्थानमदर्शयत् ॥ ४४ ॥ उद्दण्डपालो मत्स्याहिभेदयोः । उद्युक्तो दण्डपालोऽत्र उद्दण्डपालः । मत्स्यभेदेऽहि भेदे च । स्यादेककुण्डलो बलभद्रे किंपुरुषेश्वरे । एकं कुण्डलमस्य एककुण्डलः । द्वयोर्यथा-एककुण्डलयुतं वृषाकपिम् । कृपीटपालस्तु केनिपाते जलनिधावपि। कृपीटं जलं पालयति कृपीटपालः । केनिपातोऽरित्रम् ।

Page #444

पञ्चमः काण्डः
(४२७)
सुरतताली शिरकदृत्योरथाशितम्भवः । अन्नादौ तृप्तौ च 'नभश्चमसश्चन्द्रमाययोः॥४७॥ चितायूपे हिङ्गुनिर्यासो हिङ्गुरसनिम्बयोः । हिरण्यरेता चलने सहस्रकिरणेऽपि च ॥ ४८ ।।
इत्याचार्यहेमचन्द्रसूरीश्वररचितेऽनेकार्थसंग्रहे
पञ्चस्वरकाण्डः पञ्चमः ॥५॥ स्यात्पाण्डुकम्बलः श्वेतकम्बलग्रावभेदयोः । पाण्डुश्चासौ कम्बलश्च पाण्डुकम्बलः ॥ ४६॥ सुरतताली शिरःसक्दत्योः । सुरतेन ताड्यते सुरतताली।
॥ अथ वान्ताः ॥ अथाशितम्भवः अन्नादौ तृप्तौ च । आशितस्तृप्तो भवत्यनेन आशितस्य भवनमिति वा । आशितम्भवः । भावे चाशिताद्भुवः खः (५-१-१३०)॥ द्वयोर्यथा-आशितम्भव मात्रद्धर्या कश्चिच्छेदाशितं भवम् ।
॥अथ सान्ताः ॥ नभश्चमसश्चन्द्रमाययोः । चितायुपे । नभश्चमति नभश्चमसः । तप्यणीत्यसः ।। (उ० ५६९) ॥ माया इन्द्रजालम् ॥४७॥ हिंगुनिर्यासो हिंगुरसनिम्बयोः। नियस्यते निर्यासः । हिंगोनिर्यासो हिंगुरिव निर्यासोऽस्येति वा हिंगुनिर्यासः । हिरण्यरेता ज्वलने सहस्रकिरणेऽपि च ।। ४८ ॥ हिरण्यं रेतोऽस्य हिरण्यरेताः । ज्वलने यथा-ज्वलितं न हिरण्यरेतसं चयमास्कन्दति भस्मनां जनः ।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायामनेकार्थकैरवाकरकौमुदीत्यभिधानायां स्वोपज्ञानेकार्थसंग्रहटीकायां पंचस्वर
काण्डः पंचमः समाप्तः ॥५॥
१. स्यादाषाढभवो भौमे नवीनजलदेऽपि च । स्यान्नभ० ।

Page #445

॥ अथ षष्ठः काण्डः ॥ ग्राममद्गुरिका युद्धशृङ्गयोः मातुलपुत्रकः' । धत्तूरकस्य च फले मातुलस्य च नन्दने ॥ १ ॥ लूतामर्कटकः पुत्रीनवमालिकयोः कपौ । वर्णबिलोडकः काव्यच्छाया हृत्सन्धिचौरयोः ॥ २ ॥ सिन्दूरतिलको हस्ती सिन्दूरतिलकाऽङ्गना । दोहदलक्षणं गर्भ स्यात्सन्धौ यौवनस्य च ॥ ३ ॥
अहँ । अथ षष्ठं षट्स्वरकाण्डमारभ्यते । तत्रादौ कान्ताः । ग्राममद्गुरिका युद्धशृङ्गयोः । ग्राममद्गुवत् रायन्ति शब्दायन्ते नरा अत्रेति ग्राममद्गुरिका । 'कुशिकेति (उ० ४५) साधुः । शृङ्गी ओषधिः । मत्सीभेदो वा । मातुलपुत्रकः । धत्तुरकस्य च फले मातुलस्य च नन्दने । मातुलो धतूरो मातुः भ्राता च । तस्य पुत्रो मातुलपुत्रकः । लूतामर्कटकः पुत्रीनवमालिकयोः कपौ । लूतामर्कति दिव्यचीत्यटे के च लूतामर्कटकः । पुत्री ओषधिः । वर्णविलोडकः काव्यच्छाया हृत्सन्धिचौरयोः। वर्ण छायां ब्राह्मणादि वा । विलोडयति वर्णविलोडकः । वाच्यलिङ्गः । सन्धिचौरः सुरङ्गाचौरः ॥ २॥ सिन्दूरतिलको हस्ती । सिन्दूरेण तिलकोऽस्य सिन्दूरतिलकः । सिन्दूरतिलकाङ्गना । द्वयोयथा-सिन्दूरतिलकारूढः सिन्दूरतिलकावृतः । स ययौ रन्तुमुद्याने साक्षादिव पुरन्दरः ।
॥ अथ णान्तौ ॥ दोहदलक्षणं गर्भ स्यात्सन्धौ यौवनस्य च । दोहदो लक्षणमस्य दोहदलक्षणम् । गर्भे यथा-निदानमिक्ष्वाकुकुलस्य सन्ततेः सुदक्षिणादोहदलक्षणं
१. स्यान्मदनशलाका तु सार्या कामोदयौषधौ । मातुल०। २. स्नानाचिकित्सक चातुर्मास्यव्रतकरे दरे । स्नानाचिकित्सकं प्रोक्तं नारीपुष्प
तपस्ययोः। सिन्दूर।

Page #446

षष्ठः काण्डः
(४२९)
यौवनलक्षणं वक्षोरुहे च लवणिम्नि च । अपारापतश्चित्रकण्ठे स्यात्तित्तिरावपि ॥ ४ ॥ प्रत्युद्गमनीयमुपस्थेये धौतांशुकद्वये । विष्वक्सेनप्रिया त्रायमाणोषध्यां श्रियामपि ॥ ५ ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरविरचितेऽनेकार्थसंग्रहे
षटूस्वरकाण्डःषष्ठः ॥६॥
दधौ । सन्धौ यौवनस्येति बाल्ययौवनयोः सन्धावित्यर्थः ॥ ३ ॥ यौवनलक्षणं वक्षोरुहे च लवणिम्नि च । यौवनस्य लक्षणं यौवनलक्षणं । द्वयोर्यथाअलङ्कृतां यौवनलक्षणेन दृष्ट्वा मृगाक्षी मुमुहुर्युवानः ।
॥ अथ तान्ताः । - अर्द्धपारापतश्चित्रकण्ठे स्यात्तित्तिरावपि । अर्द्धन पारापतोऽर्द्धपारापतः । द्वावपि पक्षिभेदौ ॥ ४ ॥
॥ अथ यान्तौ ॥ प्रत्युद्गमनीयमुपस्थेये धौतांशुकद्वये । प्रत्युद्गभ्यते प्रत्यद्गमनीयम् । उपस्थेये वाच्यलिङ्गः । धौतांशुकद्वये यथा-सा मङ्गलस्नानविशुद्धगात्री गृहीतप्रत्युद्गमनीयवस्वा । विष्षकसेनप्रिया त्रायमाणौषध्यां श्रियामपि । विष्वक्सेनस्य प्रिया विष्वक्सेनप्रिया । श्रियां यथा- विष्वक्सेनप्रियादेया तुभ्यमभ्यधिकां श्रियाम् ॥ ५ ॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरविरचितायामनेकार्थकैरवाकरकौमुदीत्यभिधानायां स्वोपज्ञानेकार्थसंग्रहटीकायां
षट्स्वरकाण्डः षष्ठः समाप्तः ॥६॥
१. विश्वक्सेनप्रिया लक्ष्म्यां त्रायमाणौषधावपि ।
समुद्रनवनीते स्यात्पीयूषे च सुधाकरे ॥

Page #447

॥ अथ सप्तमः (परिशिष्ट) अव्ययकाण्डः ॥ अथाव्ययानि वक्ष्यन्ते प्राग्वदेव स्वरक्रमात् ॥ अस्वल्पार्थेऽप्यभावेऽपि स्यादास्मरणवाक्योः ॥१॥ आङीषदर्थेऽभिव्याप्तौ क्रियायोगेऽवधावपि । आं स्यादविस्मृत्योराः सन्तापप्रकोपयोः ॥ २ ॥
अहं । अथ सप्तममनेकार्थशब्दशेषमनेकार्थाव्ययकाण्डमारभ्यते । अथाव्ययानि वक्ष्यन्ते प्राग्वदेव स्वरक्रमात् । अथेति षट्काण्ड्यनन्तरमव्ययानि भण्यन्ते । अत्र पूर्ववदेव स्वराद्याद्यन्त क्रमो विज्ञेयः । तत्रादौ एकस्वराः । तत्र च अकारः । अः स्वल्पार्थेऽप्यभावेऽपि । अतति अटति वा । कचिदिति । डे । स्वल्पार्थे यथा-अल्पमपि प्रत्याख्यानमावृणन्ति अप्रत्याख्यानावरणाः क्रोधादयः । अभावे यथा-असंशयं क्षत्रपरिग्रहक्षमा । अथ आकारौ । स्यादास्मरणवाक्ययोः ॥ १ ॥ अनिति आ । डिदिति (उ० ६०५) आप्रत्ययः । स्मरणे यथा-आ ज्ञातं मधुलम्पटैमधुकरैराबद्धकोलाहले नूनं साहसिकेन चूतमुकुले दृष्टिः समारोपिता । वाक्ये यथा-यदि आ एवं नु मन्यसे ॥ १ ॥ आङीषदर्थेऽभिव्याप्तौ क्रियायोगेऽवधावपि । कारोऽनुबन्धमात्र । ईषदथ यथा-आ पिंगजूटतटटंकितचन्द्रलेखं । अभिव्याप्तौ अभिविधौ यथा-सोहमाजन्मशुद्धानामाफलोदयकर्मणां । क्रियायोगे यथा-आमुक्तमुक्तालतमस्य वक्षः । अवधौ यथा-आ समुद्रक्षितीशानां । अथाकारादितिः । आं स्यादवधिस्मृत्योः । अमते राङ्पूर्वास्किपि आं । द्वयोर्यथा-आं ज्ञातं मधुसूदनानियुगलं मुक्त्वास्ति नान्या गतिः।
॥ अथाकारादिः सान्तः ॥ आः सन्तापप्रकोपयोः । आस्तेः क्विपि आः । सन्तापे यथा-आः पूर्णस्वकलाभिरिन्दुरमलो यातश्च राहोर्मुखम् । प्रकोपे यथा-आः पापतापसकिरातकृशानुकीर्ण वज्र न किं पतति मूर्द्धनि ते नमस्तः । आश्चर्येऽपि

Page #448

सप्तमः काण्डः
(४३१) इ स्यात्श्वेदे प्रकोपोक्तौ,'ई क्रोधे दुःखभावने। प्रत्यक्षे सम्भिधौ चाप्यु रोषोक्त्याऽऽमन्त्रणार्थयोः ॥ ३॥ उत्प्राधान्ये प्रकाशे च प्राबल्यास्वास्थ्यशक्तिषु ॥
विभागे बन्धने मोक्षे भावे लाभोर्ध्वकर्मणोः ॥४॥ यथा-आः किमेतदपूर्वोयं दृष्टः क्षत्रियपोतकः ॥ २ ॥ अथ इकारः । इ स्यात्श्वेदे प्रकोपोक्तौ । एति विपि इ। आगमशासनस्याऽनित्यत्वात्तागमाभावः । द्वयोर्यथा-अमी अमुमु ई चोस्य नखाः कण्ठे इ ईक्षिता । अथ ईकारः । ई क्रोधे दुःखभावने । प्रत्यक्ष सन्निधौ चापि । ईड् गतौ । किपि ई । चतुवर्थेषु यथा-ई ईदृशी रतिः कथम् । अथ उकारः । उ रोषोक्त्यामन्त्रणार्थयोः । उड् शब्दे किपि तागमाभावे उ । रोषोक्तौ यथा-उ (उ अ) एहि त्वमुत्तिष्ठ । आमन्त्रणार्थे यथा-क्वचित्कदाचित्किमु किंचिदेव कृतं मया सुन्दरि विप्रियन्ते ॥ ३ ॥
॥ अथ उकारादिन्तिः ॥ उत्प्राधान्ये प्रकाशे च प्राबल्यास्वास्थ्यशक्तिषु । विभागे बन्धने मोक्षे भावे लाभोर्ध्वकर्मणोः । उन्देर्वदेर्वा विपि उत् । प्राधान्ये यथाउत्तमा मानमिच्छन्ति । प्रकाशे यथा-उद्भूतः सरसिजसम्भवः परागः । प्राबल्ये यथा-उत्कम्पिनी भयपरिस्खलितांशुकान्ता । अस्वास्थ्ये यथा-येनान्तर्जलचारिभिर्जलचरैरत्युक्तमुत्कूजितम् । शक्तौ यथा-माघेन विनितोत्साहानोत्साहान्त पदक्रमे । विभागे यथा-उत्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते । बन्धने यथा-पुरन्दरश्रीः पुरमुत्पताकं प्रविश्य पौरैरभिनन्द्यमानः । मोक्षे यथाउच्छृखलं वलातिवाजिराजः । भावे सम्भावे यथा-परार्द्धबद्धकक्षाणां त्वादृशामुद्भवः कुतः । लाभे यथा-उत्पन्नभक्षक मूर्खम् । ऊर्ध्वकर्मणि यथा-उत्तिष्ठन्त्या १. प्रकोपोक्तौ कामदेवे स्वनन्ययम् । २. ई लक्ष्म्यां तु च नाव्ययम् । ३. शिववाची वनव्ययम् ।

Page #449

(४३२) अनेकार्थसंग्रहः सटीका : द्वितीयो विभागः
उं प्रश्नेऽङ्गीकृतौ रोषेऽप्यू प्रश्ने रोषवाचि च । ऋ 'कुत्सावाक्ययोरे ऐ हे है शब्दाविव स्मृतौ ॥५॥ आमन्त्रणाहानयोरों प्रणवेऽङ्गीकृतावपि । ओ औ शब्दौ तु हो हौ वद् हतौ सम्बोधनेऽपि च ॥६॥
रतान्ते भरमुरगपतौ पाणिनैकेन कृत्वा ॥ ४ ॥ अथ उकारादिन्तिः । उं प्रश्नेऽङ्गीकृतौ रोषेऽपि । वेंग् तन्तुसन्ताने । बाहुलकात् कितिम उं । प्रश्नाङ्गीकृत्योर्यथा-कोयं नाथ जिनो भवेत्तव वशी उँहुं प्रतापी प्रिये । रोषे यथा-उं तनोमि तवेप्सितं । अथ ऊकारादिन्तिः । ऊ प्रश्ने रोपवाचि च । ऊपैड् तन्तुसन्ताने । बाहुलकात् किमिति ऊं । प्रश्ने यथा-ऊं कास्ति मे जानकी । रोषवाचि यथा-ऊं सैवास्मि तव प्रिया । अथ ऋकारः । ऋ कुत्सावाक्ययोः । ऋक् गतौ क्विपि, तागमाभावे ऋ। द्वयोर्यथा-बाले किमृविमृद्नासि । अथ एकारऐकारौ । ए ऐ है है शब्दाविव स्मृतौ । आमन्त्रणाहोनयोः । इण्क् गतौ विचि ए । बाहुलकाद् वृद्धौ ऐ। हिनोतेर्विचि हे । बाहुलकाद्वृद्धौ है ॥ ५ ॥ आमन्त्रणाह्वानयोर्यथा-ए इतो भव ऐ भयंकरं श्मशानम् । तां द्रष्टुं जनकात्मजां हृदय हे नेत्राणि मित्रीकुरु । हे देवदत्त चल है वज यज्ञदत्त । अथ उँकारादिान्तः । बंधानुरोधात्तु प्रथममुक्तः । ओं प्रण
१. ऊ रक्षणे रक्षके च सूच्यां स्यूतावनव्ययम् ।
ऋ कुत्सायां च वाक्ये च देवमातर्यनव्यम् । ऋ वाक्यकुत्सयोर्दैत्यजनन्यामायनव्ययम् ॥ ल कुत्सायां विस्मये च लुशब्दोऽपि तदर्थकः । देवमातरि वाराह्यां क्रमात्तावाप्यनव्ययौ ॥ एऐशब्दौ तु हेहैवत् स्मृत्यामंत्रणहतिषु । क्रमाच्चतुर्भजे शम्भावे ऐशब्दावनव्ययौ ॥
आमित्यनुमती प्राक्त प्रणवे चाप्युपक्रमे ) ओसौशब्दौ तु होहौव सम्बुद्धयाहवानयोर्मतौ । विधातरि क्रमाद्विष्णावे औशब्दावनव्ययौ । कु.

Page #450

सप्तमः काण्ड:
(४३३) कु पापीयसि कुत्सायामीपदर्थे निवारणे । कं सुखे वारिशिरसोः किं प्रश्ने कुत्सनेऽपि च ॥ ७. ।। चान्योऽन्यार्थसमाहारान्वाचयेषु समुच्चये।
हेतौ पक्षान्तरे तुल्ययोगिता विनियोगयोः ॥८॥ वेङ्गीकृतावपि । अवति ओ । अविर्मः । प्रणवे. यथा-समस्तं व्यस्तं त्वां शरणद गुणात्योमिति पदं । अङ्गीकृतौ यथा-ओमित्युक्तवतोऽथ शाङ्गिण इति । अथ ओकार-औकारौ । ओ औ शब्दौ तु हो-हो-वद् हतौ सम्बोधनेऽपि च । उड्शब्दे विचि ओ । बाहुलकाद् वृद्धौ औ । एवं जुहूतेः हो हो । द्वयोयथा-तदो अलमनेनेति सखीमाहा ओ मानिनी । औ कुत्र गतो गौः । हो पश्य वराहोऽयं । हौ सर्पत्यही यासि किम् ॥ ६ ॥
॥ अथ कादिः ।। कु पापीयसि कुत्सायामीषदर्थे निवारणे। कौतेः क्विपि तागमाभावे कु । कायति वा । दृकेति किदुः । पापीयसि यथा-यद्दोग्धृमित्रं किमतः कुकृत्यं । कुत्सायां यथा-कुमित्रे नास्ति विश्वासः । ईषदर्थे यथा-कोष्णं किन्नु निषिच्यते तव बलात्तल सखिश्रोत्रयोः ।
॥अथ कादी मान्तौ ॥ __ के सुखे वारिशिरसोः । कामयतेः, “गमि जमि क्षमि कमी"(ऊ० ९३७) ति डित्यमिकं । त्रिष्वपि यथा-रेजे कादम्बिनी वेयं, कामिनी कम्रकन्धरा । कि प्रश्ने कुत्सनेऽपि च । कौतेः कोर्डिन् । किं प्रश्ने यथा-किं ते भूयः प्रियमुपकरोमि । कुत्सने यथा-स किंसखा साधु न शास्ति योऽधिपं, हितान्न यः संश्रुणुते स किंप्रभुः ॥ ७ ॥ अथ चादिः । चान्योऽन्यार्थसमाहारान्वाचयेषु समुच्चये । हेतौ पक्षान्तरे तुल्ययोगिताविनियोगयोः। पादपूरणेऽवधृतौ । चिनोति चः । क्वचिदिति डः । अन्योऽन्यार्थे इतरेतरयोगे यथा-तयोर्जगृहतुः पादौ राजा राज्ञी च मागधी । तौ गुरुर्गुरुपत्नी च, प्रीत्या प्रतिनन

Page #451

(४३४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
पादपूरणेऽवधृतौ तु विशेषेऽवधारणे । समुच्चये पादपूतौं धिक् निर्भनिनिन्दयोः॥९॥
न्दतुः ॥ अत्र इतरेतरयोगस्योद्भूतावयवभेदत्वात् जगृहतुर्जगृहतुरिति द्विवचनम् । समाहारे तु तिरोहितावयवभेदत्वादेकवचनम् । यथा-अर्थस्य मूलं निकृतिः क्षमा च, कामस्य वित्तञ्च वपुर्वयश्च । धर्मस्य दानञ्च दया दमश्च, मोक्षस्य सर्वार्थनिवृत्तिरेव ॥ अन्वाचये यथा-हित्वा तस्मिन् भुजगवलयं शम्भुना दत्तहस्ता, क्रीडाशैले यदि च विचरेत्पादचारेण गौरी । समुच्चये यथाविकारः कोऽप्यन्तर्जडयति च तापं च कुरुते । हेतौ यथा-गुरोनियोगाच्च नगेन्द्रकन्या । पक्षान्तरे यथा—कैकेय्याः क्व वरो वरेण विपिनप्रस्थानयाञ्चा क च, क्वायं वंशशरो विकर्तनविधिः, सीतापहारः क्व च । सुग्रीवानुगतिः क्व च क्व च वधस्तस्यापि लङ्कापतेरेकैकं चरिताद्भुतं समभवत्पुण्यैः कवीनामदः ॥ तुल्ययोगितायां यथा-प्रतिग्रहीतुं प्रणयिप्रियत्वात् , त्रिलोचनस्तामुपचक्रमे च । सम्मोहनं नाम च पुष्पधन्वा धनुष्यमोधं समधत्त बाणम् ॥ १ ॥ विनियोगे यथा-मधुश्च ते मन्मथ साहचर्याद सावनुक्तोऽपि सहाय एव ॥८॥ पादपूरणे यथा-धर्मे चार्थे च कामे च, मोक्षे च भरतर्षभ । अवधृतौ यथा-कर्मक्षयाच्च निर्वाणम् । अथ तादिः । तु विशेषेऽवधारणे । समुच्चये पादपूर्ती तौतेः क्विपि तागमाभावे तु । विशेषे यथा-किमस्या न प्रेयो यदिपरमसह्यस्तु विरहः । अवधारणे यथा-ननु खण्डेन्दुजूटस्य प्रियाविरहजं तमः । पादपूर्ती यथा-दूरादेव कृतोऽञ्जलिर्न तु पुनः पानीयपानोचितः । अथ धादिकान्तः । धिक् निर्भत्सननिन्दयोः । दधाते गादित्त्वात्किकि धिक् । निर्भर्त्सने यथा-धिक् धि शत्रुजितं । निन्दायां यथा-धिक् तस्य जीवितं लोके । अथ नादयः ॥ ९॥ नि स्यात्क्षेपे भृशार्थे च नित्यार्थ दानकर्मणि । संधानोपरमयोः संश्रयाश्रयराशिषु । मोक्षेऽन्तभावेऽधोभावे बन्धने कौशलेपि च । नयतेनर्जीवी प्रहृभ्यो डिदिति इ प्रत्यये (उ० ६१६)। निक्षेपे यथा-रे रे क्षत्रनिकृष्ट

Page #452

सप्तमः काण्डः
(४३५)
नि स्यात्क्षेपे भृशार्थे च नित्यार्थे दानकर्मणि । सन्धानोपरमयोः संश्रयाश्रयराशिषु ॥ १० ॥ मोक्षेऽन्तभावेऽधोभावे बन्धने कौशलेऽपि च । नु प्रश्नेऽनुशयेऽतीतार्थे विकल्पविसर्कयोः ॥ ११ ॥ नभीषदर्थे सादृश्ये तद्विरुद्धतदन्ययोः । व्यतिक्रमे स्वरूपार्थे निषेधाभावयोरपि ॥१२॥
दुष्टकुमते । भृशार्थे यथा-तमार्यगृह्यं निगृहीतधेनुः । नित्यार्थे यथा-स्मर नित्यमनित्यताम् । दानकर्मणि यथा-निवापः सहकारमञ्जरी: प्रियचूतप्रसवो हिते सखा । सन्निधाने यथा-कटु रटति निकटवर्ती । उपरमे यथा-निवर्तयास्मादसमी(दी)प्सितान्मनः । संशयेयथा-निरेकमेकोऽपि निराकरोति । आश्रये यथाअयं वारामेको निलय इति । राशौ यथा-निजकरनिकरसमृद्धया ॥ १०॥ मोक्षे यथा-भोजेन दूतो रघवे निसृष्टः । अन्तभावे यथा-रुचिरार्थाः किमिह निष्ठिता वाचः । अधोभावे यथा-अपि निपतति पौरे (पूरे) पाथसां वारिदेभ्यः । बन्धने यथा-बद्धा पराणि परितो निगडान्यलावीत् । कौशले यथा-शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति । नु प्रश्नेऽनुशयेऽतीतार्थे विकल्पवितकयोः। नौतेः क्विपि तागमाभावे । नु प्रश्ने यथा-रक्ताशोककृशोदरी क्व नु गता, त्यक्त्वानुरक्त जनम् । अनुशये कोपे यथा-तूलं तूलं नु गाढं प्रहर हरेति । विकल्पे यथा-स्वप्नो नु माया नु मतिभ्रमो नु । वित्त यथा-क्व नु पुनः सर्वत्र सर्वे गुणाः ॥ ११ ॥ नजीषदर्थे सादृश्ये, तद्विरुद्धतदन्ययोः । व्यतिक्रमे स्वरूपार्थे, निषेधाभावयोरपि । नह्यते क्वचिदिति डे नञकारोनुबन्धार्थः । ईषदर्थं यथा-अनुदरा कन्या । सादृश्ये यथा-अब्राह्मणः ब्राह्मणसदृशः । क्षत्रियादिरित्यर्थः । तद्विरुद्धे यथा-अधर्मः धर्मविरोधी पाप्मेत्यर्थः । तदन्यस्मिन्यथाअनग्निः। अग्नेरन्य इत्यर्थः । व्यतिक्रमे यथा-न ते मुखं चन्द्रं मन्ये । चन्द्रमतिक्रम्य ततोऽधिकम्मन्ये इत्यर्थः । स्वरूपार्थे यथा-न न न मम मा मा मां स्पाक्षीनिषेध

Page #453

(४३६)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
निर्निश्चये क्रान्ताद्यर्थे निःशेषप्रतिषेधयोः ॥ प्राक् पूर्व्वस्मिन् प्रभाते दिग्देशकालेष्वनन्तरे ॥ १३ ॥ अतितेऽग्रेऽप्यथ प्रस्याद्गताद्यर्थ प्रकर्षयोः । वा समुच्चय एवार्थ उपमानविकल्पयोः ॥ १४ ॥
परं वचः । निषेधे यथा - नायं नायं न चायम् । अभावे यथा - अवचनं वचनं प्रियसन्निधावनवलोकनमेव विलोकनम् । अथ नादिः सन्तो रान्तो वा ॥ १२ ॥ निर्निश्वये क्रान्तादयर्थे निःशेषप्रतिषेधयोः । नयतेर्नियोडिति (उ. ४५४ ) डिसिनिनिपातनात् रुत्वे निर् । निश्चये यथा - अवितृप्ततया तथापि मे हृदयं निर्णयमेव धावति । क्रान्ताद्यर्थे यथा - निर्नाभिकौशेयमुपात्तबाणम् । निःशेषे यथा - योग्यस्य त्रिनयनलाचनानलार्चिर्निर्दग्धस्मरपृतनाधिराज्यलक्ष्म्याः । प्रतिपेधे यथा - निरालोकं लोकम् । अथ पकारादिश्चान्तः । प्राक् पूर्व्वस्मिन् प्रभाते दिग्देशकालेवनन्तरे । अतीतेऽग्रेपि । प्राञ्चति क्विपि प्राक् । प्राची दिग् 1 'देश: कालो वा रमणीय इति वा दिग्शब्दादिति धास्तस्थ, लुबञ्चे (७-२ १२३) रिति । पूर्वस्मिन् प्रथमे यथा - प्रागजीयत घृणा ततो मही । प्रभाते यथाप्रागुत्थानं च युद्धं च सम्विभागं च बन्धुषु । स्त्रियमाक्रम्य भुञ्जीत शिक्षेच्चत्वारि कुक्कुटात् ॥ १ ॥ दिशि यथा - तां प्राङ्मुखीं तत्र निवेश्य तन्वीम् । देशे यथा- प्राचीनाचलकाननानि भजते देवस्तमीवल्लभः । काले यथा - प्रागेव हरिणाक्षीणामुदीर्णो रागसागरः । अनन्तरे यथा - स्नातः पुरा प्राक् विलिलेप देहम् ॥ १३ ॥ अतीते यथा - अये किमुत्साहवर्द्धनाय प्राम्भवीयमन्तः करणं स्मारितमनयेास्तदेतावदेवास्तु । अग्रे यथां - प्राग्गामि पुण्यं नृणाम् ।
1
॥ अथ पकारादि रान्तः ॥
डे । प्रग
अथ प्र स्याद्वताद्यर्थप्रकर्षयोः । प्रातेः "क्वचिदिति” -तार्थे यथा -- कुशपूतं प्र ( प्रभ) वास्तु विष्टरम् । प्रकर्षे यथा - प्रच्छायसुलभनिद्रा दिवसाः परिणामरमणीयाः । आदिशब्दादादिकम्मोंदीरणैश्वर्य सम्भवनि
1

Page #454

सप्तम काण्डः
(४३७) वि श्रेष्ठेऽतीते, नानार्थे वे हेतौ पादपूरणे । शं कल्याणे सुखेऽथ स्वित् परिप्रश्नवितर्कयोः ॥१५॥ मं संगार्थे प्रकृष्टार्थे शोभनार्थसमार्थयोः।।
स्मातीते पादपूतों ह सम्बुद्धौ पादपूरणे ॥ १६ ॥ योगशुद्धीच्छाप्रीतिशान्तिपूजादर्शनतत्परप्रशंसासंगदिक्योगावयववियोगान्तर्भावबहुत्वमहत्त्वस्थितिदाननानार्थदक्षिणानुवृत्यादिषु । अथ वादयः । वा समुच्चय एवार्थ उपमानविकल्पयोः ॥ वातेः क्विपि वा । समुच्चये यथायशो हि (धि)गन्तुं सुखमीहितुं वा । मनुष्यसंख्यामतिवर्तितुं वा । उपमाने यथा-विशेषको वा विशिशेष यस्याः श्रियं त्रिलोकी तिलकः स एव । विकल्पे यथा-एको वासः पत्तने वा वने वा ॥ १४॥ वि श्रेष्ठेऽतीते नानार्थे । वीक् प्रजनादौ, 'नीवी प्रहृभ्योदिडिति (उ० ६१६) इकारे वि । श्रेष्ठे यथा-विशिनष्टयन्तरात्मानं वर्ण रूपापि भारती । अतीते यथा-तामेकतस्तव बिभर्ति गुरुविनिद्रः । नानार्थे यथा-विचित्राश्चित्तवृत्तयः । वे हेतौ पादपूरणे । वातेबहुलकात् डै वै । हेतौ यथा-परमार्थं वृणीते वै तेनास्य तन वै स्तवम् । पादपूरणे यथा-आत्मा वे जायते पुत्रः।
॥अथ शादिर्मान्तः॥ शं कल्याणे सुखे । शाम्यतेर्गमिजमी (उ० १३७)ति डित्यमि शं। द्वयोर्यथा-त्वं शं करोषि भुवनत्रयशङ्करत्वात् ।
॥अथ सादिर्दान्तः॥ अथ स्वित् परिप्रश्नवितर्कयोः । स्विद्यतेः क्विपि स्वित् । परिप्रश्ने यथाद्विपं स्विदश्वः समरेभ्युपैति । वितर्के यथा-देवी स्विदेषा नरसम्भवा वा ॥ १५॥
॥अथ सादी मान्तौ ॥ सं संगार्थे प्रकृष्टार्थे शोभनार्थसमार्थयोः। समतेर्गमिजमी ति डित्यमि १. नानार्थे पक्षिवाचि त्वनव्ययम् । वै पादपुरणे हेतौ सम्बुद्धयनुनयेऽपि च ॥शं. २. सु पूजायां भृशार्थानुमतिकृच्छ्रसमृद्धिसु । स्मा० ।

Page #455

(४३८) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
हा शुगदुःखविषादेषु हि हेताववधारणे। विशेषे पादपूणों च ही विस्मयविषादयोः ॥ १७ ॥ दुःखहेतौ च हं रोषे भाषणेऽनुनयेऽपि च ।
हुं वितर्के परिप्रश्ने स्थान्मनागल्पमन्दयोः ॥ १८ ॥ सम् । सङ्गार्थे यथा-संगमविरहविकल्पे । प्रकृष्टार्थे यथा-साम्राज्यं परमेऽपि तेजसि तव प्राज्यं समुज्जम्भते । शोभनार्थे यथा-नोवीबन्धवदागतं शिथिलतां सम्मात्तमाणे ततः । समार्थे यथा-संविभागं च बन्धुषु । स्मातीते पादपूतों। अस्यतीति रुक्मग्रीष्मेति निपातनात् म अकारलोपे च स्म । अतीते यथा-इति पृच्छत्यनुवेलमादृतः प्रियासखीरुत्तरकोशलेश्वरः । पादपूर्ती यथा-सौधोत्सङ्गप्रणयविमुखो मा स्म भूरुज्जयिन्याः। अथ हादयः । इ सम्बुद्धौ पादपूरणे । जहातेः क्वचिदिति डे ह । द्वयोर्यथा-निचकार विप्रान् ह जघान शश्वत् ॥१६॥ हा शुगदुःखविषादेषु । जहातेर्विचिहा त्रिष्वपि यथा-पाषाणोपम हा कृतघ्नहृदय स्मृत्वा न किं दीर्यसे । हि हेतावधारणे पादपूर्णी (तौं) च । हिनोतेः क्विपि तागमाभावे हि । हेतौ यथा-सदाभिमानैकधना हि मानिनः । अवधारणे यथा--मयि सृष्टिहि लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता । विशेषे यथा--स्पृशत्यास्तारुण्यं किमिव हि न रम्यं मृगदृशः । पादपूर्ती यथा-के दारेषु हि पश्यन्त्यः केदारेषु विनिःस्पृहा । ही विस्मयविषादयोः । दुःखहेतौ च । जहाते
तात्प्रमः किदिति । बाहुलकादीकारे ही। विस्मये यथा-हतविधिललितानां ही विचित्रो विपाकः । विषाददुःखहेत्वोर्यथा-ही स एव मुनिः पाणिरधस्ताद्विन्ध्यभूभृतः ॥१७॥
॥अथ हादो मान्तौ ॥ हं रोषे भाषणेऽनुनयेऽपि च । हम्म गतावित्यतो विचि पृषोदरादिस्वात् मलोपे च हं । रोषे भाषणे यथा-हं वृषल मामाक्षिपसि । अनुनये
१. हुं लज्जायां निवारणे । भयादो भर्सने कोपेऽप्यनिच्छायां च कुत्सने ।

Page #456

सप्तमः काण्डः
_ (४३९) अङ्ग सम्बोधने हर्षे पुनरर्थे च किंच तु । साकल्यारम्भयोः तिर्यक् स्यात्तिरश्चीनवक्रयोः ॥ १९॥
यथा-हं नतोऽस्मि तव पादयोः प्रिये । हु वितर्के परिश्मने । जुहोतेः क्विपि निपातनान्मान्तत्वे हुँ। वितर्के यथा-हुजातं यदि वा दिवा निशमपि त्वामेव यः सेवते । परिप्रश्ने यथा-रामो नाम बभूव हु तदबला सीतेति हुतां पितुर्वाचा पञ्चवटीवने विहरतस्तस्या हरद्रावणः ॥
॥ अथ द्विस्वराः । तत्रादौ कान्तः ॥ स्यान्मनागल्पमन्दयोः । मन्यतेर्दागादित्वात् मनाक् । द्वयोर्यथामनागनल्पा वृत्या वा कामं क्षाम्यतु यः क्षमी ॥ १८ ॥
॥अथ गान्ताः ॥ अङ्ग सम्बोधने हर्षे पुनरर्थे च । अम गतौ गम्यमीति गे। अङ्ग सम्बोधने यथा-मम तावन्मतमदः श्रूयतामङ्ग वामपि । हर्षे यथा-पूर्वमङ्ग जुहुधि त्वमेव वा । पुनरर्थे यथा-हरति हृदयं नामैवास्याः किमङ्गं न सङ्गतिः ।
॥ अथ चान्ताः ॥ किश्च तु साकल्यारम्भयोः । किंचिनोति । क्वचिदिति डे । किंच । साकल्ये यथा-देव त्वं किञ्च शत्रून् समिति विजयसे । आरम्भे यथा-किञ्चैतस्मिन् सुरतसुहृदस्तन्विते वान्ति वाताः । तिर्यक् स्यात्तिरश्चीनवक्रयोः। तिरोऽञ्चति क्विपि । तिरसस्तिर्यती (३-२-१२४) ति तिर्यादेशे तिर्यक् । तिरश्चीने यथा-तिर्यगूर्ध्वमधस्ताच्च व्यापको महिमा हरेः । वके यथा-उबुद्धमुग्धकनकाजनिभं वहन्तीमासज्जतियंगपवर्त्तितदृष्टिवक्त्रम् ॥ १९ ॥ हिरुक मध्ये विनार्थे । हिनोते हुलकात् " कितिरुच् प्रत्यये हिरुक् । मध्ये यथावाडवस्य रुचिर्वारांनिधेर्हिरुक् विजृम्भते । विनार्थे यथा-हिरुक्कर्मणां मोक्षः । कर्मक्षये मोक्ष इत्यर्थः । कान्तोऽपि ।

Page #457

(४४०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
हिरुक् मध्ये विनार्थेऽति प्रकर्षे लड्ने भृशे । स्तुतावसं प्रतिक्षेपेऽप्यस्तु पोडानिषेधयोः ॥ २० ॥ असूयायामनुज्ञायामाराहरसमीपयोः। इति स्वरूपे सान्निध्ये विवक्षानियमे मते ॥ २१ ॥
॥अथ तान्ताः ॥ अति प्रकर्षे लडने भृशे । सुतावसंप्रतिक्षेपेऽपि । अततेमण्यादित्वादिप्रत्यये अति । प्रकर्षे यथा-अतिरूपात् हृता सीता । लङ्घने यथा-नीवीमतिक्रम्य सितेतरस्य तन्मेखला मध्यमणेरिवार्चिः । भृशार्थे यथा-अतिवृष्टिरवृष्टिर्वा भवेधन्नोपतापकृत् । स्तुतौ पूजायां यथा-शरोधैरतिसिञ्चन्तः। पर्यानिन्युर्दिशोऽन्धताम् । असंप्रत्यर्थे यथा-अतिकम्बलं कम्बलानां न सम्प्रति । उपभोगकाल इत्यर्थः । क्षेपो निन्दाप्रेरणं च । तत्र यथा-अतिवाहितमतिगहनं विनापवादेन यौवनं येन । अस्तु पीडानिषेधयोः । असूयायामनुज्ञायाम् । अस्यतेः कृशिकम्यमीति तुनि अस्तु । पीडायां यथा-अस्तु नाम विधुरेण वेधसा साधुरप्यलमुपाधिभिध्रुवम् । बाध्यते किमधिकैरथाधिभिर्दैवमेव शरणं विधीयताम् । निषेधे यथा-अस्तु साम प्रयोगेण । असूयायां यथा-अस्तु ज्ञास्यति कालेन सोऽल्पेनैव न भूयसा । फलं तस्येह पापस्य यत्नेनापकृतं मम ॥२०॥ अनुज्ञायां यथा-अस्त्वेवं जडधामता तु भवतो यद्वयोम्नि विस्फूर्जति । आराहरसमीपयोः । आड्पूर्वाद्रातेः संश्चद्वेहदिति निपातनात् । दूरे यथा-दिदृक्षमाणाः प्रतिरथ्यमीयुर्मुरारिमारादनघं जनौघाः । समीपे यथा- चित्तव्यामोहता आरादपि सन्नहि पश्यति । इति स्वरूपे सान्निध्ये विविक्षानियमे मते । हेतौ प्रकारप्रत्यक्षपकार्थेष्ववधारणे । एवमर्थे समाप्तौ स्यात् । एतेई मुषीति किति ताविति । स्वरूपे यथा-इति स्म पृच्छत्यनुवेलमादृतः । सान्निध्ये यथा-पतेति तत्प्रणति विधेहि । विवक्षेत्येव भवितुमर्हति । विवक्षानियमे यथा-तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुरिति । अत्र हीति शब्दो विक्क्षार्थः। मते यथा-उरस्यो ह विसर्गौ तुसम्प्राहुः पाणिनेरिति । अत्र हि पाणिनेरितीति पाणिनेमतेनेत्यर्थः। हेतौ यथा

Page #458

सप्तमः काण्डः
(४४१) .
हेतौ प्रकारप्रत्यक्षप्रकाशेष्ववधारणे। एवमर्थे समाप्तौ स्यादुत प्रश्नवितर्कयोः ॥ २२ ॥ समुच्चये विकल्पे च तावद् यावद् दिवाऽवधौ ।
कात्स्न्र्येऽवधारणे माने प्रतीत्थं भूतभागयोः ॥ २३ ॥ अयं वारामेको निलय इति रत्नाकर इति श्रितोऽस्माभिस्तृष्णातरलितमनोभि-' जलनिधिः । प्रकारे यथा-पाणिगृहीतीति । अत्र हीति शब्दः प्रकारार्थः । प्रत्यक्षे यथा-कियदिति दितिसूनोस्तेन जिग्येयदिन्द्रः । अत्र कियदिति कियदिदमित्यर्थः । प्रकाशे यथा-इति भद्रबाहुः, इति पाणिनिः । भद्रबाहुपाणिनिशब्दों लोके प्रकाशेत इत्यर्थः। अवधारणे यथा-अङ्गीकृत्येति पार्थिवः । एवमर्थे यथाइत्यूचिवांस्तमेवार्थम् । समाप्तौ यथा-इति कथितकथः सन् सोथ हंसो व्यरंसीत् । उत प्रश्नवितर्कयोः । समुच्चये विकल्पे च । उम्भेः पुतपित्तनिमित्तोतेति निपातनात् तेऽन्तलुकि च उत । प्रश्ने यथा-स्मरसि स्मर मेखलागुणैरुत गोत्रस्खलितेषु बंधनम् । वितर्के यथा-किं लक्ष्मीः स्वयमागता मुररिपोर्देवस्य वक्षस्थलात्कोपात्पत्युरुतावतारमकरोदेवी भवानी भुवि ॥२२॥ समुच्चये यथा-शौर्य गाम्भीर्यमौदार्य दाक्षिण्यमुत विक्रमः । विकल्पे यथा एकमेव वरं पुंसामुत राज्यमथाश्रमः । तावद्यावहिवाऽवधौ। कासन्र्येऽवधारणे माने । तनोतेर्यातेश्च सश्वद्वेहदिति । अतिनिपातनात् । तावद् यावद् । अवधौं यथा-तावद्धरस्यापि कुबेरशैले तत्पूर्वपाणिग्रहणानुरूपम् । प्रसाधनं मातृभिरादृताभियस्तं पुरस्तात्पुरशासनस्य । आरंकाद्भूपतिं यावदौचिती न विदन्ति ये । कात्न्ये यथा-यावद्दन्नं तावदेवात्र भुक्तम् । अवधारणे यथा-यावदमत्रं तावद्ब्राह्मणान् भोजय । यावन्ति अमत्राणि तावत एव ब्राह्मणान् भोजयेत्यर्थः । माने यथा-यावच्चयेन च यथा च यदा च यच्च यस्माच्च यत्र च शुभाशुभकर्मलभ्यम् । तावच्च तेन च तथा च तदा च तच्च तस्माच्च तत्र च कृतान्तवशादुपैति । प्रतोत्थं भूतभागयोः। प्रतिदाने प्रतिनिधी वीप्सालक्षणयोरपि । प्रथतेः प्रथेनुक्चेति तौ प्रति । इत्थंभूते यथा-तां

Page #459

(४४२)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
प्रतिदाने प्रतिनिधों वीप्सालक्षणयोरपि । पश्चात् प्रतीच्यां चरमे बताऽऽमन्त्रणखेदयोः ॥२४॥ धृत्याश्चर्यानुकम्पासु यद्वत्प्रश्नवितर्कयोः। शश्वत्सह पुननित्ये सकृत्स हैकवारयोः ॥ २५ ॥
प्रत्यभिव्यक्तमनोरथानां । भागे यथा-किंचिन्मां प्रतिदीयतां यदुचितं चेतोऽविसम्वादकृत् ॥ २३ ॥ प्रतिनिधिप्रतिपादनयोयथा-प्रतिद्विपमदामोदाद्गन्धं सप्तछदान्यधुः । शेफालीभ्यो ददुलास्यं प्रतिगन्धाच्च मारुतः ।। वीप्सायां यथाप्रतिक्षणं सा कृतरोमविक्रिया । लक्षणे यथा-किंचिन्मां प्रति भेदकारि हसितं नोक्त वचो निष्ठुरम् । पश्चात् प्रतीच्यां चरमे । अपरा दिग् देशः कालो वारणीयः । “अधरापराच्चादिति" आतिप्रत्यये पश्चोऽपरस्य दिग् पूर्वस्य चातीति पश्चादेशे पश्चात् । प्रतीच्यां यथा-पश्चादस्तं गन्तुं सपदि दिनेशः प्रपद्यते पश्य । चरमे यथा-ययौ पश्चाद्रथानीकं चतुःस्कन्धेव सा चमूः । बतामन्त्रणखेदयोः । धृत्याश्चर्यानुकम्पासु । वनुतेः शीरी भूद् स्विति किति ते, यमि रमि नमीति नलोपे च बत । आमन्त्रणे यथा-बत वितरतो यं तोयवाहा नितान्तम् । खेदे यथा-दिवसो नु मित्रमगमद्विलयं किमिवास्यते बत मया वलया ॥२४॥ धृतौ यथा-अनुभवन्ति सकृत् सकलेन्द्रियाण्यभिमुखागतमिष्टजनं बत । आश्चर्ये यथा-वराहो राहुर्वा बत बलचमत्कृत्यतिशयम् । अनुकम्पायां यथा-विरम चातक दैन्यमपास्यतां बत कियन्ति बहूनि करिष्यति । यद्वत् प्रश्नवितर्कयोः । याति यद्वत् संश्चद्वेहदिति साधुः। प्रश्ने यथागुरोर्यद्वत्परीवादं त्वं कद्वद इवावदः । वितर्के यथा-यद्वत्सरोज मुखमेव यद्वत् । शश्वत्सह पुननित्ये । शशप्लुतगता वित्यस्य, शश्वद्वेहत्साक्षादय इत्यादि शब्दात् शश्वत् । सहार्थे यथा-शश्वत्ते मुनयस्तत्र तमसेवन्त योगिनम् । पुनरर्थे यथा-शश्वदेव स गतस्तमाश्रमम् । नित्यार्थे यथा-जीवन्पुनः शश्वदुपप्लवेभ्यः प्रजाः प्रजानाथ पितेव पासि । सकृत्सहैकवारयोः । एको वारोऽस्य

Page #460

सप्तमः काण्डः
(४४३)।
स्वत्याशीः क्षेमपुण्यादौ साक्षात्प्रत्यक्षतुल्ययोः । हन्त दानेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः ॥ २६ ॥ निश्चये च प्रमोदे चाप्यथोऽथ समुच्चये ।
मङ्गले संशयारम्भाधिकारानन्तरेषु च ॥२७॥ सकृत् । एका सकृच्चास्येति सुच् । सहाथै यथा-अनुभवन्ति सकृत्सकलेन्द्रियाण्यभिमुखागतमिष्टजनं बत । एकवारार्थे यथा-सकृदपि पुनर्मध्यस्थः सन् रसान्तरविज्जनः ॥ २५ ॥ स्वस्त्याशोःक्षेमपुण्यादौ । सुपूर्वादस्तेः सोरस्तेः स्विदिति तौ स्वस्ति। आशिषि यथा-देव स्वस्ति वयं द्विजास्तत इतः स्नानेन निष्कल्मषाः । क्षेमे यथा-भूतानुकम्पा तव चेदियं गौरेका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते । पुण्ये यथा-स्वस्ति प्रस्तुतवस्तु किचिदुचितं चेतो गतं ब्रूमहे । आदिशब्दात् अविनाशादौ । अविनाशे यथा-स्वतिमानस्ति कैलासः । साक्षात् प्रत्यक्षतुल्ययोः । समीक्ष्यते साक्षात् । संश्चद्वेहदिति (उ० ८८२) साधुः । प्रत्यक्षे यथा-त्वमेव साक्षात्करणीय इत्यतः किमस्ति कार्य गुरु योगिनामपि । तुल्ये यथा-इयं साक्षाल्लक्ष्मीर्मदयति मृगाक्षी मम मनः । हन्त दानेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः। निश्चये प्रमोदे चापि । हन्तेर्दम्यमीति बहुवचनाते हन्त । दाने यथा-स्वयं स दशकन्धरो विनयवामनैराननैः । स्तुवन् सुदति याचते वचन हन्तकारं त्वयि । अनुकम्पायां यथा-अभि हन्ति हन्त कथमेवमाधवं सुकुमारकायमनवग्रहः स्मरः । वाक्यारम्भे यथा-हन्त ते कथयिष्यामि । विषादे यथा-हन्त चिन्तामणिभ्रान्त्या याचितोऽसि स्तुतोऽसि यत् । तत्सर्व वृत्तपाषाणक्षम्यतामर्थिनो वयम् ॥ २६ ॥ निश्चये यथा-निराश्रया मन्त हता मनस्विता । निश्चयेन हतेत्यर्थः । प्रमोदे यथा-बाला चन्द्र कलेव कान्तिमधुरा हन्त प्रिया दृश्यते ।
॥अथ थान्ताः ॥ अथो अथ समुच्चये । मङ्गाले संशयारम्भाधिकारानन्तरेषु च । अन्वादेशे प्रतिज्ञायां प्रश्नसाकल्ययोरपि । अथ शब्दस्य बाहुलकादोत्वे

Page #461

(४४४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
अन्वादेशे प्रतिज्ञायां प्रश्नसाकल्ययोपि।। तथा स्यान्निश्चये पृष्ठप्रतिवाक्यसमुच्चये ॥ २८ ।। यथा निदर्शने द्वौ तूईशे निर्देशसाम्ययोः । हेतूपपत्तौ च वृथात्वविधौ स्यादनके ॥२९॥
•
अथो । अमतेः पथयूथेति निपातनात् अथ । समुच्चये यथा-सुजनः सुधानिधिरथो नयनानन्दं न कस्य विदधाति । आयुषो राजचित्तस्य पिशुनस्य धनस्य च । अथ स्नेहस्य देहस्य नास्ति कालो विकुतः ॥ मङ्गले यथा-अथ प्रमाणमीमांसाम् । संशये यथा-किमलम्बतां वरविलग्नमधः किमवर्द्धतोड्वमवनीतलः प्रससार तिर्यगथ दिग्भ्य इति प्रचुरी भवनिरधारितमः । आरम्भे यथा-अथेप्सितं भर्तुरुपस्थितोदयम् । अधिकारे यथा-अथ प्राकृतं । अनन्तरे यथा-प्रथमं कला भवदथामथो हिमदीधितिर्महदभूदुदितः ॥ २७ ॥ अन्चादेशे यथा-धनवांस्त्वमथो त्वालोको मानयति जुहू चावानय तावदेते अथैनयोः प्रक्षिपसर्पिराश्रु ।। प्रतिज्ञायां यथा-सर्वमनेकात्मकं वस्त्वथेति ब्रूमः । प्रश्ने यथामथ शक्नोषि(मि) भोक्तुम् । साकल्ये यथा-स्रुतं महाभाग्यं यदभिजनतो यच्च गुणतः । प्रसंगाद्वत्सस्येत्यथ खलु विधेयः परिचयः । अत्र हि परिचयमात्रं विधेयं कार्यजातं तु साकल्येन सम्पन्नमित्यर्थः । सर्वत्राथवदथो अप्यूह्यम् । तथा स्यान्निश्चये पृष्ठप्रतिवाक्यसमुच्चये । तनोतेः । पथयूथे (उ० २३१)ति निपातनात् तथा । निश्चये यथा-लोकानुग्रहहेतोस्त्वमवतीर्णः प्रदृश्यसे । कस्तथात्वेन जानीते स्वरूपं तव केशव । पृष्टप्रतिवाक्ये यथा-तथेति शेषामिव भर्तुराज्ञाम्। समुच्चये यथा -आगता मुनयस्तत्र भृगुरत्रिर्यमस्तथा ॥२८॥ यथा निदर्शने। यमेः पूर्ववत् यथा-निदर्शनं दृष्टान्तस्तत्र यथा-संचरन्ति महाधूर्ता वटे वररुचिर्यथा । द्वौ तूद्देशे निर्देशसाम्ययोः। हेतूपपत्तौ च । द्वौ तु सथा यथा शब्दो उद्देशनिर्देशयोर्यथा-तथा भव यथा तात त्रैलोक्योदरदर्पणे ।

Page #462

सप्तमः काण्डः
(४४५)
अनु लक्षणवीप्सेत्थंभूतभागेषु सन्निधौ । सादृश्यायामहीनेषु पश्चादर्थसहार्थयोः ॥ ३० ॥
विशेषैर्भूषितास्तैस्तैर्नित्यमात्मानमीक्षसे । न च मेऽवगच्छति यथा लघुतां करूणां यथा च कुरुते स मयि निपुणं तथैनमभिगम्य वदे रभिदूतिका चिदिति सन्दिदिशे । अत्र पूर्वोक्तौ यथा तथा शब्दौ उद्देशे उत्तरोक्तौ तु निर्देशे । साभ्ये यथागतच्छायश्चन्द्रो जगदपि तथावस्थमभवत् । जन्तू स्तन्तून् यथा-यानतनु वितनुते तिग्मरोचिर्मरीचीन् । हेतूपपत्तौ यथा-सरस्यामेतस्यामुदरवलिवीचीविवलितम् । यथा लावण्यां भो जघनपुलिनोल्लङ्घनपरम् । यथा-दृश्यश्चायं चलनयनमीनव्यतिकरस्तथा मन्ये मग्नः प्रकटकुचकुम्भः स्मरगजः । वृथा त्वविधौ स्यादनर्थके। वृणोते । वृमृथिदृशिभ्यस्त्वयद्याश्चान्ता (उ० ६०१) इति कित्या प्रत्यये, थागमे च वृथा । अवधिः शास्त्रोक्तक्रियातिक्रमः । तत्र यथाआविकं सन्धिनी क्षीरं वृथा मांसं तथैव च । अनर्थके यथा--प्रयुक्तमप्यत्रमितो वृथा स्यात् ॥ २९ ॥
॥अथ नान्ताः ॥ अनु लक्षणवीप्सेत्थंभूतभागेषु सन्निधौ । सादृश्यायामहीनेषु पश्चादर्थसहार्थयोः । अनितेः, "भृमृतृत्सरी (उ० ७१६) त्युप्रत्यये अनु। लक्षणे यथा-विस्ताररुद्धवसुधेऽन्वचलं चचाल । वीप्सायां यथा-स्फुरति चानुवनं चमरीचयः । इत्थंभूते यथा-तमनुप्रसक्तहृदयेयमिति । भागे यथा-बभुः प्रतिनृपं 'ग्रामपति पर्यनुकर्षकं प्रतिग्रामं दिशं पर्यनुक्षेत्रं सस्यसम्पदः । सन्निधौ यथाअनु नदि शुश्रुविरे चिरं रुतानि । सादृश्ये यथा-ततोऽनुकुर्याद्विशदस्य तस्यास्ताम्रौष्ठपर्यन्तरुचः स्मितस्य । आयामे यथा-अत्रानुगोदं मृगया निवृत्तः । गोदामामलक्षिताया मृगयाया निवृत्तः इत्यर्थः । हीने यथा-मित्रलाभमनुलाभसम्पदः । पश्चादर्थं यथा-अनुवपुरपरेण बाहुमूलप्रहितमुजाकलितस्तनेन निन्ये । सहार्थे यंभा-दिवसोनु मित्रमगमद्विलयम् ॥३०॥ नन्वाक्षेपे परिप्रश्ने

Page #463

(४४६) अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
नन्वाक्षेपे परिभश्ने प्रत्युक्ताऽवधारणे। वाक्यारम्भेष्यनुनयामन्त्रणानुज्ञयोरपि ॥ ३१ ॥ नाना विनोभयोनेकार्थेषु स्थाने तु कारणे। . युक्ते साम्येप्यप स्तेयेऽपकृष्टे वजने मुदि ॥ ३२ ॥
प्रत्युक्ताऽवधारणे। वाक्यारम्भेप्यनुनयामन्त्रणानुज्ञयोरपि । नञ् पूर्वात् नौतेः क्विपि बाहुलकात्तागमाभावे ननु । आक्षेपे यथा-नमस्यामो देवान्ननु हत. विधेस्तेपि वशगाः । परिप्रश्ने यथा-तत्वं तत्त्वं कथय ननु नः कासि कस्यासि पत्नी । प्रत्युक्तौ यथा-तकि रोदिघि गद्गदेन वचसा कस्याग्रतो रुद्यते । नन्वे. तन्मम का तवास्मि दयिता नास्मीत्यतो रुद्यते ॥ अवधारणे यथा-अमीभिः संसि.. क्तैस्तव किमु फलं वारिद घटैर्यदेतेऽपेक्षन्ते सलिलमवटेभ्योऽपि तरवः। अयं युक्तो व्यक्तं ननु सुखयितुं चातकशिशुर्य एष ग्रीष्मेऽपि स्पृहयति न पाथस्त्वदपरात् । वाक्यारम्भे यथा-ननु स्वलक्षणाभासं ज्ञानमेकं परं पुनः । अनुनया-- मन्त्रणे यथा-त्वमनङ्गशरैर्विशीयसे द्राक् स च कण्ठस्थितजीवमात्रशेषः । विषयो युवयोने दृश्यतेऽन्यो ननुन मानं कमलाक्षि मा कृथास्तत् । अनुज्ञायां यथा-विपदो ननु संसरन्तु ता ननु या व्याधिभिराहितास्पदाः ॥ ३१ ॥ नाना विनोभयोनेकार्थेषु । न आनयति तादात्म्यमिति ॥ डिदित्याप्रत्यये नखादित्वान्नाना। विनाओं वर्जनं तत्र यथा-नानानारी निष्फला लोकयात्रा । उभयोर्यथानानापक्षावमर्शः संशयः। अनेकार्थे यथा-नानाविधं कृतकदेहभृतां समाजम् । स्थाने तु कारणे युक्ते साम्येपि । ईन्ध (इद्ध) गतौ स्थाने मीयते स्थाने । कारणं हेतुस्तत्र यथा-स्थाने सृष्टेयः स्थितेः संहृतेश्च । युक्ते यथा-स्थाने त्वां स्थावरात्मानं विष्णुमाहुस्तथा हिते । साम्ये यथा-पितुः स्थाने गुरुं विदुः ।।
॥ अथ पान्ताः ॥ अप स्तेयेऽपकृष्टे वजने मुदि । विपर्यये वियोगे च निर्देशे विकृतावपि । अवतेरुभ्यतेर्छक चेति पे वलोपे च अप। स्तेये यथा-च्छायाम

Page #464

सप्तम काण्डः
(४४७)
विपर्यये वियोगे च निर्देशे विकृतावपि ।। अपि सम्भावनाशङ्कागईणामु समुच्चये ॥ ३३ ॥ प्रश्ने युक्तपदार्थेषु कामचारक्रियासु च ।। उपाऽऽसन्ने ऽधिके हीने सादृश्यप्रतियत्नयोः ॥ ३४ ॥
पहरति कविः । अपकृष्टे यथा-परापवादसस्येभ्यो गां चरन्तीन्निवारय । वर्जने यथा-आसिन्धोः शाद्वलान्यासन्नास्मरात्पर्यपोषरात् । मुदि यथा-रोधांसि धीरमपचस्करिरे महोक्षाः । ३२ ॥ विपर्यये यथा-चतुर्थोपायसाध्ये तु शत्रौ सांत्वमपक्रिया । वियोगे यथा-कान्ताऽपयुक्तः सुतरां मुमूर्छ । निर्देशे यथाअपदिश्य दिवं गतां प्रियां विधिना तेन दशाहतः परे विदुषा विधयः समर्थिताः । विकृतौ यथा-अपकुळत्यव्यक्तं क्षुद्रं कुर्वन्तु किं महान्तोऽपि । अपि सम्भावनाशङ्कागईणासु समुच्चये। प्रश्ने युक्तपदार्थेषु कामचारक्रियासु च । आप्नोतेः सुभृभ्यद्यापिदम्भीति ॥ इ प्रत्यये, अपादेशे च अपि । सम्भाबनायां यथा-अपि स दिवसः किं स्याद् यस्मिन् प्रियामुखपङ्कजे मधु मधुकरीवाऽस्मदृष्टिर्विकासिनि पास्यति । शंकायां यथा-अप्याज्ञया शासितुरात्मना वा प्राप्तासि सम्भावयितुं वनान्माम् । अत्राहमेवं शंके मां संभावयितुं प्राप्तोऽसि इत्यर्थः । गहणायां यथा-अपि तत्रभवान् सावधं सेवते । समुच्चये यथा-साऽपिगता सोऽपि गतस्तदपि गतं ॥ ३३ ॥ प्रश्ने यथा-अपीदमेवं परिहास इत्युमामपृच्छदव्यजितहर्षलक्षणः। युक्तानि सम्बद्धानि पदानि तेषामर्थायुक्तपदार्थास्तत्र यथा-ये पक्षिणः प्रथममम्बुनिधिं गतास्ते येऽपीन्द्रपाणितुलितायुधळूनपक्षाः। ते जग्मुरद्रिपतयः सरसीविंगाढुंमाक्षिप्रकेतुकुथसैन्यगजच्छलेन ॥ कामचारक्रियासु यथा-भवानपि छत्रं गृह्णातु । उपाऽऽसन्नेऽधिके हीने सादृश्यप्रतियत्नयोः । तद्योगव्याप्तिपूजासु शक्तावारम्भदानयोः दाक्षिण्याचार्यकरणदोषाख्यानात्ययेषु च । उम्भतेरुभ्यवेलु क्वेति (उ० ३०३) पे उप। आसन्ने यथा-उपपरिसरं गोदावर्याः परित्यजताध्वगाः । अधिके यथा

Page #465

(४४८)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
तद्योगव्याप्तिपूजासु शक्तावारम्भदानयोः । दाक्षिण्याचार्यकरणदोषाख्यानात्ययेषु च ॥ ३५ ॥ अभि वीप्सालक्षणयोरित्थम्भूताभिमुख्ययोः । स्यादमा सन्निधानार्थे सहार्थेऽलं निवारणे ॥ ३६ ।।
उपरवार्यामिव द्रोणो मिलत्यागाबलेऽधिकं । हीने यथा-उपगङ्गामिवापगाः । सादृश्ये यथा-जातास्तदूर्वोरुपमानबाह्याः। प्रतियत्ने यथा-विधाय सहजाशौचमुपस्कारैर्नवं नवम् ॥३४।। तद्योगे यथा- रोगोपसृष्टतनुदुर्वसति मुमुक्षुः । व्याप्तौ यथा-उपकीर्णं वनं पुष्पैः । पूजायां यथा-गिरिशमुपचचार प्रत्यहं सा सुकेशी । शक्तौ यथ-उपचितेषु परेष्वसमर्थतां व्रजति कालवशाबलवानपि । आरम्भे यथा-इदमीढगनीदृगाशयः प्रसभं वक्तुमुपक्रमेत कः । दाने यथा-देवोपहाव्याजेन यज्ञव्याजेन येऽथवा । दाक्षिण्ये यथा-विनोपरोधात् स्वहितेच्छयैव महीपतिर्यस्य वचश्चकार । आचार्यकरणे यथा-उपदिशति कामिनीनां यौवनमद एव ललितानि । दोषाख्याने यथा-इति स्वहस्तालिखितश्च मुग्धया रहस्युपालभ्यत चन्द्रशेखरः । अत्यये यथा-उपरतसर्वेच्छो वा यो वा सम्पन्न. सर्वेच्छः ॥ ३५॥
॥ अथ भान्ताः ॥ अभि वीप्सालक्षणयोरित्थंभूताभिमुख्ययोः। अभुइ शब्दे इत्यतो अम्भि कुण्ठीति इ (उ० ६१४) प्रत्यये न लोपे च अभि । वीप्सायां यथा-वृक्षं वृक्षमभिसेकः । लक्षणे यथा-मुदा विकाशं यतिमभ्युपेयुषी । इत्थंभूते यथाअभिदिग्विजयं साधुरुपतस्थे शरत् क्षणात् । आभिमुख्ये यथा-प्रक्षिप्योदर्चिषं कक्षे शेरते तेऽभिमारुतम् ।
॥ अथ मान्ताः ॥ स्यादमा संनिधानार्थे सहार्थे । नञ् पूर्बात् मातेर्डिदित्याकारे अमा । "द्वयोर्यथा-अमा सह सन्निधाने वा वसतः सूर्याचन्द्रमसावस्यामिति

Page #466

सप्तमः काण्डः
(४४९)
-
अलङ्करणसामर्थे पर्याप्तिष्यवधारणे । एवं प्रकारेऽङ्गीकारेऽवधारणसमन्तयोः ॥ ३७॥ कथं प्रश्ने प्रकारार्थे संभ्रमे सम्भवेऽपि च । काममसूयानुगमे प्रकामेऽनुमतावपि ॥ ३८ ॥
अमावास्या । अलं निवारणे अलङ्करणसामर्थं पर्याप्तिष्ववधारणे । अलीभूषणादावित्यतः । सोरेतेरमिति (उ० ९३४) बाहुलकाद मे अलं । निवारणे यथा-अलं महीपाल तव श्रमेण ॥ ३६ ॥ अलङ्करणे यथा-सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्नमलङ्करणं भुवः । सामर्थ्य यथा-ग्रन्थानधीत्य व्याकर्तुमिति दुर्मेधसोऽप्यलम् । पर्याप्तौ परिपूर्णतायां यथा-तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै, प्रदिष्टकाला परमेश्वरेण, उपस्थिता शोणितपारणा मे । परिपूर्णपारणेत्यर्थः । अवधारणे यथा-तदलममलं काव्यं कर्तुं यतेत समाहितः । एवं प्रकारेङ्गीकारेऽवधारणसमन्वयोः । एतेर्लटि खटी (उ० ५०५) ति वे बाहुलकात् मांतत्वे च एवं । प्रकारे यथा-एवमालिनिगृहीतसाध्वसं शङ्करे रहसि सेव्यतामिति । अङ्गीकारे यथा-एवमस्तु कथया किमन्यया । अवधारणे यथाअहार्यमेवं मृगनाभिपत्रम् । अहार्यमेवेत्यर्थः । समत्वे तुल्यत्वे यथा-रोलंबगवलव्यालतमालमलिनात्विषः। वृष्टिं व्यभिचरन्तीह नैवं प्रायाः पयोमुचः ॥ न ईदृशा इत्यर्थः॥३७॥ कथं प्रश्ने प्रकारार्थे संभ्रमे सम्भवेऽपि च । केन प्रकारेण कथं । कथमित्थमिति (७-२-१०३) साधुः । प्रश्ने यथा-अवस्तुनिबन्धपरे कथं नु ते करोयमाबद्धविवाहकौतुकः । करेण शम्भोर्बलयी कृताहिना सहिष्यते तत्प्रथमावलंबनम् । प्रकारार्थे यथा-कथंकारमनालम्बा कीर्त्तिामधिरोहति। सम्भ्रमे यथा-कथं समायाता एव तातपादाः । सम्भवे यथा-कथं स एवार्यतापसः । काममस्यानुगमे प्रकामेऽनुमतावपि । कामयतेर्बाहुलकादमि कामं । त्रिष्वपि यथा-कामं सन्तु दृढं कठोरहृदयो रामोस्मि सर्वसहे ॥३८॥ किमु सम्भावनायां विमर्शे । उडूशब्दे किम्पूर्वात् विपि । बाहुलकात्तांग

Page #467

(४५०) अनेकार्थसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
किमु सम्भावनाशं विमर्श जोषं मुखे स्तुतौ । मौनलंघनयोश्चापि नाम प्राकाश्यकुत्सयोः ॥ ३९ ॥ सम्भाव्याभ्युपगमयोरलीके विस्मये क्रुधि । नूनं त निश्चिते च प्राध्वं नानुकूलयोः॥ ४० ॥ भृशं प्रकर्षेऽत्यर्थे च सामि त्वर्धे जुगुप्सिते ।
अयि प्रश्नेऽनुनये स्यादये क्रोधविषादयोः ॥४१॥ माभावे किमु । सम्भावनायां यथा-क्षुभ्यन्ति प्रसभमहो विनाऽपि हेतोलीलाभिः किमु सति कारणे रमण्यः । विमर्शे यथा-किं नन्दी कि मुरारिः किमु रतिरमणः । जोषं सुखे स्तुतौ। मौनलङ्घनयोश्चापि । जुषेर्बाहुलकादमि जोषं । सुखे यथासन्तोषतंसोऽपि पुपोष जोषम् । स्तुतौ यथा-जोषं सरोषेऽपि गुरौ विधेयं । मौने यथा-इति जोषमवस्थितं द्विषः प्रणधिं गामभिधाय सात्यकिः । लङ्घने अतिक्रमे यथा-जोषं सदोषेऽपि गुरौ न कुर्यात् । नाम प्राकाश्यकुत्सयोः। सम्भाव्याभ्युपगमयोरलीके विस्मये क्रुधि । नमेञि नाम । प्राकाश्ये यथाहिमालयो नाम नगाधिराजः। कुत्सायां यथा-को नाम वह्निनौपम्यं कुर्वीत शशलक्ष्मणः ॥ ३९॥ सम्भाव्ये यथा-कथं नाम समेष्यसि ।अभ्युपगमे यथाभानु नाम सदृशां दशनां कः पाटलो धवलगण्डतलेषु । अलीके यथा-परिश्रमं नाम विनीय वक्षणम् । विस्मये यथा-को नामायमपूर्वनाटकविधियं शिक्षितो दुर्जनः। क्रुधि यथा-ममापि नाम रावणस्य परैः परिभवः । नूनं तर्के निश्चिते च । नुवतेनशिनूम्यामित्यमि नूनादेशे च नूनं । तर्के यथा-नूनं तस्या प्रबलरुदितोच्छूननेत्रं प्रियायाः । निश्चिते यथा-नूनमस्तंगतो वादी सिद्धसेनदिवाकरः । प्राध्वं नानुकूलयोः। प्रापूर्वकाद्दधाते बाहुलकादमि वान्तत्वे च प्राध्वम् । नर्मणि यथा-प्राध्वमध्वनि मुधा विदधासि । अनुकूले यथा-पाणौ कृत्य रिपोर्लक्ष्मी प्राध्वं कृत्यापरः परम् ॥ ४० ॥ भृशं प्रकर्षेऽत्यर्थे च । विभत्र्तेः कृवृभृवनिभ्यः किदिति शे वा बाहुलकान्मान्तत्वे च भृशम् । द्वयोर्यथा-अस्मद्विना मा भृशमुन्मनी भूः । सामि त्वर्षे जुगुप्सिते । स्यते नीसावृञ्चिति मौ

Page #468

सप्तमः काण्डः
सम्भ्रमे स्मरणे चान्तरन्ते स्वीकारमध्ययोः । ऊरर्युरुवद्री विस्तारेऽङ्गीकृतावपि ॥ ४२ ॥ पराभिमुख्ये प्राधान्ये विमोक्ष्यप्रतिलोम्ययोः । गतिघर्षणाि भृशार्थे विक्रमेऽपिच ॥ ४३ ॥
(४५१).
सामि । अर्द्ध यथा - अर्द्धमुन्मिषति पंकजाकरे सामिकैरववने निमीलति । जुगुप्सिते यथा—तत्सामि यजतेऽध्वर्युर्यद्याज्यां ते वषट् कृतम् ।
॥ अथ यान्तौ ॥
अयि प्रश्नेऽनुनये स्यात् । एतेः स्वरेभ्य इरीति, इ प्रत्यये अयि । प्रश्ने यथा—अयि स्वशक्त्या तपसि प्रवर्तते । अनुनये यथा - अयि निमिकुलजाते क्षत्रिये महानि मूलं परपरिभवभाषां सम्वृणु वीडितोऽस्मि । अये क्रोधविषादयोः । सम्भ्रमे स्मरणे च । अयीत्यस्य बाहुलकादेत्वे अये । क्रोधविषादयो यथा - अये वेलाहेलातुलितकुलशैले जलनिधौ कुतो वारामोघं वद जलदमोघं - वितरति ॥ ४१ ॥ संभ्रमे यथा - अये केयं धन्या धवलगृहवातायनतलात्तुलाकोटिक्वाणैः कुसुमधनुषं जागरयति । स्मरणे यथा - अये रामो दाशरथिः । ॥ अथ रान्ताः ॥
अन्तरन्ते स्वीकार मध्ययोः । अमतेः पूसन्यमिभ्य इत्यरि अन्तादे च अन्तर । अन्ते यथा - यौवनान्तरुपतिष्ठति जरा । स्वीकारे यथा - अन्तर्हत्वा श्येनो मूषिकां गतः । परिगृह्येत्यर्थः । मध्ये यथा - अन्तर्वापश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ । उररुपदूरी विस्तारेङ्गीकृतावपि । रीडू श्रवणे उरः । पूर्वात् किपि पृषोदरादित्वात् सलं पे उररी । एवमुरुपूर्वात् उरुरी | अवति विपि मव्यवीति । ऊट उस्तं रीयते उरा । द्वयोर्यथा- कोपदीप्तमुररीकृतधैर्यम् । एवमु रुरीत्यपि । तदूरीकृत्य कृतिभिर्वाचस्पत्यं प्रतायते ॥ ४२ ॥ पराभिमुख्ये प्राधान्ये विमोक्ष्यप्रतिलोम्ययोः । गतिवर्षणहिंसासु भृशार्थे विक्रमेऽपि च । पृणोतेर्बाहुलकात् आप्रत्यये परा । आभिमुख्ये यथा - परापतन्तम्पतगाधि

Page #469

(४५२) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
परि व्याधावुपरमे वर्जने लक्षणादिषु । आलिङ्गने शोके च पूजायां दोपकीर्तने ॥४४॥ भूषणे सर्वतोभावे व्याप्ती निवसनेऽपि च ।
पुरा भविष्यदासन्ने चिरातीतप्रवन्धयोः ।। ४५ ॥ “राजम् । अनाभिमुख्येऽपि यथा-अनुनयमगृहीत्वा व्याजसुप्तापराची। प्राधान्ये यथा-पराणयन्ति मां नाथ परामानन्दसम्पदम् ! विमोक्षे यथा-पराकीर्णैर्बाणैदिशि दिशि बभूवांधतमसम् । प्रातिलोम्ये यथा-परावृत्तं सैन्यं हतविधिवशात्तावकमिदम् । गतौ यथा-पुत्रं परासुमनुगंतुमनाः सदारः । अत्र हि परागता असवो यस्येत्यर्थः । धर्षणे तिरस्कारे यथा-परैरपर्यासितवीर्यसंपदां पराभवोऽप्युत्सव एव मानिनाम् । हिंसायां यथा-परासनं यो विदधे परषाम् । भृशार्थे यथा-मधुपराजिपराजितमानिनी । विक्रमे यथा-पराक्रमः परिभवे वैयात्यं सुरतेष्विव॥४३॥ परिव्याधावुपरमे वजने लक्षणादिषु । आलिङ्गने शोके च पूजायां दोषकीत्तने । भूषणे सवतो भावे व्याप्तौ निवसनेऽपि च । पृणातेः स्वरेभ्य इरीति प्रत्यये परि । व्याधौ यथा-कदन्नं परितापाय । उपरमे यथा-परिणतिमिति रात्रेमगिधा माधवाप । वर्जने यथा-परित्रिगत व्यष्टादेवः । लक्षणे यथावृक्षं परिविद्योतते विद्युत् । आदिशब्दाद्वीप्सेत्थंभूतभागेषु । यथा-वृक्षं वृक्षं परिसेकः । साधुश्चत्रोमातरम्प्रति । यदत्र मां परिस्यात्तद्दीयताम् । आलिङ्गने यथाअशिथिलपरिरम्मैदत्तसम्बाहनानि । शोके यथा-प्राणाः स्वयं व्रजत किं परिदेवितेन । पूजायां यथा-ग्रहीतुमार्षा(या)-परिचयया मुहुर्महानुभावा हि नितान्तमर्थिनः । दोषकीर्तने यथा-सत्यव्रतस्य च सतस्तनयं वनाय प्रस्थापयन्न परिवादपदं भवामि ॥ ४४ ॥ भूषणे यथा-भज सुवर्णपरिष्कृतमासनम् । सर्वतो भावे यथा-परितस्तमांसि परितस्तरिरे। व्याप्तौ यथा -जलनिविडितवस्त्रव्यक्तनिम्नोन्नताभिः । परिगततटभूमिस्नानमात्रोत्थिताभिः । निवसने यथा-हलघरपरिधानश्यामलैरम्बुवाहैः । पुरा भविष्यदासन्ने चिरातीतप्रबन्धयोः । पुरत् अग्रगमने दिवि पुरीत्या प्रत्यये पुरा । भविष्यदासन्ने यथा

Page #470

सप्तमः काण्ड:
(४५३)
पुनरप्रथमे भेदे किल सम्भाव्यवार्तयोः ॥ हेत्वरुच्योरलीके च खलु वीप्सानिषेधयोः ॥ ४६ ।। जिज्ञासायामनुनये वाक्यालङ्करणेऽपि च ।
अवाऽऽलम्बनविज्ञानवियोगव्याप्तिशुद्धिषु ।। ४७ ॥ आलोके ते निपतति पुरा सावलिव्याकुला वा । चिरातीते यथा-विप्रं पुरापतगराडिव निर्जगार । प्रबन्धसातत्ये यथा-वसन्तीह पुरा छात्राः । सततं वसन्ति स्मेत्यर्थः ।। ४५ ॥ पुनरपथमे भेदे। पुनाते पूसन्यमिभ्य इत्यरिप्रत्यये पुनादेशे पुनः । अप्रथमे द्वितीयवेलायां यथा-अनुग्रहीतुं पुनरिन्दुवंशं श्रीभीमदेवः किल भीम एव । भेदे विशेषे यथा-किं पुनः क्लप्तसन्धानपुलिन्द्रकृतसन्निधिः ।
॥ अथ लान्तौ ।। किल सम्भाव्यवार्तयाः । हेत्वरुच्योरलोके च । किलते म्युपान्तेति के किल । सम्भाव्ये यथा-लघूकरिष्यन्नति भारभङ्गुराममूकिल त्वं त्रिदिवादवातरः । वार्तायां यथा-षट् रसाः किल वैद्येषु भरतेऽष्टौ नवापि ते । हेतौ यथा-क्षतात्किल त्रायत इत्युदनः क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः । अरुचौ यथा-तपः किलेदं तदवाप्तिसाधनं मनोरथानामगतिनं विद्यते । अलीके यथाकथमपि परिवृत्तानिद्रयान्ध्रा किल स्त्री मुकुलितनयनैव श्लिष्यति प्राणनाथम् । खलु वीप्सानिषेधयोः ॥ ४६ ॥ जिज्ञासायामनुनये वाक्यालङ्करणेऽपि च । खलते मृतृत्सरी । बहुवचनादुप्रत्यये खलु । वीप्सायां यथाविद्वद्भिः खलु कर्तव्यः शास्त्रेऽभ्यासः समाहितैः । शास्त्रे शास्त्रे इत्यर्थः । निषेधे यथा-निर्धारितेऽर्थे लेखेन खलूक्त्वा खलुवाचिकम् ॥४६॥ जिज्ञासायां यथाकः खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति । अनुनये यथा—न खलु न खलु मुग्धे साहसं कार्यमेतत् । वाक्यालङ्करणे यथा-योषितामतितरांनखलूनं गात्रमुज्वलतया नखळूनम् ।
॥अथ वान्तौ ॥ अवाऽऽलम्बनविज्ञान वियोगव्याप्तिशुद्धिषु । अवतेरवि अवः ।

Page #471

(४५४) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
एवौपम्ये परिभव ईषदर्थे ऽवधारणे।। उषा रात्रौ तदन्ते च दोषा निशि निशामुखे ॥ ४८ ॥ मक्षु शीघ्र भृशे तत्त्वेऽतो हेतोरपदेशवत्
निर्देशे पञ्चम्यर्थे च इतो यतश्च विभागवत् ॥ ४९ ॥ आलम्बने यथा-दन्तावष्टम्भपातक्रमनमितबहिर्गर्त्तवद्गण्डभित्तिः । विज्ञाने यथा-अवगम्य कथीकृतं वपुः प्रिनबन्धोस्तव निष्फलोदयः । वियोगे यथा-कन्याऽवमुक्तनूपुरा । व्याप्तौ यथा-किमपैति रजोभिरौर्व रैरवकीर्णस्य मणेमहार्यता । शुद्धौ यथा-क्रीतं वैरिकुलात्त्वया किल दलत्कुन्दावदातं यशः ।। ४७ ॥ एवौपम्ये परिभव ईषदर्थे ऽवधारणे । एतेलटि खटीति (उ०५०५) वे एव ।
औपम्ये यथा-तवैव मे सन्तु सदापि सम्पदः । परिभवे यथा-बुद्धावाजितमपरेण काममाविष्कुर्वीत स्वगुणमपत्रपः क एव । ईषदर्थे यथा-किंचिदेव वदति स्म सस्मयः । अवधारणे यथा-वपुरेव तवाचष्टे भगवन् वीतरागताम् ।
॥ अथ षान्ताः ॥ : उषा रात्रौ तदन्ते च । ओषतेर्दिवि पुरीति (उ० ५९९) बहुवचनात् कित्याप्रत्यये उषा । द्वयोर्यथा--गतकेलिक्लमारामाः पव मानैरुषातनैः । दोषा निशि निशामुखे । दुष्यतेः समिक्षमीत्या प्रत्यये दोषा । द्वयोर्यथा-दोषामन्यं विदधति सुरतक्रीडायासश्रमशमपटवः ॥ ४८ ।। मक्षु शीघे मृशे तत्त्वे । मजतेः मस्जीष्यशिम्यः सुकिति सुकि मंक्षु । शोघ्रभृशयोयथा-मञ्जूदपाति परितः पटलैरलीनाम् । तत्त्वे यथा-वीक्षते किमपि मछु मुमुक्षुः ।
॥अथ सान्ताः ॥ . अतो हेतोरपदेशवृत् । निर्देशे पञ्चम्यर्थे च । एतस्मात् अतः । इतोतः कुत इति साधुः । त्रिष्वर्थेषु । हेतोरपदेशवदिति यथा हेतोरपदेशेवर्त्तते तथा । निर्देशे पञ्चम्यर्थे चेत्यर्थः । हेत्वपदेशे यथा-अतोऽत्र किंचिद्भवर्ती बहुक्षमाम् । निर्देशे यथा--अतोगतः सम्प्रति भानुरेषः । पञ्चम्यर्थे यथा

Page #472

सप्तमः काण्डः
(४५५)
पञ्चम्यर्थे नियमे च तत आदौ कथान्तरे ॥ पञ्चम्यर्थे परिप्रश्ने तिरोन्तधौं तिरश्चि च ॥ ५० ॥ नोचैः स्वैराल्पनीचेषु प्रादुर्नामप्रकाशयोः ।
पुरोऽग्रे प्रथमे च स्यान्मिथोऽन्योन्य रहस्यपि ।। ५१ ।। त्वमेव साक्षात्करणीय इत्यतः किमस्ति कार्य गुरु योगिनामपि । इतो यतश्च विभागवत् । पञ्चम्यर्थे नियमे च । अस्मादितः । यस्माद्यतः । विभागे यथा-इतो वसति केशवः पुरमितस्तदीयद्विषां यतो यतः पाण्डूरणो निवत्तते ततस्ततः प्रेषितलोललोचना ॥ ४९ ॥ पंचम्यर्थे यथा-इतः स दैत्यः प्राप्तश्रीर्नेत एवार्हति क्षयम् । यतस्त्वया ज्ञानमशेषमाप्तं चैतन्यमुग्रादिव दीक्षितेन । नियमे यथा-इतः कुराज्यं नरकान्तमाहुः । नरकान्तमेव वा इत्यर्थः । यतो नियोगो बत बन्धनान्तः । बन्धनान्त एवेत्यर्थः । तत आदौ कथान्तरे । पञ्चम्यर्थे परिप्रश्ने । तस्मात्ततः । आदौ यथा-ततः प्रयाते वसुदेवसूनौ । आदौ गतेत्यर्थः । कथान्तरे यथा-श्रवणाततश्च क्रमेणैष सुतीक्ष्णादीनुपस्थाय महामुनीनित्यादि । पञ्चम्यर्थे यथा-ततो गृहीतन्तु मृगाङ्गनाभिः । परिप्रश्ने यथा-जाम्बवान् ततस्ततः । तिरोन्तधौ. तिरश्चि च । तरतेमिथिरंज्युषीति । (उ०९७१) किदसितिरः । अन्तौ यथा-पद्मयोनिस्तिरोदधे । तिरश्चि तिर्यगर्थे यथा-तिरो विवर्त्तितग्रीवम् ।। ५० ॥ नीचैः स्वैराल्पनीचेषु । निपूर्वादंचतेय॑भ्यामञ्चेरिति कैसिनलोपे। अच्च प्राग्दीर्घश्चेति दीर्घत्वे नीचैः । स्वैरे यथाचरति स्वैरिणी नीचैः । स्वैरं चरतीत्यर्थः । अल्पे यथा-नीचैर्वास्यत्युपजिगमिषोर्दै, वपूर्व: गिरिन्ते । नीचे यथा-उपपतिविनीचैः पश्चिमान्तेन चन्द्रः । प्रादुर्नामप्रकाशयोः । प्रपूर्वादतेरुद्यतीति उसि प्रादुः । नाम्नि नामधेये यथा-प्रादुर्भावाहरेर्दश । मत्स्यवादीनि दशनामानीत्यर्थः । प्रकाशे यथा-प्रादुःष्यात्क इव जितपुरः परेण । पुरोऽग्रे प्रथमे च स्यात् । पृणातेमिथि रंज्युषीति कित्यसि पुरः। अग्रे यथा-पुरः क्लिश्नाति सोमं हि सैहिकेयोऽसुरगुहां। प्रथमे यथा-यथा समस्तं तिमिरांशुक्रं तया पुरोपि रागाद्गलितं न लक्षितं । मिथोऽन्योन्यं रहस्यपि।

Page #473

(४५६) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
*अहा धिगर्थे शोके च करुणार्थविषादपोः। अह क्षेपे नियोगे चाप्याहो प्रश्न विचारयोः ॥५२॥ सह सम्बन्धसादृश्ययोगपघसमृद्धिषु ।
साकल्ये विद्यमाने च । हीही विस्मय हास्ययोः ॥५३॥ मेथते म्मिथि रंजिति कित्यसि मिथः। अन्योन्यस्मिन् यथा-मिथो विवदमानयोः । रहसि एकान्ते यथा-वक्तुं मिथः प्राक्रमतैनमेवम् ॥ ५१॥
॥ अथ हान्ताः ॥ अहा धिगर्थे शोके च करुणार्थविषादयोः । नञ्पूर्वाज्जहातेः किपि अहा । धिगर्थे यथा-अहा महापातकिनं भवन्तम् । शोकः स्थायीभावः । करुणो रसः । विषादो व्यभिचारीभावः । त्रिष्वपि यथा-देवी का जनकाधिराजतनयाऽहा जानकि क्कासि हा । अह क्षेपे नियोगे चापि । नञ् पूर्वाज्जहातेः कचिदिति डे अह । द्वयोर्यथा-विहितमथविधात्रा यत्तदेवोपयोज्यम् । आहो प्रश्न विचारयोः । आङ् पूर्वाज्जहोतेर्विचि आहो। प्रश्ने यथाआहो किमेषा सुतनुर्विरौति ।। विचारे यथा-किं तावत्सरसि सरोजमेतदारादाहोस्वित् मुखमवभासते युवत्याः ॥५२॥ सह सम्बन्धसादृश्ययोगपद्यसमृद्धिषु । साकल्ये विद्यमाने च । सहतेरवि सह । सम्बन्धे यथापण्डितैश्च विनीतैश्च धर्मज्ञैर्यशशालिभिः । तिष्ठेद्विबन्धनस्योऽपि न तु राज्यं खलैः सह ॥ पण्डितादिभिः सम्बन्धं बन्धनमपि श्रेयो न तु खलसम्बन्धं राज्यमपीत्यर्थः । सादृश्ये इवार्थे यथा-सिक्ता इवामृतजलेन मुहुर्जनानां क्लान्तिच्छिदा वनवनस्पतयस्तदानीम् । शाखाऽवसक्तवसनाsभरणाभिरामाः कल्पद्रुमैः सह विचित्रफलैर्विरेजुः ॥ कल्पद्रुमा इवेत्यर्थः । योगपद्ये तुल्ययोगे यथा- रघु शं वक्षसि तेन ताडितः पपात भूमौ सहसैनिकाश्रुभिः ॥ समृद्धौ यथा-समदं मद्राणां समृद्धिरित्यर्थः । साकल्ये यथा-सतृणमभ्यवहरति । विद्यमाने यथा-सहैव दशभिः पुत्रैः भारं वहति
* शनैः शनैश्चरे स्वैरे सहस्साहसतेजसोः ।

Page #474

सप्तमः काण्डः .
ननु च प्रश्ने दुष्टोक्तौ सम्यग्वादे स्तुतावपि । अपष्टु चारों निर्दोषे किमुत प्रश्नवादयोः ॥ ५४ ॥
(४.५७)
गर्दभी । ही हो विस्मयहास्ययोः ।। ५३ ।। जहातेः किपि ईत्वे च ही । हियं जहाति ही । द्वयोर्यथा - ही ही सम्पन्ना मे प्रियवयस्यमनोरथाः ॥५३॥
|| अथ त्रिस्वरास्तत्र चान्ताः ॥
ननु च प्रश्ने दुष्टोक्तौ सम्यग्वादे स्तुतावपि । ननु चिनोति ननु च कचिदिति डः । प्रदने यथा - ननु च विप्रतिषिद्धमेतत् । दुष्टोक्तौ यथाननु च द्वयेषामित्यपशब्दोऽयम् । सम्यग्वादे यथा - ननु च एवमेवैतत् । स्तुतौ यथा - ननु च कोऽस्य समः सुकृती भुवि ।
।। अथ ठान्ताः ॥
अपष्ठु चारौ निर्दोषे । अपतिष्ठति अपटु । दुःस्वपवनिभ्यः स्थ इति किदुः । भीरुष्ठानादित्वात्पत्वम् । चारु सगुणं । निर्दोषो दोषहीनम् । द्वयोर्यथा - तव धर्मराज इति नाम कथमिदमपष्ठु पव्यते । भौमादिनमभिदधत्यथवा भृशमप्रशस्तमपि मंगलं जनाः ॥
॥ अथ तान्तौ ॥
किमुत प्रश्नवादयोः । विकल्पे अतिशये चापि । किम्पूर्वाद्वयतेः ते वृति किमुत । प्रश्ने यथा - प्रहरविरतौ मध्ये वाह्नस्ततोऽपि परेण वा किमुत सकले पाते वह्नित्वमद्य समेष्यसि । वादे यथा - नित्यः शब्दः किमुताऽनित्यः ॥ ५४ ॥ विकल्पे यथा - किम्वा विद्याधरोऽयं किमुत सुरपतिः । अतिशये यथा - यदास्यमप्यस्य लभेत नारी सा स्यात्कृतार्था किमु

Page #475

(४५८)
अनेकार्यसंग्रहः सटीक :: द्वितीयो विभागः
विकल्पेऽतिशये चापि पुरस्तात् प्रथमेग्रतः। पूर्वस्यां च पुरार्थे चाभीक्ष्णं शीघ्रप्रकर्षयोः ॥ ५५ ॥ पौनःपुन्ये सन्तते चावश्यं निश्चयनित्ययोः ।
इदानीं साम्प्रतं वाक्यालङ्कारे तदिनं पुनः ॥ ५६ ॥ ताकशय्याम् । पुरस्तात् प्रथमेऽप्रतः । पूर्वस्यां च पुरार्थे च । पूर्वस्यां दिशि देशे काले वा पुरस्तात् । पूर्वापराधरेभ्यस्ताति पुरादेशः । पृणाति वा संश्वद्वेहदिति साधुः। प्रथमे यथा-अनुचितमिति मत्वा तत्पुरस्तात् निरस्तम् । अग्रतो यथा-रत्नच्छायाव्यतिकर इव प्रेक्ष्यमेतत्पुरस्तात् । पूर्वस्यां दिशि यथा-पुरस्तादुदयः पश्चात्तथैवास्तमयो ध्रुवः । व्यभिचारो न चेदस्ति तत्र का परिवेद(देव)ना । पुरार्थो भविष्यदासन्नचिरातीतप्रबन्धास्तेषु तद्वदुदाहरणं द्रष्टव्यम् ॥ ____ अभीक्ष्णं शीघ्रप्रकर्षयोः। पौनःपुन्ये सन्तते च । अभीक्षते भ्रूणतृणेति गे बाहुलकान्मान्तत्वे च अभीक्ष्णम् । शीघ्रप्रकर्ष योर्यथा-तक्ष्णोतीव तथान्योऽभीक्ष्णन्तीक्ष्णक्षरक्षारैः ॥५५॥ सन्ततपौन:पुन्ययोर्यथा-अभीक्ष्णमक्षुण्णतयातिदुर्गमम् । अवश्यं निश्चयनित्ययोः। अवश्यायतेर्गमिजमीति बहुवचनात् डिदमि अवश्यम् । निश्चये यथा-अवश्यं यातारश्चिरतरमुषित्वाऽपि विषयाः । नित्यं शास्वतमनवरतं च । शास्वते यथा-अवश्यं पृथ्वीयं क्षितिपतिसहस्राणि तु ययुः । अनवरते यथा-अवश्यं कर्तव्यं शयनमशनं च द्वयमपि । इदानीं साम्पतं वाक्यालङ्कारे । अस्मिन् काले इदानीं सदाधुनेति साधुः । साम्प्रतमित्यस्यार्थे यथा-इदानीमस्माकं पटुतरविवेकाननजुषां समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते ॥ वाक्यालङ्कारे यथा-इदानीं भो दानी वितरसि कथं न त्वमधुना । तदिनं पुनः । दिनमध्ये प्रतिदिने । तञ्च तद्दिनं च तदिनम् ॥ बाहुलकान्मान्तत्वम् द्वयोर्यथा-देवार्चन्ते तदिनं कुर्यात् ॥५६॥ साम्प्रतं तूचितेऽधुना । सम्प्रति युज्यते साम्प्रतम् ।

Page #476

सप्तमः काण्डः
(४५९
॥ अथ मान्ताः ॥ दिनमध्ये प्रतिदिने साम्प्रतं तूचितेऽधुना । समयानिकषे चान्तनिकटे चाऽन्तरा पुनः ॥ ५७ ॥ विनार्थे सन्निधौ मध्येऽभितोऽभिमुखकात्ययोः।
समीपोभयतः शीघेष्वग्रतः प्रथमाग्रयोः ॥ ५८ ।। क्वचिदित्यणि बाहुलकान्मान्तत्वम् ॥ द्वयोर्यथा-तन्मैथिली प्रत्याहर्तुमुपक्रमः परमितो नः साम्प्रतं साम्प्रतम् ।।
॥अथ यान्ताः ॥ समया निकषे चान्तनिकटे च । समेतेर्निकपेश्च समिण निकषिभ्यामा इत्याप्रत्यये समया निकषा लाघवाथ षान्तस्यापि यान्तेषु पाठः । द्वयोर्यथा गुणदोषाभिव्यक्तिर्वचसां संजायते सतः समया । प्रादुःषन्ति विशेषा हेम्नां निकषोपलं निकषा ॥
॥अथ रान्ताः ॥ अन्तरा पुनः । विनार्थे सन्निधौ मध्ये । अन्तौ राति डिदित्याः अन्तरा ॥५७॥ विनार्थे यथा-न सुख धर्ममन्तरा । सन्निधौ मध्ये च यथागतासुरन्तरादन्तीव रण्डक इवाभवत् ।
॥ अथ सान्ताः ॥ अभितोऽभिमुखकात्ययोः । समीपोभयतःशी षु । उभयस्मात् अभितः। पयभेः सर्वो भय इति तस् । अभितः स्यति वा क्विपू । अभिमुखकाययोर्यथा-याञ्चादैन्यपराञ्चि यस्य कलहायन्ते मिथस्त्वं वृणु त्वं वृण्वित्यभितो मुखानि सदशग्रीवः कथं वर्ण्यते ॥ शीघ्रसमीपयो यथाअव्याकुला पटमयान्यभितो वितत्य । उभयतोऽर्थे यथा-भेजेऽभितः पातुकसिद्धसिन्धोरभूतपूर्वी रुचरम्बुराशेः । अग्रतः प्रथामाग्रयोः । अप्रै

Page #477

(४६०) अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
अन्ततोऽवयवोत्प्रेक्षापञ्चम्यर्थेषु शासने। पुरतोऽग्राद्ययोः पूर्वेद्युपूर्वाणप्रभातयोः ॥ ५९॥ अहहेत्यद्भुते खेदेऽन्तरेणान्तर्विनार्थयोः ॥ अहो बतानुकम्पायां खेदामन्त्रणयोरपि ॥ ६० ॥ इत्याचार्यहेमचन्द्रविरचितेऽनेकार्थसङ्ग्रहेऽव्ययशब्दकाण्डः
सप्तमः , समाप्तः ॥९॥
शुभं भवतु । कल्याणमस्तु ।। अग्रतः आद्यादित्वात्तस् ।। प्रथमे यथा-अग्रजन्माग्रतःसृष्टः । अग्रे यथाअग्रतो बाहुपाशेन केशपाशेन पृष्ठतः । पार्वतः कर्णपाशेन सर्वतो बन्धनं हि सा ।। अन्ततोऽवयवोत्प्रेक्षापंचम्यर्थेषु शासने । अन्ते अन्ततः । आद्यादित्वात्तस् ॥ पंचम्यर्थो हेतुः । शासनं शिक्षा । चतुर्वपि यथा-किंचिदप्यधीष्व अन्ततः प्रज्ञां प्राप्स्यसि । पुरतोऽग्राद्ययोः। पृणाति पुरतः । विहायसिति बहुवचनात् साधुः ॥ अग्रे यथा-वक्त्रे नागरखण्डमस्तु पुरतः प्रेमाकुला कुन्तली । आये यथा-भोजने पुरतः पुत्रः संग्रामे पश्चिमः सदा। पूइँगुपूर्वाहप्रभातयोः। पूर्वस्मिन्नहनि पूर्वेयुः । परापरेत्येघुस् । द्वयोर्यथा-पूर्वेद्युर्वितरंति सन्ततमहो दानं निदानं श्रियाम् ।।५९॥
॥ अथ हान्ताः ॥ अहहेत्यद्भुते खेदे । अहपूर्वाज्जहातेः क्वचिदिति डे अहह । अद्भुते यथा-अचिन्त्याः पन्थानः किमपि महतामन्धकरिपोर्यदक्ष्णोभूत्तेजस्तदकृतकथामप्यमदनाम् ।। मुनेरत्रे नेत्राद्यदजनि पुनज्योतिरहह प्रतेने तेनेदं मदनमयमेतत्रिभुवनम् । खेदे यथा-मुदा यत्र प्राणांस्तृणमिव परार्थप्रणयिनस्त्यजन्तो लज्जन्ते कियदिति धिया तयुगमगात् । तृणप्राणप्रायं त्यजति न जनो यत्र समये वयं जातास्तत्रेत्यहह कृपणं जीवितमिदम् ।।
१. खेदामन्त्रणयोरपि । अनपयति प्रभाते क्षणं क्षणं क्षणार्थके ।

Page #478

सप्तमः काण्डः
(४६१)
-
॥ अथ चतुःस्वरो तत्र णान्तः ।।। अन्तरेणान्तर्विनार्थयोः ॥ अन्तरेति अन्तरेण । भ्रूणतृणगुणेति साधुः । द्वयोर्यथा-तत्तं निहंतुमवनी दिवमंतरेण त्वामंतरेण नहि संप्रति कश्चिदीशः ।
॥ अथ तान्तः ॥ अहोबतानुकम्पायां खेदामन्त्रणयोरपि ॥६०॥ अहोपूर्वात् बनतेः शरीति किति ते यमिरमीति न लोपे अहोबत । अनुकम्पायां खेदे च यथा-अहो बत महत् कष्टं चक्षुष्मानपि याचते । अदृष्टमुखभंगस्य युक्तमंधस्य याचितुम् ॥ आमन्त्रणे यथा-सुराः समभ्यर्थयितार एते कार्य त्रयाणामपि विष्टपानाम् । चापेन ते कर्म न चातिहिंस्रमहोबतासि स्पृहणीयवीर्यः ॥
एषां चाव्ययानां अर्थकथनमुपलक्षणमात्रम् । अन्यथा भूयांसोऽप्यर्थाः सन्ति । यदाहुः-निपाताश्चोपसर्गाश्च धातवश्चति ते त्रयः। अनेकार्थाः स्मृताः सर्वे पाठस्तेषां निदर्शनम् ॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायामनेकार्थकैरवाकरकौमुदीत्यभिधानायां स्वोपज्ञानेकार्थसंग्रहटीकायामनेकार्थशेषाव्ययकांडः सप्तमः समाप्तः ।। ७ ।।

Page #479

॥ प्रशस्तिः
॥
श्रीहेमसरिशिष्येण श्रीमन्महेन्द्रनरिणा। भक्तिनिष्ठेन टीकेयं तन्नाम्नैव प्रतिष्ठिता ॥ १॥ सम्यगज्ञाननिधिगुणैरनवधिः श्रीहेमचन्द्रप्रभोः । ग्रन्थे व्याकृतिकौशलं विलसति कास्मादृशां तादृशम् । व्याख्यामः स्म तथापि तं पुनरिदं नाश्चर्यमन्तर्मनः तस्याजसमपि स्थितस्य हि वयं व्याख्यामनुब्रुमहे ॥ २ ॥ यल्लक्ष्यं स्मृतिगोचरं समभवदृष्टं च शास्त्रान्तरे तत्सर्व समदर्शि किन्तु कतिचिन्नो दृष्टलक्ष्याः क्वचित् । अभ्यूह्यं स्वयमेव तेषु सुमुखैः शब्देषु लक्ष्यं बुधैः यस्मात्सम्प्रति तुच्छकश्मलधियां ज्ञानं कुतः सर्वतः ॥३॥ एकत्रापि कृताभिधेयविषये व्युत्पत्तिरर्थान्तरे कर्तव्यास्वयमेव दर्शितदिशानिर्वेदवन्ध्यर्बुधैः । वर्णाधक्रमवर्णनं न च कृतं तच्चापि कार्य स्वयं
यत्कृत्स्नप्रतिपादने न विवृतिः कामं वरीद्धयते ॥४॥ परिपूर्णा चेयमनेकार्थसंग्रहटीका अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीत्यभिधानेति ॥

Page #480

शब्दक्रमः त्रिस्वराः शब्दाः
कान्ताः ।
श्लोकः
१०
___ ११
११
लोकः ठः शब्दः ११ ऊर्मिका
१ कनक
कनकः १ करकः
कटुक कञ्चुकः
कटक: क्रमुकः कण्टक:
शब्दः अणुकः अशोकः अशोका अभीकः अनीक अलीकं अनूकः अंशुकं अलकाः अलका अन्तिकं अन्तिका अलर्कः अम्बिका अन्धिका अम्लिका आलोक: आनकः आतङ्कः आह्निक आढक:
कलङ्कः कणिका कणिका कामुकः कारक कारिका काकः
कार्मुकः
कार्मुक
२०
२०-२१
५
.
२२
आढकी
क्षारक: कालिका किम्पाकः कीटकः कीचकः कुलक कुलकः
११
इक्ष्वाकुः
१२
उदकः
१२
उष्णको
.१२

Page #481

(४६४)
अनेकार्थसंग्रहः सटीकः :: द्वितीयो विभागः
शब्दः कुलिकः कुशिक: क्षुल्लकः कूचिका
श्लोकः २४ २५ २५ २६
पृष्ठः १२ १३ १३ १३
श्लोकः ३८ ३९
शब्दः चुम्बकः चुलुकी चूतकः चूलिका 'जनकः जतुक जतुका
कूपकः
कृषकः कोरक कौतुक
जीवकः
कौशिकः
१४
१४
C
C
कौशिकी खनकः खट्टिकः क्षुल्लकः खोलकः ग्रन्थिक ग्रन्थिकः गण्डकः गण्डकी
१५
जीविका झिल्लिका झिलिका तक्षकः तण्डकः तारकः तिलकः तिलक त्रिशकुः तुरुष्कः तूलिका दर्शक
गणक:
१६
द्रावकः
ग्राहकः गान्धिकः गुण्डकः गैरिक गोलकः
गोरकुः
चषकः
दारकः दीपकं दीपकः दीप्यकं धनिकः धनिका धेनुका धेनुक नरक:
चलुकः
चुलुकः चारका चित्रक:

Page #482

शब्द।। श्लोकः पूर्णिकाः पृथुकः पृदाकुः
शब्दः : लोकः : पृष्ठ नन्दकः
२३ नर्तकी
२४ 'नालीकं
२४ 'नालीक नालीका नायकः मालिका निपाकः निर्मोकः
२४
पेचकः
"पेटकं
बन्धूकः
पर्यः
बन्धकः बन्धकी बालकः भस्मक
-
(५५)
नीलिका पराकः प्रसेकः
भ्रामकः
(५५)
भालाङ्कः
प्रतीकः
: ५५
५८
पताका पातुकः प्राणकः पाटकः पालङ्कः पिनाकः प्रियकः पिष्टकः पितकः पिण्याकः पुलकः शुलाकः अपकं
८.५९
भूती भूमिका "मशकः "मधुकं "मधुकः _मधुका
मण्डकी 'मण्डूकः २७ मल्लिकः
मल्लिका मातृका मालिका मामलं मेंचकः मामाकः
मोचकः : मोदकः
(६०)
- ७४
-७४
१.११ ११६२ ०६२
(७४) -७५
(७५)
১১৩৪
भुत्रिका भुर्णकः

Page #483

शब्दः
यमकः
यमकं
याजकः
युतकं
रजकः
रसिका
रात्रकं
रात्रकः
राजका
रूचकं
रूपकं
रेणुका
लभ्पाकः
लासकः
लूनकः
लोचकः
वराकः
वर्तकः
वञ्चकः
वल्मीकः
वर्णकः
वसुकं
वसुकः
व्यलीकं
वार्षिकं
चाल्हिक:
वाल्हिकं
ज्वार्द्ध कं
कालुकं
बालका
श्लोकः
७६
७७
७७
७७
७८
७८
७९
७९
८०
८०
८१
८१
८२
८२
८२
८२
८४
८४
८४
८५
८५
८५
८६
८६
८७
८७
-८७
८८
८८
८९
.. ४६६
पृष्ठ
३४
३४
३४
वृषाङ्कः
३४
वृश्चिकः
३५
वैजिकं
३५ वैजिकः
३५
३५
३६
३६
३६
३६
३७
३७
३७
३७
३७
३७
३७
३८
३८
३८
३८
३८
३९
३९
३९
३९
शब्दः
विपाकः
विवेकः
शङ्खकं
शङ्खकः
शम्पाकः
शम्बूकः
शलाका
शल्लकी
शार्ककः
शिशुकः
शीतकः
शूककः
स्वस्तिकः
स्यमीकः
स्यमीका
सरकः
सस्यको
सम्पर्कः
सायकः
स्थासक:
सूतकं
सूचकः
हृदाकुः
सेवकः
सेवकः
हारकः
श्लोकः
८९
९०
९०
९१
९१
९१
९२
९२
९२
९३
९३
९४
९४
९५
९५
९५
९६
९६
९६
९७
९७
९८
९८
९८
९९
९९
१००
200
१०१
पृष्ठ
४०
४०
४०
४०
४०
४०
४१
४१
४१
४१
४१
४२
४२
४२
४२
४२
४२
४२
४२
४३
४३
४३
४३
४३
४४
११
78
४४
४४
78

Page #484

शब्दः
हुडुक्क:
हेरुकः
गोमुखं
त्रिशिखः
त्रिशिखं
दुर्मुखः
प्रमुखं
मयूखः
विशिखा
विशिखः
विशाखः
विशाखा
वैशाखः
सुमुखः
अयोगः
अपाङ्गः
अनङ्ग
अनङ्गः
आभोग
आयोगः
आशुगः
उत्सर्गः
उद्वेग
उद्वेगः
कलिङ्ग:
कलिङ्गा
श्लोकः
१०१
१०२
॥ अथ खान्ताः ॥
१०२
१०३
१०३
१०३
१०४
१०४
१०४
१०४
१०५
१०५
१०५
१०५
॥ अथ गान्ताः ॥
१०६
१०६
१०७
१०७
१०७
१०८
१०८
१०८
१०९
१०९
१०९
११०
४६७
ஏஞ்
४४
४५
४५
४५
४५
४५
४५
४५
४५
४५
४६
४६
४६
४६
४७
४७
४७
४७
४७
४८
४८
४८
४८
४८
४८
४९
शब्द :
•
कलिङ्ग
कालिङ्ग:
कालिङ्गी
चक्राङ्गः
चक्राङ्गी
जिह्मग:
तुरगः
तुरगी
धाराङ्गः
नरङ्ग
नारङ्ग
निषङ्गः
निसर्ग :
नीलगु
प्लवगः
पन्नगः
परागः
पतङ्गः
पत्राङ्ग ं
प्रयोग:
प्रयोगः
प्रियङ्गुः
पुन्नागः
भुजङ्गः
मातङ्ग:
मृदङ्गः
रक्ताङ्गः
रक्ताङ्ग'
रक्ताङ्गा
रथाङ्गः
श्लोकः
११०
११०
१११
१११
१११
१२२
११२
११२
११२
११३
११३
११३
११४
(११४)
११४
११४
११५
११५
११६
११६
११७
११७
११८
११८
११९
११९
११९
११९
१२०
१२०
पृष्ठ
४९
४९
४९.
४९.
४९.
४९
४९
४९.
४९
५०
५०
५०.
५०.
५०
५१.
५१
५१
५१
५२
५२.
५२
५२
५२
५२.
५२
५२
५३
५३

Page #485

श्लोकः
पृष्ठ
पृष्ठं
शब्दः रथाङ्ग
शब्दः श्लोकः
॥ अथ जान्ता ॥
वराङ्ग
१२०
अण्डजः
१३१
विडङ्गः
१२१ १२१
अण्डजा
१३१
विसर्ग: सम्भोगः
५
अङ्गजः अजज कम्बोजः
१३१ १३२ १३२
सर्वग
• ५४
सर्वगः सारङ्गः
१३२
१२२
करजः काम्बोजः
॥ अथ घान्ताः
॥
..
काम्बोजी
१३३ १३३ १३३
कारुजः ।
१२३
१३५.
१२४
१२४ १२४
१३६
अनघः अमोघः अमोघा उल्लाघः काचिघः परिघः पलिघः प्रतिघः महाधः
१२५
.. ५५.
कुटजः गिरिजा जलजं नीरज परजः बाहुजः भूमिजः भूमिजा
१३६
१२५ १२६ १२६ १२६
.५५
५६
१३७ १३७
वलज वलजा
॥ अथ चान्ताः ॥
"
वनजः
१३९
वनज
१२५ १२७
अवीचिः कवचः क्रकचः कणीचिः
१३९ १३९ १३९
१२८
वनजा सहजः सोमजः हिमजः
४०
EEEEE
नमुचिः
१२९
हिमजा
१४०
१.
९
नाराचः प्रपञ्चः मरीचिः
१२९
॥ अथ लान्ताः ॥
१४१
मारीचः
५७
क्षेत्रज्ञा
६२

Page #486

शब्दः दोषज्ञः सर्वज्ञः
श्लोकः ।
लोकः १४१ १४१
पृष्ठं ६२
१५३
६२
शब्दः धाराटः निर्दटः निष्कुटः पर्पटः परीष्टः
१५३
॥..
१५४
६२
१५४
६२ .
पर्कटी
॥ अथ टान्ताः अवट:
१४३ अरिष्टः १४२ अरिष्टं १४३ अवटुः उत्कटः उच्चटा करटः
१४४ कर्केटः कर्कटी
पिच्चटः पिच्चटं वर्वटी बार्बटः
१५५ १५६ . (१५६) १५६
१४४
६८
६३
भाकट:
b
o
१५६
कार्यटः
भार्थाटः भावाटः मर्कटः मूर्कटो मोरट
१५७
१५७
१४७
१४७
कीकटः कुरण्टः कुरण्टी कुक्कुटः ... कृपीटं चक्राटः चर्पटः
१४७
मारटा
मोचाट:
१५७ १५८
१५८ (१५९) १५९
१४८
१४८ १४८ १४९
चिपिटः
१५९
१४९
रेवटः वर्णाटः वस्टा विकटः वेकटः वेरटः वैरट
चिरिण्टी जकुटः त्र्यङ्गटः
१६०
१५०
त्रिकूट
१५१
शैलाटः
१६१
१५१
त्रिकूटः त्रिपुटः त्रिपुटा दोहाटः
संसृष्टं
१५१
१५२
६७
(१६१) (१६१)
हर्मट

Page #487

४५०
पृष्ठं
शब्दः
श्लोकः
शब्दः श्लोकः
॥ अथ ठान्ताः ॥
प्रचण्डः
१७१
प्रकाण्ड:
१७१
१६२
७५
अम्बाष्ठः अम्बष्ठा कनिष्ठो
पिचण्डः
• १७२
७१
-७१
१७२
पूत्यण्डः मेरुण्डः
कांनष्ठा
१६३
१७३
३
मेरुण्डा
१७३ १७३
भारुण्डः
जरठः नर्मठः
१६४
मार्तण्डः
१७४
प्रकोष्ठः
वरण्डः
१७४
१६५
वतण्डा
. १७४
१६५
मत्कुष्ठः लघिष्ठः वरिष्ठः वरिठं
वारुण्डः वितण्डा
१७५
१७५
शिखण्ड:
वैकुण्ठः
१६६ १६६ १६७ १६७ १६७
१७६
____७३
सरण्डः
श्रीकण्ठः साधिष्ठः
॥ अथ ढान्ताः ॥
॥ अथ डान्ताः ॥
१७७
अध्यूढः अध्यूढा आषाढः उपोढः उदूढः
१७७
कारण्डः
१६८ १६८
कूष्माण्डः
१७८ १७८
कुष्माण्डी
प्ररूढः
१७८
___ ७४
प्रगाढः
१७८
१६९ १६९
कोदण्डः गारुडं तित्तिडः तित्तिडी तिन्तिडी
वारूढः विरूढः
१७९
१७०
विगूढः
१७९
१७०
१८०
निफ्टी
समूढः संरुतः
१७०
१८०

Page #488

शब्दः श्लोकः
॥ अथ णान्ताः ॥
पृष्ठं
श्लोकः (१९०) १९१
१८०
१९१
१८१
अरुणः अरुणाः अमीक्ष्ण इन्द्राणी उषणा
१९२
१९३
RRRRRR.
शब्दः ग्रहणी ग्रामणीः ग्रामिणी गोकर्णः गोकणी चरणः चरणं जरणः तरुणः तरणिः दक्षिणः दक्षिणा दुघणः
करुणः
करुणा
१८२ १८२ १८२ १८३ १८३ १८३ १८५ १८५ १८६ (१८६) (१८६) (१८६)
१९३ १९३ १९४ १९४ १९५
करणं
१९५
करणः कङ्कणं कल्याणं अरणिः इरिणं
दुर्वर्ण
१९६ १९६ १९७ १९७
इक्षणं
उषणं एषणी
(१८६)
दौवीण धरणः धरणं धरणी घर्षणं
१९८ १९८
कत्तणं
१८६
१९८
१८६
१९९ १९९
१८७
धर्षणी
१९९
करेणुः कारणं कारणा कार्मणं काकणी कृपाणी
१८७ १८८
धिषणः षिणा निर्याणं निर्वाणं निर्माणं निःश्रेणिः
2022A00000
१९९ २००
१८८
१८९
२००
कृपाणः
१८९
१८९
क्षेपणी कौणः
प्रघणः
२०१ २०१ २०२ २०२ .२०३
१९०
१९.
प्रवणः प्रमाणं पत्तोणं
१०.
२०४

Page #489

शब्दः
श्लोकः
लोकः
शब्दः वरणः
२०४
९.
२१४
पत्रोर्णः प्रवेणिः
२१४
'२०५
वरणं
पुराणं
२१४
२०५
२१५
पुराणः
२०५ २०५
. ९१ ___ ९१
९१ "-९१
वारणः वारणं ब्राह्मणं ब्राह्मणः
२१५ २१५
:९५
२०६
२०६
वारुणो
२१५ २१६
२०६
. ९१
पूरणी प्रोक्षणं भरणं भरणी भ्रमणी भीषणं भीषणः
२०७
२११
२०७
... ९२
२१६
२०७
२०८
२१७ २१८
.
विषाणं विषाणी विप्रणिः भ्रमणः श्रमणा भ्रवणः श्रवणं सरणं श्रावणः श्रावणा श्रीपर्णः
२०८
९२
मत्कुणः
.
ममृणा
२०९
९२ . ९२
२१८ ३१०
२०९
:
.९२
मसृणः
मार्गणं
२०९
मार्गणः
२०९
.९G
यन्त्रणं रमणं
२१० २१० .२१०
(२१९)
२१० २१९ २१९
श्रीपर्णी
रमणः रोषणः सेहिणी लेषणः
संकीर्णः सरणिः सारणः सिंचाणः सुषेणः सुवर्ण
७
२२१२
ہم
..
.९८
اس
लेवणा
.1
..
लक्षणं
ام
-
.
v
लक्ष्मणं
اس
सुपर्णः
i
'लक्षणः
W
'लक्ष्मणः
ولد ولد ولم
to
'२१३
.,९४
लक्ष्मणा वरुणः
९८
२१४

Page #490

४७३
श्लोकः
पृष्ठं
१०३
९९
२३५ २३६ २३६
१०४
हिरणं
हिरण्यं
२२५
२३७
१०४
२३७
१०४.
१०४
२३८
१०५
अर्मतः
२३९
२२७
२३९
१०५
२४०
१०५.
२२८
२४०
२४०
इंगित
१०५ १०५ १०६ १०६
२४१
२२९
२२९
२४१
शब्दः श्लोकः . पृष्ठं शब्दः हर्षणः २२४
आनर्तः हरेणुः २२५
आहत २२५
आध्मातः आस्फोतः
आस्फाता ॥ अथ तान्ताः ॥
आचित: अमृतं २२६
आयस्तः १००
आयतिः २२७ . १०० अमृता
आकृतिः
१०० अनृतं २२८
आयत्तिः
१०० अक्षतं
आसत्तिः
१०० अदितं
आपत्तिः २२८
१०० अजितः
१.१
उत्तप्त अच्युतः
१०१ अव्यक्तं
उचित २३०
१०१ अनन्त २३०
१०१
उत्थित अनन्तः
१०१
उदित अनन्ता २३१
१०२ उद्धृत अस्वंतं २३२
उषित अमतिः २३२
१०२ . उच्छ्रितं अंकतिः २३२
१०२ उद्वान्तः अगस्तिः २३३
૧૦૨ उदात्तः अदितिः
१०२ उन्मत्तः अ हतिः
१०२ उदन्तः आपातः २३४ . १०३ उद्वातः आहतः
१०३ उन्नतिः आख्यातं २३४
एधतुः आघ्रातं २३४
कंदित आप्लुतः २३५
१०३
कलितं आवर्तः
૧૦૩ किरातः
१०५
२४२ २४२
२४२
२४३
१०२
१०६ १०६ १०७ १०७ १०७. १०७ १०७ १०८
२४३ ४४
२४४
२३३
२३३
२४५ २४५ २४५
१०८
૧૦૩ ૧૦૩
२४६ २४७ २४७ २४७
१०८. १०८ १०८ १०८ १०८ १०९
२३५
२४८

Page #491

श्लोकः
पृष्ठ
११४
२४८
१०९
२६०
किराती कृसातः
२४८
१०९
११५ ११५
गर्जितः
२४९
२६१ २६१ २६२
१०९
२४९
११५
२६२
२४९
१०९
११५ ११५
२६२
२५०
११०
निमित्त निवातः निर्मुक्तः निशान्तं नितिः निकृतिः निःकूतिः नियतिः • प्रभूतं प्रसूतं प्रतीतः प्रहतं
२५०
११०
११६
२५१
गणित ग्रन्धित गरुत्मान् गमस्तिः गोदन्तः गोपतिः ज्वलितः जयन्तः जयन्ति जामाता
११०
११०
२५१ २५२ २५२ २५२
१११
२६४ २६४ २६४ २६५ २६५ २६५ २६६
११६ ११७
१११
१११
पलितं
११७
जीमूतः
११२
.११७
जीवम्ती
२५४ २५४ २५५
११२ ११२
जीवातुः
११८
११२
२६७
पण्डितः प्रणोतः पर्याप्तं प्रमृतः प्रसूता प्रमोतं पर्वस्त प्रपातः
२५६
११३
२६७
२५६
२६७
११८ ११८ ११८
२६८
जंभितं त्वरित त्रिगतः त्रिगर्ता तृभता दंशिता स्रवतो द्रवन्ती द्विजातिः
६५६
२६८
११८
पर्वतः
२६८
२५७
११३
२६८
११३ ११३
२६९
११८ ११९ ११८
१३३
२६९
११९
दुर्जातं
२५७ २५७ २५८ २५८ २५८ २५९ २५९ २६०
११३ ११३ ११४
पक्षतिः प्रसूतिः पद्धतिः प्रकृतिः प्रततिः प्रवृत्तिः पार्वती पिंडितं
१२०
दुर्गतिः दृष्टान्तः निकृतं निरस्तः
२७० २७१ २७१ २७२
११४
१२०
११४

Page #492

शादः
पृष्ठं १२१
शब्दः वापितं
श्लोक २८४
पृष्ठ . १२६
(२७३)
२८४
१२.४
व्याघोतः व्याय
(२७३)
२८४ २८५ २८५
१२६ १३७
२७३
वासन्तः
१२१ १२१ १२१ १२१ १२२ १२२
वासन्ती
पुरितः पृषतः प्रेषितं प्रोक्षितं भरतः भारतें भारती भावितं भासंतः मथितं मालती
१३०
२७३ २७४
वार्सितं
२८६
१९७
वासिता
१३
२८६ २८७
२७५
१२२
१२७
१२२
१२३
२७६ २७६
विवस्वान् विश्रुतं विदितं विगतः विविक्तः विविक्त
२८७ २८७ २८६ २८८
१२३
मुषितं
२७७
१२३
१२३
मूर्छितं
२७७
२४४
१२
१२३ १२३
रजतः
२७७
विधुतं
१२४
२८९ २८९
१२४
१२८
रसितं रमतिः
२७८ . (२७९)
(२७९)
२८९
१२८
विकृतः विनोतः विनतः विनता
१२४ १२४ १२४
रमितं
१२.५
रेवती
.१२R
रैवतः
२७९
१२४
विहस्तः
.१२१
२८०
१२५
१२५
२९० २९० २९१ २९१ २९१ २९२ २९२ २९२
रोहितः रोहितं ललितं लोहितं वर्द्धितं वनितं वनिता वसतिः व्रततिः
१२५
१२५
विश्वस्तः विश्वस्ता विजातः विजाता वितः विकृतिः विपतिः विच्छित्तिः
२८० २८० २८१ २८२ २८२ २८३ २८३
२८४ (२८४) __(२८४)
१३५
२९२
१२६
२९३
१२६
१२६
विधाता
२९३ २९४ २९४ २९४
वहतः
. १२६
वहतिः
विनेता वृत्तांतः
१२६

Page #493

४७६
श्लोकः
.. पृष्ठं
शब्दः
श्लोकः
शब्दः वृहती
३०५
२९५ २९५
वेल्लित
वेष्टितं शकुन्तः श्रीपतिः
सूनृतं सुरतं सुरता सुहितं हसन्ती हारितः
(३०५) (३०५) (३०५)
१३० १३१ १३१ १३१ .१३१ १९१ १३१ १३१ १३२
२९६
३०५
शुद्धान्तः
२९७ २९७
॥ अथ थान्ताः
॥
. २९७
२९८
अश्वत्थः
३०६
१३२
२९८ २९८
३०७
१३२ १३२
२९८
अश्वत्था अतिथिः अव्यथः उपस्थः
२९९
, १३२
(३०७)
३०७
२९९
१३२
सङ्ख्यावान् सरस्वान् संवत्तः संहतं स्खलितं संस्कृतं संघातः संहिता स्थपतिः बृहस्पतिः संततिः संनतिः संगतिः सम्मतिः समितिः संवित्तिः
उन्माथः
१३३
उद्रथः
(३०८)
३००
३०८
क्षवथुः कायस्थः
३०० ३०१ ३०१
१३३ १३३
कायस्था ग्रोग्रन्थिः
३०२
१३३ १३४ १३४ १३४
३०२
दमथः निर्ग्रन्थः निशीथः
३०९ ३०९ ३१०
.
स्थापितं
३०२ ३०३ ३०३
१३४
प्रमथः
स्तिमितः सिकताः सिकता
३
१३४
३११
३०३
१३४ १३५
प्रमथा मन्मथः रुदथः वंचथः वस्थं
सुकृतं
१०४
सुव्रता
३१२
सुव्रतः सुनीतिः
वयःस्थः

Page #494

T
शब्दः
प्रलोकः
पृष्ट १३८
३१२
श्लोकः ३२२ ३२३
पृष्ठ १४२ १४६
१३९
वयःस्था वमथुः विदथः शमथ: -., .
३१३ ३१४
immilli
शब्दः कौमुदी गोविन्दः गाष्पदं जलदः जीवदः तमोनुत् दारदः दायादः दोहदः
शपथः
१३
३२४ ३२४ ३२४ ३२५
३१५
..
शयथ: षग्रन्थः षड्ग्रन्था समर्थः सिद्धार्थः
धनदः
स
..
नलदा नलदं
॥
नर्मदा
mr
निषादः निर्वादः प्रमदः
-३२७
mmm
प्रमदा -
"
प्रसादः प्रहलादः
- ३१९
प्रतिपत्
॥ अथ दान्ताः अर्बुदः ३१७ अद्धेन्दुः अङ्गदः अङ्गदं अङ्गदा आस्पदं आमोदः आक्रन्दः क्षणदं क्षणदः क्षणदा कपईः कांदुः ___३२१ कुमुदः कुमुदा कुसीदं
३२९
प्रासादः मर्यादा माकन्दः माकन्दी मुकुन्दः मेनादः वरदः वरदा विशदः शारदः
३२१
३३१
,
कौमुदः
,

Page #495

शब्दः
शारदी
सुनन्दा
अगाधः
अवधिः
अबद
भविद्धः
आबन्धः
उत्सेधः
उपाधिः
उपधिः
कन्ध
कबन्धः
दुबिध
न्यनोधः
न्यग्रोधी
निषेधः
निरोधः
प्रसिद्धः
परिधिः
मान्यधः
मागधी
fuga:
विस्रब्धः
विधः
वीवधः
संबाधः
संरोधः
संबद्धः
समाधिः
३३२
३३३
"
३३४
""
""
"
३.३५
"
३३६
"
"
"
"
३३७
""
३३८
"
"
३३९
३४०
""
३४१
""
32
३४२
३४२
""
""
पृष्ठं
१४६
"
१४७
33
"
"
"
"
"
१४८
""
34
""
"
""
१४९
""
१४९
""
36
१५०
"
34
"
""
१५१
"
""
""
""
"
४.७८
""
शब्दः
सन्निधिः
संसिद्धिः
अयनं
अम्लानः
अ
अर्जुनः
अर्जुनी
अगर्न
अंगना
अपानं
अपानः
अञ्जनं
अञ्जनः
अञ्जना
अञ्जमी
अवनं
अर्यमा
अशनिः
अरत्निः
आसनं
आसनो
आसनी
आपन्न:
आदानं
उत्थानं
उत्तानः
उद्यानं
श्लोकः
३४३
""
|| अथ नान्ताः ॥
३४४
"
"
३४५
""
३४६
३४६
38
""
""
३४७
30 2
""
""
३४८
""
""
%%%
३४९
३५०
""
""
""
३५१
३५२
""
पृष्ठ
१५२
"
"
")
१५३
==
१५३
""
22
"
१५४
=
= = = = =
""
१५५
=
===
"
"
"
१५६
22

Page #496

पृष्ठं "
३५३
उझानं उदानः कमनः कठिनं कठिनी कठिना कर्तनं
१५७
कल्पनं कल्पना कलापी कञ्चुकी काज्जन काञ्जनः काञ्चनी कानीनः काननं
शब्दः घटना चलनः चलनं चलनी चंदनः चंदनी चेतनः चेतना चोलकी छर्दनः छर्दनं छदम छेदनं जयन जघन जवनः जक्नी जीवनः जीवन जीवना जीवनी तलिन
३५७
१५८
14
कुहनः कुहना कुण्डली केतनं
केसरी
कौपीनं
तपनः
कौलीनं
१६० १६०
३६२
२६3
गहनं गंधनं गर्जन गृजनं गोस्तनः गोस्तनी
तलुनः तमोप्नः तपस्वी तरस्वी तेमन तेमनी तोदन
"
"
"
३७३

Page #497

४८०
श्लोकः
पृष्ठ
शब्द:
ग्लोकः
पृष्ठ
. ३७३
. ३७४.
- ३७५
१६५
पाठीनः पिशुनः पिशुना पिशुन पीतन पीतनः पूतना पृतना फाल्गुनः फाल्गुनी
३७५
.
शब्दः दहनः . दमनः दर्शन . दंशन द्विजन्मा दुर्नाम दुर्नामा देवनः देवन धमनः . धमनी धावन नन्दन नन्दनः नलिन नलिनी निधन निदान प्रधन प्रधान प्रसून प्रज्ञान
भवन
भंडन भट्टिनी भावना
३८८
"
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
भुवन
३८९
"
भूतात्मा मदनः मलिन मलिनी मण्डन मण्डनः मार्जनः मार्जन
३८०
२८१
प्रसन्न
मार्जना
प्रसन्ना पवनः पवन पद्मिनी
मालिनी मिथुनः
३९२
मुण्डन
पावन
मेहन
३८३
पावनः पावनी
१६९ ,
यमन

Page #498

१८१ .
श्लोकः
पृष्ठं
कलाक.
श्लोकः
पृष्ठ
३९४
३९५
४०८
३९७
४०९
शन्दः यापन योजन रसन रुजन रजनी रजनी राधन रेचनी रोदन रोचनः रोचना लंघन ललाम ललना लाञ्छन लागली लेखन व्यसन व्यञ्जन वमनं वसन वर्जन वर्द्धन वर्द्धनी
शब्दः वितान विज्ञान विलग्न विक्लिन्नः विलीनः विषनः विषघ्ना विच्छिन्न विमान विधान विपन्नः विश्वप्सा विलासी विषयी विषयि व्युत्थान वृजिनः वृजिम वेष्टन
४१०
३९८
४११
४ ई.:. : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
४१२
४१३
४०१
४०२
वेदना
४१४
शयन
शमनः
शमन
४१५
श्वसन श्वसनः
वपन
वर्तनी
शकुन
वनस्वा
४०४
४१६
वामनः वाहिनी वाणिनी
शकुनः शकुनिः शतध्नी शासन
___४०५
"
१७८
,

Page #499

४८२
२
लोकः ४०५ ४१८
पृष्ठं १७८ १५८ १८४
शब्दः हसन हस्तिनी हायनः हादिनी हिण्डन
श्लोकः ४२९ ,
पृष्ठ १८८ ,
४१९
४२०
॥ अथ पान्ताः
॥
शानः शिखरी शिखण्डी श्रृशारी लेष्मघ्ना शोभनः सवन सदन स्पर्शन स्पर्शनः स्पन्दन स्पन्दनः संव्यान समानः सन्तानः संस्थान सज्जन सज्जनः
४२१
१८५
०२
४३०
अनूपः आवापः आक्षेपः
och
आकल्पः
उलपः
४३२
उडुपः
४२३
कलापः
कच्छपः कच्छपी कसिपुः काश्यपः
सज्जना
काश्यपी
सन्धान सन्धेनी स्थापन साधन
४३५ ४३६
सुकर्मा
कुतपः कुटपः कुणपः जिह्वापः पादपः पादपा
सुदामा सुधन्वा सुपर्वा
सूचना
रक्तपः
सेवन .
,,
रक्तपा
सेनानीः
oc
रक्तपा विटपः सुरूपः
हसनी
(४२९)
,
,

Page #500

४८३
D
शब्दः श्लोकः
॥ अथ बान्ताः
पृठं
॥
शब्दः श्लोकः पृष्ष्ठं सनाभिः ४५२१९७ सुरभिः ,
,
कदम्ब:
४३९
१७२
॥ अथ मान्ताः
॥
१९३
३
अधमः
४५३
कलम्बः कादम्बः नितम्बः प्रलम्बः प्रालम्बः भुजम्बूः
४४० ,
, ४४१
आगमः
आश्रमः
उत्तमा
४५४
उत्तम
हेरम्बः
कलमः
२५५
॥ अथ भान्ताः
॥
कुसुम कृत्रिम
४३
१९४
४५६
आरम्भः आत्मभूत ऋषभः ऋषभी करभः ककुभः
कृत्रिमः गोधूमः गोलोमो गौतमः गौतमी तलिम दाडिमः
४४५
TTTTTTTTTTTTT
१९५,
~
कुसुम्भ
निष्क्रमः
--
४५९
२००
नियमः निगमः
४४८
नेगमः
४६०
गर्दभः गर्दभ दुर्लभः दुन्दुभिः निकुम्भः वल्लभः वर्षाभूः विष्कम्भः विस्रम्भः
प्रथमः
४४९
१९६
प्रक्रमः
४६१
२०१
पञ्चमः पञ्चमी परमः परम
४५१
१९७
२०१
वृषभः
,
४६२

Page #501

४८४
श्लोकः
___ पृष्ठ
"
श्लोकः ४७३
पृष्ठ
शब्दः प्रतिमा मध्यमः मध्यमा व्यायामः विलोम
शब्दः आत्रेयः आत्रेयी आतिथ्यः आम्नायः
" २०२
" ,
इन्द्रियं
बिलोमः
उदयः
ऊर्णायुः
विलामी विक्रमः विद्रुमः
४७५
ऐणेयं कषायः कालेयः कालेयं
विभ्रमः
४७६
सत्तमः
कुकृत्यं
४७७) ४७७
सम्भ्रमः सुषीमः सुषमं सुषमा
४७८
॥ अथ यान्ता ।
अत्ययः
अवध्यं
अभयं अभया अनयः
कुलायः क्षेत्रियः क्षेत्रियं गाङ्गेयं गाङ्गेयः चक्षुष्यः चक्षुष्या चाम्पेयः जघन्यं जटायुः तपस्यः तपस्या द्वितीया द्वितीयः नादेयी निकायः निलयः
अश्वीयं
अधृष्यः
अधृष्या अहल्या अभिख्या अहार्यः आशयः
"
"
"
नेपथ्यं
आदित्यः
,

Page #502

४८५
पृष्ठं
शब्दः
श्लोक
श्लोकः ४८३
वक्तव्यः
वलयः वालेयः
४८४
४८५
विजयः
४९७
शब्दः प्रणयः प्रत्ययः प्रणाय्यः प्रसव्यः प्रतीक्ष्यः प्रलयः पर्यायः पर्जन्यः पयस्यं पयस्या प्रक्रिया पानीयं
विजया विषयः
४८६
४९८
विस्मयः विनयः
४८७
४८८
विनया विशल्या श्वर्यः शाण्डिल्यः शालेयं शीर्षण्यं शीर्षण्यः शैलेयं
पारुष्यः
५०१
४८९
पारुष्यं पौलस्त्यः भ्रातृव्यः भुजिष्यः
शैलेयः
५०२
भुजिष्या
मलयः
१०३
४९१
" (५०४)
५०४
४९२
समयः संस्त्यायः सन्मयः सामर्थ्य सौकर्य सौरभ्यं हिरण्यं इच्छायः हृदयं
मलया मंगल्यः मङ्गल्यं मङ्गल्या मृगयुः रहस्यं रहस्या लौहित्यः ब्रह्मण्यः
४९३
५०६
२१
॥ अथ रान्ताः
॥
व्यवायः
२१७
अमरः अमरा
___ "
५०६ ५०७
वदान्यः
अमरा
२१८
२१८

Page #503

४८६
श्लोकः
शब्द:
रनाक
+ +
उद्धारः
५१८
५०८
उदारः उर्वरा ऋक्षरं
अन्तरं अवरं अवरा अक्षरे अधरः अम्बरं अररं अङ्कुरः
ऋक्षरः
+
Un
अजिरं
एकाग्रः उशीरं कररः कर्बुरं कर्बुरः कन्दरः
५२१
कर्करः
५२२
कदरः
कर्परः
५२३
TurboTELLETTO
अशिरः अङ्गारः अण्डीरः असुरः असुरा अगुरुः अवीरा आहारः आसारः आकारः आधारः
कङ्करं कडारः
(५१४
५१४
+ + +
कञ्जारः
४
करीरः
५
कलत्र
आकरः
+ +
५२७
इतरः इत्वर; इत्वरी ईश्वरः ईश्वरा उदरं उत्तरं
कटित्र कच्छुरः कच्छुरा कवरं कबरी कन्धरः कन्धरा कशेरुः कणेरुः गणेरुः
+ + +
A
उत्तरः
५१८ (५१८)
उत्तरा
कटप्रूः

Page #504

शब्दः
पृष्ठं
श्लोकः
पृष्ठं
कर्चरं
"
५४२
५२९
कठोरः कान्तारं काश्मीरं कावेरी किर्मीरः किशोरः किंशारुः
५४३
"
शब्दः खजूरः खदिरी खदिरः खिखिरः खिखिरा गहवरः गगेरः गरी गान्धारः गायत्री गोपुरं धर्धरः चन्दिरः चत्वर चकुरः चकुरः चमरः चमरी
कुहरं
५४४
५३२
कुक्कुरं
५३२
५३३
कुक्कुरः कुबेरः कुपरः कुमारः कुमारं कुमारी कुटारं कुञ्जरः कुजरा कुठारुः कूवरः
चिकुरः
छिदिरः
५३६
छित्वर
५४९
छित्वरः
केसरः
२३३
केसरं केदारः
जठरः जर्जरं जम्बीरः
५५०
५३८
केनारः
झर्झरः
.
केटिरुः
५३९
कोट्टारः
खर्परः खपुरः खरं
झल्लरी झलरी टङ्कारः टगरः टट्टरी
५४१
"

Page #505

४८८
पृष्ठं
शब्दः
श्लोकः
श्लोकः "
प्रखरः
,
प्रकरः
प्रकरः
५६४
५५४
२३५
प्रकर
५६५
तमिस्र तमित्रा तिमिर तित्तिरिः तुषारः तुबरीः तूवरः दहरः दन्तुरः
प्रकरी प्रस्तरः
प्रदरः
प्रसरः
५६६
५५३
प्रकारः
पङ्कारः
५६७
"
पदारः पवित्रं पवित्रा
ददरः दण्डारः
५५८
प्रान्तर
द्वापर
पार्परः
५६९
दासेरः
पामरः पाटीरः
७
.
दुर्धरः धूसरः नरेन्द्रः
५६०
पाण्डुरः पाण्डुर पिण्डारः
,
पिठर'
५६१
निर्जरा निर्मरः मिकरः निवरः निकारः नीवरः प्रवर
पिञ्जरः पिञ्जर पीवरः
५६२
पुष्कर
५६३
५६३ ,
वठरः बन्धुरः
,
"
"

Page #506

लोकः
लोकः
शब्दः बन्धुरः बन्धुरा
५७५
बर्बरा वर्षरः
५८६
वर्करः
बदरा
पृष्ठं शब्दः
शब्द: २४२ मसुरा
मसूरा मर्मरः अमरी मयूरः महेन्द्रः मजरी माठरः मार्जारः मिहिरः मुद्गरः मुहिरः मुदिरः
बदरी
बदरं
५८८
५७८
५८९
भगुरः भ्रामरं भास्करः मार्योरुः मृङ्गारी मृङ्गारः
५९०
मुकुरः मुर्मुरः रुधिरं रुधिरः वल्लरं वल्लूरं
मत्सरः मत्सरा मकरः मन्दरः
२४४
५९२
मधुरं
५८१
वस्त्रा
५९२
५८१
२४४
मधुरः मधुरा
५८२
२४५
५९३
मन्दिरः
वशिरं वागरः वासरः वादरं बासुरा विष्टरः विस्तारः विदुरः विकारः .
मन्दिरं मन्धरः मन्थरं सन्दारः मसूरः मसुरः
, " ५९५२४९ ,
KAR
५८४
.
५९६ ,
.

Page #507

४९.
*लोकः
पृष्ठं
श्लोकः
शब्द: विहारः विदारः विदारो
५९७
विर
५९
विधुरा विसरः शर्वरः
सम्बर
शब्दः संस्तरः सङ्गरः सगर सम्भारः संस्कारः सङ्कारः सङ्कारी सामुद्र सावित्रः सावित्री सिन्दूर सिन्दूरः सिन्दूरी सुन्दरी शुनारः सैरन्ध्री सौवीर
शम्बरः शम्बरी
६००
शर्करा
शर्वरी शक्वरी शारीर
६१३
शावर
शार्वरः शावरी शाक्वरं
६१४ ६१५
६०३
॥ अथ लान्ताः
॥
शाश्वरः
शालार
शिखरं
६१५ "
६०४
६०५
"
शिशिरः शिलीन्ध्रः शिलीन्ध्र शिलीन्ध्री शीकरः शुषिर शुषिरः
अर्गलं अनल: अराल: अवेल: अवेला অচলতি: अङ्गुलिः अमला
६१८
अमल आभीलं
(६१८) (६१८)
६१९
अङ्गारः
शृङ्गार
६०८
इल्वलः

Page #508

४९१
शब्दः
लोकः
श्लोकः
पृष्ठं "
इल्वला
६१९
उपलः
.
६३२ ६३२
उपला उत्पलं उज्जवलः
उत्ताल:
३
६२१
उत्फुल्लः कमलं कमल:
६
शब्दः कुद्दालः कुटिलं कुटिला कुण्डलं कुण्डली कुन्तलः कुन्तलाः कुकूलं कुलालः कुचेल: कुचेला केवलं केवली कोमलं कोहली ग्रन्थिल: गरलं गन्धोली
६३५
कमला कपिलः कपिला कपालं
६२३ ६२४
कन्दलं
६३६
कराल:
:
कराल
७
कम्बलः
-६३७
कम्बलं
गोकिल:
२६५
कल्लोलः कदली कामलः काकोलः काहलः
गोपालः गौरिलः चन्द्रिलः चञ्चलः
काहली
चञ्चला
चपलः
२६५
किट्टालः कीलालं
६३९ ६४०
चपला चत्वालः .
कुशलं
६४१
कुशलः
चूडालः चूडाला
कुवलं
कुम्भिलः
६३१
६३१
२६२
चक्रला

Page #509

४९३
शब्दः
प्रोकः
पृठं
जोकः
शब्दः नाकुली निचुलः
६४२
"
निस्तलं
६५२
निर्मल
छगल: छगली छमल जगल: जटिलः जटिला जम्बूलः जम्बालं जङ्गलः
६५३
नेपाली प्रवाल: प्रतलः
२७०
पटल:
जम्भल:
पञ्चला
६५५
२७१
पाञ्चाली
जाङ्गलः जाङ्गली जामुलं जागुली तरल:
पललः
पाचलः
"
तरलाः
पाकलः पाकलं पाताल
६५७.
पाटलं
पाठकः
तमाल: तण्डुलः ताम्बूलं ताम्बूली तुमुलं तुमलः
तैतिलं
६४९
२६९
तैतिलः कुकूलं धवला धवली नकुलः नकुली नाभीलं
पाटला पांशुलः पांसुला पातली पिप्पलं पिप्पलः पिप्पली पिङ्गलः पिङ्गला
६६१
२७३
पित्तलं
,
पित्तला
६६२

Page #510

पृष्ठं
६७४
६६२ ६६३
:: : * .
ar
oc
रामिलः लागुलं लाडलं लागली लोहलः वजुलः वण्ठालः वातूलः वामिल: विपुलः विपुला विमलः
२७९
पिचुलः पिजलं पिच्छिलः पिच्छिला पिण्डिलः पुष्कलः पुद्गलः पेशल: फेनिलः फेनिलं बहुलं बहुलः बहुला बहुलाः विडाल: मण्डल: मजुलं मजुलः मङ्गलं
६७६
. .
वृषल
शकलं
२८०
६६८
२७६
शम्बलं शयालुः श्यामलः शार्दूलः शाल्मलिः शीतलः शृगालः
६८०
मङ्गलः
८८
२८१
मङ्गला महिला मातुलः
शगाली
शृङ्खलं
६८२
२८१
माचल:
शौष्कल:
२७०
६८३
२८२
मुसलं मुसली
पण्डाली सबकुलः
६७२
सरलः
.
मेखला रसाल:
६५३
२५४
सप्तला
६८४
रसालं
सन्धिला सिमलः
रसाला
.
"
,
६८५

Page #511

शब्दः श्लोकः
""
सिमला
सुतल:
सुवेल:
. हेमल:
अभाव:
अक्षीवं
आहवः
आश्रवः
आर्तव
उद्धवः
उत्सवः
कारकी
कितवः
केशवः
कैतवं
कैरव :
कैरवं
कैरवी
गन्धर्वः
गालवः
गाण्डीव:
गाण्डिवः
ताण्डवं
त्रिदिवं
त्रिदिवा
द्विजिह्वः
निह्नवः
निष्पावः
"
६८६
"
॥ अथ वान्ताः ॥
६८६
६८७
2
""
६८८
= = =
६८९
६९०
६९१
""
६९२
ܙܙ
६९३
2 2
६९४
"
"
""
६९५
27
पृष्ठ
77
7
२८३
=
२८३
"
".
""
""
"
२८४
"
""
"
२८५
"}
36
"
ܙܙ
"
19
"
२८६
22
"
"
""
४९४
शब्दः
प्रभवः
प्रसवः
प्रसेवः
प्रभावः
पल्लवः
पञ्चत्वं
पार्थिवः
पार्थिवी
पुङ्गवः
फेरवः
बान्धवः
भार्गवः
भार्गवी
भैरवः
माधव:
माधवी
राघव:
राजीवः
राजीवं
वल्लवः
वडवा
वाडवं
वाडवः
विद्रवः
विभावः
विभवः
शात्रवं
शात्रवः
पाण्डवः
सम्भवः
सचिवः
श्लोक:
६९६
६९७
""
६९८
""
६९९
"
,,
७००
,,
99
७०१
""
७०२
""
,"
७०३
"
७०४
"
७०५
""
७०६
""
"
७०७
"
"
(७०७)
७०७
७०८
पृष्ठ
२८६
२८७
"
""
"
२८८
"
"
در
""
""
در
"
२८९
""
">
२८९
"1
२९०
"
====
"
"
"
""
२९१
22
७७७
39.
"

Page #512

शब्दः सुषवी
श्लोकः
लाकः
सुग्रीवः
सैन्धवः
७०९
१९५ पृष्ठं शब्दः श्लोकः
भूकेशः भूकेशी लोमशः (७१९) लोमशा ७१९ विवशः विकाशः विपाशः विपाशा सदेशः सदृशं ७२२ सङ्काशः
७१०
७११
७१२
आदर्शः उडीशः उपांशुः उपांशु कर्क शः कपिशं कपिशा कीनाशः कुलिशः गिरीशः तुङ्गीशः दुःस्पर्शः निस्त्रिंशः निर्देशः
।
"
,
"
७१३
सम्वेशः
सुखाशः हताशः हुताशः .
૭૨૩ (७२३)
७१४
॥ अथ षान्ताः
॥
"
७२३
निवेशः निवेशः
अध्यक्षः अभीषुः आरक्षः आमिषं आकर्षः
____ ७२४
७२५
उष्णीषं
७१७
७२६
निदेशः नीकाशः प्रकाशः प्रदेशः पलाशः पलाशं पक्षीशः पिङ्गाशं पिङ्गाशः पिङ्गाशी बालिशः
कलुषं कल्माषः किल्विषं कुल्माषं कुल्माक्षः गवाक्षः गवाक्षी
७२७
७१८
."
७१८
२९६
E
७२८
७२८

Page #513

शदः
शब्दः
गण्डूषः
७४०
अलसा नगौकः आश्वास: इण्यासः उच्छ्वास उत्तसः वतंसः उदर्चिः कनीयान् कीकसः
"
..
गोरक्षः जिगीषा तरीषः ताविषः नहुषः निकषः निकषा निमेषं निमिषः प्रत्यूषः प्रदोषः परुषं
"
७४२
कोकसम्
पीयूषं
३
।, ७४४
परुषः पौरुषं महिषी मारिषः मारिषा मृगाक्षी रक्ताक्षः
तामसः तामसी त्रिस्त्रोता दिवौकावः दीर्घायुः नभसः पनसः प्रचेताः पायसः पायसं बीभत्सः बुक्कसी बुक्कसः मानसं: रभसः राक्षसा सदसी लालसः वरीयान्
रौहिषः विश्लेषः शुश्रूषा
शैलूषः संहर्षः
७३८ "
" "
समीक्षा
,
"
७४८
॥ अथ सान्ताः ।
७३९
७४९
अलसः
३०४
"

Page #514

शब्दः
वायसः
वायसी
वाहसः
विलासः
विहायाः
श्रीवासः
श्रेयसी
समास:
सप्तार्चिः
साधीयान्
साहसं
सारसं
सारसः
सुमनाः
सुमेधाः
सुरस:
अत्यूहः
अत्यूहा
आग्रहः
आरोहः
कलहः
कटाह
दात्यूहः
नवाहः
निर्यूहः
निरूहः
निग्रहः
प्रग्रहः
श्लोकः
""
७५०
"
७५१
,
""
७५२
"
७५३
"
">
७५४
""
"
७५५
"
॥ अथ हान्ताः ॥
,
७५६
"
"
७५७
७५८
७५९
"
७६०
"
"
""
ஏச்
"
३०९
"
99
"
99
39
""
ܙ
३१०
99
ܕ
ܕܐ
39
""
३११
"3
"
"
३१२
"
:9
,,
222
"
४९७
"
शब्दः
प्रवाह:
प्रवहः
प्रग्राहः
पटहः
वराहः
वाराही
विदेहः
विग्रहः
वैदेही
अङ्गारकः
अङ्गारिका
अलिपकः
अलमकः
अश्मन्तकं
आक्षेपकः
श्लोकः
७६१
७६२
आकल्पकः
आखनिकः
उत्कलिका
""
एडमूकः
कटिल्लकः
कर्कटक:
७६३
9
99
७६४
"
७६५
""
७६६
""
सङ्ग्रहः
सुवहः
सुवहा
|| इति त्रिस्वरकाण्डः || ३ ||
१
""
२
""
"
३
॥ अथ चतुःस्वरकाण्डः चतुर्थः ।।
|| अथ कान्ताः ॥
,,
४
""
५
पृष्ठ
३१३
""
24
६
99
३१४
39
""
ފ
"
३१५
""
"
""
३१६
"
ވ
ވ
"
"
""
३१७
"
"
""
३१८

Page #515

श्लोकः
पृठं
शब्द:
लोका
,
"
शब्दः कनीनिका काकरूकः कुरवकः कृकवाकुः कोशातकः कोशातकी कौलेयकः कौक्कुटिकः गुणनिका गोमेदकं गोकण्टकः गोकुणिकः घर्षरिका चण्डालिका जर्जरीकं
शब्दः पुण्डरीकः पुष्कलकः पूर्णानकं फर्फरीके फर्फरीकः बलाहकः बर्बरीकः बकेरुका बलाकिका
भ्रमरकः
भयानका
३
जैवातृकः
ततरीकं त्रिवर्णकः
त्रिवर्णकम्
भट्टारकः भार्याटिकः मरुबकः मयूरकः मयूरकं माणवकः मृष्टेरुकः रतर्द्धि कः राधरकुः लालाटिकः लेखीलकः वर्तरूकः वराटकः वरण्डकः विनायकः वितुन्नकः विदूषकः
तिक्तशाकः दन्दशकः दलाढकः दासेरकः नियामकः निश्चारकः प्रचलाकः प्रकीर्णकं पिप्पलक पिण्डोतकः
__१६ (१७)
,
,
विशेषकः
पुण्डरीकं
वृन्दारकः

Page #516

१९९
पृष्ठं
शब्दः वृहतिका वैतालिकः वैनाशिकः
श्लोकः ३५
पृष्ठं ३२६ ।।
शब्दः श्लोकः
॥ अथ गान्ताः ॥
वैदेहकः
४७
अपवर्गः अभिषङ्गः इहामृगः उपरागः उपसर्गः कटभङ्गः छत्रभङ्गः दीर्घाध्वगः मल्लनागः समायोगः सम्प्रयोगः
"
शतानीकः शालावृकः शिलाटकः शृङ्गाटकः शृगालिका साटिका सन्तानिका सुप्रतीकः सैकतिक सैकतिकः सोमवल्कः सौगन्धिकः सौगन्धिक
(३८)
५१
॥ अथ चान्ताः ॥
४१
३२८
५१
३३१
॥ अथ खान्ताः
॥
४२
जलसूचिः मलिम्लुचः कश्मीरजा क्षीराब्धि क्षीराब्धिजः क्षीराब्धिा ग्रहराजः जघन्यजः द्विजराजः धर्मराजः भरद्वाजः भारद्वाजः भारद्वाजी भृङ्गराजः राजराजः
अग्निमुखः अग्निशिखं अग्निशिखा इन्दुलेखा पञ्चनखः बद्धशिखः महाशङ्खः व्याघ्रनखः शशिलेखा शिलीमुखी
३३१
९

Page #517

शब्दः लोकः सकृत्प्रजः ,
॥ अथ टान्ताः
पृष्ठ ,
शब्दः श्लोकः पूतिकाष्ठ ६९ सूत्रकण्ठः
पृष्ठ ,
॥
हारिकण्ठः
॥ अथ डान्ताः ॥ अपोगण्डः
,
"
चक्रवाई
चक्रवाडः
जलरुण्डः
जलरुण्डः देवताडः वातखुडा
७२ " ,
, " "
६१
,
उच्चिङ्गटः करहाटः कार्यपुटः कूटन्नटः कुण्डकोटः खजरीटः गन्धकुटी गाढमुष्टिः चक्रवाटः चतुःषष्टिः तुलाकोटिः भारकीटः प्रतिकष्टं प्रतिसिष्टः परपुष्टः परपुष्टा वर्कराटः शिपिविष्टः श्रुतिकटः
॥ अथ ढान्ताः
॥
TH111111111 WIL TIL
६४
"
५
६५
,
अध्यारूढः अङ्गारिणी आथवर्णः आरोहण उद्धरण उत्क्षेपण कामगुणः कार्षापणः चीर्णपर्णः चूडामणिः जुहुराणः तण्डुरीणः तलपर्णी दाक्षायणी देवमणिः नारायणः
॥ अथ ठान्ताः
॥
कलकण्ठः कालकण्ठः नीलकण्ठः कालपृष्ठ कालपृष्ठः दन्तशठः
६७ , ६८
, " "
,
,

Page #518

शब्दः
नारायणी
निःसरण
निस्तरण'
निरूपण'
निगरण
निगरण:
प्रकरण
प्रवारण
परीण
परायण
परवाणिः
पारायण
पीलुपर्णी
पुष्करिणी
- मीनामृण:
रक्त रेणुः
रागचूर्ण :
रेरिहाणः
लम्बकर्ण
· वारबाणः
विदारण
वैतरणी
शरवाणिः
शिखरिणी
समीरणः
संसरणं
हस्तिकर्ण :
अवदात
श्लोकः
66
"
""
८१
८२
""
""
८३
""
86
८४
८५
=
""
८६
""
८७
66
८८
""
ܝܙ
८९
""
९०
""
९१
""
९२
॥ अथ तान्ताः ॥
९३
ரஜ்
""
33
३३९
"
""
""
66
""
"
34
"
३४०
""
29
""
""
""
""
३४१
""
""
""
""
"
""
३४२
"
""
""
५०१.
शब्दः
अपावृतः
अवसितं
अवगीतं
अत्याहितं
अभिजातः
अभिनीतः
अभियुक्तः
अन्तर्गत
अङ्गारित
अतिमुक्तः
अध्वस्तः
अधिक्षिप्तः
अपचितिः
अनुमतिः
अभिशस्तिः
उदास्थितः
उपाहितः
उपाकृतः
उल्लिखित '
उपरक्तः
उपचितः
उज्जृम्भितं
उग्राहितं
उपसत्तिः
ऋष्यप्रोक्ता
ऐरावतः
ऐरावत
ऐरावती
कलधौत
कलधौतः
श्लोक
"
"
९४
""
९५
""
९६
""
ܕܐ
९७
""
९८
""
९९
21
१००
""
64
१०१
ܕܐ
१०२
"
१०३
در
१०४
१०४
१०५
ލ
१०६
""
"
ர
"
३४२
""
"
३४३
ܕܕ
123
""
""
""
""
"
३४४
در
""
""
"
""
३४५
""
""
"
""
"
""
३४५
३४६
""
""
"3

Page #519

श्लोकः
पृष्ठ
श्लोकः १२०
"
१०७
शब्दः परिवर्तः परिघातः पशुपतिः पाशुपतः पारिजातः
१२१
१२२
पारापतः
१०
१
30
7o
३५२
१११
शब्दः कुहरितं कुमुद्वती कृष्णवृन्ता गन्धवती गृहपतिः चन्द्रकान्त चन्द्रकान्तः चर्मण्वती चित्रगुप्तः दिवाभीतः दिवाकीर्ति धूमकेतुः ननद्यावतः नदीकान्तः नदीकान्ता नागदन्तः नागदन्ती निस्तुषितं निराकृतिः प्रतिहतः प्रणिहितं प्रतिक्षिप्तं प्रधूपिता प्रवजिता प्रजापतिः प्रतिकृतिः प्रतिपत्तिः परिगतं
७७
११२
११३
पारावती पुष्पदन्तः पुष्पदन्तौ पुरस्कृतम् भोगवती रङ्गमाता लक्ष्मीपतिः व्यतीपातः वनस्पतिः विनिपातः . १२७ वैजयन्तः वैजयन्ती १२८ समाघातः समाहितः समुद्धतः समुद्रान्ता सदागतिः सरस्वती सूर्यभक्तः १३१ सेनापतिः (१३२) हिमारातिः हैमवती १३२
११४
. १०
३
न
११६
१३०
११८
३५०
३
पल्लवितं
११९
पञ्चगुप्तः
"

Page #520

५.३
पृष्ठ
शब्दः श्लोकः
॥ अथ थान्ताः ॥
शब्दः मेघनादः विशारदः
श्लोकः १४५
१४५
१३२ १३३
"
१४६
अनीकस्थः इतिकथा उदरथिः चित्ररथः चतुष्पथः दशमीस्थ वानप्रस्थः
विष्णुपदं विष्णुपदः विष्णुपदी शतहदा समर्यादं
१३४
,
(१४६) १४६
१३५
॥ अथ धान्ताः ॥
॥ अथ दान्ताः
॥
१४८३५)
१३६
३५५
अनुबन्धः अनुबन्धी अवरोधः अवष्टब्धं अरुनिद्धः आशाबन्धः
१४९
१५०
इष्टगन्धः इष्टगन्धं
१३९
,
४
अष्टापदः अभिमई : अभिस्यन्दः अवबादः उपनिषद् एकपदं एकपदी कटुकन्दः कुरुविन्दः कोकनदं चतुष्पदः रक्तपादः जनपदः परिवादः प्रियम्वदः पीठमई: पुटभेदः महानादः मुचुकुन्दः
१५२
oC
इक्षुगन्धा उग्रगन्धा उपलब्धिः कालस्कन्धः तीक्ष्णगन्धा परिव्याधः महौषधं बह्मबन्धुः समुन्नद्धः
".
...
१५३
" . १५४ "
,
१४३
ور
,
॥ अथ नान्ताः
॥
अपाचीन
१५५
३६०

Page #521

लोकः
पृष्ठं
श्लोकः
पृष्ठ
"
" "
१६ १६९ ,
१५७
१५८
३
१७१
१७२
१५९
१६०
१७४
१६१
शब्दः अभिजनः अभिमानः अवलग्नः अवदानं अधिष्ठान अनूचानः अन्वासनं अग्रजन्मा अन्तेवासी आयोधन आराधन आच्छादन आकलन आतञ्चनं आवेशनं आस्कन्दन आत्माधीनः आत्मयोनिः उद्वर्त्तनं उपासन उपाधान उत्पतनं उदयनः उत्सादनं उद्वाहनं उद्वाहनी कपीतनः कलध्वनिः कात्यायनः कात्यायनी
शब्दः काम वारी कारन्धमी किकपर्वा कुंचन्दनं कुम्भयोनिः कृष्णवर्मा गवादिनी गदयित्नुः घनाघनः घोषयित्नुः चिरजीवी चित्रभानुः जलाटनः जलाटनी तपोधना तपोधनः तपस्विनी तिक्तपर्वा देवसेना नागाङ्गना निर्यातनं निघुवनं निर्वासन निरसनं निशमनं निशामनं निर्भत्सनं प्रजननं प्रणिधानं प्रयोजनं
१६२
१७५
१६३
१७६
१६५
,

Page #522

श्लोकः
पृष्ठ
श्लोकः १९३
पृष्ठ
"
१८१
१९४
سر
१८२
.
१९६
शब्दः विश्वकर्मा विघ्नकारी विलेपनी वृक्षादनः वृक्षादनी वृषपर्वा वैरोचनः श्वेतधामा श्लेष्मघना समापन सम्मूर्छन सनातनः सदादानः संयमनं संयमनी समादान
१८४
१९७
१९८
१८५
शब्दः प्रवचन प्रस्फोटनं प्रतिपन्नं प्रतियत्नः प्रहसनं प्रतिमानं प्रसाधनी प्रसाधन पयस्विनी पुण्यजनः पृथग्जनः पृष्ठशृङ्गी महाधन महासेनः महामुनिः मालुधानी मालुधानः मातुलानी रसायनः रसायनं राजादनः रोचमानः वर्द्ध मानः विरोचनः विहेठनं विस्मापना विष्वक्सेनः विष्वक्सेना विश्राणनं विहननं
१८६
.
..
१८७
समापन्नं
सम्वदनं
समुत्थानं
१८८
.१८
२६९
: सम्वाहनं सम्प्रयोगी सरोजिनी - स्तनयित्नुः सारसनं सामयोनिः । सामिधेनी सुयामुनः... - सुदर्शनः
१९१
सुदर्शनी
सुदर्शना सौदामिनी
:
,
२०६

Page #523

५०६
पृष्ठं
शब्दः हर्षयित्नुः
लोकः . २०७
पृष्ठं ,
" । ,
॥ अथ पान्ताः
॥
२१७
२०७
"
३७४
,
, २०८
, ,
अवलेपः अपलापः उपतापः जोवपुष्पं नागपुष्पः परिवापः पिण्डपुष्पं
शब्दः लोक उपगमः " उपक्रमः २१६ जलगुल्मः दण्डयामः , प्रवङ्गमः २१८ पराक्रमः २१८ महापद्मः यातयामः २१९ सार्वभौमः
।। अथ यान्ताः अनुशयः २२० अन्वाहार्य अवसायः अवश्यायः अपसव्यं अन्तशय्या उपकार्या चन्द्रोदयः चन्द्रोदया जलाशय
॥
३७५
बहुरूपः
LITTLELITTI
मेघपुष्पं विप्रलापः वृकधूपः वृषाकपिः हेमपुष्पं
२१२
,
,,
२२२
॥ अथ बान्तः ॥
राजजम्बूः
२१३
३७६
जलाशयः
॥ अथ भान्ताः
॥
तण्डुलीयः
२१३
तृणमूल्यं
२२४
अवष्टम्मः शातकुम्मः
२१४
"
२२५
शातकुम्भं ,
॥ अथ मान्ताः॥
धनञ्जयः निरामयः प्रतिभयं प्रतिश्रयः परिधायः पाञ्चजन्यः पौरुषेयं
२२६
२१४
२२६
अभ्यागमः अनूपमः अनूपमा
२१५ ,
" "
२२७

Page #524

__ श्लोकः
पृष्ठ
श्लोकः
bu
शब्दः अर्द्ध चन्द्रः अर्द्ध चन्द्रा आत्मवीरः आडम्बरः इन्दीवरं इन्दीवरा
२४०
शब्द: फलोदयः बिलोशयः भागधेयः भागधेयं महोदयं महोदयः महामूल्यं मार्जालीयः
३८५
१
उपकारः उपचारः
३८१
२४२
रौहिणेयः
उदुम्बरः उदुम्बरं उपह्वरं
" " २३२
" ,
समुच्छ्रयः समुदयः सम्परायः समायः स्थूलोच्चयः हिरण्मयः
उद्दन्तुरः
३८२
२४४
३
औदुम्बरः कर्मकरः कर्मकरी
२३३
२४४ २४५
३
कर्णिकारः
॥अथ रान्ताः ॥
२३४
२३५
३८३
२४८
३
२४९
my
Mr
अभिमरः अवसरः अरुष्करं अश्वतरः अनुत्तरः अवस्करः अभिहारः अवहारः अलङ्कारः अकूपारः अवतारः अग्निहोत्रः असिपत्रः
करवीरः करवीरो कलिकारः कर्णपुरः कटम्भरा कालञ्जरः कादम्बरं कादम्बरी कुम्भकारः कुम्भकारी कृष्णसारः गिरिसारः घनसारः चर्मकारः
२५०
W
३८४
२५१

Page #525

५०८
शब्दः
श्लोकः
चर्मकारी चक्रधरः चराचरं चित्राटीरः
२५३
+ + + + +
३९२
तालपत्रं
२५४
३८९
तालपत्री तुङ्गभद्रः
३९३
तुङ्गभद्रा
२५५
२६९
तुलाधारः तुण्डिकेरी तोयधारः
दशपुरं
+ + + + + + + +
दण्डधरः दिगम्बरः
शब्दः श्लोकः नीलाम्बरः २६५ प्रतीहारः प्रतिकारः प्रतिसरः २६६ परिकरः परिवारः परम्परः परम्परा परिसरः पक्षचरः पयोधरः पात्रटीरः पारावारः
२७१ पारावारं पारिभद्रः पीताम्बरः पूर्णपात्रं २७२ बलभद्रः २७३ बलभद्रा बह्मपुत्रः (२७४) वार्वटीरः २७४ वारकीरः बिन्दुतन्त्र महावीरः २७५ महामात्रः मणिच्छिद्रा रथकारः २७७
२७२
दुरोदरः
देहयात्रा
२५९
३९३
द्वमातुरः
३९४
धराधरः
२ .
"
धाराधरः धाराङ्कुरः धार्तराष्ट्रः धुन्धुमारः धुरन्धरः धृतराष्ट्रः
(२७४) २७४
धृतराष्ट्री
२६३
३
नभश्वरः निशाचरः निशाचरी निषद्वरः निषद्वरी
२६४
,
रागसूत्रं
लम्बोदरः लक्ष्मीपुत्रः
,
,

Page #526

५०९
शब्दः
श्लोकः
पृष्ठं
लोक
कन्दरालः
२७९
"
शब्दः श्लोकः ।
२८८ कमण्डलुः कुतूहलं २८९ खतमालः
व्यवहारः व्यतिकरः वक्रनक्रः विश्वम्भरः विश्वम्भरा विभाकरः विश्वकद्रुः
गण्डशैली
गन्धफली
जलाचणं
वीरभद्रः
२८१
चक्रवालं
(२९१)
२९१
दलामलं
२९२
२९२
वीरतरः वीरतरं चोतिहोत्रः शतपत्रः शतपत्रं सम्प्रहारः सहचरः समाहारः समुद्रारुः सालामारः सुकुमारः सूत्रधारः
ध्वनिलाला परिमलः पुष्पफलः पोटगलः बहुफलः बहुफला भस्मतूलं भद्रकाली महाकालः मदकलः महानील:
३
२८४
३९७
"
२८५
२९४
२९५
महाबलः
॥ अथ लान्ताः
॥
६
२८६
महाबलं महाबला मणिमाला
२९७
२८७
अतिबलः अतिबला अक्षमाला अङ्कपाली उलूखलं उलूखली एकाष्ठीला कलकल:
मुक्ताफलं मृत्युफलः मृत्युफली
यवफलः
२९८
(२८७) (२८७)
रजस्वला
(२९८)
२८७
रजस्वलः

Page #527

५१.
लोकः
पृठं
शब्दः श्लोकः
पृष्ष्ठं
२९८
॥ अथ शान्ताः
॥
२९९
शब्दः वायुफलं वातकेलिः विचकिलः बृहन्नलः सदाफल: सौवर्चल हस्तिमल्लः हलाहलः हरिताली
३०० (३००) ३०० ३०१
उपदेशः ३१० अपभ्रंशः आश्रयाशः उपदंशः उपस्पर्शः खण्डपशु: जीवितेशः नागपाशः प्रतिष्कशः पञ्चदशी (३१४) पादपाशी पुरोडाशः
३१४ ॥अथ षान्ताः॥
॥ अथ वान्ताः ॥
अनुभावः
३०२
८.
३१५
३
"
अपह्नवः अभिषवः आदीनवः उपप्लवः कुशीलवः जलबिल्वः जीवंजीवः धामार्गवः परिप्लवः पराभवः पारशवः पुटग्रीवः बलदेवः बलदेवा रोहिताश्वः . सहदेवः सहदेवा सहदेवी
अम्बरीषः अनुकर्षः अनिमिषः अनुतर्षः अलम्बुषः अलम्बुषा किम्पुरुषः देववृक्षः नन्दिघोषः परिवेषः परिघोषः पलङ्कषः पलङ्कषा भूतवृक्षः महाघोषः
३०७
३२१ ३२२.
३१०
,

Page #528

५११
H
श्लोकः ३३४
शब्दः महाघोषं महाघोषा राजवृक्षः वातरुषः विशालाक्षः वीरवृक्षः सकटाक्षः
श्लोकः
" " " ३२३
पृष्ठं " , , "
शब्दः विभावसुः स्वःश्रेयसं सर्वरसः
पृष्ठं , ,
३३५
॥ अथ हान्ताः ॥
३२४
३३५
४११
॥अथ सान्ताः॥
३२५
३२६
३३८
४पर
अवग्रहः अभिग्रहः अवरोहः अश्वारोहः अश्वारोहा उपग्रहः उपनाहः गन्धवहः गन्धवहा तमोपहः तनुरुहः प्रतिग्रहः परिग्रहः परिवाहः परिबर्हः पितामहः महासहा वरारोहः सर्वसहः सर्वसहा
अधिवासः अवध्वंस: कलहंसः कुम्भीनसः कुम्भीनसी घनरसः चन्द्रहासः तामरसं दिव्यचक्षुः निश्रेयस नीलासा पुनर्वसुः पौर्णमासः पौर्णमासी मलीमसं महारस: मधुरसा यमस्वसा राजहंसः रासेरसः विश्वावसुः
३२८
३४२
४१३
.
(३४३)
३३१
३४३
" "
।
, " "
(३३२)
॥ पञ्चस्वरः पन्चमकाण्डः ॥
॥ अथ कान्ताः ॥ आच्छुरितकं १ ४१४
,
.

Page #529

५१२
श्लोकः (१)
पृष्ठं
शब्दः
पृष्ठ
शब्दः श्लोकः
॥ अथ जान्ताः ॥
ऋषभध्वजः मुनिभेषजं
१२
४१६ ४१७
४
. ॥ अथ टान्ताः ॥ दशनोच्छिष्टः १२
४१७
शब्दः उपकारिका कक्षावेक्षकः कटखादकः कृमिकण्टकं गोजागरिकं चिलिमीलिका जलकरङ्कः जलनायकः नवफलिका नागवारिकः व्यवहारिका ब्रीहिराजिकः शतपर्विका शीतचम्पकः हेमपुष्पकः हेमपुष्पिका
४१५
॥ अथ णान्ताः
॥
१३
४१७
अवग्रहणं अवतारणं प्रविदारणं परिभाषणं मत्तवारणः मण्डूकपर्णः मण्डूकपर्णी रोमहर्षणं बातरायणः समुद्धरणं
१६
॥ अथ खान्ताः ॥
१७ (१७)
मलिनमुखः . शीतमयूखः ९ सर्वतोमुखः .. सर्वतोमुख ..
॥ अथ तान्ताः ॥
४१६
" .. "
॥ अथ गान्ताः ॥ कथाप्रसङ्गः । १० ४१६ नाडीतरङ्गः ,
॥ अथ चान्ताः ॥ रतनारीचः ११ . ४१६
अवलोकितं अवलोकितः १८ अपराजितः अपराजिता उपधूपितः १९ गणाधिपतिः पृथिवीपतिः २० मूर्द्धाभिषिक्तः, यादसांपतिः २१

Page #530

५१३
शब्द वसन्तदूतः
पूत वसन्तदूति
लोकः , ,
पृष्ठ , ,
॥ अथ दान्तः॥
शब्दः श्लोक वरवर्णिनी " शकुलादनी ३२ शालाङ्कायनः ३३ शिवकीर्तनः (३३) श्वेतवाहनः ३३ सहस्रवेधी सहस्रवेधि हरिचन्दनं (३४) हरिवाहनः
सहस्रपादः
२२
४२०
॥ अथ धान्तः ॥
योजनगन्धा
२२
४२०
॥
॥ अथ पान्तः ॥
चामरपुष्पः
३४
४२३
॥ अथ बान्ताः ॥
३४
४२३
गोरक्षजम्बूः धूलिकदम्बः शृगालजम्बूः
॥ अथ मान्ताः
॥
॥ अथ नान्ताः अतिसजन २३ अपवर्जन अभिनिष्टानः २४ अनुवासनं अन्तावसायी उपस्पर्शनं उपसम्पन्न कलानुनादी गन्धमादनः गन्धमादनी जायानुजीविनः धूमकेतनः प्रतिपादनं पद्मलाञ्चनः पद्मलाञ्छना पीतचन्दनं महारजनं । ३० मधुसूदनः मृत्युवञ्चनः वरचन्दनं
३६
४२३
अभ्युपगमः नक्षत्रनेमि
॥ अथ यान्ताः
॥
कालानुसायं दुग्धतालीयं प्रवचनीयं वृषाकपायी
" (३८) ३८
" ४२४
२०
॥ अथ रान्तः॥ उत्यलपत्र ३८
१२४
१२४

Page #531

शब्द
कपिलधारा
तमालपत्र'
तालीशपत्र ४०
"
पदचत्वरः
पांशुचामरः
पीतकावेरं
वस्वोकसारा
श्लोकः
३९
""
,,
विप्रतिसारः ४३
सर्वतोभद्रः
सर्वतोभद्रा
समभिहारः
४१.
४२
पाण्डुकम्बलः सुरतताली
33
आशितम्भवः
४४
॥ अथ लान्ताः ॥
"
आसुतीबलः ४४
उद्दण्डपालः
४५
एक कुण्डल:
कृपोटपाल:
93,
४६
"
४७
॥ अथ वान्तः ॥
४७
॥ अथा सान्ताः ॥
नभश्चमसः
४७
हिङ्गुनिर्यासः ४८
हिरण्यरेता
"
ग्राममदुगुरिका १
पृष्ठ
४२५
124
2
,""
""
४२६
॥ अथ षट्स्वरः षष्ठकाण्डः ॥
"
"
""
४२६
39
39
"
""
४२७
४२७
४२७
"
"
४२८
५१४
शब्द
मदनशालाका (१)
मातुलपुत्रकः
१
भूतामर्कटक: वर्णंबिलोडकः
स्नानाचिकित्सकः
स्नानाचिकित्सकं
सिन्दूरतिलकः
सिन्दूरतिलका दोहदलक्षणं यौवनलक्षणं
अर्द्ध पारायतः प्रत्युद्गमनीयं
विश्वक्सेनप्रिया
अः
आ
आङ्
आं
आः
hy chur mb is bu
ई
उ
उत्
ए
د.
লa m
"
99
30
""
५
او
|| अथ अव्ययकाण्डः ॥
॥ अथ एकस्वराः ॥
१
"
ર
29
,"
३
99
2 20
"
४
५
""
"
ܙܝ
"
पृष्ठ
= = = = =
39
"
25
"
"
"
""
"
४२९
"
در
19
४३०
91
23
,,
"
४३१
89
19
"
سے
४३२
"
19
S
""

Page #532

___ ५१५ पृठं
शब्दः
लोकः
शब्दः लोकः पृष्ष्टं
॥ अथ द्विस्वराः ॥
"
मनाकू अङ्ग
१८ १९
किञ्च
तिर्यक्
हिरुकू
:
___४३३
occ w
अति अस्तु आराद्
इति
उत
तावद्
यावद्
प्रति इत्थं
पश्चात्
बत
यद्वत् शश्वत्
४४२..
सकृत स्वस्ति
.
साक्षात्
हन्त
04
अथो अथ तथा
४
यथा
४३८
दौ
५. 04.
वृथा

Page #533

५१६ पृष्ठं
शब्दः
लोक
शब्दः
लोकः
पृष्ठं
४४५
किल
४४६
खलु अव
নানা
एवं
उषा
दोषा
उपा अभि अमा
"
इतः
अलं
४४९
. ४५५.
कामं
जोषं
नाम
नन
मिथः अहा अह
४५६.
प्राध्व
आहो
मा
सह
अयि भये
ही
ननु च
उपष्टु
किमुत
४५८
पुरस्तात अभीक्ष्णं अवश्य
४५२
इदानी
तदिनं साम्प्रतं
पुनर्
४६
४५३
५७
४५९.

Page #534

लोकः ___ "
पृष्ठं ,
शब्दः पूवेयुः
लोक ,
"
.
" "
अहह अन्तरेण
समया अन्तरा अभितः अप्रतः अन्ततः पुरतः
___ १६०
अहोबत क्षणक्षणं
॥शब्दक्रमः समाप्तः॥

Page #535

॥ शुद्धिपत्रकम् ॥
अशुद्धम् ।
पृष्ठ
पंक्तिः
शुद्धम् .
HTT
तशे०
कमण्डलौ मण्डली
करे कमण्डलो.
कमण्डलो.
५ .
चर्मणोः
मणोः
क्व०
चव"
क्वो० च वा" क्षुद्रवैरिणि
विदूरतः
गृहूणामि
जीवकः
क्षुद्रवरिणि नव विद्रतः गृहूणाति जीविको यद्यापि धने व्योयोम्नि प्रियङ्गः साधकश्वव
यापि
व्योम्नि प्रियङ्गुः साधकश्चैव
पेचकैः
(ऊकः) शिशौ० लिधौ
पेचक्रः
(उकः) शिशो० वलिधौ इवष उकः वाल्हिकः
इवैष ऊकः
वाहिलकः
२० २१-२४ १-२ २३
१८
वडूये. त्रिशिख चलापाङ्ग यथा-दृश्यः
वैडूर्य त्रिशिख स्यात्
चलापानां यथा-यथादृश्यः
स्फुलो.
स्फुलि.

Page #536

५१९
पंक्तिः
५०
२.९
अशुद्धम् । तूर्ण निरोग र न नो धनम्
g: शुद्धम्
to तूण० ..नीरोग०
नो धनम्
६२
२१
शङ्करे ।
नेव्यस्य । दुष्टरिष्ट
केर्कट: वराटा ....
... शङ्करे
नेष्यस्य दुष्टारिष्ट० कर्कटः
वरटा लाटको ...तरणौ . स्यात्क० जठरे वृद्ध
.लाडको ...
७४
तरुणौ स्यादत्क०
जरठे वृधे.
गङ्गा०
८
.
८
कहाय मतया विज्ञङ्कः
अह्नाय ०मत्तया विशङ्कः
रोहिणं. प्रथमान्तरे केंऽशौ...
रौहिषं प्रमथान्तरे
५-२२
....के शौ
२४
कलसे
...... कलशे
९०
शाल्मलिद्रुमे
शाल्णलिद्रुमे .. ममृणा.
९२ ९२
५ २३
• कढिने
..मसृणो - कठिने . .. चाक्षतं
१००
चाक्षतः ...
१००
घड
। षण्ढे . षण्ढ०
१०१
षंड. १८
यद्वदाह २-१०-१२-१३-१४-१६ ..
यद्ददाह
१०६ १०८ .
.
। . उद्वात

Page #537

५२०
पृष्ठ
पंक्तिः
११.
११२ १३ ११४३ ११५
अशुद्धम् गमेडी হালনা त्वरित्वोदये निमियते
११७
सोय
११८
११९
४-२५
१२०
१४
१२० १२२ १२२ १२३ १२४
•सोद्बोध प्रत्यापू० प्रवाहे चारितार्था० मरातधिपः स्वस्तभक्ते. तधृष्टयोः धवले शोणिते च यथा-प्रतिफलति
२२
शुद्धम गमेडी शब्दकर्ता त्वरितोदये निमीयते.
सोय सद्बोध
प्रत्ययात्पू० वार्तायां प्रवाहे
चरितार्था०
भरताधिपः ०श्च स्वभक्ते..
तनिधृष्टयोः धव शोणिते च यथा-रजतमराजतवसनं । हारे यथाराजते रजतैः कण्ठः दुर्वणे । रूप्ये यथा
उदितत्वाइडी
रोहितकद्रुमे. केवलमपज्या०.
विवस्वास्तु भयमुपययुस्तस्य. सह सर्व इति वा
डी:
१२४ १७ १२५ १ १२५ - १२७ २२ १२८ १२९ २१ १३० २४ १३१ ११ १३५ २४ १४१८ १४१ १० १५२ ११ १५२
उदितत्वाच्छोः रोहितद्रुमे केवलपमज्या० विविस्वांस्तु भयमुपययुम्तस्य स हसर्व० इति
डोः
तृप्ता
तप्ता आसमन्तत्पदं श्राश्च कम चा अयंतेऽम्मिन्निति
आसमन्तात्पदं
श्रीश्च
कर्म वा भयंतेऽस्मिन्निति

Page #538

पंक्तिः
अशुद्धम्
१५३
१८
शभली
१५३
१९
१६२
१६३ १६४ १६५
शम्भली अंगनं ०पयां..
०पयां.. लानकञ्चुकाः
भस्रा० पिण्डयामिति
अगन ०पट्यां० ०पट्यां० लिग्नकंचुकाः भस्त्रा पिंडयोमिति तत्र पोतो त्वदृष्धन्विनाः
रौंकारे अमर
१७२
१७३ १७५
तत्र पोते
१८७
२०१
त्वष्टधन्विनोः
रोकारे अमरा
०वों
२१८ २१९ २२० २२४
वास्यसो.
दौटः
२२६
२२७
२३३ २३५
वास्यत्यसी० दौहः विश्वायां शलि. फणिज्जुकः तुंबरी लोहपयी यामायोरपि थार्थान्तरे
३-१८
वेश्यायां
शालि. फणिज्जक:
तुबरी लोहमयी यामयोरपि तीर्थान्तरे
पीठ
२३९
२४१
पाठे. वरै०
२४२ २४२ २४३ २४७
वीरैः
ه ه ه ه ه م ، ه م ه
२४८
उकरादे० मंजयोः जीवीतेश घूत शर्कयुग्देशः नभसां
जरादे. कुजमञ्जयों जीवितेश०
धृत शर्करायुग्देशः
नांभसां
२४९ २५१
२५४

Page #539

५२२
पंक्तिः १८ २५
A
२६१ २५१ २७३
१५ १६
शुद्धम् द्वारशगारेति
सैरन्ध्या
कुशलो० (हरिणीदृशः) कारायिका कुररः
गृघ्र सामुद्र ०धनुष्यपि रोषाधाना०
गिरीशो
२८२
२८३ २८५ ...
१८ २३
२८८
२९३ २९४
३-२४ २१
५ २५.
२९७ २९९
अशुद्धम् । द्वारशंगारेति. सरन्ध्या कुशलौ० (दरिणीदृशः) करायिका .... कररः गृध्न सामुन्द्र :
धनुध्यापि रोषादधाना० गिरिशो नूपः .. विपशा ...
निनानी गण्डूक्षो पीयूस० . दिर्घ०..... अतिवाठे . ०रधयः । अतिवाठे. सौ डार्य - श्रहेम० को यकः प्रयाजन.. अवपर्जन० ।
वुपसर्गे अपि ० परुचितः । वषुकाब्दे : कन्य.
विपाशा निनीनां गण्डूषो पीयूष
30.
२१ ११
३०६.
दीर्घ अतिवाढे
६
३०९...
३१३
१९
०षधयः अतिवाढे सौंडीय श्रीहेम. कौलेयकः
प्रयोजन अपवर्जन
३१९
३२९६. ३३०. ३४४
१४
१ १०
वुपसर्ग
अपपचितः
वर्षकान्दे
३५७, ३६०
१० १२
कान्य

Page #540

५२३:
पृष्ठ
शुद्धमा . स्यादुत्पतन ।
प्रणये। : नागाङ्क
प्रतिश्रयः
नद्यादि ___... अग्निहोत्रो
त्वमनङ्गः
mr
पंक्तिः अशुद्धम्
स्यादुत्पन० १०
प्रणये । उपाधी नागाके प्रतिश्रियः
नद्यदि०. ___ अग्निहोत्रे
त्वमनरङ्गः (७-१-६६) पारिभद्रस्तु
३७९
.
mr
m
m
३८५ ३९०
m
३९३
विमदने
३९९
४०३ ४०५
४०६
४०८
४०९ ४११ ४११ ४१२
स्याञ्चक्रबालं. मातारि अमेवरी०
शावानुको परिवेषणेः शान्ताः केनेति ०श्वमारके विशोषिणाम् पन्त्यां स्यादुस्पर्शन पद्मलाच्छनो पद्मलाच्छना ॥ ४३ ॥ शिरस्रक० वान्ताः पादपूर्णो पृच्छत्य.
.. पारिभद्रौ तु. .. विमद्दने । स्याच्चक्रवालं.
मातरिः अमेर्वरा० शावनुकर्षे परिवेषणे सान्ताः फेनेति ०३ववारके विशेषिणाम्
पत्न्यां स्यादुपस्पर्शनं पद्मलाञ्छनो पद्मलाञ्छना
॥ ४१ ॥ शिरः स्रक०
वान्तः
४२०
४२१ ४२१
४२५
४२७
४२७
पादपूर्णी
४३८
पादपूर्णी
४३८ ४३८
स्म-पृच्छत्य विशेषे पादपूणौ
हादि
२१
हादी

Page #541

५२४
पंक्तिः ३
शुद्धम् परिप्रश्ने स्तुताव. प्रकाशे०
१४० १४३ ४४४
२०
हन्त
तोर्ध्वम०
ननु गादु०
४४७ ४५१ ४५२ '४५६
अश्वम् परिस्प्रने सताव०
प्रकाथे० । मन्त
तोद्दध्वम० . ननुन गा? प्रति. रम्मै० विषादपोः पूर्वाज्जहोते. ०बन्धनस्योऽपि •च्छिदा ०पूर्वाहप्र०
१४
२० ३-२३
१८
प्राति • रम्भैः
१३
४५६ ४५६
विषादयोः पूर्वाज्जुहोते. बन्धनस्थोऽपि
•च्छिदो •पूर्वाहणप्र०

Page #542
_