Book Title: Gujarati Bhashani Utkranti
Author(s): Bechardas Doshi
Publisher: Mumbai University
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004874/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkAnti (bAramA saikAthI aDhAramA saikA sudhI) vyAkhyAtA adhyApaka becaradAsa jIvarAja dozI prakAzaka muMbaI yunivarsiTI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti (bAramA saikAthI aDhAramA saikA sudhI) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAnamAlA gujarAtI bhASAnI utkrAnti ( bAramA saikAthI aDhAramA saikA sudhI ) vyAkhyAtA adhyApaka becaradAsa jIvarAja dozI Xin prakAzaka muMbaI yunivarsiTI 1943 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by M. N. Kulkarni, at the Karnatak Printing Press, Karnatak House, Chira Bazar, Bombay and published for the University by S. R. Dongerkery, Registrar, University of Bombay, Fort, Bombay 1. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sane 1938-39 nAM zrI0 Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAnamAlAnAM vyAkhyAna ApavA muMbaI - vidyApIThe mane AmaMtraNa ApelaM, te anusAra meM tA. 5 thI 9 phebruArI 1940 nI tArIkhoe ukta vidyApIThanA makAnamAM 'gujarAtI bhASAnI utkrAMti ( bAramA saikAthI aDhAramA saikA sudhI ) e viSaya Upara pAMca vyAkhyAno ApyAM. te ahIM prakAzita thAya che. A vyAkhyAnone aMge mane amadAvAdanA zeTha lAlabhAI dalapatabhAI mahAvidyAlayanA pustakAlayano, gujarAta vidyApIThanA pustakAlayano, gujarAtavarnAkyularasosAyaTInA pustakAlayano tathA mANekalAla jeThAbhAI pustakAlayano sArI rIte upayoga karavA devA badala te te pustakAlayanA saMcAlakano huM AbhArI chu tathA je je graMthakAro ane graMthasaMpAdakonA graMthono ahIM upayoga thayelo che te badala paNa huM temanuM RNa svIkAruM chaM. vyAkhyAnonAM prupho savizeSa sAvadhAnIthI tapAsyAM che, tema chatAM rahI gayelA dRSTidoSa guNagrAhaka vAcako zuddha karIne samajhavAnI kRpA karaze. viSaya, vyAkaraNazAstrAno hovAthI nIrasa lAge tevo che to paNa ahIM tene saraLa rIte samajhAvavA mArAthI banatuM badhuM ja kareluM che. AvA viSayo jema vadhAre kheDAya tema vadhAre saraLa ane spaSTa thavA yogya che. * vyutpatti ane vyAkaraNazAstrAnA mArA priya viSaya saMbaMdhe bolavAne muMbaI - vidyApIThe mane avasara Apyo te mATe teno huM savizeSa AbhArI chu tathA AvA zuSka viSayane paNa mArI dhAraNA karatAM adhika zrotAoe sAMbhaLIne mane uttejana ApyuM te arthe temano paNa huM AbhArI chu. ogasTa 9 - 1943 amadAbAda. becaradAsa jIvarAja dozI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 10 20 10 ,, 21 viSayAnukrama vyAkhyAna pahelu-Amukha-pR0 1-218 kaMDikA viSaya pRSTha | kaMDikA viSaya 1 upakrama 1 9 potAnI kalpanA pramANe 2 hemacaMdra, gujarAtInA zuddha uccAraNonA pracArano pANini ane vAlmIki prayatna chatAM pote kalpelAM nibaMdhano krama azuddha uccAraNo kadI 3 zabdasvarUpa bhusAvAnAM nathI zabdasvarUpa vize aneka zuddha uccAraNo mATeno mato-kapila prayatna gautama-kaNAda chevaTe azuddhane paNa zuddha jaina mAnIne calAvaq paDyu bauddha 12 11 saMskRtamAM paNa bIjAM pataMjali-bhartRhari uccAraNonI asara zabda ane zabdArtha 12-13 yAskanuM udAharaNa 4 bhASAsvarUpa pANini- udAharaNa "zabda 'nuM mUla "zapa Akroze" dhAtamAM 14 14 uccAraNabhedanuM pariNAma 5- bhASAbhedanA nimitto ane 15 saMskRtamAM anya bhASAnA bhASAnA bhedaprabhedo 14 dhAtuno praveza, e vize yAska ane bhASyakAra zuddha uccAraNavALA samAjamAM paNa bhASAbhedanA nimitto 15 16-17 vedomAM paNa anArya uccAraNa karanArAonI zabdono praveza vividha paristhiti ane 18 vividha uccAraNonuM sAMkarya uccAraNo Upara enI chatAM saMskRtinI dRSTie vidhavidha asara bhASA-bhASA vacenA avestAnuM uccAraNa bhedanI parakha 22 25 26 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 29 kaMDikA viSaya pRSTha | kaMDikA viSaya pRSTha 19 tulanAtmaka rIte sarva ane tenI bhASA Upara AryabhASAonA mUlabhUta asara 35 vyApaka prAkRtanI carcA 28, 29 Arya bhASAmA pravezela vyApaka prAkRtanuM sAhitya 29 mleccha zabdono artha Adima prAkRtanuM svarUpa jANavA mlecchonI ane samaya sahAyatA 21-22 jIvatI vaidika bhASA ane AryazAkhAnI ane mlecchaAdima prAkRta e banne zAkhAnI bhASA jANanArA eka ja che dvaibhASika Aryo 38 23 jIvatI vaidika bhASAmA 30 mlecchapadone bolavAnI uccAraNonuM aniyaMtraNa 30 Aryoe svIkArelI uccA24 jIvatI bhASAmA uccAraNonI raNapaddhati vyavasthA na ja rahI zake 30 keTalAka draviDI zabdonAM mahAbhASyakAre darzAvelAM Aryoe karelA uccAraNo uccAraNonAM dUSaNo 31 jIvatI bhASAmA eka ja draviDI padonAM evAM udAharaNo zabdanAM vividha uccAraNonAM udAharaNo 32 hyuenasaMganAM uccAraNo ane| Avestika pado ApaNA zabdo aMgrejoe karelAM evAM 26 sthUla padArthanA parivarta vilakSaNa uccAraNonAM nanI peThe bhASAdeha- pariva udAharaNo 43 rtana zIghra gamya thatuM nathI 33 / 27 Aryono vistAra ane bhASyakAre ane hemacaMdra temanI bhASAnuM parivartana vageree darzAvelAM evAM vijayI ane parAjita vilakSaNa uccAraNonAM tathA prajAnA saMparkathI bhASA anAryapadonI vyutpattinAM parivartana udAharaNo 28 AryonA aMtaHpura sudhI anAryazabdanuM Aryoe pheraAdima janatAno praveza velu uccAraNa 40 -w ___ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya khAsa vizeSa prakAranA ghoDA' mATenA zabdo bIjA zabdo "" 34 vyApaka prAkRtano udbhava 35 'prAkRta' zabdano artha 36 laukika saMskRtanI ghaTanA ane tenuM prayojana kaMDikA 33 37 laukika saMskRta samagralokavyApaka na hatuM laukika saMskRtano vikAra te prAkRta' e matano prativAda 38 39 8 ukta prativAda vize pAMca hetuo 39 laukika saMskRta Upara paNa Adima jAtionI bhASAno prabhAva 40 41 6 jIvatI vaidika bhASAno vAraso vyApaka prAkRtamAM che e vizenAM udAharaNo gaNabheda bAhulya ( 1 ) dhAtuomAM nathI ( 2 ) Atmanapada - parasmaipadanI aniyatatA ( 3 ) 'te' no e ( 4 ) kAlavyatyaya ( 5 ) (9) pRSTha | kaMDikA 44 45 46 "" 47 48 49 27 51 "" 53 22 viSaya vibhaktivyatyaya ( 6 ) antyavyaMjana lopa ( 7 ) 6 spa 'no pa ( 8 ) " ra 'no lopa ( 9 ) 'ya 'no lopa ( 10 ) 'ha' nodha ( 11 ) < 'no ( 12 ) 'dya 'no ja (13) " 'ha' no 'gha' ane bha (14),, 'Da' no 'la' tathA 'La' (15), anAdistha 'ya' ane ' va' no lopa ( 16 ) 58 'ra' no vadhAro ( 17 ) anAdistha 'ca' ane ' ka ' no lopa ( 18 ) AMtaravarNano lopa (19) 59 " svarabhakti ( 20 ) 'R' no 'ra' ane 8 2 pRSTha 53 54 55 'da' - 'Da' wr 56 "9 22 (21) 60 (22) 61 'ava ' no 'o' ane 57 "" " < aya' no 'e' (23) saMyukta pUrve hrasva (24) 62 'kSa' no 'cha' (25) anusvAranI 20 " pUrve hasva (26) 'visarga' no 'o' (27) 63 saMyuktano lopa thAM pUrvasvaranI dIrghatA ( 28 ) 63 m Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMDikA viSaya nipAtomAM dIrgha (29) 64 65 uccAraNa akSaravyatyaya (30) tvarthasUcaka pratyaya (31) AjJArthasUcaka madhyama 66 puruSa ekavacana (32) saMbaMdhaka bhUtakRdaMta ( 33 ) 'bhi' ane 'hi' (34) 67 42 "" trIjo puruSa bahuvacana 're' pratyaya (35) vaidika rUpo ane vyApaka prAkRtanAM rUpo ( 36 ) gujarAtIno bhAvavAcaka 'Ai' pratyaya ( 37 ) gujarAtIno 'no' pratyaya anusvAralopa ( 39 ) dvivacana ane ( 10 ) pRSTa | kaMDikA ( 40 ) bahuvacana liMga vagereno viparyaya ( 41 ) < 'ana' pratyaya ( 42 ) AdimAM dr (47) 33 " 68 (38) 69 68 lm 70 " bhUtakALamAM 'a ' no abhAva ( 43 ) 71 saMdhino abhAva (44) keTalAka dhAtuo (45) 72 ' No' pratyaya ( 46 ) vibhakti vinAnA prayogo dr 34 43 72 44 45 37 71 49 48 viSaya 51 divedive gujarAtI 'I' ( 49 ) akArAMta ane akArAMta sivAyanAM nAmo mATe samAna vidhAna pRSTha (48) 73 (50) 'kuha' ane 'na' no prayoga 46-47 pANininA (51) vyApaka prAkRtamAM jIvatI vaidika bhASAnuM pratibiMba taLapadI gujarAtI ane jIvatI vaidika bhASA ' prakRtiH saMskRtam' vAkyanA arthanI saMgatatA ane asaMgatatA prAkRtane samajhAvavA saMskRta vAhanarUpa che je 'vaidika'ne samajhAvavA saMskRta vAhanarUpa che samayano zikSitavarga saMskRtapriya bhASAtattva ane itihAsa dRSTi Adeza ane sthAnI < 'pAli ' bhASA mATe 'pAli ' vAhana 'prakRtiH saMskRtam ' vize rudraTano TIkAkAra " 74 74 " 75 76 " 77 " 79 "" 81 81 rAjazekharanI prAkRta - bhakti 83 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) pRSTha kaMDikA viSaya pRSTha / kaMDikA viSaya 52 vAkpatirAjanI prAkRta 'ha' no 'a' (16) 91 bhakti 'ta' no 'Ta', 'dR' (15),, 53-54 Adima prAkRta ane laukika 'ma' no 'mbha' 92 saMskRta vacceno bheda 84 tathA 'ka' no 'ga' (18),, 55 vyApaka prAkRta ane / 'Ta' no 'Da' (19) , laukika saMskRta e banne 'va' no 'ba' tathA baheno che 'da' no lopa (20) , nAnI bahena saMskRta Upara 86 / 'Da' no 'la' (21) , moTI bahena prAkRtanI 'sa' no lopa (22) prabala asaranAM udAharaNo 'ya' no lopa ane 'syAla' ane 'zyAla ' (1), 'ra' nI vRddhi (23) 'zUrpa' ane 'sUrpa (2) 87 'ka' no lopa (24) , 'za' no 'sa' 'sa' no 'za' 'da' no lopa (25) tathA 'Sa' no 'sa' 88 'ma' no 'va' (26) , 'kSa' no 'kha' ane 'va' no 'ma' (27) 'kSa' (3) 'sa' no 'Sa' tathA 'ta' no 'Ta' (4) 'kha' no 'ha' (28) 'ra' no lopa (5) 'pa' no 'va' (29) svarabhakti (6) 'va' no lopa (30) anusvArayuktatA (7) , 'kSa' no 'kha' (31) 'A' no 'a' (8) 'ya' no lopa (32) 'i' no 'e' (9) 91 'kSa' no 'cha' (33) 'a' no 'A' (10) ,, 'tsa' no'ccha' (34) 'R' no 'ri' (11) 'ta' no 'tha' (35) , 'ti' no 'ri' (36) 'bha' no 'ba' (12) 'ya' no 'ja' (37) 'Na' no 'la' (13) , 'ha' no 'gha' (38) 95 'au' no 'u' (14) 'STra' no 'Dha' tathA 'ra' 'da' no 'ja' (15) , lopa (39) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 102 (12) kaMDikA viSaya pRSTha kaMDikA viSaya 'zca' no 'cha' (40) 95 | nATakonA prAkRtanI anusvAralopa (41) , durdazA 100 vacalA svarano lopa ane 'prAkRta' nIca pAtronI bhASA che ? vacalA svarasahita vyaMjanano 'prAkRta bhASAnA abhyAsa lopa (42) ,, vinA saMzodhana kArya ja 'tha' no 'dha' (43) 96 azakya cha 'I' no 'e' (44) ,, 58 'prAkRta'nA abhyAsa 'ka' no 'ga' 'a' no vinA bhAI-bhAI bacce 'i''i' no 'e'(45) 96 paDelu aMtara 103 'ra' no 'la' tathA 59 vyApaka prAkRtamA samAtI 'R' no 'la' (46) ,, bhASAo 'la' no lopa (47) 97 60 bauddhamAgadhI-pAli-no 'za' no 'Sa' (48) , paricaya 'da' no 'ta' (49) , ArSaprAkRta-ardhamAgadhI'ra' no lopa thayA pachI no paricaya . 107 dvirbhAva (50) , 'ardhamAgadhI 'no artha'aya' no 'o' (51) 97 vicAra 'pa' no 'ba' (52) , ardhamAgadhImAM 'ta' zrati 111 AyavyaMjanano lopa (53) ,, ardhamAgadhI ane jainasvara ane saMyukta varNanAM / paraMparA vilakSaNa uccAraNo (54) 98 ArSaprAkRtanI pUjyatA 120 'Na' no 'na' (55) 99 ArSaprAkRtanA sAMgopAMga 'Sa' no 'sa' (56) , vyAkaraNano abhAva saMskRtanA abhyAsionuM / 62 sAdhAraNa prAkRtano prAkRtanA abhyAsa tarapha paricaya durlakSa ane tenuM 'mahArASTra prAkRta' duSpariNAma no artha 124 104 110 112 ___ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMDikA viSaya sAdhAraNa prAkRtanI vividhatA caMDa ane hemacaMdra caMDa ane lakSmIdhara 8 'tatsama' no artha " ' tadbhava' no artha dezya eTale taLapadI AryasaMtAnIya dezya ane anArya saMtAnIya dezya anArya saMtAnIya dezya zabdo rAjakumAronA uchera mATe anArya dAsIo 63-64-65 laukika saMskRtamAM paNa dezya zabdo 66 zaurasenI bhASAno paricaya digaMbara jaina sAhitya ane zaurasenI bhASA zaurasenInI vividhatA 67 mAgadhI bhASAno paricaya sUtramAgadhI ane vyAkamAgadhI saMketa mAgadhInI vividhatA 68 paizAcI bhASA ane cUlikA - paizAcI bhASAno paricaya paizAcInuM prabhavasthAna (13) pRSTha "" "" 126 127 70 "" 129 23 130 131 133 144 "" 146 " 147 149 kaMDikA viSaya 69 cUlikA - paizAcI paizAcInI vividhatA varNavikAronI dRSTie bhASAono krama apabhraMzabhASAno paricaya 150 151 71 72 mahAbhASyakAra ane apa bhraMzano sAmAnya artha apabhraMzano vizeSa artha bhASAvizeSaparatvenA " apabhraMzano sAmAnya artha 158 apabhraMza ane vaidikayuganuM Adima prAkRta apabhraMzano UhApoha rUDhArthaka apabhraMza ane nATyazAstrakAra bharata nATyazAstramAM apabhraMza apabhraMza ane dAkSiNya cihna mahAyAnapaMthanA lalitavistara Adi graMthonAM apabhraMzapadyo lalitavistaranAM padyo bodhicaryAvatAranuM padya laMkAvatAranAM pado pRSTha 151 152 154 apabhraMza "" 159 padyo 161 caMDa ane rUDhArtha apabhraMza 162 apabhraMzaprabaMdha 163 "> " 160 " 165 " 168 23 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) 182 samaya bhaviSya , kaMDikA viSaya pRSTha kaMDikA viSaya pRSTha jainagraMtha 'vasudevahiMDi' bhASAnI hemacaMdre ApelI vageremA apabhraMza padya samajhutI ane gadya 171 hemacaMdranA zabdomAM te ukta jaina graMthono samaya 172 lokabhASAno namUno 180 lalitavistarano samaya 173 hemacaMdranAM padyonI bhASA bolacAlanu apabhraMza , ane vartamAna gujarAtI sAhityika apabhraMzano bhASA kuvalayamAlAmAM Avelo apabhraMzanuM sAhitya 174 gujjaro lATo ane mAlaavahaTTa ane apabhraMza vonI bhASAno ullekha 183 apabhraMzanuM vaividhya apabhraMza ane prAMtika rAjazekhara ane maarkNddeye| bhASAo 184 jaNAvelA apabhraMzanA aMtima apabhraMza ke bhedaprabhedo 175 UgatI gujarAtI 185 prAkRta-saMskRta ane 'dezIrAga' ane 'meLo' apabhraMza e traNe bahenomAM arthano 'gurjarI' zabda 186 paraspara sadbhAva 175 75 gujjarInI vANIno namUno 187 gujarAtInI mAtA ukta 178 76 / hemacaMdranuM UgatI gujaapabhraMza. vyApaka prAkRta rAtInuM vyAkaraNa 188 moTI mAzI ane saMskRta svaraparivartana nAnI mAzI laghu uccAraNa 189 gujarAtInI mAtAmahI , vyaMjanaparivartana 189 vaidika yugarnu Adima 'ra'no lopa ane vadhAro 191 prAkRta 178 keTalAka zabdo gujarAtImAM mAtAmahIno , keTalAka nipAto 194 vAraso anukaraNa zabdo Amukhano upasaMhAra 179 pAdapUrako 74 hemacaMdranA samayanI loka avyayo 198 197 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) pRSTha kaMDikA viSaya pRSTha kaMDikA viSaya jAtinuM aniyaMtraNa 202 kriyApada vibhakti kALay aniyaMtraNa dezyadhAtu 213 zaurasenIvat-sUtrano kRdaMto 214 Azaya taddhitapratyaya 216 nAmavibhakti hemacaMdre darzAvelI UgatI luptavibhakti gujarAtI ane vaidika saMbaMdhasUcaka pratyayo bhASA vaccenI samAnatA 217 sarvAdi zabda cAlu gujarAtI ane ikArAMta ane ukArAMta nAma 210 vaidika bhASA vaccenI nArIjAti nAma 211 samAnatA 218 vyAkhyAna bIjuM-bAramo ane teramo saiko pR0 219-389 m s 78 abhayadeva-vAdidevasUri devasUrinAM vAkyo hemacaMdra ane somaprabha hemacaMdranAM vAkyo dharmasUri-vijayasena | 87 abhayadevanA zabdo emanI kRtio devasUrinA zabdo 230 __ abhayadevano samaya hemacaMdranA zabdo 231 devasUrino samaya 220 88 abhayadeva-devasUri-hemacaMdre hemacaMdranI kRtio 221 vAparelI nAmavibhaktio 82 somaprabhano samaya 223 ane tenI carcA 237 83 dharmasUrino samaya 223 prathamA ane dvitIyA 84 vijayasenano samaya vibhakti 238 85 bAramA ane teramA saikAnI bhASAmAM vizeSya pramANe bhASAmImAMsA 224 vizeSaNamA pratyaya na 86 te te kRtionAM vAkyo hovAnI paddhatine vaidika ane zabdo 224 bhASAnI evI paddhatino abhayadevanAM vAkyo 225 Teko 242 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha (16) kaMDikA viSaya pRSTha / kaMDikA viSaya 89 trIjI vibhakti / 101 'jaNAya' nA 'Aya'nI ekavacana vyutpatticarcA 269 bahuvacana 245 102 karIe'nA 'Ie'nI bevaDA pratyayo ane vyutpatticarcA 271 vaidika bhASAnI paddhati 245 103 'acchai'nI vyutpatticarcA 272 caturthIne badale chaTThI vebaranI bhrAMta kalpanA 275 vibhakti zrInarasiMharAvabhAIe 'te mATe' arthanA dyotaka jaNAvelo artha barAbara nipAto nathI 'reSA' uparathI 'resi' TesiTorInI vivAdAspada lAvavAnI bhrAmaka kalpanA 247 kalpanA ___276 vyutpatti mATe kevala bImsa mahAzayanI 'akSa' akSarasAmya bhrAmaka che 248 dvArA 'accha' lAvavAnI te bAbatanAM udAharaNo 248 kalpanA chaThI vibhakti 252 104 'acchi' kriyApadanI SaSThI sUcaka 'taNa'nI vyutpatti vyutpatticarcA 5. 105 'ghepp' dhAtu- mULa , paMcamI vibhakti 256 106 'pahoMcavU 'nI vyutpatti carcA 94 sAtamI vibhakti 280 107 bhASAmAM zailInI vizeSatA-283 95 bAramA saikAnI kriyApada 'bhaNa 'no upayoga 284 vibhakti 108 bAramA saikAnAM kRdaMto ane| kriyApadanA pratyayonI temanA pratyayonAM mULa 286 vyutpatti 109 bhUtakRdaMta 97 bhaviSyakAlanAM kriyApado 264 / 110 vartamAna kRdaMta 98 vidhyartha kriyApado 264 111 saMbaMdhaka bhUtakRdaMta 59 karmaNi kriyApado 'karI' ane' karInenA 100 karmaNi ane bhAveprayo 'I' tathA 'Ine' nI ganI carcA vyutpatti 279 93 paMjA 257 258 259 or or 288 289 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) pRSTha 327 328 9 kaMDikA viSaya pRSTha | kaMDikA viSaya 112 bhUtakRdaMto dvArA bhUtakALa- 125 'taNa' no svataMtra upayoga 323 sUcaka kriyApada 291 126 'vaMdaNaha' vagerenI 113 'Avyo 'nI vyutpatti 293 vyutpatti 114 kartRsUcaka kRdaMta 294 127 'levA'nI vyutpatti 324 115 vidhyartha kRdaMta 295 | 128 bhaviSyakALanAM kriyApado 325 'karavAna'nI vyutpatti 296 | 'chAMDavunI vyutpatti 326 116 bAramA saikAnAM sarvanAmo 296 129 'melhAvIo' vagerenI 'kavaNa' vize niruktakAra 299 vyutpatti 117 bAramA saikAnAM vizeSaNo 'besADavunI vyutpatti , ane avyayo 301 130 'nAtrAM' 'bhaDivAu'nI 118 'Avai 'nI vyutpatti ___304 vyutpatti 119 ' le 'nI vyutpatti 'rUDaM'nI 'vyutpatti 329 120 teramA saikAnA zabdo 'AMgame'nI carcA 121 somaprabhano samaya 314 131 'sAMbhaLavunI vyutpatti 330 dharmasUrino samaya 315 132 paMcamIsUcaka hUMtu 'nI vijayasenasUrino samaya 315 vyutpatti 122 'ApyuM'nI vyutpatti 316 133-134 'sATe' ane 'vaDe'nI 123 'savaDi 'nI vyutpatti 317 vyutpatti 'moraMti 'nI vyutpatti 318, 135 'Thiu' vagerenI carcA 341 'jagaDo'nI vyutpatti 319 136 'pahelA 'nI vyutpatti 343 'dINAra' paradezI zabda , 137 'kaDavAnI' vyutpatti 344 124 'jovunI vyutpatti , 'raLI'nI vyutpatti 345 'pAkhara'nI vyutpatti 321 bAramA ane teramA saikAnuM 'DhAMkatuM'nI vyupatti 321 347 vyAkhyAna trIju-caudamo ane paMdaramo saiko pRSTha 391-436 138 caudamA saikAnA padyagata 140 vinayacaMdrano samaya 403 zabdo 391 | jinapadmasUrino samaya 139 caudamA saikAnA gadyagata 141 caudamA saikAnI bhASAzabdo mImAMsA 404 mr m m m m padya 400 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) pRSTha kaMDikA viSaya pRSTha kaMDikA viSaya 142 'caDauttara'nI vyutpatti 405 'vahelo'nI vyutpatti 417 'vajjar 'nI carcA 406 'lahakaMtI' 'joDatI'nI 'saravaNi'nI vyutpatti vyutpatti 'jhijaI'nI vyutpatti 'dhIrima' 'manAvai 'nI 'jhabaka' vagere anukaraNo ,, vyutpatti 419 'jharavaM'nI carcA 407, 'maDakara' 'Archa' 'saMthau' 'natthI' vagerenI carcA ,, 'borIyAvADi'nI vyutpatti 420 143 bhIjavunI vyutpatti 408 'thApaNa' 'thavakka' 144 'anerA'nI vyutpatti 409 'phADei' 'kAMculiya' 'dekhADavU' 'vADo' vage 'kacoLaM' nI vyutpatti 421 renI carcA 'gAlimasUrA' 'kuvaDiya' 145 'Upari'nI vyutpatti 410 'mANavU' 'khaMbha' nI 146 valivali' 'jittau' vyutpatti 422 'TohaNakAli' 'hillI'nI 'hiMDolA' 'dhAri' vyutpatti 412 'mahamaha' ' siu' 'gamAra''mAcai' 'patIjasi' 'maliyau''anerAkaNhai' 'naDabuM'nI vyutpatti 413 nI vyutpatti 423 'dhIya' 'suhAlI' 'pAMgaravU' 'ocho' 'kane' 'mAtrA' / 'gihillI' 'thiu 'nI 'devaMdaNa' nI carcA 424 vyutpatti 414 'kavaLInI vyutpatti 425 'cUka' 'dIsa' 'muhADi' 'sArasaMbhAla' 'yau' 'bhuMDanilADi' 'mAla' 'hivaDAtaNai' uttANu' 'ciNaya' 'miriya' nI vyutpatti 426 'augI'nI vyutpatti 415 'thApaNimosu' 'kUDo' 'doyalaM' 'pharavu 'nI 'viDhAviDhi' 'chAnau' vyutpatti 'pADai' 'tUla' 'siuNai' 'UbAhuli' 'phAga' 'pati''rADibheDi' 427-28 'UtAvali' 'rahevA' 'pADosi'nI vyutpatti Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMDikA viSaya pRSTha kaMDikA viSaya pRSTha 'mApi' 'vosirAvau' 429 / 168 kulamaMDananA viziSTa 'Ukhala' 'vecavU' nI prayogo vyutpatti kulamaMDane ApelA keTalAka 147-148-149 caudamAzatakanA prayoga ane vibhaktio saMgrAmasiMhanI bAlazikSAnA vAparavAnA niyamo 468 keTalAka prayogo 430-37 169 paMdaramA saikAnI bhASA150 saMdezakarAsanA zabdo 438 mImAMsA 151 saMdezakarAsanI bhASA 440 170 pAMcamInA pratyayonI carcA 473 152.153 saMdezakarAsanA kAno | 171 'che' no upayoga paricaya | 172 pArasI lekhaka ane jaina paMdaramA saikAnI kRtio. 450 lekhaka e bannenI samAna 154 kulamaMDananI kRti 451 gujarAtI kulamaMDanano paricaya , 173-174 vaidika lekhaka ane jaina 155 kulamaMDananA nAmavibha lekhakanI samAna gujarAtI 478 ktinA prayogo 452 zrIdalAlano abhiprAya 479 156 taruNaprabhanA prayogo 454 175 vyavahitavibhaktivALA 157 somasuMdaranA prayogo 455 / prayogo 481 158 pArasI lekhaka lakSmI 176 guNaratnanA prayogo 482 dharanA prayogo 455 guNaratnanA prayogonI mImAMsA 487 159 hemahaMsanA prayogo 456 vartamAna kRdaMta 160 asAitanA prayogo ane bhUtakRdaMtano viveka 488 161 bhImanA prayogo 177 'lebuM'nI carcA 162 taruNaprabhanA bIjA zabdo 458 / 178 'rakhe'nI carcA 163 somasuMdaranA bIjA zabdo 460 179-180 guNaratna ane kula164 lakSmIdharanA bIjA zabdo 461 maMDananI gujarAtInAM viziSTa 165 hemahaMsanA bIjA zabdo 462 lakSaNa , 490 166 asAitanA bIjA zabdo 463 caudamA ane paMdaramA 167 bhImanA bIjA zabdo 464 / saikAnuM padya tathA gadya 493 m ___ Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mr (20) kaMDikA viSaya pRSTha kaMDikA viSaya pRSTha vyAkhyAna cothu-soLamo ane sattaramo saiko pR0537-602 / / 181 lAvaNyasamaya-narasiMha 'tiNi' nI carcA 551 padmanAbha-bhIma bIjo, 188 'lIhAlA 'nI carcA 552 mAMDaNa-siddhicaMdra-viSNudAsa- 189-190 siddhicaMdra ane / nAkara amarelInA zilAlekhanA zabdo 553 182 lAvaNyasamayanA zabdo 538 191 viSNudAsanA zabdo 555 183 narasiMhanA zabdo 184 padmanAbhanA zabdo 541 192 nAkaranA zabdo 557 185 bhIma bIjAnA zabdo 544 193 sattaramI sadInI bhASA186 mAMDaNanA zabdo mImAMsA 187 soLamA saikAnI bhASA soLamA ane sattaramA mImAMsA saikArnu padya tathA gadya 561 vyAkhyAna pAMcamuM-aDhAramI sadInI gujarAtI ane upasaMhAra pR0 603-665 194 lakSmIratna-ratnezvara aDhAramA saikAnuM padya premAnaMda-yazovijaya . 603 / ane gadya 611 195 lakSmIratna-ratnezvara-premAnaMdanA 201 upasaMhAra vibhaktivAra prayogo 603 | 202-210 gujarAtI bhASAnI 196 lakSmIratnanAM kriyApado 605 utkrAMti ratnezvaranAM kriyApado 606 premAnaMdanAM kriyApado 211-219 kRtionuM abhidheya 641 197 lakSmIratna-ratnezvara- 606 220 'gujarAta'nI vyutpatti 648 premAnaMdanAM kRdaMto 221 phArasI guz2ara 651 198 lakSmIratna-ratnezvara-premAnaMdanA 222 gujarAtanI bhaugolika maryAdA652 keTalAka zabdo 223-228 pAMcase varSa pUrve eka yazovijayajInA vibhakti jevI bhASA, te saMbaMdhe vALAM nAmonI yAdI 608 udAharaNo yazovijayajInAM kriyA- 229 mAtRbhASAno viziSTa padonI, kRdaMtonI ane abhyAsa keTalAka zabdonI yAdI 609 'che' nI vizeSa carcA 200 aDhAramI sadInI (pariziSTa) bhASAmImAMsA 610 vizeSazabdasUci 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) sudhArIne vAMcaq pR0 7 TippaNa-(chellethI trIjI paMkti) pR0 77 (chellethI sAtamI paMkti) __ saMvAra, nAda ___laukika saMskRtano pR0 75 ( chellethI pahelI paMkti) pR0 143 paM0 11 (varga 8, gA0 66) jevU to pR0 405 caDauttara (142 mI kaMDikA) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti upakrama (bAramA saikAthI aDhAramA saikAsudhI) 1 Amukha zrImahAvIrAya namaH praNamya paramAtmAnaM sakalAn zAbdikAMstathA / vakSye haimAnusAreNa gurjarIvAca utkramam // 1 prastuta nibandhamA vikramanA bAramA saikAthI laIne aDhAramA saikA sudhInA gujarAtI padya ane gadya sAhityanI bhASAnuM - vyAkaraNanI dRSTie avalokana karavAnuM che. eTale ke AcArya hemacandre potAnA AThamA adhyAyanA cothA pAdamAM apabhraMzanA mathALA nIce je je niyamo ApyA che te niyamo tyAra pachInA sAhityamAM kayA kayA prakAre parivartana pAmyA che-nAmarUpa ane vizeSaNarUpa zabdornu, nAmone ane dhAtuone lagatI vibhaktionuM, hetvarthakRdaMta, saMbaMdhaka bhUtakRdaMta, vartamAnakRdaMta, bhUtakRdaMta, bhaviSyatkRdaMta ane kartRsUcakakRdaMtane lagatA pratyayo, avyayonuM tathA mULa dhAtuonuM kyAM kevu parivartana bhyuM che ane zabdomAM paNa prAkRta zabdomuM, saMskRta zabdoceM, dezya zabdonuM ane anya bhASAnA zabdonuM calaNa kyAM kevI rIte thatuM AvyuM che e batAvavA sAthe e badhuM spaSTapaNe dhyAnamAM Ave e sAru te te samayanA gujarAtI sAhityamAMthI savistara udAharaNo paNa TAMkI batAvavAnAM che. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 2 AcArya hemacandrane vyAkaraNanI dRSTie gujarAtInA pANini samajhuM hemacaMdra gujarA- chu ane sAhityika kAvyanI dRSTie gujarAtInAtInA pANini gujarAtI sAhityanA-Adima vAlmIki paNa teo ane vAlmIki che ethI temano samaya A nibaMdhamA pUrvAvadhirUpa che ane uttara maryAdAnI dRSTie upAdhyAya yazovijayajI ke kavirAja premAnaMda sudhI mAre pahoMcavAnuM che. te be samayanA vacagALAmAM thayelA jaina, vaidika tathA pArasI ane musalamAna sAhityakAronI gujarAtI padya vA gadya kRtione tapAsavAnI ___ temanI te te kRtio to pAravinAnI che eTale te te saikAvAra maLatI eka be ke traNa kRtione ja tapAsIne te dvArA ukta parivartanonI rekhA doravA dhArI che. prasaMga paDatAM game te kavinI traNathI vadhAre kRtiono paNa upayoga karIza. ___ pAThonI cokkasAI mATe yathAprApta hastalikhita pratiomA AvelA pAThono upayoga karanAra chu ane jyAM mudrita pATha vahema paDe tevA nahIM hoya tyAM temano paNa utAro TAMkIza. nibaMdhano viSayAnukrama A pramANe goThanyo che: 1 Amukha nibaMdhano 2 bAramo ane teramo saiko krama 3 caudamo ane paMdaramo saiko 4 soLamo ane sattaramo saiko 5 aDhAramo saiko ane upasaMhAra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha te te saikAnA kavinI kRtivize bolatAM pahelA te te kavisaMbaMdhe paNa yathAprApta vRttAMtAnusAre saMkSepamA jaNAvavAnI dhAraNA rAkhI che. mULa nibaMdha Upara AvatAM pahelAM gujarAtI bhASAnA itihAsa ane kramavikAsa sAthe jemano gADha saMbaMdha che evA AmukharUpa nIcenA muddAo tarapha zrotAonuM dhyAna kheMcIza : 1 zabdasvarUpa 2 bhASAsvarUpa 3 bhASAbhedanA nimitto ane bhASAnA bhedaprabhedo. 3 vartamAnamAM vijJAnanI aneka zAkhAomAM yAMtrika zodhonuM pratyakSa zabdasvarUpa - pramANa pravarte che. je samaye iMdriyapratyakSanI AvI yAMtrika sAmagrI na hatI te samaye ApaNA RSimaharSioe carAcaranAM je dRzyo-padArtho banAvaTo sthUladRSTie-narI AMkhesamajhAya tevAM na hatAM temane samajhavA-samajhAvavA AtmAnubhava-AtmapratyakSa -dvArA aneka prayogo karelA che ane tema karI temaNe potapotAnA amuka cokasa siddhAMto ghaDI rAkhelA che. ___ bhAratavarSanAM samagra darzanonuM utthAna ane temanA aneka pravAho tarapha dRSTi mAMDatAM ja ukta hakIkata dhyAnamAM Ave evI che. 1 jaina vicArako, vaidika vicArako ane bauddha vicArako AtmA, Izvara, karma vagere tarkAtIta prameyovize bhinna bhinna abhiprAya dharAve che. temaja aMdhakAra, chAyA, teja vagere dRzyapadArthovize paNa temanI vicArasaraNI bhinnabhinna prakAranI che. iMdriyomAM kaI prApyakArI che ane kaI aprApyakArI che e bAbata te badhAnI judI judI mAnyatA pravarte che, A badhI vivAdAspada vastuo mATe te traNe vicArakoe lAkho zlokomA lAMbI lAMbI carcAo karelI che. te vicArako vacce AvI bhinnatA hovA chatAM te badhA- lakSya eka nirvANa che e dhyAnamA rAkhavA jevU che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti ApaNane saune vidita ja che ke zabda, zrotraiMdriya dvArA jANI zakAya che. zabdanAM mAdhurya, kaThoratA, tIvratA, maMdatA vagairene anubhavie chie eTalaM ja nahIM paNa vartamAna bajAromAM zabde eka ghaNuM moTuM sthAna rokI rAkhyuM che-A rIte zabda, atipracalita chatAya e zuM che ? zAno benelo che ? enuM mULa kyAM che ? evI evI jijJAsAo bhAgye ja koIne UThatI haze. 2 je zabda ApaNe bolie chie tenI utpattino krama ApizalinAmanA vaiyAkaraNe nIce pramANe jaNAvyo che: " nAbhipradezAt prayatnapreritaH prANo nAma vAyuH Urdhvam AkrAman uraHprabhRtInAM sthAnAnAm anyatamasmin sthAne prayatnena vidhAryate / sa vidhAryamANaH sthAnam abhihanti / tasmAt sthAnAbhighAtAt dhvaniH utpadyate AkAze, sA varNazrutiH-sa varNasya aatmlaabhH| tatra varNadhvanau utpadyamAne yadA sthAna-karaNa-prayatnAH paraspara spRzanti sA spRsstttaa| yadA ISat spRzanti sA iisstspRsstttaa| yadA sAmIpyena pRzanti sA sNvRttaa| dUreNa yadA spRzanti sA vivRttaa| eSaH antHprytnH| sa idAnIM prANo nAma vAyuH Urdhvam AkrAman mUrdhni pratihataH nivRttaH koSTham abhihanti, tatra koSThe abhihanyamAne kaNThabilasya vivRtatvAd vivaarH| saMvRtatvAt sNvaarH| tatra yadA kaNThabilaM vivRtaM bhavati tadA zvAso jAyate, saMvRte tu naadH| tau anupradAnam AcakSate / tatra yadA sthAna-karaNAbhighAtaje dhvanau nAdaH anupradIyate tadA nAdadhvanisaMsargAd ghoSo jAyate / yadA tu zvAsaH anupradIyate tadA zvAsadhvanisaMsargAdU aghoSo jAyate / alpe vAyau alppraanntaa| mahati mahAprANatA-mahAprANatvAdU USmatvam / yadA sarvAGgAnusArI prayatnastIvro bhavati tadA gAtrasya nigrahaH kaNThabilasya ca aNutvam svarasya ca vAyoH tIvragatitvAd raukSyaM bhavati tm-udaattm-aacksste| yadA tu mandaH prayatno bhavati tadA gAtrasya srasanam kaNThabilasya ca mahattvam svarasya ca vAyormandagatitvAt snigdhatA bhavati tm-anudaattm-aacksste| udAttA-'nudAttasvarasaMnipAtAt svarita ityeSa kRtsno baahyprytnH"|-siddhhem-1-1-16 / arthAt ___ "koI paNa bolanAra jyAre bolavAno prayatna kare che tyAre te prayatnadvArA sauthI prathama prANa nAmano vAyu nAbhie-kuMTIe-thI gatimAna thAya che. nAbhiethI gatimAna thayelo prANavAyu Upara dhasAro kare che ane te Upara dhasI Avato vAyu, bolavAnAM game te sthAnomAMnAM koI ekamAM jagA meLave che. [bolavAnAM sthAno ATha che: Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 1 ura-chAtI, 2 kaMTha-gaLu, 3 mAthu, 4 jIbhanuM mULa, 5 dAMta, 6 nAsikAnAka, 7 oSTha-hoTha ane 8 tALavaM. prayatna be che : Asyaprayatna ane bAhyaprayatna. mukhanI andara thato prayatna te Asyaprayatna. hoThathI mAMDIne kaMThamaNi-haDiyAsudhInA bhAganuM nAma mukha. mukha sivAya zarIranA anyabhAgamAM-koThAmAM-thato prayatna te bAhya prayatna. jihvAnuM mULa, madhyabhAga ane agrabhAga te traNa karaNa che] koI eka uccAraNasthAnamAM jagA meLavatAM ja te prANavAyu, potAnA AzrayarUpa sthAna sAthe athaDAya che-e rIte sthAna sAthe vAyunA athaDAvAthI bahAra-AkAzamAMdhvani thAya che. e dhvaninuM nAma zabda-e dhvani pote ja zabdano AtmA. have jyAre te dhvani utpanna thAya che tyAre jo sthAna, karaNa ane prayatno e badhAM ya eka bIjAM paraspara sparza karatAM hoya to te sparzanuM nAma spRSTatAprayatna. te badhAM paraspara jarAjarA ja aDakatAM hoya to te jarAjarA aDakavAnuM nAma ISatspRSTatA. te badhAM eka bIjAMnI samIpa rahIne aDakatAM hoya to te kriyAnuM nAma saMvRtatA ane te badhAM eka bIjAMthI dUra rahIne sparza karatAM hoya to te sparzana nAma vivRtatA. e cAra prayatno mukhamAM thAya che mATe temanuM nAma AMtara prayatna (Asyaprayatna) che. vaLI pAcho Upara dhasato te prANavAyu mAthAmAM athaDAI pAcho vaLato ApaNA koThA sAthe athaDAya che. koThA sAthe athaDAtAM kaMThabila-gaLAnuM chidra-vivRta thAya che-e vivRta thavAnI kriyAnuM nAma vivAra. vaLI, e vAyu koThA sAthe athaDAtAM kaMThabila saMvRta thAya che-saMvRta thavAnI kriyAnuM nAma saMvAra. vaLI, te vakhate jyAre kaMThabila vivRta thAya che tyAre eka zvAsarUpa kriyA thAya che ane kaMThabila saMvRta thAya che tyAre eka nAdarUpa kriyA thAya che. zvAsa ane nAda e bannenuM eka nAma 'anupradAna' che. ["anupradAna eTale anusvAna arthAt ghaMTa ke jhAlara vAgI rahyA pachI athavA vAgatAM hoya tyAre je temanA mukhya avAja sAthe ke pachI jhaNajhaNATa thAya che tenuM nAma anupradAna" evo bIjAono abhiprAya che. ] have te vakhate sthAna ane karaNonI athaDAmaNI thatAM te dvArA pedA thatA dhvanimAM jyAre nAdanuM anupradAna thAya che tyAre nAda ane dhvaninA saMsargathI ghoSa nAmanI kriyA thAya che ane te vakhate jyAre zvAsanuM anupradAna thAya che tyAre zvAsa ane dhvaninA saMsargathI aghoSa nAmanI kriyA thAya che. te vakhate vAyu alpa hoya to alpaprANatAno prayatna hoya ane vAyu vadhAre hoya to mahAprANatAnI kriyA samajhavI. e mahAprANatAne lIdhe USmatA thAya che. jyAre te vakhate sarvAMgA. nusArI prayatna tIvra hoya tyAre gAtra kaThaNa thAya che. kaMThabila nAnuM thAya che ane Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti vAyunI tIvragatine lIdhe svaramA rUkSatA Ave che-AvI uccAraNanI kriyAne 'udAtta' prayatna kahevAmAM Ave che. vaLI, jyAre e sarvAMgAnusArI prayatna maMda hoya che tyAre gAtra DhIlu paDe che, kaMThabila moTuM thAya che ane vAyunI maMdagatine lIdhe svaramAM snigdhatA Ave che-A jAtanI uccAraNa kriyAne 'anudAtta' prayatna kahevAmAM Ave che. have jyAre udAtta svara ane anudAtta svara e banne svaro bhegA thAya tyAranI uccAraNapravRttinuM nAma 'svarita' prayatna che. A rIte 1 vivAra, 2 saMvAra, 3 zvAsa, 4 nAda, 5 ghoSa, 6 aghoSa, 7 alpaprANa, 8 mahAprANa, 9 udAtta, 10 anudAtta ane 11 svarita e agiyAra bAhya prayatno che. pratyeka svara ane vyaMjananAM sthAna, karaNa, Asyaprayatna ane bAhyaprayatnanI samajhUtI nIce pramANe che : avaNe ivarNa (a-A) hai ka varga, ha ane visarga-kaMTha (i-I), cava, ca varga, ya ane za-tAlu (u-U) pavaga ane upadhmAnIya-oSTha RvarNa (R-R)) hai Ta varga, ra ane Sa-mUrdha / lavarNa ) . . .. (la-lu) ta varga, la ane sa-daMta ... tAlu ... oSTha ... daMta-oSTha e ai ... ... o au ... ... __ va ... ... jihvAmUlIya anusvAra Ga, Ja, Na, na, ma ... jihvA ... nAsikA pota potAnAM pUrvokta sthAna ane nAsikA ... spRSTa prayatna (Asyaprayatna) ... ISatspRSTa prayatna 'ka' thI 'ma' sudhInA vyaMjano... ya, ra, la, va ... ... ___ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISadvivRta prayatna vivRta prayatna vivRtatara prayatna ativivRtatara prayatna ativivRtatama a-A 'a' thI mAMDIne 'lu' sudhInA svaromAMnA pratyeka svaranAM aDhAra aDhAra uccAraNo thAya che. namUnA mATe A nIce mAtra eka 'a' nA aDhAra uccAraNo ApyAM che : niranunAsika uccAraNa--- za, Sa, sa, ha ... 'a ' thI 'au' sudhInA svaro e-o ai-au " "" 2 1 hrasva udAtta a 4 dIrgha udAtta A 7 anudAtta a 5 anudAtta A 8 svarita a6 svarita A 3 9 sAnunAsika uccAraNa 10 hasva 11 12 "" " Amukha " ya-la-va-niranunAsika ya~ - la~ - va~ - sAnunAsika 29 udAtta a~ | 13 dIrgha udAtta A~ | 14 anudAtta A~ / anudAtta a~ svarita a~ 15 svarita 18 ml ka kha ca cha, TaTha, ta tha, papha, za, Sa, sa, visarga, jihvAmUlIya ane upadhmAnIya ghaTa, ja jha Ja, Da Dha Na, dadhana, babhama, ya ra la va ha ane anusvAra 3 kagaGa, ca ja Ja pa ba ma ya ra la va ... Ta Da Na, ta da na, 16 17 " Aja pramANe 'la' sudhInA tamAma svaronAM aDhAra aDhAra uccAraNa samajhavAnAM che. e, o, ai, au- e cAranuM saMskRtaprayogomAM hrasva uccAraNa thatuM nathI mATe tenAM pratyekanAM hrasva sivAyanAM pUrvokta bAra bAra uccAraNo samajhavAM. lava- e pratyekanAM babe uccAraNo che:- eka sAnunAsika ane bIjaM niranu nAsika. luta udAtta a 3 anudAtta a 3 svarita a 3 " "" ta udAtta a~ 3 anudAtta a~ 3 svarita a~ 3 " "" bAhya prayatna : vivAra, zvAsa ane aghoSa saMvAda, nAda ane ghoSa alpaprANa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti kha gha,cha jha,Tha Dha, thadha,pha bha, za Sa sa mahAprANa keTalAka svara ane vyaMjananI uccAraNa prakriyAmAM prAcInoe matabheda batAvelo che. jemake 1 avarNanuM sthAna-AkhU mukha-mukhamAM rahelAM badhAM sthAno. 2 ha ane visarganuM sthAna-urasU-chAtI. 3 kavarganuM sthAna-jihvAmUla 4 rephanuM sthAna-dAMtanuM mUla-daMtamUla 5 e-ai,,-kaMTha ane tAlu 6 o-au -kaMTha ane oSTha 7 va nuM sthAna sRk-galo' 8 jihvAmUlIya, sthAna-kaMTha 9 anusvAranuM sthAna-kaMTha-nAsikA 10 za Sa sa ha-e cAra USmAkSarano AMtaraprayatna vivRta 11 akArano , saMvRta 12 'la' nuM dIrgha uccAraNa nathI mATe tenA bAra bheda samajhavA. prANavAyu ane sthAnono abhighAta-athaDAmaNa-thatAM je uccAraNavyApAra thAya che tenuM nAma Asyaprayatna ane prANavAyu tathA koThAno abhighAta thatAM je vyApAra thAya che tenuM nAma bAhyaprayatna. e, te be prayatnonuM sAmAnya svarUpa che. Asyaprayatno dhvani nIkaLavAne samaye ja thAya che ane bAhyaprayatno dhvani nIkaLyA pachI thAya che. e. te be prayatnonI vizeSatA che." uccAraNazAstranA abhyAsI mATe uccAraNo saMbaMdhI ATalaM vivaraNa upayogI thaze. zabdanAM uccAraNo zuddha, zuddhatara, zuddhatama karavA mATe zikSAsaMgrahamA je bAhyavidhi batAvyo che te A pramANe che: "Amra-palAza-bilvAnAM apAmArga-zirISayoH // 33 // . vAgyataH prAtarutthAya bhakSayed dantadhAvanam / khadirazca kadambazca karavIra-karaJjako / / 34 // ete kaNTakinaH puNyAH kSIriNazca yazasvinaH / tenA''sya-karaNaM sUkSmam mAdhuryaM copajAyate // 35 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha sparza, gaMdha, rasa ane rUpa jeTalA spaSTa che teTalo zabda nathI. zabdasvarUpa Aq agamya jevU hovAne lIdhe ja tattvajJAnanAM prAcIna pustakomA tene mATe ghaNAM pAnAM rokAyelAM che eTalaM ja nahIM paNa tenA saMbaMdhamAM prAcIna ciMtakoe judA judA vicAro bAMdhI rAkhyA che. sAMkhyatattvajJAnanA Adya puruSa kapilamunie zabdane prakRtino vikAra zabda svarUpa vize kahyo che. prakRti jaDasvarUpa che, vyApaka che. aneka mato AkAza paNa prAkRtika che ane tenI utpatti kapila zabdatanmAtrAo dvArA thayelI che. (' tanmAtrA 'no khyAla 'paramANu' zabdathI AvI zake che.) triphalAM lavaNAktena bhakSayecchiSyakaH sadA / kSINa(agni)medhAjananyeSA svaravarNakarI tathA" / / 36 // yajJavalkyazikSA pR0 5 tathA nAradIyazikSA pR0 443 (banArasa-saMskRta sirijha 1893) arthAt " savAranA pahoramAM UThIne AMbAnu, khAkharAnu, bIlAnu, agheDAnu, zirISanuM tathA kheranu, kadaMbarnu, kaNeranuM ane karaMjaka [kaNajI] nuM dAtaNa karavU joIe, enAthI vANInI zuddhi thAya che. e uparAMta badhAM kAMTAvALAM ane dUdhavALAM vRkSonAM paNa dAtaNa svarazuddhi mATe lAbhakAraka che. lavaNa sAthe triphaLAM khAvAthI svaramAM zobhA Ave che, buddhi vadhe che ane agni paNa pradIpta thAya che." 3 sAMkhyatattvakaumudImAM zabdane AkAzano guNa kahIne jaNAvelo cha : "prakRtermahAn tataH ahaMkAraH tasmAd gaNazca ssoddshkH| tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni" // 22 // vyAkhyA-"paJcabhyaH tanmAtrebhyaH paJca bhUtAni-AkAzAdIni tatra zabdatanmAtrAd AkAzaM zabdaguNam "- (sAMkhyatattvakaumudI) "prakRtithI mahAn (mahat-tattva) nIpaje che, temAMthI ahaMkAra ane ahaMkAramAMthI soLa padArthono gaNa pedA thAya che. pAMcamAMthI pAMca bhUto nIpaje che." 22. "pAMca tanmAtrAomAMthI pAMca bhUto-AkAza vagere-nIpaje che. zabdatanmAtrAmAMthI AkAza Upaje che ane AkAzano guNa zabda che." Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti nyAyadarzananA agraNI gautamamunie ane vaizeSika darzananA purodhA ___ kaNAdamunie zabdane AkAzano guNa kahIne gautama-kaNAda / 5 varNanyo che. kadaMbagolakanyAye vA vIcitaraMganyAye zabda- prasaraNa paNa teo mAne che... jainadRSTi mukhyapaNe be tattvone svIkAre che: cetana ane jaDa. jaDanA - be bhAga che-eka amUrta koTinuM ane bIjaM mUrtakoTinu. " pudgala mUrtakoTinuM jaDa kahevAya ane AkAza amUrta koTinu. zabda mUrtimaMta che mATe ja te, jaDa pudgalano vizeSa prakArano pariNAma che. zabda ane AkAza vacce guNaguNIno vA kAryakAraNano saMbandha jainadRSTi svIkAratI nathI. bhASAnI-zabdanI-vargaNAo AkhA ya lokAkAzamAM patharAyelI che. (' vargaNA'nI samajha mATe 'paramANu' zabda pUrato che.) mUladravyagrAhI dravyArthika nayanI dRSTie jotAM 'zabda' nitya kahevAya 4 " gandha-rasa-rUpa-sparza-zabdAnAM sparzaparyantAH pRthivyaaH| ap-tejovAyUnAM pUrva pUrvam apohya AkAzasya uttaraH"-gautamamunipraNIta nyAyasUtra adhyA0 3 Ahni 1 sUtra 60. 5 "tatra AkAzasya guNAH zabda-saMkhyA-parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAgAH" vaizeSika darzana-prazastapAdabhASya. "parizeSAd guNo bhUtvA AkAzasya adhigame liGgam " vaizeSikada0 AkAzAnumAnaprakAra pR0 25. 6 "sadda-aMdhayAra-ujjoo pabhA chAyA-''tavu tti kaa| vaNNa-rasa-gaMdha-phAsA puggalANaM tu lakkhaNaM" ||12||--uttraadhyynsuutr adhya0 28 7 vaktAno je abhiprAya mULa dravyavize pravarte ane dravyagata guNAdi dharmo prati upekSAvRtti dAkhave te abhiprAyanuM nAma dravyArthikanaya-bhedano niSedha na karatI abhedagrAhI dRSTi-sanmatiprakaraNa gA03 / ___ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha ane pariNAmagrAhI paryAyArthika nayanI dRSTie jotAM 'zabda' anitya kahevAya. zabdanu upAdAnakAraNa zabdanI vargaNAo che ane prerakakAraNa vA saMyojakakAraNa jIva che. zabdanA aNuonI AkRti vajrajevI che. uccAryamANa vA dhvanyamAna zabda gatizIla che. mahApreyatnathI nIpajato zabda bAdhaka sAmagrI na hoya to lokanA cheka cheDA sudhI pahoMce che ane pachI te tUTI jAya che tyAre maMdaprayatnathI pedA thato zabda amuka ja yojano sudhI phelAI pachI vIkharAI jAya che.. bhASAnI vargaNAo zabdarUpe pariName che. temAM rUpa, rasa, gaMdha ane avirodhI be sparza paNa hoya che. vargaNAo pote gatizIla nathI paraMtu zabdarUpe pariNAma pAmelI vargaNAo gatizIla che. 8 vaktAno je abhiprAya dravyagata guNAdi dharmovize pravarte ane mULadravya prati taTasthatA dAkhave te abhiprAyanuM nAma paryAyArthika naya-sAmAnyane na niSedhatI bhedagrAhI dRSTi-sanmatiprakaraNa gA0 3 / 9 " cauhi samaehi logo bhAsAi niraMtaraM tu hoi phuddo| logassa ya caramaMte caramaMto hoi bhAsAe" // 10 // iha kazcid mandaprayatno vaktA bhavati sa hyabhinnAnyeva zabdadravyANi visRjati tAni ca visRSTAni asaMkhyeyAtmakatvAt paristhUlatvAcca vibhidyante, bhidyamAnAni ca saMkhyeyAni yojanAni gatvA zabdapariNAmatyAgameva kurvnti| kazcittu mahAprayatnaH sa khalu AdAnanisargAbhyAM bhittvaiva visRjati tAni ca sUkSmatvAdU bahutvAca anantaguNavRddhayA vardhamAnAni SaTsu dikSu lokAntamApnuvanti" ityAdi-Avazyaka sUtraniyukti-pR0 17. A saMbaMdhe vadhAre samajhavA mATe prajJApanAsUtranuM agiyAramuM bhASApada ane tenuM vivecana joI levu. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti bauddha paraMparAnI dRSTie samagra vizva paMcaskaMdhAtmaka che, temAM rUpaskaMdhamAM ra zabdano samAveza che e jotAM e dRSTi paNa zabdanuM bhautikasvarUpa svIkAre che. mahAna vaiyAkaraNa pataMjali ane vAkyapadIyanA praNetA bhartRherie . sphoTarUpa niravayava zabdane nitya kahyo che ane pataMjali - mukhAdi dvArA dhvanyamAna zabdane anitya kahyo che. te banne vaiyAkaraNo zabdanA paramANuo hovAnuM svIkAre che. zravaNagocara thatA dhvanionuM temaNe 'vaikhairI' vANI nAma ApalaM che eTalaM ja nahIM paNa " anAdinidhanaM zabda-brahmatattvaM yad-akSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH" // 1 [vAkyapadIya zlo0 1] 10 bauddhamatamAM cAra Aryasatyone tattvarUpa jaNAvelAM chaH duHkha, samudaya, mArga ane nirodha. duHkhanA pAMca prakAra cha : vijJAna, vedanA, saMjJA, saMskAra ane rUpa. duHkhanA prakArabhUta eka 'rUpa'mAM zabdano samAveza che:-SaDdarzanasamuccaya-bauddhadarzana, 11 " kiM punarnityaH zabdaH Ahosvit kAryaH ? saMgrahe etat prAdhAnyena parIkSitam x x x tatra tveSa nirNayaH-yayeva nityaH athApi kAryaH ubhayathA'pi lakSaNaM pravartyam "-mahAbhASya-abhyaMkarazAstrI pR0 13. 12 "aNavaH sarvazaktitvAd bheda-saMsargavRttayaH / chAyA-''tapa-tamaH-zabdabhAvena pariNAminaH // 112 // svazaktau vyajyamAnAyAM prayatnena samIritAH / abhrANIva pracIyante zabdAkhyAH paramANavaH // 113 // -vAkyapadIya prathama kAMDa. 13 " sthAneSu vidhRte vAyau kRtvrnnpriprhaa| vaikharI vAk prayoktRNAM prANavRttinibandhanA" // -syAdvAdaratnAkara prathama bhAga pR0 89, avataraNa. ___ Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha zabdArtha arthAt-" anAdi anaMta ane akSarAtmaka zabdabrahma, artharUpe vivarta pAme che ane tenAthI jagatanI prakriyA cAlI rahI che"-ema kahI teo zabdatattvanI apUrva-avarNya pratiSThA varNave che. __ A rIte ApaNA maharSione zabdatattvanuM darzana judI judI dRSTie thayelaM che. e badhAM ArSadarzano ane yAMtrika zabdavijJAnanI vartamAna dRSTie be vacce kyAMya sumeLa bese che ke kema ? eno khulAso to pAkaTa anubhavavALo zabdavijJAnazAstrI ja ApI zake. je rIte zabdanA svarUpavize prAcIna lokoe judA judA anubhavo . ghaDI rAkhyA che teja rIte 'zabda' ane zabdArtha' vA 'padArtha' vaccenA saMbaMdhaparatve paNa temanI bhinna bhinna mAnyatAo pravarte che. prAcIna ciMtakonA ukta vicAro dvArA ApaNe zabdanA svarUpavize koI eka nirNIta siddhAMta nathI meLavI zakatA e bhale, paraMtu je samaye AvA yAMtrika zodhananI ATalI badhI sAmagrI na hatI ane atyAre ziSTa gaNAtI prajA asaMskArI jIvana gujAratI hatI teve samaye paNa ApaNA pUrvaja ciMtakonA ciMtanIya pradezamAM 'zabda' paNa vizeSa sthAna rokI rahyo hato ane e gUDha tattvane samajhavA temaNe prabala prayatna ya sevyo hato-eTalI ja hakIkata ApaNe mATe Aje gauravarUpa nathI? 4 taratanuM janmelaM bALaka mAtra raDavAno dhvani karI zake che, jema jema e moTu thatuM jAya che tema tema hasavAno dhvani ya karatuM thaI jAya che. _ pachI to e potAnI vRttione vyakta karavA zArIrika bhASAsvarUpa ceSTAono ya Azraya karatAM zIkhe che ane ema karatAM karatAM arthasUcaka bhAMgyA tUTyA vyakta zabdo bolatuM bolatuM te, taddana spaSTa uccAraNa sudhI AvI jAya che. ___ Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtumAM gujarAtI bhASAnI utkrAnti e ja nyAya mAnavasamAjanI bhASAnA ghaDatara mATe paNa ghaTamAna che. mAnavasamAja potAnA bAlyakALamAM hato tyAre aspaSTa 'zabda'ceM mULa zabdono kikiyArIono, mUka mAnavanI peThe zArIrika "zap Akroze" " nizAnIono ane vizeSa spaSTa vyavahAra mATe citrono - ya upayoga karato karato prauDha vaya pAmI spaSTa uccAraNanA yugamAM Avyo tyArathI bhASAnI zarUAta thaI kahevAya. spaSTa uccAraNarnu ja nAma bhASA. 'bhAS' dhAtuno mULa artha * vyakta vANI' che. 5 bAra gAue bolI badalAya' e nyAye joIe to bhASAono . ArovAro nahIM jaNAya. bhASAbhedano A pravAha bhASAbhedanAM sanAtana che. spaSTarIte judAM judAM nAmapUrvaka bhASA nA nimitto ane| bhASAnA bhedaprabhedo bhedano Ugama ane teno pracAra thatAM bhale yago * vItyA hoya paraMtu spaSTa bhASAnAM bIja byArathI ropAyAM, bhASAbhedanAM bIja paNa tyArathI nakhAyAM bhAse che. 6 bhASAbhedanA nimitto sarvakALe sadA saMbhave evAM che : bhaugolika paristhiti, RtuonI aniyamitatA, zItatArnu bhASAbhedanAM nimitto __ Adhikya, uSNatAnI prabaLatA, rAjyonI krAMti, anya anya bhASAono saMparka, svaccha-zuddhabhASAnA AgrahanI khAmI, zarIranuM ane uccAraNanAM sAdhanonI racanAnuM vaividhya, bolavAnAM sthAno, 14 vaiyAkaraNoe 'zabda' padanuM pRthakkaraNa karIne ema jaNAvyuM che ke temAM 'zapa' prakRti che ane 'da' pratyaya che. 'zapa' dhAtuno artha 'Akroza' che. 'zabda' padanA mULamAM rahelo 'zap' A kikiyArIono saMvAdaka jaNAya che. (siddhahemacaMdra adhyAya 4-2-237) 15 "bhASi vyaktAyAM vAci"-siddhahemadhAtusaMgraha tathA pANinIya dhAtusaMgraha. 16 "sarveSAM kAraNavazAt kAryo bhaassaavipryyH| mAhAtmyasya paribhraMzaM madasyAtizayaM tthaa|| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha paNa Asyaprayatno, karaNo ane bAhyaprayatnonI vividha prakAranI azuddhio, ajJAna, eka ja zabdanA anekavidha uccAraNo, vijayI prajA ane parAjita prajA vacce gADha saMparka, parAjita prajAno TheTha aMtaHpura sudhI praveza ane lohIno saMbaMdha, dezadezAMtaramA bhramaNa ane vyApArAdi kArya mATe sthiravAsa, mithyAabhimAna, azuddha uccAraNa, azuddha vAcana ane vyAkaraNa tathA vyutpatti prati bedarakArI vagaire anekAneka kAraNo bhASAbhedane nIpajAvI zake che. 7 eka vAra ema kalpI laIe ke koI eka samAja zuddha uccAraNonI vizeSa tarapheNa karanAro che. bahArano khAsa saMparka zuddha uccAraNa: nathI. ane vyAkaraNa vA vyutpattizAstra sAthe sahAnubhUti vALA samAjamA paNa che. tema chatAM prakRtie nirmalAM mAnavanA uccAraNanimitto sthAno sadA ekasarakhAM hovAM ke rahevAM saMbhavita nathI. vaLI, uccAraNasthAno Upara jemanI asara sadA rahe che evI prAkRtika garamI, zaradI, khAnapAnanI vizeSa prakAranI anukUlatA vagairenI paristhiti sadA ekasarakhI rahevI paNa ghaTamAna nathI. evAM evAM sarva sulabha aneka nimittone lIdhe uccAryamANa varNano raNako sadA kALa ekasarakho raheto nathI. pracchAdanaM ca vibhrAnti yathAlikhitavAcana'm / / kadAcid anuvAdazca kAraNAni pracakSate" -rUpakaparibhASA (SaDbhASAcaMdrikAmA avataraNa) 17 "zabde prayatnaniSpatteraparAdhasya bhAgitvam" -mImAMsAdarzana a0 1, pA0 3 adhi0 8 sUtra 25. " mahatA prayatnena zabdamuccaranti / vAyurnAbherutthitaH urasi vistIrNaH kaNThe vivartitaH mUrdhAnamapahAya parAvRttaH vaktre vicaran vividhAn zabdAn abhivynkti| 'tatra aparAdhyeta api uccaaryitaa| yathA zuSke patiSyAmi iti kardame patati, Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti sakRd upasprakSyAmi iti dviH upaspRzati / tato'parAdhAt pravRttA 'gAvI' - Adayo bhaveyuH / na niyogato'vicchinnapAraMparyA eva iti " - zAbarabhASya. 16 yadi hi ekAntena yAdRzaH paramukhAt zabdaH zrUyate tAdRgeva sarveNa sarvadA uccAryeta tato vRddhavyavahAraparamparAyAM satyAM gavAdibhiriva na gAvyAdibhiH kazcidapi kAla: zUnya AsIt ityadhyavasAyAd anAditvamaGgIkriyate / aparAdhajasya zabdasya saMbhavAt tu tadAzaGkAyAM satyAM naikAntataH sarveSAmanAditvam / ' prayatnaniSpatteH' iti / pUrvoktanyAyAvadhAritaprayatnAbhivyaktireva hetutvena upadizyate / apara Aha-- 'aprayatnaniSpatteraparAdhasya bhAgitA ' iti / yo hi askhalitaprayatnaH zabdam abhivyanakti tasya paramparAgatazabdoccAraNamAtrAt sarve samAnavidhAnA bhaveyuH / yadA tu aprayatna niSpattirapi zabde saMbhAvyate tadA tatra aparAdhajarUpAntarApattiprasaGgAd na niyogataH sarvazabdAnAM samAna vidhAnatvam / athavA zabdaviSayasya prayatnasyaiva yA niSpattistasyAmaparAdhaH sunipuNAnAmapi avikalakaraNAnAM dRzyate kimuta anipuNa-viguNakaraNAnAm / " yazca prayatnaniSpattAvaparAdhaH kRtAspadaH / zabde sa tadabhivyaGgaye prasajan kena vAryate ? // atazcAnaparAdhena vyajyamAneSu sAdhutA / sAparAdheSvAdhutvaM vyavasthaivaM ca tatkRtA // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 17 8 game te varNanuM uccAraNa karatI vakhate koInuM valaNa vadhAre paDatuM vivRta hoya che vA saMvRta hoya che, ghoSa hoya che vA aghoSa hoya uccAraNa karanA- che, koInuM valaNa vadhAre paDatuM nAsikya rahe che, evo onI vividha paNa saMbhava che ke dantya akSaro ja na bolI zakAya paristhiti ane eTale tavargane badale Tavarga ja bolAI jAya vA dantya uccAraNo Upara panI vidhavidha 'la' ne badale 'ra' ja nIkaLI jAya, mUrdhanya 'Na' ne badale 'na' ja AvI jAya, bolatAM bolatAM C asara ekane badale bIjo paNa savarNa varNa ja kharI paDe, keTalIka vAra varNono viparyAsa paNa thaI jAya, vadhAre paDatuM dIrgha uccAraNa ke vadhAre paDatuM hrasva uccAraNa thaI jAya, udAtta anudAtta ane svaritanA medanuM ajJAna hoI vadhAre paDatuM tIvra ke maMda uccAraNa thaI jAya, 'za' 'Sa' 'sa' ke 'ca' no bheda jato rahe, 'R' nAM vividha uccAraNo pravarte, 'ai' ke ' ai' nA bhedano tema ja 'au' ke ' au' nA bhedano khyAla bhUsAI jAya, be svaro avyavahita rIte sAthai AvatAM temanuM uccAraNa 18 pANini vagere vaiyAkaraNoe potAnA vyAkaraNamAM khAsa eka svarasaMdhinuM prakaraNa rAkhyuM che teja, A bAbatanuM prabaLa udAharaNa che : daNDa + agram - daNDAgram / tava + eSA - tavaiSA / deva + indra: - devendraH / a + UDhaH = prauDhaH / pra + RNam - prArNam / iha + eva - iheva / bimboSThI, pra + elayati - prelayati / bimboSThI bimba oSThI - { + dadhi + atra - 1 dadhyatra, dadhiyatra ne + anam - nayanam / lo + anam - lavanam / te + atra te'tra 1 dadhi, dadhi dadhi nadI + eSA -- { nanayeSA nAyakaH / nai + aka: 'lau + aka: - lAvakaH / go + akSaH - gavAkSaH / madhu-madhu, madhu vagere. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti badalAI jAya, tvarAthI bolavA jatAM vaccanA ke aMtima varNo khavAI jAya vA badalAI jAya, visarga ane 'ha', upadhmAnIya ane 'ha' tathA jihvAmUlIya ane 'ha' e badhA vacceno vibhAga jato rahe, be vyaMjano avyavahita 19 pANini vagere vaiyAkaraNoe potAnA vyAkaraNamA khAsa eka vyaMjanasaMdhinuM prakaraNa ApyuM che te ja, A bAbatanuM samarthaka udAharaNa che: kakub + maNDalam a_) kakummaNDalam, avyay + yAti-avyayAti / kakubmaNDalam. vRkSau + iha-) vRkSAviha, vAga + mayam-vADyayam / " vRkSAiha vAg + hriH-vaagdhriH| kaH+ u-kyu| vAk + zUraH-vAkchUraH / devAH + Asate-devAyAsate / kaH + khanati-ka khanati / sugaNa + ih-sugnnih| kaH + pacatika 8 pacati / kanyA + chatram-kanyAcchatram / kaH + zete-kazzete arkaH-arkaH, arkaH / kaH+ carati-kazcarati / / tvaka tvakka, tvak / bhavAn + caraH-bhavA~zvaraH / punar + rAtriH-punArAtriH / pum + kaamaa-puNskaamaa| gUha + tam-gUDham / nRn + paahi-n:paahi| ut + sthAnam-utthAnam / saH+eSa--saiSa (paadpuurnne)| sam + kartA vAk-vAkU, vAm / cakSuH+ cyotati-cakSuzcyotati / / tvaG karoSi kSIram-khSIram , kSIram / sam + rAda-samrAT / apsarAH-aphsarAH, apsarAH / sugaNa + shete-sugnnttshete| tat + shete-tcshete| bhavAn + saadhuH--bhvaantsaadhuH| tat + ttkaarH-tttkaarH| kaH + arthaH--ko'rthaH tat + lunam-tallUnam / devAH + yAnti-devAyAnti / bhavAn + lunAti-bhavALU lunAti / vagere. saskartA tvaM karoSi tvamakaromi Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha rIte sAthe AvatAM tema, uccAraNa badalI jAya, saMyukta vyaMjana- uccAraNa __ karavA jatAM AgaLa ke bacce game te svara umerAI jAya avestAnuM uccAraNa tathA 'deva' bolavA jatAM 'daevaM' evaM bolAI jAya-AvAM anekAneka kAraNone lIdhe nIpajatAM bhinna bhinna uccAraNo ja samaya jatAM bhASAmedanA pravAhane janmAve che. T 9 'amuka prakAranAM ja uccAraNo zuddha che ane ethI UlaTAM azuddha che' evu prAmANikapaNe mAnatA ane e ja pramANe nA kalpanA vartatA evA bhASAsaMskRtinA keTalAka premIo pramANe zuddha uccA Pat pote svIkArelAM zuddha uccAraNono ja pracAra karavA prayatna chatAM pote ane pote kalpelAM azuddha uccAraNono samULa kalpelA azuddha dhvaMsa karavA prabaLa prayatna seve chatAM ya te azuddha / uccAraNo ukta kAraNone lIdhe samAjamAMthI sarvathA bhusAvAnAM nathI azrAvya thayAM nathI, thatAM nathI tema thavAnAM paNa nayI ja. usmAraNA - 20 'strI' nuM 'istrI, 'sTezana' nuM 'isTezana,' 'sthiti' nuM 'isthiti' 'bhAryA'nuM 'bhArajA' vagere uccAraNo supratIta cha / 21 saMskRta uccAraNa. eSAma ... prati ... ... ... ... ... Avestika uccAraNa. aaSAma ameSAm paiti perethu baeSaja sraezta ... . bheSaja ... ... zreSTha ... ... vagere aneka udAharaNo pratIta che. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 10 zuddha uccAraNonA pravartana mATe zikSAo racAI, svaronA bhedapremedo 22 vyAkaraNa zAstramAM e, ai, o, au sivAyanA tamAma svaronA aDhAra aDhAra bheda batAvelA che ane e, ai, o, aunA bAra bAra bheda kahelA che : hasva-a 20 dIrgha --A luta -a 3 ( traNano aMka trimAtrika uccAraNano dyotaka che ) 1 hrasva a udAtta 2 hrasva a anudAtta 3 hrasva a svarita 4 dIrgha A udAtta 5 dIrgha A anudAtta 6 dIrgha A svarita 7 luta a 3 udAtta 8 ta a 3 anudAtta 9 ta a 3 svarita hrasva a udAtta sAnunAsika ane niranunAsika hrasva a anudAtta hasva a svarita 23 "" eja pramANe dIrgha ane luta 'a' nA paNa sAnunAsika ane niranunAsika evA be be prakAra samajhavA. A rIte eka 'a' nAM ja aDhAra uccAraNo thAya che. e ja pramANe 'i' vagere dhA svaronAM aDhAra aDhAra uccAraNo samajhavAnAM che. " "" 'e' vagere cAra svaronuM 'hrasva ' uccAraNa, pANini vagere saMskRta vaiyAkaraNoe svIkArya nathI tethI temanA pratyekanA bAra bAra prakAra ja thAya che. A pramANe svaronAM anekavidha uccAraNo thAya che. e dareka uccAraNa arthavAhaka chee dhyAnamA rAkhavAnuM che. vartamAnamAM to mAtra bhedo ja gaNAvavAnA rahe che paraMtu te pratyeka bhedanuM zuddha uccAraNa karavuM ke zodhI kADhavuM ane tenI arthavAhakatA samajhavAnuM lagabhaga agamya jevuM jaNAya che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 21 zodhAyA, uccAraNasaMbaMdhI nAnA moTA aneka doSonI gaveSaNA thaI, zuddha uccAraNo . zuddha zabdane ja kAmadhenuM rUpa apAyuM, azuddha mATeno prayatna zabda ghAtakarUpe varNavAyo, zuddha uccAraNa ja mokSa asAdhAraNa sAdhana kahevAyuM ane sarvathA zuddha uccAraNa kare evo eka zrotriya varga ja Ubho karavAmAM Avyo--e rIte zuddha uccAraNanI pratiSThA mATe anekAneka prayatno chevaTe azuddhane paNa zuddha mAnIne thayA chatAM ya azuddha uccAraNanI phariyAda maTI nahIM calAvatuM paDyaM ane chevaTe 'ziSTonI uccAraNa paddhati vividha che' ema TharAvI e prAkRta uccAraNone--svAbhAvika uccAraNone paNa ArSatAne lIdhe zuddha mAnIne nabhAvI levAnuM ja Avyu. 23 "ke punaH saMvRtAdayaH ?-saMvRtaH, kalaH, mAtaH, eNIkRtaH, ambUkRtaH, ardhakaH, grastaH, nirastaH, pragItaH, upagItaH, kSviNNaH, romazaH" "grastaM nirastamavilambitaM nirhatamambUkRtaM mAtamatho vikampitam / saMdaSTameNIkRtamardhakaM drutaM vikIrNametAH svaradoSabhAvanA:-" (mahAbhASya pR0 30 vA0 a0) 24 "ekaH zabdaH samyagjJAtaH suSThu prayuktaH svarge loke kAmadhug bhavati" iti / -(sarvadarzanasaM0 pANinidarzana pR0 296 vA0 a0) " nAkamiSTasukhaM yAnti suyuktairbddhvaagrthaiH|| atha patkASiNo yAnti ye cikkamitabhASiNaH // " - (sarvadarzanasaM0pANinidarzana pR0 296 vA0 a0) 25 duSTaH zabdaH svarato varNato vA mithyA prayukto na tamarthamAha / sa vAgvajro yajamAnaM hinasti yathendrazatruH svarato'parAdhAt ||-(mhaabhaassy-pR. 4 vA0 a0) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 gujarAtI bhASAnI utkrAnti . 11 vartamAnamA je bhASA saMskRta' nA nAmathI prasiddha che temAM ya __ anAryajanasaMparkane lIdhe judI judI bhASAnA zabdo saMskRtamAM paNa paNa pesI gayA che ane vividha uccAraNo thayAMne kAraNe mI bIjAM uccAraNonI asara nIpajato zabdabheda~ paNa temAM vadhI gayo che. 12 mahAn zabdazAstrI yAske ane Adya vaiyAkaraNa maharSi pANinie saMgrahelo zabdasaMgraha joIzuM to jaNAze ke temAM keTalA ya dhAtuo anya bhASAnA pesI gayA che ane keTalA ya dhAtuo to vividha uccAraNone pratApe ekamAMthI aneka jevA thaI gayelA che. yAske " loTate lotthte| pisyati-bisyati / pravateyAskanuM __plavate / kvte-gvte| rajati lajati / RNvatiudAharaNa " RNoti / iyarti-Irte / dhrti-dhaati-dhryti| jayatijavati / dramati-dravati "- [ nirukta pR0 198] Upara jaNAvelA badhA prayogo 'gati'arthavALA che. "dAzati-dAsati" A prayoga 'dAna'arthavALo che. -[ nirukta pR0 241] 26 pika ane tAmarasa jevAM anAryapado vedamAM paNa pesI gayAM che tathA mULataH anArya evAM zAkhi (zAhi-zAha) turuSka (turka-taraka) bhilla ane mleccha (maleka-malecha-mulaka) vagere pado paNa viziSTa saMskAra pAmIne saMskRtasAhityamAM pracAra pAmelAM che. 27 kSura-khura / harSa-hariSa / candra-candira / vagere saMskRta pado, vividha uccAraNano spaSTa saMvAda che. 28 nirukka veMkaTezvara presanI AvRtti. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha udAharaNa " navam-navyam-nUlam nUtanam"-na-[nirukta pR0 244] " haritaH-saritaH" nadI -[nirukta pR0 161] " toyam-tUyam " pANI --[nirukta pR0 160] " uparaH-upala:"-megha -- [nirukta pR0 154] " gabhIrA-gambhIrA / srH-svrH| vaannii-vaannH"| -eTale vANI -[nirukta pR0 156-157 ] "gmA-umA / kSamA-kSA-kSamA" / eTale pRthvI / - nirukta pR0 155] pANini "ji-jri abhibhave / du-dru gtau| kSi-kSa-sai kssye| pANininu zu-sru gtau| gR-ghR secne| dhva-Dha kauttilye| kaigai rzabde / jai-trai paake| pai-vai zoSaNe / rAkha-lAkha zoSaNaalaMmarthayoH / dAkha-dhAkha shossnn-almrthyoH| vakh-makh gtau| raG-laGga gatau / ikha-Ikh gatau / yuGga-juGga gatau / arca-aJc pUjAyAm / gruc-gluc steye"| lakSa lach-lAch lakSaNe / hIch-hI lajjAyAm / sphUrchA-smU>> vismRtau / dhRja-dhRpa vvaj-dhvaJ dhraj-dhraG gtau| vaj-vraj gatau / gujagun avyakte shbde| jaj-jaGga yuddhe / tap-dhUp sNtaape| kiT-khiT utroMse / yabha-jama maithune / cam-cham-jam-jham aMdane / zucya-cucya abhissve| mIla jhamIla-smIla-kSmIla nimeSaNe / 29 siddhAMtakaumudI-dhAtusaMgraha. [1 parAjaya krvo| 2 gati krvii-jduuN| 3 kSINa tharbu / 4 siiNcveN| 5 kuttiltaa| 6 zabda krvo| 7 rAMdhavU / 8 zoSAveM / 9 almrth-bs-syuN-ptyu| 10 pUjavU / 11 corI krvii| 12 cihna-nizAna karavU / 13 lAjavU / 14 bhUlavU / 15 gUMjavU / 16 jUjhaveM / 17 tapavU / 18 trAsabuM / 19 jddhvRN| 20 khAveM / 21 pravAhI padArthamAM bIjo pravAhI bhelvvo| 22 saMkocAvU / ] 22 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti I zAkha - zlAkh vyAptau / khalU-skhal calene / jotne / takSU - tvakS tanUkaraNe / vAkSu vA kAGkSAyAm / de pAne / lokloc da~rzane / vRdh-Rdh-e vRddhauM / zIbhU - cIm ketthane / vye- Uy tantusaMtAne / gras-glas adane / bhakSU - lakS bhakSaNe / Tal-val vaiklevye 1 pRc-pRj-piG saMparcene / cuN - chuT chedai ne| laj-lasj vrIDe" / khaD-khaND mede" / eTh-heT vibAdhAryAMm / tas-das upakSaye / dRz-das darzane / yaj-yakSa pUjAyAm / tim-tIm-STim STIm ArdrabhAve / apanI-oN aeNpanayane / pyuSa- pyas-pus vibhoge / bhRzU -bhraMz adhaH partene / -- [ pANini dhAtusaMgraha ] 24 dhAtuonAM rUpomAM-- / karati-karoti / apanayati-oNati / kAzate - kAzyate dhruvati / nauti-nuvati / kauti-kuvati / dhUnoti- dhUnAti luNTati-luNTayati / zraNati - zrANayati / bodhati-bodhayati / pUryate- pUrayati / cetati - cetayati / ghoSati ghoSayati / bhUSati - bhUSayati / I ukta badhAM nAmo, dhAtuo ane dhAturUpomAM nIpajelI uccAraNonI vividhatA achatI rahe evI nathI. / dhavati mAnate - mAnayate / bruDati bolayati / mahati - mahayati / stanati - stanayati / 13 emAM kyuM uccAraNa paheluM ane kayuM pachInuM athavA kayuM uccAraNa zuddha ane kyuM azuddha evo vibhAga zI rIte batAvI zakAya ? chatAM e [ 1 vyApavuM / 2 khaDI javuM / 3 prakAza / 4 pAtaLu karavuM / 5 vAMchavuM / 6 pALavuM / 7 jo / 8 vadhavaM / 9 zlAghA karavI / 10 vaNavuM / 11 vihvala thavuM / 12 mizra thavuM / 13 chedavuM / 14 lAjavaM / 15 bhedavuM / karavI / 17 kSINa thavaM / 18 jovuM / 19 bhInuM thavaM / 20 dUra karavuM / 21 vibhAga karavo / 22 adhaHpAta thavo / 16 bAdhA ] Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha vRddhivALU dhAro yeto saMgraha jotAM ema to kalpI zakAya evaM che ke saMgrahakAre je zabdane prathama lIdho che tenuM uccAraNa Adya uccAraNa hoya ane pachI lIdhelo zabda te, e Adya uccAraNa- bIjaM uccAraNa hoya. 14 ukta kalpanA asaMgata na bhAsatI hoya to e badho zabdasaMgraha A nIce jaNAvelAM vividha uccAraNono samarthaka che ema kahI zakAya : Upara jaNAvelA zabdasaMgrahamAM kyAMka 'Ta' no 'Tha,' 'pa' no 'va,' . 'ra' no 'la,' 'ka' no 'ga,' 'va' no 'o,' tu iy' no 'I' thayo che. kyAMka 'a' no 'A' pariNAma ke 'ay ,' 'ma' no 'va,' 'za' no 'sa' bolAyo che. kyAMka 'na' no 'tana,' 'kSma' no 'kSama' evaM antaHsvaravRddhivALU uccAraNa thayuM che, kyAMka 'ha' no 'sa,' 'o' no 'u' tathA anusvArano vadhAro thayelo che. kyAMka 'ga' no 'ja,' 'va' no vadhAro, 'ra' no vadhAro, 'i' no 'ai' ane 'kSa' no 'sa' thayelo che. kyAMka 'ga' no 'gha,' 'dha' no 'ha,' 'sa' no 'za,' 'pa' no 'va,' 'da' no 'dha,' 'va' no 'ma' ane hrasvano dIrgha thayelo che. vaLI kyAMka 'ya' no 'ja,' 'vakra' nA 'vaMka' nI peThe 'arca' no 'aJc ,' 'darza' no 'daMs' ane 'lach' no ' lAJch' thayelo che. kyAMka nyUnAkSaratA AvI gaI che. kyAMka 'spha' no 'sma,' 'ta' no 'dha,' 'ka' no 'kha,' 'ca' no 'cha,' 'ja' ane 'jha,' 'za' no 'ca' tathA 'za' 'sa' 'kSa' ane 'la' no vadhAro thayelo che. kyAMka 'dha' no 'ja,' 'kSa' no 'cha,' 'da' no 'ta,' 'e' no 'ai,' 'ka' no 'ca' thayelo che. kyAMka Adya 'va' lopa pAmI zeSa 'R' no 'i' thaI 'e' thayelo che. kyAMka 'ka' no 'ca,' 've' no 'U,' 'ca' no 'ja' tathA 'cha,' 'e' no 'he,' 'ta' no 'da' thayelo che. kyAMka '' vadhI gayo che, kyAMka 'Sa" . ane, Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti no 'sa' ane 'R' nora' bolAyo che. tathA * apanI ' no 'apa' upasarga 'o' rUpe thaI 'oN' dhAtumAM aMgarUpa banI gayo che ane "nI' no antya 'I' kharI gayo che. e rIte kahevAtI saMskRta bhASAnA uparyukta zabdomAM ane udAharaNarUpe TAMkelAM keTalAMka kriyApadomAM uccAraNabhedano pravAha avicchinnapaNe ghaNA lAMbA samayathI cAlyo Ave che tyAre prAkRta bhASAomAM to e pravAha nirantara vahI ja rahyo che. 15 ukta dhAtusaMgrahamAM bIjI bIjI bhASAnA dhAtuo paNa peThelA che saMskRtamAM anya sahakAkata tA khuda yAske ane mahAbhASyakAre pote bhASAnA dhAtano paNa jaNAvelI che : "zavatirgatikarmA kambojeSa eva praveza, e vize bhASyate" x x x "vikAramasya AryeSu yAska ane bhASante 'zavaH' iti"-[yAska nirukta pR. 104] bhASyakAra "sa eSaH zavatirgatikarmA gatyartho dhAtuH kambojeSveva bhASyate-mleccheSu prakRtyA prayujyate zavati-gacchati-ityarthaH" - [niruktanI durgAcAryakRta vRtti pR0 105-tathA mahAbhASya Ahnika 1 pR0 21] __ A uparAMta e ja pAnA Upara " sarve dezAntare" vAkyanA bhASyamAM jaNAvyuM che ke-" hammatiH surASTreSu, raMhatiH prAcyamadhyeSu, gamimeva tu AryAH prayuJjate / " arthAt ' zav ' eTale -- javu' evo prayoga anArya evA kaMboja dezamA ja pracalita che, Aryaloko to 'zava' no artha * maDaDhuM' kare che. ' hamm ' eTale -- javu' evo prayoga surASTra dezamA pracalita che ane prAcyamadhya dezamA 'raMha ' eTale -- javu ' no prayoga cAle che, tyAre Aryaloko 'gam' (eTale ' jaq') no prayoga kare che. 30 zrIvAsudevaabhyaMkarazAstrIjIvALI marAThIbhASAMtarayukta AvRtti. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha " bhASyakArano ukta ullekha evaM TharAve che ke ' gam' dhAtu AryazAkhAno che, ' zab' kaMboja pradezano che ane ' hamm' dhAtu surASTra taraphano tathA ' raMhU ' dhAtu prAcyamadhya bAjuno che. ( prAcyamadhya eTale pUrvanA madhya dezoAryAvartamAM je dezo pUrvamAM AvelA che teomAM je madhyavartI dezo che te magadha' vagaire dezo.) 6 27 16 khuda vedamAM paNa ' pika' vagaire keTalAka zabdo evA maLe che ke jemanI paraMparA mlecchomAM jaLavAyelI hoya. maharSi vedomAM paNa anArya jaiminie racelA mImAMsAdarzanamAM " coditaM tu pratIzabdono praveza yeta avirodhAt pramANena " - [ adhyAya 1 pAda 3 sU0 10 adhikaraNa 5 ] evaM eka sUtra che. tenA bhASyamAM zrIzabaramuni jaNAve che ke-- " atha yAn zabdAn AryA na kasmiMzcidarthe Acaranti mlecchAstu kasmiMzcit prayuJjate yathA pika nema-sata - tAmarasa- AdizabdAH teSu saMdehaH / kiM nigama-nirukta-vyAkaraNavazena dhAtuto'rthaH kalpayitavyaH uta yatra mlecchA Acaranti sa zabdArthaH ? iti " tAtparya e che ke vedomAM ' pika' 'nema' 'sata' ' tAmarasa' vagere evA keTalAka zabdo maLe che ke jemano prayoga Arya loko karatA nathI paNa mleccho kare che to pachI evA anArya zabdono artha zI rIte samajhavo ? zuM nigama nirukta ke vyAkaraNa dvArA evA zabdono artha meLavavo ke mleccho je arthamAM te zabdone vApare che te artha grahaNa karavo ? AnA uttaramAM bhASyakAra jaNAve che ke " jyAM vaidika paraMparA sAthe kazo virodha na Avato hoya tyAM mlecchoe mAnelo artha levAmAM ya kazo bAgha nathI." uparyukta ullekho dvArA evaM pramANita thAya che ke AryabhASAmAM anArya bhASAnA zabdo pesI gayelA hatA ane te paNa lAMbA samayathI. 31 AnaMdAzrama (pUnA) vALI AvRtti. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ___"na mlecchitavai nApabhASitavai mleccho ha vA eSa yad apazabdaH mlecchA mA bhUma iti adhyeyaM vyAkaraNam "- [ mahAbhASya pR0 4] apabhraSTa bolanArane A rIte mleccha thaI javAnI sakhata dhamakI chatAM ya AryabhASAmAM anArya zabdono pesAro aTakI zakyo nahIM. 17 tAtparya e che ke uccAraNonI zuddhi jALavanArA samAjamAM paNa e rIte bhASAbhedanA nimitto hamezane mATe UbhA ja hoya che tethI Upara kaDaM che tema spaSTabhASAnI utpatti ane tenAM bhedaka kAraNonI utpatti e banne sahabhU hovI asaMbhavita bhAsatI nathI. 18 ema che chatAM ya saMskRtinI dRSTithI bhASA-bhASA vaccano viveka thaI zake che. bhASAbhedanA nimitto game teTalAM prabaLa hoya to paNa zabdo potAnA mULa svarUpane choDatA nathI, uccAraNomAM vividha uccAraNonuM viparyAsano pravAha prabaLarIte vaheto hoya to paNa tevAM tA viparIta uccAraNomAM ya prAcInatama vaTavRkSanA mULanI saMskRtinI dRSTie peThe te te zabdo mULarUpe daTAyelA ja hoya che. dhULabhedanI parakha dhoyA jevA zabdazAstrIo evAM mULa rUpone zodhI kADhI ane temanuM paraspara tulanAtmaka parIkSaNa karI bhASA-bhASA vaccenA vibhAgane samajhI zake che ane ApaNA vedavArAnA indrAdika zabdazAstrIoe e rIte ja AryabhASA ane anAryabhASA vaccenA bhedane pArakhI tAravI batAvyo che. 19 ahIM gujarAtI bhASAnA tulanAtmaka saMbaMdhane lakSyamAM rAkhIne ra vartamAna sarva AryabhASAonA mULabhUta vyApaka sarva AryabhASA- prAkRta bhASAnA prAdurbhAvanI thoDI carcA karI onA mUlabhUta levAnI che. vyApaka prAkRtanI carcA bhASA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 29 te mULabhUta prAkRtanuM Adima svarUpa ApaNI sAme nathI paraMtu vizeSa . parivartanavALu tenuM sAhityika svarUpa vartamAnamAM 3 upalabdha che. prAcIna prAkRtamA lipibaddha thayelI sAhitya azokanI dharmalipio vagaire zilAlekho, AcArAMga vagere jaina aMgaupAMga graMtho ane majjhimanikAya Adi bauddha piTaka sAhitya vagairemAnuM je prAkRta ApaNane vAMcavA maLe che te dvArA Adima mULabhUta prAkRtanA svarUpanI AchI kalpanA karI zakAya kharI. 20 Adima prAkRtanA samayavize kahevU hoya to ema jarUra kahI zakAya ke je kALe vedonI bhASA jIvatI hatI te Adima prAkRtanuM kALane Adima prAkRtanA AvirbhAvano kALa gaNI svarUpa ane samaya zakAya--vedonI RcAomAM je bhASA vartamAnamAM sacavAyelI che te Aja hajAro varSathI bolAtI baMdha thaI gaI che. parantu jyAre te mAtra ziSTonI nahIM kintu sarvajanamAM vyApelI sAdhAraNa bhASArUpe jIvatI hatI tyAre tenuM ' Adima prAkRta' nAma ApI zakAya. 21 ukta kAraNone lIdhe parivartananA pravAhamAM paDelI jIvatI vaidika bhASAne AryonI jIvaMta bhASA kaho ke Adima prAkRta jIvatI vaidika kahoH jyAre bhASA bolavAnA vyavahAramA hoya che tyAre bhASA ane Adima "prANavaMtI hoya che, evI cetanavaMtI bhASA kadI eka prAkRta e banne / eka jo rUpamAM ja jakaDAI rahetI nathI, temAM eka ja zabdanAM aneka uccAraNo pravarte che. A jAtanuM uccAraNavaividhya ja bhASAnuM jIvaMtapaNuM che. 22 ApaNe eka evo samaya kalpIe ke gyAre vaidika bhASA bolavAnA ane lakhavAnA banne upayogamA AvatI hatI. ahIM e na bhUlavU joIe ke Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti je bhASA lakhavAnA upayogamAM rUDha thaI gaI hoya-lipibaddha sAhityamAM UtarI gaI hoya temAM parivartanano avakAza nahivat rahe che. paraMtu je bhASA niraMtara bolavAnA pravAhamAM bahetI hoya, jene strIo, vRddho, abhaNa loko jevA ke govALiyAsuddhA vAparatA hoya te bhASA parivartananA pravAhamAM paDyA vinA na ja rahI zake.. 23 amuka svara udAtta bolavo, amuka svara anudAtta bolavo e prakAranAM vaidika zabdo saMbaMdhe pravartatAM uccAraNaniyajavitI vAdaka mano jotAM e jarUra jaNAI Ave evaM che ke byAre bhASAmAM uccAraNonuM aniyaMtraNa ta te bhASA bolavAnA pUrapATa pravAhamA taNAvAnI ava sthAe pahoMcI haze tyAre temAM te niyamano sacavAvAM zakya ja nahIM rahyAM hoya. saMskArI lokomA ya vaidika svaronAM ukta uccAraNo Aje azakya jevAM thaI paDyAM che to pachI yAskanI pahelAMnA sAdhAraNa janasamUhamA AjanI jevI azakyatA kalpavI kaThaNa bhAsatI nathI. UlaTuM pANinie pravartAvelI svaraprakriyAnAM niyamano ema sUcave che ke temanA samaye sAdhAraNa janasamUhamA uccAraNonI arAjakatA pravartatI hatI ane te arAjakatA vaidika karmakAMDamAM na pese te mATeM temane AkhI svaraprakriyA racavI paDI hatI. 24 Aje paNa ApaNI cAlu bhASAmAM eka zabda saMbaMdhe ya svaragata uccAraNo judAM judAM mAlUma par3e cha : kAma-kAMmajIvatI bhASAmAM kaoNma / liiNbddo-lebddo| Ima-ema / jIma jema / uccAraNonI tIma tema / nathI-natha / nAnu nenuM / jenu-jInuM / vyavasthA na ja rahI zake " e rIte bolavAnA vyavahAramA AvatA vaidika zabdomAM ya svaragata vividha uccAraNo pravartatAM hatAM. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha saMvRta, kala, dhmAta, eNIkRta, aMbUkRta, ardhaka, prasta, nirasta, pragIta, upagIta, divaNNa, romaza, avilaMbita, nirhata, saMdaSTa mahAbhASyakAre a darzAvelAM uccAra . ane vikIrNa, vagaire uccAraNa saMbaMdhI aneka doSonuM MIS mahAbhASyakAre je vivaraNa kareluM che te paNa temanI agAu pravartelI uccAraNonI arAjakatAnuM samarthaka che. 32 juo TippaNa 23 saMvRta-uccAraNa karatI vakhate kharA uccArasthAnanI lagolaga jIbha AvI jatAM saMvRta doSa thAya che. saMvRta = AcchAdita arthAt uccAraNasthAnanI lagolaga jIbha AvI jatAM zuddhauccAraNa DhaMkAI jAya che. ___ kala-uccAraNa karatI vakhate jIbha khoTA uccAraNasthAna tarapha vaLe tyAre 'kala' doSa thAya che. dhmAta-uccAraNa karatI vakhate joIe te karatAM pramANamAM vadhAre zvAsavAyuno saMcAra thavAthI 'dhmAta' doSa thAya che: A dhmAta doSane lIdhe hrasva varNa paNa dIrgha jevo bhAse che. eNIkRta-saMzayayukta uccAraNa. aMbUkRta-uccAraNa karatI vakhate uccAryamANa zabda moDhAmAMne moDhAmAM ja rahe paNa bahAra vyakta na thAya te aMbUkRta. __ ardhaka-uccAraNa karatI vakhate joIe te karatAM pramANamAM nyUnarIte zvAsavAyuno saMcAra thavAthI ardhaka doSa thAya che. ardhaka doSane lIdhe dIrgha varNa paNa hrasva jevo bhAse che. prasta--jyAre uccAraNa khavAI gayA jevU thAya tyAre grasta doSa thAya. nirasta-uccAraNamAM jyAre niSThuratA Ave tyAre nirasta doSa thAya. pragIta-uccAraNa jyAre gIta jevU thAya tyAre pragIta doSa thAya. upagIta-jyAre uccAraNa pragIta jevU bhAse tyAre upagIta doSa thAya. kSviNNa-jyAre uccAraNa kaMpAyamAna jaNAya tyAre viNNa doSa thAya. romaza-uccAraNa karatI vakhate jyAre joIe te karatAM pramANamAM vadhAre gherAparyu Ave tyAre romaza doSa thAya. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 25 uccAraNonI arAjakatA ja bhASAnA deharUpa mULa zabdone aneka AkAromAM pariNamAve che. svaragata temaja vyaMjanagata uccAraNonI vividhatAne lI eka zabda aneka jevo bhAsamAna thAya cheH 32 loT-loT / prav-plav / harit sarit / kSudraka khuDDaga / kSullaka khulA / pazcAt pazcA-pacchA / yuSmAsu - tumhAsu / yuSme tumhe / asmAsu amhAsu / asme - amhe / mahyam- mahaM- majhaM jIvatI bhASAmAM eka ja zabdanAM vividha uccAragonAM udAharaNo tvayi - tayi-tai | / pratipaiti / ra-ra | deva eva / tvA dhvA / sA-hA | vizvasya - vispa | sthUla akSaravALAM dvAram-dvArem / etasmin- aetamhi / sakhAyaH hkhy| T pado Avestika ahni - asti / pazcAt paskAta / staumi staomi / bhASAnAM che pra-phra / brUte-te / asi-ahi / hutAza-Atiza / sakRt-haret / vasumate- vohumaite / tathA tadhA / tAvat-dAva / AryaAriya-ayya-ajja / bhavati - bhodi-bhoti / pUrva-purava / devAt - devAto - devAdo / eva-yyeva / nara-nala | haMsa-haMza / zuSka-suska / kaSTa - kasTa / paTTa pasTa / artha-asta / sArtha- zasta / jana-yaNa / anya anna aJJa / gaccha-gazca / yakSa-yaka / prekSa- pesk| rAjJA-rAcitrA - rajJA / parvata - pavvata / sadana - satana / zIla-sILa-sIla / kuTumba - kuTuMba / snAna-sinAna / kaSTa-kasaTa / yAdRzajArisa- jAdisa - jAtisa-yAtisa / dRSTa- diThTha - tiTTha / dUra- tUra / megha-mekha / maha / tvA tvayA - ta zravaNA - zroNA - soNA / / hasta- jhasta / tve-tuve avilaMbita - bahu vegathI uccAraNa karatAM avilaMbita doSa thAya. nirhata- uccAraNamAM rUkSatA Ave tyAre 'nirhata' doSa thAya. saMdaSTa - lAMbA svara - rAga dvArA uccAraNa karavA jatAM saMdaSTa doSa thAya. vikIrNa -- vivakSita varNane badale tene bhaLato ja bIjo varNa bolAya te vikIrNa doSa. ' va ' ne badale 'ba' nuM ke 'pa' ne badale 'pha' nuM uccAraNa vikIrNa kahevAya. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 33 vyAghra-vakkha / rAjA-rAcA / pRSTha - paTThe-piTTa-puTThe / gaurI-gaurI-gorI / tRNataNa-ti / dayitena dayieNa- daiyiNa-daieM | devasya devassa- devassu - devasudevaho / tRNAnAm-taNANaM-taNahaM / taroH taruhe / datta - diNNa-dinna / 1 AgaLa jaNAvelA yAska ane pANininA zabdasaMgrahamAM ane A zabdomAM je pahelo zabda che tene mULarUpe kalpyo che ane pachInA zabdone, te mULa zabdanA ja uccAraNabhedathI nIpajelA kalpyA che. 26 ahIM je sthUla dRSTie jue tene to ema ja bhAse evaM che ke te prathama zabda ane te pachInA bIjA bIjA zabdo te badhA eka bIjAthI taddana judA judA che jyAre kharI rIte tema nathI, kiMtu je jIvatI bhASA uccAraNabhedanA sapATAmAM Ave che tenuM ghaDatara ja Ama thAya che. sonuM viziSTa nimittane lIdhe potAnI pUrva AkRti kalazarUpatAno parityAga kare che ane anya AkRti - mukuTarUpatA - ne dhAraNa kare che. e banAva jeTalo saraLa ane gamya che sthUla padArthanA parivartananI peThe tema koI paNa mULabhASAnA zabdadehamAM parivartanabhASAdehanuM parivartana zIghra gamya thatuM nathI pariNAmAMtara - thavAno banAva eTalo sarala nayI ane gamya paNa nathI. amuka kALe badhA loko eka sAthe koI paNa cAlatI bhASAne tajI de ane tene sthAne bIjI taddana navI bhASAne apanAvI le evo tarka paNa bhASAnA pariNAmAMtara mATe ghaTato nathI. keTalIka evI pravRttio hoya che ke je lokadhAraNAne adhIna rahane cAle che tyAre bhASAnA pariNAmAMtaranI pravRtti tethI UlaTI che. bhASAmA to jamInamAM vAvelA bIjanI peThe kAlaparipAkAnusAra parivartananI kriyA niraMtara cAlyA ja kare che. parivartananI kriyA ja evI che ke je jANye ajANye pravartamAna rahI pariNAmAMtarane nIpajAve che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 27 je samayanI bhASAvize ApaNe carcA karie chie te, AryonI prathamAvasthAno samaya che. teve samaye Arya prajAno nivAsa amuka eka parimita sthAna Upara hato. ethI temanI vacce bolAtI jIvatI bhASA kAI capaTI vagADatAM ja pariNAmAMtarane na pAme. AryonAM vidhavidha uccAraNo cAlu hoya ane tene aMge bhASAmAM pariNAmAMtare ya prasaratuM hoya. A kriyAnI cAlu sthitimAM jyAre Aryo vistaravA lAgyA-siMdhu paMcanada sarasvatI-dRSadvatI Aryono vistAra ane gaMgAyamunAne kAThe thatAka teo AkhA AryA - vartamAM phelAyA ane TheTha dakSiNa sudhI pahoMcI gayA bhASAnuM parivartana tyAre temanI je bhASA eka samaye khAsa pariNAmAMtarathI mukta hatI te have tevI ja na rahI zakI. jyAre anya anya bhASAbhASI prajAsAthe aneka rIte gADha saMparka thAya tyAre mULa bhASA pariNAmAMtarane na pAme e bane paNa kema ? vijayavaMta prajA jyAM jyAM potAno vijayajhaMDo pharakAve che tyAM tyAM tene lokapriya zAsakanI rIte aneka lokonA gADha saMbaMvijayI ane parA-dhamAM AvavaM ja paDe che. parAjaya pAmelI prajA sAthenA jita prajAnA - saMparkathI bhASAnuM '! vyavahAramA vijayI prajAno bhASApravAha chUTathI vaheto parivartana hoya che eve prasaMge vijayI prajAnI ane parAjita prajAnI bhASA pariNAmAMtarane napAme ema bane ja nahIM. vijayI prajA potAnI mULabhASAne leza paNa vikRta karyA vinA vyavahAra calAvavA jAya to teno bhASAvyavahAra ja aTakI paDe, ane zAsakanI sthitimAM mUkAyelI koI paNa prajA mAtra bhASAnA mULa dehanI rakSA mATe parAjita lokosAthe bhASAvyavahAra ja na rAkhe e to tadana Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha asaMbhavita che. AvI paristhitimA banne prajA amuka prakAranI bAMdhachoDa jarUra kare eTale zAsaka prajA, potAnI mULabhASAnA zabdadehamA parAjita prajAnI bhASAnA aneka zabdo AvavA de ane temanuM uccAraNa potAnI Dhabe kare paNa parAjita prajA samajhe evaM ane parAjita prajAoe paNa temanI mULabhASAmAM vijayI prajAnI bhASAnA zabdo bheLavI ane temanuM potAnI Dhabe paNa zAsako samajhI zake evaM ja uccAraNa karavu rahyu. Ama badhAM anekavidha sama viSama uccAraNonI asara bhASA Upara evI cAlu rahe che ke jate dahADe te asala bhASA kema jANye khovAI na gaI hoya ane tene sthAne prajAmAM taddana navI bhASA na AvI gaI hoya evI paristhiti AvI jAya che. vakhata vahetAM AryonI bhASA paNa e ja sthitimAM mUkAI gaI hatI. 28 jema atyAre aMgrejo ApaNAthI ataDA rahe che, ApaNAmAM bhaLatA nathI, bhaLavU paDe tyAMya alipta jevA rahe che, ApaNI sAthe temano kauTuMbika saMbaMdha nathI tema te vakhate Aryoe nahIM karelu. eo to jema jema vistaratA gayA tema tema aneka Adima jAtionA sahavAsamAM AvatA gayA, vividha jAtinI Adima AryonA aMtaHpura janatA TheTha AryonA aMtaHpura sudhI pahoMcI gaI, sudhI . Adima Adima jAtinI aneka ramaNIoe AryonuM gRhiNIpada janatAno praveza ane tenI bhASA sAnA : zobhAvyu, Ama zAsaka ane zAsita bacce lohIno Upara asara saMbaMdha baMdhAyo ane anekAneka Adima jAtio __ AryomA otaprota thaI gaI. AvI paristhitimAM zAsaka ane zAsita bacce kayo vyavahAra nahIM pravoM hoya ? levaDadevaDano, premano, vidyAnA AdAnapradAnano, kalahano, eka bIjAnA manobhAva samajhavAno, AdAnapradAnavahAra nahIM prabAra AvI paristhiti Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti gharane lagatAM aneka kAryonA AdezapratyAdezano AvA AvA aneka prasaMgo upasthita thatAM te banne prajAne banene sAdhAraNa evI eka bhASA vinA cAlI zake kharaM ? 29 tantravArtikakAra kumArila bhaTTa kahe che ke jevU pada vedavedAMgamAM vaparAyuM che barAbara tevU ja Arya bhASAmA pada mlecchabhASAmAM upalabdha hoya ane tyAM teno avazala mlaccha artha AryazAkhAdvArA na thaI zakato hoya eve sthaLe zabdono artha ubhaya zAkhAmAM sacavAyelA evA avipluta-avikRta. sahAyatA padano artha samajhavA mlecchabhASAno paNa Azraya levo paDe to te ayukta nathI. paNa jyAM Aryoe mlecchabhASAnAM padone potAnI rIte pheravI nAkhI navo ghATa Apyo hoya tA 33 " coditamaziSTairapi ziSTAnavagItaM pratIyeta yat pramANena aviruddhaM tad avagamyamAnaM na nyAyyaM tyaktum / x x x tasmAt pika iti kokilo grAhyaH, nemaH ardham , tAmarasam-padmam, sata iti dArumayaM pAtram xxx parimaNDalaM shtcchidrm"| " ye zabdA na prasiddhAH syuH AryAvartanivAsinAm / teSAM mlecchaprasiddho'rtho grAhyo neti vicintyate // nirukta-vyAkriyAdvArA prasiddhiH kiM bliiysii| samudAyaprasiddhirvA mlecchasyaivAtha vA bhavet // AryAzca mlecchabhASAbhyaH kalpayantaH svakaM padam / padAntarAkSaropetaM kalpayanti kadAcana // nyUnAkSaraM kadAcicca prakSipantyadhikAkSaram / tadyathA-- drAviDAdibhASAyAmeva tAvat vyaJjanAntabhASApadeSu svarAnta-vibhaktistrIpratyayAdikalpanAbhiH svabhASAnurUpAn arthAn pratipadyamAnA dRshynte| tadyathA'odanam' 'cor' ityukte 'cora' padavAcyaM kalpayanti / 'panthAnam' 'atar' ityukte 'atara' iti kalpayitvA AhuH-satyaM dustaratvAd 'atara' eva panthA iti| tathA, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 'pAp' zabdaM pakArAntaM sarpavacanam-akArAntaM kalpayitvA satyaM 'pApaH' eva asau-iti vadanti / evaM 'mAla' zabdaM strIvacanaM 'mAlA' iti kalpayitvA stymityaahuH| 'vaira' zabdaM ca rephAntam-udaravacanam-'vairi'zabdena pratyAmnAyaM vadanti-satyam sarvasya kSudhitasya akArye pravartanAd udaraM vairikArye pravartate iti|| tad yadA draviDAdibhASAyAmIdRzI svacchandakalpanA tadA pArasI-barbara-yavanaraumakAdibhASAsu kiM vikalpya kiM pratipatsyante iti na vidmaH / tasmAda mlecchaprasiddhaM yat padamAryairvikalpyate / na kazcit tatra vizvAso yuktaH pada-padArthayoH // nirukta-vyAkriyAdvArA yastvarthaH parigamyate / pika-nemAdizabdAnAM sa evArtho bhaviSyati // iti prAptam / evaM prApte vadAmo'tra padaM nipuNadRSTibhiH / vijJAyetA'vinaSTaM yat tat tadarthaM bhaviSyati // dezabhASA-'pabhraMzapadAni hi viplutibhUyiSThAni na zakyante vivektum / yat tu veda-tadaGgeSu padaM dRSTamaviplutam / mlecchabhASAsu tadrUpamartha kvacana coditam / / tat tathaiva pratIyeta prmaannenaa'virodhtH| pika-nemAdi taddhayevaM nipuNairavadhAritam // coditaM hyupadiSTaM vA prayuktaM vA kriyAgatam / mlecchairavadhRtaM pazcAd AyadvaibhASikaiH kvacit / / tAdRzaM tu pratIyeta prAmANyeneti nizcitam / na tad dharmapramANena vedAkhyena virudhyate // api ca padArtha-padasaMbandhajJAnApekSapravartanAt / prasiddhiryatra tatrasthA vAkyAyAnugamyate // pikAdizabdavAcyaM vA mlecchairyadavadhAritam / avirodhAt pramANena tadvidhA vedanoditam / / coditaM vA pramANena vedenetyasya saMgatiH / AryaiH sahA'viruddhatvAt tasya tairapyapekSaNAt // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 gujarAtI bhASAnI utkrAnti tyAM mAtra sAdhAraNa akSarasAmyano Azraya laI temane mlecchapado sAthe sarakhAvI arthanizcaya karavAmAM jokhama che. prastutamAM ' pika ' ' nema ' vagaire zabdo jevA mlecchabhASAmAM pracalita che tevAne tevA - aviplutaavikRta - AryazAkhAmAM paNa pracalita che. Aryoe e padone vizeSa rIte badalyAM nathI eTale e ane evAM bIjAM arUpAMtarita ane jemano artha AryazAkhAmA upalabdha nathI tevAM padono artha samajhavA mlecchabhASAnI koI zAkhAno Azraya levo paDe to jarUra levo, tema karatAM eTalaM jarUra jo joIe ke koI paNa vaidika vidhine leza paNa bAdha na Avato hoya. je pado mlecchoe potAnI paraMparAomAM avadhArI rAkhelA hoya ane evAM ja pado AryazAkhAmA paNa upalabdha thatAM hoya, temanA AryazAkhAnI arthano nirNaya karavA AryoMnI ane mlecchonI bhASA ane mlecchajANArA evA dvaibhASika Aryo evAM vivAdAspada padonI parakha kare che, parakha karatAM banne padonI aviplutatA jaNAya to mlecchaparaMparA pramANe temano artha karI zakAya che. " " vedomAM pazunA koI eka avayava mATe 'kloma' vagaire zabdo vaparAyelA che. vaidika adhvaryune khabara nathI ke 'kloma' vagaire zabdo pazunA kayA avayavane sUcita kare che. ' kloma ' vagereno kharo artha na jaNAya to vaidika vidhine dUSaNa lAge che. Ave prasaMge vaidika vidhinI zuddhine mATe, je loko rAtadivasa zAkhAnI bhASA jANanArA dvaibhA Sika Aya yathaiva 'kloma' AdayaH pazvavayavA vede coditAH santaH adhvayrvAdibhiH svayam ajJAyamAnArthatvAd ye nityaM prANivadhAbhiyuktAstebhya eva avadhArya viniyujyante / yathA ca niSAdeSTyAM 'kUTaM dakSiNA' iti vihite ya eva etena vyavaharanti tebhya eva arthatattvaM jJAtvA dIyate tathA pika nema - tAmarasa- AdicoditaM sad vedAd AryAvartanivAsibhyazva apratIyamAnaM mlecchebhyo'pi pratIyeta iti "tantravArtika pR. 227. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha pazuhananamA abhiyukta che evA vadhako pAse jaIne adhvaryue e 'kloma' vagaire zabdonA artho avadhArI levA joIe. ahIM jema vadhako pAsethI paNa artha samajhavAmAM vAMdho nathI tema je je padono artha AryazAkhA dvArA gamya nathI ane evAM ja pado mlecchazAkhAomAM pracalita che tyAM temano artha mlecchabhASAo dvArA karavAmAM harakata nathI." 30 vaLI, mlecchabhASAnAM padone Aryaloko kevI rIte pheravIne bole che te bAbata te ja granthakAra jaNAve che kemlecchapadAne "Aryaloko prasaMgane lIdhe mlecchabhASAomAMthI bolavAnI AyAe pado meLavIne temane potAnI rIte kalpe che : mleccha svIkArelI uccAraNapaddhati bhASAnAM keTalAMka padomAM bIjA padanA akSaro meLavI daIne bole che, keTalAMka padone ochA akSaravALAM karIne vApare che ane keTalAMka padomAM akSaro vadhArI daIne calAve che. draviDa vagaire dezonI bhASAmAM je pado vyaMjanAMta che, AryoM temane svarAMta banAvIne vApare che. keTalAMka draviDa padone Aryo keTalAka draviDI potAnI bhASAmAM vaparAtI vibhaktio lagADIne vApare zabdonAM Ayoe ke keTalAMka tevAM mlecchapadone AryoM potAnI karelA uccAraNo " bhASAmAM vaparAtA strIliMgasUcaka pratyayo lagADIne bole che ane A rIte mlecchabhASAonAM aneka padone Aryo potAnI rIte aneka prakAre saMskArayukta kare che ane tema karIne te pado dvArA svabhASAne anusarato artha meLavatA Aryo Aje paNa dekhAya che." " jemake draviDa bhASAmA ' odana' arthano sUcaka rakArAMta 4 cor' 34 'cAvala' zabda sAthe draviDI 'cor' zabdane sarakhAvI zakAya ema che. ane saMskRta 'kUra' ane prastuta 'cor ' e be pado bacce paNa samAnatA che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti zabda che. Aryo te zabdane akArAMta 'cora' banAvIne vApare che. draviDa bhASAno lakArAMta ' mAl' che tene Aryo ' malA ' karIne bole che. draviDa bhASAnA 'sarpa' arthanA pakArAMta 'pApU' zabdano AryoM 6 pApa ' evo bola tene 'pApa' kahevo yogya che draviDa bhASAno ' atar ' ( banAve che ane ' sarpa' pAparUpa che mATe ema kahIne 'pApa' nuM nirvacana paNa kare che. zabda ' mArga' arthano che tene Aryo ' atara ' bole che ane je 'dustara' che te ' atara ' kahevAya ema kahIne Aryo draviDa bhASAnA e atar ' zabdane Aryaprasiddha 'tR-taratuM' dhAtumAMthI nIpajAve che. draviDalokomAM vairaM'' zabda 'peTa'nA arthamAM prasiddha che. Arya lokomAM 'vairI ' ' zatru 'nA arthamAM jANIto che. Aryo kahe che ke 'peTa' mANasapAse akArya karAve che mATe te zatru jevuM che- A rIte ' vairI' ane draviDa ' vair ' vacce sAmya sAdhI Aryo 'vair' ne paNa 'peTa' arthamAM vApare che. " 6 zabda 40 draviDI padonAM evAM udAharaNo " A prakAre Aryaloko vijAtIya bhASAnA aneka zabdone potAnI te pheravIne kAmamA le che. " 35 strIvAcaka 'mahilA' ke 'mahelA ' pada sAdhe prastuta 'mAlA' padanI tulanA saMbhave che. e 36 vartamAnamAM paNa draviDI bhASAmA 'peTa' arthe 'bair' zabda supratIta che, hakIkata eka draviDI mitra pAsethI jANI che. saMskRta kozamAM paNa ' bera' zabda 'zarIra' nA paryAya tarIke noMdhelo che. 'vera - saMhanana - deha - saMcarAH " ( hai makoza kAMDa 3, zlo0 227. ) ane 'kubera' eTale jenuM bera- zarIra, ku-kadrUpuM che te evo artha karIne 'kubera' nI vyutpatti ApatA kozakAre temAM paNa 'bera' pada ne zarIravAcaka kayuM che. 'kutsitaM beram - zarIram - asya kuSThitvAt kuberaH " - ( haimakoza kAMDa 2, zlo0 103 ) << Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha taMtravArtikakAra kahe che ke " AryAvartanI paDozamAM AvelI draviDAdi bhASAonA zabdone Aryo potAne phAve te rIte pheravIne svacchaMdapaNe vApare che to pachI pArasIka; barbara, yavana ane romaka vagaire dezonI bhASAnA zabdone vAparatI vakhate Aryaloko te te zabdomAM koNa jANe kevo ya pheraphAra karatA haze ane te te zabdonuM navaM navaM rUpa kalpIne temAMthI kevo kevo artha kADhatA haze te saMbaMdhe zuM kahI zakAya?" __ jaimini, zabara ane kumArila bhaTTarnu uparyukta nivedana ema siddha karavAne pUratuM che ke je kriyAomAM mlecchonI chAyA paNa asahya che evI vaidika vidhione lagatAM vidhAnomAM ya mlecchabhASAnA zabdo pesI gayA hatA to pachI Aryo ane anAryo vacce pravartatI janasAdhAraNanI bhASAmAM to anArya zabdono prabhAva keTalo badho vadhAre haze ? e prabhAvane laIne AryonI ane Adima jAtionI bhASA ekameka jevI thaI gaI hatI. 31 te te Adima jAtio AryonA zabdone kevI rIte pheravIne bolatI haze te vize vizeSa prAcInatama udAharaNo maLavAM durlabha che chatAM ya cInI pravAsI hyuenasaMga (vikramano sAtamo saiko) nAM uccAraNo dvArA ane aMgrejonAM atyAranA uccAraNo dvArA e pheraphAronI kalpanA AvI zake kharI. yuenasaMganAM uccAraNo ApaNA zabdo [deza ane nagaranAM nAmo] cInI pravAsI enasaMge karelAM sulaca vilakSaNa uccAraNonAM udAharaNo onatopulo Anandapura phalipi 37 A badhAM nAmo mATe juo 'oNna yuAnaccAMga' (vaoNTarsa ) no vizeSa nAmono iMDeksa tathA 'buddhisTa rekarDajh oNpha dhi vesTarna varlDa'no vizeSa nAmono iMDeksa. gurjara surASTra valabhI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti hyuenasaMganAM uccAraNo ApaNA zabdo molapo mAlavA moholaca mahArASTra kIca kaccha polukIcepo bhRgukaccha aMtala andhra zetotulu zatadru jAlaMdhara ujjayinI sindhu kozala tAmralipti campA magadha celaMtolo uzeyena siMtu kiosalo tammoliti cepo mokITo nepolo phIzelI polonisse kiozaMmmi poloyekia oyuto motulo kiazimilo tacazilo kIMtolo utoyenna [rAjAnu nAma] nepAla vaizAlI vArANasI kauzAmbI prayAga ayodhyA mathurA kAzmIra takSazilA gAndhAra udAyana ___ Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 43 evAM vilakSaNa uccAraNo jANItAM che. kiauceye [ rezamI vastranuM nAma ] kauzeya ityAdi. 32 Adhunika aMgrejonAM 'bharuca'- 'broca', ' khaMbhAta' - 'kembe,' aMgrejoe karelAM mathurA'nu ' mutrA', 'vaDodarA 'nu * baroDA' vagaire uccAraNonAM uccAraNo jANItAM che. udAharaNA 33 e ja rIte Aryo, te te Adima jAtionA zabdone pheravIne bhASyakAre ane hema- kevI rIte vAparatA haze te bAbata vizeSa cadra vargaree dazA- to kahI zakAya evaM nathI chatAM saMskRta velAM evAM vilakSaNa / uccAraNonAM tathA ane prAkRta sAhityamAM sacavAyelA evA keTalAka vyutpattinAM na zabdo UparathI Aryoe karelA pheraphAranI kalpanA udAharaNo thaI zake kharI : anArya zabda Aryoe pheravelo zabda tarabUja "trapusa (bhASyakAra) *turuSka-turukka (amara tathA hemacaMdra) 4degpArasIka-pArasIya ( ,, ) phArasa 38 " dadhi-trapusaM pratyakSo jvaraH" mahAbhASya a0 1 pA0 1 Ahnika 8 sUtra 59. 39 " turuSkaH piNDakaH silho"-(amara0 kAM0 2 zlo0 128 manuSyavarga) "turuSkaH"-( haimakoza kAM. 3 zlo0 312) 40 "vanAyujAH pArasIkAH kAmbojAH bAlhikA hayAH" (amara0 kAM0 2 / zlo0 45 kSatriyavarga tathA haimakoza kAM0 4 zlo0 301) ___ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 gujarAtI bhASAnI utkrAnti anArya zabda Aryoe pheravelo zabda zAha "sAkhi (hemacaMdra) zAhanzAha sAkhAnusAkhi-sAhaMsAhI-(kAlakakathA) sAhANusAhI-sAhAnasAhi (jinadeva) rizvat athavA ruzvat vAtarUSa jIna "jayana-jayaNa khAsa vizeSa prakAranA ghoDA mATenA zabdo khomAha serAha hariya khuGgAha 41 " turuSkAH sAkhayaH syuH"-( haimakoza kAM0 4 zlo0 25) 42 " patto sagakUlaM nAma kUlaM, tattha je sAmaMtA te sAhiNo bhaNNaMti / jo sAmaMtAhivaI sayala-nariMdavaMdacUDAmaNI so sAhANusAhI bhaNNai"-(kAlakakathA) "tenAcacakSe mama yo'sti rAjA sAhAnasAhiH sa bhaNyate'tra"-(tapA0 kAlaka0) "ye syustatra ca sAmantAste sAkhaya iti smRtaaH| teSAM tu nRpatiH sAkhAnusAkhiriti shrutH||"- (jinadeva-kAlaka0) 43 "vAtarUSaH utkoco laJcA" -( haima-anekArtha0 kAM0 4 zlo0323) 44 "jayanaM vijaye-azvAdisaMnAhe"-"jayati jayanazAlA vAjinAM rAjakIyA"( haima-anekArtha0 kAM. 3 zlo0 368) 45 "khoGgAhaH zvetapiGgale" " halAhaH citrito hayaH" " 'khoGgAhaH' AdayaH zabdA dezIprAyAH / vyutpattistu eSAM varNAnupUrtInizcayArtham "-(haimakoza kAM. 4 zlo0 303 thI 309) A sthaLe hemacaMdre 'khoGgAha' vagere badhA zabdonI vyutpatti saMskRta pramANe ApelI che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha kriyAha nIlaka triyUha vollAha urAha surUhaka vorukhAna kulAha ukanAha zoNa harika hAlaka paGgula halAha bIjA zabdo khatamathu ( jinaprabhasUri) rahamANu salAmu khidamata rahamAna salAma harAmu harAma jAnavara jAnUuru __ 46 " khatamathuH bhaktiH / rahamAno mahezvaraH / atha raha tyAge dhAtuH-rahati rAgadveSau tyajati-ityevaM zaktaH "zaktivayastAcchIlye " iti zAnaD, At , mo'nta Natve kRte rahamANa iti rUpam " ityAdi (jainasAhityasaMzodhaka khaMDa 3 aMka 1 pR0 21-29 phArasI bhASAmAM RSabhadevastavana) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 34 kahevAnuM tAtparya e che ke mULa jIvatI bhASAmAM AryonAM vividha uccAraNono udbhava thayo ane temano aneka Adima vyApaka jAtio sAthe gADha saMparka thayo ethI eka evI prAkRtano navA jevI bIjI sarva janasAdhAraNa bhASA nIpajI udbhava gaI ke je AryonI na kahevAya tema Adima jAtionI paNa na kahevAya paNa 'vyApaka prAkRta' nA nAme saMbodhI zakAya. 35 'prAkRta' zabda manuSyanA vizeSaNarUpe vaparAya che tema bhASAnA nAma mATe paNa vaparAya che. nAgarika loko je je nA pravRttione saMskArarUpe mAne che te badhI pravRttio artha - vinAno manuSya ' prAkRta manuSya' kahevAya che. prAkRta manuSyamA svabhAvanI sthiratA hoya che, te prakRtine anusare che, banAvaTI upAyo dvArA potAnI sthitine pheravato nathI, prakRti mAtA tene je rIte rAkhe che-poSe che te rIte te varte che ane vadhe che. je loko prAkRta nathI eTale prAkRta mAnavathI viruddha prakAranA che-nAgarika che teo prakRti pramANe cAlatA nathI, evA loko potA Upara aneka prakAranA banAvaTI upAyo dvArA vividha saMskArone lAde che-pote dUSaNarUpa mAnelaM prAkRtapaNuM dUra karavA satata prayatna seve che ane e rIte mULe prAkRta chatAM pachI saMskRta-saMskArasaMpanna bane che. cAlu bhASAmAM kahIe to 'gAmaDiyu' 'gAmaThI' 'dezI' 'taLapaduM' ane 'prAkRta' e badhA paryAyavAcaka zabdo che. A vizeSaNavAcaka 'prAkRta' 'zabda' 'prakRti' sAthe saMbaMdhita che tema bhASAvAcaka 'prAkRta' zabda paNa 'prakRti' sAthe ja saMbaMdhita che. prakRti eTale svabhAva-akRtrimatA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 47 mULa svarUpanI sthiti. je bhASA svabhAvadvArA AvelI che vA svabhAvadvArA nIpajelI che tene 'prAkRta' nAma ApI zakAya-vadhAre spaSTarIte kahIe to je bhASAnI niSpatti mATe koI khAsa prakAranA kRtrima upAyo nathI levAyA, jemAM enI meLe ja vividha uccAraNo-rUpAMtaro janmyAM, jenA saMskAra mATe koI khAsa zAstra nathI racAyuM ane je, mULa cAlatI svAbhAvika jIvatI bhASA hatI te ja ukta nimittone baLe ApoApa rUpAMtara pAmI sarvasAdhAraNamAM prasarI-AbALagopALa sudhI pahoMcI te bhASA svAbhAvika koTinI kahI zakAya ane evI ja bhASA 'vyApaka prAkRta' nA nAmane lAyaka kahevAya. 36 mULa vaidika bhASAnA jIvatA dehanI AvI paristhiti thatAM e . samaye je loko AryatAnA ja custa himAyatI laukika saMskRtanI hatA, AryabhASAmAM thatAM aneka parivartano jemane ghaTanA ane tenuM - akSamya lAgelA temane ema bhAsavaM svAbhAvika che prayojana ke sarvajanasAdhAraNa bhASAno ja prabhAva prabaLapaNe vadhato rahe ane AryonI bhASAviSayaka viziSTatAne batAvanAeM eka paNa sAdhana na jaLavAya to AryonI saMskRti jAya ane sAthe sAthe AryonI mULa bhASAno deha paNa paDe eTale pariNAme mULagI AryatA ja bhUsAI jAya, e rIte saMskRtinA rakSaNanI prabaLa preraNAne lIdhe indrAdi RSioe te samaye je kAMI mULarUpe bacyuM hatuM ane vikRtazabdadehamAMthI ya je kAMI mULarUpe zodhI zakAya evaM hatuM te badhAno AdhAra laI AryonI bhASAnuM eka viziSTa baMdhAraNa ghaDavAnuM nirdhAyu. ukta baMdhAraNa karavU paNa kAI sarala na hatuM, e to mULa prayogo bhegA thAya, vikRta prayogo bhegA thAya--A prayogo ya koI hajAra be hajAra na ___ Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 gujarAtI bhASAnI utkrAnti hatA, lAkho karoDonI saMkhyAmAM hatA-e banne prakAranA prayogono saMgraha karyA pachI temanuM tulanAtmaka parIkSaNa thAya, mULarUpanI samajha paDe, vikRtarUpanI oLakha thAya ane Aq cokkasa tAraNa karyA pachI ja mULa prayogono nirNaya thAya, A rIte vizAla saMzodhana- kArya cAlyA pachI ja AryonI bhASAnA baMdhAraNatuM ghaDatara karI zakAya; paraMtu Abu dIrghakAlApekSa ane mahAprayAsasAdhya Ayojana thatAM pahelAM to te mULabhASA aneka pariNAmAntaro pAmI cUkI hatI. vedomAM suddhA anArya zabdo pesI gayA hatA ane bolacAlanA pravAhamAM paDelI te mULabhASAno namUno mAtra vedonI RcAomAM jaLavAyo hato ane te paNa sarvathA avikRta to na hoto ja ane bIjI tarapha sarvajanasAdhAraNa bhASAno pravAha prabhAvazAlI banato jato hato. AvI sthitimAM paraMparA, tulanAtmaka parIkSaNa vagaire kasoTIno Azraya laIne te parivartita bhASAnA khokhAmAM ja prANa pUrI indrAdi vaiyAkaraNoe mULabhASAnuM baMdhAraNa ghaDyu ane mULabhASAne sajIvana karavAnI potAnI dhAraNA pUrI karI. temaNe karelu e baMdhAraNa te ja laukika saMskRtanA dehanI ghaTanA. vartamAnamA indre karelu aindra vyAkaraNa to upalabdha nathI paraMtu temanA pratinidhirUpa pANiniRSie racelaM vyAkaraNa upalabdha che. 37 laukika saMskRtano artha evo nathI ke te kyAre ya samagraloka . vyApaka saMskRta hatuM paraMtu vaidika saMskRta karatAM laukika saMskRta sItA koI apekSAe jaTA praka ta tenI ghaTanA koI apekSAe judA prakAranI hatI. samagralokavyApaka Tika saMskatathI teno pRthagbhAva batAvavA sAru na hatuM indra, pANini vagaire RSioe ghaDelI bhASAne laukika saMskRta nAma apAyuM che, e dhyAnamA rahe. ___ Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha ra 38 eka evo mata che ke laukika saMskRta ja vikAra pAmIne prAkRtarUpe pariNata thayuM, e mata mArA namra abhiprAyapramANe prAmANika nathI. 'laukika saMskRtano vikAra te prAkRta ' e matano prativAda laukika saMskRtamAMthI prAkRtano prAdurbhAva mAnavA jatAM keTalAMka bAka kAraNo upasthita thAya che: ukta prativAda vize pAMca hetuo [1] laukika saMskRtanI vyavasthita niyaMtraNavALI ghaTanA thayA pahelAM, ghaTanA thaI te vakhate tathA tyAra pachI paNa sarvajanasAdhAraNa bhASA kaI hatI ? [2] laukika saMskRtanI niyata ghaTanAnA samaye AryonI mULabhASA to aneka pariNAmAntarone pAmI cUkI hatI, eTale e ghaTanAnA samaye je bhASA sarvajanasAdhAraNa hatI tene zuM nAma ApI zakAya ? [3] laukika saMskRtanI subaddha ghaTanA ja evA prakAranI che ke te, je rUpe niyamanamAM mUkAyelI che te rUpe kyAre paNa sarvajanasAdhAraNa bhASA banI ja na zake. chatAM ya jo tene sarvajanasAdhAraNa bhASA tarIke svIkAra - vAmAM Ave to sarvajanasAdhAraNamAM badhA zabdonuM eka sarakhaM ja uccAraNa pravartatuM hatuM eTale brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra, strIo, vRddho, bALako, naTo, bIjA taddana abhaNa lokomAM- sonI, ghAMcI, mocI, sutAra, koLI, AhIra, oDa vagaire lokomA sarvatra sadAkALa eka sarakhuM ja uccAraNa pravartatuM hatuM ema mAnavuM joIe; paraMtu anubhava, evI mAnyatAno virodha kare chene AgaLa jaNAvelA bhinna bhinna uccAraNovALA zabdo paNa evI mAnyatAnA bAdhaka che. 4 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 gujarAtI bhASAnI utkrAnti [4] laukika saMskRtanI ghaTanAnA pramukha puruSa mahAbhASyakAra kahe che ke zabdo karatAM apazabdo ghaNA che ane e badhA apazabdone 'apabhraMza' nA nAme teo oLakhAve che, to je zabdadeha 'apabhraMza' nAme teoe oLakhAvelo che te zabdadeha vaidika bhASAno na hato tema laukika saMskRtano paNa na hato, tyAre e zabdadehane kaI bhASAno samajhavo ? mArA namra kathana mujaba e zabdadeha je bhASAno hato te bhASAne ja ahIM vyApaka prAkRtanuM nAma ApyuM che. ane teno prAdurbhAva jIvaMta vaidika saMskRta dvArA jaNAvyo che. [5] laukika saMskRtanI ghaTanAne samaye AryonI mULabhASA mULarUpe to rahI ja na hatI, rahI hota to bhASyakAra pote 'eka zabdanA aneka apabhraMzo che' ema zAmATe kaheta ? temaNe je aneka apabhraMzo batAvyA che te AvyA kyAthI ? e badhA ya apabhraMzo Adima jAtionI bhASAmAMthI AvyA che, ema to kema kahI zakAya ? eTale te badhA apabhraMzo je bhASAmAMthI UtaryA che te AryonI mULabhASA hatI ane te ja bhASA vyApaka prAkRtanA prAdurbhAvamAM asAdhAraNa kAraNa che ema kahevAmAM jarAya asaMgati nathI. 39 te te Adima jAtionI bhASAno prabhAva laukika saMskRta Upara paNa paDyo che chatAM jema laukika saMskRtanuM mULa srota vaidika bhASAmAM che tema Adima jAtionI Upara paNa Adima jAtionI bhASAno bhASAthI prabhAvita thayelI vyApaka prAkRtanuM mULa prabhAva srota paNa te ja Adima vaidika bhASAmAM che. 47 "ekaikasya zabdasya bahavaH apabhraMzAH, tadyathA-'gauH' ityasya zabdasya gAvI, goNI, gotA, gopotalikA-AdayaH apabhraMzAH"--(mahAbhASya pR0 11 vA0 sa0) 48 juo UparatuM TippaNa. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 40 vedomAM vaparAyelA pado ane pANinie darzavile te padonuM baMdhAraNa tathA vyApaka prAkRtanA sAhityamAM vaparAyelAM pado ane kaccAyaNa, caMDa tathA hemacaMdra vageree darzAvelaM vyApaka prAkRtanuM baMdhAraNa, e ubhaya baMdhAraNanI tulanAtmaka samIkSA karatAM e taddana spaSTa jaNAI Ave che ke jIvatI evI vaidika bhASAno vAraso vyApaka prAkRtabhASAe sAcavI rAkhyo che. eTale ema kahetuM jarAya vadhAre paDatuM nathI ke vaidika, bhASAnA jIvaMta srota sAthe vyApaka prAkRtano gADha saMbaMdha che. jIvatI vaidika bhASAno vAraso vyApaka prAkRtamAM che 41 A saMbaMdha batAvanAeM keTalAMka udAharaNo A pramANe che : [1] vaidika prakriyAmAM bahulaM chandasi " (6 2-4-39 // " bahulaM chandasi " 2-4-73 / A prakAbAhulya ranA aneka sUtro Ave che. teno artha e che ke vaidika rUpomAM sarvatra bahulAdhikAra pravarte che tyAre vyApaka prAkRtamAM tenA samagra baMdhAraNamAM bahulAdhikAra pravarte che. e, " kvaci lopaM " [ saMdhikappa kAMDa 4 sU0 9] "jinavacanayuttamhi " [nAmakappa kAMDa 1 sU0 1] tathA " bahulam " [ 8-1-2] " ArSam " [8-1-3] evAM sUtro racIne kaicAyaNa ane hemacandrAdi vaiyAkaraNoe spaSTapaNe batAveluM che. laukika saMskRtamA ukta bahulAdhikAra taddana virala che. " [2] laukika saMskRtamAM amuka dhAtuo prathama gaNanA dhAtuomAM gaNabheda amuka bIjA gaNanA ane amuka trIjA gaNanA, nathI e rIte dhAtuonA daza vibhAga karavAmAM AvyA che, ane e vibhAga pramANe prathamagaNanA dhAtuone vikaraNa pratyaya a ' lAge che. bIjA, trIjA gaNanA dhAtuone vikaraNa. L 49 juo kaccAyaNanuM pAlivya vidyAbhUSaNa bha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pratyaya nathI lAgato ane cothA gaNanA dhAtuone 'ya' vikaraNa lAge che. e rIte te te dhAtuone mATe te te gaNa pramANe judA judA vikaraNonuM vidhAna karavAmAM AvyuM che, tyAre vaidika prakriyAnA ane vyApaka prAkRtanA baMdhAraNamAM te jAtano khAsa gaNabheda nathI ane gaNavAra judA judA vikaraNonuM vidhAna paNa cokkasa nathI. laukika saM0 vaidika saM0 vyApaka prAkRta han-hanti hanati [vai0 pra02-4-73 ]hanati-haNai zI-zete zayate [ ]sayate-sayae bhid-bhinatti bhedati [vai0pra0 3-1-85 ] bhedati-bhedai mR-mriyate marate marati-marai dA-dadAti dAti [vai0 pra02-4-76 dAti-dAi dhA-dadhAti dhAti [ dhAti-dhAi bhuja-bhuGkte bhojate [R0ve0 474 ma0saM0] bhojate vardha-vardhayantu vardhantu [vai0 pra0 3-4-117] vaDantu [3] laukika saMskRtamA keTalAka dhAtuo AtmanepadI hoya che / ane keTalAka dhAtuo parasmaipadI hoya che. Atmanepada-parasmaipadanI bhArI nA AtmanepadI dhAtuo mATe AtmanepadI pratyayo dhAtomAle AtmanepadI aniyatatA niyata che ane parasmaipadI dhAtuo mATe parasmaipadI pratyayo niyata che, tyAre vaidika paddhatimA tema vyApaka prAkRtamAM evaM baMdhAraNa niyata nathI. icchati icchate [vai0pra03-1-85 ] icchate-icchae yudhyate yudhyati [ " ] jujjhati-jujjhae Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha [4] laukika saMskRtamAM trIjA puruSanA ekavacanamAM 'te' pratyaya - che tyAre vaidika padomAM ane vyApaka prAkRtanA padomAM 'te' ne badale 'e'paNa Ave che. zaye [vai0 pra0 7-1-41] see Ize [R0 ve0 pR0 468 ma0 saM0] Ise-Isae [5] laukika saMskRtamA vartamAna hoya tyAM vartamAnakALa ane bhUta hoya tyAM bhUtakALa ema kALano prayoga niyata che, kAlavyatyaya 5 tyAre vaidikabhASAmAM ane vyApaka prAkRtabhASAmAM e rIte kALano niyata prayoga nathI. e bannemAM kyAMya vartamAnane sthAne bhUtakALa paNa ane bhUtakALane sthAne vartamAnakALa paNa vaparAya che. varta0 mriyate ne badale parokSa0 mamAra (vaidika) [vai0 pra0 3-4-6] parokSa0 prekSAMcakre ,, ,, varta0pecchai (vyApaka prAkRta) [hai0 vyA0 8-4-447] paro0 AbabhASe ,, ,, varta0 AbhAsai vartaH zRNoti ,, ,, bhUta0 sohIa [6] laukika saMskRtamA vibhaktiono prayoga niyata che. dvitIyA yogya hoya tyAM dvitIyA ane tRtIyA yogya hoya vyatyaya tyAM tRtIyA. e rIte vibhaktionI niyatatA che, tyAre vaidika ane vyApaka prAkRtamAM vibhaktionA prayoganI aniyatatA che. vedomAM ane vyApaka prAkRtamAM cothI vibhaktine badale chaTThI vibhakti vaparAya cha : [ vai0 pra0 2-3-62] tRtIyA vibhaktine badale chaTI vibhakti vaparAya che : [vai0 pra02-3-63 ]. vyApaka prAkRtamAM kaccAyaNanA kahevA pramANe kvacit kvacit saptamIne badale tRtIyA vaparAya cha : ___ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 gujarAtI bhASAnI utkrAnti " sattamyAtheca" [pAlivyA0 kArakakappa kAM0 6 sU0 20] chaThIne badale dvitIyA Ave che : " kvaci dutIyA chaDInaM atthe" [sU0 36] tRtIyA ane saptamIne badale dvitIyA tathA chaThI vibhakti vaparAya che: "tatIyAsattamInaM ca" [ sU0 37 ] tathA "chaTThI ca" [sU0 38] e ja pramANe dvitIyA ane paMcamIne badale chaDI vibhaktino prayoga thAya cha : "dutiyApaMcamInaM ca" [sU0 39] bIjI, trIjI ane nimittasUcaka vibhaktine badale saptamI vaparAya cha : " kamma-karaNa-nimittatthesu sattamI" [sU0 40] caturthIne badale saptamI tathA paMcamIne badale paNa saptamI vibhaktino vyavahAra che: " saMpadAne ca" [ sU0 41] "paMcamyatthe ca" [sU0 42] e ja pramANe AcArya hemacaMdranA jaNAnyA pramANe paNa dvitIyAdi saptamI sudhInI vibhaktione badale SaSThI vaparAya cha : [ hai0 vyA0 8-3-134 ] dvitIyA ane tRtIyAne badale saptamI vaparAya che : [ hai0 vyA0 8-3-135] kyAMya paMcamIne sthAne tRtIyA ane saptamI vaparAya che: [hai0 vyA0 8-3-136] saptamIne badale dvitIyA ane tRtIyA vaparAya che ane kyAMya prathamAne badale dvitIyA vaparAya cha : [ hai0 vyA0 8-3-137 ] e ja rIte ubhaya bhASAmAM ekavacanane sthAne bahuvacana ane bahuvacanane sthAne ekavacana vaparAya che. [7] vyApaka prAkRtamAM zabdano antya vyaMjana lopa pAme che ___ tema vaidika rUpomAM paNa zabdano antya vyaMjana aMtyavyaMjanalopa lopAyelo maLe che. vaidika pazcAt ne badale pazcA-pazcArdha [ vai0 pra0 5-3-33] uccAt , , uccA [tai0 saM0 2-3-14] Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha didyut ,,, yuSmA tAva vaidika nIcAt ne badale nIcA [tai0 saM0 1-2-14] didyu [" antyalopaH chAndasaH" __ bhASya. R0 ve0 pR0 466 ma0 saM0] yuSmAn ,,, [vA0 sN01-13-1| zata0 brA0 1-2-9] syaH ," sya [ vai0 pra0 6-1-133 ] vyApaka prAkRta tAvat ," yAvat ,,, jAva karman ,, , kamma [8] vyApaka prAkRtamA 'spa' ne badale 'pa' bolAya che, tema vaidika rUpamAM paNa 'spa' ne badale 'pa' vaparAyelo che. vaidika 'spRzanya' ne badale 'pRzanya' [R0 ve0 pR0 466 ma0 saM0] vyApaka prAkRta 'spRhA' ,, ,, 'pihA' [9] vyApaka prAkRtamAM ane vaidika prayogomAM saMyukta 'ra' kAra 'ra' no lopa lopa pAme che. vyA0 prA0 'apragalbha' nuM apagalbha [tai0 saM0 4-5-6-1] apagabbha spa-pa vaidika Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti [10] vyApaka prAkRta ane vaidikamAM saMyukta 'ya' no lopa 'ya' no lopa thAya che. 56 vaidika - tRca : [ vai0 pra0 6-1-34 ] - vAstvyam ane vAstvam [ vai0 pra0 6-4- 175 ] tri + Rca: = tryRca : zyAma- -sAma [11] vaidikamAM ane vyApaka prAkRtamAM 'ha' no 'dha' 'ha' no 'dha' bolAya che. vyA0 prA0 [12] vaidikamAM 'tha' no 'dha' vaidika saha- -sadha sahastha- -sadhastha gAha- -gAdha vahU -- vadhU zRNuhi -- zRNudhi [ vai0 pra0 6-4-102] vyA0 prA0 iha- - idha tAyaha tAyadha [ vai0 pra0 6-3-96 ] "" [ nirukta pR0 101] "" ane vyApaka prAkRtamAM 'tha' no 'dha' bolAya che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 57. vaidika mAdhava-mAthava [ zata0 brA0 1-3-3-10, 11, 17] vyA0 prA0 nAtha-nAdha [ 13 ] vaidika ane vyApaka prAkRtamA 'dha' no 'ja' 'dha' no 'ja' bolAya che. vaidika dyotis-jyotis [atha0 saM0 4-37-10] [nirukta pR0 101, 12 ] dyotate-jyotate dyotaya-jyotaya [nirukta pR0 170, 16 ] avadyotayati-avajyotayati [zata0 brA0 1. 2. 3.16] avadyotya--avajyotya [kA0 zrau0 4-14-5 ] vyA0 prA0 dhuti--juti __ uddyota-ujota [14] prAkRtamA dAha-dAgha, vihvala--vibbhala, jihvA-jibbhA; evA prayogo thAya che tema vaidikamAM AhRNi-AghRNi 'ha' no 'gha' ane nirukta pR0 382, 39] videha-videSa [zata0 brA0 1-3-3. 10, 11, 12], meha-megha [ nirukta pR0101, 1] gRhIta-gRbhIta, gRhANa-gRbhAya, jahAra-jabhAra; evA prayogo thAya che : [ vai0 pra0 3-1-84] [15] vyApaka prAkRta ane vaidika prakriyA bannemAM 'Da' no 'la' 'Da' no 'la' ' tathA 'La' thavAnuM bAhulika che. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soDhA gujarAtI bhASAnI utkrAnti lau0 saM0 vai0 saM0 vyA0 prA0 IDa-Ila-ILa (pai0) aheDamAnaH aheLamAnaH ahelamAno-aheLamAno dRDha dRLha [vai0 pra0 6-3-113] daLha (pAli) sALhA [ ] soLhA [16] vaidika prakriyAmAM keTalAMka evAM pado maLe che ke jemAM asaMyukta evo anAdistha "ya' ane 'va' lopAyelo che anAdistha 'ya' ane 'va' no lopa __ ane vyApaka prAkRtamAM paNa e jAtanA 'ya' ane 'va' lopa pAme che. lau0 saM0 vai0 saM0 vyA0 prA0 prayuga pauga [vA0 saM0 15-9] pauga vaidika 'sImahi' [Rgveda pR0 135, 3] rUpa 'Sivu' dhAtu UparathI AvyuM che ane temAM 'Sivu' no 'va' lopAyelo che. [17] vai0 pRthujavaH pRthujrayaH [ nirukta pR0 383-40 ] vyA0 prA0 'ra'no vadhAro pithujavo pithujayo. ahIM 'pRthujrayaH' mAM 'va' lo pAyA pachI vyApaka prAkRtamAM (lAvaNya-lAyaNNa) thAya che tema 'ya' zruti thayelI che ane apabhraMzamAM 'vyAsa' nuM 'vAsa,' 'caitya' nuM 'caitra' thAya che tema 'java' nuM 'jraya' e, 'ra' vALu rUpa paNa thayeluM che e dhyAnamA rAkhavA jevaM che. AvAM apabhraMzanI jevAM 'ra' nA vadhArAvALAM bIjAM paNa vaidika pado maLe che. adhigu-adhrigu [ nirukta pR0 387-43] [18] vyApaka prAkRtamAM anAdistha asaMyukta evo 'ca' ane asara , 'ka' lopa pAme che. vaidika padomAM paNa evo 'ca' ane 'ka' no lopa ane 'ka' lopAyelo che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha lau0 saM0 vai0 saM0 yAcAmi yAmi [nirukta pR0 100, 241] antike anti [ Rgveda pR0 496 ma0 saM0] vyA0 prA0 kacagrahaH kayaggaho lokaH loo [19] banne bhASAmAM aneka padomAMno AMtara akSara lopAyelo AMtaravarNano lopa che. lau0 saM0 vai0 saM0 zatakratavaH zatakratvaH [vai0 pra0 7-3-97 ] pazave pazve nivivizire nivivi) [R0 saM0 8-101-18] AgatAH AtAH [nirukta pR0 142 dizAnAma] vyo0 prA0 rAjakula rAula Agata Ata-Aya prAkAra pAra vyApaka prAkRtamAM sasvara vyaMjana lopAyelo che tyAre vaidika padomAM mAtra svara lopAyo che ane 'AgatAH' padamAM to sasvara vyaMjana 'ga' lopAyo che. [20] be saMyukta vyaMjana vacce svarano umero thavAnI paddhati banne svarabhakti bhASAmAM che. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti lau0 saM0 vai0 saM0 tanvam- tanuvam tai0 A0 7-22-1] svargaH- suvargaH [tai0 A0 4-2-3] tryambakam--triyambakam [vai0 pra0 6-4-86] vibhvam--- vibhuvam sudhyo- sudhiyo rAtryA---- rAtriyA [ yaju0 ve0] sahasyaH- sahasriyaH tugryAsu- tugriyAsu [ vai0 pra0 4-4-115] vyA0 prA0 kSmA chamA ratnam- ratanaM-rayaNaM snehaH- saneho plakSaH-- palakkho arhati- arihai [21] vyApaka prAkRtamAM Adya 'R' ne badale 'ri' bolAya che. tyAre vaidikamAM tene badale 'ra' bolAya che tathA 'R' no 'ra' ane bane bhASAmAM keTalAka zabdomAM AvelA 'R' nA 'u' bolAya che. [kazo bAdha na Avato hoya tyAM ahIM ApelAM bAM udAharaNomAM prathama prathama rUpa laukika saMskRtanuM samajhavArnu cha.] lau0 saM0 vai0 saM0 RjiSTham- rajiSTham [vai0 pra0 6-4-162 ] vyA0 prA0 Rju riju-riu Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha vaidika vRnda-bunda [nirukta pR0 532 aM0 128] tR-taturiH [vai0 pra0 7-1-103] gu-jaguriH [ ] vRNIta-vurIta [zu0 ya0 saM0 pR0 62 maMtra-8 ] kRta-kuTa [ nirukta pR0 422, 70] vyA0 prA0 vRnda-bunda RSabha-usabha-usaha Rtu-utu-uu / 22 ] banne bhASAmA 'da' no 'Tu' paNa bolAya che. 'da'-'Da' vai0 saM0 durdabha-dUDabha [vA0 saM0 3. 36 ] purodAza:--puroDAza: [zu0 prA0 3-44 ] [vai0 pra0 3-2-71] vyA0 prA0 daNDa-DaMDa dambha-DaMbha [23] banne bhASAmA 'ava' no 'o' ane 'aya' no 'ava' no 'o' 'e' bolAya che. 'aya' no 'e' vai0 saM0 zravaNAzroNA [tai0 brA0 1. 5-1. 4, 5. 2.9] Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti antarayati-antareti [zata0 brA0 1. 2-2. 18; 4. 20, 3. 1. 16] vyA0 prA0 avahasita-ohasia nayati- neti [24] banne bhASAmAM saMyuktAkSaranI pUrvano dIrgha svara hasva saMyuktanI pUrve hrasva bolAya che. vai0 saM0 rodasImA- rodasiprA [R. saM. 10. 88.10] amAtra-amatra [R. saM0 3. 36. 4] vyA0 prA0 mAtrA--mattA [25] ubhaya bhASAmA 'kSa' 'cha' rUpe pariNamelo che. 'kSa' no 'cha' vai0 saM0 akSa-accha [atha0 saM0 3. 4. 3.] vyA0 prA0 akSi-acchi [26] banne bhASAmAM anusvAranI pUrvano dIrghasvara hasva anusvAranI pUrvano bolAya che. hrasva vai0 saM0 yuvAm yuvam [R. saM0 1-15-6] vyA0 prA0 mAlAm mAlaM devAnaM devAnAm Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [27] vyApaka 'visarga 'no 'o' paNa 'o' kAyama rahelo che. devaH punaH Amukha 63 prAkRtamAM sAdhAraNa rIte ' a ' pachInA visargano 'o' bolAya che tyAre vaidika padomAM 'a' pachInA visargano 'o' thavAno saMbhava nathI tyAM vyA0 prA0 devo puNo vai0 saM0 so cit [ R0 0 pR0 1112 ma0 saM0] saH cit R0 saM0 1- 191-10-11] saMvatsaraH ajAyata --- saMvatsaro ajAyata [ R0 saM0 10190-2 ] upaprayantaH adhvaram--upaprayanto adhvaram [ vai0 pra0 6-1115] uraH antarikSam--uro antarikSam [vai0 pra06-1-117] zivAsaH avakramuH -- zivAso avakramuH [vai0 pra06-1-116] ApaH asmAn- - Apo asmAn [vai0 pra06 - 1 - 118] juSANaH agniH -- juSANo agniH [ ] vRSNaH aMzuvRSNo aMzu ] prANaH aGge- prANo aGge [28] banne bhASAmA saMyukta vyaMjanano lopa thatAM pUrvasvaranuM dIrgha saMyuktano lopa thatAM uccAraNa pracalita che. pUrvasvaranI dIrghatA "" [ [bai0 pra0 6-1-119] "" Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 gujarAtI bhASAnI utkrAnti vyA0 prA0 niHzvAsaH--nIsAso durbhagaH- dUhavo dussahaH--- dUsaho vai0 saM0 durdabha------dUdabha durlabha----dULabha durnAzadUnAza [ 29 ] banne bhASAmA keTalAka nipAtomAM rahelo hasva svara dIrgha nipAtomAM dIrgha bolAya che. [ zu0 prA0 3-43 ] uccAraNa prasupta - pAsutta prakaTa- -pAyaDa prasiddhi - pAsiddhi vai0 saM0 eva evA accha tu --tU nu -acchA -nU gha- -ghA makSu-makSU kukU atra -- atrA yatra- -yatrA vyA0 prA0 [ vA0 saM0 3 - 36 / R0 saM0 4-9-8] [ vai0 pra0 6-3-136 ] ] [ [ bai0 pra0 6-3-133 ] [ ] "" "" Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha nipAta sivAya bIjA zabdomAM paNa dIrgha uccAraNano niyama banne bhASAmAM aniyata rIte pravarte che. vai0 saM0 puruSaH pUruSaH [vai0 pra0 6-3-137 ] vyA0 prA0 parakIyaM pAraka caturantam cAturantaM [30] zabdamA rahelA akSarono vyatyaya, banne bhASAmAM akSaravyatyaya pravarte che. vai0 saM0 nis-kartya-niSTaya [vai0 pra0 3-1-123 ] kRt-kartuH-takaiH [nirukta pR0 101-13] namasA-manasA [R0 ve0 pR0 489 ma0 saM0] taGkakaH-kaGkataH [" takatergatyarthasya varNavyatyayena kaGkata iti 'saran' bhavati"-R0 ve0 pR0 1109 ma0 saM0] vyA0 prA0 laghuka-halua lalATa-NaDAla-NalADa AlAna-ANAla [31] hetvartha kRdantano sUcaka pratyaya vaidika prakriyAmAM-tave' che tyAre e ja pratyaya vyApaka prAkRtamAM paNa hetvarthasUcaka pratyaya sacavAyelo che. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti lau0 saM0 vai0 saM0 vyA0 prA0 kartum kartave [vai0 pra0 3-4-9] kattave-kAtave-karittae netum netave nidhAtum nidhAtave gaNayitum gaNetuye draSTum dRze dakkhitAye 'etum' ('i' dhAtunuM hetvarthaka) artha mATe vyApaka prAkRtamAM 'etase' pada [pAlipra0 saMkIrNa ka0 kR0 pR0 258] sacavAyeluM che te, vaidika prakriyAmAM vaparAtA tumarthaka 'se,' 'sen' ane 'ase' pratyayovALAM rUpo sAthe sarakhAvavA jetuM che. [vai0 pra0 3-4-9] e ja prakAre apabhraMza prAkRtamAM tumarthe ' evaM' [hai0 vyA0 8-4441] pratyaya Ave che, te, vaidika prakriyAnA tumarthaka 'tave' 'tavai' ke 'dRze' rUpamA lAgelA tumarthaka antya 'e' pratyaya sAthe sarakhAvI zakAya evo che. [32] madhyama puruSanA AjJArtha sUcaka ekavacananA pratyaya 'hi' __vA 'sva' ne badale apabhraMza prAkRtamAM 'i' AjJArthasUcaka , ane 'e' evA traNa pratyayo Ave che. madhyama puruSa ekavacana temAMno 'i' pratyaya vaidika prakriyAmAM vaparAyelA AjJArtha madhyama puruSa ekavacana sUcaka 'bodhi' ( bodh +i) [ nirukta pR0 101 paM0 3] rUpa nA 'i' pratyaya sAthe vizeSa maLatApaNuM rAkhe che. [33] sambandhaka bhUtakRdantane sUcavavA mATe vyApaka prAkRtamA saMbaMdhaka bhUtakRdaMta nIcenAM rUpo vaparAya che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha zrutvA gRhItvA iSTvA iSTvInaM viplUya viyutya lau0 saM0 vyA0 prA0 suNitvAna gahAya tyAre vaidika prakriyAmAM te arthe vaparAyelAM rUpo A pramANe cha : lau0 saM0 vai0 saM0 [vai0 pra0 7-1-48] pItvA pItvI [vai0 pra0 7-1-49] gatvA gatvAya [vai0 pra0 7-1-47] viplutya [vai0 pra0 6-4-58] viyUya ukta banne prakAranAM rUpomAM vizeSa samAnatA najare Ave ema che. vaLI, apabhraMza prAkRtamAM [hai0 vyA0 8-4-439] e arthamAM vaparAto 'i' pratyaya vaidika 'pItvI' sAthe maLato Ave evo bhAse che. saMbaMdhaka bhUtakRdanta sUcaka vaidikarUpa [vai0 pra0 7-1-38] 'paridhApayitvA' sAthe vyApaka prAkRtanAM ' uvasaMkamittA' 'nijhAittA' 'AgamettA' vagaire rUpo spaSTa sAmya dharAve che. [34 ] vyApaka prAkRtanA 'osahIhi' rUpamA vaidika 'oSadhIbhiH' [vai0 pra0 6-3-132 ] rUpanu barAbara 'bhi' ane 'hi' [35] vyApaka prAkRtamAM gacchare, vicchuhire vagaire rUpomAM trIjA puruSa bahuvacana mATe 're' ke 'ire' pratyaya vaparAya trAjA puruSa bahu che te vaidika prakriyAmAM AvatA duhe (duhu+re) vacana 're' pratyaya ' rUpanA 're' sAthe sAmya dharAve che. [vai0 pra0 7-1-8] Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patyA " ] amhe yUyam gujarAtI bhASAnI utkrAnti [36 ] nIce jaNAvelAM vaidika rUpo vyApaka prAkRtanAM rUpo sAthe vaidika rUpo ane barAbara sarakhAvI zakAya evAM che. vyApaka prAkRtanAM rUpo lau0 saM0 vai0 saM0 vyA0 prA0 patinA [vai0 pra0 1-4-9] patinA-paiNA gavAm gonAm [vai0 pra07-1-57] gonaM-gunnaM yuSmAsu yuSme [vai0 pra07-1-39] tumhe asmabhyam asme / yuSme [ ] tumhe vayam asme ,, ] amhe trayANAm trINAm [vai0 pra07-1-53] tinaM, tiNhaM nAvayA [vai0 pra07-1-39] nAvAya, nAvAe devebhiH [vai0 pra07-1-10] devehi itarat itaraM [vai0 pra07-1-26] itaraM [37 ] bhASAmA 'caturAI,' 'bhalAI,' 'paMDitAI,' 'mUrkhAI,' vagaire zabdomAM 'catura + Ai' ebuM pRthakkaraNa karI gujarAtIno bhAva zakAya. e UparathI evaM jaNAya che ke prakRti vAcaka 'AI' pratyaya 'catura' che ane tene bhAvavAcaka 'Ai' pratyaya lAgelo che. A 'Ai' pratyayanI mULa prakRti 'tAti' rUpe vaidika rUpomAM sacavAyelI che. vaidika prakriyAmA jaNAvyuM che ke " bhAve ca" [vai0 pra04-4-144] "bhAve cArthe chandasi viSaye zivAdibhyaH 'tAtila' pratyayo bhavati 'zivasya bhAvaH zivatAti:" vedomAM e pratyaya 'ziva' 'zam' ane 'ariSTa' zabdone lAgeche ane bIjA zabdone paNa lAge che-jyeSThatAti, sarvatAti. tyAre lokabhASAmAM e pratyaya guNavAcaka zabdamAtrane lAgu ghaDato bhAse che. 'tAti' nuM rUpAMtara 'tAi-Ai' lokabhASAmAM ja lsls l l l l l nAvA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha sacavAyeluM jaNAya che. vyApaka prAkRtamAM to bhAvavAcaka tarIke 'ttana-taNa, 'imA' ane 'ppaNa' pratyayo vaparAya che. [38] bhASAmAM 'keTalAno pagAra che' 'keTalA varasano chokaro che' 'so rupiyAno pagAra che' 'pAMca varasano gujarAtIno 'no' ' chokaro che' e badhAmAM 'keTalAno' 'varasano' pratyaya rupiyAno' padomAM je antya 'no' che te spaSTapaNe 'parimANa' arthane batAve che. vedomAM 'paJcadazino'rdhamAsAH' 'trizino mAsAH' vagere prayogo maLe che. 'paJcadazinaH' eTale 'paMdara divasanA'--'paMdara divasanA parimANavALA' ane ' triMzinaH' eTale 'trIza divasanA parimANavALA' ema parimANa arthane sUcavavA sAru dazAnta zabdone ane 'triMzat' vagere zabdone 'in' pratyaya lagADavo ema vaidika prakriyA kahe che. [5-1-58 ]. jema vaidika 'in' pratyaya parimANane sUcave che tema 'keTalAno' 'varasano' vagere bhASAnAM padone lAgelo 'na' pratyaya parimANa arthane batAve che. 'keTalAno'-keTalI saMkhyAnA parimANavALo, 'so rupiyAno' so rupiyAnI saMkhyAnA parimANavALo, evA arthamAM 'keTalA' ane 'rupiyA' vagaire zabdone lAgelo 'na' pratyaya mane bhAse che ke vaidika 'in' no aurasa che. e rIte jotAM 'keTalAno' vagaire pado SaSThI vibhaktivALAM che ke prathamA vibhaktivALAM che ? e vicAraNIya che. vartamAnamAM to 'keTalAno' vagaire prayogo badhI bhASAmAM SaSThI vibhaktivALA manAya che. to paNa e prayogo kharekhara tevA ja che ke 'parimANa' darzaka 'na' pratyayavALA che e jarUra zodhanIya kharaM. [39] vyApaka prAkRtamAM anusvAravALA keTalAka zabdono anu . svAra lopa pAme che. jemake 'mAMsa' UparathI 'mAsa.' manusvAralopa - vaidika prakriyAmAM paNa 'mAMsa' arthamAM 'mAsa' zabda vaparAyelo che. [ vaidika grAmara kaMDikA 83-1] Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 gujarAtI bhASAnI utkrAnti [40] vyApaka prAkRtamA dvivacana ane bahuvacananAM rUpo ekasarakhAM bane che. jinA, devA, buddhA. vaidika paraMparAmAM paNa - e badhAM rUpo ekasarakhAM maLe che. ubhA, devA, ... vacana nantA [Rgveda pR0 136-6] indrAvaruNA [R0 saM0 7-82-1-5] mitrAvaruNA, yA, surathAM, divispRzA, azvinA [vai0 pra0 7-1-39] sRNyA vagaire. vyApaka prAkRtamA dvivacanano prayoga samULago nathI. tene badale bahuvacananAM rUpo vaparAya che. tyAre vaidika rUpomAM dvivacana sUcavAyeluM che, paraMtu tenA keTalAMka rUpo Upara jaNAvyA pramANe bahuvacana jevAM paNa che. [41] "sup-tiG--upagraha-liGga-narANAM kAla-hala-ac-svara-kartR-yAM ca / liMga vagereno viparyaya vyatyayamicchati zAstrakRdeSAM so'pi ca sidhyati baahulken||"-vai0 pr03-1-85| arthAt liMgano viparyAsa jevo vaidika rUpomA che tevo ja vyApaka prAkRtamAM che. vaidika prakriyAmAM jaNAveluM che ke nAmanI vibhaktiono, kriyApadanI vibhaktiono, Atmanepada-parasmaipadano, liMgano, puruSono, kAlano, vyaMjanono, svarono, kArakono, kArakavAcI pratyayono-e badhAMno vaidika rUpomAM viparyAsa thAya che. vyApaka prAkRtamAM paNa Avo viparyAsa sAdhAraNa che. [42] laukika saMskRtamAM kartRsUcaka 'tRn' pratyaya vaparAya che, . tene badale vyApaka prAkRtamA 'aNaa' pratyayano vyava tyaya hAra thAya che. vaidika rUpomAM paNa e tRn' ne badale 'ana' pratyaya vaparAyelo che. 50 taMtravArtika pR0 157 ["AkAraH chandasi' dvivacanAdezaH"]-AnaMdAzrama / ___ Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha vyA0 prA0 mAra + aNaa-mAraNau-mArakaNo [hai0 vyA08-4-443] bolla+aNaa-bolaNau-bolakaNo bhas+aNaa-bhasaNau-bhasakaNo-bhasanAro vai0 saM0 kavyavAhana: - vaha + ana = vAhana [vai0 pra03-2-65] purISavAhanaH [vai0 pra03-2-66] purISyavAhanaH havyavAhanaH [43] laukika saMskRtamAM hyastana ane adyatana bhUtakALanAM bhatakAlamA kriyApadonI AdimAM 'a' mUkavAnI paddhati cha : AdimAM'a' no abhUta, agamat vagaire. A paddhati keTalAMka vaidika abhAva rUpomAM nathI, tema vyApaka prAkRtamAM paNa nathI. lau0 saM0 vai0 saM0 vyA0 prA0 amathnAt mathIt [R0 ve0 pR0 465 ma0 saM0] mathIa arujan rujan ,, ,, 464 , ] rujIa bhUt , , 465 ,,] bhavIa [44 ] keTalAMka be pado bacce prApta thato saMdhi vaidika prakriyAmAM saMghino abhAva ane vyApaka prAkRtamA ya thato nathI. vai0 saM0 vyA0 prA0 [vai0 pra0 6-1-126 ] ISA + akSo visama+ Ayavo ] jyA + iyam vAsa + isI [ " ] pUSA + aviSTu sAu+ uayaM abhUt jyAna 20 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti [45] vyApaka prAkRtanA 'kuNa-(kara) ane 'jiN ' . (jitavu ) dhAtuceM mULa vaidika 'kR'-(kara) keTalAka dhAtuo Ri0 ve0 pR0 226-227 ma0 saM0] 'jin'-- (jita) dhAtumAM che. vaidika 'jenya' [R0 ve0 pR0 465 ma0 saM0] padamA ukta 'jin' dhAtunI hayAtI che. [46 ] vyApaka prAkRtamAM ikArAnta, ukArAnta narajAtika nAmone prathamAnA bahuvacanamAM eka 'No' pratyaya paNa 'No' pratyaya - lAge che. te 'No' pratyaya prathamA bahuvacananA vaidika rUpa 'atriNa' mAM upalabdha che. laukika saMskRtamAM 'attAraH' ane vaidikamAM ' atriNaH' thAya che. vedabhASyakAra lakhe che ke "tRjantasya 'attu' zabdasya jasaH chAndasaH 'inuD' AgamaH"-[30 ve0 pR0 113-5 sUtra. meksa0 ] [47] vyApaka prAkRtamAM keTalAMka pado vibhakti vinAnAM paNa cAle che tema vaidika prakriyAmAM paNa prayogo pravarte che. vai0 saM0 vyA0 prA0 [vai0 pra0 7-1-39] Ardai carman (saptamI) bahuzata zAkiyAnAM [ , ] lohite carman ( ,,) saMgIti yojayethA [ , ] parame vyoman ( ,, ) IdRza te nimittA [30 ve0 pR0 464 ma0 saM0] vILu (dvitIyA ) dharaNi kaMpayamAna [ , ] daLhA (,) gaya (gajAnAm ) [, 472] abhiju (,) ei (ete) J - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha [48] vyApaka prAkRtamA 'pratidina' arthamAM 'dividivi' zabda vaparAyelo che te vaidika * divedive ' nuM spaSTa divediva anukaraNa che. " vAsu mahArisi eu bhaNai jai suisatthu pamANu / mAyahaM calaNa navantAhaM dividivi gaGgAhANu" ||hai0vyaa08-4-399. vai0 saM0 "dadhAsi zravase divedive" " divedive pratidinam"-vedabhASyakAra [Rgveda-pR0 227 -mahArASTra vaidika saMzodhana maMDaLa ] [49] taLapadI gujarAtImAM 'A' ke 'e' nA arthamAM 'I' zabda .., Aje paNa vaparAya che. tema vaidika bhASAmA 'A' ke. gujarAtI 'I' * 'e' nA arthamA 'I' zabda vaparAyelo che. gu0 pra0 vai0 saM0 I, Ine, INe, Irnu, "mathIt yat Im".-Im-ene. " Im enam agnim" -vedabhASyakAra [Rgveda pR0 465 ma0 saM0] " mahe yat pitre I rasam"-Im-Ane. " mahe mahate, pitre pAlayitre, Im-imam" vedabhASyakAra [Rgveda pR0 466 ma0saM0] Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 gujarAtI bhASAnI utkrAnti [50 ] vyApaka prAkRtamA je je vidhAno akArAnta nAmone akArAMta ane mATe koM hoya che te vidhAno akArAnta sivAyanAM akArAMta sivAyanAM nAmone paNa lAgu paDe che. AvI vyavasthA vaidika samAna vidhAna prakriyAmAM sacavAyelI che. vyApaka prAkRtamAM akArAnta nAmone mATe trIjInA bahuvacanamAM 'hi' pratyayanuM vidhAna che. te 'hi' pratyaya akArAnta nAmo sivAyanAM nAmone paNa lAge che. e ja rIte akArAnta nAmone mATe vihita thayelo trIjInA bahuvacanano 'ais' pratyaya vaidika prakriyAmAM IkArAnta nAmone paNa lAge che. jemake-" nadyaiH" [7-1-10 pANi0 kAzikA ] [51] vyApaka prAkRtamA 'kuha' avyaya 'kyAM' arthamAM ane . naM' avyaya upamA arthamAM vaparAya che. vedanI 'kuha' ane 'na'no " bhASAmAM paNa 'kuha' [R0 ve0 pR0 733 ma0 - saM0, nirukta pR0 220] 'kyAM' arthamAM ane 'na' upamA arthamAM Ave che [R0 ve0 pR0 460-462-528-ma0 saM0] ukta prakAre jaNAvelAM aneka udAharaNo dvArA ema siddha karI zakAya evaM che ke vyApaka prAkRtanA pravAhano sIdho saMbaMdha vedonI jIvatI mULa bhASA sAthe ja che. nahIM ke jenuM svarUpa pANini prabhRti vaiyAkaraNoe nizcita karyu che evI laukika saMskRta sAthe. 42 uparyukta mata siddharUpa che chatAM je koI vyApaka prAkRtano sIdho saMbaMdha laukika saMskRta sAthe sAdhavA prayatna vyApaka prAkRtamA kare tene ema pUchavaM joIe ke ukta vaidika udAhajIvatI vaidika raNomAM jaNAvelA te te prayogo laukika saMskRtamAM bhASAnuM pratibiMba muddala nathI ane vyApaka prAkRtamAM tenuM pratibimba prayoga Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 75 to maLe che to e pratibimba vyApaka prAkRtamAM kyAthI Avyu-bIjI kaI bhASAmAMthI AvyuM ? vicArazIla abhyAsI sthirapaNe manana karaze to spaSTapaNe jANI zakaze ke vyApaka prAkRtamA jemanuM pratibimba che te badhA prayogo vedonI e samayanI jIvatI mULabhASAmAM ja hatA, ane te dvArA ja te prayogono pravAha vyApaka prAkRtamAM bhArobhAra Uto. je bhASAmAM e prayogonuM astitva ja nathI evI laukika saMskRtanA pratibiMbarUpe vyApaka prAkRtane kema kahI zakAya? ___ vaLI, AryonA e prAraMbhika samayamAM AryomAM jIvatI vaidika bhASAno ja pracAra hato. e sivAya bIjI koI bhASA laukikabhASArUpe AdarapAtra nahIM banelI ethI arthAt ema siddha thayu ke vedonI jIvatI bhASAnA ja pariNAmAntararUpa vyApaka prAkRta nIpajeluM che. 43 vedonuM adhyayana karatAM cokkhaM jaNAya che ke vaidika bhASAno . pravAha Dagale ne pagale jema vyApaka prAkRtamA dekhAya taLapadI gujarAtI che tema taLapadI gujarAtImAM paNa kvacita bhaLelo e ane jIvatI vaidika bhASA pravAha achato nathI raheto. e hakIkata be eka prayogo dvArA Upara batAvI dIdhI che. mane to cokasa khAtrI che ke vedona. phakta bhASAdRSTie vizeSa gaMbhIra adhyayana karavAmAM Ave to AryAvartanI taLapadI bhASAomAM ane anAryabhASAomAM paNa vaidika bhASAno sacavAyelo pravAha jaDyA vinA nahIM ja rahe. prastutamAM to mAro uddeza vedonI jIvatI bhASA ane vyApaka prAkRta bhASA e be vaccenI sAMsargika sAMkaLa batAvavA pUrato hato, tethI taLapadI gujarAtImAM sIdhA UtarelA vaidika bhASAnA pravAha saMbaMdhe vizeSa udAharaNo zodhIne mUkI zakyo nathI, paraMtu e kArya karavA jaq to avazya che. ___ Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 44 keTalAka prAcIna vaiyAkaraNoe "prakRtiH saMskRtam-tatra bhavam 'prakRtiH saMskRtam' / ., tata Agatam vA prAkRtam " ema kahIne prAkRta vAkyanA arthanI bhASAnI jananI tarIke saMskRtane mUkI che. saMgatatA ane 'prAkRta' zabdano teoe batAvelo ukta artha asaMgatatA karIte saMgata thaI zake ane bIjI apekSAe saMgata na thaI zake evo che. prAkRtanA mULarUpe batAvelA 'saMskRta' zabdano artha 'vedonI jIvatI saMskRta' evo karavAmAM Ave to 'prakRtiH saMskRtam' vyutpatti saMgata thAya kharI. paraMtu 'prakRtiH saMskRtam' nA 'saMskRta' padano 'pANini vagaire vaiyAkaraNoe jenuM baMdhAraNa ghaDyuM che evI parimArjita saMskRta' evo artha temaNe vivakSita ko hoya to bhASAtattvanA vikAsanI dRSTie taddana asaMgata 45 A vize vizeSa manana karatAM mane ema lAge che ke jyAre te te prAkatane prAkRta vyAkaraNonI racanA thaI tyAre bhaNelAgaNelA samajhAvavA vargamAM atyAre jema aMgrejInuM che tema saMskRta bhASAnuM saMskRta vAhanarUpa prAbalya hatuM ane lokomA prAkRta ja cAlu hatuM. cha lokomA bolAtuM jIvanta prAkRta ane sAhityika prAkRta e be vacce vartamAnamAM bhaNelAgaNelAonI bhASA ane gAmaDiyAnI bhASA vacce jevaM antara varte che tevaM aMtara pravartamAna hatuM. eve samaye prAkRtabhASAnA zabdonI vyutpattine samajhavA sAru tulanAtmaka dRSTie prAkRta vyAkaraNanI ghaTanAmAM vAhana tarIke parimArjita saMskRta bhASAno upayoga ko hoya ane te batAvavA te te vaiyAkaraNoe 'prakRtiH saMskRtam' lakhyu hoya to e banavAjoga che ane saMgata paNa che. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha maharSi pANinie aSTAdhyAyI racI, temAM laukika saMskRtane lagatAM ja vidhAno karyA, bacce bacce "chandasi bahulam " " chandasi ubhayathA " evAM vaidika vidhAno paNa mUkyAM. pANini koI paNa vidhAna karatI vakhate prathama laukika saMskRtane lagatuM vidhAna kare che ane pachI khAsa pheraphAra batAvavA vaidika vidhAnane mUke che. Ano artha evo nathI ke vaidika bhASAnI prakRtirUpa laukika saMskRta bhASA che athavA laukika saMskRta bhASAmAMthI vaidika bhASA janmI che, e to zabdonI paraspara tulanAtmaka parIkSAmATe amuka bhASAne vAhanarUpe rAkhavI Avazyaka che, dRSTi ja pANinie vedonI bhASAnuM vyAkaraNa banAvavA mATe laukika saMskRtane agrasthAna ApyuM che. jema 'vaidika' ne samajhAvavA saMskRta vAhanarUpa che G 46 pANinie vedonI bhASAnuM vyAkaraNa prathama racyuM hota ane tyAra pachI ja laukika saMskRtamAM thatA vizeSa pheraphAro pANininA sama- darzAvyA hota to e, bhASAtattvanA kramavikAsanI yano zikSitavarga dRSTie vadhAre ucita thAta. paraMtu emanA samaye saMskRtapriya vedonI bhASA jIvatI na hatI ane emanA vakhatano bhogaNelo samAja khAsa karIne yAjJika samAja laukika saMskRto vizeSa pakSapAtI hato. temaNe e bhaNelA varganI ruci tarapha lakSya rAkhIne potAnA vyAkaraNamA laukika saMskRtane prathama sthAna ApyuM che ane bIjuM sthAna vaidika bhASAne mATe rAkhyuM che. tAtparya e ke pANinie vaidikabhASAnI paddhati samajhAvavA mATe laukika saMskRtane vAhana tarIke vAparyu che, tema prAkRtabhASAnA vyAkaraNone banAvanArA te te AcAryoe tulanAtmaka dRSTie prAkRtabhASAnI racanAne samajhAvavA sAru ja laukika saMskRtane vAhana tarIke , Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti yojyuM che. paraMtu 'prAkRtanI mAtA laukika saMskRta che' evaM samajhIne ' prakRtiH saMskRtam' evaM kaheluM nathI. 78 47 atyAre koI aMgrejane tulanAtmaka paddhatithI saMskRta zikhavavA mATe koI zikSaka evI paddhati yoje ke : aMgrejI. zrI boya kemala oksa ijhU bI nAin Ten 4 saMskRta. tri pota kramelaka ukSan as bhU navan dazan taru gu0 a0 (traNa) ( chokaro ) ( UMTa ) (baLada ) ( che ) ( hovuM ) ( nava ) (dasa) ( jhADa ) to A paddhatino artha evo nathI ke saMskRtanI prakRti aMgrejI bhASA che, paraMtu zIkhanArane je bhASA AvaDe che te bhASAne vAhanarUpe rAkhIne jema ukta rIte aMgrejI mAraphata saMskRta zikhavavuM saraLa paDe che tema bhaNelA lokomAM jyAre saMskRta bhASAno prabhAva prabaLa hato, te samaye temane je bhASA tarapha vizeSa AkarSaNa hoya ane temane je bhASA vadhAre abhyasta hoya te bhASAne vAhana tarIke rAkhIne bIjI koI bhASA zikhavavI vadhAre saraLa thAya che. eTale huM samajhuM chaM tyAMsudhI e dRSTie ja prAkRtavyAkaraNanA racanA oe ' prakRtiH saMskRtam' kaheluM che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 48 Aje itihAsanI dRSTine pradhAnapaNe rAkhIne bhASAtattvanA vikAsa - saMbaMdhe paNa ApaNe vicAratA thayA chie tema ApaNA bhASAtattva ane / pUrvajomAM koI paNa tattva saMbaMdhe itihAsadRSTino vizeSa itihAsadRSTi " khyAla na hato ane bhASAtattvanA vikAsa vize to temaNe e khyAla bhAgye ja rAkhelo. eTale temaNe potapotAnAM vyAkaraNomAM AdezonI paddhati svIkArI che. paraMtu koI paNa zabda vA tenAM rUpone teoe zabdavijJAnanI dRSTie sAdhI batAvyAM nathI chatAM temAM ... jANye ajANye zabdavijJAnanI dRSTi to jaLavAyelI che. Adeza ane sthAnI "" ane ema che mATe ja temaNe "AdezaH sthAnI iva" ebuM vidhAna kareluM che. 'dadhi-atra' zabdanA saMhitAvALA prayogamA teo 'i' ne 'ya' nA rUpamA thavAnuM kahe che. paNa 'va' rUpamA thavAnuM kahetA nathI. emAM ja temanI zabdavijJAnanI dRSTi mAlUma paDe che. paraMtu e dRSTi pAchaLanA itihAsa vize temanI upekSA hatI eTale teo, e ane evAM bIjAM aneka parivartanone zabdavijJAnanI dRSTie ghaTAvI zakyA nathI. __ A rIte zabdavijJAnanI dRSTinA abhAvane lIdhe teoe Adezo karavAmAM ya ' AdezaH sthAnI iva' nuM potAnuM vidhAna zabdadRSTie toDI" nAtyu che ane saraLa upAya samajhIne 'prakRtiH saMskRtam' no ullekha karelo che. 51 dadhi + atra-dadhyatra. A prayogamA 'dadhi' no antya 'i' sthAnI che ane tene sthAne thayelo 'ya' Adeza che. 'i' ane 'ya' vacce uccAraNasthAnanI apekSAe samAnatA che: 'i' tAlavya che ane 'ya' paNa tAlavya che, ema e be varNo vacce samAnatA che tethI temanI vacce 'Adeza' ane 'sthAnI' no saMbaMdha ghaTamAna che. eja rIte jyAM jyAM je be svaro, vyaMjano, svara-vyaMjano ke zabdo vace uccAraNasthAnanI, akSarAnupUrvInI ke evI ja bIjI koI prakAranI samAnatA hoya tyAM ja 'Adeza' ane 'sthAnI' no saMbaMdha ghaTI zake che. A jAtano samagra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti vaiyAkaraNono-siddhAMta che. ane A ja siddhAMta zabdavijJAnazAstranI dRSTie paNa susaMgata che. ukta siddhAMta samagra vaiyAkaraNone saMmata che, chatAM ya aneka prayogonI niSpatti karatAM teoe e siddhAMtane toDI nAkhyo che. . nIcenAM keTalAMka udAharaNothI e vAta samajhI zakAya ema che: sthAnI Adeza antika pA0 5 / 3 / 63 bADha sAdha pA0 6 / 4 / 157 yuva pA0 5 / 3 / 64 neda vRddha kana alpa kana S prazasya pA0 5 / 3 / 60 prazasya pA0 5 / 3 / 61 vRddha pA0 5 / 3 / 62 apara pazva pA0 5 / 3 / 32 pazya pA0 73178 Aha pA. 314 / 84 yaccha pA0 7 // 3178 dhAva pA0 73178 hema0 8 / 4 / 1 katha vajjara bubhukSa NIrava ,, 8 / 4 / 5 81420 tula ohAma , 8 / 4 / 25 abbhutta " 8 / 4 / 14 Upara je je zabdo sthAnIrUpe ane AdezarUpe jaNAvelA che temAM koI paNa prakAranI samAnatA nathI. 'antika' ane 'neda' vA 'snA' ane 'abbhutta' emanI vacce koI prakAranI samAnatA nathI e dekhItuM ja che. bolla Nijjhara snA ___ Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 81 49 jo ke bahumata tarIke 'prakRtiH saMskRtam' vALI vAta che. to paNa pAlivyAkaraNanA praNetA kaccAyaNe pAlibhASAne 'pAli ' bhASA mATe samajhAvavA vAhana tarIke 'pAli' bhASAne ja rAkhI 'pAli' vAhana che. ane prakRtirUpe paNa 'pAli' bhASAne ja vAparI che. eTale 'pAli ' bhASA mATe ' prakRtiH saMskRtam' nuM kathana sarvathA asaMgata che. paraMtu kaJccAyaNe e paddhati svIkArI ethI eno artha evo to nIja ke pAlibhASA kAMi addharathI AvI gaI che. vA e anAdi kALathI evI ne evI ja cAlI Ave che. bhASAvijJAnanI dRSTie jonAra pratyeka abhyAsI ema samajhI zake evaM che ke e bhASA paNa mULa vaidika jIvatI bhASAnA pravAhamAMthI UtarelI che. 'prakRtiH saMskRtam' lakhanArAomAM jema bhASAvijJAnanI dRSTi nathI tema 'pAli' ne aprakRtika samajhanAra kaccAyaNamAM paNa e dRSTi na hatI e svIkAryA sivAya Aja to cAle tema nathI. 50 vaLI, " prakRti: saMskRtam" no artha asaMgata jevo lAgavAthI kema jANe rudraTanA TIkAkAra zrInamisAdhue 'prAkRta ' prakRtiH saMskRtam zabdanuM nirvacana taddana judI rIte batAvyuM che. te vize rudraTano jaNAve che ke - " sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiraTIkAkAra nAhitasaMskAraH sahajo vacanavyApAraH prakRtiH tatra bhavam saiva vA prAkRtam x x x vA prAk pUrvaM kRtaM prAkRtam bAlamahilAdisubodham sakalabhASAnibandhanabhUtaM vacanamucyate meghanirmuktajalamiva ekasvarUpaM tadeva ca dezavizeSAt saMskArakaraNAcca samAsAditavizeSaM sat saMskRtAdyuttaravibhedAn aapnoti| ata eva zAstrakRtA prAkRtam Adau nirdiSTam tadanu saMskRtAdIni / pANinyAdivyAkaraNoditazabdalakSaNena saMskaraNAt saMskRtamucyate " rudraTanA kAvyAlaMkAramAM ( 2, 12 ) nIceno zloka maLe che Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 gujarAtI bhASAnI utkrAnti prAkRta- saMskRta-mAgadha - pizAcabhASAzca zaurasenI ca / SaSTho'tra bhUribhedo dezavizeSAd apabhraMzaH // " (( 6 A zlokamA prAkRta, saMskRta, mAgadhI, paizAcI, zaurasenI ane chaTThI anekamedavALI apabhraMza ema cha bhASAnAM nAma gaNAvyAM che. temAM sarvathI prathama ' prAkRta' no ullekha che. graMthakAra laukikasaMskRtano udbhaTa vidvAna hoIne teno ja pakSapAtI hoya te banavAjoga che, chatAMya teNe badhI bhASAomAM ' prAkRta' ne ja agrasthAna zA mATe ApyuM che ? eno khulAso ApavA zrInamisAdhue ' prAkRta' zabdanAM pUrvokta be nirvacano karyAM che, temAM pahelAmAM batAnyuM che ke - svAbhAvika vacanavyApAranuM nAma ' prakRti' che. je uccAraNo saheje saheje nIkaLe che, jemanI Upara vyAkaraNa vagaire bhASAsaMbaMdhI zAstro saMskArano opa nathI caDAvyo evAM uccAraNo ' prakRti ' kahevAya. je bhASAno deha evAM uccAraNothI ghaDAyo che te bhASAnuM nAma prAkRta athavA evAM uccAraNo dvArA je bhASA nIpajI che te 'prAkRta bhASA kahevAya. bIjA nirvacanamAM 'prAk + kRta' evA be zabdodvArA ' prAkRta' zabda nIpajAvyo che ane eno artha 'je sarvathI prathama karelaM hovAthI badhI bhASAonuM kAraNarUpa che tenuM nAma prAkRta ema batAvyo che. pahelA nirvacanamAM je artha kahyo che te ja artha A bIjAmAM batAvyo che. mArA namra mata mujaba paheluM ja nirvAcana vizeSa yogya che. jo ke pahelA ane bIjAnA bhAvamAM khAsa bheda nathI chatAM ' prAk + kRta' mAMthI prAkRta zabda nIpajAvavo e karatAM 'prakRti' mAMthI nIpajAvavo vizeSa saMgata che tethI pahelA nirvacana tarapha mAro pakSapAta che. prAkRta zabdano je artha AgaLa batAvI gayo dhuM te ane ukta namisAdhue prAkRtano je artha samajhAvyo che temAM leza paNa bheda nathI, mATe Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha mArA namra kathana pramANe 'prakRtiH saMskRtam' ne badale 'prakRtiH svabhAva! artha ja bhASAnA prastAvamA ucitatama che. 51 yAyAvarIya kavirAja rAjazekhara kahe che" yad yoniH kila saMskRtasya sudRzAM jihvAsu yad modate ___ yatra zrotrapathAvatAriNi kaTurbhASAkSarANAM rsH| rAjazekharanI prAkRta-bhakti __ gadyaM cUrNapadaM padaM ratipatestat prAkRtaM yadvacaH tAn lATAn lalitAGgi! pazya nudatI dRssttenimesstrtm"| -(bAlarAmAyaNa 48-49) A zlokanuM tAtparya e che ke-"je bhASA saMskRtanI jananI che, strIonI jIbha Upara rame che ane jene sAMbhaLyA pachI bIjI bhASAnA akSaro karNakaTu lAge che tevI prAkRta bhASAne lATanA loko bole che." rAjazekharanI samajha pramANe saMskRta bhASA, prAkRtamAMthI AvI che. kavinI e samajhamAM mane to prAkRta bhASA tarapha kavinI vizeSa bhakti ja mAlUma paDe che. paraMtu bhASAvijJAnanI dRSTie jotAM prAkRtabhASAmAthI saMskRta bhASA AvI che ebuM kahI zakAya ema nathI. ahIM e yAda rAkhavU joIe ke 'saMskRta' zabdathI kavinI vivakSA laukika saMskRtanI che. laukika saMskRtanI ghaTanA ane sAhityamA vidyamAna vyApaka prAkRtanI ghaTanA vacce kAryakAraNamAM hoya tevU sAmya dekhAtuM nathI; ethI ema kema kahI zakAya ke prAkRta UparathI saMskRta bhASA AvI che ? 52 vikramanA AThamA saikAno mahApaMDita vAkpatirAja potAnA vAkavirAjatI prAkRta kAvya 'gauDavaho'mAM jaNAve che ke:prAkRta-bhakti " sayalAo imaM vAyA vasaMti etto ya Neti vaayaao| eMti samuhaM ciya aiti sAyarAo cciya jalAI // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti NavaM atthadaMsaNaM saMnivesasisirAo baMdhariddhIo aviralaM iNamo AbhuvaNabandhaM iha Navara payayammi // -(gauDavaho pR0 28-29 gA0 92-93) "jema meghanAM pANI samudramAM paDe che ane pharI pAchAM samudramAthI bahAra nIkaLe che tema badhI bhASAo prAkRtamA samAveza pAme che ane prAkRtamAMthI bahAra nIkaLe che. 92. navA navA arthonI ghaTanA, navA navA baMdhonI racanA vagaire e badhaM jyArathI sRSTi sarjAI tyArathI eka mAtra prAkRta bhASAmAM sulabha che. 93. 'pAyaya' ane 'payaya' e banne zabdo 'prAkRtabhASA'nA sUcaka che. ukta gAthAmAM kavie 'payaya' zabda prayojelo che. gAthAno artha jotAM kavi, prAkRtabhASA tarapha potAnI prabala bhaktine sUcavato hoya evaM bhAse che. paraMtu kavinA e kathanamAM zabdavijJAnanI dRSTi hoya ema jaNAtuM nathI. athavA vivaraNakAranA kathana pramANe kavie ahIM 'prAkRta' zabdano upayoga 'zabdabrahma' mATe ko che ane te dvArA ema sUcavyuM che ke sarva bhASAo e 'zabdabrahmanI vikRtirUpa che. kavinA e sUcanamAM paNa bhASAne lagatI vaijJAnika dRSTi karatAM 'zabdabrahma'nI vizeSa bhakti ja tarI Ave che. 53 niSkarSa e Avyo ke vedonI RcAomAM sacavAyelI je bhASAno namUno ApaNI sAme che te bhASA jyAre lokonI Adima prAkRta ane bolacAlanI hatI ane bolacAlanI hovAne lIdhe je laukika saMskRta - vaJceno bheda - ApoApa parivartano pAmye jatI hatI, jene saMskAravA khAsa koi prayatna nathI thayo evI AbAlagopAla sudhI prasarelI bhASA te Adima prAkRta vA vyApaka prAkRta. ane e RcAonI bhASAnA ane ukta Adima prAkRtabhASAnA prayogone dhyAnamA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 85 laI saMskRtabhaktonI dRSTie je prayogo zuddha jaNAyA temane temAMthI laukika saMskRtanI ghaTanA karanArAoe vINI, judA tAravI, bhASAnI je saMkalanA karI tenuM nAma laukika saMskRta bhASA. 54 dhAro ke hajAro varSothI baMdha paDelI evI ratnonI eka moTI vakhAra hoya, temAM ghATaghuTa vinAnAM ane citravicitra varNavALAM e mATe ratnonI aneka prakAranAM ratno bharelAM hoya, temAMthI sAdhAraNa vakhAranuM udAharaNa loko e ghATa vinAnAM ratno laI potAnuM kAma calAve ane bIjA keTalAka loko to e citravicitra ratnone paNa opIopIne potAnA kAmamAM lye eTale eno artha ema to na ja thAya ke pelAM ghATaghuTa vinAnAM ratnomAthI e opelAM ratno navAM ja nIpajyAM che. e nyAye ahIM laukika saMskRtanI ghaTanA karanArA oe potAne gamI gayela prayogone vINavAnI dRSTie ( laukika saMskRtanI ghaTanA karavAmAM ) Adima prAkRtano upayoga karyo hoya, eTalA mAtrathI kAMI ema na kahI zakAya ke prAkRta bhASA saMskRtanI jananI che. kharI rIte to Adima prAkRta ane laukika saMskRta e be pravAho judA judA vahyA che to paNa te bannenuM mULa koI eka pravAhamAM che emAM zaMkA nathI ane ema che mATe te banne pravAhonA zabdadehanI ghaTanA ane vidyamAna vaidika zabdadehanI ghaTanA paraspara AzcaryakAraka rIte maLatI Ave che. 55 vyApaka prAkRta ane vaidika bhASA e banne vacce gADha saMbaMdha che eTale teno artha evo nathI ja ke vyApaka prAkRta ane laukika saMskRta vacce ko saMbaMdha nathI. e banne eka pravAhamAMthI nIkaLelI hovAthI mAdIkarI nathI paNa be baheno che. laukika saMskRtanuM kSetra parimita hovAthI te nAnI bahena che ane prAkRtanuM kSetra vizALa hovAthI te moTI bahena che. be bahenomAM jevo Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 gujarAtI bhASAnI utkrAnti snehasaMbaMdha hoya che tevo saMbaMdha e be bhASA vacce che. vartamAnamAM to nathI bolAtI prAkRta tema nathI bolAtI saMskRta. paraMtu banne bhASAnuM vipula sAhitya upalabdha che, e UparathI e be baheno jevI bhASAo vacceno saMbaMdha samajhI zakAya ema che. moTI bahena jema nAnI bahenane potAnAM alaMkAro ApI zobhAve che tema prAkRta bhASAe potAnAM mRdu AbhUSaNothI nAnI bahena saMskRtane maMDanayukta karI che. vyApaka prAkRta ane laukika saMskRta e banne baheno che. " 56 nIce jaNAvelAM thoDAM udAharaNo dvArA A bAbata spaSTa thaze : [1] saMskRta sAhityamAM 'sALA' arthamAM 'syAla' - ane 'syAla' banne zabdono upayoga che. A vize vizeSa gaveSaNA karatAM jaNAya che ke 'syAla " zyAla zabda mULarUpa che ane " zabda tenuM bIjuM uccAraNa che. RgvedamAM "azravaM hi bhUridAvavattarA vAM vijAmAturuta vA ghA syAlAt " [ Rgveda pR0 661 - sU0 2] e maMtramAM 'syAla' zabdano prayoga che. niruktamAM paNa ukta maMtramAM che tevA 'syAla' zabdanuM nirvacana ApyuM che. nAnI bahena saMskRta Upara moTI bahena prAkRtanI prabala asaranAM udAharaNo 'syAla' ane 'zyAla' 52 prastutamAM vaparAyelo 'prAkRta' zabda tenA 'amuka prakAranI bhASA' evA rUDhArthano dyotaka che. 'prAkRta' no vyutpattyarthaM to 'svAbhAvika bhASA - pracalita lokabhASA' evo thAya che paraMtu te artha ahIM vivakSita nathI. " 'prAkRta vANI vaduM " vAkyamA prAkRta zabdano rUDhArtha nathI paraMtu vyutpattyartha che mATe ja e vAkyamAM vaparAyelo 'prAkRta' zabda gujarAtI bhASAne paNa sUcave che. e 53 'syAla' nuM nirvacana A pramANe che. 88 'syAt lAjAn Avapati -- iti vA " ' syam' iti 'sUrpam ' ucyate tasmAd asau gRhItvA kanyakAyA bhaginyA vivAhakAle lAjAn bhRSTadhAnyAn Avapati Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha mAgadhI prAkRtamAM ' s' nuM ' z' uccAraNa pravarte he. eTale mAgadhI prAkRtanA sahavAsane lIce 'syAla 'no 'zyAla' thayo ane pachI to e banne zabdo laukika saMskRtamAM yatheccha viharavA lAgyA ane kozakAroe paNa e bannene saMskRtanA zabdo samajhIne kozamAM sthAna ApyuM. keTalAka kozomA 'zyAla 'no ja nirdeza che. tyAre keTalAkamAM banneno nirdeza che. 'zyAlAH syurbhrAtaraH panyAH" (amara0 kAM0 2, zlo0 32, manuSyavarga ) " pitRvya-zyAla- mAtulA : (haima0 kAM0 3, zlo0 216 ) " syAlastAlavyadantyAdiH panyA bhrAtari kathyate " - zlo0 146 ) 46 "" - ( zabdara0 kAM0 3, 'sUrpa' banne zabdo niruktamAM54 ' zUrpa 'no [2] ' sUpaDuM' arthanA sUcaka 'zUrpa' ane saMskRta sAhityamAM maLe che. zUrpa ane sUrpa nirdeza che, ethI te zabda prAcIna hoya ema bhAse che. ane 'zUrpa' UparathI sAdhAraNa prAkRtanI asarane lIdhe 'sUrpa' zabda Avyo jaNAya che. sAdhAraNa prAkRtamAM 'za' ane 'Sa' e bannene badale ekalo 'sa' dhvani ja nirapavAda rIte pravarte che. kozakAro e banne zabdone noMghe che. " sUrpaM tAlavyadantyayuk " - ( zabdara0 kAM 0 4, zlo0 58 ) kozakAre uddezyarUpe 'sUrpa 'no nirdeza karyo che chatAM vidheyamAM prathama 'zUrpa ' ne noMghelo che e saMvAdaka dhyAnamA rAkhavA jevuM che. , prakSipati agnau tasmAd ayaM 'syAla' ucyate - ( nirukta a0 6 pA0 2 khaM0 10 naigama kAMDa pR0 291 nirNaya 0 ) tAtparya e che ke 'sya + ala ' = syAla. sya - sUpaDuM. ala -- pheMka. je, bahenanA vivAhasamaye sUpaDAvaDe javatalane agnimAM nAkhe - home te syAla -- sALo. vartamAna vivAhapaddhatimA kanyAno bhAI javatalane agnimAM home che e supratIta che. 54 " zUrpam -- azanapavanam' " - ( nirukta pR0 291 ukta AvRtti ) azanaanna, pavana - sApha karavAnuM sAdhana. jevaDe anna sApha thAya te zUrpa. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s h h h s s gujarAtI bhASAnI utkrAnti e ja rIte saMskRta sAhityamAM A nIce jaNAvelA je dvividha zabdo pravarte che, temanA dvidhA uccAraNatuM kAraNa moTI bahena prAkRtanI vyApaka asara che, ema samajhavAnuM che. kAzI-kAsI (zabdara0 kAM0 4 zloka0 25) 'za' no 'sa' , azru-asru , , 'sa' 2 , 120 no 'za' tathA banosa, zAka-sAka , , 3 , 43 zarkarA sarkarA ,, ,, 4 , 12 zvAna-svAna , , 4 , 316 zubha-subha zAmbarI sAmbarI , ,, 348 zUra-sUra " " zarvarI-sarvarI zacI-sacI ,, ,, 2 , urvazI-urvasI syAla-zyAla , , 3 , 146 asra-azra ,, ,, 2 , dAsI-dAzI ,, ,, 3 , 352 (artha-dhIvarI) sUri-bhUri , , 3 , 6 vRSI-vRsI , , 3 , 298 cASa-cAsa . , , 4 , 354 (artha- vizeSa prakAracaM pakSI) maSI-masI , , 3 , 98 ` ` ` m m ___ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha [3] saMskRta sAhityamAM 'kSura' ane ' khura' banne zabdo maLe che. 'kSa'no 'kha' ane 'kSura' no artha che 'kharI-pazunA paganI kharI'. na kSura' nA 'kSa' nuM 'kha' uccAraNa e prAkRtanI ra asaranuM pariNAma che. raghuvaMzanoM prathama ane dvitIya sarganA zlo0 85 tathA 2jAmAM mahAkavi kAlidAse 'khura' zabdano upayoga karelo che. [4 ] Rgveda maMDala 10 sUkta 155 nA pahelA maMtramA 'vikaTa' __ 'ta' noTa' , zabdano prayoga che. bhASyakAra teno artha 'vikRta ___ aMga' vA 'vikRta gamana' batAve che. saMskRta sAhityamAM -- vikAra prApta' artha mATe 'vikRta' zabda supratIta che. pAlibhASAnA keTalAka zabdomAM 'ta' nuM 'Ta' uccAraNa pravarte che. enI asarane lIdhe 'vikRta' nuM 'vikaTa' uccAraNa thayuM che. ane e rIte Avelo te 'vikaTa' zabda TheTha Rgveda sudhI pahoMcelo che. [5] 'rAyaNa' nA jhADa arthano sUcaka 'piyAla' ane 'priyAla' _zabda che. 'priyAla' nA 'ra' no lopa thaI 'piyAla' 'ra' no lopa " zabda nIpajyo che. ane A rIte saMyukta 'ra'no lopa thavAnI paddhati prAkRtamA ja che. kozakAro e banne zabdone saMskRta samajhIne noMdhe che. " rAjAdanaH piyAla: syAt" ( haima0 kAM0 4, zlo0208) "rAjAdanaM priyAlaH syAt " (amara0 kA 2, zlo0 35 vanauSadhIvarga ). kAlidAsa kumArasambhavamAM 'piyAla' zabdano upayoga paNa karyo che. " mRgAH piyAladrumamaJjarINAm"-(sa0 3, zlo0 31) __ 55 " rajaHkaNaiH khurodbhutaiH spRzadbhirgAtramantikAt / " " tasyAH khuranyAsapavitrapAMsu" ityAdi / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti A uparAMta je zabdonAM babbe uccAraNo che ane jemAMnuM eka mULabhUta che ane bIjuM saMskRta Upara vyApaka prAkRtanI asarane lIdhe nIpajeluM che, evA aneka zabdo A nIce vizeSa spaSTatAne mATe ApuM chaM. e zabdo zabdaratnAkarakozamAM, amarakozamAM ane hemacandranA abhidhAnacintAmaNi vA anekArthasaMgrahamA vidyamAna che. mATe te zabdonA khAsa khAsa sthAno nathI batAvavAno, tema vizeSa kALakSepanA kAraNe temano sAhityamA thayelo prayoga paNa nathI noMdhavAno. Po [ 6 ] - harSa - hariSa svarabhakti dahU-dahara kama-kamara garbha-garama anusvArayuktatA 'A'no 'a' 9 varSA variSa varSa - variSa parSat - pariSat manosrtha manoratha [ 8 ] 'A' kumAra-kumara phAla- phala kalAjJa-kalajJa prAkRtanI asarane lIghe ' bhAryA' nA ' bhAriyA' nI [ 7 ] 'vakra' nA prA0 ' vaMka 'nI peThe AvelA zabdo : bhadra-bhandra lakSaNa - lAJchana attikA - antikA C peThe saMyukta vyaJjanamAM svarano dhAro a " Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 'i'-e no , [9] muhira-muhera (artha-mUrkha) A, [10] 'a'-- 'A' pati-pAti sa, [11] 'R' - 'ri' 'ka'no 'ri' Rja-rija-(artha-pati) . [12] 'bha'- 'ba' 'bha' no 'ba' karambha-karamba 'Na' no 'la' _, [13] 'Na' - 'la' zleSmaNa-zleSmala *au' no 'u' .., [14] au-u kauGkaNa-kuGkuNa kautuka-kutuka [15] da-ja 'da' no 'ja' dasyatI-jasyatI-vaidika zabda .... [16] ha-a 'ha' no 'a' haTTa-aTTa [17] ta-Ta, tta-TTa 'ta'no 'Ta,'' kartaka-kaNTaka (vaidika zabda ) pattana-paTTana 'kartaka' nA 'ra' no lopa ane anusvArarnu Agamana paNa prAkRtaprabhava che. juo pR0 89, aGka 5 tathA pR0 90, aGka 7. ___ Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'zma' no 'mbha' [18] zma-mbha tathA ka-ga tathA 'ka'no 'ga' kAzmarI-kambhArI-gambhArI 'Ta'no', [19] Ta-Da taTAka-taDAka peTA-peDA kuTI-kuDI 'va' no 'ba' tathA [20] va-ba, 'da' lopa 'da' no lopa dvAra-bAra 'Da' no 'la' .. [21] Da-la [" RphiDAdInAM Dazca laH" 2-3-104 haimavyA0] tADaka-tAlaka bAliza-bADiza jaDa-jala duli-duDi biDAla-bilAla kalevara-kaDevara kalatra-kaDana baDiza-baliza . nADI-nAlI 'sa' no 'lopa, [22] 'sa' lopa stUpa-tUpa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ya' no lopa ane 'ra' nI vRddhi 'ka' no lopa 'da' no lopa 'ma' no 'va' pa' no 'va' ' va' no lopa Amukha [23] 'ya' lopa ane ' ra ' vRddhi caitya - caitra pAmara - grAmara - ( AmAM 'ya' no lopa nathI.) [ 24 ] 'ka' lopa yoktra - yotra [ 25 ] 'da' lopa kuddAla--kudAla [ 26 ] ma-va zramaNa-zravaNa ' va' no 'ma' sa no 'Sa' tathA [ 28 ] sa -Sa, kha-ha " " 'kha' no 'ha' [27] va-ma draviDa - dramiDa yavanI - yamanI musala--muSala - mukhala -muhala [ 29 ] 'pa' - va [ "japAdInAM po vaH " 2 -3 - 105 haimavyA0 ] kapATa-kavATa pArApata - pArAvata japA -- javA lipi - livi [30] 'va' lopa Urdhva Urdha 93 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'kSa'no [31] 'kSa'-kha kSullaka-khulaka pakSa-pukha kSura-khura [32] 'ya' lopa 'ya' no lopa zyAlI-zAlI matsya-matsa tUrya-tUra ., [33] kSa-cha 'kSa'no 'cha' . pakSa-piccha kSurI-churI kakSa-kaccha 'tsa' noccha, [34] sa-ccha matsa-maccha 'ta' no 'tha' , [35] ta-tha pItI-pIthI 'ti'no , [36] ti-ri pratidAna-paridAna 'ya' no 'ja' _[37] ya-ja yabhana-jabhana jaoNni yAni 56 " jAniH yAniH kulastrI ca"-(zabdaratnAkara kAMDa 3, zlo0 147) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha yAtu-jAtu yAtudhAna-jAtudhAna , 'ha'no 'gha' [38] ha-gha / aMhi-achi ghasra-hasra 'STra' no 'Dha' tathA [39] STra-Dha, 'ra' lopa ra lopa daMSTikA-drADhikA-dADhikA 'zca' no 'ccha' [40] zca-ccha pazca-puccha [ 'puccha' vedamAM paNa maLe che ] [41] anusvAralopa anusvAralopa ambA-abbA [42 ] vacalA svarano lopa ane vacalA svarasahita vyaJjanano lopa rasanA-rasnA vacalA svarano vAsara-vAstra ane sasvara vyaMjanano lopa bhaginI-bhagnI vahanI-veNI (pravAha-raghuvaMza) udumbara-umburaka-umbara pradatta-pratta Adatta-Atta sudatta-sutta 57 " prAsAdajAlairjalaveNiramyAM revAM yadi prekSitumasti kAmaH-"raghuvaMza sa0 6, zlo0 43) " jalAnAM veNyA pravAheNa" - " ogha: pravAho veNI ca iti halAyudhaH"-TIkA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 'tha' no 'dha' 'I' no 'e' 'ka' no 'ga' 'a' no 'i' 'i' no 'e' ' ra ' no 'la' tathA 'R' no 'la' gujarAtI bhASAnI utkrAnti [ 43 ] tha-dha mathurA-madhurA [ 44 ] I-e pIyUSa peyUSa [ 45 ] ka-ga, a-i, i-e daka-daga drakaTa-dragaDa kanduka - ginduka - genduka [ 46 ] ra-la, R lR [ haimaivyA0 2=3-99 thI 2-3 - 105 sudhInAM sUtro ] hIkA kA puruSa-puluSa taruNa-taluna kSudhAru kSudhAlu zItAru - zItAlu pravaGga-plavaGga rAkSA-lAkSa roma-loma caraNa-calana RphiDa - laphaDa 58 pANinIya a0 8 / 2 / 18 thI 8 / 2 / 22 sudhI. "lRphiDa : RphiGaH / eSo'pi lRphiDDaH RphiDDaH / " - ( mahAbhASya pR0 46 vA0 a0 *) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha [47 ] 'la'-lopa 'la' no lopa / jhalarI-jhalarI [48 ] za-pa 'za' no 'pa' abhIzu-abhISu vezyA-veSyA [49] da-ta 'da' no 'ta' bAdAma-bAtAma rAjAdana-rAjAtana [50 ] 'ra' lopa, dvirbhAva kurkaTa-kukkaTa 'ra'no lopa thayA pachI dvirbhAva kurkara-kukkara vapra-bappa (artha-bApa) 'aya' no ora [51] aya-o - mayUra-mora 'pa'no vA [52 ] pa-ba ___ tampA-tambA ( artha-gAya) [53 ] antyalopa dhAman-dhAma aMtya vyaMjanano lopa mahasa-maha tamas-tama soman-soma Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uJcAraNo gujarAtI bhASAnI utkrAnti rocis-roci zocis-zoci carman-carma zavas-zava homan-homa tapas-tapa [54 ] keTalAka ekArthaka zabdonAM uccAraNo svara ane saMyukta evAM vividha dekhAya che ke e uccAraNo ja emanI varNanAM vilakSaNa " prAkRtatA TharAve che: candra-candira-canda vikusra-vikasa-vikrasa bukkasa-pukkasa-putkasa taviza-taviSa-tAviSa vanIpakabanIyaka-vanabaka khoDa-khoTa-khora varANasI-vArANasI-vANArasI haNDe-haje suvAsinI-svavAsinI mauktika-mukutika-makutika mastaka-mastika aSADha-ASADha etaza-aitaza biDojA-biDaujA nighaNTu-nirghaNTu Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha netR-netra divokA-divaukA [55] Na-na 'Na' no 'na' poNini vagairenA dhAtusaMgrahamA je dhAtuo mUla Nopa " deza-AdimAM 'Na' kAravALA-noMghelA che te badhA ya prayoganI prakriyAmAM AvatAM AdimAM 'na' vALA thAya che. 'Sa' no 'sa' [56] Sa-sa pANini vagerenA dhAtusaMgrahamA je dhAtuo Sopadeza-AdimAM 'ba' vALA darzAvyA che te badhA ya prayoga samaye AdimAM 'sa' vALA thaI jAya che. __ A uparAMta nirukta vagaireno ullekha karIne AgaLa (pR0 22-25) je ekArthaka dhAtuo ane ekArthaka zabdonAM bhinna bhinna uccAraNo noMdhI batAvyAM che, te dvArA paNa joI zakAya ema che ke keTalA jUnA samayathI nAnI bahena saMskRtane tenI moTI bahena prAkRte potAnI mRdutA ane vividha uccAraNanI rIta ApI temAM anekagaNuM vaividhya vadhArI dIdhuM che. 57 saMskRta Upara vyApaka prAkRtano Avo prabhAva hovA chatAM saMskRtanA abhyAsionuM prAkRtanA abhyAsa tarapha saMskRtanA abhyA , je durlakSya pravartamAna che te vizeSa kaThe evaM che. sionuM prAkRtanA na abhyAsa tarapha vidvAnomAM vartatA e durlakSane pariNAme nATakonuM durlakSa ane tenuM prAkRta bhAre azuddhionA gartamAthI nIkaLI zakyu duSpariNAma nathI. mAre namrapaNe kahevU joIe ke nATakonA te te vidvAna saMpAdakoe nATakagata prAkRtanA saMzodhana tarapha lakSya ja nathI 59 "No nH"-6|1165 pANinIya. 60 "dhAtvAdeH SaH sH"-6|1|64 pANinIya. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 gujarAtI bhASAnI utkrAnti rAkhyu. tene lIdhe nATakagata prAkRtanA pAThonuM ThekANuM nathI rahyu. nATakanAM nATakonA prAkR- keTalAMka saMskaraNomAM to nATakanA mULa pATha tanI durdazA rUpa prAkRtane nIce TippaNamAM mUkI Upara tenuM saMskRta ja besAravAmAM Avyu che. eTalaM ja nahIM paNa nATa61 eka udAharaNa-pratimAnATaka, saMpAdaka-zivarAma mahAdeva prAMjape, pUnA. azuddha pATha zuddha pAThaM pR. 1 iahmi iaM mhi pR0 2 saGgIdasALaM saGgIdasAlaM pR. 2 kALasaMvAdiNA kAlasaMvAdiNA pR. 2 kidaM ti kidaM ti pR. 3 vakkaLaM vakalaM pR. 3 nobheNa lobhena pR0 3 suLahAvarAho sulahAvarAho pR. 3 kissa kIsa pR0 3 ayvarevA ayyarevA pR. 3 amehi amhehi pR0 10 rodidavye rodidavve ukta azuddha pAThonA zuddha pATho meM batAvelA che. nATakamAM ekaMdara zaurasenI bhASA vaparAyelI che, chatAM saMpAdake vakkaLaM, suLaha-, -sALaM, kALa-vagere 'La' vALA prayogo-je zaurasenImAM saMbhavatA ja nathI--rAkhelA che. evA 'La' vALA prayogo paizAcI bhASAmA pracalita che. vaLI, saMpAdake pR. 72 Upara eka koTho Apyo che temAM jaNAveluM che ke nATakamAM be bhASA-eka saMskRta ane bIjI prAkRta-vaparAyelI che. kharI rIte nATakamAM saMskRta ane zaurasenI bhASA vaparAyelI che ema spaSTa lakhavU joItuM hatuM. 'prAkRta' lakhavAthI 'zaurasenI' no bhAva samajhavo sugama nathI. 62 udAharaNa-ratnAvalI-saMpAdakaH em. Ara. kALe, bI. e. ratnAvalI (zrIharSaracita) mAMnA badhA mULa prAkRtapAThone TippaNamA rAkhelA che ane te pAThonuM saMskRta, Upara mUkelaM che. prAkRta pAThonuM samAnarUpa saMskRta karavA tarapha upekSAnAM udAharaNo Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 101 konA keTalAka TIkAkaurone hAye suddhAM nATakanA prAkRtanI durdazA thayelI ... A jAtanI phariyAda mArI ekalAnI nathI. bhASAtattvavizArada zrImAna vidhuzekharazAstrIjIe paNa nATakonA prAkRta vize AvI ja phariyAda karelI che. prA0 ratnA0 pR0 13 Aloedu dr " "" 23 "" pR0 14 maulIkida pR0 17 dAsIe-dhIe ! pR0 20 kettia-dUro pR0 46 gummaMtaridAo pR0 47 suhAadi pR0 52 guruo saM0 avalokayatu mukulAyita dAsyA:-putri ! kiyaddUre gulmAntarite sukhayati guruH zuddha Alokayatu mukulIkRta " 63 'karpUramaMjarI ' nATikAnI TIkA vAMcatAM A hakIkata samajhI zakAya ema che, chatAM te mATenuM udAharaNa nIce pramANe che: << ' samohaNAsANaM ' ( karpUramaMjarI pR0 4 nirNaya 0 ) karpUramaMjarIno ukta pATha azuddha chatAM TIkAkAre te azuddha pAThanI TIkA karI che. ' sa + mohaNa + AsA' Avo padaccheda karyo che. TIkAkAre karelo artha- " mohane surate AzAsahitayoH " che. kharo pATha 'chammuhaNAsANaM " che. teno artha " SaNmukhanyAsAnAm " che arthAt " jemanA khoLAmAM SaNmukha beThelA che evAM ziva ane pArvatI " A artha yukta che ane ucita paNa che. A rIte karpUramaMjarImAM tema ja bIjAM paNa nATakomAM TIkAkAroe prAkRta pAThonI tarapha taddana upekSA rAkhI che. 64 A saMbaMdhe zrIvidhuzekharajIno ullekha A pramANe che : << saMskRta dRzya kAvyasamUhe sthAne sthAne prAkRta aMza vibhinna vibhinna pAThe eta vyAkula haiyA uThiyA che ye, tAhA balivAra nahe x x x saMskRta pAThakagaNera prAkRtera dike anAdarai ei pAThaviparyayera anyatama pradhAna hetu / ihAra saMskAra hauyA nitAMta Avazyaka " pAliprakAzapravezaka pR0 18, TippaNa 42. zrIvidhuzekharajIno ukta ullekha vadhu lAMbo hovAthI temAMthI ahIM thoDo utAro Apyo che. te ullekhamAM temaNe ' veNIsaMhAra' nuM nAma laI tenA pAThonI avyavasthA batAvI che. dAsyAH - duhitaH ! kiyaddUra: gulmAntaritAt sukhAyate / gurukaH vagere. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 gujarAtI bhASAnI utkrAnti saMbhava che ke 'prAkRta bhASA nIca pAtronI bhASA che' evA rUDhigata vahemane lIdhe Aq banavA pAmyu hoya. paraMtu A 'prAkRta' nIca pAtronI bhASA kI mAnyatA taddana bhUla bharelI che. je bhASA eka kALe sarvasAdhAraNamA pravartatI hatI eTale tene rAjA paNa bole ane raMka paNa bole, brAhmaNa paNa bole ane caNDAla paNa bole-ema hovAthI evI sarvavyApaka bhASAne nIca pAtronI bhASA kahI uvekhavI kyAM sudhI ucita che ? __ AryasaMskRtinA asAdhAraNa pratinidhi bhagavAna mahAvIra ane bhagavAna buddhanA mukharUpa himAcalamAthI je bhASAnI prazamarasapUrNa gaMgA vahelI che, je bhASAne kavivara hAla, vAkpatirAja, rudraTa ane rAjazekhara jevA vidvAnoe Adara Apyo che, je bhASAmAM AryasaMskRtine lagatuM vipula sAhitya upalabdha che, je bhASAnA paricaya vinA AryasaMskRtinA itihAsano abhyAsa ja aTakI paDe ema che ane je bhASAnA jJAna vinA ApaNA dezamAM pravartatI marAThI, baMgAlI, gujarAtI, hiMdI, mAravADI, mAlavI, mevADI, kacchI, ____ siMdhI, paMjAbI, bhojapurI, magahI, AsAmI, siMhalI, 'prAkRta' bhASAnA " uDIyA, bihArI, kAzmIrI pramukhano are ! tAmila, abhyAsa vinA saMzodhana kArya jatelagu, malayALaM suddhAMno ane leTina, jarmana, phArasI azakya che tathA aMgrejI vagere bhASAno paNa itihAsa jANI zakAya ema nathI. TraeNkAmAM je bhASAne apanAvyA vinA sarvadharmasamabhAvanA jIvanahitakara siddhAMtanuM AcaraNa ja zakya nathI evI prAkRta bhASAne 'nIca pAtronI bhASA che' vA 'amuka saMpradAyanI bhASA che' ema samajhI tenA jJAna-vijJAna ane saMzodhanathI potAnI jAtane vaMcita rAkhI ApaNe rASTrane Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 103 ane rASTriya sAhityane keTalaM badhuM nukasAna karyu cha ? e avazya vicAra joIe. 58 ApaNe nAgarika loko ane ApaNane poSanArA lAkho karoDo 'prAkatanA gAmaDiyA bhAIo e be vacce je antara vadhyuM che abhyAsa vinA bhAI tenuM kAraNa ApaNA dezanA snAtakoe ane bhAI vaJce paDelu adhyApakoe prAkRtabhASAne uvekhI che e paNa mane atara lAge che. eka samayanI sarvavyApaka bhASAne nIconI bhASA samajhazuM to vartamAnamA vyApaka evI marAThI, hiMdI, baMgALI, gujarAtI vA sarvavyApI jevI aMgrejI e badhI nIconI bhASA che ke UMconI ? ApaNI yunivarsiTione ane temanA jevI bIjI mAtabara saMsthAone mArI namra vinaMtI che ke temaNe vyApaka prAkRtabhASAnA sAhityane zabdavijJAnanI navI dRSTithI saMzodhita karAvI, tenA abhyAsa mATe abhyApakone ane vidyArthione uttejita karI rASTrahitanuM apUrva puNya upArjI temanI sAcI zobhA siddha karavI joIe. 59 vedonI bhASA sAthe vizeSa sarakhAmaNI hovAne lIdhe te samayanI . vedavArAnI-bolacAlanI bhASA sAthe jeno saMbaMdha vyApaka prAkRtamAMsa " siddha karI batAvyo che, saMskRta bhASA Upara paNa samAtI bhASAo " jenI prabala asara che evI uparyukta vyApaka prAkRta bhASAmAM pAli, ardhamAgadhI ke ArSaprAkRta, dharmalipionI bhASA, cakravartI khAravela vagairenA prAkRta zilAlekhonI bhASA, sAdhAraNa prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikApaizAcI ane apabhraMza-e badhI bhASAono samAveza che. ___ Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 60 pAli vagaire bhASAogeM sAmAnya-vizeSa svarUpa ane tenA sAhityagata avataraNo A nIce ApI daUM chaM. bauddhamAgadhI-pAli keTalAka vidvAno 'pAli' zabdane 'paMkti' ke ___ "pallI' mAMthI UtAre che. 'pati' eTale zAstranI * paMkti akSarazreNI. bauddhadharmanAM mULa pustaka piTaka graMthomAM je akSarapati che tenuM nAma 'pAli 'bhASA. 'pallI' eTale gAmaDuM ane gAmaDAmAM je bhASA pravartI te 'pAli' bhASA. 'pAli' zabdanA mULarUpa ane vyutpatti saMbaMdhe A uparAMta bIjA paNa aneka mato cAle che. temAM moro paNa eka namra 65 je je zabdo bhASAnAM nAmo mATe vaparAyelA che te be jAtanA che; keTalAka koI deza sAthe saMbaMdha rAkhanArA ane keTalAka bhASAnA svabhAva sAthe saMbaMdha rAkhanArA. mAgadhI, zaurasenI vagere zabdo te te deza sAthe saMbaMdha dharAve che ane prAkRta, apabhraMza zabdo bhASAnA svabhAvanI sAthe saMbaMdha rAkhe che. A jotAM eka viziSTa bhASA mATe prasiddhi pAmelo 'pAli' zabda zaM koI deza sAthe saMbaMdha rAkhe che ? ke bhASAnA svabhAva sAthe saMbaMdha dharAve che ? Avo praznathAya e svAbhAvika che. A saMbaMdha meM phArbasa gujarAtI sabhAnA mukhapatra traimAsika ( 1941 julAI-sapTeMbara pR0 250) mAM 'pAlibhASA' e mathALA nIce savistara carcA karelI che. temA carcAyelI hakIkatano taddana saMkSipta sAra A pramANe che: 'pAli' bhASAnA sUcaka 'pAli' zabdanA mULa vize kharI hakIkata A pramANe che: 'pAli' zabda mULe koI jAtanI bhASAnA arthano vAhaka ja nathI, paraMtu bhagavAna buddhanI 'dharmadezanA' nA arthamAM e zabda bauddhasAhityamAM vAraMvAra vaparAyelo che. ane bhagavAna buddhe je bhASAmAM lokone upadeza Apelo te bhASA mATe to 'mAgadhI' zabda ja vaparAyelo che. paraMtu pAchaLathI bhagavAna buddhanI dezanA ane mAgadhI bhASAno abheda kalpAyo ane te jAtanI abheda kalpanAne lIdhe dezanA-upadezavAcaka 'pAli' zabda paNa lakSaNAne kAraNe 'bhASA' arthamAM rUDha thayo. Ama hovAthI bhASAvAcaka 'pAli' zabdanA mULanI zodha karavI vyartha che. paraMtu dezanAvAcaka 'pAli' padanA mULanI zodha Avazyaka kharI. bauddha sAhityanA mULarUpa piTakagraMthomAM sthaLe sthaLe 'dezanA' nA artha mATe 'pariyAya' zabda vaparAyelo che Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 105 abhiprAya UmeruM kuM. prAkRtabhASAmA 'prAkRta' zabdanAM 'pAya' ane 'pAyaDa' evAM ve uccAraNo pracalita che. svabhAvavAcaka 'prakRti' nAM paNa ' paya~i' ane ' payaDa' evAM ve rUpAMtaro zAstraprasiddha che. 'payaDi' zabdanuM taddhitAMtarUpa 'pAyaDa', tenuM strIliGgI rUpa ' pAyaDI' ane te UparathI svAbhAvika bhASAvAcaka 'pAli' zabda utAravo sahelo bhAse che. SaDbhASAcaMdrikAmAM lakSmIdhare batAvelA rUpakaparibhASAnA avataraNamAM prAkRta bhASA mATe 'prAkRtI' zabdano upayoga thayelo che, e dhyAnamAM rahe, athavA prakRti' UparathI jema ' prAkRta' zabda Ave che tema prAkRtika' zabda paNa Ave che. ' prAkRtika' ne maLatuM uccAraNa, 'pAyaia' ke ' pAyaDia ' thAya che. temAMnA ' pAyaDia ' uccAraNamAMthI 'pAyalia ' ane te UparathI paNa 'pAli 'zabda UtarI zake che. arthabAdha paNa nathI. pAli, ardhamAgadhI ke ArSaprAkRta - e traNe zabdo dvArA sUcavAtI " dezanA ? ane azokanI dharmalipiomAM nA paryAya tarIke 'paliyAya 'pada paNa vaparAyeluM che. A 'paliyAya' zabdamAM ja 'pAli' zabdanuM mULa che. ethI 'pAli' nA mULa mATe 'pati' 'pallI' ke 'prAkRtI' zabdo kalpavAnI kazI agatya nathI. A saMbaMdhe jemanI icchA savistara jANavAnI hoya temaNe ukta traimAsikanuM Upara jaNAveluM sthaLa joI levuM ghaTe. e sthaLe 'pAli' nA mULa vize aneka mato, temanI carcA, te mATenAM sAdhaka bAdhaka pramANo tathA bIjAM aneka upayogI avataraNo ApIne e carcA karelI che. << Amukha 8 66 juo - hemacaMdra 811/67 tathA 'sakkayA pAyayA ceva " ityAdi. anuyogadvArasUtra tathA sthAnAMgasUtra. ' pAyaDa' mATe juo pAiasaddamahaNNavo. 67 ' payai ' ane ' payaDi ' mATe juo pAiasaddamahaNNavo. A banne zabdo karmazAstrasaMbaMdhI jaina graMthomAM 'svabhAva' arthanA sUcaka tarIke sArI rIte vaparAyelA che. 68 " Sar3avidhA sA prAkRtI ca zaurasenI ca mAgadhI " ityAdi ( lakSmIdhara - SaDbhASAcandrikA pR0 4, zlo0 23-25-26 ) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bhASAmA vizeSa bheda nathI. carotaranI gujarAtImAM ane amadAvAdanI gujarAtImAM jeTaluM antara che teTalaM aMtara pAli, ardhamAgadhI ke ArSaprAkRtamAM che. azokainI dharmalipiomAM ane bauddhadharmanA mULabhUta piTaka graMthomAM tathA aTThakathA 69 azokanI dharmalipinI bhASAno namUno : " iyaM dhaMmalipI devAnaM priyena priyadasinA rAnA lekhApitA-idha na kiMci jIvaM ArabhitpA prajUhitavyaM, na ca samAjo katavyo, bahukaM hi dosaM samAjamhi pasati devAnaM priyo priyadasi rAjA " - ( azokakI dharmalipiyA~ gau0 o0 ) A lipinA utArAmAM alpavirAma vagere nizAno meM karelAM che. 70 udAharaNa tarIke 'suttanipAta' nI bhASAno namUno : gadya - " evaM me sutaM / ekaM samayaM bhagavA ALaviyaM viharati ALavakassa kkhassa bhavane / atha kho ALavako yakkho yena bhagavA tenupasaMkami upasaMkamitvA bhagavaMtaM etadavoca " ityAdi (10 muM ALavakasupta ) padya - kiM sUdha vittaM purisassa sehaM ? kiM su suciNaM sukhamAvahAti ? / kiM su have sAdutaraM rasAnaM ? kathaMjIviM jIvitamAhu sedraM ? // 1 // saddIdha vittaM purisassa senaM dhammo suciNo sukhamAvahAti / sacaM have sAdutaraM rasAnaM paJcAjIviM jIvitamAhu se // 2 // ( suttanipAta 10 muM ALavakasupta ) 71 aTThakathAnI bhASAno namUnoH tattha dasahi saddehi avivittaM ti-hatthisaddena, assasaddena, rathasaddena, bherisaddena, mutiGgasaddena, vINAsaddena, gItasaddena, sammasaddena, tAlasaddena, 'asnAtha pivatha khAdathA' ti dasamena saddenAti imehi dasahi saddehi avivittaM ahosi X X x yathApi dukkhe vijyaMte sukhaM nAmapi vijnati / evaM bhave vijjamAne vibhavo'pi icchitavvako // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 107 omAM ane jAtakakathAo vagere granyomA e bhASA sacavAyelI che. jhINavaTathI tapAsatAM spaSTa jaNAya che ke samagra bauddha sAhityamA ya je sAhitya jeTaluM prAcIna che temAM teTale aMze pachInA sAhityamAM vaparAyelI bhASA karatAM prAcInapaNuM jaLavAyelaM tarI Ave che. pachInA sAhityamAM vyAkaraNanA niyantraNanI asara jaNAya che tyAre prAcIna sAhityamAM tenA niyantraNano vizeSa prabhAva nathI. kaccAyaNa nAmanA vidvAne tenuM eka savistara vyAkaraNa racelaM che. te uparAMta bAlAvatAra, mahArUpasiddhi vagaire nAnAM moTAM aneka vyAkaraNo ane vRttigraMtho siMhala vagere lipiomAM mudrita thayelAM upalabdha che. 61 ArSaprAkRta-ardhamAgadhI-prAcIna RSionAM prAkRtabhASAmaya vacanomAM je keTalAka prayogo prAkRtavyAkaraNavihita ardhamAgadhIno paricaya - niyantraNanA prabhAvathI mukta che te 'ArSa' prayogo kahevAya. je prAkRtamAM evA ArSa prayogo vizeSa maLatA hoya tenuM nAma ArSa prAkRta. jaina paraMparA pramANe RSipravara yathApi uNhe vijjate aparaM vijjati sItalaM / evaM tividhaggI vinaMte nibbAnaM icchitabbakaM // yathApi pApe vijete kalANamapi vijti| evameva jAti vinaMte ajAtiM'pi icchitabbakaM // (nidAnakathA-kosaMbIjI) 72 jAtakakathAnI bhASAno namUno "atIte vArANasiyaM sAmarAjA nAma rajaM kAresi, tadA bodhisatto amaJcakule nivvattitvA vayappatto tassa atyadhammAnusAsako ahosi / ralo pana paNDavo nAma maGgalasso; tassa giridato nAma assabaMdho, so khaJjo ahosi" ityAdi -(giridaMtajAtaka) ___ Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 gujarAtI bhASAnI utkrAnti tIrthaMkaro sarvajana sugama evI ardhamAgadhI bhASA dvArA dharmadezanA pravartAve che. paraMparA je prAkRtabhASAne ' ardhamAgadhI' kahe che te bhASAmAM ArSaprayogonI bahulatA che. tethI ahIM ArSaprAkRta ane ardhamAgadhI khAsa bheda pADyo nathI. vaidika prayogonI sAdhanA mATe pANinie jema vaidika prakriyAnI racanA potAnI aSTAdhyAyImAM ja samAvI dIdhI che, tema AcArya hemacaMdre paNa paraMparAmAnya ardhamAgadhInA prayogonI sAdhanA mATe koI khAsa bhinna vyavasthA na karatAM tene potAnI aSTAdhyAyImAM 'Am' nA nAma nIce samAvI dIvI che. e rIte AcArya hemacaMdranI dRSTie paNa ardhamAgadhI ane ArSaprAkRta vacce khAsa bheda jaNAto nathI. ardhamAgadhInuM viziSTa svarUpa jarUra hovu joIe - e hakIkata vartamAna jaina AgamomAM maLatA keTalAka viziSTa prayogo dvArA samajhI zakAya evI che; paraMtu jemAM mULa ardhamAgadhI bhASA kALavaLe ghasAI gaI che evA vartamAna jaina AgamomAM e bhASAnuM viziSTa svarUpa hovuM joIe tetuM sacavAyuM nathI ane jevuM te sacavAyuM che te ghaNuM ja jhAMkhuM - AhuM bhAse che mATe tene mAtra ' prAkRta' na kahetAM 'ArSaprAkRta' kahIe to te asaMgata nathI ane bhUtapUrvanyAye 'ardhamAgadhI' kahIe to paNa bAdha Ave ema nathI. AgaLa kahI gayo chaM ke pAli, ArSaprAkRta vA ardhamAgadhImAM vizeSa antara nayI anAdimAM rahelA asaMyukta vyaMjano pAlimAM hayAta rahe che tema ArSaprAkRtamAM paNa tevA vyaMjano aneka prayogomA kAyama rahe che. saptamInuM ekavacana ''si' vA 'ssi' ArSa 73 "bhagavaM ca NaM addhamAgahIe bhAsA dhammamAikkhai " - ( samavAya- aMgasUtra pR0 60 samiti ) tathA jemA 'addhamAgahI' no nirdeza Ave che evA paNa bIjA aneka ullekha che. te mATe juo mArA prAkRtavyAkaraNa ( vidyApIThaprakAzita ) nI prastAvanA pR0 13-14. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 109 prAkRtamAM che te pAlinA 'smi' pratyayane anurUpa che. 'pucchiMsu' vagere kriyApadomAM dekhA to ' iMsu' pratyaya pAlimAM paNa vaparAya che ' abbavI' 'akAsI' ' viharitthA' vagaire kriyApadomAM dekhAtA 'I' 'sI' ane ' tthA ' pratyayo pAlinA 'si', 'I' ane ' ittha' pratyayone maLatA Ave che. vaLI 'siloga ' 'suNaga', 'sovAga' vagaire zabdomA 'ka' ne badale 'ga' nuM uccAraNa jema ArSaprAkRtamAM che tema pAlimAM ' mUga ' ' sAgala' vagaire zabdomAM 'ka' ne badale 'ga' no dhvani pravarte che. 'kRta' artha mATe 'kaTa' zabdano prayoga A ne pAla ne mAM pracalita che tathA mAgadhIbhASAmA sarvatra ' ra ' ne badale 'la' nuM uccAraNa pravarte che tema ArSaprAkRtamAM paNa 'patelasa' ( pratrayodaza ) 'gilAsa' (grAsi ), 'palimokkha', 'palipAga', 'palibAhara ', ' elikkhaga', 'aNelisa' vagaire zabdomAM ' ra ' ne badale 'la' no dhvani pracalita che. mAgadhImAM prathamAnA ekavacanamAM 'e' pratyaya vaparAya che tema ArSaprAkRtamAM 'samaNe', 'mahAvIre' evAM 'e' pratyayavALAM prathamAnta rUpo paNa suprasiddha che. A rIte vartamAna ArSaprAkRta, pAli sAthe vadhAre TakA maLatuM Ave che. ane temAM mAgadhInI asara ochA TakA rahelI jaNAya che. mATe ja pAli ane ArSaprAkRta vacce vizeSa samAnatA hovAnuM jaNAnyuM che ane ' ardhamAgadhI' zabdano artha vicAratAM 88 > 74 ' tatra mAgadhabhASAlakSaNaM kiJcit kiJcit prAkRtabhASAlakSaNaM yasyAmasti sA- ardha mAgadhyA iti vyutpattyA - ardhamAgadhI " - ( vyAkhyA prajJapti - bhagavatI -sUtraTIkA-zataka 5, uddezaka 4 pR0 181 zrIrAyacaMdrajinA 0 ) "prAkRtAdInAM SaNNAM bhASAvizeSANAM madhye yA mAgadhI nAma bhASA "ra-sorla-zau mAgadhyAm" ityAdilakSaNavatI sA asamAzritasvakIyasamagralakSaNA ardhamAgadhI - iti ucyate, tayA dharmamAkhyAti tasyA eva atikomalatvAt " - ( samavAyAMgasUtravRtti pR0 60 ) " "ra-sorla-zau mAgadhyAm" ityAdi yat mAgadhabhASAlakSaNaM tena aparipUrNA prAkRtabhASAlakSaNabahulA ardhamAgadhI " ( uvavAiasUtra TIkA pR0 78 ) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 gujarAtI bhASAnI utkrAnti tenA Upara eTale ArSaprAkRta Upara mAgadhInI asara ThIka dekhAvI 'ardhamAgadhI' no joIe chatAM te AjakAla upalabdha thatA arthavicAra ArSa prAkRtamAM jaLavAI jaNA~tI nathI. mATe ja kadhuM che ke vartamAna jaina aMga- upAMga sAhityamAM tenI mULabhASA ardhamAgadhInuM jhAMkhuM-AluM svarUpa sacavAyuM che ane mULabhASA vizeSa ghasAI gaI lAge che. ArSaprAkRtanI eka khAsa vizeSatA eche ke jema sAdhAraNa prAkRtamAM anAdistha ane asaMyukta evA ka, ga, ca, ja, ta, da, pa, ya, va ane ba lopa pAme che tathA tene badale keTalAka prayogomAM 'ya' zruti thAya che ane keTalAka prayogomAM udatta svara - zeSa svara- kAyama rahe che tema ArSaprAkRtamAM dhatuM nathI, temAM to keTalAka prayogomAM te vyaJjano kAyama rahe che, keTalAka prayogomAM te te vyaJjanone 75 A ja hakIkata AcArya hemacaMdre potAnA vyAkaraNamAM mAgadhIbhASAnuM svarUpa batAvatAM A pramANe kahI che : 88 'yadapi porANaM addhamAgahabhAsAniyayaM havai suttaM" ityAdinA ArSasya ardhamAgadhabhASAniyatatvam AmnAyi vRddhaiH tadapi prAyaH asyaiva vidhAnAt, na vakSyamANalakSaNasya - ( hemacaMdra 8 -4 - 287 ) tAtparya e ke 287 mA sUtramAM mAgadhI bhASAmAM 'a' no 'e' thavAnI sUcanA karelI che. hemacaMdra kahe che ke jaina AgamomAM mAgadhInuM A eka lakSaNa ghaTamAna che, bIjAM - bAkInAM - lakSaNo prAyaH ghaTamAna nathI. 76 vartamAnamA Agamodayasamiti dvArA ke bIjI saMsthAo dvArA je aMgaupAMga sUtro prakaTa thayAM che temAM chapAyelA pATho joIne AgamonI mULa bhASAnA svarUpa saMbaMdhe nizcita abhiprAya Apavo kaThaNa che. temAM chapAyelA pATho badhA ekadhArA nathI, tema saMpAdako pAThonI viziSTa zuddhi mATe upekSA rAkhI che. tema chatAM e avyavasthita pAThomAM rahelI 'ta' zruti tema ja kvacit AvatI 'ra' nA 'la' nI zruti dvArA jANI zakAya che ke temAM atyAre paNa 'ardhamAgadhI ' nuM Achu svarUpa sacavAyuM che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha badale koI bIjA ja vyaJjano saMbhaLAya che ane vadhAre prayogomAM te badhA vyaMjanone badale 'ta' zruti thAya che. kUNika-kUNita, .. ArAdhaka-ArAhata, adhika-ahita, zAkunikaardhamAgadhImAM ___ sAuNita, vardhaki-vaDati, sAmAyika-sAmAyita, antika - _ 'ta' zruti ___ aMtita, nArAca-nArAta, vacas-vati, vajra-vajira-vatira, pUjA-pUtA, rAjezvara-rAtIsara, AtmajaH-attate, jitendriya-jitiMdiya, satata-satata, yadA-jatA, pAda-pAta, nadI-natI, mRSAvAda-musAvAta, yadi-jati, sAmAyika-sAmAtita, gAyati-gAtati, sthAyin-ThAti, nairayika neratita, parivAra-paritAla, kavi-kati vagere. A jAtanI ta ' zruti nathI pAlimAM ke nathI mAgadhI vagaire bIjI bhASAomA; mAtra eka 'da' ne badale 'ta'nuM uccAraNa paizAcImA pravarte che : dAmodara-tAmotara. ukta 'ta' zruti ArSa prAkRtamAM kyAthI AvI ? kema AvI ? kyAre 77 sAdhAraNa rIte ema jaNAya che ke ukta 'ArAdhaka-ArAhaya-ArAhata' vagere prayogomAM zabdanI aMdaranA 'ka' vagere vyaMjanone badale 'ta' zruti dekhAya che; paraMtu 'tumha' zabda evo che ke jemAM zabdanA AdibhUta 'ya' nI 'ta' zruti dhayelI che. bhASAvijJAnapaMDito 'tumha' ane 'yuSma' vacce samAnatA batAve che tethI tathA 'tvayA' 'tava' 'tubhyam' 'tvAm-tvA', 'te','tvayi' vagere 'yuSmada' nAM rUpomAM 'ta' zruti che tethI ema kalpanA thAya che ke 'yuSma' nI AdinA 'ya' nI 'ta' zruti thaI te UparathI 'tumha' rUpa Avyu hoya. pAli ane prAkRta jevI vizeSa prAcIna bhASAmA 'tumha' padano prayoga supratIta che e UparathI A 'ya' nI 'ta' zrutinI prathA keTalI prAcIna che tenI kAMI kalpanA AvI zakaze. 78 'ta' zrutibahulabhASA saMbaMdhe nATyazAstrakAra bharata muni kahe che ke.. "carmaNvatInadIpAre ye caarbudsmaashritaaH| takArabahulAM nityaM teSu bhASAM prayojayet // " -(nATyazAstra a0 17, zlo. 62 ni0) "arthAt je loko carmaNvatInadIpAra rahenArA che ane arbudano samAzraya karIne rahenArA che te lokomA takArabahula bhASAno prayoga karavo." Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 gujarAtI bhASAnI utkrAnti AvI ? vagaire aneka prazno jarUra vicAraNIya che, te bAbata koI vidvAna kAMI prakAza nAMkhe e icchavA yogya che. ahIM to e saMbaMdhenI carcA aprastuta jevI che mATe tene jatI karUM chaM. ' ardhamAgadhI 'nA ardhamAgadhI ane svarUpa bAbata jaina paraMparAmAM paNa ekasarakhA vicAro maLatA nathI. 'nizIthacUrNimAM ' " porANaM arddhamAgahabhAsAniyayaM havai suttaM" evo eka ullekha jaina paraMparA che. eno artha A pramANe che - " purAtana sUtra ardhamAgadha bhASAmAM niyata che." ukta ullekhamAM AvelA ' addhamAgaha ' padanI vyAkhyA karatAM zrIjinadAsa mahattare tenuM be rIte vivecana kartuM che" magahaddhavisayabhAsAnibaddhaM arddhamAgahaM " athavA " aArasadesIbhAsANiyataM addhamAgadhaM, prathama vivecana pramANe magadhanA aDadhA - viSayamAM-dezamAMbhAgamAM je bhASA pracalita hoya ane te bhASAmAM je zAstra nibaddha hoya te ' addhamAgaha'- '' ardhamAgadha' kahevAya. aDhAra ( jAtanI ) dezI bhASAmAM je zAstra niyata hoya te paNa ' addhamAgadha' kahevAya - e bIjuM vivecana. A banne vivecano 'ardhamAgadhI ' nA svarUpa vize kazo spaSTa prakAza nAkhatAM nathI. AkhA magadha dezanI bhASA ane magadhanA aDadhA bhAgamAM cAlatI bhASA zuM bhinna bhinna haze ? ' mAgadhI' zabdanI vyutpatti UparathI AkhA magadha dezanI bhASAne ' mAgadhI ' mAnIe to tenA aDadhA bhAgamAM cAlatI "" bharatano A zloka spaSTapaNe avagata thato nathI. carmaNvatI nadI eTale caMbala nadI ! tene kye pAra - A pAra ke pele pAra ? arbuda eTale Abu ke bIjuM kAMI ? arbudano samAzraya eTale arbudanI kaI dhArano samAzraya ? A bAjunI ke pAchalanI bAjunI ? vagere aneka prazno ukta zlokano spaSTa artha jANavAmAM bAdhaka che. chatAM ahIM e zlokano kevaLa zabdArtha sUcavyo che. koI vizeSajJa A saMbaMdhe spaSTatA karaze evI vinatI che. zloka mUkavAno hetu eTalo ja ke koI eka prajAnI bhASA 'tavarNa' pradhAna hatI evaM zrIbharatanA paNa dhyAnamAM hatuM e batAvavAno che. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 113 bhASAne kaI kahevI ? evA aneka vikalpone lIdhe magadhadezanA aDadhA bhAganI bhASAno ja khulAso thato nathI. e ja rIte bIjA vivecanamAM jaNAvelI aDhAra dezI bhASAonuM svarUpa paNa aspaSTa che. aDhAra dezIbhASAo kaI kaI samajhavI? ane te pratyekanuM svarUpa ketuM samajhabuM ? 'nAyAdhammakahA' nAmanA aMgasUtramA ane bIjAM sUtromAM koI paNa rAjaputranA vidyAbhyAsano paricaya ApatAM 'aTArasadesIbhAsAvisArae' vA 'aTThArasavihappagAradesIbhAsAvisArae' AbuM vizeSaNa vaparAyelu che. 'nAyAdhammakahA 'nA TIkAkAra 'aTThArasadesIbhAsA 'no artha 'aDhAra prakAranI lipio' batAve che. A rIte kyAMya ' aTThArasadesIbhAsA 'no koI spaSTa artha prApta thato nathI. cUrNikAra zrIjinadAsa mahattare -- addhamAgaha 'no je artha jaNAvyo che tenA karatAM judo artha navAGgIvRttikAra zrIabhayadevasUri 'ardha mAgadhyA :-ardhamAgadhI' evI vyutpatti karIne jaNAvI gayA che. 'arddha mAgadhyAH 'nI vyutpattine svIkArIe to je bhASAmAM ThIka aDadhI-barAbara aDadhI-mAgadhI bhASA bhaLelI hoya te 'ardhamAgadhI' bhASA kahevAya. A prakAre ardhamAgadhIne lagatA je je ullekho maLe che temanA dvArA ardhamAgadhInuM spaSTa svarUpa khyAlamAM nathI AvatuM chatAM vartamAna ArSaprAkRtamAM sacavAyelAM-pAli bhASA sAthenuM sAmya ane pUrvokta 'ta' zruti-e banne evaM anumAna karAvavAne pUratAM che ke pustakArUDha thayA pahelAnAM prAcIna jainasUtronI bhASAnuM rUpa temanAmAM sacavAyelI vartamAna bhASAnA rUpa karatAM jueM hovU joIe ane te ThIka tenA 79 A vAkyano ullekha nAyAdhammakahAsUtramA pR0 38 tathA aupapAtikasUtra pR0 98 mAM che. A saMbaMdhe vizeSa jijJAsue mArA prAkRta vyAkaraNa (vidyApITha) nI prastAvanA pR0 18-19 nuM TippaNa jovU. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'ardhamAgadhI' nAmane anurUpa paNa hovU joIe. jo ke ardhamAgadhIne lagatA prAcIna zAstrastha ullekho tenA svarUpa saMbaMdhe spaSTatA nathI karatA arthAt "pAli' zabdanI peThe 'ardhamAgadhI' zabde ya aneka vikalpo UbhA karyA che, to paNa pAli bhASA eTale bauddha piTakonI mArgadhI bhASA ane jainasUtronuM ArSaprAkRta e bannenuM tulanAtmaka parIkSaNa karatAM evaM spaSTa jaNAya che ke ArSaprAkRtamA bauddha piTakonI mAgadhIne maLatuM rUpa to che ane taduparAMta 'ta' zruti vagairenI bIjI keTalIka vilakSaNatA ya che ethI arthAt ArSaprAkRtamAM eka to bauddhamAgadhIne maLato pravAha tathA bIjo koI tenAthI vilakSaNa lAgato pravAha-ema be pravAho maLelA hoI tenuM nAma 'ardhamAgadhI' kahevAyuM hoya to nA na kahevAya. bhASAnI dRSTie ghasAro pAmelaM vartamAna ArSaprAkRta joIne paNa uparyukta kalpanA UThe che, to pachI jo e jAtanA ghasArA vinAnuM ArSaprAkRta maLatuM hota to tenA 'ardhamAgadhI' nAmane kharekhara anurUpa hota ema kema na bane ? 80 nIcenI gAthAmAM bauddha piTakonI bhASAne 'mAgadhI' kahelI che. "sA mAgadhI mUlabhAsA narA yA ya-AdikappikA / brahmANo ca'ssutAlApA saMbuddhA cApi bhAsare" ___ -(kaccAyanapAlivyAkaraNa, prastA0 pR0 30) " so ca bhagavA mAgadho magadhe bhavattA, sA ca bhAsA mAgadhA, mAgadhassa tathAgatassAyaM bhAsA ti ca katvA" -(pAliprakAza prastA0 pR0 13, TippaNa 32) siddhaM iddhaguNaM sAdhu namassitvA tathAgataM / sadhammasaMgha bhAsissaM mAgadhaM saddalakkhaNaM // -(mogallAna-pAlivyAkaraNano prAraMbha) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 115 jaina mULa aMga-upAMgamAM ane kaliMgarAja khAravelanA lekhamAM tathA 81 aMgasUtranI bhASAno namUno: | 'suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM ihamegasiM No saNNA bhavai, taM jahA-purathimAo vA disAo Agao ahamaMsi ? dAhiNAo vA disAo Agao ahamaMsi ? uttarAo vA disAo Agao ahamaMsi ? uDDAo vA disAo Agao ahamaMsi ? ahodisAo vA Agao ahamaMsi ? aNNayarIo vA disAo aNudisAo vA Agao ahamaMsi ?" -(AcArAMgasUtra prAraMbha-mudrita) je je akSaro jADA karIne batAvyA che temane sthAne 'ta' no pATha paNa prAcIna lakhelI pothIomAM maLe che. jema ke bhagavayA ne sthAne bhagavatA, bhavada ne sthAne bhavati, Agao ne sthAne Agato. e'ta' zrutivALo pATha adhika prAcIna che ane AvA prayogomAM pAlibhASAmAM paNa 'ta' zruti hoya che. upAMgasUtranI bhASAno namUnotae NaM se eesI rAyA kesiM kumArasamaNaM evaM vayAsI-jati NaM bhaMte ! tumbhaM samaNANaM NiggaMthANaM esA saNNA jAva samosaraNe jahA aNNo jIvo aNNaM sarIraM, No taM jIvo taM sriirN| evaM khalu mamaM ajae hotthA, iheva jaMbUdIve dIve seyaviyAe NagarIe adhammie jAva sagassa vi ya NaM jaNavayassa no sammaM karabharavittiM pavatteti, se NaM tubhaM vattavvayAe subahuM pAvaM kammaM kalikalusaM samajjiNittA kAlamAse kAlaM kiccA aNNayaresu naraesu NeraiyattAe uvvnnnne|| (rAyapaseNaiya-upAMgasUtra) A pAThamAM paNa jyAM jyAM-jADA akSaro che tyAM badhe 'ta' zrutivALA pATho prAcIna-hastalikhita-pustakomA upalabdha che. 82 kaliMgarAja khAravelanA lekhanI bhASAno namUno "namo arahatAnaM namo savasidhAnaM airena mahArAjena mAhAmeghavAhanena cetirAjavasavadhanena pasatha-subhalakhanena caturaMtaluThitagunopahitena kaliMgAdhipatinA sirikhAravelena paMdarasavasAni sirikaDArasarIravatA kIDitA kumArakIDikA tato lekharUpagaNanAvavahAravidhivisAradena savavijAvadAtena navavasAni yovarajaM pasAsitaM Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 gujarAtI bhASAnI utkrAnti saMpuNacatuvIsativaso tadAni vadhamAnasesayo venAbhivijayo tatiye kaliMgarAjavaMsapurisayuge mAhArajAbhisecanaM pApunAti -(kaliMgarAja khAravelano zilAlekha) hastalikhita prAcIna pustakomA jaina AgamonI je jAtanI bhASA sacavAyelI che te ane A khAravelanA lekhanI bhASA e be vace ghaNI ja samAnatA che. mudrita AgamomAM je bhASA jovA maLe che temAM vyaMjanono ghasAro dekhAya che tyAre prAcIna pustakomA tevaM nathI ane khAravelanA lekhamAM paNa vyaMjanono ghasAro taddana ocho che. e dhyAnamA rAkhavA jevU che. chedasUtro, mULasUtro, 83 chedasUtranI bhASAno namUno A pramANe che: " AyariyauvajjhAe gilAyamANe annayaraM vaenjA ajo! mAmaMsi NaM kAlagayaMsi samANasi ayaM samukkasiyavve, se ya samukkasaNArihe samukkasiyavve; se ya no samukkasaNArihe no samukkasiyavve, atthi ya ittha anne kei samukkasaNArihe se samu. kasiyanve, natthi ya ittha anne kei samukkasaNArihe se ceva samukkasiyavve." (vyavahArasUtra pR0 48 mA0) jaha koI vaNiko U dhUyaM seTissa hatthe nikkhiviuM / disijatAe gato tti kAlagato so ya seThIo // 174 // jaha rakkhaha majjha sutA taheva eyAto devi ! pAleha / tIe vi te U pAle viSNaviyaM viNItakaraNAe / / 177 // savikArAto daTuM seThisuyA viNNavei rAyANaM / mayahariya-dANa-niggaha-vaNiyAgama-rAyaviNNavaNaM // 180 // -vyavahArasUtrabhASya pR0 33-34 mA0) chedasUtranA bhASyanI gAthAomAM 'ta' zruti che ane jemAM vyaMjanano ghasAro nathI evA 'gato' ' vaNiko' vagere prayogo paNa che. 84 mULasUtranI bhASAno namUno A pramANe cha : esaNAsamio laju gAme aniyao care / appamatto pamattehiM piMDavAtaM gavesae // (6-17) ___ Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha evaM adINavaM bhikkhU agAriM ca vijaanniyaa| kahaM nu jicca-elikkhaM jiccamANo na saMvide // (7-22) usiNaparitAveNa paridAheNa tjjio| priMsu vA paritAveNa sAyaM Na paridevae // (2-8) ajjevAhaM Na labbhAmi avi lAbho sue siyaa|| jo evaM paDisaMvikkhe alAbho taM na tjje|| (2-31) jahA se vAsudeve saMkhacakragadAdhare / appaDihayabale johe evaM bhavai bahussue / / (11-21) -uttarAdhyayanasUtra RSibhauSita, payanAo, 85 RSibhASitanI bhASAno namUno: adhAsaccamiNaM savvaM vAyuNA savvasaMjutteNaM arahatA isiNA vuitaMidha jaM kIrate kammaM taM parattovabhujjati / mUlasekesu rukkhesu phalaM sAhAsu dissati / / jArisaM vuppate bIyaM tArisaM bajjhae phalaM / NANAsaMThANasaMbaddhaM NANAsaNNAbhisaNNitaM // jArisaM kijjate kammaM tArisaM bhujate phalaM / NANApayogaNivvattaM dukkhaM vA jai vA suhaM / / kallANA labhati kallANaM pAvaM pAvAtu pAvati / hiMsaM labhati hatAraM jaittA ya parAjayaM / / sUdaNaM sUdaittANaM jiMdaMtA vi aNiMdaNaM / akkosaittA akkosaM Natthi kammaM NiratthakaM / / (RSibhASita-pR. 26) 86 payannAnI bhASAno namUno: jattha ya ajjAhi samaM therA vi na ullaviMti gydsnnaa| na ya jhAyaMti thINaM aMgovaMgAI taM gacchaM / vajaha appamattA ajjAsaMsaggi aggivissrisii| ajANucaro sAhU lahai akittiM khu acireNa // therassa tavassiyassa va bahussuyassa va pamANabhUassa / ajjAsaMsaggIe jaNapaNayaM havijjAhi // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 gujarAtI bhASAnI utkrAnti khelapaDiamappANaM na tarai jaha macchiA vimoeDaM / ajjANucaro sAhU na tarai appaM vimoeDaM // jatthitthIkarapharisaM liMgI arihA vi sayamavi karijjA | taM nicchayao goama ! jANijjA mUlaguNabhadraM // ( gacchAcArapayannA gA0 62-64, 69, 85 ) "niyuktio, "cUrNio, 87 niyuktinI bhASAno namUno : davvakaraNaM tu duvihaM sannAkaraNaM ca to ya sannAe / kaDakaraNamakaraNaM velUkaraNaM ca sannAe || nosannA karaNaM puNa paogasA vIsasA ya boddhavvaM / sAI maNAI duvihaM puNa vissasAkaraNaM // dhamAdhammAgAsA evaM tivihaM bhave agAIyaM / cakkhu acakkhuphAse eyaM duvihaM tu sAIyaM || ( uttarAdhyayana a0 4, pR0 195 niyukti gA0 184 - 186 ) 88 cUrNionI bhASAno namUno : " evaM zIlaM jahittANaM duHzIlabhAvo dauH zIlyaM tasmin daussIlye ramati mRt mRgaH duHzIlo sImaMtehiM Nikkasijjati / x x x zrutvA - suNiyA asohaNI bhAvo abhAvo, jahA asohaNaM sIlaM jasseti asIla: athavA na bhAvaH jahA abhAvo desasa garasa vA vaTTati, sANassa pUtikaraNamsa sUyarassa kaNagakuMDakaM caittANaM evaM dussIlanarasseti " ( uttarAdhyayanacUrNi pR0 27 ) aMgassa cUlitA jadhA AyArassa paMca cUlAto, didrivAtassa vA cUliyAgatti, vivakkhAvasAto ajjhayaNAdisamUho vaggo jadhA aMtagaDadasANaM x x x tesiM cUlA vaggacUDA | viyAho bhagavatI tIe cUlA vigrAhacUlA / punvabhaNito abhaNito ya samAsatoya cUlAe attho bhaNNati - ityarthaH / - ( nandIcUrNi pR. 49 ) ukta cUrNionI racanAzailI vilakSaNa che. jema lalitavistara mahApurANanAM pathomAM saMskRtaprAkRtamizrita vacano maLe che tema cUrNiomAM paNa che. A to zailInI vizeSatA che; paraMtu mudrita cUrNionA pATho vizvastarIte zuddha hoya to te dvArA cUrNionI bhASAnuM paNa vailakSaNya jaNAI Ave che, jene bhASAvijJa pAThaka sahajamAM samajhI zake ema che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 119 sUtro UparanI prAkRta vyAkhyAo, vesudevahiMDI, samarAicakahA vagere kathAgraMtho, prAkRtamA lakhAyelAM tIrthaMkaracaritro vagaire graMthomAM ArSaprAkRta sacavAyeluM che. 89 sUtro UparanI TIkAmAM vaparAyelI bhASAno namUno : "sA vi ya itthiyA NIyA NimmANusaM aDaviM jAva tisAyito pecchati mahatimahAlayaM tattha oinno abhiramati hatthI / imA vi saNiyaM saNiyaM uiNNA talAgAto na disAto jaanni| ekkAe disAe sAgAraM bhattaM paccakkhAittA pahAviyA jAva dUraM gatA tAva tAvaso dido, tassa mUlaM gayA abhivAtito" ityAdi (uttarAdhyayanaTIkA pR0 300) 90 vasudevahiMDI (chaTo saiko) nI bhASAno namUno : "ahaM vidiNNapavesA sayA vi uvagayA rAyaulaM / uvaNIyaM ca me kumArIe mallaM / ukkhittaM ca passamANI paritosuvvellamANanayaNajuyalA kiM pi ciMtiUNa maM pucchai-bAlike! keNa imaM daMsiyaM puNNaM ? / mayA viSNaviyA-amha sAmiNigharaM ajja kao vi ego atihI Agato teNa AyareNa nimmitaM / tato taM puNo vi paDibhiNNakkharaM bhaNai-keriso so tunbhaM atihI ? kammi vA vae vaTTai ? mayA bhaNiyA-na mayA ihaM puravare naravaiparisAe vA tAriso puriso diTThapuvvo-takemi devo vijjAharo vA bhave, paDhame ya jovvaNe vai / pIIpulayAyamANasarIrA paTTajuyalaM kaDayajuyalaM ca dAUNa visajjei"- (vasudevahiMDI dvi0 kha0 pR0356 puNya0) 91 samarAiccakahA (AThamo-navamo saiko) nI bhASAno namUno: "pucchiyA ya rAiNA-suMdari ! kiM te na saMpajjai, keNa vA te khaMDiyA ANA, kiM vA mae paDikUlamAseviyaM jaM nivveeNa tumaM appoyagA viva kumuiNI evaM jhijjasi tti| tao paDihiyayaladdhanehaM bhaNiyaM kusumAvalIe-ajjautta! Idiso me nivveo NeNa ciMtemi-'attANayaM vAvAemi' tti / rAiNA bhaNiyaM-'suMdari ! kiMnimitto' ti / kusumAvalIe bhaNiyaM-ajjautta! bhAgadheyANi me pucchasu tti bhaNiUNa bAhajalabhariyaloyaNA sagaggayA saMvuttA" -(samarAiccakahA-dvitIyabhava) 92 mahAvIracariya (agIAramo-bAramo saiko) nI bhASAno namUnoH " dAhottiNNajaJcakaMcaNacchAeNa pabhAsareNa samuggamaMtadiNayaraniyarAulaM disiyakavAlaM kuNaMto so mahAvIrajiNo kameNa viharamANo vesAliM nayariM saMpatto, tattha ya xxx siddhatthanaravaibAlamitto saMkho nAma gaNarAyA, so ya bhagavaMtaM paJcabhijANi Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti ArSaprAkRtanI vizeSa pUjyatAne lIdhe vikramanA aDhAramA saikAnA vidvAnoe ArSa prAkRtanI paNa e prAkRtamAM graMtharacanA karI che. prAcIna graMthomAMnA prAkRtanI apekSAe pachInA - kALanA - graMthomAM pUjyatA bhASAtAratamya thatuM AvyuM che. ArSaprAkRtanuM khAsa koI svataMtra vyAkaraNa nathI paraMtu eka AcArya hemacaMdre potAnA prAkRta vyAkaraNamAM tene 'ArSam ' nA mathALA nIce te te sthaLe jaNAveluM che. aMgaupAMgAdika graMthonI bhASA jotAM hemacaMdre batAveluM ArSaprAkRtanA ArSanuM nirvacana pUratuM nathI. eTale jaina AgamAdika sAMgopAMga vyAkaranano abhAva sAhityano AdhAra laI ArSaprAkRtanuM saMpUrNa vyAkaraNa karavAno khAsa avakAza che, ane prAcIna bhASAnA abhyAsio mATe tenI khAsa apekSA paNa che. 120 62 sAdhAraNa - prAkRta -- prAkRta eTale svAbhAvika bhASA vA lokonI bolacAlanI bhASA. kALakrame jotAM temAM paNa aMtara tuM AvyuM che. vedomAMsacavAyelI bhASA je samaye lokonI bolacAlanI bhASArUpe je prakAre pracalita haze te prakAranI bhASAnuM nAma Adima prAkRta athavA pahelA tharanI prAkRta. sAdhAraNa prAkRtano paricaya UNa parAe bhattIe mahayA riddhisamudaeNa sakkArei / aha kaivayadiNAvasANe sAmI vANiyagAme pahio / tassa ya aMtarA raMgatabhaMgurataraMgA mahAjaluppIlapUriyapuliNA mahilAhiyayaM va duggejjhamajjhA raNabhUmi vva kacchavayamayarahiyA gaMDaIyA nAma mahAnaI / taM ca sAmI nAvAe samuttinno samANo velayAputriNaMsi mullanimittaM dhario nAvigehiM / ettha ya patthAve diNaddhasamao vaha, kharaM tAvaMti veluyaM sUrassa karapahakarA, tIe ya saMtappai kamalakomalaM calaNatalaM jiNassa" - ( pR0 224 deva0 phaNDa ) 93 upAdhyAya zrIyazovijayajIe potAnA aneka graMtho prAkRtamAM racelA che: gurutattvavinizcaya vagere. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 121 pahelA tharanI prAkRta ja kALe karIne parivartana pAmI bhagavAna mahAvIra vA bhagavAna buddhanA samayamAM lokonI bolacAlamA je AkAre cAlatI ho, jenuM baMdhAraNa vaidika bhASAne maLatuM Ave che, ane jeno namUno bauddha piTako ane jaina AgamomAM sacavAyelo che, te bIjA tharanI prAkRta-bauddhamArgadhI, athavA pAli athavA ArSaprAkRta ke ardhamAgadhI. azokanI dharmalipinI bhASA ane kaliMgAdhipati mahArAjA khAravelanA lekhanI bhASA-e badhI prAkRta bIjA tharanI prAkRta. bIjA tharanI prAkRtomAM amuka rIte jotAM vizeSa maLatApaNuM bhAse che ane amuka rIte jotAM te darekanI judI judI khAsa vizeSatAo paNa che. samayabheda ane sthAnabheda tathA bhASAbhedanAM je nimitto bAbata ahIM (pR. 14) savistara carcA thaI gaI che te nimittone lIdhe bIjA tharanI prAkRtamA vividhatA dekhAya che. gauDaveho, 94 juo TippaNa 70. 95 juo TippaNa 81. 96 juo TippaNa 69-azokanI dharmalipino namUno. 97 juo TippaNa 82. 98 'gauDavaho' nI bhASAno namano "katto NAma na diTuM saccaM kaiseviesu maggesu / sImaMte uNa mukkammi tammi savvaM navaM cea / / 85 / AsaMsAraM kaipuMgavehiM taddiyahagahiyasAro vi / ajja vi abhiNNamuddo vva jayai vAyAparipphaMdo // 87 // ko niMdai nIyayame garuyayare ko pasaMsiuM tarai / sAmaNNaM ciya ThANaM thuINa pariNiMdiyANaM ca // 82 // jassa viayAhisee vivakkhadevIhiM NavaNiogAhiM / pIAI takkhaNUppiacamaraMtariyAI aMsUI // 1208 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 gujarAtI bhASAnI utkrAnti dayiyAe ko vi NihAparissamubhiNNaseyabiMduiyaM / pariuMbai suheNa sahiyapaDibohandoliyaM vayaNaM // 1162 // 'gauDavaho' nI bhASAmAM jANe kRtrima prAkRta vaparAyuM hoya ema nIcenA prayogo UparathI samajhAya che: vijaya ne sthAne viSaya paricuMbati ne sthAne pariuMbai 'gauDavaho 'mAM AvA to aneka prayogo sulabha che. mudrita 'gauDavaho' mAM na diTuM ne sthAne naiTTa ane suheNa sahiya ne sthAne suha-Nasahiya-ema azuddha chapAyeluM che. setubaMdha, 99 'setubaMdha' nI bhASAno namUno : Namaha a jassa phuDaravaM kaMThacchAAvaDanagaaNaggisihaM / phurai phuriaTTahAsaM uddhapaDittatimiraM via disAakaM // 5 // NaTTAraMbhakkhuhiA jassa bhubbhNtmcchphajlraa| hoMti salilukhumAiadhUmAaMtavaDavAmuhA maaraharA // 8 // gamiA kalaMbavAA didaM mehaMdhaAriaMgaaNatalaM / sahio gajiasaddo taha vi hu se patthi jIvie AsaMgho // 15 // sohai visuddhakiraNo gaaNasamuddammi rnnivelaalgge| tArAmuttAvaaro phuDavihaDiamehasippisaMpuDo // 22 / / -(prathama AzvAsa) aha mauaMpi bharasahaM japai thopi atthsaarbbhhi| paNa pi dhIragaru thuisaMbaddha pi aNaliaM salilaNihI // 9 // -(chaTo AzvAsa) 'gauDavaho' nI peThe 'setubaMdha' nI bhASAmAM paNa aneka prayogo kRtrima prAkRtanA jaNAya che: cchAyA sthAne NayaNa sthAne NaaNa palitta , " paDita disAcakaM disAakaM cchAA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 123 gaaNa karpUramaJjarI vagere graMthomAM je prAkRta bhASAno upayoga thayelo cha te, ukta bIjA tharanI prAkRta bhASAmAMthI UtarelI che. bIjA tharamAMthI UtarelI e prAkRtamAM anAdi vyaMjanonA uccAraNo vizeSa ghasAI gayelAM dekhAya che ane e tenI khAsa vizeSatA che. vartamAnamA je prAkRta vyAkaraNo upalabdha che ane temAM pradhAnapaNe je bhASAonI carcA che te bhASAo, ukta bIjA tharanI bhASAonA pariNAmAMtararUpa che. __keTalAka loko 'mahArASTra' zabdano vartamAna saMkucita artha kare che ane te dezanI bhASAne ' mahArASTrI' kahe che. tyAre bIjA vidvAno -rayA , -raA (raya-vega) maaragharA , " maaraharA muttApayaro , mutAvaaro gayaNa mudrita setubaMdhamAM nIcenA pATho azuddha chapAyelA che : -siham -akkam -bhaDabbata -talam A cAre pATho ahIM sudhArIne mUkelA che. 100 karpUramaJjarInI bhASAno namUno----- "jaa jaa punvadisaGgaNAbhuaGga ! campAcampaakaNNaUra ! rADhANijjidarADhAcanattaNa ! vikkamakaMtakAmarUva ! harikelI kelIAra! avamaNNidajaccasuvaNNavaNNa ! savvaGgasundarattaNaramaNijja ! suhAa de bhodu surahisamArambho"-pR. 9. atthi ettha lADadese caNDaseNo NAma raaaa| tassa duhidA ghaNasAramaJjari tti, sA devaNNaehiM giddiTThA jadhA esA cakkavahipariNI bhavissadi tti / tado sA mahArAeNa pariNedavvA jeNa gurussa vi dakkhiNA diNNA bhodi |"-pR0 104 karpUramaJjarI (rAjazekhara Azare navamo saiko) hAravarDa graMthamAlA. 101 mahArASTrAzrayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM viduH"-(kAvyAdarza-1,34. daMDI Azare chaTo saiko) mahAkavi daMDI dAkSiNAtya che ane tethI ja te potAnI mAtRbhASAne 'prakRSTa prAkRta' kahe e tenI mAtRbhASAnI bhaktinuM sUcaka che. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'mahArASTra' no artha saMkucita na karatAM 'jenI badhI bAjunI sImA . vizALa che evo moTo rASTra'-evo vyApaka artha mahArASTra prAkRta kare che ane te moTA dezamAM vyApelI bhASAne no artha 'mahArASTrI' kahe che. mArI namra kalpanA 'mahArASTra'nA A vyApaka artha tarapha DhaLe che. caMDa ane hemacaMdra potAnA vyAkaraNamAM 'prAkRta'ne 'mahArASTrI' nuM vizeSaNa nathI ApatA, temane anusarIne huM paNa sAdhAraNa prAkRtabhASA mATe * mahArASTrI prAkRta' zabdano prayoga na karatAM tene badale kevaLa 'sAdhAraNa prAkRta' no prayoga karUM chaM. Aja sudhImAM bhASAnI carcAne lagatA traNa lekho lakhyA che temAM sarvatra meM be arthamAM 'prAkRta' zabdono upayoga karyo che : ArSaprAkRta ane sAdhAraNaprAkRta. jainasUtronA prAcIna prAkRta mATe ArSaprAkRta ane te pachInA prAkRta mATe sAdhAraNa prAkRta ke jenuM vyAkaraNa vidyamAna che. mArA koI paNa lekhamAM meM 'mahArASTrI prAkRta' jevA vartamAna saMkucita artha mATe 'prAkRta' zabdane vAparyo ja nathI. ArSaprAkRta ane sAdhAraNaprAkRtamAM je vizeSatA che te AgaLa . AvI gaI che paraMtu sAdhAraNaprAkRta paNa badhuM eka sAdhAraNa prAkRtanI kRtanA sarakhaM nathI. caMDanuM vyAkaraNa joIe ane hemacaMdranuM kI paNa vidhavidhatA - vyAkaraNa joIe to te bannemA vizeSa bheda che, tenuM eka ja udAharaNa basa che : AcArya hemacaMdra 'kRtvA' arthe vaparAtA 'kaTTa' zabdane ArSaprAkRta kahe che, tyAre cai tene evA bhedamAM na letAM pote sAdhI batAvelA sAmAnya prayogomAM mUke che. caMDamAM caMDa ane hemacaMdra ArSaprAkRtano bheda ja nathI. 'pizAcI'ne badale 102 "ktvaH tuN-atuu-tuunn-tuaannaaH"-8|2|146 "kaTu iti tu aarsse"| 103 "tu-tA-cA-Tu-tuM-tUNa-tuvANa-o-ppi-vi pUrvakAle'rthe " -sUtra-19 / tu, ttA, ccA, hu, tuM, tUNa, tuvANa, o, ppi, vi, ppiNu pUrvakAlArthe bhavati / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 125 vaparAtA 'pisAjI' ane 'tIrthakara 'ne badale vaparAtA 'titthagara' zabdo mATe caMDe "prathamasya tRtIyaH" evaM sUtra racI te te prayogane sAdhe che tyAre AcArya hemacaMdra te prayogone bAhulika tarIke jaNAve che ane tema jaNAvI tevA prayogonI viralatA batAve che. A parathI ema paNa jaNAya che ke hemacaMdre batAvelA prAkRtamAM anAdi vyaMjanono jevo ghasAro mAlUma paDe che tevo ghasAro caMDanA batAvelA prAkRtamAM nathI jaNAto. e rIte 'sAdhAraNa-prAkRta 'mAM paNa kALakRta vizeSatAo rahelI che. caMDeMnI vyAkaraNamAM prathama sAdhAraNa-prAkRta pachI apabhraMza, pachI tu-vaMdittu savve vi| tA-jiNaMdacaMde vadittA cA-succA Tu-kaTu tuM-bhottuM tUNa-bhottUNa o-vaMdio ppi-kappi / evaM vi-vanditvA-baMdevi ppiNu-vaMdeppiNu-"uktasUtravRtti-caMDaprAkRtalakSaNa svaravidhAna. (hastalikhita) mudritamAM tuvANa-vi-ppiNu A traNa pratyayo nathI. 104-caMDanuM prAkRtalakSaNa-vyaMjanavidhAna sUtra 12 tenAM udAharaNo. tiirthkr:-titthgro| pizAcI-pisAjI / vagere. 105 hemacaMdre 8 / 1 / 177 sUtramA e ane evA bIjA prayogone bAhulika rUpe jaNAvyA che. 106 juo caMDanA prAkRtalakSaNamAM bhASAono krama. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 gujarAtI bhASAnI utkrAnti paizAcI, pachI mAgadhI ane pachI zaurasenI evo racanAkrama che, 'tyAre hemacaMdranA vyAkaraNamAM prathama sAdhAraNa-prAkRta pachI zaurasenI pachI mAgadhI ane pachI paizAcI, cUlikA paizAcI ane chevaTe apabhraMza evo racanAkrama che. vaLI, hemacaMdra apabhraMzano khAsa judo nirdeza karI te bAbata savistara niyamo ApyA che, tyAre caMDe mAtra potAnA sUtramA apabhraMzano nAmanirdeza karI tene lagatuM phakta eka ja sUtra ne lopo'pabhraMze'dheriphasya" Apyu che. caMDe0 "saMskRtaM prAkRtaM caivA-'pabhraMzo'tha pizAcikA / mAgadhI sUrasenI ca SaD bhASAzca prkiirtitaaH"|| caMDa ane lakSmIdhara e rIte cha bhASAone gaNAvI che tyAre lakSmIdherai vagere bIjA keTalAoe "SaDvidhA sA prAkRtI ca zaurasenI ca maagdhii| paizAcI cUlikApaizAcI-apabhraMza iti kramAt" // 26 // e rIte prAkRtI-prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikA-paizAcI ane apabhraMza-e kramathI cha bhASAone sUcavelI che. A rIte caMDa ane te pachInA vaiyAkaraNomAM racanAkramanI je vizeSatAo che, te badhI, sAdhAraNa prAkRtamA rahelI vizeSatAonI sUcaka bhAse che. tAtparya e ke sAmAnya rIte sAdhAraNa prAkRta badhuM eka sarakhaM kahevAya ane bhedadRSTithI parIkSA karIe to temAM paNa sthaLa ane kALAdikanA baLe thayelAM parivartanono pAra nathI. 107 juo hemacaMdranA prAkRtavyAkaraNamAM bhASAono krama. 108 juo hemacaMdranuM prAkRtavyAkaraNa sUtra 8 // 4 // 329 thI 814 / 448 sudhI. 109 juo caMDarnu prAkRtalakSaNa vyaMjanavidhAna tRtIya, sUtra 37. 110 juo caMDanuM prAkRtalakSaNa pR0 46 (satya0) 111 lakSmIdharanI SaDbhASAcaMdrikA pR. 4-prAkRtaviniyoga. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 127 madhyayuganA jaina paMDitAe A sAdhAraNa prAkRtano vizeSa upayoga karyo che ane tenI sarakhAmaNImAM te yuganA brAhmaNa paMDito paNa teno ocho upayoga nathI karyo. temanA nATakomAM tathA gauDavaho, rAvaNavaho, setubaMdha, gAthAsaptazatI vagaire aneka graMthomAM te sAdhAraNaprAkRta ja vaparAyuM che. jaina paMDitonA prAkRtamAM ArSanI chAMTa hoya che tyAre brAhmaNa paMDitonA prAkRtamAM ArSanI chAMTa vizeSarUpe nathI hotI. e, te bannenI khAsa vizeSatA che. abhyAsamA saraLatA thAya te mATe ArSaprAkRta ane sAdhAraNaprAkRtano zabdadeha prAkRta vyAkaraNomAM traNa rote baheMcelo che. bIjA tharanI ane bIjA tharamAMthI UtarelI sAdhAraNa-prAkRtanI zabdakAyA jo ke Adima prAkRta dvArA ghaDAyelI che, to paNa te zabdakAyAnA je zabdo vaidika RcAomAM jaLavAyelA zabdo sAthai uccAraNa ane arthanI dRSTie sarvathA samAnabhAva rAkhatA hoya. temanuM samucita nAma tatsama zabda RgvedAdi vaidika sAhityamA vaparAyelA ane bauddha-jaina-AgamAdika prAkRta sAhityamAM vaparAyelA evA keTalAka zabdo nIce pramANe che: bhUri, vasu, dhUma, vIra, mahAvIra, bhedati, marati, hAti, jantu, uttama, saha, bhIma, deva, vibhAga, bAhu, puraMdara, dhIra vagaire. A jAtanA zabdo ukta prAkRta sAhityamAM hajAronI saMkhyAmAM maLe che. vaidika zabdomA ane ukta sAhityagata zabdomAM jyAM uccAraNa bheda krte che chatAM akSarayojanA ane arthadRSTie samA' no natA jaLavAyelI che tevA prAkRta zabdasamUhanuM nAma tadbhava zabda. jemake - mantra - maMta, bhakta-bhakta, kavi 'tadbhava' artha kai, pada-paya, parvata - pavvata-pavyaya, kUpa- kUva, yajJa - janna, pApa-pAva, C C tatsama' no artha 112 " prakRtiH saMskRtam tatra bhavam tata Agatam vA prAkRtam " ( 8-1-1 he0 ) ema kahIne hemacaMdra kahe che ke "saMskRta zabdane sthAne je zabdane AdezarUpe Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 gujarAtI bhASAnI utkrAnti prAcIna-pAcIna-pAINa, puSpa-puppha, puruSa-purusa-purisa, kRNa-kuNa, dvAdaza-dvAdasa-duvAlasa-bArasa, cakra-cakka, sapta-satta, vadhU-vahU vagere. karelo hoya vA saMskRtazabdamAM amuka pheraphAra karIne je zabda sadhAto hoya te banne prakAranA zabdo tadbhava kahevAya." ___ AdezarUpa-he? " adhaso he;" 8 / 2 / 141 // dADhA " daMSTrAyA dADhA" 8 / 2 / 140 / purima "pUrvasya purimaH" 8 / 2 / 135 / vagere. evA Adezo mATe 8 / 2 / 125 sUtrathI jovU. thoDA pheraphAravALA-hatthI-hastI. maMta-mantra. bhatta-bhakta. AvA aneka zabdo to Upara sUcavelA ja che. hemacaMdranA kahevA pramANe tatsama, tadbhava ane dezya ema traNa prakAraceM prAkRta che. caMDano abhiprAya paNa e ja prakArano che. teNe e mATe 'saMskRtayoni' 'saMskRtasama' ane 'dezI' evA zabdo vAparyA che.. A saMbaMdhe mAro namra mata evo cha ke prAkRtabhASAo mATe 'saMskRtayoni' ke 'tadbhava' zabdo jyArathI pracAramA AvyA tyArathI eka evo goTALo Ubho thayo che ke prAkRtabhASAonI jananI saMskRta bhASA che ane e goTALo Aja sudhI paNa pracalita che. mArA bhASaNamAM (pR. 49) 'saMskRta dvArA prAkRta bhASA AvI che' e matanoprativAda meM ghaNI yuktio ApIne karelo che. te saMbaMdhe bhASAtattvavicArako jarUra lakSya karaze. 'prAkRta' zabdano artha ja'svAbhAvika' che eTale je bhASA svAbhAvika-janmasiddhahoya-jene bolavA mATe adhyayanAdipravRttinI jarUra ja na hoya. tevI lokabhASAono prAkRtabhASAomA samAveza cha arthAt prAkRta zabdano artha ja e hakIkatane siddha karavAne pUrato cha ke te saMskRtajanya nathI kiMtu svAbhAvika che. Ama che tyAre prAcIna vaiyAkaraNoe prAkRta mATe 'saMskRtayoni' ke 'tadbhava' zabda vAparyA che te zuM taddana khoTA che ? A prazrnu samAdhAna paNa bhASaNomAM (pR0 76) AvI gayuM che, ethI ahIM punarukti nathI karato. paraMtu khAsa bAta to e kahevAnI che ke, prAkRtanA 'saMskRtayoni' 'tatsama' ane 'dezya' evA traNa prakAra kahevAnI jarUra ja nathI. tene badale " tatsama' 'dezya' evA be ja prakAra batAvavA ucita che. ___ Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 129 A uparAMta e ubhayaprAkRtamAM eka evo zabdasamUha che, je vaidika zabdo sAthai koI prakAranuM sAmya dharAvato nathI, tema dezya eTale taLapadI jemAM 'amuka aMza dhAtu - prakRti - ane amuka aMza pratyaya' evo vibhAga thaI zakato nathI, evo taLapadI zabdasamUha 'dezI' cA 'dezya' prAkRtanA nAmathI khyAta che. Avo dezya zabdasamUha atiprAcIna samayathI cAlyo Ave che. temAM be prakAranA zabdo bhaLelA che. eka AryasaMtAnI ne bIjA anAryasaMtAnIya. game te eka vA aneka arthomAM Aryoe saMketelA zabdo jemanI vyutpatti Aja hajAro varSathI khovAI gaI che, ( saMbhava che ke saMketa karatI vakhate Aryo pAse temanI vyutpatti hoya paNa kharI ) tevA, prAkRta tema ja saMskRtamAM UtarI AvelA zabdone AryasaMtAnIya dezya samajhavA ane AryonI sAthai Adima jAtionA gADha paricayane lI Adima jAtionI bhASAnA je keTalAka zabdo AryabhASAmA pesI gayA ane jemane Aryoe potAnI uccAraNa Arya saMtAnIya dezya ane anArya saMtA nIya dezya dADhA - daMSTrA purama - pUrva -adhastAt hatthI - hastI maMta - mantra bhakta-bhakta rukkha-vRkSa ukta zabdomAM jema 'hatthI' ane 'hastI' vagere zabdo tatsama che tema ' pUrva - purima' 'daMSTrA - dADhA ' ' vRkSa - rukkha' vagere zabdo paNa tatsama ja che. vaiyAkaraNoe to potAnI sagavaDa mATe AdezonI kalpanA karI che. paraMtu kharI rIte te AdezarUpa kalpAyelA badhA ya zabdo tatsama ja che. A rIte jenuM sAmya na jANI zakAya te 'dezya' ane jenuM sAmya jANI zakAya te ' tatsama' evA be ja vibhAga karIe to 'tadbhava' ke ' saMskRtayoni' zabdothI je goTALo Ubho thayo che te nahIM rahe ane tulanAtmaka paddhatie nirIkSaNa karavAnI prathAne vizeSa protsAhana maLaze. vizeSa mATe juo-'dezya prAkRta ane tenA zabdonAM mUla ' ( buddhiprakAza 1941, mArca - jUna pR0 95 ) 9 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti karavAnI rIte jALavI rAkhyA tevA mULe anAryasaMtAnIya zabdo paNa e dezI zabdasamUhamAM samajhavAnA che. anAryasaMtAnIya dezyano spaSTArtha e che ke, je je anArya jAtio ahIMnI hatI, je je anArya jAtio bahArathI AvIne ahIM vasI hatI, tevI badhI jAtio sAthe Aryono paraspara bhASAvyavahAra hato tethI te badhI jAtionA zabdo AryonI bhASAmAM anAryaH AryaH nema ( aDadhuM) anAryasaMtAnIya jInedezyazabdo jayana-jayaNa (ghoDAnuM jIna) cora (bhAta) mAla - mAlA ( mahilA-strI) vagaire aneka zabdonI peThe thoDA ke vadhu pheraphAra sAthe bheLavAI gayA, evo te bheLAI gayelo zabdasamUha anAryasaMtAnIya dezyanI koTino samajhavo. cora __ je abhyAsio tulanAtmaka bhASAvijJAnanI dRSTie gaveSaNA karanArA hoya ane sAthe sAthe draviDI vagere Adima jAtionI bhASAnA paNa jANakAra hoya teo, saMgRhIta dezya zabdomAMthI Adima jAtionA zabdone turata 113 nIma ( aDadhuM) phArasI zabda che. 114 'jIna' mATe 117 muM TippaNa jovaM. 115-116 A banne zabdo mATe TippaNa 34 muM tathA 35 muM joI levaM. vartamAnamAM maLayAlaMbhASAmAM 'bhAta' artha mATe 'coru' zabda vaparAya che ema eka madrAsI mitra pAsethI jANyuM che. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha tAravI zake che. akkoM, jayaNa, taMTa, paDujuvai, paDDI vagaire aneka zabdo draviDI ane telagunA hoI anAryasaMtAnIya che. rAjakuTuMbamAM rahetI dAsIone lagatA ullekho jaina AgamomAM sthaLe rAjakumAronA sthaLe maLe che. te UparathI ema spaSTa mAlUma paDe che uchera mATe ke e dAsIono moTo bhAga anArya jAtino hato. anArya dAsIo sUtrakAra kahe che ke--"tae NaM daDhapatiNNe dArae paMcadhAIparikkhittekhIradhAIe maMDaNadhAIe majaNadhAIe aMkadhAIe kilAvaNadhAIe annAhi ya bahUhiM cilAiyAhiM xxx babbarAhiM, bausiyAhiM, joNhiyAhiM, paNhavi. yAhiM, IsiNiyAhiM, vAruNiyAhiM, lAsiyAhiM, lAusiyAhiM, damilIhiM, siMhalIhi, puliMdIhiM, ArabIhiM, pakkaNIhi, bahalIhiM, muraMDIhiM, sabarIhiM, pArasIhiM, NANAdesI-videsa-parimaMDiyAhiM iMgiyaciMtiyapatthiyaviyANAhiM sadesaNevatthagahiyavasAhiM niuNakusalAhiM viNIyAhiM, ceDiyAcakkavAlataruNivaMdapariyAlaparivuDe" - (rAyapaseNaiya pR0 338, kaMDikA-210 gUrjaragrantha0) ukta pAThanuM vivaraNa karanAra AcArya malayagiri lakhe che ke-"cilAtIbhiH anAryadezotpannAbhiH xxx barbarIbhiH-barbaradezasaMbhavAbhiH bakuzi 117 'akkA' (bahena) draviDI zabda che. phArasI 'jIna' zabdanuM 'jayaNa' sudhAryu lAge che. telagu bhASAmA 'TuMTI' zabda che e, ahIM ' taMTa' rUpe AvyU jaNAya che taMTa (pRSTha-pITha). paDujuvai (juvAna strI) ne barAbara samAna zabda telagumAM paDucu che. par3I (pahelavahelI viAyelI) no barAbara samAna, telagumAM paDA che. telagumAM paDDA eTale 'pahelavahelI viMAyelI gAya' A saMbaMdhe vadhAre mAhitI meLavavAnI icchAvALA vidyArthie paravastu veMkaTa rAmAnujasvAmI saMpAdita dezInAmamAlA (muMbaI sirIjha) no zabdakoza jovo. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kAbhiH, yaunakAbhiH, palhavikAmiH, IsinikAbhiH, vAruNikAbhiH, lAsikAmiH, lakusikAbhiH, dramilAmiH, siMhalIbhiH, pulindrIbhiH, ArabIbhiH, pakvaNIbhiH, bahalIbhiH, muraNDIbhiH, zabarIbhiH, pArasIbhiH-evaMbhUtAbhiH nAnAdezIbhiH nAnAvidhA'nAryapradezotpannAbhiH videza....parimaNDikAbhiH...svadeze yad nepathyam paridhAnAdiracanA tad gRhIto veSo yakAbhistAH tathA....nipuNakuzalAbhiH vinItAbhiH ceTikAcakravAlena anAryadezasaMbhavena-" (rAyapaseNaiya pR0 338, kaMDikA 210 gUrjaragraMtha0 )-arthAt dRDhapratijJa rAjakumAranA lAlana-pAlana ane saMvardhana mATe anAryadezanI aneka dAsIo rAkhavAmAM AvelI : kirAta, barbara, bakuza, yaunika yavanika (?), palhavika, Isinika, vAruNika, lAsika, lakusika, dramila, siMhala, puliMda, Araba, pakkaNa, bahala, muraNDa, zabara ane pArasIka ema e dAsIo aneka anArya dezonI janmelI hatI, videzamAM AvIne maMDAyelI hatI, ane potAnA paheravezamA rahenArI te dAsIo nipuNa, kuzala tathA vinIta hatI." ___ A rIte TheTha antaHpura sudhI ane vaLI rAjabIjanA uchera mATe bIjI bIjI prajAonAM bAIone vA bhAIone je dezamAM viziSTa sthAna hoya te dezanI bhASAmAM te te anArya jAtionA zabdo bhaLe ja ane te bhaLelA zabdo Arya-uccAraNano opa pAmI sacavAI vArasA utAra cAlyA ja Ave e hakIkata nirvivAda che. Adima prAkRtanA kALathI ke tyAra pachInA samayathI je evA ukta banne saMtAnavALA zabdo cAlyA AvyA che ane emAMnA je keTalAka dezIrzabdasaMgraha vagaire dezyakozAdi graMthomAM sacavAyA che te 'dezya ' vA ' dezI' prAkRtanA samajhavAnA che. 118 vartamAnamA je graMtha 'dezInAmamAlA' zabdathI jANIto che tenuM kharaM nAma 'dezIzabdasaMgraha' che. AcArya hemacaMdra pote ja lakhe che ke "viraijjai desIsaha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 133 AvA dezya zabdo phakta prAkRtamAM che ema nathI, vedo muddhAmAM paNa evA zabdo pesI gayelA che. A bAbata maharSi jaimini, zabara ane kumArilanAM vacanono AdhAra laI AgaLa ( pR0 27 ) carcA karelI che. 63 laukika saMskRtamAM paNa traNa prakAranA zabdono prayoga pracalita che. rUTa, yaugika ane mizra. je zabdomAM yaugika laukika saMskRtamAM zabdonI peThe prakRti - pratyayano vibhAga thaI zakato paNa dezya zabdo nathI te zabdo rUDha. jevA ke--- AkhaNDala, maNDapa, zuNThI, grAma, kazmIra, barbara, alaktaka, kutu, khala, sUrmi, nAraGga, lavaGga, saMgaho ( viracyate dezIzabdasaMgrahaH ) - dezInAma0 gA0 2 arthAt " dezIzabdasaMgrahane racuM huM " ane e pustakanA aMtamAM A uparAMta enuM bIjaM nAma paNa sUcave che. 'ia rayaNAvalinAmo desIsaddANa saMgaho eso / << vAyaraNasesaleso raio sirihemacaMdamuNivaiNA " // 77 // - dezInAma * aMtima gAthA. arthAt "jenuM bIjuM nAma 'ratnAvalI' che te dezI zabdono saMgraha -- ke je ( prAkRta ) vyAkaraNanA pariziSTarUpa che--munipati zrI hemacaMdre racelo che. " ukta zlokanA vivaraNamAM paNa temaNe A ja vAtane Teko Apyo che : " iti eSa dezIzabdasaMgrahaH svopajJazabdAnuzAsanASTamAdhyAyazeSaleza: ratnAvalInAmA AcAryazrI hemacandreNa viracita iti bhadram | " Ama chatAM dhanaMjayamAlA, pAialacchInAmamAlA vagere kozanAM nAmonI peThe prastuta 'dezIzabdasaMgraha' nI vizeSa khyAti koI vicakSaNe 'dezInAmamAlA ' zabdathI pracAramAM ANI che. 88 119 " vyutpattirahitAH zabdA rUDhA AkhaNDala - AdayaH "" - (haima0 abhi0 zlo0 2 ) arthAt " jemanI vyutpatti jANI zakAtI nathI paraMtu jemano artha mAtra lokapracArane AdhAre thAya che te rUDha zabdo." A rUDha zabdo ane dezya ke dezI zabdo e badhA samAnasvabhAvanA che, e dhyAnamA rAkhavAnuM che. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 gujarAtI bhASAnI utkrAnti gohira, kaphoNi, kaphaNi, aMgurI, hasta vagere. laukika saMskRtamAM AvA zabdono pAra nathI. zabdavyutpAdaka vaiyAkaraNoe 'uNAdi' nAmanuM eka moTuM prakaraNa racyuM che ane te dvArA te te badhA rUDha zabdomAM prakRti ane pratyayanI kalpanA karIne te dareka zabdane sAdhI batAvyo che. to paNa te rUDha zabdo vyutpanna nathI gaNAtA. rUDha zabdo saMbaMdhe lakhatAM AcArya hemacandra kahe che ke--" na hi atra prakRti-pratyayavibhAgena vyutpattirasti " yogaH anvayaH sa tu guNa-kriyA-saMbandhasaMbhavaH" (haima0 abhi0 zlo0 2) arthAt "jemanI vyutpatti jANI zakAya ane jemano artha e vyutpatti pramANe pravarte te yaugika zabda. e yaugika zabdomAM keTalAka zabdo kriyApradhAna, guNapradhAna ane saMbaMdhapradhAna hoya che." sraSTA, vidhAtA, vidhi e zabdo kriyApradhAna che: je sarjana kare te sraSTA, je vidhAna kare te vidhAtA, vidhi vagere. teja pramANe rasavatI-rasoI-kare te rasoyo. kuMbha (ghaDo) kare-ghaDe te-kuMbhAra. loha-loDhuM-kare-ghaDe te luhAra, cAmaDaM kare te camAra. sIve te saI. vagere. nIlakaMTha, kAlakaMTha, trilocana, paMcabANa, dazagrIva vagere guNapradhAna zabdo cha: jeno kaMTha nIlo che te nIlakaMTha-mahAdeva. jeno kaMTha kALo che te kAlakaMTha-mahAdeva. jene traNa locana che te trilocana-mahAdeva. jene pAMca bANa che te paMcabANa-kAmadeva. jene daza grIvAo-Doka-mAthAM-che te dazagrIva-rAvaNa vagere. _ jenAM traNa pagalAM che te trivikrama-trIkama. jene cAra pAga che te copaguM-pazu-gAya vagere. jemA sAta divasa sudhI pArAyaNa cAle che te saptAha. ( sapta+aha-divasa) jemAM ATha divasa sudhI utsava vA upavAso zarU hoya te aSTAha-aTThAI. bhUpAla, caMdracUDa, umApati, sAri, jagannAtha vagere zabdo saMbaMdhapradhAna che. je bhU-pRthvI-ne pAle te bhUpAla. (AmAM 'bhU' e 'sva' che ane 'pAla' zabda svAmIpaNuM sUcave che eTale 'bhU' ane 'pAla'ebe vacce svasvAmibhAvasaMbaMdha che tethI 'bhUpAla' zabda paNa e ja bhAvane batAve che.) e jarIte umA+pati-umApati. caMdra + cUDA-caMdracUDa- jenI cUDAmAM caMdra che te-mahAdeva. sarpa+ari-sari Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha xxx tathApi varNAnupUrvIvijJAnamAtraprayojanA teSAM vyutpattiH na punaH anvarthapravRttau kAraNam iti rUDhA avyutpannA eva" ( abhidhAnacintAmaNiTIkA zlo0 1, pR0 2 yazovi0) tAtparya e ke -- hasta' zabdamA 'has +ta' evo vibhAga pADI tenI sAdhanA uNAdi dvArA karI batAvI garuDa. vadhyaghAtakabhAvasaMbaMdhane lIdhe 'sari' zabda Ubho thayo che. sarpa vadhya che ane garuDa teno ghAtaka che eTale sapano ari-sAri-garuDa. eja pramANe dhAryadhArakasaMbaMdha-vRSavAhana. janyajanakasaMbaMdha-vizvajanaka. AzrayaAzrayisaMbaMdhajaladhi, samudrazAyI. parasparavirodhano saMbaMdha- 'sita' UparathI asita (sita-dhoLa, asita-kALa) te ja pramANe sitetara (sita-dhoLa, itara-bhinna.) dhoLAthI bhinnasitetara. brAhmaNetara-brAhmaNathI bhinna-abrAhmaNa. yaugika zabdomAM je be pado hoya che tene badalI paNa zakAya che eTale ekane badale bIjaM paNa mUkI zakAya che. jemake, jaladhi' ne badale toyadhi, nIradhi. tema ja jalanidhi, toyanidhi, nIranidhi vagere. arthAt e yaugika zabdomAM e prakArano pheraphAra thaI zake che mATe temano svabhAva parAvRttisaha che : parAvRtti-adalAbadalI, saha -khamabuM-je zabdo parAvRttine khamI zake te parAvRttisaha. mizra zabdo hoya che to yaugika jevA paraMtu temano artha rUDhi pramANe thAya che, nahIM ke temanI vyutpatti pramANe. e zabdo parAvRttisaha nathI mATe yaugika nathIH dazaratha. vyutpattinI apekSAe je daza rathavALo hoya te 'dazaratha' kahevAya, paraMtu ahIM tema nathI. ahIM to rUDhipramANe teno artha samajhavAno che ane te rAmacaMdrano pitA-dazaratha. tema 'dazaratha' ne badale 'dazasyandana' zabda paNa na vAparI zakAya arthAt mizrazabdono svabhAva parAvRttisaha nathI. e ja rIte 'gIrvANa' jenI gIra(vANI) bANa jevI che te gIrvANa. vyutpatti pramANe to je marmavedhI bhASA bole tene 'gIrvANa' kahevo joIe paraMtu ahIM tema nathI. ahIM to teno artha rUDhipramANe karavAno che ane te gIrvANa-deva. vaLI 'gIrvANa' ne badale 'vANIbANa' zabda na vAparI zakAya. tAtparya e ke yaugika zabdo temanI vyutpatti pramANe pravarte che, tyAre mizrazabdo vyutpattivALA hovA chatAM temanI pravRtti rUDhipramANe thAya che ane yaugika zabdo parAvRttisaha che tyAre mizrazabdo parAvRttisaha nathI. ___ Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 gujarAtI bhASAnI utkrAnti che chatAM te avyutpanna ja che. kAraNa ke ' has' dhAtvartha sAthe 'hasta' zabdanA vAcyano koI prakArano saMbaMdha nathI. ethI ' hasta'nA mULamAM ' has' dhAtu che ane tene ' ta' pratyaya lAgavAthI 'hasta' zabda nIpajyo che, e kahevuM kalpanAmAtra che. A rIte vyutpattinI dRSTie saMskRtanA rUDha zabdo ane prAkRtanA dezya zabdomAM khAsa bheda jaNAto nathI. paraMtu dezya prAkRta zabdonuM uccAraNa prAkRtanI paddhatie pravarte che tyAre saMskRta dezya zabdonuM uccAraNa saMskRtanI rIte pravarte che, evo bheda kharo. 64 ' dezya ' zabdonuM svarUpa batAvatAM AcArya hemacandra kahe che ke." aipAiapayaTTabhAsAvisesao desI " - ( dezIzabdasaMgraha gA0 4 ) arthAt " dezI prAkRta eTale anAdi kALathI pravartelI vizeSa prakAranI prAkRtabhASA - eka khAsa prakAranI prAkRtabhASA " vizeSa prakAranI "" 120 " anAdiprAkRta pravRttabhASAvizeSakaH dezI ' athavA 'anAdiprAkRta pravRttabhASAvizleSaka: dezI << 88 88 athavA " 'anAdiprAkRtapravRtta bhASAvizeSataH dezI ' 'aNAipAiapayaTTabhAsAvisesao desI A vAkyano artha batAvatAM AcArya hemacaMdra lakhe che ke - " anAdipravRttaprAkRtabhASAvizeSa eva ayaM dezIzabdena ucyate " arthAt " anAdi kALathI pravRtta - pravartela - je vizeSa prakAranI prAkRtabhASA tenuM nAma dezI. " hemacaMdranA A ' anAdiprAkRtapravRttabhASAvizeSakaH ' vAkyamAM 'pravRtta' zabda 'prAkRta' zabda pachI che ane artha karatI vakhate temaNe e zabdane 'prAkRta' nI pUrve mUkI 'prAkRta' nuM vizeSaNa gaNyo che. 8 mArI namra samajha pramANe te vAkyano artha jarA judI rIte hovo joIe ane te A pramANe che: A* hemacaMdre ukta vAkyamAM je lakSaNa 'dezI' nuM ApyuM che te, temaNe pote ja UpajAvyuM che vA temaNe pote ja navuM racyuM che ema nathI lAgatuM. kAraNa ke teo pote ja jaNAve che ke temanI sAme pAdalipta vagere 33 " Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 137 prAkRta bhASA eTale prAcInatama AryabhASA sAthe jenuM koI prakAranuM sAmya nathI evI prAkRtabhASA. AcAryoe racelAM bIjAM aneka dezIzAstro hatA, te badhAna parizIlana karIne temaNe A saMgraha racyo che. (juo dezInA0 gA0 2) eTale temaNe bAMdhelu dezInuM A lakSaNa vizeSa prAcIna che. teno artha mArI dhAraNA pramANe A nIce jaNAvelI rIte karavAmAM Ave to itihAsanI dRSTie upayogI thAya : anAdiprAkRte pravRtto yo bhASAvizeSaH sa dezI arthAt je prAkRta anAdi kALathI cAlyuM Ave che temAM pravRtti pAmelo-praveza pAmelo je khAsa bhASAnA zabdono jattho te dezI. Arya bhASA aneanAryabhASA ema be bheda to supratIta che. anAryo ahIMnA mULa vatanI hatAane Aryo to pharatA pharatA ahIM AvI vijayI thayA. erIte jotAM anAryo dezI-taLapadA-kahevAya. AryonI je anAdiprAkRta bhASA hatI temAM A dezIrUpa anAryonI bhASAno praveza thayo ane te 'dezI' nAmathI jANItI thaI. A arthanI apekSAe anAryazabdone 'dezI' kahevAya. AryonI bhASAmAM paNa rUDha, yaugika vagere traNe prakAranA zabdo hatA paraMtu temanuM sAmUhika nAma 'anAdiprAkRta' ane temAM je anArya zabdonuM mizraNa thayuM teo 'dezI' nAmathI kahevAyA. A rIte hemacaMdre batAvelA lakSaNa vAkyamAM Arya ane anArya zabdonA mizraNano bhAva ghaTamAna lAge che. bIjo paNa artha A pramANe cha : anAdiprAkRtapravRttabhASAvizleSakaH arthAt je prAkRta anAdikAlathI cAlyuM Ave che-AryonI je mUlabhASA cha vA Aryono je maulika zabdasaMgraha cha tenAthI je zabdasaMgraha vizliSTa-vibhinna che-potAnI jAtane judI rIte tAravI rAkhe che-tenAthI je zabdasaMgraha svabhAve vizleSarUpa che tenuM nAma dezI. A bhAvamAM paNa Arya ane anArya zabdonA mizraNano bhAva che. Arya zabdo karatAM racanAnI dRSTie, vyutpattinI dRSTie anArya zabdo vizliSTa che tethI ja teo Aryazabdo karatAM judA prakAranA bhAse che. Arya ane anAryajAtinA mizraNano prasaMga aitihAsika che te UparathI A artha sUjhyo che. e sivAya A artha mATe bIjo koI vizeSa AdhAra maLyo nathI. sujJa vidvAno 'dezI' zabdanA svarUpavize gaMbhIra vicAra karI khAsa prakAza nAkhaze evI vinaMtI che. vizeSa mATe juo'dezya prAkRta ane tenA zabdonAM mUla' (buddhiprakAza 1941 mArca-jUna pR0 100 TippaNa 22) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ukta svarUpavALA dezya prAkRtanuM koI paNa AryabhASA sAthe sAmya na hovAthI tenA zabdadehanuM pRthakkaraNa ja na thaI zake ane ema che mATe AcArya hemacaMdre temane maLelA zabdono mAtra saMgraha ja karyo che nahIM ke pRthakkaraNapUrvakanuM vyAkaraNa. 65 dezIzabdasaMgraha dvArA saMgrahelA zabdomAM evA paNa keTalAya zabdo saMgrahAyelA che je saMskRtano DhoLa caDAvIne 'amarakoza' vagere saMskRta kozomAM paNa saMgrahAyelA che ane saMskRta sAhityamA paNa vaparAyelA che : jemakeharicandaNa, sayagdhI, sIharaa, sihariNI, suvaNNabindu, hari, veluliya 121 ' haricaMdaNa' vagere zabdo je arthamAM dezInAmamAlAmAM noMghelA che tenA te ja arthamAM amarakoza, abhidhAnaciMtAmaNi (haima 0 ) vagere saMskRta kozomAM paNa saMskRtAnusArI rIte noMdhAyelA che : 1 haricaMdaNa eTale kuMkuma - vizeSa prakAranuM caMdana - gorucaMdana. dezI * 0 " haricaMdaNaM ca ghusiNe " - de0 varga0 8, gA0 65 46 sayagghI - gharaTTi - varga0 8, gA0 5 66 amara 0 haricandanam - astriyAm " - kAM * 2, manuSyavarga zlo0 131 2 zataghnI - seMkaDo mANasono ghANa kADhe evaM vizeSa prakAranuM hathIyAra. " zataghnI tu haimakoza - abhighA * 'haricandane tailaparNika gozIrSau " abhidhA0 kAM0 3, zlo0 305 66 catustAlA lohakaNTaka saMcitA " kAM0 2, zlo0 451 vRtti. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 139 veDiya, sollu, sArADI, saMkhalaya, selasa, dakkhana vagere. A uparAMta keTalAka evA paNa zabdone dezI tarIke gaNAvelA che jemanuM sAmya vaidika vA 3 sIhara-zIkara-pANInAM kaNo-varasAdanI pharaphara paDe te. dezI. amara. haima. "sIharao AsAre" "zIkaraH ambukaNAH smRtAH" | "vAtAstaM vAri varga0 8, gA0 12 -digvarga kAM0 3, zlo0 11 zIkaraH" | kAM0 2, zlo0 79 4 zikhariNI-zikhaMDa. "sihariNixmajiAi" x "rasAlAyAM tuxzikhariNI" -varga0 8, gA0 33 / -kAM0 3, zlo0 68 5 suvaNNabiMdu-kRSNa-jenA zarIra Upara suvarNa varNanAM biMduo-TapakAM-che. "kaNhe suvaNNabiMdU" "pANDavAyanaH suvarNabindavaH" va0 8, gA0 40 -kAM0 2, zlo0 131 (kRSNanAM nAmo) 6 hari eTale popaTa. " harI kIre" / "zuka-ahi-kapi-bhekeSu / va. 8, gA0 59 hariH" nAnArthava0 kA 3, zlo0 174 7 veluliya-vaiDUrya-vizeSa prakAra- ratna je vidUranAmanA sthaLamAM nIpaje che. "veluliaM verulie" "tatra vaiDyaM vAlavAyajam" -va0 7, gA0 77 kAM0 4, zlo0 129 8 veDiya-maNiyAruM vecanAro vANiyo. "veDaio vaNiae" "vaikaTiko maNikAraH" -kAM0 3, zlo. 574 Tona! ___ Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 9 sola - sULA Upara pakAvelaM mAMsa- mAMsanA soLA. dezI * 'maMsammi sola somAlA " 140 88 va0 8, gA0 24 va0 8, gA0 44 10 sArADI - vizeSa prakAranuM << ' sArADI ADIe " << ' kitave x selUso varga 8, gA0 21 " amara0 'zUlAkRtaM bhaTitraM syAt zUlyam " -- vaizyava0 kAM0 2, zlo0 45 13 dakkhajja - gIdha . 88 " dakkhajjA x giddhesu " varga 0 5, gA0 34 88 11 saMkhalaya - zaMkhalaM - pANImAM thanAruM jINuM jIvaDuM. " saMkhalayaM - sambU e " varga 0 8, gA0 16 12 selUsa - naTavo. pakSI. " zarATiH ATiH ADizva ' "" kAM 0 2, siMhAdivarga zlo0 25 X 66 'zailUSAH x naTAH - zUdravarga kAM0 2 zlo0 12 "" << 88 'dAkSAyya - gRdhrau " - kAM0 2, siMhAdivarga zlo0 21 haima * abhidhA0 zUlyaM zUlA << kRtaM mAMsam " -kAM0 3, zlo0 77 " ATiH AtiH zarAriH syAt "kAM0 4, 'zaGkhanakaH kSullakazca kAM 04, zlo0 271 << A pramANe AvA bIjA paNa aneka dezI zabdo che saMgrahAyelA che. ahIM to mAtra udAharaNa batAvavA pUratA tera zabdo zlo0 0404 88 'zailUSo bharato je, "" --- "" X naTaH kAM0 2, zloka 242 dakSAyyo dUra gRdhaH " kAM0 4, zlo0 401 saMskRta kozomAM ja batAvyA che. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 141 laukika saMskRta sAthe batAvI zakAya ema che. jemake-viluttahiayaviluptahRdaya, sovaNNamakkhi-sauvarNamakSikA, siaGga-sitAGga, surajeDasurajyeSTha, sUraddhaya-sUradhvaja, hariyAlI-haritAlI, saDhi-saTin. ___ ahIM je 'viluptahRdaya' vagaire saMskRta zabdo ApyA che temanA ane temanA pratibiMbarUpa dezya zabdonA arthamAM paNa sUkSma kazo bheda nathI e dhyAnamA rahe. saMskRta pratirUpavALA te zabdo eka kALe prAcIna sAhityamAM ke abhidhAnakozomAM prasiddha haze paNa pAchaLathI bIjA paryAyAMtaroe temanuM sthAna lIdhuM ethI temano upayoga ocho thaI javAne lIdhe te zabdone surakSita rAkhavAnI dRSTie AcArye temane dezIsaMgrahamA saMgrahyA hoya e banavAjoga che. 122 1 viluttahiaa-je, vakhata Avye kArya karI jANato nathI-dezI. artha. viluptahRdaya-jenuM hRdaya vilupta che-je samajhadAra nathI-vyutpattyartha. 2 sovaNNamakkhiA-madhamAkhI-dezI0 artha. suvarNamakSikA savarNa jevI pILI mAkhI-madhamAkhI-vyutpattyartha. sauvarNamakSikA suvaNa javI pILI mAkhI-madhamAkhI-vyutpattyartha. 3 siaMga-varuNadeva-dezI0 artha. sitAGga-jenuM zarIra sita-sapheda che te. varuNa jalano adhiSThAtA deva che eTale enuM zarIra sapheda kahevAya-vyutpattyartha. 4 surajeha-varuNadeva-dezI. artha. surajyeSTha-devomAM zreSTha-jaladeva-varuNa-vyutpattyartha. 5 sUraddhaya-divasa-dezI0 artha. sUradhvaja-sUryadhvaja-je samaye sUrya dhvaja samAna che te samaya-divasa-vyutpattyartha. 6 hariyAlI-dharo-dezI0 artha. haritAlI-lIlI lIlI evI zreNi-dharo-lIlI chama jevI che mATe, vyutpattyartha. ___ 7 saDhi-siMha-dezI0 artha. saTi-saTA eTale yALa-je, yALa-kezavALI-vALo che te saTI-siMha-vyutpattyartha. A pramANe jemanI sarakhAmaNI vaidika vA laukika zabdo sAthe thaI zake cha arthAt jemanI vyutpatti samajhI zakAya che evA paNa bIjA ghaNA zabdo 'dezI' tarIke noMdhAyelA che. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kAdambarImAM pR0 141, pR0 147 tathA pR0 511 Upara 'pUrNapAtra' zabda je arthamAM vaparAyelo cha, dezIzabdasaMgrahamAM paNa te ja arthamAM 'puNNavatta'-(varga 6 gAthA 53 ) zabda noMdhAyelo che. gaveSaNA karavAmAM Ave to evA dezya zabdo ghaNA maLI Ave jemane saMskRtano DhoLa caDAvI kavikulazekhara kAlidAsAdi kavioe vAparyA hoya. vAmanaracita kAvyAlaMkArasUtramA to saMskRtapUjaka khuda vAmana ja kahe che ke " atiprayuktaM dezabhASApadam " ( adhyAya saskRta kAvyamA 5-1-13 ) arthAt dezI pada hoya chatAM kavidezyaprayoganI oe jeno atIva prayoga karyo hoya tevu dezIpada pratiSThA saMskRtakAvyamAM vAparavAmAM bAMdho nathI. jemake 123 " pUrNapAtrAharaNavilupyamAnavasanabhUSaNaH" ___ kAdambarI puurv0| " pUrNapAtraM jahAra"-kA0 pU0 / "sakhIjanena apaThThiyamANapUrNapAtrAm " kA0 pU0 / kAdaMbarImAM vaparAyelo 'pUrNapAtra' zabda teno artha jotAM pUrNa+pAtra e rIte nIpajelo nathI. kiMtu dezIzabdasaMgrahamAM "puNNavattaM pamoahiavatthe" (va06, gA0 53) arthAt 'pramodahRtavastra-pramoda dvArA harAI jatuM vastra' e arthamAM 'puNNavatta' zabda che ane tene saMskRtarUpa 'pUrNapAtra' ApI kAdaMbarIkAre UparanA saMdarbhamAM vAparyo che. pAchaLathI AcArya hemacaMdre e 'puNNavatta' ne 'pUrNapAtra' banAvI potAnA saMskRta kozamAM noMdhelo cha : "utsaveSu suhRdbhiryat balAdAkRSya gRhyate / vastra-mAlyAdi tat pUrNapAtraM pUrNAnakaM ca tat" -abhidhA0 kAM0 3, zlo0 341 A zlokamAM hemacaMdre 'pUrNapAtra' ane 'pUrNAnaka' ema be zabdo noMghelA che. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 143 " yoSidityabhilalASa na hAlAm " ahIMno -- hAlauM' zabda dezya hovA chatAM kavinA saMskRta kAvyamAM paNa bAdhaka nathI. kAraNa ke e zabdane kavioe ghaNo vAparyo che. .. yAske 'sukha' artha mATe batAvelA " zimbAtA, zatarA, zAtapantA" (nirukta pR0 214, a0 3, sU0 11) vagere bIjA paNa aneka zabdo dezyanI koTinA bhAse che. A rIte vaidika saMskRta ane laukika saMskRta e bannemA dezyapadono praveza kAMI AjakAlano nathI-ghaNo ja prAcIna che. ethI ema avazya 124 alaMkArasUtrano kartA vAmana, uparyukta 'hAlA' zabdane dezya kahe che. hemacaMdrakRta dezIzabdasaMgrahamA e zabda vidyamAna nathI paraMtu 'dAruDiyA' arthamAM " hAluo khIbe"-(varNa 8, gA0 66 ) kahIne hemacaMdre -- hAlua' zabdane dezI tarIke noMdhelo che. 'hAlua' zabdamAM mULa 'hAlA-(madya)' zabda ja che ethI vAmananA kahevA pramANe 'hAlA' zabda dezya che e kharuM che. saMskRtanA mahAkavio potAnA kAvyamAM jyArathI 'hAlA' evA dezyapadane paNa vAparavA lAgyA tyArathI e zabda dezya chatAM saMskRta jevo gaNAvA lAgyo ane amarakozamAM tema ja abhidhAnaciMtAmaNi jevA saMskRtanAmakozamAM UmerAi gayo : __"surA halipriyA hAlA"-(amara0 zUdvarga kAM0 2, zlo0 39) "zuNDA hAlA hArahUraM prasannA vAruNI surA"-(abhidhA0 kAM0 3, zlo0 565) je hakIkata zrIvAmane kahI che te ja hakIkatane zrIbhoja sarasvatIkaMThAbharaNamAM nIce pramANe jaNAve cha: "yad avyutpattimad dezyam iti pUrva nirUpitam / mahAkavinibaddhaM yat tad apyatra guNI bhavet " / -sara0-prathama pariccheda zlo. 104 / zrIbhoja 'talla' 'gala' 'laDaha' ane 'laharI' zabdo dezya chatAM pUrvakavioe prayojyA che e vAta udAharaNa ApIne jaNAve che. ___ Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kahI zakAya evaM che ke, ubhaya prakAranA saMskRta Upara dezya prAkRtanI kAMI ochI asara nathI. 66 zaurasenI---zUrasena deza ane tenuM mukhya nagara mathurA. je bhASA mukhyapaNe mathurA ane tenI AsapAsanA pradezomAM zaurasenI bhASAno pravartatI hatI tenuM nAma zaurasenI. zUrasena dezamAM koI paricaya eka kALe pravartatuM Adima prAkRta A bhASAnuM prabhava sthAna che. sAdhAraNa prAkRta ane zaurasenI prAkRtanA zabdadehanuM svarUpa lagabhaga sarakhaM che. vizeSatA 'da' zrutinI che. zabdamA rahelo asaMyukta ane apadAdibhUta 'ta', 'da' rUpe pariName che. pUrita-pUrida, mAruti-mArudi, mantrita-maMtida. zUrasena prajA aghoSa 'ta' ne badale ghoSa 'da' no dhvani karanArI haze. ' zaurasenI' bhASA eka khAsa pRthak bhASA tarIke kyArathI zarU thaI e bAbata zaM kahI zakAya ? mathurA nagarI zrIkRSNanA vakhatathI vikhyAta che. saMbhava che ke te pahelAM paNa te vikhyAta hoya. zUrasena prajAnA atizaya tejane lIdhe vA tenA ucca sAhityane lIdhe zaurasenI bhASA vizruta thaI haze. vartamAnamAM to te bhASAnA viziSTa sAhityanI upalabdhi nathI. bhAsa vagere mahAkavioe nirmalA nATakomA keTalAMka pAtroe zaurasenIne sAcavI rAkhI che. jaina paraMparAnI digambara zAkhAnA . madhyayuge nirmAyelA sAhityamAM paNa zaurasenI digaMbara jaina sacavAyelI che. pAli bhASA ane ArSa prAkRtanI sAhitya ane zaurasenI bhASA pa0 mULa zArasanAmA asayukta vyaja - peThe mULa zaurasenImAM asaMyukta vyaMjanono ghasAro ocho jaNAya che. ane pachIthI te, sAdhAraNa prAkRtanI peThe vadhato bhAse che. pAli bhASAmAM be zabdo bacce keTaleka aayaa| __ 125 "mahurA ya sUraseNA"-(pannavaNAsUtra-Arya-anArya vicAra) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha sthaLe ( yathA + eva-yathariva ) 'ra' umerAya che, tema jainazAkhAnI zaurasenImAM 'du+ adhigai-durAdhiga' jevAM padomAM 'ra' umerAyo che. digambarIya sAhityamAM bhaNita-bhaNioM, vistRta vitthaDa ityAdi prayogomAM 'da' zruti nathI, ane jaina-jeNhe, tattvajJa-taccaNha ityAdi prayogomAM 'Na' ne badale 'ha 'nuM uccAraNa Ave che. ( 'ha' uccAraNavALAM mudrita pado bhrAMta pATharUpa na hoya ane kharAM ja hoya to) A jAtanA 'ha' uccAraNanI noMdha zaurasenInA varNavikAramA vararuci, caMDa, hemacandra ke lakSmIdhara vagere koI karatA nathI. caMDa, vararuci, hemacandra, vAlmikisUtrono vRttikAra __126 juo "eva-Adissa ri punvo ca rasso" sU0 11 (pAlivyAkaraNa-saMdhikappa, 2 kAMDa) 127 juo pravacanasAra adhi0 2, gA0 73 " samado durAdhigA" dvAbhyAM guNAbhyAM adhikA"-prava0 TIkA. 128 juo pravacanasAra adhi0 1, gA0 59 -"vitthaDaM vimalaM / egatiyaM bhaNiya" // 129 juo pravacanasAra adhi0 3, gA06 "apuNabbhavakAraNaM jeNhaM" // "savvabhAvataccaNha "-prava0 adhi0 2, gA0 105 ('ha' uccAraNavALAM ukta pado paramazrutaprabhAvakamaMDaLa (muMbaI) dvArA prakAzita 'pravacanasAra 'mAM vidyamAna che paraMtu tenI sAdhanA mATe koI prAkRta vaiyAkaraNa kazuM lakhato nathI tethI 'na' ane 'jJa' ne badale e 'ha' uccAraNayukta padovALo pATha kharo che ke kema? AnA nirNaya mATe pravacanasAranI vizeSa prAcIna hastalikhita prato tapAsavI Avazyaka cha.) / 130 juo caMDanA prAkRtalakSaNa- (pR0 46 ) zaurasenI prakaraNa. vararucinA prAkRtaprakAzano bAramo pariccheda. hemacaMdranA prAkRta vyAkaraNamAM sUtra 8-4-260 thI 8-4-285. siMharAjakRta prAkRtarUpAvatArano 18 mo zaurasenI pariccheda. lakSmIdharakRta SaDbhASAcaMdrikAmAM zaurasenIvibhAga pR0 247-252 ( muMbaI saMskRtasirIjha.) mArkaMDeyakRta prAkRtasarvasva pR0 83-96 ( vijhAgApaTTam ) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti siMharAja, lakSmIdhara ane mArkaNDeya e badhAe zaurasenI bhASAne uccAraNanI ____ dRSTie judI judI rIte samajhAvI che. ethI zaurasenI zaurasenInI vividhatA __ bhASAnI vividharUpatA samajhI zakAya evI che. " zUrasena dezamAM te koI eka kALe bolacAlanI bhASA haze ane jyAre e bolacAlanI bhASA haze tyAre tenI ukta vividharUpatA aghaTamAna paNa kema kahevAya ? zaurasenI bhASAne bauddha mAgadhI jeTalI prAcIna mAnavAnuM mukhya kAraNa temAM vyaJjanono ghasAro ghaNo ocho cha, e che. e bhASA, sAhitya-viziSTa sAhitya koI kALe haze to khalaM paNa atyAre to nathI maLatuM ethI te saMbaMdhe vizeSa zuM kahI zakAya ? 67 mAgadhI-magadha deza ane tenuM mukhya nagara rAjagRha. je Adima prAkRta magadhadezamA pravartatuM hatuM te, mAgadhInuM prabhava sthAna mAgadhIno nA che. bauddha piTakomA je bhASA sacavAyelI che ane kaccAyana paricaya jevA mahAna vaiyAkaraNe jenuM svarUpa bAMdhI batAvyu che te bhASAne buddhabhikkhuo 'mAgadhI' nuM nAma Ape che e vAta AgaLa AvI gaI che. (pR0 114 Ti0 80) jaina AgamasAhityamA je bhASA sacavAyelI che ane Aja sudhInA koI vaiyAkaraNe jenuM saMpUrNa vyAkaraNa ghaDyuM nathI ( mAtra eka hemacaMdrAcArya janaAgama sAhityamAMnAM amuka ja padone ' ArSam' kahI sAdhI batAvyAM che) te bhASAne jainaparaMparA ' ardhamAgadhI' vA 'ArSaprAkRta'nA nAme oLakhe che. ukta rIte kahevAyelI bauddhapiTakonI mAgadhI ane jainaAgamonI ardhamAgadhI e banne bhASA prastutamA 'mAgadhI'nA bhAvamA samAveza pAme evI che. 131 "rAyagiha magaha "-panavaNAsU0 Arya-anAryavibhAga. ___ Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 147 tyAre bIjI tarapha caMDa vararuci ane hemacaMdra vagaire vaiyAkaraNoe potapotAnA vyAkaraNamA je mAgadhInuM svarUpa bAMdhI batAnyuM che te 'mAgadhI' paNa ahIM 'mAgadhI' nA bhAvamAM samAya ema che. mULe eka che chatAM ahIM ukta rIte mAgadhIbhASA be prakAranI kalpI che, tethI ahIM vyavahArane mATe piTakonI ane jainasUtronI mAgadhIne sAru 'sUtramAgadhI' ane vaiyAkaraNoe jaNAvelI mAgadhIne mATe 'vyAkaraNamAgadhI' evA be saMketo kalpavA paDe che. 'sUtramAgadhI 'nA svarUpa saMbaMdhI carcA to AgaLa AvI gaI che ( pR0 104 - 120 ) eTale ahIM 'mAgadhI nA mathALA nIce phakta ' vyAkaraNamAgadhI' vize kahevAnuM rahe che. sUtramAgadhI ane vyAkaraNamAgadhIno saMketa sAdhAraNa prAkRta, zaurasenI ane vyAkaraNamAgadhInA varNavikAro lagabhaga sarakhA che. vyAkaraNamAgadhImAM 'ra' ne badale 'la' ane 'sa' ne badale 'za' nA vyavahAranI vizeSatA che. e uparAMta sta, spa, ska, sma, skha, sTa vagere saMyukta vyaMjano vyAkaraNamAgadhImAM TakI rahyA che. 'ja' ' dya' ane 'ya' e traNene badale 'ya' no dhvani pravarte che. 'nya ' ' 'jJa' ane 'Ja' e cArene badale 'jJa' nuM uccAraNa thAya che. anAdi 'cha' nuM 'zca' uccAraNa cAle che ane 'kSa' ne badale Avo jihvAmUlIya varNa vaparAya che. Nya 132 juo hemacaMdra prAkRtavyA0 mAgadhI prakaraNa 8-4-287 thI 8-4-301. 133 A akSara 'jihvAmUlIya' kahevAya che. kAraNa ke tenuM uccAraNa karatAM jIbhanA mUlano upayoga thAya che. , hemacaMdranA (1-1-16 siddhahema ) kahevA pramANe tenI - 'kSa' sthAnIya prastuta varNanI - AkRti vajra jevI che: te varNa, Upara nIce pahoLo ane vacce sAMkaDo che. A varNa 'ka' ane 'kha' nI sAthe ja rahe che. jema visarganuM uccAraNa svataMtra nathI tema AnuM uccAraNa paNa svataMtra nathI. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 gujarAtI bhASAnI utkrAnti "lhshvshnmilshulshilvialidmNdaallaayidNhiyuge| vIlayiNe pakkhAladu mama zayalamavayyayabaoNlaM "!-hemacaMdra 8-4-288. sAdhAraNa prAkRta ane zaurasenI karatAM vyAkaraNamAgadhInI vizeSatA ukta gAthA ja batAvI Ape che. ukta banne bhASA-sAdhAraNa prAkRta ane zaurasenIkaratAM vyAkaraNamAgadhImAM vijAtIya saMyukta vyaMjano vizeSa pramANamA pravarte che. ethI vyaMjananA ghasArA vinAnI A bhASA sUtramAgadhI jeTalI to prAcIna hoya ja. AcArAMga sUtramA 'akasmAt' tathA azokanI dharmalipiomAM 134 A gAthArnu saMskRta A pramANe cha: rabhasavazanamira (namra ) surazirovigalitamandArarAjita-aMhiyugaH / vIrajinaH prakSAlayatu mama sakalam avadyajambAlam / / 135 nIcenA aneka prayogo UparathI jaNAze ke vyAkaraNamAgadhI ane azokanI dharmalipi e be vace keTalI badhI samAnatA cha : haimavyA0-vyA0 mA0 a. dha. 8-4-290 kosTa (koSTha) 3 anusasTi (anuziSTi) 6 usTAna ( utthAna ) 8-4-293 aJa (anya) 6 aJa ( anya ) 8-4-288 zAlaza (sArasa) 6 dazi ( darzi ) 8-4-289 nAsti (nAsti) 6 nAsti ( nAsti ) akasmAt akasmAt * ( akasmAt ) 8-4-288 / 6 puluva ( pUrva ) dharmalipinA zabdo sAme je aMko mUkyA che te dharmalipinA aMko samajhavA. jemake "6 nAsti' eTale chaThI dharmalipimA 'nAsti' prayoga che. AvA bIjA paNa vyAkaraNamAgadhIne maLatA prayogo te dharmalipiomAM aneka che. (juo 'azoka kI dharmalipiyA~' ojhAjIsaMpAdana) [* " ittha vi jANaha akasmAt "-AcAra-aMga, adhya0 7, u. 1 sUtra 196 pR0 241 A0 samiti0] 8-4-270 hai pulava (pUrva) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 149 'anusasTi', 'aJa', 'priyadazi' 'puluva' vagere prayogomA vyAkaraNamAgadhInAM uccAraNonI chAMTa bhAse che. e UparathI spaSTapaNe pratIta thAya che ke vaiyAkaraNoe je mAgadhIcaM svarUpa ghaDelu che te prAcIna che ane sAdhAraNa paNa che. . ahIM e yAda rAkhavU joIe ke sUtramAgadhI ane vyAkaraNamAgadhI e banne keTalAMka uccAraNomAM taddana vibhinna jevI che. gujarAtI bhASA eka hovA chatAM jema temAM eka zabda paratve paNa vibhinna uccAraNone sthAna che, tema mAgadhI bhASA eka hovA chatAM temAM ya eka zabda paratve vibhinna uccAraNone sthAna hoya e navAI jevU nathI. sUtramAgadhInA sAhityamAM amuka ja prakAranAM uccAraNo AdarapAtra thayAM ane vyAkaraNamAgadhInA sAhityamAM eTale vizeSataH nATakomA vaLI tenAthI amuka aMze judAM uccAraNono . svIkAra thayo. vyAkaraNamAgadhInuM svarUpa batAvanArA - te te vararuci vagaire vaiyAkaraNoe paNa uccAraNanI vividhatA ____dRSTie tenuM vaividhya ja batAvyuM che. hemacaMdrAdi vaiyAkaraNoe nirUpelI vyAkaraNamAgadhIbhASAnuM khAsa sAhitya nathI rahyu, to paNa phakta nATakomAMnAM keTalAMka pAtroe vyAkaraNamAgadhIne thoDe ghaNe aMze jALavI rAkhI che ane gaNyAgAMThyAM jainastotromAM paNa e jaLavAyelI che. - AcArAMgAdisUtromAM ane samrATa azokanAM zAsanomAM vyAkaraNamAgadhInAM keTalAMka khAsa uccAraNo sacavAyAM che. e UparathI anumAna thAya che ke e uccAraNo paNa magadhanA moTA bhAgamA pracalita haze. ane ukta anumAna dvArA ema paNa phalita na thaI zake ke jemAM vyAkaraNamAgadhInAM badhAM ya uccAraNo vaparAyAM hoya evaM kazuM sAhitya te kALe nahIM ja lakhAyuM hoya ema kema kahevAya ? 136 juo vararuci vageree racelAM vyAkaraNomAM mAgadhInuM prakaraNa. ___ Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 gujarAtI bhASAnI utkrAnti mArA namra mata mujaba mAgadhI bhASA to eka che chatAM magadha jevA moTA pradezamAM bolAtI te eka bhASA paNa samAnakAle ya hamezA samAnauccAraNovALI rahe e banavA joga nathI ja. koI paNa eka vizAla pradezamAM bolAtI bhASA mATe AvI paristhiti anivArya che ane e anubhavapratIta paNa che. ___ Ama che mATe ja vaiyAkaraNoe paNa tenAM bhinna bhinna uccAraNo noMdhI batAvyAM che. caMDa vageree vyAkaraNamAgadhInuM je svarUpa batAvyuM che te paNa eka sarakhaM nathI. __ Ama hovAthI bhinna bhinna varNavikArovALI hovA chatAM te eka ja mAgadhI che paNa judI judI mAgadhI nathI, e dhyAnamA rAkhavAnuM che. 68 paizAcI ane cUlikApaizAcI-SaDbhASAcaMdrikAmAM rUpaka paribhASAmAMthI avataraNa karIne lakSmIdhare pazAcI ane, pANDya, kekaya, bAlhIka, siMha athavA sahya, cUlikA-paizAcIno paricaya ' nepALa, kuntala, sudheSNa, bhoja, gAMdhAra, haiva, - kanojana e badhA dezone pizAca dezo gaNAvyA che, ane temane paizAcI bhASAnA prabhava sthAnarUpe mAnyA che. A dezonAM ukta badhAM nAmono paricaya jANyAmAM nathI, paraMtu pANDya, kekaya, nepAla, gAndhAra-e dezono je paricaya che te UparathI ema mAlUma paDe che ke pANDya dakSiNamA, kekaya nepAla vagere pUrva-uttaramAM ane gAMdhAra bAlhIka pazcima-uttaramAM-A rIte eka bIjAthI taddana bhinna dizAmAM AvelA hoya 137 "pizAcadezAstu vRddhairuktAHpANDya-kekaya-bAlIka-siMha-nepAla-kuntalAH / sudheSNa-bhoja-gAndhAra-haiva-kanojanAstathA" // ete pizAcadezAH syuH taddezyastadguNo bhavet |"-ssddbhaassaa0 pR. 4, zlo. 29-30 (muMbaI saM0) ___ Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha te dezo koI eka bhASAnA prabhavasthAna tarIke kema hoI zake ? eTale bhASAvijJAnanI dRSTie vicAra karatAM ema spaSTa samajhAya che ke rUpakaparibhASAkAranI e mAnyatA vijJAnanI bhIMta Upara racAyelI nathI.. kharI vAta ema hoI zake ke, 'pizAca' nAmanI manuSyajAti paizAcI ___ bhASAnI janmadAtrI che. zodhaka vidvAnonA mata pramANe . e jAti, mULa vatana uttara-pazcimanA paMjAbano prAntaprabhavasthAna - pradeza che. athavA aphagAnIsthAnano pUrva prAMtabhAga che. eTale ukta paMjAbanA prAMtabhAgamAM ke aphagAnIsthAnanA ukta pUrva prAMta pradezamA pravartatuM vaidika yuganuM Adima prAkRta paizAcI bhASAnuM prabhava sthAna che. saMbhava che ke, paizAcI bhASA boTanArA loko potAnuM mULa vatana tajI daI pANDya, kekaya, bhoja, kuMtala, nepAla, gAMdhAra vagaire ukta dezomAM jaI vasyA hoya. temanA dvArA te te dezomAM paizAcI bhASAno praveza thayo hoya ane te UparathI ja rUpakaparibhASAnA kartAe pANDya vagere dezone paizAcInA prabhava sthAnarUpe kalpyA hoya. A kalpanA asaMgata na hoya to ja rUpakaparibhASAnA kartAe kahelA ukta dezono paizAcIsAtheno saMbaMdha kAMIka saMgata thaI zake ema che. 69 paizAcI ane cUlikA-paizAcImAM taddana najIvo bheda che. ___ 'cUlikA-paizAcI' padano 'cUlikA' zabda zikhAcUlikA-paizAcI ra ' Toca-no sUcaka che. e UparathI evo bhAsa thAya che ke 'paizAcI' bhASAvALA pradezathI vadhAre pUrvamAM cUlikA-paizAcIno pracAra hoya. paizAcI ane cUlikA-paizAcI evI bhASA che ke jemAM anAdi asaMyukta vyaMjanono ghasAro ja nathI. paizAcInuM A svarUpa ja tene bauddhamAgadhInI nikaTavartI TharAve ebuM che. kahevAya che ke paMDita guNADhye Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'bRhatkathA' nAmanA kathAgraMthane paizAcImA racyo hato. caMDe paizAcI mATe eka ja niyama jaNAvyo che tyAre vararucie tene mATe cauda sUtro racelAM che. hemacaMdre, siMharAje ane lakSmIdherai paizAcI ___ mATe covIsa sUtro banAve che. tyAre vaLI mArkaMDeya to vividhatA potAnI rIta pramANe paizAcIne judI rIte varNave che. " panamatha panayapakuppitagolIcalanaggalaggapatibiMbaM / tasasu nakhatappanesuM ekAtasatanuthalaM luI " / (hemacandra-8-4-326) paizAcInAM vicitra uccAraNone batAvavA ukta gAthA pUratI che. nATakomA amuka amuka pAtroe paizAcInA svarUpane sAcavI rAkhyuM che ane keTalAMka evAM jainastotro paNa maLe che jemAM chae bhASAnuM thoDaM thor3e svarUpa sacavAyuM che. _138 juo caNDanuM prAkRtalakSaNa-pR0 24 ( satya0) "paizAcikyAM ra-NayoH la-nau" __139 juo prAkRtaprakAza-vararuci. dazamo paizAcika pariccheda pR0 111 thI 113. 140 juo hemacaMdra 8-4-303 thI 8-4-328. 141 juo siMharAja-prAkRtarUpAvatAra vIzamo paizAcI pariccheda. tathA ekavIzamo pariccheda-traNa sUtra. 142 juo lakSmIdhara SaDbhASAcaMdrikA-paizAcInirUpaNa pR. 257 thI 263 (muMbaI saM0) 143 juo mArkaMDeya-prAkRtasarvasva pR0 123 thI 127 (vijhAgApaTTam ) 144 A gAthA saMskRta rUpAMtara A pramANe che: " praNamata praNayaprakupitagaurIcaraNAgralamapratibimbam / "dazasu nakhadarpaNeSu ekAdazatanudharaM rudram // " ___ Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha avestAgraMthonI prAcIna bhASAnA tathA lokagIta ke lokavArtAomAM sacavAyelI prAcIna ane arvAcIna puzto bhASAnA tathA te ja prakAranI prAcIna ane arvAcIna siMdhI bhASAnA svarUpa sAthai paizAcInA svarUpano tulanAtmaka abhyAsa karavAthI paizAcInA svarUpa vize vizeSa prakAza paDavAno adhika saMbhava che. e ja prakAre mathurA-vRMdAvana ane tenI AsapAsanI lokagIta ke lokavArtAmAM sacavAyelI prAcIna zaurasenInA ane vartamAna pracalita loka bhASAnA svarUpa sAthai vyAkaraNaniyaMtrita zaurasenInA svarUpano tulanAtmaka rIte abhyAsa karavAthI zaurasenInA vAstavika svarUpano spaSTa khyAla Avaze tathA vartamAna rAjagRha - pATaliputra ane tenI AsapAsanI prAcIna ane arvAcIna lokabhASA magahInA svarUpa sAthe vyAkaraNanibaddha mAgadhInA svarUpano paraspara tolanapUrvaka paricaya karavAthI mAgadhInA paNa kharA svarUpa vize vizeSa jJAtavya sAMpaDaze. rudraTa vagaire alaMkArazAstrAnA vidhAtAoe kAvyanA zabdadeha vize lakhatAM ukta badhI bhASAone ane apabhraMzane paNa yAda karI che. vararucie prAkRtaprakAzamAM kAM che ke paizAcInI prakRti zaurasenI che. mAgadhInI prakRti zaurasenI che ane zaurasenInI prakRti saMskRta che. tyAre hemacaMdra kahe che ke zaurasenIne prAkRtavat samajhavI, mAgadhIne zaurasenIvat samajhavI ane paizAcIne paNa zaurasenIvat samajhavI. "" "" 145 " prakRtiH zaurasenI " - prA0 pra0 dazamapariccheda sU0 2 - prA0 pra0 ekAdazapariccheda sU0 prakRtiH saMskRtam " prA0 pra0 dvAdazapariccheda sU0 146 " zeSaM prAkRtavat " 8-4-286 2 2 " 88 153 66 'zeSaM zaurasenIvat " 8-4-302 zeSaM zaurasenIvat " 8-4-323 "C Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti vaiyAkaraNonuM ukta kathana bhASAnA kAryakAraNabhAvanI dRSTie samajhavAnuM nathI. paraMtu tulanAtmaka paddhatie bhASAno abhyAsa karavA mATe eka bhASAne samajhavA bIjI nikaTanI bhASAne vAhanarUpe rAkhavAnI apekSAe ghaTAvavAnuM che. zabdavijJAnanI dRSTie evo kAryakAraNabhAva ghaTamAna ja nathI e vAta Upara carcAI gaI che. varNavikAronI dRSTi bhASAno krama goThavavo hoya to sarvathI prathama bauddha mAgadhI - pAli ke ArSaprAkRta Ave, pachI paizAcI, pachI azokanI lipio, khAravelano zilAlekha, pachI mAgadhI, zaurasenI ane chele sAdhAraNa prAkRta. uttarottara varNoMno pheraphAra ane ghasAro vadhatAM vadhatAM sAdhAraNa prAkRtamAM te vadhAre jaNAya he. 154 varNavikAronI dRSTie bhASAono krama 70 apabhraMza - bhraMza eTale paDavuM potAnA mULa sthAnathI cyuta tha. apabhraMza eTale vadhAre nIce paDavuM. apabhraMzano zabdArtha evo che. prAkRta zabda jema amuka dezanI ." apabhraMzano paricaya vA amuka kALanI bhASA mATe nathI paraMtu svAbhAvika bhASAno sUcaka che, tema ' apabhraMza ' zabda paNa tenA vyutpatyarthanI apekSAe amuka dezanI vA amuka kALanI bhASAne badale bhraMza pAmelI game te bhASAno sUcaka che. " " 8 147 -- bhraMzUc adhaHpatane' arthAt ' adhaHpatana arthavALA bhraMza ' dhAtu UparathI 'bhraSTa' zabda banyo che. apa' sAdhe teno prayoga * apabhraSTa thAya. apa' upasarga, adhika adhaHpatanano dyotaka che ethI 'apabhraMza ' no sAdhAraNa artha :- ghaNuM nIce paDeluM - ghaNuM ja bhraSTa. jyAre bhASA mATe se zabda vaparAya tyAre teno artha :- ghaNI nIca bhASA - ghaNI halakI bhASA evo thAya. je svaro ane vyaMjanono prayoga vaidika saMskRta ane pANinIya saMskRtamAM che te ja svaro ane vyaMjanono prayoga prAkRta bhASAomAM- pAli, prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI ane apabhraMza , Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha bhASAomAM-che mAtra te te bhASAomAM saralauccAraNanI pradhAnatAne kAraNe te te svaro ane vyaMjano sejasAja parivartana pAme che. A rIte ukta banne saMskRta ane bIjI badhI prAkRto eka samAna che chatAM prAkRta bhASAone nIcaM sthAna zA mATe ? ane ukta banne saMskRta bhASAne uccasthAna zA mATe ? A prazna avazya vicAraNIya che. A saMbaMdhe je khulAso huM samajhuM chu te ahIM saMkSepamAM batAyU~ chu: / brAhmaNa, kSatriya, vaizya ane zUdra e cArenA AtmAmAM kazoja bheda nathI, jaganiyaMtAe to e cArene ekasarakhA premathI sA che, tema e cArenA dehanI AkRti ke avayavomAM kazoja bheda nathI. janme che tyAre to te badhA ya eka sarakhA ja hoya che chatAM ya eka samaya evo hato ke jyAre ema manAtuM ke "varNAnAM brAhmaNo guruH" arthAt badhA ya varNomAM brAhmaNa ja zreSTha che. brAhmaNa ja brahmadeva- mukha che, hAtha kSatriya che, jAMgha vaizya che ane paga zUdra che. A dezamAM jyAre dharmaguruonI (mukhyatve brAhmaNonI) sattA jora Upara hatI tyAranI A mAnyatA che ane e mAnyatAne lIdhe kSatriyone, vaizyone ane samAjanA pAyArUpa zudrone je je anyAyo thayA che te badhA jANItA che. manusmRti vagere smRtio tenI sAkSIrUpa che. mane lAge cha ke brAhmaNasattAka samayamA jema anya varNone halakA-nIca-patita kahevAmAM AvyA che ane temane brAhmaNa karatAM ghaNA ja ochA adhikAro ApavAmAM AvyA che ane samasta strIvargane to sarvathA adhama mAnIne teno bhaNavAno adhikAra paNa khUcavI levAmAM Avyo che. tema brAhmaNoe brAhmaNetara varNanI ane Ama lokamAM pracAra pAmelI bhASAne 'apabhraMza' evaM halakuM nAma ApIne lokabhASAno tiraskAra ko che. abhaNa brAhmaNo, temanI patnIo, (juo Ti. 148) ane brAhmaNonAM bAlako suddhA 'apabhraMza 'no upayoga karatAM hatAM tema chatAM jAtivAdane pradhAnasthAna ApanArA te samayanA brAhmaNonA amuka varge lokabhASAne halakI kahevAnI dhRSTatA karelI che tene ja pariNAme 'saMskRta to devabhASA che ane prAkRta vagere bhASAo halakI che' evI bhrAmaka mAnyatA phelAyelI che. lokabhASA halakI ja hoya to zuM vedonI bhASA lokabhASA nathI ? pANini jene ziSTabhASA kahe che tenA karatAM vedabhASA taddana judA prakAranI che, tenA prayogo paNa taddana vilakSaNa che. jema jema huM vicAra karUM chu tema tema mane spaSTa jaNAya che ke vedomAM vaparAyelI bhASA te samayanA lokonI prakRtisiddha-svAbhAvika-bhASA che. je bhASA prakRtisiddha-prAkRta-hoya tene halakI kema kahevAya ? vaLI, bIjI bIjI prAkRto ane vedonI e svAbhAvika bhASA vacce gADha saMbaMdha paNa che. prAkRtabhASA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ono jeTalo saMbaMdha vaidika bhASA sAthe che teTalo pANininI ziSTa bhASA sAthe nathI. prAkRta bhASAono mULa deha ane vaidika bhASAno mULa deha e be vacce ghaj ja nikaTanuM sAmya che. tyAre vedomAM vaparAyelI laukika bhASAne ArSa kahIne pavitra mAnavI ane lokomA pracAra pAmelI prAkRta bhASAone halakI-bhraSTa-kahIne avagaNavI emAM nyAya che kharo? je bhASA arthavAhaka hoya ane jenAM uccAraNo zakyatApramANe niyata hoya tevI koI bhASA bhale hoya paraMtu temAM 'amuka bhASA to sarvocca che ane amuka bhASA to halakI che' evI kalpanA, bhASAnA mithyA abhimAnathI UbhI thayelI che. jyAre bhASAno mithyA ADaMbara vadhI gayo ane bhASAtatvane ja pradhAnatA apAvA lAgI ane te dvArA sAmAnya lokone tiraskAra pAtra gaNavAmAM AvyA tyAre bhagavAna buddha ane bhagavAna mahAvIre lokabhASAne ja bolavAnuM vAhana banAvyuM ane samasta vargamAM bolAtI bhASAne pradhAna sthAna ApI lokonuM pratinidhitva sthApita kayu. tyAra pachI je je lokapratinidhirUpa saMto-jJAnezvaratukArAma-kabIra-tulasIdAsa-narasiMha vagere thayA che, temaNe paNa te lokabhASAne ja svIkArI che. ApaNe jANie chie ke lokabhASAno Azraya levA badala te te saMtone kevI kevI pIDAo sahana karavI paDI che chatAM teoe lokabhASAne ja pradhAna sthAna ApalaM che. vartamAnamAM paNa lokabhASAne pradhAna sthAna maLaze to ja grAmINa loko ane nAgarika loko vacceno kRtrima bheda maTI jaze ane e banne bacce poSyapoSakano sanAtana saMbaMdha sacavAI raheze. atyAre je e saMbaMdha tuTI gayo che tenuM eka kAraNa lokabhASAnI avagaNanA paNa che. ___ kahevAnuM tAtparya e ke lokabhASAnuM 'apabhraMza' e nAma jAtivAdI brAhmaNoe ApeluM che. kharI rIte to jema eka kALe vedonI bhASA lokabhASArUpe pracalita hatI tema 'apabhraMza' nAmavALI bhASA paNa eka kALe samasta bhAratamA pracalita hatI. ethI evI samasta lokanuM pratinidhitva karatI bhASAne halakA zabdathI saMbodhavI ucita nathI. 'lokabhASA apabhraMza che, lokabhASA halakI che' eTaluMja kahIne brAhmaNo aTakyA nathI paraMtu temaNe to ema paNa kartuM che ke je je zAstro e lokabhASAmA che te paNa bhraSTa bhASAmAM racAyelAM hoI prAmANika nathI, bhale e zAstromAM ahiMsA vagere sattattvo hoya paraMtu jema kUtarAnA cAmaDAnI kothaLImAM bhareluM gAya, dUdha paNa bhraSTa che-heya che tema bhraSTabhASAmAM nirUpAyelAM e sattattva paNa tyAjya-heya che.. taMtravArtikanA praNetA mahApaMDita zrIkumArile UpalI hakIkata taMtravArtikamA (pR. 237 AnaMdA0) A pramANe jaNAvI che: ___ Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha ahIM e yAda rAkhavu jarUrI che ke amuka ja bhASAnA pakSapAtI prAcIna paMDitoe A -- apabhraMza' zabdane potAnI mAnItI bhASA sivAyanI bhASA mATe goThavI kADhyo che. mArI dRSTie kahuM to barAbara arthavAhaka koI paNa lokapratinidhika lokabhASAne ' apabhraSTa' nAma apAya ja kema ? eTale ahIM bhASA mATe 'apabhraMza' ane uccAraNo mATe 'bhraSTa uccAraNo' zabda vAparelA che te ukta prAcIna paMDitonI rUDhine anusarIne che. kharI rIte to tevI lokabhASA mATe sAdhAraNabhASA, lokabhASA, janapadabhASA, dezIbhASA ke prAkRta bhASA evAM nAmo yogya che. " asAdhuzabdabhUyiSThAH zAkya-jainAgamAdayaH / asannibandhanatvAca zAstratvaM na pratIyate // tatazca asatyazabdeSu kutasteSvarthasatyatA / dRSTApabhraSTarUpeSu kathaM vA syAt-anAditA" // " sanmUlam-api ahiMsAdi zvadRtinikSiptakSIravat anupayogi avizrambha NIyaM c"| jema ApaNI bhASAone gorA lokoe 'varnAkyulara' nAma Apyu che tema te samayanA jAtivAdI brAhmaNoe sAdhAraNa janabhASAne-lokabhASAne-apabhraMza kahI che. tema chatAM vAkpati, rAjazekhara vagere vaidika brAhmaNoe prAkRtabhASAne ghaNI ghaNI prazaMsI che ane 'bhASAmAtranI-saMskRta suddhAMnI-jananI prAkRtabhASA che' ema kahI prAkRtabhASAnI bhaktipUrvaka stuti karI che eTalaM ja nahIM paNa te bhASAmAM teoe graMtharacanA-setubaMdha, karpUramaMjarI-paNa karI prAkRtabhASAno utkarSa sAdhI batAvyo che. e, ApaNI AryabhAvanAno ja vijaya che. vartamAnamAM kAzI, baMgAlanAM nadIyAzAMti ke bhATapADA vagere sthaLe jyAM saMskRtajJa paMDitonuM ja adhika prAbalya che tyAM badhe ukta kumArilanI vANInI asara che ane ApaNA dezamAM (gujarAtamAM) paNa prAcIna paraMparAnA paMDita brAhmaNo moTe bhAge kumArilanI asarathI mukta jaNAtA nathI. vaidikaparaMparAnI zikSaNasaMsthAomAM prAkRta bhASAo zIkhavAtI hoya evaM haju sudhI to sAMbhaLyuM nathI. bhASAne lagatI A jAtanI mithyA asmitA zuM samabhAvanI ke rASTrIyatvanI vighAtaka nathI ? jaino ane brAhmaNo-banene paramezvara AvA prakAranI mithyAasmitAthI dUra rAkhe. ___ Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAMti mAgadhI ane zaurasenI zabda amuka pradezanI bhASAno bodhaka che, paizAcI zabda amuka jAtinI bhASAno jJApaka che. 'apabhraMza'no , / tevI rIte amuka dezanI vA amuka jAtinI bhASA - sAmAnya artha mATe 'apabhraMza' zabdano prayoga nathI mATe vaidika ane laukika saMskRtanu bhraSTarUpa, ArSaprAkRta ke sAdhAraNa prAkRtanuM bhraSTarUpa, mAgadhI, bhraSTarUpa, zaurasenIna bhraSTarUpa, paizAcIna bhraSTarUpa-e badhI vizeSa bhASAnAM bhraSTarUpo -- apabhraMza'nA bhAvamAM samAI jAya che. prAkRta bhASAno vyApaka artha che chatAM te jema amuka eka viziSTa arthane paNa sUcave che tema apabhraMza zabdano bhAva paNa prAkRtanI jevo vyApaka che chatAM te, ahIM to eka khAsa viziSTa bhASAnA arthano dyotaka che. je vizeSa bhASAne apabhraMza zabda sUcave che te bhASA amuka samaye vA amuka saMvatamAM ja utpanna thaI hatI ema kAI kahI zakAya evaM nathI. bhASAvijJAnanI dRSTie jotAM to apabhraMza bhASA paNa janmanI dRSTie vaidikayuganA Adima prAkRta sAthe ja saMbaMdha rAkhe che. apabhraMza ane vaidika yugamA je bhASA bolacAlanI hatI tenuM nAma . 'Adima prAkRta.' e Adima prAkRta bolanArA AryoM Adima prAkRta ke temanA saMparkamAM AvelA Adima loko e badhAnAM uccAraNo ekasarakhAM ja hoya e na banavA jetuM che. uccAraNabhedanI upapatti ane Aryo tathA Adima jAtionA saMparkathI thatA zabdaparivartananI upapatti e banne bAbata AgaLa savizeSa carcAI gaI che. (pR0 14-44) tAtparya e ke uccAryamANa Adima prAkRtanAM je uccAraNo vizeSa bhraMza pAmelAM hatAM temanuM samagra eka nAma apabhraMza eTale je samaya Adima prAkRtano te ja samaya bhraSTa uccAraNarUpa apabhraMzano. paraMtu ahIM e yAda rAkhavU joIe ke Adima prAkRtanAM bhraSTa uccAraNono sUcaka 'apabhraMza' zabda khAsa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha TZOGJTCSIT eka bhASA-vizeSano sUcaka nathI, to paNa vizeSabhASArUpa apabhraMzarnu bIja te bhraSTa uccAraNomAM che, emAM zaka nathI. mahAbhASyakAra pataMjalie vAparelo apabhraMza zabda-te, mAtra azuddha ke vikRta uccAraNono sUcaka che. mahAbhASyakAra kahe che ke, ane apabhraMzano - koI brAhmaNI potAnI azaktine lIdhe 'R' ne badale sAmAnya artha 'la' nuM uccAraNa kare che. te 'Rtaka' ne badale 'lataka' bole che. brAhmaNInuMe 'lataka' uccAraNa bhraSTa che chatAM te bhraSTa 'lataka' nA 'la' no saMdhikAryamAM upayoga thAya mATe paNa mahezvare "Rlak" sUtramA 'la' no upadeza karelo che. e rIte 'apabhraMza' zabda sAmAnya azuddhino-vikRtino sUcaka hato te, vakhata jatAM, amuka eka bhASAnI asmitAnuM prAbalya vadhatAM sarvasAdhAraNa apabhraMzano evI lokabhASAno dyotaka thayo. apabhraMza padano vizeSa artha . sAdhAraNa evo yaugika artha sarvakALe vaidika ke laukika saMskRta vagere sarva bhASA paratve vidyamAna hoya che. teno AdikALa ke prAraMbhakALa zodhI na zakAya. paraMtu sAhityamAM vaparAtI bhASAvizeSa paratve ' apabhraMza' zabda kyArathI rUDha rIte zarU thayo teno UhApoha jarUra thaI zake. A UhApoha mATe atyAre be jAtanAM sAdhano upalabdha che. temAMnAM _ eka evAM che ke jemAM sAhityamAM vaparAtI vizeSabhASAvizeSa bhASAnA arthamAM apabhraMza padano vyavahAra che ane paratvenA 'apabhraMza'no bIjAM evAM che ke jemAM evAM aneka padyo vidyamAna UhApoha che, je tulanAtmaka bhASAvijJAnanI dRSTie cokkhAM apabhraMzanAM che. 148 juo mahAbhASya-"lakAropadezo yadRcchA-azaktijAnukaraNa-plutyAdyarthazca" "azaktyA kathaMcid brAhmaNyA 'Rtaka' iti prayoktavye 'lataka' iti prayuktam" ityAdi (pR. 45 abhyaM0) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata 160 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 71 apabhraMza padano rUDha rIte upayoga karanArAM sAdhano A che : (1)--nATyazAstrakAra bhairate ( Azare vikramanA chaThA saikAthI pUrvano samaya ) potAnA e zAstranA sattaramA adhyAyamAM rUDhArthaka atibhASA, AryabhASA, jAtibhASA, yonyantarIbhASA, apabhraMza ane bhASA, vibhASA, evAM evAM aneka sAmAnya pado dvArA nATyazAstrakAra aneka bhASAonI mAhitI ApI che. uparAMta mAgadhI, avantIjA,prAcyabhASA, zaurasenI,ardhamAgadhI, bAlhIkA ane dAkSiNAtyA ema sAta bhASAone bhASA tarIke jaNAvI che ane vanecarI bhASAne vibhASA tarIke batAvI che. vaLI zakArI, cAMDAlI, AbhIrokti, zAbarI, drAmiDI vagaire zabdone khAsa khAsa bhASAonAM nAmarUpe sUcavyAM che. bharate prayojelA 'bhASA' padanI TIkA karatAM abhinavagupta kahe che ke " bhASA saMskRtA'pabhraMzaH" arthAt "saMskRtano apabhraMza te bhASA" ane "bhASA'pabhraMzastu vibhASA"-" saMskRtanA apabhraMzano paNa je apabhraMza te vibhASA" AmAM abhinavagupte vAparelo prathama apabhraMza zabda, mahAbhASyakAre vAparelA apabhraMza jevo yaugika che. ane bIjo apabhraMza zabda mane to rUDhArthadyotaka lAge che. 149 " saMskRtaM prAkRtaM caiva yatra pAThyaM prayujyate / atibhASA AryabhASA ca jAtibhASA tathaiva ca // 27 // tathA yonyantarI caiva bhASA nATaye prakIrtitA // 28 // mAgadhI-avantijA prAcyA shaursenii-ardhmaagdhii| bAlhIkA dAkSiNAtyA ca sapta bhASAH prkiirtitaaH||49|| zakAra-AbhIra-caNDAla-zabara-dramila-andhrajAH / hInA vanecarANAM ca vibhASA nATake smRtA // 50 // 150 nATyazAstra a0 17 zlo0 49-50 nI TIkA pR0 376 (gAya) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 161 - A rIte bharatamuni paNa apabhraMza padane rUDhArthavAcaka mAnatA jaNAya che. temane teno yaugikArtha ja iSTa hota to teo te mATe 'bhASA' zabda vAparIne ja calAvata paNa temaNe apabhraMzano bIjo artha batAvavA 'vibhASA' zabda paNa yojelo che. _vaLI, bharatamunie te prasaMgamAM 'AbhIroktiH" zabda paNa vAparyo che. mahAkavi deNDI je arthamAM "AbhIrAdigiraH kAvyeSvapabhraMzaH" vAkya vApare che, te arthamAM bharatamunie 'AbhIroktiH' zabda vAparIne nATakomA spaSTapaNe apabhraMza padano rUDhArtha svIkArelo che. bharatamuninA nATyazAstramA " morulau~ gaccaMtau / nahAgame saMbhaMtau // " nATyazAstramA - [a0 32 zlo0 66] A ane AvI apabhraMzapadyo bhASAvALAM bIjAM cAra padyo maLe che. 151 nATyazAstra a0 17 zlo0 56-pR0 377 (gAya) 152 kAvyAdarza prathama pariccheda zlo0 36 153 bharatanA nATyazAstra (nirNayasAgara presa ) mAM adhyAya 32 mAM e pAMce dohAo je pramANe chapAyA che te A pramANe che: 1'morulluu naccaMtau" nahAgame saMbhaMtau" // 66 // 2 " meha uItuM naI joNhauM / NiJca Nippahe ehu caMdau // 74 // 3 " esA haMsavadhU hitthA kANaNau / __gaMtuM jassu (Usu )iyA kaMtaM saMgaiyA" // 99 // 4 "piya vAi vAyatu suvsNtkaal| piya kAmuko piya madaNaM jnnNtu"|| 108 // 5 " vayadi vAdo eha pavAhI rusida iv"| 169 A pAMce dhruvAnA pATho ThIka ThIka azuddha che chatAM je pado jADA akSaromAM mukyAM che te badhAM spaSTapaNe apabhraMzanAM rUpo che. sva. kezavalAlabhAIe to ukta dhruvAnA pATho badalavAmAM asAdhAraNa chUTa lIdhI che. mArI namra samajha pramANe koI ___ Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 6 , temAM vaparAyelAM 'u' pratyayavALAM pado ane hemacaMdre kahelA apabhraMzamAM vaparAto svArthika 'Dullua' pratyaya jene lAgelo che evaM ' morulau ' pada, ukta padyanI kAyAne apabhraMzanI kAyA kahevAne paryApta che. A padyonI bhASA vize sAkSaromAM matabheda che. sva0 kezavalAlabhAI dhruva e padyone apabhraMzanAM nathI mAnatA ane e padyonI je vAcanA maLe che tene sudhArIne eTale prAkRtanuM rUpa ApIne vAMce che. Ama vAcanA pheravavA chatAMya teo 'morullau ' padanuM apabhraMzapaNuM pheravI zakatA nathI. mArA namra mata pramANe e rIte vAcanA pheravavI ucita nathI bhAsatI. adhyApaka guNe mahAzaya te padyonI vAcanAne pheravatA nathI. teo jevI te padhonI vAcanA maLe che tevI kAyama rAkhI temane apabhraMzanAM padyo mAne che. mArI kalpanAne zrIguNe mahAzayano Teko che ane te padyono apabhraMzabhAva paNa mArI tarapheNamAM che. ( 2 ) caMDe 157 ( Azare vikramano chaDo saiko ) potAnA prAkRta vyAkaraNamAM " na lopo'pabhraMze'dhorephasya " sUtramAM vizeSabhASAvAcaka rUDha apabhraMza padano upayoga karelo che. caMDa ane rUDhArtha apabhraMza paNa prAcIna pAThone badalI temane sthAne navA pATho kalpavAmAM bhAre jokhama che ane e jAtanI navA pAThonI kalpanA itihAsasaMzodhana mATe moTA aMtarAyarUpa che. zloka 66 mAmAM ' nahAgame ' pATha che. naha - ( nabhas ) zrAvaNa mAsanuM / AgameAgamana thaye / arthAt varSARtunA zrAvaNamAsanuM Agamana thaye moro nAce che. Avo spaSTa artha chatAM temaNe ( ke0 zru0 ) ' naha' ne badale ' meha' pATha kalpyo che tenA kAraNanI samajhaNa paDatI nathI. 88 154 a- DaDa-DullAH svArthika'ka'luk ca ' 8-4-429 hai0 apabhraMza prakaraNa. 155 juo padyaracanAnI aitihAsika AlocanA pR0 283-286 ( Thakkara vasanajI mAdhavajI lekcarsa - 1932 nI sAlanuM mudraNa ) 156 juo bhavisayattakahAnI prastAvanA pR0 50-51 157 juo caMDanuM prAkRtalakSaNa pR0 24 sU0 37 (satya0 > Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 163 (3) rojI dharasenane lagatA vikramanA chahA-sAtamA saikAnA eka zilAlekhamAM AvelA * apabhraMzaprabaMdha' padano apaapabhraMzaprabaMdha 4 bhraMzazabda sAhityika apabhraMzabhASAno dyotaka che. ( 4 ) mahAkavi daNDIe (Azare vikramano AThamo saiko) potAnA kAvyAdarzamAM 'apabhraMza' padanI eka yaugika vyAkhyA karI che. ane kAvyomAM vaparAtI apabhraMza bhASAne lakSyagata karIne bIjI rUDha vyAkhyA paNa ApI che. (5) kuvalayamAlA kathAnA kartA dAkSiNyacihna vA udyotanasUrie (Azare vikramano navamo saiko) potAnI e kathAmA 'apaapabhraMza ane bhraMza' zabdane vizeSa bhASAnA arthamAM noMghelo che. dAkSiNyacihna ___ A uparAMta rAjazekhara, bhojara ane 158 juo 'gujarAtanA aitihAsika lekho' (bhAga 1) pR0 107 paMkti 5 (zrIphArbasagujarAtIsabhAgraMthAvali aMka 15) 159 " AbhIrAdigiraH kAvyeSvapabhraMza iti smRtaaH| zAstre tu saMskRtAdanyad apabhraMzatayoditam" // kAvyAdarza 1 pari0 zlo0 36 160 kiMci avanbhaMsakayA kA vi ya pesAyabhAsillA"-(kuvalayamAlAprAraMbha hasta likhita a0 pA0) 161 " sasaMskRtamapabhraMzaM lAlityAliGgitaM paThet " / -kAvyamImAMsA a0 7 pR. 33 paM0 5. " apabhraMzAvadaMzAni te saMskRtavacAMsyapi " / -pR0 34 paM0 10. " apabhraMzabhASaNapravaNaH paricArakavargaH "-a0 10 pR. 50 50 5. " sApabhraMzaprayogAH sakalamarubhuvaH Takka-bhAdAnakAca"-a0 10 pR0 51 paM0 6. 162 " apabhraMzena tuSyanti svena nAnyena gurjarAH // " -----sarasvatIkaNThAbharaNa pa0 2 zlo. 13. ____ Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 gujarAtI bhASAnI utkrAnti cAmmaiTa vagaire vidvAnoe potAnA kAvyazAstrane lagatA te te prasiddha graMthomAM paNa 'apabhraMza' padano rUDhArthavAcakarUpe upayoga karelo che. ___ukta badhA ullekho dvArA sAhityika apabhraMzanuM astitva vikramanA chaThA saikAthI AgaLa jatuM nathI. kintu bharate karelo 'AbhIroktiH' zabdano prayoga ane temaNe udAharaNarUpe ApelAM ukta apabhraMza padyo sAhityika apabhraMzane vikramanA chaTThA saikAthI pUrve laI jAya ema che. tema chatAMya vidvAno sAhityika apabhraMzane vi0 chaThA saikAthI pUrvanuM na svIkAratA hoya to temano te mata mArI namra kalpanAthI jotAM saMgata bhAsato nathI. ___ vAta ema che ke koI paNa sAhityika bhASAnI kavitA vA gadya kAMI ekAeka phUTI nIkaLatuM nathI. je bhASA lokabhASA tarIke jAmelI hoya, jenA prayogo sthirapaNAne pAmyA hoya ane kavi potAnA sarvabhAvone vyakta karI zake evI je bhASA samartha hoya te bhASA sAhityamAM vAparI zakAya che. koI paNa lokabhASAne sAhityika bhASArUpe pakka thatAM vakhata lAgavAno ja. eTale e apekSAe jotAM bharate udAharaNarUpe ApelAM padyo ja viziSTa apabhraMza padyanu bhoje ApalaM udAharaNa A pramANe che: "lai, vappula ! pia duddhaM katto amhANahu~ chaasi| puttahu matthe hattho jai dahi jamme vi jaa ? aasi"||-srsvtiikNtthaa0 pR0 145 A nIce ukta apabhraMza padyanI cAlu gujarAtImAM barobara chAyA batAvI cha : "le, bApalA ! pI dUdha kyAMthI amhone chAza / putrane mAthe hAtha jo dahI janme bI joyuM (?) hoya" // A chAyA jotAM ema spaSTa jaNAya che ke AjanI gujarAtI ane te samayanI pracalita bhASA e be vacce ghaNuM ja thoDaM aMtara che ane ema che mATe ja bhojanA samayanI gurjaralokapracalita bhASAne huM UgatI gujarAtI kahuM chu. 163 " saMskRtaM prAkRtaM tasya apabhraMzo bhUtabhASitam / / iti bhASAzcatasro'pi yAnti kAvyasya kAyatAm // " -vAgbhaTAlaMkAra dvitIya pariccheda zlo0 1. " apabhraMzastu yacchuddhaM tat tad dezeSu bhASitam"-vAgbhaTA0 zlo0 3 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 165 apabhraMza bhASAne bharatathI pUrve eka vA doDha saiko laI javAnAM ja e nirvivAda vAta che. tAtparya e che ke, ukta prakAranAM sAdhano dvArA viziSTa prakAranuM apabhraMza-sAhityika apabhraMza vikramanA cothA vA pAMcamA saikA sudhI pahoMcavAnuM ane viziSTa bAdhaka prAmANa na maLe tyAM sudhI A kalpanAne avakAza rahevAno. 72 tulanAtmaka bhASAvijJAnanI dRSTie jotAM jemAM AvelAM padyonI mahAyAnapaMthanA bhASA cokkhI apabhraMza che, evAM bIjAM sAdhanono lalitavistara paricaya A pramANe cha : Adi graMthonAM apabhraMzapadyo bauddhamahAyAnaparaMparAnAM lalitavistara, laGkAvatArasUtra, saddharmapuNDarIka vagaire aneka graMtho Aje upalabdha che. temAM evAM aneka padyo maLe che je nathI saMskRta, nathI ( rUDha ) prAkRta; kintu te padyomAM vaparAyelAM vibhaktyanta pado jotAM apabhraMzano koI abhyAsI temane apabhraMza padyo tarIke ja oLakhe evAM e cokkhAM apabhraMzarUpa che. ___ lalitavistaramA AvelAM padyo nIce pramANe padyo lalitavistaranAM le: " pratyeka buddhabhi ca arhabhi pUrNaloko nirvAyamANu na balaM mama durbalaM syAt / so bhUyu eku jinu bheSyati dharmarAjo gaNanAtivRttu jinavaMzu na jAtu chiyet // (vasaMtatilakA) [adhyAya 21-pR0 303] raNakAli prApti yadi nAma jayo na doSaH tatraiva yastu nihato bhavate sa dossH| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 gujarAtI bhASAnI utkrAnti svapnAMtare tu yadi IdRza me nimittA zreyo upekSa ma raNe paribhAvu gacchet // [adhyAya 21-pR0 304 ] jvalitha dIpavimalAM dhvajAgni maNiratna sarvi sthapithA / . olaMbayAtha hArAM prabhAM kuruta sarvi gehesmin // saMgIti yojayethA jAgaratha atandritA imAM rajanIm pratirakSathA kumAraM yathA avidito na gacchethA // ( AryA ) [a0 15-pR0 201] kiM tAta ! bhinnavadano'si vivarNavaktro hRdayaM samullavati vedhati te'GgamaGgam / kiM te zrutaM athava dRSTu bhaNAhi zIghra jJAsyAma tattvatu vicintya tathA prayogam / [a0 21-pR0 304 ] niSkrAntu zUro yada vidu bodhisattvo nagaraM vibuddhaM kapilapuraM samagram / manyanti sarve zayanagato kumAro anyonyahRSTAH pramudita Alabhante / gopA vibuddhA tatha api istrigArA zayanaM nirIkSI na ca dRzi bodhisattvam / utkosu mukto narapatino agAre hA! vaJcitA smaH kahi gatu bodhisattvo / rAjA zruNitvA dharaNitale nirasto utkosu kRtvA aho mama ekaputro so stemito hI jaladharasaMprasikto AzvAsayantI bahuzata zAkiyAnAM // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 167 gopA zayAto dharaNitale nipatya kezAM lunAtI avaziri bhUSaNAni / aho subhASTaM mama puri nAyakenA sarvapriyebhirna ciratu viprayogaH // rUpAsu rUpA vimalavicitritAGgA acchA vizuddhA jagati priyA manApA / dhanyA prasastA divi bhuvi pUjanIyA kva tvaM gato'sI mama zayi chorayitvA / [a0 15-pR0229-230] ke cAgatA dharaNi kampayamAna padbhayAm saMkampitA vasudha prItikarI janasya / ke cAgatA grahiya meru karetalebhiH utsRSTapuSpapuTa saMsthita antriiksse|| ke cAgatAzcaturi sAgara gRhya mUrnA / utsRSTa siJci vasudhAM varagandhatoyaiH / / ke cAgatA ratanayaSTi gRhItva citraM saMbodhisattvamupadarzaya sthitva dUre [a0 20-pR0 297 ] ke cAgatA grahiya bheri yathaiva meru AkoTyamAnu gagaNe sumanojJaghoSAm / yasyA vaM daza dize vaji kSetrakoTyA adyAvaboddhumamRtaM anubuddhi zAstA // [a0 20-pR0 299] na pAsyi pAnaM na ca madhu na pramAdaM bhUmau zayiSye nI mukuTaM dhariSye / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti snAnaM jahitvA vratatapa AcariSye yAvanna drakSye guNadharu bodhisattvam || [ lalitavistara a0 15-1902 AvRtti. 168 saMpAdaka - lekamanna ] adhruvaM vibhavaM zaradabhranibhaM naTaraGgasamA jagi janmi cyuti / girinadyasamaM laghuzIghrajavaM vrajatAyu jage yatha vidyu nabhe // - lalitavistara pR0 204 ] bodhicaryAvatAranaM "satya ime duvi lokavidUnAM diSTa svayaM azruNitva pareSAm / padya saMvRti yA ca tathA paramArtho satyu na sidhyati kiMca tRtIya // " [ bodhicaryAvatAra pari0 9, pR0 361 paM0 17 kalakattA - AvRtti ] laGkAvatArasUtra laMkAvatAranAM apabhraMza pado saMskRta rUpo nityAsatasya ( nityAsata: ) - pR0 65 - paM0 sozasya aNuso dezemi yatha valpeti varNate 6 ( zazasya ) - pR0 58-paM0 10 ( aNuza: ) - pR0 58-paM0 12 (dezayAmi ) - pR0 54-paM0 1 1 ( yathA ) - pR0 52 - paM0 ( kalpayati ) - pR0 52-paM0 11 ( varNyate ) - pR0 52-paM0 15 ( udadhezva ) pR0 52-0 8 pR0 45-50 11 mudavezva nirUppamANe (nirUpyamANe ) vadAhi me ( vada me ) - pR0 32-paM0 6-7-8 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 2 te bhonti ( te bhavanti ) - pR0 26 - paM0 pariSada sarvA alapI (pariSat sarvA alapIt ) pR0 26-paM0 9 avasyaM ( avazyam ) pR0 17 paM0 13 kRtAvakAsaH.... rasmivimala - ( kRtAvakAzaH.... razmivimala - ) pR0 16- paM0 12-13 pratigRhNa ( pratigRhANa ) - pR0 5-paM0 15 anukampa ( anukampasva ) pR0 6 - paM0 1 anukampo'si (anukampyo'si ) - pR0 6 - paM0 7 lalitavistaramahApurANamAM vaparAyelA - eNku, jinu, jinavaMzu, raNakAli, prApti, IdRza, paribhAvu, jvalitha 'vajAgri, sarvi, olaMbayAtha, saMgIti, vedhati, dRSTu, bhaNAhi, tattvatu, niSkrAntu, pramudita, istrigArA, dRzi, utkosu, narapatino, kahi, gatu, zAkiyAnAM, zayAto, avaziri, subhASTaM, puri, 164 anukrame A zabdonAM saMskRta ane prAkRta rUpo nIce pramANe che : saM0 bhaNa niSkrAntaH pramuditaH strI- agArAt adarzi utkrozaH narapateH saM0 eka: jinaH jinavaMzaH raNakAle prApte IdRzaH paribhAvaH jvalatha dhvajAgre sarvasmin avalambayatha saMgItim vidhyati dRSTam prA0 ekko iko ego jiNo jiNavaMso raNakAle patte eriso paribhAvo jalaha jhagge savvaMsi, savvahi avalaMbeha saMgItiM vijjhai dihaM kva gataH zAkyAnAm zayyAtaH apAsRjat subhASitaM pure 169 prA0 bhaNAhi, bhaNa nikkhaMto pamudito ithiagArA darisIa ukkoso narapatino kahiM gato sakkAnaM, sakkANaM sejjAto avasarIa subhAsitaM pure Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 gujarAtI bhASAnI utkrAnti zayi, chorayitvA, dharaNi, kampayamAna, vasudha, grahiya, meru, karetalebhiH saMsthita, caturi, sAgara, gRhya, ratanayaSTi, bheri, jagi, janmi, jage, nadya-vrajatAyu (vrajati + Ayu), jage, yatha vidyu, nabhe e ane evA bIjA aneka prayogo ane laGkAvatAra sUtramA vaparAyelA ukta prayogo apabhraMza sivAya bIjI kaI bhASAnA saMbhavI zake evA che ? prathamAnA 'ekavacanamAM 'u' pratyayavALaM rUpa, saptamInA ekavacanamAM 'i' pratyavALU rUpa, lopAyelI vibhaktivALu rUpa ane e uparAMta varNaparivartananI vilakSaNatAvALA bhoti, istri, grahiya vagere vividha prayogo kAna Upara AvatAM ja potAnA viziSTa prakAranA apabhraMzabhAvane sUcita kare che. lalitavistara vagairenA nidarzita prayogonuM pRthakkaraNa karI bhASAvijJAnavida zrImAna vidhuzekhara zAstrI kahe che ke janma jage saM. prA0 saM0 prA0 zayyAyAm sejjAe | gRhItvA ghetUNa chardayitvA chaDiUNa ratnayaSTim ratanalaTiM 'dharaNim dharaNiM bherim bheri kampayamAnAH kampemANA jagati jage vasudhAm vasuhaM jamma gRhItvA ghetUNa jagati merum nadI karatalaiH karatalehi yathA saMsthitAH saMThiA vidyut catur-caturo cattAro nabhasi -sAgarAn sAgare __mUla lalitavistaramA vaparAyelA e pado saMskRta prAkRta nathI paNa koI trIjI ja bhASAnAM che te bAbatano khyAla Ave mATe A badhAM padonuM saMskRta ane prAkRta rUpAMtara ahI karI batAvyuM che. meruM FFE ___ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 171 "eI mUla ki ? AmarA bali apabhraMza prAkRta; IhA pAlira paravartI, apabhraMza prAkRta AlocanA karile gAthAya etAdRza prayogera mUla jAnite pArA yAIve'.--- [pAliprakAzano pravezaka. pR0 54] jainagaMdha e uparAMta jainagraMtha vasudeva hiMDi, AvazyakacUrNi, 'vasudevahiMDi, kuvalayaoNlA vagere graMthomAM paNa spaSTa apabhraMza padyo vageremAM apabhraMza vidyamAna che. padya ane gadya 165 vasudevahiMDinI gAthA A prAmANe che: / / " pAsi kappi cauraMsiyaM revAya(pa) yapuNiyaM / seDiyaM ca geNheppi sasippabhavaNiyaM // " -ityAdi (vasude0 pra0 bhA0 pR0 28 paM0 1 pu0) 166 " NaMdo rAyA Na vi ( rAyanaMdu navi) jANati jaM sagaDAlo karehiti / naMdo rAyA mAreviNu siriyaM rajje Thavehii // " . -(jinadAsama0 Ava0 cU0 pR0 184) 'A gAthA nAnA bAlako bole che' ema cUrNimAM kaheluM che. " na dukkara toDiya (toDitu) aMbalaMbiyA na dukkaraM naciu sikkhiyAe / taM dukaraM taM ca mahANubhAvaM jaM so muNI pamayavaNammi vuccho // -AvazyakacU0 pR0 187 167 "jo jasu mANusu vallahau taM jai aNNu rmei| jai so jANai jIvai vi to tahu pANa laei // unbhaDajalayADaMbarasahahiM pAvaI mANasaM dukkhaM / sajjaNu puNu jANai ji khala-jalayahaM sahAvaI / / (kuva0 hastali0 apa0) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kuvalayamAlAmAM to suMdara saMdarbhavALu gadya apabhraMza paNa maLe che. kutralaya mAlA vikramanA navamA saikAnI gaNAya che. Avazyakaukta jaina graMthono cUrNi Azare AThamA saikAnI che ane sAtamA saikAnA samaya vizeSaNavaMtI graMthamAM jeno ullekha che evo vasudevahiM DigraMtha pAMcamA saikAnA uttarArdhamAM ane chaTAnI zarUAtamAM hoya e kalpanA aghaTamAna nathI. 168 " so ca dujaNu kaisau ? hUM, suNau jaisau, paDhamadaMsaNe ciya bhasaNasIlu pahimAMsAsau vv| tahe maMDalo hi apaJcabhiNNAyaM bhasai mayahiM ca mAsAi asai / khalo ghaI mAyahe vi bhasai caDapphaDaMtahaM cammaThimAsAI asai ti"| ityAdi (kuva0 hastali0 apa0) 169 kuvalayamAlAnA kartA udyotana athavA dAkSiNyacihna, haribhadrasUrine potAnA guru tarIke yAda kare che. haribhadrano samaya (vikrama0 757-827) AThamo -navamo saiko sunizcita che eTale haribhadranI pAse pramANano ane anya zAstrano abhyAsa karanArA kuvalayamAlAnA kartA dAkSiNyacihnano samaya navamo saiko che. 170 AvazyakacUrNi ane naMdIcUrNi e bane cUrNionA kartA jinadAsagaNimahattara che. naMdI-cUrNino samaya tenA aMtabhAgamAM-- ___"zakarAjJaH paJcasu varSazateSu vyatikrAnteSu aSTanavatiSu nando-adhyayanacUrNiH samAptA" Apelo che. zakasaMvat 598 barAbara vikramasaMvat 733. A UparathI zrIjinadAsagaNimahattarakRta Avazyaka-cUrNino samaya paNa AThamo saiko TharAvI zakAya che. 171 zrIjinabhadragaNi ( Azare sAtamo saiko ) praNIta 'vizeSaNavatI 'mAM 'vasudevahiMDi ' no ullekha nIce pramANe che : " sAmAiyacunnIe usabhassa dhaNAdao bhavA satta / hoti a piMDijaMtA bArasa vasudevacariyammi // 31 // sIho sudADha nAgo AsaggIvo ya hoi annesiM / siddho migaDao tti ya hoi vasudevacariyammi" // 33 // -pR. 6 (prakAzaka RSabha0 ke0 ratalAma) Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 173 A rIte jainagraMthonA samayamAnanI apekSAe sAhityika apabhraMza vi. nA pAMcamA saikAnA uttarArdha sudhI saheje laMbAya che. have ahIM mahAyAna paraMparAnA ukta lalitavistara vagerenA samaya vize thoDo vicAra karI laIe. moghama rIte evaM mAnavAmAM Ave che ke, vikrama pUrva lagabhaga a~DhIso varSathI mAMDIne vikrama saMvata cothI zatAbdInA 'lalitavistara' - gALAmAM lalitavistara vagaire graMtho lakhAyA hovA najikina bolo no samaya joIe. lalitavistara purANanI racanAne moDAmAM moDI cothA saikAnI mAnIe to sAhityika apabhraMzano samaya lalitavistara yUrve ekAda saiko to mAnavo joIe. koI paNa cAlu bhASAne sAhityikarUpe AvatAM ochAmAM ocho ekAda saiko to lAgI ja jAya e taddana svAbhAvika kalpanA che. A rIte jotAM ema thAya pAlanu ke bolacAlanuM apabhraMza pAli, ArSaprAkRta ke apabhraMza ardhamAgadhInuM nikaTavartI che ane bolacAlanA apabhraMza pachI sAhityika apabhraMzano AvirbhAva ghaTamAna bhAse che. samayanI dRSTie sAhityika apabhraMzano zaizavakALa vikramano patrIjo saiko, kizorakALa cotho saiko ane pAMcamA bhraMzano samaya ' saikA pachIthI teno khilato yauvanakALa mAnI zakAya. 'apabhraMzaprabaMdha' no sUcaka ukta zilAlekha ane pAMcamA-chaTA saikAnA vasudevahiMDi graMthamAM AvatAM apabhraMza padyo sAhityika apabhraMzano je samaya sUcave che te ane ukta lalitavistaranAM padyo dvArA sAhityika apabhraMzano je vikAsamAna yauvanakALa kalpAyo che te vacce vizeSa antara 172 " gAthAbhASA ke samastagraMthoM kA racanAkAla khristapUrva dosoM varSoM se le kara khrista kI tRtIyazatAbdI paryaMtakA hai"-pAia0 prastA0 pR. 49. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 gujarAtI bhASAnI utkrAnti rahetuM nathI eTale sAhityika apabhraMza mATe sAdhAraNa rIte pAMcamo saiko kahevo hoya to te mATe ukta sAdhano sAdhaka che. 73 sAhityanI dRSTie joIe to apabhraMzanuM sAhitya vipula che : mahA kavi caturmukha, svayaMbhU, tribhuvana, tilakamaMjaapabhraMzanuM kA nu rIno kartA jaina mahAkavi dhanapAla, bhavisayattakathAno sAhitya kartA bIjo jaina kavi dhanapAla, puSpadaMta, kanakAmara ane joiMdu vagaire kavioe apabhraMza sAhityane sarasarIte keLavyuM che. keTalAka kavioe apabhraMza bhASAne 'avaha?' (apabhraSTa) zabdathI avahaTa ane paNa kahI che te 'avahaTTa' ane ukta 'apabhraMza' apabhraMza e be padonA arthamAM khAsa aMtara jaNAtuM nathI. A rIte jaina ane bauddha vagere kavioe samabhAve apabhraMza bhASAne khilavavAmAM sarasa phALo Apelo che. dezabhede ke kALabhede apabhraMzamAM paNa tAratamya dekhAya khalaM, vaividhya ane ema che mATe 'zaurasena apabhraMza' 'mAgadha apabhraMza' 'paizAca apabhraMza' vagaire prAMtika apabhraMzone judAM judAM gaNAvI zakAya. tAtparya e ke, jema eka sarvasAdhAraNa 'prAkRta' che ane tenA 173 saMdezakarAsanA praNetA musalamAna kavi addahamAne potAnA rAsamAM bhASAonI gaNanA karatAM 'apabhraMza'ne badale avahaTTya (apabhraSTaka ) zabda vAparyo cha : __"avahaTTaya-sakkaya-pAiyaM ca pesAiyammi bhAsAe"-gAthA 6 / arthAt avahaTTaya apabhraSTaka, saMskRta, prAkRta ane paizAcika ema bhASAonAM nAma lIdhAM che. mane lAge che ke 'saMskRta' zabda 'kR' nA bhUtakRdaMta dvArA nIpajyo che ane 'prAkRta' zabda paNa 'kR' nA bhUtakRdaMta 'prakRta'no AbhAsa karAve che te joIne 'apabhraMza' bhASA mATe paNa bhUtakRdaMtanA rUpanI kalpanA karI 'apabhraMza'ne badale 'apabhraSTaka-avahaTTaya' zabdanI vaparAza cAlu thaI hoya. ___ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 175 prAMtika bhedo 'zaurasena prAkRta' 'mAgadha prAkRta' vagaire kahevAyA, tema eka sarvasAdhAraNa 'apabhraMza' che ane 'zorasena apabhraMza' vagere tenA peTA bhedo gaNAya. ahIM e hakIkata yAda rAkhavI joIe ke, mUlabheda ane prAMtika bheda bacce asAdhAraNa aMtara rahyaM nathI. rAjazekharanI kAvyamImAMsA vagaire alaMkAranA graMthomAM apabhraMzanA ' nAgara' Takka' 'vAcaDa' vagere bhedo gaNAvelA che ane e rAjazakhara ana bhedagaNanAnI prAcIna paraMparAne anasarIne maoNDeye mAkaDeye jaNAvalA apabhraMzanA aneka bhedo sUcavelA che. ema apabhraMzanA bhedaprabhedo _ chatAM ya te te pratyeka peTA bhedanA viziSTa namUnA na jovA maLe tyAMsudhI e saMbaMdhe zuM kahI zakAya ? tAtparya e ke, eka kALe je bhASA ApaNA dezamAM sarvatra vyApaka hatI ane vartamAnamA je phakta sAhityamAM sacavAyelI che tevI apabhraMza eka akhaMDa bhASA che, teno mULa saMbaMdha vaidika yuganA ukta svarUpavALA Adima prAkRta sAthe che. jema prAkRta ane saMskRta be baheno che tema apabhraMza e temanI trIjI bahena che. e traNe bahenomAM paraspara ane apabhraMza e atyaMta sadbhAva ane gAr3ha saMparka hovAthI ekanI traNe bahenomAM zobhA bIjImAM ane bIjInI zobhA trIjImAM ema paraspara sadbhAva AvyA kare che. Ama che mATe ja lalita prA 174 nAgara apabhraMza, vAcaDa apabhraMza, upanAgara apabhraMza e traNa bhedone, mArkaMDeya, pradhAna samajhe che. A uparAMta lATa, vaidarbha, bArbara, AvaMtya, pAMcAla, TAka, mAlava, kaikaya, gauDa, auDU, pAzcAtya, pANDya, kauMtala, saiMhala, kAliMgya, prAcya, kArNATaka, kAJcya, drAviDa, gaurjara, AbhIra, madhyadezIya, vaitAlikI vagere sattAvIza bhedone jaNAve che-(juo mArkaMDeya prAkRtasa0 pR0 2 vijhAgA0) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 gujarAtI bhASAnI utkrAnti vistaranoM prAMjala saMskRta pravAhamA e apabhraMza padyonI zobhA bhaLI gayelI che. bhASAnA sauSThavamATe evI zobhAno Azraya sau koI le che e bAta jANItI che. 175 lalitavistaramahApurANano gadyabhAga saraLa saMskRtamA che ane padyabhAga apabhraMza bhASAmAM che. temAM AvelAM padyo paNa ochAM nathI, jeTaluM sthAna gaye rokyuM che teTalaM ja padyoe rokyuM che. tenA gadyabhAganI prAMjala pravAharUpa saMskRtabhASAno namUno A pramANe cha : "tataH chandakaH kaNThakam AbharaNAni ca AdAya antaHpuraM prAvikSat / tataH tAni AbharaNAni cireNa kAlena bhadrikasya zAkyakumArasya mahAnAmna:-aniruddhasya ca abadhyanta sma / tAni mahAnArAyaNasaMghaTanakAyArtham anye na zaknuvanti sma dhArayitum / yadA na kazcit tAni dhArayituM zaknoti sma tadA mahAprajApatyA gautamyA cintitamabhUt-yAvadaham imAni AbharaNAni pazyAmi tAvad mama hRdaye zoko bhaviSyati yanu (yanu) aham imAni AbharaNAni puSkariNyAM prkssipeym-iti| tato mahAprajApatI gautamI tAni AbharaNAni puSkariNyAM prakSipati sma / adyApi sA 'AbharaNapuSkariNI' ityevaM sNjnyaayte|" tatredamucyate: niSkAntu zUro yada vidu bodhisattvo nagaraM vibuddhaM kapilapuraM samagram / manyanti sarve zayanagato kumAro anyonyahRSTAH pramudita Alabhante // -lalitavistara-abhiniSkramaNaparivarta pR0 229-230 176 jema keTalAka lokabhASAmaya graMthomAM saMskRta vA saMskRta jevI zailI bhaLavAthI vizeSa zobhA Ave che tema lalitavistaranA prAMjala saMskRtamAM lokabhASAnI racanAo bhaLavAthI vizeSa sauSThava AveluM che. prabaMdhaciMtAmaNi vagere prabaMdhagraMthonI ane evA bIjA kathAgraMthonI racanAzailI jonArAo A hakIkata turata samajhI zakaze. lokabhASAmaya rAsa vageremA je rIte saMskRta zailI bhaLelI che tenA namUnA A pramANe che: ___ Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha " AdI deva pranamya namya gurayaM vAnIya vaMde payaM / siSTaM dhArana dhArayaM vasumatI lacchIsa carnAzrayaM // taM guM tiSThati Isa duSTa dahanaM surnAthi siddhizrayaM / thirca gama jIva caMda namayaM sarvesa vardAmayaM // " -pR0 1 / " muktAhAra vihAra sAra subudhA andhA budhA gopinI / setaM caura sarIranIra gahirA gaurI girA joganI // vInApAni subAni jAni dadhijA haMsArasA AsinI / laMbojA cihurAra bhArajaghanA vighnA ghanA nAsinI // " -pR. 19 " parAt parataraM yAMti nArAyaNaparAyaNaM / na te tatra gamiSyati ye duSyaMti mahezvaraM // " -pR. 22 " gaMgAyA bhragulatta vasanna masanaM lacchI umA do varaM / " saMkhaM bhUtakapAla mAla asitaM vaijati mAlA hari // carmemadhya vibhUti bhUtikayugaM vibhUti mAyAkrama / pApaM viharati mukti ApanaviyaM vIyaM vara devayaM // " -pR. 22 (pRthvIrAjarAso-nAgarIpracAriNI. banArasa) bIjo namUno tulasIdAsajIracita rAmAyaNano "namAmIza ghana jJAna raghuvaMzadAsaM sadAnandadAtA suvidyAprakAzaM / vizada zailanIlaM kRpAluM nivAsaM caraNAmbujaM sevitaM pApanAzam // " " prasannAnanaM nIlavadanaM suzyAma namo pAhi zaraNaM surAmAbhirAmaM / bhASyo umAnAtha yazonAtha nAmaM dekhyo kRpAsiMdhuko rAmadhAmam // " (rAmAzvamedha-lavakuzakAMDa pR0 1198 khema0 ) " vegavaMta mAsta sarisa budhibala rUpanidhAna / evamastu kaha RSi gaye kezari suni sukha mAna // 48" -kiSkiMdhA kAMDa pR0 641 (nirNaya.) 12 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 gujarAtI bhASAnI utkrAnti saMskRta bahena saMpattizAlI che, tenAM AbhUSaNo paNa tevAM ja mahAmUlya che. paraMtu te bahena lokavyApaka nathI thaI tyAre prAkRta ane apabhraMza e banne baheno sAdhAraNa che. temanAM AbhUSaNo sAdhAraNa che paraMtu te banne baheno lokavyApaka thayelI che. lokamAM saMpattizAlinuM prAdhAnya ane sAdhAraNa janana aprAdhAnya pravarte che, paraMtu bhASAmAM tema nathI. bhASAmAM to saMpattizAlI bhASA sAdhAraNa bhASAno paNa Azraya le che ane sAdhAraNa bhASA saMpattizAlI bhASAno paNa zRMgAra pahere che. gujarAtInI mAtA ApaNI gujarAtI bhASAnI mA ukta apabhraMza ukta apabhraMza. I bhASA che ane vyApaka prAkRta tenI moTI mAzI che, vyApaka prAkRta moTI mAzI ane ane saMskRta tenI nAnI mAzI che. vaidikayugarnu saMskRta nAnI mAzI. AdimaprAkRta. e badhInI mAtA ke ane gujarAtInI gujarAtInI mAtAmahI mAtAmahI che. mAtAmahIno saMparka paraMparAe chatA vaidikayuganuM gujarAtIe potAnI mAtAmahIno vAraso jALavI Adima prAkRta rAkhyo che. 'A' ke 'e' arthe vaparAto pracalita gujarAtIno 'I' zabda, i iveM' arthe vaparAtuM cAlu gujarAtInuM 'na' mAtAmahIno avyaya, 'moTAi' vagairemA Avato bhAvavAcaka vAraso 'AI' pratyaya ane 'pAMca varasano' vagaire prayogomAM Avato 'na' pratyaya-e badhuM e mAtAmahInA pAraMparika dhAvaNarnu pariNAma che. 177 kAThiyAvADamA 'I' zabdano vyavahAra supratIta cheH 'I Avyo' 'I nathI' 'I che' vagere. 178 'cAMdo na hoya' 'karNa na hoya ' 'jama na hoya' vagere vAkyomA 'na' no 'iva' artha jANIto che. 179 juo pR0 68-69 [ 37-38] Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 179 AmukhanI zarUAtamAM (pR0 14-- ) bhASAbhedanA nimittonI carcA ____ vizeSa vistArathI karI che. pachI vaidika vANI sAye ja Amukhano ___vyApaka prAkRtano gADha saMbaMdha che, e hakIkata aneka upasaMhAra udAharaNo ane yuktio dvArA sthApita karI batAvI che. ane sAthe sAthe 'prakRtiH saMskRtam' eTale laukika saMskRta tathA prAkRta vacenA kAryakAraNabhAvavALA, matane upekSApAtra TharAvyo che ane te matane saMgata karavAnI dRSTi paNa sUcavI che. vyApaka prAkRtanuM prabhava sthAna vaidika yuganuM Adima prAkRta che--nahIM ke laukika saMskRta-e ahIM pradhAna siddhAMta che. saMskRta Upara vyApaka prAkRtanI kevI prabaLa asara thayelI che e batAkvA mATe prAcIna ane arvAcIna aneka udAharaNo batAvI vyApaka prAkRtanuM prabhutva sUcita kayu che. ane prAkRtanI sAthe saMskRtano saMbaMdha eka bahena jevo varNavI batAvyo che. pachI vyApaka prAkRtanA avAntara bhedo-pAli vagairenuM sAdhAraNa svarUpa, dezyaprAkRtanuM svarUpa ane cheka chelle sAhityika apabhraMzanA samaya vize paNa UhApoha karI lIdho che. 74 AgaLa kahyA pramANe ahIM mAre bAramA saikAthI aDhAramA saikA sudhInI gujarAtI bhASAnI utkrAMti vize pradhAnapaNe kahevAnuM che ane te hemacaMdre ghaDelA apabhraMzanA gajane mApe mApI batAvavAnuM che, ethI have pachI pracalita gujarAtInI mAtA apabhraMzanA svarUpanI carcA kramaprApta che. bhASAnu svarUpa sAhityadvArA ane vyAkaraNadvArA paNa jANI zakAya hemacaMdanA samayI cha. vyAkaraNanuM sAdhana upalabdha che, tethI sAhityane lokabhASAnI DoLavAnI apekSA nathI. vyAkaraNatuM saMpUrNa sAdhana hemacaMdre , paNa phakta eka hemacaMdrakRta apabhraMza prakriyA ja che. ApelI samajhUtI hemacaMdre je apabhraMzaprakriyA batAvI che tene huM temanA samayanI pracalita lokabhASAnI athavA UgatI gujarAtInI prakriyA samajhuM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti chaM ane te, pracalita gujarAtInI mAtA che. vyAkaraNa uparAMta hemacaMdre pote kumArapAlacaritamAM keTalAMka padyo paNa racelAM che. tene huM sAhityika UgatI gujarAtInAM prathama padyo kahuM to mane e vadhAre paDatuM bhAsatuM nathI ane zarUAtamAM je meM hemacaMdrane gujarAtInA pANini ane vAlmIki kahA che te temanA te vyAkaraNa ane padyonI apekSAe ja kahyA che. temanAM padyono namUno A nIce A rcha : dezadanA "amhe niMdau kovi jaNu amhaI vaNNau kovi / zabdomAMte amhe niMdahuM kaM vina vi na amhaiM vaNNahu~ kaM vi // 37 // lokabhASAno maI millevA bhavagahaNu maI thira ehI buddhi / namUno matthA hatthau suguru maI pAvaDaM appaho suddhi // 38 // amhehiM keNa vi vihivasiNa ehu maNuattaNu pattu / maGmu adUre hou sivu mahu vaccau micchattu // 39 // amhahaM mohaparohu gau saMjamu huu amhAsu / visaya na lolima mahu karahiM ma karahi ia vIsAsu // 40 // 180 A padyo UgatI gujarAtInAM che. teno cAla gujarAtImAM biMba pratibiMba nyAye je akSarazaH anuvAda thAya che te A pramANe che: amane niMdo koI jaNa amane varNo koii| ame niMdazaM koine navi na ame varNavazuM koI // meM (mAre) melaq bhavagahana meMmAM thira eha buddhi mAthe hAtho suguru, meM pAmuM ApanI zuddhi // ame keNe bI vidhivaze eha manujapaNuM pAmyuM / muja adUre ho ziva muja vayuM jAo mithyAtva // ameno mohapraroha gayo saMjama huo amamAM / viSaya na lolatA muja kare ma kara e vizvAsa // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha re maNa ! karasi ki AlaDI visayA acchahu dUri / karaNaI acchadaM rudhiaI kaDUuM sivaphalu bhUri // 41 // iNa pari appara sikkhavisu tuha akkhaTuM paramatthu / sumari jiNAgama dhammu kari saMjamu baccu paramatthu // 42 // kim jamma mya maraNu kiha bhavu kidha nivvANu / ehau teNa parijANiyai jasu jiNavayaNa pramvANu / / 50 / / jaoNmba na iMdiya vasi Thavai taoNmba na jiNai kasAya / jAuM kasAyahaM na kiu khau tADaM na kammavidhAya // 53 // caMcala saMpaya dhruvu maraNu savvu vi em bhai / milivi samANu mahAmuNihiM para saMjamu na karei // 62 // titthi vi acchau ahava vaNi ahavar3a niagehe vi / dive dive karai ju jIvadaya so sijjhai savvo vi // 64 // 181 re mana ! kare che kema ALa viSayo cho dUre / karaNI che ruMdhiyAM kADhuM zivaphala bhUra // eNI pare Apane zIkhava, tune kahie paramArtha / samara jinAgama dharma kara saMyama jA (kara) paramArthaM // kema janama kema maraNa kema bhava kema nirvANa | ehavaM teNe, parijaNAya jAsa jinavacana pramANa || jAma na iMdriya vaze Thave tAma na jiNe kaSAya / jAva kaSAyono na kiyo kSaya tAva na karmavighAta // caMcaLa saMpadA dhruva maraNa sau - sarva bI ema bhaNe / milI - maLI samAna ( sAthe ) mahAmunione paNa saMjama na kare || tIrthe bI cho athavA vane athavA nijagehe bI / die die (dine dine ) kare je jIvadayA so sIjhe sau bI // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 gujarAtI bhASAnI utkrAnti saggaho-kehiM kari jIvadaya damu kari mokkhaho-resi / kahi kasu-resiM tuhuM avara kammAraMbha karesi // 70 // kAyakuDulI niru athira jIviyaDau calu ehu / e jANivi bhava-dosaDA asuhau bhAvu caehu // 72 // te dhannA kanulaDA hiaullA ti kayastha / je khaNikhaNi vi navulaDaa ghuTahiM dharahiM suattha // 73 // paiThI kanni jiNAgamaho vattaDiA vi hu jAsu / amhArauM tumhArauM vi ehu mamattu na tAsu // // 74 // --(kumArapAla carita-AThamo sarga-prAkRta dyAzraya) ukta padyonI nIce ja temanu cAlu gujarAtImAM pratibiMba ApelaM che. e hemacaMdranAM padyonI UparathI spaSTa samajhI zakAya ema che ke-e bhASA ane vartamAna padyonI bhASA, vartamAna gujarAtInA valaNa tarapha gujarAtI bhASA keTalA vegathI gati karI rahI che. amhe-ame, niMdau-niMdo, kovi-koI, vaNNau-varNavo, jaNu-jana, millevA-melavU, ehI-e, pAvauM-pAmuM, saMjamu-saMjama-saMyama, maNa-mana, rudhiaiM-rudhiAM-ruMdhyA, kaDuuM-kAdUM, iNipari-eNIpere, sumari-sumaryasumara-samaya-samara. kimva-kema, pramvA~Nu-pramANa, vasi-vaze, khau-kho, emva-ema, bhaNai-bhaNe (kahe ), milivi-maLI-maLIne, para-paNa, caNi-vane, gehe-gehe (ghare), kAyakuDullI-kAyakoTaDalI, jIviyaDau svarga mATe kare jIvadayA dama kare mokSa mATe / kahe kone mATe tuMha ora karmAraMbha kare cha / kAyakoTaDa lI niru athira jIvitahuM caLa eha / e jANI bhavadoSone azubha bhAva tajeha // te dhanya kAnalaDA haiyalaDAM te kRtArtha / je kSaNekSaNe bI navalaDA dhuMTe (pIe) dhare zrutArtha // peThI kAne jinAgamanI vAtaDI bI jaas| amAruM tamAruM bI eha mamata na tAsa // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 183 jIvitahUM, jANini-jANI-jANIne, paiTI-peTI, cattaDiA-vAtaDI, amhArauM,-amAraM, tumhArauM-tamAraM, eha-e. ___ ukta zabdomA prathama zabda hemacaMdrano che, te pachIno cAlu gujarAtIno che ane te pachI dhanuSacihnamA kyAya te mULazabdano artha mUkelo che. 73 mA padyamAM AveluM 'ghuTahiM' kriyApada 'pIe che' no artha sUcave che. dhAtvAdezanA prakaraNamAM hemacaMdre 'pA'-(pIvu) dhAtune badale 'ghoTa' dhAtu vAparavAnI bhalAmaNa karI che: "pibe: pijja-Dalla-paTTa-ghoTTA:[8-4-10]-sUtrokta te ghoDa' dhAtu, dezya jaNAya che. 'piba' no Adeza nathI. hemacaMdra ahI vAparelo 'dhuMTa' dhAtu, ukta 'ghoTTa' nuM rUpAntara che ane te gujarAtI 'dhuMTaDo' ke 'ghuTa' zabdamAM sacavAyeluM che. caLI, bIjA * iNi pari' vagaire zabdo to cokkhA gujarAtI ja che. mATe hemacaMdranAM te padhone gujarAtI bhASAnA ugama kALanAM kahuM chu. emanA samayamA emanA dezarnu nAma "gurjaratrA' jANItuM hatuM, paraMtu bhASA mATe haju e zabda rUDha thayo nahoto ema lAge che. dAkSiNyacihna vA uddyotanasUrinI kuvalayamAlAmAM eka be sthaLe gurjaronI bhASAno namUno kuvalayamAlAmAM kalA cha. e UparathA bhASAnA / Avelo gajaro satyAla Ave ema nathI. chatAM gurjaro je bhASAne lATo ane bolatA ho te bhASAne kyA vizeSa nAmathI oLakhavI ? mAlavonI e prazna to thAya che ja. eno ukela karavAnAM bhASAno ullekha vizeSa sAdhano upalabdha nathI chatAM e bAbata ukta kuvalayamAlAno ullekha je thoDo ghaNo prakAza nAgve che te A pramANe che 181 A ullekha ghaNo lAMbo che. temAM aneka dezanA lokonI bhASAnAM judA judAM padonAM udAharaNa che. temAMdhI ahIM to mAtra gujara, lATa ane mAlava lokonI bhASAnAM ja udAharaNa mUkelAM che. je pado jADA akSaramA mUkyAM che te, bhASAnAM pado che. pahelI gAthAmAM gujjara pachI lATa ane pachI mAlava pravAsI bole che. A lAMbA ullekha mATe juo vidyApITha prakAzita prAkRtavyAkaraNanI prastAvanA pR0 20-23 TippaNa. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 gujarAtI bhASAnI utkrAnti "dhaNaloNiyapuTuMge dhammapare saMdhiviggahe niuNe / 'na u re bhallara' bhaNire aha pecchai gujare avare // " " hAolittavilitte kayasImaMte sohiyaMgatte / 'amhaM kAuM tumhaM' bhaNire aha pecchai lADe / " " taNusAmamaDahadehe kovaNae mANajIvaNe rohe / / bhAi ya bhaiNI tubbhe-bhaNire aha mAlave diDhe // " uparyukta ullekhomA 'judA judA dezanA vANiyAo judI judI bhASA bole che' e bAbatanuM sUcana che. pahelo ullekha gurjara bolanArAono che, . pachI lATa ane mAlava bolanArAono che. (gurjara apabhraMza ane . vageree bolelA zabdo jADA akSaramA mUkelA che) prAMtika bhASAo je vakhatano A ullekha cha te samaye bolacAlanI pradhAna bhASA apabhraMza hatI paNa e pradhAna apabhraMzanA pravAhamAM, kAraNamAM kArya sata hoya che e rIte sadrUpe rahelI prAMtika bhASAo kAraNI jema kArya pRthaka thAya tema judI par3I mAtA-apabhraMzanuM sthAna letI jatI hatI. eTale ja kuvalayamAlAkAra gurjaronuM, lATonu ane mAlavonuM saMbhASaNa juhUM juIM TAMkI batAve che. e vAta paNa kharI che ke, e vakhate bhASA mATe 182 uparyukta traNe padyono artha anukrame A pramANe chaH have, dhana ane mAkhaNadvArA jeonuM aMga puSTa che, jeo dharmaparAyaNa cha. saMdhi ane vigrahamAM nipuNa che tathA jeo " na ure bhalla-" -'nore bhalaM' ema bolanAga che evA bIjA gujjaralokone jue che. 1 have, snAna ane vilepanathI vilipta (?), tathA seMthAvALA ane suzobhita zarIravALA " amhaM kAuM tumhaM"-'amArUM tumAraM (?) ema bolanArA lATone jue che. 2. have, kALA ane moTA pAtaLA zarIravALA, khArIlA, mAnapUrvaka jIvanArA, raudra tathA "bhAi ya bhaiNI tunbhe" - bhAI ane bena tame' evaM bolanArA mAlavI lokone dIThA 3. ___ Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 ke Amukha gurjarI, lATI ke mAlavI zabdo rUDha rIte nahIM ghaDAyelA, paraMtu saMbhava che ke samagra janapadanI ekatAsUcaka 'dezI bhASA' evo koI vyApaka zabda cAlato hoya. e samayanI dezI bhASAo ekamUlaka hovA chatAM uccAraNavaicitryane lIdhe aMzataH viviktaprAya hatI eTale ja kuvalayamAlAkAra te traNenI judI judI vANI batAve che. te traNamAMno gurjara je vANI bolyo che te bhale te samaye ' dezI bhASA' ke evA bIjA koI sAmAnya nAmathI oLakhAtI hoya, paraMtu tyAra pachInA samaye cAlatI e ja vANIne 'gurjarI' vA 'gujarAtI' nA abhidhAnane yogya kahevAmAM bAdha nathI. kuvalayamAlAnA kartA pachI A0 hemacaMdra Azare za traNa saikA bAda Ave che. vidvAno hemacaMdranA samayamA gatI gajarAtI je lokabhASA pracalita hatI tenuM nAma 'aMtima apabhraMza' Ape che. mArA natra kathana pramANe teo je bhASAne aMtima apabhraMza' kahe che te ja A ApaNI UgatI gujarAtI che. 183 cheka soLamA, sataramA ane tyAra pachInA saikAnA paNa kavio ApaNo bhASA mATe yaugikArthI ane vyApaka 'prAkRta' zabda vApare che tyAre amuka amuka kavio 'gurjarabhASA' zabda vApare che. ethI ema jaNAya che ke gujarAtanI bhASA mATe prAMtikatAsUcaka 'gujarAtI bhASA' zabda ghaNo moDo rUDha thayelo hoya : (1) "saMskRta meM jANyUM nahIM jANI prAkRta vANa"-nAkarakavi. (2) "prAkRta bhASAe suNIne kaDaM madhusUdana"-madhusUdana kavi. (kavicarita-rA0 rA. ke. kA. zAstrI. gu0 va. pR. 203, 225) (3) "gurjara bhASAe nalarAnA guNa manohara gAUM"-bhAlaNa ( ukta kavica0 pR0 98) (4) "saMskRta mAhethI so||......gujrbhaassy"-shaamldaas (hastali. pu0 yAdI bhA0 2, rA. rA0 aMbAlAla bu0 jAnI. phA0 gu0 pR. 37) . (5) "hIre jaDyUM sohe hema / prAkRta upara paravyu tema"-kezavadAsa ( ukta yAdI pR0 59) (6 ) "karo prAkrata zu prItamA iTa upAzI eha"-zAmalabhaTTa (ukta yAdI pR0 52) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti "gujarAtI' ke 'gujarAtI yoddho' nA arthamAM A0 hema caMdre 'gujara' zabdano prayoga anekavAra ko che. paraMtu bhASA mATe 'dezIrAga' ane e zabdano prayoga A0 hemacaMdre ke te samayanA 'meLo' arthano gurjarI zabda bIjA vidvAne ko hoya ema jANyu nathI. 'dezI rAga'no sUcaka gurjarI' zabda che, kintu tevA arthamAM vaparAyelA 'gurjarI' no prayoga sauthI prathama koNe ko che te jANavAnuM sAdhana nathI. ukta gurjarI' zabdano saMbaMdha gujjara loko vA gujjaradeza sAthe che eTale rAga mATe jema 'gurjarI' zabda vaparAyo che tema bhASA mATe e zabda te vakhate kema nahIM vaparAyo hoya ? e zodhanIya to kharaM ja. je mATImAthI ghaDo nIpajato hoya te mATIne aMtima mATI kaho ke 'ghaDo' kaho e badhuM sarakhuM che tema hemacaMdranA samayanI 'aMtima 184 " gujaradalammi"--gUrjarasainye-prA0 dvayA0 sarga 6 zlo0 59. " lajjiragujjarehi "-lajjanazIlA ye gurjarAH taiH-sarga 6 zlo0 65. " gujjaraloo"-gUrjaralokaH-sarga 6 zlo0 68. 185 hiMdIzabdasAgaramAM ' gurjarI' rAgano paricaya A pramANe che: "bhairava rAgakI strii| yaha saMpUrNa jAtikI rAginI hai| isameM tIvra madhyama aura zeSa saba svara komala lagate haiM / yaha rAmakalI aura lalitako milA kara banatI hai isake gAne kA samaya dinako 10 daNDase 16 daMDa taka hai| gurjarIno bIjo artha-"gujarAta dezakI strI" paNa te kozamAM Apelo che. 186 phArasI bhASAmA 'guz2arI' zabda strIliMgI che. teno artha 'meLo' che "vaha bAjAra jo prAyaH tIsare prahara saDakoMke kinAre lagatA hai" A artha 'gujarI' zabdano che (juo urdU-hiMdIkoza-hiM.) phArasI bhASAmA "nikAsa-gati / nirvAhakAlakSepa, paitth-phNc-prvesh"| arthamAM narajAtivALo 'gujara' zabda che ane evA ja arthavALu 'gujaranA' kriyApada che ane ene maLato 'gujarabasara' bola paNa che. prastuta phArasI 'gujara' koI svataMtra ja zabda che ke eno saMbaMdha 'gurjara' pada sAthe che e vicAraNIya khalaM. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 187 apabhraMza' nA nAmathI sUcavAtI bhASA ahIM mATIne sthAne che ane te bhASAmAM asthimajjAnyAye aMtaHpraviSTa UgatI gujarAtI 'ghaDA' ne sthAne che. ethI e UgatI gujarAtI' ne 'kAraNa' zabdathI kahevA karatAM adhikAdhika samAna lakSaNone lIdhe 'kArya' zabdathI kahevI e vadhAre sutara bhAse che. mATe ja ahIM huM hemacaMdre -- apabhraMza' nA mathALA nIce batAvelI bhASAne aMtima apabhraMza' ne badale 'UgatI gujarAtI' eviziSTa nAma ApuM che. 75 dharmaghoSasUri nAmanA eka jainAcArya lagabhaga bAramA saikAmAM hayAta hatA. temanA ziSye nemanI stuti te vakhatanI gujjarInI ra pracalita bhASAmAM racelI che. temAM 'gujjarI' " strI pAse nIcenAM padyo kahevarAvyAM che : " gujjari "bolai cAlu priya ! majjhu maNoraha pUri / desaNa suNahu suhAvaNiya vaideviNu jasasUri // 7 // mahiyali vimalau sayalu jalu vaya pahutau Asoya mAsu dhamasUri--keraLa citta jimva vaya nimmalu Thiu AgAsu // 8 // 987 gAyakavADa prAcyavidyAmaMdira taraphathI prakAzita thayelA pATaNanA bhaMDAronA sUcipatramA pR. 366-367-368-369-37. Upara zrIdharmaghoSasUri athavA dharmasUrinI stuti che. temAM temano paricaya Apelo che. te stuti-paricaya temanA ziSya raviprabhe racelo che. 188 A padyo te ja sUcipatramA pR0 371 Upara che. te, 'bAraha nAvauMdvAdaza mAsa apabhraMza' nAmanI dharmasUristutimA 7-8 mAM che. tenuM vartamAna gujarAtI padya nIce pramANe che: gujarI bole cAlo priya muja manoratha puur| dezanA suNo suhAvaNI vaMdIne yazaHsUra // mAhitale vimala sakala jala, vai pahoMtyo Aso mAsa dharmasUrikeruM citta jema vai nirmala thiyu AkAza // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bAramA saikAnI A bhASA UgatI gujarAtI nathI ema koNa kahI zakaze ? 76 AcArya hemacaMdre potAnA samayanI UgatI gujarAtIne vyAkaraNa dvArA niyaMtrita karavA je je niyamo ApyA che te badhArnu hamacadranu UgatA ahIM savistara Alekhana Avazyaka che, kAraNa ka gujarAtInuM vyAkaraNa ___ahIM te niyamonI tulanA dvArA ja bAramA saikAthI aDhAramA saikA sudhInI gujarAtI padya ke gadya ekI katipaya kRtionI bhASAnuM avalokana karavAnuM che :svaraparivartana (1) prAyika svaraparivartana . 'a' no A-kacca, kAcca ( kAca ) (hemacaMdranAM sUtronA , aMko) 'I' no e-vINa, veNa (vINA) 8-4-329 'u' no a, A-bAha bAhA, bAhu ( bAhu) 'R' no a, i, u-taNa, tiNa, tRNaM (tRNa) paTTa, piTTha, puTTha (pRSTha) sukida, sukRda (sukRta) [pAli, ArSaprAkRta ke ardhamAgadhImAM 'R' no upayoga samULago nathI tyAre apabhraMzamAM teno upayoga pracalita thAya che jo ke te paNa virala che.] 189 vaidikasaMskRtamAM ane pANinIya saMskRtamA 'R' svarano prayoga che tyAre pAli, ArSaprAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI ane cUlikApaizAcImA 'R' svarano prayoga ja nathI. vaLI pArcha apabhraMzamAM 'R' no prayoga cAlu thAya che. tRNa, sukRta vagere enAM udAharaNo che. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 189 'la' no ili--kilinnao, kinnao (kuna) 'e' no i, I-liha, lI, leha (rekhA) 'au' no au, o-gaurI, gorI, (gaurI) laghu uccAraNa 8-4-410 (2) laghu uccAraNa vyaJjana sAthe maLelA 'e' ane 'o'laghu uccAraNa thAya che. sudhe-(sukhena) dulahaho-(durlabhasya) 8-4-411 padane cheDe AvelA uM, huM, hiM ane he nuM laghu uccAraNa thAya che. tucchauM-(tucchakam) taruhUM-(tarubhyaH ) jaihi-(yatra) taNahaM-(tRNAnAm) (3) asaMyukta ane anAdistha vyaMjananuM vyaMjanaparivartana parivartana 190 bhASAmA pracalita 'lITI' ke 'lITI' ane 'lIMTo' ke 'lITo' nA mULamAM prastuta 'lIha' pada che, vadhU+TI-vadhUTI. kacchA+TI-kacchATI (kAchaDI) grAma+TIgrAmaTI (gAmaDI) vagerenI mAphaka 'lIha' ne svArthika 'TI' lAgatAM 'lIhaTI' pada thAya ane te dvArA lITI, lIMTI, lITo ane lIMTo e badhAM pado Ave che. vadhUTI vagere mATe juo abhidhAna-ciMtAmaNi kAM. 3 zlo0 60 tathA 339. 191 " "eko' 'sottaM' vagere prayogomAM 'e' ane 'o' ekamAtrika cha eTale hrasva cha" ema potAnA prAkRtavyAkaraNamAM AcArya zubhacaMdra jaNAve che tema ahIM 'sudhe ane 'dulahaho' vagere prayogomAM vaparAyelA 'e' ane 'o' laghuuccAraNavALA eTale hrasvarUpa che ema samajhavAnuM che. 192 cAla gujarAtImAM-jaI, jyAM, jahiM vagere prayogo pracalita che. ane e ja pramANe tahiM, kahi, ahiM vagere paNa che. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 8-4-396 8-4-397 8-4-412 8-4-400 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ka' 1 no ga 88 6 6 'kha' no gha 'ta' no i 'tha' no dha *pa' no ba 'pha' no bha 'ma' no va mha' no mbha 'ya' no M vicchohara ( vikSobhakara ) sugha (sukha) mutra (mukha) kadhideM (kathita ) 194 kadhida ( kathita ) 195 sabaMdha ( zapatha ) sabadha ( zapatha ) sabhala ( saphala ) ' kAmagaro ' nagInagara ' vagere zabdamAM 193 cAlubhASAnA kahyAgaro ' Avelo aMtya 'gara' ane ' vicchohagara' no aMtya 'gara' e banne samAna lAge che. phArasI bhASAmA ' kArIgara' ' zIzAgara ' ' kalaIgara' vagere zabdomAM je aMtima 'gara che te pratyayarUpa che ane teno artha 'karanevAlA yA banAnevAlA che' 'vicchAhagara 'no aMtima ' ra ' ane phArasIno ukta ' gara ' pratyaya e be bacce kAMI sAmya che ke kema ? e vicAraNIya che. 'vicchohagara ' no aMtima 'gara' saM0 ' kR ' UparathI AvelA 'kara' nuM uccAraNAMtara che. karmakara, sukhakara, duHkhakara vagere e badhA zabdomAM parAyelo aMtya 'kara' ane apabhraMzano ukta ' gara ' e banne samAna che. 8 194 ' kahyuM ' nA arthamAM je ' kIdhuM ' padano prayoga kAThiyAvADamAM pracalita che. te ' kIdhuM ' ane prastuta ' kadhida' e banne pado sarakhAvavAM jevAM che. kadhidaka kadhiaaM - kidhiauM - kIdharaM - kIdhuM. 195 ' sogana' nA arthamA vaparAto ' sama' zabda ane prastuta 'sabaha' e ne sarakhAvI zakAya ema che. sabaha - saMvaha - sama. bhamara, bhavara (bhramara ) gimbha, gimha (grISma) AvayA - Avai (Apat ) 196 Apad-vipad-saMpadAM da: i: " sUtramAM AcArya hemacaMdra ' Apad ' vagerenA aMtya 'da' no 'i' karavAnI bhalAmaNa kare che. bhASAvijJAnanI dRSTie 'da' Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha vivayA-vivai (vipat) saMpayA-saMpai (saMpat) ra' no lopa ane / vadhAro (4) ''no lopa 8-4-398 saMyukta vyaMjanamA pAchaLa Avelo 'ra' vikalo lopAya che-piya, priya ( priya ) (5) 'ra' no vadhAro 8-4-399 koI koI padamAM 'ra' vadhArArUpe AvI jAya che-vAsa, trAsa (vyAsa) keTalAka zabdo (6) keTalAka zabdo 8-4-402 jeha ( yAdRza) jehavU jevU teha (tAdRza) tehavaM tevU nuM 'i' uccAraNa thAya kevI rIte ? 'da' ane 'i' mA uccAraNanI dRSTie leza paNa sAmya nathI. mane lAge che. ke saMpadA-saMpayA-saMpaya-saMpai. vipadA-vivayA-vivaya-vivai. ApadA-AvayA-Avaya-Avai A prakAre 'saMpai' vagere zabdo nIpajAvavA bhASAvijJAnanI dRSTie vizeSa saMgata bhAse che. 197 prastuta 'ra' no vadhAro vaidika prayogomAM paNa thayelo che tyAre pANinIya saMskRtamAM evA 'ra' vadhArAvALA prayogo upalabdha nathI. vaidikaprayogo mATe juo pR. 58 kaMDikA [17] prastuta vyAkhyAna. . 198 'yAdRza' vagere UparathI 'jeha' 'jehabuM' ke 'jaisA' pada lAvavA mATe nIceno krama sughaTita bhAse cheH Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti jaisa taisa taisA keha (kIdRza) keharbu-ketuM eha (IdRza) ehavU-evaM 8-4-403 (yAdRza) jaisA (tAdRza) kaisa (kIdRza) kaisA aisa (IdRza) 8-4-407 jevaMDa ( yAvat ) jevaTuM (yAza-jAdisa-jAisa-jaisa-jaisA vA jesA / yAdRzakam-jAdisayaM-jAisayaM-jaisayaM-jesayaM-jehaya-jehabuM-jevU ahIM eka uccAraNabheda dhyAnamA rAkhavA jevo che ane te e ke, 'jesA' vagereno'je'mA rahelo-'e' vivRta che-pahoLo che ane 'jehavu' vagere no 'e' saMvRta che-sAMkaDo che. ( tAdRza-tAdisa-tAisa-taisa- taisA vA tesA ( tAzakaM-tAdisayaM-tAisayaM-taisayaM-tesayaM-tehayaM-teha-tevU ( kIza-kIdisa-kIisa-kaisa-kaisA vA kesA ra kIdRzakaM-kIdisayaM-kIisayaM-kaisayaM-kesayaM-kehayaM-kehabuM-kerbu ( Iza-Idisa-Iisa-aisa-aisA vA esA. / IdRzakaM-IdisayaM-IisayaM-aisayaM-esayaM-ehayaM-ehaQ-evaM. ahIM e yAda rAkhaQ Avazyaka che ke yAdisa, tAdisa, kAdisa, Idisa vagere prayogo pAli prAkRtamAM mupratIta che: juo kaccAyana-kividhAna-kRdaMta vidhAna-kAMDa 6 sUtra 19 / tyAre ArSaprAkRtamAM jArisa, tArisa, kerisa, elisa prayogo pracalita che. 199 AcArya hemacaMdra yad-ya + evaDa / tad-ta+ evaDa / idam-ida+evaDa / kim-ki + evaDa / e rIte jevaDa, tevaDa vagere padone sAdhI batAve che. saM. ' yAvat ' vagerenA 'vat' aMzano 'evaDha' Adeza karIne temaNe 'yAvat' vagerenI sAthe 'jevaDa' vagerenI samAnatA sthApita karI che. saMbhava che ke 'kiyat ' 'yAvat ' vagereno 'yat' ane 'vat' koI kAle 'vaDa' rUpe bolAto hoya bhane sAthe Adhasvara- uccAraNa paNa badalAI jatuM hoya. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-4-408 8-4-435 8-4-413 8-4-434 tevaDa evaDa kevaDa ela ketula jettula tettula etula m annAisa avarAIsa tuhAra amhAra Amukha ( tAvat ) ( iyat ) ( kiyat ) ( iyat ) ( kiyat ) ( yAvat) ( tAvat ) ( etAvat ) ( anyAdRza ) ( ) "" ( tvadIya) ( asmadIya ) ( madIya) idam ida + etula-- ettula kim ---- ki + etula--ketula yad -- ya-ja + ettula ----jettula tad-- ta + etula--tettula etad eta + etula-- etula 201 hemacaMdra kahe che ke ' anyAdRza' zabdano < tevaDuM evaDuM kevaDuM mahAra 200 A zabdomAM prakRti ane pratyayanI kalpanA hemacaMdre A pramANe karI che : prakRti. pratyaya. eTalaM keTalaM jeTalaM 6 , 193 teTalaM eTalaM anya jevuM bIjA jevuM apara jevuM - tAruM amAruM mAruM 'avarAisa' evo Adeza annA' parivartana zakya ( thAya che. paraMtu bhASAvijJAnanI dRSTie ' anyA ' aMzanuM 6 che. 6 annA dvArA avarA' parivartanano saMbhava nathI. mATe jema anyAdRza 6 , < aparAza zabda che. tema bIjo tevA ja arthavALo ' aparAdRza zabda paNa hovo joIe. 8 ' ane anya e banne zabdo samAna arthavALA che. e apara zabdanuM ' avarAisa ' uccAraNa sukara che. eTale ' anyAdRza 'nI sAthe ' avarAisa ' no saMbaMdha nathI paraMtu 'aparAdRza' sAthe che. 13 "" , Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 gujarAtI bhASAnI utkrAnti keTalAka nipAto ( 7 ) keTalAka nipAtarUpa dezya zabdo hemacaMdre kalpelo padoH artha : ( viSaNNa ) viSAdayukta kaheluM bacce mAragamAM 8-4-421 vunna vRttai vicca 8-4-422 dhaMghala 204 viTTAla dravaka appaNa appaNauM hi nizca saDala koDa, kuDDa, - 205 kheDDa ( ukta ) ( vartma ) 203 ( jherkeTa ) jhagaDo ( zIghra ) vahelaM zIghra ( aspRzyasaMsarga ) vaTALa - aspRzyasaMsarga (bhaya) Dara-bhaya } (AtmIya ) ( dRSTi ) ( gADha ) ( asAdhAraNa ) ( kautuka ) ( krIDA ) , 202 ' vac + ta 'nI dazAmAM 'va ' no 'vu' thatAM vukta' thAya ane dvArA ' vRtta ' ne sAdhI zakAya athavA 'prokta- pokta- putta vutta ' ema bane. 203 ApaNuM dRSTi - najara asara kare te asAdhAraNa koDa krIDA - khela 204 ' pathamilla ' ( prathama ) pada sAthe ' vahilla' ne sarakhAvI zakAya ema che. patha mila-pahamila - pahila - vahila - prathamanuM - paheluM - vaheluM - zIghra. 205 saMskRta ' krIDA ' vA 'khelA ' pada sAthe ' kheDa' ne sarakhAvI zakAya . " krIDA khelA ca kUrdanam " - amara0 nATyavarga kAM0 1 zlo0 33. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravarNI Dhakara heli 207 Amukha ramya - suMdara Azcarya ( ramya ) ( adbhuta ) ( he sakhi ! ) he + Ali ! - he sakhi ! - eli ! juaMjua < 206 ' ramya ' ane 'ravaNNa' karatAM ramaNa ' ane bacce vizeSa samAnatA che. (pRthakpRthak ) juduMjuduM , ravaNNa e 195 207 hemacaMdra ' he sakhi !' zabdano 'helli' zabda banAvavAnI bhalAmaNa kare che. bhASAvijJAnanI rIte jotAM ' he sakhi ' ane 'helli' e be pado vacce akSara sAmya nathI tethI ' he sakhi ' nuM 'helli' thAya ja kevI rIte ? 'sakhI' arthano sUcaka 'Ali' zabda prasiddha che. ' he + Ali' ane 'helli' e be bacce arthanuM ane akSaranuM ema banne rIte samAnapaNuM paNa che tethI he + Ali ' UparathI koI rIte 'helli' padane lAvavuM adhika sugama jaNAya che. athavA " eta ne svArthika illa 8 be zabdo saM0 etat prA0 eta. e ( 8-2-164 ) pratyaya lagADatAM ' etilla ' pada dhAya, tenuM bIjuM uccAraNa eila ' paNa thAya; e 'eila ' UparathI bhASAno 'elo' zabda Avelo che. elo eTale e-pelo. 'elA Ama Ava ' ' elI Ama Ava ' vagere vAkyomA ' 'elA' tathA 'elI' no prayoga prasiddha che. ' he + eillI >_< helli ' e dvArA paNa prastuta ' helli ' ne sAdhI zakAya. 208 'pRthak-pRthak' zabdano Adeza, 'juaMjua' che ema hemacaMdra kahe che. akSaraparivartananA niyamo jotAM koI paNa rIte 'pRthak-pRthak' nuM 'juaMjua' evaM rUpAMtara saMbhave nahIM. hemacaMdranuM kathana mAtra arthanI dRSTie saMgata karI zakAya. akSaraparivartananI dRSTi to 'yutaMyuta' zabda dvArA ' juaMjua' zabda sAdhI zakAya . haima anekArthasaMgraha kAM0 2 zlo0 186 mAM 'pRthak' arthano vAhaka 'yuta ' zabda hemacaMdra noMdhe che. " ' yutaH anvite pRthak " prastuta 'yuta' zabda dvArA ekameka annamanna ' ( he0 8-3 - 1 ) nI peThe ' yutaMyuta ' ne sAdhie to te dvArA ' juaMjua' pada svAbhAvikapaNe AvI zake. prastuta " ," 'yutaMyuta' ke " jujua ' padanI sAthai tatsamAnArthaka phArasI 'judAjudA ' zabdano koI prakAro saMbaMdha che ke kema e jarUra vicAraNIya che. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nAlia vaDha / (mUDha) mUDha navakhe (nava) norbu-anokhaM daDavaDa (avaskanda ) jhaTa athavA dhADa-dhADaM chuDDu (yadi) mabbhIsI ( mA bhaiSIH) na bI-bhaya na pAma 209 'nAlia' ane 'vaDha' e banne pado 'mUDha' padanA samAnArthI che. temAM 'nAlia' ane 'mUDha' vacce leza paNa akSarasAmya nathI. ethI 'nAlia' mATe mULarUpe 'mUDha' padane na kalpAya. anArya-anAriya-anAliya-nAlia A rIte kadAca ' nAlia' pada Avyu hoya. bhASAno 'anADI' ane prastuta 'nAlia' e banne samAna arthanA vAhaka che. athavA " nAlIkaH ajJe" ityAdi kahIne AcArya hemacaMdre saM0 'nAlIka' zabdano 'ajJa-mUrkha' artha paNa noMdhelo che (anekArtha kAM0 3 zlo0 52) e UparathI e saM. 'nAlIka ' ane prastuta 'nAlia' e be vacce sarakhAmaNI thaI zake ema che ane 'mUDha' tathA 'vaDha' e be bacce je akSarasAmya che te spaSTa che. ethI 'vaDha' nI sAdhanAmAM 'mUDha' padano upayoga karavAno bAdha nathI. 210 'nUtana 'nI peThe 'navIna' arthano dyotaka saM0 'nava' zabda paNa che. nava+ka (ka-svArthika)-navaka. prastuta 'navaka' ane A 'navakha' e be bacce vizeSa sAmya che. 211 "satthAvatthahaM AlavaNu sAhu vi lou karei / AdannahaM mabbhIsaDI jo sajjaNu so dei||" / arthAt "loko, svastha avasthAvALAone to sArI rIte bolAve calAve che paraMtu sajjana to te kahevAya ke je duHkhIone paNa abhayavacana de" e arthavALA ukta padyamAM 'abhayavacana' mATe 'manbhIsaDI' zabda che. hemacaMdra 'mA bhaiSIH' kriyApada sAthe prastuta 'manbhIsaDI'ne sarakhAve che ane eja kriyApada dvArA 'mabbhIsA' padane sAdhI batAve che. mane lAge che ke mA+bhISA-mAbhISA 'manbhIsA' e rIte nAma dvArA prastuta 'mabbhIsA' nAmane sAdhaq vizeSa yogya che. bhIti, bhaya ane bhISA e traNe zabdo 'bhaya' arthanA sUcaka che. ethI mA+bhISA dvArA 'manbhIsA'ne sAdhavAnI rIta vyAkaraNanI dRSTie paNa abAdhita che. 'mabbhIsA'ne svArthika 'Da' lAgatAM strIliMgI 'manbhIsaDI' pada sAdhaq sulabha che. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 197 jAiDiauM ( yad yad dRSTa tat tat ) je je joyuM te te ___ tarapha rAcavAnI vRtti anukaraNa zabdo (8) zabdAnukaraNa 8-4-423 huhuru 'huDuDu-haDaDa' zabdanuM anukaraNa kasarakka khAtI vakhate 'kacaraka kacaraka' ceSTAnukaraNa thatA dhvaninuM anukaraNa dhugghia vAMdarAnA jevI capaLatAvALI ceSTAnuM anukaraNa uhabaIsa UThabeza-UThavU ane besa, kriyAnuM anukaraNa pAdapUrako (9) artha vinAnA pAdapUraka pado 8-4-424 gheI 212 saM. yad + dRSTi + kA = yadRSTikA-prA. jaddihiA. prastuta 'jAidviA' ane prA. 'jaddihiA' vacce sarakhAmaNI karI zakAya ema che. 213 'ehireyAhirA' evaM eka saMskRta pada che. ehi re-(re Ava) yAhi re--(re jA) je kriyAmAM 're! Ava, re! jA' evaM vAraMvAra kaheQ paDe te kriyAnuM nAma 'ehireyAhirA' kriyA kahevAya. A zabdamAM be kriyApadono samAsa thayelo che je apavAdarUpa che. 'mayUravyaMsaketyAdayaH' (3-1-116 haima0) eva' sUtra evA badhA apavAdabhUta samAso mATe che. bhASAno 'AvarojAvaro' ke 'avarajavara' zabda ukta 'ehireyAhirA' no artha ThIka rIte batAve che. jema 'ehireyAhirA' zabda kriyApadono banelo che tema prastuta 'uTTabaIsa' zabda paNa be kriyApado dvArA sadhAyelo che. je kriyAmAM 'UTha' ane 'besa' ema vAraMvAra bolavU paDe vA karavu paDe te kriyAnuM nAma ' uTTha-baIsa' che.' uha' 'uvavisa' iti yasyAM kriyAyAM sA 'uhabaIsa' kriyA-'uha' eTale UTha-Ubho thA, 'uvavisa' eTale besa-besI jA. ema bIjA puruSanA ekavacanarUpa'uDha-uvavisa' e be kriyApado dvArA prastuta 'uThabaIsa' zabdane sAdhavAno che. 'baIsa' e 'uvavisa 'rnu ja uccAraNAMtara che. saM. uttiSTha + upaviza-prA0 uTha+ uvavisa-uTThabaIsa-UThabeza. 214 "puruSa evedaM niM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam"-zvetAzvaropa0 3,15 / " 'niM' iti vAkyAlaMkAre"-(AvazyakaTIkA pR0 244 A0 sa0) ukta 'niM' ane prastuta 'ghaI' bacce tulanA karI zakAya ema che. ___ Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 gujarAtI bhASAnI utkrAnti avyayo khAI (10) avyayo kema kima / kiha / kiya / ( katham ) 8-4-401 kema kima jima ( yathA ) jema jiha jima jidha 215 'thA' ane 'ma' vacce kazuM ja sAmya nathI tethI 'thA' no 'ma' bolAya ja kema ? e jotAM bhASAvijJAnanI dRSTie 'yathA' dvArA 'jema' sAdhI zakAya tema nathI. 'yathA' no artha jotAM mane lAge che ke saM0 'yad + iva-' yadiva prA. jaiva-jaiva~-jaima-jema. A prakAre 'jema' ne sAdhavAmAM Ave to artha ane akSaraparivartana e banne prakAre kazuM bAdhaka jaNAtuM nathI. 'yathA' eTale je prakAre-je rIte. 'yadiva' eTale jenI peThe-je rIte--( yat-eTale je. ivapeThe.) A ja prakAre tad + iva-tadiva-taiva-taik-taima-tema. ka + iva-kaiva-kaik-kAma-kema. vagerene paNa sAdhI zakAya. athavA yad + evaM-yadevaM-jaevaM-jaevaM-je-jema. tad + evaM-tadevaM-taevaM-taeva~-teva-tema. ka + evaM-kaevaM-kaeva~-keva~-kema. e rIte paNa sAdhI zakAya, yadevaM eTale je A rIte. tadevaM-te A rIte. kaevaM-zI rIte. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 199 (tathA) RE EEEEEEEE (yatra) jyAM 8-4-404 (tatra) kyAM ethu tAuM 8-4-405 (kutra) ( atra) ahIM 8-4-406 jAma ) ( yAvat ) jyAMsudhI jAuM jAmahiM tAma ) ( tAvat ) tyAMsudhI tAmahiM ) 8-4-409 avaroppara (aparaspara) paraspara-arasparasa 216 'jahiM ' ane 'jetthu' e banne padono artha 'jyAM' (yatra) che. vartamAna gujarAtImAM 'jahiM ' ane tenuM uccAraNAMtara 'jaI' pracalita che tyAre paMjAbIbhASAmAM 'jitthe' ane mAravADI bhASAmA 'jaThe' e bane 'jyAM' arthanA vAhaka che ane te banne prastuta 'jetthu' nAM bhinna uccAraNo che ane 'jetthu' pada paNa saM0 yatra prA. jattha sAthe sarakhAvI zakAya evaM che. 217 hemacaMdra, 'paraspara' zabdanI AdimAM 'a' UmerI prastuta 'avaroppara'ne sAdhe che. mane lAge che ke ema karavA karatAM 'apara' ane 'para' e be zabdo dvArA 'avaroppara' zabdane sAdhavo e sugamatAvALI rIta che. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 8-4-414 8-4-415 8-4-416 8-4-419 gujarAtI bhASAnI utkrAnti prAu prAiva prAimva pamgimva anu anaha 8-4-417 to 8-4-418 emva para samANu dhruvu maM maNAu kira ahavai dive } kau ) ( kutaH ) } kahantihu sahuM nAhiM ( prAyaH ) ( anyathA ) [ ( tataH ) (( tadA ) (evam) ( param ) (samam ) ( dhruvam ) ( mA ) ( manAk ) (kila ) ( athavA ) ( divA) (saha ) ( nahi ) prAyaH- prAye bIjI rIte kyAMthI tethI tyAre aima paNa sAthai dhruva mA maNA nizcaya 218 etad + evam - etadevam - prA0 eaevaM - eaeva~ evaM ema / etad-e, evam - ema. juo TippaNa 215 athavA divasa sAthai nahIM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-4-420 pacchai emvai .219 emvahiM paccaliu etahe puNu viNu 8-4-427 avaseM / 8-4-426 8-4-428 8-4-436 8-4-444 avasa ekkasi ettahe tettahe jettahe savvettahe ketta 22 naM nau nAi nAvai jaNi Amukha ( pazcAt ) ( evameva ) (eva) (idAnIm ) ( pratyuta ) ( itas ) ( punaH ) ( vinA ) ( avazyam ) ( ekaza: ) ( atra ) ( tatra ) ( yatra ) ( sarvatra ) ( kutra) ( na ) pachI ema ja ja hamaNAM Ama nahIM ne Ama ahIMthI vaLI vaNa-vinA avazya 201 ekavAra ahIM tahIM jahIM sarvatra-badhe kahIM iva-peThe jaNu iva - peThe-jANe 219 avestAnI bhASAmAM 'hi' ne badale 'jI' bola anekasthaLe ( khora0 pR0 35, 195, 241, ) vaparAyo che. prastuta 'ji' ane avestAno 'jI' e banne kadAca ekamUlaka hoya. prAkRtabhASAmA 'hi' nA arthe 'cia' pada vaparAya che. 'ji' 'jI' ane 'cia ' e traNemAM ghaNI samAnatA che. 220 'naM' sAdhe sarakhAvI zakAya evo 'peThe' arthano' 'na' zabda vedamAM paNa vaparAyo che. juo pR0 74 kaMDikA [ 51] Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 8-4-445 (11) zabdonI jAti vyavasthita nathI eTale nara jAtino zabda nAnyataramA paNa vaparAya che, nAnyatara jAtinuM aniyaMtraNa jAtino zabda narajAtimAM paNa vaparAya che. nAnyatara jAtino zabda nArIjAtimAM paNa Ave che. (kumbhAH ) nara0 nAnyata0 kumbhaI ( abhrANi) nAnyata0 nara0 abbhA ( antrANi) , nArI0 annaDI ( zAkhAH ) nArI0 nAnyata0 DaoNlaI 8-4-447 (12) kriyApadamAM vaparAyelA vartamAnakALanA _ pratyayo bhUtakALane sUcave che ane bhUtakALanA kALanuM aniyaMtraNa pratyayo vartamAnakALane sUcave che.24 8-4-446 (13) zaurasenI bhASAmAM je je vidhAno sUcavyAM che temAMnAM ghaNAkharAM, A bhASAmAM paNa samajhavAnAM zaurasenIvat ke AcArya hemacaMdre zaurasenI bhASAmAM je khAsa vidhAno batAvyAM che te A pramANe che 1 'ta' no 'da', 2 'nta' no 'nda', 3 rya' no 'yya' ke 'jja', 4 'tha' no 'dha' ke 'ha' 5 'iha' avyayanA 'ha' no 221 juo pR0 70 [41] 222 bhASAno 'AMtaraDI' zabda ane prastuta 'antraDI' e banne taddana samAna che. 'aMtraDI' eTale AMtaraDAM. 223 bhASAno 'DALAM' zabda ane prastuta 'DAlaI' e banne pado bacce sarvathA samAnatA che. mUla "dala vizaraNe" arthAt 'dala' dhAtu dvArA e zabda sadhAyo che. 224 juo pR0 53 [5] tathA pR0 70 [41] Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 203 vikalpe 'dha' ane bIjA puruSanA bahuvacanane sUcavatA 'ha' pratyayane badale vikalpe 'dha'. ukta pAMca vidhAnomAM- paheluM ane coeM vidhAna to hemacaMdre pote . ahIM svIkAreluM ja che.--(juo vyaMjanaparivartana tu niyama 3 pR0 189 kadhida, savadha ) zaurasenInAM sUtrano Azaya vidhAno uparAMta sAdhAraNa prAkRtamA je je vidhAno temaNe batAvyAM che te paNa prastuta bhASAmAM iSTa che. e hakIkata A "zaurasenIvat" (8-4-446) sUtra sUcave che. kAraNa ke zaurasenInA prakaraNamA " zeSaM prAkRtavat" (8-4-286 ) evaM kahI AvyA che. ahIM e dhyAnamA rAkhavAnuM che ke zabdavijJAnanI dRSTie mAgadhI, paizAcI ke cUlikApaizAcI sAthe hemacaMdre batAvelI prastuta apabhraMzanuM sAmya nathI paraMtu prAkRta ane zaurasenI sAthe che, evo Azaya A "zaurasenIvat" sUtrano che. vaLI, A sUtradvArA koI evaM vidhAna kare ke hemacaMdre batAveluM apabhraMza, zaurasenI-apabhraMza che to te barAbara nathI. hemacaMdra, potAnA samayanI lokavyApaka bhASAnuM vyApaka vyAkaraNa banAve che. eTale temanA samayamA pravartatI vyApaka bhASAnAM je je vyApaka lakSaNo che te, temaNe sUcavyAM che. paraMtu temaNe zaurasena apabhraMza, paizAca apabhraMza vagaire koI ekadezIya bhASAnAM lakSaNo sUcavavA prayAsa karyo hoya evaM sUcana temanA vyAkaraNamAMthI maLatuM nathI. temane koI ekadezIya bhASA ja iSTa hota to " svarANAM svarAH prAyo'pabhraMze" (8-4-329) sUtramA teo 'apabhraMza' evo sAmAnya zabda ja na mUkata; kintu koI vizeSa zabdanuM sUcana karata. vaLI, e sUtranI vRttimAM " "prAya'-grahaNAt yasya apabhraMze vizeSo vakSyate tasyApi kacit prAkRtavat zaurasenIvacca kArya bhavati" evI bhalAmaNa paNa na karata. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti A0 hemacaMdra gujarAtI che eTale teo pote racelA vyAkaraNamAM vyApaka apabhraMzamAM samAyelI evI potAnA samayanI ane potAnA pradezanI bhASAnAM vyApaka lakSaNo Ape e svAbhAvika che ane ema che mATe temanAM e lakSaNone vartamAna gujarAtInI apekSAe UgatI gujarAtInAM lakSaNo kahuM huM. vaLI, temaNe ravelAM ukta padyo ane bIjAM udAharaNothI paNa ema jaNAI Ave che ke teo potAnA samayanI gujarAtI bhASAne samajhAvI rahyA che jene meM ahIM 'UgatI gujarAtI' nAma ApyuM che. hemacaMdra bIjA koI apabhraMzono niSedha nathI karatA paraMtu te bAbata kazI carcA paNa nayI karatA, e dhyAnamA rAkhavAnuM che. nAmavibhakti (14) nAmanI vibhaktio akArAnta nAma-narajAti 204 ekavacana prathamA u, 22371,0 dvitIyA u, 0 tRtIyA eNa, eM bahuvacana 0 8-4-331 ( 8-4-332 0 [8-4-331 8-4-333 hiM, ehiM 8-4-342 8-4-347 8-4-335 225 nAnako, revalo, ghoDo, gadheDo, bAjaro vagere prayogomAM je aMtima 'o' che te ja A pratyaya che. jyAM che tyAM pratyayano lopa samajhavAno che. mANasa, kuMbhAra, luhAra vagere rUpo lupta pratyayavALAM che. 0 226 meM, teM, teNeM, mANaseM vagere tRtIyA vibhaktivALAM rUpomAM je aMtima 'e' che teja A pratyaya che. keNe, jeNe, eNe vageremAM 'eNa' pratyaya vaparAyelo che. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 205 cho la caturthI su, ssu, ho,0 haM, 0 (8-4-338 18-4-339 paJcamI hu, he 8-4-336 18-4-337 SaSThI su, ssu, ho,0 (8-4-338 18-4-339 saptamI i, ai hiM8-4-334 8-4-347 saMbodhana u, o, 0 ho, 0 [8-4-346 8-4-330 (15) '0' eTale aneka prayogomAM nAmane prathamA, 8-4-344-345 dvitIyA, caturthI, SaSThI ane saMbodhananI vibhaktio nathI lAgatI paraMtu te te vibhaktiomAM nAmano aMtima dIrgha svara mAtra hrasva thAya che athavA hrasva svara mAtra dIrgha thAya che : pra0 gu0 saM0 'Dholla'nuM DholA pra0 e0 (DholA) dharvale 'rehA 'nuM reha (reha) rekhA 'ghoDa 'nuM ghoDA pra0 ba0 (ghoDA) ghorTaka 'vaggA'nuM vagga dvi0 e0 (vAga-coka9) valagA ___227 kUve, ghare, darie vagere saptamI vibhaktivALAM rUpomAM je aMtima 'e' che te ja A pratyaya che. 228 mULa 'dhava' eTale pati-dhaNI. dhava+ulla-(' ulla' svArthika) dhavulladhaulla-Dhaulla-Dhola-DhollA. evo parivartanakrama bhAse che. __ 229 'ghoTaka' no 'o' saMvRta che tyAre te dvArA sadhAyelA 'ghoDA' no 'o' vivRta che. vaLI, 'ghoDiyu' no 'o' saMvRta che. A rIte eka ja zabdanA svaramAM uccAraNanI vividhatA dhyAnamA rAkhavA jevI che. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 gujarAtI bhASAnI utkrAnti (16) vyaMjanAdi pratyayo lAgatAM nAmano aMtima svara vikalpe dIrgha thAya chaH devasu, devAsu (17) 8-4-335 trIjInA bahuvacanano pratyaya lAgatAM nAmanA aMtima 'a' no vikalpe 'e' thAya che : devahiM devAhiM, devehi (18) 8-4-345 keTalAka prayogomAM SaSThI vibhaktimAM mULa luptavibhakti nAma ja vaparAya che, jemake; gaya (gaja-gajAnAm ) (19) 8-4-422 saMbaMdha batAvavA mATe game te padanI pachI saMbaMdhasUcaka taNa' ane 'kera' zabdo paNa vaparAya cha : pratyayo jasu-kerauM (jasa-keraM-jenuM) amhaha-taNA ( amataNA-amArA) (20) 8-4-425 te mATe' evo artha batAvavA sAru game te padanI pachI * kehiM', 'tehiM ', 'resi', 'resiM', ane 'taNeNa' e pAMcamAMno game te eka zabda mUkAya che : tau kehiM--(tArA mATe) annahi resi-( anyane mATe) vaDattaNaho taNeNa--( vaDAIne mATe) sarvAdizabda (21) sarvAdi zabda. 8-4-366 sAha / (sarva) va0 u0 savva sahu, sau 8-4-365 auya (idam ) A, Aya 230 bhASAnA saba (hindI ) ane sau ke sAu ( gujarAtI ) zabdanI sAthe prastuta 'savva' ane 'sAha'nI sarakhAmaNI sughaTamAna che. 231 bhASAno 'A' ane pArasIlokamAM bolAto 'Aya' e banne zabdanI sAthe prastuta 'Aya' nuM vizeSataH sAmya che. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 Amukha 207 8-4-367 kaiveNa ] ( kim ) koNa kAI kAI ko, kyo akArAnta sarvAdi zabdone lAgatI vizeSa vibhaktionA pratyaya 8-4-355 paJcamI eka0 hAM-jahAM, tahAM, kahAM (jyAMthI, tyAMthI, kyAthI) 8-4-356 ,, ,, ihe--(ka' ane 'kavaNa' ne ja lAge che) kihe, jihe ( kaeNIthI, jaeNIthI) 8-4-357 saptamI eka0 hiM- savvahiM, savvAhiM 8-4-358 SaSThI eka0 Asu ('ja', 'ta', 'ka', ane 'kavaNa' ne ja lAge che) jAsu / tAsu / kAsu jassa tassa / kassa jAsa ) tAsa ) kAsa zeSa pUrvavat (22) vizeSa rUpAkhyAna dvi0 eka0 / / dhru, ju, jaM ( yat) 8-4-360 (je) pra0 eka0 ) ,234 dvi0 eka0 , , ta (tat) , 233 'yat' - 'ja' uccAraNa to sughaTa che paraMtu 'dhuM' uccAraNa kema thayuM ? e samajhAtuM nathI. kadAca 'g' uccAraNa, mUla prastuta 'yat' nahIM kintu bIjaM koI pada hoya. ahIM 'dhru' ane 'ja' banne samAnArthaka hoI hemacaMdra sAthe jaNAvelAM hoya. 234 'tat' nA 'taM' uccAraNamAM vadhArAno 'ra' umerAvAthI 'tra' uccAraNa nIpajyu che. Avo 'ra' no vadhAre prAcIna bhASAmA svAbhAvika che. juo pR. 58 kaMDikA [17]. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pra0 eka0, dvi0 eka0 imu nAnyatara-(idam ) 8-4-361 / / ,, ,, , , , eho narajAti-(eSaH, etam)8-4-362 va0 gu0 eha, e " , , , , eha nArIjAti-(eSA, etAm ) va0 gu0 eha, e " " , " " ehu nAnyatarajAti ( etat ) va0 gu0 eha, e ba0 ei nara0 / ete, etAn / 8-4-363 nArI0 2 etAH va 0 gu0 e, eya. nAnya0 / etAni , "oi nara0 (amI, amUn / 8-4-364 nArI0 amU va 0 gu0 o, oi nAnya0 ( amUni / (23) tumha- (yuSmad ) e0 va0 ba0 va0 pra0 tuhaM (tuM) tumhe tumhaI (tame, tamo)28-4-368 18-4-369 8-4-370 dvi0 paI, taiM tumhe, tumhaI [8-4-369 _, tR0 paI, taI (teM) tumhehiM (tameM, tamoe) [8-4-371 235 bhASAmAM traNe jAtimAM 'e' ke 'eha' zabda pracalita che. 236 bhASAno 'o' zabda ane prastuta 'oi' banne samAna che. 'o pelo Avyo' evA prayogomAM 'o' zabda vaparAya che ane te dUratAnA ke parokSapaNAnA bhAvano sUcaka che. saMskRtano 'adas' paNa e ja bhAvano dyotaka che. " " " " Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha 209 amhahaM 8-4-372 ca0 tau, tujjha, tudhra (tuja) tumhahaM [8-4-373 , paM0 tara, tujjha, tudhra tumhahaM , 10 tau, tujha, tudhra tumhahaM sa0 paI, taI tumhAsu[8-4-374 (24) amha-(asmad ) e0 ba0 8-4-375 pra0 hauM (huM) amhe, amhaI ( ame, amo)[8-4-376 8-4-377 dvi0 maI amhe, amhaI ___ tR0 maI (meM) amhehiM ( ameM, amoe) [8-4-378 8-4-379. ca0 mahu, majjhu amhahaM [8-4-380 paM0 mahu, majhu Sa0 mahu, majjhu (muja, maja) amhahaM sa0 maI amhAsu [ 8-4-381 akArAMta nAnyatara (25) akArAnta nAma nAnyatara jAti8-4-331 pra0 e0) , dvi0e0 u kuNDa (kuNDam ) 8-4-353 pra0 ba0) I kuMDaI, kuMDAI (kuNDAni) dvi0 ba0 va0 gu0 kuMDAM (26) 'ka' cheDAvALu nAma nAnyatara jAti 8-4-354 pra0 e0 uM kuMDau~ (kuNDakam ) kuM9 dvi0 e0 ,,,, zeSa narajAti pramANe. 237 bhASAmAM vaparAtAM keLaM, koLu, kALU vagere aMtamAM 'u' vALA zabdo prastuta 'kuNDauM' sAthe sarakhAvI zakAya evA che. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ikArAta ukArAta (27) ikArAnta ane ukArAnta narajAti nAma e0 ba0 pra0 238 * 0 ca0 0 hu~, haM [8-4-340 paM0 he hu~ [8-4-341 Sa0 0 8-4-341 sa0 hi huM hiM [8-4-340 (28) '' prathamA ane dvitIyA vibhaktimAM mULa nAma ja vaparAya che ane mULa nAmanA aMtya svarano dIrgha thaIne paNa vaparAya che. kai, kaI ( kaviH kavayaH ) va0 gu0 kavi, kavio. bhANu, bhANU (bhAnuH, bhAnavaH ) va0 gu0 bhANa, bhAnu, bhAnuo. (29) caturthI ane SaSThI vibhaktinA ekavacanamAM paNa e ja rIte vaparAya che:-kai, kaI ( kaveH) bhANu, bhANU ( bhAnoH) (30) nAma-ikArAMta ukArAnta-nAnyatara jAti ba0 I-vAri-vArIiM, vAriiM mahu-mahUI, mahuI zeSa ikArAnta narajAti pramANe. 238 cAlu gujarAtImAM ikArAMta prathamA 'ravi,' 'hari' e rIte thAya che. 239 'harieM, 'ravieM' e rIte tRtIyA vibhakti cAlu gujarAtImAM pracalita che. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArIjAti nAma ane UkArAMta nArIjAti e0 pra0 dvi0 8-4-349 tR0 ca0 paM0 Sa0 8-4-352 sa0 saM0 Amukha (31) AkArAMta, ikArAMta, IkArAMta, ukArAMta 0 0 Mithe 240 he0 he he 2,0 hi, (32) vizeSa rUpAkhyAna Sa0 kA - kahe ba0 raha, o, " u, o, hiM the h hu, 0 he has the w,3 hiM ho. 0 0 0 211 ( kasyAH ) tA-tahe ( tasyAH ) jA - jahe (yasyAH ) kriyApada vibhakti ( 33 ) kriyApadane lagatI vibhaktio [ 8-4-348 [ 8-4-350 [ 8-4-351 240 bhASAmAM paNa mALa, nadI, rAta, vaU, buddhi vagere prayogo pracalita che, jeo luptavibhaktivALA che. [ 8-4-359 241 bhASAmA pratIta gAIo, nadIo ke nadIyo, nadIyuM vagere prayogomAM aMte joDAyelA o, yo ke yuM e traNenI sAdhanAnA mUlamAM prastuta 'o' ke 'u' hovAnuM sughaTamAna dekhAya che. 242 bhASAmAM pracalita vaUe, gAIe, bheMze vagere tRtIyAvibhaktivALA prayogono aMtima 'e' ane prastuta 'e' pratyaya e banne taddana samAna che. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 gujarAtI bhASAnI utkrAnti vartamAnakALa eka0 bahu0 8-4-385 1. pu0 uM, mi. huM, ma, mu, mo [8-4-386 8-4-383 2. pu0 hi, si, se. hu, ha, dha, itthA [8-4-384 3. pu0 di, de, i, e. hiM, nti, nte, ire [ 8-4-382 (34) bhaviSyakALa vartamAnakALanA pratyayone zarUAtamA 'sa' ke 'ssa' lagADavAthI te pratyayo bhaviSyakALamAM vaparAya che. ssauM, sa. ssahUM, sahuM [8-4-388 ssahi, sahi45 ssahu, saiDe ssa~I, sai 24ssahiM, sahiM vagaire. zeSa prAkRta pramANe. 243 bhASAmAM vaparAtAM karuM chu, boluM chu, kahaM chaM vagereno aMtima 'uM' ane prastuta 'u' e banne taddana samAna che. 244 bhASAmAM vaparAtAM prathama pu0 e0 karIza, prathama pu0 ba0 karIzuM kriyApado ane pra0 e0 karissauM, pra0 ba0 karissahuM kriyApado e banne bacce nikaTanI samAnatA cha arthAt 'karIza,' 'karIzu' mAM aMte rahelA 'Iza' ane 'Izu' (te bane) nA mULamAM anukrame 'ssauM' ane 'ssahu~' pratyayo che. 245 'tuM karaze' ane 'tuhaM karissahi' e banne ekasarakhAM kriyApado cha arthAt 'karaze' no aMtima 'ze', 'karissahi' nA aMtima 'ssahi' pratyaya dvArA sadhAyelo che. 246 e ja pramANe 'tame lakhazo' ane 'tumhe likhissahu' e banne paNa taddana samAnatAvALAM kriyApado cha arthAt bhaviSyakALanA bIjA puruSanA bahuvacanano 'zo', prastuta 'ssahu' pratyaya dvArA sadhAyelo che. 247 'te karaze' ane 'teo karaze' e kriyApado ane 'su karissai' 'te karissahiM' e kriyApado paNa ekasarakhAM che arthAt bhaviSyakALanA tRtIya puruSanA ekavacanano ane bahuvacanano 'ze', prastuta 'ssai' ane 'ssahiM' pratyaya dvArA anukrame sadhAyelo che. e rIte cAlu gujarAtImAM vaparAtA bhaviSyakALanA samagra pratyayo, UgatI gujarAtImAM vaparAtA bhaviSyakALanA pratyayo dvArA sadhAyelA che. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha (35) AjJArtha ane vidhyartha i, u, e. zeSa prAkRta pramANe. ( 36 ) vizeSa rUpAkhyAna 8-4-387 2 pu0 e0 8- 4- 389 kIsu (kriye) karAuM chaM ( 37 ) vizeSa dhAtuo 8-4-390 hucca, pahucca 8-4-391 bruva 8-4-392 vurje 8-4-393 prassa 8-4-394 gRNha dezyadhAtu 8-4-395 (pra+bhU-prabhU - pahoMcavuM pUraM dhanuM) (brU-bolavu ) ( vraja-javuM ) ( spazU - jovuM ) ( graha - gRhUNA - grahaNa karavuM ) ( 38 ) dezya dhAtuo chola jhalakka 213 250 ( takSa - cholavu ) ( jvalU - jaLavuM - baLavuM - jhaLakavuM ) 248 cAlu gujarAtImAM AjJArtha ke vidhyarthamAM vaparAtAM (tuM ) karya -kara, lakhyalakha, bhaNya-bhaNa, (tame) karo, bhaNo, lakho, (tuM ) kare, bhaNe, lakhe vagere kriyApadomAM je ya-a, o ane e pratyayo vaparAya che tenI sAdhanA prastuta 'i', 'u' ane 'e' dvArA samajhavAnI che. prastuta 'i' pratyaya to vedamAM paNa vaparAyelo che. juo-prastuta bhASaNa pR0 66 kaMDikA [ 32] 249 kacchI bhASAmA 'javuM' arthamAM 'va~J' dhAtu pracalita che. tenI sAthe prastuta 'vuJ' nI samAnatA che. 250 prastuta 'cholla' dhAtunA mUlanI khabara nathI paDatI. hemacaMdranA kahevA pramANe 'takSa' ane 'cholla' e banne dhAtuo samAnArthaka che. e be bacce leza paNa akSarasAmya nathI tethI e be vacce koI saMbaMdha hoI zake nahIM. ' chAla UtAravI ' ane 'cholavu ' e banneno bhAva eka samAna che tethI kadAca 'challI' (chAla) zabda sAthai 'cholavu ' no saMbaMdha joDI zakAya . Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 gujarAtI bhASAnI utkrAnti khuDukka ghuDukka DE: kRdaMto (khaTakavU) (ghuSTa 'ghuDuDu' ema gAjavU ) (( saMbAdha-saMvAha(Akrama-cAMpavU-dAbavU-dabAvaq ) (dhRSTa nakAmuM gAjavU ) ( prAp-pAmavaM ) vagere (39) vidhyartha kRdaMta va0 gu0 ievvauM karievvau~ karavA jevU elvauM (tavya) 2 karevvauM-karavU evA ( 40 ) saMbaMdhaka bhUtakRdanta i (mAri-mArIne ) iu (bhajiu-bhAMjIne-mAMgIne ) ivi (cuMbivi-cuMbIne) 8-4-438 / karevA 8-4-439 251 prastuta 'campa' nA mULanI khabara paDatI nathI. dodhakavRttimAM 'campa' no paryAya 'Akrama' jaNAvelo cha. saMbhava che ke 'krama' nA 'ka' no 'ca' thaI 'cama' thatAM te dvArA 'campa' AvyuM hoya athavA 'cAMpavU' arthamAM saMbAdha-saMvAha pada paNa vaparAya che eTale te 'saMvAha' nA Aya 'saM' no 'caM' thaI 'vAha' dvArA 'caMpa' Avyu hoya. A bAbata nirNIta kazu jaNAyu nathI. __ 252 prAp-parAva e jAtano akSaraparivartana-krama cha 'prA' nA 'p' ane 'ra' vacce 'a' vadhatAM p+a++Ap-'parAp', pachI aMtya 'pa' no 'va' thaye 'parAva' pada thAya. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-4-440 8-4-441 evaM Amukha 215 avi (vichoDavi-vachoDIne-choDAvI daIne ) eppi - ( jeppi-jilvA-jItIne ) eppiNu--- ( deppiNu-daIne) evi -- (levi-leI-leIne ) eviNu-- (jhAeviNu-dhyAIne dhyAna karIne ) (41) hetvarthakRdanta (devaM devA mATe) aNa ( karaNa-karavAmATe) aNahaM ( bhuMjaNahaM-bhojana karavA mATe) aNahiM (bhuMjahiM- ,, ) eppi (jeppiNu-jItavA mATe) eppiNu (caeppiNu-tyAga karavA mATeM) evi (pAlevi-pAlavA mATe) eviNu (leviNu-levA mATe) (42) gameppiNu, / (gatvA-jaIne) gappiNu athavA gameppi / (gantum-javA mATe) 8-4-442 (43) kartRsUcaka kRdanta mAraNau-mAranAra bolaNau-bolanAra aNaa vajaNau-vAganAra-bajanAra bhasaNau-bhasanAra 8-4-443 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 gujarAtI bhASAnI utkrAnti (44) taddhitapratyaya 8-4-429 koI paNa nAmane svArthamAM a, aDa, ula, 8-4-430 aDa-a, ulla-a, ulla-aDa-uluDa pratyayo lAge che. a--karAlia+a-karAliaa (karAlaka-karAla) aDa--dosa + aDa-dosaDa ( doSa-doSaDA) ul-kuDI + ulla-kuDulI (kuTI-koTaDalI-koTaDI) aDa-a-hiaa+ aDaa-hiaDau. ( hRdaya hai9) ulla-a-cUDA + ullaa-cUDullaa (cUDalo) ullaDa-bala + ullaDa-balullaDa (bala-baLa) ulla-aDa-a-bala + ullaDaa-balullaDaa ( ,, ) (45) pUrvokta pratyayo lAgyA pachI nAmane strIliGgI 8-4-431 karavU hoya to tene cheDe 'I' Ave che ane 'a' pratyaya jene cheDe che tevA pUrvokta pratyayo lAgyA pachI nAmane strIliMgI karavU hoya to tene cheDe 'A' Ave che. 8-4-432 goraDI--(gorI) dhUlaDiA (dhUlI-dhUDa-dhUDalI) 8-4-433 (46) ukta 'A' pratyaya lAgatAM pUrvanA 'a' no 'i' thAya che. (dhUlaDa + A =dhUlaDiA) (47) 'ppaNa' pratyaya bhAvasUcaka che. 253 mULa pratyayo 'a' 'aDa' ane 'ulla' e traNa che. te traNene ekabIjAmAM bheLavavAthI bIjA lagabhaga bAra pratyayo nIpaje che. te A pramANe : 1 a-add| 2 add-a| 3 a-ulla 4 ull-a| 5 aDa-ulla / 6 ull-add| 7 a - aDa-ulla / 8 a-ull-add| 9 add-a-ull| 10 ull-a-add| 11 add-ull-a| 12 ull-add-a| 254 bhASAmAM ghaDapaNa, devapaNuM, manuSyapaNuM vagereno paNa, paNuM bhAvasUcaka che, prastuta 'ppaNa' ane bhASAno paNa, paNuM-e badhA taddana samAna che. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-4-437 vaDDappaNu vaDapaNa. Upara jaNAvelA niyamomAM A0 hemacaMdre potAnA samayanI vyApaka bhASAnuM vyAkaraNa samAvelaM che. ApelA e niyamo moTA moTA che ane vyApaka jevA che. vaidika bhASA ane vyApaka prAkRtabhASA vacce je samAnatA batAvI gayo dhuM ( pR0 51-74 ) te jotAM spaSTa jaNAI Ave ema che ke prastuta UgatI gujarAtImAM paNa te samAnatA keTalA badhA aMzamAM UtarI AvI che. hemacaMdre darzAveLI UgatI gujarAtI ane vaidika bhASA vaccenI samAnatA 77 AgaLa kartuM che tema vaidika kALanA vyApaka arthavALA Adima apabhraMza dvArA hemacaMdre batAvelA aMtima apabhraMzanI ke ugatI gujarAtInI utpatti thaI ane te dvArA A ApaNI vartamAna gujarAtI AvI eTale vaidika kALanuM ukta apabhraMza, UgatI gujarAtInI jananI thAya ane vartamAna gujarAtInI mAtAmahI thAya putrImAM mAtAnAM khAsa khAsa lakSaNo UtaryA vinA rahe nahIM eTaluM ja nahIM, mAtAmahIno svabhAva to Utare ja. pautrImAM paNa hemacaMdre batAvelI bhASA kari devAho kari Amukha vAsa gaya naM ( AjJArtha bIjo puruSa ekavacana ) ....... kara + i-kari-' i' pratyaya.... bodha + i ( saMbodhana bahuvacana ) ........ ( saMbaMdhaka bhUtakRdanta ) ........ ( kyAM )........ kuha dividivi ( roja roja ) ........ ( vyAsa 'ra' vadhAre )....' adhigu' nuM ( SaSThI vibhakti )... ( upamAsUcaka ) ........ 217 vaidika bhASA bodhi bodhi -- devAsaH pItvI ' adhrigu' carman ( saptamI vibhakti ) na kuha dive di Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 gujarAtI bhASAnI utkrAnti cAlu gujarAtI cAlu gujarAtI : vaidika bhASA: ane vaidika bhASA 'cAMdo na hoya'-na (upamAsUcaka)....na / vaJce samAnatA [juo pR0 74 kaM0 51] bhalAI-(bhalaM + AI ).... (zivatAti) bhAvasUcaka 'tAti' pratyaya. [juo pR0 68 kaM0 37] ___ ahIM ukta samAnatA vize vizeSa na kahetAM have bAramA ane teramA saikAnI gujarAtI bhASAnA prayogonuM A0 hemacaMdranI dRSTie pRthakkaraNa karI batAkvAnuM che. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna bIjUM bAramo ane teramo saiko 78 bAramA ane teramA saikAnI gujarAtIno saiko) somaprabha, / namUno batAvavA ahIM bAramA saikAnA zrIabhayadevasUri, dharmasUri ane vAdidevasUri ane A0 hemacaMdranI tathA teramA saiko) emanI na (taramI saikAnA somaprabhasUri, dharmasUri ane zrIvijayasenakRtio sUrinI kavitAno AdhAra lIdhelo che. A be saikA ane tyAra pachIno caudamo saiko Ave tyAM sudhI kevaLa jaina paMDitonI kavitAno AdhAra levAno che. e traNa saikA daramiyAna vaidika paraMparAnA vA bIjI koI paraMparAnA gujarAtI paMDite racelaM gujarAtI sAhitya mane maLyuM nathI. pannaramAthI to ukta bane paraMparAnA paMDitonI aneka kRtionA namUnA sulabha che. ___ bAramA saikAnI traNa kRtio ahIM lIghelI che, etraNe padya che. temAM sauthI prathama ' zrIthaMbhaNapArzvanAtha' nuM stotra che. tenA racayitA zrIabhayadevasUri. 79 abhayadevasUrinuM vRttAnta prabhAvakacaritramA ane kharataragacchanI paTTAvalIomAM paurANikarIte noMdhAyeluM che. temanuM janmaabhayadevano , sthAna dhArA-rAjA bhojanI dhArAnagarI. dIkSita samaya thayA pachI teo AcArya pada meLavI gujarAta tarapha AvyA hatA ane pATaNamAM lAMbA samaya sudhI rahyA hatA. bAra jaina aMgomAMnA nava aMga Upara temanI racelI vRttio uparAMta bIjuM paNa AcAraviSayaka 255 juo prabhAvakacaritra-zrIabhayadevaprabaMdha. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti paMcAzakavRtti vagere ghaNuM sAhitya temanuM raceluM che. ' aMgo UparanI vRttio temaNe pATaNamAM rahIne racelI che' e hakIkata te te vRttiomAM AvelI prAMta-puSpikAmAM temaNe pote ja jaNAvelI che. jaina paraMparAmAM ' navAMgIvRttikAra' tarIke temanI vizeSa khyAti che. temano samaya - bAramo saiko sunizcita che. temanuM avasAna pATaNamAM ke kapaDavaMjamAM thayeluM evaM lakheluM che. gujarAtamA setInadIne kAMThe thAMbhaNA nAmanuM gAma che. tyAM zrIyaMbhaNapArzvanAthanI stuti karatAM temaNe je stotra banAvelaM, tene ahIM namUnArUpe mUkeluM che. stotranAM badhAM maLIne 30 padyo che. temAMthI ahIM amuka ja lIghelAM che. jaina paraMparAnA kharataragacchamAM A stotrano vizeSa pracAra che. stotranI bhASA te samayanI cAlu lokabhASA che. racanAra gujarAtI, racavAnuM sthaLa gujarAtanuM eka gAma e jotAM stotranI bhASA paNa sApekSa rIte gujarAtI kahevAya. stotranI kaDIo ja e hakIkatane sAbIta kare che. 80 bIjI kRti zrIvAdidevasUrinI che. e kRti te, vAdidevasUrie raceluM potAnA guru zrImunicaMdranuM stavana tenI bhASA te devasUrino samaya samayanI gujarAtI che. vAdidevasUri saMskRta ane prAkRta bhASAnA prakAMDa paMDita hatA, prakhara naiyAyika ane adbhuta kavi hatA. 220 256 " ziSyeNa - abhayadevAkhyasUriNA vivRtiH kRtA / jJAtAdharmakathAGgasya zrutabhaktyA samAsataH // 9 // " " ekAdazasu zateSu - atha viMzatyadhikeSu vikramasamAnAm / ahilapATakanagare vijayadazamyAM ca siddheyam " // arthAt zrIabhayadevasUrie jJAtAdharmakathAMgasUtranI vivRti vikramavarSa 1120 bhAM aNahilapATaka- aNahilavADa - pATaNamAM rahIne vijayAdazamIne divase pUrI karI. vyAkhyAprajJapti - bhagavatI sUtra- nI TIkA paNa temaNe 1128 mAM pATaNamAM rahIne racI che. A mATe juo bhagavatI sUtranI meM lakhelI prastAvanA - ' vyAkhyAprajJaptinA TIkAkAra' - pR0 24 ( vidyApIThaprakAzana ) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 221 zrIharibhadrasUrinI anekAntajayapatAkA Upara TippaNa lakhanAra municaMdrasUri-devasUrinA guru-paNa mahApaMDita, tapasvI ane suvihitAgraNI hatA ane vAdidevasUrinA ziSyo bhadrezvarasUri tathA ratnaprabhasUri vagaire paNa mahAvidvAna hatA. vAdidevasUrinuM janmasthAna 'mahAhRta' AjanuM 'maduA'. AbunI AsapAsa gujarAta dezanA aSTAdazazatI nAmanA eka prAMtamAM te sthAna AluM che. sUrino janma vikrama saMvat 1143. jA~ti poravADa. pitA vIranAga, mAtA jinadevI. AcArya- mULanAma pUrNacaMdra. 'maduA'mAM mahAmArino upadrava thayo. vIranAga potAnA e gAmane choDIne bharUcamAM rahevA Avyo. municaMdrasUri pAse pUrNacaMdre bharUcamAM ja dIkSA lIdhI. dIkSita nAma rAmacaMdra. vikrama saMvat 1174 mAM rAmacaMdra, devasUri thayA ane vAdakaLAmA vizeSa paTu hovAne lIdhe temanI khyAti 'vAdi devasUri' ne nAme thaI. gujarAtanA cakravartI rAjA jayasiMha devanI sabhAnuM e ratna hatA. temano 'syAdvAdaratnAkara' nAmano corAzI hajAra zlokapramANa eka adbhuta nyAyagraMtha Aje saMpUrNa to nathI maLato paraMtu jeTalo maLe che te UparathI emanu asAdhAraNa pAMDitya samajhI zakAya ema che. mAtRbhASAmAM racelA potAnA gurunA stavanamAM temaNe ghaNI ja saraLa ane madhura bhASA vAparI che. ahIM te stavana pUrepUruM lIdheluM che. 81 trIjI kRti gujarAtI bhASAnA pANinI ane sAhityika gujarA . tInA Adyakavi bAramA saikAnA suprasiddha AcArya hemacaMdranI kRtio ' hemacaMdranI58 che. AcArya hemacaMdre svopajJavRttivALA siddhahemanA AThamA adhyAyanA cothA pAdamAM je padyo udAharaNarUpe mUkelAM che, .. 257 juo prabhAvakacaritra-zrIdevasUriprabaMdha. 258 juo prabhAvakacaritra-zrIhemacaMdrasUriprabaMdha tathA hemacaMdrAcArya (zrIsayAjI bAlajJAnamALA puSpa 138 muM) Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti temAMthI ahIM keTalAMka padyo lIdhelAM che ane bIjAM temanA chaMdonuzAsanamAthI avatArelAM che. vyAkaraNanAM padyomA hemacaMdre pote racelAM keTalAM ane bIjAnAM racelAM paNa temaNe saMgrahelAM keTalAM evo vibhAga karavo joIe e kharaM paNa kayuM padya koNe raceluM che evo nirNaya karavo hAla turata kaThaNa che. vaLI, emAM hemacaMdre pote ja banAvelAM keTalAM padyo che te paNa spaSTapaNe jaNAtuM nathI. chatAM e padyomA hemacaMdranAM potAnAM padyo nathI ja ema paNa kahI zakAya evaM nathI. chaMdonuzAsanamAM udAharaNarUpe darzAvelAM padyomA keTalAMka saMskRta bhASAmaya che, keTalAMka sAdhAraNa prAkRtanAM che ane keTalAMka hemacaMdranI potAnI mAtRbhASAnAM che. e badhAM trividha padyo hemacaMdre pote na banAvelAM hoya evaM kAMI nathI. paraMtu e padyomAM rAjA siddharAMje ane kumArapALa saMbaMdhI je keTalAMka padyo che te ane bIjAM saMyama vA jainadharmane lagatAM je padyo che te to hemacaMdranAM potAnAM kahI zakAya evAM che. vaLI, e padyomA je bIjAM aneka padyo ratirasane lagatAM che te paNa hemacaMdranAM potAnAM nathI ema kema kahevAya ? ratirasane lagatAM padyo kadAca lokapracalita paNa hoI zake, ethI emanA kartA vize koInuM cokasa nAma na kalpI zakAya. ahIM to e aneka prakAranA bhAvavALAM mAtRbhASAmaya padyone udAharaNa rUpe mUkelAM che. kumArapALa caritanA AThamA sargamA 14 thI 83 sudhInAM svabhASAmaya padyomAM zrIhemacaMdra kumArapALane upadeza Apelo che ane te badhAM padyo temanAM potAnAM ja che. emAMnAM thoDAMka padyo to AgaLa jaNAvI gayo chu. 259 je padyo rAjAone lagatAM che te badhAM chaMdonuzAsanamAMthI lIdhelA -A sAthe ApelA-utArAmAM 'rAjA' zabdathI sUcita karyAM che. 260 'prAkRtadyAzraya' nuM bIjaM nAma 'kumArapALacarita' che. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 223 somaprabhano samaya 82 teramA saikAnA zatIrthI mahApaMDita somaprabhasUrie vizeSataH sAdhAraNa prAkRtamAM racelA kumArapALa pratibodhamAMthI bhASAnI be kRtionI ahIM thoDI vAnakI batAvelI racanA pATaNamAM ja che. vikrama saMvat 1241 mAM kumArapALa pratibodhanI thayelI che eTale temano samaya teramo saiko nakkI che. 83 teramA saikAnI kRtiomAM ahIM prathama e somaprabhanI kRtio lIcI che, pachI mahendrasUrinA ziSya dharmasUrinuM 263 dharmasUrino samaya jambUcaritra mUkyuM che. jambUcaritranA chelA paidyamAM tenI racanAno samaya vikrama saMvat 1266 jaNAvelo che. eTale dharmasUrinA samaya vize paNa zaMkA nathI. 84 teramA saikAnI trIjI kRti tarIke revaMtagirirAsamAMnAM aneka padyo ahIM jaNAvelAM che. tenA kartA vijayasenasUri che, vijaya senano samaya rAsane prAMtabhAge kartAe potAnuM nAma spaSTapaNe jaNAveluM che. kartA, mahAmAtya vastupAlanA dharmaguru hatA eTale temanI hayAtI teramA saikAmAM ja hoya. te te kRtionI racanA - kartAnA samaya vagere vize je ahIM ATalaM jaNAnyuM che, tethI adhika jaNAvavuM prastuta nathI. 261 AcArya somaprabhe amuka eka zlokanA so artho karI batAvyA che mATe teo 'zatArthI' tarIke paNa prasiddha che. 262 " zazijaladhisUryavarSe zucimAse ravidine sitASTamyAm / jinadharmapratibodhaH klRpto'yaM gUrjarendrapure " // 263 " mahiMda sUrigurusIsa dhamma bhaNai ho dhAmIu ha / "" bAraha varasa sahi kavitu nIpanUM chAsaThae 264 " raMgihi e ramai jo rAsu sirivijayaseNi sUri nimmaviu e " Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 85 have ukta banne saikAnI te te kRtionI bhASAmImAMsA ja karUM. ___ bAramA saikAmAM racAyelI ukta traNe kRtionI bAramA ane teramA mApAne meM UgatI gajarAtInuM nAma Apalu cha. saikAnI bhASA jagato AMbo ane phUlela, phaLela evo moTo ghaTAdAra AMbo e be bacce aMtara to che, paraMtu udgamyamAna ane udgata e banne sthitionuM ahIM sAmAnAdhikaraNya hovAthI kahevA pUratI ja te be judI sthitio bacce uSTra ane azva jevo bheda mAnI na zakAya. 'je udgamyamAna che te ja udgatadazAne pAme che' e nyAye bAramA saikAnI je UgatI gujarAtI che, te ja vartamAnamAM ghaTAdAra AMbA jevI udgata sthitie pahoMcelI che. bhASAmImAMsAnA prastuta prasaMge mAre pradhAnapaNe batAvaq paNa e ja che. hemacaMdre batAvelA jagatI gujarAtInA niyamo ane pratyayo vagairene AgaLa saMkSepamAM batAvI gayo chu, te niyamo ane pratyayo vagerenI dRSTie ukta kRtionA prayogomAM je vizeSa bhedabhAva jyArathI jaNAvo zarU thayo che tene yathAsthAne dekhADato rahIza, paNa jyAM kazo bhedabhAva nathI evAM sthaLone batAvavAnI apekSA nathI. evAM sthaLo to sahaja sujJAna che.. bhASAnuM pharatuM valaNa batAvavA mATe te te kRtiomAthI keTalAMka vAkyo . ane keTalAka zabdone TAMkI batAvIza ane Avazyate kRtionAM vAkyo anekatAnI dRSTie vacce bacce pratyayo ane zabdonA iti hAsanI paNa carcA karIza. 86 zarUAtamAM A nIce bAramA saikAnI ane teramA saikAnI gujarAtInAM keTalAMka vAkyo ane zabdo kramavAra noMdhI batAvaM chu, jemane bAMcatAM ja bhASAnA valaNano khyAla AvI jaze. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 225 1 abhayadeva ( bAramo saiko) UgatI gujarAtI : cAlu gujarAtI : abhayadevanAM tuhu sAmiu tuhu mAya-bappu tuM sAmI-svAmI-tuM mAbApa vAkyo tuhu mitta piyaMkaru, tuM mitra priyaMkara, tuhu~ gai tuhu mai tuhu ji tuM gati tuM mati tuM ja tANu tuhu guru khemaMkaru / trANa tuM guru khemaMkara / hauM duhabhara bhAriu varAu huM duHkhabhara bhAryo varAka rAu nibbhaggaha rAya nirbhAgyono lINau tuha kamakamalasaraNu lIno tuha kramakamalazaraNa jiNa! pAlahi cNgh| 20 jina ! pALa caMga / tuha patthaNa nahu hoi vihlu| tuha prArthanA na ja hoya viphala devasUrinAM 2 vAdidevamUri vAkyo jima bolai timva jo karai jema bole tema je kare sIlu akhaMDu dharei / 18 zIla akhaMDa dhre| hemacaMdranAM 3 hemacaMdra vAkyo sAyaru uppari taNu dharei sAyara Upara tra (tR) Na dhare tali ghali rynnaaii| tale ghAle rayaNone / sAmi subhiccu vi pariharai sAmI subhRtya bI parahare sammANei khalAI / 2 / saMmAne khlone| ekkahiM arkhei hiM sAvaNu eke AMkhe zrAvaNa 265 'akkhihiM' e vizeSya che ane 'ekkahiM' tathA 'annahiM' vizeSaNa che. te ja rIte 'piyaho' e vizeSya che ane 'parokkhaho' e vizeSaNa che. prastuta racanAmAM vizeSya ane vizeSaNa banne vibhaktivALAM che tyAre cAlu bhASAmAM 'bhalA mANasanu' vagere vAkyomA mAtra vizeSyane vibhakti lAgelI hoya che, vizeSaNane nahIMvizeSaNa luptavibhaktika hoya che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 gujarAtI bhASAnI utkrAnti UgatI guja0 annahiM bhaddavau / 12 / hiaDA ! phuTTi taDa tti kari kAlakkheveM koI | 14 eha kumArI eho naru / 16 amhe thovA riu bahua 267 kAyara emva bhaNati I putteM jAeM kavaNu guNu avaguNu kavaNu mueNa / jA bappIkI muMhaDI caMpijjai avareNa / 35 jevaDa aMtaru rAvaNa - rAmahaM tevaDa aMtaru paTTaNa - gAmahaM / 46 piyasaMgami kau niddaDI piho parokkhaho kemva | maI binni vi vinnAsiA nidda na emva na temva | 49 kahiM sasaharu kahiM mayaraharu kahiM barihiNu kahiM mechu / cAlu guja0 anye bhAdaravo / haiDA ! phUTa taDa karI kAlakSepe kAM / eha kumArI eha nara / ame thoDA ripu bahu kAyara ema bhaNe che- kahe che / putre jAye koNa guNa avaguNa koNa muye / jo bApukI bhoMyaDI caMpAya avareM / jevaDuM AMtaruM rAvaNa - rAmanuM tevaDuM AMtaruM pATaNa - gAmanuM / priyasaMgame kyAMthI nIMdaraDI priya parokSe kema | meM banne bI vaNasAvyA - vaNasADyA nIMda na ema na tema / kahIM zazadhara kahIM makaradhara kahIM barihiNa kahIM meha 266 bhASAnuM 'kAM' ane prastuta 'kAI' banne samAnArthaka che. mAravADImAM to 'kAM' no artha 'kAMi' pada batAve che. 267 'bhaNaMti' kriyApada 'kahe che' arthane sUcave che, vartamAna bhASAmA 'bhaNa ' no artha 'bhaNavuM ' thAya che tyAre marAThImAM to teno 'kahetuM' artha ja pracalita che : bhaNamhaNa - mhaNaNeM. 268 juo Ti0 265. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 227 UgatI guja0 cAlu guja0 dUraThiAhaM vi sajjaNahaM dUrathiyAM bI sajjanono hoi asala nehu| 58 / hoya azithila neha / sarihiM na sarehiM na saritAoe na saroe na saravarehiM navi sarovaroe navi __ujjANa-vaNehiM / udyaan-vnoe| desa raiNNA hoMti vaDha! dezo ramaNa hoya che mUDha ! nivasaMtehiM suaNehiM / 59 nivasaMtAM sujanoe / eka kuDullI paMcahiM rUddhI eka koTaDalI pAMce ruMdhI tahaM paMcahaM vi juaMjua buddhI te pAMcenI bI judIjudI buddhI bahinu e ! taM gharu kahi kiMva bahena e ! te ghara kahe kema naMdau jetthu kuTuMbaDaM naMdo jyAM kuTuMba appaNa-chaMdauM / 60 ApaNa-chaMduM / gayau su kesari piahu jalu gayo te kesarI pio jala nacciMtaiM hariNAI naciMtAM haraNAM jasu keraeM huMkAraDaeM muhahu~ jasa kere hoMkAraDe moMthI paDaMti tRNAI / 61 / paDe taraNAM / siri jarakhaMDI loaDI zire jarakhaMDI lobaDI gali maNiaDA na vIsa gale maNakA na vIza to vi goTTaDA karAviA to bI goThaDA karAvyA muddhae uTTabaIsa / 63 mugdhAe UThabeza / 269 'desa ravaNNA' vAkyamA vizeSya luptavibhaktika che ane vizeSaNa 'ravaNNA' e vibhaktivALu che. 'A bhalo mANasa che' e cAlu bhASAnI vAkyaracanA eja prakAranI che. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 gujarAtI bhASAnI utkrAnti hiaDA! jai veria ghaNA haiDA ! jo verI ghaNA to kiM abhi caDADhuM ? / to cyam-zuM Abhe caDahuM ? / amhAhiM be hatthaDA amone be hAthaDA jai puNu mAri marAhuM / 74 jo paNa-vaLI mArI marahuM / pAi vilaggI aMbaDI pAye vaLagI AMtaraDI siru lhasiuM khaMdhassu zira lhaciyuM khAMdha to vi kaTArai hatthaDau to bI kaTAre hAthaDo bali kijjauM kNtssu|82 bali kIjuM-(karaM-vAri jAuM-) kAMta / te ji paMDia te ji te ja paMDita te ja guNavaMta te tihuaNa guNavaMta te tribhuvana sira uvari zira upara tAhaM cia jammu jANahu je teono ja janma jANo je mattavilAsiNihiM na vi mattavilAsinIothI navi khoiA suddhjhaanno|26 kSodAyA shuddhdhyaanthii| kitti tahArI vaNNaviNu kA kIrati tArI varNavIne kavi annu na vaNNahiM / anyane na varNe he-varNe mAlai mANivi kiM bhamara mAlatI mANI cyam a' bhamara dhatturai laggahiM ? 16 dhatture lAge he-lAge? kui dhannu juANau / 39 koI dhanya juvAniyo je niahiM na paradosa je jue he na paradoSa guNihiM ji payaDiatosa guNoe ja prakaTitatoSa te jagi mahANubhAvA te jage mahAnubhAvA viralA srlshaavaa| 124 viralA saralasvabhAvA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 229 87 bAramA saikAnI bhASAnA zabdo ane cAlu bhASAnA zabdo (1) abhayadeva | baddhau-vadho vAdho abhayadevanA zabdo Alasa-Alasa-ALasa jaya jaya-je je vilavaMtau-vilavaMta-vilavaMto-vilapaMto kappiuM-kalpyu samaraMta samaraMta-smaraMta-samaratA jaMpiuM-jalpyu pikkhai-pekhe kiya-karI kI pasAiNa-pasAye-(prasAdane lIdhe ) siddhi-siddhio-siddhiuM ki vi-ke i sijhahi-sIjhe he-sIjhe che-siddha keNa-keNe-zeNe - thAya che. | jhaMkhaMta-jhaMkhaMta-jhaMkhato hoi-hoya ( thAya ) sohiya-zobhita-sohiyu-sohUM nitthArai-nistAre (pAra utAre ) joyahi-jove he-jove che daya kari-dayA karI pAla-pAla-( rakSA kara ) ANA-ANa-AjJA hau~-hUM jasu-jasa-jenA eu eu-e e thaMbhei-thaMbhe che-thaMbhAve che. uMbaru-UMbaro harau-haro (dUra karo) appu-Apa (potAnI jAta) sevahi-seve he-seve che kijjau-kIjo karajo madau-maraDo-(nAza karo) jaga-jagamAM pakkhAliya-pakhALela-prakSAlita | hosu-hoIza nara-nara-naro-( mANaso) mahAriya-mAharI-mArI jhAyahi-jhAye he-dhyAye che ( dhyAna ema-ema kare che) vinnavai-vInave Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ( 2 ) vAdidevasUri gujarAtI bhASAnI utkrAnti | koila koyala vANi vANa sote name nameu-namo devasUrinA zabdo jayao-jayo ( jaya pAmo ) moDia - moDyu jima - jema khaDulAI ruMkhaDalAM siMcAi -sIMce cakkhANaMtao-vakhANato - khANato vayaNu-veNa jiNi jeNe sosIu - zoSanyuM - zoSyaM jo - je naMdau - naMdo vUhau - bahyo satthAhu--sathavAro sumariyaI - sumarIe - samarIe gakhyau garavo majjahiM - mAce he - mAce che. je taNA - je taNA -- jenA saMkha - saMkhyA rayaNaha-ratananI khANi-khANa dalei-de che. AvaI - Ave nAsai- nAse naulunoLa noLiyo ThAvaDa - ThADe -sthAne hiMDa - hiMDe moraha taNA - mora taNA - moranA sappu - sApa haMsulA - haMsalA gau-gayuM vihala - viphala diDu - dITho saMpaDahiM-sAMpaDe he sAMpaDe che. chidahiM-chede he-chede che. jAla--jALa raNihiM- yaNie (reNye ) uDiu UThayo Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 231 (3) hemacaMdra | valayA-baloyAM hemacaMdranA zabdo phuTa-phuTyAM ei-e 'taDatti-taDa' daIne eha-e bhaggauM-bhAMgyu ghoDA-ghoDA pasariauM-pasaryu jANIai-jANIe kari-kare-karamAM-( hAthamAM ) vAlai-vALe kappijai-kApIje kesari kesarI mAhau-mAha-mAgha mAsa lahai-lahe-lye-lie satthari-sAthare-(pathArIe) lakkhehiM-lAkhoe-lAkhothI maggasiru-mAgazara kaDu-kaDu-kaDavU valahau~-vAlahuM-vAlaM govai-gove-gope (gupta rAkhe ) taDapphaDai-taDaphaDe-taraphaDe appaNA-ApaNA hatthi hAyeM hAthe aggieM-Age-Age-amnie mokkalaDeNa-mokaLe vAeM-vAe-(pavanane lIdhe ) Avai-Ave ke kema tujmu-tuja ANahi-ANa ( lAva) majhu-maja-muja to vi-to bI bhaNa-bhaNa (kahe) ghara-ghara saNehI-sanehI-snehI kajju-kAja muia-muI ( marelI) dekkhu-dekho jIvai-jIve gaya-jonAM payArehi-pare uDDAvaMtiae uDAvatIe-uDADatIe gaia-gaI addhA-AdhA-aradhA | gajahi-gAje he-gAje che Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ehauM-ehavaM-evaM | macche-macche pacchai-pachI gilijai-gaLAya vihANu-vahANuM (prAtaHkALa) macchu-maccha mAchallu vaDDAI-vaDAM-( moTAM) kiauM-kIyuM-yu joi-jo-(dekha) diTTauM-dIrcha kuhai-kohe-( saDe) tevaDauM-tevahuM Dajjhai-dAjhe nihAlahi-nihALa-(dekha) chAru-chAra-(rAkha) bappIhA ! bapaiyA ! jali-jale-jalavaDe cUDulau-cUDalo vallahai-vallabhe-vallabhavaDe jhalakkiau-jhaLakyo-(jhALa lAgelo) pUria-pUrI-pUrI karI hiai-haiye vAraivAra-bArevAra vAraMvAra khuDukkai-khaTake dhAra-dhArA goraDI-goraDI-(strI) deDa-deu-dyo ghuDukkai-ghaDake ('ghaDaDa' ema gAje) maggahu-maggau-mAgo saMkaDu-sAMkaDa-saMkaTa koi-koi ehu-eha-e bhamarA-bhamarA tevaDu-tevaDo liMbaDai-liMbaDe ( liMbaDA Upara) / palu-paLa (samaya) diyahaDA-dihADA-dahADA hasiu-hasyo-hasAyo vilaMbu-vilaMba-(vilaMba kara ) mANusa-mANasa phullai-phUle | vicchoha-vacho- ( viyoga) jhaDappaDahiM-jhaTapaTa jhaTapaTe vicchohagaru-vicchohakara-(viyogakara) pacchi-pachI-pAchaLa | gili gili-gaLa gaLa (gaLIjA acchai-che gaLIjA) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 233 3 mANiai-mANIe pANIu-pANI-(jaLa) hosai-hoze-haze. navai-nave karatu-karato paisIsu-pesIza kema kema kIsu-karAuM chu. balaMti-baLe che samappau-samApo samApta thAo ulhavai-olave che lAlasau-lAlacU appaNeM-ApaNe vahai-vahe riuruhire-ripurudhire-(ripunA vadali vAdaLe rudhiravaDe) bhai-bhame kAI-kAi maI meM hosai-hoze-( thaze) bhaNiau bhaNyo kahyo mANi-mAne kehau kehavo kevo desaDA-dezone maggaNa-mAgaNa rUaDau-rUpiyo ehu-eha-e pahuccai-pahoMce jehu tehu-jevo tevo dUaDau-dUtaDo hoi-hoya AvaTTai-oTe che. neha-neha-sneha kaNia-kaNI galaMti-gaLe che-(nIkaLI jAya che) ohaTTai-oTe che-(oTa thAya che) te jji-teja valaNAI-baheLA phivi-pITI DoMgara-DuMgara akiA akIyA-aNakayu khala-khoLa kuDDa-koDa chaila-chela (catura ) karIsuM-karIzuM karIza vaMkA-vAMkA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 gujarAtI bhASAnI utkrAnti / baila-bela-(baLada) lekhaDau-lekhaDo jhupaDA-jhupaDAM pahAviai-paThAvAya-pAThavAya. laggai-lAge bAha-bAMha-bAMya kuDullI-koTaDalI-koTalaDI-koTaDI vichoDavi-vichoDI-vachoDI-vachoTI sahesai-sahaze-sheze jAhi-jAya-jA adhinnai-adhIna nIsarahi-nIsare-nIsara-nIhara avaseM avazya jeppi-jIpI-jitI sukkaiM-sUkAM deppiNu-devIne deIne-daIne paNNaI-pAna levi-levIne-laIne dejahiMdIje he-(devAya che)| muA-muA Aiu-Ayo-Avyo parAvahi-parAva-prAp-parApata kare che vattaDI-vAtaDI muai-mue che-mare che kanaDai-kAnaDe jAi-jAya che dhUlaDiA-dhUlaDI-dhULa thAha-thAha-tAga saMdese-saMdeze pavisai-pese tuhAreNa-tuhAre-tAre baihau-beTho dhAi-dhAya che ( doDe che) caDiA-caDyA ThAi-ThAya-sthira rahe DAlaI-DALAM kaDhaNu-kaDhavU-( ukALavU ) moDaMti-moDe che-maraDe che ghaNakuTTaNu-ghaNakuTTaNa-ghaNathI kUTayU~ bolahiM-bole he-(kahe che) maMjiTTae-majIThe hUo-huo (thayo) koTTaraI-kotarAM sahebauM-saheQ saMci-saMca-(saMcaya kara) jaggevA-jAgavU drammu-dAma jiAvaMtihiM-jIvADaMtIoe Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 235 suNivi-suNi-(sAMbhaLI) kaMThiA-kaMThI (gaLe paheravAnI kaMThI) vasaMti-vasaMte-vasaMtaRtumAM vaTThalao-vATalo sumari-sumarI (yAda karI) caMdullao-caMdalo-cAMdalo-cAMdaliyo takkhaNi-TAMkaNe (te vakhate) gaMDua-geMda-kaMduka (daDo) pahiu-I-(pathika-pravAsI) mannAvi-manAvI gAmvi-gAMva-gAme dekkhivi-dekhI paTTaNi-pATaNe vellaDI-velaDI haTTi-hATe sattha-sAtha-(samUha) cauhaTTi-cauTe muA-muA rAuli rAvaLe-rAvaNe ghaTTaI-ghATa-ghATaDI (oDhavAnuM | deuli devaLe strI- vastra) dIsai-dIse che truTTI-truTI-tuTI pattijai-patIje ( vizvAsa kIje ) chaDDeviNu-chaMDIne melai-mele (choDe) govAlIaNa-govAlaNa bholima-bhoLapa laggI-lAgI jagu-jaga pAi-pAya mujjhai-muMjhe che-muMjhAya che ja lai-jaLe che jhalakaMti-jhalakatI-caLakatI tavai-tave che-tape che 270 bhASAmA 'pathika-pravAsI' nA arthamAM prastuta 'pai' zabdano vyavahAra cAlu che. jyAre ApaNe tyAM koI notariyo notaraM devA Ave che tyAre bole che ke "sagaTaMma sai paroNo pai" sagaTaMma eTale sahakuTuMba, saha-sahita, paroNo eTale atithi ane pai eTale pathika-pravAsI-musAphara. arthAt kuTuMba sAthe ane memAna tathA pathika sAthe-e badhAMne laIne jamavA AvavAnuM notaruM che. "sagaTaMma sai paroNo pai" e vAkya kAThiyAvADamAM pracalita che ane amarelImAM to meM anekavAra sAMbhaLyuM paNa che. pathika-pahia-pai-e traNe samAna zabdo che. ___ Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti mannai-mAne che | ucchalila-UchaLela ukkhivia-UkhevIne (UMcI karIne) | paMDara-pAMDaruM (dholu) kaddama-kAdava raNajhaNaMta-raNajhaNatuM bhaggA bhAgyA gahilli-ghelI maggulayA-mAragaDA siMtI-sIMcAtI bhamai-bhame che. pattau-pahoMtyo-( Avyo) sAmali-zAmaLI malaMtara-malato maraDato aJcabbhua-acaMbo dharai-dhare che phulia-phalia-phUlI-phaLI dubalI-dubaLI laMghai-lAMghe-(TapI jAya) ghaNa-ghaj naukkhI-nokhI baMDura-pAMDaruM (dhoLu) gaMga-gaMgA kAlai-kALe pukkArai-pokAra kare ( bole) vuDDa-vadhyu cakkiNa-cakre tuDu-tuTuMyaM dalio-daLyu-daLyo sumarai-sumare che-samare che. lei le che palia-paLyiAM savu-sava-saba jara-jarA saMtavaNu-saMtapana satAvatuM jajjarai-jAdaruM kare che-( jIrNa ti-teM kare che) siMduria-siMduriyA hoesai-hoze ( thaze-thAze) amgali-Agale-AgaLa pAraNao-pAraNuM (tapa karyA pachInuM mehamajjhi-mehamadhye mehamAM bhojana) aMdhArai-aMdhAre paddhaDI-paddhati-pAdharI . torI-torI-tArI haNia-haNI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 237 muhu-moM-mhoM bhaMDAra-bhaMDAra dhaNa-dhaNa hAru-hAra Aiu-Ayo-Avyo ghallira-ghAlyo kukkaDi-kUkaDI tiNu-tRNa raDia-raDI (bolI) niTTha-neTha-neTu ( aMta) iNa-eNe aMsu-AMsu kAraNi-kAraNe paluTTau-paluTyo,-(nIkaLI paDyocuMbijai--cuMbIje-cuMbAya che. daDI paDyo) bAramA saikAnI traNe kRtionAM keTalAMka vAkyo ane keTalAka zabdo Upara jaNAvyA che ane te vAkyo ane zabdonI sAme AjanuM gujarAtI mUkyuM che. e UparathI bAramA saikAnI ane AjanI gujarAtI vacce udgagyamAna-udgatatAno je saMbaMdha Upara batAvyo che te vadhAremA vadhAre spaSTa thAya ema che. vAkyo ane zabdonA valaNane dhyAnapUrvaka jovAthI bAramA saikAnI abhayadeva, vAdidevasUri ane hemacaMdranI mAtRbhASAne UgatI gujarAtI kahevAmAM jarA paNa vAMdho jaNAto nathI ane e hakIkata dIvA jevI cokkhI che mATe e vize vizeSa lakhavAnI agatya paNa nathI. 88 abhayadeva vagairenI ukta traNa kRtiomAM vaparAyelAM pratyayo ane sarvanAmo tathA avyaya vagairene lagato vicAra karIe : abhayadeva-vAdideva- narajAtinAM ane nAnyatarajAtinAM nAmone hemacaMdre vAparelI o mATe prathamAnA ane dvitIyAnA ekavacanamAM 'u' ane tenI carcA pratyaya vizeSa vaparAyelo che. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA 238 gujarAtI bhASAnI utkrAnti abhayadeva-deu' (deva) 'varAu' ( varAka) 'rAu' (rAjA) aNisiddhau-(aniSiddhaka )-narajA0. prathamA ane nitIvita 'mAhappu' (mAhAtmya), maNu (mana) pamANu (pramANa) nAnya0 jA0. devasari- caMdu' (cAMdo) 'bhAru' (bhAro) 'kumAru' ( kumAra )-narajA0. 'nANu' (jJAna) -- caraNu' ( caraNa-cAritra ) saMmattu ( samyaktva ) nAnya0 jA0. hemacaMdra-'sAyaru' (sAgara) dumu (druma) vAyasu (vAyasa) narajA0. 'gharu' (ghara) kaju (kAja) bala (bala) nAnya0 jA0. ahIM A 'u' pratyayano itihAsa lakhavAnuM prastuta nathI to paNa kahevU joIe ke te 'u' pratyaya ghaNo prAcIna che. AgaLa jaNAvelAM lalitavistaranAM padyomA e 'u' pratyaya chUTathI vaparAyelo che. eTale te, vikramanA pAMcamA saikA jeTalo to jUno kharo. 'so' cit' vagere vaidika prayogomAM je 'o' vaparAyo che te ja, A 'u' nA mULamAM che. keTalAka prayogomAM phakta narajAtivALAM nAmone 'o' pratyaya lAgelo che. abhayadeva- apavittao', 'rogaharo', 'samo'. devamUri- vakkhANaMtao', 'so', 'jo'. hemacaMdra-jo', 'eho', 'eso'. 'u' ane 'o' pratyayanA upayoganI sarakhAmaNI karatAM 'o' pratyayano upayoga ocho che ane 'u' pratyayano upayoga tenA ( 'o'nA) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 239 karatA vadhAre che. hemacaMdranA chaMdonuzAsanagata padyomAM 'o' pratyayano upayoga phakta prathamA mATe nAnyatarajAtimAM paNa thayelo che: 'viraio aMgu' - 14, paMkao' - 60, ' dalio' - 71. paraMtu AvA prayogo ativirala che. 'u' ane 'o' pratyaya sivAya mULa aMga paNa prathamA ane dvitIyAmAM vaparAyelAM che : " abhayadeva - samaraMta, jaNa, nara, - kAya, kAma, nIroya, kaya, jhaMkhaMta, niSphala. devamUri- bhaviyajaNa, saMsAra, muNiMda, muNicaMda, thira. hemacaMdra - meha, khagga, vagga, phala, gaya, paluva, gaya (gata ). A te prathamA ane dvitIyAmAM mULa aMga vAparavAnI rIta lalitavistaranA samayathI cAlI Ave che. AvAM aMgo traNe liMgamAM vaparAyelAM che. nAnyatarajAtinAM 'ka' pratyayAnta nAmone prathamAnA ekavacanamAM 'uM' pratyaya lAgelo che ane bahuvacanamAM tathA dvitIyAnA bahuvacanamAM 'Ai', 'AI', 'i', 'IM', 'A' ane 'AM' pratyayo lAgelA che. abhayadeva - suhAi, kalattai, rajjai, duriyai. devasUri - khaDulAI, gAvaDAM, panhuttarai, pasannA. hemacaMdra - rayaNAI, kuMbhaI, valayA, visamA. hemacaMdra - bhaggauM, pasariauM, klahauM, ehauM, tevaDauM [ prathamA ekavacana ] RgvedamAM [pR0 194, 469-ma0 saM0] ' adbhutA ' ( adbhutAni ) kartyA ( kartavyAni ) vizvA ( vizvAni ) kAvyA ( kAvyAni ) vagaire, ukta valayA 'nI peThe 'A' pratyayavALA prayogo aneka maLe che. te jotAM ' valayA' vageremAM vaparAyelA 'A' nuM mULa maLI jAya che " Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ane 'gAvaDAM' mAM je 'AM' lAgelo che tenuM mULa paNa te 'A' hoya athavA vyA0 prA0 nA ' Ani' UparathI nIpajelo te 'AM' hoya. __ cAlu gujarAtImAM pUrvokta 'caMdu' jevU 'u' pratyayavALU rUpa nathI dekhAtuM paNa phakta nAnyatarajAtimAM 'bhaggauM' nI peThe 'keLu' vagere 'u' pratyayavALAM rUpo pracalita che. 'o' pratyayavALAM rUpo 'ghoDo, chokaro, lADavo' vagaire vyavahAramA che ane bahuvacanamAM narajAtimAM 'A' 'Ao,' tathA 'o' pratyayanI ane nAnyatarajAtimAM 'AM' pratyayanI vaparAza che. A uparAMta pahelI banne vibhaktimAM mULa aMga paNa vaparAya che. ___ 'chokaro, ghoDo' vagairemA je 'o' pratyaya che tenA mULamAM vaidika 'so cit' vALo 'o' che. ane ghoTaka :-ghoDao-ghoDau-ghoDo e rIte teno kramaparivarta che. chokarA, ghoDA vagairemA je 'A' pratyaya che te vaidika 'devAH' 'janAH' prayoganA 'AH' pratyayanuM rUpAMtara che. 'mANaso' 'devo' vagairemA che to pUrvokta 'o' pratyaya paraMtu te bahuvacanamAM pheravAyo che ane 'chokarAo' vagaire prayogomAMnA 'Ao' nuM mULa, ukta ' AH' ane 'o' e banne pratyayanA mizraNamAM che arthAt 'chokarAo' vageremAM 'A' ane 'o' ema bevaDo pratyaya lAgelo che. athavA vaiyAkaraNa pANinie vaidika ane laukika ubhaya prakAranA nAmone lagatA pratyayone jaNAvatAM prathamAnA bahuvacanamA 'as' pratyaya jaNAvelo che. je 'sakhAyaH 'vAcaH' vagaire rUpomAM mULarUpe jaLavAI rahyo che. saMbhava cha ke te 'as,' 'o' rUpe pariNAma pAmI 'mANaso' vagairemAM lAgyo hoya. ahIM vadhu saMgata e che ke -- mANaso' vagairemAMno bahutvasUcaka 'o' pratyaya pUrvokta ekavacanano 'o' na hoya kintu te A 'vAcaH'nA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 241 'as 'no 'o' hoya. ekavacanano 'o' laIe to tene bahuvacanamAM pheravavo paDaze ane ukta bahuvacananA 'as'no 'o' laIe to te sIdho ja lAgI zakaze. ethI 'mANaso' vagere rUpomAM ukta 'as 'no 'o' lagAGavAne bAMdho nathI. 'chokarAo' vageremAM paNa te ja 'o' levo; paNa tevAM rUpomAM bevaDo pratyaya lAgelo che. 'chokarAo' vagere rUponA aMtima 'A-o' pratyayanI ahIM carcA karI to che paraMtu cAlu bhASAmAM evAM rUpono vyavahAra vadhAre jaNAto nathI e dhyAnamA rAkha. bIjI vibhaktimAM dINayaM' jevU zuddha prAkRta rUpa vaparAyelaM che paNa AvAM rUpo ativirala che. daya, saMkha vagere rUpo bIjI vibhaktinAM che. ahIM vibhakti lopAyelI che, eTalaM ja nahIM kintu mULa aMga -- dayA' 'saMkhyA'no aMtya 'A' paNa 'a'mAM pheravAyelo che. apabhraMzamAM savibhaktika nAmanA aMtya svarano hasva uccAra paNa thAya che. (juo pR0 205, 15) e dhoraNe ' dayA' ane 'saMkhA', 'daya' ane 'saMkha' thayeluM che. ghaNe sthaLe nArIjAtinA nAmanI prathamA vibhaktimAM paNa ' daya' ane 'saMkha' jevAM rUpo vaparAyelAM che ane 'u' pratyayavALAM rUpo paNa Ave che. abhayadeva-niSphalla, juggaya, patthaNa, mahAriya, jatta. vAdidevamUri-saMkha, saMkha. hemacaMdra-boDDia, eha, sa, muia, gaia, dhaNa. abhayadeva-visaMThulu, abbhuau. sAdhAraNa rIte jotAM 'A', 'I', ane 'U' e traNa pratyayo nArIjAtinA sUcaka che. ajA, prajA, dayA, saMkhyA vagairemAM 'A' pratyaya che. nArI, nadI, zacI vagairemAM 'I' pratyaya che ane vadhU, karabhorU vagaremAM 'a' pratyaya che. UgatI gujarAtImAM 'I' ane 'U' pratyayo dhaNe bhAge sacavAyelA che tyAre strItvasUcaka 'I' ane 'U' pratyayanI 16 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti sarakhAmaNImAM 'A' pratyaya sacavAyo nathI. 'juggayA' ne badale juggaya, 'saMkhA' ne badale ' saMkha' 'gaMgA' ne badale 'gaMga' ane ' jattA' ne badale ' jatta' evAM je aneka rUpo upalabdha che te nArIjAtisUcaka ukta 'A' pratyayanI vaparAzanI alpatA sUcave che. ane e ja rIte (saM0 ) niSphalA prArthanA - ( prA0 ) niSphalA patthaNA / (abhaya 0 ) niSphala patthaNa / 242 (saM0) madIyA yAtrA - (prA0 ) maIyA jattA - ( abhaya 0 ) mahAriya jatta / vagaire prayogomAM jema saMskRta ane prAkRtamAM vizeSya ane vizeSaNa bannemAM nArItvasUcaka ' A ' pratyaya jaLavAyo che tema abhayadeva vagairenI gujarAtImAM te banne sthaLe e A' pratyaya Takyo nathI te paNa ukta hakIkatanuM ja samarthana che. " 8 kharI bAta to e che ke vizeSaNa ane vizeSyamAM liMga ane saMkhyA samAna hoya to ja vizeSaNa - vizeSyabhAvanuM dhoraNa jaLavAI rahe che. saMskRta ane prAkRtamAM samAsamAM nahIM vaparAyelAM vizeSaNa mAtra vikArI che eTale vizeSyanI jAtine anusaranArAM che. saM0 " 'ekA yAtrA' prA0 egA jattA' Ane badale bhASAmA ' eka jAtrA' no prayoga supratIta che. e prayogamAM 'jAtrA' vizeSya che ane ' eka ' tenuM vizeSaNa che. vizeSya nArIjAtimAM che tethI vizeSaNa paNa kharI rIte nArIjAtimAM ja hovuM joIe eTale 'eka' ne badale 'ekA' prayoga thavo joIe; paNa lokabhASAnI khAsiyata pramANe evA prayogomAM strIsUcaka 'A' Takato nathI; paraMtu tenuM paddhatine vaidika hasva uccAraNa thAya che. ahIM e khyAlamA rahe ke bhASAmA vizeSya pramANe vizeSaNamAM pratyaya na hovAnI bhASAnI evI paddhatino Teko ' eka jAtrA' prayogano ' eka ' zabda strIliMgI S ja che. L phakta 'ekA' ne badale eka uccAraNa thayuM che. cAlu gujarAtInI peThe A rIta ukta traNe kRtiomAM barAbara upa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 243 labdha che. A ane AvA bIjA aneka prayogo jotAM bhASAmAM vaparAtAM vizeSaNo vikArI paNa che ane avikArI paNa che, e hakIkatanuM mULa ukta rUpomAM raheluM mAlUma paDe che. vaidika paddhatimAM barAbara AvAM to nahIM paNa Ane maLatAM aneka rUpo maLe che : __ AgaLa (pR072 [47]) jaNAvelA ' lohite carman ,' 'parame vyoman' vagaire prayogomAM 'carman' ane 'vyoman' vizeSya che. ane vizeSya hovAthI te banne vizeSaNa pramANe sAtamI vibhaktimA AvavAM joIe chatAM te banne vibhaktinA saMsarga vinAnAM ja che. eTale jema ukta vaidika racanA vizeSaNa ane vizeSyanA samAnavibhaktikatAnA niyamane toDI pADe che. tema tethI AgaLa vadhIne cAlu bhASAnA prayogo vizeSaNa ane vizeSyanA sarvathA vikArIpaNAnA niyamane avagaNe che ane A avagaNanAnuM mULa ukta vaidikaracanAmAM samAyuM hoya to nA nahIM. ukta 'vyoman' vagaire prayogo che to vibhaktinA saMsarga vinAnA paraMtu temane saptamI vibhaktinAM samajhadhAnAM che e na bhulAya. 'vAyA visaMThulu' jevA prayogomAM 'visaMThulu' zabda 'vAyA' nuM vizeSaNa che eTale sAdhAraNa rIta pramANe to 'vAyA visaMThula' ema tharbu joIe paNa lokabhASAnuM taMtra vizeSa aniyata hovAne lIdhe 'vAyA visaMThulu' prayoga paNa thayo che. chokaro, ghoDo, lADavo vagaire prayogo prathamA vibhaktivALA che, temAM mULa aMga akArAnta che ane 'o' pratyaya che e dhyAnamA rahe. 'ghoDo' vagairemAM aMgane akArAnta mAnavAmAM na Ave to 'chokarI', 'ghoDI' vagere strIliMgI rUponI niSpatti kevA prakAranA aMgathI thaze ? e vAta to nakkI che, ke 'chokarI', 'ghoDI' vagairemAM mULa 'chokara+ I', 'ghoDaa+I' e jAtano prakRti-pratyayavibhAga che. 'ghoDo' ke 'chokaro' UparathI 'ghoDI' ke 'chokarI' rUpo nathI nIpajI zakatA. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bAramA saikAnI gujarAtImA hasva ke dIrgha ikArAnta vA ukArAnta strIliMgI nAmone mATe prathamA ane dvitIyAnA ekavacanamAM koI khAsa pratyaya nathI. jevU ne tevu mULa aMga ja vaparAya che vA tenA antya svaramA hasva ke dIrgha jevo pheraphAra karIne vaparAya che. bahuvacanamAM paNa kyAMya ukta rIte mULa aMga ja vaparAya che ane kyAMya mULa aMgane 'u' ke 'o' pratyaya lAgelo che. abhayadeva-siddhiu, siddhi. vAdidevamUri-khANi, vANi. hemacaMdra--thali, kumArI, niddaDI, rayaNI, buddhI, mAlI. cAlu gujarAtImAM 'velaDIo', 'nadIo' vagere 'o' pratyayavALAM rUpo pratIta che. kAThiyAvADImAM e 'o' ne badale 'ya' zrutiyukta 'I' pratyaya paNa pracalita che. 'vADIyu' 'sakhIyu', 'AMgaLIyu' vagaire. vaidika bhASAmAM nadyaH, vadhvaH vagaire rUpomAM 'ya' ane 'va' zrutiyukta 'as' pratyaya lAgelo che. pAlibhASAmAM nadiyo, ithiyo, vadhuyo vagairemA je aMtya-'ya' zrutiyukta-'o' che tenuM mULa ukta 'as' pratyayamAM che. eka e 'o' ne badale prAkRtamA 'u' ane 'o' ema be pratyayo noMdhAyA che. ane hemacaMdranI UgatI gujarAtImAM paNa e be pratyayonI bhalAmaNa che. 'o' UparathI 'u' thaIne te be pratyaya judA banelA jaNAya che. 'o' vALU strIliMgI rUpa vizeSa prAcIna che. 89 ukta traNe kRtiomAM trIjI vibhakti mATe judA judA pratyayotrIjI vibhakti vALAM rUpo vaparAyelAM che. / abhayadeva-pasAiNa, nAmiNa, sUliNa, rasAyaNeNa. vAdideva0- tavi, jiNi. ekavacana hemacaMdra-vAeM, teM aggi, uDDAvaMtie, putte, J sariNa, kavaNeNa, sireNa. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 245 ? abhayadeva-chappannihiM bahuvacana vAdideva0-sUrihiM, jacaMdhihi, loyaNihi ) hemacaMdra-guNahiM, lakkhehiM traNe kRtionA ukta prayogo jotAM iNa, eNa, i, eM, mAtra anusvAra, e, (ekavacanamA) ane bahuvacanamAM ihiM, hiM, ihi ane ehiM pratyayo vaparAyA che. cAlu gujarAtImAM 'e' pratyaya vizeSa pracAramA che. ane kacit kacit 'eNa' ane 'iNa' pratyayo paNa vaparAya che. chokare, ghoDe, mANase vagairemAM 'e' pratyaya che ane 'keNe,' 'eNe,' 'teNe' rUpomAM tathA 'kiNi' 'iNi,' tiNi' jevA keTalAka taLapadA grAmINa prayogomAM 'eNa' ane 'iNa' vaparAyA che. ___ vaidikamAM trIjI vibhakti mATe mULa 'ena' pratyaya che. e 'ena' pratyaya ja ukta iNa, eNa, i, eM, mAtra anusvAra ke 'e' nA mULamAM che. pAlimAM 'ena' ane prAkRtamAM 'eNa' ke 'eNaM' pratyayono pracAra che. e jotAM gujarAtInA trIjI vibhaktinA ekavacane potAnI mULa paraMparA sAcavI rAkhelI che. bahuvacanamAM vaidika 'ebhis' pratyaya che. uparyukta ' ihiM,' hiM, "ihi' ane 'ehiM' pratyayornu mULa A 'ebhis'mAM che. cAlu gujarAtImAM e 'ebhis' sAthe saMbaMdha dharAvato koI pratyaya nathI sacavAyo paNa tene badale ukta 'e' pratyaya vaparAya che. ekavacanano 'e' bhASAmAM bahuvacanamAM paNa vaparAvA lAgyo che : chokarAoe, mANasoe, chokarAMe vagaire rUpomAM ukta 'e' pratyaya to che bevaDA pratyayo ' paNa te anukrame ukta rIte bahutvasUcaka evA A-o, ane vaidika o ane AM pratyaya pachI lAgelo che. eTale e badhA ane evA bIjA paNa prayogo bevaDA pratyayavALA che e dhyAnamA rahe. jeNe, keNe' ' teNe' 'eNe' e badhA trIjI ___ Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 gujarAtI bhASAnI utkrAnti vibhaktivALA sarvanAmanA prayogo che. temAM mULa aMga 'ja' 'ka' 'ta' ane 'e' che, temane 'eNa' pratyaya lAgyA pachI pharI pAcho 'e' pratyaya lAgelo che. ekavAra pratyaya lAgeluM rUpa, amuka vakhate, lAgelA pratyayano artha sUcavA asamartha nIvaDe che tyAre pharIvAra tene bIjo pratyaya lagADavo paDe che. e dhoraNe ukta prayogone bevaDA pratyayo lAgelA che. A bevaDA pratyaya lagADavAnI paddhati kAMi AjakAlanI nathI, bAramA saikAmAM to te hatI ja ema 'jiNi ' vagere rUpo ja batAvI Ape che. vaidika bhASAmAM keTalAMka kriyApadomAM babe ane RNa RNa vikaraNa pratyayo lagAGavAnuM vidhAna vaidikaprakriyAmAM che. e jotAM bevaDA ke vaDA pratyayo lagADavAnI paddhati ghaNI ja jUnI jaNAya che. " neSatu ' - nayaterloT zapa - sipau dvau vikaraNau / taruprema - tarema - ityarthaH taratervidhyAdau liG uH-zap-sip ceti trayo vikaraNAH " [ vai0 pra0 3-1-185 ] 90 ukta kRtiomAM cothI vibhaktino prayoga durlabha che, paNa tene badale chaTTIno prayoga maLe che. cothIne badale chaTThI vibhakti vAparavAnI prathA vedakALa jeTalI jUnI che. e vAta AgaLa kavAI gaI che. ( pR0 53 [6] ) caturthIne badale chaTTI vibhakti hemacaMdra - vaDattaNahotaNeNa - ( vaDapaNamATe ) A prayogamA 'vaDatta ho' eTalaM rUpa SaSThIvALu che ane 'taNeNa' zabda " te mATe ' nA arthane sUcavavA joDelo che. hemacaMdra kahe che ke ' te mATe' arthane batAvavA 'temATe ' arthanA dyotaka nipAto ' ke hiM', 'tehiM', 'resi', 'resiM' ane 'taNeNa ' e pAMca nipAto vAparavAnA che. ( 8-4-425 ) vaLI, vikramanA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko AThamA saikAnA vidvAna AcArya haribhadrasUri potAnI samarAiccakahAmAM 'resiM'ne badale (271 resami' pada vApare che. tyAM tenuM pAThAMtara 'rasammi' paNa noMdhAyeluM che. tathA paMcAzakamAM 172resimmi' pada e ja AcArye vApareluM che. A rIte 'resaMmi' ane 'resimmi' nipAto paNa tAdInA arthane sUcave che. emane nipAto eTalA mATe kA che ke temanuM mULa mAlUma paDatuM nathI. sarvanAma 'ka' ane 'ta' nuM tRtIyAbahuvacana kehiM', 'tehiM' ___ thAya che. e ' kehiM', 'tehiM ' UparathI ukta tAdarthya'reSA' UparathI sUcaka 'kehiM', 'tehiM' ne lAvavAnI kalpanA 'resi' lAvavAnI thayelI che. tathA 'reSA' ne prA0 'resA' rUpe kalpI bhrAmaka kalpanA te UparathI 'resi' ke 'resiM' UpajAvavAnI kalpanA thayelI che. AcArya haribhadra jene resaMmi ane resiMmi' rUpe noMdhe che ane hemacaMdra jene 'resi' vA 'resiM' AkAre jaNAve che evA 'resiM' nipAtanuM khalaM svarUpa anizcita che tyAM enI vyutpattinI kalpanA paNa zI rIte thaI zake ? 91 mArA namra mata mujaba ukta banne kalpanAo kevaLa akSarasAmyane AbhArI che. vyutpattinA kSetramA mAtra akSarasAmyano AdhAra savizeSa 271 "jo uNa saddhArahio dANaM dei jasakitti resaMmi / ahimANeNa va eso dei ahaM kiM na demi tti // pAThAMtara-rasammi'-samarA0 pR. 157 (je0) 272 savvaguNapasAhaNamo Neo tihiM aTThamehiM prisuddho| daMsaNa-nANa-carittANa esa resimi supasattho-paMcA0 19-gaathaa-40| TIkA " resiMmi nimittam-" abhayadeva / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bhrAmaka che. eTale je vyutpAdyarUpa mATe arthasAmya ke akSarasAmya bane sAthai sacavAI zake evI vyutpatti na karI zakAtI hoya tyAM game te kalpanA karavA jatAM sAcI vyutpattine badale vyutpattyAbhAsane samarthana ApavA jevuM thAya che. baLI, prasaMga che tethI kahuM huM : vyutpatti mATe kevala akSara sAmya bhrAmaka che ' jUnI gujarAtI bhASA' nAmanA pustakamAM tenA sAkSara lekhake pR0 175 Upara 'pahelavaheluM' nI vyutpattisaMbaMdhe vicAra karyo che. temAM temaNe ema jaNAnyuM che ke [ " " vhela vheluM'. prathama 'pa' no lopa thatAM banatuM ' halavihala' rUpa jUnI gujarAtImAM vaparAyuM che. eTalAM vAMnAM 'hallavihallu' beTA haI Apio ( saMdarbha 84 -2 ) tema ja ' uvaesamAlakahANaya chappaya ' mAM 'hallavihala' rUpa vaparAyuM che " - pR0 175] temanuM A lakhANa mAtra akSarasAmya Upara avalaMbatuM hoI bhrAMtimUlaka che. emaNe je 'saMdarbha' ane 'uvaesamAla kahANaya' no AdhAra TAMkyo che temAM ' halavihala' zabdano artha ja ' pahelavaheluM ' nathI. rAjA koNikanA be bhAI nAme ' hala ' ane ' vihala ' che e jainakathAmAM supratIta che. eTalAM vAMnAM halluvihalla beTA hUI Apio' e vAkyano kharo artha A pramANe che : eTalAM vAnAM - - eTalI cIjo. hala vihala beTA hUI - halla vihala beTAne - halla, vihala nAmanA beTAne - putrone ApiA-ApyAM. 6 te bAbatanAM udAharaNo tema ja ' uvaesamAlakahANaya ' ( gAthA 52 ) mAM " halla vihalahaM hAra guru gayavara siu diu " hala vihalahaM- eTale hala ane vihallane, guruyamoTA, gayavara - hAthI, siu sAthai, hAra-hAra, diu - dIdho. A te vAkya ke zabdano vAstavika artha samajhyA vinA mAtra akSara - sAmyane vaLavAthI vyutpattinA kSetramAM ghaNA bhramo nIpaje che. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 249. e ja lekhake ' palAMThI ' zabdane ' padayaSTi' UparathI lAvatAM ( pR0 76 ) mAtra akSarasAmyano AdhAra laI evo ja bhrama paidA karelo che. 'palAMThI ' nuM saM0 mULa ' paryastikA' prA0 ' palhatthiauM ' mAM che. " ' nirvyAdhika ' UparathI ' naravo' ( pR0 350 ) gahvaraka UparathI ' gabhAro' ( pR0 76 ) ane ' praharaNaka' UparathI ' paroNo " ( pR0 348 ) lAvatAM e ukta lekhake mAtra akSarasAmyane AdhAre bhrAMta vyutpatti jaNAvI che. kharI rIte ' nIruja' ( nir + 'ruj ' vA rujA ) UparathI' naravo ' ' garbhAgAra' UparathI ' gabhAro' ane ' pratodana ' UparathI ' paroNo ' zabda AvelA che. abhidhAna - ciMtAmaNimAM AcArya hemacaMdre kaheluM che ke " paTu-ullAgha - vArta - kalyAstu nIruji" ( kANDa 3- lo0 138 ) arthAt paTu, ullAgha, vArta, kalya ane nIraj e badhA, rogarahita - sAjA - arthane darzA - vanArA paryAya zabdoM che. " niSkrAnto rogAt nIruk " evI vyutpatti 'nIruj' zabdanI temaNe ApalI che. 'ruj' athavA ' rujA' banne zabdo laI zakAya ema che. e kAMDanA zloka 126 mAM 'roga' 'rujA,' ' mAndya, ' ' vyAdhi' vagairene paryAyazabdo rUpe noMghelA che. d 273 " neva palhatthiyaM kujjA - " ( uttarA0 a0 1, gA0 19 ) " naiva paryastikAm-jAnujaGghopareivastraveSTanAtmikAM kuryAt " - ( uttarA0 zAMti 0 TIkA ) paryastikA parikaraH paryaGkaH ca - avasakthikA ' " - ( haima0 abhi0 kAM 0 3, zlo0 343 ) corAmAM vA bIje sthaLe vRddha mANasonI- -kaDa Upara kapar3e vIMTIne - besavAnI rItanuM nAma paryastikA - palhatthiyA che. bhASAmAM pracalita palAMThI ke paloMThI zabdano saMbaMdha prastuta 'palhatthiyA' sAthe che. vaDIlonI sAme 'paryastikA ' nI Dhabe besavuM e avinaya che ema uttarAdhyayanasUtramAM kaheluM che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'gahvara' no artha "potAnI meLe thayelo moTo khADo' ke 'guphA' thAya che. " akhAtabile tu gahvaraM guhA" ( abhidhAna0 kAM0 4-zlo0 99 ) gahvara' no ukta artha ane 'gabhArA' no 'gharanI aMdarano bhAga' e artha; e be vacce leza paNa sAmya nathI. kharI rIte 'garbhAgAra' zabda UparathI 'gabhAro' zabda Avelo che. jainamaMdiramA jyAM jinamUrtione pratiSThita karelI hoya che te sthaLay nAma 'gabhAro' che. keTalAka loko 'gabhAro' ne badale 'gaMbhAro' uccAraNa paNa kare che. 'garbhAgAra' zabdanI vyutpatti batAvatAM AcArya hemacaMdra kahe che ke "agArasya garbho garbhAgAram" "garbhAgAro'pavarako vAsaukaH zayanAspadam ( abhidhAnaci0 kAM0 4-zlo0 61) amarakozamAM paNa 'garbhAgAra' zabdane noMghelo che. ( puravarga kAM0 2-zlo0 8) tyAM amarano TIkAkAra kahe che ke 'garbhAgAra' "vAsagRha' dve gRhamadhyabhAgasya 'mAjaghara' iti prasiddhasya" --(pR0 74) 'pravayaNa' ke 'pratodana' UparathI 'paroNo' zabda Avelo cha avayaNa-paravayaNa-parauyaNa-paroyaNa-paroNo. AcArya hemacaMdra kahe che ke "pratodastu pravayaNaM prAjanaM totra-todane (abhi0 kAM03-zlo0 557) amarakozamAM paNa enI noMdha cha : (vaizya-varga kAM0 2 zlo0 12 ) tyAM amarano TIkAkAra kahe che ke "prAjanaM todanaM totraM trINi vRSAdeH tADanopayoginaH totrasya AsUDa cAbUka iti khyAtasya" (pR0 212). ___ 'gujarAtI bhASAnuM bRhad vyAkaraNa' nA samartha lekhaka eka sthaLe (bRhad vyAkaraNa-pR0134 ) " dIsi agAsi tAvaDi dAjhai" evaM ( kAnha0 khaMDa-1 pavADu-153 ) vAkya Ape che. 274 " garbhAgAraM vAsagRham "--(amarakoza ) 275 " prAjanaM todanaM totram"-( amarakoza) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko [ e AkhuM padya A pramANe che : " baMdIvAna ghaNA sIdAtA dIThA pADai DhAThi, dIsi agAsi tAvaDi dAjhai rAti bAi TADhi " - ( 1,153 ) artha :- sIdAtA - pIDAtA evA ghaNA baMdIvAna dIThA ke jeo rADo pADe che. agAsi - agAsAmAM- chAparA vinAnI khullI jamyAmAM - jeo tAvaDa - taDakAvaDe ke taDakAmAM dAjhe che ane rAtre TADha vAya che ] ukta vyAkaraNakAra A vAkyamAM vaparAyela ' tAvaDi' zabdanA 'Di' ne pAMcamI vibhaktino jUno pratyaya kahe che. teo lakhe che ke " DI (' thI ' ne ThekANe jUno pratyaya ) " 251 paraMtu ukta lakhANa akSarasAmyanI bhrAMtimAMthI nIpajeluM che. 'Di' e pAMcamIno pratyaya nathI ane ' tAvaDi' e rUpa pAMcamI vibhaktinuM paNa nathI. ' taDakA 'nA arthamAM 'tApa' zabdanI peThe ' tAvaDa ' ( tAvaDo ) zabda paNa pAlaNapura taraphanI bhASAmA ane mAravADI bhASAmA pracalita che. tenuM trIjI vibhaktinuM ekavacana ' tAvaDi' rUpa che. antya 'i' trIjIno pratyaya che. mULa ' saM0- tApa - prA0 - tAva' zabda che ane 'Da' svArthika pratyaya che. " khATalA tAvaDe nAkhyA " ( khATalA taDake nAkhyA) evaM vAkya jaina pratikramaNasUtra - aticAranA pAThamAM suprasiddha che. e vAkyamAM 'tAvaDe' saptamI vibhaktivAluM rUpa che. 'Di' pratyaya pAMcamIno hoya to 'tAvaDe' rUpa ja kyAMthI thAya ? mAtra akSarasAmyano AdhAra levAthI kevA prakAranI bhrAMtio janme che e sAdI hakIkatane batAvatrA ja ahIM thoDuM viSayAMtara jevuM karIne paNa ATalaM udAharaNarUpe kacavAte mane jaNAvavuM paDyuM che. 'jUnI gujarAtI bhASA' nA ane ' gujarAtI bhASAnuM bRhadavyAkaraNa' nA vidvAna lekhakoe karelI bhASAsevA vizeSa prazaMsanIya che. ahIM temanI khoDa batAkvAno Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 gujarAtI bhASAnI utkrAnti mAro Azaya nathI. paraMtu gujarAtI bhASAnI vyutpattinuM kSetra kheDAyA vinAnuM che, eTale temAM game tene hAthe AvI bhrAMtio thAya ja. ApaNe AvI bhrAMtiothI bacIe e eka ja uddezane lakSyamA rAkhIne meM UpalaM lakhANa kareluM che. ethI koI sAkSara eno viparIta artha na ja kare evI temane mArI pharI pharIne namra vinaMtI che. 92 ukta traNe kRtiomAM vaparAyelAM chaThI vibhaktivALAM rUpo nIce chaTThI vibhakti pramANe cha : abhayadeva--tuha, samaggaha, nibbhaggaha (ba0), dINaha. devamUri--meruhu, sAyaru (lupta vi0), tArayahaM (ba0), selahaM, morahataNA, jetaNA (ba0), rayaNaha, bhaviyANaM, maNuyahaM (ba0) maNuyaha. hemacaMdra-parassu, dullahaho, suaNassu, aimattahaM (ba0) gaya (lupta vi0 ) kAsu, ciMtaMtAhaM (ba0 ) loyaho, kaMguhe (strI0 ) mAyahaM (ba0) kaMtaho, sIhaho, jiNahaM, loahaM (ba0) nivaiNo, -rayaNihuM. ukta rUpo UparathI jaNAya che ke ekavacanamA 'ha,' 'hu', 'ho', 'ssu', 'su' ane 'No' pratyaya che. strIliMgamAM 'he' pratyaya che. bahuvacanamAM 'haM' 'ANaM' ane 'ha' pratyaya che. 'taNa' zabda SaSThI vibhaktino sUcaka che. ane eno prayoga lupta ke alupta SaSThI vibhaktivALA nAmanI sAthe thAya che. ___ 'no' pratyaya SaSThInA ekavacana mATe pAlibhASAmAM che. ane 'No' pratyaya prAkRtamAM che. vaidika bhASAmA 'madhunaH' (SaSThI ekavacana) vagaire rUpomA je antya 'nas' che te UparathI ukta 'no' ke 'No' AvelA che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko __ 253 vaidika 'sya' (10 e0 ) UparathI pAli ke prAkRtamA 'ssa' ane te dvArA 'su' ane 'ssu' AvelA che. ane e 'su' UparathI 'hu' ane 'ho' ne AvavAnI saMbhAvanA ucita lAge che. 'divasa' nA 'sa' nuM 'ha' uccAraNa vihita che. [8-1-263 ] tema 'su' pratyaya UparathI 'hu' ane 'ho' pratyaya AvavAne bAdha nathI jaNAto. 'ha' pratyaya paNa ukta 'ssa' mAthI janmelo che. ahuro ( asuraH ), ho (saH) [khoradehaavestA pR0 154, 227 ] vagere prayogomAM 'sa' ne badale 'ha' bolavAnI paddhati avestA bhASAmAM supratIta che. eTale e rIta ghaNI jUnI jaNAya che. strIliMgI 'he' no saMbaMdha thoDe ghaNe aMze ' sya' sAthe joDI zakAya; paraMtu tenuM mULa barAbara spaSTa kaLAtuM nathI. khoradehaavestA pR0 181 Upara SaSThInA ekavacana mATe ' ahurahyA' rUpa noMgheluM che. temAM ' ahura' prakRti che ane 'hyA' pratyaya che. prastuta 'hyA' e Sa0 e0 'sya' 276 'sa' ne badale 'ha' nA uccAraNavALA aneka prayogo khoradehaavestAmAM maLe che. temAMnA thoDAeka A nIce ApuM cha: asmAt-amAt-pR069 saptadaza-haptadaza-pR0 154 sA-hA-pR065 asmi-ami-pR0154 asi-ahi-pR078 samAH-hamA-pR0126 sakhayaH-hakhaya-pR0274 prAkRtabhASAmAM 'tasya' ke 'tasyAH' ne badale 'se' rUpano vyavahAra suprasiddha che (8-3-81 hema.) khoradehaavestAmAM 'tasya' ke 'tasyAH ' nA arthamAM aneka sthaLe 'he' rUpa vaparAyelaM che (pR. 237 tathA 256 ) e prA0 'se' ane Avestika 'he' vacce vizeSa sAmya che. vaLI, kyAMya 'ha' ne badale 'sa' paNa vaparAyo che. 'ahni' ne badale 'asni'-( khora0 a0 pR0 96) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nuM juIM uccAraNa che. eTale SaSThInA ekavacana ukta 'he' no saMbaMdha 'sya' nA bhinna uccAraNa 'hyA' sAthe joDI zakAya ema che. 'hyA' mAM 'ya' che tethI tenu ' he ' ebuM pariNAmAMtara thavaM azakya nathI. A rIte jotAM 'hyA' ke 'he' e banenA mULamAM vaidika 'sya' ja rahelo che. vaLI, 'jarathuztrahe, 'spitAmahe ' ' aspahe ' (khoradehaavestA pR0 228,283) vagaire prayogomAM avestAnI bhASAmAM SaSThIvibhaktinA ekavacanamA 'he' pratyaya vaparAyelo che. hemacaMdre strIliMgI nAmane mATe SaSThI vibhaktimAM je 'he' pratyaya batAvyo che te 'he' ane ukta Avestika 'he' e be bacce saMbaMdha bAMdhI zakAya ke kema e prazna che paraMtu e banne pratyayomA sAmya to ghaNuM che. bahuvacanano 'ANaM' to vaidika ' devAnAm ' (pA0 devAnaM, prA0 devANaM) mAM vaparAyelA 'AnAm' sAthe saMbaMdha dharAve che. 'haM' pratyaya vaidika sarveSAm' pAli * savvesaM' ane prAkRta 'savvesiM' nA aMtya 'saM' tathA 'siM' pratyaya sAthe saMbaMdha dharAve che ane ' hu~' pratyaya, ukta 'haM' nuM uccAraNAntara che. 'morahataNA' ane 'jetaNA' rUpomAM vaparAyelo aMtya 'taNa' SaSThIno sUcaka che. 'moraha' e rUpa pote ja SaSThyaMta che. chatAM e rUpa SaSThIno artha batAvavA asamartha nIvaDyaM tyAre tene saMbaMdhasUcaka 'taNa' lagADIne SaSThIno artha batAvyo che. AcArya hemacaMdre 'saMbaMdha 'no artha sUcakavA mATe 'taNa' ane 'kera' pado vAparavAnI bhalAmaNa karelI che ane 'amhahaMtaNA' vagaire udAharaNo paNa jaNAvelAM cha: (8-4-422 he.) e rIte ahIM SaSThIsUcaka pratyaya bevaDAyo che. 'jehataNA'-'je taNA' e rUpa paNa e rIte baneluM che. 277 SaSThInA ekavacana mATe 'he' pratyayavALAM aneka rUpo khoradehaavestAmAM vaparAyelAM che: asurasya-ahurahe pR068. vizvasya-vIspahe-pR0151. zyAmasya-sAmahe-pR0229. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 255 A 'taNa' nI utpatti vize eka mata sunizcita nathI. keTalAka vidvAno SaSThIvibhaktivALA AtmanaH-attano-attaNo SaSThIsUcaka 'taNa' nI vyutpa rUpanA aMgabhUta 'taNa' UparathI ukta 'taNa' ne tticarcA nIpajAve che. tyAre keTalAka vidvAno taddhitanA 'purAtana' vagaire zabdomAM vaparAyelA 'tana' pratyaya UparathI ukta 'taNa' nI vyutpatti batAve che. saMbaMdha arthane sUcavavA mATe kIya (parakIya, janakIya, rAjakIya 6-3-31 he0), ika ( vArSika, mAsika 6-3-80 he0 ), Na (purANa 6-3-86 he0 ) ane tana (pUrvANhetana, aparANhetana, sAyaMtana, ciraMtana, adyatana 6-3-87,88 he0) vagaire aneka pratyayo vaparAya che. 'tana' vagaire pratyayo lAgyA pachI taiyAra thayelaM aMga vizeSaNa rUpa bane che, ane tethI te vizeSyanI peThe liMga ane vibhakti-vacanone dhAraNa kare chaH rAmataNo bhAI. rAmataNI vAta. rAmataNu kula. mArA vicAra mujaba 'purAtana' vageremAM vartatA 'tana' japarathI 'taNa' lAvavAmAM Ave to vizeSya-vizeSaNabhAvanI ghaTanA barAbara thaze. jo ke e 'tana' saMskRtamAM sArvatrika pratyaya nathI to paNa lokabhASAmAM ene sArvatrika thayelo mAnI zakAya ema che. evAM to bIjAM ghaNAM udAharaNo che ke je prAcIna samayamAM sArvatrika na hoya ane pachIthI sArvatrika thaI gayAM hoya : __saptamIno 'smin ' pratyaya saMskRta vyAkaraNanI dRSTie sarvitrika nathI paNa lokabhASAmAM to e sarvatra vyApaka jevo che ane ema che tethI ja pAlibhASAmAM ane ArSaprAkRtamA 'buddhasmiM,' 'buddhamhi' (pA0 ) 'logaMsi,' 'baMbhaceraMsi' ( A0 ) vagaire prayogo upalabdha che. 278 saMskRta vyAkaraNamA saptamInA ekavacano 'smin ' pratyaya mAtra sarvAdi 'sarvanAmo' pUrato cha----" Dhasi-DyoH smAt-sminau'-(pANi 0 7 / 1 / 15 / kAzikAvRtti) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 gujarAtI bhASAnI utkrAnti __ ApaNI bhASAmA pracalita SaSThI vibhaktivALAM (rAmataNo ke rAmano bagere ) rUpo vizeSaNa jevAM che. eTale temanI vizeSaNarUpatA TakAvavA vizeSaNarUpa 'ciraMtana' nA 'tana' UparathI 'taNa' Ave to vizeSa sugamatA thAya ema che. 'Atmana :'-'attano'-'attaNo' rUpanA 'taNo' aMza UpasthI 'taNa' ne nIpajAvIe to temAM nIcenI Apattio che : 1. 'AtmanaH' rUpa phakta SaSThI-vibhaktivALU ja nathI, dvitIyA ane paMcamImAM paNa e ja rUpa vaparAya che ethI prastutamAM SaSTInA cokkasa arthanI asaMgati thaze. 2. 'ttano' aMzamAM 'ttan' eTalo aMza 'Atman' nA 'man' muM rUpAMtara che ane mAtra 'as' SaSThIsUcaka pratyaya che ethI 'ttano' UparathI ANelo 'taNa' SaSTIne kema sUcavI zakaze ? vaLI 'ttano' nA 'tta' ane 'o' ne koI paNa sabaLa AdhAra vinA badalI paNa kema zakAya ? 3. ukta 'ttano' aMzamAM vizeSya pramANe parivartana pAmavAnuM sAmarthya ja nathI to e UparathI UpajelA 'taNa' mAM e sAmarthya zI rIte Ave ? ukta 'ciraMtana' mAM Avelo 'tana' saMbaMdhasUcaka pratyaya che ethI e UparathI 'taNa' ne lAvIe to ukta eka paNa Apattino saMbhava nathI. cAlu gujarAtInA SaSThI vibhaktinA 'no' 'nI' 'na' pratyayonA mULamAM paNa A 'tana' pratyaya che. 93 ukta traNe kRtiomAM paMcamIno prayoga virala che. hemacaMdranA paMcamI vibhakti "vacchahe gRNhai phalaI" e vAkyamAM 'he' pratyaya paMcamIno sUcaka che. tRtIyA ane paMcamI vibhaktino artha lagabhaga sarakhA jevo che. tRtIyAnA bahuvacanamAM vaidika-bhASAmAM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 257 'bhis' pratyaya vaparAya che. te UparathI pAlimAM ane prAkRtamAM ' hi ' pratyaya Avelo che. prastuta 'he' nuM mULa A ' hi' mAM che. tRtIyAno 'hi' bahuvacanano che, paNa lokabhASAmAM te ekavacananA 'he' nuM mULa banI ke che. vaidika bhASAmA ane lokabhASAmA vibhakti ane vacananA vyatyayano pAra ja nathI. 94 saptamI vibhaktinAM rUpo te kRtiomAM nIce pramANe che : abhaya 0 -satthihiM ( ba0 ), jaga ( lupta vi0 ) sAtamI vibhakti devasUri -- aDavihiM, sUrihiM ( ba0) kamali, ThAvaDai, mehAgama, ( lupta vi0 ), sarayAgami, rayaNihiM. hemacaMdra - mahihi, ekkahiM, akkhihiM, paMkai, appie, dis, gayaNi, savvaMge, paTTaNi, haDDi ukta rUpomAM 'hiM', 'i', ' hi ' ane 'e' pratyayo vaparAyelA che. vaidika bhASAmAM saptamInA 'deve' rUpamAM vaparAtA 'e' pratyaya sAthe prastuta 'i' ane 'e' pratyayano saMbaMdha che. ane vaidika ' sarvasmin ' pAli 'buddhamhi ' mAM vaparAyelA ' mhi ' sAthai ukta ' hiM' ane 'hi' no saMbaMdha joDI zakAya ema che. cAlu gujarAtImAM 'e' pratyaya TakI rahyo che. 'ghare gayo', 'khaLe gayo', 'khetare gayo' vagaire prayogomAM saptamInA 'e' pratyayano prayoga taddana spaSTa che. gujarAtImAM saptamInA artha mATe 'mahiM ' ke ' maI' vacana paNa hAla vaparAya che. pAlinA saptamInA ukta ' mhi ' pratyaya sAthe te 'mahiM ' ke 'maI' ane ' meM ' ( (hindI) nI sarakhAmaNI thaI zake ema che. saptamInA sUcaka 'mAM' ane ' mAMhi' bolano saMbaMdha paNa te 'mahiM' sAthai ghaTAvI zakAya kharo. keTalAka bhASAvijJo 'mahiM ' sAthe ' madhye 'nI sarakhAmaNI kare che. gujarAtImAM koI paNa pratyaya lagADyA vinA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti paNa saptamIno artha darzAvI zakAya che. 'jaga jaza vyApyo' evAM vAkyomAM 'jaga' saptamI vibhaktivALu pada che. abhayadevanI kRtimAM AvA ja arthamAM 'jaga' pada vaparAyeluM che. saMbodhananI vibhaktionI prakriyA prathamA jevI che. eTale e mATe khAsa kazuM lakhavAnuM nathI. 95 have e traNe kRtiomAMnAM keTalAMka kriyApado, kRdaMto, bAramA saikAnI sarvanAmo ane avyayono vicAra karIe : kriyApada vibhakti abhayadeva-dvi0 pu0 e0 kuNasu, jaya, pAlihi, pAlahi, bhava, avahAri, joyahi, pAla, pasIasu. " , ba0 pasIyaha. tR0 pu0 e0 hoi, madau, harau, thaMbhei, bhuMjai, niyai. paccai ( karmaNi ). ,, ,, ba0 lahaMti, jhAyahi, sevahi. pra0 pu0 e0 hosu (bhaviSya0 ). vAdideva0dvi0 pu0 e0 ........ ,, ,, ba0 vaMdao, namahu. tR0 pu0 e0 jayao, siMcai, sumariyaI, naMdau, kahei, ppalai. ,,,, ba0 hemacaMdra-tR0 pu0 e0 majjahiM, harisijjaMti, saMpaDahiM. jANIai (karmaNi), pariharai, gRNhai, gajahi, acchai, mANiai, dhareiM, hosai, hoisai. vaNNiai, kappijjai, gilijai Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 "" bAramo ane teramo saiko ba0 dvi0 pu0 e0 pra0 pu0 e0 96 ukta rUpo UparathI nIcenA pratyayo tAravI zakAya che : pra0 pu0 e0 -u, uM / dvi0 - 0 pu0 e0 - su, u, hi, i,0 - kAMi nahIM / bahuva0 ha, hu, o 1 tR0 pu0 e0 - i, I, u, hi / ,, bahu0 - nti, hiM, I / kriyApadanA pratyayonI vyutpatti 259 ( karmaNi ). caijja, bhamijja, Thavai, hoi, pahuccai. bhuMjati, gheppaMti (karmaNi ). saraI, bolahiM, aNuharahiM. hosa ( bhaviSya 0 ). ANahi, dekkhu, acchi, visUrahi, bhaNi. kijjauM, kIsu, karIsuM, pAvIsuM. barAbara maLato Ave che. sAtha saMbaMdha rAkhe che. bIjA puruSa ekavacana ane bahuvacananA pratyayo AjJArthane sUcave che. AjJArthano 'su' vaidika pratyaya 'sva' nI sAthe 'hi' paNa vaidika ' hi ' 'i' pratyaya ukta ' hi ' mAMthI nIpajelo che. ane 'i' pratyayavALu rUpa vedomAM paNa maLe che. eTale bAramA saikAmAM vaparAto AjJArthasUcaka 'i' pratyaya kAMI navo nathI paNa vedakALa jeTalo jUno che, e khyAlamAM rahe. A bAbata huM AgaLa batAvI gayo chaM. ( pR0 66 kaM0 32 ) "" cAlu bhASAmAM vaparAtAM kara, lakha, bhaNa vagere kriyApado paNa mULe 'i' pratyayavALAM ja che. koI paNa pratyaya vinAnuM AjJArtha - kriyApada vedanI bhASAmA paNa upalabdha che. paca, likha, bhava vagaire. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bahuvacanamAM vaparAyelA 'ha' nuM mULa, vaidika 'tha'--sAthe maLatA AktA ane pAlimAM vaparAtA 'tha' (AjJArtha dvitIya puruSa bahuvacana ) ane prAkRtamAM vaparAtA ( A0 dvi0pu0 ba0) 'ha' pratyayamAM che. 'hu' no saMbaMdha pAlimAM vaparAtA -- vho' (bhavavho, dadavho, kuruvho ) sAthe che, ane 'vaMdao'-' vaMdo'-' vAMdo' prayogamAM vaparAyelA 'o' no saMbaMdha paNa ukta 'vho' sAthe joDI zakAya ema che : vho-ho-o evaM parivartana saMbhave che. ane dvitIya puruSano sUcaka 'u' pratyaya ukta 'o' mAMthI phaLelo che. vaidika saMskRtamAM bIjA puruSanA AjJArtha bahuvacanamAM 'dhvam ' pratyayano vyavahAra che. ukta 'vho' ane A 'dhvam' vacce je sAmya TakI rahelaM che te spaSTa che. cAlu bhASAmAM karo, lakho, bhaNo vagere dvitIyapuruSa sUcaka AjJArtha kriyApadomAM vaparAtA 'o' nuM mULa ukta 'vho' mAM che. AjJArtha trIjA puruSa ekavacanamAM paNa 'u' ane 'o' pratyaya vaparAyelA che. vaidika 'tu' ane prAkRta 'u' mAMthI e 'u' pratyaya Avelo che. ane 'o' paNa ukta 'u' - rUpAntara che. " jayo jayo mA jugadaMbe " mAM vaparAyelA 'jayo' ane ahIM vaparAyelA 'jayao' e be vacce sAdhAraNa uccAraNa bheda sivAya bIjo kazo bheda nathI. ahIM vartamAna kALanA trIjA puruSanA ekavacanamAM 'i,' 'I' ane 'hi' pratyayo vaparAyelA che. bahuvacanamA 'nti,' 'hiM,' ane 'I' pratyayo vaparAyelA che. vaidika 'ti' pratyaya, pAli 'ti' ane prAkRta 'i' UparathI trIjA puruSanA ekavacananA 'i' ane 'I' pratyaya AvelA che. vaidika 'nti'-pAli 'nti' ane prAkRta 'nti' UparathI bahuvacanano 'nti' pratyaya Avelo che. AcArya hemacaMdre trIjA puruSanA bahuvacanamAM 'hiM' pratyayanuM vidhAna kareluM che. ahIMno - hiM' ane hemacaMdre kahelo (8-4382) 'hiM' banne eka ja che. A 'hiM' pratyaya UparathI trIjA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko puruSanA bahuvacanano 'hi' pratyaya nIkaLelo che. te bemA mAtra sAdhAraNa uccAraNano bheda che. ahIM tR0 pu0 bahuvacanamAM vaparAyelo 'I' te bahuvacananA ukta 'hiM' sAthe samAnatA dharAve che. te be vacce mAtra 'ha' zruti jeTalo bheda che. vaLI ekavacanamAM vaparAyelo 'hi' paNa ukta 'hiM' sAthe potAnuM svatva sAcavI rahyo che. uccAraNanI dRSTie jotAM e be vacce nAsikya zrutinI vizeSatA che. ane arthadRSTie ekavacana bahuvacana jevo bheda paNa che. paraMtu Avo vacanabheda to vedonI bhASAmAM paNa pracalita che. eTale paraMparAe paNa vedabhASAmUlaka evI UgatI gujarAtI bhASAmAM evo bheda bAdha na ja kare. tAtparya e ke ukta kRtiomAM vaparAyelA 'hiM' 'hi' ane 'I' e traNe trIjA puruSanA sUcaka che ane traNe paraspara samAnatAvALA che. ___ A "hiM' pratyayanuM mULa kaLI zakAtuM nathI. kadAca vaidika 'santi' ane Avestika 'heti' kriyApadamAM nyUnAdhikatA karIne ApaNA pUrvajoe A 'hiM' pratyaya nIpajAvelo hoya. 'heti' kriyApada khoradehaavestAmAM (pR0 5,23,35) anekavAra vaparAyeluM che. athavA tRtIya pu0 ekava0 nA vaidika 'ti' UparathI AvelA ukta 'i' pratyayamAM / ha' zruti ane nAsikya zrutinI vizeSatA UmerI tene bahutvasUcaka 'hiM' pratyayarUpe yojavAmAM Avyo hoya evI saMbhAvanA thaI zake. 279 vAgvyApAranI dRSTie svaramA 'ha' nuM mizraNa sarvathA svAbhAvika che. Aje paNa 'ebuM' ne badale 'hevU' ane 'AvAM' ne badala 'hAvAM' no dhvani supratIta che. ethI 'i' pratyayamAM 'ha' zruti UmerAyAnI kalpanA asaMgata nathI. 280 nAsikyazruti mATe hemacaMdra pote ja kahe che ke a, i ane u varNa ( hrasva ane dIrgha) jo virAmamAM AvelA hoya to tenI nAsikyazruti paNa thAya che arthAt virAmamA Avelo a-aM, i-i~, u-u~ e rUpe paNa bolAya che. hemacaMdre 1-2-41 (a-i-u-varNasya ante anunAsika :-anIdAdeH) sUtramA ukta hakIkata kahelI Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti ukta kRtiomAM pahelA puruSa- bahuvacana vaparAyuM nathI. ekavacanamAM 'u' ane 'u' pratyaya vaparAyA che. vaidika 'mi' prathama puruSanA ekavacanano pratyaya che. te UparathI 'u' pratyaya sIdhI rIte AvI zake ema nathI paraMtu prathama puruSanA bahuvacanamAM vaparAtA prA0 'mu' sAthe e - uM' ke 'u' nI sarakhAmaNI karI zakAya ema che. ___ AcArya hemacaMdre prathama puruSanA bahuvacanamA 'hu' pratyaya jaNAvelo che ane sAma-sAma, khaTA-khaTrA~, dadhi-dadhi, kumArI-kumArI , madhu-madhu evAM udAharaNo paNa ApelAM che. hemacaMdranuM A vidhAna jotAM ukta nAsikyazrutinI kalpanAne prabala saMvAda maLe che. A dRSTie jotAM 'i' pratyaya 'I' rUpe bane ane temAM vAgvyApAranI dRSTie 'ha' zruti UmerAya e kalpanA asaMgata bhAsatI nathI. 281 vidvAnomAM eka evI kalpanA pravarte che ke saMskRta vA prAkRta kriyApadomAM vaparAtA puruSavAcaka pratyayo 'as' dhAtunAM rUpo UparathI AvyAM che vA sarvanAmonAM rUpo UparathI AvyAM che. temanI A hakIkata samajhAya e mATe A nIce vartamAnakALa tR0 pu. nA pratyayo ane 'as' dhAtunAM rUpo tathA 'asmad ' sarvanAmanAM rUpo ApuM chu: vaidika pra0 'asa' dhAtunAM rUpo3-ti anti asti santi 2-si tha asi stha 1-mi ma asmi sma pAli pra0 'as'-nAM rUpo 3 ti aMti atthi saMti 2 si tha asi, ahi attha 1 mi ma asmi, amhi asma, amha prAkRta pra0 ti aMti asthi saMti 2 1 si mi tha, ha mo, mu, ma asi mhi mho mhu mha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 263 che. jo ke te AkRtiomAM vaparAyo nathI to paNa prasaMgavazAt tenI utpatti vize thoDuM jaNAvI daUM. 'DaM' ane 'huM' mAM 'ha' dhvanipUrato bheda che. 'uM' mAM 'ha' zruti bhaLavAthI 'uM' no 'huM' thai jAya ema che. A 'ha' zrutino spaSTa khulAso thaI zakato nathI, paraMtu uccAraNonI vividhatAne kAraNe svaramAM 'ha' ne bheLavIne bolatAM sugamatA thatI hoya to nA nahIM. ghaNA loko 'AvuM' ne badale ' hAvuM' ane ' evaM ' ne badale 'hevuM ' " bole che; e supratIta che. bAramA saikAnI gujarAtI bhASAmA prathama puruSa ekavacanamAM 'uM' pratyayavALAM rUpo che. tema cAlu gujarAtImAM karUM chu, bhaNuM huM, lakhuM huM vagaire kriyApado 'uM' pratyayavALAM che. ukta badhA pratyayo ane 'as' dhAtunAM rUpo jotAM ane temane barAbara sarakhAvatAM ema jaNAya che ke pratyayo ane rUpo vacce samAnatAnI kalpanA nirAdhAra nathI. 'asmad ' nAM vaidikarUpo < pAlirUpo prAkRtarUpo eka 0 bahu 0 eka0 aham asme, vayam / ahaM, bahu 0 eka0 amhe, vayaM / ahaM, ahayaM, haM amhi, ammi, mmi bahu 0 amhe, bhe 'asmad' nAM A rUpo paikI ahaM, ahayaM ke haM sAdhe hemacaMdre jaNAvelA prathama puruSanA bahuvacananA ' hu~' pratyayanI sarakhAmaNI karI zakAya ema che ane ekavacananA 'uM' pratyayanI sarakhAmaNI 'vayaM' vA 'mayaM' rUpa sAthe athavA ekava 0 ' ahayaM' sAthai ke prAkRta 'mu' vA 'mo' pratyaya sAthe karI zakAya ema che. 'huM' ane 'uM' e banne pratyayone pelA puruSanA bahuvacana ane ekavacanamAM vAparavAnI sUcanA anukrame 8-4-386 ane 8-4- 385 sUtramAM AcArye karelI che. 'huM' ane 'uM' pratyayonuM nizcita mULa huM zodhI zakyo nathI to paNa sarakhAmaNInI kalpanAne ahIM darzAvavAnI vRtti rokI zakyo nathI. amha amho mo vayaM Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 97 Upara jaNAvelAM kriyApadomAM keTalAMka bhaviSyakALanAM kriyApado che. ane kelAMka vartamAnakALanAM paNa karmaNi-kriyApado che. 264 'hosu, ' ' karIsuM' ane 'pAvIsuM' e traNe kriyApado prathama puruSa ekavacana bhaviSyakALanAM che. aMtya 'u' ke 'uM ' prathama puruSane sUcave che ane 's' bhaviSyakALane batAve che. vaidika bhASAmAM bhaviSyakALane sUcavavA 'uM' ' syati,' 'syate' vagaire 's' vALA pratyayo che. tema ahIM paNa bhaviSyakALane sUcavavA 'u' ke 'uM' pratyayane 's' lagADelo che. 'sU' ne badale 'hU' paNa lagADI zakAya che. hohu, karahuM ane pAtrahu-ema e rUpo 'hU' vALAM thaI bhaviSyakALane sUcavI zake che. bhaviSyakALanAM kriyApado bAramA saikAnAM A rUpo vartamAna gujarAtImAM paNa jevAM ne tevAM ja rahyAM che. karIzuM--karazuM, pAmIzuM - pAmazuM. phakta 'sU' nA 'zU' jeTalo bheda thayo che. ( 'hosai' rUpa zrIjA puruSa ekavacananuM che. tenA aMtya 'i' trIjA puruSane sUcave che ane 'sa' bhaviSyakALane. vaidika bhASAmAM trIjA puruSa ekavacanano 'syati' ane 'hosai' no ' sai ' e bemAM ekadama nikaTatA che. cAlu bhASAmAM vaparAtuM hoze haze kriyApada ane ukta 'hosa' e mAM sarvathA samAnatA che. 98 ' bhamijja' ane ' caijja' kriyApado kartRsUcaka che, paNa te vivyarthane batAve che. vidhyartha eTale 'Ama karavuM vidhyartha kriyApado joIe.' ' bhamijja'-bhamaje - bhamanuM joIe. ' caijja ' eTale taja - taja joIe. e kriyApadomAM ' ijja' no 'jja' pratyaya aMza Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 bAramo ane teramo saiko che ane 'i' teno pUrvaga che. vaidika bhASAmAM vidhyartha mATe 'yAt' vagaire AdimAM 'ya' vALA pratyayo vaparAya che. pAlibhASAmAM 'eyya' vagaire pratyayo che ane prAkRtamAM 'ejja' vA 'ijja' ke 'ejjA' vA 'ijjA' no pracAra che. ukta bhimijja'- caijja'mAM 'ijja' pratyaya lAgelo che. ukta yAt-eyya-ejja e badhAM paraspara samAnatAvALAM che. A uparAMta kartRsUcaka eka -- jai' pratyaya paNa vidhyarthane sUcave che. je hAlanAM karijjai-karaje, bhamijjai-bhamaje, pAmijjai-pAmaje vagaire rUpomAM vaparAyelo che. 99 jANIai-jaNAya che, kappijjai-kapAya che, gilijjai-gaLAya che, mANiai-maNAya che; vagaire kriyApado ukta kRtiomAM vaparAyAM che. ane te badhAM karmaNirUpo che. vaidikabhASAmAM karmaNi-kriyAkarmaNi-kriyApado padomAM karmasUcaka 'ya' pratyaya vaparAya che. kriyate, pIyate, gIyate, sthIyate, dIyate, dhIyate, vagaire. pAlimAM paccate, paJcati, tusiyati, mathIyati, gacchIyate, karIyate, kayyati vagaire karmaNi-bhAve rUpomAM ya, iya, Iya ane yya pratyaya lAgelo che. prAkRtamAM karma ane bhAva arthamAM 'Ia' ane 'ijja' pratyayonI bhalAmaNa AcArya hemacaMdre karI cha: (8-3-160) vaidika 'ya' pAlinA 'ya' ' iya', Iya, ke yya ane prAkRtanA 'Ia' vA 'ijja' e badhA samAnavaMzanA che. e badhAmAM thoDA thoDA uccAraNabheda sivAya bIjo bheda nathI. badhArnu mULa eka che. 100 ahIM prasaMgavazAt karma ane bhAve rUpanI thoDI carcA karI laIe : Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAtI utkrAnti soLamA saikAnA vAkyaprakAza nAmanA auktika jevA hastalikhita graMthamAM lakhyuM che ke, " dviyoktiH pradhvarA vakA, pradhvarA kartari smRtA / vA karmaNi bhAve ca dhAtoH sApyAt - anApyataH // 2 // - arthAt kriyAne sUcavatI bolavAnI paddhati be jAtanI che: eka pAdharI - sIdhI ane bIjI bAMkI. kartari prayogabALI bolavAnI rIta pAdharI che. ( karuM chaM, jAuM chaM vagere ) ane karmaNi prayogavALI tathA bhAve prayogavALI bolavAnI rIta bAMkI che. ( karmaNi- karAya che, javAya che, hasAya che. ) ( bhAve - jagAya che, ramAya che, bIvAya che. ) jyAM kriyApadanuM vacana kartA pramANe phare te ' kartariprayoga' ane jyAM kriyApadanuM vacana karma pramANe phare te ' karmaNiprayoga'. bhAveprayogamAM to ekavacana hoya che ane teno saMbaMdha kriyA sAdhe rahe che. 266 karmaNi ane bhAve prayoganI carcA 282 vAkyaprakAzano AraMbha " praNamyAtmavidaM vidyAguruM zrIdevavardhanam / mugdhabuddhiprabodhArtham - uktiyuktiH pratanyate " // 1 // vAkyaprakAzano aMta -- 'gurutapagaNagaganAGgaNataraNizrIratnasiMhasUrINAm / (c ziSyANunA idam-auktikam - uditam udayasaMjJena " // 130 // 'muni - gagana - zara- indumite ( 1507 ) varSe harSeNa siddhipuranagare prAthamikasmRtihetorvihito vAkyaprakAzo'yam / 131 // 66 Colle tAtparya e ke zrIdevavardhana- vidyAguru-nA ziSya ane ratnasiMhasUrinA hastadIkSita ziSya udayasiMhamunie prastuta vAkyaprakAzanI racanA siddhapuranagaramA 1507 vikramasaMvatmA karI che. A pustakanI pothI sANaMdamAM zrImatI sAdhvI hetazrIjInA saMgrahamA che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 267 cAlu bhASAmAM kartariprayogano vizeSa pracAra che ane karmaNiprayogano pracAra virala le. paraMtu bhUtakALamAM katarine badale karmaNino vizeSa vyavahAra che. rAme (tR0 vi0) rAvaNa (pra0 vi0) haNyo, ameM ( tR0 vi0 ) pustaka (pra0 vi0) lakhyu, teoe (tR0 vi0) copaDI (pra0 vi0 ) vAMcI. A badhA karmaNiprayogo che. 'rAmavaDe rAvaNa haNAyo,' 'amArA vaDe pustaka lakhAyuM,' 'teo bar3e copaDI vaMcAI' A prayogo paNa karmaNi che, mAtra bolavAnI rItano bheda __283 cAlu bhASAmAM bhUtakALa mATe vizeSe karIne karmaNiprayogo rahyA che, katariprayogo pramANamAM ghaNA ochA che tenu zuM kAraNa ? A saMbaMdhe vizeSa vicAratAM ema jaNAya che ke, saMskRtAdi prAcIna bhASAomAM bhUtakALane darzAvanArA kartRsUcaka pratyayo che ane karmasUcaka vA bhAvasUcaka bhUtakRdaMto paNa che : 'rAme rAvaNa haNyo' ema kahevA mATe saMskRtamAM rAmaH rAvaNam ahan avadhIt ke jaghAna (kartariprayoga) ema bolAya ane rAmeNa rAvaNo hataH (karmaNiprayoga) ema paNa bolAya, tyAre bhASAmAM bhUtakALane mATe koI khAsa kartRsUcaka pratyayo nathI paNa tene badale vizeSe karIne karma ke bhAvanA sUcaka bhUtakRdaMto dvArA nIpajelAM kriyApado vaparAya che. 'han' nuM karmaNi bhUtakRdaMta prA0 'haNio' thAya ane bhASAmA kriyApada tarIke tenuM 'haNyo' evaM uccAraNa thAya. karmaNibhUtakR. sAthe Avato kartA trIjI vibhaktimAM ja hoya, e jotAM bhASAmAM bhUtakALane mATe kartariprayogane taddana alpa avakAza che. hA, jyAM saMskRtAdi prAcIna bhASAomAM bhUtakALa mATe kartaribhUtakR. paNa vaparAya che tyAM bhASAmAM paNa e ja rIte vyavahAra che ane eve sthaLe bhASAmAM paNa bhUtakALamAM kartariprayogano pracAra cha : rAmaH gataH-rAmo gao-rAma gayo. paNa A jAtanAM kartaribhUtakR0 ghaNAM virala che. arthAt bhASAmAM bhUtakALa mATe karmaNibhUtakR0 dvArA nIpajelAM kriyApadonA prayogonI adhikatA hovAthI bhUtakALamAM kartariprayogane ghaNo ocho avakAza che ane Ama che tethI bhASAmAM bhUtakALa mATe karmaNi ke bhAve prayogono vizeSa pracAra che. 'rAma gayo' ema kahevA mATe saMskRtAdibhASAomAM 'rAmaH agacchat , agamat , jAgama, gataH' ema bolAya ane 'rAmeNa gatam ' ema paNa bolAya tyAre bhASAmAM to ekalaM 'rAma gayo' ema ja bolAya e dhyAnamA rahe. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 gujarAtI bhASAnI utkrAnti che. kartariprayogamA kartA prathamA vibhaktimAM ane karma bIjI vibhaktimAM Ave che, tyAre karmaNiprayogamA kartA trIjI vibhaktimA ane karma pelI vibhaktimAM Ave che. vAkyaprakAzano kartA kahe che ke : " kAle'tIte prAkRtoktau na bhedaH kartRkarmaNoH / yathA jino'vadad dharmam dharmo'vAdi jinena vA " // 5 // A zlokaM vivaraNa karatAM te graMthakAra lakhe che ke - " prAkRtoktau kAle'tIte kartRkarmaNoH bhedo na syAt / jino dharmamavadat / dharmo'vAdi jinena vA / atra 'vItarAgaM dharma boliu ' iti - udAharaNadvaye'pi samAnameva prAkRtajanAnAM vacaH / idaM ca dezavizeSe janabhASAmAzritya uktam / anyathA kacid deze vAkyadvaye'pi bhASAbhedo dRzyate yathA - ' jino'vadad dharmam' ityatra 'vItarAga dharma bolatu u' iti vadanti 'dharmo'vAdi jinena ' ' vItarAgi dharma boliu ' iti bhedo'pi dRzyate / " kahevAnuM tAtparya e che ke koI pradezamAM janasAdhAraNanI bhASAmAM bhUtakALasUcaka prayogomAM karmaNi ke kartari saMbaMdhI vAkyabheda nathI tyAre koI pradezamAM e banne prayogone bolavAnI judI judI rIta paNa che. karmaNi ane kartari prayoga uparAMta ' karmakartari nAmano eka trIjo prayoga paNa che tenuM udAharaNa ApatAM te ja graMthakAra lakhe che ke-" sukhaM bhAi e graMtha ( sukhe bhaNAya e graMtha ) AphaNI kaNa vIkAI ( ApharaDApotAnI meLe - kaNa- dANA vekAya - vecAya) bhagavan ! tumhi baMdAu AphaNI( bhagavan ! tame vRMdAo ApharaDA - potAne guNe), AphaNI amhi pUjAuM ( ApharaDA-amArI meLe - ame pUjAie ), pacANu AphaNI kUra ( pacANoraMdhANo - ApharaDo kUra - kuriyAno bhAta ), maMDAi AphaNI kanyA ( maMDAI " Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 269 ApharaDI kanyA kanyA potAnI meLe maMDAya che-zaNagArAya che." vagaire. karmakartariprayoga karmanI zaktino prakarSa batAve che ane ema che mATe ja te prayogamAM bIjA kartAnI apekSAne gauNa karIne karmane kartA gaNavAmAM Ave che. ApaNI bhASAmAM paNa AvA prayogono pracAra to che ja. karmaNi ane karmakartariprayogomAM kriyApadonI sAdhanAmAM khAsa antara nathI. 101 ahIM eka vAta khAsa vicAravAnI che ke sAdhAraNa rIte prAkRta ___ bhASAmAM * Ia' ane ' ijja' pratyayavALA dhAtuo cAlu bhASAmA karmaNimAM vaparAyA che. ukta kRtiomAM vaparAyelAM 'jaNAya che' vagere : jANIaDa' 'kappijjai' vagaire aMgo paNa e mAMnA 'jaNAya' nI vyutpatticarcA prAkRtanA dhoraNane anusare che, to pachI bhASAmAM 'jaNAya che', 'kapAya che' evA prayogomAM je * "jaNA', 'kapA' evaM AkArAMta aMga che te kyAMthI AvyuM ? ane zI rIte Avyu ? A vize cokkasa nirNaya Apavo kaThaNa che topaNa nirNayasAdhaka je keTalIka sAmagrI mArA dhyAnamA che te ahIM jaNAvI dauM chu: ___ 'jaNAya che', 'kapAya che' jevA prayogo kartAmAM paNa maLe che. hemahaMsa-" mora kIgAI" (kekAyate), phiNAya che (phenAyate samudraH), kahaTAya che ( kaSTAyate ), romanthAyate-vAgoLe che, lohitAyate-lAla thAya che, baphAya che ( bASpAyate ), dhuMdhavAya che (dhUmAyate), USmAyate; suhAya che (sukhAyate-sukhamanubhavati ), duhAya che (duHkhAyate ), zabdAyate, kalahAyate, vairAyate, AmAMnA 'suhAya che', 'duhAya che', 'kahaTAya che' 'baphAya che' 'dhuMdhavAya che' vagaire prayogo to bhASAmAM paNa pracalita che. 'duhAya che' vagaire prayogomAM je 'Aya' pratyaya che, tenuM ja anukaraNa karIne loko 'jaNAya che' 'kapAya che', 'vecAya che' vagere prayogomAM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti < < Aya' kema na bolatA hoya ? te eka saMbhAvanA. 'duhAya che' vageremAM Aya' kartRsUcaka che ane ' jaNAya che' vagairemAM karmasUcaka che. chatAM anukaraNa karatAM te bheda raheto nathI eTale viparyAsa paNa thaI zake. 270 yAyate (javAya che ), jJAyate ( jaNAya che ), dhmAyate ( dhamAya che ), ghrAyate ( suMdhAya che), AmnAyate ( abhyAsAya che) vagere prayogo karmaNi che ane temAM spaSTapaNe 'Aya' no dhvani rahelo che. e badhA prayogo zuddha saMskRtanA che. e prayogonA pUrva saMskArathI ane vizeSa paricayathI ' jagAya che,' ,''bolAya che' vageremAM ' Aya' AvI zake ema che, e bIjI saMbhAvanA. bhASAmA thayelA badhA vikAro prAkRtamAM thaIne ja Atre evo kAMi ekAMta niyama nathI. keTalAka eme Ave ane keTalAkano sIdho saMbaMdha saMskRtamAM paNa hoya. rUpa pAli bhASAmA 'kR' dhAtunAM karIyati, kariyyati, kariyyate, kayirati ane kayati evAM aniyata rUpo thAya che. AmAMnuM ' kariyyati ' lokabhASAmA Utaryu hoya ane tenA 'kari' no'kara' thaI 'karayyati' karAyati'karAya ' evaM rUpa nIpajatAM cAlu ' karAya che' evaM rUpa temAMthI nIpajI zake evaM che. A kramamAM koI prakAranA arthabhedane sthAna nathI. eka 'karAya che' rUpa nIpajyA pachI enAM jevAM ' jaNAya che,' 'bolAya che,' ' varNavAya che' vagaire rUpo te ja rIte AvI zake tema che, e trIjI saMbhAvanA. 'corAvijjai' ke 'corAvIai' jevAM sAdAM karmaNi rUpo thAya che. tenA ' corA ' aMzanA anukaraNa dvArA 'karAya che,' 'jaNAya che' vagaire rUpo AvI zake che. corAvijjai - corAvIai- corAIai- corAai- corAyache. e cothI saMbhAvanA. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 271 saMskRtamA keTalAka dhAtu ja evA che ke jemane svArthamAM 'Aya' pratyaya lAge che ane e pratyaya lAgyA pachI ja temanAM kriyApada tarIkenAM rUpo nIpaje che: katari karmaNi gup- gopAyati- gopAyyate dhUpAyati- dhUpAyyate viccha- vicchAyati- vicchAyyate paNa-- paNAyati- paNAyyate pan- panAyati- panAyyate ukta rUpomAM 'gup' UparathI gopAya' ane tenuM karmaNi 'gopAyya" bane che. ahIM vicAravA jevU che ke jema ukta amuka dhAtuone ja svArthika 'Aya' pratyaya lAge che tema lokabhASAmAM karmaNi prayogamAM vaparAtA dhAtumAtrane te 'Aya' kema na lAgI zake ? e pAMcamI saMbhAvanA. _ vizeSa vicAratAM lAge che ke 'jaNAya che' vagairemAM Avelo 'Aya' jJAyate, dhmAyate vagairenA anukaraNarUpa hoya athavA 'kariyyati' dvArA 'karayyati' thaI te dvArA karAyati' AvyuM hoya athavA 'gopAyyate' nI peThe tenI utpatti hoya. A bAbata A karatAM paNa vizeSa gaveSaNAne ava-- kAza che. 102 bIjuM vicAravAnuM e che ke pahelA puruSanA bahuvacanamA 'karIe chIe' 'bolIe chIe,' 'bhaNIe chIe vagaire rUpo 'karIe chIe' vyavahAramA pracalita che ane bAramA saikAnI gujarAtImAM nA 'Ie' nI vyatpatticarcA to pahelA puruSanA ekavacanano 'uM' ane bahuvaca nano 'hu~' pratyaya AcArya hemacaMdre batAvelo che. A 'u' pratyayavALU rUpa to Aje paNa cAlu che. ane 'hu~' pratyayane Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 gujarAtI bhASAnI utkrAnti badale 'Ie' pratyaya cAlu vyavahAramAM che. vAdidevasUrinI kRtimAM "sumariyaI' eTale 'smarIe-yAda karIe' evo prayoga maLe che. to te prAcIna 'iyaI' ke cAlu Ie' kyAthI Avyo ? 'ame karIe chIe' vagaire 'Ie' pratyayavALAM kriyApado kartRsUcaka che. eTale temAM 'Ia' ke je karma ane bhAvasUcaka pratyaya che tene lAvavo ane tenA arthano vyatyaya karI 'karIe' rUpa nIpajAvaIM te karatAM kartAmAM vaparAtA 'karijjaI' nA 'ijjaI' pratyaya UparathI ukta 'iaI' ane cAlu Ie' pratyaya nIpajAvI pracalita 'karIe chIe' vagaire rUpo banAvavAM vizeSa ucita jaNAya che. prAkRtamAM sarvapuruSa ane sarvavacanamAM hasijjai, bollijjai, namijjai, hoijjai, ThAijjai vagaire rUpo nIpaje che. hasijjai-hasIjaihasIai-hasIe. e ja pramANe bolijjai-bolIjai-bolIai-bolIe. namijjai-namIjai-namIai-namIe. hoijjai-hoIjai-hoIai-hoIe. ThAijjai-ThAIjai-thAIai-thAIe-thaIe ke thAIe. A prakAre vizeSa sugamatA pUrvaka pracalita 'Ie' pratyaya AvI zake che. ahIM e dhyAnamA rAkhavArnu che ke ukta 'ijjaI' sarvapuruSa ane sarvavacanane sUcave che. teno aMtya 'i' trIjA puruSanA ekavacanano 'i' nathI. e 'ijjaI' prAkRtamAM vidhyarthane sUcave che (8-3-165 he0) tyAre ahIM tene vartamAnakALamAM lAvavAno che. vidhyarthano pratyaya vartamAnakALane sUcave ane vartamAnakALano pratyaya vidhyarthane sUcave e vAta vedonI bhASAmAM, prAkRtamAM tema ja lokabhASAmAM navAInI nathI. 103 trIjI kRtimA 'che' nA arthane batAvanAeM 'acchai' 'acchA 'nI rUpa maLe che ane 'besI rahe'nA arthavALu 'acchi' vyutpatticarcA rUpa maLe che. dhAtusaMgrahamAM 'as' dhAtu aneka che. pahelA gaNano 'as' Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 273 'dIpti,' 'gati' ane 'AdAna' ema traNa arthone batAve che. bIjA gaNano 'as' sattA-vidyamAnatAnA bhAvane sUcave che. trIjo cothA gaNano 'as' 'kSepaNa' arthano vAcaka che. eka dazamA gaNano 'as' dhAtu caMdrAcAryane ( bauddha caMdragomine) mate 'vibhAga' arthane batAve che. bIjA gaNano 'As' dhAtu upavezana-besavAnA bhAvano darzaka che. ukta dhAtuomAMthI 'che' nA arthane sUcavanAra 'acchai' kriyApadanuM mULa bIjA gaNanA 'as' dhAtumAM che. keTaleka sthaLe ukta 'As' ane 'as' banne sarakhA jevA arthamAM vaparAyA che. hemAcArya potAnA vyAkaraNamAM ' accha'no saMbaMdha 'As' sAthe batAve che ane 'as'nuM 'atthi' rUpa jaNAve che. 'atthi' rUpa sarva puruSa ane sarva vacanamAM vaparAya che. arthadRSTie joIe to 'as' mAMthI 'accha' nIpajAvavo vizeSa saMgata lAge che. 's' - 'cha' pariNAma saMbhavita che ane saMgata paNa che. mUrdhanya 'Sa' nu, tAlavya 'za' nuM ane daMtya 'sa' nu cha' rUpe parivartana hemacaMdra pote batAve che. sstt-ch.| SaTpada-chappaya / SaSTha-chaTa / SaNmukha-chammuha / shmii-chmii| shaav-chaav| shiraa-chiraa| sudhA-chuhA / sptprnn-chttivnnnn| spRhA-chihA / [8-1-265, 266. 8-2-23.] hemacaMdre pote 'as' nA 's' no 'cha' kahI batAvyo nathI, paNa 'as' nA chavALA je jUnA prayogo maLe che te UparathI tene samajhavAno rahyo. jaina Agama vyAkhyAprajJapti-bhagavatIsUtra-nAmanA aMgamAM 'atthi' ane 'acchiti' tathA ' acchejjae' evA banne prakAranA prayogo maLe cha :___" to me atthi uTANe kamme bale vIrie purisakkAraparakkame jAva ya me dhammAyarie dhammovadesae samaNe bhagavaM mahAvIre jiNe suhatthI acchiti" 18 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 gujarAtI bhASAnI utkrAnti (vyAkhyAprajJapti-bhagavatIsUtra zataka 2. uddezaka 1. skaMdakano adhikAra pR0 242 rAya0 jinA0 ) ukta vAkyano artha ema che ke eka skandaka nAmano tapasvI potAnA manamAM AvI dhAraNA rAkhe che ke--" jyAM sudhI mArAM utthAna, bala, vIrya ane puruSaparAkrama hayAta che tyAM sudhImAM ane jyAM sudhI mArA dharmopadezaka dharmAcArya zramaNa bhagavAna mahAvIra jina acchiti-jIvatA beThA che-hayAta che." (tyAM sudhImAM huM temanI pAse jAuM e zreyarUpa che) ukta 'acchiti' kriyApadanuM mULa, sattAsUcaka 'as' mAM che. e ja vyAkhyAprajJapti-bhagavatIsUtramA bIje sthaLe (zataka 1, uddezaka 7, prazna 258 mAM ) jaNAveluM che ke-"jIve NaM bhaMte! gabbhagae samANe uttANae vA pAsilae vA aMbakhujjae vA acchejjae vA, citujjae vA, nisIejja vA, tuyaTTeja vA, mAue subamANIe suvai, jAgaramANIe jAgarai, suhiAe suhie bhavai, duhiAe duhie bhavai ?" arthAt "he bhagavan ! garbhamAM gayelo jIva catto acchejjae-hoya, paDakhAbhera hoya, kerInI jebo kubja hoya, ciDejaeUbhelo hoya, nisIjjae-beThelo hoya ke tuyaheja-sUtelo hoya ? tathA jyAre mAtA sUtI hoya tyAre sUto hoya, mAtA jAgatI hoya tyAre jAgato hoya, mAtA sukhI hoya tyAre sukhI hoya ane mAtA duHkhI hoya tyAre duHkhI hoya ?" ahIM 'acchejae' no artha ApatAM TIkAkAra kahe che ke "'AsIta' sAmAnyataH" arthAt "sAdhAraNapaNe 'hoya" evo artha samajhavo. 'besabuM' evA khAsa arthanI sUcanA mATe mULakAre 'nisIejja-' 'niSIdet' evaM jueM kriyApada ApyuM che. tethI ahIMnI 'acchenjae' kriyA ' hovA'nA arthane-sattAnA bhAvane-sUcave che. ane e artha jotAM 'hovA' sattA-arthavALA 'as' dhAtu dvArA ukta 'acchiti' ke Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 275 'acchejjae' kriyApadane nIpajAvaq asaMgata nathI. TIkAkAre jaNAvelu 'AsIta' pada ukta 'as' dhAtu- paryAyasUcaka che e khyAlamAM rahe. zrImAna vebara sAheba bhagavatIsUtranA uparyukta pAThano AdhAra laI 'acchejjae' no artha jAya-gati kare' evo kalpe bhrAta che. ane tema kalpI e ' acchejjae' kriyApadanA kalpanA " ' accha' aMgane 'gati' arthavALA 'gaccha' dhAtumAMthI lAvavAnI bAta kare che. temanI te vAta sarvathA bhrAMta che. ukta pAThamAM 'acchejjae' no 'jAya' artha ja nathI. vyutpattizAstranA UMDA ane prAmANika abhyAsI narasiMharAva bhAIe zrImAna diveTiyA mahAzaya ahIMnA 'nisIejja'no jaNAvelo artha / artha 'te suve'evo Ape che. ane 'acchejjae'no barAbara nathI - artha "beze" evo kare che-[gujarAtI bhASA ane sAhitya pR0 249] ahIM mAre vizeSa namrapaNe jaNAvayU~ joIe ke ukta pAThamAMgeM 'nisIejja' kriyApada 'ni-zI' UparathI nathI ja AvyuM, paraMtu saM0 niSIdet , pAli-nisIdeyya, prAkRta-nisIejja e rIte AveluM che. 'nisIejja' nI TIkA karatAM TIkAkAra kahe che ke "nisIejja-niSadanasthAnena, 'tuyaTTeja 'tti zayIta" arthAt mULakAra 'suvA' nA artha mATe 'tuyaTTeja' kriyApada juduM ja Ape che eTale 'nisIejja'no artha 'bese' evo ja ahIM levAno che. nahIM ke 'acchejjae' no 'bese'. vebara mahAzaya to 'tuyaTTejja' ne badale 'uyaTTejja' pATha Ape che ane e pAThano artha teo 'UThe' evo kare che. temano A artha paNa taddana khoTo che ane mULapATha paNa temaNe khoTo kalpelo che. 'UThavA' nA arthamAM prAkRta sAhityamA 'uyaTTejja' kriyApada ja nathI. 'uha' dhAtu 'UThavA 'nA arthane batAve che paraMtu 'uha', 'uyaTejja' rUpa koI kALe Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 gujarAtI bhASAnI utkrAnti saMbhavatuM nathI. e to temaNe mULapATha ane tenI TIkA tarapha dhyAna nathI Apyu tethI ja mudraNamAM pAThanI ane samajhaNamAM arthanI bhrAMti thaI gaI che. bIjA TesITorI sAheba 'Rcha' dhAtu UparathI 'accha' dhAtunI kalpanA kare che, te paNa barAbara nathI. temanI A kalpanA TesITorInI mAtra akSarasAmyane AbhArI che. vaLI, vyaMjana kalpanA vinAnA ekalA 'R' nuM prAkRta uccAraNa 'ri' vivAdAspada thAya che. e hemacaMdranA 8-1-140 nA niyama Upara temanuM lakSya nathI gayu. kharI rIte 'Rccha' mAthI bahu bahu to 'riccha' lAvI zakAya paNa 'accha' AvavAno saMbhava nathI. Ama chatAM ya niyamonI anizcitatAne lIdhe teo 'Rccha' mAMthI 'acchu' lAvavAmAM kadAca saphaLa thAya paNa 'accha' ane 'Rccha' nA arthamA je jamInaAsamAna jeTalaM aMtara che tenuM zuM ? varNano vikAra thatAM arthamAM paNa phera thAya che, ebuM banatuM kadI jANyu nathI. eTale 'Rccha' mAthI 'accha' upajAvavAnI kalpanA paNa saMgata bhAsatI nathI. bIjA keTalAka mahAzayo 'akSa' mAthI 'accha' lAvavAnI vAta kare . che. jeo ema kahe che teo 'akSa' dhAtuno msi mahAzayanI * dIpti' artha batAve che. meM pANinIyano ane hema'akSa' dvArA __ caMdrano ema banne dhAtusaMgraha tapAsyA paNa temAM ekemAM / 'accha' lAvavAnI kalpanA 'akSa' dhAtu ' dIpti' arthamAM nathI. 'a' ane __ 'as' dhAtu "dIpti' arthamAM che ane 'akSa' dhAtu ' vyApti' ane 'saMghAta' arthamAM che. "akSa' mAMthI 'as' lAvavAnI kalpanA nirapavAda varNavikAranI dRSTie ane dhAtvarthanI dRSTie ema banne rIte asaMgata che. sva0 zrImAna narasiMharAva bhAIe 'akSa' mAthI 'as' lAvanAra gRhasthano mata potAnA ukta pustakamAM (pR0 253) savistara Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 277 jaNAvelo che. temAM teo jaNAve che ke bhojapurI bhASAmAM vaparAtA 'haze' ke L 'ho' arthane sUcavatA 'hokhe ' rUpamA dekhAtA 'kha'nI upapatti karavA sAru ukta mahAzaya, ' akSa' mAMthI ' akha' ane ' asa' bannene lAvavAnuM sUcave che. A saMbaMdhe mAre 'akSa' mAM ' akh' ane ' as' nuM mULa zodhanAra bImsa sAhebanA matano vizeSa namratAthI anAdara karavo rahyo . bhojapurI ' hokhe 'nA 'kha' nI upapatti bIjI rIte paNa prAmANikapaNe thaI zake ema che: jaina - Agama uttarAdhyayana sUtranA mULamAM- adhyayana bIjuM gAthA beriMmImAM- 'hokkhAmi' ane 'hokkhaM ' evA be spaSTa prayogo maLe che. Azare dazamA saikAnA vidvAna TIkAkAra zAMtisUrie e banne prayogone bhaviSyakALa prathama puruSa ekavacananA jaNAvyA che ane teno saMskRta paryAya ' bhaviSyAmi ' jaNAvelo che. 6 SyAmi ' e bhaviSyakALa prathama puruSa ekavacanano pratyaya che. saMbhava che ke e'as' dhAtumAMthI nIpajelo hoya. 'bhU' dhAtunuM prAkRta aMga 'ho' che. e 'ho' ne A ' vyAmi' pratyaya lAgatAM ' hoNyAmi' evaM thAya. 'dhyAmi' nA AdibhUta mUrdhanya 'Sa' nuM lokabhASAnI rItapramANe 'kha' uccAraNa thatAM ' hokhyAmi' evaM nIpaje ane pachI 'khyAmi 'no saMyukta 'ya' prAkRta paddhati pramANe lopa pAmatAM, zeSano dvirbhAva thayA pachI 1 'khkhA' no ' kkhA' thatAM 'hokkhAmi ' rUpanI saheje upapatti thaI zake 'che athavA ' ho + ssAmi' ane 'ho + ssaM' evo vibhAga rAkhIe. temAM 284 prastuta gAthA A pramANe che : cc 'parijunehiM vatthehiM hokkhAmi tti acelae / aduvA sacelae hokkhaM ii bhikkhu na ciMtae " // " hokkhAmi - bhaviSyAmi " - TIkA / " hokkhaM - bhaviSyAmi " - TIkA / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'ho' te 'bhU' dhAtunuM prAkRta aMga che ane 'ssAmi' tathA 'saM' te bhaviSyakALanA prathama puruSanA ekavacananA pratyayo che (8-3-169) saMskRtamAM vaparAto 'syAmi' ane A prAkRta 'ssAmi' taddana maLatA che. pAlibhASAmAM paNa evo ja 'ssAmi' ane 'ssaM' pratyaya che. 'hossAmi' ane 'hossaM' mAM AvelA 'sa' - 'ha' uccAraNa to hemacaMdre noMghelaM cha (8-3-167 ). ukta 'hokkhAmi' ane 'hokkha' rUpamAM 'ssAmi' ane 'ssaM' nA 'sa' nuM 'kha' uccAraNa thayeluM che. 'asmi' vagaire rUpomAM pAli ane prAkRta banne bhASAmA 'sa' - 'ha' uccAraNa supratIta che. tema ja khoradeha-avestAnI bhASAmAM to 'sa' nuM 'ha' uccAraNa vizeSa pracalita paNa cheH hantI (santi) pR0 5, hastem (sUktam ) pR0 9. vohu~ (vasu) pR09-khordeh-avestaa| hArtAm-(satAm ) pR0 12, humatAMcA ( sumata ) pR0 28, hA~ (sA) pR0 65, hardhe (saha) pR0 79,90, hapta-( sapta-) pR0 154, hathA (satrA) pR0 180, ahurahyA (asurasya) pR0 181, hvo"(svaH) pR0 184, (-khoradeha-a0) vagere aneka prayogomAM 'sa' nuM 'ha' uccAraNa vidyamAna che. e ja rIte khoradehaavestAmAM 'sa' ne badale 'kha' nuM uccAraNa paNa pracalita che. khyAt(syAt ) pR0 174, 184, khyAmoM ( syAma ) pR0 184, nemakhyAmahI-(namiSyAmahe ) pR0 183 vagaire. jema avestAnI bhASAmAM 'sa' nuM 'kha' uccAraNa upalabdha che tema prAcIna prAkRtamAM paNa te jarUra saMbhavI zake ane tethI ja ukta uttarAdhyayana sUtramA 'hossAmi' nuM ' hokkhAmi' ane 'hossaM' - 'hokkhaM' evAM rUpo maLe che. saMbhava che ke 'sa' nuM 'ha' mA parivartana thayA pachI te 'ha' 'kha' rUpe uccArAto hoya. 'ha' ane 'kha' mAM kaMThasthAnanI samAnatA che ane prAkRtamA 'kha' nu parivartana 'ha' mAM thAya paNa che. jema 'kha' 'ha' rUpe pariName che tema Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko vAgvyApAranI vilakSaNatAne lIdhe sIdho 'sa' 'kha' rUpe pariName athavA 'sa' no 'ha' thaI te 'kha' rUpe pariName. eka 'pASANa' ane 'paMDa' zabdanA pASANa-pAsANa-pAhANa-pAkhANa. vanapaMDa-vanasaMDa-vanakhaMDa. ("SaNDaH kAnane iTcare" hema0 ane0 kAM0 2, zlo0 127)AvA aneka dhvanio supratIta che.. tAtparya e ke 'hokhe' rUpamA 'kha' joI tenI upapatti mATe zrI bImsasAhebe 'akSa' mAthI 'akha' UpajAvI ane tene 'ho' sAthe joDavAnI je kalpanA karI che tene avakAza nathI eTale "akSa' mAMthI 'akha' bhane 'asa' ne upajAvavAnI kalpanA paNa niravakAza che. . 104 bIjaM 'besI rahe' arthavALu -- acchi' rUpa 'As' dhAtumAMthI AvelaM che. 'As' nA 'accha' mATe to hemacaMdrano potAno saMvAda hovAthI koI vivAdane avakAza nathI. (8-4-215 he0) 105 trIjI kRtimA 'gheppa' dhAtu 'grahaNa' arthamAM vaparAyo che. hemacaMdra tene 'graha' sAthe sarakhAve che paNa kharI rIte tema nathI. je arthamAM 'graha' dhAtu che te ja arthamAM vedanI bhASAmA 'gRbha' dhAtu che. 'hR-gRhoH bhaH chandasi' 3-1-84-pANi0 sUtranA vArtikamAM vaidika 'gRbha' dhAtuno ullekha che. gRbhNAmi, gRbhAya vagere rUpo e 'gRbha' dhAtunAM che ane 'gheppaMti' rUpavALA 'ghep' dhAtuceM mULa e 'gRbha' mA che, nahIM ke * graha' mAM. 106 hemacaMdre ApelAM padyomA 'khaNeNa pahuccai dUaDau' e vAkyamAM * pahuccai' kriyApada maLe che. "kSaNamA dUta pahoMce che-Ave che' evo e vAkyano artha che. ___ Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'pahoMcaq' kriyApadanI vyutpatti vicAravA jevI che. sva0 zrImAna narasiMharAva bhAI 'prApta' kRdanta UparathI niSpanna 'pahoMcabuM'nI thatA prA0 'patta' padamA 'pahoMcavU' kriyApadanA vyutpatticarcA mULane zodhe che. 'prApta' ane 'pahoMcavU' nA arthamAM vizeSa bheda nathI. 'prApta' zabda thI sUcavAtuM 'prApaNa' vizeSa vyApaka che, tyAre 'pahoMcavU' dvArA sUcavAtI 'prApti' 'prApaNa' karatAM saMkucita che. 'sukha pAmyo', 'duHkha pAmyo', 'lAbha pAmyo', 'bAyaDI pAmyo' 'bhAyaDo pAmI' vagere vAkyomA 'pAmyo' no je bhAva che te, 'nadIe pahoMcyo', 'ghATe pahoMcyo', 'gAma pahoMcyo' 'mANasa pahoMcyo' vagaire vAkyamAM vaparAyelA 'pahoMcyo' nA bhAva karatAM saheja judo paDe che. tAtparya e ke 'sukha pAmyo', 'bhAyaDo pAmI' vagere vAkyamAM je kartA che te gatizIla ja hoya che evo niyama nathI tyAre 'gAma pahoMcyo' vagaire vAkyamAM kartA gatizIla hovo ja joIe, e jAtano bheda 'prApta' ane 'pahoMcyo' mAM spaSTapaNe joI zakAya che. saMskRta ane prAkRtomAM to sukhaM prApta:suhaM patto, nadI prApta:- naI patto, grAmaM prAptaH----gAmaM patto, vagaire prayogomAM eka sarakhI rIte 'patta' zabdano upayoga thayelo che. e jotAM 'prApta' nA 'patta' dvArA AvatA 'pahucca' mAM arthanI viSamatA nathI. paraMtu 'patta' mAM 'ha' ane 'u' AvyA sivAya 'pahucca' banI ja na zake ethI pahucca' rUpanI niSpatti mATe 'patta' mA 'i' ane 'u' ne prakSipta mAnavA paDe che. ___ A saMbaMdhe zrImAn diveTIyA sAheba potAnA vyAkhyAnamAM jaNAve che ke [""pattauM' mAM Agantuka 'u' sameta 'i' praviSTa thAya che eTale 'pahuttauM' bane cha, Ama thavAnuM kAraNa avidita che paNa uccAraNanI anukULatA ja kAraNa haze ema jaNAya che" pR0 244.]-A rIte ahIM Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 281 temane 'i' ane 'u' ne prakSipta mAnIne kAma calAvatuM paDe che. tathA temaNe bIje prasaMge 'ha' nA prakSepa mATe jaNAvyuM che ke " hakAranA A dekhItA niSkAraNa prakSepano niyama prAkRtamAM paNa jUja prasaMgomAM maLI Ave che. nApitaH (saM0 ) hAvio (prA0) [si0 he0 81-230 ], panasaH (saM0 ) phaNaso (prA0) ityAdi ityAdi si0 he0 8-1-232"-(pR05314.) bIjI koI gati na ja hoya to 'ha' ane 'u' nA prakSepano AdhAra levo ucita che paraMtu jyAM evA prakSepa vinA paNa kAma cAlI zake che tyAM e jAtanA prakSepane svIkAravAnI apekSA nathI evo mAro namra mata che. 'pra' upasarga sAthenA 'bhU' dhAtunA bhUtakRdaMta prabhUta' uparathI 'pahucca' ne nipajAvavAthI 'hu' nA prakSepanI muzkelI TaLI jAya cha : prabhUta-pabhUta-pabhutta-pahucca-A krame 'prabhUta' UparathI 'pahucca' AvI zake ema che. 'pahotyu' pada paNa A 'prabhUta' UparathI AveluM che e khyAlamA rahe. ___ 'bhU' dhAtuno 'sattA'artha jotAM 'prabhUta' mAM teno e artha badalAyo kema ? ane 'prApta' no artha Avyo kema ? e prazna ahIM thAya kharo. paraMtu upasarga sAthe AvatAM mULa dhAtunA arthamAM pheraphAra ke nyUnAdhikatA 285 sa0 zrInarasiMharAvabhAI A sthaLe 44 mA TippaNamAM sa0 zrI bhAMDArakara mahAzayano mata TAMkatAM jaNAve che ke-" alpaprANavarNanI pachI te ja zabdamA USmAkSara Ave to e alpaprANano mahAprANa bane che." 'panasa' nuM 'phaNasa' ane. 'paruSa' - 'pharusa' thavAmAM zrI. bhAMDArakare batAvelo niyama lAgu thato jaNAya che. paraMtu 'pATi' nuM 'phADi' thavAmAM niyama lAgu thato jaNAto nathI. za-Sa-sa-ha ATalA USmAkSaro che. (1-1-17 siddhahema) e jotAM 'pATi' mAM koI USmAkSara nathI. ___ Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 gujarAtI bhASAnI utkrAnti thAya che e siddhAMta sarva pratIta che. ethI 'pra' nI sAtheno 'bhU' 'pahoMcavA' arthane batAve che. 'bhU' nA artha vize lakhatAM AcArya hemacaMdra kahe che ke " upasargavazAcca dhAtoraneko'rthaH prakAzate yathA-'prabhavati' iti svAmyarthaH prathamataH upalambhazca"-(dhAtupArAyaNa pR0 2) arthAt 'prabhavati' eTale prabhusvAmI-thAya che-samartha thAya che e eka artha ane bIjo artha prathama prApti-prathama pahoMca-gamana. 'pahucca' nA mULarUpa 'prabhUta' no A bIjo artha levAno che, eTale artha saMbaMdhI asAmaMjasya rahetuM nathI ane 'hu' ne prakSipta mAnavAnI paNa apekSA nathI. athavA eka bIjo ja 'bhU' dhAtu 'prApti' arthavALo che. te UparathI 'prabhUta' ane te dvArA 'pahutta' ne nipajAvavAthI vyutpattino mArga vizeSa saraLa thaI jAya che. __ 'sattA' nA arthavALA 'bhU' dhAtuno Azraya letAM teno artha pheravavA 'pra' upasarganuM zaraNa levU paDe che ane 'prApti' arthavALA 'bhU' dhAtuno AdhAra laIe to upasarganI adhInatA to jatI rahe che ane koI apavAda paNa bahoravo paDato nathI. __" bhUGaH prAptau NiG / 3 / 4 / 19 / bhuvaH prAptyarthAd NiG vA syAt bhAvayate, bhavate-prApnoti ityarthaH / .... sarva bhavate-prApnoti-ityarthaH"(siddhahema0 ) " bhUGaH prAptau NiG-bhAvayate padam-prApnoti-ityarthaH / pakSe utsAhAd bhavate lakSmIm"-(dhAtupArAyaNa pR0 4) " bhU 1845 prAptau-AtmanepadI bhAvayate-bhavate" ( vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI pR0 301 uttarArdha) "prApte tu bhAvitam / labdham , AsAditam , bhUtam" ( abhidhAna0 kAM0 6, zloka0 126) ukta badhAM pramANo 'prApti' arthavALA 'bhU' dhAtunAM nidarzaka che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 282 baLI, hemacaMdra ( 8 -4 - 390 ) paNa ' pahuccai' nA ' hucca' aMgane 'bhU' dhAtu dvArA sAdhI batAve che. A rIte 'prApti' arthavALA 'bhU' dhAtu dvArA 'prabhUta' nIpajAbI te dvArA 'pahucca' lAvavuM vizeSa saraLa che. prasaMgavazAt ahIM e paNa jaNAvavuM joIe ke zrInarasiMharAva bhAInA ullekhamAM 'nApita' mAM je 'ha' nA prakSepanI kalpanA che te paNa saMgata nathI. ' nApita' zabdanuM mULa 'snA' - 'hA' dhAtumAM che. eTale temAM mULathI ja 'ha' che paNa 'ha' bahArathI UmeravAnI jarUra nathI. 107 AcArya hemacaMdra kahe che ke, 'bhU' dhAtu keTaleka sthaLe 'vidyamAnatA' nA arthane batAve che. - " dhanAni santi bhASAmAM zailInI vizeSatA dhana che." keTaleka sthaLe 'thavuM' eTale 'pahelAM na hoya ane pachI thAya' evA arthane paNa batAve che. zrutadharaH putro bhavati" - paMDita putra thAya che.' ( dhAtupArAyaNa pR0 2 ). ukta kRtiomAM e banne arthane sUcavanArAM 'bhU' dhAtunAM kriyApado AvyAM che. 66 1 ' apavittao vi jaNa hoi pavittau ' - 4 - apavitra jaNa paNa pavitra thAya che. 2 ' kaha hosu hayAsau' - 28 - hatAza evo huM kema thaIza eTale hatAza evA mujanuM zuM thaze ? 3 ' hoi vihANu ' - 28 - savAra thAya che. 4 ' lahuihUA ' - 29 - nAnA thayA. 5 ' hosai karatu ma acchi ' - 31 - ' haze ' karato ma-na- besa' ' - 58 - sajjanono sneha hoya che. 6 ' sajjaNahaM hoi ne Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 7 " desa khaNNA hoMti " - 59 - dezo ramya thAya che. Upara je vAkyo ApyAM che temAM mULa vAkyomAM to badhe 'bhU' dhAtuno ja prayoga che. chatAM anuvAdamAM kyAMya ' thAya che' e rIte 'sthA ' dhAtunA kriyApadathI artha batAvyo che ane kyAMya 'bhU' dhAtunA ' hoya che' kriyApadathI anuvAda Apyo che. A eka prakAranI bhASAzailI che. hemAcAryanAM jamAnAmAM vA temanAthI pUrvanA jamAnAmAM paNa je artha ApaNe hamaNAM 'sthA' nA 'thA' dhAtuthI ane 'as' nA 'che' dvArA batAvie chie te artha paNa 'bhU' dhAtu dvArA sUcavAto paraMtu pachInA samayamAM eka 'bhU' dhAtunA artha mATe 'as' ' aneM' 'bhU' ema traNa judA judA dhAtuo vaparAvA lAgyA eTale 'sthA ' vidyamAnatA sUcatravA 'sthA', ane 'hovuM' artha ' che ' - 'as', mATe ' ho ' ' bhU' 'thavuM ' artha mATe ' thA ' evo vibhAga thaI gayo. 6 A to eka bhASAzailInA parivartananuM udAharaNa che. evaM ja bIjuM udAharaNa 'bhaNa ' dhAtune lagatuM che. hemAcAryanA ' bhaN' no upayoga samayamAM vA temanAthI ya pUrvanA samayamAM ' kahevA 'nA arthamAM ' bhaNa' dhAtuno prayoga anekAneka sthaLe thayelo che arthAt 'te kahe che' evA arthamAM ' bhaNati' evaM kriyApada vaparAyeluM che tyAre ApaNI cAlu bhASAmA ' bhaNa' dhAtuno prayoga mAtra ' bhaNatara bhagavAnA' arthamA AvI saMkoca pAmyo che. ApaNe tyAM ' bhaNe che' eTale ' vidyAbhyAsa kare che' evo ja artha rahyo che. 6 bhaNa' dhAtuno mULa artha ' zabda karavo avAja karavo' che. chaMdonuzAsananA ukta 32 mA padyamAM ' bhaNi' kriyA ' kahe' nA arthane batAve che. ApaNI bhASAmA 'bhaNa' no artha saMkoca pAmyo che tyAre marAThI Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 285 bhASAmAM ' bhaNa' UparathI AvelA 'mhaNa' no mULa artha sAmAnya kahevU'vAta cIta karavI' e sarvatra pracalita che. __e ja rIte hiMdI bhASAmAM ApaNI bhASAnI peThe 'tharbu' nA artha mATe judo dhAtu nathI, paraMtu 'tharbu' no artha 'bhU' dhAtu dvArA ja sUcavAya che. Ama pratyeka bhASAnI judI judI viziSTatA hoya che. zailIbhedanI eka bIjI vAta paNa kahevA jevI che. ApaNI cAlu bhASAmAM 'mAstare chokarAne UThabeza karAvI' e vAkyamAM 'karAvI' sAthe 'UThabeza' padano saMbaMdha che tyAre hemacaMdre ApelA eka dohAmAM e ja rIte vaparAyelA 'karAeM' kriyApadano saMbaMdha 'UThabeza' sAthe nathI paraMtu ' UThabeza karanAra' sAthe che. te vAkya A pramANe cha: " to vi goDDo karAviA muddhae uTTabaIsa" 63-" tathApi mugdhayA goSThakA :---gopAlAH utthAnopavezanaM kAritAH " arthAt ' te mugdha strIe govALone UThabeza karAvI.' ukta vAkyanA vivaraNa UparathI cokkhaM jaNAya che ke 'karAviA' no saMbaMdha govALo sAthe che nahIM ke UThabeza sAthe. saMskRta zailInI racanA AvI ja hoya che, ane vidvAnonI racanAmAM te zailI jANye ajANye paNa AvI ja javAnI. 'mugdha strIvaDe govALo UThabeza karAvAyA' Avo anuvAda ukta vAkyano akSarazaH anuvAda che, paraMtu evo anuvAda sAro jaNAto nathI. 108 ukta traNe kRtiomAM vaparAyelAM kRdaMtono paricaya A pramANe cha : 286 A prayoganI sAdhanA mATe juo siddhahema 2 / 2 / 8 / "hR-kronavA" (kAraka prakaraNa) muddhA govAle uTThabaIsa karAvei athavA 'muddhA govAlehiM uTThabaIsa karAvei." e rIte prerya kartA 'govAla' bIjI ane trIjI vibhaktimAM vArApharatI Ave che. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 gujarAtI bhASAnI utkrAnti abhayadeva-samaraMta, kari, vilavaMtau, jaMpiu, ciTThiu, kappiu, bAramA kAnAM avalaMbiu, kiya, pattau, piyaMkaru, khemaMkaru, jhaMkhaMta, kRdaMto anetemanA sohiya, thuNaMtau, muyavi, joivi, pAsivi, dukkhiya, pratyayonAM mULa payAsiu. ukta padomAM 'kari', 'avalaMbiu', 'muyavi', 'joivi' ane 'pAsivi ' e badhAM saMbaMdhaka bhUtakRdanta che. 'samaraMta', ' vilavaMtau', ' jhaMkhaMta', ane 'thuNaMtau' e vartamAnakRdaMta che. 'piyaMkaru' ane khemaMkaru' e kartRsUcaka kRdaMta che. tathA jaMpiu, ciTThiu, kappiu, kiya, pattau, payAsiu, ane dukkhiya e badhAM bhUtakRdaMta che ane kriyApadane sthAne vaparAyAM che. devamUri-vakkhANaMtao-vartamAnakRdaMta. parivAriyao, sosIu, vUhau, pheDiya, vakkhANiya, dihu, pasannA, uhiu.-bhUtakRdanta. payaDivi, muNivi.-saMbaMdhaka bhU0 kRdaMta. hemacaMdra-nisiA, lihiA, daDA, diTThau, phuTTa, pasariauM, AvAsiu, vAhiuM, muia, gaia, kiauM, didvauM, pUria, huA, muMDiyauM, nihittauM, saMsittau, mueNa, joiu, bhaggA, laggayA, nimmavia, muA, truTTI, kiu, Aiu, paiTa, baiTTau, paiTTau, vilaggI, akiyA, lukkA, paNahai, vinAsiA, vidvattauM, caDiA, hasiu, pamhaTTau. -bhUta0 kR0 dAraMtu, ciMtatAhaM, karatu, navaMtAhaM, saMtA, jhalakaMti, jiAvaMtihiM, raNajhaNaMta, siMtI.-~-varta0 kR0 ___ Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko suNivi, sumari, mannAvi, dekkhivi, bhaNavi, kareppiNu, vichoDevi, jeppi, deppiNu, levi, jhAraviNu, gaMppiNu, gappi, gameppi, jiNeppi, ghaDeviNu.-saMbaMdhaka bhU0 kR0 abbhatthaNi, vicchohagaru, soevA, jaggevA.--sAmAnya kR0 109 ukta kRdaMtonI racanA jotAM te be prakAranAM jaNAya che. eka to evAM che ke jeo saMskRtamAthI prAkRtanA dhoraNe varNavikAra pAmI sIdhAM AvyAM che : dRSTa-diTTha, lagga-lagna, mRta-mua, pranaSTa-paNaTTha, dagdha-daDDa, praviSTa-paiTa, kRta-kiya, bhUta-hUa vagere. bIjAM dhAtunA aMgadvArA mULathI prAkRtanA dhoraNe taiyAra thayelAM che. _ prAkRtamAM bhUtakRdaMta banAvavA mATe dhAtumAtrane 'ta'-'a' pratyaya lAge che. eka evo niyama che ke prAkRtamAM koI paNa vyaMjanAMta dhAtune aMte 'a' UmerAya che. [8-4 -239 he0 ] tathA akArAMta sivAyanA svarAMta dhAtune cheDe paNa 'a' vikalpe umerAya che. [8-4-240 he0 ] ane bhUta kRdaMtomA lAgelA e 'a' no 'i' thAya cha: (8-3-156 he0) A prakriyA dvArA jaMpa +a+ a = jaMpia, pasara + a + a = pasaria, zuS-sos+a +a = sosia-sosIa. 'dhyA' dhAtu, jhA+a+ a =jhAia. 'vyAkhyAna' UparathI nAmadhAtu-bakkhANa+a+ a = vakkhANia. 'lukka' 'tuTTha' vagaire bhUtakRdaMto aniyamita rIte sadhAyelAM che. 110 vartamAna kRdaMta mATe prAkRtamA 'aMta' ane 'mANa' pratyaya che : (8-3-181 he0 ) dhAtunA aMgane e pratyayo vartamAnakRdaMta lAgatAM ja vartamAna kRdaMta bane che ane pratyayo lAgyA pachI pUrvokta niyamathI dhAtune lAgelA aMtya 'a' no 'e' paNa thAya che : (8-3-158 he0 ) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti smR-sumar + a + aMta saM0 smarat - sumaraMta, sumareMta; dR-dAr + a + aMta = dAraMta ( dArayat ), kR + a + aMta = karaMta ( kurvat) A kRtiomAM vaparAyelAM badhAM vartamAna kRdaMto 'aMta' pratyayavALAM che. saMskRtamAM ' mANa' pratyaya AtmanepadI dhAtune ja lAge che, paNa prAkRtamAM 'mANa' pratyayano vyavahAra sarvatra abAdhita che. chatAM A kRdaMtomAM teno prayoga dekhAto nathI. 4 288 cAlu bhASAmAM vartamAna kRdaMtanA 'aMta' ane 'ata' pratyayo pracalita che: vadaMtI, jamaMto, halaMto ane karato, jamato, bhaNato vagaire. prAkRtano 'aMta' ane A 'aMta' tathA ' ata' e banne eka ja che. hemacaMdranA 31 mA padyamAM ' karatu' pada vartamAna kRdaMtarUpe vaparAyuM che, eTale ApaNI AjanI bhASAmAM vaparAto vartamAna kRdaMtano 'ata ' pratyaya TheTha hemAcAryanA samayathI cAlyo Ave che ane vartamAna kRdaMta mATe vizeSe karIne e eka ' ata' pratyayano ja bhASAmAM vyavahAra che. 111 saMbaMdhaka bhUtakRdaMta mATe hemAcArya aneka pratyayo Ape che. i, iu, ivi, avi, eppi, eppiNu, evi, eviNu-A saMbaMdhaka bhUtakRdaMta ATha pratyayo saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanA che. prAkRtamAM saMbaMdhaka bhUtakRdaMta mATe tum, a, tUNa ane tuANa pratyayono vyavahAra che. prAkRtanA A pratyayo ane hemAcAyeM batAvelA jagatI gujarAtInA ukta pratyayo vacce sAmya jaNAtuM nathI. saMskRtamAM jyAM ' ktvA' ne badale 'ya' vaparAya che te UparathI prAkRtano 'a' ane ukta 'i' ' iu' AvyA hoya ane pAlimAM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanA 'suNitvA' vagere prayogomA 'tvA' pratyaya Ave che. te ' tvA' vA 'itvA' UparathI ' ivi ' ke ' avi' AvyA hoya ane ' tva' no 'ppa' thaI te dvArA ' eppi' ane evi ' AvyA hoya tathA vaidikamAM parAyelA saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanA ' tvIna' pratyaya dvArA ke Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 289 pAli-prayoga ' suNitvAna' vagairemAM vaparAyelA ' itvAna' dvArA 'eppiNu' ane 'eviNu' AvyA hoya evI saMbhAvanA che. 'iSTInaM' 'pIvI' vagere vaidika rUpo sAthe A rUponI samAnatA che, ema AgaLa (pR0 67) jaNAvI gayo chu. AmAMnA 'i' 'iu' e be pratyayo abhayadeve vAparelA che. vAdidevasUrie 'ivi' pratyaya vAparelo che. ane udAharaNa ApavAnI dRSTie A0 hemacaMdre te badhA pratyayone vAparyA che. cAlu bhASAmAM karI, jamI, bhaNI vagairemAM 'I' pratyayano upayoga che 'karI' ane ra ane karIne, jamIne, bhaNIne vagairemAM 'Ine' pratyaya 'karIne nAI, lAgelo che. have 'I' ane 'Ine' A be pratyayonI tathA 'ine' nI utpatti vize vicAra karatAM ane tulanAtmaka rIte vyutpatti ' parIkSaNa karatAM mAlUma paDe che ke ukta 'i' pratyayano vikAra thatAM 'I' pratyaya Avyo hoya athavA 'ivi' ke 'evi' pratyaya dvArA tenA saMkSipta rUpa tarIke A 'I' Avyo hoya. kara+i = kari, te UparathI 'karI' athavA 'karivi' UparathI 'karI' ke 'karevi' UparathI 'karI' vagere 'I' pratyayavALAM rUpo jataravAno saMbhava che. abhayadeve 'kari' to vAparyu ja che athavA prAkRta 'karia' UparathI paNa 'karI' no 'I' pratyaya Avavo sughaTa che. 'karIne' vagairemAMno 'na' mArA vicAra pramANe koI AgaMtuka nathI; paraMtu te saMbaMdhaka-bhUtakRdaMtano aMgabhUta hoya ema lAge che. vaidika, pAli, prAkRta e badhI bhASAomAM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanA pratyayomA 'na' aMgabhUta tarIke spaSTa che. to pachI Adhunika gujarAtImAM tene AgaMtuka mAnavAna kazuM kAraNa jaNAtuM nathI. tenI upapatti karavAnI rIta A pramANe cha : mane jaNAya che ke vaidika ' tvIna' pratyayamAM gujarAtI 'karIne' nA 'Ine ' nuM mULa hoya; paraMtu temAM aMte 'e' kyAthI Avyo ? A 'e' vA 'Ine' Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 gujarAtI bhASAnI utkrAnti mATe tvIna' nI sAthe teno samAnArthaka 'i' pratyaya UmerIe to 'vInai' thAya ane vakhata jatAM A 'tvInai', 'tInai ''Inai''Ine' nA rUpamAM AvI zake. samAnArthaka bevaDA pratyayono vyavahAra lokabhASAmAM supratIta che. eTale ahIM paNa 'vIna +i' evo bevaDo pratyaya lagADIe to harakata jevU jaNAtuM nathI. 'I' ane 'Ine' pratyayanI upapatti vize A eka tulanAtmaka kalpanA che. te mATe koI saMvAda ke udAharaNo ApI zakAya tema nathI. mAtra 'Ine' nA 'na' ne AgaMtuka na mAnavo ane pratyayanuM aMga mAnavo evA vicAramAthI ukta kalpanA UbhI thaI che. A mATe bhASAzAstranA vidvAno vizeSa prakAza nAkhI te pratyayono zuddha itihAsa Apaze evI AzA che. 'karI' 'karIne' evA prayogonI peThe saMbaMdhaka bhUtakRdaMta mATe 'bhAgu' ' bhAgune' 'bAMdhu' 'bAMdhune' 'jItu', 'jItune' evA prayogo paNa kAThIonI bhASAmAM cAlu che. zrImeghANIjInI rasadhAromA evA aneka prayogo" upalabdha che. e prayogonI sAdhanA A pramANe cha : prAkRtamAM saMbaMdhaka bhUtakRdaMta tarIke - uM' 'u' 'UNa' vagaire pratyayo prasiddha che : (8-2-146). ' bhAgu' vagairemAM (bhAga +u) 'u' pratyaya che ane ' bhAgune' vageremAM (UNa +i 287 jemAM 'bhAgIne' vagere arthasUcaka 'bhAgune' vagere prayogo Ave che evAM saurASTranI rasadhAramA AvelAM vAkyo A pramANe che : "hAlya, kAma patAvune vaLe nIkaLIe" "gAma soMsaravA thaune jotA jAieM" "kAgaLamAM vIMTune pacheDI lAvya" "DAyarAmAM besune baDAi hAMkaze" "tarata Avune mane cora Theravaze" -saurASTranI rasadhAra bhAga 3, ghoDAMnI parIkSA. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko ___291 Unai-Une ) Une pratyaya che / Una' mAM cheDe maLelo 'i' saMbaMdhaka bhUtakRdaMtane sUcave che, e hakIkata hamaNAM ja AvI gaI che. 112 saMskRtamAM ane prAkRtomA bhUtakALane sUcavavA mATe moTe bhAge svataMtra kriyApado ja vaparAya che ane bhUtakRdaMto bhUtakRdaMto dvArA ochAM vaparAya che, tyAre gujarAtI bhASAmA bhUtakALane bhUtakALasUcaka sUcavavA mATe moTe bhAge bhUtakRdaMto ja vaparAya kriyApada che. A rivAja paNa kAi AjakAlano nathI. vedomA 4 paNa bhUtakALanI kriyAne sUcakvA bhUtakRdaMto vaparAyelAM che. e prAcIna paddhati pramANe abhayadeva, vAdidevasUri ane hemacaMdre paNa potAnAM padyomA bhUtakALane sUcakvA bhUtakRdaMto vAparU che. eTale je bhUtakRdaMto saMskRtAdi prAcIna bhASAomAM kriyAdarzaka vizeSaNarUpa hatAM te ApaNI bhASAmA kriyApadarUpa banI gayAM che. kharI rIte kriyApada mukhyapaNe kriyAnuM sUcaka che eTale te dravya-sattvarUpa nathI ane ema che mATe tene jAti na hoya ane jAti na hovAthI kriyApadane liMga paNa na hoya. A siddhAMta vaidikAdi prAcIna badhI bhASAmAM sacavAyo che, paraMtu lokabhASAmAM te siddhAMta TakI zakyo nathI. kAraNa ke lokabhASAmAM to vizeSaNarUpa bhUtakRdaMtone kriyApadarUpe vAparavAnI prathA nirapavAdarIte saMmata che, tethI ja temAM vizeSaNanI jema liMga vagaire TakI rahyAM che. 'rAme rAvaNane mAryo' e vAkyamAM ' mAryo' kriyApada che. chatAM te rAvaNarnu vizeSaNa che. eTale ja te narajAtimAM che. vaLI, e vAkyamAM bIjI khUbI e che ke 'mArita:-mArio-mAryo' e rIte ' mAryo 'nI 288 "skanam" ( R0 saM0 5-3-24 nirukta pR0 240) "papivAn " (R0 saM0 8-3-20 nirukta pR0 465) "jAtAni" (R0 saM08-7-4-5 nirukta pR0 461) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti upapatti che, eTale te, prathamA vibhaktivALu che chatAM karmarUpa eTale dvitIyA vibhaktivALA 'rAvaNa'nuM vizeSaNa che. 'mALIe kUkaDIne mArI,' 'zikArIe pakSIne mAyu' e vAkyomAM paNa 'mArI' 'mAyu'-emAM eka kUkaDInuM vizeSaNa hoI nArIjAtimAM che ane bIjuM pakSInu vizeSaNa hoI nAnyatarajAtimAM che. vAkyanAM banne vizeSyo karma che mATe dvitIyAMta che chatAM tenAM vizeSaNo prathamAMta che. A paNa lokabhASAnI vilakSaNatAno eka namUno che. evA badhA prayogomAM bhUtakRdaMta prathamAnA ekavacana ke bahuvacanamAM Avaze paNa bIjI kII vibhaktimAM nahIM Ave. bhale tenuM vizeSya dvitIyA vibhaktimA hoya. __karmaNi bhUtakRdaMtavALA saMskRtAdi bhASAnA prayogomAM ('rAmeNa rAvaNo hataH') 'rAvaNa' karma che chatAM teno karmArtha ukta thavAne lIdhe te prathamA vibhaktimAM Ave che, tyAre bhASAmAM tevo niyama nathI. bhASAmA uktArtha karma bIjI vibhaktimAM paNa Ave che ane prathamA vibhaktimAM paNa Ave che. tAtparya e ke bhASAmAM bhUtakRdaMto kriyApadane sthAne vaparAvA lAgyAM chatAM temAM, kriyApadamAM aghaTamAna evAM jAti ane vizeSya pramANenuM parivartana TakI rahyAM che ane vibhakti to eka prathamA ja tene lAge che. ___ bhASAmAM paNa je bhUtakRdaMto kriyApadarUpe vaparAya che temAMnAM keTalAMka sIdhAM saMskRta UparathI prAkRtanA varNa vikArane pAmIne AvelAM che ane keTalAMka prAkRtanI prakriyAthI ja pahelethI sadhAIne pachI bhASAmAM AvelAM che. __ ApaNI bhASAmAM vizeSe karIne bhUtakRdantomAMthI bhUtakALasUcaka kriyApado AvyAM che. ethI mUkyuM, cUkyo, lAgyo vagere prayogomAM 'mukta' UparathI 'mukka' 'cyutaka' UparathI 'cukka' ane 'lagna' UparathI 'lagga' Ave tyAra bAda te dvArA bhUtakALa sUcavavAnuM thatAM vaLI pAcho bhUtakRdaMtane Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 293 lAgato ( bhUtakALasUcaka) 'ia' (i+a)-pratyaya temane lAge che. mukta-mukka, mukka + ia +ka= mukkiuM-mUkyuM, e ja rIte cukka + ia = cukkia-cukio-cUkyo. lagga + ia = laggia-laggio-lAgyo. 'mR' dhAtu UparathI prAkRta maria-mario ane e UparathI 'maryo' rUpa Ave ema che, tathA 'mR' dhAtu UparathI thatA 'mRta' dvArA mRtakam-muauM-muuM rUpa paNa Ave che tethI 'muuM' mATe bIjA koI dhAtunI kalpanA yukta nathI. 113 ' Avyo' mATe 69 mA padyamAM hemacaMdre 'Aiu' rUpa mUkyuM che. 'Avyo' nI AiDa' rUpanI niSpatti mATe 'AyAta' vA vyutpatti Agata'ne mULarUpe kalpavAmAM Ave che ane temAMthI 'Aiu' rUpa nIpajI paNa zake. paraMtu 'Avyo' mAMje 'va' zruti che te jotAM 'Avyo' mATe 'AyAta' vA 'Agata' zabda baMdha bese ke kema ? e mane vicAraNIya lAge che. 'AvavAnA' arthamAM 'A' sAthe 'pat' dhAtuno prayoga maLe che. " Agamane xx x Apatati, copatiSThati, upanayati, tathA upasAdayati"- ( kriyAkalApa-pR0 5, zlo0 14) Apatita:-Avaio ane 'Avaio' rUpa UparathI 'Avio' 'Aio' ke 'Avyo' vagaire rUpo vinA bAdhAe AvI zake che. jo ke 'pat' dhAtu UparathI prAkRtamA 'paDU' rUpa Ave che, paNa tenuM 'Da'karaNa nizcita nathI. kAraNa ke paiuMmacariyamAM ane jainasUtra jJAtIdharmakathAmA 'A' sAthe 'pat'- 'Avaya' rUpa paNa vaparAyuM che eTale ghaNA jUnA vakhatathI vaparAzamAM cAlyA AvatA 'Avaya' UparathI 'Avaio' nIpajAvI temAMthI 'Avyo' rUpa nIpajAvIe to 'va' zrutirnu 289-juo pAiasaddamaha0 'Avaya' zabda. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 gujarAtI bhASAnI utkrAnti samAdhAna thaI jAya tema che. nahIM to ' AyAta ' ke ' Agata' UparathI 'Avyo' lAvavAmAM AyAta-AyAto- AAo-Ao athavA AgataAgayo Ayo ema racanA nipajAvI aMtya okArane baLe 'va' nA prakSepanI kalpanA karavI paDe ema che. paraMtu ukta ' Aiu' rUpa nipajAvavA to AdhI paNa vadhAre kheMcavuM paDe ema lAge che. hiMdInuM ' AyA 'ke marAThInuM 'Ale' rUpa 'Agata' UparathI sukhapUrvaka AvI zake evaM che, temAM ' va' ' zruti nathI. tyAre ApaNA ' Avyo nI tethI bhinna prakAranI racanA hovAmAM bAMdhAne avakAza nathI. vaLI, UgatI gujarAtImAM aneka sthaLe ' Ave che' arthamAM ' Avai' kriyApada vaparAyeluM che. ' AyAta' vA ' Agata' kRdaMta dvArA 'Avai' AvavAno saMbhava nathI; kintu ApatatiApatai - Avatai - Avayai - Avai e rIte ' Avai' kriyApada saheje sAdhI zakAya che. kahevAnuM e ke je rIte 'Avai' kriyApada Ave che te ja rIte 'Avyo' e bhUtakALasUcaka pada paNa AnyuM che-e bannenA mULamAM mane to ' A + pat 'no saMbaMdha bhAse che. padyomAM 'kR' dhAtu UparathI nIpajeluM ' kiya' kriyApada vaparAyuM che tyAre cAlu bhASAmA 'kR' dhAtuthI UpajeluM ' karia ' ane temAMthI AvelaM karyu' pada vaparAya che - e dhyAnamAM rahe. hiMdImAM 'karyu' arthamAM ' kiyA ' padano pracAra che. " kartRsUcaka kRdaMta 114 piyaMkaru, vicchohagaru e badhAM kartRsUcaka kRdaMto che. temAMno aMtya 'karu' ke 'garu, ' ' kR + a' dvArA 'kara' thaIne utpanna thayelo che. (juo pR0 190, TippaNa 193 ) ' abbhatthaNi 'nuM mULa ' abhyarthana' che ane te bhAvavAcaka 'ana' pratyayavALaM kRdaMta che. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 295 115 'soevA' ane 'jaggevA' e, bhAvavAcI ke karmavAcI kRdaMta che _ ane teno vidhyartha kRdaMta tarIke paNa upayoga che. vidhyartha kRdaMta - vaidika bhASAmAM 'tavya'ne badale 'tavai' pada vaparAya cha H " na mlecchitavai nApabhASitavai." pAlimA 'tavya'ne badale 'tabba' ke 'tavva' "tayya' vA 'teyya ane prAkRtamA 'tavya' ke ' avva' padano vyavahAra cha : bhavitabba,; mAtabbaM, AtayyaM ke AtevyaM (pAli ) bhavitavvaM, bhAsiavvaM, suNeavvaM (prAkRta ) tyAre jagatI gujarAtImAM 'tavya ne badale 'ievvauM' 'evvauM' ane 'evA' pado Ave che. prastuta 'soevA' ane 'jaggevA'mAM 'so+evA,' jagga+evA' evo padavibhAga che. 'svapsUrbu' dhAtune sthAne prAkRtamAM 'sov-so' dhAtu paNa Ave che ane tene 'evA' lAgatAM 'soevA' rUpa bane che. 'soevA' eTale sUvAnuM ane 'jaggevA' eTale jAgavAna. prAkRtamA 'tavya' pratyaya lAgatAM pahelAM dhAtune cheDe rahelA aMtya 'a' nA 'i' ane 'e' thAya che-[8-3-157 he0]. hasiavva, haseavva ( hasitavya ) e prayoga jotAM temAMnA 'iavya, eavva' aMzanI sAthe ukta 'ievvauM', 'evvauM' ane 'evA' barAbara maLatA Ave che. ApaNI bhASAmAM pUchaq (praSTavya ), dekhaq ( draSTavya ), jANavU (jJAtavya ), bolavu (vaktavya ), jaq (yAtavya ), Avaq ( ApatitavyaAgantavya ), karavU (kartavya ) vagere pado kRdaMtarUpa che ane temAM je aMtima 'aq' che tenuM mULa ukta (tavya ) che. tema ja levU (lAtavya ), devu ( dAtavya ), sahevu ( soDhavya-sahevvauM.) vageremA je aMtima *evaM' aMza che tenuM mULa paNa ukta 'tavya' che. 'sahevvauM' rUpa hemacaMdranA 72 mA padyamAM AvelaM paNa che. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 gujarAtI bhASAnI utkrAnti vaLI, ApaNI cAlu bhASAmAM karavAnu, bhaNavAnu, hasavAnu, bolavAnI vAta, khAbAno modaka vagaire vizeSaNarUpa vidhyartha kRdaMtono paNa vyavahAra pracalita ... che. e padomAM rahelA chelA avAnuM (bhaN+ 'karavAnuM' nI ____ avArnu ), avAnI (bol + avAnI) ane avAno ! vyutpatti (khA + avAno) aMzanI upapatti vize ve yuktio sUjhe che : e ' avArnu' vagaire vidhyartha pratyayo che. AgaLa kahyA pramANe 'tavya' pratyaya vidhyarthano sUcaka che. 'tavya' nI peThe bIjo eka 'anIya' ( karaNIya ) pratyaya paNa vidhyarthano darzaka che eTale 'tavya' ane 'anIya' banne samAnArthaka che. junI bhASAomAM keTalAMka pado bevaDA pratyayo le che e hakIkata AgaLa AvI gaI che. e jotAM tavya + anIya-tavyAnIyatavvAnIya-avvAnIya. ('tavya' nuM 'avva' uccAraNa 'bhAsiavvaM' vagaire padomAM suprasiddha che) A bevaDA pratyayarUpa 'avvAnIya' pada sAthe ukta ' avAnu,' 'avAnI' ane ' avAno' aMzanI sarakhAmaNI thaI zake ema che. emAM zabdaparivartananI ane arthanI dRSTie paNa koI doSa jaNAto nathI. phakta Avo koI saMvAda zodhavo joIe. ___ athavA ukta 'avAna' no ' avA' aMza 'tavya' nuM parivartana che ane 'na' aMza saMbaMdhadarzaka 'taNa' nuM rUpAMtara che ema paNa sarakhAmaNInI dRSTie kahI zakAya : karavAtaNuM-karavAaNuM-karavAnuM. pradhAnapaNe vidhyarthanI sarakhAmaNI karatAM ukta rUponI siddhine sArU mane to prathama yukti vizeSa saMgata lAge che. 116 je kRdaMto Upara jaNAvyAM che te sivAya bIjAM kRdaMto ukta kRtiomAM vaparAyAM nathI ethI kRdaMtanuM vivecana pUruM karI have sarvanAmonI carcA karUM chu: Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 297 abhayadeva-(dvi0) tai, (10) tuha, (10) maha, (pra0) . tuha, (10) jasu, (pra0) so, (10) bAramA saikAnAM " kAsu, (40) amhehi, (tR0) pai, (pra0) sarvanAmo " tuhu, tuhu~, (pra0) hau~, (pra0) ki, ke, (dvi0) mai, (tR0 ) keNa, tai, (pra0) ahameva, ( strI0 pra0) ki, (40) anniNa, (pra0) su. (pra0) tumha, eu, euM, (pra0) anna, eha, mahAriya. 2 vAdidevamUri-jiNi, so, jo, koi, te, jetaNA, ko, jehi, jehiM, tuha. 3 hemacaMdra-ei. eha, ei, jo, te, tasu, te (tena ), ju, tuha, mahu, bihu~, maI, tuhuM, ke, je, binni, jeNa, jasukerae, haDaM, taukehiM, annahiresi, annaI, kAI, taho, tuhAreNa, amhArhi, avaru, (10) ehu, tAhaM, sA, ko, paI, kAsu, doNi, eha (strI0) eho, ehu (nAnyata0), jaM, taM, su, tujhu, majhu, kavaNeNa, AyaI, ( imAni ), Ayaho ( asya ), bihi, mahu, taI, tAe, sa, anne, tuhuM, tumhehiM, amhehiM, amhe, kassu, kavaNahiM, kavaNu, tahArI, annu, kui, taha, tuha, jasu, sa, torI, kavaNa, ( strI0) tAhaM. A badhAM sarvanAmonI vibhaktio vize je kahevAnuM che te AgaLa AvI gayuM che. ahIM to emAMnAM amuka vize kahevAnuM che. ukta padyomAM gujarAtInA pracalita 'tuM' mATe 'tuhuM' 'tuhu~' ke, 'tuhu' pada vaparAyeluM che. hemacaMdre 'tuhu~' ApeluM che. vaidikamAM tvam , pAlimAM vaM ane tuvaM, prAkRtamAM tuM, tuvaM, tuha ane tumaM pado vaparAya che. __'tuM' nA bahuvacana mATe 'tame' ane te sAru hemacaMdra 'tumhe' ane 'tumhaI' rUpo Ape che. vaidikamAM yuSme, pAlimAM tumhe ane prAkRtamA tubhe, tujhe, tumhe, tumhe ane uyhe rUpo vaparAyelAM che. ___ Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 gujarAtI bhASAnI utkrAnti trIjInA ekavacanamAM vaidika tvayA, pAli tvayA ke tayA, prAkRta-te, tai, tae, tume, bhe vagaire rUpo thAya che. UgatI gujarAtImAM 'paI' ane 'taI' rUpo hemacaMdre ApelAM che. prastuta padyomAM trIjInA ekavacanamA tai, taiM, pai, paiM, rUpo vaparAyelAM che. cAlu gujarAtImAM 'te' rUpa pracalita che. hemacaMdre ApelA 'paI' ane 'taI' nuM mULa vaidika ' tvayA' mAM che. 'tvayA' UparathI 'taI' to saraLa rIte AvI zake che. ____ bhAvavAcaka vaidika 'vana' pratyayarnu 'ppaNa' rUpAMtara hemacaMdre ApalaM che. e jotAM ane vAgvyApAranI dRSTie jotAM paNa 'AtmA'nA 'appAnI peThe "tva'no 'e' thavo svAbhAvika che. A rIte vaidika ' tvayA' nA 'tva'no 'pa' Upaje ane te dvArA UgatI gujarAtInA "paI' rUpanI niSpatti thAya. prAkRta 'bhe' rUpanI sAthe paNa prastuta 'paI'nI sarakhAmaNI karI zakAya. ___ SaSThI vibhaktimAM tuha, tujjha, tahArI ane torI e pado ukta padyomAM caparAyelAM che. vaidika-tava, pAli-tava, tumha ane tumha, prAkRta-tava, tuha tubbha-ubbha, tai, vagaire aneka rUpo vaparAya che. apabhraMzamAM ene mATe tau, tujha ane tudhra rUpo kahelAM che. 'tujjha'nuM mULa pAli 'tumha'mAM jaNAya che. 'tuha' paNa emAthI Avelu hoya. 'tahArI' ane 'torI' pado taddhitAMta che. hemacaMdra kahe cha ke yuSmadU, asmad vagere zabdone saMbaMdhasUcaka 'Ara' pratyaya lAge che. [8-4-434 he0 ] tuha + Ara= tuhAra. strIliMgI tuhArI, te UparathI tahArI. bhASAmA 'tArI'ke 'hArI' rUpa pracalita che. 'torI' nuM mULa paNa e 'tuhArI' che. kavitAmAM 'tAru' arthamAM 'torI' ane 'mAru' arthamAM 'morI' pado vaparAyelAM chaH morI arajI, torI kRpA. 'tuhAra'nI peThe 'mahAra' 'mahArI' vagaire pado paNa samajhavAnAM che. abhayadevanI kavitAmAM 'mahAriya' pada e ja arthamAM Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 299 AveluM che. bhASAmA ' mArUM' ke 'mhAraM' banne pravarte che. padyamAM vaparAyelA * tuhAreNa' nI paNa eja upapatti che. 'tuhAra' UparathI tRtIyAmAM * tuhAreNa'. 'ame' ne badale padyamAM 'amhe' vaparAyuM che. vaidika 'asme,' pAli 'amhe' ane prAkRta 'amhe che. apabhraMzamAM hemacaMdre 'amhe' ane 'amhaI' ApelAM che. ekavacanamA 'hauM' ke 'hau~' pada vaparAyeluM che. cAlu bhASAmA 'hu~' che, vaidika aham , pAli ahaM, prAkRta haM, ahaM, ke ahayaM vagaire che. UgatI gujarAtImAM hemacaMdra 'hauM' Ape che. te 'hauM' ane padyomA vaparAyelAM 'hauM' vagaire taddana maLatAM che. .. padyomA (strI0 ) eha, ei, (puM0 ) eho, (na0) ehu pado bhASAnA 'e' arthamAM vaparAyelAM che. ukta kavitAmA traNe liMgamAM judAM judAM rUpo mUkelAM che. tyAre bhASAmA 'e' zabda traNe liMgamAM sarakho che. vaidika 'etad', pAli 'eta', prAkRta 'ea' ane bhASAmAM e. bhASAmAM 'eNI' rUpa paNa pracalita che, te vaidika 'ena' nuM strIliMgI che. 'AyaI' rUpa 'A' arthamAM vaparAyuM che. hemacaMdra 'idam' ne badale 'Aya' nI bhalAmaNa kare che. bhASA, 'A' te ukta 'Aya' mAMthI Avyu che ane bhASAnuM 'i' vaidika 'i' UparathI Avyu che, te AgaLa kahI dIdhuM che. pR0 73 [ 49]. ukta kavitAomAM kavaNa, kAiM uparAMta narajAti ane nArIjAtinAM ki, ke, kui, kuvi, koi vagere rUpo AvelAM che. vai0 kazcit , 'kavaNa' vize " pAli koci, prA0 koi ane bhASAmAM paNa koi. niruktakAra bhASAmAM vaparAtuM 'kAi' hemacaMdre batAvelA 'kAI' mAthI thoDA pheraphAra sAthe AveluM che. 'kavaNaM' zabdanu mULa ajJAta che, paNa 290 juo TippaNa 232. ___ Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 gujarAtI bhASAnI utkAnti 6 'kaH ' nuM nirukta karatAM yAskAcArya ' kamanaH vA kramaNa : ' zabdano nirdeza kare che, e UparathI mAlUma par3e che ke 'kamana' ke 'kramaNa' zabdano nirdeza karanAra yAskanI sAme 'kavaNa' zabdanI hayAtI hoya. 'kavaNa' - 'kamana' ke 6 'kramaNa' mAM vizeSa phera nathI. yAskAcArya lakhe che ke.-" kaH kamanovA kramaNo vA sukho vA " [ pR0 738 ]. ukta padyomA 'te' nA artha mATe 'so', 'su', 'sA' ke 'taM' pada vaparAyAM che. vaidikAdi bhASAomAM ' te 'nAM rUpo liMgapramANe judAM judAM thAya che. A padyomAM paNa teno e rIte vyavahAra thayelo che, tyAre bhASAmA to traNe liMgamAM prathamAnA ekavacanamAM 'te' pada ja vaparAya che, eTaluM ja nahi paNa badhI vibhaktiomAM 'te' rUpa ja mULa aMga tarIke vaparAya che. bhASAmA ' te 'nI AvI vaparAza kyArathI zarU thaI e bAbata have pachInAM avataraNa dvArA jaNAvavAnI che. 'je' nA artha mATe paNa ukta padyomAM 'te' mATe jaNAvelI rIte 'ja' zabda vaparAyelo che. tyAre bhASAmA to traNe jAtimAM 'je' vaparAya che ane sarva vibhaktiomAM paNa 'je' aMga cAle che. 'jasu kerae' mAM 'jasu' chaTThI vibhaktivAluM rUpa che ane tene saMbaMdhasUcaka 'kera' pratyaya lAgelo che. [ 8-2-147 ] mA sUtramAM hemacaMdra, saMbaMdhadarzaka 'kera' pratyayanI noMdha kare che. saMskRta ' kIya' ane A 'kera' bacce sAmya hoya evaM mAlUma paDe che. < taukehiM - tArA mATe, annahiresi - anyane mATe. ( pR0 246 - 247) bhASAmAM vaparAtAM (strI0 ) jeNI, keNI ane teNI ukta ' eNI ' nA anukaraNa UparathI AvyAM lAge che. ' binni' no bhASApracalita prayoga ' banne' che. ' doNNi' ane ' binni' banne samAnArthaka pado che. ahIMnuM 'bihuM ' rUpa SaSThInuM sUcaka che. bhASAmAM Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 301 vaparAtA SaSThIdarzaka 'beunu' rUpanuM mULa e 'bihu~' mAM che. bhASAmAM te rUpane bevaDo pratyaya lAgelo che. 117 vizeSaNo ane avyayo bAbata khAsa lakhavA jevU haze tyAM jaNAvIza, paNa tenI yAdI to ApI dauM chu : avyaya bAramA saikAnAM vizeSaNo ane avyayo vizeSaNa 3 hemacaMdra--- abhayadevaravaNNa-ramaNa-suMdara. jhatti--jhaTiti-jhaTa juaMjua-yuta (?) judIjudI ia-iti-e pramANe lahu-laghu-laukara-zIghra vizeSaNo bAbata khAsa kAMI lakhavA jevU nathI; ethI vadhAre vi-api-bI, paNa vizeSaNonI noMdha karI nathI. vikArI ya, ca-ane ane avikArI vizeSaNonI rIta taha-tathA-tathA vize AgaLa kahevAI gayuM che. kiM-kAMi hemacaMdra potAnA padyamAM 'ju,judu' mAmA-mA-na artha mATe 'juaMjua' nipAtane hu-cokasa noMdhe che- (8-4--422 ) puNa-punaH-vaLI ____ anekArthasaMgraha kozamAM temaNe niru-nakkI " yuta H anvite pRthak "-(kAM0 2 jai-yadi-jo zlo0 186) kahIne 'yuta' zabdane ahaha-ahAhA 'pRthak ' arthamAM batAvyo che. "yutaM- kaha-kathaM kevI rIte ___ Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 gujarAtI bhASAnI utkrAnti avyaya yutaM' nuM prAkRta uccAraNa 'juaMjuaM' ji- hi , -ja-(nizcaya ) thaI zake ema che. hemacaMdrano koza ca / jotAM te 'juaMjua' zabda 'yuta' ema-evam-ema UparathI Avyo hoya ema lAge che. 2 devamariparaMtu phArasI zabdakozamA 'judA' jima ? zabdane phArasI tarIke noMghelo che. jimba ! eTale ukta 'juaMjua' zabda phArasI jiMba / -jema 'judA' sAthe saMbaMdha rAkhe che ke jiva ) ukta yuta' sAthe? hemacaMdranI kRtirUpa ' abhidhAnaciMtAmaNi'mA 'pRthak' nAvai-upamAdarzaka artha mATe 'yuta' zabda nathI, tema ihuM-iha-ahIM amarakozamAM paNa nathI, ethI saMdeha tima, tevaeNi, tiMva-tema thAya che ke 'juaMjua' zabda tA-tAvat-tyAM sudhI 'judAjudA' phArasI zabdanuM anu-jA-yAvat-jyAM sudhI karaNa na hoya ? abhayadevanI kRtimAM ethu-atra-ahIM 'lalli' zabda vaparAyo che te dezya che. jahiM-jahIM-jaiM-jyAM ("lalaM saspRham "dezI0 varga 7 tahiM-tahIM taiM-tyAM gA0 26. bhASAmA 'lallocappo- kiM zuM bhAbApu') ane teno artha 'khuzAmata' 3 hemacaMdrathAya che. avyayonI noMdha karatAM temAM etthu-atra-ahIM sAthe sAthe saMskRta ane gujarAtI tovi-toya 291 juo TippaNa 219 muM. 'ca' no paNa 'nizcaya' artha thAya che ethI 'ca' nI sAthe paNa prastuta 'ji'ne ane bhASAnA 'ja' ne sarakhAvI zakAya. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 303. avyaya paryAyo mUkyA che. 'aibhana' (Azcarya) puNu-punaH-vaLI vagaire keTalAMka avyayo dezya che. emanAM jai-jo mULanI mAhitI maLI zakI nathI. viNu-vinA-vanA 'kim', avestAmAM 'cIm ' uccAraNa pacchai, pacchi-pazcAt-pachI thAya che te vize vicAraNIya jetuM che. aha-atha-jo cIm -( khoradeha-avestA-pR0- emba-evam-ema 82) cIm -(te ja pustaka ma-mA-ma pR0 136) ahIM 'cIm ' jAma-yAvat-jyAM sudhI uccAraNa noMdhIne 'zuM' nI vyutpa- para-param-paNa 292 'zuM' nA mULa mATe vidvAnoe 'kIdRzakam-kIisaaM-kIisauM-kIzuM' padane AdhArarUpe kalpeluM che. paraMtu avestAmA 'zuM' arthe ja 'cIm' pada vaparAyeluM che e jotAM 'zuM'nI vyutpatti mATe vizeSa gaveSaNA karavI joIe ema mane lAge che.. __vaLI, 'zu' nI peThe 'kazuM' nA mULa mATe paNa sAkSaromAM UparanI kalpanA pravarte che tyAre 'kazu' arthamAM vaparAyelo eka 'kisa' zabda sUtrakRtAMgasUtra 1 zru. 1 a0 nI prathama gAthAmAM maLe chaH 'parigijjha kisAmavi' arthAt (kisAM-kazu, avi-paNa, parigijjha-parigraharUpe rAkhIne baMdha tUTato nathI ) e, e vAkyano bhAva che. mane lAge che ke 'kim ' nI peThe koI bIjo eka 'kisa' zabda 'kazA' nA arthamA pahelAM vaparAto hato, e hakIkata gAthAmAM vaparAyeluM 'kisa' pada sUcave che ane vartamAna ApaNuM 'kazu' ane ukta 'kisa' e bane bacce zabda tathA arthanI dRSTie sAmya paNa ghaNuM che. gAthAmA vaparAyelA 'kisa' zabdanuM mULa mane jaDyu nathI paraMtu TIkAkAra zIlAMka tene mATe saM0 'kRza' zabda vApare che. vaLI, 70 mA TippaNamAM batAvelI suttanipAtanI gAthAomAM 'kiMsu' zabda prazna arthamAM vaparAyelo che. "kiMsu suciNNaM "-kyuM sucIrNa ? " kiMsu sAdutaraM"kyu svAdiSTha ? vagere. e 'kiMsu' (saM0 kiMsvit ) zabda sAthe paNa prastuta 'kazu' nI sarakhAmaNI thaI zake ema che. gujarAtamAM keTalAka loko 'cyam che' ema bole che. e 'cyama' ane avestA- 'cIm' taddana samAna che e dhyAnamA rAkhavA jevaM che. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 gujarAtI bhASAnI utkrAnti - --- - .. ........ .... nAha-nAha...nahA avyaya ttimAM e ' cIm ' uccAraNa upayogI | ua-uta-o-pazya che ke kema ? e vicAravA vidvAno, kema-katham-kema dhyAna kheMcuM chu. chuDu-jo, zIghra 118 'AvaI' kriyApada 'Apa- kidha-kathamke ma tati' UparathI lAvaq saraLa paDe ema saI-svayam-sva-pote che. ' Avai' nA mULamAM ' AyAti' ji-hi-ja-nakkI nI kalpanA dUra paDe che ane 'Agacchati' to tethI paNa vizeSa ettahe-A tarapha dUra jAya che. mATe 'Apatati' pada vizeSa saMgata che. e mATe AgaLa kahiM-kahIM-kaI-kyAM (pR0 293 kaMDikA 113) 'Avyo' nA lakhANamAM lakhI gayo jetthu-yatra-jyAM chaM. athavA 'gati' artha mATe aibhana-Azcarya saMskRtamA hemacaMdre 'am' ane / avaseM avazyam-avazya 'a' ema be dhAtuo ApyA che. tettahe-te tarapha 'am' dhAtu to mAtra gati'ne sUcave jaNi-jANye che tyAre 'av' nA 'gati' UparAMta bIjA paNa aneka artho che. cia--caiva-nakkI A+ amati-Amati athavA A+ aja-adya-Aja avati-Avati UparathI paNa o-o 'Avai' pada AvI zake che ane NaM-ivArthe e rIte banelA 'Ava' nuM bhUtakR- jaNu-ivArthe--jANye daMta 'Avia' thAya ane te dvArA / kaiahiM-kayeM-kyAre ukta 'Avyo' rUpa nIpajI zake. paJcaliu-pratyuta-ulaTuM 293 juo TippaNa 291. ___ Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 305 119 hemacaMdra 'le che' arthamAM 'lei' kriyApada vApare che. ukta __ lei 'nI niSpatti mATe keTalAka vidvAno 'nI' " dhAtune ane keTalAka 'labha-laha' dhAtune kalpe che. mArA vicAra mujaba bIjA gaNanA 'grahaNa' arthavALA 'lA' dhAtumAthI A ' lei' lAvaq vadhu sugama che. jema 'dA' nuM -- dei' ane 'dhA' nuM 'dhei' rUpa nIpaje che tema zabdaviSayaka ke arthaviSayaka kazI kliSTa kalpanA karyA vinA 'lA' UparathI 'lei' AvI jAya che. kriyAratnasamuccayamAM guNaratnasUrie 'liai' kriyAno pratizabda 'lAti' Apyo che. 'lIjai' kriyAno pratizabda 'lAyate' jaNAvyo che, ane 'lai' ('le') nI chAyA ' lAtu' mUkI che. atyAra sudhImAM meM mAtra bAramA saikAnI traNe kRtiomA AvatAM nAmo, kriyApado, vibhaktio, avyayo, vizeSaNo vagaire vize vicAra karyo ane te saMbaMdhe vyutpatti viSayaka vivecana paNa karyu. ___ have pachInA saikAonI kRtionA utArAmAM je nAmo vagaire Avaze te bAbata vizeSa lakhavAnuM na rahe e uddezathI ahIM meM ATalaM lAMbu lakhI nAkhyuM che. hemacaMdre je UgatI gujarAtInuM vyAkaraNa lakhyuM che tenA niyamo sAthe ukta traNe kRtionA prayogone sarakhAvatAM sAdhAraNa uccAraNabheda sivAya bIjo evo khAsa koI vizeSa bheda jaNAyo nathI. ane sAdhAraNa paNa je bheda jaNAyo che te, te te sthaLe AgaLa kahevAI gayo che. 120 have teramA ane tyAra pachI anukrame aDhAramA saikAsudhInA prayogonI vyAkaraNa ane vyutpattinI dRSTie mImAMsA karaM e prasaMga prApta che. al ___ Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 (1) somaprabha - appiu-ApyuM savaDa - savaDa saMcaraMta saMcaratuM gahira--gheruM moraMti - more - moDe che-maraDe che pasannia - prasannA saMjhAi - sAMje ANevi ANI jovai joaDa } jue che gujarAtI bhASAnI utkrAnti teramA saikAnA zabdo gharavatta-gharavAta pakkhara - pAkhara karisai-karaze jo Avas - jovAve che-jovarAve che gau-gayo karahi-kare mahArau - mAruM khaMDa-khaMDe Dhakka DhAMkyuM jagaDa - jagaDe che vAra - bAra - bAraNaM - dvArapraveza dINAra -- dInAra ( phArasI ) saMbara - sAbara jaMta - jaMtra ucchalivi-UchaLIne karaDaM-karUM khAIsu-khAIza lippihisi - lepAIza khadu - khAdhuM takkhaNi- TAMkaNe - bakhata sara hakkArevi-hAkarI - sAkarI - bolAvI jalUa - jaLo sahuM- sauM - sAthe kavaDiiM-koDIe piai-pIe che kUvi kUtre tujhi-tuTye - truTye Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) dharmasUri- jaMbUcariya-- nameva namI cavIsaha - covIze -sAmihiM taNauM-svAmitaNuM - svAmInuM rayaM racuM vaSANauM - vakhANuM ju-je pUchII-pUchAya che nArihi taNa - nArItaNe bApa taNa - bApane cavesi - cavaze bAramo ane teramo saiko hosai ) hoze- thaze hosii S UThiu-UThyo } nAceI nAce che Aviu-Avyo sumiNa - sonuM - svapna mAImAyo jAyau - jAyo-thayo - vAghe aThavarIsau-ATha varasano hUu-hUyo-thayo gurupAsi- gurupAse tAsu taNai-tasa taNe - tene pahuttao pahotyo pahutu pahUtu cAliucAlyo daha-vAMdavA mATe baMdiu - vAMdI seNIyaM -zreNike-zreNikavaDe, dejiuM-dejo tamhi tame amhi ame isauM - isyuM - evaM karezauM - karazuM paraNI - paraNI - paraNIne nIchai - nidheM lesiuM -lezuM pariNevau-paraNaM mantrIu - mAnyuM AThai-AThe ekavAra - ekavAra pariNIya - paraNI ghari-ghare AvIu Avyo 307 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 gujarAtI bhASAnI utkrAnti liyai-le che | paraNI-paraNelI nIma-niyama-nIma bujhavaNai-bujhavavA maggAvai-magAve-mAgu kare-zodhe che baiThau-beTho bIjA-bIjA corehiMsiuM-coro-coro sAthe pAThavae-pAThave paiThau-peTho mana-nahIM lIyaMtA-letA acchaI-che jANIie-jANIe te te kima-kema thaMbhIyA thaMbhyA hoisii-haze-thaze Tagamaga-Tagamaga aDhAra-aDhAra joyaMtA-jotA nAtrAM-nAtrAM-nAtarAM sAThi-sATuM kaheI-kahe-kahe che kIjai-kIje pitara-pitaro vijAvaDaI-vidyAvaDe tamhArA tamArA mAya dulaMghIya taNai vayaNe-mAyataNe- kima kema mAtAne-durladhya vacane | tRpati-tRpati-tarapata-dharapata-tRpti dIjai-deje piMDa-piMDa kisa-kizyu-zuM paDai-paDe kareso-karazo loyahaM taNai-lokataNe leso-lezo karesii-karaze UbhA-UbhA evaDu-eva9 josiiM-joze UmAhIA-UmAhyA bApa-bApa lesiu-lezo maravi-marI Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 309 mAibappa-mAbApa bhaiMsu-meMso-pADo kima kima-kema kema huU hUo-thayo melhesiu-melazo-choDazo putrajanmi-putrajanme haNIjai-haNIje-haNAya izauM-I\-ebuM iNa pari-eNi pere karezauMkarazu tiNi teNe nemihiMsiu-nemizu-nemi sAthe suha taNI-sukhataNI-sukhanI bUjhavIya-bUjhavI beu-beu-banne chAMDesiu-chAMDIzo-chAMDazo siuM-\-sAthe karesiu-karazo lesiuM-lezaM hauM-hu~ mokalAvaNa-mokalavA rUyaDauM-rUr3e cAlIya-cAlyA hatthi-hAthI bhuI-bhoM kAga-kAga-kAgaDo dhrasakai-dhrasake-trasake-bIe nivaDauM-nivaDuM-pahuM bolAvIu-bolAvyo cIti-cittamAM bheTAvi-bheTAva dharesiu-dharazo amhi -huM chaMDesiM-chAMDazo achauM-chu tRsa-za-taraza putta taNau vijharAya-vindhyarAya taNo putra chIpai-chIpe melhAvIu-meLAvyo-meLavAvyo meLApa karAvyo karezau-karazo deThi-dRSTi utara paDautara-uttara paDuttara Avatau-Avato Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti bIjI-bIjI suka-sUkuM jANIi-jANIye coratu-corato jaNaNI jAiu-jananI jAyo koI-koI nayaNe-nayaNe chuTUM-chuTyu khami-khama-kSamA kara amhe-ameM (tR0) saMtAvIyA-saMtApyA, satAvyA koNI-koNika panutI-panotI mAi-mAI-mA jiNi jeNe jAIu-jAyo-pedA thayo mokalAvI-mokalAvI leizauM-lezuM vairAga-vairAga-vairAgya amha-amane athavA ame bolIi-bolIe melhI-melI-choDI ahai-AThe | sAcau-sAco bhaDivAu-bhaTavAda-'hu~ bhaTa-zUra chu' ebuM bolavU navANavai-navANuM-navvANuM huuM-hUyuM-thayu iNi-eNe dIThau-dITho melhatau-melato choDato tamhe-tame bhalaI-bhale achajiu-achajo-cho-rahejo jhUjha-jhUjha-yuddha jhUjhasiuM-jhUjhIza vahUyara-vahUvAru mAibappo-mAbApa kahaM-kahe gharahUMtu-gharethI nIMsarai-nIsare cAlIu-cAlyo -sAtha-sAtha bhAdravae-bhAdarave kasakerI-konI pariharae-parihare anai-anya-ane ___ Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta - bahuta - ghaNA levA-levA mATe cAlIu - cAlyo pAsi-pAse gayau gayo aMgamai - aMgame hU-hUyuM -- thayuM pAlatAM - pAlatAM pAchilaDaM-pAchalo chelo prabhavau - prabhavo (nAma) paDhAI - paDhe saMbhalaI - sAMbhaLe bhagai-bhaNe- kahe bAramo ane teramo saiko revaMtagire - revatagiri no rAsurAsa sumarevi - samarI ciMtau-ciMto-ciMtavo je-je chAsaThae-chAsaThe vijjAvi - vidyAdevI basAu - besA - besADyo pATi - pADhe gaNagaNe teramA saikAnA vijaya senasUrinA ( 3 ) vijayasenasUri revaMtagirirAsa zabdo paNameva praNamI bhaNisu-bhaNizuM pAmisihaM - pAmaze dhAmIu - dhamI- dhArmika rAtidivasa- rAtadivasa nIpanUM- nIpanyuM nIpajyaM solaha-soLa paNAsa - pranAzo - nAza karo | daMsaNu-darzana mATe | desadesaMtaru- dezadezAMtarano, dezadezAMtarathI Avai - Ave che poruyADa - poravADa 311 gurajaradhara - gujarAtanI bhUmi 294 vartamAnamAM keTalAka loko potAnI oLakhANa 'dhAmI' zabdadvArA Ave che. mane lAge che ke prastuta 'dhAmI' ane oDakavAcaka 'dhAmI' e banne zabdo eka che. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti maNaharu-manahara dhavalaki-dhoLakAmAM soraThadesu-soraThadesa bihu-beu baMdhavi-bAMdhave vAyai-vAya che sUmU-suSama-satyayuga vAu-vAyu-vA dUsamamAjhi-duSSamakALamAhi takkhaNi-TAMkaNe dhariu-dharyo tuTTai-tUTe bihu narapavare-banne pravara narAe- guMjArava-guMjArava uttama puruSoe karAviu-karAvyu bhAu-bhAva ahiNavU-navU kAriu-kAravyuM-karAvyu niyanAuM-nijanAma gaDhavADha maDha-maTha-mADha-meDI caMdaru-caMdara lihAviu-lakhAvyu ghari-ghare-ghara vaDe puttaliya-pUtaLI ArAmi-ArAma vaDe kalasa-kalaza-kaLazyo tahi puri-te puramAM-nagaramAM maMDapu-maMDapa saMThAvio-saMThavyo-saMsthApyo toraNa-toraNa suraTha-soraTha ruNajhaNi-raNajhaNa bharAvIya-bharAvI bhAu-bhAI-bhAu uddhariu-Udhayu jasi-jasa vaDe dAlidhu (du?)-daladara pAga-pagathiyAM galai-gaLe che UDaI-UDe jhalahalai-jhaLahaLe che ohaTTae-oTe che-oTa thAya che- kasamIra-kAzmIra deza ochaM thAya che pava / paraba parava ___ Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 313 baMdha-baMdhu joiu-joyu Aviya-AvyA Thiu-thayo karaMtaha-karatAM milhevi-melIne-mUkIne galiyu-gaLyu-gaLI gayu kiu-kiyo-koM levamu-lepamaya jaijaikAro-jejekAro jaladhAra-jaladhArA thappiu-thApyo saMtaviu-saMtApa pAmyo pacchima-pacchama-pazcima Aviu-Avyu kappiu-kApyu ima-ema vileva taNIya-vilepananI-vilepana niyama-niyama karavAnI laiu--liyo-lIdho vaMcha-vAMchA pabhaNai-pabhaNe-kahe che niyadesi-nijadeze-potAnA dezamAM saddAviya-sAda pADIne-'jayajaya'no parAiya-pAchA pharyA sAda pADIne] dIThu-dIrcha pacchalu-pAchaLa vajjai-vAje che joesi-joIza naccai-nAce che tuM-tuM pekhivi-pekhI-pekhIne valaMtau-vaLato sohae-sohe che-zobhe che dehalihi-Delie DelimAM dAvai-dAve che-Ape che-devarAve che puDi-paDiyAmAM pUrai-pUre che Aroviu Aropyu ArohI-ArohI-caDI pacchalu-pAchaLa pahilAi-pahile-pahele bIjai-bIje gahagaNae mAhi-grahagaNamAM paNamaI-praName che jima-jema ___ Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pAmaiM-pAme che panvayamAhi-parvatamAhI ThAmi ThAbhi-ThAma ThAma tema-tema Thaviya-ThavyA-sthApyA titthamAhI-tIrthamAMhI te-te ramai-rame nara-nara jo-je dhana-dhanya rAsu-rAsa je-je tUsai-tUse-tuSTa thAya kalikAli-kalikAle pUrai-pUre mala-mayaliyA-malamelA-malavaDe melA ralI-raLIyAta-icchA-hoza-utkaMThA pAmei-pAme che | kaDava-kaDapalo-samUha-kaDava samaya-sametazikhara (pahADanu nAma) 121 teramA saikAnA somaprabha, dharmasUri ane vijayasenasUrinI kRtiomAthI laIne Upara je je zabdo ApyA che te badhA potAnI racanAdvArA kahI Ape che ke ame badhA gujarAtI bhASAnA chie. A bAbata vizeSa carcA karatAM pahelAM ukta traNe graMthakArono thoDo paricaya ApI dauM:somaprabha-A AcArye 'kumArapAlapratibodha' nAmano kathAgraMtha vikrama __ saMvat 1241 mAM banAvelo. arthAt kumArapALanA somaprabhano samaya 4 svargavAsa pachI agIyAra varSe ja temaNe ukta graMthanI racanA karelI. A AcArye "kalyANasArasavitAnaharekSamoha" ityAdi eka AkhA zlokanA so artha karI batAvelA tethI temanI khyAti 'zatA 295 e Akho zloka A pramANe cha : "kalyANasArasavitAnaharekSamoha kAntAravAraNasamAnajayAdyadeva / dharmArthakAmadamahodayavIradhIra somaprabhAvaparamAgamasiddhasUre // " Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 315 thika' tarIke thayelI hatI. temaNe temano me 'kumArapAlapratibodha' nAmano graMtha gurjarendrapuramA eTale aNahilapuramA rahIne lakhelo che, evaM temaNe pote ja jaNAveluM che. kumArapAlapratibodhamAM aMte lakheluM che ke " zazi-jaladhi-sUryavarSe zucimAse ravidine sitASTamyAm / jinadharmapratibodhaH klupto'yaM gUrjarendrapure" // pR0 478. temanAM je padyo ahIM UdharyAM che te kumArapAlapratibodhamAthI lIdhelAM che. dharmasUri vize vizeSa vRttAMta na ApatAM saMkSepamA jaNAvaM chaM ke ___ jaMbUsvAmI rAsamAM temaNe te kRtino 1266 no dharmasUrino samaya 5 samaya jAvelo che ane potAnA gurunuM nAma mahendrasUri jaNAveluM che. trIjI kRti-revaMtagirirAsa-nA kartA zrIvijayasenasUri che. rAsanI zarU . AtamAM temaNe gujarAtamAM AvelA dhoLakAnA rAjA vijayasenasUrino vIradhavalane yAda karyo che ane poravADa kulanA zaNagArasamaya samAna-AsarAjanA putra-vastupAla ane tejapAla e be bhAIonAM nAmane paNa saMbhAyA~ che. tathA A vijayasenasUri vastupAla tejapAlanA dharmAcArya hatA ane temaNe vikrama saMvat 1288 nA phAgaNa suda 10 budhe giranAra Upara mahaM0 vastupAle karAvelA zrI sametAvatAramahAtIrthaprAsAdanI pratiSThA karAvelI. (prAcIna jainalekhasaMgraha pR0 66.) A rIte ukta traNe AcAryoMnA samaya-teramA saikA vize zaMkA maTI jAya che. bAramA saikAnI aMtima apabhraMza vA UgatI gujarAtI bhASAnI ukta kRtionI bhASAmA saMskRta prAkRtanI asara taddana maTI nathI, jo ke 296 juo TippaNa 263-264 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpatti 316 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bhASAnuM valaNa UgatI gujarAtInuM che. to paNa kartA, saMskRta ane prAkRtanuM pAMDitya temAM jhabakyA vinA raheluM nathI. A paristhiti ahIM ApelI somaprabhanI kRtimAM paNa dekhAya che tema chatAM Upara ApelA zabdo temanuM gujarAtI taraphanuM valaNa spaSTa karyA vinA rahetA nathI. eTale somaprabhanI kRti paNa hajI UgatI gujarAtI avasthAvALI gujarAtI bhASAnI kRti che. temaNe ApelA keTalAka zabdonI vyutpattinI vicAraNA A pramANe cha :122 cAlu bhASAnA 'Apyu ne badale temaNe ' appiu' pada mUkyuM che. 'appiu' mAMthI ja 'Apyu' Avyu che, ane 'ApyuM'nI ___appiu' tathA ' arpita e banne taddana samAna zabdo / che. saMskRta bhASAnA prAcInatama vaiyAkaraNoe 'arpayati' rUpane sAdhavA mATe 'gati' ke 'prApaNa-(laI jaq )' arthavALA 'R' dhAtune mULarUpe rAkhyo che ane tene preraNAsUcaka 'Ni' pratyaya lagADyA pachI 'pa' lagADI te 'R' UparathI 'arpa' aMgane teo banAve che. A rIte ' arpa' aMga thayuM ane te dvArA bhASA- 'Apaq' kriyApada paNa AvyuM. paraMtu ahIM te 'apa' no ' ApavU-devU' artha zI rIte Avyo? te muddo khAsa vicAraNIya che. ___ 'dA' eTale 'devu' tenuM preraka aMga 'dAp' eTale 'devarAvaq' e rIte '' eTale 'javU' athavA 'laI jarbu' tenuM preraka aMga 'arpa' eTale javAvaq-javarAvaQ-janArane preraNA karavI athavA laI janArane preraNA karavI-laI javADavU-pahoMcADavU. 'gati'-arthavALA 'R' dvArA AvelA 'arpa' aMgamAM 'devA' no artha zIghra samAI zakato nathI. paraMtu 'laI javu' arthavALA 'R' dhAtu Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 317 UparathI AvelA 'arpa' aMgamAM ya sIdhI rIte nahIM kiMtu lakSaNAdvArA 'devU' no artha mAMDamAMDa samAI zake che. ___ 'devarAve che' evaM kriyApada sAMbhaLatAM jema 'preraNA' no spaSTa bhAsa thAya che tema 'Ape che' kriyA sAMbhaLatAM leza paNa preraNAno bhAsa thato nathI tyAre 'apAve che' mAM te bhAsa tadana spaSTa thAya che. 'amukane khAMDa pahoMcADI AvyA-ApI AvyA' evA vAkyamA 'pahoMcADI Avad' ane ' ApI Avarbu' banne paryAya jevAM jaNAya che. ethI ' arpa' aMgamAM gatine vA prApaNane apekSIne te bhAvane game te rIte ghaTAvavo ja rahyo. athavA mane lAge cha ke-'devA'nA- ApavA 'nA arthamAM -- dAnI peThe svataMtra rIte koI -- appa' dhAtu dezya hoya ke jenA uparathI ApaNuM ' Apaq' pada Ave che. ane vaiyAkaraNoe e ' appa' mULa nakkI karavA 'R' UparathI tene 'pa' lagADIne eka navaM ' appa' nI jevU ' arpa' aMga kalpI kADhyu hoya. vaiyAkaraNoe kalpelA * arpa 'mAM spaSTapaNe * ApavA' no bhAva ghaTamAna nathI, mATe ja ahIM dezya ' appa' ne kalpavAnI vAta karI che. 123 savaDi' zabda jyAM vaparAyo che te sthaLanuM anusaMdhAna karatAM teno artha 'savaDa-sagavaDa' ja ghaTI zake che. 'savaDi'nI somaprabha, sparza iMdriyanuM svarUpa samajhAve che. te saMbaMdhe vyutpatti lakhatAM kahe che ke "zizira RtumA sparza iMdriya icche che ke havA vinA- ghara hovU joie, agninI sagaDI hovI joie, tathA kesara, tela ane ghaNAM vastronI savaDa-sagavaDa-hovI joie" "sisirammi nivAyagharaM aggisayaDi / ghaNaghusiNa tella bahuvatya savaDi // " A rIte jotAM ane vicAratAM ahIM -- savaDi'no savaDa-sagavaDa artha Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti ghaTamAna che. 'savaDi'nI vyutpatti nizcita thaI zakI nathI. paraMtu saM0 saparyA-prA0 sapariyA-savaliyA sAthe prastuta ' savaDi'nI sarakhAmaNI karI zakAya. 'saparyA'mAM mUla dhAtu 'sapara' che. 'pUjA-Adara-mAna' e teno artha che. koI atithi ke mitra anyane ghare jAya ane tyAM tenI je badhI anukUlatA sacavAya te ja tenAM pUjA-Adara-mAna kahevAya. 'savaDa ke 'sagavaDa'nA AzayamAM anukUlatAno bhAva pradhAnapaNe rahelo che e dRSTie saparyA-savaliyA ane 'savaDi' e badhArnu mULa eka hoya ema lAge che athavA 'tatkSaNa' arthavALA 'sapadi' pada sAthe 'sabaDi'nI tulanA karI zakAya. AvanAra atithi ke mitrane je anukUlatA tatkSaNa apAya te 'savarDa'nA bhAvamAM Ave che eTale 'tatkSaNa' ane 'tatkSaNa thanArI anukUlatA' e be bacce abheda kalpie to "sapadi' ane 'savaDi'nuM sAmya sAdhI zakAya. A rIte bhASAmAM pracalita 'soI' zabdanI paNa 'sapadi' pada sAthe tulanA karI zakAya. sapadi-savadi-savai-saui-soI. athavA arabI bhASAmAM 'sagavaDa' artha mATe 'sahUlata' pada che. tene ja ghATaghUTa-ThIka saMskAra-ApI 'savaDi' zabdane pracAramA Athyo hoya. "saMcaraMta' pada bhASAnA saMcaratA' padane maLatuM che. 'moraMti' kriyApadamAM -- mora' dhAtu che. bhASAmAM "moravU' kriyApada pratIta che. 'dIvAnI zaga morajo' e vAkyamAM "mora' dhAtuno upayoga kAThiyAvADamAM pratIta che. AcArya hemacaMdra 'mora' dhAtune 'bhaJja' (bhAMgavU) dhAtuno paryAya kahe che. 'mora' dhAtu dezya mAlUma paDe che athavA 'nagaramardI' 'prAkAramardI' vagaire prayogomAM vaparAyelA 'kSoda' arthavALA 'mRd' ( navamo gaNa) dhAtu sAthe 'mora' dhAtunI sarakhAmaNI thaI zake ema che : mRd-mud-muDa-moDa-mor-Avo krama kalpI zakAya. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 319 'jagaDai '_' jagaDo kare che' arthavALu * jagaD ' kriyApada paNa dezya . che. dezInAmamAlAmAM varga 3 gA0 44 mAM hemacaMdre nA 'jagaDia'297 zabda Apelo che. dezInAmamAlAnA vyutpatti saMpAdaka rAmAnujasvAmI * jagaDia' zabdane barAbara maLato telagu zabda ' jagaDamu' Ape che. saMbhava che ke ApaNI bhASAno 'jagaDo' zabda telagu bhASAmAMthI ApaNe tyAM Avyo hoya. 'vAru' zabda 'bAra' nA arthamAM che. 'bAra-bAra-dvAra-daravAjo' e badhA samAna arthanA zabdo che. ' dINAra' zabda paradezI che. paraMtu te ghaNA samayathI ApaNA saMskRta . prAkRta sAhityamAM AvI gayelo che. jainasUtra kalpa'dINAra' paradezI / sUtranA mULamAM ane amarakozamAM te zabda vaparAyelo zabda ra che. " dInAre'pi ca niSko'strI " ( amarakoza kAM0 3 nAnArthava0 zlo0 14). . ___ gujarAtIno 'sAbara' ane A 'saMbara' e banne zabdo ekasarakhA che. hemacaMdra 8-4-174 mAM 'ucchala' dhAtuno nirdeza kare che. bhASAmAM pracalita 'UchaLavU' kriyApadanuM mULa ukta 'ucchala' dhAtu che. 'ut+ zala 'ke 'ut + sala' evo teno padavibhAga che. 'zal' ane 'sal' e banne dhAtuo gatinA sUcaka che. somaprabhe vAparelA 'ucchalivi'nI vyutpatti paNa ukta 'ucchala' UparathI karavAnI che. 124 somaprabha 'jovU-dekhavU' arthamAM 'jovaI'ke 'joai' kriyApada / vApare che. 'jove che' artha- cAlu bhASAnuM kriyApada 'jovunI vyutpatti ane ukta jovaI ke joai' e banne samAna che. 297 " viddaviammi jagaDio"-dezI / 298 juo 'dINAra' zabda-pAiasadda0 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 6 jov' dhAtunuM mULa avagata nathI. varNasAmyanI apekSAe ' jovanI sAthe maLatA Ave evA ' dyut' ' jut' ane 'yut ' e traNa dhAtuo upalabdha che. ' dyut' eTale dIpavuM - dyotate eTale dIpe che. 'vidyut vidyotate'vIjaLI dIpe che-camake che. 'jut' ane 'yut' eTale bhAsavuM. jotate-yotate eTale bhAse che. ' dyut' vagere traNe dhAtuomAM sIdhI rIte 'AMkhe jovA' no bhAva dekhA to nathI ane 'dyotate' 'jotate' 'yotate' no prayoga akarmaka jaNAya che : ' naraM dyotate' eTale 'mANasane jue che' e rIte e dhAtuno prayoga kyAMya joyo nathI. bhASAmAM vartato ' jov' dhAtu sakarmaka che ane 'AMkhe jovuM ' eteno artha che. A badhuM jotAM ' jov' dhAtunuM akSarasAmya 'dyut ' vagere dhAtuo sAthe hovA chatAM te ( ' jov' dhAtu) dyut, jut ke yut UparathI Avyo hoya evI kalpanA thaI zakatI nathI. zrImAna narasiMharAva bhAInA lakhavA mujaba DaoN0 TesITorI ' jobU ' dhAtune ukta ' dyut' mAMthI nIpajAve che. akSarasAmya jotAM DaoNkTarasAhebanI kalpanA asaMgata nathI paraMtu artha - dRSTie jotAM Upara jaNAvelI gUMca Ave che. hA, ema mAnavAmAM Ave ke ' dyut ' nuM rUpAMtara thayA pachI teno artha paNa pharI jAya che ane te akarmaka dhAtu rUpAntara pAmI sakarmaka paNa thaI jAya che, to bAMdho nathI. paraMtu bhASAmAM je artha rUDha che te arthamAM ' dyut' no upayoga zodhyA sivAya ukta kalpanA vizeSa kliSTa jaNAya che. lakSaNAno upayoga karavAmAM Ave ane bhASAmAM AvelA ' jov ' no mULa svabhAva badalI nAMkhavAmAM Ave to kadAca bane. mane lAge che ke AvI kliSTa kalpanA karavA karatAM ' jov' dhAtune dezya mAnIe to harakata nathI. 320 - dhAtuno A0 hemacaMdre kumArapALacaritramAM betraNa sthaLe ' joa ' prayoga karelo che. " sattu vi mittu vi donni vi joahu " - ( sarga 8 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 321 zlo0 0 26 ) zatru ane mitra bannene juo. " jiNa-Agama joi ". (sarga 8 - lo0 61 ) jina Agamane jo - jina AgamanI gaveSaNA kara. " jo aMtahe " ( sarga 8 - lo0 16 ) A bace sthaLe TIkAkAre joa ' nuM pratibiMba ApyuM che to 'dyut ;' paraMtu " dhAtUnAmanekArthatvAt " kahIne te ' dyut ' no 'jovuM' artha jaNAvela che. 6 *) " pakkhara ' ane bhASAno ' pAkhara ' e banne samAna zabda che. hemacaMdra potAnA 'abhidhAnaciMtAmaNi' nAmaka saMskRta kozamAM (kAM0 'pAkhara' nI vyutpatti 4, zloka 0 317) ' turagasannAha' nA arthamAM 'prakSara' ane 'pakhara' zabda noMdhe che tathA dezInAmamAlAmAM ( varga 6, gA0 10 e ja arthamA ' pakkhara' zabda jaNAve che. vizeSa vicAratAM ukta 'pakkhara ' padanI tulanA 'pakSa' - ( paDakhaM ) pada sAthe karI zakAya ema che : ghoDAnI pITha Upara banne paDakhe je bakhtara vA suzobhita jhUla nakhAya che te, ' pAkhara ' zabdano artha che. 'pAvara' ghoDAnAM banne paDakhAMne zobhAve che - banne paDakhAnuM bhUSaNa che. e rIte ' paDakhAM' nA saMbaMdhane laIne te ' bakhtara' vA 'jhUla' nuM nAma 'pAkhara' paDyuM hoya. A dRSTie jotAM pakSa + ra' pakkhara' ane te dvArA 'pAkhara' pada vAgvyApAranI dRSTie nirdoSa rIte AvI zake ema che. 'pakkhara' no 'ra' 'madhura' nA 'ra' nI peThe matvarthIya che ane ' pakhAja ' -( pakSavAdya ) padamAMno ' pakha' tathA 'pAkhara' no ' pakha' e bane samAnArthI che. 6 'joAvai' eTale 'jovarAve che.' A dhAtuno saMbaMdha ukta ' jovU' dhAtu sAthe che. L ' Dhakkiya' eTale 'DhAMkelaM.' UparaUparathI jotAM Dhakka DhAMka' dhAtu dezya lAge che paraMtu kharI rIte tema nathI. saMskRtamAM ' sthag-saMvaraNe' dhAtu 21 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 gujarAtI bhASAnI utkrAnti - che. " saMvaraNam - AcchAdanam " ( dhAtupArAyaNa pR0 137 dhAtu aMka 1030 ). ukta AcchAdana -- DhAMkaarthavALA ' sthag' dhAtu UparathI 'Dhakk' dhAtu Avelo che, ane bhASAnuM ' DhAMkavuM' e ukta 'DhAMka' nI vyutpatti L Dhakka' dvArA AveluM che. 6 * khAisu " mAM prathama puruSanA ekavacanano 'u' pratyaya che ane tenuM pUrvaga 'isa' pada bhaviSyakALane sUcave che. prathama puruSanA ekavacana ' uM' UparathI " khAisu' no 'u' Avyo che ane pAchaLathI bhASAmAM AvatAM, bhaviSyakALasUcaka te 'is' pada kyAMya 'as' rUpe badalI gayuM cheH karaze, karazo vagaire. tyAre kyAMya te 'is' kAyama paNa radhuM che: khAIzuM, khAIza, jamIza, pIza vagaire. saMva0 1241 pachI 1266 nI kRti joIe to temAM baparAtA prayogoe vizeSa gujarAtIpaNuM dhAraNa kartuM che ema jaNAyA vinA rahetuM nathI. saMva0 1266 nI jaMbUcariyanI kRtine UgatI gujarAtI kahevA karatAM kumAra - gujarAtI zabdathI kahIe to paNa barAbara baMdha bese evaM che. temAM pahelA puruSa mATe Avelo 'hUM' 'UThiu' 'karazuM' mATe 'karezaDaM' ( AmAM daMtya ' sa' ne badale tAlavya 'za' vaparAyo che, te dhyAnamAM rahe ) ' paraNavuM mATe 'pariNetrau', 'mAnyuM ' mATe 'mannIu' tathA 'lezo' arthe 'lesiu' 'pAmaze' mATe 'pAmisihaM, ane Tagamaga, nAtrAM, UbhA, coratu, bhui~, nIma, bheTAva, chUTaM, pAlatAM nIMsarai, patI, vahUyara, nIpanUM vagaire aneka prayogo 1266 nI bhASAne ApaNI cAlu bhASAnI bahu pAse lAve che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 bAramo ane teramo saiko 125 'taNa' pada saMbaMdhane sUcave che. sAdhAraNa rIte ' taNa' no prayoga . padanI lagolaga rAkhavAnI paddhati che. A kRtimAM te 'taNa'no svataMtra upayoga ' paddhatimA pheraphAra thayo che, 'mAya dulaMdhIya taNai vayaNe' ane 'putta taNau vijharAya' e vAkyomAM 'taNa' no prayoga pUrvanI rIte thayelo nathI. prathama vAkya 'mAya taNai dulaMdhIya vayaNe' ema hovU joIe ane bIjuM vAkya 'putta vijharAya taNau' ema hovU joIe. 'mAtAnA durlavya vacanane lIdhe' e prathama vAkyano artha che ane bIjA vAkyano 'viMdhyarAjano putra' evo artha che. pahelA vAkyamAM 'mAya' ane 'taNai' nI vacce vacananA vizeSaNarUpa 'dulaMghIya' padanuM vyavadhAna che ane bIjAmAM 'taNau' no prayoga vijharAya'nI pachI joIe te pUrva thayelo che. A samaya pachInA rAsAomAM ghaNe sthaLe 'taNa' nA ane SaSThI vibhaktionA pratyayonA AvA UlaTA-sUlaTA prayogo thayelA che. _ 'pahUta' nI vyutpatti vize carcA AgaLa (pR0 280) AbI gaI che. A kRtimAM te, ' pahUta' ane ' pahuta' ema banne rIte vaparAyelo che. 126 'vAMdavA mATe' artha batAvavA : vaMdaNaha' ' levA mATe' 'levA' 'mokalAvavA mATe'. 'mokalAvaNa' ane 'vaMdaNaha' vagerenI ' 'bUjhakvA mATe' 'bUjhavaNai' zabdo vaparAyA che. te nAgovA vyutpatti padonI vyutpatti A pramANe karavAnI cha : vaMda + aNaha, mokalAva + aNa, bujhava + aNai. 'aNaha' ' aNa' ane ' aNai' e traNe tumarthane darzAvanArA vA caturthInA arthane darzAvanArA pratyayo che. 'aNa, aNahaM, aNahiM, evaM, evi, eppi, eviNu, ane eppiNu' e ATha pratyayo 'tum ' nA arthane sUcave che ema hemacaMdra kahe che (8-4-441). prastutamAM 'vaMd + aNahaM' UparathI 'vaMdaNahaM' ane te dvArA 'vaMdaNaha' pada AveluM che. 'vaMdaNaha' padanI bIjI rIte paNa niSpatti thaI zake ema Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 gujarAtI bhASAnI utkrAnti che : saM0 'vandanasya'. SaSThI, caturthInA arthamAM thAya che mATe ' vandanasya' eTale 'vandanAya-' 'vAMdavA mATe'. caturthIne badale vaparAyelI SaSThInA ekavacana ' sya' 'ssa' 'ssu' 'hu,' ane e 'hu' UparathI 'vaMdaNaha'no aMtya 'ha' AvI zake ema che athavA SaSThInA bahuvacana 'haM' UparathI paNa te 'ha' AvI zake ema che ane arthaghaTanAmAM paNa kazo vAMdho raheto nathI. saMbhava che ke caturthIsUcaka pratyayo UparathI tumarthasUcaka 'aNahaM' ke 'aNahiM' nA 'haM' ke 'hiM' akSaro AvyA hoya ane 'aNa' te saMskRtamAM vaparAtA bhAvasUcaka 'ana' nuM pratirUpaka hoya. tumarthe je ekalo 'aNa' Ave che te lupta caturthyaMta paNa hoI zake che. 'bujhavaNai' mAM lAgelo 'aNai' pratyaya ukta "aNahiM ' UparathI Avelo che ane 'mokalAvaNa' no aMtima 'aNa' te tumarthaka ukta 'aNa' pratyaya pote che. 127 ' levA' mAM lA+evA che. hemacaMdra 'tavya' ne badale 'evA' vAparavAnI bhalAmaNa kare che. (8-4-438) lAtavya' ne badale 'levA'. ahIM lAtavya'mAM tavya' bhAvasUcaka che tethI 'lAtavya' eTale 'grahaNa kara levu' evo artha ' levA' no thAya ane e 'levA' padane lupta caturthIvALu mAnIe to teno 'levA mATe' artha paNa thAya. mane lAge che ke ahIM ' levA' ne lupta caturthI vibhaktivALu mAnIe to arthaghaTanA barAbara thAya athavA lAtavyAya-lAetavvAya-lAeavvAya-leavvAyalebvAya----levA e rIte paNa caturthyata 'lAtavya' UparathI vyAkaraNanA niyamAnusAra 'levA' pada AvI zake che. A 'levA' pada pachI 'nimitte' pada lagADIe to 'levA nimitte' thAya ane te UparathI 'levA nemATe' pada udbhave. vaLI, ukta 'levA' padanI sAthe 'bujhavaNaI' mAM vaparAyelo tumarthaka 'aNaI' pratyaya lagADIe to 'levA+ Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 325 aNai' UparathI levANai' pada nIpaje ane te dvArA cAlu bhASApracalita 'levAne' padane sAdhavAmAM koI prakArano bAdha dekhAto nathI. A rItanI vyutpattimA 'tumartha' no bevaDo prayoga che e dhyAnamA rahe. 'bujhavaNai' nI upapatti sAthe 'aNai' nI upapatti batAvI gayo. ukta - levA' ane 'levAne' nI peThe karavA, ramavA, karavAne, ramavAne, karavAne mATe, ramavAne mATe vagaire padonI yojanA ghaTAvavAnI che. bhASAmAM vaparAtA 'levAta'' 'bolavAta'' vagaire prayogonI upapatti AgaLa (pR0 295-96 ) batAvI dIdhI che. liyai, lIyaMtA vagere rUpo 'lA' ( grahaNa karavU levu ) dhAtu UparathI lAvavAnAM che. e bAbatanI carcA AgaLa (pR0 305) AvI gaI che. 'maggAvai' zodhe che-mAge che-mAgu kare che. dhAtusaMgrahamAM 'mArga' dhAtuno 'anveSaNa' artha Apelo che paraMtu te, 'mAgavA' nA arthamAM paNa vaparAya che. " yAJcAyAM bhikSate mArgayate yAcati, yAcate"- ( kriyAkalApa pR0 52, zlo0 190) ukta ' mArga' dhAtu UparathI preraNAnA arthamAM * mArgayati--maggAvai' rUpa Ave che. _ 'pariNevau' eTale 'paraNavU'-'paraNavAnuM'. 'pariNevau' zabda bhAvasUcaka che. pari + NI+tavya-pariNetavya-pariNetavyaka-pariNeavvau-pariNevau. hemacaMdra 'tavya' ne badale 'ievvauM' 'evvauM' ane 'evA' vAparavAnI sUcanA kare che. emAMthI ahIM 'evvauM' lagADIe to paNa pariNI+evvauMpariNevauM- pariNevau' rUpa Ave. 128 bhaviSyakALanAM kriyApadobhaviSyakALanAM trIjo puruSa-hosai, hoisai, karesii, pAmisiiM. kriyApado ___ Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pahelo puruSa -- karezauM, lesiuM, jhUjhasiuM. bIjo puruSa -kareso, kareziu, leso, chAMDesiu, chaMDesiu, dharesiuM, melhesiuM. AmAM 'uM' pratyayavALAM rUpo prathama puruSanAM che. 'u' ane 'o' pratyayavALAM rUpo bIjA puruSanAM che. bIjA puruSano ukta 'u' ke 'o', bIjA puruSanA bahuvacana ' hu' UparathI Avelo che ane bIjA puruSano 'uM' e to A 'u' nuM uccAraNAMtara che. gujarAtI bhASAnI utkrAnti tathA 'i '' iM' pratyayavALAM rUpo trIjA puruSanAM che. A rUpomAM 'sa' tAlavya paNa che, ane ' sa' daMtya paNa che. tAlavya 'za' nI zarUAta prastuta kRtimAM dekhAya che. prathama puruSanA ' uM' vagere pratyayonI carcA AgaLa ( pR0 262 ) AvI gaI che. ' chAMDesiu' ke 'chAMDavu' nI vyutpatti ' chaMDesiu' mAM mULa dhAtu ' chaDDa' che. hemAcArya chaDDa' dhAtune dezya gaNe che ane tene ' muc' no paryAya kahe che. saMskRta dhAtusaMgrahamAM ' charda' dhAtu C " dazamA gaNamAM Avelo che. tyAM teno artha ' vamana ' batAvelo che. prastutamAM to teno artha 'chAMDavuM - tyAga karavo - choDavuM ' thAya che. saMskRtanA ' charda' UparathI prastuta chaDDa' ne lAvIe to te vAgvyApAranA niyamane anusAre AvI zake ema che.. charda-cha- chaDDa-chAMDa ke chaMDa. paraMtu A vyutpattine prAmANika banAvavA mATe saMskRtanA ' charda dhAtuno artha vistAravo paDaze. e artha na vistArAya to ' charda' UparathI ukta ' chAMDa' na AvI zake. AcArya hemacaMdra 8-2-36 sUtramAM " charda' nuM ' chaDDa' karavAnI bhalAmaNa kare che ethI samajhAya che ke ' charda ' UparathI Avelo ' chaDDa' potAno saMkucita artha 'vamana' mUkI ' tyAga Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko choDavuM - mUkI devuM ' - evA vizAla arthamAM AvI gayo che. kumArapAlacaritramAM ' chaDDia ' no artha ApatAM TIkAkAra pUrNakalaza kahe che ke "charditamvAntam-tyaktam" ityarthaH (sarga 3, zlo0 9 ) arthAt e sthaLe ' chaDDa' dhAtu 'chAMDavA 'nA arthamAM vaparAyelo che, ethI 'charda' UparathI ' chaDDa' nI vyutpatti karavI vizeSa ucita che. A kRtimAM 'melhesiu ' melazo - kriyApadamAM vaparAyelo 'melha ' dhAtu paNa 'tajavA' nA arthano che. hemacaMdre A dhAtune paNa 'mucU' no paryAya ko che. 'melha ' dhAtu dezya che. saMskRta dhAtusaMgrahamAM 'muc' dhAtuno paryAya ane prastuta 'melha' ne maLato Ave evo koI dhAtu hayAta nathI. 129 batrIzamI kaDImAM 'melhAvIu '' meLAvyo' evaM pada Ave che. tenuM mUla saM0 " mila-zleSaNe" (chaTTo gaNa ) dhAtumAM che. milana, melApa, saMmelana, maLavuM vagaire zabdo e ' mila' UparathI ApelA che. 'dejiDaM' kriyApada mULe ' dejihu' che ane te UparathI ahIM 'dejiuM' noMgheluM che. vyAkaraNanA niyama pramANe dA + a + jja + hu= dAejehu - dehUM- dejihuM- dejiuM- dejiu-dejo. A kriyApadamAM bIjA puruSa bahuvacananA 'hu' UparathI 'huM' dvArA 'uM' thayelo che. 327 'desu' mAM vyAkaraNokta rIte dA + a + sa + huM dAesahuM-desahuMdesu - dezuM. ahIM prathama puruSa bahuvacananA 'huM' dvArA 'u' Avelo che. 'baisArIu' eTale 'besADyo' ke 'besAryo' -upavezitaH - ' upa ' sAthainA ' viza' ne preraNAsUcaka 'Ara' lagADI tenuM bhUtakRdaMta karIe to ' uvavisArio' thAya. eka sAthe be ' va ' 'besArakhaM 'nI vyutpatti AtAM uccAraNa karanAre ' uvavi' ne uccAraNa ka. je padamAM eka karatAM badhAre samAna svaro ke badale 'bai vyaMjano Ave Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 gujarAtI bhASAnI utkrAnti che, tyAM vAgvyApAra AvuM ja vipariNAma upajAve che. hemacaMdre preraNAsUcaka ' ADa ' pratyayanI noMdha ApI che : 8-3-151. tenuM udAharaNa - bhamADai. A ' ADa' pratyaya prAkRtamAM sarvavyApaka nathI; paraMtu gujarAtImAM sarvavyApaka thayelo che. UMghADyo, jamADyo, ramADyo vagere. 'baisAriu 'mAM je 'Ara' che te 'bhamAu'nA ' ADa' mAMthI Avelo che. 130 'notrIM' no artha prasiddha che. te zabdanI vyutpatti spaSTapaNe samajhAtI nathI to paNa mULa ' jJAti' zabda UparathI e zabda janmyo jaNAya che. 'bhaDivAu' zabda bhaTavAdaH - bhaDavAdo-bhaDavAo - bhaDivAu - e rIte Avyo lAge che. 'bhaTavAda' eTale zUratAnI khyAti karavI - 'huM zUra chu' - ema bolavu ahIM rAjA kahe che ke " A sAco 'bhaDivAu'-' bhaTavAda' he " eTale A ( prabhava cora ), je potAnI zUratAnI khyAti kare che te sAcI che-khoTI nathI. ( kaDI 32 ). bhASAmA eka 'bhaDavo' zabda tRtIyaprakRti jevA ke nabaLA paNa bahubakavAdI mANasa mATe vaparAya che. mane lAge che ke tene ukta bhaTavAda - bhaDivAu-bhaDavo - e rIte lAvI zakAya . ' bhaTavAda' no artha mAtra 'zUra chu evaM bolanAro' - ' kharo zUra nahIM ' evo thAya che ane te artha ukta ' bhaDavo' zabdamAM baMdha bese ema che. 'bhaDivAu nI vyutpatti ahIM 'luM' arthamAM ' achauM ' ane ' tame cho' arthamAM ' achijauM ' kriyApadano prayoga Avelo che. tethI 'che' kriyApada 'as' UparathI 299 jema ' grAmAntaram' ane ' gAmataruM' e banne zabdo bacce samAnatA che tema ' jJAtyantaram' ane 'nAtaru' e be pado vacce paNa samAnatA che athavA jJAti + itara - jJAtItara- nAtItara - nAtIyara - nAtaruM ema paNa samAnatA lAge che. prastuta ' nAtrAM' padanI vyutpatti zodhavA jevI che. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 329 AvyuM che. 'As' UparathI nathI Avyu-evI pUrvokta (pR0 272 kaM0 103 ) hakIkata majabUta thAya che. 'rUyaDauM' ane 'ruDu' banne samAna arthavALA zabdo che. e _ zabdonA mULamAM 'ruca' dhAtu hovAno saMbhava che. nA vyutpatti 'rucira' ane 'rUDaM' zabdono artha paNa samAna che: ruciram-rucirakam-ruirayaM-ruirauM-ruiruM-ruDu evo krama ghaTamAna che. 'ra'no 'Da' thavAmAM bAdha nathI. __rUpakam-rUvayaM-rUvayaDaM-rUvaya9-rUaTuM-rUDaM-e rIte paNa 'rUhUM' ne sAdhI zakAya. paraMtu 'rucira' UparathI lAvavAmAM vizeSa aucitya che. 'aMgamaMi ' kriyApada svIkAravA'nA arthamAM vaparAyeluM che. 'aGgamaya' zabdadvArA banatA nAmadhAtu ' aGgamayayati' eTale 'aMgamaya kare che-svIkAre che' emAM ukta 'aMgamai-AMgamenuM mULa hoya. " maraNa 'AMgamenI carcA AMgame te bhare mUThI" e rIte potAnA bhajanamAM prItama kavi 'AMgame' kriyApadano upayoga kare che. tenA mULanI spaSTa kalpanA nathI AvatI; paraMtu 'jeo maraNane svIkAravA taiyAra hoya athavA maraNa Upara AkramaNa karI zake eTale maravAnA bhaya vinAnA hoya teo athavA jeo maraNanI pratIkSA karanArA hoya-maraNanI vATa jonArA hoya, teo potAnuM kAma sAdhI le che-' evo artha UparanA vAkyano che. e jotAM ukta 'aMgamaya 'mAM ke 'Akramati'-(AkramaNa kare che) nA 'Akram 'mAM ukta 'aMgamai 'nuM mULa hoya vA 'Agamayate'( vATa jUe che) nA 'Agamaya 'mAM. 300 hiMdIbhASAmAM 'svIkAra' artha mATe 'aMgavanA' kriyApada che. prastuta 'aMgamaI' ane hiMdI 'aMgavanA' e banne vacce adhika sAmya che. kadAca ukta 'aMgamaya' UparathI e kriyApado AvyAM hoya. 'aMgamai' nA mULarUpe ahIM je 'Akram' ane 'Agamaya' nI sUcanA karI che te vicArAspada che. ___ Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti ahIMno 'pAchilau' zabda 6 pAchalA' eTale 'chelA' arthane sUcave che. vai0 pazcA-pacchA-svArthika 'illa' - ( 8-2 - 164 he0 ) pacchila + -ka-pacchiluo-pacchilau - pAchilau - pALalo. 330 chAsaThae-chAsaThamAM, SaTSaSTi -- chAsahi, ane te UparathI sAtamI vibhakti chAsaTTie - chAsaThae. 131 ahIM 'sAMbhaLavuM ' arthamAM ' saMbhalaI' kriyApada vaparAyeluM che. 'sAMbhaLavu 'nA mULa vize thoDo vivAda che. keTalAka vidvAno 'nizAmayati 'nA 'nizAmaya' UparathI sAMbhaLavu ' lAve che tyAre lAve che tyAre bIjA keTalAka tene nIpajAve che. mArI dRSTie A banne kalpanA 'sAMbhaLavu 'nI vyutpatti ' saMsmarati ' UparathI gauravavALI che : 'nizAmaya' UparathI 'sAMbhaLavaM' lAvavAmAM ' nizAmaya' nA 'ni' no lopa kalpavo paDe, pachI temAM 'La' lAvavA mATe vaLI bIjI kalpanA karavI paDe. arthanI ghaTanA to barAbara che, paNa ukta be vicitra kalpanAo karavI paDe. 6 ' saMsmarati ' UparathI ' sAMbhaLa' ne lAvatAM vAgvyApAranA dhoraNe varNaparivartananI ghaTanA kadAca barobara dhAya, paraMtu arthanuM vizeSa tANa paDe ema che. ' saMsmarati ' ' saMbhAra - yAda karavuM' evA arthane sUcave che. je manano vyApAra che tene badalAvI ' saMsmarati ' ne kAnanA vyApArarUpa 'sAMbhaLavA' arthamAM tANIne lAvavo paDe che. 6 L zabdaH zrAvaNa' eTale zravaNa pratyakSa - karNagamya nyAyanI bhASAmAM zrAvaNaH ' evo prayoga anekavAra thayelo che. mArI dhAraNA che ke A zrAvaNa' zabdane ' muNDaM karoti muNDayati' nI peThe nAmadhAtu banAvI te " Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 331 UparathI 'zrAvaNayati' kriyApada sugamarIte nipajAvAya. ahIM saMvAdaka pramANa paNa upalabdha che : zAlibhadrasUri ( rAjagacchIya vajrasena sUriziSyasaMvat 1241 ) nA ' bharatezvara bAhubalirAsa mAM " bhAvi bhavIyaNa sAMbhaNau " e vAkyamAM ' sAMbhaLo' arthamAM ' sAMbhaNau' kriyApada vaparAyeluM che. prastuta 'zrAvaNaya' ane A ' sAMbhaNau ' nuM 'sAMbhaNa' e banne aMgo taddana maLatAM che. [ rAsanA mULa pATha mATe juo-nAgarIpracAriNI patrikA-kArtika 1998 navIna saMskaraNa - pR0 195, ' vIragAthAkAlakA jaina - bhASAsAhitya ' ] e 'zrAvaNayati' UparathI ApaNuM ' sAMbhaLavaM' kriyApada AvI zake: ' va' nA kAraNe 'sAM ' nA anunAsikapaNAnI ghaTanA thAya, 'va' no 'bha' 'bha' thAya, ' va' ane 'bha' banne ekasthAnIya che eTale e pheraphAramA bAdha nahIM Ave. pachI 'Na' ane 'la' e banne paNa nAsikya hovAne lIdhe 'Na', 'la 'nA rUpamAM AvI jAya. 'loNI' ( navanIta - mAkhaNa ), 'nizALa' (lekhazAlA ) vagaire zabdomAM e rIte 'na' no 'la' ane 'la' no 'na' thayo che, e suprasiddha che. A rIte 'sAMbhaLavaM' ne nipajAvatAM vAgvyApAranA dhoraNe bAMdhI jAto nathI, tema arthasaMbaMdhI paNa kazI tANa nathI paDatI. 132 A kRtimAM 'gharathI -- gharamAMthI' ema pAMcamInA artha mATe ' gharahUMtu ' zabda Avyo che. prastuta paMcamIsUcaka 'hUMtu 'nI upapatti A rIte thaI zake ema che : hemacaMdranA kahevA pramANe 'hu' ane 'huM' e banne pratyayo paMcamIne sUcave che. 'hu' ekavacana che ane 'huM' bahuvacana che. vacchahu ( vRkSAt ) siMgahuM (zRGgebhya : ) vagaire udAharaNo supratIta che : ( 8-4-336, 337 paMcamIsUcaka 'haMtu 'nI vyutpatti Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 gujarAtI bhASAnI utkrAnti he0 ) jema ' huM' vagere paMcamIne sUcave che tema 'tas' pratyaya paNa paMcamIno dyotaka che enAM paNa grAmataH, nagarataH, tataH kutaH vagere udAharaNo jANatAM che. A sthaLe ' huM + tas' e bane paMcamIsUcakone sAthe rAkhIe to 'huMto' evo eka akhaMDa zabda nIpaje athavA ekavacana 'hu' ane 'tas' dvArA Avato prAkRta 'to' e bannene joDIe to paNa ' hutto ' dvArA 'huMto' pada Atre. A rIte nIpajatA ' huMto' nA 'u' nuM dIrghIkaraNa tathA 'o' nuM hrasvIkaraNa karI te ' huMto' dvArA prastuta ' hUMtu 'ne sAdhavAmAM leza paNa dUSaNa nathI. arthaghaTanA barAbara rahe che ane akSararacanA paNa khAMDI thatI nathI. sarakhAmaNI mATe jaNAvavuM jarUrI che ke prAkRtamAM paMcamI bahuvacana mATe eka 'suMto' pratyaya che ema vararuci ane hemacaMdra banne kahe che. "bhyaso hiMto suMto " (prA0 pra0 pari0 5 sU0 7 tathA 8-3-9 hema0 ) prastuta 'suMto' ane ukta rote sAdhelo to' e banne bacce vizeSa samAnatA che, 'sa' ane 'ha' no je bheda che te nagaNya che. ahIM eka vAta khAsa dhyAnamA rAkhavAnI che ane te e ke saM0 'bhU' ane prA0 'hU' dhAtunuM vartamAna kRdaMta 'haMta' ke 'hota' bane che ane te dvArA hUMto iMtao, hoMto ke hoMtao vagere pado AvelAM che. prastuta paMcamIsUcaka 'DhuMto' ane A vartamAna kRdaMtarUpa 'hUMto ' e be vacce kevaLa akSarasAmya che, arthanuM sAmya leza paNa nathI, ethI jeo vartamAnakRdaMta 'to' sAthai paMcamIdyotaka 'huMto 'no saMbaMdha kalpe che teo kevaLa akSarasAmyane avalaMbelA che. hemacaMdre ApalA 'jahAM hoMtau Agado' ' tahAM hoMta Agado' ' kahAM hoMtau Agado' ( 8-4-355 ) vagaire prayogomAM paNa 'jahAM '' tahAM' ane 'kahAM 'no aMtima 'hAM' ja paMcamIno sUcaka che ane ' hoMtau' vartamAna kRdaMta che e dhyAnamA rahe. prAkRta dvayAzraya sarga 8, zloka 26 mAM hemacaMdre " jo jahAM hotau so tahAM " Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 333 hotau" evaM vAkya ApIne paMcamIsUcaka 'hAM' ne ja samajhAvelo che ane 'hotau' pada to vartamAna kRdaMtarUpe mUkelaM che. te vAkyanI TIkA karatAM AcArya pUrNakalaza lakhe che ke " hotau bhavan jAyamAnaH " arthAt TIkAkAra paNa e 'hotau' padane vartamAna kRdaMta ja samajhe che. e ja pramANe " jahAM hotau Agado" vagaire vAkyonI samajha ApanAra dodhakavRttikAra paNa 'hotau'no bhavan' artha Ape che arthAt ' hotau' ke 'hotau' e banne vartamAnakRdaMta ja che, teno paMcamInA artha sAthe leza paNa saMbaMdha nathI, ane temane hemacaMdre paMcamInA artha mATe vAparelA paNa nathI e dhyAnamAM rahe. 133 prastuta kRtimAM A padya cha: " prabhava bhaNai ho jaMbusAmi eka sAThi ja kIjai / bihu~ vijAvaDaI eka vija bhaNIya ja dIjai" // 21 // arthAt " prabhava bhaNe (kahe ) : he jaMbusvAmI ! eka sATuM ja kiijiie| be vidyAvaDe eka vidyA stambhanIkA ja dIjIe" // ukta kaDIno ukta artha jotAM emAM vaparAyelAM ' sAThi' ane 'vijA , vaDaI' e be pada vizeSa dhyAna kheMce tevAM che. Aja'sATe' ane 'vaDe kAla vepArIonI bhASAmA 'sATuM' zabda vizeSa * pracalita che. koI paNa sodo nakkI karavo hoya tyAre vepArIo 'sATuM' zabda vApare che athavA koI cIjanI adalAbadalI karavI hoya tyAre paNa 'sATuM' zabdano vyavahAra jANIto che. 'sATApATA karavA' e prayogamA 'sATA' zabdano je artha che te 'sATuM' no paryAya ja che. ___ Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti vikramanA bAramA saikAmAM hayAtI dharAvanAra AcArya zrIlakSmaNagaNie banAvelA 'supAsaMnAhacaria ' mAM pR0 233 Upara 'saha' zabda 'badalA' nA arthamAM vaparAyelo che, ane pR0 275 Upara 'sahI' zabda 'sodA 'nA 334 301 A graMthamAM prAkRta bhASAno pradhAna prayoga che. temAM evA aneka zabdo upalabdha che, je hAlanI gujarAtImAM paNa vaparAya che. bholiyAM - bhoLI. pR0 514, gA0 84. baladdIu - baLadIyo. pR0 275, gA0 7. laddeuM - lAdIne ( AmAM mULa 'ladda' dhAtu che ) pR0 275, gA0 7. mailesi - tuM meluM kare che ( ' maila' nAma dhAtu che. ) pR0 232, gA0 50. dhuttArasi - dhUte che. ( ' dhutta ' dhAtu che ) pR0 114, gA0 152. gaDDa - gADara - pR0 114, gA0 157. ujjamemi-UjamuM chaM - udyama karUM chaM. pR0 116, gA0 181. kheDaMti - kheDe che. pR0 237, gA0 50. payA-pADa. pR0 237, gA0 44. TaliyaM - TaLyuM. pR0 237, gA0 48. cIrI - cIra - ( kapaDAno cIro ke phaLanI cIra ) pR0 584, gA0 31. DaMgA-DAMga { pR0 238, gA0 59. 388, gA0 64. pR0 TopiA - TopI. pR0 263, gA0 135. vahiyavaTTa-vahIvaTa--- vahiya- vahI-copaDo vaha vRtta chaMTio-chAMTyo. pR0 355, gA0 17. poTa-poTakuM- poTalaM. pR0 355, gA0 27. 'viharAvasu-vahorAva- Apa pR0 631, gA0 30. karava - pANIno karavo. pR0 631, gA0 32. lattA-lAta. pR0 238, gA0 60. gaDDaya - gADuM - pR0 238, gA0 58 vagere. - copaDAnuM nAmuM pR0 514, gA. 76. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 335 arthamAM vaparAyelo che. jyAM te zabda vaparAyo che te padyo A pramANe cha : " dAyavvamasthi annaM pi kiM pi so bhaNai tumha jaM ettha / tassa ya saTTe khaggaM ginhaha evaM ti so bhaNiuM // " (gA0 58) arthAt "te kahe che ke tamone je bIjuM kAMi devAnuM che tene sATe-tenA sATAmAM-badalAmAM-mAruM A khaDga lyo." 'saTTI'no nirdeza : " AgacchAmi sadesaM vikiNiuM kiM pi kiM pi kiNiUNaM / ghaDiya cciya maha saTTI iha vaNiehiM samaM jeNa" // (gA0 14) arthAt-" kAMi kAMi vecIne ane kharIdIne svadeza tarapha Aq chu, kAraNa ke ahIM vANiyAo sAthe mAru sATuM thayeluM ja che." A rIte prathama padyamAMno 'saTTa' zabda 'sATe' nA bhAvane jaNAve che ane bIjA padyano 'saTTI' zabda 'sATuM-sodo' arthane sUcave che. ___ ahIM vaparAyelA ' saTTa' ane ' saTTI' e banne zabdo dezya jaNAya che, ane te eka ja zabdanAM rUpAMtara jevAM bhAse che. prastuta kRtimAM vaparAyelo 'sAThi' zabda ane ukta 'saTTI' zabda samAna che. bhASAmAM 'telane sATe ghaU de' evA vAkyamA je arthamAM -- sATe' zabda caparAyo che te arthamAM athavA 'sATA'nA arthamAM A 'sAThi' zabda ahIM vaparAyo che, 'tailasyArthe godhUmaM dehi' vAkyanA 'tailasyArthe' padanuM prAkRta uccAraNa 'telassaTTe' thAya, tenuM jagatI gujarAtImAM telassahi' thAya. 'telassaThi' padamAM 'tela' prakRti che. ane 'ssahi 'mAMno 'ssa' SaSThIno che, tathA ' ahi' pada prayojanavAcaka 'artha' UparathI AveluM saptamI vibhaktivArcha rUpa che.' prayojana' arthavALA 'artha', 'aha' uccAraNa thAya che ane 'dhana' arthavALA 'artha'- ' attha' uccAraNa thAya che e dhyAnamA rahe. " aTTho Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 gujarAtI bhASAnI utkrAnti prayojanam , attho dhanam" (8-2-33-hemacaMdra ) ahIM 'syArthe' UparathI sAghelA 'ssahi pada sAthe prastuta kRtimAM vaparAyelA 'sAThi'nI tulanA karI zakAya ema che. ane saMbhava che ke vakhata jatAM te, "vadalA'nA arthamAM rUDha thaI gayo hoya. keTalAMka vAkyomA je 'sATe' zabda caturthInA arthane batAve che te 'sATe'nuM mULa ukta 'ssahi 'mAM bhAse che. 134 : bihuM vijAvaDaI' eTale 'be vidyAne badale-be vidyAone laIne--eka thaMbhaNI vidyA Apa.' bihu~' : vijA' 'vaDaI' ema traNa judAM judAM pada che. 'bihu~' zabda pAMcamI- bahuvacana che, 'vijjA' zabdane paNa pAMcamInuM bahuvacana lAgelaM che; paraMtu te ahIM lupta che. 'bihu~' mAM je vibhaktivacana che te ja vibhaktivacana vizeSaNavizeSya bhAvane lIdhe 'vijjA'mAM paNa hoya, e svAbhAvika che. "tilebhya : prati mASAn asmai prayacchati" eTale 'tilAn gRhItvA mASAn dadAti' ityartha:" arthAt 'talane laIne tene badale aDada Ape che.' je vastu badalAmA levAnI hoya che te pAMcamI vibhaktimAM Ave che ane 'badalo' artha batAvavA badalAmAM levAnI vastunI sAthe eTale te vastuvAcaka pada sAthe 'prati' arthapUraka tarIke lAge che. " yataH pratinidhi-pratidAne pratinA"-(2-2-72 hemacaMdra tathA 2-3-11 pANini ). jema uparyukta vAkyamAM badalAmAM levAnA 'tala' pAMcamI vibhaktimA che ane tene 'prati' lAgelo che tema ahIM badalAmA levAnI 'be vidyA' ne pAMcamI vibhakti lAgelI che ane sAthe e ja nyAye 'prati' no upayoga thayelo chaH prati-paDi-vaDi-e rIte ahIM 'vijA' sAthe 'prati' nuM pratirUpa 'vaDi' zabda vaparAyo che. AdibhUta 'pa' nuM paNa 'va' mAM Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 337 parivartana thAya che (8-1-233 hema0-prabhUtam-vahuttaM). 'bihu~' mAM lAgelo hu~' pAMcamInA bahuvacanano sUcaka che. ahIM vaparAyelo 'vaDaI' te ukta prati' nA 'vaDi' nuM rUpAMtara che. athavA 'vaDi'ne trIjInA ekavacanano 'e' dvArA thayelo 'I' lAgIne te 'vaDiI'-' vaDaI' nIpajelaM che. bhASAmAM avyayone paNa vibhakti lAge che. UparathI, nIcethI, Uparanu, nIcernu vagare, tema ahIM avyayarUpa 'prati' nA 'vaDi' ne vibhakti lAgI tenuM 'vaDiI' thayuM che ane te UparathI 'vaDaI' AvyuM che.. ___ cAlu bhASAmAM tRtIyAnA artha mATe je 'vaDe' pUraka ke nAmayogI pada vaparAya che tenuM mULa ukta prati'mAM che e saMzaya vinAnI vAta che. paMcamI ane tRtIyAnA arthamAM khAsa aMtara nathI. eTale paMcamIvALA pada sAthe vaparAto 'prati' tRtIyAnA arthano paNa dyotaka thaI zake che. 'talavaDe ghaUM laUM chu' 'telavaDe dhI laUM chu' vagaire prayogomAM sthira vyavahAravALo 'vaDe' zabda 'hAthavaDe khAUM chu,' 'AMkhavaDe joU chu' ityAdi prayogomAM 'badalA' ne badale mAtra 'hetu'no bhAva batAve che ane e rIte te tRtIyAnA arthano dyotaka che. 'peTavaDie' ' paisAvaDie' vagaire prayogomAM maLatuM 'vaDie' pada prastuta - vijAvaDaI 'nA 'vaDaI' padanA artha sAthe barAbara maLatuM Ave che. ane tenuM mULa paNa ukta 'prati 'mAM che. e ja rIte 'hAthavati lakhuM chu' 'kAnavati sAMbhaLaM chu' vagaire vAkyomAM vaparAyelo ane hetunA bhAvano sUcaka 'vati' zabda paNa 'prati 'mAMthI Avelo cha : prati-pati-vati. ahIM jaNAvelI bAramA saikAnI kRtiomAM trIjI vagaire vibhaktinA kevaLa pratyayo vaparAyelA hatA tyAre A teramA saikAnI kRtimAM vibhakti uparAMta vibhaktinA arthano dyotaka upasarga paNa nAmanI sAthe lAgelo che Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 gujarAtI bhASAnI utkrAnti e pheraphAra dhyAnamA rAkhavA jevo che ane AjanI bhASAmA paNa e pheraphAra cAlu che. bAramA ane teramA saikAmAM hayAtI dharAvatA zrIjinadattasUrie racelA upadezarasAyanamAM gA0 29 mAM prastuta ' vijjAvaDaI' jevo ' lahaNAvaI' ( lahaNAvaTTai-pAThAMtara ) prayoga Ave che. cAlu bhASAmA 'leNA peTe' ' hisAba peTe' 'rakama peTe' vagere prayogomAM 'peTe' padano je artha che te ja artha ahIM 'lahaNAbAInA ' vaTTaI' zabdano che. tyAMno prasaMga A pramANe che: "jo maMdirano koI devAdAra, maratAM maratAM ghara ane hATa vagere de to te, 'leNA peDhe' levAmAM Ave che." mULa padya A pramANe che : "" jai kira ku vi maraMtu ghara - i - dei ta lijjahi lahaNAvaI. A padyanA vivaraNamAM jaNAveluM che ke - " yadi kila kazcid devadavyAdhamarNaH RNamokSAya, mriyamANaH san vasvantarAbhAvena gRhaM hAM vA jinAya dadAti tadA gRhyate labhyadravyAnusAreNa " vivaraNakAre 'lahaNAbAI' zabdano artha 'labhyadravyAnusAreNa' karyo che, pUrvokta 'leNA peTe'nI sAthe taddana maLato che. ahIMno 'vaTTaI' zabda ane pUrvokta ' vaDaI' e banne pado samAnamUlaka bhAse che. 'leNA peTe' kaho ke 'leNA badale' kaho e banneno eka ja bhAva che. 'prati' nuM 'paTi' rUpAMtara paNa thAya che. ane e 'paTi' UparathI ukta 'baI ' ne lAvavuM sugama lAge che. " prasaMgavazAt ' prati 'nA anya artha ane rUpAMtara vize paNa carcA karavI asthAne nathI. jema ' pratidAna' mAM lAgelo 'prati' 6 badalAnA arthane batAve che, tema ' pratinidhi'mAM lAgelo 'prati ' Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 bAramo ane teramo saiko 'mukhyanI samAna' evA bhAvane sUcave che. " pradyumno vAsudevAt prati" eTale pradyumna vAsudevano pratinidhi che-vAsudevanI jagyAe che-vAsudevane sthAne che-vAsudevanI peThe cha arthAt ahIMno prati samAnatAnA bhAvano dyotaka che. e rIte mukhya-sAdRzyanA bhAvamAM 'peThe' zabda Ave che. 'A rAjA karNanI peThe dAna de che' 'A zUra, vIra arjunanI peThe laDe che' ' yudhiSThiranI peThe A rAjA dhArmika che.' vagaire prayogomAM je 'peThe' zabda Avelo che te, mukhya puruSa karNa, arjuna ane yudhiSThirasAdRzya rAjAmAM che, e hakIkatane darzAve che. eTale ' pradyumno vAsudevAt prati' vAkyamA je bhAva 'prati'no che te ja bhAva ukta vAkyomAM vaparAyelA 'peThe' no che. e jotAM 'prati ane peThe' mA artha- sAmya che emAM saMzaya nathI. akSara ghaTanA jotAM e benI varNAnupUrvI paNa samAna ja che. paNa ' prati' UparathI 'peThe' Ave zI rIte ? ___ A praznano ukela A rIte cha: Avestika bhASAmAM aneka sthaLe 'prati'ne sthAne 'paiti' pada vaparAyeluM che ane 'pari' ne sthAne 'pairi' pada vaparAyeluM che. peitiztAMm-(pratiSThAm pR0 35 khoradeha a0) paitiztAtee 8, 10, 13-(pratiSThAtavai pR0 36 kho0 a0) paIti-(prati-sAme) (pR0 46 kho0 a0) pari-(pari pR0 6 kho0a0) Iri-(pari pR0 24 kho0a0) prAkRta bhASAmAM 'paryaMta' zabdane badale 'paraMta' zabda pravarte che. (8-1-58-he.) 'paraMta' mAM 'pari + anta' evAM be pado che. pAlimAM keTalAka prayogomAM 'pari' ne badale 'payira' evaM uccAraNa pravarte che: paryasta-payiratta, paryupAste-payirupAsati, paryudAhAeH-payirudAhasu. vAgvyA __ 302 juo pAliprakAza pR0 16 TippaNa* Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pArano niyama jotAM 'pari' UparathI 'payira'-paira-thatAM 'pera'tharbu zakya che. 'paryanta' UparathI 'peraMta' dhvani paNa e rIte Avelo che, A rIte 'prati' - 'paiti' ane 'prati' nA ja 'pari' nuM 'pairi' parivartana ghaNuM jUnuM che. ukta 'peThe' padamAM paNa je 'prati' che te, 'paiti' ke 'paiTi' thayA pachI tenA avyavahita svaro eka bIjAmAM maLI jatAM 'peThe' padarUpe Upajyo che. 'prakAra' darzaka 'perenI upapatti to prakAreNa-payAreNa-payareNa'payare-paire-pere' e rIte samajhavAnI che; paraMtu samAnatAvAcaka 'pere' zabdanA mULa mATe samAnatAdarzaka prati-paDi-paiDi-pairi-pere A rIte te 'pere'no utpattikrama yojAya to vizeSa saMgata lAge che. prAkRtamA 'prati'rnu 'pari' uccAraNa supratIta che. parihA (pratiSThA ), pariDiaM (pratiSThitam ) -(8-1-38 he0) 'tamArA pratye' 'rAjA pratye' evA arthamAM bhASAmAM 'pe' zabda vaparAya che. te sIdhuM ja 'prati' nuM rUpAMtara che. prati-pai-pe. A 'pe' dvitIyAnA vA SaSThInA arthano dyotaka che. A rIte 'peThe' 'peTe' 'pe' e badhAM 'prati'nAM parivartano che. 'prati' ane 'pari' nA artho paNa aneka batAvelA che: prti"prti--itthNbhuut-bhaagyoH|| 33 // pratidAne pratinidhau vIpsA-lakSaNayorapi" |-(anekaarthsNgrh-he0) prati-pratye, bhAga, pratidAna, pratinidhi, vIpsA ane lakSaNa. ___ Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko pari " pari vyAdhau uparame varjane lakSaNAdiSu / AliGgane ca zoke ca pUjAyAM doSakIrtane // 44 // bhUSaNe sarvatobhAve vyAptau nivasane'pi ca " // - ( anekArthasaMgraha - he 0 ) 341 pari-vyAdhi, uparama, varjana, pratye, lakSaNa, itthaMbhAva, AliMgana, zoka, pUjA, doSakIrtana, bhUSaNa, sarvatobhAva-cAre bAju vyApti ane nivasana - rahe. 135 ahIM 'revaMtagiri' rAsamAM ' thavA ' nA arthamAM ' Thiu '-' thayo ' padano prayoga karelo che. 'hUu' zabdano prayoga 'thavA ' nA arthamAM thato Avyo che. ane ahIM 'Thiu' no prayoga paNa e ja arthane sUcave che. soraThadesu-soraThadeza. ' soraTha' mATe 'suraTha' zabda paNa vaparAyelo che. suSama eTale sAro vakhata suSama - susama ane 'susama' UparathI ' sUmU' athavA sukhamaya-sukhamayu- suhamau-suhamu - sUmU prastuta kRtimAM 'lepamaya ' ne badale ' levamu' zabda vaparAyelo che. 'lepamaya 'nA ' maya 'no 'mu' thatAM 'levamu' zabda bane che tema ' sukhamaya 'nA 'maya 'no 'mu' thatAM 'suhamu ' zabda Ave ane te UparathI 'sUmU' nIpaje. dUsamamAjhi, pavvayamAhi, titthaMmAhi-e badhA prayogo sAtamI vibhaktinA che. AgalI kRtiomAM ane prastuta kRtimAM paNa sAtamI vibhaktine sUcavavA mATe e, i, hiM vA hi vaparAyelA che, tyAre A prayogomAM saptamI vibhakti mATe 'mAjhi ' ke 'mAhi' pUrakano upayoga thayo che, e pheraphAra dhyAnamA rAkhavA jevo che. mULa ' madhye ' UparathI 'majjhe' ane te UparathI Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ' mAjhi ' tathA ' madhye ' UparathI 'mAdhi' ane te UparathI 'mAhi' ( pR0 257 ). 'saddAviya' 'bharAviya' 'ArohI' e badhAM saMbaMdhaka bhUtakRdaMto che ane enI ghaTanA viSe AgaLa ( pR0288, 111 ) kavAI gayuM che. ahIMno ' pacchalu' zabda 'pAchaLa' arthano sUcaka che. jaMbUsvAmirAsamAM vaparAyelo ' pAchaliu ' ane A ' pacchalu' e bannenuM mULa eka ja che. rAsu, desadesaMtaru, dhariu, kappiu, kAriu, vAyai, UDaI, maMDapu, uddhariu, galai, jhalahalai, puttaliya, karAviu, kasamIra, galiyu, Aviu, valaMtau, karaMtaha, dIThu, Aviya, joesi, ThAmiThAmi, pAmei, sohae, Avai, jaijaikAra, dehalihi ( saptamI vibhakti) vagaire. e badhA zabdo sarvathA spaSTa che. ane tenA artho paNa tevA ja che. ' ThAmiThAmi' saptamI vibhaktinuM rUpa che. 'ThAma'nuM mULa dhAtumAM che. ' ghari ' ' ArAmi' 'jasi' vagere tRtIyA vibhaktivALAM rUpo che. ' vilevataNIya' eTale vilepana saMbaMdhI ( icchA ) vilepa - ' vileva ' ne 'taNa' lAgyA pachI 'rAmataNI kahAnI peThe ' vilevataNIya' e ' vilevataNa' nuM strIliMgI rUpa che athavA ' madIya'nI peThe saMbaMdhasUcaka ' Iya', 'taNa'ne pharI vAra lAgelo che. 'sthA' 'pahilAi ' eTale 'pahele' ane 'bIjai' eTale 'bIje - e bannemA lAgelo antya 'i' saptamI sUcaka je. ahIM 'tuM' sarvanAma ' tuM' nA arthe vaparAyeluM che. AgalI kRtiomAM A rIte spaSTapaNe 'tuM' no prayoga na hato. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko 343 'revaMtagire ' rUpa SaSThI vibhaktivAluM che. e, saMskRta ' gireH ' nuM pratirUpa che. athavA 'giri' nuM ' gira' banAvI te UparathI 'gire ' e saptamI vibhaktibALu paNa thAya. eno " girinimitte ' eTale 'girisaMbaMdhI ' evo SaSThI ' pahelA 'nI vyutpatti jevo ja artha thAya. 136 'prathama' ane 'pahilaM ' e banne samAna arthavALA zabdo che. 6 " ' prakhyAti' arthavALA ' pratha' dhAtune ama pratyaya lAgatAM ' prathama ' < zabda bane che. ( uNAdi 0 347 ) ' prathama ' nuM prAkRta paDhama, puDhama, paduma ke puduma thAya che. ( 8-1-55 ). svArthika 'ila' lAgatAM ' paDhamilu' paNa thAya che. ' pahilaM ' zabdanA mULamAM paNa ukta ' pratha ' dhAtu che. prAkRtamAM nAtha - nAha, kathA-kahA vagairenI peThe 'tha' nuM 'ha' uccAraNa vyApaka che. chatAM hemacaMdre 'prathama' mATe 'tha' nA 'Dha' nuM vidhAna karyu che. A vidhAna pramANe sAhityika prAkRtamAM bhale ' paDhama' rUpa thAya paraMtu laukikamAM ' pRthivI' nA 'puDhavI' ane 'puhavI' evAM be rUponI peThe 'prathama' nAM ' pahama' ane ' paDhama' evAM be rUpo svIkArie to 'pahama'nuM 'pahamila' thaI te dvArA prastuta 'pahilA' ke cAlu ' pahelo' pada sAdhI zakAya. athavA ukta ' pratha' dhAtunuM bhUtakRdaMta ' prathita' te dvArA 'pahia' ane tene 'ila' pratyaya lAgatAM ' pahiila' pada Ave. cAlu 'kareluM ' 'gayelu' vagairenI jevuM ja ' pahiila' pada che. e UparathI 'pahilA ' 'pahilo' vagaire pado nIpajI zake. ukta banne paddhatimAM mULa ' pratha' dhAtu chee dhyAnamA rahe. prathate prasiddhi yAti asau prathama : je prasiddhi pAme te prathama. AvI ja vyutpatti ukta ' pahila' nI che. hemacaMdre to zIghravAcI 'vahila ' ne dezya ko che ane avyutpanna gaNI nipAtarUpe jaNAvyo che. ( 8-4-422 he0 ) prastuta 'pahiila ' - pahila UparathI 'vahila ' ne Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nIpajAvI zakAya ema che ane arthamAM paNa bAMdho Ave tema nathI. niruktakAra 'prathama'-nuM pRthakkaraNa karatAM 'pratama' zabda Ape che ane 'pratama' no artha 'prakRSTatama' jaNAve che. "prathama iti mukhyanAma pratamo bhavati"-vRtti-" prathamAH pratamAH prakRSTatamAH mukhyA ityarthaH" --(nirukta-pR0 155 meghanAma prakaraNa) niruktakAre darzAvela pRthakkaraNa ane vaiyAkaraNoe jaNAvela pRthakkaraNa e bemAM kazo arthabheda nathI. 137 giranArarAsa 'kaDavA 'mAM che. 'kaDavU' eka prakAranA padyasamU'kaDavA' nI vyutpatti ra hanuM nAma che. bhASAmAM kaDapalo, kaDaba, khaDakalo, " vagere zabdo samUhanA arthane sUcave che. tema prastuta 'kaDavu' zabda amuka prakAranA padyasamUhano dyotaka che. saMskRtamAM Ane mATe 'kaTapra' zabda che ane prAkRtamA 'kaDappa' zabda che. A zabda vize lakhatAM AcArya hemacaMdra lakhe che ke " kaDappo kaTaprazabdabhavo'pyasti sa ca kavInAM nAtiprasiddha iti nibaddhaH" - ( dezI0 va0 2, gA0 13 ) hemacaMdranuM A kathana 'kaTapra' zabdane saMskRta TharAve che paraMtu te zabda atiprasiddha na hovAthI tene temaNe dezya gaNyo che. vicAra karatAM jaNAya che ke samUhavAcaka 'kalApa' zabda ane 'kadamba' vA 'kadambaka' zabda e prastuta 'kaTapra' nAM pariNAmo hoya. kaTapra-kaDappa-kaDApa-kalApa. kaTapra-kaDappa-kaDaMpa 303 'prathama' artha mATe prAkRtamAM 'paDhama' zabda che. 'prathama' ane 'paDhama' e banne paraspara sarakhAvI zakAya tevAM pado che. niruktakAre 'prathama' nA artha mATe 'prakRSTatama' zabda vAparelo che. te UparathI nIcenI kalpanAne avakAza maLyo che: prAkRtabhASAmA 'prakRSTa' mATe 'pakaDa' padanI vaparAza supratIta che, ethI 'prakRSTatama' nuM prAkRta uccAraNa 'pakaddhRtama' thAya ane e 'pakaDatama' dvArA pakaDatama-payaDutama payaDama-par3ama-paDhama e rIte A 'paDhama' zabda na AvI zake ? Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramo ane teramo saiko kaDaMva-kadamba astu. prastuta 'kaDavaM' zabdanuM mULa ukta mAM che, e ja ahIM jaNAvavAnuM che. " 'raLI' zabda ' manoratha 'raLI' nI vyutpatti -mananI hoMza -mananI ruci 'arthane batAve che. 'ruci' ne svArthika 'la' lAgatAM te UparathI banatA strIliMgI ' ruilI' UparathI 'raLI' zabdane lAvavAnI kalpanA karI zakAya . kalpanA asaMgata hoya to 'raLI' zabdane dezya mAnavo rahyo . A rIte teramA saikAnI ukta traNe kRtionA nAma vagereno paricaya thayo. 345 kaTapra ' Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) abhayadevasUri- bAramo saiko thaMbhaNayapAsa - stotra ( paMcapratikramaNa paM0 sukhalAlajIsaMpAdita 1921 ) jaya tihuaNavarakapparukkha ! jaya jiNa ! dhannaMtari ! jaya tihuaNakallANakosa ! duriakkarikesari ! tihuaNajaNaavilaMghiANa ! bhuvaNattayasAmia ! | kuNasu suhAi ! jiNesa ! pAsa ! thaMbhaNapuraTTia // 1 // tai samaraMta lahaMti jhatti varaputta - kalattai dhaSNa-suvaNa - hiraNapuNNa jaNa bhuMjai rajjai / pikas mukkha asaMkhasukkha tuha pAsa ! pasAiNa ia tihuaNavarakapparukkha sukkhA kuNa maha jiNa ! // 2 // jarajajjara parijuNNakaNNa nahuTTha sukuTThiNa cakkhakkhINa kharaNa khuNNa nara salliya sUliNa / tuha jiNa ! saraNarasAyaNeNa lahu hu~ti pu-Nava jaya dhannaMtari ! pAsa ! maha vi tuha rogaharo bhava // 3 // vijjA - joisa - maMta-taMtasiddhi apayattiNa bhuvaNa aTTaviha siddhi sijjhahi tuha nAmiNa / tuha nAmiNa apavittao vi jaNa hoi pavittara taM tihuaNakalANakosa tuha pAsa ! niruttau // 4 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 gujarAtI bhASAnI utkrAnti khudda uttai maMta--taMta-jaMtAi visutai carathiragarala--gahu--ggakhaggariuvagga vigaMjai / dutthiyasatya aNatthatattha nitthArai daya kari duriyai harau sa pAsadeu duriyakkarikesari // 5 // tuha ANA thaMbhei bhImadapura suravara rakkhasa-jakkha-pharNidaviMda corA-inala - jalahara ! jala - tharacAri rauddakhudda pasu - joiNi- joiya iya tihuaNaavilaMghiANa jaya pAsa ! susAmiya ! // 6 // patthiyaattha aNatthatattha bhatktimbharanibbhara romaMcaciya cArukAya kinnara -nara-suravara | jasu sevahi kamakamalajuyala pakkhAliyakalimalu so bhuvaNattayAmi pAsa maha maddau riubalu // 7 // bahuvihuvannu annu sunnu vanniu chappannihiM / mukkha-dhamma - kAmatthakAma nara niyaniyasatthihiM / jaM jhAyahi bahudarisaNattha bahunAmapasiddhau so joiyamaNakamalabhasala suhu pAsa pavaddhau // 8 // X X X maha maNu taralu pamANu neya vAyA vivisaMThulu na ya taNuravi aviNayasahAvu AlasavihalaMghalu / tuha mAhappu pamANu deva ! kAruNapavittau i i mA avahIra pAsa ! pAlihi vilavaMtau // 18 // kiM kiM kappiu na ya kaluNu kiM kiM va na jaMpiu kiM va na ciTTiu ki deva ! dINayamavalaMbiu | Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya kAsu na kiya niSphala lalli amhehi duhattihi taha vi na pattau tANu kiM pi para pahu ! paricatihi // 19 // tuhu sAmiu tuhu mAya bappu tuhu mitta piyaMkaru tuhu~ gai tuhu mai tuhu ji tANu tuhu guru khemaMkaru / hau~ duhabharabhAriu varAu rAu nibbhaggaha lIu tuha kamakamalasaraNu jiNa pAlahi caMgaha // 20 // pai ki vikaya nIroya loya ki vi pAviyasuhasaya kivi mamaMta mahaMta ke vi ki vi sAhiyasivapaya / kivi gaMjiyariuvagga ke vi jasadhavaliyabhUyala mai avahIrahi keNa pAsa ! saraNAgayavacchala ! // 21 // hau~ bahuvihaduhatattagattu tuha duhanAsaNaparu hau~ suyAha karuNikkaThANu tuha niru karuNAru | hau~ jiNa ! pAsa ! asAmisAlu tuhu tihuaNasAmiya jaM avahIrahi mai jhaMkhaMta iya pAsa ! na sohiya // 23 // juggA'juggavibhAga nAha na hu joyahi tuha sama bhuvaNuvayAra sahAvabhAva karuNArasasattama / sama-visamaI kiM ghaNu niyai bhuvidAha samaMtau iya duhibaMdhava ! pAsanAha ! mai pAla dhuNaMtau // 24 // nadIha dI muvi annu vi kivi juggaya jaM joivi uvayAru karahi uvayArasamujjaya / are dINu nihINu jeNa tai nAhiNa cattau to juggau ahameva pAsa ! pAlahi mai caMgau // 25 // aha annu vijuggayavisesu ki vi mannahi dINaha jaM pAsivi uvayAra karai tuha nAha samaggaha / 351 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti su cciya kila kallANu jeNa jiNa ! tumha pasIyaha kiM anniNa taM ceva deva ! mA mai avahIraha // 26 // tuha patthaNa na hu hoi vihalu jiNa! jANau kiM puNa hau~ dukkhiya niru sattacatta dukkahu ussuyamaNa / taM mannau nimiseNa eu eu vi jai labbhai saccaM jaM bhukkhiyavaseNa kiM uMbaru paccai // 27 // tihuaNasAmiya ! pAsanAha ! mai appu payAsiu kijjaDa jaM niyarUvasarisu na muNau bahu jaMpiu / anna na jiNa ! jaga tuha samo vi dakkhinnadayAsau jai avagannasi tuha ji ahaha kaha hosu hayAsau // 28 // eha mahAriya jatta deva ! ihu nhavaNamahUsau jaM aNaliya guNagahaNa tumha muNijaNaaNisiddhau / ema pasIhasu pAsanAha ! thaMbhaNayapurahiya ! iya muNivaru siriabhayadevu vinnavai aNiMdiya ! // 30 // (2) vAdidevamUri-bAramo saiko guruzrImunicandrastavana nANu caraNu saMmattu jasu rayaNattau supahANu / jayao su muNisuri itthu jagi moDiavammahakhANu // 1 // uvasamarayaNasamuddasamu vihaliyajalasAhAru (-layAsAru ) baMdao muNisuri bhaviyajaNa jima chaM (chiM) dau saMsAra // 2 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya 353 amiyamahuradesaNarasiNa bhaviyaNa-rukhaDulAI jiMva siMcai muNicaMdasuri tiaM tu vi kuvikAI (?) // 3 // vakkhANaMtao jiNavayaNu sirimuNicaMda muNiMda / caudisi muNiparivAriyao nAvai punnimacaMdu // 4 // jiNi chaTuMmimAitavi sosIu iMhu niyadehu / varakaruNAjala-NIrunihi so guru muNisuri lehu // 5 // jo vihipakkhasamuddharaNu paMcamahavvayadhAru / so naMdau muNicaMdasuri jiNi vUhau tavabhAru // 6 // meruhu jiMva thira maJjha guru sAyaru jimva gaMbhIru / sirimuNisuri tavanANanihi jaccasuvannasarIru // 7 // jaM saMsAramahADavihiM nivaDiya-jaNa-satthAhu / so guru muNisuri sumariyaI saraNavihINahaM nAhu // 8 // jiMva tArayahaM payanu sasi selahaM meru pahANu / tiMva sUrihiM muNicaMda suNi ( sUri ? ) garuyau nijjiyamANu // 9 // mohamahAcali kulisasamu suyajalapUriyapAru / suvihiya muNisuriseharau muNisuri bAlakumAru // 10 // tA majjahiM paratitthiya mA (jA) na vi koi kahei / jiNasAsaNi ujjoyakaru muNisuri etthu vasei // 11 // te dhannA pari gAvaDAM jahiM viharai muNisUri / harai mohu pheDai duriu saMsao ppalai dUri // 12 // kuMdadalujalajasapasara dhavaliya sayala tiloya / kammapayaDipayaDaNapavaNu muNisuri namahu asoo|| 13 // jiNa kuggaha pheDiya narahaM payaDivi nimmalanANu / so muNisuri mahu-mAiguru aimaNaharasaMThANu // 14 // ___ Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 gujarAtI bhASAnI utkrAnti muNisUrihi je taNA guNA tahiM ko saMkha muNei ? / kiM rayaNAyaru ku vi muNivi rayaNaha saMkha kahei ? // 15 // duddharadappagaiMdahari koilakomalavANi / so muNicaMdu namehu parasaMjamarayaNaha khANi // 16 // haribhaddasUrikayagaMtha jiNi vakkhANiya niyabuddhi / so muNicaMdu nameha para jiva pAvahu varasuddhi // 17 // jima bolai timba jo karai sIla akhaMDu dharei / muNisuri paMDiyattosayaru panhuttarai dalei // 18 // jiMva mahuyara AvaI kamali gaMdhAiDhIya satta / tima muNisUrihi sIsagaNa suyamairaMdAsatta // 19 // jahiM viharai muNicaMdasuri tahiM nAsai micchatta / carai naulu jahiM ThAvaDai sappu kiM hiMDai tethu ? // 20 // jimba mehAgama tosiyahi morahataNA nikAya / timva muNisUrihiM AgamaNi bhaviyANaM samudAya // 21 // sarayAgami jiva haMsulA harisijjati na-bhaMti (nbhNmi)| timva muNisuri paDiSaMDiyA jaNa tuha Agama nibbhaMti // 22 // taha maNuyahaM gau vihala jamu jehi na muNimuri dichu / kiM va jaccaMdhihi loyaNihi jehiM na sasiharu dihu // 23 // jAhe pasannA tuha nayaNa taha maNuyaha sayakAla / hiyaicchiya suha saMpaDahiM anu chiMdahiM duhajAla / / 24 / / dUsamarayaNihiM sUra jimva tuha uhiu muNinAha / sirimuNicaMda muNiMda paramahu pheDai kuggAha // 25 // (mArI hAthaprata) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya ( 3 ) hemacaMdrana avataraNo-cAramo saiko ( AThamo adhyAya pAda cotho - apabhraMza prakaraNa ) ei ti ghoDA eha thali ei ti nisiA khagga / etthu muNisima jANIai jo na vi vAlai vagga // 1 // sAyaru upari taNu dharai tali ghallUi rayaNAI / sAmi subhicca vi pariharai sammANei khalAI // 2 // guNahiM na saMpai, kitti para, phala lihiA bhuMjaMti / kesari na lahai boDDia - (koDDia ) - vi gaya lakkhehiM gheppaMti // 3 // vacchahe gRhai phalaI jaNu kaDu pallava vajjei / to vi mahaddumu suaNu jiva te ucchaMgi dharei // 4 // jo guNa govai appaNA payaDA karai parassu / tasu hajaM kalijugi dulahaho bali kijjauM suaNastu // 5 // aggieM unhau hoi jagu vAeM sIalu te / jo puNu aggiM sIalA tasu uNhattaNu ke // 6 // vippia - Arau jai vi piu to vi taM ANahi ajju // aggiNa daDDhA jai vi gharu to teM agaM kajju // 7 // saMgarasahiM ju vaNiai dekkhu amhArA kaMtu / aimattahaM cattaM kusahaM gaya kuMbhaI dAraMtu // 8 // vAyasu uDDAvaMti e pi diu sahasa - | addhA valayA mahihi gaya addhA phuTTa taDa tti // 9 // bhagauM dekkhivi niaya balu balu pasariauM parassu / ummila sasireha jiveM kari karavAlu piyassu // 10 // 355 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 gujarAtI bhASAnI utkrAnti jahiM kappijjai sariNa saru chijjai khaggiNa khaggu / tahiM tehai bhaDaghaDanivahi kantu payAsai maggu // 11 // ekahiM akkhihiM sAvaNu annahiM bhadavau / mAhau mahialasatthari gaMDasthale sarau // 12 // aMgihiM gimha suhacchItilavaNi maggasiru tahe muddhahe muhapaMkai AvAsiu sisiru // 13 // hiaDA ! phuTTi taDa ti kari kAlakkheveM kAI / dekkhauM hayavihi kahiM Thavai paI viNu dukkhasayAI // 14 // jIviu kAsu na valuhauM dhaNu puNu kAsu na ichu / doSNi vi avasara-nivaDiAI tiNa-sama gaNai visiGa // 15 // eha kumArI eho naru ehu maNoraha-ThANu / ehauM vaDha ! cintantAhaM pacchai hoi vihANu // 16 // jai pucchaha ghara vaDDAI to vaDDA ghara oi / vihalia-jaNa-abbhudaraNu kaMtu kuDIrai joi // 17 // AyaI loyaho loaNaiM jAI saraI na bhaMti / appie dii mauliahiM pie diTTai vihasaMti // 18 // Ayaho dakalevaraho jaM vAhiuM taM sAru / jai uTTabbhai to kuhai aha Dajhai to chAru // 19 // sAhu vi lou taDapphaDai vaDDattaNahotaNeNa / vaDDappaNu paripAviai hatthiM mokkalaDeNa // 20 // jai na su Avai dUi ! gharu kAI ahomuhu tujjhu / vayaNu ju khaMDai tau sahi ! eso piu hoi na majjhu // 21 // ___ Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya supurisa kaMguhe aNuharahiM bhaNa kajeM kavaNeNa / jiva~ jiveM vaDDataNu lahahiM tiva~ tiva navahiM sireNa // 22 // jai sa saNehI to muia aha jIvai ninneha / bihiM vi payArehiM gaia dhaNa kiM gajahi khala meha ! // 23 // mahu hiauM taI, tAe tuhuM sa vi anne vi naDijai / pia! kAI karauM hauM, kAI tuhuM, macche macchu gilijai // 24 // tumhehiM amhehiM jaM kiauM diTThauM bahuajaNeNa / taM tevaDauM samara-bharu nijiu ekakhaNeNa // 25 // amhe thovA riu bahua kAyara emba bhaNaMti / muddhi ! nihAlahi gayaNatalu kai jaNa joNha karaMti // 26 // bappIhA ! piu piu bhaNavi kittiu ruahi hayAsa ! / tuha jali mahu puNu vallahai bihuM vi na pUria Asa // 27 // bappIhA ! kAI bollieNa nigviNa ! vAraivAra / sAyari bhariai vimalajali lahahi na eka i dhAra // 28 // bali abbhatthaNi mahumahaNu lahuhUA so i|| jai icchaha vaDDattaNauM, dehu, ma maggahu ko i // 29 // bhamarA etthu vi liMbaDai ke vi diyahaDA vilaMbu / ghaNapattalu chAyAbahulu phulai jAma kayaMbu // 30 // diahA jaMti jhaDappaDahiM paDahiM maNoraha pacchi / jaM acchar3a taM mANiai hosai karatu ma acchi // 31 // saMtA bhoga ju pariharai tasu kaMtaho bali kIsu / tasu daiveNa vi muMDiyauM jasu khalihaDauM sIsu // 32 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -358 gujarAtI bhASAnI utkrAnti cUDulau cuNNIhoisai muddhi ! kavoli nihittau | sAsAnalajAlajhalakkiau bAhasalilasaMsittaDa // 33 // hiai khuDukkai goraDI gayaNi ghuTukka mehu / vAsAratti vAsu ahaM visamA saMkaDu ehu || 34 // putte jAeM kavaNu guNu avaguNu kavaNu muraNa | jA bappIkI muMhaDI caMpijjai avareNa // 35 // taM tettiu jalu sAyaraho so tevaDa vithAru / tisahe nivAraNu palu vi na vi para dhuhuai asA // 36 // jaM diuM somaggahaNu asaihiM hasiu nisaMku | piamANusavicchoharu gili gili rAhu ! mayaMku || 37 // savadhu karepiNu kadhidu maI tasu para sabhalauM jammu / jAsu na cAu na cArahaDi na ya pamhau dhambhu // 38 // jai kei pAvIsuM piU akiA kucha karIsuM / pANIu navai sarAvi jiva~ savvaMge paisIsu // 39 // ua kaNiAru paphulliau kaJcaNakAMtipayAsu / gorIvayaNaviNijjiauM naM sevai vaNavAsu // 40 // vAsu mahArisi eu bhaNai jai suisatthu pamANu / mAyahaM calaNa navatAhaM divi divi gaGgANhANu // 41 // kema samappau duTTu diNu kidha rayaNI chuDu hoi / navavadaMsaNalAlasara vahai maNoraha soi // 42 // o gorImuhanijjiau baddala lukku miyaMku / annu vi jo parihaviyataNu so kiva~ bhavai nisaMku // 43 // Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya 359 maI bhaNiau balirAya ! tuhuM, kehau maggaNa ehu / jehu tehu navi hoi vaDha ! saI nArAyaNu ehu // 44 // tilahaM tilattaNu tAuM para jAuM na neha galaMti / nehi paNai te ji tila tila phiTTavi khala hoti // 45 // jevaDu aMtara rAvaNa-rAmahaM tevaDu aMtara paTTaNa-gAmahaM // 46 // baMbha ! te viralA ke vi nara je savvaMga chil| je vaMkA te vaMcayara je ujjua te bailla // 47 // mahu kaMtaho guThThiaho kau jhupaDA balati / aha riuruhireM ulhavai aha appaNe na bhaMti // 48 // piyasaMgami kau niddaDI piaho parokkhaho kemva / maI binni vi vinnAsiA nidda na emba na temva // 49 // kaMtu ju sIhaho uvamiai taM mahu khaMDiu mANu / sIhu nirakkhaya gaya haNai piu payarakkha-samANu // 50 // caMcalu jIviu dhruvu maraNu pia ! rUsijai kAI / hosai diahA rUsaNA divvaI varisasayAiM // 51 // mANi paNai jai na taNu to desaDA caijja / mA dujaNakarapallavehiM daMsijjaMtu bhamija // 52 // kira khAi na piai na vi davai dhammi na veccai rUaDau / iha kivaNu na jANai jaha jamaho khaNeNa pahuccai dUaDau // 53 // ettahe meha piaMti jalu ettahe vaDavAnala AvaTTai / pekkhu gahIrima sAyaraho eka vi kaNi nAhiM ohaTTai / / 54 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 gujarAtI bhASAnI utkrAnti jiva supurisa tiva~ ghalaI jiva nai tiva~ valaNAI / jiva DoMgara tiva~ koTTara hiA ! visUrahi kAI // 55 // divehiM vittauM khAhi vaDha ! saMci ma ekku vidramu / ko vi dravakkau so paDai jeNa samappai jammu // 56 // vivekastu thirattaNauM jovvaNi kastu maraDDu | so lekhaDau paThThAviai jo laggai nicca // 57 // kahiM sasaharu kahiM mayaraharu kahiM barihiNu kahiM mehu / dUraThiAhaM vi sajjaNahaM hoi asalu nehu // 58 // sarihiM na sarehiM na saravarehiM na vi ujjANavaNehiM / desavaNNA hoMti vaDha ! nivasaMhiM suaNehiM // 59 // eka kulI paMcahiM ruddhI tahaM paJcahaM vi juaMjua buddhI / bahie ! taM gharu kahiM kiMva naMdau jetthu kuDuMbauM appaNachaMdauM // 60 // gayau su kesari piaddu jalu nizciMta hariNAI / jasu keraeM huMkAraDaeM muhahuM paDaMti tRNAI // 61 // jai raccasi jAiTTie hiaDA ! muddhasahAva ! | lohe puNaNa jiva ghaNA sahesai tAva // 62 // siri jarakhaMDI loaDI gali maNiaDA na vIsa / to vi goDA karAviA muddhae ubaIsa // 63 // ammaDi ! pacchAyAvaDA piu kalahiau viAli / as vivarI buddhI hoi viNAsaho kAli // 64 // DholA ! eha parihAsaDI aibhana kavaNahiM desi / hauM jhijjaraM taukehiM pia ! tuhuM puNu annahiresi // 65 // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya jibhidiu nAyagu vasi karahu jasu adhinnaI annaI / mUli viNadRi tuMbiNihe avase sukkaI paNNaiM // 66 // ekkasi sIla-kalaMkiahaM dejjahiM pacchittAI jo puNu khaNDai aNudiahu tasu pacchitte kAI // 67 // pahiA ! dihI goraDI diTThI maggu nIaMta / aMsUsAsehiM kaMcuA tiMtuvvANa karaMta // 68 // piu Aiu sua vattaDI jhuNi kannaDai paiTTha / taho virahaho nAsaMtaaho dhUlaDiA vi na diTTha // 69 // saMdeseM kAI tuhAreNa jaM saMgaho na milijjai / / suiNaMtari pieM pANieNa pia ! piAsa kiM chijjai // 70 // ettahe tettahe vAri ghari lacchi visaMThula dhAi / piapabbhaTTa va goraDI nizcala kahiM vi na ThAi // 71 // desuccADaNu sihikaDhaNu ghaNakuTTaNu jaM loi / maMjiTTae airattie savvu sahevvaLa hoi // 72 // soevA para vAriA pupphavaIhiM samANu / jaggevA puNu ko dharai jai so veu pamANu // 73 / / hiaDA ! jai veria ghaNA to kiM abbhi caDAhuM / amhAhiM be hatthaDA jai puNu mAri marAhuM // 74 // bAha vichoDavi jAhi tuhuM haDaM tevai ko dosu / hiayahiu jai nIsarahi jANauM muMja! sarosu // 79 // jeppi asesu kasAyabalu deppiNu abhau jayassu / levi mahavvaya sivu lahahiM jhAeviNu tattassu // 76 // gappiNu vANArasihiM nara aha ujjeNihiM gappi / muA parAvahiM paramapau divvaMtaraI ma jaMpi // 77 // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 gujarAtI bhASAnI utkrAnti gaMga gameSpiNu jo muai jo sivatittha gamepi / kIladi tidasAvAsa gau so jamalou jiNepi // 78 // valayAvalinivaDaNabhaeNa dhaNa uddhabbhua jAi / valahavirahamahAdahaho thAha gavesai nAi // 79 // pekkheviNu muhu jiNavaraho dIhara - nayaNa saloNu / nAvai gurumaccharabhariu jalaNi pavisai loNu // 80 // caMpayakusumaho majjhi sahi ! bhasalu paiiu / sohai indanIlu jaNi kaNai baiTThau || 81 / / pAi vilaggI aMDI siru lhasiuM khaMdhassu / to vi kaTArai hatthaDau bali kijjauM kaMtassu // 82 // siri caDiA khaMti pphalaI puNu DAlaI moDati / to vi mahadduma sauNAhaM avarAhiu na karaMti // 83 // haima - chandonuzAsana - ( pR0 35 thI 46) sAyaru rayaNAyaru bollahiM jaM buhasattha, taM saccu ji jAya nisAyarakucchuha jattha / jaha eka hUo sirikaMThasire avayaMsu, avaru sirinAhauri bhUsaNu ullasiaMsu // 4 // ( chaMda - avataMsaka ) rehahi aruNakaMti dharaNIali iMdagovayA, pAusasiri nAi paya jAvayabiMdu laggayA / eha vi vijjuleha jhalakaMti a bahalakaMtiA, lakkhijjai jAyarUvanimmavia vva kaMThiA // 7 // ( chaMda - indragopa ) Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya lAyaNNavibbhamaM taraMgaMtihiM nidaDavammahaM jiAvaMtihiM / premi priyAhiM je puloijjai tA mattaloi saggu pAvijjai // 13 // (chaMda-vitrama) nicchiu karivi caMdu doNNi khaMDa tahi nimmiya mayanayaNAi gNdd| varakusuma ghaDeviNuM gaMdhacaMgu komalu taha viraio ehu aNgu||14|| (chaMda-kusuma) suNivi vasaMti purapoDhapuraMdhihaM raasu| sumarivi laDaha huo takkhaNi pahiu nirAsu // 15 // (chaMda-rAsa) te ji paMDia, te ji guNavaMta, te tihuaNasira uvari, tAhaM cia jammu jANahu, je mattavilAsiNihiM navi khoia sujhANao // 26 // (chaMda-mattavilAsinI) gAmbi paTTaNi haTTi cauhaTTi rAuli deuli puri jaM dIsai / laDahaaMgia virahiMdajAlaeNa taM sA eka vi kaya bahurUvakaliA // 30 // (chaMda-bahurUpA) mAyAviahaM viruddhavAyavasavaMcialoahaM paratitthiahaM asArasatthasaM pAiamohahaM / ko pattijjai sammadihi jahavatthuavayaNahaM jiNahaM maggi nizcalanihi ttamaNu karuNAbhavaNahaM // 2 // (chaMda-vastuvadanaka) aja vi nayaNa na geNhai taralima anja vi vayaNu na mellaGga bholim| anja vi thaNaharu bharu na paDicchai tu vi muddhAhaM daMsaNi jagu mujjhai // 6 // (chaMda-vadanaka) Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kaddamabhaggA maggulayA bahupihulA duttarajalulyA / timva bharu bahasu guNadhavalayA ! jimva kemvai na hati pisuNayA // // 15 // ( chaMda-guNadhavala) (rAjA) kitti tahArI vaNNaviNu kai annu na vaNNahiM / mAlai mANivi kiM bhamara dhatturai lagahiM // 16 // (chaMda-bhramaradhavala ) (rAjA) pahu ! tuha veri araNNi gaya, niccu vi nivasahiM jimva sasaya / ghaNakaMTayadusaMcaraNi, tahiM jhuMbaDa karIravaNi // 19 // ( chaMda-baTaka ) paI viNu tahiM suhaya ! vilAsu kavaNu / viNuM caMdaI muhu jAmiNihiM kavaNu // 7 // ( chaMda - subhagavilAsa ) sahi ! vahulao caMdulao paDihAi / rayaNivahUe kIlaNagaMDuo nAi // 17 // mannAvi prio jai vi kayadunnao / (chaMda - krIDanaka ) jaM mahamahai dusahara baulAmoau || 18 || ( chaMda - bakulAmoda) dekkhivi velaDI malayamAruadhUA / sumarivi goraDI paMthiasatya muA || 23 || (chaMdra - malayamAruta ) priyamahu saMgami oa maMgaliaI karaI / kiMsuarUviNa vaNasiri ghaTTa dharai || 25 || ( chaMda - mAMgalikA ) tArAvali bhaNi mA, bhaNi muttAhalamAlI / raikalahiNa truTTI sasi- rayaNihuM suvisAli || 32 // ( chaMda - muktAphalamAlA ) Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya 365 kui dhannu juANau viasiadIharanayaNie / mANijjai taruNie vinbhamavilasiyavayaNie // 39 // (chaMda-vibhramavilasitavadana ) elyu karimi bhaNi kAiM priu ! na gaNai laggI pAi / chaDDeviNu hauM mukkI avadohaya jimva kira gAvi // 46 // (chaMda-apadohaka) kittio vaNNauM mayaNu kiau jiNa so vi nArAyaNu / tahu govAlIaNahu ghaNapimmavilAsaparAyaNu // 46 // (chaMda-premavilAsa) jalai jai vi kusumalayAharu tavai caMdu jaha gimhi divAyaru / tu vi IsAbharaparitaralia piasahi ! vayaNu na mannai bAlia // 57 // (chaMda-kusumalatAgRha) paranaramuhaSecchaNavirayae payanahamaNipaDibiMbia ji pari / dahamuhamuhapaMti paloiA sIae bhaya-vimhayahAsakari // 56 // (chaMda-mukhapaGkti) (rAjA) karavAlapahAriNa ucchalila karisiramuttAhalarayaNamAlA / rehai samaraMgaNi jayasirie ukkhivia nAi sayaMvaramAlA // 58 // (chaMda-ratnamAlA) niavi vayaNu tahiM vibbhmpo| naM vihiNa khittu dahi paMkao // 60 // (chaMda-paMkaja) gajai ghaNamAlA ghaNa ghaDahaDa / naM mayaNanivaiNo kuMjaraghaDa // 61 // (chaMda-kuMjara) al Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 gujarAtI bhASAnI utkrAnti khaliakkharauM vayaNu muhu paMDaru tuha akkhai sahi ! maNu mayaNAuru // 62 // (chaMda-madanAtura) o raNajhaNaMta bhamai bhamarAvali / mayaNadhaNuha guNavalli NaM sAmali // 63 // (chaMda-bhramarAvali) goraDiahiM uvamiai na para anycbbhua| jai kira havai phulliaphalia kuMkumalaya // 66 // (chaMda-kuMkumalatA) (rAjA) laMghai sAyara giri Aruhai tuha ahaMga / sasiseharahasiujjala naukkhI kittigaMga // 67 // (chaMda-zazizekhara) jaM sahi ! koila kala pukkArai phulu tilo| taM pattu vasaMtu mAsu kAmahu liilaalo||68|| (chaMda-lIlAlaya) (rAjA) rehai tuha kari caMdahAsao ! naM riusirIe kespaaso||69 // (chaMda-caMdrahAsa) jasu lohacakkiNa vi na dalio jhANu / tarhi vIri kiM karau sa kusumabANu / / 71 // (chaMda-kusumabANa) mAlaikusumu na lei caMdaNu cayai / tuha dasaNaummAhI maggu ji niai // 72 // (chaMda-mAlatIkusuma) malayAnilu malayajarasu sasaharu kusumattharaNu / virahAnalajaliahi tasu savu vi taNusaMtavaNu // 77 // (chaMda-kusumAstaraNa) nisuNia mAiMdai mahuarisaMlAvu / o pavasiataruNi ! tiM patthuao palAvu // 78 // (chaMda-madhukarisaMlApa) Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya (rAjA) siMduria gurukuMbhatthala gayaghaDa tuhu bali aggali / narAva ! utthara kira saMdhAvali // 83 // ( chaMda -saMdhyAvali ) vijjulaya mehamajjhi aMdhArai gorI / kavaNa hatthabhalli kusumAuha ! torI // 86 // ( chaMda - vidyullatA ) saMtadRhaM mayagalahaM cikkArihiM kalia / raNAI vi vajjarahiM paMcANaNa lalia || 87 // kara asoadala muhu kamalu hasiu navamallibha / abhiNava vasaMtasiri eha mohaNaThailia || 89 // (chaMda - paMcAnanalalita ) hiMDara sA dhaNa jAmva gahilli virahiNa AkhittI / dekha vahu tA ANaMdI jaNu amaiNa siMtI // 91 // (chaMda - abhinavavasaMtazrI ) 367 pattau ehu vasaMta kusumAulamahuaru | mANiNi mANu malaMtara kusumAuhasahayaru // 94 // ( chaMda -kSiptikA ) ali mAlaiparimalaluddha na annihiM rai karai | sA bhamaravilAsaviaDDha na annahiM maNu dharaI / / 95 // (chaMda - kusumAkulamadhukara ) (chaMda-bhramaravilAsa ) tuha virahiM sA aidubbalI ghaNa AvaMDura deha | ahimayarakiraNihiM vikkhivia caMdaleha jimva eha // 102 // (chaMda - caMdralekhikA) Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti (rAjA) tuha caMDiNa bhuadaMDiNa nivai dharamANiNa mhivlo| jalahisuAliMgaNapahavasuhu deu jaNadaNu kalau / / 103 // (chaMda-sutAliMgana) jai gaMgAjali dhavali kAlai jauNAjali jai khitto| rAyahaMsi nahu vuDa na tuTu sujjhattaNu tu vi tettau // 107 // (chaMda-rAjahaMsa) sallaipallavakavalappaNu revAnaijali majaNu / taM kuMjaravilasiu sumarai gayavirahio kareNugaNu // 106 // (chaMda-kuMjaravilasita) palia kesa cala dasaNAvali jara jajjarai sarIrabalu / sanvi vi galihi aNaMgalalia kijjau dhammu mahaMtaphalu // 109 // (chaMda-anaMgalalitA) gorI gohi drphuriohi| kalahaMsIgai kalahe laggai // 115 // (chaMda-caMpakakusuma) je niahiM na paradosa guNihiM ji payaDia tosa / te jagi mahANubhAvA viralA saralasahAvA // 124 // (chaMda-mahAnubhAvA) kaiahiM hoesai taM divasu ANaMdasuhArasapAvaNau / hohI priyamuhasasicaMdimaI jahiM nayaNacauraha pAraNao // 127 // (chaMda-pAraNaka) paraguNagahaNu sadosapayAsaNu mahumahurakkharahi amiabhAsaNu / ukyAriNa paDikio veriaNahaM ia paddhaDI maNohara suaNahaM // 128 // (chaMda-paddhaDI) Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya (rAjA) haNia dujIhappasaraNu piapurisottama viNayANaMdaNu / ua garuDapayammiM nibaddharai naravara harai na kAsu maNu ? // 7 // (chaMda - garuDapada ) tuha daMsaNaturaMtie suMdara ! muddhie suNi jaM kiu paJcalliu / hAru niaMbi nivesiu rasaNAdAmu vi thaNasiharovari ghalliu ||24|| (chaMda - rasanAdAma ) piu Aiu nivaDiu paihiM sapaNayavayaNihiM aNuNivi mANu muAvia / ia siviNayabhari AliMgimi jAmbahiM tAmbahiM sahi ! haya kukkaDi raDia // 27 // ( chaMda - svapnaka) (rAjA) tuha raNi naTTa rasAyali gaya ari kAraNi iNa kira bhuaMgavikkataya ! | tAhaM vilAsabhavaNi puri lIlAvaNi pariaMcahiM nivasahiM ciru gayabhaya // 28 // ( chaMda - bhujaMgavikrAnta ) kiM jhAiu tiNa avicalacittiNa kiM nimmalu tavu kiu samariumittiNa / jaM tuha muhavibbhamaharu kaMdoTTavisaha taruNi ! cuMbijjai bhamariNa // 36 // (chaMda - kaMdoTTa ) gayaghaDa turayaghaTTa rahavUha mahAbhaDanivaha rayaNabhaMDAra samiddhuvi / uvagaMdhavvanayarasamu puhaivaittaNu tiNu jimva cayahiM viveavaMta ki vi // 42 // (chaMda-upagandharva ) sai vijjula aviuttara tuhuM jalahara kari guMdalu niha na jANasi virahiahaM / ia bhaNi ciMtavi kiMpi amaMgala daiahuM aMsupavAhu palu u paMthiahaM // / 45 / / (chaMda-goMdala ) 369 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti eha laliadeha bAla / nAi jAiphullumAla // 72 // (chaMda-puSpamAlA) ( bAramo saiko pUro) (1) somaprabhamari-teramo saiko jIva-mana:-karaNasaMlApa ( kumArapAlapratibodha pR0 425-) je uNa paiM pharisiNa-pamuha paMca pahANa niutta / matta niraMkusa hasthi jimba karihiMti kajja ajutta // 9 // tahaM majjhima pheDivi ku vi pahANu mai annaha appiu tassa ThANu / eyAI paloyau sAmisAla payaDaMtaI nicu aNattha-jAla // 10 // pharisiMdiu pabhaNai hauM ji ekka ruMdhevi sarIru samaggu thakku / iha appu maNu va na hi alki koi avariMdiya aNu vara majjha joi // 11 // na hu gammu agammu va kiM pi gaNai abbaMbha kalusa ahilAsa kuNai / sakalatti vi huMtai mahai vesa pararamaNi gamaNi payaDai kilesa // 12 // ___ Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 bAramA ane teramA saikAnuM padya sisirammi nivAya ghara-'ggisayaDi ghaNaghusiNatella bahuvattha svddi| caMdaNarasa kusumajalAvagAha dhArAgihi giMbhi mahei nAha ! // 13 // pAusi payapaMkapasaMga ta? (taDDu ? ) vaMchai acchida bhavaNayalu laddha / jai kuNai viviha visayANuvitti teha vi hu na ehu pAvei titti // 14 / / eka vi phAsiMdiu buhayaNa niMdiu karai kiMpi duccariu tihi / nANAvihu jammihi pIDio kammihi ___ sahasi viDaMbaNa sAmi jiha // 15 // taha bhakkhAbhakkhaviveyamUda rsvisygiddhidolaadhiruuddhu| avibhAviya peyApeyakthu rasaNu vi kuNei bahuvihu aNathu // 16 // jaM hariNa-sasaya-saMbara-varAha vaNi saMcaraMta akayAvarAha / taNa-salilamitta saMtuTTha citta mammararavasavaNubbhaMtanetta // 17 // hiMsaMti ke vi migayApayaTTa pasaraMtaniraMtaraturayaghaTTa / karakaliyakuMtakodaMDabANa saMsayatularoviyaniyayapANa // 18 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 gujarAtI bhASAnI utkrAnti jaM gahiri salili viyaraMta mINa nikaruNa ke vi nihaNahiM nihINa / jaM lAvaya-tittiri-dahiya-mora moraMti addosa vi ke vi ghora // 19 // taM rasaNaha vilasiu, dukkayakalusiu, tumhahaM kittiu kittiyai / jaM varisasaeNa vi ainiuNeNa vi, kaha vi na jaMpiu sakiyai // 20 // ghANiMdiu jaM kira surahi davvu / viyaliyaviveu taM mahai savvu / jaM asurahi tihiM puNa karei rosu tA eu vi jANa aNappadosu // 21 // taha jai vi dihi vannia abalA taha vi hu durappa accaMta cavalA / sui asui vi kiMpi na pariharei jaM juttu ajuttu vi taM niei // 22 // 'paradArapavattaNi pharisaNassa dUittu eha payaDai avassa / lolattakaraNi rasaNaha sahAya iya na kuNai kittiya pahu avAya // 23 // jiva savaNu suNai viDavaggavayaNa tiva muNiuvaesu na ruddha nayaNu / taha geya-vesa-kalisavaNaheu uttammai niccu vi niviveu // 24 // iya visayapalakkao, ihu ekkekku, iMdiu jagaDai jaggu sylu| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya 373 jesu paMca vi eyaI, kayabahukheyaI, khilahiM pahu ! tasu kau kusalu // 25 // sthUlibhadrakathA to viciMtai maMti sagaDAlu nivakosu nihiu sayalu annadiahi vinnavai naravaru eyassa kiM deha phu| divasi divasi ittiu dhaNukkara so jaMpai tai vanniyayo tiNi eyaha dhaNu demi / maMti bhaNai parakavvacaraNa paDhai teNa salahemi // 31 // naMdu jaMpai paDhai parakavva kaha esa vararui sukai kahai maMti maha dhUya satta vi eyAI kavvAiM pahu ! paDhaI bAlAu huMta vi tattha tumha naranAha jai maNi vaTTai saMdehu / tAu paDhaMti ya kougiNa tA tumhe nisuNehu // 32 // javaNiyaMtari tAu ThaviyAu to vararui Agaiu thuNai naMdu taM tAu nisuNahi cakkammi tammi ya kamiNa kavva savva savvAu pabhaNahiM Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 gujarAtI bhASAnI utkrAnti to naranAhiNa varuNa kuviUNa vAru nisiddhu / vararui tAva vilakkhamaNa ulaggai surasiMdhu // 34 // khivivi saMjhihiM salila dINAra gosaggi surasari thuNai hAi jaMta sucAru pAiNa ucchalivi te vivararuihiM caDahiM hatthi teNa ghAiNa lou paraMpai vararuha gaMga pasanniya deva | muNivi naMdu vRttaMtu ihu sayaDAlassa kai || 35 // so papa gaMga jai dei dINAra pecchayaMtaha maha imassa to dei nicchiu saMjhAi to sikkhavi ba purisu tattha maMtiNa visajjiu so vaciva paccha Thio jA acchai pecchaMtu / dio vararui teNa tao tahiM dINAra ThavaMtu // 36 // te vi appiya teNa ANevi maMtissa gosaggi gao saparivAra tahiM naMdu naravai to gaMga vararui thuNai jaMtu hattha - pArahiM jovai tattha na kiMci vi so lahai hoi visaNNu maNeNa / te naMdaha dINAra tao daMsiya sayaDAleNa // 37 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya 375 kahiu sayalu vi saMjhavuttaMtu to jAo vararui vimaNu puNa vi maMticchidAI maggai olaggai maMtighara-dAsI sA vi gharavatta jaMpai tahiM kijjai bhoaNu-nivaha siriyaya pariNayatthu / taha pakkhara-sannAha-guDa-asipamuhAuhasathu // 38 // davi la a DiMbharuvANa so pADhai ko vi nahu muNai eu jaM maMti karisai mAriviNu naMdu nivu naMdaraji siriyao Thavesai tiga-caccara-cauhaTTaihi eu par3hataI tAI / naMdiNa bAhiM niggayaNa annahiM diahiM suAI // 40 // purisu pesivi nivai saviyakku joAvai maMtigharu kahiu teNa kijjaMta Auhu tA maMtIhi paNamiaha kuvio naMdu joai na sammuhu ghari gau maMti bhaNei tau siriyA ! jai mahu puttu / tuhuM naMdaha paDihAru tau karahi mahArauM vuttu // 41 // naMdu kuddhaU teNa maha sIsu, tuhu khaMDi paNamaMtayaha Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 gujarAtI bhASAnI utkrAnti tAsu purao asidaMDaghAiNa, rakkhetI se kula majjha dosi hammaMtu rAiNa, iya suNi siriyau piuvayaNu karayalaDhakkiyakanna / kaMpar3a hA hA kemva hauM piuvahu karauM ahannu // 42 // maMti sAhai vaccha ! mA jhUra, unIsatthihiM hiu kulahi kajji jaM eku mucai kularakkhiNa kAraNiNa teNa majjha maraNaM pi rucai hauM khAisuvisu tAlauDDu naMda paNAmu karaMtu / piuvahapAvi na lippi hisi maI gayajIvu haNaMtu // 43 // teNa mantriu kaha vi piuvayaNu to maMtiNa tAlauDu, khaddha naMdarAyaha namaMtiNa sirieNa takkhaNi khaMDiuM tAsu sIsu khaggaNa phuraMtiNa, hA hA karivi bhaNei nivu siriaya ! kiu kiM akaju / so jaMpai jo pahu-ahiu tiNa piuNA vina kajju // 44 // tAva ciMtai maMtimaya kicci rAeNa siriau bhaNiu demi tujha maMtittu tuTThau so jaMpai payaha uciu Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya thUThabhaddu mahu asthi jeTTau so naMdiNa kosAgharaha bhaNiau hakkArevi / ginhasu piupau tiNa bhaNiu ginhaDaM pahu ! ciMtevi // 45 // ____x xxx evaM ti bhaNiya to thUlabhaddu ciMtei tattha paramattha bhaddu / maNuyattaha sAru tivaggasiddhi tihi vigghaheu ahigArasiddhi // 47 // jaM tattha rAyacittANukUla AraMbha kuNaMtaha pAvamUla / kau maMtihi jAyai vimaladhammu jiNi labbhai sAsau siddhisammu // 48 // parapIDa kareviNu jaM pabhUa ginhahiM niugi ruhiru vva jalUa / naranAhiNa ghippai naM pi davyu nippIlivi saDaM pANehiM savvu // 49 // paravasahaM savvu bhayabhibhalAha annannapaoaNavAulAhaM / ahigArijaNahaM kAmabhoa saMbhavahiM viyaMbhia guru pamoya // 50 // kosAghara bArasa vaccharehi visaihiM na tittu louttarehiM / bahu rajjakaja vakkhittacittu kiM saMpai hohisi mUDhacittu // 51 // Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pai jammamaraNu kallolamattu bhavajalahi bhamivi maNuattu pattu / pariharivi visayaphalu tAsu lehi kiM koDi kavaDiI hAravehi // 52 // vajjevi dhammu jo visayasukkhu pariNAmavirasu sevai sura rakkhu so piai dui jaragahiu suTu so bhakkhai maMsu galaMtu kucha // 53 // diNa paMca karivi naravainiogu saMpAivi appaha pAvajogu / duvvAradusaha duhalakkharUvi gaMtavvu jIva ! narayaMdhakUvi // 54 // mahu mahuru caevi nivAhigAru peraMta viDaMbaNa dukkhasAru / kari jIva ! dhammu vanjivi pamAu jimba narai na pAvai paccavAu // 55 // pariharivi savva sAvajakammu jo jIvu na juvvaNi kuNai dhammu / so maraNayAli parimalai hatthu guNi tuTTai jimva dhANukku ettha / / 56 // iya visayavirattau pasamapasattau thUlabhaddu saMviggamaNu / siva sukkha kayAyaru bhavabhayakAyaru mahai citti duccara caraNu / / 57 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya paMca muTThihiM kesa luMcevi pAuria kaMbala rayaNu chiMdiUNa rayaharaNu nimmivi nivaha pAsi gaMtUNa tuha dhammalAhu houtti jaMpivi naravara ! ciMtiuM eu maI thUlabhadda pabhaNei / rAiNa vuttu suciMtiauM aha so puraha calehi // 58 // ( 2 ) mahendrasUriziSya-dharmasUri- jaMbUsA micariya-teramo saiko ( prAcInagurjarakAvyasaMgraha - vaDodarA ) jiNa cauvIsai paya namevi gurucaraNa namevI | jaMbUsAmihiM - taNau cariya bhaviu nisuNevI / kari sAnidha sarasatti devi jima rayaM kahANauM / jaMbUsAmihiM guNagahaNa saMkhevi vaSANauM // 1 // jaMbUdIpaha bharahakhitti tihiM nayarapahANauM / rAjagRha nAmeNa nayara pahuviM vakkhANauM / rAja karai seNiyanariMda naravarahaM ju sAro / tAsu-taNai putta buddhimaMta maMti abhayakumAro // 2 // annadiNaMtari vaddhamANa viharaMta pahUtao seNiu cAliu vaMdaNaha bahubhatti turaMtu X X X 379 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 gujarAtI bhASAnI utkrAnti sAmiya baMdiu baddhamANa seNIyaM pUchIiM / kavaNaha nArihi-taNai uyAre eha jIva cavesii / kavaNaha bApaha-taNai kuli eu maMDaNa hosai / usabhadattaseThihiM gharaNi dhAraNiuri naMdaNa / hosii nAmiiM jaMbusAmi tihuyaNi ANaMdaNa // 16 // UThiu deva aNADhiu haraSiiM nAceI / dhanu dhanu amhataNauM kula esu putta hosii / caviu vimANaha baMbhaloya dhAraNiuri Aviu / sumiNaprabhAviiM usabhadatta aMgehi na mAIu // 17 // jAyau putru pahANa jAma dasa disi udayaMtau / baddhai nAmihiM jaMbusAmi guNagahaNa karaMtu / aThavarIsau hUu jAma gurupAsi pahUtu / brahmacAri so liyai nIma bhavavAsavirattau // 18 // joyaNavesaha pahutu jAma kannA maggAvai / bIjA dhUyA pAThavae tasa vi vArAvaya / mana dejiuM tamhi, amha desu, amhi isauM karezauM / sAMjhahaM paraNI prahaha jAma nIchaI vrata lesiuM // 19 // mAya dulaMghIya taNai vayaNi pariNevau mannIu / AThai kanyA ekavAra pariNIya ghari AvIu / AThai paraNI mRganayaNI bujhavaNai baiTau / paMcasae corehaM siuM prabhavau ghari paiThau // 20 // nIdra aNAvIya soyaNIya AbharaNa lIyaMtA / te savi achaI thaMbhIyA Tagamaga joyaMtA / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya prabhavau bhaNai ho jaMbusAmi eka sAThi ja kIjai / bihuM vijjAvaDaI eka vijja thaMbhaNIya ja dIjai // 21 // hiva hUM kahi na vija ( ? ) levi puNa kisauM kareso / AThai pariNI sasikyaNI nIchaI vrata leso / rUpavaMta aNuratta ramaNi eu ema caesii | ahaMtA sutaNIya Asa mujha jIva karesi // 22 // evaDa aMtara narahaM hoi prabhavau ciMteI / saMvegarasi jau gayauM mana prabhavau pUchei | siddhiramaNi UmAhIA ha tamhi saMjama lesiu / karuNaI vilavaI mAipa kima kima melhesiu // 23 // iMdiyAla na vi jANIie ko kima hoisi / aDhAra nAtrAM ekabhavi jaMbUsvAmi kaheI / pitara tamhArA jaMbusAmi ! kima tRpati laherAI / piMDa paDai loyahaMtaNai e UbhA josi // 24 // bApa maravi bhaiMsu huU putrajanmi haNIjai / iNa pari prabhavA ! pitaratRpti tithi dhIvAre kIjai / aNatA sutaNI ya Asa hUM tauM chAMDesiu / tiNa karasaNi jima kalatra bhaNai avataratA kareziu || 25 || tamha rupihiM hauM lobha karauM deSi maNahara rUyaDauM / hatthikaDevara kAga jima bhavasAyara nivaDauM / bIja kalatra kavi nAha ! jai amha chaMDesiuM / tiNiM vAnari jima pacchrutApa bahu cIMti dharesiuM // 26 // biMdusamANauM visayasukkha Adara kima kIjai / iMgAlavAhaga jema tumhi tRsa kima na chIpai / 381 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti trIjI kalatra bhaNai vi nAha ! jau amha chaaNddesiu| tiNi jaMbuki jima sANahAra bahukheda karezau // 27 // Utara paDaUtara bahU ya saMkhevi kahIjaI / vilakhI huI te savvi bAla jaMbUsAmi na bUjhaI / AsA-taruvara sukka jAma amhi izauM karezauM / nemihiM siu rAimai jima vayagahaNa karezauM // 28 // AThai kalatraha bUjhavIya paMcasaya siMuM prabhavau / mAi bApa beu bhaNaI tAma amha sAdhu sarIsau / ThavaNi--praha vihasai suvihANa prabhavu vinavai jaMbusAmi / sajanaloka mokalAvi tamhi siuM saMjama lesiuM // 29 // khaNa eka paDaSAevi rAya mokalAvaNa cAlIya / tu suhaDasamUha karevi bhuI kaMpaI bhaDabhaDavaI // 30 // jasa bhaya dhrasakai rAu jasa bhaya nIMdra na vayarIyahaM / esau prabhavau jAi naranArI joyaNa milIya / pahutu rAyaduvAri paDihAriiM bolAvIu / vegiI rAu bheTAvi amhi achauM utsukamaNA e // 31 // putta taNau vijharAya tumha darisaNi UmAhIu o| kAraNa jANIu rAya vegihiM so melhAvIu o| deThi na khaMDai rAu prabhavau deSI Avatau / sAcau e bhaDivAu puruSaha AkRti jANIi e // 32 // rUpaguNe saMpanna rAyaramaNimana coratu o| sohai pUnimacaMda jai drava koNI praNamIu / nutau addhasIya zarIra jai koi jaNaNIjAiu / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya nayaNe chUTuM nIra saMvegajalahari varisiu / sAmI khami aparAdha amhe loka saMtAvIyA e // 33 // paDivaja bolai rAu koNI mana AnaMdiyau / dhanna patI mAi isiu putra jiNi jAIu o / to mokalAvI rAu corapallIsA saMcarae / sajanaha kahI eu amhe saMjama leizauM // 34 // kiNa kAraNi vairAga taM kAraNa amha bolIi e / melhI aTTai bAla kaNayakoDi navANavai e / anai riddhi bahUta tihiM puNa pAra na jANIya e / jaMbUsAmicaritta mahimaMDali hUuM accharIya || 35 // iNi kAraNa vayarAga tRNa jima dIThau melhatau o / amha soi ji sAmi tamhe bhalaI achajiu o / mohanaridaM-zauM jhUjha saMjamakittiI jhUjhasiuM o // 36 // ThavaNi--prabhavau paMcasaeNa a vahUyara mAi- bappo / savi kahaM e rUTha jAi nIyagharahUMtu nIMsarai e / cAlIu e sivapurisAtha sArathavaya tihiM jaMbusAmi / kaMcaNa e rayaNihiM dANa jima ghaNa varasai bhAdravae / sayataU ( ? ) e Iha goloka bhaviyajaNasaMvegakaro // 37 // ThavaNi-- kasa kerI pii mAi putra kalatra dhanna dhaNa / desI kuDisAriccha jiNa jima jaMbU pariharae / anai loka bahUta vrata levA tihiM cAlIu / vaMdiya jiNabhavaNAI sohammasAmipAsi gayau // 38 // bhavasAyara UtAra jammaNa - maraNaha bIhatau o / 383 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti paMcamahavvayabhAra merusamANau aMgamai e| anu tetau parivAra sohamasAmihiM dikkhIu o / hUuM kevalanANa saMjamarAjaha pAlatAM e // 39 // vIra jiNiMdaha tIthi kevali hUu pAchilau / prabhavau baisArIu pATi siddhiM pahutu jaMbusvAmi / jaMbusAmicarita paDhaI guNaiM je saMbhalaI / siddhisukkha aNaMta te nara lIlAMhiM pAmisiiM // 40 // mahiMdasUrigurusIsa dhamma bhaNai ho dhAmIU ha / ciMtau rAtidivasi je siddhihi UmAhIyA ha / bArahavarasasaehiM kavitu nIpanUM chAsaTha e| solaha vijjAevi duriya paNAsau sayalasaMgha // 41 // revaMtagirirAsu-teramo saiko (prAcInagurjarakAvyasaMgraha-vaDodarA ) paramesara titthesaraha payapaMkaya paNamevi / bhaNisu rAsu revaMtagire aMbikadevi sumarevi // 1 // gAmA-''gara-pura-vaNa-gahaNa-sari-saravari supaesu / devabhUmi disi pacchimaha maNaharu soraThadesu // 2 // jiNu tahiM maMDalamaMDaNau maragayamauDa mahaMtu nimmala sAmala siharabhare rehai giri revaMtu // 3 // tasu siri sAmiu sAmalau sohaga suMdarasAru / jAiva nimmalakulatilau nivasai nemi kumAra // 4 ___ Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya tasu muhadasaNu dasa disi vi desa desaMtaru saMgha / Avai bhAvarasAlamaNau hali raMgataraMga // 5 // poruyADakulamaMDaNau naMdaNu AsArAya / vastupAla varamaMti tahiM tejapAla dui bhAya // 6 // gurajaradhara-dhuri dhavalaki vIradhavaladevarAji / bihu baMdhavi avayAriyau sUmU dUsamamAjhi // 7 // nAyalagacchaha maMDaNau vijayaseNa sUrirAu / uvaesihi bihu narapavare dhammi dhariu didu bhAu // 8 // tejapAli giranAratale tejalapuru niyanAmi / kAriu gaDha-maDha-pavapavaru maNaharu ghari ArAmi // 9 // tahi puri sohiu pAsajiNu AsArAyavihAru / nimmiu nAmihi nijajaNaNi kumarasarovaru sAru // 10 // tahi nayaraha pUravadisihi ugraseNa gaDhaduggu / AdijiNesara pamuha jiNamaMdiri bhariu samaggu // 11 // (prathama kaDava) duvihi gujjaradese riuraayvihNddnnu| kumarapAlu bhUpAla jiNasAsaNamaMDaNu / teNa saMThAvio suraThadaMDAhivo / aMbao sire-sirimAlakulasaMbhavo / pAja suvisAla tiNi naThiya / aMtare dhavala puNu parava bharAviya // 1 // dhanu su dhavalaha bhAu jiNi pAga payAsiya / bAravisottaravarase jasu jasi disi vAsiya / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 gujarAtI bhASAnI utkrAnti jima jima caDaI taDi kaDaNi giranAraha / tima tima UDaI jaNa bhavaNasaMsAraha / jima jima se ujalu aggi pAlATae (?) / tima tima kalimalu sayalu ohaTTae // 2 // jima jima vAyai vAu tahi nijjharasIyalu / tima tima bhavaduhadAho takkhaNi tuTTai / niccalu koilakalayalo morakekAravo / summae mahuyara mahuru guMjAravo / pAja caDaMtaha sAvayA loynnii| lASArAmu disi dIsae dAhiNI // 3 // jammaNu jova jIviya tasu tahiM kayat / je nara ujjitasiharu pekkhai varatityU / Asi gurajaradharaya jaNi amaresaru / sirijayasiMghadeu pavaru puhavIsaru / haNavi soraThu tiNi rAu SaMgArau / Thaviu sAjaNu daMDAhivaM sArau // 8 // ahiNavu nemijiNiMda tiNi bhavaNu karAviu / nimmalu caMdaru biMbe niyanAuM lihAviu / thorvikkhNbhvaayNbhrmaaulN| laliyaputtaliyakalasakulasaMkulaM / maMDapu daMDaghaNu tuMgataratoraNaM / dhavaliya bajjhi ruNajhaNirikiMkaNighaNaM / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya ikArasyasahI paMcAsIya vacchari / nemibhuyaNu uddhariu sAjaNi narasehari // 10 // mAlavamaMDala guhamuhamaMDaNU / bhAvaDasAhu dAlidhukhaMDa | AmalasAra sovanna tiNi kAriu / kiri gayaNaMgaNa sUru avayAriu / avara sihara varakalasa jhalahalai maNohara / nemibhuyaNi tiNi dii duha galai niraMtara // 11 // (dvitIya kaDava ) disi uttara kasamIradesu nemihi ummAhiya / ajiu ratana dui baMdha garuya saMghAhiva Aviya // 1 // harasavasiNa ghaNa kalasa bhariviti nhavaNu karaMtaha / galiu levamu nemibiMbu jaladhAra paDataha // 2 // saMghAhi saMgheNa sahiu niyamaNi saMtaviu | hA hA vigu dhigu maha vimalakulagaMjaNu Aviu // 3 // sAmiya sAmala dhIracaraNa maha saraNi bhavaMtari / ima parihari AhAra niyama laiu saMghadhuraMdhari // 4 // ekavIsa upavAsa tAmu aMbikadivi Aviya / pabhaNai sa pasanna devi jaya jaya sadAviya // 5 // uviNu sirinemibiMbu tuliu turaMtau / pacchalu mana joesi vaccha ! tuM bhavaNi valaMtau // 6 // X X X 387 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 gujarAtI bhASAnI utkrAnti padama bhavaNi dehalihi deu chuDi puDi Aroviu / saMghAhivi hariseNa tama disi pacchalu joiu // 8 // Thiu niccalu dehalihi devu sirinemi kumAro / kusumavuTTi mildevi devi kiu jaijaikAro // 9 // vasAhI punnimaha punnavatiNa jiNu thappiu / pacchimadisi nimmaviu bhavaNu bhavaduhataru kappiu // 10 // nhavaNavilevataNIya cha bhaviyaNa jaNa pUriya / saMvAhiva siri ajitu ratanu niyadesi parAiya // 11 // ( tRtIya kaDava ) giri gasyAsihari caDevi aMbajaMbAhiM baMbAliuM e / saMmiNI e aMbikadevi deulu dIThu rammAulaM e // 1 // cajjai e tAla kaMsAla vajjai madala guhirasara | raMgihiM naccai bAla pekhivi aMbika muhakamalu // 2 // subhakaru e Thaviu ucchaMgi vibhakaro naMdaNu pAsika e / sohai e UjilasiMgi sAmiNi sIhasiMghAsaNI e // 3 // dAva e dukkhahaM bhaMgu pUrai e vaMchiu bhaviyajaNa | rakkha e cauvi saMghu sAmiNi sIhasiMghAsaNI e // 4 // dasa disi e nemakumAri ArohI abaloiuM e / dIjaI e tahi giranAri gayaNaMgaNu avaloNasiharo // 5 // pahilai e sAMbakumAra bIja sihari pajjUna puNa / paNamaI e pAmaI pAru bhaviyaNa bhIsaNa bhavabhamaNa // 6 // ThAma ThAmi rayaNasovanna biMba jiNesara tahiM Thaviya / paNamai e te nara dhana je na kalikAli malamayaliyA e // 7 // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramA ane teramA saikAnuM padya jaM phalu e siharasameya-aTThAvaya-naMdIsarihiM / taM phalu e bhavi pAmei pekheviNu revaMtasiharo // 8 // gahagaNa e mAhi jima bhANu patrayamAhi jima merugiri / trihu bhuyaNe tema pahANu titthaMmAhi revaMtagiri // 9 // raMgihi e ramai jo rAsu sirivijayaseNi sUri nimmaviu e| nemijiNu tUsai tAsu aMbika pUrai maNi ralI e|| (caturtha kaDavaka) [ teramo saiko pUro] Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna trIjeM caudamo ane pandaramo saiko 138 have caudamA saikAnI kRtionAM nAmo vagaireno paricaya ApavA caudamA saikAnA zarUAtamAM temAMthI ahIM upayogI evI zabdasUcI padyagata zabdo ApI dauM: (1) vinayacaMdra-neminAthacatuSpadikA ( caudamo saiko) sohaga-saubhAgya gayau-gayo caDiuttariya-caDaUtara pramANe viNaThau-vinaThyu-vaNasyuM-bagaDyu bAramAsa-bAramAsa kAi-kAMi-zu vajariya-uccarita-UccAryA pramANe- achai che kahyA pramANe zrAvaNi-zrAvaNe-zrAvaNa mahine natthI-nathI saravaNi-saravaDAMmAM teju-teja virahiri-virahino gayaNi-gaganamA jhijjhai-jhIjhe-kSINa thAya bhAdravi-bhAdarave jhabakkar3a-jhabake che roai-rove che sahiyai-sahevAya niradhAra-nirAdhAra jhUri-jhUra-kheda kara roi-rue vaMchita vAMchita | appaNu-ApaNuM-potAnuM Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bhijaMti-bhIje che Aso-Aso mAsa kaDayaM-kaDavU himasIu-himazIta-hima jevu ThaMDu pati-patinA nemihiresi-nemine mATe rakkhasi-rAkSasI ApaNapauM--ApaNuM mana nahIM khaya-khaya-kSaya dujaNataNA-durjananA dikkhADiu-dekhADyo pUri-pUra chehu-cheha-cheda-dago tau-to dayAla dayALu anerA-anerA-bIjA kIjai-kIje varaha-sayAI-caronA seMkaDA- bharAviu-bharAvyo seMkaDo varo bolai-bole che vADu-bADo nemisamaM-nemizuM-nemi sarakhaM-sAthe kattiga-kRttikA kArtika savi-sarva-saba-badhuM saMjha-sAMja uggai-Uge rAtidivasu-rAtadivasa bhariyA-bharyA vilavaMta-vilapatI-vilApa karatI ekalaDI-ekalaDI-ekalI dayakari ) . dayakari / dayA karIne UveSisi-upekSA kare che-bedarakArI mUki-mUkI rAkhe che nIThuru-naThora ohaDu-oTa-apasaraNa kaDaDerA-karaDA-kaThaNa milhai-mele che bhijai-bhIMje che sau-sau-badhuM sAyaru-sAyara-sAgara vivarIu-viparIta Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta-tuM kadAgraha - kadAgraha nesi - lai jAya che-dorI jAya che karisi - kare che pahilauM - pahelo maMDimAMDa - rANe gaNiu -gaNyo niradosu - nirdoSa Upara-Upara mUkaDa - mUkyo mujhumuja kSittiga-kSitija hui - hoya achai - besI rahe che vali vali---vaLa vaLa-pAcho vaLa pAcho vaLa nemitaNI neminI bhaggau bhAgo bhAgyo gharabAsa - gharavAsathI jAi-jAya chaMDivi --chaMDIne kima-kema jittara- jityo caudamo ane pandaramo saiko sAsu-sAsa- zvAsa nAsa-nAsA- nAka magasiri-mAgazaramAM mAli - mALA Upara - mAMDA Upara TohaNakAli - TovAne vakhate laggI achi - lAgI rahIza rAkhi rAkhirAkha rAkha paDiu - paDyaM rayaNi reNa-rAtrI karatI karatI jAi-jAya che iisI-aisI - evI koi koi kAyaru-kAyara riNi raNe lakkhu-lAkho aggali - AgaLanI milhauM-meluM choDuM ehu - e -eha milhi -mela- mUka hilli - heLa - helA-heDo heta raktau-rakta- Asakta 393 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 gujarAtI bhASAnI utkrAnti tU-tuM caDAviu -caDAvyo-caDAvalobIha-bIka he he ku-he he ku' evo avAja ajiu-hajI avagannesai-avagaNaze nemihipAsa-nema karatAM posi-posa mahine chuhiya-kSudhita-bhukhyAne pAha-pAzamAMthI-pAzanA bhayathI rucaMti-ruce che sIu-sI-zIta cAtaku-cAtaka vaNasai-vanaspati junvaNu-jobana anerau-anero-bIjo bhariyau-bharyo bhattAru-bharatAra paraNi-paraNa kharI-kharI kui-koi acchaMtai-chate rahete chate bholI-bhoLI naDai-seve gamArI-mAra-mUrakha lahiu-laIne prApta karIne appaNu-potAnI jAte rAsami-gadheDe gaivaru-gajavara-uttama hAthI mAha mAsi-mahA-mA-mahine ku-koNa priya lai ? -priyanI pAse laI jA caDai-caDe pAsi) mAcai-mAce-matta thAya aranni-araNyamAM roisi-rue che mAharI-mArI patIjasi-vizvAsa kare che hiyaDAmAhi-haiyAmAM dhIya-dhI-dIkarI-chokarI bhuMDa nilADi-muMDA lalATa-kapALa achai-che vALI-muMDA nasIbavALI modaka modaka tappai-tape suhAlI-suMvALI ( khAvAnI) ___ Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko varauM-varaM-paraj rANI-rANI caitra mAsi-caitramAse ghAu-ghA-ghAva paMgurai-pAMgare-prAMkurita thAya koyala-koyala vaNi vaNi-vane vane karai-kare TahakA-TaukA vejhai-vIMdhe che kari-karamAM-hAthamAM mAtau-mAto mAMDI-mAMDa-balAtkAre-parANe ramiyai-ramIe khilijai-khIle-vikase lijjai lIje-laIe siNagAru-zaNagAra thiu-thayo Uvari-Upara cukkai-cUke baMdhavavayaNu-bhAInA vacanathI puTTi-phUTa-phUTijA vaisAhai-vaizAkhe vIsarivA-vIsaravA-bhUlavA ri-re bhamarau-bhamaro saMbhali-sAMbhaLa dIsa-dI-divasa ruNajhuNai-raNajhaNe che vilasau-vilaso khAu piyau-khAo pIo muhADi-ema ja kara sahu koi-sau koi jiTTha-jeTha dhAuM-dor3eM mUchI-mUrchita thaI paDiyau-paDyo paDikhi-pratIkSI-vATa joine jevaDu-jevaDo hiyauM-haiyuM hariya-harI-dUra karI jAya-jAyA-putrI viratI saMsAra--saMsArathI virakti pAmI sevisu-sevIza saMbhAri-saMbhArI ciNaya-caNA gajjuvijju-pAjavIja | khajjati-khavAya che Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 gujarAtI bhASAnI utkrAnti karisu-karIza jhakhi-jhaMkha miliu-maLIne-megI thaIne tapu-tapa miriya-marI-marIyAM-tIkhAM tauM-tuM augI-UgI nathI-hajI nAnI che / sukha-sukhavaDe-sukhathI Ala-anartha nakAmuM-alIka- hiva-have prapaMca dohillau-duHkhavALu-doyalaM-durlabha | ritukerA-RtunA kimai-keme milivA-maLavA dhrAi-dharAya phirai-phare dikkha-dIkSA aNuharai-anusare bArai-bAre ( saMkhyA ) UbAhuli-udghAhuka bhAya-bhAI ! gaI gaI paramesara pAsi-paramezvara pAse bhaNiyA-bhaNyA-kahyA (2) jinapadmasUri-zrIsthUlibhadrano phAga ( caudamo seko) muNivai-munipatinA pADaliyamAhi-pATaliputramAhI phAgubaMdhi-phAgabaMdhavaDe caumAsamAhi-comAsAmAMhI jhalakaMta-jhaLakatuM-caLakatuM bhaMDAro-bhaMDAra varIsAlai-varisAle-varSAkALe- liyai-le che comAsAne samaye vaya-vai-nizcaya sUcaka avyaya gahagahiyA-gahagahyA-geMkyA- kosavesAghari-kozA nAmanI hozavALA thayA vezyAne ghare Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 397 guraha-gurunI | camakiya-camakI mokalAvai-mokalAve vadhAvI-vadhAvI-vezyAne vadhAmaNI ApI Avai-Ave che lahakaMtI-lekA karatI Aviyau Avyo Aviya-AvI dAsaDiya-dAsIe joDaMtI-joDatI atihi-atizaya maMgevI mAMgI mAgI UtAvali utAvaLI dhIrima-dhIratA -rAyapAsi-munirAjanI pAse dharevI-dharI dharmalAbhu-dharmalAbhano AzIrvAda khalahala khaLakhaLa rahiyau-rahyo jhabajhaba-jhabaka jhabaka hiyavi haiye vIjuliya-vIjaLI jhirimiri-jharamara tharahara-tharathara vAhalA-baheLA-pANInA vaheLA sAjate-sajja thAya che-taiyAra thAya che bhaNisu-bhaNIza-kahIza manAvai-manAve che kevI keI pahiraNi-paheravAmAM mANamaDapphara-amimAnathI mrddaatii| lahalaha-caMcala-halyA karato nAcate-nAce che mehAravabharajalaTi-meghanI garjanAnA jhagamaga jhagamaga zabdasamUhane-avAjone-lIdhe UlaTelA-utsAhamAM AvelA thApaNi-thApaNamAM khalabhalai-khaLabhaLe che thavakkA-thokaDA-stabaka atiAchau-atiALu-ghaguM siri-ziramAM-mAthe ja pAtaLa Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pahirei-pahere che phADeI-pADe-be bhAga kare motiyahAro-motIno hAra kAMculiya-kAMcaLI kAnihi-kAnamA uramaMDali-chAtInA vistAra Upara mukkA-mUkyA tADei-tANe che kAjali kAjala vaDe kacolA-kacoLA saMthau seMtho gAli-masUrA-gAlamasUriyAM borIyAvaDi-boranI bhAtavALI ke jemAM kUvaDiya-kUI sonAnAM bora TAMkelAM che evI khaMbha khaMbhA-staMbho jhabakai-jhabake che rimijhimi-rumajhuma-ramajhama gAjaMte-gAje che suvAjai-sArI rIte vAge che caraNalaggi-caraNamA lAgI- pahillI-pahelI page lAgI java-jaba-jyAre vAyaMte-vAya che kautigi-kautuke jhalahaliyA jhaLAMjhaLAM thayAM AkAsi-AkAze nAcai-nAce che vAMkau bAMkuM moTai-moTe ghaDiyau-ghaDyo-ghaDelo UgaTi-UgaTAvaDe gharIjai-dharIje bhIjai-bhIMje che mU-siu-mArI sAthe chaMDiyu-chaMDyo-tajyo pariNevA-paraNavA lohihi-loDhAvaDe sirIhisu-zrIsAthe hiyau-haiyuM sAcau-sAcuM pAvasu-prAvRSa-comAsuM navalai-navale-navalamAM mANIjai-mANIje-mANIe- lou loka anubhavIe kavaNu-koNa Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 399 ramevA-ramavA mATe / pahilauM-pahelu mayaNa hiMDolA-madananA hiMDoLA tayaNaMtari-tadanaMtare-tyAra pachI-tarata jaNu-jANye-iva-arthe acchai-che saMkhatUrA-zaMkha ane tUrya-vAjAM avagaNiya-avagaNI nAhi-nAbhi khaDaggiNa-khaDne huu-thayo-huyo UrU-sAthaLa dhanu dhanu-dhanya dhanya ghAghari-ghAgharI maliyau-maLyo-masaLI nAkhyo mayamayaMta-mahekatI phAgu-phAga paravAla-paravALaM ramevau-ramavo joevA-jovA gAvevau-gAvo miliya-maLyA kiyau-kayu-kA AhaNae-AghAta kare che jayajayakAro-jejekAra jovaMtI-jotI jItau-jItyo bolAvai-bolAve che mallasalla-mallarUpa zalya bAraha varisahaM taNau-bAra varasano kiya-kiyo karelo rAcai-rAce khelA ramanArA mUM-mane caitramAsi-caitramAse pattharu-patthara hivaDA-hamaNAM mai liyau meM lIdhuM taM liyau-teM lIdhuM ja hoi-ja thAya pADiu-pADyo Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 caudamA saikAnA gadyagata zabdo anerIkanhai anerAkaues Agalau - Agalo - vadhAro ochau - ocho kAna - kAne mAtriM - mAtrAe mAtra, devaMdaNa - devavaMdana anerAnI kane anerAnI pAse kahyAMkAM hui - hoya sajhAi - sajhAya - sajjhAya - svAdhyAya huu-thayo huyai - hoya pATI-pATI pothI - pothI gujarAtI bhASAnI utkrAnti 139 ( 1 ) aticAra mahArau - mAharo hau ho -thAo ji-je aMtarAiu - aMtarAya - vighna hathayo kIdhauM kIdho kamaLI-kavalikA sAMpaDA, sAMpuDhaM- cApaDo sAMpaDI, sAMpaDI - cApaDI haMtI sakti chatI zakti guNatAM gaNatAM pagu-paga lAgau-lAgyo thuku, thuMku thuMka laggau-lAmyuM huI hoya divasamAMhi - divasamAM sabahi-badhAnuM ( 2 ) navakAravyAkhyAna ( caudamosaiko) yau - A sArasaMbhAla - yAda rAkhIne saMbhALa levIsmaraNa rAkhIne dhyAna rAkhavuM teha tenuM karatA-karatAM paDhatAM-bhaNatAM panara - pannara - paMdara karata-karate Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyA gyA-gayA caudamo ane pandaramo saiko 401 vayarI-vairI huMtai-chate arihai-yogya che maMgalIka maMgaLIka arihaMta-arihaMtone hivaDAtaNai-hamaNA taNe-hamaNAne kisA-kevA pahilauM-pahelu rAgadveSarUpIA-rAgadveSarUpa sumarevauM-smaraQ-samara-yAda karavU cautrIza-cotrIza paDhevau-paDhavA yogya namaskAru-namaskAra bhArI-bhAre-dIrgha kariu-karIne paMcattAlIsa-pIstAlIza gyA " jisauM-jaisuM-jevU uttANu-cattuM tisai-taise-teve Upari-Upara saMbaMdhiyai-saMbaMdhanA cauvIsamaha-covIzamAnA vibhAgi-vibhAge bAra-bAra AMga-aMga achai-che sarvahIM sarvane upAyI-utpAdI-pedA karI kisau-kaiso kevo sarvahI mAhi-sarvanI aMdara-badhAMnI yau-A aMdara cauvIsI-covIza dhyAtavyu-dhyAvA yogya smaratAM-smaratAM guNevau-gaNavA yogya mAhAtmyu-mAhAtmya (3) aticAra-(saMvat-1369) tumhi-tame virAyA-pirAyA-parAyA bIjAnA Alou-Aloo-AlocanA karo siuNai-soNe-soNAmAM paDhiDaM, paDhiu--paDhyu-bhaNyuM siuNAMtari-svapnAMtare Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bhavasagalAhai mAhi-bhavasaghalAnI mAMya | hava-have kuDau-kUDo-khoTo guNiu-gaNyu thApaNimosau-thApaNanI corI- pati-prati thApaNane khoTI karavI / likhiu-likhyo-lakhyo viDhAviDhi-vaDhavADa sAkhi-sAkha-sAkSya chAnauM-chAna kuNahai usa- koNanI sAthe-koInI vAvariuM-vAvayu ___ sAthe pADai-pADe-mahollAmAM-zerImA rADibheDi-rADabheDa navauM-naQ virAiuM-chetarelaM-chetarIne meLavelu meliu--meLavyu-bheLavyu lIdhauM-lIdhuM tUla-tole khalai-khaLe savahai-sarvana-badhArnu pADosi-pADoze-pADozamAM ApaNA-ApaNA purANau-purANuM jUnuM kUDI-khoTe vAchalya-vAtsalya mApi-mApe viSai-vize luhuDapaNi laghupaNamAM-nAnapaNamAM amhArau-amAro sIla-zIla vosirAvau-vosarAvo tyAga karo khaMDyA khaMDyA vighana-vighana nIma-nIma-niyama paccakkhau-pacakho-paccakkhANa karo hiyAmAMhi-haiyAmAM khamiuM-khamyu-kSamA karI dharau-dharo nai-ne-ane Ucarau-Ucaro-bolo pAvu-pApa savU-sarva hivu, hiva / have niMdau-niMdo / pravartAviu-pravartAvyu Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 caudamo ane pandaramo saiko saMvarU-saMvaro--aTakAvo prarUpiu-prarUpyu-prarUpyo khamAviuM-khamAvyu-kSamA ApI Ukhala-Ukhala vaharu-vera gharaTI-ghaMTI karauM-karaM kaTArI-kaTAra saMsthApiu-saMsthApyu pAvaTA-pAvaDA avalapiu-oLavyo veci-kharacI-vyaya karI gharaTa-gharaTa-daLavAnA moTA ghaMTa khAMDA-khaDga-khAMDu sajyAi-sajAya-sajjhAya arahaTTa-reMTa Ujama-Ujama-udyama dravi-dravya / huo-huyo-thayo pUrvokta zabdo vize vivecana karatAM pahelA ukta te te kRtionA kartA vinayacaMdra ane jinapadmasUrinA samayavizenAM pramANo ApuM: 140 vinayacaMdre prastuta kRtimAM potAno samaya nathI jaNAvyo, temA ___ phakta ratnasiMha ( rayaNasiMha ) sUrine potAnA guru tarIke vinayacaMdrano samaya 'jaNAvelA che, paraMtu vinayacaMdre karelA kalpasUtraTippairne UparathI temano samaya vikrama saMvat 1325 no che e cokkasa che. bIjI kRtinA kartA jinapadmasUri potAne kharataragacchanA jaNAve che ane __ teone vikrama saMvat 1390 mAM AcAryapadeM jinapadmasUrino samaya maLyuM hatuM. ukta banne hakIkata UparathI zrIvinayacaMdra ane jinapadmasUrino samaya caudamo saiko sunizcita che. 304 juo jainagurjarakavio-vikramanI caudamI sadI bhAga 1, pR05 TippaNa. 305 juo jainagurjarakavio-vikramanI caudamI sadI bhAga 1, pR0 11. Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti Art kRtimAM aticAranA ane navakAravyAkhyAnanA UtArA ApelA che; te banne gadyamAM che. emAM ' aticAra' nI bhASA to taddana laukika che e khyAlamA rahe. e UtArAno viSaya sAMpradAyika che chatAM te UparathI paNa bhASA ane tenA valaNanI kalpanA AvI zake che. e badhA UtArA saMvat 1340 ane saMvat 1369 nA arasAmAM lakhAyelA tADapatra UparathI laI sva0 vidyAvallabha sAkSara zrI cimanalAlabhAI dalAle ' prAcInagurjarakAvyasaMgraha 'mAM mUkelA che ane te UparathI temane ahIM UtArelA che. eTale e UtArA paNa caudamA saikAnA che. 141 teramA saikAnI kRtiomAM je jAtanI bhASApaddhati che lagabhaga teja jAtanI bhASApaddhati ukta caudamA saikAnI kRtiomAM paNa che. je uccAraNabheda che te taddana sAdhAraNa che. 404 caudamA saikAnI bhASAmImAMsA tAdarthyanuM sUcaka pUrvokta ( pR0 246) 'resi' pada ' nemihiresi' prayogamAM vaparAyuM che. e sivAya ' nemitaNI' 'dujjaNataNA SaSThIsUcaka prayogo paNa pUrvanI jevA vaparAyA che. " ' gharavAsathI' evo artha sUcavavA gharavAsa' zabda ja vaparAyo che, eTale te luptavibhaktivAko prayoga che ema kahevAya. e ja rIte ' saMsArathI' ne badale 'saMsAra' 'rAjulanA patinA' arthamA 'pati rAjula ' pAse le' evaM sUcavavA ' priya lai pAsi ' ' pAzamAMthI' evaM batAvavA phakta ' pAha' ' munipatinA' arthe 'muNivai' ane' caraNamAM lAgI' artha batAvavA ' priyanI " caraNa laggI' AvA prakAranA lupta vibhaktivALA ke vyavahita vibhaktivALA prayogo e kRtiomAM AvelA che. kavitAomAM A jAtanA prayogo 306 juo prAcInagurjarakAvyasaMgraha pR0 87 tathA 91. " 6 bAraha varisahaM taNau ' vagaire Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 405 sulabha che ane A jAtanI kavitAomAM Aje paNa evAM pado vAparavAnI prathA cAlu che. saMskRta kavitAomAM AvA prayogo nahIM maLe ane prAkRtamAM paNa ghaNA virala. lokabhASAmAM ja AvA prayogo avatare che ane chUTathI parAya paNa che. saMskRtamAM prathamAMta ' zata' saMkhyAsAthe vaparAtuM saMkhyeya SaSThImAM paNa Ave che : 'karasya zatAni - hAthanA seMkaDA - seMkaDo hAtho' enI ja peThe ahIM ' varaha sayAi ' prayoga vaparAyelo che. varasya zatAni - varanA seMkaDAseMkaDo varo. cAlu bhASAmAM A jAtanI prayogapaddhati nathI cAlatI. A to saMskRta - prAkRtanuM pratibiMba che. garja-gajja-te UparathI gAjate, nRtya-nacca-nAcate, saraja-sajja - sAjaMte, vakraka-kaya- vAMkau, e padomAM svarabhAranI surakSitatA mATe saMyukta akSaranI pUrvano svara bhAre thAya che. tyAre saubhAgya-sobhagga-sohAgasohaga, jhabakkar3a-jhabakara, vinaSTaka - vinaya - viNaThau - e padomA saMyukta akSaranI pUrvano svara, bhAre thayA vinA paNa svarabhAra jaLavAI rahyo che, tenuM kAraNa te te padomAM 'ha' 'jha' ane 'Tha' mahAprANa che, e jaNAya che. uccAraNanI rItomA svarabhAra jALavavAnI aneka paddhatio che. uccAraNakartAnuM mukha potAne jyAM je rIta anukULa jaNAya tyAM teno Azraya ApoApa laI le che e dhyAnamA rAkhavAnuM che. 142 ' caDiuttariya ' no artha prasiddha che. pAchaluM pada ' uttariya ' 'ut' sAthainA 'tU' nA 'tariya' UparathI AveluM che. AgaluM 'caDi' 'caDiya' UparathI. 8-4-206 mAM hemacaMdra 'Aroha' no paryAya ' caDa' dhAtu che ema jaNAve che. A 'caDa' dhAtu dezya hoya ema lAge che. 'caDaUttara' nI vyutpatti Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'vajariya' pada 'vajar' dhAtu UparathI AvyuM che. 'kath' dhAtunA 'vajara' nI carcA , paryAya rUpe 'vajar' ne 8-4-2 mAM sUcavelo " cheH uccarita-uccaria-buccaria ke proccarita-puccaria -vuccaria-bajaria-e rIte saMbhava che ke vuccaria-vajaria-dvArA 'vajar' dhAtu ane puccaria-pajaria dvArA 'pajara' dhAtu nIpajyo hoya. anyathA 'vajar ' ane 'pajjara' e banne dhAtuo dezya che, ema mAnavU joIe. 'saravaNi' zabdanuM mULa 'su' dhAtumAM che. 'kuNDikAto jalaM sravati'saravaNi' , kuMDImAMthI pANI srave che-Tapake che-jhare che.' e prayogamA je artha 'su' dhAtuno che, te ja artha 'saravaNi' mAM vaparAyelA 'su' dhAtuno che. 'su' UparathI Avelo 'prasravaNa' zabda saMskRtamAM prasiddha che. sravaNa' UparathI * saravaNa' zabdane lAvavAno che. 'zrAvaNanAM saravaDA' prayogamA je bhAva ' saravaDA' padano che, te ja bhAva ahIM -- saravaNi' no che. 'jhijjai' eTale 'kSINa thAya che.' prAkRtamA keTaleka sthaLe 'kSa' . nuM 'jha' uccAraNa thAya che. (8-2-3) ema hemacaMdra kahe che ane 'jhijjai' 'jhINaM' evAM udAharaNo Ape che. e UparathI ema kahI zakAya ema che ke 'kSIyate' ane A -- jhijai' banne ekasarakhAM kriyApado che. ' jhabakkai' ke ' jhabakai ' e vIjaLInA jhabakArAnA anukaraNa UparathI Avelu kriyApada che. e ja rIte 'khalabhala' 'jhalahala' 'tharahara' 'rimijhimi' 'jhirimiri' vagaire e badhAM pado anukaraNa UparathI jhabakka vagere - AvelAM che. kSobha sUcavavA khalabhala, AMkhamAMthI ra anukaraNoM camakArAvALu pANI paDatuM jaNAvavA ke tejanI camaka sUcavavA jhalahala, kaMpanane darzAvavA tharahara--tharathara, ghUgharAno avAja Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko sUcavavA rimijhimi - rumajhuma - ramajhama - ane dhIme dhIme varasAda varasato sUcavavo hoya tyAre jhirimiri - jharamara pada vaparAya che. bhamarAnA avAja mATe ' ruNajhuNa '-' raNajhaNa' pada vaparAya che. ' ruNajhuNa 'mAM to 'zabda karavo' arthano 'raNa' dhAtu ane e ja arthano bIjo ' dhvana - jhaNa' dhAtu vaparAyelo che. 'jhUrakhUM ' kriyA lokamAM pratIta che. hemacaMdra 'khida - kheda karavo ' dhAtunA paryAya rUpe 'jUra' dhAtune jaNAve che ( 8 -4 -132 ) prastuta 'jhUra 'nuM mULa e 'jUra 'mAM che paraMtu uccAraNamAM bheda che. dhAtusaMgrahamAM 'vayohAni' arthamAM 407 jhUkhaM 'dhUra' ane 'jUra' tathA 'roga' arthamAM ' jvara' dhAtu hemacaMdre ApelA che. akSaraghaTanAnI dRSTie dhUra, jUra, jvara ane ukta 'jhura' badhA maLatA Ave che, paraMtu arthanI samAnatA, sIdhI rIte nathI jaNAtI tethI 'jhura' ke 'jUra' dhAtune dezya kahevA e ThIka che. jema ghaNe sthaLe 'che' arthamAM ' achii' vaparAyuM che tema ' nathI ' arthamAM ' natthii' no prayoga paNa hovo joIe. ema natthI hoya to 'natthI' nA aMtya dIrgha 'I' nI upapatti thaI zake. prastutamAM 'natthii' pada nathI vaparAyuM paraMtu 'natthii' UparathI UtareluM ' natthI' pada to vaparAyeluM che. 'nirAdhAra' ne badale 'niradhAra' pada vaparAyuM che. 'AtmIya' arthane sUcavavA prAkRtamAM 'appaNaya' pada vaparAya che. ahanuM ' appaNu' pada te ' appaNaya' UparathI AvyuM che. 'ApaNapauM ' mAnuM 'ApaNa' to samajhAya che. paraMtu pAchalaM 'pauM' durgama jevuM lAge che. ApaNa + appaka ( Atmaka) kalpIe to ' ApaNappaya' thAya ane te UparathI ' ApaNapauM' Ave. 'ApaNapauM' eTale ' ApoApa jAte Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pote' evo artha thAya. ahIM evo artha ghaTe paNa che. paraMtu jemAM eka sAthe 'AtmA + AtmA' ema be AtmA lAgyA hoya tevo prayoga saMskRta prAkRtamAM bhAgye ja maLe che. mAtra bhASAmAM maLe che. 143 'bhijjati-bhijai' ane 'bhIjai' e traNe kriyApado * bhIjAvaM pIgaLavu-narama thaq'nA bhAvane sUcave che. vinayacaMdranI kRtimAM 'bhija' pada che ane tyAra pachInI kRtimAM 'bhI' pada che. vartamAnamA e UparathI Avelu bhIMjavU' pada che. 'bhidyate' bhijati-bhijaibhIjai-e rIte e kriyApadano Ugama che. 'bhid' dhAtu 'vidAraNa' arthane sUcave che ane 'mid' tathA 'midya' dhAtu 'sneha' arthane jaNAve che. 'vidAraNa' eTale 'phADa-cIro karavo'. A kriyA jema bAhya padArthane lAgu paDe che tema AMtarika mana, buddhi ane AtmAne paNa lAgu paDe che. eka ja prakAranA saMkalpavALAM mana, buddhi ane AtmA jyAre pote svIkArelA saMkalpathI caLatAM nathI tyAre teo 'bhedAtAM nathI' evI kriyAnA vyavahArane yogya bane che. ahIM paNa je 'bhijja' ke 'bhIj' kriyA vaparANI che te, eka ja prakAranAM saMkalpane varelo AtmA 'ekano be nathI thato-bhedAto nathIbhIjAto nathI' e arthane batAve che. e jotAM artha ane varNatikAra e banne dRSTie ukta 'bhidyate' kriyApadamA prastuta 'bhija' bhIj' ke 'bhIjavunuM mULa rahelu che. athavA 'snigdha thaq-komaLa tharbu-Ardra tharbu' e arthamAM 'mid' ane 'midya' dhAtuo varte che, temAMnA 'gha'vALA 'midya' dhAtu UparathI midyati-mijjati-mhijati-bhijjati-bhIjati ane e UparathI 'bhIMjavU' e rIte ukta 'bhij' ane 'bhIj' e banne pado AvI zake ema che. A pakSe 'mitha' mAM 'ha' ne prakSipta samajhI te UparathI 'bha' lAkvAnI kalpanA karavAnI che. arthamAM to kazI tANakheMca nathI rahetI. 'midyati' Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 409 eTale ' snigdha thAya che.' ane te UparathI AvelA 'bhijjati' eTale paNa ' snidha thAya che - narama thAya che - potAno Agraha bhUkI sAmAne anusare che.' ukta be kalpanAomAM je prAmANika ane saMgata lAge tene ahIM levAnI che. vizeSa tapAsatAM jaNAyuM ke potAnA anekArthasaMgrahamAM ' bheda ' zabdanA artho batAvatAM AcArya hemacaMdra kahe che ke, " bhedo vidAraNe dvaidhe upajApa - vizeSayoH " ( kAM0 2, zlo0 227 ) arthAt bheda- vidArakhaM - phADavuM, bheda - dvaidha - dvidhA thavuMbe prakAre tha calita thavuM, bheda-upajApa - eka prakArano jApa, bheda - vizeSatA - judAI. A jotA to ukta 'bhid' dhAtu UparathI 'bhijjU' ke 'bhIj' 'bhIMjAvu pada Ave to ayukta nathI ne 'mid'nI kalpanAnI jarUra nathI. " 144 ' anerI kanhai ' ' anerA kaNhai' padamAMnuM 'anerI' ke 'anerA par3ha ' anyatara - annayara - annaira - anaira - anera' e rIte lAvavAnuM che. ahIM paNa 'ai' no 'e' svarabhArane sAcavI le anerA che. tethI " 'anna' nuM 'Ana' thatuM aTake che. saMbaMdhasUcaka ' Iya' pratyayavALA ' anyatarIya ' UparathI 'anerI' ane saMbaMdhasUcaka SaSThIvibhaktivALA ' anyatarasya - annatarasya-annata rAhaannatarA' UparathI ' anerA' lAvI prastutamAM ' anerI' ane ' anerA 'nA aMtya 'I' ane 'A'nI upapatti samajhavAnI che. 'nemisamaM' sAtheno 'sama' zabda ' sarakhA 'nA arthano dyotaka che. "nemisamaM' eTale ' nemisamAna - nemi jevuM . ' ' dikkhADiu ' -- dekhADyo. hemacaMdra kahe che ke ' dRza' dhAtuno samAnArthaka bIjo eka 'dekkha' dhAtu che ( 8 dekhADavuM 4 - 181 ) tenuM preraka dekkh + ADa- dekkhADa ane tenuM bhUtakRdaMta ' dekkhADio' UparathI 'dikkhADio' saMskRtamAM Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'dRz' dhAtunA 'drakSyati' 'dRkSISTa' vagere rUpomAM je ' drakSa' vA 'dRkSU ' aMga jaLavAyuM che te ukta 'dekkha' vA 'dikkha 'nA mULamAM che e dhyAnamA rahe. 'chehu ' A0 hemacaMdra 'aMta' arthavALA 'chea' zabdane dezya kahe che ( dezIza0 varga-3, gA038) ahIMno 'chehu ' ' vizvAsanA aMtane - vizvAsaghAtane' sUcave che. eTale prastuta 'chehu' ane ukta dezya 'chea ' e be bacce vadhAre paDatI samAnatA che. saMskRta 'cheda ' ane prAkRta 'chea ' tathA ukta dezya 'chea' e traNe zabdo paraspara maLatA Ave che. ahIM ' vADu' zabdano artha ' vADo' che. hemacaMdra " pATakastu tadardhe syAt " ( abhidhAna0 kAM 4, zlo0 28 ) kahIne vADo gAmanA aDadhA bhAgane ' pATaka' kahe che. atyAranI bhASAmA vaparAto ' pADo' ke ' vADo' nuM mULa e ' pATaka' che. nagaranI pAsenA 'parA' ne hemacaMdra ' zAkhApura' kahe che ( abhidhAna0 kAM 4, zlo0 0 37 ) AjanuM 'zApura' e zuM e ' zAkhApura' UparathI AvyuM che ke tena saMbaMdha koI zAha - pAdazAha sAthe che ? 145 ' Upari 'mAM 'U' dIrgha zA mATe che ? A ane AgalI kRtiomAM jyAM jyAM 'Upari' zabda Avyo che tyAM Upari baghe te AdimAM dIrgha 'U' vALo che. jaina AgamomAM ' upari 'nA arthamAM aneka sthaLe ' uppi' zabda Ave che. A UparathI mAlUma paDe che ke ' Upari 'nA Adya ' Upa 'nuM mULa e ' uppa 'mAM hovu joIe. ema hoya to ' Upari 'nA Adya dIrghanI saMgati thaI zake 'che. vaiyAkaraNo ' Urdhva' ne 'ri' pratyaya kalpI ' upari' zabdanI kalpanA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 411 kare che (7-2-114 ) ' Urdhva + ri- unbhari-Upari' e jotAM paNa 'Upari' no Adya 'U' dIrgha che, te barAbara che. saMskRta vaiyAkaraNoe ' upari 'mAM mULa 'Urdhva' zabda to kalpyo paraMtu sAthai ' Urdhva' no ' upa ' Adeza paNa kalpyo che. A kalpanAthI 'upari' zabdanI niSpatti to thaI paraMtu tenuM mULa 'Urdhva 'mAM che tenI nizAnI bhuMsAI gaI tyAre bhASAnAM ' Upari' mAM tenI nizAnI jaLavAI rahI che. gujarAtI joDaNImAM ' upari 'nI joDaNI AdimAM hasvarUpe svIkArI che. mane lAge che ke temAM ukta saMskRta kalpanAnuM anukaraNa che; paraMtu zabdanA mULane vIsArI devAmAM AvyuM che. ' Urdhva'ne 'ri' pratyaya lAgyA pachI te dvArA Upara jaNAvyA pramANe 'Upari' pada barAbara AvI zake ema che. ' Urdhva ' no ' upa ' kalpavAnI jarUra nathI. avestAnI bhASAmAM 'Upara' arthamAM aneka sthaLe 'upairi' zabda Avelo che. ( khoradeha a0 pR0 45 ) eja pramANe ' nIce ' nA arthamAM ' adhairi' zabda avestAmAM vaparAyelo che. ( pR0 45 ) ' upairi', 'adhairi' no 'iri' jotAM ema bhAse che ke e 'iri ' nuM mULa ' Urdhvatare ' ' adhastare' mAM rahelA saptamIvibhaktivALA 'tare' padamAM hoya. A rIte to vaiyAkaraNoe kalpelo 'ri' pratyaya paNa saMgata lAgato nathI. avestAmAM ' upairi' e caturakSara pada hoI vilaMbita uccAraNavALu che mATe ja temAM Adya 'u' laghu che tyAre bhASAmAM to e 307 Adya vaiyAkaraNa pANinie kahAM che ke 'Urdhva' zabdano ' upa ' Adeza karavo ane tene 'ri' pratyaya lagADavo. - ( 7- 2 - 114 ) kharI rIte Urdhva+ra ( svArthika ) te dvArA prAkRta ubbhara, tenuM saptamI ekava0 ubbhare, ane e 'ubhare ' dvArA ' uppara' 'Upara' vagere pado AvelAM che. ane kevala ' uppi' pada to Urdhve - ubbhe - uppe - upiM e rIte AveluM che. gUjarAtInA prAcIna namUnAomAM aneka sthale uppara, Upari, opari evAM pado upalabdha che. Ama, saMskRta kahevAtuM 'upari', kharI rIte to prAkRta che. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pada, tryakSara hovAthI druta uccAraNavALu bane che tethI ja tyAM teno Adha 'u' guru rahevo joIe. pUrvokta 'uppiM' to 'Urkhe'-' uppahiM' UparathI sIdhuM ja Avyu che. tene 'ri' pratyaya nathI lAgyo. 146 dhAtusaMgrahamA pahelA gaNamAM 'avarodha' arthamAM 'vala' dhAtu jaNAvelo che, te UparathI 'bali-vali' kriyApada AvI zake che. 'vali bali' e bIjA puruSanA ekavacana- kriyApada che. teno artha- kaLavaLa-pAcho vaLa-rokAI jA' che. 'jittau' ane 'jItau' e banne eka ja arthamAM che. 'jityo' teno artha che. te ja arthamAM 'ji' dhAtuna 'jippia' rUpa paNa thAya che. mane lAge che ke 'jippia' nA anukaraNa dvArA 'jittau' mAM bevaDo 'tta' ane jItau'no 'jI' dIrgha thayo jaNAya che.. ___ 'TohaNakAli' eTale 'TovAne vakhate'. 'Tovu' eTale "khetaramA pakSI vagairene AvatAM rokI rAkhavA je avAjo karavA paDe te kriyA.' saMskRta dhAtusaMgrahamA 'stubh' dhAtu 'kriyAnirodha'nA arthane sUcave che. thobha, thobho, thobhanAro vagaire pado ukta 'stubh' UparathI AvelAM che. e pramANe ' stobhana'_' thobhaNa-thohaNaTohaNa' e rIte 'stubha' UparathI 'TohaNa' zabda Ave che ane arthanI sughaTanA paNa rahe che. bhASAno 'Toyo' zabda paNa 'stubha' nA 'stobhaka :thobhao-thohao-Toyo'-e rIte Avelo che. 'hilI' zabda krIDAvAcaka 'helA' nuM rUpAMtara che. 'helA' eTale vilAsa. athavA 'heli' eTale 'AliMgana'. e UparathI paNa 'hili' pada Avyu hoya. paraMparAe ahIM banne artha ghaTamAna che. ahIM 'hilli' no sIdho artha 'heLa' sAhacarya che. ___Tog Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gamAra caudamo ane pandaramo saiko 413 'gamAra' zabda phArasI 'gumarAha' na rUpAMtara lAge che. hemacaMdra 'muhagamAra muMjhAvu' dhAtunA paryAya tarIke 'gumma' dhAtuno nirdeza kare che (8-4-207) tathA ' mUDha' arthamAM 'gummaia' zabda hovAna paNa jaNAve che ( dezI0 va02, gA0 103) 'gamAra' sAthe ukta 'gumma' vA 'gummaia'rnu kAMI sAmya che ke kema ? e vicAravA ahIM 'gumm' no ullekha kayoM che. subhASitasaMgrahakAra jayavallabha potAnA vajjAlaggamAM 'gavAra' ane 'gAmAra'-(gAhAvajjA zlo015-16) ema be zabdono 'gAmaDIyo-mUrkha-ajJAna' arthamAM prayoga kare che. prastuta 'gamAra' ane jayavalume prayojelA 'gAmAra' ke 'gavAra' vacce arthabheda nathI. saMbhava cha ke 'jemanA AcAravicAra grAmya hoya' tevA loka mATe 'grAmyAcAra' zabda vaparAyo hoya ane te dvArA ukta traNe pado AvelAM hoyaH grAmyAcAra-gammAcAra-gammAyAra-gAmAra-gamAra ke gavAra. mAdyati-majjati-majjai-mAjai-mAcai-e rIte 'harSa' arthavALA 'mada' dhAtu UparathI 'mAcai' ane cAlu 'mAcavu' pado AvyAM che. ___ pratyeSi-patiijjasi-patIjasi e rIte 'patIjasi' pada Avyu che. eno artha 'tuM vizvAsa kare che'. 'ruc' dhAtudvArA 'ruJcati' kriyApada Avyu che. bhartR-bhartAra-e rIte 'bhattAra'. kharI-kharekharI. enI vyutpatti avagata nathI. 'naDai' kriyApada ahIM 'sevA' arthane sUcave che. "rAjula enI . sakhIne kahe che ke he bhoLI sakhI! tuM kharekhara gamAra che. nemikumAra vidyamAna hoya tyAM sudhI pote koI bIjA puruSane seve to samajhaQ ke gajavarano yoga thayo chatAM te Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti A artha ahIM barAbara ghaTamAna che. mATe ahIMnA ' naDaDa' padanuM mULa 'laDa- upasevAyAm' dhAtumAM samajhatuM ( dhAtupArAyaNa 414 gadheDe caDe che. "" pR0 249, dhAtu - 55 ) 6 'duhitA' UparathI 'dhUA' ( 8-2-126) ' dhUA ' mAM svara parivartana thavAthI 'dhIya' pada Ave che. kAThiyAvADIlokakathAmAM ' dIkarI 'nA arthamAM je 'dhI' zabda Ave che te paNa A rIte Avelo che. prastuta kRtimAM ' dhUya' ane ' dhIya' e banne zabdo vaparAyA che. bhASAmAM vaparAto suMvALI ( pUrI ) ane prastuta 'suhAlI' banne samAna arthanA che. 'suhAlI' zabda dezya jaNAya che athavA sukhavAcaka dezya suhalli (dezI 0 0 8, gA0 36 ) sAthai paNa teno saMbaMdha hoya. pra + aGkura = ' prAGkura' te UparathI nAma dhAtu ' prAGkurayati' prastuta 'paMgurai' nuM mULa A ' prAGkurayati' mAM che. bhASAnuM pAMgarakhuM 'pAMgare ' kriyApada paNa A rIte AveluM che. dezyasaMgrahamAM ' balAtkAra' arthe 'maDDA' zabdano ullekha che. te UparathI ahIMno ' mAMDI' zabda Avyo che athavA C " mAMDavuM ' ja artha laIe to maNDa' dhAtu UparathI te padane lAvavuM bhASAno 'mAMDamAMDa' zabda ukta 'maDDA' UparathI Avyo che. 'gahilI eTale ghelI - mUrakhI. ' grahila ' pada uparathI 'gahillI' pada AvyuM che. ' vidhyati ' f 6 'vijjhai ' ' UparathI vejhai -- vIMjhe-vIMdhe - AvyuM che. mattaka : ' -mattao - mAtau mAto. thiu-thayo. sthita : thito - thio - thiu - thayo. 308 saurASTranI rasadhAramAM ' dIkarI' artha mATe 'dhI' zabda vaparAyelo che. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko ' cyavate' eTale paDe che-cyuta thAya che. 'cyavate'mAM vaparAyelA 'cyu' ___UparathI 'cyutaka, ' te UparathI 'cyutakayati' ane cUka te dvArA cuakkai-cukkai-cUke. athavA 'pacati' ne sthAne jema 'pacataki' pada bane cha (7-3-29) tema 'cyavate' ane te UparathI: cyavatake-cautake-cuake-cuakke-cukke-cUke athavA 'kharI javu-paDI javu' arthavALA 'cuta' dhAtu dvArA cotati-cotakaticoakati-coakai-cukkai-cukke-cUke ema paNa lAvI zakAya. hemacaMdra A ' cukka' ne 'bhraMza' dhAtuno paryAya kahI dezyakoTino gaNe che. (8-4-177). 'divasa' UparathI dIsa. 'muhADi' zabda dezya lAge che. 'ema ja karavU' evA arthe hemacaMdra 'muhia' ane bIjA dezya saMgrahakAro 'muhiA' zabda Ape che. (dezI0 varga 6, gA0 134 ). saMbhava che ke ukta 'muhADi ' no saMbaMdha dezya ' muhiA' ke ' muhia' sAthe hoya. bhuMDanilADi-muMDa-bhaMDaM, 'nilADa' lalATa. ' lalATa' ne badale 'NiDAla' ke 'NilADa' zabda hemacaMdrane saMmata che. (8-1-47 tathA 8-2-123) 'bhuMDa' nI vyutpatti aspaSTa che. ___ 'mAla' zabda dezya che. te UparathI saptamI * mAli-mAMcaDA upara'mALA upara (dezI0 va0 6, gA0 146). 'caNaka' UparathI 'ciNaya-caNo.' " caNako harimanthakaH" (abhidhAna0 kAM0 4, zlo0 237). marici-miriya (8-1-46) marI-tIkhAM. ' augI' eTale a+UgI-'haju tuM UgI nathI evI cho' eTale 'mugdhA cho' ema jaNAya che. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'Ala' zabda anarthane sUcave che. 'ALapaMpALa' mAM rahelo 'ALa' je bhAvane jaNAve che, teja bhAva ahIMnA 'Ala' no che. " AlaM syAtanartha haritAlayoH" ( anekArthasaM0 kAM0 2, zlo0 463 he0 ). 'jhakha' dhAtu dezya che. 'nIsAso melavo' 'vilApa karavo' 'potAnI jAtane oLaMbho devo' e tenA traNa artha che. ahIM traNe artho ghaTe ema che. ' jhakha' nA mULanI khabara nathI. tatsamAna -- jhaMkha' mATe juo (8-4-201, 8-4-148, 8-4-156 he0). ukta ' jhakha' bIjA puruSay ekavacana che ane 'jhaMkha' dhAtu UparathI AvelaM hoya. 'dohillau' bhASAmAM -- doyalu'-ahIM sakhI, rAjulane kahe che ke "tuM suMvALI che ane tapa 'dohilaM' arthAt 3. 'kaThora 'che-duHkhakAraka che." A artha jotAM duHkha-dukkha-duha-tene 'ila' pratyaya lAgI ane te dvArA 'dohilau' zabda Ave. bhASAmAM pracalita 'duhavaq' kriyApadanuM mULa 'duHkha' dhAtumA che, athavA 'durlabha' 'dulaha' 'dullahau'mAM varNavyatyaya ane svaraparivartana thavAthI paNa 'dohilau' nIpaje. ahIM 'duHkha karavA 'no bhAva vadhAre saMgata che. 'tRpti' arthavALA 'dhrA' dhAtu UparathI 'dhrAi' kriyApada AvyuM che. bhASAnuM 'dharAvu' pada paNa 'dhrA 'mAMthI AvyuM che. 'phirai' eTale pharyA kare che. 'cAlavU-pharyA karavU' arthamAM -- sphara' dhAtu che (dhAtupArAyaNa pR0 216, dhAtu 84) pharavU te UparathI spharati-pharati-pharai-phirai-e rIte 'phirai' pada lAvavAnuM che. ___ Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 417 UbAhuli-UMcA hAtha karelA che evI-utsAhavALI-utAvaLI. ud + . bAhu-ubbAhu, svArthika 'la' lAgyA pachI 'ubbAhulI' UbAhuAla se UparathI UbAhali.' saMbhava che ke 'UmAhavU' utsAha thavo'-kriyApadanuM mULa, prastuta -- ubbAhu ' padamA hoya. athavA autsukya' arthamAM A0 hemacaMdra -- ubbAhuli' zabdane (dezI0 varga 1, gA0 136) dezyarUpe noMdhe che. te -- ubbAhula' zabda UparathI ahIM'UbAhuli' strIliMgI rUpa AvyuM hoya. phAgubaMdhi-phAgabaMdhavaDe.-phAgubaMdha eTale vizeSa prakAranI padyaracanAno prakAra. hemacaMdra, 'vasaMtano utsava' arthamAM 'phAgu' zabdane dezyarUpe jaNAve che. (dezI0 va06, gA082) 'phAga' no saMbaMdha 'phAgaNa' mahinA sAthe che e jANItuM che. varSA + kAla'-varSAkAla varisAla' tenuM saptamI ekavacana varisAlai-varasAdane samaye-comAsAmAM. 'UtAvali' zabdanuM mULa 'ut' sAthenA 'tvarA' arthavALA 'vara' dhAtumA che. 'vara' nA 'tva' mAM 't' ane 'va' vacce 'A' UmeravAthI 'tAvara' thatAM te dvArA ukta 'UtAvali'-utAvaLo'-'utAvaLa' vagaire zabdo Ave che. __ 'rahevA' arthavALA dezya 'raha' dhAtu UparathI rahiyau' rahyo-pada Avyu che. pANIno vahelo' arthamAM 'vaheLA' zabda bhASAmAM prasiddha che. dezya saMgrahamA 'vAhalI' 'virao' ane 'vaholo' e traNa zabdo noMdhelA che. (dezI0 varga 7, gA039"vaholo vAhalI virao trayo'pi ete laghu jalapravAhavAcakAH"). prastuta saMgrahamAM vAlI vahelo 27 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'vAhalA' bahuvacana che, tenuM mULa 'vAhala' pada 'vAhalI' zabda sAthe saMbaMdha dharAve che. saMbhava che ke mULa 'vaha-vahevU' dhAtu sAthe vAhalI, vaholo ke vaheLA padano saMbaMdha hoya. __ camatkRta-camakkiya-camakiya-camakI e krama 'camakiya' nI niSpattino che. 'vadhAvI' nA mULamAM preraNAsUcaka pratyaya sAtheno 'vRdhva dharbu' dhAtu che. vRdh-preraNA artha-vardha-prA0 vaddhAva. te UparathI bhUtakRdaMta 'vaddhAviyA' ane te dvArA 'vadhAvI.' bhASAmAM 'leko' zabda strIonI vizeSa prakAranI ceSTAno sUcaka che. leko prastuta 'lahakaMtI' pada 'lekA karatI'nA bhAvane ' darzAve che. enA mULamAM * las' dhAtu dvArA banelo 'lasaka' zabda che. 'lasakaM karoti lasakayati' e rIte nAmadhAturUpa 'lasaka' UparathI vartamAna kRdaMta 'lasakayantI' ane te dvArA 'lahakaMtI' nIpaje che. athavA viziSTa prakAranA nRtya mATe vaparAtA 'lAsya' zabdane 'ka' lagADIe to 'lAsyaka' thAya. 'lAsyaka 'nuM nAmadhAtu tarIkenuM 'lAsyakayati' AnuM vartamAnakRdaMta 'lAsyakayantI' te UparathI paNa 'lahakaMtI' pada Ave. mULa bannemAM 'las' dhAtu samajhavAno che. joDaMtI-joDatI -- yukta' UparathI jutta-juTTa-juDDa-joDa-joDaMtI. e rIte ' yukta' mAMthI 'joDa' dhAtu nIpajAvI tenuM vartamAnakRdaMta 'joDaMtI.' hiMdImAM -- joDavA' artha mATe -- juTa' zabda pracalita che, A kalpanA kliSTa jaNAtI hoya to saMbaMdhavAcI (" yaur3a saMbandhe " dhAtusaMgraha bhvAdi0) 'yauD' dhAtu UparathI prA0 'joDa' ane tenuM vartamAna kRdaMta 'joDaMtI.' ema banne rIte 'joDatI' ne nIpajAvI zakAya ema che. joDaMtI vartamAnakRdaMta 'jADatA. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko mane lAge che ke 'yauD' dhAtu maulika nathI. te paNa 'yukta' UparathI Avyo jaNAya che. dhAtusaMgrahamAM evA bIjA ghaNA dhAtuo che jeo bhUtakRdaMta UparathI AvelA che. saM0 bhRta-prA0 bhaTa, te UparathI 'bhaTa-bhRtau' dhAtu. saM0 piSTa-prA0 piTTha-te UparathI 'pIDa' dhAtu. saM0 Rddha-prA0 iddha. te UparathI 'edh-vRddhau' dhAtu vagere. prasiddha bhASAzAstrI mahAmahopAdhyAya zrImAna vidhuzekhara zAstrIjI 'keTalAka dhAtuo bhUtakRdaMta UparathI AvelA che' evo abhiprAya dharAve che ane temaNe potAno e abhiprAya -- dvivedIsmAraka' lekhasaMgrahavALA pustakamAM vyakta paNa karyo che. A UparathI bhUtakRdaMta dvArA dhAtuo banAvavAnI paddhati vizeSa prAcIna che te spaSTapaNe mAlUma paDe che. A paddhati gujarAtI vagaire cAlu bhASAmAM ja che ema nathI paraMtu saMskArapUrNa manAtI saMskRta bhASAmAM paNa te, tarata khyAlamAM na Ave e rIte utarelI che. 'dhIrima' padamAM aMtyano ' ima' bhAvavAcaka pratyaya che. dhIrima eTale - dhIrapaNuM, muNisa + ima-muNisima--manuSyapaNuM. A kAdama' pratyaya ghaNo ja prAcIna che. avestAmAM mitratA-dostI-nA arthamAM ' hakhemA' zabda Ave che. te 'sakhi + imA' UparathI Avelo che. ( khora0 a0 pR0 184, zabda aM0 29) 8-2-154 sUtramA hemacaMdre bhAvavAcaka pratyayonI gaNanAmAM A 'imA'ne paNa noMghelo che. saMskRtamAM te ' iman ' rUpe prasiddha che. manAvai-manAve che. 'man' dhAtu- preraka ' mAnaya' prA0 ' manAva.' te UparathI manAvai. 'mana' eTale jANavU-manAva-jaNAvaq-samajhAva. 'manAva'no prayoga -- manAvavA' arthamAM rUDha thavAthI saMkucitArthaka che, tethI 'jaNAvaq' evA vizALa arthamAM te na vaparAya. ___ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Archa 420 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'maDapphara' zabda dezya che. teno artha che: abhimAna. ( dezI0va06 gA0 120 ) * maDapphara' lokabhASAno zabda che ema hemacaMdra kahe che. (8-2-174) 'accha' UparathI 'Acha' eTale nirmaLa-atiAchau-atinirmaLa. __ bhASAmAM bahu bArIka kapaDA mATe 'Archa' zabda vaparAya che. saMbhava cha ke e 'Archa' zabda paNa pUrvokta nirmaLa arthavALA 'accha' UparathI Avyo hoya ane e pakSe lakSaNAdvArA arthasaMgati ghaTamAna che. athavA 'A' sAthenA 'chAda' arthAt ('AcchAda'-DhAMka_) 'AcchAda' dhAtu sAthe vastravAcI 'Archa' zabdano saMbaMdha hoya. anyathA bArIka kapaDA mATenA 'AchA' zabdanI vyutpatti zodhanIya rahI. saM0 paridadhAti-prA0 paridhAti-parihAi-pahirei-e rIte 'pahirei'nI niSpatti che. 'paridhAna' UparathI 'parihANa' ane vyatyaya thatAM pahirANapahiraNa-e rIte 'pahiraNa' zabda Ave, tenu saptamImAM-pahiraNi. . saMthau-sImantakaH UparathI sImaMtao-sIaMtau-sItau-saMthausithau seMtho. 'borIyAvaDi'--eka prakAranA vastranI jAta che. saM0 'badara' nuM bora' e prA0 uccAraNa che. ane 'vaDi' nuM mULa 'paTa' borIyAvaDi zabdamAM che. A jotAM je kapaDAmAM 'bora' nI bhAta hoya vA je kapaDAmAM sonerI kasababALAM bora-boriyAM TAMkelAM hoya te kapar3e 'boriyAvaDi' kahevAya. prastutamAM 'boriyAvaDi' zabda 'kAMcaLI' mATe vaparAyelaM vizeSaNa cha: badarikApaTI-boriyAvaDI. 'badara' nA * bora' mATe juo (8-1-170). haMsanI bhAtavALu vastra 'haMsavaDi' ane gaja-hAthI-nI bhAtavALu vastra 'gajavaDi' ne nAme khyAta che Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 421 (juo pRthvIcaMdracaritra pR0 103 prA0 gu0 kA0 saM0) bhASAnuM 'boriyu' pada ukta rIte 'badara' UparathI lAvavAnuM che te khyAlamAM rahe. bora-boriyu ke 'badara' mAM kadanuM sAmya che mATe ja te be vacce saMbaMdha sAdhI zakAya che. 'vA' UparathI prA0 vAaMte-vAyaMte. 'vA'-bA. __'sthApanA' UparathI ' thApaNA' ane te UparathI thApaNa'. ' sthApanA' eTale sthApita karavaM. te artha saMkucita thaIne 'thApaNa' eTale mAtra dhanamAla vagairenuM potAne ke bIjAne tyAM sthApita karavaM. 'stabaka' eTale guccho. te UparathI 'thavakka' bhASAno 'thoka' 'thokaDo' vagerenu mULa 'thavakka'mAM che. phADei-mULa saM0 pATayati, prA0 phADei. ' bacce barAbara be bhAga kare che' evo artha ahIM ' phADei ' no che. 'seMtho pADavo' prayoga bhASAmAM pracalita che. temAM paNa 'pADavo' mAM 'pat' dhAtu na samajhatAM ukta 'pATa' dhAtu samajhavAno che. . 'kaJcuka' UparathI kaJcukikA. aMdaranA 'ka' ne badale svArthika 'la' lAgatAM kaJculikA-kaJculiA-kAMcalI-kAMcaLI. __'tan' eTale tANa-vistAraQ. saM0 tAnayati. prA0 tANei. te japarathI 'tADei' tANe che. __'kacolA' nuM mULa dezya 'kacolaya' mAM che. A zabda ghaNo prAcIna che. AThamA saikAmAM racAyelI kuvalayamAlAnA AraMbhamAM jenI noMdha che evA __'paurmacariya' jevA prAcIna graMthamAM paNa e zabdano kacoLU 3 ullekha che. bhASAmAM tene mATe 'kacoLu' zabda prasiddha che. artha jotAM evo saMbhava che ke kAca + puTaka-kAcapuTaka 309 juo 'kacolaya' zabda-pAiasadda0 / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kAcapuDaya-kAcapulaya-kAcaulaya-kAcolaya-kacolaya. e rIte te zabda Avyo hoya. bAramA saikAnA supAsanAhacariyamAM paNa te zabda vaparAyelo che. " kaccolayamuhametta" (supAsa0 ca0 pR0 2010 65) A jotAM ApaNe tyAM kAcanAM pAtronI utpattino itihAsa vizeSa prAcIna jaNAya che. 'gAlimasUrA'nuM mULa, dezya -- gallamasUrikA' zabdamAM che. 'gallama . sUriyA' zabda jainasUtra-jItakalpamAM vaparAyo che. gAlamasUriyu ' prastuta 'gAlimasUrA' nuM mULa 'galamasUriyA' zabda che. athavA 'gAla' mATe 'gala' ane 'masUrikA' mATe 'masRNikA' ne yojI zakAya. 'masRNa' eTale 'komaLa.' gAla mATe je komaLa hoya te 'gAlamasUriyu' e rIte tenI vyutpatti sAdhI zakAya. 'galla' ane 'masRNa' e banne zabdone uparyukta arthamAM hemacaMdre potAnA kozamAM noMghelA che. ( abhidhAna0 kAM0 3, zlo 246 tathA kAM0 3, zlo0 77 ). cAlu bhASAmAM te mATe 'gAlamasUriyu' zabda suprasiddha che. __kUvaDiya mULa kUpa strI-kUpikA. prA0 kUviyA, 'Da' lAgatAM 'kUvaDiyA' te UparathI 'kUvaDiya' eTale kUI. 'mANIjai' eTale mANavU-bhogava_-anubhava. dezIzabdasaMgrahamAM (varga 6, gA0 130) 'anubhUta' arthamAM mANavU 'mANia' zabda noMghelo che. ethI ema mAlUma paDe che ke 'anubhava' arthavALo 'mANa' dhAtu dezya che. prastuta 'mANIjai' kriyApada A 'mANa' UparathI lAvavAnuM che ane bhASAmA pracalita 'mANaduM' pada paNa e 'mANa' mUlaka che. ' staMbha' UparathI 'khaMbha' (8-2-8) khaMbha eTale khAMbhI-thAMbhalo. 310 juo 'galamasUriyA' zabda-pAiasadda0 / ___ Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 423 ' hiMDolA 'nuM mULa dezyapada 'hiNDolaka' che. "preGkhA hiNDolakAkhyaH " ( abhidhAna kAM0 3, zlo0 422 ) kahIne AcArya hemacaMdra 'hiNDolaka'ne 'preGkhA' no paryAya kahe che. ' hiNDolaka' no artha bhASAprasiddha 'hiMDoLo' che. ' ghAghariM ' nuM mULapada dezya ' ghagghara' che. ' ghagghara' eTale ghAgharo . " ghaggharaM jaghanasthavastrabhedaH " ( dezI0 va0 2, gA0 107 ) " mayamayaMta' ke 'maghamaghaMta' e banne paryAya zabdo che. 'sugaMdhanA prasaraNa' arthamAM e pada vaparAya che. 'gaMdhano prasAra' e arthe vaparAtA ' prasar' dhAtunA paryAya tarIke ' mahamaha' dhAtune hemacaMdre Apelo che. ( 8 -4 -78 ) " mahamahai mAlai . " bhASAmA pracalita ' maghamaghavuM ' nuM mULa ukta 'mahamaha' che. saM0 - Ahanti prA0 - AhaNae - AghAta kare che. sIdhuM prAkRta jevuM pada paNa bhASAmAM AvI gayuM che. C 'khaDga' UparathI ' khaDagga' te UparathI tRtIyAMta khaDaggiNa-khaDgavaDe. mUM (majjha - muja-mUM ) + siu-mArI sAthe. " 'maliyau 'masaLI nAkhyo. saM0 ' mRda 'nA paryAya tarIke hemacaMdra sl ' dhAtune noMdhe che ( 8-4-126 ). e ' mala' UparathI 'maliya ' ane 'ka' lagADavAthI 'maliyau .' 'anerA kaNhara' eTale bIjAnI kane-pAse. AmAMnA ' kaNhar3a' zabdane keTalAka 'karNa' UparathI lAve che. paraMtu ' karNa 'no kane ' pAse ' artha pratIta nathI, tyAre ' kaNTha' zabda 'pAse 'nA arthane spaSTapaNe batAve che. "kaNTho dhvanau saMnidhAne grIvAyAm" anekArtha0 kAM0 2, zlo0 101 ) e jotAM ' pAse' arthavALA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'kaNThe' UparathI * kaNNe' thaIne 'kaNhai' AvI zake ema che. ' kUvAne kAThe' vagaire vAkyomAM to sIdho 'kaMTha' zabda 'pAse' arthamAM vaparAya paNa che. -- ochau' eTale ocho. tuccha-uccha. ane e UparathI * ochau' zabda Avyo hoya athavA e koI dezya zabda hoya. 'nyUnatA'nA arthamAM praznavyAkaraNa sUtramA ucchatta' (tucchatva ) zabdane vAparelo che eTale 'tucchaka' UparathI 'ochau' lAvavAnI kalpanA baMdha bese evI che. ___ 'kane kAno kA' mAM je arthamAM 'kAno' zabda che te arthamAM prastuta 'kAnai' pada vaparAyuM che ane tenuM mULa 'karNa' che. 'karNa' no ahIM lAkSaNika artha levAno che. 'mAtrA' no artha 'kAno mAtrA' prayogamAMnA 'mAtrA' pramANe samajhavAno che. mAtra, mAtri bannenuM mULa 'mAtrA' ' zabda che. ' mAtrA' no prastuta artha hemacaMdra potAnA kozamAM paNa Ape che. "mAtrA paricchade-akSarAvayave" (anekArthaka kAM0 2 zlo0 437 )arthAt mAtrA eTale akSarano avayava-bhAga. ___'devavandana , mAM be 'va' sAthe AvavAthI eka 'va' lopa pAmyo che ethI 'caityavandana-ceiavaMdaNa-cIvaMdaNa' nI peThe 'devaMdaNa' pada nIpajyuM che. devakula devaula-deula vageremAM A jAtano lopa che ane tene hemacaMdre batAvelo paNa che :-(8-1-268-271) saMva0 1340 nuM uccAraNa ' mAtriM' che ane e ja arthamAM 1369 nuM uccAraNa 'mAtra' che. e ja rIte 1340 nuM uccAraNa (saMpuTakam ) 'sAMpuDaM, (saMpuTikA ) 'sAMpuDI' che, tene badale 1369 nuM uccAraNa 'sAMpaDAsAMpaDI' che. je cAlu uccAraNanI nikaTanuM che. 311 juo 'uccha' puM0 [de0]-pAiasadda0 / Hel Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 425. kamalI - pustakanA rakSaNa mATe vaparAya che. e dararoja vAMcavAnA pustakane lapeTavAnA khapamAM Ave che. kamaLI ke kabaLIkavaLI kavaLI banne paryAya che. kamaLI, vAMsanI pAtaLI saLIo athavA pAtaLI cIpone eka pachI eka gUMthavAthI bane che. zrImAna puNyavijayajInA kathana mujaba 'kambikAvalI' ke 'kambyAlI' (kambI + AlI ) UparathI ' kamalI' zabda Avyo che. mArI samajha pramANe mULa "kaimbikA' che. 'ka' ne badale svArthika 'la' lAgatAM kambikAkambakI- kambalI UparathI 'kamalI' pada AveluM che. ' kamalI 'mAM 'la' lAvA mATe ' AvalI ' ke ' AlI 'nI kalpanA karavA karatAM ' vIjaLI' nI jema svArthika ' la 'nI kalpanAmAM vizeSa lAghava che. ahIM je ' aticAra'nA UtArA ApyA che te khAsa koI viziSTa graMtha nathI, paraMtu jaina paramparAmAM niyata pAkSika sAMdhyakarma mATe svadoSAlocamanI je kriyAo yojAyelI che, te kriyAo karatAM zrAvaka-zrAvikAoe e pAThone bolavAnA hoya che. ethI e aticAronI bhASA tatkAlIna uccAraNa paddhatine paNa samajhAvI zake ema che. jemake ' aMga' ne badale ' AMga ' ' gayA' ne badale 'gyA ' ' sajjhAya ' ne badale 'sajyAi' ' paThitam' UparathI 'paDhiyaM' ane tene badale 'paDhyaM' cAlu ' paDhayuM'. ' vighna'ne badale ' vighana. ' ' vairI'ne sthAne 'vayarI. ' 6 parAyA ' ( parakIya) ne badale 'pirAyA' ityAdi. je prayogo taLapadA che temane taLapadI bhASAmA lakhanArA purAtana kavioe potAnI kavitAmAM evA ja mUkyA che ane vartamAna kavio paNa eva padone prayoje che. 312 rAmaIyo kabiAo " - " riSTaratnamayyau kambike pRSThake iti bhAvaH rAyasena 0 ( gU0 graM0 ) pR0 237 paM0 1 / "" "" Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ' sArasaMbhAla ' zabda ' vAraMvAra smaraNa 'nA bhAvane sUcave che. temAM AvelAM 'sAra' ' ane ' saMbhAla' e banne pado sArasaMbhALa 'smaraNa' nA arthane batAve che. 'smR' UparathI 'smAra ' ane te dvArA 'sAra' tathA ' saMsmR ' UparathI ' saMsmAra ' ane te dvArA ' saMmhAra saMbhAla ' e rIte ' sArasaMbhAla ' padanI upapatti che. 'paMcattAlIsa ' eTale 'pIstALIza.' mULapada ' paJca + catvAriMzat ' che. te UparathI 'paMca + cattAlIsA' be 'ca' eka sAthe AvavAthI bolavAmAM agavaDa Ave che mATe uccAraNa karatAM eka 'ca' ApoApa cAlyo gayo, eTale prastuta ' paMcattAlIsa' pada AvyuM. e ja rIte paJca + daza - prA0 paNadaha - paNNaraha ane e UparathI 'pannara' ke 'paMdara' " 'A' evA arthamA 'u' zabdano prayoga che. hemacaMdra 'A' arthe " Aya' zabdano nirdeza kare che ( 8-4-365 ) prastuta 'u' ane ukta 'Aya' e banne samAna bhAse che: Aya - Ayau - u. 'hamaNAne' evA arthamAM ' hivaDAtaNai' pada vaparAyuM che. 'hivaDA' nA mULamAM 'adhunA' pada che. tene saMbaMdhasUcaka 'taNa' ane tyAra bAda ' saptamI 'no 'i' lAgavAthI 'hivaDA - taNai' pada AveluM che. 'dIrgha' nA arthamAM 'bhArI' zabdano prayoga che. cAlu bhASAmA paNa 'dIrgha' ne mATe 'bhAre' prayoga pracalita che. 'bhR' eTale 'dhAraNa karavuM '. jene dhAraNa karavo paDe te ' bhAra' arthAt bojho. dIrgha uccAraNa karatAM uccAraNa karanAra bhAra - bojho anubhave che, mATe 'dIrgha' uccAraNavALA varNo ' bhArI' ke 'bhAre ' kahevAya che. ' uttAna ' - cattuM. uttANu " te UparathI uttANu. uttAna 'mAM' tan' dhAtu ane ' ut' upasarga che. ' tan eTale prasavuMvistarayuM. jeno vistAra Upara tarapha hoya te uttAna. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 kUDo caudamo ane pandaramo saiko 'thApaNimosu' eTale AvelI thApaNane corI levI arthAt koI ghare AvIne thApaNa mUkI gayuM hoya te jyAre pArcha thApaNa levA Ave tyAre nAmukara jaq tenuM nAma 'thApaNimosu'. 'thApaNi' padanI vyutpatti carcAI gaI che. 'mosu' nA mULamAM 'muS' 'cora' dhAtu che. 'muS' UparathI bhAvavAcaka nAma -- moSa' ane te UparathI * mosu'. kuDau eTale kUDo-khoTo. kuDI eTale khoTI. mULa zabda * kUTa' che. te UparathI kUTaka-kUDaya-kUDau ane strIliMge " kuDI. -- kUTa' zabdanA artho ApatAM hemacaMdra lakhe che ke " mAyA, dambha, anRta ane tuccha vagere" ( anekArthasaM0 kAM0 2, zlo0 83 ) prastutamAM -- kUTa' zabdane -- anRta'-jUTuM-asatyaarthano samajhavAno che. viDhAviDhi eTale vaDhavADa ke vaDhaveDa. cAlu -- vaDhavADa' ke ' vaDhaveDa' nuM mULa -- viDhAviDhi' che. saMskRta dhAtusaMgrahamA -- vyadhaMc-tADane' (dhAtu pArA0 pR0 172) ane vardhaNa-chedana-pUraNayoH vaDhavADa (dhAtupArA0 pR0 256 ) evA be dhAtuo che. 'vyadh' UparathI 'vidh ' + Avidh-' vidhAvidha ' e UparathI ke ' va ' UparathI vaDa + AvaDa- vaDAvaDDa' e UparathI - viDhAviDhi' ke AjanuM vaDhaveDa 'vA -- vaDhavADa' pada AveluM che. UparanI vyutpattimAM arthasaMdarbha ane varNaparivartana e banne dRSTi samucitapaNe rahelI che athavA 'viDhAviDhi' zabda dezya hoya. chAnau-chAna-koI na jANe tevu. channam-channakam channayaM-channauMchAnau-chA- e rIte e pada AveluM che. 'channa' no dhAtvartha * DhAMkelaM' che, paraMtu ahIM teno te arthasaMkucita karI tene mAtra 'gupta' arthamAM samajhavAnuM che. 313 'uvAsagadasAo ' sUtramA 'kUDalehakaraNe' evo prayoga maLe che. temAMno 'kUDa' zabda 'khoTA' arthano che. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 gujarAtI bhASAnI utkrAnti __ pADai-pADe-pADAmAM-mahollAmAM. mULa zabda 'pATaka' che. tenI carcA AgaLa (pR0 410) AvI gaI che. 'tUla' eTale tolAM. 'tulaNa-unmAne' dhAtu UparathI je vaDe tola karAya tevA arthamAM 'tulA' zabda Ave che. prastuta 'tUla' nuM mULa paNa e 'tulA' che. svapnake-siviNae-siuNai-eTale soNe svapnamAM. e rIte 'siuNai' pada Ave che. 'prati' UparathI 'pati' eTale pratye-tarapha. rADibheDi-rADabheDa-baDhavADa. 'rADi'nA mULamAM 'rATi' zabda che. riTa paribhASaNe' dhAtu UparathI 'rATi' zabda rADabheDa Avyo che. paribhASaNa eTale kalaha, 'rATi' zabdane hemacaMdra 'yuddha' arthamAM jaNAve che. ( abhidhAna0 kAM0 3, zlo0 462-"rATiH samiti-saMgarau) dezIzabdasaMgrahamAM (va0 7 gA0 4) paNa e ja arthamAM 'rADi' zabdane noMghelo che. 'bheDi' zabda ukta rIte 'vyadh ' UparathI - viDhi' nIpajAvI te UparathI lAvavo joIe athavA 'bhid' dhAtu UparathI niSpanna thatA 'bhidi' UparathI 'bheDi' zabda lAvavo joIe. cAlu bhASAmAM -- gALabheLa' mAM je -- bheLa' pada che teno saMbaMdha prastuta * bheDi' sAthe che e dhyAnamA rahe. virAiuM-Thamyu. vipratAritakam-vippatAriayaM-vipatAriayaM-viAriayaM ( vyatyaya ) virAiaM-virAiuM e rIte 'virAiuM' padane lAvavAnuM che. pADosi-pADozamAM. 'prati + vas' dhAtumAM prastuta 'pADosi' zabdanuM mULa che. prativAse-prativAsake-paDivAsaepADoza pADivasae-pADiusae-pADosae-pADosi. ' pravacanam'nuM prAkRta 'pAvayaNaM' 'prarohaH 'nuM 'pAroho' vagaire (8-1-44) ___ Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 429 nIpaje che, ane "ghavRddhervA" (8-1-68) pramANe ' vAsa', ' vasa' paNa bane che. tenI peThe ahIM 'prativAsa'- ' pADivasa' samajhavAnuM che. ___ 'mApi' zabda trIjInuM ekavacana che. mApi-mApa vaDe. 'mApita' zabdane hemacaMdra noMdhe che. (dezI0 varga 8 gA0 48) " 'mA' mAne' dhAtune preraNAsUcaka 'pa' lagADI te dvArA bhAvavAcaka ke karaNavAcaka ' mApa' pada Ave che. te UparathI mApena-mApi. ahIM 'pa'no preraNAsUcaka mULa artha tirohita thayelo che. 'mApa' eTale 'mApa karavU' athavA je vaDe mApa karAya te. ahIM -- mApa'ne karaNArthaka samajhavAnuM che. __vosirAvau-vyutsRj' UparathI prA0 bosira (8-4-229) tenuM preraka -- vosirAvio' te UparathI 'vosirAvau' Ukhala-saM0 udUkhala-prA0 uUkhala-okkhala-(-8-1-171 he0)-Ukhala. " udUkhalam-kaNDanabhANDam "-(abhidhAna0 kAM0 4, zlo0 82) kaNDanabhANDa eTale khAMDavAnuM sAdhana, A 'udUkhala' zabda dezya jaNAya che. 'veci' eTale kharca karI. 'kharca karavA' arthamAM hemacandra 'veccai' (8-4-419) pada Ape che. prastuta * veci' e vecavU 3 veccai 'mAM vaparAyelA 'vecca' dhAtuna saMbaMdhaka bhUtakRdaMta che. 'veccai' no artha karatAM dodhakavRttimAM -- vyayati' pada mUkyuM che. 'vi' sAthenA 'krI' dhAtunA vikrI' prA0 'vikkI' UparathI 'ka'no 'ca' thaI "veccai' padanI niSpatti che. bhASAmAM : vi + krI'thI nIpajelo 'vikraya-bakaro-vecANa' zabda supratIta che. prastutamA 'vAparatuM''kharca karavo' artha mATe lakSaNAno Azraya levo paDaze. 314 bhASAmA 'vecavU' ne badale 'vekavU ' kriyApada paNa pracalita che. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkAnti 147 caudamI sadInA ukta zabdono paricaya ApyA pachI caudamI sadInA ' saMgrAmasiMha ' nAmanA eka vidvAne banAvelA ' bAlazikSA' nAmanA graMtha vize thoDuM jaNAvavuM prastuta che. saMgrAmasiMha jAte zrImAlavaMzano che. temanA pitAnuM nAma Thakkara kUrasI ane pitAmahanuM nAma sADhAka graMthanI prazastimAM racyA sAla 1336 jaNAvelI che eTale saMgrAmasiMhano caudamo saiko aphara che. e graMthakAre potAnA samayanA saMskRta bhaNanArAo mATe e graMtha lakhyo che, temAM sAthe sAthe graMthanI samajhutI mATe te samayanI bhASA paNa vAparI che. ane saMskRta prayogone samajhAvavA tulanAtmaka rIte tatkAlIna zabdaprayogone yojelA che eTale te graMthamAMnA keTalAka prayogo caudamI sadInI bhASA vize vizeSa spaSTa prakAza nAkhe evA che mATe ja have te graMthanA prayogono vicAra karIza. 430 caudamA zataka nA saMgrAmasiMhanI bAlazikSAnA keTalAka prayogo 315 vartamAnakALa- kartariprayogane samajhAvavA graMthakAra, nIcenAM udAharaNo Ape che-karaI, liyaI, diyaI. cAlu bhASA - kare che, le che, de che. karmaNi prayoga kIjaI (karAya che ), dIjaI (devAya che ), lIjaI (levAya che ). karmaNiprayogane graMthakAra vakrokti kahe che. ( pR0 266 ) vidhyartha - karije ( karaje ), leje, deje. AjJArtha - kari (karya -kara), laI (le), daI (de ). 315 " satAM prasAdaH sa hi yad mayA'pi zrImAlavaMzyena kRtiH kRteyam / sADhAkabhUThakkara kUrasiMhaputreNa SaT - tri - triyutaikavarSe " // - ( purAtattva pu0 3, aMka 1, pR0 41 ) Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 431 AjJArtha-vidhyartha karmaNi-kIjau (karAo), dIjau (devAo), lIjau (levAo). bhUtakALa-kIdhauM (kIbUM-karyu ), dIdhauM (dIrcha ), lIdhauM (lIdhuM) kAli kIdhauM ( kAle kIg-zastana bhUta ) Aju kIdhauM (Aje kIgadyatana bhUta). kriyAtipatti-jaI karata-(jo karata ), jaI leta ( jo leta), jaI deta ( jo deta). __ kriyAti0 karmaNi-jaI kIjata (jo karAta ), lIjata ( levAta ), dIjata (devAta). bhaviSyakALa-karisiI ( karaze), lesiI (leze), desiI (deze), nahI karaI (nahIM kare ), nahI liyaI (nahIM lye ), nahI diyaI (nahIM the). karmaNi bhaviSyakALa-kIjisiI (karAze), lIjisiI (levAze ), dijisiI (devAze), nahI kIjaI ( nahIM karAya ), nahI lIjaI ( nahIM levAya ). zvastana bhaviSya-kAli karisaI ( kAle karaze). AzIrvAda-zatru jiNisaI (zatrune jItaze), varSa zayu (sau) jIvisaI (varSa so jIvaze). keTalAMka kRdaMto kartari vartamAna kRdaMta-karatau (karato), letau (leto), detau (deto). karmaNi-,, ,-kIjatau (karAto), lIjatau (levAto), dIjatau (devAto.) Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kartAsUcaka karaNAharu (karaNahAra-karanAra), leNAharu (levaNahAra lenAra ), deNAharu (devaNahAra-denAra ), bhUtakRdaMta-kIdhauM ( kIdhuM-karyu), dIdhauM (dIdhu ), lIdhauM ( lIdhuM.) saMbaMdhakabhUtakRdaMta-karIu (karI-karIne ), leu (laI-laIne ). deu (daI-daIne ). hetvarthakRdaMta-karivA (karavA-karavA mATe ), levA (levA ), devA (devA ), karI jANuM (karavA mATe jANuM). bhASAmAM -- lakhI jANuM' 'bolI jANuM' vagaire prayogo supratIta che. paDhI sakau ( bhaNavA mATe zakuM-zaktivALo chu-bhaNI zakuM chu). vidhyartha kRdaMta-karivau (karavaM-karavA jevU), levau (levU levA jevU), devau ( devu devA jevU ). Upara jaNAvelAM udAharaNomAM te kALanA kartariprayogo ane cAlu kartariprayogomAM nahIM jevaM aMtara che. phakta karmaNiprayogomAM vizeSa bheda che. te samaye paNa bhUtakALa mATe karmaNiprayogano upayoga thato, Aje paNa tema ja che. tethI bhUtakALanA karmaNiprayoga sAthe bheda nathI e dhyAnamAM rahe. Upara jaNAvelAM 'karaI ' vagere prayogomAM aMtya 'I' dIrgha che. tenuM kAraNa aMtyanuM uccAraNa dIrgha thatuM hoya ema lAge che paraMtu have pachI AvanArAM kriyApadonAM pado jotAM aMte dIrgha uccAraNanI paNa aniyatatA jaNAya che. saMva0 1330 ane 1369 mAM lakhavAmAM AvelA aticAranA UtArAmAM -- sardU mRSAvAdu', 'sarva lobhu 'vagaire prayogomAM 'savU' no 'U' dIrgha che ane-vAdu, lobhu vagaireno aMtya -- u' hasva che eTale joDaNInI niyatatA kaLAtI nathI. Upara jaNAvelA saMbaMdhaka, hetvartha ane vidhyartha kRdaMtane lAgelA pratyayonI carcA AgaLa AvI gaI che. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 433 148 have saMgrAmasiMhe te samayanI bhASAnAM je keTalAMka nAmo, avyayo, kriyApado vagaire ApyAM che temAMthI amuka padonI ahIM vartamAna cAlu zabdo sAthe tulanA karI A caudamA saikAnI bhASA vizernu vivecana pUruM karIza. Aju (Aja) valIu (vaLIne) parama ( parama-paramadivasa) etalu (eTalu) ajUNarnu (Ajarnu) jetaluM (jeTalu) kAlUNauM (kAlUnuM-kAla) tetalu ( teTalu) hivaDAM ( hamaNAM) ketaluM (keTalu) nahI ta ( nahIM to) dhurilaM (dhura--pahelu) ligaI ( lagI-kAlathI laIne ahuNau ( oNarnu ) ___athavA ahIMthI-ahIM lagI) jAnAvAsau ( jAnIvAso) yima (jema) auDaka (oDaka-'zAha' vagaire) tima (tema) cAMdriNu (cAMdaraj) ekavAra ( ekavAra) vAdaluM ( vAdaLu) savaIvAra (savevAra-sarvavAra-badhIvAra) phuIhAIu (phaInuM) jahiyaM (jaI-jyAre) kaUsIGa (kozIzuM-gaDha- kAMgaruM) tahiMyaM (taI-tyAre) chetariu (chetaryo) kIhAM (kyAM-kahIM-kaI) bhogalA ( bhogaLa) jIhAM (jyAM-jahIM-jaI) jhaTakaI ( jhaTake-jhaTa) tIhAM ( tyAM-tahIM-taI) jUu (ju,) sagalai ( saghaLe sarvatra) tAharu (tAru) amhArauM ( amAru) mAharauM (mAeM) sarISau ( sarakho) tumhAraM (tamAru) 28 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 gujarAtI bhASAnI utkrAnti amha sarISau ( ama sarakho) AharajAhara (AvajAva-avarajavara) tU sarISau (tuM sarakho) merAiu ( merAyu) mU sarISau (huM sarakho-muM sarakho) upavAsIu ( upavAsIyo-upavAsI) bAhiri ( bAhira-bahAra) masihAIu (masiyAi-mAzInuM ) chahilaGa (chelu) balabalIu (vaLavaLIyo-hala hala puru ( pora-gayuM varSa) karanAra-bolabola karanAra ) usIAlaM ( ozIyAlu) kAMkasI ( kAMcakI) bhUrAi (bhUrAi-bhaDakatI) pANau (khANiyo) draDabaDAhiu ( dabaDAvyo) olANi ( olavANa) AraMbhaI (AraMbhe che) bolai (bole che) bUjhai (bUjhe che) khAai (khAya che) thobhaI (thome che) sIbaI (zIkhe che) vicArai (vicAre che) kahai (kahe che) sohai (sohe che) Avai (Ave che) Ugai (Uge che) trAsai (trAse che) truTai (truTe che) Apai (Ape che) rASai (rAkhe che) sAMbharai (sAMbhare che) Upajai (Upaje che) nIpajai (nIpaje che) bAlai (bALe che) pIai (pIe che) mulai ( moLe che-zAka moLe che) suhAi ( suhAya che) karaDai ) (karaDe che) kATai / (kATe che) vIchalai ( vIMchaLe che ) saMdhUSA (saMdhUke che) ciNai (caNe che) UjAlai (UjALe che) cUyai (cUve che) bheTai (bheTe che) sevai (seve che) Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 435 nAsai (nAse che) bhAvai-(bhAve che-phAve che-game che ) jimai ( jame che) pariNai-(paraNe che) bhISaI (bhIkhe che) khaNDu [ khaMju ] hAlai (khaMjavALe che ) jANaI ( jANe che) phirai-( phare che) viNasai ( vaNase che) niraSai (nirakhe che-narakhe che) acchai (che, Ubho che, vidyamAna che, paraSai ( parakhe che) __ beTho che) buhArai (bore che-vALe che) jAi-(jAya che) tANai ( tANe che) nikalai (nIkaLe che) vITai (vIMTe che) Athamai ( Athame che) dhUNai (dhUNe che) hAlai ) ( hAle che) kalakalai (kakaLe che) cAlai ) (cAle che) diai (de che) pUjai (pUge che-pUre che) UDai (UDe che) varasai (varase che) maradai ( maraDe che) ghAsai (ghAse che -ghasAro khame che) vaghArai (vaghAre che) vInavai (vInave che) Ukalai (UkaLe che) nAhai (nahAya che) luhai (lue che-sApha kare che) vISarai ( vIkhare che) u [o] Dhai ( oDhe che) vAparai ( vAvare che-bApare che) manAvai ( manAve che) bAMdhai ( bAMdhe che) lahai ( labhate-pAme che) sUMghaI (sUMghe che ) DhIlai ( DhIlu-zithila-thAya che) balai-(baLe che) DhAMkai ( DhAMke che) samArai (samAre che) chaNai ( chaNe che-chiNe che) viDhai (vaDhe che) AMjai (AMje che) Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 gujarAtI bhASAnI utkrAnti sAMbhaLA ( sAMbhaLe che) tAcchai ( tAse che) lAMSai-( nAMkhe che) ccholai (chole che) dhoai (dhove che) cATai (cATe che) puDhai (poDhe che) pAlaTai (pAlaTe che) cUMTai (cUMTe che) phaTai ( phaTAya che-phATe che) huai ( hoya che) jaSelai-(UkheLe che) thIjai (thIje che) palhAlai-(palALe che) bhIjai (bhIje che) leai ( nayati-laI jAya che) vAdhai ( vadhe che) joai ( jove che) sUai (sUe che) Sotrai ( khotare che) klai (kaLe che) copaDai (copaDe che) drauDai (doDe che) gUMthai (gUMthe che) mIcai (mIMce che) baisai (bese che) kuramAi (karamAya che) saMjhorai (saMjhero kare che-dukAna uMjai ( uMje che-uMge che) vadhAve che) UghaDai (UghaDe che) sUjai (sUje che-sojo Ave che ) ghUdai ( khUde che) cUkai (cUke che) dhUjai (dhUje che) vAjai ( vajADAya che-bAje che) kADhai ( kADhe che) khAjai (khavAya che-khAya che) caDai ( caDe che) mokalai ( mokale che) jaNAi ( jaNAya che-jANe che) mAMjai (mAMje che) karAi (karAya che-kare che) liai (gRhNAti-le che ) chUTai ( chUTe che) kSirai (khare che) vaSANai ( vakhANe che) ___ Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 437 chibai (chabe che) paravArai-(paravAre che-pAra kare che-pUraM kare che-bhUta0 paravAryA-pAra pAbhyA-pUraM karIne UThyA) phaDaphaDai ( phaDaphaDa thAya che) nAthai ( nAthe che) UpaDai ( UpaDe che) nImaTai (nImaTe che-nivarte che) cAMpai-cAMpe che UlaSai-(oLakhe che) gaMdhAai-(gaMdhAya che) chekai (chede che-cheke che-ceke che) rAcai (rAce che-racAya che) dAjhai (dajhAya che-dAjhe che) vagere 149 saMgrAmasiMhe jaNAvelA UparanA zabdothI joI zakAya ema che ke caudamA saikAnA pUrvArdhanI gujarAtI bhASA ane cAlu gujarAtI bhASA vacce zAbdika aMtara ghaNuM oche che. bhalu, bhalI, bhalaM e traNa udAharaNa saMgrAmasiMha traNa jAtine samajhavA mATe Ape che. strIjAtinuM ane nAnyatarajAtinuM rUpa to te bhASAmAM ane vIsamA saikAnI bhASAmAM taddana sarakhaM che. narajAtinuM rUpa vartamAnamAM bhalo' pracalita che. e uparAMta te bhASAmAM kriyApado sAthe 'che' umeravAnI paddhati nathI jaNAtI. vaLI, te samayanI bhASAnAM zabdo ane kriyApadomAM jyAM 'la' che, tyAM cAlu bhASAmAM 'La' pracalita che. atyAra sudhImAM teramA ane caudamA saikAnI kRtionA zabdo vize je vivecana karyu che ane temanI je yAdI Upara ApI che te UparathI te zabdonuM valaNa ApaNA taraphanuM spaSTapaNe mAlUma paDe che, saMgrAmasiMhanA zabdonI sAme meM je kAuMsamAM hAlatuM gujarAtI rUpa ApyuM che te ja teno pratyakSa purAvo che. ___ Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 150 Azare caudamA saikAnA aMtanI vA paMdaramA saikAnA AraMbhanI ke tyAra pachInI jAtI eka islAmI kavinI kRtino paricaya ApI have pandaramA saikAnI kRtio tarapha ApanuM dhyAna kheMcuM chaM. 438 saMdezaka rAsa siriyA - sarajyAM kAyA-kAyalA-kAgaDA karakarAyaMtu-' kA kA' kare gaMgA-gaMgA nadI vADavADa vilaggA-vaLa gelI suMbiNI - tuMbaDI gAmagahillI - gAmanI ghelI gAmaDAnI ghelI strI tAlI - tALI duddha-dUdha khIrI - khIra kukkasa - kuzakA rabbaDiyA-rAbaDI saMdezaka rAsanA zabdo -kartA - addahamANa [ musalamAna - abdula rahamAna - abdula rahemAna ] kuli -- kule - kuLamAM rAsau-rAsa bhAsIai-bhASAya che - kahevAya che sudavaccha - sadayavatsanI kathA nalacariu - nalacarita mukkhu - mUrakha aMguTThi - aMguThe bolAviu-bolAvyo jAisi-jAya che rAmAyaNa - rAmAyaNa kayavara - kavivara karaMtiya - karatI - karaMtI vADaihiM-vADe-vADAmAM mUlatthANu - mUlatAna (?) tiha huMta tyAMthI hauM huM leha-lekha khaMbhAittihiM - khaMbhAtamAM - khaMbhAta tarapha Aesiyau - Adezita - Adeza pAmelo eya - e vayaNa - veNa Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 439 tuha-tuM sAsu-zvAsa Aiyau-Avyo dIhunhau-dIrgha ane uSNa hiva have gaggira-gaLagaLI cauveihi-caturvedio vaDe-cobA- tharaharIa-tharaharI ___ oe-cobAo vaDe ruivi-roIne veu-veda bAhaDI-bAMha phusavi-pUMchIne-sApha karIne- samAi-samAya ___ aeNsIne-luIne jaM kiM pi-je kAI nayaNa neNa jaMpinvau-jaMpavU-kahevU vajariu kahyu jAivbau-jAvu-javU pahiya-pai-pathika jiNa-jeNe taNu-tana ghalliA-ghAlI-nAkhI NAmi-nAme atthalohi-arthanA lome jajariu-jarjarita ikkalI-ekalI acchai-che milhIA-melI mahu-mAro saMdesaDau-saMdezaDo NAhu-nAtha tuha-tuM ulhAva-olavaq-zAMta karavU uttAvalau-UtAvaLo gammiyau-gamiyo-gayo jhUraMti-jhUraMtI-jhUratI-kheda karatI Ayau-Avyo bhaNo-bhaNo-kahevU saMnehaDau-saMdeza hari gau-hari gayo-laI gayo hau-huM takkharu-taskara-cora kahaNaha-kathana mATe-kahevA mATe bevi-beI ekatu ) eka hattha-hAtha baliyaDai baloyAmAM kahaNuM kartuM Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti kasu-konA jAi-jAya jAu-jAuM bhaNo-kaho saraNi-zaraNe pikkhai-pekhe-jue [ bhAI madhusUdana modInI pAse 'saMdezakarAsa'nA AraMbhanA thoDA bhAganI nakala hatI, A zabdo meM temAthI UtArelA che. bhAratIya vidyAbhavananI mudrita prata ane ukta nakalamAM kyAya kyAMya pAThaphera che.] 151 ukta 'saMdezakarAsa' ke 'saMnehayarIsanI pUrNa pothI haju sudhI 'saMdezaka rAsa'nI hu~ meLavI zakyo nathI. e rAsanI gAthAo apabhraMza bhASA eTale UgatI gujarAtImAM lakhAyelI che, e hakIkata rAsanI gAthAo ja kahI Ape che. rAsamAMnI UgatI gujarAtIno 316 prastuta rAsane AcAryazrI jinavijayajI bhAratIya vidyAbhavana (muMbaI) dvArA prakAzita karavAnA che. enA badhA pharamA temaNe mane vAMcavA ApyA che. e pharamAomAM mUlarAsa uparAMta tenI Upara, TippaNa tathA avacUrikA paNa sAmela che. Akho rAsa vAMcyA pachI te vize ahIM je jaNAvyu che te karatAM thoDaM vizeSa nivedana karavA nuM che ane te saMkSepamAM A pramANe chaH kartA-rAsakAre rAsamAM potAnuM nAma 'addahamANa' (" taha taNao kulakamalo + + + addahamANapasiddho"-gA0 4, pR. 3) jaNAveluM che. TippaNakAre ane avacUrikAkAre te mATe 'abdala rahamAna' zabda vAparyo che. (" abdala rahamAna nAmA"--Ti. " abdala rahamAnaH abhUt "-avacU0 pR0 3) kula-rAsakAre potAnA kula-vaMza-mATe 'koliya-kaulika' zabda vAparyo che. bhASAmAM je jAtane 'koLI' kahevAmAM Ave che te jAtasUcaka 'koLI' zabda ane prastuta 'koliya' e bane Ama to maLatA zabdo che; paraMtu arthadRSTie e banne Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko " < zabdo eka che ke kema ? e vicAraNIya kharuM. rAsanA TippaNamAM ' koliya ' zabda Upara kazI noMdha ja nathI tyAre avacUrikAmAM ( " kaulikena tantuvAyunA " - pR0 8 ) 'kaulika' no artha ' tantuvAya' karyo che. tantuvAya ' eTale vaNakara- - jhulAho. bhAratavarSanA prakhara krAntikAra bhaktarAja zrIkabIra, uccapratibhAvALA kavi hatA ane dhaMdhe vaNakarahatA tema prastuta rAsakAra, viziSTa pratibhAvALo kavi hoI dhaMdhe vaNakara hato; e paristhiti bhAratavarSamAM navAI pamADanArI nathI. ahIM sonI akho paNa kavi thaI gayA che ane prAyaH game te dhaMdho karavA chatAM ahIMnuM mAnasa, pratibhArahita raghuM nathI. ArAsa vAMcatAM kavinI pratibhA vize zaMkA paNa rahetI nathI. 441 deza - rAsakAra potAnA deza vize koI spaSTa vAta karatA nathI; paraMtu ( " paccAesa pahUo puvvasiddho ya micchadeso tthi " - gA0 3, pR0 2 ) ema kahIne moghama rIte ' mlecchadeza' ne potAno deza jaNAve che ane sAthai Umere che ke e ' mleccha deza ' pazcima dizAmAM Avelo che ane pradhAna che tathA pUrvakALathI suprasiddha che. TippanakAra tathA avacUrikAkAra paNa A bAbata AthI vadhAre kazuM ja bolatA nathI. prastutamAM ' mleccha deza' evA aspaSTa zabdathI rAsakAranA deza vize kazI khAsa mAhitI sAMpaDatI nathI. saMbhava che ke rAsakAranA samaye ' mleccha deza' zabda, koI vizeSa dezanuM nAma hoya; paraMtu vartamAnamAM to e pada, koI vizeSa deza sUcavatuM nathI. < (( pitA -rAsakAra, potAnA pitAnuM nAma ' mIrasena ' jaNAve che. ( " Araddo mIraseNassa taha taNao " - gA0 3-4, pR0 2 - 3 ) ' Araddo' e mIrasenanuM vizeSaNa che. ane e ' Araho ' pada - mIrasenanA jAti-vaMzanuM dyotaka che. TippanakAra ane avacUrikAkAra banne Aro' ' no artha ' tantuvAya - vaNakara ' kare che. ( " Araddo dezItvA [t ] tantuvAyo mIrasenAkhyaH tasya mIrasya mIrasenasya tanayaH" - pR0 2-3 ) rAsakAra, vaMzaparaMparAthI 'vaNakara' hoya, ema A UparathI lAge che. mIrasena' nAma UparathI evI paNa kalpanA UThe che ke 'rAsakAra ane vartamAnamAM kAThiyAvADamAM vasatI zUravIra jAta 'mera' e be bacce kAMIka saMbaMdha hoya, A bAbata jarUra zodhanIya che. " " " samaya - rAsakAre potAnA samaya vize kazI mAhitI ApI nathI; paraMtu TippanakAre potAno samaya vikrama saMvat 1456 eTale paMdaramA saikAno madhyakAla * Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti / spaSTapaNe jaNAvelo cha : (" zrImad-devendraziSyaH zara-rasa-yuga-bhU-vatsare vRttimetAm / lakSmIcandraH cakAra akhilaguNanidhayaH sUrayaH so (zo) dhayantu "-pR0 90) arthAt "devendranA ziSya lakSmIcandre 1456 nA vikrama varSamAM A vRtti banAvI che. mULa rAsa banyA pachI A Tippana, pacAsa varSa pachI banyuM hoya evI saMbhAvanA karIe to rAsakArano samaya moDAmAM moDo caudamA zatakano prAMtabhAga vA pandaramA zatakano prAraMbha kalpI zakAya ane bIjuM koI bAdhaka vA sAdhaka pramANa na maLe tyAMsudhI prastutamAM rAsakAranA samaya vize karelI aTakaLa asaMgata jaNAtI nathI. athavA ema paNa banavAjoga che ke rAsakAra ane TippanakAra, e banne samasamayI paNa hoya. bhASA-saMdezakarAsanI bhASA, caudamA ane paMdaramA saikAnI ahIM ApelI bIjI kRtionI bhASA jevI ja vizuddha ane saraLa UgatI gujarAtI che. temAM keTalAMka evAM vilakSaNa uccAraNo che jene lIdhe ja te, navA vAMcanArane aparicita jevI lAge evI che. vyAkaraNanI dRSTIe paNa rAsanI bhASA ane caudamA-paMdaramA saikAnI kRtionI bhASA-e be bacce khAsa aMtara jaNAtuM nathI, phakta rAsanI bhASA khAsa laukika ane prAMtika hoI temAM vyAkaraNa- taMtra vizeSa DhIlu jaNAya che ane e DhIlAza ja rAsanA keTalAka prayogomAM pratibimbI rahI che. rAsakAre, A potAnI kRtimAM keTalAka zabdo potAnA prAMtanA vAparelA che, jemane TippanakAre tathA vRttikAre "dezya ' tarIke jaNAvelA che. temAMnA koI koI zabda phArasI jevA paNa jaNAya che. rAsakAre vAparelA vilakSaNadhvanivALAmAMnAM ane prAMtika zabdomAMnAM keTalAMka, udAharaNarUpe A nIce ApuM chu : pracalita uccAraNa : rAsakAra- uccAraNa : '()' A nizAnamA mUkelA zabdo arthasUcaka che dhAma pR0 77 hAma-(teja) pallaMka pR0 76 pallaMgha-(palaMga) pR0 38 sAia-(sAMi-svAmI ) dhUmiNa pR0 78 dhUiNa-(dhUmADA vaDe) dhUvijjai pR0 77 dhUijjai-(dhUpAya che) pautta / pR0 88 paukka-(prayukta) pajuta sAmI Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko pacallira } pR0 36 A nivesiya pR0 77 nivehiya-(nivezita) varisaNeNa pR0 33 varihaNeNa-(varSaNavaDe) jima) jiba pR0 65 yava -(jema) bappIhiya pR0 58 vavvIhiya-(bapaiyAo vaDe) tAmissa) tAmIsa pR0 20 tAmiccha-(aMdhakAra-kAjaLa) mammaha pR0 32 maNamattha-(manmatha-kAmadeva) vammaha) pR0 55 pahallira-(halyA karatuM-halahala karatuM caMcaLa) pR0 51 karappiyai-(kharapAya che-kaLapAya chekppiyi| kapAya che-ghasAya che) Aula Akula | Avala-( Akula) keyai / rUpo ketai pR0 76 'va' kevai-(ketaki) ketagi zrutivALAM / cAyayihi) cAyaihi / cAvaihipR0 55 (cAtakovaDe) nIcenA rUpomAM rAsakAra 'e' no 'a' ane 'ai' no 'aya' uccAra kare che: (rAsakAranAM A uccAraNo khAsa dhyAna ApavA jevAM che ane tenAM AvAM uccAraNonuM kAraNa paNa zodhavA jevU che. phArasI : 'jhahara' 'gaira' 'paigaMbara' zabdonAM ApaNAM cAlu 'jhera' 'gera'-(gerasamajha) "payaMgaMbara' uccAraNo ane rAsakAranAM A uccAraNo sarakhAvavAM jevAM che) runayeNa pR0 28 runayaNa-(ruditakena-rovAvaDe) kahiyayeNa pR. 36 kahiyayaNa-(kathitakena-kahevAvaDe) -rahiyayeNa pR. 36 -rahiyayaNa-(rahitakena-rahitavaDe) zailajA-selajA / pR0 17 sayalajja-(zailanI jAI-putrI-pArvatI) sailajA nIcenA bhASA-zabdo paNa bhASAnA itihAsanI dRSTie samajhavA jevA cha : Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pR0 81 pacchuttANiya-(pastANI) | pR0 82 sAva] pR0 85 savi -(sarva-saba) pR0 43 siva) pR0 89 vaTAu-(vaTemANu) pR. 90 aciMtiu-(ociMtu) pR0 78 ima-(ema) pR0 76 phophala-(pUgaphala-sopArI) pR0 71 dIvAliya-(dIvAonI oLa pR0 71 kuMDavAla-(kuMDALU vaLIne) ___ -dIvALI (pR. 68 tilakkivi- pR. 66 jalarilla-(jalano relo-pravAha) (TIlIne-TIluM karIne). nAmadhAtura pR0 58 paudaMDau-(pagadaMDa-keDI) / pR0 12 saralAivi ( (saraLa thaIne-saraLa karIne) pR0 57 ulhavai-(olave che) pR0 58 mAvai-(mAve che-mAya che) pR0 40 boliyaMto-(boLAto) pR0 44 sunnAraha-(sonAranI-sonInI) pR0 76 uyArai-(apavarake-oraDe) pR0 76 vicchAiyA-(bIchAyA pR0 31 bAhaDI-(bAhu-bAMya) bichAvelA pR0 31 baliyaDai-(baloyAM) "pR0 12 uttAvali-(utAvaLa) pR0 29 manAi-(manAva) rAsakAre vAparelA keTalAMka avyayo:pR0 38 kihu-(kazu) pR0 11 aru-(ora) pR0 36 ki-(ke) pR0 51 kaiyalaggi-(kyAM lagI) rAsakAre vAparelA keTalAka prAMtika zabdo : pR. 23 piMga-(pAna khAIne 'dhuMkelA rasa' arthe A zabda vaparAyo che. 'thUka nAkhavA'nA pAtranuM nAma 'pIkadAna' pratIta che. e 'pIkadAna' no 'pIka' ane prastuta 'piMga' e banne sarakhAM jaNAya che. mArI smRti prmaa| 'thUka' mATe vaparAto 'pIka' zabda phArasI che.) pR0 23 caMbA-(caMpala-joDA. saM0 carma-prA0-camma. prastuta 'caMbA' no saMbaMdha 'camma' zabda sAthe hoI zake. amArI zeTha lAlabhAI dalapatabhAI ArTsa kaoNlejanA paThANe kahelaM ke paMjAbamAM Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko keTaleka ThekANe 'joDA' artha mATe 'caMbA' zabda vaparAya che.) pR0 11 lakka-(laMka-kaTI-kaDa-keDa. strIne 'siMhalaMkI' kahevAmAM Ave che. 'siMhalaMkI' eTale siMha jevI pAtaLI kaDavALI. A mATe nIcenA saMvAdo maLyA che :-- " sIhalAlaMkIno vara Utaryo vADIe re huM to zene re mase jovA jAuM re" ! (mukhagIta sau0 ajavALI paMDita) " lolAgaLa lAMkALa gUMja cha tuM modaLane gaDhe, (tyAM to) siMgaLadIpa soMDhALa kaMpavA lAge kavaTAuta !"- (rA0 meghANIjI-soraThI bahAravaTIA bhAga 2, A0 4, pR0 206) " jora itano kIyo ke laMka lacakI gaI"- (rA0 togAbhAI gIgAbhAI) rA0 meghANIjInI 'raDhIALI rAta' bhA0 2, pR0 125 A0 4, gIta 97, tathA 'soraThI gItakathAo' pR0 12, duho 29, samasyA 1 lI-e bane sthaLe paNa 'laMka' zabda 'kaTI' arthamAM vaparAyelo che. __ mArA mitra paM0 hasarAjajI paMjAbI jaina, ema. e. ( adhyApaka gujarAta vidyApITha) kahe che ke paMjAbI bhASAmA 'kaTI' artha mATe 'laka' zabdano vyavahAra che.) . pa0 23 jhasura-( tAMbUla-taMbola-nAgaravelarnu pAna. A zabdane dezI zabdasaMgrahamAM AcArya hemacaMdre noMghelo cha:-" jhasuraM taMbola-'tthesu" gA0 61, varga 3 " jhasuram tAmbUlam arthazca " arthAt 'jhasura ' eTale tabola ane dhana" pR0 55 jhaMkharu / -('DuDuyAlaka' athavA 'DaMDayAlaka' nAmano eka pR0 78 jhakhaDu khAsa prakArano pavana che, je vAya che tyAre virahiNI strIone trAsa thAya che.-avacUrikA tathA Tippanaka) A 'DuDuyAlaka ' vA 'DuMDayAlaka' pavana vize bIjI kazI mAhitI nathI. pR0 2 Aradda-(tantuvAya-vaNakara) pR0 35 paDillI-(adhika) pR0 81 uvADayaNi-(gardabhI-gadheDI) Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pR0 79 DhaMkhara-(jhAMkharUM-sUkuM ke baLI gayelaM jhADa-ThuThaM. dezIsaMgrahamAM hemacaMdre 'sUkA jhADa' arthano 'jhaMkhara' zabda Apelo che: varga 3, gAthA 54) pR0 68 soraMDa-(krIDAbhAjana ) pR0 65 aramaNi-(karavata) pR0 39 varakkiya-(paTI-kapaDaM-bUrakho ? " laivi varakkiya sasisaunnu phaMsahi vayaNu" gA0 98, pR. 39 arthAt" "varakiya' ne laIne-dUra karIne-caMdra jevA saMpUrNa mukhane sApha kara" A artha jotAM 'varakkiya' zabdano saMbaMdha 'bUrakhA' sAthe kadAca hoya. TippanakAre "varakI paTi (TI)" ane avacUrikAkAre 'varakkI' ne badale "varAkI paTIM" ema kahelaM che. rAsakAre 'che' arthano dyotaka dhAtu, A pramANe vAparyo che : pR0 68 acchihi-(che) pR0 15 Ahi-(che, he ke hai athavA Ahe ) pR0 31 acchauM-(chu) tAdarthya artha mATe-caturthInA artha mATe rAsakAre (" nahu rahai buhA kukavittaresi"-gA. 21, pR. 9) 'resi' nipAtane paNa vAparelo che. je vize AgaLa kahevAI gayuM che. A pramANe rAsanI bhASAno saMkSipta paricaya karAvavA prastuta A thoDaM nivedana karyu che. rAsanI vastu-A vize bhASaNamA jaNAveluM che. vizeSamA jaNAvavAnuM ke rAsanI nAyikA 'vijayanagara-vikramapura-bIkAnera' nI che. saMdezavAhaka 'sAmoru' ke 'sAmora' jenuM bIjuM nAma 'mUlatthANa' che tyAMthI potAnA mAlikano lekha laI khaMbhAta tarapha jAya che. nAyikAno pati khaMbhAtamA kamAvA gayo che, A saMdezavAhakane khaMbhAta jato jANI nAyikA tene potAnA patine ApavAno saMdezo pahoMcADavA kahe che. 'khaMbhAta' mATe mULamAM 'khaMbhAitta' zabda vaparAyelo che. mUlakAre pote 'mUlatthANa' no paricaya ApatAM kartuM che ke (" tavaNatitthu cAuddisi miyacchi ! vakhANiyai" -gA065, pR0 26) arthAt "jyAM sUryano kuMDa-sUryanuM prasiddha tIrtha-che te Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 nAmo, kriyApadobAo ahIM naukarI cha. caudamA sai caudamo ane pandaramo saiko paricaya maLe mATe temAMnI keTalIka gAthAo ahIM noMdhelI che. ane temAMthI lIdhelAM nAmo, kriyApado vagerenI sUcI paNa Upara ApelI che. caudamA saikAnA bIjA be namUnA ahIM ApyA che, tenI sAthe A 'rAsaka'nI bhASAno sumeLa che, ane rAsakamAM vaparAyelAM nAmo vagaire jotAM tenuM valaNa spaSTapaNe adyatana gujarAtI tarapha che, ema jaNAyA vinA rahetuM nathI. rAsakanI bIjI khAsa vizeSatA to e che ke teno kartA eka musalamAna paMDita che. kartAnuM nAma ' addahamANa' che. tenA pitArnu 'saMdezakarAsa' nA nAma mIrasena' che. potAnA deza- vizeSa nAma kAno paricaya " teNe jaNAvyuM nathI. 'udAharaNarUpa evo pUrvaprasiddha 'mleccha deza' rAsakartAnI nivAsabhUmi che' ema teNe moghama jaNAvyuM che. rAsanI vastu 'meghadUta'nI vastu jevI che. eka pathika mUlatthANamUlatAna ? thI khaMbhAta sudhI pravAsa kare che. bacce tene eka virahiNI 'mUlatthANa' nagara jagatamA cArekora suprasiddha che." 'sAmorapura 'nuM bIjuM nAma 'mUlatthANa' che. AmAM jaNAvelaM 'sAmorapura' kyA Avyu ? e kazuM mArA jANyAmAM nathI; paraMtu mUlatthANa-mUlasthAna ane mUlatAna e badhAM sarakhAM pado, koI eka ja nagaranAM sUcaka che ke bhinna bhinna nagaranAM ? e praznanuM tatkAla to samAdhAna thaI zake nahIM; paraMtu zabdasAmya jotAM koI ene 'mUlatAna' jarUra kalpI zake. rAsa vize vizeSa-rAsamAM rAsakAre gAthAo uparAMta vividha chaMdo vAparelA cha jeno paricaya Tippanaka ane avacarikAmAM Apelo che. TippanakAra pote prAnte ApelI prazastimAM jaNAve che ke " A rAsa teNe 'gAiDa' nAmanA kSatriyanA mukhathI sAMbhaLyo che tethI rAsanA TippanamAM asala mULa rAsa karatAM kAMI pheraphAra vA bhUla rahI gaI hoya to te 'gAhaDa' jANe, huM kazuM jANuM nahIM." TippanakAra poravADa vaMzano che. tenA pitAnuM nAma 'hAliga' che, mAtAnuM nAma 'tilaSvAH' lakhelaM che paNa te aspaSTa che. kadAca 'tilAkhyA' eTale 'talakabAI' hoya. TippanakAra, rudrapallIya gacchanA jainasAdhu che. ___ Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti strI maLe che. te strI, potAno arthalobhI pati khaMbhAtathI haju sudhI kamAIne Avyo nathI mATe jhUre che, te pathika pAse potAnA virahaduHkhanI varALa kADhe che, ane potAno pati zIghra pAcho phare mATe tenI sAthai saMdezo mokale che. rAsanI A, pradhAna vastu che. rAsakAre rAsamATe 'saMdesaya ' ane 'saMnehaya' ema banne zabdo vAparelA che. pote jyAMthI pravAsa AraMbhyo che te 'mUlathANa 'nuM varNana rAsakAre vizeSa prakAre karyuM che. temAM khAsa karIne teNe jaNAvyuM che ke je nagaramA rahenArA caturvedI loko vedone prakAze che, jyAM sudavaccha eTale ' sadayavatsa' ane nalanuM caritra vaMcAya che, kyAMya kyAMya bhAratanI kathA kahevAya che ane rAmAyaNanI pArAyaNo cAle che, kyAMka saMgIta, nATaka, rAsa ane nAcano pracAra che, vagaire vagaire. 448 152 rAsakAra eka musalamAna chatAM rAsamAM je bhASA teNe vAparI che te zuddha che ane temAM phArasI zabda ghaNA virala che tathA rAsakAranAM ArAsanuM Tippana, hisAra durga-hisAragaDha - mAM aSADa zu0 di0 AThama ne budhavAre lakheluM che. A hisAragaDha te paMjAbamAM AveluM vartamAna ' hisAra 'che. avacUrikA paM0 nayasamudre lakhelI che. A saMbaMdhe koI vizeSa vRttAMta maLato nathI. nayasamudra, avacUrikAno kartA che ? ke tenI nakala karanAro ? e vize paNa koI hakIkata jaDatI nathI. rAsanI judI judI pratomAM aneka pAThAMtaro che. jemAMnA Avazyaka evAM badhAM prastuta rAsamAM ApavAmAM AvelAM che. prastuta rAsanI aneka prato upalabdha che. meM jAte A rAsanI prati pATaNa, pUnA ane jodhapuranA rAjabhaMDaramAM joyelI che, e rIte bIje paNa A rAsanI prato hovAno saMbhava kharo. rAsanuM nAma ' saMdezakarAsa ' vA 'saMnehayarAsa, e banne rIte graMthakAre ApeluM che. e bemAMthI ' saMdezaka - rAsa nAma vizeSa ucita che. , ahIM je pRSThAMka ke gAthAMka ApelA che te mArI sAmenA pharamAo pramANe che. A pharamAo vAMcavA ApavA mATe AcArya zrIjinavijayajIno ane bhAratIya vidyAbhavanano hUM RNI chaM. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko kaccha keTalAMka uccAraNo vizeSa vilakSaNa che. vaLI, keTalAka taLapadA dezya zabdone paNa rAsakAre vAparelA che. rAsanI zarUAtamAM te, sRSTikartA paramezvarane yAda kare che ane pachInI gAthAmAM potAno deza, pitA tathA potAnuM nAma e badhAMne noMdhI batAve che. / prastuta rAsakAra, ahIM jaNAvelI bIjI kRtionA praNetAonI peThe taLa gujarAtano nathI tethI tenI bhASAne UgatI gujarAtI kahevA karatAM rAsakAranA samayanI tenA prAMtamAM cAlatI 'dezI bhASA' kahevI vadhAre ucita che. rAsakAra potAnA deza tarIke pazcimamAM Avelo koI ' mlecchadeza' kahe che, vaLI, te mUlatAna vA sAmorU (zAmbapura-zrIjina0) thI nIkaLe che ane vijayanagara (vikramapura-bIkAnera nahIM paraMtu bIkAneranI AsapAsanuM vikramapura-zrIjina0 )nI virahiNI sAthe vAtacIta kare che ane te gujarAtamAM TheTha 'khaMbhAta' sudhI Ave che. ethI ema jaNAya che ke rAsakAre vAparelI bhASA UgatI gujarAtI jevI che ane te vartamAnamAM sarvatra vyApelI hiMdI bhASA jevI 'dezI bhASA' lAge che. tema chatAM prastuta rAsakAranI bhASA ahIM jaNAvelI gujarAtanA lekhakonI caudamA-paMdaramA saikAonI bIjI kRtionI bhASA jevI paNa che eTale e arthamAM ja meM tenI bhASAne UgatI gujarAtI kahelI che; arthAt rAsanI bhASAmATe ahIM vaparAyelA 'UgatI gujarAtI' zabdano artha 'UgatI gujarAtI jevI' samajhavAno che. ___ caudamA ane paMdaramA saikAnI gujarAtI kRtionA ahIM je namUnA ApelA che te pUratA che. A rAsanI kRtinA namUnAthI temAM bhASAsaMbaMdhI ke bIjI kazI vizeSatA nathI UmerAtI chatAM prastuta kRti eka islAmI kavinI che te enI eka khAsa vizeSatA che ane je jamAnAmAM sAMpradAyika vRttinA uchALAvALo janasamAja hato te jamAnAno prastuta islAmI kavi te saMkucita bhAvathI taddana para rahelo jaNAya che. ane rAsamAM kavi, nagaranA varNana 29 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 gujarAtI bhASAnI utkrAnti prasaMge vedo, rAmAyaNa, mahAbhArata, nalacarita, sudavacchakathA vagaire hiMdukathAone AdarapUrvaka yAda kare che, e prastuta kRtinI bIjI vizeSatA che. 153 vartamAna samayanA banne paramparAnA baMdhuone, temAM ya sAhityasarjakone prastuta kavidvArA ekatAnI - udArabhAvanI ane zuddha mAnavatAnI preraNA maLe e paNa eka uddeza A rAsakano namUno ApavAno che. mane lAge che ke bhASAno, itihAsano, bhUgoLano, tattvajJAnano ke evA bIjA koI paNa viSayano vicAra, udAra bhAvano ke ucca mAnavatAno poSaka hovo ja joIe, ema na hoya ane viparIta pariNAma lAvanAro hoya to mAre mana e vicAra, vikArarUpa che ethI ja ahIM saheja viSayAMtara karIne paNa mAre A udAra islAmI kavinI kRtino namUno sAdara ApI te bAbata lakhavI paDI che. atyAra sudhI mAre vizeSe karIne jainakRtione ja AdhAre calAvaj paDyuM; paNa pandaramA saikAthI jaina ane vaidika pandaramA saikAnI ema banne prakAranA kavionI kRtio maLavI kRtio zarU thAya che eTale have te banne prakAranA mahAnubhAva kavionI kRtiono upayoga karavAno chu ane temAM ya vaidika kavionI kRtiono upayoga vadhAre karIza. pandaramA saikAnI keTalIka jaina gadyakRtio paNa upalabdha che, eTale padhanI sAthe gadyano paNa upayoga thaze. padya karatAM gadya, bhASAnA cokkasa svarUpane samajhavAmAM vadhAre sahAyarUpa che. padyamAM kavi kavitAne bahAne aniyata rUpo paNa vApare che tyAre gadyamAM tema cAlatuM nathI. 154 prAraMbhamAM ukta ' bAlazikSA' jevA eka auktika graMthanAM avataraNo jaNAvIza. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko saMskRtanA jijJAsuo mATe zrIkulamaMDanasUrie 'mugdhAvabodha' nAmarnu kulamaMDananI kRti ... eka auktika racyuM che. ane temAM gujarAtI bhASAdvArA saMskRtanI kArakavibhaktio . ane kRdaMta vagairene samajhAvelAM che. prastuta auktika pradhAnapaNe gujarAtI bhASAno graMtha nathI; paraMtu saMskRtane zIkhavavA mATe temAM gujarAtI bhASAne vAhanarUpe vAparavAmAM AvI che-e dhyAnamA rahe. __e auktikamAM vAhanarUpe vaparAyelI gujarAtI bhASAnAM prayogo ane pado ApaNane pannaramA saikAnI gujarAtIno savizeSa paricaya Ape ema che. kulamaMDana tapAgacchanA hatA. temanA gurunu nAma devasuMdarasUri ane gurunA guru-pragurunuM nAma caMdrazekharasUri hatuM. ukta auktikamAM ja tenI racanAno samaya vi0 saM0 1450 noMghelo che. 'zrIgAyakavADa prAcIna graMthamAlA'mAM pragaTa thayelA 'pATaNanA bhaMDAronuM sUcikulamaMDanano patra' nAmanA pustakamAM pR0 215 ane pR0 258 paricaya Upara kulamaMDananA guru praguru vagaireno ullekha karelo che. pR0 258 Upara ApelI eka prazastimA 1442 vikramasaMvatmA kulamaMDananA AcAryapadano utsava thayAno ullekha che. " tathA sauvarNikazreSThAzcakruH sUripadotsavam / maharyA lakhamasiMho rAmasiMhazca govalaH // 28 // dvi-vArdhi-yuga-bhU-varSe prINitAzeSabhUtalam / zrIkulamaNDanAt sUrizrIguNaratnasaMjJinAm" // 29 // yugmam // vaLI, vikrama saMvat 1466mAM racAyelA kriyAratnasamuccayanA kartA zrIguNaratnasUri ane prastuta kulamaMDanasUri bane eka gurunA ziSya che, e Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 gujarAtI bhASAnI utkrAnti hakIkata guNaratne pote kriyAratnasamuccayanI vistIrNa prazastimAM noMdhelI che ane prazastinA bAvanamA lokamAM ' zrIcaMdrazekhara' ne potAnA praguru tarIke ane devasuMdara ' ne potAnA guru tarIke temaNe yAda paNa karyA che (zlo0 54). C kulamaMDane potAnA auktikamAM gururUpe caMdrazekharasUrinuM ane devasuMdarasUrinuM ema be nAma lakhelAM che, ethI jeo kulamaMDananI guruparaMparAthI aparicita che temane, emanA be guru hovAno saMdeha thavo svAbhAvika che; paraMtu Upara kahyA pramANe ' caMdrazekhara ' emanA dAdAguru hatA ane sAkSAt guru ' devasuMdara' hatA, ethI temaNe e bannene potAnA graMthamAM saMbhAryA che. eTale kulamaMDanasaMbaMdhI beguruvALA saMdehane avakAza ja nathI. emanA samaya pannaramA saikA vize paNa uparyukta ullekho spaSTa hakIkata Ape che, ethI e bAbata paNa azaMka che. 155 ukta auktikamAM AvelA vibhaktivicAranA prakaraNamA sAte vibhaktiono paricaya A pramANe Apelo che : 1 - candra Ugai. vItarAga vAMchita dii. ju. su. kauNa Ugai ? kulamaMDananA nAmavibhaktinA prayogo 317 kulamaMDane potAnA mugdhAvabodha - auktikamAM AraMbhamAM potAnA praguru caMdrazekharane saMbhAryA che ane aMtamAM potAnA dIkSAguru devasuMdarane yAda karyA che. te zloko A pramANe che : "zrIcandrazekhara gurUn vande yairuktiyuktibhiH / mAdRzasyApi bAlasya cakSurudaghATitaM hRdaH 22 - ( AraMbha ) 'lakSaNAptavacanAmbudhibindu bindu - bANa-kRta- bhU-mita 1450 varSe / auktikaM vyadhita mugdhakRte zrIdevasundaragurukramareNuH // ( aMta ) 88 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 453 e vAkyomAM caMdra, vItarAga, ju, su ane kauNa e prathamA vibhaktivALAM che. 2-caitru kaTu karai. kisauM karai ? emAM 'kaTu' ane ' kisauM' pada bIjI vibhaktivALAM che. 3-jIva dharmiI saMsAra tarai. caitru loka siuM vAta karai. jINaI karI karai. kisiiM tarai ? dharmi. kINaI siuM? ___ emAM dharmiiM, jINaiM, kisiI, kINaiM, dharmi; ane loka e badhAM pada tRtIyA vibhaktinAM che. kulamaMDana kahe che ke 'I' pratyaya tRtIyAno sUcaka che. 4-vivekiu mokSanaI kAraNi khapai. dharma sukhanaI kAraNi hui. kauNanaI kAraNi ? mokSanaiM. kisAnaI kAraNi dharmu hui ? sukhanaiM. sAdhu mokSanaI kAraNi tapu karai. __ ahIM mokSanaiM, sukhanaI, kauNanaI ane kisAnaI; e badhAM pada cothI vibhaktivALAM che. 5-vRkSatau pAna paDai, kauNatau paDai ? vRkSatau. ahIM vRkSatau ane kauNatau pada pAMcamI vibhaktivALAM che. auktikakAra kahe che ke, tau, hUMtau, thau, thakau, e badhA pAMcamI vibhaktinA pratyayo che. 6-caitrataNauM dhanu gAmi chai. gurutaNauM vacana hauM sAMbhalauM. emAM caitrataNauM, gurutaNauM pado SaSThI vibhaktivALAM che. taNau, rahaI, kihiM e badhAM pado SaSThInAM sUcaka che. 7-caitru grAmi vasai. ahIM 'grAmi' pada sAtamInuM che. 'i' pratyaya sAtamI vibhaktino darzaka che.. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 gujarAtI bhASAnI utkrAnti UparanAM udAharaNo dvArA ema jaNAya che ke pannaramA saikAnI gujarAtImAM prathamAmAM ane dvitIyAmAM koI pratyaya na hato, mULa nAma ja vaparAtuM, athavA -- u' pratyaya vaparAto. trIjI vibhaktimAM 'I' pratyaya hato athavA trIjI vibhaktimA mULa nAma ema ne ema pratyaya vinA paNa vaparAtuM. cothImAM, cAlu 'ne' ne badale 'naI' pratyaya vaparAto. pAMcamImAM tau, hUMtau, thau, thakau pratyayo hatA. chaThThImAM taNau, rahaI, kihiM ane sAtamImAM 'i' pratyaya pracalita hato. A sivAya te samayanuM bIjaM gadya-padya sAhitya avalokatAM bIjA paNa keTalAka pratyayonI mAhitI maLe che. vi0 saM0 1411 nA taruNaprabha, 1457 nA somasuMdara, 1471 nA lakSmIdhara berAma ane 1500 nA hemahaMsanAM gadyo UparathI ane 1417 nA asAita tathA 1488 nA bhImakavinA padya-prabaMdhadvArA nAmane lagatA pratyayo vize je hakIkata maLe che te A pramANe che :156-taruNaprabha-(saM0 1411) 1-kathAnaku, janapadu, vijayavatI, haridattu, saMtuSTa, " saudharmendra, dukkhapUrvaka, sarIradukkha. 2-caitya, saMzayu, vAMchitu, dharmadezanA, jIva. 3-tiNi, nAmi, prabhAvi, karmihiM, rAjendri, aneraI, kiNihiM, ziSyahaM, vAMchakahaM, IMhaMvaDai, mUlyavaDaI. __ 5-dUSitatva-itau, bhAva-itau, puru-hUMtau, mukha-hUMtauM, joga-itau, dIpa-hUMtI, dahana hUMtA. 4-6-guNa-rahaI, mahArAja, hAranau, mahAtmAtaNA, snehataNau, tIhaMrahaI, teharahai, tehanauM, gharataNI, bhuMinai, lokahaMtaNA, dharmanaMdanI, siddhAMtanauM, biDaM, zreSThihiMtaNau, mUhIM ji rahaI, tihIM ji rahaiM. taruNaprabha Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 455 7-jaMbUdvIpa-mAhi, bharatakSetramAhi, anerai, divasi, dharmavicAra viSai, dvAradesi, mAhi, lesAla, tIhaMmAhi, loki, kiNihiM, khaNIta-i... 157 somasuMdara- (saM0 1457) 1-prasanacaMdra, rahiu, bharathezvara, prAmiDaM, karivau, somasuMdaranA prayogo " pahiriyAM (ba.) sonAra, Aviu, strI, mUMo, - velA, sApa, dUkaDao, mAharu, halAviu.. 2-rUpa, zobhA, asAratA, kleza, duHkha, rAjya, ArisA, mUMhaI, ehanaI. 3-tINaI, nAmiiM, anaMtavIryai, bApanaI, vairiI, parazurAmi, teNiM, rAya-siu~, bhAIe, bahine, strIe (ba.) tehe, bIjIe, bIhatIe, ekiM, pelaI, mahAsatIi, gure, devatAe, kupIe. 5-bhAvathI, vismayathikaI, hAthithiku. 4-6 tehanI, tehanau, anaMtavIryanu, anaMtavIryanauM, kSatrInI, rAjarSinu, zarIranI, beTInu, durmukhanAM, lokana, ApaNau, kehanaiM, ekinaI, brAhmaNanAM, rUpanI, jAtamAtranAM. 7-tApasanai, uDavalai, bhUiharai, velAI, karatai, kAusamgi, gRhasthaveSi, aMta:puramAhi, -bhavani, anere, sabhA-mAhi, pAliI, core, gae, tehe, aMdhArai, nImAhamAhi. 158-zrI lakSmIdhara berAma (pArasI lekhaka saM0 1471) pArasI lekhaka 1-eku, bhatAra, namaskAra, ghara, bahaina, lakSmIdharanA prayogo draurghadha, baihaini, staMbha, kopu, vyAghra, tahmo, amai, duHkha. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 2-vacana, khAdya, AtmA, suMpaNauM,-sthAnaka, naigrahaTa, saukhau, sthAnaiku. 3-tehe, strI, strIe, puruSai, rAjA, puruSaiM, ApaNai, tINai, kalatri, suhae. 5-zarIratu, vastra upara thaku, sukhanidrA thaku, svAmItau, sauSatau. 4-6-puruSataNI, tIha, strIrahaI, tamarahaiM, rAjArahai, strIrahai, puruSarahaI, lokataNI, muktAtmArahaI, puruSataNauM, taujharahaiM, devataNA, tujharahaI. 7-vicAlai, vastri, sAtamai, divasai, mAMci, sarIramAMhi, pRthvImAMhi, pAtri. 159-hemahaMsa--(saM0 1500) 1-baiThA, arihaMta, vIsAmau, siddha, haNiyA, viharamANa, RSIzvara, chahauM, sAtamauM, bi, pada, hUAM, chahI, sAtamI, pahilaGa, hemahaMsanA prayogo utkaSTauM, zrInaukAra, pAMkhuDIi. 2-zrImatIhaI, te, ghaDau, bharatArahaI, avasara, marma, ghaNauM, mAna, mahatva, rAjAhUi. 3-jetalai, vANIguNe, jehe, ApaNa, ghaNe, bheda, padi, madhyasthapaNaI vidhiiM. 4-6-tehaMhUI, caMdramaMDalanI, samAptinau,UgatA sUryanI, rAyanA, lokanAM, manukSanAM, siddhahUI, AcAryahUi, ziSyanaiM, dvAdazAMgInau, kahinI (konI), rAjArahaI, siddhasilA Upari, anerAhUI, dvAdazAMgInauM, nadInai, ehanUM , zrAvakarahai, ziSyahaI, marakatamaNinI, zrAvakanI, karma ji huI, phUlanI. 5-dharmathakI, IhAMthakau, saMkaTaithiku, vADithikuM, kihAMthiku, nagarathaku. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 7 - samavasaraNi, manuSyalokamAMhi, ApaNai, ghari, pagipagi, ghaDAmAMhi, gharamAMhi, ziyyAI, amukaI, sthAnaki, mAMhi, manaimAMhiM. 160 - asAita - ( saM0 1417 ) 1 naravAhana, rAi, jhUjhAra, bhAI, lahuDu, zakatikumAra, pura, brAhmaNa cAri, varaNAMtari, jina, thApIA, vyavahArIyA, prayogo puDhiu, prabhAta, Ugiu, sUra, naravi. asAitanA 2 - kavita, vIrakathA, vaMza, rAja, vedazAstra, aparAdha, kaNayApura, rAjana, zabda, vInatI, puruSa, caraNa. 3 - prasAdi, pradhAni, teNIi, bharatAri, kAraNi, kAriNai. 5 4-6- tAsa, ehanu, yAdavataNu, tehataNi, rAicA, tehataNAM, kuyaritaNA, vaDanI, sAvijana. 457 7 - Adihi, mani, vIramAhi, godAvarIi, cauhaTTe, puri, pATaNa, teNi, nisa, vADI, kaNayApuri, vani, vaSAri, sari, DAli. 161 - bhIma - ( saM0 1488 ) bhImanA prayogo 1 - vippa, jayavaMtI, jyotiSakalA, vattArau, kuMjara, kaMdarpU, balIu, nagara, dosI, pIMDI, eki, iki, ko, chapala, vittIya naravIro, sudayavaccho, mAheso. 2 - guNa, pasAu, gajarAu, kalola, visamA, poli, prasAda, nAda, putta, nIra, sudayavatsa. 3 - kulakammi, gaji, maigali, nehinaM, suddayavatsasiu, raMgi, suddayavacchisiu, dorI, arathiI. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 5 - nijamaMdirathikUM, saMkalaha. 4-6-tasu, tAsa, saMvaccharaha, aMgataNauM, ekAulinau, ceTakanauM, causaThinUM, pAnataNAM, phUlataNA, sugaMdhItaNI, pAriSinai, ApApaNI, kevItaNAM, pAriSitaNAM, vaMsaha, kariNa, vatsataNDa, vacchataNau. 7 - surapuri, narabhuvaNi, pAyAli, kAli, kali, cauhaTai, mAthi, tINai, pagi, hATamAMhi, aMtariSi, kanni, lakSaNe, nayaNaMmi, ti - vArihiM, masAhANi. 162 taruNaprabha - ( saM0 1411 ) kriyApado, sarvanAmo ane bIjA zabdo taruNaprabhanA bIjA zabdo kriyApado likhiyai-lakhAya | dekhI karI - dekhI | baisAlI - besArI | jAisii - jAze che karI - joI karI | vaDhai-vaDhe che jaze nahIM - nathI vInavai - vInave che chaha-che hUMta hato hUMtI - hatI karajaM karUM nIpanau-nIpanyo gujarAtI bhASAnI utkrAnti paDhAI - paDhe che thAI - thAya - thAya che nIpajyo | thAI thaI - thaIne gayau gayo huyai - hoya chaha-che nathI - nathI cIMtavai) cIMtave che cItavai) chaI-che ho ho le karI- laI karI gaMdhAi - gaMdhAya che Api - Apa pAu dhArAvauM-pa mArivA - mAravA mAri-mAra kIjau - kIjo - karajo cItavai-cItave che| sAhI karI-dharI chatA-chatA parIchai-prIche parIkSe-jANe mAgi- mAga nIgama - nIgame che - bItAve che dekhIsihaM dekhaze bola-bole che -dharAvuM | dekhai-dekhe che vAivA che thAharAvI -TherAvI mAri mAri - mAra mAra karI Apisii - Apaze kADhiyAM kaDhAya che (bahAra kADhavu ) bhAgA - bhAgyA huutau-hota jAyatai-jAta viharAviu-horAvyuM - ApyuM Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko sarvanAmo eki-eke tumhe-tame kihAM-kyAM amhe-ame kiNahiM keNesu-te amharahaI-amane koIthI tumhArau-tamAro ja-je mAharai-mAre kuNarahaI-koIne mAharauM-mAro-mAraM tumhArai-tamAre sa-teNI bIjA zabdo Aghau-Agho sAmuhI-sAmI sagalU-saghaLo ghare-ghare pAchau-pAcho peTa-peTa UtAvalA-UtAvaLA orahA-orA-najIka asavAra-asavAra-asvAra dIkirI-dIkarI jadapihi-jadapi yadyapi vahilai-vaheLAmAM tumha pAkhai-tamArA vinA ghI-dhI parivAra kanA-parivAra-kanethI- reDAyAM-reDAyAM-DhoLAyAM parivAra pAsethI jUvana-jobana teha kanhai-tenI kane | pahutau-pahoMtyo-pahoMcyo eka gamA-eka gama-eka tarapha kAju-kAja-kArya bIjA gamA-bIjI gama-bIjI tarapha biDaMgamA-banne-gamA banne tarapha dhananAzu-dhananAza Dhaliu-DhaLyo-DhaLI paDyo visAhaNauM-vasApuM-khAvAnuM vasAguM dIkirau-dIkaro mAhilau-mAMDalo mAMyalo DokarI-DokarI-DozI vANautri-vANotare dIkirA kanhai-dIkarA kane-dIkarA duhelauM-dohilaM-duHkhar3e pAse Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 gujarAtI bhASAnI utkrAnti / somasuMdaranA 163 somasuMdara--(saMvat-1415) bIjA zabdo kri0 bI0 za0 prAmI-pAmI-prApta karI ThAkura-ThAkura-ThAkora- dhADi-dhADa eu-havo-thayo mAlika cUMkiM-thUkavaDe mArI-mArI triNi-traNa mArIu-mAryo AphaNI-Aphara9lIdhauM-lIdhuM parasparaI-paraspara - ApoApa-enI meLe jAyu-jAyo-jaNyo ASau-Akhoju-jo pUchiu-pUchyo kSAti khyAti tu-to jANivu-jANavo gADherI-gADha-ghaNI beTau-beTo prAmiu-pAmyu deSADI-dekhADI batAvI bAkaDA-bA kI bokaDA-bokaDA mUlagu-mUla-mukhya-vaDo Utari-Utara pirIA-pariyA vaMzaja pagaraNi-pagaraNa-prasaMga ahiyAsiyA sahyAkeDaI-keDe-pAchaLa havaM-thayu bhISArI-bhIkhArI sonIyA sonaiyA I-mUI-marI rotI rahai nahIM rotI rahe keDAM-keDe-pAchaLa kaDAhi-kaDAI sama-sama vichUTI-bachUTI havI-huI-thaI poTalau-poTalo-poTalaM bhaiMsA-bhaMsA-pADA ANI-ANI-lAvI pAu-dhariyA-pa-dhAryA parahuNAnA-paroNAnA pATakI-khATakI teDau-teDyo anyAta-ajJAta chIMka-chIMka karauM chauM-karuM chu parahaNau-paroNo rUDAM-rUDAM deSauM-dekhaM chaM TuMThau-ThuThaM virUAM-virUpa-varavAM deSai-dekhe che dharAi-dharAya (karmaNi) tUnArAnauM-tUNArAnu- -kadrUpAM pariNaM-paraNa __ tUMNanAranu paNi-paNa lAMpaLa-nAMkho jamahara-jauhara yamagRha parahI-parI-pare-dUra Upara nahIM Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmIdharanA bIjA zabdo saM0 1471 ) kri0 huI- hui-thai achai che sAMbhalyA pachI thaI pAmiuM - pAmyuM kIva kIdho rahI boliuM bolyuM karu-karo thAuM - thaIe sAMbhalyauM-sAMbhaLyuM dIdhI achauM chaM chIe dui-hoya che kADhI kADhe liu-lyo - laI jAo caudamo ane pandaramo saiko 461 164 ardAgvIrA ( pArasI sAkSaranI kRti khAuM khAo tANau-tANo boliu - bolyo dIDa dITho paDai-paDe kri0 dIghau dIgho karai-kare khAdhauM - khAdhuM kIdhI giu gayo I-gaI ghAlI baisai - bese che suAriu-sUvADyo rAi - rAkhe che phirInai - pharIne baiThI-beThI uccarai | achai pahutu pahoMtyo bI0 za0 pachai pachI sAtai- sAte | bahani - behena - bhAryA etalau-etaluM -eTaluM jaimu jima yama jaima strI * Ucare che bIjA | UbhI mahAbhAratara mahAbhAre }Alyo Avyu AvyaH ) karaI kare che huUa-huA-thayo kalatra deSADauM-dekhADuM bharttAra kahai-kahe che staMbha | Ava jema Agali Agalai) bahana-bahana bena | bI0 za0 SaNa - khaMDa ( ? ) strI prati hADa tArAM-tamArAM laMDI loMDI | hAtha behU-beU joDaiyA joDyA USadhI-auSadhI Adeza isuM evaM AtmA | heTha heThe AgaLa jaNAvivauM - jaNA vavAnuM stuti ghaNI | Upara-Upara | sairu - zarIra | puhari - pahora pAli- AjubAju Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti bI0 za0 bI0 za0 valI-vaLI (sakhAiA-sahAyo saugaMdhapaNauM-sugaMdhapaNuM naigrahau-nigraha joiu-joyo bhauvana-bhuvana vibhanna-vibhinna sthAnaiku-sthAnaka kiri-kila vainoda-vinoda vihacyau]. sauMdara-suMdara jIvatI saukhau-sukha vihcyu|' taUM-tUM pracaura-pracura draugaMdha-durgadha anai-ane haui-hoya ___ 165-hemahaMsa-( saMvat 1500) hemahaMsanA bIjA zabdo ki kri0 bI0 za0 bI0 za0 ApavauM-ApaQ gyA-gayA kuTuMba bhAre-bhAre-dIrgha-guru Alai-Ale che chaInche (bahu0) cIThI bhArI-bhArI-dIrgha-guru dii-de che hao-ho pAzai-pAse kAjakAma-kAmakAja hIDai-hIMDe che hui-hoya vana bhaNI-vana- kimai-keme pariNevA-paraNavA | dhyAIiM-dhyAIe tarapha sAsU-sAsU ghAtI-ghAlI-nAkhI kahai chai-kaheche sAdi-sAde siuM-zuM / DhAMkI chai thiu--thayo naNaMda-naNaMda mUMkiu-mUkyo milazai dIhADau-dahADo DhAMkaNUM-DhAMka' mUkAM chai-mUkyAM che chai-che pagi-page-pagamA mahAmarjAdI-mahAApyA melazai gura-guru marjAdI kahi chai sahU ko-saU koI zrAvaka-zrAvaka phITI-maTI sIjhaiM ghaNu-ghaNo masANa-masANa pheDI-pheDI-maTADI karaI ANyo havaDAM-hamaNAM UghADI kIdhauM tAvaDaiM-tAvaDe- lagAreka-lagAreka kIdhI vAMchai / tApane lIdhe takatAka-taka-lAga ghAlyo Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 463 ki0 kri0 bI0 za0 bI0 za0 cItavauM paraNivA dUkaDu-pAseThAlI-ThAlIkhamAvai nIMkalavai-nIka- khAlI cUkai Lave- puhutau nA-nA magAvai nIkaLavAthI saghalu-saghaLo salasalInai thAku-thAvayonai-ne saLavaLIne AMbAnI koTho koTho-peTa camakiu karai mauDai) moDe moDe ghaNIka lagai gyAthiu--thayo khIjaI mauDai ) -vilaMbe ghaNe sudhI gayA 166-asAita-(saMvat 1417) asAitanA bIjA zabdo ki0 kri0 / bI0 za0 bI0 za0 bhaNi-bhaNe-kahe dharI naravi-narapati sAdha-sAdhu-zAha mArisa-mArIza gAi kari-karamAM-hAthamAM koI churI-charI vATa mAri-mAre kahi rUDI-rUDI vAgi-vAge-cokaDe kIyA avadhAra kUarI-kuMvarI sAvaja gayA hatI naramalI-nirmaLI anopama kahIi-kahevAya mehalA melyaaN| bAvanavIra gar3ha varaNavyosa-varaNa kIu tripanamu maDha-maTha -vIza balatau paNi-paNa maMdira varaNa AvIu maDhi-maThamAM poli-poLa kAra UDI gayu-UDI bAri-bAraNAmAM pagAra-prAkAra gayo paMcasi-pAMcaseM sakati-zakti kara saMbhAruvInatI raSi-RSi hoi kupI dharUM Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasIu dIji karai gujarAtI bhASAnI utkrAnti kri0 ki0 bI0 za0 bI0 za0 milyA mAru paMSiNI-paMkhaNI kAsamIra UThADu-UThADyo melu mUkuM choDUM IDA-IMDAM sarasati UThiu gyu-gayuni -ne vighana thayu caDu-caDyo bharatAri-bharatAre udabhUta-adbhuta laguni-lagaNa- paramesu-parameza vaNAsyu dharasi sudhI koi-koI 167 bhIma-(saMvat 1488) bhImanA bIjA zabdo kriyApado jaMpai | sujhai pUrai nisuNi hauM-ha-tho maMDAi utArai jhalli-jhAlI ach| paDiu sAhae-sAdhayati daDavaDyAM dhaDahaDai vidhaMsaha Avaraha gaDaaDai kahai vaSANiu dhAi saMbhali-sAMbhaLa caDAvai Dhalai ghasai tolaI kiddha sohai ApUM lUTI liI-lUMTI maMti-mAya che thiu jai-jaIne maMDiu mAMDyo Thavai-sthApe saMcarai jIvai AA-AvyA thiu puhatau pApariu vinnavai, lAMSai-nAMkhe dhamadhamaI paMSAvariu milI vahAvyAM | gamai kaMpAva DhoiI joii marai ANayU bhaMja pUryA dulaMti / pAmIi ___ Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gajagAminI caudamo ane pandaramo saiko 465 bI0 0 mAli-mALe pAdhari-pAdare gayagAmiNi pAdara tarapha gayagamaNi kiriyANA sAgilli ( dezya )-samUha payapaMkaya ANaNi-Anane patibhatti soha jUala-yugala juvANataNA jasa-jenI ki-zuM? raMbhathaMbha-raMbhAstaMbha nitaMba sauvannavanna pralaMbita veNi roka-rocis-kAMti nitta netra zazihara tAruNi-taruNI kevItaNAM-koInAM AruNi-aruNa ghAu-cA mayamatta-madamatta gaiMda-gajeMdra paMcAyaNa-paMcAnana ahiNavau-abhinava paracaMDa loyaNa-locana daMtasala bAvana-bAvana aggai-Age naranAha hArAuli-hArAvali vattArau-vAro neura-nUpura joNAM-joj anai bhAi bAthi-bAthamA bhaNI-tarapha nAtarUM 318 "satthara-saMgollI-saMgellA Niarammi"-[ dezIza0 varga 8 gA0 4] gayaMdu Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 gujarAtI bhASAnI utkrAnti navU pAyaka-pAyaga Aja joha-yodha bhATa zilA rahatAM Aghau-Agho lAja nilavaTi-lalATa paTTe SaDi-khaDI tite kali-kAle zRMgAra hAra anai-ane pagara-pagArA kapUra bI0 za0 hATa hAlakulola-hAlakalola chaDacoka-chaDecoka apuvva vi-kSipraM-jaladI veudhuni-vedadhvani nIsANaDe parigara-parikara urathala ragatta-rakta pithala-pRthula tilaya-tilaka sarisa-sadRza avahi-avadhi mAheso riNatUra-raNatUrya mayamattA kaDayaDaiM-kaDakaDIne kaDa daIne karoDi-karoDamA hA-dhULa UDavI vigati-vIgata kesara tela vAsyAM-sugaMdhI pIDI Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 467 168 pandaramA saikAnA viziSTa prayogo--kulamaMDana saMbaMdhaka bhUtakRdaMtano 'I' pratyaya che : karI, kulamaMDananA hai viziSTa prayogo . . leI, deI ( saMbaMdhaka bhUtakRdaMta ) ziSya zAstra paDhI artha pUchai. hetvartha kRdaMtano ' ivA' pratyaya cha: karivA, levA, devA. kuMbhakAra ghaDA ghaDivA mATI ANai. hetvartha kRdaMtano 'I' pratyaya paNa che : karI jANai, karI sakA, laI jANai, laI sakai, deI jANai, dei sakai. vartamAna kRdaMtano -- atau' ke 'tau' pratyaya che : ziSya zAstra paDhatau hauM sAMbhalauM, karatau, letau (narajAti) karatI, letI (nArIjAti) karatauM, letauM ( nAnyatarajAti) karasaNI hala kheDatau bIja vAvai. sAdhAraNa kartRsUcaka kRdaMtano 'NahAra' pratyaya che: karaNahAra, leNahAra, deNahAra, dharma karaNahAra jIva sukha prAmai. ___ karmaNi vartamAna kRdaMtano -- Ijatau' pratyaya che : ziSyiiM zAstra paDhIjatauM hauM sAMbhalauM. kIjatau, lIjatau, paDhIjatau, (narajAti ), kIjatI (nArIjAti ), kIjatauM ( nAnyatarajAti). sUtradhArai kIjatau prAsAda athavA kIjatI vAvI athavA kIjatauM deharauM loka dekhai.. kulamaMDana kahe che ke kartariprayoga e 'pAdharI' ukti che ane karmaNi tathA bhAve prayoga -- vAMkuDI' ukti che. (pR0 266) A be Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti uparAMta eka trIjI * karmakartA ' uktinuM udAharaNa dekhADatAM kulamaMDana kahe che ke- 'e graMtha sukhiM paDhAyai'. 'ihAM sonauM saDaMgauM vIkAi'". sakarmaka kriyApada saMbaMdhI bhUtakALanI uktine samajhAvatAM kulamaMDana jaNAve che ke lokabhASAmAM bhUtakALamAM karmaNi prayoga ja thAya che. "prAkRta ukti sakarmaka atIta kAli karmi ji bolIyai"_jemake 'zrAvakiI devu pUjiu' vaLI te kahe cha ke-" anai jeha ukti mAhi gatyartha athavA akarmaka kriyA hui, tihAM prAkRtavArtA atItakAli kartA bolAyai" arthAt je vAkyamA bhUtakALa sUcaka kriyApada gatyarthaka hoya athavA akarmaka hoya tyAM bhUtakALano prayoga lokabhASAmAM kartari paNa thAya che. jemake-- ____ caitru gAmi giu, tArau Ugiu, loga UThiu, sUtau, jAgiu. 'sati' saptamIno prayoga meghi varisatai mora nAcai (meghi' sati kulamaMDane ApalA sa0) guri aryu kahatai pramAdIu UMghai ('guri' keTalAka prayogo sati sa0) gopAliI gAe dohItIe caitru AviTa ane vibhaktio ('gAe' sati sa0 ) caitriI gAItai maitru nAcai vAparavAnA niyamo ' ('gAItai' sati sa0) Upari-Upara) parAru-parAra-gaye varSe ne agAune varSe | Ano yoga thatAM - heThi heThe gii kAli-gai kAle | anerai dIsi-anya dIvase tau-to | pAchali-pAchaLa kanhai kane nAma SaSThImAM AveLe Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko | jimaNa gamA-jamaNI gamA-jamaNI tarapha taM te saviDaM gamAM-sarvagama-badhI bAju jai-jo Upilu-UpaluM jAM yAvat / Ano yoga thatAM | Agilu-AgalaM tAM tAvat nAma dvitIyA le che tAharauM-tAraM pApali-pAkhe / AnA yogamAM / jihAM-jyAM __vinA / dvitIyA ane SaSThI kihAM-kyAM pAkhai-pAkhe / AnA yogamA tivAraI-tevAre-tyAre vinA / dvitIyA jivAraI-jevAre-jyAre II-ahIM sadaivai-sadaiva tihAM-tyAM ekavAra-ekavAra havaDAM-hamaNAM jima jema kivAraI-kevAre-kyAre ima-ema anerIvAra-anyavAre-bIje vakhate paura-pora-gaye varSe kima-kema Aju-Aja tima-tema kAli-kAla ahuNa-oNa-A varSe Avatai kAli-AvatI kAle Agali-AgaLa kAMI-kAI DAvA gamA-DAbI gama-DAbI tarapha anai kAI-anya zuM-bIjuM zuM-bIjuM bihuM gamA-banne gama banne tarapha kAI bAhiri-bahAra tau kisau-to zuM-tethI zuM athavA heThilaM-heThalu tethI keQ bAhiralaM-bahAralaM-bArakhalaM tamhArauM-tamAraM Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 mAharauM mAruM amhArau - amAruM tehataNauM - hanuM - tenuM anerAtaNauM- anyanuM kihataNauM - kehanuM - kenuM jisauM - jevuM anesauM - anyanI jevuM sarISauM - sarakhaM tetalaDaM - teTalaM ketalauM - keTalaM tevaDauM tevaDuM gujarAtI bhASAnI utkrAnti kiyad-vRddham - kevaDauM- kevaDuM- keTalaM bahuM--keTalaM moTuM tetalA - teTalA taIya lagai ) tyAMlagI-te > samayathI mAMDInetyArathI mAMDIne tahIMya lagai hau ho Atha ( gha?) u-Agho heThauM hetuM pailau - pelo pAchilau-pAchalaM chehilauM che pUrvilauM - pUrvaluM - pUrvanuM jehataNauM - jehanuM -jenuM ehataNauM - ehanuM - enaM kisauM kedhuM tisauM tevuM isauM - evaM jetalau - jeTaluM etalau - eTaluM jevaDauM- jevaDuM evaDauM - evaDuM jetalA- jeTalA ketalA -keTalA jaIya lagai jahIMi laga jyAM lagI- je - samayathI mAMDIne - jyArathI mAMDIne ajI -hajI - Aja sudhI aIya A ku ji kAMi-koNa jANe zuM ( ? ) kisauM - kimU-kazuM -zuM oliu - olyo pahilauM - paheluM - peluM AgilauM - AgaluM mAMhilauM - mAyaluM vacenuM vegaLaM vegaLaM ihAMtaNau - ahIMnaM Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko grAmataNau-gAmarnu AjUnau-AjanuM kehI gamAtaNauM-kaI gamanu-kaI bAjunu parAju-parAyu ahuNokauM-oNukuM parokauM-poraMkuM kAlUNauM-kAlUnuM-kAlanuM mauDauM-mor3eM vahilauM-vahelaM oNrahauM-oraM gADha-gha-gATuM 169 pandaramA saikAnI gujarAtIno spaSTa khyAla Ave te tATe ahIM meM tene lagatA vizeSa prayogo jaNAvyA che. ane 1411 thI 1488 sudhInI pAMca kRtionA UtArA paNa ApyA che. A gujarAtI ane ApaNI gujarAtI vacce have to nahIM jevo ja bheda che. 'ai' ane 'au' vALAM padono uccAra ApaNe temano guNa karIne eTale 'ai' no 'e' ane 'au'no 'o' karIne karie chie tyAre . pandaramA saikAnI gujarAtImAM temano guNa thayA vinA pandaramA saikAnI / / ja ema ne ema uccAraNa thAya che. bIjaM, atyArasudhInI bhASAmImAMsA gujarAtImAM prathamAnu ekavacana 'o' kAravALu nahotuM jaNAtuM te, A kRtiomA upalabdha thAya che. jo ke 'o'kAravALA padano upayoga vizeSa nathI thayo dekhAto; paNa che to kharo ane sAthe caMdra, sonAra, vItarAga, jIva, evAM prathamAmAM Aje ya vaparAtAM pado paNa e kRtiomAM vaparAyAM che. ane prAcIna paraMparAno 'u' eTale janapadu, haridattu vagaire 'u' vALA paNa prathamAMta prayogo dekhAya che. tAtparya e ke prAcIna ane arvAcIna banne prakAranA prayogonI vaparAza A kRtiomAM che. e ja pramANe atyAra sudhInI kRtiomAM trIjI vibhaktimAM 'I' ke ___ Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'i' pratyaya vaparAto, te nAmane cheDe judo raheto ke nAmanA aMtyasvara sAthe maLIne raheto. prastuta kRtiomAM tevA prayogo uparAMta nAmanA aMtya svara sAthe maLIne ke judo raheto 'e' paNa vaparAyelo che; jehe, ghaNe, bIjIe, devatAe. ApaNI cAlu gujarAtImAM tRtIyAnA 'e'no upayoga paNa e rIte ja pravarte che. ___ pandaramA saikAnI kRtiomAM vaparAyelI SaSThInA pratyayomAM-rahaI, rahai, huI, taNauM, taNI, nI, taNA, nAM, nauM, muM, nau, nu, ha ane cA eTalAno samAveza che. AmAMnA keTalAMka to paraMparAthI cAlyAM Ave che; paraMtu rahai, rahaI, huI, nAM, nu, nu, nI ane 'cA' eTalA pratyayo A sadImAM navA AvyA che. navA eTale abhUtapUrva ema nahIM paNa agAu nahIM vaparAyelA evA. 'taNau' no 'nu' 'taNaI' no 'nI' ane 'taNauM' no 'muM' e rIte 'nu' 'nI' ane 'nu' nI upapatti che. cAlu bhASAmAM A pratyayo chUTathI vaparAya che. tyAre ukta kRtiomAM e pratyayo uparAMta 'taNau' vagere pratyayo paNa vaparAyelA che. cAlu bhASAmAM ya kavitAmAM 'taNo 'no upayoga cAlu che, e dhyAnamA rahe. cothI, chaThI ane bIjInA pratyayomA vizeSa bheda nathI. ethI cothI ane bIjInA pratyayonI carcA judI nathI karato. pandaramI sadImAM vaparAyelA 'rahai' rahaiM' ke ' huI' nA mULano khyAla spaSTa nathI Avato chatAM hemAcArya sUcavelA tAdarthyasUcaka 'resi' ke resiM 'mAM temanuM mULa saMbhavita che athavA tAdarthyasUcaka 'resi' + 'kehiM' e rIte be nipAtanA joTA dvArA AvelA resikehiM' e jAtanA padamAM paNa temanA mULano saMbhava che. caturthI ane SaSThImAM bheda nathI ethI ja tAdarthyasUcaka ukta nipAto, SaSThIsUcaka 'rahai' vagaire Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko prastuta pratyayonA mULamAM hovAnI kalpanA thAya che. keTalAka vidvAno ' arthake'-arathake-arahae-rahae-rahaI ke hUI karIne 'rahai' ke ' hUI' nI upapatti kalpe che. 'cA'nuM mULa hemacaMdre batAvelA saMbaMdhasUcaka 'ecaya' pratyayamAM che. 8-2-149 sUtramA ' tumheccayaM' ' amheccayaM' nuM udAharaNa ApIne hemacaMdra 'ecaya' pratyayanI sAbItI Ape che. prAkRtamAM to 'ecaya 'no upayoga mAtra 'yuSmad ' ane -- asmad ' pUrato cha, tyAre lokabhASAmAM te vyApaka banelo che. ethI ja kavi asAita 'rAicA' e, 'ecaya' pratyayavALu pada vApare che. cAlu bhASAmAM vaparAtA 'zilA Upara' jevA prayogo paNa pannaramI sadInI kRtiomAM maLe che. 'siddhasilA Upari' vagaire. atyAra sudhImAM sAtamI vibhakti mATe -- mAhi' ke 'mAhiM ' pUrakano upayoga thato Avyo che. tathA nAmanA aMtya svara sAthe maLelo ke judo 'i' pratyaya vaparAto Avyo che tyAre pannaramA saikAnI kRtiomAM nAmanA aMtya svara sAthe maLelo 'e' pratyaya paNa vaparAyelo che. core, anere, gae, lakSaNe ityAdi. ahIM jaNAvelI pannaramI sadI pahelAMnI gujarAtI kRtiomAM e rIte saptamIsUcaka 'e' pratyayano upayoga thayo jANyo nathI. cAlu gujarAtImAM A 'e' pratyaya ane -- mAM' pUraka vizeSe karIne pracalita che. 170 pAMcamInA pratyayo tau, itau, hUMtau, thau, thakau, thiku, thikU , thikaI, thakI. emAMnA AdinA traNa, paraMparAthI pAMcamInA pratyayonI / " cAlyA Ave che ane / thau' vagaire pandaramI carcA sadInI kRtiomAM vaparAyelAM paMcamIno artha batAva Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti nArAM pUraka pado che. ene pratyayo kaho to paNa cAle. mULa ' sthita' ke * sthitaka' mAthI ukta ' thau' vagairenI upapatti che ema keTalAka vidvAno kahe che. 'vRkSa thakau pAna paDai' eTale * vRkSamAM sthita raheDhaM pAMdaDaM paDe che' AmAM 'thakau' e prathamAMta che ane 'pAna' nuM vizeSaNa che, eTale 'thakau' vagairemAMthI pAMcamIno artha nIkaLato jaNAto nathI. jema SaSTIsUcaka 'taNa' pratyayavALAM pado vizeSaNarUpa che tema 'thakau' vagere pado jene lAgelAM che te pado paNa vizeSaNarUpa che ane te paNa vikArI. ahIM e yAda rAkhaq ghaTe ke taNa' to saMbaMdhasUcaka pratyaya che; tyAre prastuta -- sthita' zabda koI prakAranA vibhaktyarthane svataMtrapaNe jaNAvato nathI; paraMtu kulamaMDane e ' thakau' vagairene paMcamInA pratyayo tarIke jaNAvelA che, eTale e paMcamInA pratyayo che emAM zaka nathI; chatAM tenI upapatti mATe batAvAyelo 'sthita' ke 'sthitaka' zabda barAbara che ke kema ? e vicAraNIya che. saptamInA - mAhi 'nA mULarUpe sUcavAyelo ' madhye' zabda pote ja sAtamIno bhAva sUcave che tema 'sthita' zabdadvArA koI rIte pAMcamIno bhAva dyotita thato nathI. 'vAghathI bIuM chu' 'vaLAthI bhAvanagara bAra gAu che' 'mArAthI te moTo che' e padomAM rahelA 'thI'nuM mULa -- sthita' kalpIe to artha kema ghaTAvavo ? 'vRkSaitau' mAM 'i' tRtIyAno sUcaka che ane ' tau' nuM mULa paMcamIsUcaka 'tasU' mAM che; e jotAM 'itau' e, 'i+tau' ema be pratyayo maLIne eka pratyaya banelo che. tRtIyA ane paMcamInA arthamAM sAdRzya paNa ThIka ThIka che, eTale 'i' ane 'tau' nA meLamAM kazo bAdha bhAsato nathI. athavA jema 'madhye' pada saptamIne sUcave che tema 'itas' avyaya paMcamInuM dyotaka che. tene svArthika 'aka' lAgatAM ' itakas'. te Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 475 dvArA itakao - itaao - itaau - itara e rIte paNa 'itara'ne samajhAvI zakAya. 'itara 'nI peThe eka 'tau' pratyaya paNa paMcamIne sUcave che. te 'tau' ane saMskRtamAM paMcamInA arthe vaparAto 'tas' e be bacce vizeSa samAnatA che. ethI tas- (7-3-31 haiM0 ) takas- taao - au - tau e rIte ' tau' ne sAdhI zakAya ane te ' tau' dvArA ' thau ' ne paNa lAvI zakAya. ' takas' nA 'ka' no lopa na karIe to takao - takau - thakau e rIte 'thakau' ne paNa lAvI zakAya ane hemacaMdre sUcavelA ( 8-4-341 ) paMcamInA ' huM 'ne pharI vAra paMcamIsUcaka 'to' ( tasU - to ) lagADavAthI ' huMto ' ne sAdhI zakAya athavA prAkRtamAM paMcamyarthe vaparAto ' suMto ' ' huMto ' ane prastuta 'to' e badhA eka ja kema na hoya ? svaronuM parivartana bhASAmAM sAdhAraNa rIte pracalita che eTale cheDe ke bacce bhinnabhinna svaravALA e pratyayonI upapatti ukta rIte saMgata thaI zakaze. A mATe vizeSa spaSTa karavA bhASAvidone mArI namra vinaMtI che. 171 pandaramA zataka pahelAMnI gujarAtImAM 'che' no upayoga koI bIjA kriyApadanI sAtha thato jANyo nathI tyAre pandaramA zatakanA aMtanI gujarAtImAM ' kahar3a chan' ' kahi chai' - evA prayogo maLe che, teno artha ' kahe che' e spaSTa che. e UparathI mAlUma paDe che ke cAlu gujarAtImAM je rIte 'che' no prayoga sahAyaka - kriyApada tarIke thAya che, te ja rIte pandaramA zatakanA aMtanI gujarAtImAM paNa 'che' no upayoga thayelo che. A prakAre pratyayo, kriyApado ane AgaLa jaNAvelA zabdo jotAM pannaramA zatakanI gujarAtI, atyAranI gujarAtInI vizeSa nikaTa che. 172 pandaramA zatakanI gujarAtInA namUnAomAM eka namUno lakSmI Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 gujarAtI bhASAnI utkrAnti dhara nAmanA pArasI paMDita gRhasthe lakhelA gujarAtI-gadyano che. te pArasI lekhaka lekhake lakhelI gujarAtI ane bIjA taruNaprabha ane jaina lekhaka vagere jaina lekhakoe lakhelI gujarAtI, bhASA tarIke e bannenI samAna gujarAtI eka jache. pArasI paMDite vAparelAM nAmarUpo ane kriyApadonI sUcI ahIM ApelI che; tathA namUnAmAMthI vibhaktivAra sAte vibhaktionAM udAharaNo paNa jaNAvelAM che. e UparathI ukta pArasI lekhake vAparelI bhASAnA svarUpano spaSTa khyAla AvI zake ema che ane e bhASA, pannaramA zatakanA bIjA lekhakoe vAparelI bhASA karatAM leza paNa bhinna nathI, e paNa e udAharaNo dvArA samajhI zakAya ema che. ___ e pArasI lekhakanI bhASA sAMpradAyika vRttAMtanI sAthe saMkaLAyelI che ane tethI temAM keTalAka zabdo evA che ke jeno ApaNane paricaya na hoya, paNa ema hovAthI kAMI bhASAnA dehamAM bheda thato nathI. A namUnAthI ema cokasa siddha thAya che ke gujarAtanA rahIza tarIke gujarAtI lakhanArA jaina, vaidika, pArasI vA anya lekhakonI bhASA judI judI nathI hotI. je koI, jaina ane brAhmaNa vA taditara evA gujarAtI lekhakonI bhASAmAM bheda kalpe che te bhramamAM che. ukta pArasI lekhakanI bhASAmAM vaparAyelA keTalAka zabdo Upara pavitra avestAvANInAM uccAraNonI asara mAlUma paDe che. avestAvANImAM 'eSAm' ne badale 'aeSAm ' 'zreSTha' ne sthAne 'saezta' 'deva'- 'daeva' 'eteSAm ', ' aeteSAm ' 'anyeSAm'- 'anyaeSAm ' 'prati', 'paiti' 'dIrghAyu', 'daregAyu' 'ubhaya'nuM 'uboyo' 'bhUri'nuM 'bUiri' 'bharati'rnu 'varaitI' 'nArI'nuM 'nAirI' ane -- bheSaja 'nuM 'baeSaja' evAM uccAraNo Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 477 vizeSapaNe pracalita che. tema ukta pArasI lekhakanI gujarAtImAM 'bhuvana'nu 'bhauvana' vinoda 'nuM 'vainoda' 'sukha'- 'saukha' 'durgadhi'nuM 'daugaMdhi' 'sugaMdhapaNunuM 'saugaMdhapaNuM' 'nigraha', 'naigraha' ane 'suMdaranu 'sauMdara' evAM svaravizleSa ane svaravRddhivALAM paNa rUpo vaparAyelAM che. je lekhakano gATa paricaya prAkRta sAthe hoya tenI kRtimAM keTalAMka prAkRta uccAraNo AvI javAnAM, jeno gADha paricaya saMskRta sAthe hoya tenI kRtimAM saMskRtanI asara thavAnI ja, tema pArasI lekhakanI bhASAmAM emanI sAthe vizeSa paricayavALI avestAvANInAM uccAraNo Ave e svAbhAvika che. 'agviIrA'nA mudrita pustakamAM 'sthA ne badale aneka sthaLe 'schA' chapAyeluM che, tathA 'svarga'ne badale 'svarga' chapAyeluM che. lakhelI pratiomAM 'tha' ane 'cha eka sarakhA jevA jaNAya che. tathA bevaDA 'gga'ne badale lipi lakhanArA '' jevo varNa lakhe che, ethI 'tha' ane 'cha'no tathA 'gga' ane ''no vizleSa na samajhAyAthI 'sthA ne sthAne 'schA' tathA 'svarga'ne sthAne 'svarga' chapAyelaM jaNAya che, evo mAro namra abhiprAya che. e pustakanI bhASA pannaramA saikAnI che ema tenI aMtima puppikA UparathI ja mAlUma paDe che. puSpikA A pramANe che:__"saMvatsareSu caturdazazateSu saMvatsara 71 varSe " ityAdi "adhyArU bahirAmazruta adhyArU lakSmIdhara lakSataM" saMvata 1507 varSe mArgrasara sitAta dvAdizI tithau soma dine azvinI nakSatre varaiAna jogya ( variyAn-varIyasi-yoge ) pravartamAne zrI:nAgasArakAyAM zubhaM bhavati" __ A banne prAMta lekho dvArA pannaramA zatakanA uttarArdhe tathA soLamA zatakanA AraMbhe je jAtanI gujarAtI pravartatI hatI teno spaSTa khyAla Ave ema che. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti bAramA zatakanI gujarAtI te UgatI gujarAtI ke prAcIna gujarAtI, teramA ane caudamA zatakanI gujarAtI vizeSa khIlelI ke kizora gujarAtI ane pannaramA zatakanI gujarAtI te madhyama vayanI gujarAtI ke ApaNI taddana pAsenI gujarAtI che. 478 ukta kRtiomAM kyAMya kyAMya ' sAgilli' jevA dezya zabdo vaparAyelA che ane bIjI bhASAnA 6 gamAra' jevA zabdo paNa upayogamAM AvelA paraMtu te ghaNA ja virala che. che; 173 ahIM ApelI pannaramA zatakanI kRtiomAM be kRtio vaidika paraMparAnA kavi asAita ane kavi bhImanI che. kavi asAitanI 'haMsAulI' mAM ' jAtIsamaraNa' thApaNimosu '' mithyAtI ' ' ATha karma' 'vIravacana ' vagaire jaina pAribhASika zabdo vaparAyA che tethI ema jaNAya che ke kavi ( asAita ) jaina dharmanA pAribhASika zabdono vizeSa paricaya dharAve che arthAt jaina saMpradAya sAthe teno saMsarga ThIka pramANamAM haze. te banne kavionI bhASA tarapha vidvAnonuM lakSya kheMcAya e mATe A sthaLe thoDraMka vadhAre jaNAvavuM jarUrI che. sAkSaromAM eka evo jUno mata pracalita che ke jaina kavionI bhASA ane vaidika kavionI bhASA vacce aMtara che. jaina kavionI bhASA prAkRtamUlaka che ane vaidika kavionI bhASA saMskRtamUlaka che. bannenI bhASA che to gujarAtI paraMtu tenA mULa pravAho judA judA che. A mata, huM mAnuM chaM te pramANe taddana bhrAMtimUlaka che ane adyatana vidvAno paNa A matane mithyA mAne che. ahIM ApelI asAitanI ane bhImanI kRti UparathI ApaNe spaSTapaNe jANI zakIe chie ke vaidika lekhakanI ane jaina lekhakanI samAna gujarAtI 6 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandamo saiko 479 vaidika ho ke jaina ho vA anya koI ho paraMtu je koI gujarAtI che tenI bhASAmAM bhedabhAva nathI. viSayane lIdhe bhASAmAM je vizeSatA Ave te samajhI zakAya ema che. paraMtu ekanI bhASA saMskRtamUlaka che ane bIjAnI bhASA prAkRtamUlaka che evo bheda to temanI bhASA vacce nathI ja. ahIM meM kavi asAitanI ane kavi bhImanI kRtinA je zabdo ane kriyApado ApyAM che te UparathI spaSTa mAlUma paDe che ke jaina kavi ane vaidika kavinI gujarAtI bhASA bacce ko ja bheda nathI. A saMbaMdhe sadgata sAkSaravara bhAI cimanalAla dalAle vasaMtamAM (va0 pu0 15 aM0 3-7-1972) nIce pramANe jaNAveluM che :--- " prastuta kAvyanI bhASA koI paNa prasiddha thayelA jainetara gUjarAtI graMtha karatAM ghaNI jUnI che. prAkRta tathA apabhraMza zabdo tathA prayogothI A kAvya eTaluM badhuM bharapUra che ke jo tenA kartAe maMgalamAM gaNapatirnu 1 nAma nA lIdhuM hota to te jaina kAvya tarIke zrI dalAlano __gaNIne upekSavAmAM Ave." " kavie saMskRta zabdone abhiprAya ___ badale prAkRta tathA apabhraMza zabdo ja vAparelA che. je jUnI gUjarAtI ne jaina gujarAtImAM bheda samajhanArAoe vicAravA je che. A kAvyanI jUdI jUdI pratomAM bhASAnA ghaNA pheraphAro che; paraMtu je pratomAthI avataraNo ApelAM che, temAMnI eka saM0 1488 mAM lakhelI hovAthI temAM mULa bhASA ghaNe moTe bhAge asala svarUpamA sacavAyelI che." __ bhAI zrIdalAlanu ukta kathana akSarazaH khalaM che. punaruktidoSa svIkArIne paNa ahIM asAIta ane bhImanA keTalAka prayogo pharI vAra noMdhI batA, chaM: Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 gujarAtI bhASAnI utkrAnti asAita bhIma maDha-(maTha) naranAha-( naranAtha ) ahiNavau-(abhinavaka) pagAra-(prAkAra) kali-( kalye) sauvanna-( sauvarNa) sakati-(zakti) pagara-(prakara) vana-(varNa) rASa-(RSi) apuvva-( apUrva) tilaya-( tilaka) kAsamIra-( kAzmIra ) ANaNi-(Anane ) neura-( nUpura) sarasati-( sarasvatI) kariyANA-(krayANaka) loyaNa-(locana) vighana mayamatta-( madamatta) pAyakka-(pAikka-padAti) paramesa gayaMdu-(gajendra) sarisa-(sadRza) bharatAri veu-(veda) bhatti-(bhakti) vAgi dhuni-(dhvani) gaya-(gaja) vInatI ghAu-(ghAta) payapaMkaya-(padapaGkaja ) tripanamu naravi asAita bhIma kri0 bhaNi | kahIi / vinavai UThADu bhaMjai kIyA UThiu sUjhai gayA joii mArisa vidhaMsada 174 kavi asAite ane kavi bhIme vAparelA Upara jaNAvelA zabdo pote ja kahI Ape che ke e kavionI bhASA saMskRtamUlaka che ke prAkRtamUlaka che ? meM AgaLa kayuM che tema gujarAtI bhASA ke koI paNa kri0 hoI kahai tolai maMDAi vaNAsyuM Avarai Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 481 AryazAkhAnI taLapadI bhASAnuM mULa Adima apabhraMzamAM che, prAkRta tenI moTI mAzI che ane saMskRta tenI nAnI paNa samRddha mAzI che. eTale gujarAtI kavio saMskRtano prayoga na kare ema to na ja bane. gujarAtInA jaina kavio paNa potAnI kRtiomAM saMskRta padono upayoga chUTathI kare che; paraMtu eTalAmAtrayI kAMi temanI bhASA saMskRtamUlaka che ema kahevAya kharaM ? ghareNAM--alaMkRti-joIne koInA mULa kAraNanI zodha na thaI zake; paraMtu mULa upAdAna, yojanA vagaire UparathI mULa kAraNa samajhI zakAya. A jotAM gujarAtI jaina ane vaidika vA anya kavinI bhASA vize aMtara samajha, e bhUlabhareluM che. jeo prAcIna gujarAtIno abhyAsa kare che teo ukta hakIkatane spaSTapaNe samajhI zake che. 175 mULa nAma ane vibhaktisUcaka zabdane AgaLapAchaLa mUkavAnI paddhati vize AgaLa (pR0 323) lakhAI gayuM che. prastutamAM keTalAka evA prayogo maLe che ke mULa nAma ane vibhaktisUcaka zabda vacce 'ji' avyayana vyavadhAna hoya. jema kevyavahitavibhakti- karma ji huI ( karmane ja), tIhI ji rahai vALA prayogo (tene ja), mahIM ji rahai (mane ja) vagaire. saMskRta jevI subaddha bhASAmAM paNa AvAM udAharaNo che; bhale virala hoya chatAM che to kharAM. jemake taM pAtayAM prathamamAsa'-'taM prathamaM pAtayAmAsa' joIe, e ja rIte prabhraMzayAM yo nahuSaM cakAra' ene badale 'yo nahuSaM prabhraMzayAMcakAra' zuddha pATha che. lokabhASAmAM to AvA vyavadhAnavALA prayogo cAlyA ja kare che. 319 raghuvaMza sarga 9, zlo0 61 tathA sarga 13, zlo0 36. ___ Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 176 pannaramA saikAnA zrIguNaratnasUrie vikramasaMvat 1466 mAM racelA potAnA ' kriyAratnasamuccaya ' mAM te samayanI prAkRtavArtA - lokavArtA - lokabhASA - mAM cAlatAM keTalAMka kriyApado ane vAkyo ApelAM che. jene jANavAthI te samayanI cAlu bhASAno vizeSa spaSTa khyAla Avaze mATe te badhAMne A nIce 482 guNaratnanA prayogo jaNAvI dauM chaM: ukta kulamaMDana ane prastuta guNaratna banne guru-bhAI hatA, e vAta AgaLa ( pR0 450 ) jaNAvAI gaI che. tRtIya puruSa dvitIya puruSa " vartamAna- eDa karai ( e kare che ) liyai ( le che" lAti " guNaratna ) jAyai ( jAya che ) " Apatati " guNa0 ) suara (sUe che ). bahu 0 -- e ghaNAM karaI (eo ghaNA kare che ) e ghaNAM liI (eo ghaNAM le che ) tUM kareM (tuM kare che ) tUM lia~ (,, le che ) tUM diauM (,, de che ) bahu 0 tumhe karau ( tame karo cho ) liau ( lyo cho ) "" diau (, yo cho) "" diai (de che ) Avai ' ( Ave chejAgai ( jAge che ) "" 320 kriyAratnasamuccaya- banArasa yazovijaya jaina pAThazALAe yazovijaya jaina graMthamALAnA dazamA pustakarUpe prasiddha karelo che. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama puruSa athavA asmad-puruSa hUM karaDaM ( huM karUM chaM ) liDaM (,, lauM chaM ) diuM (,, dauM chaM ) bahu 0 - amhe karau - ( ame karie chie ) bhAveprayoga -- devadattaI huIai ( devadattavaDe hovAya che-dhavAya che ) taI suIai ( tArA vaDe suvAya che ) maI baisIara ( mArA baDe besAya che ) caudamo ane pandaramo saiko bahu -0 75 karmaNi prayoga -- kIjai ( karAya che ) lIjai ( levAya che ) dIjai (devAya che ) "" -kIjaI ( ghaDA karAya che ) lIjaI ( ghaDA levAya che ) dIjaI (ghaDA devAya che ). re tUM kIjaM (tuM karAya che ) hUM kIjauM ( huM karAuM chaM ) sehi Avazyaku paDhiDaM ( zaikSe Avazyaka paDhyuM ) bahu 0 - tumhe kIjau ( tame karAo cho) devadatta vahila jimi pAchai gAma jAisi - ( devadatta vaheluM jamI pachI gAma jAya che - jaze ) vidhyAdi artha - karevaDaM ( karavuM ) levauM (lebuM ) devaDaM ( devuM ) tRtIya puruSa bahu0 - karijo ( teo kare ke karajyo ) lejo ( teo lye ke lejyo) dejo ( teo de ke dejyo ) dvitIya puruSa tUM karije (-tuM karaje) leje (lejye) deje (dejye ) bahu0 tumhe karijo ( tame karajyo) Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti asmad - puruSa -- hUM, amhe karijaDaM ( huM karUM, ame karie ) lejauM ( huM lauM ke ame laie ), dejauM (dauM ke daie ) vA prathama- puruSa 484 karata ( huM tuM te ame tame leata ( deata ( " "" "" "" "" zrAvaka vinau jinarahaI karivau ( zrAvake vinaya jinano karavo ) janmanauM phala lejauM ( janmanuM phaLa levuM ) dejau (devuM ) dAnu devauM ( dAna devuM ) amhe bhIkha jImavI ( amAre bhIkha jamavI) jUnauM vastra pahiravaDaM ( amAre jUnuM vastra paheravuM ) guri aNujANiu celau vyAkaraNa paDhata ( gurue anujJAta thayelo celo vyAkaraNa bhaNata-bhaNe ) 35 "" 55 karmaNi 35 tUM karije (tuM kara) hUM karijauM ( huM karUM ) karmaNi tINaI kIjaita - ( te vaDe karAya) "" "" teo karata ) leta ) deta ) bhAve- - huI ata - ( tevaDe hovAya - thavAya ) kartara anumati artha } trI jo pu0 - - karau ( karo) liu ( " lAtu " guNa 0 -lyo ) diu (dyo ) huu ( ho ) bIjo pu0 "" tUM kari (kara) lai (le) dai (de) jA (jA) Avi (Ava), paDhi ( paDha), guNi ( guNa gaNa) kIjau ( tArA vaDe karAya) lIjau ( levAya88 lAyatAm " guNa 0 ) AzIrvAda- -eu rAjya karau (e rAjya karo ) ehanA vairI marau ( enA verI maro ) Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 caudamo ane pandaramo saiko 485 bhUtakALa : adyatanabhUta--Ajanau--(Ajano) Aju kIdhauM (Aje kIdhuM-yu), Aju lIdhauM ( Aje lIdhuM " alAsIt" guNa), Aju dIdhauM ( Aje dIdhuM). hyastanabhUta-kAlanau (kAlano) kAli kIdha (kAle kIg-karyu) kAli lIghauM ( kAle lIdhuM " alAt " guNa0 ) tatprAktana-teha pahilau (tenI pahelo-tenI pahelAMno) bhUta-sAmAnyabhUta Agai karatau (Age-pahelAM karato) Agai letau (Age leto) bahu0 Agai karatA (Age karatA) Agai letA (Age letA) bhUta0 karma0-Agai kIdhaLa (Age kIg-karAyuM) Agai lIdhauM Age lIg- levAyu ( Agai dIdhauM ( Age dIdhuM-devAyuM) INaI dharma kIdhauM (eNe dharma karyo) INaiM puruSaI dasa grAma pAmyAM (e puruSe dasa gAma pAmyAM) INaI vastra vIkyAM (eNe vastra vekyAM-vecyAM) lahuDapaNi dihADI prati hUM bi karasa pI jimatu (laghupaNamAM nAnapaNamAM dahADA pratye huM be karasa ghI jamato) eu pA~ca joyaNa bhUmi cAlatau (e pAMca jojana bhUmi cAlato) tUM dihADI prati 50 zloka vyAkhyAni bhaNatau (tuM dahADA pratye 50 zloka vyAkhyAnamAM bhaNato-kaheto) Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 gujarAtI bhASAnI utkrAnti AgaI e celA dihADI prati bi sahasra sajjhAya guNatA (Age e celA dahADA pratye be sahasra-hajAra-sIya gaNatA) tumhe trinni saI grantha likhatA (tame traNaseM-zloka-graMtha lakhatA) amhe sau zloka paDhatA ( ame so zloka paDhatA-bhaNatA) eu gAmi giu (e gAme gayo) smara ho-saMgha sAthai zrIzajai zrIguru cAliA (smara-smaraNa kara ho-saMgha sAthe zrIzatrujaye zrIguru cAlavAnA-cAlyA) jANa ho-mitra ahe dihADe ApaNi jalakeli karatA (jANa ho mitra! e dahADe-divase-ApaNe jalakeli karavAnA-karatA) jANa ho-ApaNi devapaNai tINai vimAni vasatA ( jANa ho ___ApaNe devapaNe te vimAne vasavAnA-basatA) bIjo puruSa-ma kare (tuM ma kara ) ma karije (ma karaje) ma karisi (ma karIza ) ma dii (ma de) ma deje (ma deje) ma desi (ma daIza) ma jA (ma jA) ma rahijiuM (ma rahejyo-raheje) AkSepa-Akroza-ma kIdhu (ma kIg-karyu-ma karato ) ma lIdhu (ma lIdhuM-ma leto), ma dIdhu (ma dIdhuM-ma deto) ma jaIDa (ma jAjato) rakhe jIvatau ( rakhe jIvato) rakhe jAtau (rakhe jAto) rakhe karatau (rakhe karato) rakhe jIvatau je parAvajJAI chatIiM jIvai ( rakhe jIvato je parAvajJA chatAM jIve che) kriyAtipatti-jai kimai amukaM karata, liata, diata, tau amukaM huyata (jo kAMI amuka karata, leta, deta, to amuka hota-thAta) 321 'svAdhyAya' ane 'sajjhAya' e banne paryAyazabdo che. jainasaMpradAyamAM 'sajjhAya' zabda vizeSa pracalita che. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko bhaviSyakALa--Ajanau (Ajano), kAlanau (kAlano), teha parahau (tenI parano-pachIno): karisiiM (karaze) lesiiM (leze) desiI (deze) bIjo0 pu0-tUM karisii (tuM karaze-karIza) lesii (leze__ laIza ) desii (deze-daIza) bI0 ba0-tumhe karisiGa (tame karazo) pratha0 pu0 e0 tathA ba0-hUM karisu ( huM karIza ) amhe karisiuM (ame karIzuM) AzIrvAda--karijyau (karajyo ) paDhijyau ( paDhayo) marijyau ( marajyo) hujyau ( hojyo) Upara jaNAvelAM kriyApado ane vAkyone zrIguNaratne kriyApadane . lagatI saMskRta vibhaktionI vaparAza kevI rIte prayogonI mImAMsA karavI ? te samajhAvavA noMghelAM che. te kriyApadono vyavahAra ane ApaNo cAlu kriyApadono vyavahAra eka bIjA otaprota che. mAtra te kriyApadomAM 'ai' 'au' ke ' auM' vagaire aMtasthita svaro judA judA rahelA che, tyAre ApaNA uccAraNamAM e svaro 'e' 'o' ke 'u' rUpe pariNamI gayA che. tvarita uccAraNamAM evo pariNAma sughaTa che. guNaratne bhUtakALa ane bhaviSyakALanA traNa traNa bhedo saMskRtanI apekSAe jaNAvyA che; paraMtu te vakhatanI ane atyAranI gujarAtImAM bhUtakALa ke bhaviSyakALanI vividhatA batAvanArAM kriyApado judAM judA rahyAM nathI. pannaramI zatAbdI, 'kIdhauM' vA Aja- 'kIrcha'-'kayu' e eka ja kriyApada, adyatana hyastana ke parokSa bhUta ema traNe bhUtakALane jaNAve che, tyAre saMskRtamAM tema nathI. temAM to hyastana- akarot' adya Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti tana-'akArSIt ' ane parokSa-'cakAra' ema eka 'kR' dhAtunAM traNa judAM judAM kriyApado che. prAkRtamA saMskRtanI peThe nathI paraMtu gujarAtI je che. eka 'karIa' vA 'karitthA' ('kR' muM) kriyApada sarvaprakAranA bhUtakALa mATe prAkRtamA pracalita che. __cAlu bhASAmAM ukta bhUtakALonI spaSTatA batAvavI hoya to adyatana mATe 'Aje kayu' hyastana mATe 'kAle kayu' ane parokSa mATe 'gha' pahelAM karyu' ema bolavu Avazyaka cha, ema guNaratna sUcave che. __ eja pramANe adyatana bhaviSya mATe 'Aje karIza' hyastana bhaviSya mATe 'kAle karIza' ane ghaNA dUranA bhaviSya mATe 'ghaNuM moDethI-pachIthI-karIza' -ema paNa bolavu jarUrI che. saMskRtamAM judA judA bhaviSyakALane sUcavavA judAM judAM kriyApadono vyavahAra che tyAre prAkRtamAM to gujarAtInI jevU dhoraNa che. guNaratna kahe che ke roja be lADavA jamato' 'so zloka bhaNato' . pAMca gAU cAlato' vagaire prayogomAM AvelAM vartamAnakRdaMta ane - (jimatu) jamato ( bhaNatau) bhaNato ane bhUtakRdaMtano viveka " (cAlatau) cAlato-e badhAM bhUtakALasUcaka pado katari bhUtakRdaMta che. jimitaH ke jimitavAn (jimatu-jamato) bhaNita: ke bhaNitavAn (bhaNatau-bhaNato), calitaH ke calitavAn ( cAlataucAlato) e rIte e padonI upapatti zrIguNaratna sUcave che. mane lAge che ke e upapatti barAbara che. evAM bhUtakALasUcaka pado ane 'karataukarato' vagaire vartamAnakRdaMtanAM pado uccAraNanI dRSTie lagabhaga maLatAM che chatAM e bannenI upapattimA ahIM jaNAvyA pramANe vizeSa aMtara che, e dhyAnamAM rAkhavA jetuM che. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko 489 177 - levU'mAM mULa 'lA' dhAtu che e AgaLa jaNAvI gayo chu. tenA vizeSa samarthanamAM jaNAvavAnuM ke ahIM zrIguNaratne lakhu 'liai' vagere kriyApadonI pratikRti tarIke mUkelAM 'lAti' ' lAtu' 'lAyatAm ' ' alAsIt' ' alAt ' vagere badhAM ya kriyApado 'lA' dhAtunAM che. ethI * liai' vageremA 'lA' dhAtunI upapatti vizeSa ghaTamAna che. bIjUM, caudamA saikAno saMgrAmasiMha ' lahai' 'liai' ane ' leai' evAM judAM judAM traNa kriyApado darzAve che ane te darekarnu mULa juduM juhUM samajhe cheH 'lahai 'nu 'labhate'-( labha ) 'liaI'nu (lA) 'gRhNAti' artha ane ' leaI'- 'nayati' (nI) ema batAvIne 'labha' UparathI 'lahai' 'lA' UparathI 'liai' ane 'nI' UparathI 'leaine nIpajAve che. ethI paNa 'liai'mAM 'lAnI upapattine Teko maLe che. guNaratna 'Avai'nuM pratibiMba ' Apatati' jaNAve che. mATe ja AgaLa huM 'Apatati' UparathI 'Avai' AvyAnI vAta jaNAvI Avyo chu. 178 guNaratne darzAvelAM padomAM eka 'rakhe' pada Ave che, te niSedhavAcaka che. ApaNI cAlu bhASAmAM ya e pada rakhe - uparAMta 'rAkha-rAkha' e, pada paNa pracalita che. e pada vyutpanna che ane tenI vyutpatti A pramANe che: pANininA dhAtusaMgrahamAM "okha rAkha lAkha drAkhu dhAkhU zoSaNa-alamarthayoH 121-125" e rIte eka 'rAkha' dhAtu che teno artha 'zoSaNa' ane 'alamartha' che. 'alamartha 'nI samajha ApatAM siddhAntakaumudInA TIkAkAra kahe che ke "alamarthaH bhUSaNakriyA, paryAptiH, vAraNaM Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 gujarAtI bhASAnI utkrAnti vaa"| (kaumudI pR0 68-bhvAdi-prakaraNa) arthAt alamartha eTale zobhA, pUratApaNuM ane vAraNa-vAraduM-niSedha karavo-aTakAva. ukta 'rakhe' vA 'rAkha' pada, prastuta niSedhavAcI 'rAkha' dhAtumAthI AveluM che. bIjA puruSanA ekavacana AjJArthamAM 'rAkha' dhAtunuM 'rAkha' rUpa thAya che, bhane ' rAkha rAkha' mAM e ja mULabhUta che. 'rAkho rAkho' e bahuvacana che; ane te UgatI gujarAtInA 'rAkhahu' UparathI AveluM che. rAkhahi-rAkhai UparathI rakhe'nI upapatti ghaTamAna che. athavA UgatI gujarAtImAM ' rAkha'nA AjJArtha bIjA puruSa ekavacanamA rAkhi, rAkhu, rAkhe, rAkhejje vagaire anekarUpo thAya che. temAMnAM koIpaNa eka UparathI niSedhavAcaka ' rakhe' sArI rIte AvI zake che. rahevA dyo' pada paNa niSedhane sUcave che. temAMnA ' rahevA' aMzanI upapatti ukta 'rAkha-rAhU' UparathI samajhavAnI che. 179 bAramIthI pannaramI sadI sudhInI gujarAtInI je kRtio ahIM ApelI che temAM 'je'nA arthamAM 'ju' zabdano prayoga vizeSapramANamAM maLe che, tyAre prastuta guNaratna 'ju' ne badale 'je' pada paNa vApare che, ane ApaNe vartamAnamAM 'je nara' 'je strI' vagaire prayogomAM e 'je' no ja vyavahAra karie chie. e ja rIte prastuta kRtiomA vartamAna bhASAmA pracalita evA 'te, 'e' prayogo paNa maLe che. vaLI, karmaNi-prayogamA kriyAsUcakarUpe 'kIjai' vagere pado UgatI gujarAtIthI pannaramI sadI sudhImAM vizeSe karIne vaparAtAM AvyAM che tyAre pannaramA saikAno kulamaMDana 'paDhAyai', 'vIkAi,' 'bolAyai' (prastuta nibaMdha pR0 364 paM0 4-5 tathA 12 ) vagaire padone karmakartari tarIke noMdhe che, ane e rIte karmaNimA eka navA 'Aya' pratyayano (pR0 269,271) vadhAro kare che. vartamAnamA karmaNi prayogomAM ' khavAya Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamo ane pandaramo saiko che,' ' namAya che,' 'devAya che' vagere padomAM ukta 'Aya' no ja pradhAna upayoga che. AgaLa jaNAjyA pramANe soLamA zatakanA eka auktikamAM maMDAi ( maMDAya che-zaNagArAya che ) vIkAi (vIkAya-vecAya-che) bhaNAi (bhaNAya che) vagaire karmakartari prayogomAM (prastuta nibaMdha pR0 215) paNa ukta 'Aya' pratyaya vaparAyelo che, e dhyAnamA rahe. 180 ukta taruNaprabha, somasuMdara, lakSmIdhara, hemahaMsa, kulamaMDana, guNaratna, asAita ane bhIma e badhA pannaramA saikAnA che. emAMnA koInA samaya bAbata leza paNa zaMkAne sthAna nathI. tethI e kavio vize ahIM vizeSa lakhavu aprastuta che. pannaramA saikAnI gujarAtImAM keTalAMka lakSaNo te pahelAMnI gujarAtInAM che eTale ja huM prastuta gujarAtIne madhya gujarAtI kahuM chu, paNa have pachI soLamA, sattaramA ane aDhAramA zatakanI gujarAtImAM zarUAtanA ve zatakanI gujarAtI keTaleka aMze pannaramA zatakanI gujarAtIne anusare che ane aDhAramA zatakanI gujarAtI AvI eTale to jANe ke te ApaNI cAlu ja gujarAtI che ema spaSTapaNe mAlUma paDe che. aDhAramA zatakanI gujarAtImAM pramANamAM prAcInatAnAM lakSaNo ochAM ane arvAcInatAnAM kyAre; tyAre soLamA ane sattaramA zatakanI gujarAtImA haju keTaleka aMze prAcInatAnI chApa khasI nathI. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane paMdaramA saikAnuM padya tathA gadya Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyabhAga ( 1 ) vinayacaMdra - caumo saiko neminAthacatuSpadikA (prAcIna gurjarakAvyasaMgraha, vaDodarA ) sohagasuMdara ghaNalAyannu sumaravi sAmiu sAmalavantu / sakhi pati rAjala caDiuttariya bAramAsa suNi jima vajjariya // 1 // nemi kumaru sumaravi giranAri siddhI rAjala kanna kumAri / AMkiNI // zrAvaNi saravaNi kaDuyaM mehu gajjai virahiri jhijjara dehu / vijju jhakkar3a rakkhasi jeva nemihi viNu sahi sahiyai kema // 2 // sakhI bhaNai sAmiNi mana jhUri dujjaNataNA ma baMchita pUri / gayau nemi tau viNaThau kAi achacha anerA varaha sayAi || 3 || bolai rAjala tara ihu vayaNu natthI nemisamaM vararayaNu / dharai teju gahagaNa savi tAva gayaNi na uggai diNayaru jAva || 4 || bhAdravi bhariyA sara pikkhevi sakaruNa roai rAjaladevi / hA ekalaDI mai niradhAra kima UveSisi karuNAsAra // 5 // bhai sakhI rAjala mana roi nIThuru nemi na appaNu hoi / siMciya taruvara pari palavaMti girivara puNa kaDaDerA huMti // 6 // sAcauM sakhi vari giri bhijjaMti, kimai na bhijjai sAmalakaMti / ghaNa varisaMtai sara phuvaMti sAyaru puNa ghaNu ohaDu liti // 7 // Aso mAsaha aMsupravAha rAjala milhar3a viNu naminAha / daha caMdu caMdaNa himasIu viNu bhattAraha sau vivarIu // 8 // Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 gujarAtI bhASAnI utkrAnti sakhi navi khInA nemihiresi mana ApaNapauM tauM khaya nesi / jiNi dikkhADiu pahilaGa chehu na gaNiu aTTa bhavaMtara nehu // 9 // nemi dayAlU sakhi niradosu kIjai ugrasiNa Upari rosu / pasuya-bharAviu mUkau vADu mujhu priyasarisau kiyau vihADu // 10 // kattiga kSittiga Ugai saMjha rajamati jhijhiu hui atijhaMjha / rAti divasu achai vilavaMta vali vali daya kari daya kari kaMta // 11 // nemitaNI sakhi mUki na Asa kAyaru bhaggau so gharavAsa / ima iisI sanehala nAri jAi koi chaMDavi giranAri // 12 // kAyaru kima sakhi nemi jiNaMdu jiNi riNi jittau lakkhu nariMdu / purai sAsu jA aggali nAsa tAva na milhauM nemihi Asa // 13 // magasiri maggu paloai bAla iNa pari pabhaNai nynnvisaal| jo mai melai nemikumAra tasu NIvela(?) vahau savivAra // 14 // ehu kadAgrahu tau sakhi milhi karisi kAi tiNi nemihi hilli / maMDi caDAviu jo kira mAli 'he he ku' karai TohaNakAli // 15 // aThabhava seviu sakhi mai nemi tasu UmAhau kima na karemi / avagannesai jai mai sAmi laggI achisu toi tasu nAmi // 16 // posi rosa savi chaMDivi nAha rAkhi rAkhi mai mayaNaha pAha / paDiu sIu navi rayaNi vihAi lahiya chida savi dukkha amAi // 17 // nemi nemi tU karatI muddhi junyaNu jAi na jANisi suddhi / purisarayaNabhariyau saMsAru paraNi anerau kui bhattAru // 18 // bholI tau sakhi kharI gamAri vari acchaMtai nemikumAri / annu purisu kui appaNu naDai gaivaru lahiu ku rAsabhi caDai // 19 // Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya mAhamAsi mAcai himarAsi devi bhaNar3a mai priya lai pAsi / tai viNu sAmiya dahai tusAru navanava mArihi mArai mAru // 20 // ihu sakhi roisi sahu aranni hatthi ki jA ( nA ?) mai dharaNau kanni / tau na patIjisi mAharI mAi siddhiramaNirattau nami jAi // 21 // kaMti vasaMta hiyaDAmAhi vAti pahIjauM kimaha lasAi / siddhi jAi tau kA ita bIha sarasI jAu ta ugraseNadhIya // 22 // phAguNa vA - guNa panna paDaMti rAjaladukkhi ki taru royaMti / gabbhi galivi hauM kAi na mUya bhaNai vihaMgala dhAraNidhUya // 23 // ajiu bhaNira kari sakhi vimmAsi achari bhalA vara nemihi pAsa / anu sakhi modaka jau navi huMti chuhiya suhAlI ki na ruvaMti // 24 // maNaha pAsi jar3a vahilau hoi nemihi pAsi tatalau na koI / jai sakhi varau ta sAmala dhIru ghaNa viNu piyar3a ki cAtaku nIra // 25 // caitramAsi vaNasaI paMgurai vaNi vaNi koyala TahakA karai / paMcabANa kari dhanuSa dharevi vejhai mAMDI rAjaladevi // 26 // jui sakhi mAtau mAsu vasaMtu iNi khilijjai jar3a hui kaMtu / ramiyara nava nava kari siNagAru lijjar3a jIviyajuvvaNa sAru // 27 // 497 suNi sakhi mAniu mujhu pariNayaNu navi Uvari thiu baMdhavavayaNu / jai paDivannai cukkai nemi jIviya juvvaNu jalaNi jalemi // 28 // vaisAhaha vihasiya vaNarAi mayaNamittu malayAnilu vAi / phuTTi ra hiyaDA ! mAjhi vasaMtu vilavai rAjala pikkhira kaMtu // 29 // sakhI dukkha vIsarivA bhAi saMbhali bhamarau kima ruNajhuNa / dIsa paMca thiru jovvaNu hoi khAu piyau vilasau sahu koi // 30 // 32 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti ramaNi pasaMsai rAjala kanna jIha kaMtu vasi te para dhanna / jasu priu na karai kimai muhADi sA hauM ikka ja bhuMDanilADi // 31 // jiTTha virahu jima tappai sUru ghaNaviogi susiyaM naipUru / pikkhira phulliu caMpaivilli rAjala mUchI nehagahilli // 32 // mUchI rANI hA sakhi ! dhAuM paDiyau khaMDai jevaDu ghAu / hariya mUcha caMdaNa-pavaNehiM sakhi AsAsai priyavayaNehiM // 33 // bhaNai devi viratI saMsAra paDikhi paDikhi mai jAdavasAra / niyapaDivannauM prabhu saMbhAri mai lai sarisI gaDhi girinAri // 34 // AsAha didu hiyauM karevi gajju vijju savi avanneva / bhai vayaNu ugraseNaha jAya karisu dhammu sevisu priyapAya || 35 // miliu sakhI rAjala pabhaNaMti ciNaya jema na miriya khajjati / augI acchi sakhi jhakhi mana Ala tapu dohillau taraM sukumAla || 36 aThabhava vilasiu priyaha pasAi kimai jIvu sakhi sukha na dhAi / hiva priya sarisauM jIviya maraNu iNa bhavi parabhavi nimi ju saraNu // 37 adhika mAsu savi mAsahi phirai chaha ritukerA guNa aNuhara | milivA priya UbAhuli haya sau mukalAviya ugraseNadhUya // 38 // paMca sakhI sai jasu parivAri priya UmAhI gai girinAri / sakhIsahita rAjala guNarAsi lei dikkha paramesarapAsi // 39 // nimmala kevalanANu lahevi siddhI sAmiNi rAjaladevi / rayaNasiMhasUri paNamavi pAya bArai mAsa bhaNiyA mai bhAya // 40 // nemi kumaru sumaravi giranAri siddhI rAjala kannakumAri / 498 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 499 (2) jinapadmasUri-caudamo saiko sirithUlibhadaphAgu (prAcIna gurjarakAvyasaMgraha, vaDodarA) paNamiya pAsa jiNaMda paya anu sarasai samarevI / thUlibhadda muNivai bhaNisu phAgubaMdhi guNa kevI // 1 // aha sohaga suMdara rUvavaMtu guNamaNibhaMDAro / kaMcaNa jima jhalakaMtakaMti saMjamasirihAro / thUlibhaddamuNirAu jAma mahiyali bohaMtau / nayararAyapADaliyamAhi pahutau viharaMtau // 2 // varisAlai caumAsamAhi sAhU gahagahiyA / liyai abhiggaha guraha pAsi niyaguNamahamahiyA / ajjavijayasaMbhUyasUri guru vaya mokalAvai / tasu Aesi muNIsa kosavesAghari Avai // 3 // maMdira toraNi Aviyau muNivaru pikkhevI / camakiya cittihi dAsaDiya vegi jAi vadhAvI / vesA atihi utAvalIya hArihi lhkNtii| Aviya muNivararAyapAsi karayala joDaMtI // 4 // bhAsa-dharmalAbhu muNivai bhaNi su citrasAlI maMgevI / rahiyau sIhakisora jima dhIrima hiyavi dharevI // 5 // jhirimiri jhirimiri jhirimiri e mehA varisaMti / khalahala khalahala khalahala e vahilA vahati Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 gujarAtI bhASAnI utkrAnti jhabajhaba jhabajhaba jhabajhaba e vIjuliya jhabakai tharahara tharahara tharahara e virahiNimaNu kaMpai // 6 // mahuragaMbhIrasareNa meha jima jima gAjate / paMcabANa niya kusumabANa tima tima sAjate / jima jima ketakI mahamahaMta parimala vihasAvai / tima tima kAmiya caraNa laggi niyaramaNi manAvai // 7 // sIyalakomala surahi vAya jima jima vAyate / mANamaDapphara mANaNi ya tima tima nAcate / jimajima jalabharabhariya meha gayaNaMgaNi miliyA / timatima kAmItaNA nayaNa nIrihi jhalahaliyA // 8 // bhAsamehAravabharaUlaTiya jima jima nAcai mora / tima tima mANiNi khalabhalai sAhItA jima cora // 9 // ai siMgAru karei vesa moTai manaUlaTi / raiya raMgi bahuraMgi caMgi caMdaNarasa UgaTi / caMpayaketakijAikusuma siri dhUpa bharei / atiAchau sukamAla cIru pahiraNi pahirei // 10 // lahalaha lahalaha lahalaha e uri motiyahAro / raNaraNa raNaraNa raNaraNa e pathi neursaaro| jhagamaga jhagamaga jhagamaga e kAnihi varakuMDala / jhalahala jhalahala jhalahala e AbharaNahaM maMDala // 11 // mayaNa khagga jima lahalahaMta jasu venniidNddo| saralau taralau sAmalau romaavlidNddo| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya tuMga payohara ullasaha siMgArathavakkA | kusumabANa niya amiyakuMbha kira thApaNi mukkA // 12 // bhAsa - kAjali aMjivi nayaNajaya siri saMtha phADeI / borIyAvADa kAMculiya puNa uramaMDala tADe // 13 // kannajuyala jasu lahalahaMta kira mayaNahiMDolA caMcala capala taraMgacaMga jasu nayaNa kacolA 1 sohai jAsu kapolapAli jaNu gAlimasUrA / komala vimalu sukaMThu jAsu vAjai saMkhatUrA // 14 // lavaNimara sabharakUvaDiya jasu nAhi ya rehai / mayaNarAya kira vijayakhaMbha jasu UrU sohai / jasu nahapallava kAmadevaaMkusa jima rAjai / rimijhimi rimijhimi e pAyakamali ghAghariM ya suvAjai // 15 // navajovanavilasaMtadeha navanehagahillI / parimalalaharihi mayamayaMta raikeli pahilI / ahara biMba paravAlaSaMDa vara caMpAvannI / nayaNasalUNI ya hAvabhAvabahuguNasaMpannI // 16 // bhAsa -- iya siNagAra karevi vara jaba AvI muNipAsi / joevA kautigi miliya surakiMnara AkAsi // 17 // aha nayaNakaDakkhahaM AhaNae vAMkau jovaMtI 1 hAvabhAva siNagAra bhaMgi navanavi ya karaMti / taha vi na bhIjai muNipavaro tau vesa bolAvai / tavaNutullu tuha deha nAha ! maha taNu saMtAvai // 18 // 501 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bArahavarisahaMtaNau nehu kiNi kAraNi chaMDiu / evaDu niThurapaNau kaMi mUsiu tumhi maMDiu / thUlibhadda pabhaNei vesa aha khedu na kIjai / lohihi ghaDiyau hiyau majha tuha vayaNi na bhIjai // 19 // maha vilavaMtiya uvari nAha aNurAga dharIjai / erisu pAvasu kAlu sayalu mUsiu mANIjai / muNivai jaMpai vesa siddhiramaNI pariNevA / maNu lINau saMjamasirIhisuM bhoga ramevA // 20 // bhAsa-bhaNai kosa sAcau kiyau navalai rAcai lou / mUM milhivi saMjamasirihi jau rAtau muNirAu // 21 // uvasamarasabharapUriyau risirAu bhaNei / ciMtAmaNi pariharavi kavaNu patthara giNhei / tima saMjamasiri paricaevi bhudhmmsmujjl| AliMgai tuha kosa kavaNu pasaraMtamahAbala // 22 // pahilau hivaDA kosa kahai juvvaNaphalu lIjai / tayaNaMtari saMjamasirIhi suha-suhiNa ramIjai / muNi bolai ji mai liyau taM liyau ja hoi / kavaNu su acchai bhuvaNatale jo maha maNu mohai // 23 // bhAsa-iNa pari kosA avagaNiya thUlibhaddamuNirAi / tamu dhIrima avadhAri-kari camakiya citti suhAi // 24 // aibalavaMtu su moharAu jiNi nANi nidhADiu / jhANakhaDaggiNa mayaNasubhaDa samaraMgaNi paaddiu| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya kusumavuTTi sura karai tuhi huu jyjykaaro| dhanu dhanu ehu ju thUlibhadda jiNi jItau mAro // 25 // paDibohivi taha kosavesa caumAsi aNaMtaru / pAliya-'bhiggaha laliya caliya gurupAsi muNIsaru / 'dukkaradukkarakAragu'tti sUrihi su pasaMsiu saMkhasamujjalajasu lasaMtu suranarahaM namaMsiu // 26 // naMdau so sirithUlibhadda jo jugaha phaanno| maliyau jiNi jagi mallasala-raivalhamANo / kharataragacchi jiNapadamasUri kiya phAgu ramevau / khelA nAcaI caitramAsi raMgihi gAvevau // 27 // Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadyabhAga caudamo saiko aticAra saMvat-1340 Azare -(prAcIna gurjarakAvyasaMgraha, vaDodarA) kAlavelA paDhayaM, vinayahINu bahumAnahINu upadhAnahINu guruniNhava anerAkaNhaI paDhyaM aneraI kahaI vyaMjanakUDu arthakUDu tadubhayakUDu kUDau akkharu kAnai mAtriM Agalau ochau de-vaMdaNavAMdaNai paDikkamaNai sajhAu karatAM paDhatAM guNatAM huu huyai, sUtru athu beu kUDAM kahyAM hui, jJAnopakaraNa pATI pothI kamalI sAMpuDaM sAMpuDI AzAtana pagu lAgau dhuMku lAgau paDhatAM pradveSa maccharu aMtarAiu hauM kIdhau huI tathA jJAnadravyu bhakSitu upekSitu prajJAparAdhi viNAsya viNAsitauM UvekhyaM, kuMtI sakti sArasaMbhAla na kIdhiyai anerai jJAnAcAri u koi atIcAru huu sukSmabAdaru mani vacani kAi pakSadivasamAMhi teha savahi micchA mi dukkaDaM / pratiSiddha jIvahiMsAdikataNai karaNi, kRtya devapUjA dharmAnuSThAnataNai akaraNi, ji jinavacanataNai azraddadhAni viparItaparupaNA evaM bahu prakAri ju koi atIcAru huyau pakSadivasamAMhi // (2) navakAravyAkhyAnam-(prAcIna gurjarakAvyasaMgraha, vaDodarA) namo arihNtaannN|| mAharau namaskAru arihaMta hau / kisA ji arihaMta; rAgadveSarUpiA ari vayarI jehi haNiyA, athavA catuSaSTi iMdrasaMbaMdhinI Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 505 pUjA mahimA arihai ji utpannadivyavimalakevalajJAna, cautrIsa atizayi samanvita, aSTamahApAtihAryazobhAyamAna mahAvidehi khetri viharamAna-tIha arihaMta bhagavaMta mAharau namaskAru hau // 1 // namo siddhANaM // mahArau namaskAra siddha hau / kisA ji siddha duSTASTakarmakSau kariu ji mokSi gyaa| ATha karma kisA bhaNiyai ? jJAnAvaraNIu x x x aMtarAu Iha AThakarmakSau kariu ji siddhi gyA / kisI ja siddhi; lokataNai agravibhAgi paMcattAlIsa lakSayojanapramANi jisauM uttANu chattu tisai AkAri ja siddhisilA, amalanirmala jalasaMkAsa ju ajarAmarasthAnu teha Upari yojanasaMbaMdhiyai cauvIsamaha ya vibhAgi ji siddha anaMta sukhalINa ti siddha bhaNiyai / tIha siddha mahArau namaskAru hau // 2 // namo AyariyANaM // mAharau namaskAru AcArya huu| kisA ji AcArya ? paMcavidhu AcAru ji paripAlai ti AcArya bhaNiyai / kisau paMcavidhu AcAru ? jJAnAcAru + ++ vIryAcAru, yau paMcavidhu AcAru ji paripAla iti AcArya bhnnii| tIha AcArya mAharau namaskAra hau / namo uvjjhaayaannN|| mAharau namaskAra upAdhyAya huu| kisA ji upAdhyAya ? dvAdazAMgI ji paDhai paDhAvai / kisI ja dvAdazAMgI ? AcArAMgu suyagaDa + + + dRSTivAdu e bAra AMga ji paDhai paDhAvai ti upAdhyAya bhaNiyai / tIha upAdhyAya mAharau namaskAru huu| ___ namo loe savvasAhUNaM // INi loki ji koI achai sAdhu / yau loku ca kisau bhaNiyai / aDhAI dvIpasamudra panara karmabhUmi / xxx Iha panara karmabhUmimAhi ji keI acchai sAdhu / xxx tIha sAdhu sarvahIM mAharau namaskAru huu| ___ Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 gujarAtI bhASAnI utkrAnti / eso paMca namokAro // eu paMcaparameSThinamaskAra / paMca parameSTi kisA ? ji pUrvokta bhaNiyA arihaMta siddha AcArya upAdhyAya sAdhu iha paMcaparameSThinamaskAru bhAvi kriyamANu hu~tauM kisauM karai ? savvapAvappaNAsaNo // sarvapApapraNAsa kAriyau hui / INi jIvi caturgatiki saMsAri bhavabhramaNu karatai huMtai ji asubhalezyA upAyI pApu su INi paMcaparameSThinamaskAri mahAmaMtri sumarItai huMtai kSau huyai / / ___ maMgalANaM ca savvesiM paDhama hoi maMgalaM // INi saMsAri dadhi-caMdanadUrvAdika maMgalIka bhaNiyai / tIha maMgalIka sarvahImAMhi prathamu maMgalu ehu / INi kAraNi subhakAryaAdi pahilauM sumarevauM jiva ti kArya ehataNai prabhAvai vRddhimaMtA huyai / yau namaskAru atIta-anAgata-vartamAnacauvIsIAdijinoktasAru / su tumhe viseSahai hivaDAtaNai prastAvi arthayuktu dhyeyu dhyAtavyu guNevau paDhevau / xxx anai ehu namaskAra smaratA ihalokataNA bhaya nAsai / xxx INi navakAri nava pada pAMca adhikAra sattasahi akSara tIhamAhi cha bhArI ikasaThi laghu / isauM namaskArataNauM maahaatmyu| aticAra saMvat 1369-(prAcIna gurjarakAvyasaMgraha, vaDodarA) tau tuhi jJAnAcAra + + + paMcavidha AcAra viSajhyA atIcAra Alou / jJAnAcAri kAlavelA paDhiu guNiu vinayahInu bahumAnahInu upadhAnahInu guruninhavu anerIkanhai paDhiuM anerau kahiu / vyaMjanakUTa akSarakUTa kAnai mAtra Agalau ochau devabaMdaNai paDikkamaNai sajjhAo karatAM paDhatAM guNatAM huo hui, arthakUTa tadubhayakUTa jJAnopakaraNi pATI Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 507 pothI ThavaNI kamalI sAMpaDA sAMpaDI pati AsAtanA pagu lAgau thuku lAgau paDhatAM guNatAM pradveSu macchara aMtarAi huu kIdhauM hui bhavasagalAhaimAMhi teha micchA mi dukkaDaM / - mRSAvAdi sahasAtakAri Alu abhyAkhyAnu dIdhauM, rahasamaMtrabhedu kIdhara mRSopadesu dIdhau kuDau lekhu likhiu kuDI sAkhi thApaNimosau kuNahaisau rADibheDi kalahu viDhAviDhi ju koi aticAru mRSAvAdi vrati bhavasagalAimAhi huu trividhi trividhi micchA mi dukkaDaM / __ adattAdAni virAiuM chAnauM phITuuM lIdhauM dIdhauM vAvarilaM, ghari bAhiri khetri khalai pADai pADosi aNamokalAviu corIcchAI cora prati prayogu kIghau, navauM purANau rasu virasu sajIvu nijIyu meliuM, kUDI tUla kUDai mApi kUDau kahiu hui, atIcAru adattAdAni ti bhavasagalAimAMhi huu teha savahai micchA mi dukkaDDa / __maithunavrati luhuDapaNi ApaNA virAyA sIla khaMDyA siuNai siuNAMtari dRSTiviparyAsu AThami-caudasitaNA nImabhaMgu, anaMgakrIDA paravivAhakaraNu tivAbhilASu dhariu hui anerA ju koi aticAru maithunavrati bhavasagalAimAMhi huau teha savahai trividhi trividhi micchA mi dukkaDaM / __hava hiyAmAhiM samyaktva dharau / arihaMta devatA susAdhu guru jiNapraNItu dharma samyaktvadaMDaku Ucarau / hiva aThAra pApasthAnaka vosirAvau, sarva prANAtipAta sarvR mRSAvAda sardU adattAdAna sarva maithuna sarva parigraha sardU krodhu sarva mAnu sarva mAyA sarva lobhu rAga dveSu kalahu abhyAkhyAnu paizunyu rati-arati paraparivAdu mAyAmRSAvAdu mithyAtvadarisaNasalyu e aDhAra pApasthAna mokSamArga saMsarga vighanasamAna trividhi trividhi vosirAvau, atItu niMdau anAgatu paccakkhau vartamAna saMvaru / sAgAru pratyAkhyAnu u / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti khamiuM khamAviuM maI khamiu chavviha jIvanikAya / siddhaha dinnA loyaNA nai maha vairu na pAvu // hiva dukRtagarihA karauM / ju aNAdi saMsAramAhi hIDatai hUtai INi jIvi mithyAtvu pravartAviu / kutIrthya saMsthApiu kumArga prarUpiu sanmANu avlpiu| hivu UpAji mevhiM, sarIru kuTuMbu ju pApi pravartiu, ji adhigaraNa hala Ukhala gharaTa gharaTI khAMDAM kaTArI arahaTTa pAvaTA kUpa talAva kIdhAM karAvyAM anumodyA te save trividhi trividhi vosirAvau / devasthAni dravi veci pUjA mahimA prabhAvanA kIdhI tIrthajAtrA rathajAtrA kIdhI pustaka likhAvyAM sAdharmika vAchalya kIdhAM tapa nIyama devavaMdanavAMdaNAMi sajyAi anerAi dharmAnuSThAnataNai viSai ju Ujamu kIdhara su amhArau saphala huo| iti bhAvanApUrvaku anumodau / ( caudamo saiko pUro) Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padyabhAga ( 1 ) paMdaramo saiko eka musalamAna sAkSaranI kRti saMdezakarAsa - kartA Azare paMdaramo saiko ( rA0 madhusUdana modInI hAthaprata ) rayaNAyara - ghara - giri-taruvarAI gayaNaMgaNammi rikkhAI / jeNa jja sayala siriyA so buhayaNa vo suhaM diMtu // 1 // paccAsa pahUo puvvapasiddho ya micchadeso vi / taha visa saMbhUo Aro mIraseNassa (kkho ) // 3 // taha taNao kuli kamalo pAIyakavvesu gIyavisaesu / addahamANa pasiddho saMnehayarAsayaM raIyaM // 4 // puvvacheyANaM Namo sukaINa ya sadasatyakusalANa / tialoe succhaMda jehiM kathaM jehiM niddiTTaM // 5 // avahaTTaya - sakkaya - pAiyaM ca pesAiyammi bhAsAe / lakkhaNachaMdAharaNe sukaittaM bhUsiyaM jehiM // 6 // tANA'Nu kaI amhArisANaM sui - sadasattharahiyANaM / lakkhaNachaMdapamukaM kukavittaM ko pasaMsei ? // 7 // jai parahuehiM raDiyaM sarasaM sumanoharaM ca tarusihare / tA kiM bhuvaNArUDhA mA kAyA karakarAyaMtu ? // 9 // mIraseNatanaya addahamANa - abdalarahamAna Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti jai atthi NaI gaMgA tialoe NiccapayaDiyapahAvA / vaccai sAyarasamuhA tA sesasarI ma vaccaMtu ? // 13 // jai saravarammi vimale sUre uiyammi viasiA nlinnii| tA kiM vADivilaggA mA viasau tuMbiNI kaha vi ? // 14 // jai bharahabhAvachaMde naccai navaraMgacaMgimA taruNI / tA kiM gAmagahilI tAlIsade Na Naccei ? // 15 // jai bahuladuddhasaMmiliyA ya ullalai taMdulA khIrI / tA kaNakukkasasahiA rabbaDiyA mA daDavvaDau ? // 16 // jA jassa kavvasattI sA teNa alajareNa bhaNiyavvA / jai caumuheNa bhaNiyaM tA sesA mA bhaNijaMtu // 17 // + + taM ji pahiu pikkheviNu piyaukkaMkhiriya maMthara gaya saralAvia uttAvali calia taha maNahara calaMtia caMcalaravaNi bhari chuDDavi khisIa rasaNAvali kiMkaNi gaya pasari // 27 // gAhA taM nisuNeviNu rAyamarAlagai caraNaMguTTi dharatti salajira ullihai / taM paMthiu kaNayaMgi tattha bolAviau / kaha jAisi hiva pahiya kaha va tuha Aiau // 42 // NayaraNAmu sAmoru saroruhadalanayaNi NAyarajaNa saMpunna harisa sasiharavayaNi / dhavalatuMgapAyArihiM tiurihiM maMDiyau Na hu dIsai kui mukkhu sayala jaNa pNddiyu||43|| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya viviviakkhaNa satthihiM jai pavasIi Niru summai chaMdu maNoharu pAyau mahurayaru | kaha va ThAi cauveihi veu payAsiai kaha bahurUvi Nibaddhau rAsau bhAsIai // 44 // kaha va ThAi sudavaccha kattha vara nalacariu kattha va vivihaviNoihi bhAraha uccariu kaha va ThAi AsIsia cAIya daya varihiM rAmAyaNa ahiNavIai kattha vi kayavarihiM // 45 // ke Ainnahi vaMzavINA - kAhala - murau kaha payavantraNibaddha summai gIyarau / yahi sumattha pINa unnayathaNihiM calahi coa karaMtIa kattha vi NaNihiM // 46 // nara auvva vibhaviya vivihanaDanADa hi mucchijahi pavasaMti ya vesAvADa hi mahikA va mayaviMbhala gurukarivaragamaNi anna rayaNatAMDakahi parigholirasavaNi // 47 // + tavaNi titthu cAudAsa miyacchi ! vakhANIyai mUlathANa supasiddhau mahiyali jANiyai / tiha huMta hauM ikkiNi lehau pesiyau bhAittihiM vaca pahu Aesiyau // 67 // eya vayaNa Ayanniva siMdhubbhavavayaNi sasiu sAsu dIunhau salilabbhavanayaNi / + 511 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti toDi karaMguli karuNa sagaggiragirapasaru jAlaMdhari va samIriNa muddha tharaharIa ciru // 68 // ruivi khaNaddhau phusavi nayaNa puNa vajjariu khaMbhAittaha NAmi pahiya taNu jajariu / taha acchaD mahu NAhu virahaulhAvayaru ahiyakAlu gammiyau Na Ayau Niddayaru // 19 // __ + + + saMnehaDaGa savittharau hau kahaNaha asamattha bhaNa priya ekatu valiyaDai be vi samANai hattha // 83 / / saMdesaDau savittharau para maI kahaNu na jAi / jo kAluMgulimUMdaDau so bAhaDI samAi // 84 // turiya NiagamaNu icchaMtu tattakkhaNe dohiyA suNavi sAhei suviakkhaNe kahasu aha ahiu jaM kiMpi jaMpivvau maggu aiduggu maI muMdha ! jAivvau // 85 // + + + jiNa hauM virahakuhari eva kari ghalliA atthalohi akayatthi ikallI milhIA saMdesaDau savittharu tuha uttAvalau pahia pia gAha kyu taha Domilau // 95 // Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 513 piyavirahaviue saMgamasoe divasarayaNi jhUraMti maNe Niru aMgi susaMtahaM bAha phuraMtahaM appaha Nidaya kipi bhaNo tasu suyaNa nivesiya bhAiNa pesiya mohavasiNa bolaMta khaNe maha sAiyavakkharu hari gau takkharu jAu saraNi kasu pahiya ! bhaNo // 98 // ihu Domiliu bhaNeviNu nitta mahu mahuravayaNi huIya Nimisa NiphaMda saroruhadalanayaNi / Na hu kihu kahiu Na pikkhai jaM puNu avaru jaNu citta bhitti NaM lihiya muddha saccavia kkhaNu // 99 // (2) kavi-asAIta-saMvat 1417-haMsAulI (gujarAta varnAkyulara sosAiTInA hastalikhita guTakAmAMthI ) sakati saMbhUa sakati saMbhUa patta paramesu / siddha buddhi vara vighanahara karu kavita mani dharUM Adihi / kAsamIramuSamaMDaNI haMsagamaNi sarasati sAmiNi / tAsa prasAdi vedavyA vAlamIka raSi ima ehanu upadesa / tAsa prasAdi asAIta bhaNi vIrakathA varaNavyosa // 1 // amarAvatIsamANaM peSi pramANaM pahUavayANaM pura pATaNa pahiThANaM ahiThANaM vIrabAvanayA // 2 // Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 gujarAtI bhASAnI utkrAnti caupaI yAdavataNu vaMza varaNavU / vacanarasanATikaabhinavu / etA udabhUta vIta kavIta / bhaNatA gaNatA pasari cIta // 3 // caupaI sAlivAhana suta uttama ThAi rAja kari tihAM naravAhana rAi bAvanavIramAhi jhUjhAra-lahuDDu bhAI zakatikumAra / zakhirabaddha dasa sahasa prAsAda kanakakalasadhaja naravi nAda / godAvarIi niramalanIra pura pahiThANa vasi tihAM tIra // 5 // brAhmaNa vedazAstra abhyasi cAri varaNa varaNAMtari vasi / bi sahasa jihAM jina thApIA vIsa sahasa mAhi vyvhaariiyaa||6|| uttama dhavalahara poli pagAra vAsa nagara nava joaNa bAra caurAsI cauhaTTe vuharIi rAicA usava baMdiNi dIi // 7 // sAMtha jAtra jUvaTA ghaNA kalahaTa kolAhala tehataNAM / eka cauSalIyA kuDI ghasi vesahari maMdira vIsasi // 8 // rUDI rUpi rAjakUarI triNisi sAThi aNteurii| bahU vArAita vAni ghaNi dAsI trIsa sahasa tehataNI // 9 // rAjarudhi navanadhi naramalI caturaMga sena chatrIsi kulii| bAvanavIra sadA gahigahi paNi tripanamu na vi sAsahi // 10 // teNi puri pATaNi nayaranariMda eka vAra puDhiu niru nIda / thayuM prabhAta supanaMtara hoi Ugiu sUra na jAgi soi // 11 // giyu kaNayApura pATaNi ThAi paraNi kuMyari kanakabhrama rAi / haMsAulI kara grahIu jasi sapana prema mani lAgu jasi // 12 // ____ Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya ravi puDha paravasi cIta koi na jANi mana bhayabhIti / rAjadvAri milyA je mAni rAi UThADu jaI pradhAni // 13 // UThiu rAjA thayu guNa dosa kappiu kAla mana vasIu rosa / bhaNi kAja vaNAsyuM mujha dharI churI kari mAruM tujha // 14 // bhaNi manakesari sAmi hU sAdha deva ma mArisa viNa aparAdha / rAjA kari so nisi hoi viNa aparAdha na mAri koi // 15 // X X X RNi prachanagati cAlIyA viSama vATa vana laMghI gayA / kihA vipra kahA yogI thAi dezAMtarI taNI mali jAi // 30 // eka basa eka udvasa ghATa sAvaja cora caraDa te vATa / aneka upAya anopama kIyA trihU mAse kaNayApura gayA // 31 // kaNayApura pATaNa ghaNadesa kanakabhrama kahIi nagara naresa | gaDha maDha maMdira poli pagAra vAsa nagara nava joaNa bAra // 32 // dUhA sarovara pAli UtarayA bADI karayA vizrAma | tatakSaNi cAlyu kApaDI gajana karIya praNAma // 33 // caupaI bihU jaNa sarasu nagara naresa kaNayApuri kIdhu paravesa / rAjalakSaNa je jANai viveka sAhamI AvI mAlaNi eka // 34 // ehavI buddhi na jANi ana teNIi paraNyA puruSa rattana // 35 // X 515 X X vivadha phUla phala nava naivedya vINA vaMza gAi guNabheda / soi ji paravarI paMcasi nAri dIThI kuMyari maMtri maDhi bAri // 52 // Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 gujarAtI bhASAnI utkrAnti yu devI tava buddhi nidhAna hAki munikesara pradhAna / narahatyA tikIdhI ghaNI mujha maDhi ma rahesi pApiNI / / 53 / / haMsAulI zabda java suNI jANyuM devi kupI mujha bhaNI | karajoDIni UbhI rahi gatapUrava bhava vItaka kahi // 54 // devi avadhAru mujha vInatI peli bhavi hUM paMSiNI hatI / IDA mehalA sevana kIu dava balatau teNi vani AvIu / / 55 / / majha bharatAri sAhasa navi kIu apati mehalIni UDI gayu / jAtIsamaraNi saMbhAru so i mAru puruSa na meluM koI // 56 // x X dvitIya khaMDa - mAsa divasa mani nisyu dharu sayaMvarataNI sajAI karu | kuyaritaNA caraNa praNamevi cAlyu citraka saMbala levi // 63 // caturtha khaMDa rAjA bhaNi seThi mani dharu vivahArIA kahi te karu / tAri cora calAvyu jasi serIi zrAvaka milIyA tisi ApaNa pA mAhi macakA kari mahesarI bhalu chi seThi / dhoti kamAi pahiraNi sari sanAna sahU tApasa bhaNi // 28 // X X eka bhaNI mithyAtI taju ATha karma kAI UpAraju / jo tArataNI manahora Ai upAi melAvu cora // 29 // kuMri vaSAri dIdhI deThi biThau dIThau sUmaNaseThi / X X Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya vacharAja vaSAri gayu tava seTha sAhamu UThIu // 5 // te vani mi mehalau bhAI lei caMdana cAlisu tiNi ThAi / deI dAgha AvuM jetali tama thApaNi Apu tetali // 8 // vivahArIyA vIra bIsasu dITuM ratana seThi mani hasyu // 9 // te dravya ApyuM teNi vAra vahitrA sari dIdhu bhAra // 11 0 kumara pUThi vahitrA thara sAta gAU sovanagiri gayu / jai joUM sarovarapAli nahIM zaba te vaDanI DAli // 11 // kuMyara caraNa vimAsi hIi ihA upadrava sAvijanuM hoi // 12 // te caMdana supiDaM te dhaNI acarija vAta kahI ApaNI / Apu thApaNi je tumha hAthi havi cAlasuM avara kahi sAthi // 15 // AghA pAchA pagalA bhari thApaNimosu karavA kari / dIThA bAra ratana be turI lobhi seThitaNI buddhi pharI // 16 // 517 dhana bhaNIi anarathanUM mUla dhana adeSu mAthAzUla / dhana kAraNi eka kUDA kari dhana vadi sagA sahodara mari // 17 // kuNabA rosa dhana kAraNi paDi dhana kAraNi eka vAhaNi caDi / dhana kAraNi hui kRpaNa kaThora dhana kAriNai eka paisai cora // 18 // dhana kAraNa eka nIdra na kari dhana kAraNi rAjA raNi mari / dhana kAraNa rAni eka rali dhana vadi hAthe hRdA vali // 19 // dhana kAraNa eka pADi vATa mAri abalA baMbhaNa bhATa // 20 // bhaNi caDau asva pUThi palhANa bAra ratana tama Apu ANi // 21 // kuMyara turI choDevA gayu eka caDDu eka vAgi lIu azva Upara jaba dIThau seThi bUba paDAvI sUmaNaseThi // 22 // Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 gujarAtI bhASAnI utkrAnti paMcama khaMDa-- cupaI sahita suSAsaNa AvyA turI gyu rA laguni sahu sNcrii| bhaNi haMsa aparAdhI dharu seThi sakuTaMba sUlI dhariu // 9 // bhaNi vaccha karami dIji dosa pitA maMtreI ma dharasi rosa / laSiu vidhAtA te dina tasiu Upari traNA kuhADu kasyuM // 10 // punarapi vacharAja ima bhaNi nihAli haricaMda carita tai suNi / rAma yudhiSTara cAlyA dharma haMsarAja navi chUTA karma // 11 // tataSiNa haMsa vimAsi hIi vIravacana keNI pari lopIi / rAjarIti cita cAhi raMga mehalyu seThi leI saptAMga // 12 // kIdhu bahU Aloca AvAsi supiu rAjapradhAnaha pAsi / sakala sena sahita cAlIyA pura pahaiThANa nagara te gayA // 13 // bheTyA mAta tAta parivAra talIyA toraNa vanaravAli chAbi sesi bharI vacha kAji // 14 // bhaNatA doSa daridra tani Tali bhaNi asAIta aphalA phali / bhaNi bhaNAvi nita guNi navanadhi Avi aMgaNi // 17 // saMvata 14 caU caMdramuni zaMSa vachahaMsabara carita asaMgha / bAvana vIrakathA rasa lIu eha pavADu asAIta kahiu // 18 // Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya (3) sadayavatsacaritra urphe sadayavatsaprabaMdha saMvat 1488- kartA bhIma kavi-(AcArya zrI AnaMdazaMkara dhruva saMpAdita vasaMta varSa 15 aM0 3-7 varSa 1972) saMvat 1488 varSe phAlguna x x x bhaume zrIpattane likhita vidvajjanamanaHpramodAya vinodamAtram / cha / zrIH / ima bhaNIi bhIma tasu guNa thuNisu jo harasiddhi vara labdha / athavA kavi bhIma tAsa guNa vinnavisu jo harasiddhi vara labdha vasta vippa jaMpai vippa jaMpai nisuNi naranAha / jayavaMtI jyotiSakalA kulakammi amha achai aggai / vattArau saMvaccharaha naSTa-janma navi citti lagai / jaM surapuri jaM narabhuvaNi jaM jaM hui pAyAli / naravara nijamaMdirathikU taM jANUM tiNi kAli // 15 / / lagana lihaMta vahaMta tINai kahIya SaDi kara jhalli / jai pucchisi pahu vaccha pahu marai ti kuMjara kalli // 19 // dhAi dhasai anai dhaDahaDai kiri AsADhi aMbara gaDaaDai / ApUM aMgataNauM zRMgAru AphU ekAulinau hAra / AphU adhika valIu pasAu je balIu bAMdhai gajarAu / gaji cauhaTai jai maMDiu gAha pAnataNAM savi lANyAM lAha / phUlataNA tahi pUryA pagara maigali mAthi kI-- nagara / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 gujarAtI bhASAnI utkrAnti puhatau zreNI sugaMdhItaNI rAjavastra melI revaNI / lAMSai kesara nai kapUra vAsyAM tela vahAvyAM pUra / / 36 // tINai dIThai dosI daDavaDai pAriSinai pagi pIDI caDai / phaDIyA phophalIyA sUnAra nAThA loka na jANai sAra // 37 // hATamAMhi hauM hAlakulola kiri kamalAvati karai kalola / potA lASyA pAriSitaNAM kApaDi sarisa kiriyANA ghaNAM // 38 // eki aTagali mAli gaDhi caDyA iki pAdhari dasa disi dddvddyaaN| iki chAvaDAM achai chaDachoka te sIkii thyA lUsai loka // 39 // Agai paMcAyaNa pASariu Agai pannaga paMSAvariu / Agai gaja aMgi ja madarUta vali vAruNI bhavi thiuM bhUta // 41 // suMDAhala pUrai paracaMDa daMtUsala jANe jamadaMDa / pADai visamA poli prasAda nara-nariMda utArai nAda // 42 // pAdhaDItava Aviu dhAiu te nArIbharatAra buMbArava paNa karai apAra / koi subhaTa zUra sAhasika zuddha koi dhIravIra vaMsaha vizuddha // 51 // koi jAiu caudisi capala aMga koi akala aTala Ahavi ahNg| koi khittIya SalaSaMDaNasamattha ko achai chayalla khiti khaggaha hattha // 52 // tava dhAyu dhabaDa dhasamasaMta kiri Avai kesari kasakasaMta / barbarIya jhAMTi jhaTakai kavAli valakaliu vaTANu thiu bhrukuTi bhAgi // 53 // gaDaaDiu gayaMdu ki paDiu panva sura aMtariSi pekkhi apuvva / jayajayazabdu jaMpai jagata paDDa vaccha accariu pekkhi putta // 56 // ___ Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya gayagamaNi ramaNi turagaya gamaMta jhaDa anilalagga aMgaja namati / payapaMkaya laMkatali ciDaraDaMti patibhatti citti dhari caDavaDaMti // 47 // jasa jaMghajUala vararaMbhathaMbha pithala ki urathala kariNa kuMbha / karapallava nava zASA azoka sauvannavanna sArIraroka // 48 // mukhakamala amala zaziharasariccha nilavaTi tilaya tADIka maccha / kuMDala ki kanni pAyAra mAra kosIsanikara parigara apAra // 49 // tilapulla nAsa saMjutta matta traDi dADima daMta aharA ragata / aMjanasaha SaMjanasarisa nitta sImaMta kuMta kiri mayarakitta // 50 // hui bhai kAmakodaMDamaMDa kaTi biMba pralaMbita veNIdaMDa / ura hAra tArazreNIsamAna tanamaMDala avara na upamAna // 51 // nAha kuraMgA raMNathali jalaviNu kimu jIvaMtI / nayaNa sarovara prItijala nehinaM nIra piyaMti // dharavIrarAya dhUA muhusAle majjha rAya naravIro / vara vIra sudayavaccha vaMchauM ziva pujji he sahi e // 8 // kalijuga kAmukatittho patyaMtaya attha sAhae sayalo / mAsa avahi agga maNavaMchiya deva mAheso // X X X hava dhaula; rAga dhanyAsI AsaNataNara aNAviu e naravariI e tarala turaMga | sAhaNapati paNAviu e palANi pavaMga / tINai vararAu caDAviu e // 94 // 521 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 gujarAtI bhASAnI utkrAnti caDaMti Sevi je juDaMti te turaMga ANayU je suddhaSitta sAlihutta lakSaNe vssaanniu| pAyAla huMti kIkI payaDa homa dIu AsaNe sohaMti sudaya ksavIra te turaMga AsaNe // 95 // cihuM disi cAmara Dhalai e siravari e sohai chAtra / vipra veu-dhuni uccarai e AA Agali e nAnAvidha pAtra // bahu baMdiNa kalarava karai e // 96 // karaMti baMdiNA aNika maMgalikamAlayaM / vicitta nitti patta pADarAga raMgatAlayaM / caDI turaMgi caMgi aMgi sAra suMdarI rse| ti cAlavaMti nAri cyAri cAmaraM cihu dise // 97 // vara Agali thiu saMcarai e AA rANa le e sarisau raau| pAyadala pAra na pAmIi e AA balIyaDau e nIsANaDe ghAu / haya dIsai gayarAyasArasI e // 98 / / kariti sArasI gaiMda saMDisuMDi DaMbaraM nIsANaDholaDhakkaghAu hua tAva aMbaraM / ucittavAu diti rAu vegi tAva raikaro premi sudayavacchavIra patta __ toraNai varo // 99 // gayagAmiNi guNa vinnavai e AA zazimukhI e karai siNagAra / hAra ekAuli uri Thavai e AA kaMda' e samau kumAra ahiNa vau iMda nariMdavaro // 300 // nariMda iMda matta loi loyamajjhi sohae adidiTTa mANiNI maNaMtaraMgi mohe| bhavAnipatti pAyabhatti kaMta laddha kAmiNI te suddavIra vannavaMti ge gayaMdagAmiNI // 301 // Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 523 kuMDalIu tataH mauktikadAma chNdH| paumiNi hastinI citraNI vArA saMkhiNI sAra kiddha saMgArA / ratipatiraMgi milavi sahi rAmA pikkhavi sudayavatsa vara kAmA / / je kAmanariMdataNai dali sAra guDayA mayamatta payohara bhAra / je hili sAgilli calai camakaMti te suddayavatsa siu raMgi ramaMti / je advaya diTTha ki naTTa kuraMgi je uppama reha saneha sucaMgi / je caMdani aMgi gamaMti te suddayavacchi siu raMgi ramaMti // karai nija mAnini ANaNi soha je jANa juvANa taNai mani moh| . je pastitti ura na maMti te suddayavacchi siu raMgi ramaMti // Thavai uri hAra ki tArayazreNi dulaMti nitaMba pralaMbita veNi / je tAruNi AruNi nitta ghumaMti te suiyavacchi siu raMgi ramaMti / chappaya he sahI kahi kuNa kaji aja ulhAsa aMgi bahu / kuMkumi kajali kaNayakusumi siMgAra kiddha muha / bharIya sesi sImaMta kaMta kaMdapparAya kari / guDI sAhaNa mayamatta nitta sajja ki uppari / mANisi nisi mayaMka madhurati madhupa pahu vatsataNUu mujha mani vsiuN| ulhavaNa anila ta ki tanurayaNi sudayavatsamukha nihi jisiu / / chappaya aggai aharA ratta ahivili vilAsIya / aggai loyaNa lola anai kannalihiM kalAsIya / aggai sihiNa suthora anai hArAuli bhArIya / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 gujarAtI bhASAnI utkrAnti aggara gaya maMdhAri anai neura jhaMkArIya | aggai sukAma kiya kAminI anai vasaMti nizi ujjalI / puhu vacchataNau bhramaraMgi sasi anai suvara suddA milI // X X X baMdiNa taNa bahina kSatriNi kSitriNI mAnai bhAi bhaNI / e nAtarUM navUM nahI Aja bhATabhuvani rahatAM nahI lAja // X X X jiNi pATaNi poDhA prAsAda meruzikhara siu vaha vivAda | garuu gaDha UMcA AvAsa kiri ahiNava dIsai kavilAsa // 67 // mAhi mahesa viSNu na brahma sahU samacarai kulocita dharma | jinazAsana gADhauM gahagahai jIvadayA deSI mana harai // 68 // dinakara bhagatitaNau atibhAva adhikau paramesarI prabhAva / je jogini causaThinUM ThAma causaThi ceTakanauM tihi ThAma // 69 // gaNapatikSetrapAlanI khyAti divasapAhi rUDerI rAti / ThAmi ThAmi maMDala maMDAi ThAmi ThAmi nitu guNIyA gAi // 70 // ThAmi ThAmi DhoNAM DhoiDaM ThAmi ThAmi joNAM joii / sAtai vasaNa saMsAlai jeu mAMhi ghaNAM chaI mANasa teu // 71 // iki lIlA lakSmI lei jAI bholA bhamahi sAna bIkAI / maNA na kAmaNamohaNataNI varataI dhUrata vidyA ghaNI // 72 // vasaI vAsi chatrIsaI kulI mAhi moTA bahuttari maMDalI / caurAsI sUrA sAmaMta ghyAri mahAdhara maMtri anaMta // 73 // caurAsI cuhaTAni jugati varaNAvaraNataNI bahu vigati / uttima madhyama loka apAra bhAmA bhalA na pAmaI pAra // 74 // Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 525 karai rAja sAlivAhaNa rAu vairItaNai vidhaMsai ThAi / aUTha pITha pahilaM pahiThANa sAmIya AlitaNUM ahiThANa / / 75 // vastakaMta saMbhali kaMta saMbhali kahai kamalacchi ju maI luppai mayarahara te na pAli patthau karijjai / sIha vicchUTai saMkalaha ti kima deva dorI dharijai / hatthI aMkusa avagaNai kima sAhIjai kanni / tima priyatama pAdhAratAM mukka vimAsaNa manni // 78 // suNi sudayavIravayaNaM saccaM jaM cavai sAvaliMgI e / piya divasa paMca pacchai tihi gamisu jihi na pucchesi / / 79 / / tiNi vayaNi sudda jaMpai maNi dharevi roso hasevi muhakamale / tihuyaNi te ko ThANaM jihi juvaI rahai maha mahilA // 80 // vayaNazazI nayaNamaI haMsagaI uri kariMda maggi harI / kaNaya pahANaMgaMgI jattha tuyaM tattha jIvabhamaNaM ca // 81 // tiNi vayaNi suddavIro gahabariu laggagala isi vlNto| gayagamaNi ma dhari duhiliu nivAri nayaNaMmi nIra bhariyAI // 82 / / hava aDayala valiyau ramaNI royaMti vArihiM / loaNa lohi sakajjala vArihiM / abala ji nAvU bullai vArihiM / jaM maNi muNai sa kare tivArihiM // 83 // Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 gujarAtI bhASAnI utkrAnti aDayala Agi virahi vilakkhau pANI lAgI aMgi tihAM sppaannii| kajjalalagga diha duu pANI pIbUM purisi pazUvari pANI / / 85 // nara navaraMga sahI sAvujala kiM kAraNi pazu jema pIyau jala ! nArI narakari lAgau kajala pIdhi bhIjai bhaya bharai na aMjala // 86 // x eki bhaNai UtArau lAMva eka seka divarAvaya pAMva / eki bhaNai Alasa melhIi ekI bhaNii maMDala mAMDIi // 18 // eki bhaNii amha haLUu hAtha eki bhaNai diu kaDUu kaath| ApApaNI kalA savi kahai guNIyA anai vaida gahagahai // 19 // gUjara vaida jihvAraI hasiu jANe dharaNi dhanaMtari jisiu / dIThai rUpi sarUpa olaSai vaida anerA Alii jhaSaI // 20 // ehanai aMgi aggalau anaMga naravara ko dIThau navaraMga / mUratii mUrachA bhAjisii miliu loka deSI lAjasii // 21 // kiri hAkI UThi hanumaMta kiri kopAnali caDiu kRtAMta / caDakDa caupaTa cAliu ima kiri Aviu guru bhAratha bhIma // 10 // mokali bAMha gADhA balavaMta mokali je sUrA sAmaMta / mokali rAuta raNi vAulA mokali je AMgai AulA // 17 // jiNii arathiI na bhAjai bhIDa jiNii na Talai paraNI pIDa / mAgaNamitra kAji TAlIi te saMpatti saghalI bAlIi // 28 // arathiI saghalA sIjhaI kAja arathiiM ApaNAM kIjai rAja / arathiI savi DhAMkai akhatra vecI aratha vichoDIsu mitra // 29 / / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya bAMdhyA rAya vichoDai baMdha pI kuvelA UDai kaMdha / gaDhagADhima navi sIjhai attha tiNi velA vANIu samattha // 31 // dahA sUdA ! tuhAlA sAtha thiuM AMtarU ati urtu| haba josii jaganAtha sAhasa sAmalayA bhaNai / / 49 // uMle AMtariehi taDa pailuM pAmIuM nahI / bAhaNa vici vihi lehi niharai nIjAmA paSaD // 50 // UbhI Asa karehi abalA AheDI tnnii| bara paiMThau vi marehi kesarinAM paga kima nIsarai // 51 // nAha tuhAlA neha kima UsaMkala eka bhavi / jAM dasavAra na deha e ApaNau na homIi // 52 // mANikaThi jalehi paDai tau prApati pAmIi / nAha naverai dehi darasaNi deSevU thiuM // 53 // AsAldhI eka pIhari melahI pAraNI / tihanai Aja aneki UcATai UpAMpalAM / / 54 // sUdA zoka saroSa mani mAharai kAMi nahI / sahI same ghaDa lASa kIdhAM Aja aNosarA // 55 // jiNuNI kAji na dIha AMkyA aavevaatnnaa| te lepetAM lIha karI kuDeraM dAjhisai // 56 // Agai eka na dhari vAAhi anai paMca puhutA paDamAhi / atiUMcA aMjanavanadeha kiri mahimaMDali AvyA meha / / 87 // Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ghoraMdhAra aMdhAraM karai dinakarataNA kiraNa Avarai / sevAlIu caDAvai zIta kevItaNAM kaMpAvai cIta / / 88 // sUlIbhaMjaNa bhaMjai aMga jINi dIThai pAyaka hui pNg| ajau amau behU bhaDa bhalA uDInai ziri tolaI zilA // 89 / / isyA vIra sUdAnai sAthi bAvanasarisA Avai bAthi / aNIdhAra navi lAgai aMgi bIjai jhujhi na Avai vaMgi / / 90 // UbhA bhaDa lUMTI liI loha tIhaM Agali kuNa jIpai joh| rAyanai haya mara hAthI bahU Aghau thiu ArAlI sahU / / 91 // nivaDanihAya dharaNi dhamadhamaI bUMbArava gayaNaMgaNi gamai / hAravi navi sUjhai sUra raNi visaryA vAjai riNatUra // 92 // mayamattA daMtUsala moDi dIiM ghAu kaDayaDaI karoDi / ghoDesiuM ghAlyA asavAra rathapAyaka navi lAbhai pAra // 93 // x chappaya puhuri pahillai vipparAu jAgaMtu loi / tAM nisibhari nArI masAhANi sUlItali roi / pariThavI puTTha dayA paradai mara patto / kAmiNI pUchIya kajja kaMdha UdhariU bhtto|| bhojana diyaMtamisi DAyaNI SAi mAMsa matthairi cddii| uttima tivAra asi vAvarI kari sa cUDi tuTTavi paDI // 22 // bIjai puhuri pradhAnaputra balavaMta baiThThau / tAM ulhANau agani teja dUrahiya divau / pAvakakaji pahutu preta paravariyau paSSali / vici khIcaDa kalakalai baddha bAvIsa kumtli| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 529 mujha svAmi homasaiM evanau eka gahIya bIjA gahisu / dhasi liddha dhagaMtau lakahUM tINa UDI gyA saI sahasa // 23 // khittIya tIjai puhuri daita nayarIdisi dikkhai / vitara vaMsai baMdhi pUThi thyau parikama pikkhai / satta kamADa UghADi rAyasuti sUtI lIdhI / ANI ApanivAsi yuvati jAgatI kiidhii| mujha vari ki samari jINa Ugiraha bihu trIjau samarUM sabhaTa / paDachAMhi Ubha asimara sarisa kIya kaMkAla bikhaMDa ghaTa // 24 // cauthai catura cakora vIravaMsuddhara jaggai / tAM UThavi maDUM mureDiu jUajIauDu vimaggai / sudda bhaNai ta na sAravaTTa kavaDI na kaDattaha / tiNi takkhaNi ANayau pATa jINa rAi ramaMtaha / zarakamala harAviu helarasi prANipretagraha TAliyau / trihuM mitra ajaggii ekalaI tiha ti piMDa prajAlayau // // rAu haraSiu rAu haraSiu sutaha saMpatta / tava nayarI ANaMda hUu paMcazabada vAjina vajai / mAya tAya johAra kiya garUya vIra gaMbhIra gajai / tiNi avasari paya praNamayA sudayavaccha tiNi vAra / mADI AsIsaha dii rAu siri suMpiu bhAra // 72 / / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadyabhAga paMdaramo saiko prAcIna gujarAtI gadyasaMdarbha[ gu0 vi0 ]mAthI saMvat 1411-taruNaprabha" rAjA anai mahAmAtyu be jaNA azvApahAra-itau aTavI-mAhi gayA. bhUkhiyA huyA. vaNaphala khAdhAM. nagari AviyA / rAjA sUpakAra teDI karI kahai 'ji ke bhakSyabheda saMbhavaI ti sagalAI karau' sUpakAre kIdhA, rAjA Agai ANiyA. rAjeMdri cItaviuM-madhura modaka-pUpakAdika bhakSyabheda pAcheI bhAvisiiM iNi kAraNi pahilauM bAkula-DhokalAdika bhakSyabheda bhaSI karI pAchai madhurAhArabhakSaNu kIdhauM. kisai kAraNi ? jima savahIM AhArataNA svAda liuM. mahatai puNi jImI karI vamana-virecanAdiku kIdhauM. rAjeMdri puNi sarvAhArabhogalubdhi hUMtai vamana-virecanAdiku na kIdhauM / tiNi AhAri doSi rAu muuyu|" pR0 5 " gacchi eki laghu kSullaku eka varasAlai bAhiri bAlakaha-mAhi vAhalai trepaNauM peTa heThai deI anai tarivA lAgau. mahAtmA AviyA, celA taratA dekhI karI vaDhaI ti tetalaI guru AviyA. guri kahiuM--- " mahAtmAu! celau lahuDau, bholaubhAgaDau. ma aDavaDAu ( vaDavaDAu) te tI vAra celau parahaMsiu. gure bhaNiuM--ma vaccha ugau rahi. ko kAI nahI kahai, tau celau ghaNerauM parahaMsiu. galasaraNa bharivA lAgau. gure mAthai hAthu deI karI ApaNapA Agai kIdhau, vasati AviyA." pR0 48 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 531 (2) saMvat 1457 somasuMdara" tAmraliptI nagarIiM tAmali zreSTi vairAgyaI tApasI dIkSA liiM. nadInaI taTiM sAThi varSa sahasra tapa kariM pAraNaiM bhikSA cihuM bhAgiM karaI. eka bhAga matsyAdika jalacararahaI diiM. bIjo bhAga gogrAsa-sthalacararahaI diiM. trIjo bhAga kAkAdika khecararahaI diiM. cauthu bhAga 21 vAra pANII dhoI pAraNuuM karaI." pR0 76. ___ "zrImahAvIranu jIva zrIAdinAthanaiM (samayi ) bharatezvaranau beTao marIci nAmi hutauM. zrIAdinAthakanhaI mokalI dIkSA livarAvIo. eka vAra glAna thio. manamAMhiM jANiuM-ko saravA(sakhA ?)Io karauM. pachaI kapila kSatrIrahaI dharma kahaI. bUjhyA, pUThi zrIAdinAtha kanhai dIkSA levA mokalaI. te pUchaI-tUM kahaI kisiuM dharma nathI zrIAdinAtha kanhaI kAM mokalaI ? pachaI marIci kahiuM-kapila ! dharma ihAMi chaI, paraI chaI. isiuM mAiuM goIuM vacana boliuM, tINaI karI marIci koDAkoDi sAgaropama bhamio. pachaI zrImahAvIra thio." pR0 79 saMvat 1478-mANikyasuMdara"savve bhallA mAsaDA paNa vaisAha na tul| je davi dAdhA rUMSaDAM tIhaM mAthai phulla // " pR0 135 "aMgadezi zrIpurinagara, tihAM zreSThi lakSmIdhara-zrIlakSmII sadhara. tehataNu putra huM zrIpati paNi viSama devagati. dasa koDi dravya hUMtI paNi Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 gujarAtI bhASAnI utkrAnti bApujI sAthi pahutI. pitA parokSa hUA, pUThiI jaM vAhaNamAhi ghAtiuM taM samudra sAtiuM. kaI vANautre grasiuM, hATa core musiuM, thalavaTanauM thalavaTai rahiu~, kAMI ThAkura ahiuM, ghara baliuM, samagra maMDANa TaliDaM, samagra dravya nistariuM, ekalakSa dravya UgariuM. pachai avara kAjakAma chAMDiDe, pravahaNa pUrivA mAMDiuM. bhalai divasi pravahaNa pUriu. trinni saI sAThi kriyANAM caDAvyAM, saptavidha pakavAna caDAvyAM, saptavidha karaMbA liyA, potA sapANI bhariyA, deva samudravAyasa pUjAvyA, pAbhila mAdala vAjivA lAgAM, bAvari kolaNi nAcevA lAgI, galelA helAhela karavA lAgA. kUuSaMbhau Ubhau kIdhau, nAMgara UpADiu, siDha tADiu, ghAmatIu ghAmatau lIcaivA lAgu, vAUrIU tali paiThau, nIjAmau nAli baiThau, AulAM paDaiM, sUkANI sUkANa cAlavaI, mAlima vAhaNa jAlavaI, suravara lahalahyA, vAditranAdi samudra gAjI rahyA." " chAsiiM kerau Aphara dAsii kera neha / / kaMbalakera molIuM pisata na lAgai peva // " pR0 140-141 (4) saMvat 1500-hemahaMsa" puliMdAnu jIva marI jaMbUdvIpa maNimaMdiri nagari rAjA mRgAMka rAjA, vijayA rANI, tehanai garbhi avatariu. xxx mahotsava karI rAjasiMha kumAra nAma dIdhauM. mauDai mauDai bahuttari kalApArINa hUu. xxx matisAgara muhatAnau beTau sumatikumAra. tehasiuM rAjasiMhanai mitrAI ch| xxx tisaI nagaraloke milI rAjAhai ekAMtiM vInavai-svAmI ! ajhe Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya 533 kima karUM ? e rAjasiMha kumAra nagaramAhiM jINai jINai serIiM sAMcarai tihAM tihAM ApaNAM bAlaka rovyatAM mUMkI mUMkInai saubhAgyanA vyAmohiA strInA vRnda game game jor3avA dhAi. ahmArAM gharanAM kAjakAma saghalAi sIdAi chai xxx pachai kumara kahai-mitra! cAlau teha dezAMtara xxx bhaNI jaIi. x isiuM vimAsI behU jaNa SaDga hAthi leI tihAM bhaNI nIkalyA. ThAmi ThAmi aneka Azcarya joatA joatA jAi chai. ekavAra araNyamAhiM sUnai devakuliM sUte kahieka puruSa- karuNa svara sAMbhaliU. kumAra UThI SaDga hAthi leI tehabhaNI cAliu. Agali giu deSai tu vikarAla rAkSasaiM puruSa eka kakSAmAhaM cAMpiu chai. te AkraMda karai chai. kumaraI rAkSasahai kahiuM-e bApaDau mUki , INaI tAharu siuM viNAsiuM.?" pR0 167 thI saMvat 1471 pArasI paMDita lakSmIdhara baherAmajI-agviIrA (gujarAta varnAkyulara sosAyaTI saMgraha) [2] 1. pachai te sAtai baihaini teha agviIrA puruSataNI sAtee bhAryA huI, tIha sAtairahaI dInataNau komala nAvara kIdhI achai // 2. jau tehe strI etalaDaM vacanu sAMbhalyauM sAMbhalyA pachI apAra duHkhinI thaI, yama tIha strIrahaI mahAbhAratara duHkha pAmiuM // .. 3. te strI gustAspa rAjA Agalai anai apara bIjA magdaIasna Agali geI / namaskAra kIdhau / pachai UbhI rhii| tehe strIe boliuM Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ju tahamo majdaIasna Iu isuM ma karu / jau amai sAta bahaina achauM anai sAtainau eu eku ji bhatara achai / ajhai sAtai bahaina eha bhartArataNI kalatra achauM / jaimu eku dhara sAtaSaNauM hui / tehi sAta SaNa heThai vicAlai eku staMbha kIdhau achai / jai kamai te staMbha kADhIi tu sAtai SaNa paDai / pachai gustAspa rAjA taaM vacana sAMbhulI kopu kIdhau / tIha strI prati rAjA boliu| jau tahamarahaiM mahAvAyu liu / vyAghra tahmarahaI khAuM / tamArAM hADa luMDI tANau / ____4. pachai agviIrA puruSai jima dIThau jau gustAspa rAjA kopu kIdhau, rAjArahaiM agviIrA puruSaiM saMtoSa dIdhau / teu agviIrA puruSa gustAspa rAjA Agalai gaiya / hAtha behU joDaiyA / stuti apAra ghaNI kIdhI / tau agviIrA boliy| jai kamai Adeza hui tu SAdya pAuM / AtmA ArAdhauM / supaNauM karauM / pachai maMgi USadhI diidhii| pachai gustAspa rAjAM Adeza dIghau, boliuM jau isuM karai / 5. pachai anviIrA puruSa ApaNai agnischA(sthA)naka giu / tINai agviIrA puruSaI ijisni kIdhI AtmA ArAdhaya SAdya ssaadhuN| tehe strIe maMgi USadhI sajja kiidhii| anai pAtri ThAhari madhUbhakSaNa sarasI ghAlI / agviIrA puruSa heTha vastri baisai / rAjArahai anai bIjAM majdaIasnarahaI jaNAvivauM kiidhuN| pachai gustAspa rAjA anai apara bIjAi madaIasna AvyA / teha agviIrA puruSarahaI maMgi USadhI diidhii| vastra Upari suaariu| anai evaMda kIdhA gahi sArI / jima te evaMda agviIrA puruSataNauM sairu puhari baiThA rASai anai naska avastAvANI paDhai uccari. 6. anai te sAte bhAryA agviIrA puruSataNA vastra pAli phirInai baiThI anai avastAvANI uccarai achai / jAMjANa sAta ahorAtra hui. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamA ane pandaramA saikAnuM padya tathA gadya [3] 1. anai teha agviIrA puruSataNA zarIratu AtmA jIva cakAtadAitI isai nAmi parvata anai caMdorapuhali nAmi mAMci pahutu / sAtamai divasai AtmA valI AvyaH / tanau sarIramAMhi AvyuH / 2. agviIrA puruSaH vastra upara thaku Uthyau / jANe kiri tau sukhanidrAthaku UthyaH / uttama nirmalu manu achai anai uttamarahaI AnaMda karaI / 3. tehe bhAryA kalatri agviIrA dIThau anai joiu / pachai pachai teha strIrahai uttama AnaMdu haUa jANe kiri te strI svarga(ga)bhuvanai jIvatI nIMpanI achai / pacha tehe evaMda Agali agviIrA puruSarahaI praNAma namaskAra kIdhau / anai gustAspa rAjA Agali jaI anai dalaga gospadasta pharaisustra maidIomAha anai bIjAi majdaIalarahaI prabodha dIdhau / [4] 7. jaMaM pracaura cAlai taujharahai tINaiM svarga karI anai sakhAIA thAuM svargraloka anai narakalokai anai caMdorapauhaulai jAtAM baliSAMca nhii| 8. jaaM svargalokataNI samRddhi raddhi samAdhAnau rUDauM atahai saukhau uttamakrIDA rulIAtapaNauM atahai vainoda uchava rAmati anai saugaMdhapaNauM tujharahai Ava deSADauM / anai muktAtmArahaI jeu AnaMda harSa achi| 9. anai naraka bhauvana ghorAMdhakAraM atahai malina atahi raudra aMdhakAra mahAbhayaMkArI draugaMdha achai tIuM taujharahai deSADauM / anahu Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti jau vibhanna vihacyau vihacyau deva anai rAkSasI vidyA pApakamiyArahaI naigrahau karai achdd| 10. anai jIuM satyavaMtataNauM dAnazIlIyA dAdArataNAM schAnaiku tIu taujharahaI deSADauM anai jIuM asatyavAdIyAMtaNauM schAnaku tIrDa deSADauM / 11. anai jIu~ schAnaiku zuddhiprabodhIyAM naimelabodha jJAnavaMtataNa ahauramajdasvAmItau amaratau garUAtau anai svargalokIya sauMdara rUDA sauSatau anai narakIya naigrahatau anai bhalA zabocchAna mRtaka uThyAtaNA zarIrataNauM akSayatvataNau schAnika anai IabdataNA astitva AthaipaNAtau anai devataNA nAstikatva aNachatApaNAtau jIu sThAnaku tIuM sahaUe tujharahaI deSADauM jaima taUM pRthvImAMhi ji kAI dIThaUM haui tIuM suhae kahai / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna cothu soLamo ane sattaramo saiko 181 have ApaNe soLamA ane sattaramA zatakanI gujarAtInI kRtio tapAsI joIe. soLamA saikAnA prasiddha kavi lAvaNyasamaya ( jaina ), kavirAja solamo ko narasiMha mahetA, padmanAbha, bhIma-bIjo, ane lAvaNyasamaya mAMDaNanI kRtio ahIM lIdhelI che ane sattaramA (jaina) narasiMha, saikAnA siddhicaMdra ( jaina ), viSNudAsa ane padmanAbha, bhIma nAkaranI kRtiono ahIM UtAro karelo che. bIjo, mAMDaNa e katiomAM phakta eka viSNudA saiko siddhicaMda UtAro hastalikhita copaDA UparathI karelo che. (jaina)viSNudAsa bAkInI badhI kRtio mudrita che ane te mudraNamAM ane nAkaranI pAThanI garabaDa prAyaH nathI, evI khAtrI jaNAyAthI kRtio te badhI mudrita kRtione upayogamA lIdhI che. temAM phakta eka siddhicaMdranI kRti gadyarUpa che. ukta lAvaNyasamayathI mAMDIne nAkara sudhInA tamAma kaviono samaya ahIM ApelI te te kRti one prAMtabhAge Apelo che ane jemano samaya kRtine prAMtabhAge nathI levAyo temano samaya bIjAM aneka puSTapramANothI sunizcita che ethI e kavionA samaya vize kazuM lakhavApaNuM rahetuM nathI ane temane lagatA bIjA paricayanI ahIM apekSA nathI. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nAma 182 lAvaNyasamayakri0 kri0 dharI namIya lIi gholI nAma rasi (RSi) nAMmaI durIyA | AgalaGa bohAtaNauM ghaNau ach| bolisu dUri trIjauM jehanA jayu lahI kahisaI suNajyo karai vecAI AvI ApiyA kari vuharI valiu prahi Ugami praNamatAM navaiM nidhAna vAgI bhojani lapaThai jANa ANai jehavA ThAma saGa Adara nAma ATha citrakuTa-pAsaI bohA, dhanahINauM DhalI jANIiM kaha namaI ghara jayu hui karai bhalA ketalA bhArati bhagavati mani gurUpaya pavitra jasa jasavAya buddha pAri kUDalI caDavA bharai tela-patarnu vyavahAra cauhaTaI vAdhA rahaI kahaI poDhai Udharai jAI bhaTakaI namAyA naDAyA drAma dhana Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo ane sattaramo saiko nAma kri0 thAi caDhai kri0 dIThA nAma viNa bhamAyA dayA valI Thesi mAnava sevu gamAyA tima sevaU udara dohilAM koi dIi samAyA praNamisu taviyA lahiu bhaNai dharmataNA bhala bheda hIaDaDa dii mAna bhuaNi da nAri nija nAma yamunAnUM bAi vAyu hari . pachi chabIlAjInI ghar3I 183 kavirAja narasiMha mahetAkri0 ki0 nAma mUkU myalye jaDI khapI nAthana mUkyu kIdhI ApyU karI harajIzu mUkazi dyADhAno huA dhruvataNI grihi dIji bhalero tUniM di che vyanA rihi khamyAM na jAya muhuniM mAMDyUM dIgho laMpaTapaNU vairAga gAje biTho karUM sukhe tehanAM nizce ___ Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kri0 kri0 ralI Teva eka Avyo jANyUM haesa nAma torI nAtya sArtha abhidAna avayaM gihilo mihiNUM prItya Avyo suSya nathI bhAlaveza (bhaLAvIza) chUTazo choDazo haNI nivArI pUriAM pAmio mUkI chi kihi chi kahIza piri bhAbhI narasiMAnI tamyo rIsAvyo gyo kIdhu japi rAkSa, rAkSya kIji dIji AvI dekhADyo bolyA jIbhalaDI koNa zRMgAramAhi aNabolyo garbhavAsataY kahi dharo chi muhani dhAyo hoilA ahamo-ahamyo yahiMI, yavAri vinA bhAi rIsa piri tyahAM vyacAra gopezvara tUMhani vAhalaM kriyA sola kA mUkazU gailA kAM kyama-kyame narasiMni vaikuMThi gAyanA thAzi kayU mehalyu Apazi caDhI pIyUlA ApI khalabhalazo mArazi bhIjazi thAi rAtyadivase / sevAM ___ Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo ane sattaramo saiko 541 nAma mAla sami vAri kri0 AvI nAma nAma rAtya svapnamAhi bhAkhara TADhI zAhani kAyi tamani potaa| adekhAi bhojAiI mAharUM narasiMhAnI mune tiNi vanamA potAnA mATi | vehavAiiM karmacA manya jyehanI tamacI vanamojhAririhi | AMdhalo 184 padmanAbha kri0 kri0 ki. vIna- jimAi (jamAya) avagaNiu | Aviu kavU pAcai rIsAvIu praNamUM AvyA nikaMdIu skii| karUM sAMbhalai gAhIUM lopi ( lope) ANUM lAbha nAthIu kari phari (phare ) hui (hoya ) pAv caDai Avi ( Ave) choDavi dharu (dharyo) valai pAmA paDAvi ( paDAve ) kariu karIsUM dAkhavi khAi (khAya) karayo ( karajo) bAle ) Dagamagai pUjI pUrIsiMu (purazuM) bAli ) ANiyA pUrUM jANIi bhaNai bolAi AvyA | gyA ch| nImyU thAi vInavaDa palai chUTIi ch| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bolyUM bhaNai jihAM 542 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ki. kri0 kri0 kri0 karUM (karyu) jovA ANai rahIyA phalai disii jANI caDi AdarI cavi ( vac ) viTAli hatI AthaDai suNai milI thAi (thAya) lahI, lahi nA0 nA0 nA0 nA gaurInaMdana jAga sarasatti nAmi bIji divasi pIpala rAjaMgaNi dhuri mUlagu pahilU yAdavakuli pradhAna tIratha jiNi-jeNe pratijJA gAi (gAya-gau) bheTaNUM jima dhAna navakhaMDe paMDita gUjarAtinUM mAdhavi sonagirAtaNI turakANUM puNyataNI motIbhariu jagi mahitai (mahete) parasiddhi jahe adharma sndhi vivahArIyA tAsataNA AgilAM jUnAM beDhi (yuddha) tiNi (te-tasmin ) karma tiNi ( teNe) varasa avasari harinUM asI (evI) sAThi baMdha vipranai matti vigraha sahU melu thAla Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma nAma IdhaNAM koThAra ghaNA maga cokhA soLamo ane sattaramo saiko 543. nAma phaDIu ahmArai vina yogiNI ima bhATa sarasatI kaNa sAcUM nIcataNi garuDi pAkhai (pAkhe- ghari siMghavAhinI vinA) ekataNUM rakhizvara ahmataNA deula mana savi INIpari sAkhi aDhAra DuMgarataNA vRSabha java trApaDA ajUAlaM saja kAThA sAcuri mahiSisura diggaja khoDi (khoDa) Ayasa (Adeza) lobhi ATha tetrIsai kApaDa pADUMAM (pAtaka) virAla (varALa) koDi sAha vAhaNi suraloki saragalokathI videsi tatakhiNi apacharA asI (aMzI) pAlA aMtarikhai vimAni dIvela aNAthi pAdhara hAthi devatA kolaM dAridra dIvya erAvata cakSu kanyAvikraya sUraja panara anyAna caMdra bArotarU sUkaDI (sukhaDa) sagAM tihAM gaDha agara vATa gaDA savi hasti nahIM IdhaNa cusaThi pUrNiya ___ Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 karu dezu dekhI gAthA stuttrika 544 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 185 bhIma (bIjo)nAma nAma ki0 kri0 bhASA lalATi jANUM samyaka yugadIzvarI Upajai kahosa umayA dIsaha Upari aMtari nivarta niyamanA upAzI eka tanna jANai mAri ajJAni mukhi karI pAmIiM bisArI kiraNaviSi yahAM praNamIjaI yathA ka! madhyadivasa sihiyaI jaya avatariA yogIjanna UtAri kusumataNI saneha AvyA agAdhi bolisu sanAtana boliyAM dIpai yati rasanai mAra vairAga yeha (je) vistaraha baiThA teha ( teno) tyajai --karuNAkarata' yehunI kavijana prApati locananai kizA kAraNi ulhasai pAmai rahAM dIcUM a5 7 3 4. * * * 1 3 1 4 hu a 4 a . . yehanUM vAdha mugati tabousiekvienos sohai kIdhu vinA dhari pAmIi raciyUM Agai jAi karI thAi mohi karai mizai tahamo joi Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo ane sattaramo saiko 545 Avai tyajIi rAji duHkha Avyu sAMbhalu gayu kA dharai sohaha jhirai khaDabhaDai kahai nAma nAma kri0 mahAmho-mahAmoha ghari hasai ( ahaMtva) ugrasenanaI dhari gaMthataNu Ai ( AyuS ) bharai savi avanIkeru Ucaraha ehanu ihinizi ( aha ziMghAsaNi niza) dina dina sAMcarI nArAyaNataNUM bheSaja vicAra ucchava -janataNA yAdava karai prasAdi chapanakoDi karAvyA Akhepa samaratha moTA govyaMda kAMpai kavaNamAtra Agali khadyota sabhAmAMhi vigUtu mANikajamalI rAtAM (jamalI-pAse) rUpaI ramiTa guMjA khamaNA (kSapaNaka) nathI 186 mAMDaNanAma nAma ki0 Agai kavigyA moTA bolai vahai pUrai (pUra-pravAha) tetA bharIyA chAMDevU karyu joevA vimAsai kiu sAMbhali kri0 vAyu (vagADyo) sAMbhaLavA milyA ___ Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 sakati ApaNI muMghI nAma mUrakhanai kisI AgalI saMkha khiNa zrotA kodravamAM tehanI ghayasi (veMza) ghANI vyAsa koi ima karatAM DAMgi gujarAtI bhASAnI utkrAnti kri0 nAma | guNanI eku vAta mani | bahirA guli kAM ghari caDai pANi ( hasta) vigoi ArAhi zravaNa kAMi sAhamu ema harivaDai | tamhe madhu | AkaDi yaza nirviSa anya yugapatitaNu koThI (koThIphala) Dokarinai yamabhAgo (yamI vAgha bhAgelo ) yama -- jema pApataNai prabhAvi dIjai jANai grahai lahai jANai kuTIi sAMpaDai khAi chAMDIna karai Adarai thAi lIyu dIu | tiju bhaju sAMbhalavu joi lyu mUkyU kri0 bhalyA hoi bUjhai vAMci chUTIi | karyA vAmI sAMcaryA nIgamI mIcai | calai cAlai dAMmI saki jaNyA | karyaM kADhi chaMDai caDai Aphalai bhasAvai thAi jAi Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma vani yogI paryaMki kri0 mari tajI piThu bhaisakeDi (bheMzanI pAchaLa ) dhotIAM pAdharUM pADI UMdhUM pAmyu mUkai soLamo ane sattaramo saiko | AMkhi sole vAle nAma gadI ANu haiA kAcha svAMna nIsarA garyA |lopI kri0 soLamA saikAnI bhASAmImAMsA kharacai | dekhai nAma UMTa mAthai DhedanaI uvaTi | hAMNi jaina | peTi kri0 Aryu bhayu tyajU ghaDai phalai nAma dAkhavai zIkhavai viNasai 187 soLamI sadInI ukta pAMce kRtiono upayogapUrvaka abhyAsa karatAM temAM be jAtanAM lakSaNo najare paDe che. keTalAMka prAcInatAnAM ane keTalAMka navInatAnAM nAma ke kriyApadane cheDe AvatA ai, aI, au, auM vagere emanA ema rahelA che, e prAcInatAnI chApa che. jemake - achai, kahisai, sevaU, bolai, vahai, bhAi, nivartai, praNamIjai, bujhai vagaire. keTalAka prayogomA eja kRtiomAM nAmane cheDe AvatA 'ai' vagere ' ' iM' ke 'uM' rUpa thaI nAmanA aMtya vyaMjanamAM maLI gayA che. athavA " ai' vagereno 'e, ''o' rUpa guNa thayo che. ane te 'e' ke 'o' nAmanA aMtya vyaMjanamAM maLIne rahelA che, e chApa navInatAnI che. AvAM taraka kUcA sUnata manataNA UcanIca pogara - ( pANI ) kri0 | dekhADa 547 puSkara Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 gujarAtI bhASAnI utkrAnti prAcInatAnI chApavALAM rUpo pandaramI zatAbdInI kRtiomAM Ave che kharAM, paNa te ochAM. tyAre prastuta kRtiomAM navInatAnI chApavALAM AvAM rUpo vadhAre vaparAyAM che; jemake-suNajyo, dhananu, bhAle, jayu, DhalI, dyADhAno, yamunAnUM , vaDanA, chabIlAjInI, zivanI, garbhavAsataNUM, potAnUM , mUMniM, muhuni, muhaniM, mUneM, tUniM, tyAri, te vAri, mAthi, nAthaniM, dAmodareM, sevu, harajizeM, kodravamAM, mAhi, mAhi, mAMhiM, piThu, vAMci, bhASAyU~ , harinUM , yenu, vInavU , kavU , karUM, navakhaMDe, mAdhavi, desi, nAthIu, dharu, bhariu, gyo, gyA, Avyu, dIdho, rahyo, chUTazo, choDazo, ApyUM , rihizo, gyo, kahyo, pUriAM, ApI, praNamatAM, UghaDatuM, jAgatAM, suNatAM, deharAM, sagA, dhotI, mojAM, anubhavatAM, jotAM, gihilo, AMdhalo, narasiMo, AgalAM vagere. jo ke e badhAM rUpo che to soLamI sadInAM chatAM ahIM emano samaya na jaNAvyo hoya to vAMcanArA e rUpone vIsamI sadInAM ja kahe evAM e che. ___ vaLI, keTalAMka prAMtika uccAraNo paNa e kRtiomAM dekhA de che: ('vi' ne badale 'vya' ) vyanA, vyacAra, ahIM 'i' ne badale 'ya' nuM uccAraNa thayeluM che ane te vAgvyApArane anusaratuM che. narasiMhanI ane kvacit bhImanI kRtiomAM evAM 'ya' vALAM rUpo vizeSa najare paDe che. manya, govyaMda, kArajya, kyame, myalye, prItya, rAtya, vanya-(vani). mAMDaNa ane bhImanI kRtiomAM 'ja' ne badale "ya' uccAraNa thayelaM jaNAya che : yama (jema ) yugapati ( jugapati ), yugadIzvarI (jagadIzvarI), yIvatAM (jIvatAM), yeha (jeha), yizU (jizU), ye (je). ___ jyAM ApaNe 'o' ane 'e'nuM uccAraNa karie chie tyAM haju sudhI ukta kRtiomAM 'i' nuM ane 'u' nuM uccAraNa paNa pravarte che : mUkazi Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo ane sattaramo saiko (mUkaze), kihichi ( kahe che), jAzi ( jAze), vAMci (vAMce ), piThu (peTho), pAchu (pAcho), ghayasi (dheza ), rihi ( rahe ), mUkI ghi (mUkI de) arthAt AvAM rUpo Upara haju sudhI prAcInatAnI thoDI thoDI asara rahelI che. nAMma, dAMmi, paraNAMma, vagaire zabdomAM 'ma' nI pUrvano svara, 'ma' nI asarane lIdhe anunAsika thayelo che. ane e to vAgvyApAranuM ja phala che. ___ mAMDaNa 'zakti' ne badale " sakati' evo 'sa' vALo prayoga kare che. ane bhIma 'upAsIi' ne badale - upAzIi' evo 'za' vALo prayoga vApare che. mULa za, Sa, prAkRtamA 'sa' rUpe pariName che, tethI 'sakati' prayoga khoTo nathI ane 'sa', bhASAmA 'za' nuM rUpa le che, tethI upAzIi ' rUpa paNa khoTuM nathI. __pandaramI sadInI kRtiomAM 'je' ne badale 'ju' ane 'te' ne badale 'sa' evA prayogo vaparAyelA tene badale prastuta kRtiomAM ApaNI peThe 'je' ane 'te' prayogo spaSTapaNe ekavacanamAM vaparAvA zarU thaI gayA che. ___ atyAra sudhInI koI kRtiomAM * la' ne badale 'La' vaparAyo jANyo nathI e dhyAnamA rAkhavAnuM che. _ 'rAkha' ne badale 'rAkSa' prayoga to -- puMsu' nA -- puMkSu' jevA uccAraNavALo kahevAya. 'kSa' no 'kha' bolAya che, paraMtu ahIM to 'kha' no 'kSa' bolAyo che. bIjA-sanAtana (sanAtana ), tanna-(tana), janna-(jana) vagere prayogo paNa evA ja che. athavA kavitAnA prabhAvathI temano kadAca bacAva karI zakAya. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 gujarAtI bhASAnI utkrAnti narasiMha maheto 'amacI' 'tamacI' prayogo vApare che. prA0 * amhecaya'nI pratikRti * amacI' ane prA0 'tumheccaya'nI pratikRti 'tamacI' che. enI upapatti vize AgaLa kahevAI gayuM che. 'hoilA' ane gailA' prayogo bhAse che marAThI jevA, paNa gujarAtImAM tevA prayogo pracalita che. 'hoeluM' ane 'gaeluM' e prayogo sarvavidita che. tevA ja bIjA karelu, bhaNelaM, jAgelaM, pIdhelu, khAdheluM vagaire. 'hUa' ane 'gaa' bhUtakRdaMtane svArthika 'illa' pratyaya lagADatAM 'hUila' ke 'hUela' ane 'gaila' ke 'gaella' evAM rUpo nIpaje che. e rUpo ukta 'hoilA' 'gailA 'nA mULamAM che. 'zuM hoelu', kyAM gaelo-gayalo-evA prayogo surata tarapha pracalita hovAno mane khyAla che. atyAra sudhI 'Upari' prayoga Avato paNa have 'opari' paNa zarU thayo che. e banne pado joDaNInI dRSTie zuddha che. ___ 'jehanA' ane 'yehanUM' ema AkhA 'ha' vALI ane aDadhA 'ha'vALI joDaNI paNa upalabdha thavA lAgI che. __vaLI, eka vilakSaNatA evI jaNAya che ke Adi 'ja' ne badale 'ya'nuM uccAraNa bhIma ane mAMDaNa bannemAM maLe che. 'ya' nuM 'ja' uccAraNa to vizeSa vidita che; paraMtu 'ja' - 'ya' uccAraNa to avidita jetuM che; mATe mane vilakSaNa jevU lAge che. prAcIna bhASAomAM mAgadhI bhASAmAM 'ja' ne badale 'ya' bolAya che. prA0 jAti mA0 yAdi, prA0 jahA mA0 yadhA, prA0 jANati mA0 yANadi, (8-4-292 haima0 ). atyAre ghaNA loko 'ha' ne badale 'sa' bolI zuddha bolavAnI kalpanA seve che tema kadAca 'ja' ne badale 'ya' nuM uccAraNa bhIme karyu hoya athavA e prAMtika uccAraNa hoya to nA nahIM. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo ane sattaramo saiko 551 soLamI sadInI gujarAtInI je vAnakI Upara AvI che te UparathI sApha jaNAya che ke temAM ApaNA valaNanI gujarAtInI chApa besavA lAgI che; eTalaM ja nahIM paNa vizeSa spaSTapaNe te chApa baiThelI che ane AgaLa jatAM te vadhAre spaSTapaNuM dhAraNa karanArI che; e ApaNe have taddana najIkamAM ja jANI levAnA chIe. padmanAbhe 'te avasare' artha batAvavA 'tiNi avasari' evo prayoga vAparyo che. jaina sUtromAM aneka sthaLe' te kAle, te samaye ' tiNi evA artha mATe ' teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' prayoga ThekaThekANe Ave che. A prayogamAMnuM saptamIsUcaka 'teNaM' ane padmanAbhanuM ' teNi ' e banne ekasarakhAM che. hemacaMdra kahe che ke ( 8-3-137 ) ' teNaM' mAM saptamInA arthamAM tRtIyA vaparAyelI che. ' tiNi ' e tRtIyAMta paNa che ane saptamyaMta paNa che. tiNa+i-tiNi. 'i' tRtIyAno ane saptamIno ema banneno che. ahIM padmanAbhanA prayogamAM tRtIyA ane saptamI banne ghaTamAna che. tRtIyAno 'i' tRtIyAnA 'e' nI pratikRti che e dhyAnamA rahe. kAMLa, sarva carAcarano AdhAra che ane hetu paNa che eTale kAlavAcaka nAma saptamI ane tRtIyA e banne vibhaktiono upabhoga karI zake che. 'lipta' pada UparathI bhASAnuM 'lapaTavuM' kriyApada AvyuM che. ane lAvaNyasamaye vApareluM 'lapaThaI' kriyApada paNa e 'lipta ' nuM pratibiMba che : e, lipta - lipata - lipaTa-lapaTa-lapaTha - e rIte nIkaLyuM che. 6 'lapaTha ' UparathI 188 lAvaNyamaye eka sthaLe ema kayuM che ke " tyAgI guruo aparigrahI - akiMcana - hovA joIe, chatAM teo garatha-dhana- bhego karI deharAMno UdhAra karatA dekhAya che. temanuM te kAma caMdana bALIne Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIbhADA 552 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nibhADA karavA jevU che." A mATe lAvaNyasamayanI asala ukti A pramANe cha : " guru garathiM deharAM Udharai caMdana bAlI lIhAlA karai" A hakIkata koi sAmAjika prasaMga mATe huM ahIM nathI TAMkato. nAre __ to 'nIbhADA' ane 'lIhAlA' e banne zabdanI ' samAnatA batAvavI che. saMskRtamA ' ApAka' ane 'AvApa zabda 'nibhADA' nA artha mATe pracalita che. prAkRtamAM 'AvAga' ke 'AvAya' 'AvAva' zabda te ja arthane batAve che, hiMdImAM tene barAvara maLato ane te ja arthano zabda 'AvA' che. saMskRtamA 'ghaDA' ne sUcavanAra kumbha, ghaTa, kuTa, nipa vagaire aneka zabdo che. nipa-ApAka -nipApAka-prA0 nivAvAa; svArthika 'Da' lAgatAM nivAvAaDo' ase e UparathI vAgvyApAranA dhoraNe nivADo, nibhADo ke nihADo rUpa AvI zake. prastuta 'lIhAlA' nuM mULa ukta ' nivADo' padamAM saMbhavI zake che. 'na' no ane 'Da' no 'la' pariNAma supratIta che. tathA 'va' no 'bha' ane 'bha' no 'ha' pariNAma paNa pracalita ja che. 'nibhADA' padamAM Adya 'ni' lAvavA meM ahIM nipa' zabda kalpyo che. athavA saMbhava che ke 'bhaTThI' zabdamAM je bhrasj' dhAtu che te dhAtunA 'bhraSTa' (pakva) pada dvArA 'bhADo' prayoga Avyo hoya ane tene pUrvaga -- ni' lAgatAM 'nibhADo' banyuM hoya. ___ jaina kavinI ane brAhmaNa kavinI te te samayanI gujarAtI bhASAmAM kazuM aMtara nathI e batAkvA ja ahIM meM soLamI sadInI kRtiomAthI nAmo ane kriyApado vadhAre ApyAM che. ATalAthI koIne asaMtoSa rahe to te, A sAthe ApelA banne prakAranA kavionI kRtionA UtArAone cAMcavA jarUra prayatna kare evI mArI namra vinaMtI che. ___ Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo ane sattaramo saiko 553 vaLI, ApelA e zabdo ApaNI pracalita gujarAtInI pAse ja AvI gayA che, e batAvavAno paNa e vadhAre zabdonA ullekhano hetu che... 189 have kramaprApta sattaramI sadInI traNa kRtio ahIM lIghelI che. pahelI gadya kAdaMbarI, te zrIsiddhicaMdra (jaina) nI che. tenI sAthe sattaramA saikAno eka zilAlekha che, je, gAma amarelIne lagato che. bIjI kRtimAM mahAbhArata te zrIviSNudAsarnu che ane trIjI kRti mahAbhArata-AraNyakaparva te vaizyakavi zrInAkaranI che. siddhicaMdranA guru bhAnucaMdre kAdambarInI TIkA lagkhI che. temanAthI te TIkA pUrI na lakhI zakAI. TIkA lakhatAM lakhatAM bacce ja teo paMcatva pAmyA eTale bAkIno bhAga temanA ziSya prastuta siddhicaMdre pUro karyo che. teo bAdazAha akabaranA samasamayI hatA eTale temano sattaramo saiko sunizcita che, te ja rIte mahAbhAratane gujarAtImAM UtAranAra zrIviSNudAsa tathA vaizya kavi nAkarano samaya sattaramo saiko paNa temanI te te kRtiomAM Apelo che. ethI teo vize vizeSa kAMi lakhavAnuM rahetuM nathI. 190 siddhicaMdranI gadya kAdaMbarI tathA amarelIno zilAlekha : nAma nAma kri0 kri0 nadIniM (-ne) ghaNUM kari (kare ) kahuM ( -hyu) taTiM (-Te) prasaMna bhaNaI chai) eka tyahAM (tyAM) cAMDAlIiM (-lIe) dharI bhaNai chiM vacana zaudrakaMzUkanUM AvI chiM (che) dIsi ch| eka sami (-meM ) tama yogya teDI dakSiNa dezathI te mATe kIdho mokalo rAjadvAri (-re) eha tame rAkho thayA kaho* rAjaI (-jAe) premazU kA | mokalyo chi Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kri0 teNe hUM kAM paDyo pAyaM. 554 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nAma nAma ki0 mAhi (mA) te chi lIdho avinaya kIdhAMnA lyAvI DhUM cha (che) zukiM (-ke) rAkho padhArA (D) rAjAni (-ne) pAMkha rAkhyo pradhAna lAvyo jata kahi chi ehani pUrcha (-chyu) mohalamAM tamani ( -ne) mAge pragaNe 22 pachi jANI zukani (-ne) navApurAnA lAvyo karI kSetramAhi mAhajana tyahAM viTha (veTha) pAlato agastyano pachai (-chI) maraDI mAharI potAno lIdho tehane kAMThiM tehani (-ne) paDyo zIbalanUM ekazuka (kazaMka) rahoM kAM tehanA kahazuM vinA bisArI kahI koTaramA putrAdike (40) yo sAMbhalo muni (-ne) vRkSatale rahi (he) | kahI ( kahelI) RSinI pAse AvatAM kahi chaha pAMdaDAnA paDyo sUMpI (soMpI) muni, muneM (-ne ) puMjamAM dITho | kari (2) 322 nIce rekhAvALA zabdo amarelInA zilAlekhanA che. biThA hatA leI gayo pUrcha dITho thayo jaNatAM ___ Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo ane sattaramo saiko nAma nAma chAni (--) te tapovana snAnaniM (-ne tyahAM thakI (saptamI) caturthI ) atidukhI tehano haste (tRtIyA) tI-(te) nAma mApa (-pha) sUhara (subbara) DhUMkaDaM varakhe hu dane taliM-(-le) nAma AvU 191 viSNudAsa-mahAbhArata nAma kri0 kri0 sahu manamAhi havo leini (ne) mahAsaMgrAma zaraSI cAlyA jItyAnI mAhAri karavA karo hadi zU bALI karI thAya hAma sajAI kihi (kahe-ke ) havA (thayA) tyAri ehani (-ne) deSADu ApI mAhArI ralIAtya mAri (re) vidyArnu tujha nAmI kArNa (kAraNa) saMghAtya samayU~ rahIi ki amArA mujhani (ne) amAro karavU avIdhAro hu (huM) nagaravISi teNi sami kahi (he) Agi lokamAM jAMNo Idri (indre) pharazUrAmani hAthe hoi (hoya) karI zaraSo (tR0) karUM saki (zake) hoya pamADu grahI bolyA tehani thAya Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thayo pApI nIja vInA thayA 556 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nAma nAma kri0 kri0 svAmI jai (jaIne) mehelI ( melI) pAMDava sAthe tahamo balIni (baLIne) ye helAmAtra kA mArIza mojhArya jAo nIrmo tamani (-ne) zevaka kihijo biThA ahamAro tyAri zarNya amAre (-2) ANI thayA mAhAdevataNitrIpurArya saki (zake) paDyA AvyA havo (thayo) vRttAMta stavyAM TAlyU adhIko karya (kara) lohami (lohamaya) detya ka! vIdhyAtA(vidhAtA) brahmAniM (-ne) karo karavU koNi (koNe) jejekAra brahmAni sAMbhalya (-la) mukSa (mukhya) amaranI haNAe ( haNAya) kayUM na jAya tataSeva ekAgrapaNi bAMhA (bAhu) varatyo tyAri zIva prasaMna haNavA bhogavi mAhAdeva hauA ( thayA) amarata' zrava (sarva) ANI joyUM tehano te mATi dIsi (se) tama vinA zrava (sarva) karNataNu racyo kahAvi (-ve) ahmo atIhAsa pUravA nAvi (na-Ave) thAya homa karyA traNye saMcaryA Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA0 (ne) karI soLamo ane sattaramo saiko 192 nAkara mahAbhArata-AraNyaka parvanA0 kri0 kri0 zrIgaNapatinaI(-ne) ghaTi (-Te) praNamI gayUM tamyo (tamo) tAhrUM joDInaiM (-ne) Avarita duMdala kihAM karInaI (-ne) avilokimodaka-AhAra mAhA Apu ( -po) (avaloka) aMtAmI jyodha zobhato sarajyUM kavinaiM (ne) tUM zobhai (-meM cha) mehalu-(bhelo) pasAi (-ya)- dehinaI (-) (prasAda) tihAM karu (-ro) boliDa guNabhaMDAra harSa thAi ( --ya) sAMbhalu (-lo) muhunaI velAi stavai (stave che) UThI dIna tamyo jANI sAMcavaDa amyo karu UpanAM mAharI dhIra (dhairya) pAmA hui sAra tamhArai tihAM karunaI Aviu (-vyo) trailokamAMhAM sAhi kihivA (kahevA) karivu (-ravo) vinA rAyanI thAi (thAya) dii (ye) te mATai tamyo kaheza poSa khoDi gRhasthanA UgaratUM itihAsa paDiu rihizi (raheze) mukhya dii (the) hui sAna AMgaNai (-Ne )/lihivu (levo) vAlivu (vALavo) zvAnanai-(-ne) nAkAra-(nAkAro) thayUM jANI dAmaNu Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 ki kri0 gayA kA tehnaI tevU sarva mAMDI ekAMti gujarAtI bhASAnI utkrAnti nA0 nA0 ApaNu (-No) AI AvI tahamanaI kA gharamAMhi niHzvAsa lUMsyA baizI jehnaI jihAM nApiu (na Apyo) AviA jevI vRttAMta kariu ( koM) kahUM duhuviAM(duhavyAM) thAi pachaI bhImi nIpanA | kahai chai A jyamivA (jamavA) karazu (-zo) zA mATi muhunaiM (-ne) baiThu bhAMjazi (-ze) rAi (rAya-rAjA) uvekhiAM kahUM Aja moTA poSyUM maI (meM) jharai mukhithu kuhu (kaho) tyAja kaNakoThAra jyamUM ApiUM (Apyu) tava (tyAre) annakAji Upari bhogavU pAmyA nayaNe) UThiA sAMbhalu 193 sattaramI sadInI ukta traNa kRtiomAMthI laIne jaNAvelAM savi bhaktika nAmo ane kriyApado UparathI spaSTa jaNAya sattaramI sadAnI le ke te kationI gujarAtI bhASAmAM ane adyatana bhASAmImAMsA gujarAtI bhASAmAM nahIM jevo ja bheda che. keTalAMka rUpomAM jUnApaNuM TakyuM che; paraMtu vadhAre pramANamA te nathI rahyu. vipata uccarai AvyU pUrve mUkI para vaTa Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo ane sattaramo saiko 559 jyAM trIjI ke sAtamI vibhaktimAM ApaNe cheDe 'e' vAparie chie tyAM te kRtiomAM haju keTalAMka rUpomAM 'i' TakI rahyo che. e ja rIte bIjImAM paNa cheDe 'i' dekhAya che. kriyApadomAMthI paNa 'i' sarvathA to khasyo nathI, ema chatAM nAmanAM ane kriyApadanAM rUpo adyatana gujarAtInAM vadhAre pramANamAM e kRtiomAM dekhAyA vinA rahetAM nathI : dakSiNa dezathI, tyahAMthakI, nayaNe), mohalamAM, te mATe, potAno, agastyano, tehanA, tehane, koTaramAM, navApurAnA, mAhajana, avinaya kIdhAnAM, tama yogya, dane, pragaNe, jItyAnI, vidyArnu, hAthe, pAMDava sAthe, lokamAM, svAmI, yuddhano, amaranI, rAyanI, gRhasthanA, nAkAra, tevU , jevI, AIM vagere tathA leI, teDI, mokalo, mokalyo, padhArA, lAvyo, paDyo, kahyu, lyAvI chu, maraDI lIdho, leI gayo, sAMbhalo, hatuM, thayo, pAyUM, cAlyA, thAya, karo, ApI, nAmI, bolyA, avIdhAro, mArIza, jAMNo, thayo, pamADu, deSADaM, jAo, haNAe, varatyo, racyo vagere. __jANo, svAmI vagere padomAM anunAsikathI pUrvamAM Avelo svara anunAsika bolAya che, enI upapatti AgaLa AvI gaI che. mAhArI, mAhI, tAharUM, jehvI, tevU-emAM 'ha' zruti dhIre dhIre khasavA tarapha che. ekamAM sasvara 'ha' che tyAre bAkInAmAM mAtra 'ha' ja che : amo-amyo, tamo-tamyo; emAM 'amyo' 'tamyo' mA 'ha' nIkaLI gayo che. 'saMghAte' ne badale vaparAyelA saMghAtya' mAM 'e' ne badale 'ya' vaparAyo che. saMghAte-saMghAti-saMghAtya. e, eno krama che.. 'sarva' ne badale zrava, "sarakho ne badale 'zaraSo' 'vidhAtA' ne badale 'vIdhyAtA' 'kAraNa' nI jagyAe kArNa, 'itIhAsa' ne sthAne 'atIhAsa' 'zaraNe' ne sthAne 'zarNya' e badhAM adyatana gujarAtInAM taLapadAM uccAraNo che. Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ___ 'ziva' nuM 'zIva' ane 'nija' nuM 'nIja' uccAraNa kavitAne kAraNe thayeluM jaNAya che. 'lohamaya' UparathI * lohami' zabda Avyo che. 'maya' no grA0 -- maIa' ane te UparathI 'mi-' ' lohami' eTale loDhAmaya-nayu loDhArnu. sattaramI sadInI kRtionI bhASA adyatana gujarAtIne anurUpa che, eTale e saMbaMdhe vizeSa kahevApaNuM rahetuM nathI. 323 juo "mayaTi aiH vaa|" 81150 / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamo saiko ( 1 ) kavi - lAvaNyasamaya- saMvata 1589 - khimaRSirAsa vagere bhArati bhagavati mani dharI gurUpaya namIya pavitra / bolisu buddhai AgalauM bohAtaNauM caritra // 1 // jasa jasavAya achai ghaNau jaya ti jasabhadra sUri / trIjauM kahIi kinha rasi nAMmaI durIyA dUri // 2 // prahi Ugami nitu praNamatAM lahIMI navaI nidhAna / bhojani kUra kapUra rasa bhUpa bhalA bahumAna || 3 // kavijana kahisaI ketalAM jehanA jehavA ThAma / suNajyo sahu Adara karI ATha prabhAvaka nAma // 4 // X X X citrakUTapAsaI vaDagAma suzrAvaka bohAnUM ThAma / dhanahINau rUpai rUDalI paMcadrama sAru kUDalI // 22 // karai tela - ghatanuM vyavahAra citrakUTa cauhaTara vecAI / poDhai pAthari lapaThaI pAIM DhalI kUDalI karmapasAya // 23 // grAmaloka mani AvI mayA ApiyA paMca drAma kari dayA / vuharI ghRta valiu jaba valI vAgI Thesi valI tima DhalI // 24 // jAI dharmataNA bhala bheda hI aDaI varu na ANai peda / paranaI ApaIM kiMpi ma joi jAM ApA nija karma na hoI // 25 // Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti dhana viNa mAnava kahu kima karaI dhana viNa udara dohilA bharaI / dhana viNa bhuaNi bhalA nahI bhoga dhana viNa nahIM sakala saMyoga 26 dhana viNa nAri neha navi dharaiM dhana viNa dAsa karama na karaI / dhana viNa koi na devaI mAna dhana viNa aMtara phophala pAna // 27 // sagA saNIjA je saMsAri dhana viNa navi caDavA daI bAri / yatI pAdharA je vani rahaI sUdha mani dharmalAbha na kahaiM // 28 // rayaNi divasi jAI jAgatAM bhAi bhaTakai kAi mAgatAM / dhananu dhaNI jihAM jihAM jAiM asagA huI sagA te thAi // 29 // tapagachi gurU goyamasamA zrIsaubhAgyanaMdisUri sAra / zrI amarasamudra gurU rAjIA zrIhaMsasaMyamasAra // 165 // jayavaMtA guru jANIiM jAsa namaiM nararAya / zrIsamayaratna sahi guru jayu praNamIya tehanA pAya // 166 // saMvata panaranavyAsII mAghamAsi ravivAri / ahimadAvAda vizeSIiM pura-buhAdIna majhAri // 167 // saMgha sugurU AdesaDaI jihvA karI pavitra / bohA balibhadra kiharasi jasabhadra raciuM caritra // 168 // guNatAM ghari gurUaDi ghaNI bhaNatAM lahIiM bhoga / thuNatAM thira kIrati hui suNatAM savi saMyoga 169 // -aMta. zrAvakavidhisajjhAya je guru gAMThi garatha ja karai te nizcai piMDa pApi bharai / garatha Upari vAdhai moha garathaI ANaiM mana aMdoha // 8 // Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya rAtadivasa mana garathai ramai munivara cAritra sahIAM gmii| garathiM vAdhai kalaha vivAda garathaI jIva karai unamAda // 9 // garatha lagai anaratha Upajai garathiM mana mayalA nIpajai / guru garathiM deharAM Udharai caMdana bAlI lIhAlA karai // 10 // garatha sahita je gurui Adara te nizcai savi kUr3e karai / mayalU cIvara je kAdavi dhUi teha valI UghaDatuM jUi // 11 // ratana virAMsai patthara lIi amRta ThAmi viSa gholI pIi / gaja mUkI Sara opari caDhai sukha kAraNi kUyAmAMhi paDai // 12 // vari sevu dRSTiviSa sApa kugurU ma sevaU ati bahu pApa / sApa maraNa dIi eka ji vAra kugurU maraNa dii anaMtI vAra / / 13 / / mAlinI kanaka tilaka bhAle hAra hIi nihAle / RSabhapaya paSAle pApanA paMka TAle / arajinavara mAle phUTare phUlamAle / narabhava ajuAle rAga niiM rosa TAle // 1 // samosaraNi baiTTA citta morai paiTA / asuSa ati arihA Upaciya te adIThA / suparikari garIThA saukhya pAmyA anIThA / bhava huu majha mIThA saMbhava svAmi dIThA // 3 // madana mada namAyA krodha jodhA naDAyA / bhava maraNa bhamAyA rAgadose gamAyA / sakalaguNa samAyA lakSmaNA jAsa mAyA / praNamisu jinapAyA caMga caMdraprabhAyA // 8 // Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 gujarAtI bhASAnI utkrAnti tavagaccha divAyara lacchisAyara somadevasUrIsaro / zrIsomajaya gaNadhAra girUA samayaratna munIzvaro / mAlinI chaMdai kaya pabaMdhii taviyA jina UlaTa ghaNai / mai lahiu lAbha anaMta muni lAvaNyasamaya sadA bhaNai // 28 // ( aitihAsika rAsasaMgraha-bhAga bIjo saM. zrIvijayadharmasUri ) (2) kavi-narasiMha mahetA-saMvata 1512 hAramAlA (saMpAdaka zrI. kezavarAma zAstrI) bAi muhuniM hari jovAnI Teva paDI mAharA nAthaniM na mUkU eka ghaDI / vedhalU mana alagUM na rihi [ehavI ] harajIzuM prItya jaDI-bAi0 AkhA dyADhAno ralI khapI Avyo [mAharI ] bhAbhII mUkyUM na paannii| mi jANyUM dhruva taNI piriM karUM bhAbhI nahIM gorANI-bAi0 nAmAnUM chAparAM chAhi ApyUM kabIrAnI avicala vANI / te pAMI tAM hUM haesa bhalero chabIlujI mUkazi pANI-bAi0 dhana vRndAvana dhana e bhAbhI dhana yamunAnUM pANI / dhana narasiMAnI jIbhalaDI pachi chabIlAjInI vANI-bAi0 koNa chabIlo ni koNa chi nAtha koNi dIdho tAhari mAthi hAtha ? viSayA zRMgAra mAMhiM bhIno rahAM hari malavAno e mAraga kyahAM ? ___ Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 soLamA ane sattaramA saikArnu padya tathA gadya lampaTapaNUM tUM mUki dhi aNabolyo adhyAtama grihi / jJAna vairAga pantha jo myalye garbhavAsataNUM dUkha ttli| A sahU saMnyAsI kihichi tUni / pachi kahIza vAyu nahi muhaniM / bhIma bhaNi narasiMA kAM bhami / guru vyanA jJAna na hoi kyame / bhAi bhojAiI rIsa ja kIdhI narasiMhAnI kehI piri / rIsAvyo gyo vanamA tyahAM sevA sAcI zivanI karI / caitra sudi saptamI somavAra narasiMI manya kIdhu vyacAra / tapa mAMDyU mahAugra modUM hUM rahyo [ nirantara] vana mojhAri gopezvariM kA svapna mAMhi mAgAM te ApUM tUMhani / mi mAgyU (jye) svAmI tamaniM vAhanaM te kripA karIniM dIji muneM bhAlA cakravratya prasanna huA ni Avi mastakya dIjI hAtha / sola sahasra gopIvRnda ramatAM rAsa dekhADyo vaikuNThanAtha / hita jANI potAnA mATi mahAdeva bolyA vacana te vAri / narasiMA tUM lIlA gAje ye kIdhI kRSNa-avatAra / rihi re bhagavA lavalava karato bhalo hAMAM-tAM-AMtho jA / ralatAM tAharUM sehara na vahito TADhI colI bhAkhara khA / adekhAi karato TITa [rihiniM] AMhAMtho paharo UThI jA / ___ Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 gujarAtI bhASAnI utkrAnti o pelA chi vaDanA TeTA bhAvi teTalA vINI khA / jo tUM hita vAMchAM potAnUM ( to tUM) suMdara zAma chabIlo gaa| bhaNi narasiMo kayUM kari mAharUM mAla dharIniM vaiSNava thA / koNe kahyo kapaTI koNe kayo kAmI koNe kahyo tAlakUTio re aavyo| ApavA mUkavA nahiM kAMi ehane koho re mAmirUM zU re lAgyo / gopAlajI tamacI bhakta chi dohalI paNa dAsaniM sadA sohyalI-dhruva // 1 // tiNi sami putrIiM vacana ehavU kA sabhAmAMhi biTho zuM tAla vAye ? / sAsarA mAharAM mAMhi mihiNUM di che te vacana mi khamyAM na jAye // 2 // caGga ni tAla ahamyo deha sArthi mUkazuM dharaNI AkAza yavAriM eka thAzi / lokaDA bolazi te paNa sahIzi kRSNajInUM bhajana kyama meharu yU jAzi ? // 3 // tiNi sarmi vehavAiI hAsya ehavU kayU mehalyUM uSNodaka tyAriM paannii| rAtya divasa jyehanI sevA karAM chAM samaNa Apazi te re ANI // 4 // caitra sudi dvAdazI meghaghaTA caDhI gaDagaDIniM kuMDI mAMhi vuudduuN| samaNa ghAtI jyehavo narasiMo sUjhabyu tehavo samasta vaiSNavaniM truuttho||5|| 33 tUM dayAzIla hUM dIna dAmodarA ! indirAnAtha ! ehavU vicaarii| caraNani zaraNa Avyo kripAnAtha ! hUM, kariniM gopAla saMbhAlya mAharI // 1 // devanA deva ! suNya devakInandana ! [bhaktapAlaka ehavU barada tAharUM] eha jANI ghaTe tyama karo trIkamA ! avarya adhipatya ko nathI mAhare // 2 // Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya mAharA karmaniM bhAlaveza bhUdharA ! 'patitapAvana' tAharUM barada jAzi / choDatAM to hi kima chUTazo sAmalA ! choDazo to upahAsya thAzi // 3 // duSTa bhAvi bharI te haNI pUtanA teha yamadUtapatha [thI] nivArI / mAmakI nAri kIrtana karI UdharI ema to kohane ko morAri // 4 // nAma japatAM drupadI[nAM] paTa pUriAM dhruva bhagata pAmio acala pada aage| imAto] tAharUM nAma narasiMo japi rAkSa caraNe rakhe lAja lAgi // 5 // garva na kIji gihilaDA ! zRM mAna gamAyu / nAma nArAyaNa mUkIniM zRM kAma kamAyu garva0 // 1 // zAhani kAyi Avio zU kArajya kIbUM / amRta AliM DholiU halAhala pIbUM garva0 // 2 // chate netre tUM AMdhalo manya jonAM vicArI / jehavI janetA ApaNI tehavI paranArI garva0 // 3 // kRSNajI vyanAM jye tUM kahi te kArajya kAcUM / vizvAsiM sidhya pAmIiM manya jonAM sAcUM garva0 // 4 // raGga lAgyo rUDA rAmazU tehanUM kAraNa eha / bhIma bhaNi ima jANajyo jUTho che deha garva0 // 5 // mAhari tAharA nAmano Azaro tUM vinA kUNa kari sAra mAharI ? / dInano nAtha tUM sadA ya dAmodarA! avasari Avyani li UgArI // 1 // Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti bhaktanI lAja tUM rAkSya lakSmIvarA ! nAma 'dayAla' tUM barada bhArI / tAre kUNa che sevaka sAmalA ! mAhari kihivAniM [i] ThAma tAharI // 2 // maNDalIka rAyanUMM nAma vAyUM ghaNUM to cIta dharo nAtha mAharA ! | bhaNi narasiMo bhUtaliM avatarI aharniza hUM guNa gAMuM torA // 3 // 570 41 tUM kizA ThAkura hUM kazA sevaka jo karmacA lekha mUMzA na jAya / maNDalika hAraniM (kAji ) piriMpiriM prabhavi chabIlA vyanA dUkha kahUM na jAya // 1 // ko kahi lampaTa ko kahi lobhio ko kihi tAlakUTio re khoTo / sAra kari mAharI dIna jANI hari hAra ApAM to kahUM nAtha moTo // 2 // bahu pAroM sUMdarI kaNTha bAMho dharI kezavA kIrtana ima hoye / ajJAna loka te azubha vANI vadi pUrNa bhakta te premiM jUi // 3 // yahiMi mahAdevajIIM pUrNa krIpA karI tahiMno miM lakSmInAtha gAyo / mAhamirA-velA lAja jAtI hUtI guruDa mehalIni caraNe dhAyo // 4 // mUhaniM vihivAi atIzi vigoyo uSNa jala mUkIniM hAsya kIdhUM / dvAdaza megharti mokalyA zrIhari ! ApaNA dAsaneM mAna dIdhUM // 5 // soraThamAMhiM muniM sahUI sAco kahyo putrIniM mAhamirUM vArU kI nAgarI nAtya mAMhiM iMDUM caDhAviUM narasiMAniM abhidAna dIdhUM || 6 || / 45 devA ! amacI vAra kAM badhira hoIlA ApUlA bhakta kAM vIsarI gailA / drU prahlAda amarISa vibhISaNa nAMmiMce hAtha tiM dUdha pIyUlA // 1 // Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya mleccha mATi teM kabIrane Udharyo nAmAcAM chAparAM ApyAM chAhIM / jidevaniM padamAvatI ApI muMhUni nAgarA mATi rakhe mehalAM vAhI // 2 // ahamo khalabhalatAM tamyo khalabhalazo vaikuNTha ekalA kyama rihizo / vRndAvana mAMhiM rAdhikA saMgi mUMhUni ekalo mUkI kyama vinoda karazo ? 3 jo rAjA maNDalika muMhUni mArazi bhIMjazi dhUla kei hANi thAzi / bhakattya karatAM kihizi narasiMo mAryo to ' bhakta vachala' tAharUM barada jAzi 4 58 Appa re hAra suta nanda - vasudevanA adyApya tUjaniM lAja thoDI / kaMsanA bhaya thakI nAzI gokula gayo AhIraM rahyo prItya joDI // 1 // (halyA ! ) garaja mATi mAyabApa tiM bi karAM bhava- indra - apara-muni-ruSi jotAM / kaMsano vadha kari kAja tAharUM sarUM (pachi) bApaDAM mUkyAM te vanya rotAM 2 (halyA ! ) tAndUla leini vipraniM rabhya mokalI tehanUMM bhavana kIdhUM vaikuNTha sarakhUM / mAhari dAna tAM gAnachi bhUdharA ! nitya pratiM tAharAM caraNa nirakhUM // 3 // (halyA ! ) bhagatya kIdhi AhIrano navya havo to tUM hAra mUniM kyamma Api / bhaNi narasiMo saravarI thoDI [ rahI ] Apya taskara ! mUMne zuM saMtApi // 4 // 571 75 hUM mAgUM tAM mujhaniM mayA karU gAyanA cAraNa govAliA ! paraduHkhabhaMjana pIMDAriA // 1 // je je mAge tehaniM te ApAM to hUMni zeM nApAM nArAyaNiA ! rAsyadivase sevAM karUM torI sArya karya morI sAmaliA ! bhaNi narasaiM hUM avarya na leza tAharI bhakti vinA avatAra ma deza || 3 || Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 gujarAtI bhASAnI utkrAnti dAmodareM kIdhI dayA mugaTa sahita muni Apyo hAra / bAjUbaMdha bihirakhA ApyA tribhuvana varatyo jejekAra / dhruva / rAjA ! tUM gihilo thayo chAM khaDga leiniM Avyo saGgaya / je vAhalAzrU raGgabhari ramatAM te gopAlajIAM rAkhyo raGga dAmo0 // 1 // eha vAta sAcUM jANo hRdaya ANo dRDha vizvAsa / narasaiMAco svAmya bhaliM milio saphala manoratha puhutI Aza dAmo0 2 saMvata pannara bArotara sapatamI ane somavAra re / mArgazIrSa-ajuAli pakhe [A] narasiMni Apyo hAra re // 1 // pacAza pada nirmala gAyAM te vaiSNava sukhe suNAi re / agama agocara adhAtma tehanAM pAtika saghalAM jAi re||2|| je jana bhAva dharIniM sAMbhali te nara nirmala thAi re / bhaNi narasaiMo hari-pada pAme nizce vaikuNThi jAi re // 3 // kavi-padmanAbha-saMvat 1512 kAnhaDadeprabaMdha (saMpAdaka sa0 DAhyAbhAI derAsarI) duhA gaurInaMdana vInavU brahmasutA sarasatti / sarasa bandha prAkRta kavU diu mujha nirmala matti // 1 // Adi puruSa avatAra dhuri yAdavakuli jayavaMta / asuravaMsa nikandIu te praNa zrIkanta // 2 // Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 573 jiNi jamunAjali gAhIU jiNi nAthIu bhuyaGga / vAsudeva dhuri vInavU jima pA{ mana raGga // 3 // padmanAbha paNDita sukavi vANI vacana suraGga / kIrati sonagirA taNI tiNi uccarI sucaGga // 4 // jAlahura jagi jANai sAmatasI suta jeha / tAsa taNA guNa varNavU kIrati kAnhaDadeha // 5 // (pR0 1) tiNi avasari gUjaradhara rAi sAraGgade nAmi bolAi / tiNi avagaNiu mAdhava bambha tAMhi lagai vigraha Arambha // 13 // rIsAvIu mUlagu pradhAna karI pratijJA nImyuM dhAna / gUjarAtinUM bhojana karUM ju turakANUM ANUM arahUM // 14 // mAdhava mahitai kariu adharma navi chUTIi AgilAM karma / jihAM pUjIi sAligrAma jihAM japIi harinUM nAma // 15 // jiNi desi kIjai jAga jihAM vipranai dIjai tyAga / jihAM tulasI pIpala pUjIi veda purANa dharma bUjhIi // 16 // jiNi desi sahU tIratha jAi smRti purANa mAnIi gAi / navakhaNDe apakIrati kahI mAdhavi mleccha ANiyA tahiM // 17 // (pR0 2) mantra mahoSadhI devatA anudini pUri Rddhi / padmanAbha paMDita bhaNai puNyataNI parasiddhi // 122 / / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 gujarAtI bhASAnI utkrAnti jUnAM dhAna hui balahINa tiNi karI deha thAi khINa / asI vAta rAula je bhaNai bIji divasi mahAjana suNai // 123 // rAjaMgaNi savi gyA saMcarI pahila savi sahU melu karI / jaI rA laguni bheTaNaM karUM motI bhariu thAla te dharu // 124 // vIvahArIyA rAya vInavai ahmo AlahiNUM karisUM savai / karayo veDhi, ma chaMDu mAna varasa sAThi pUrIsiMu dhAna // 125 // rAmasIMha phaDIu ima bhaNai kaNa koThAra ghaNA ahma taNa / maga cokhA jaba kAThA gahuM pUrUM varu ju Ayasa lahu // 126 // vIrama bhai udhAru jIu varasa trIsa hUM pUruM ghIu / mAgUM sIkha pasAya ajha kara bhuMjAii bimaNauM vAvaru // 127 // jaisI dosI ima bhai vastra vakhAri ghaNI ataNai / levA taNI ma karasiu mAThi kApaDa hUM pUrUM varasa sAThi // 128 // bholu sAha bhai liu tela asI varasa pUruM dIvela / bAle elu chai pAru valate vAre nAhaNaM karu // 129 // rAya bhai mahAjana pari kahI koruM dhAna jimAi nahIM / jamali sAkhi dIi paradhAna IMdhaNa viNa navi pAcai dhAna // 130 // mohaNasAha kahara e pari vAta etalI chaD pAdharI / sUkaDI agara ahmArai ghaNAM varasa sAThi pUruM IMdhaNAM // 131 // rAya bhaNai I sAcUM sahI pAkhai gola na sakIi rahI / bhImu sAha INI pari bhaNai deula mana bhAju ApaNai // 132 // varasa aDhAra lagai trApaDA gula DhIkalIi pUrUM gaDA | teha pArakhUM jou rAya gulanu golu bimaNu jAya // 133 // ( pR0 82 ) X X X Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 575 sejavAla kADhi kAraNa karI pApI pApabuddhi AdarI / lobhi eka viTAli Apa lobhi eka kari ghaNa pApa // 183 // lobhi eka nara lopi dharma lobhi karai pADUMAM karma / lobhi milI mAla AthaDai lobhi eka nara vAhaNi caDai // 184 // lobhi eka videsi valai lobhi eka nara pAlA palai / lobhi eka dAkhavi aNAthi lobhi bUTAM bAli hAthi // 185 // lobhi eka phari dAridra lobhi cora na Avi nidra / lobhi kAji pIyAri marai lobhi kanyAvikraya karai // 186 // lobhI jamalu vAsi ma vase lobhi eka seDi sAMDase / lobhi eka thAi anyAna lobhi eka paDAvi bAna // 187 // lobhi dharma lopa Adarai lobhi sagAM sahodara marai / lobhi eka nara pADai vATa mArai vipra nagArI bhATa // 188 // lobhi eka nara chaMDi mAna nIca taNi ghari khAi dhAna / lobhi eka taNUM mana rAkhi lobhi eka dIi kUDI sAkhi // 189 // (pR0 89) DuMgarataNAM zikhara Dagamagai thyu ajUAlu sAcuri lagai diggaja ATha rahIyA avaloki dhuma virAla gaI suraloki // 242 // jANI vAta na lAI kheva tatakhiNi jovA AvyA deva / hasti caDiu erAvata indra aMtarikhai sUraja nai candra // 243 // naiRta varuNa savi sura milI naravAhana tihAM Aviu valI / tihAM cusaThi yogiNI hatI haMsi caDI AvI sarasatI // 244 // Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 gujarAtI bhASAnI utkrAnti garuDi caDI hari AvyA anai AvI zakti siMghavAhanI / sapta rakhizvara sAcU cavi brahmAdika tihAM AvyA savi // 215 // AvyA rUdra vRSabha saja karI mahiSisura Aviu saMcarI / pAchA rahi Avasi khoDi AvyA sura tetrIsai koDi // 246 // saragalokathI sAcu mAni savi apacharA caDi vimAni / savi devatA aMtarikha rahI dIvya cakSu viNa disii nahi // 247 // (pR0 94) saMvata paMnara bArotarU tiNai dini somavAra vistaru / jAlahura gaDha uttama ThAu rAula kAnhamAlade nAu // 338 // padmanAbha mati ANai navI teha taNI kIrati varNavI / eka citta je nara sAMbhalai teha taNAM savi duSkRta Talai // 339 // je phala lAbhai dIdhai dAni je phala gaMgA taNai sanAni / je phala hui tapa kIdhai sadA je phala hui darzani narmadA // 340 // je phala satya vacana pramANa je phala hui sAMbhali purANa / je phala lahi tApasi savi je phala hui baMdha choDavi // 341 // je phala pAmai kIdhai jAgi je phala bheTi hui prayAgi / je phala pAmai gaMgAdvAri je phala hui bheTi kedAri // 342 // je phala hui vidyA uddhari je phala bheTi godAvarI / je nArAyaNa dIThai netri je phala hui dAni kurukSetri // 343 // je phala pAmai sAhasi satI je phala mAhamAsa gomatI / je phala lahI dvArikAM khaTa mAsi je phala bheTi hui prabhAsi // 344 // Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya je phala hui muktipurI sAti rAmanAma uccarai prabhAti / kAnha caritra jiko nara bhaNai eka citti jiko nara suNai ||345 // tIrtha phala bolyUM jetalaM pAmai pUNya savitetalaM / pUNyi saMga savi sajjana malai pUNyi Asa manoratha phalai // 346 // prAkRtabaMdha kavita mati karI kalayuga kathA abhaya vistarI / cAhUANa kuli kIrati ghaNI pUru Asa savi kaha taNI // 347 // ( pR0 103 ) ( 4 ) kavi- bhIma - prabodhaprakAza ( saMpAdaka zrI0 kezavarAma zAstrI, gu0 va0 so0 ) bhASAnUM kAraNa nahIM kAraNa arthavizeSa / samyaka eha Upara kahUM piMgalagAthA eka // 3 // ye ajJAni Upajai vizva carAcara zUra / kiraNa viSi dIsai yathA madhya divasa jalapUra // 5 // yehUM svarUpa vicAratAM moha nivartai eha / kusumataNI mAlA viSa yathA bhujaMgama - deha // 6 // ( pR0 1 ) hari sadA upAzI Atamabodha agAdhi / sanAtana AnaMdaghana varjita akhila upAdhi // 7 // zAstrasampatti guruvacani Atmatattva ananta / anubhavatAM jANai yati zamadama sAdhanavanta // 8 // 37 577 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 gujarAtI bhASAnI utkrAnti zraddhA bhakti vairAga ati dhyAnavicAra viveka / sAdhana vinA na pAmI jotAM janma aneka // 9 // zaMkara karuNAkarataM praNamIjai padadvandva / yenI anukampA karI prApati paramAnaMda // 10 // ( amRta udari chi sura taNai to hi teha maraMta kaMThi halAhala viSa vahai jaya jaya te jIvaMta ) trIjA locananai mizai lalATi pAvakarUpa / parama teja paragaTa karyU jANe jyotisvarUpa // 11 // jaya jaya jaya yugadIzvarI umayA ujjvalaaMgi / Adizakti aMtara rahI AliMgI zivaliMgi // 12 // aMtara mAruta niyamanA nADI sUkSama tanna / brahma rudra guru mukhi karI jANai yogIjanna // 13 // ( pR0 2 ) prANa pavana mana samarasai anubhava karatAM eha / sihiyaI paramAnaMdanu vAdhai sadA saneha // 14 // mugati-mUla e zAMtarasa nava rasanai dhuri yeha / mokSa-paNai te ( Nai) kAraNi bolisa mahimA teha // 15 // Agai nATaka boliyAM kavijana bahu mahimAi / valI kizA kAraNi karI kIdhu tahUmo upAi ? // 1 11 viveka vicAra vistarai tyajai mahAmho - daMbha | bhIma bhai te (i) kAraNa e graMtha taNu AraMbha // 17 // sAMbhalatAM sukha pAmIi bhaNatAM duHkha savi jAi / ehanu artha vicAratAM mati atinirmala thAi // 18 // Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 579 ihinizi avilokana karai eha prabodhaprakAza / te nara nArAyaNa taNUM pAmai pada avinAza // 19 // (pR0 3) nAyaka naMdI raMgAcAra uttama madhyama pAtra vicAra / laghu guru gaNa piGgala prastAva nATaka bheda na jANUM bhAva // 25 // viSNubhaktajana taNA prasAdi prabodhacaMdrodaya anuvAda / kahosa vicAra sAra saMkSepa paMDita rakhe kara Akhepa // 26 // yahAM moTA kavi ravi uyota tyahAM hUM kavaNa mAtra khadyota / mANika jamalI guMjA yathA doSa ma dezu dekhI kathA // 27 // vaikuMThapati puruSottama eva avatariA hari ghari vAsudeva / kaMTaka kaMsa mahAripu mAri ugrasenanaI rAji bisArI // 28 // jarAsandha sAlava zizupAla bhISama duryodhana bhUpAla / darazana mAtra hayA~ te Ai dI* rAja yudhiSThira rAi // 29 // avanIkera bhAra UtAri AvyA hari dvArikA majhAri / ziMghAsaNi sohai sAmalA dina dina dIpai caDatI kalA // 30 // navanidhipUrita dvArAmatI bhava-Amaya bheSaja gomatI / zrIjasavaMta saMta pratihAra ihinizi ucchava maMgala cAra // 31 // sabhAmAMhi baiThA dhari dhIra chapana koDi kula yAdava vIra / subhaTa mahAbhaTa samaratha zUra nija sevaka uddhava akrUra // 32 // rAjA guNasAgara govyaMda zrIpati pUraNa-paramAnaMda / dharmazilA hari Agali sAra raciyUM nATaka karI vicAra // 33 // (pR0 4) * Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 gujarAtI bhASAnI gutkrAnti kAminIkaMThi aliMgita hAtha sabhAmAMhi AvyA ratinAtha // 46 // rAtAM locana madayauvana rUpaI mohi tribhovana-janna / abalA aGgasaMga ulhasai duhudizi joi halUi hasai // 47 // kari dhari kUca mUcha vala bharai krodha sahita vANI Ucarai / kihAM gayu te pApAcaraNa yeNaI kayUM mohanUM maraNa // 48 // rUpa anopama caMcala nAri namatA pIna payodhara bhAra / solakalA mukha yizu mayaMka kaTitaTi jhaTita kesarI laMka // 49 // hariNAkhI haMsagAminI yauvana madamAtI kAminI / dADimakalI daMta nirmalA adhara suraMga aMgi komalA // 50 // kaMkaNa hAra cIra cUnaDI mastaki maNimaNDita rAkhaDI / savi zaNagAra karI sAMcarI kAmasahita sohai suMdirI // 51 // ratipati karai vinodai vAta kusuma dhanuSa nija kokilanAda / vasaMta abalA aMba aneka amha yIvatAM kizu viveka // 52 // mAharAM sakala saphala Ayudha (maI) zumbha nizumbha karAvyA yuddha / vadhyu sarisu vAnara vAli rAvaNa-Ai haryu agAli // 53 // vizvAmitra parAzara Iza mujha bhaI kAMpai sura tetriish| brahmA lokapitAmaha yeha putrI sarisu karyu saneha // 54 // ihilyA sarisa vigUtu indra gurunArIzU ramiu candra / tribhovana koI nathI te sahI ye mAi vazi Avai nahIM // 55 // (pR0 5) * uttama pAtra viveka vicAra tyajIi mohAdika parivAra / bIjA aMkataNu AraMbha te mAMhi prathamai Avyu daMbha // 1 // Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya bhai daMbha bhAi daMbha jana sAMbhalu / mahAmohi majhanaI kayUM are vatsa ! amarikha dharai || kulaaMgAra vivekaripu ApaNa kalahu karai | tIrathi tIrathi mokalyA zamadama saMyama sAra // UpajavA de amarakhe te tUM bola vicAra // 2 // ye mana kahiyUM mahArAji te tAM kAraya kIdhUM Aja mugatipurI ye mAMhi izI maI vazi kIdhI vArANasI // 3 // nizi vezyA mukha AsavapAna dIhai dhUrata mAMDai dhyAna sarvajJA dIkSitA tApasA sakala loka maI kIdhA azyA // 4 // dIpaMthI gaMgAtIra tribhuvana - tApana ugra zarIra daMbha karai manamAMhi vicAra jANo kari Avyu ihakAra // 5 // tatkSaNi Avya sabhA majhAri te dekhI kAMpai naranAri / jana samoha jo sAMcarai khaTa darzananI naMdA karai // 6 // gurutaramata prAbhAkara bhATTa jana vyAkaraNa na jANai vATa / pAThai bhaNI sakai navi veda tu kima kahai arthanu bheda // 7 // smRtipurANa vyAsasaMvAda jyotika nyAya kapila kANAda / nATaka piMgala sahita sahI e mUrakha jana jANai nahIM // 8 // brahma eka naI jIva ananta juA zAstra kahai vedAnta | paratakhiM vada virodha agAdha bauddha viSai kehu aparAdha // 9 // tApasa muni masavAsI satI kahai ihakAra kizAM e yati ? | zikhAsUtranu kIdhu nAza bhikSA kAraNa e saMnyAsa // 10 // kapaTaI jaMgama yogI thayA triDaMDI behU bhava gayA / cAravAka khamaNA khaDabhaDai Agai hIna valI paDai // 11 // 581 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 gujarAtI bhASAnI utkrAnti gaMgAmajjana hari uccarai sadA sAdhumAragi sAMcarai / zraddhAsahita karai khaTakarma enai kahi te daMbhaka dharma // 12 // (pR0 17) digaMbara Avyu sabhA pustaka pANiM dharaMta, kahai kathA siddhAMtanI namo namo arihaMta // 16 // Apa vimala kAyA malina jhirai sadA navadvAra, te jali kima nirmala hui gAthA kahi vicAra // 17 // vastu-suNu zrAvaka suNu zrAvaka parama siddhAMtaH krodha-lobha paraharIi mati gurubhakti Adarakara khaTarasa bhojana vividhapari praNAma karI Agali dharu jIvadayA-mati vistara choDu niMdAbhAva, guru avaguNa dekhI karI karatA rakhe kubhAva // 18 // gurunAM caraNa upAsatA mani na dharatA rIsa, Agai pAmyA kevalI tIrthaMkara cuvIsa // 19 // zraddhA prati kSapaNaka kahai sAMbhali mAhrI vANi, zrAvaka kula choDai rakhe e zIkhAmaNa jANi // 20 // te dekhI zAMti TalavalI, karuNAsahita vImAsai valI; e tAM rUpaI dIsai izI zraddhA hui paNi tAmasI // 21 // valI joevA upakrama kiu, bhikSuka eka sabhAM Aviu; mastaka muNDita pustaka pANiM vadai te bodhAgamavANi // 22 // Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 583 suNu sevaka siddhAMta kavU , kSaNakSaNa vizva Upajai na ; strI Upari guru ANai bhAva, karatA rakhe kadAci kubhAva // 23 // aho sAdhu e saugata dharma, mokSamahAsukha prApti karma / zraddhAnaI zIkhAmaNa kahI e taI kula chAMDevU nahIM // 24 // zAMti bhaNai e sacUDa piMDa buddhaupAsaka muNDitamuNDa / jamalI UbhI mAtA jisI zraddhA hui paNi tAmasI // 25 // (pR0 31) saMvata 15 rudranI vIsa SaTa AgalAM varasa cyAlIsa / daSaNAyana varakhA ratu sAra zrAvaNa sudi dasamI guruvAra // 73 // bhavabhayabhaMjana zrIbhAratI paMcapravAhi vahi sarasvatI / zrIsomezvara nija AvAsa bhuvi mAMhi bIju kailAsa // 74 // tIrathatilaka kSetra prabhAsa yahAM vasai dvija narasiMha vyAsa / te ghari sevaka vaiSNavadAsa kIdhu eha prabodhaprakAza // 75 // (pR0 74) prabodhacandrodaya-vistAra nATaka zAMta mahArasasAra / bhIma bhaNai nArAiNadAsa aMka samApati cha? prakAza // 83 // (pR0 76) ____ Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti (5) kavi-mAMDaNa-prabodhavatrIzI (saM0 sa0 maNilAla bakorabhAi vyAsa) bhaktivIzI Agai kavi gyA moTA kavi je bolai te vANI navI / gaMgA atiSaNa pUrai vahai sakati ApaNI jala saMgrahI / guNasAgara e bharIyA to ya ' corI bhAgi muMghI na hoi' // 1 // mUrakha nai mati dIjai kisI hIi na jANai kAMi ulhasI / jetA avaguNa tetA grahai guNanI vAta na eka lahai / mani jANai mArai che jhaMkha -- bahirA AgalI vAyu saMkha' // 2 // khiNa sAMbhaLavA zrotA milyA jANe 'tila kodravamA bhalyA' / tehanI ghayasi na ghANI hoi vAMci vyAsa na bUjhai koi / ima karatAM te navi chUTIi 'sevaMtarAM DAMgi kuTIi' // 3 // haribhakti zrIsukha sAMpaDai haribhakti yaza moTA caDai / haribhakti nara nirviSa hoi haribhakti kiMkara na vigoi / hari chAMDInai anya ArAhi 'koThI sarasA kAMThA khAi' // 15 // yamabhAgu nara tIratha karai yamabhAgu bahu tapa Adarai / yamabhAgu vani yogI thAi yamabhAgu ja kleza karAya / paryaMki puDhyAM hariguNa lIyu 'guli mari tu viSa kAM dIu' // 16 // tu raNa kheda tu ju ghari tiju pANi kheda tu ju kahi bhaju / zravaNa kheda sAMbhala vu kAMi cakSu kheda kahi sAhamUM joi / ema ja bhakti hoi harivaDai 'kAMi na lyu tamhe madhu AkaDi' // 17 // Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 585 pApa taNai prabhAviM karI e kAyA mAyA AvarI / kiMkari karI mUkyU ApaNu nAma na jAMNi yugapati taNu / satsaMgati tajI kIdha Agha 'Dokari nai ghari piThu vAgha' // 18 // dala ahaMkArataNAM sAMcaryAM janmakoDi pAtaka paravaryAM / mohabANa melhi ati ghaNAM rAkhi na caraNa zaraNa tamha taNAM / nArAyaNa nAmi zU kI'vAiM vAdala yama ThelIyUM // 19 // zaMgha taNai bali zaMgha ja rahi (tima) tAharI mAyA tUMha ja lahai / zeva karaMtAM sUdhu kAya majha mana rAkhi na tore pAi / kahi maMDaNa amacA nRpa hoi svAmi vinA kuMNa sAmu joi ? // 20 // pAkhaMDavIzI pAkhaMDI guru mAthai karyA vAmI veda uvaTi sAMcaryA / dharma taNI hAMNi navi sayu upari Ali dhana vAvayu / mithyAlApi hauA saMyamI ' bhaisi keDi pADI nIgamI' // 81 // mIcai AMkhi na mIcai haiA na calai kAcha cAlai dhotIAM / lAI bhUtI vibhUtI na lai tana sAMkalI naI mana sAMkalai / dAMmI UMTa saki navi koI e gAhAdi dAmaMtAM joI // 84 // aMgi rAkha manai rAkhaDI bAhari bAMga mAMhi bAMgaDI / bhAli caMdana mana mAhi caMdalI mAhi vana aMtari vanI / / 85 / / vaiSNava dharma loka nai kahai karaNI caMDAlI madhya grahai / sahitu TAli bi zIsa na hoi mahiSI UMTa na cArai koi // kima hozi nAmi nirmalA ThAli Ukhali bi mUsalAM' // 87 // Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti ju yogI tu kAi krodha Atamasukha tu kAi nirodha / sanyAsI tu kAMi asaMtoSa ju tapa tu zU kAraNa loka / ju vidyA tu kAM kUr3e kavai mAthA mAni zIsaka zavai // 88 // vaiSNava kAhAvi vazi navi eka brahma kriyA viNa brAhmaNaveSa / jJAMna hIna jJAMnI mAMhi bhalai eka prazna pUchI nIkalai / iMdri sAdhi nahI kahi sadha kUDai lohaDai kaTaka ju khadha // 89 // yoga na jAMNai yogI kahai khamaNu tu ju khama nara hui / iMdri vazi tu vaiSNava nAma pAkhaMDI paMDita paraNAMma / kUDA bola na Avi varai viNa pAMNI mojAM utarai / rolI rAkha lAkha siddha thAi hauA sAdha vyAdha ghari khAi // 90 // rUDha paDyAM nara kSaNa sAMbhalai pApa karaMtu navi pAchu valai / zIkha zave ghari gyAM vIsarI pothAM thothAM nAMkhyAM karI / vyAsa vacani mana nu hi thIra 'uMTaghaTi yama nAMmyuM nIra' // 94 // dhaMdhu dharma pApa pAdharUM mohi manI biThA kharUM / zavakahi zIkha deaMtA hoi bUDatA ApiM navi joi / sApa Dazu kima ukhadha karai bhAMDa marai sama khAtuM zarai // 96 // mAhi mailA nai kari sanAMna paradrohI naI Api dAMna / muhi mIThA aMtari guNa jUA mAhi moTA viSanA lADUA / ima karaMtA kima jAzu pAri 'mIMnI jai AvI kedAri' // 97 // gharanAM pAtaka tIrathi jAi tIrathanAM koTI gaNa thAi / pApa ajAMNi laghu lekhavu jANiM mera samAna bhogavu / viNa vizvAdhAra vAhAra kuMNa dhAi ? dIhai caDyUM cuhuTuM lUsAi // 98 // Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 587 eka kahizi niMdA karai ' modaka maMdAgni na vi jri'| rahi javAsu jali sUkAi 'gaNikAputra na tAta suhAi' / sarvA ghRta yAmi na vi sahai lUMDI peTi kSIra navi rahi // 99 // maMDaNa kavitA nAmi gaNai mAthi maNi kAkIMDA taNai / kUDI kAyA hari guNa sIdha kuDI vaDai hAthIu lIdha / ukhANe hari lAgU manna yama ukaraDAmAhi ratana // 10 // hAsyavIzI pApamatI nai madirA pIdha vaDhakaNI vahu nai prIya pakSa kIdha / hRdaya sUnuM bhAMgi vAvarai vyAdhiM pIDyu duHkRta karai / kamArgI nai kasaMgati jaDI yama kArelI lIMbaDI caDI // 101 // thoDI vidyA thyu ThIkaru dhana thoDaM dhanavaMta thyu sarUM / uNu ghaDu gAji te ghaNu pUrU pAMNI grahai aapnnuuN| garvai sarva suvarNamai hoi kIDI caDI kATaralai joi // 102 // paraNI nAri tajI vana gayu Alasa aMgi tapasI thayu / kAMma bAMNa na sakyu jAlavI raDavaDatI strI AMNI navI / zvAna bhasAvai hIDai cakyu bAhari na gyu ghara na rAkhI sakyu // 103 // puNya vinA navi pAdhalaM kSetra puNya vinA gau viNasai vetra / bIju viNaja karai apAi karai pAdharUM UMdhU thAi / puNya vinA duHkha dAridra naDai baDheM ghari kuhAMDAM ghaDai // 108 // mAtA pitA mAraga dAkhavai sajana loka milI zIkhavai / gurU smRti vANI sAMbhali dekhai nRpa zari daMDA phalai / etAM vArItAM karma kIdha 'bhukaMtu gAdhaha core lIdha' // 110 // ___ Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 gujarAtI bhASAnI utkrAnti karaNI navi dekhai ApaNAM lokadharma dekhADai ghaNA / zIbalI phUla mabha mAhi grahai bAhari zobhA joI vahi / kahi kAraNi navi kharacai rUu 'ukharalI khATi caMdUu' // 111 // mUrkhavIzI mUrakhazU mana karazu saMga raMga mAhi te karazi bhaMga / 'sonA jhAla ma pAMNI khoi' 'maDU mAli caDAvyu kima Tohi' / DheDhanaMi rAja karAvyuM karai mAtu bokaDa mukhi mUtarai // 122 // pahilaM vacana na kI-- tAta bIjI lopI guranI vaat| loke puraNA na kIdhI rIti bhaya bhUpati na AvyuM cIti / vArItu nara prAMNi palai jAM na bhItiM zara Aphalai // 126 // AMNItAM AgherU jAi vArItAM vAMkerUM thAi / svAna pUMcha nalI khaTamAsa tu hi na chaMDai vaMka abhyAsa / zIkha deaMtAM sAi{ bhaDai 'muli lohi na pogara caDai' // 131 // sajjanavIzI kulavaMtu nai kriyA ghaNI iMdraya vazi nai tIratha maNI / dhanapUrita nai aMtari dayA vinaya viveka nai bhUpati mayA / zrAddhapAtra nai malyu ravi rAhu 'mA prIsaNai muhusAli vIvAha' // 201 // nirmala kAyA nai niroga bIjai Azrami pAmyu yoga / kavitA viNa pratibodha na kavai vyAsa vacana viNa nA rada cavai / vADava viSNubhakti Avaryu Agai zaMkha gaMgodaka bharyu // 202 // ___ Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 589 iMdii vasi ju rAkhyAM Apa tyajUM kalpanA mana saMtApa / svAmizaraNa navi mUkai ghaDI manasA meheli saMtoSi jaDI / hemakacolU kari jo hoi ghAlaI bhIkha nahI ko koi // 203 // jaina taNI lyu jayaNA sAra varatu vedakarma AcAra / asurataNu AMNu vIsAsa zevu AdipurUSa avinAza / e rajamAMhi taja kADhi joi 'sole vAle gadIANu hoi' // 219 // dvaitavIzI ke upavIta peTi na vi bhaNyAM taraka ma sUnati sAthi jaNyA / zira no lUci zrAvaka nIsarA phATe kAna na yogI garyA / karmavikAri karyAM ApaNA UcanIca kUcA mana taNA // 222 // (soLamo saiko pUro) Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattaramo saiko (1) akabarasaMmAnita kavi siddhicaMdra--sattaramo saiko saMkSipta gujarAtI kaadNbrii| "vidazA nagarI, vetravatI nadIniM taTiM / tyahAM rAjA zaudrakaM rAjya kari / eka samiM dakSiNa dezathI eka cAMDAlI parama suMdarI, zuka eka leI rAjadvAri AvI / pratihAriM rAjAniM AvI vinatI karI kahyu-eka cAMDAlI dvAri atisurUpA aticaturA zuka hasta dharI AvI cha / rAjAI mAMhiM teDI, zuka parama guNI catura, teNe zukiM rAjAni keTalAeka zloka bhaNI AzIrvAda kIdho / rAjA ghaNUM prasaMna thyaa| cAMDAlII kahyueha zukanUM nAma vaizaMpAyana chiN| atyaMta guNI sakala kalA pravINa chiN| tama yogya chiM te mATe lyAvI ddhuuN| eha tame raakho| te rAjAI premazU rAkhyo / pachai rAjAI potAno pradhAna kumArapAla nAmi, tehaniM kahuM-e kazuka uttama bhaNaI chai / pradhAMne kahuM--ehaniM zApa dIsi chai, vara chi te mATe uttama bhaNai chiN| mohalamAM mokalo / vRttAMta sarva kaheziM / te rAjAI zuka maholamAM moklyo| pachi rAjA bhojana karI mohalamAM pdhaaraa| zukani prasaMna maniM pUrvApara zuka vRttAMta pUrcha / zuka kahi chi-viMdhyATavI sthAnaka daMDakAraNya kSetramAhi chi| tyahAM agastyano Azrama chi / tyahAM mAharI janmabhUmi chiN| tyahAM paMpAsara nAmi sarovara chi| tehane kAMThiM eka zIbalane vRkSa chiM / tehanA koTaramAM mAharI mAtA muni jaNatAM muii| pitA muneM pAlato / te ekavAra AheDII koTi maraDI liidho| pachi Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 591 hUM pAMkha vinA vRkSatale pAMdaDAMnA puMjamAM pddyo| chAni rahoM te AheDII na dITho / tyahAM hUM tRSAkrAMta thayo / tyahAM thakI tapovana DhUMkaDe hatuM tyahAM huM atidukhiM dukaDo gyo| te tapovana jAbAli RSi rahi / tehano putra hArita sarovariM snAnaniM AvatAM huM atidukhI paDyo diittho| pachi ziSya haste huM lIdho / jala pAyUM / pachi RSiputra, snAna karI azokavRkSa taliM jAbAli ziSyasaMyukta vRMdamAM biThA hatA tyahAM muni leI gayo / RSiI pUchaM putraniM-yeha, eha zuka kyahAM thakI lAvyo ? kahayu-vanamAhiM dukhI tRSAkrAMta paDyo to dayA jANI lAvyo / RSi trikAladarzI muja sAMhAMjoI muMne kahu~, avinaya kIdhAMnA eha phala / pachi ziSya-putrAdike RSini pUcha-ehano svAmI ! zo avinaya chi ? te RSiI kahayu-ekAMta rAtriM vidhipUrvaka kahazuM / pachi rAtri muMni pAse bisArI sarva Agali RSiI kathA kahI, 'tI kathA sAMbhalo' ima kahI vaizaMpAyana zuka, te, havi rAjA zaudraka AgaliM jAbAli RSinI kahI kathA kahi chai__ujeNI nagarI purIziromaNi / tyahAM sUryavaMzI tArApIDa rAjA ati vikhyAta / tehano maMtrI zukanAza nAmi brAhmaNa dhIra aticatura / te maMtrAni sarva rAjakArya sUMpI rAjA krIDA kari / te rAjAne putra nahIM" ( purAtattva pustaka 5 (caitra 1983) pR0 244) amarelIno zilAlekha saM0 1650 no saMvata 1650 varaSe bhAdaravA sada 13 dane zrIdIvAna pAna navaraMgaSAna havAle pragaNe amarelI mIra zrI mihamada husena Ahizana navApurAnA mAhajana samatajoga jata tamani viTha mApa cha. hIdavANa gaya trukaNe sUhara mAge tene....gadheDe gAla. (purAtattva pu0 5 pR0 181) ___ Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 gujarAtI bhASAnI utkrAnti (3) kavi zrI viSNudAsa-sattaramo saiko-mahAbhArata ( hastalikhita prati-zrIphArbasa gujarAtI sabhA-aM0 133 ) prabhAtakAla havo sahu cAlyA karavA mAhAsaMgrAma / duryodhana pAMDava jItyAnI karI hRdi zU hAma // 7 // tyAri karNa kihi mAhArI vIdyAnuM sakala kArNa deSAo~ / ki pAMDava mujhani mAri ki hu tehani nAza pamADu // 8 // Agi Idri dhanuSa samayU~ pharazUrAmani hAthe / teha vAya kari grahI yuddha mi karavU pAMDava sAthe // 9 // arjunanA zaraSI mAhAri bAkI sarba sajAI hoya / ehani sArathI kraSNa chi tehavo mAhAri nathI koya // 10 // te zaraSo ApaNi zalya chi satya jANo manamAMhi / te mAhAro sArathI hoi to yuddha karUM jai tyAMhi // 11 // duryodhana ehavU vAkya sAMbhalI manamAM thayo ralIAtya / kA karNa huM sainya leini AvU tujha saMghAtya // 12 // pachi karNa sAvadhAna thayo mAhAdhIryapaNUM manya aaNnnii| teNi sami valI zalya pratyi duryodhana bolyo vAMNI // 13 // Aho ! ! ! zalya tU mATi hu~ raNamAM ruDaM bhaavyo| karNataNUM sArathIpaNUM kari e prArathavA Avyo // 14 // tujha deSIni e samarAMgaNya subhaTa sahu ko trAhAsi / yama arjunani eka RSNa tyama karNataNi tU pAsi // 15 // Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 593 te te subhaTa paDyA raNamA ye mAhAbalIA hoy|| karNasaMghAtyiM tujha deSI ubhA na rahi koya // 16 // zalya kihi huM hInaprAkramI ehavU tUjha manya aavi| ye tU mujhani karNataNuM sArathIpaNuM karAvi / / 17 / / krodhavANe ima zalya ucaryoM are pApI chU boli| hu ekalo saMgrAma karUM paNa nahI ko mAhAri toli // 18 // grAhAri parvata cUrNa karUM ani vasudhA pAMNya vIdArUM / kihi to samudrataNuM jala zodhUM ko na saki bala mAhArUM / / 19 / / aNaprIvyU avicAyU vAyaka AMhAM bolyo tUM ima / sutapUtrano muni sArathi karavA Ichi kyaMma / / 20 // jo tyi ehavAM vAkya kahyAM to yudha karuM navi leza / atIkrodhi uThI tyAMhAtho saMcaryo zalya nareza // 21 // duryodhana kahi aho zalya hu tava vacane manya rAcUM / tujhathI adhIko karNa nahI e tU bolyo mukSa sAcUM / / 22 / / ArtivaMta pUruSani rASavA pote barda kahAvU / zatrU sarvani zalyarUpa tthiM sAcU nAma dharAvyUM // 23 // duryodhana kihi hu mujha arthe vAkya kahuM chu eha / tujha saraSo ko subhaTa nathI raNamAM haya rASi yeha // 24 // zalya kahi sArathIpaNUM havi mi karavU nIradhAra / e raNamAM kayUM karNanUM huM nahI karu eka lagAra // 25 // duryodhana kahi aho zalya tUM AMNe manya vizvAsa / eka mArkaMDayanu ukta chi te tujhani kahuM atIhAsa / / 26 // ___ Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti mAhArA pItAni kihi mArkaMDeya sAMbhali kauravarAya / ko eka kAli devadAnava zuM yuddha apamIta thAya // 27 // hAhAkAra tava thai rahyo re bhUvana traNya mojhArya / prathama yuddha tAraki karUM te raNamAM pAmyo hArya // 28 // 594 traya pUtra tehani havA re eka nAMma kamalAkSa / bIjo pUtra te vIdyumAlI trIjo te tArakAkSa // 29 // trohi malIne mAhAtapa mAMDyo brahmA thayA tuSTamAMna / kahyaM pUtra mAgo manya bhAvi te ApU varadAna || 30 // tArakasuta valatA vadi te brahmAni zIra nAmI / prANImAtrathI amo na marIi e vara Apo svAmI // 31 // pachi brahmA kahi mRtyurupasRSTImAM amara nahI ko prAMNI / te mATi bIjo vara mAgo e kAraNa manya jANI // 32 // karI vIcAra vIraMcI prati pachi ehavUM bolyA tyAMhi / traNya bhUvanamAM rahyA thakA amo vIrU trIbhovanamAMhi // 33 // sahasra varSe te nagara pachi mali egaThA yAri / eke bAMNe vedha kari ahamo marUM pItAmaha tyAri // 34 // satyavara ApI ani vIdhyAtA hauA aMtaradhyAMna / racavA traNye nagara vIcArI joyU AbhItara jJAna // 35 // pachi mayadAMnavani jai kayUM teNi nagara racyAM tatakAla / eka kanaka eka rupyataNUM eka lohami adhIka vIzAla // 36 // svarga kanaka aMtrIkSi rUpyamaya kahyaM na jAya vIyAMNa / lohami nagara rahi vasudhAtali zata yojana pramAMNa // 37 // Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA sekAnuM padya tathA gadya ghara prakAra aneka aTAlI yuktya manohara dIsi / aneka dvAra vIrAjIta racanA ye jotAM mana hIMsi // 38 // hemanagarano tArakAkSa te yai rahyo adhIkArI / rUpyanagara kamalAkSa bhogavi mAhAprAkrama baladhArI // 39 // lohami nagarataNo adhIpati te vIdyunmAlI kahAvi / traya bhuvanamAM mAhAbalIo yehanI yamalI ko nAvi // 40 // eNi prakAri traye bAMdhava rAjya kari avazyameva / manamAM ye IchA kari te tyAMhAM pAMmi tataSeva // 41 // tArakAkSano pUtra harI teNi mAhAM ugratapa kIdho / vIraMcI pragaTa havA varakAraNi satya bola kari dIdho // 42 // harI kahi brahmAjI mujhani eka vara karo pasAya / svAmI amArA nagaravISi eka amRtavApI thAya // 43 // teNi sami brahmAjI aMtara dhyAna havA vara ApI / heAM mAtramAMhAM nImI eka amRtakerI vApI // 44 // pachi unmatta havA te dAnava mAhAbalIA ye hoya / traNya lokamAM devaruSezvara duSI karyA zrava koya || 45 // teNi sami jaI amara kahi zrIbrahmAni zIra nAmI / trailokyamAM tarakasuta Agali kyama rahIai ahno svAMmI // 46 // brahmAjI valatA ima bolyA amara tahamo avIdhAro / ye pApI tamani duSadAyaka te tAM dveSI amAro // 47 // jAo zarNya mAhAdevataNi tyAMhAM kihijo nIja vRttAMta | Iza vInA koNi pApIno ANI na saki aMta // 48 // 595 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti brahmani pachi mukSa karI sura tyAMhAM AvyA tataSeva / mana ekAgrapaNi stavyAM tyAri prasaMna thayA mAhAdeva // 49 // brahmA kahi tArakasuta Agali amara duSI zratra thAya / tA vInA tehano nAza karI ko na saki zaMbhUrAya // 50 // pachi Iza kihi huM mArIza helAM mAtra mojhArya / tyAri dIvyarUpa amari ratha nIrmo biThA zrItrIpurArya // 51 // rudra kahi sArathI karo ko mujha pi adhIko hoya | te tAM timi eNi ratha biThA detya haNAe teha // 52 // pachi brahmAni sArathI karyA re varatyo je je kAra / dAnava haNavA Iza saMcayI ANI prema apAra // 53 // jaI yuddhano sami racyo pUravA amaranI hAMma / pAzuparvatAstra bAMhA mehelI zIva kare mAhAsaMgrAma // 54 // 596 ye pura teNi sami balIni bhasmarUpa thayA tyAMhi / tArakAsuta traye pApI pachi paDyA raNamAMhi // 55 // parma kIpA kIdhI mAhAdevi vacana potAnUM pAlyUM / jayajayakAra havo trIbhovanamAM amarataNuM dukha TAlyUM // 56 // duryodhana kihi aho zalya tUM sAMbhalya satya upAya | te mATi havi karNataNuM sArathIpaNaM karya rAya // 57 // rudrarupa e karNa bhaNi ji tU te vIraMcI samAnya / teNi tyAMhAM karyU tyama tyiM karavUM kArya nIdAMnya || 58 / / temATi valI sAMbhalya tujhani hu kahu eka atIhAsa / duryodhana rAjA ima boli kihi zevaka bISNudAsa // 59 // * * * Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 59.1 te zalyaparvamAM kathA sabaMdha kavItA kihe bAMdhIza pratIbaMdha // 11 // saMvata sola paMcAvano sAra yeSTa zuda cothya zanavAra // 12 // te dIna pUrNa thaI e kathA buddhamAMne bolIza sarvathA // 13 // gAI sAMbhali tehane vaikuMThavAsa behu karajoDI kihi vISNudAsa // 14 // ( 4 ) vaizyakavi nAkara-sattaramo saiko - mahAbhArata AraNyaka parva (saM0 zrI kezavarAma zAstrI ) prathama te praNamI zrIgaNapatinaI joDInaI bi pANi / vidhana haru tamyo kRpA karInaI Apu avicala vANi // 1 // ekadaMta ja zobhatu gajavadana zobhai teha | dala deva dayA karI nija buddhi Apu eha // 2 // modaka - AhAra aMtarjyAmI kavinaI karu pasAi / saMmukha svAmI avalokatAM buddhi-jJAna paripUraNa thAi // 4 // deva dAnava asura kiMnara stava guNabhaMDAra | muhunaI dIna jANI dAmaNu karu mAhUrI sAra // 6 // zubha kAraNa prathama stavai trailoka mAMhAM deva / tAharI kRpA vinA pAmai nahIM buddhijJAna ja kheva // 7 // te mATai mahArAja ! muhunaI karunaI parama kRpAi / itihAsa kihivA buddhi mAhUrI saphalita-hRdayA thAi // 8 // kaheza mahApurANa naI kavitA khoDi ma dezu / mujha buddhi-mAne karUM racanA kRpA zrIparameza // 14 // ( pR0 3 ) Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti dharaNi Dhaliu dhrmraajaajii| mUrchA paDiu nahIM ghaTi sAnajI // 1 // sAna nahIM ghaTi rAyanaI zaunaka dii pratibodha / jJAna tAhrUM kihAM gayUM mAhA dharmarAjA jyodha // 2 // ajJAne ima Avariu tUM aMtargati aviloki / sukhaduHkha sarajyUM dehinaI harSa kihi tihAM zoka // 3 // are paDI velAi pAMDavo tamyo ma meDlu citti dhIra / tamhArai tihAM sAhi chai svAmI zrIjyaduvIra // 4 // mUrchA valI rAyanI tava boliu dharmakumAra / / zaunakajI tamyo sAMbhalu gRhasthanA AcAra // 5 // brahma kSatrI vaizya zUdra je mukhya cyAri varNa / prAtaHkAle UThI snAna saMdhyA [anaI ] sevA smaraNa // 6 // upavItadhArI sAMcavai te ApaNAM satkarma / jyajJa-jyAjana-adhyayana-adhyApana-dAna-pratigrahadharma // 7 // zUdra sevA vipranI valI kathAkIrtana buddhi / anya varNa alagA te thakI tehnaI tehI vidhi // 8 // aSTAdaza anna UpanAM hui zAkapAka viveka / paNi zaunakajI tamyo sAMbhalu pihilu dayAdharmaviveka // 9 // atithi Aviu AMgaNai tehnaI na karivu nAkAra / gau gavAnika vAsa vAyasa zvAnanai dii AhAra // 10 // parivAra poSai ApaNu nai UgaratUM rihizi kaSTa / [ pavi ] tra anna te prAsatu ju hui gharamAMhi jyeSTha // 11 // Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya yathAsaMpadA jehUna jevI tehUnaI tevUM dAna | rAjAnaI tAM rAjarItii raMkanaI [ raMkasamAna ] // 12 // paNi ratnamaNi kanakabhUSaNa detAM anna avAri / vimukha ko vAli nahIM pachariM lihivu AhAra // 13 // to hi AzA mATi thayUM anaI vipata AvI Aja / gamyaM zrIgoviMdanaI je dvArikAM taNu rAja // 14 // maI pApa pUrve zAM karyaM lUMsyA kaNakoThAra | atithi ko Aviu AMgaNai tehUnaI nApiu AhAra // 15 // durbalanI maI bhUkha na lahI annakAji kariu nAkAra | yAcakajana maI duhuviAM tenaI mukhi kariu tiraskAra // 16 // pAka pUraNa nIpanA hUM jyamitrA baiThu jyeSTha / annakAji uvekhiAM maI potaI popyUM peTa // 17 // aMtara maI ehavuM kariu te ADUM AyUM pApa / RSi ! tahamanaI mUkI hUM vyamUM tu bhogavUM kihAM Apa / / 18 / / niHzvAsa mUkI UThiA naI gayA jihAM guru dhaumya / vRttAMta sarva mAMDI kahyaM ekAMti baizI bhobhi // 19 // muhuI rAi jANI AviA moTA je dvijarAja / nAkAra mukhi navi kahUM deha prANa thAi tyAja // 20 // tava dhaumya kahai chai dharmanaI ciMtA ma karazu ciMti / vipata saghalI bhAMjazi kahUM Upari dRSTAMta // 21 // * 599 * Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 gujarAtI bhASAnI utkrAnti janameje rAi Uccarai te jala nayaNa) jharai / rAi kahai vaizaMpAyana muhunaI kuhu re // 1 // vaizaMpAyana muhunaI kuhu eka saMdeha moTu Api / dhaumya RSinaI kihAM thaku e kazyapasuta taNu jApa // 2 // sadya prabhAkara pragaTiu anaI ApiU varadAna / mUla maMtra ja kihAM thaku kima pAmyA paramanidhAna // 3 // vaizaMpAyana valatUM vadai uttara sAMbhalu rAi / eka samai icchA thaI svarga mAMhi surarAi // 4 // sUrajanUM eka stotra kIbUM nAma zata Upari aSTa / aMtargati ArAdhatAM savitA thayA saMtuSTa // 5 // AvInaI UbhA rahyA ApiU varadAna / A vaibhava tAharu acala rihijyo ima kahI thayA aMtardhAna // 6 // ehavai RSijI AviA kari vINA hariguNagAna / Asana ApI araciA naI stavai surarAjAna // 7 // (pR0 30) janameje vali pUchai vAta vaizaMpAyana kuhu sAkSAta / ekamAsa e aMtari rahuM te pAMDave kima nirvA // 1 // tehmAM vighna thayAM je yathA tenI muhunaI kuhunaI kathA / vaizaMpAyana kihi suNi rAi ! eka mAsamAM vighna bi thAi // 2 // sukhasamaridhi vanamAMhi ramai ekavAra ehvu Avyu samai / mRgayA ramavA vanamAM gayA pAMce bhAi jUjuA thayA // 3 // traNi dizAI teha paravaryA nikula sihide ekaThA palyA / ima te vanamAM pAMce bhAi teha samai sAMbhalinaiM rAi // 4 // Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamA ane sattaramA saikAnuM padya tathA gadya 601 madhyAhna Azrama sUnA thAi RSijI nitikarma karavA jAi / zAlavataNI sutA suMdarI jidrathanaI kanyA te varI // 5 // lagna keru te dina Aviu jidrathanaI saMdezu kAviu / paraNevA padhArajyo tamyo AMhi sAmagrI kIdhI amyo // 6 // jidrathi jAna zaNagArI bahu haya gaja ratha te lIdhA bahu / bherI mRdaMga vAjai ghaNI sAthi................taNI // 7 // strIjana ratha mAMhi gAna karai eNI piri jidratha paravarai / duta-kAmikanI vATe jAi nIsANanA nirghoSa vagaDAi // 8 // teNai sami vanamAMhi drupadI ekalI manamAMhi vdii| duMdubhinAda bahu sAMbhalI strInAM gAna suNI mani ralI // 9 // koika rAjA varavA jAi te jovA kerUM mana thAi / parNakuTI UghADI karI drupadI jovA te nIsarI // 10 // Upari Upari joi caDhI jidratha kerI dRSTiiM pddii| tava pradhAnanaI pUchyU bhUpi e strI kuNa dIsi tejasvarUpa // 11 // sUrajyakoTi dIsi jhAtkAra evI jAnamAM nathI kuhu nAri / koTarAsa paradhAna kihivAi teni pUchavA mUkiu rAI // 12 // jAu mitra Avu pUchI vAta kuhunI kAminI kuNa mA-tAta / tihAri pradhAna pUchavA gayu drupadI Agali Ubhu rA // 13 // paradhAne jai kayUM kAminI te muhunaI kihi tUM bhAminI / paradhAna kevu sobhai tyAMhi bAvala vRkSa Ubhu vanamAMhi // 14 // eDvI UbhI drupadanI bAla siMhanI nArI pUchi ziAla | tihAri drupadI bolI vANi pAMDavapatnI muhunaI jANi // 15 // Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 gujarAtI bhASAnI utkrAnti eTalaM sAMbhalI pAchu balyu jidrathanaI te AvI milyu / svAmI pAMDava kerI nAri ekalI UbhI maThanai dvAri // 16 // pAMDava tu mRgayA gayA banni kuhu navi dIsaha pAsaI janna / ehUvUM AvI pradhAnikaM driyanUM mana vallabha thayUM // 17 // drupadI jANI avazyameva ratha kheDI cAliu tatkheva / jAna jAtI mehUlI yadA drupadIni haravA Avyu tadA // 18 // kRSNA mantri vicAra tyAMhi ekalu ratha kuhu Ai Ahi / manamAM ehvI AvI bhrAMti sUnUM maMdira hUM ekAMta // 19 // zuM jANidaM kuhu kapaTI rAi mananI vAta kalI navi jAi / ehUvI vAta vicArai manni vaizaMpAyana kihi rAjanna // 20 // eTali ratha Aviu DhUkaDu manna keru bhAgu Ubharu / jidrathanaiM ulakhiu nAriM tihAraI prANa Avai ThAhUri // 21 // eha tu pUjya paruhuNu rAi mujha dITai raliAyati thAi / ehaM ridai vicArI joi ehUnA mananUM kapaTa na hoi // 22 // ratha tAM AvI rahya kSaNamAMhi drupadI UbhAM chai te tyAMhi / mukhi cheDu dei pUchai bAta Asana ApyUM kihi bisu bhrAta // 23 // bhalaI padhAryA naNadui ! tamyo paruNAgati zI kIjiI amyo / havaDAM mRgayA gyA chai rAi pANDava te tAM pAMce bhAi // 24 // mRga mArInaI lyAvazi ghairi karajyo bhojana rUDI pari / vAsI te tAnaI navi rucai tAjUM hui te tamanaI pacai // 25 // jidratha kihi hUM bhUkhyu nathI pAchaI ehavI vANI kathI / tAM mujha sAtha Ave sahI pAMDava pAsaI vani zuM rahI ? // 26 // e vanavAsI mUMDA dekhI mujha ghiri AvI thAjye sukhI / tihAri vacana ima bolyAM satI jA jA akarmI thayu kumati ||27|| ( pR0 298 ) Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna pAMcamuM aThAramI sadInI gujarAtI ane upasaMhAra 194 have je kRtimAM barAbara adyatana gujarAtI vaparAyelI che tevI aDhAramI sadInI traNa cAra kRtiomAMthI meLavelAM nAmo ane kriyApado ityAdi joI laIe. e kRtio vize vizeSa kazuM lakhavApaNuM rahetuM nathI, aDhAramI sadInI kRtiomAM pahelI kRti khemAhaDAliyAno rAsa - kartA aDhAramA saikAnA lakSmIratna (jaina), bIjI zrImadbhAgavata - racanAra kavio lakSmIratna kavi ratnezvara ane trIjI kavirAja premAnaMdanI kRti (jaina) ratnezvara - che ane te rAjA naiSadhanI kathA. tathA cothI kRtirUpe premAnaMda ane yazovijaya (jaina) dravyaguNaparyAyano rAsa ( mULa padya ane artha gadya ) ane jaMbusvAmirAsa padya kartA upAdhyAya yazovijaya. e cAre kRtionA kartAnA samaya vize sunizcitapaNuM che, eTale e bAbata khAsa kazuM lakhavApaNuM nathI. 195 vibhaktinA kramapramANe nAmo ane kriyApado temAMthI A pramANe tAkhyAM che : e kavionA nAmavibhaktivALA sAta vibhaktinAM rUpo prayogo vibhakti - 1 lakSmIratna - janesara, nRpa, puruSa, bhatrIka, khemo, bhagavaMta, gujaradesa, guNanIlo, varaNa. Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ratnezvara-sUta, vADava, abolyo, beTho, vyAsaputra, bAlaka, nAnA, zukajI, arjuna, sarve, UbhA, sAmA. premAnaMda-pAMDava, arajuna, tApaza, Avyo, judhISTara, baDabaDato, valatA, nala, dharma, pAMDavo. vibhakti-2lakSmIratna-caraNa, vilAsa, kathA, jala, gurU, rAsa, sAniddha. ratnezvara-bAda, niHzvAsa, mokSamArga, gamana, veSa, kautuka, mastaka, zukane, munivarane, karmane. premAnaMda-dhyAMna, jaza, sarasvatIne, rAja, putrane, trIpurAra, zevA, drupadIne, mune, rIdhazIdhane. vibhakti-3-- premAnanda-nAMmI, me, (meM) nale, kadraSTe, dIvaze, pratApe, nAmeM, pAMDave. lakSmIrala-kuMbhe, jJAne, nAMmeM, nAmeM, jiNe, bhujabaleM, sAthe. ratnezvara-teNe, same, zarIre, harakhe, atithirUpe, yudhiSThire. vibhakti-4 tathA 6premAnaMda-sutanu, naizadataNo, naizadarAenI, parvano, vazyAno ( rahevArnu), tehenI, bhImazenyanI, zehedevane, caMdranu, bhAinI, tehanAM, kohone (kone), dezano, tehano, tehanA, nalanI, nalanu, tehanA, tehenI, tAhArU. ratnezvara-pAmyAno, parIkSitane, avadhUtataNo, jenI, jehanUM , varasanA, jenA, trivallInI, jenA. lakSmIratna-zrIjInataNA, veMpArInI, vesAnAM, gujarano, dharmataNi, keineM, jIvana, tenu, jenI. ___ Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramo saiko ane upasaMhAra vibhakti-5lakSmIratna-......... ratnezvara-kaMThathakI, karyethI, AnanathI, AsanathI. premAnaMda-gherathI vibhakti-7--- premAnaMda-vanamujhAra, kailAze, pAze, madhyAMne, dIzAe, velAe, rUdayAmAM, vanamAM, kAle. ratnezvara-mAhomAMhya, sabalAmadhye, manamA, kaNThavize, dherya, Asanya, moTAmadhye, sabhAmAM, ThAmya, AkAze. lakSmIratna-eNe, madhyaSaNDe, sahesamAM, mehadanimeM ( medanImAM ), jagamAM, dhanyAzrImAM. kriyApado vartamAna bhUta bhaviSya 196 / kIjeM vo bolyAlakSmIratna pragaTyo (vItyA ) praNamuM kahyA | buMThA bAMdhyu niparnu sAMbhalajyo kIdhI ! paDIo racuM didhuM / vAMNi thayuM che karajyo dITho lIdhuM kaha / A Hette Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avyo vazA dharU FE EFFEE EFFERE gayo thayU 606 gujarAtI bhASAnI utkrAnti vartamAna bhUta bhaviSya ratnezvara- sAdhe pUcyA DhAMkyAM honAra sAMbhalajyo dIse bodhyAM AvyAM kahe lave che pAmyo atizobhyo pramANe Ave beTho vikhANe vAdhe AvyA premAnaMda--- dIu thyU haze nIzare bhAgaze karU Avyo pAMmyo Avaze AdarU jAMu raho kahu pAMmu dharAvyU vade Ape gayo cAMpe paDyo chara bolyA AvyU kehe che bhogavyU hoe jI koho kRdaMto 197 lakSmIratna-AvatA, karatAM, khAtAM, jAtAM, raDatAM, caDhatai, e kavionA sAMbhalatAM, kahaMdA. kRdaMtaprayogo ratnezvara-vicArI, suNIne, thene, mehalI, karaMtA, lai, pharaMtA, jovA, dIsaMtAM, nirakhI, dekhI, rAkhIne, rahIne, karato, haravA, karavA. paraNo beThA Apyu nathI muko Adhe lagADe chAMDI Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramo saiko ane upasaMhAra 607 premAnaMda-hArIne, ArAdhavA, talAzavAne, AMNI, caDhAvI, jotojoto, karIne, laiI, vIzarato, vazavU , bhamayaMtI, karatAM, ApI, karavA, karI, zAMbhalI. e kavionA keTalAka zabdo 198 keTalAka zabdo lakSmIratna-bhAvaha, kIratAra, pItyA, dIvAkara, maMDAMNa, gaDha, beMsaNo, aDhAra, vanarAi, saraga, taleTI, maDha, maMdara, pola, saptabhumIyAM, varaNa, hATa, saraiyAM,-pAtazAha, memmada begaDo, hemara, ghAMna, omarAo, rANArAo, me' to, mAjana, darabAra, bhATa, seTha, mArcha, meha, mehadani, kATu-(kaSTamaya), dakAla, parajA, mApa, beTA, bhojAi, devAMna-( dehavarNa) nAtya, jAtya, juThAM, mASi, paMSi, josI, murata, mAnavya, kAgala, krama, raMka, barada, doSaNa, pasAya. ratnezvara-nAnA-zAstra-vicakSaNa-vADava, saghalAM, sUraya, vAta ghaNAika, Apa, mukhya (mukhe), azvameva (avazyameva ), jhalahala, upavIta, Azramma, kautuka, keDe, hADa (hADakAM), vakSa, vartula, UMDerI, vAMkA, bhuja, AjAnu, jyotya, janamana, jamA, sAmA, amyo (amo), amane, ama, te mATye, padodaka, grAmya, nipaTa, samaMdhI, bharathAra, dvekhI (dveSI), nhAbhaya, kaMpArava, mhA_DUM, sUraja, hIse, kUDUM, kucchita, zohara, ujjaDa, dhUMsara, vIja, varasAda, bAdala, ogaNapaMcAsa, gIrvANa, prAkRta, tohe. premAnaMda sarasvatI, praNAmya, naizada, vaizaMpAyena, cAturamAza, AraNIka, dautakavana, arajuna, kailAza, trIpurAra, zama (samaya), tApaza, kuMtIzuta, rAtanIrAta, cAMpe, carNa, aMtazakarNa, bhImazenya, pAze, dAtaNapANI, prAtazAMmagrI, rIza, vrakSa, nIkula, pohora, varaNAgI, zehedeva, kAma, roza, madhyAMna, joza, jogaNI, zAMmu, behedaza, nIsvAza, vIzarato, rUdaya, Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 gujarAtI bhASAnI utkrAnti rUSI, vIjoga, zaraSo, Azana, zIdha, zomo bhAga, kaSTa, zaMtoSa, dAzI, judhISTara, vrathA, vemAMna, AkSAMna, jagna, rItuparNa, rAya, vIrakSetra, covIzA, nyAtta, padabaMdha, kAlAvAlA, muhuratta, zurata, zAra, zatara, bAroThA, vara. 199 vibhaktivALAM nAmonI yAdI yazovijayajI - 1 zArada. tUThI. kukavi vIra. ApaNa. gAma. saMtoSa. vaDo. so. avabodha. je. te. kehavA. sobhAgI. 2 dayA. jApa. AMbela ( amla - khATI ) dvAkhane. vANIne. sAnnidhya sUtra mahI. racanA. te pratyeM. upAya. svaziSyane. abhyAsa. 3 teM. hiyaDe. jasavijaye. ziSye buddhiM rase. bhaTTAcAryai. hetaiM. jeNe. vacanadvAre. abhyAse. anusAre. jeNa teNa lIlAe. ApaNe. 4 bharaNane kAja hitaheta. je mATaI. upakAranaI heta te mArTi bhaNavAne kAje. atilobhathI. sukhathI. duHkhathI. 5 vizeSathI. sAmAnyathI. 6 muja. kAvyano. vibudhataNuM. tehanuM. bhojanataNI. bhavanA. strIne tAsa. tumhAro zudino. praznaro. * bAIrI. avadhijJAnarI. tehano. tehanI. 7 pada. kaMThe. jihAM. taLe. ihAM. khaMbhAta madhye. kSatrIkuNDagrAme temAMhe. gaNamAM. sUrIzvaramAM . samudAyamAMhe. kAsIye. saMbodhana - AtmArthiyo ! prANiyo. Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramo saiko ane upasaMhAra tUThI kahe| thAsyai kiyo diUM kare hojo kIjaI chai jotarIyA ke (anekavAra) kIdhI mUkyA traNe kALanAM kriyApadonI yAdI vartamAna bhUta bhaviSya pUju rcha hoya dIdho rahyo / karaze upazame vAcaI chai Apo ch| AropyAM cAlI karo vicArayo karyA UpanA nacAve jANajyo dekhADai chaI viNaTTha deSADyu karuM chaM dIThaM karyA kIje thayA sohe, sobhe vAdhyo sAMbhalajo gAya che zaNagAryA uMghajo bhaNajyo caDhyA thayo lekhave kahe che / huA | prakAzI kRdaMtokarata. huMta. caDhatA. ramaMta. suNIne. dedIpyamAna. karIne. jharatA. keTalAka zabdoupagaMga. suraMga. huM. dakSiNAvatta. pavitta. tribhuvana. gAma. sIma. rUkhaDAM. vAnara. pere. saravara. vAlukA. grAma. AcArajapadakamala. pavitra. sAco. uMTa, rasabUMTa. drAkha. sAkara. mohanagArAM. kuMjara. aMbara. lagI. sAMbalA. navalA. veSa. cakaDoLa. raMgaroLa. bArI. ucchava. vAditra. kajala. tUra. jAmAtA. sanUra. gAjAvAjA. samAcAra. nyAyAcArya. to. naMdanavana. AjJAmAphakapaNuM. nisadIsa. likhAvita. sAdhyo Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti 200 ahIM upayogamAM lIghelI aDhAramI sadInI cAre kRtiomAMthI nidarzanarUpe jaNAvelAM sAte vibhaktivALAM rUpo, aDhAramI sadInI kriyApado, kRdaMto ane bIjA zabdone vAMcavAthI e bhASAmImAMsA spaSTa jaNAi Ave che ke e kRtiomAM vaparAyelI gujarAtI te adyatana gujarAtI che. te kRtionA keTalAka prayogomAM jUnI gujarAtInI chAMTa dekhAya che kharI paNa te nagaNya jevI che, ethI adyatana gujarAtIno AraMbha aDhAramI sadIthI thayo che ema mAnavAne vA kahevAne ko bAdha nathI. jUnI gujarAtInI chAMTavALA je thoDAka prayogo che te ApoApa samajhAya evA che, eTale tene judA gaNAvavAnI jarUra jaNAtI nathI. je samayathI jaina ane vaidika paraMparAnA gujarAtI kavionuM gujarAtIsAhitya upalabdha thAya che te kALanI kRtionA kramavAra uttarottara udAharaNo vadhAre pramANamAM Apato Avyo chu ane te rIta cheka chelI aDhAramI sadI sudhI rAkhelI che. je sAkSara baMdhuo haju paNa jaina ane jaina nahIM evA kavionI bhASA vacce bhedabhAva vA bhinnapravAhamUlakatA samajhatA hoya teo kRpA karIne bAramI sadIthI aDhAramI sadI sudhInI gujarAtInAM ahIM ApelAM e nidarzana-prayogo dhyAnapUrvaka jarUra tapAse evI temane mArI namra vinaMtI che; ane e bhrama bhAMgavA sAru ja nidarzano vadhAre ApavAnI ukta paddhati ahIM svIkArI che ane sAthe sAthe pratyeka bhASaNanA aMtima pAnAMomAM meM bAramI sadIthI mAMDIne aDhAramI sadI sudhInA gujarAtI padya ane gadya sAhityanA namUnAo paNa ApyA che. te namUnAonuM saLaMga nirIkSaNa paNa ukta bhrama bhAMgavAne pUratuM che. sadIvAra RNa kavio to lIvelA ja che. 610 ahIM sudhI ukta sadIonA sAhityanuM nirIkSaNa kareluM che. have e nirIkSaNano niSkarSa batAvavA aMtima vacanarUpa upasaMhAra karIne A vyAkhyAna pUrAM thaze. Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM padya tathA gadya Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramo saiko (1) kavi lakSmIratna-saMvat 1741-khemA haDAliyAno rAsa duhA Adya janesara Adya nRpa Adya puruSa avatAra / bhavabhaya bhAva? bhagavaMta naru karuNAnidhI kIratAra // 1 // praNamuM tAsa prathama caraNa dyo mujha vacana vilAsa / sAMbhalajyo bhavIka janna hu~ racuM ma rAsa // 2 // kavaNa Semo kyA huvo pragaTyo kavaNa prakAra / sAniddha karajyo gurU sadA kahu kathA tasa sAra // 3 // guru mAtA guru pItyA kIjeM garu pAye seva / jJAMna dIvAkara guru kahyA namo namo gurudeva // 4 // kuMbha bAMdhyuM jala rahe jala vinA kuMbha na hoI / jJAne bAMdhyuM mana rahe gurU vinA jJAna na hoI // 5 // caupai. rAga rAmagIrI jaMbudvIpa bharata eNe ThAma madhyaSaMDe moTA maMDANa / gujara desa che guMNanIlo pAvA nAmeM gaDha beNsnno||1|| gaDha upara che sobhA ghaNi aDhAra bhAra vanarAi taNi / moTA zrIjIna taNA prasAda saraga sarIzuM mAMDe vAda // 2 // Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti vase seMhera taleTI tAsa cAMpAnera nAmeM zuvIlAsa / gaDha maDha maMdara pola prakAsa sapta bhumIyAM uttama AvAsa // 3 // varaNa aDhAra tyA suSi vase sobhA deSi mana sulaseM / veMpArInI nahI re maNA sAtaseM hATa saraiyAM taNAM // 4 // nitya cokaDIyAM koDI kare vesAnAM maMdara vIsase / pAtasAha tihAM paragaDo rAjya kare meMmmadda vegaDo / sataraseMsa guMjarano dhaNi jiNeM bhujabaleM kIdhI pohavi ghaNi // 6 // savAlaSa hemara sobhatA dasa sahesanAM gaja dIpatA / sItera SAMna bahotera omarAo avara ghaNAM che rAMNA rAo // 7 // nagara seTha meMto cAMpasI ahanisa dharma taNi mati vasI / seTha sAthe mAjana sohAiM eka dIvasa darabAre jAI // 8 // mAragaM malio didhu mAMna omarAo sAloduSAMna / SAMna sAthai AvatA seTha baMba bhATa tava dITho dRSTa // 9 // ___ x x x x x iMma karatAM dina ketA volyA varasa thayuM che mArcha / meha na kuMThA mehadanimeM varasa niparnu kATuM // 30 // paDIo dakAla ke parajA pIDe ko keine navya ApeM / Apa ApaNe mApeM SAtAM dhAne kImeM na dhApe // 31 // mAta pItA baMdhava ne beTA bhAI ne bhojaaii|| nAtya jAtya gotrIjana juThAM eka anna sAtheM sagAI // 32 // ana vInA devAMna na dIpe budhya zudhya savI jAI / kIDI kuMjara mASi paMSi ana sahu ko SAya // 33 // Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM padya tathA gadya jAMNyA josI anane mAge paNa murata anna joII / anna vInA zura sevA na mAne to mAnavya kama vagoiM // 34 // ane ratha caMcala cAlai ana ratanasI mAgeM / ana vInA to vastra na thAI kAgala rUDo na lAgeM // 35 // ana vInA krama eka na cAle sarva jIvanuM kAma / sahu komAM annadAtA moTo tenuM suranara kare vaSAMNa // 36 // ana vInA teNe avasare vastra vInA nisaMka / pAtasAha tAM paDIyAM dekheM jAtAM raDatAM raMka // 37 // rAga dhanyAsarI dhanya dhanya Semo dedarAMNi jenI kIrata jagamA jANi jii| didhAM dAMna te caDhatai pANi jI kavijane vAta vaSAMNi jI // dhanya0 // 129 // pAtasAI ghaNu mAMna ja dIiM sAha barada jeNe lIdhuM jii| jAtAM barada jeNe rANyAM saghalAM deiM dAMna mana praghalAM jI / / dhanya0 // 130 // garuyA sAdhutaNA guNa gAyA aneM vali rISi rAyA jii| kavIjana mata koI doSaNa ma dejyo guNa huvA te gAyA jI // dhanya0 // 132 // saMvata satara ekatAlisA varakhe rAsa racyo mana harakhe jI / mAgasara suda puMnyama gurUvAre gAMma uMnAuM mojhAra jI // dhny0133|| Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 gujarAtI bhASAnI utkrAnti paMDita hIraratna parasIdhyA tasa pasAya rAsa kIdho jI / chaDI DhAla dhanyAzrImAM gAvai sAMbhalatAM suSa pAveM jI // 134 // X X X X kIje dharma bhavIka jana vRMdA lakSmIratana kahaMdA jI // 135 // ( aitihAsika rAsasaMgraha, bhAga 1 lo, saM. zrIvijayadharmasUri ) ( 2 ) kavi - ratnezvara - saMvat 1749 - zrImadbhAgavata ( saMpAdaka - zrIkezavarAma zAstrI ) (pRSTha 145) sUta kahe sAMbhalajyo zaunaka devarAta nRpa teha | teNe e vidhya pUchayA vADava kahe vicArI jeha // 50 // nAnAzAstravicakSaNa vADava mAMhomAMA vicArI / vividha virodhI sAdhana bodhyAM saghalAM saMzaya kArI // 51 // koya kahe je viSNU devatA ko kahe ziva deva / koya kahe te saghalA madhye sUraya sAro deva // 52 // koya kahe je kAladevatA koya svabhAva pramANe / ko karma zreSTha kahe ima aneka vAta vikhANe // 53 // have ghaNAika vAda suNIne Akula antarveda | sAMbhalya zaunaka rAjaRSi te manamAM pAmyo kheda // 54 // Apa abolyo thaine beTho mukhya mehalI niHzvAsa | mokSamArga pAmyAno manamAM navya Avyo vizvAsa // 55 // pUrva puNya parIkSitane AvyA vyAsaputra zukadeva / jJAnasudhAbharasAgarazAzivara teNe same azvameva // 56 // Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM padya tathA gadya suMdara dhAma svarUpI zukajI svecchA gamana karaMtA / veSa vizada avadhUta taNo lai mahitala mAMhya pharaMtA // 57 // jhalahala tejalatA sama jehUnI jaTA yatna vina vAdhe / kaNTha vize upavIta acala tyahAM mAlA mohinI sAdhe // 58 // jehUnUM cinha jaNAya nahIM je koNa varNa Azramma / yathAlAbha saMtoSI zukajI pUraNarUpI parama // 59 // mAnA bAlaka kautuka jovA keDe pharatA kroDa | kardama ne tRNa tanuye valagAM alagAM baMdhana choDa // 60 // sola varasanA zukajI tyahiye komala caraNa sugAtra / kara ura skandha kapola sukomala suMdara zobhApAtra // 61 // darzanIya ne dIraghalocana uttama nAsAkIra / tulyakarNa bhrukuTI mukha suMdara kambukaNTha suzarIra // 62 // kaMTha thakI heTherAM dIse yugma hADa vhAM jeha | te jehUnAM mAMse karI DhAMkyAM navya dIsaMtAM teha // 63 // jehUnUM vakSa vizAla ne valI vartula nAbhikUpa / UMDerI trivallInI rekhA udara anUpa surUpa // 64 // nagna digaMbara vAMkA valatA alakajaTA bhagavAna / nArAyaNa sarakho dIsaMto jehanA bhuja AjAnu // 65 // zyAma zarIre sadA kAla je yauvanavananI jyotya / aMgataNI tyahAM uttama zobhA strIjanamana udyota // 66 // harakhe hAsya karaMtA Ave nirakhI suMdara zobhA / zukane dekhI AsanathI sahU thayA munijana UbhA // 67 // 617 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 gujarAtI bhASAnI utkrAnti yadyapi zuka yogIno aMtarya teja gUDha mahimAya / tehvAM lakSaNa jANe munivara sarve sAhamA jAya // 68 // viSNurAta AvyA atithinI pUjA kIdhI sAra / mastaka nAmI Atmanivedana kIbUM nRpa niradhAra / / 69 // pUjyA aracyA zukajI Asanya beThA aMtaryAmI / pAchalya AvyAM abalA bAlaka nAThAM vismaya pAmI // 70 // moTA madhye moTo munivara teha sabhAmAM pettho| brahmaRSi rAjaRSi suraRSi maMDalamadhye beTho // 71 / / munijanakerA maMDalamadhye atizobhyo bhagavAna / grahatArAnakSatra vicye jANye Ugyo iMdusamAna // 72 // jehanI buddhi akuNThita te muni Asanya beThA zAMta / vaiSNavarAja parIkSita tene ati pAmyo abhrAMtya // 73 // kara joDI zira moDI kIdho munivarane paraNAma / vinayavacana mana sthira rAkhIne pUche parIkSita Ama // 74 // aho amyo tyAM adhunA brahmana thaine kSatrIrAja / sajjana amane seve ehavA amyo thayA chU Aja / / 75 // kRpA karIne atithirUpe AvyA cho ama gherya / te mATye amyo tIratha kIdhA sarvopari karI perya / / 76 // jehanUM smaraNa karyethI naranAM maMdira pAvana thAya / tehatUM darzana sparza padodaka koNa kahe mahimAya / / 77 // Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM padya tathA gadya 619 (pR0 103) mAsa ghaNA vahI cAlyA tohe arjuna nAvyA gAmya / ghorarUpa apazukana dekhatA dharmarAya te ThAmya // 5 // kAlataNI gati ghora nihAlI avalA RtunA dharma / krodha lobha anRta Akula nara karatA pAtaka karma // 6 // kapaTasahita vihAra vilokyo rAya yudhiSThira nipaTa / mAhomAhe maitrya kare nara mana madhye rahe kapaTa // 7 // mAta pitA ne suhRda samaMdhI strI bharathArazuM dekhI / mAhomAMhe kalaha karaMtA rAya yudhiSThire dekhI // 8 // ehvAM cihna aneka ja dIThAM atya ariSTazU karma / divase divase lokavize mhA lobha apAra adharma // 9 // A jo re naravIra nihAlI ati utpAta vighAta / AkAze utpAta ghaNA ne avanIgata utpAta // 18 // aMgavize upacihna ghaNAM e ApaNane bhykaarii| ApaNane e mhAbhaya kahe che moha pAme gati mAhrarI / / 19 // locana jaMghA ne kara mAhA pharake vAraMvAra / hRde vize kaMpArava ati kAMi mhA bhaMDUM honAra // 20 // A jo re A phAlU sUraja sAmUM rahIne roya / AnanathI aMgArA UDe kAMika bhUIM hoya // 21 // mAre sanmukha zvAna rahIne gADhe roto jAya / zaMkA vina mujha Agalya Ubho teNe te bhaya thAya // 22 // Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti adhama pazu dakSiNa diza jAtAM uttama pazu tAM vAma / azva na hIMse rotA dIse kAika kUDUM kAma // 23 // mRtyudUta kapota rahyo karato kucchita zohra / / ulUka mana kaMpAve mAjhaM ghurdhara zabde ghora // 24 // kalakala zabda kAka lave che sarva taNAM sukha haravA / e sarve apacihna anerAM avanI ujjaDa karavA // 25 // dhUsara diza ne ravi zazI pAchalya jalakuMDala bhayakArI / parvata sAthye pRthvI kAMpe bhaya upajAve bhArI // 26 // vIja paDe varasAda vinA ne ghana vina vAdala gAje / eDvA A utpAta vilokI mArUM mana ati bhAje // 27 // __ (pRSTa 229) trepana zloka taNo vistAra ratne karyu yatne vistAra / saMvatanI saMkhyA savilAsa sattaraze ogaNapaMcAsa // 108 // kArtika vidhu saha ekAdazI vAra vidhusahita ulsI / meghatanaya darbhAvatI gAma zrImAlI ratnezvara nAma // 109 // gIrvANa vANIno kavi tohe prAkRtanI mati havI / kavi premAnaMda ( hastalikhita guTako-gu0 va0 so0) lakhyA varSa- 1762 racanA pachI 24 varSe lakhAyela (AraMbha) atha zrInaizadarAenI kathA lakhI che. Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM padya tathA gadya 621 rAga kedArozrIzaMkarazrutanu* dhyAna ja dharU sarasvatIne praNAMmya ja karU / AdarU joDavA jaza naizadataNo re // 1 // DoTha naizadharAenI kahu kathA punya zloka je rAe / vaizaMpAyena vAMNI vade AraNIka parvano mahImA e // 2 // rAja hArIne gayA pAMDava vazA dautakavana mujhAra / ekalo arajuna gayo kailAze ArAdhavA trIpurAra // 3 // eheve zame eka tApaza Avyo vehedaza ehevU nAmI / pujA kIdhI pAMDave ne Apyo vazyAno ThAMmI // 6 // cAturamAza te tyAMhAM raho tehenI kuMtIzruta kare zevA e| rAtanI rAte vArA karatA pAMDava cAMpe pAe // 7 // ekavAra judhISTara beThA talAzavAne carNa / te zame arajuna zaMbhAro bharAI AvyUM aMtazakarNa // 8 // bhImazenyanI pAze jo hu mAgu dAtaNapAMNI / to baDabaDato jAe rIza caDhAvI moTAM vrakSa Ape AMNI // 11 // prAtazAmagrI nIkula pAze kadAca jo hu mAgu / eka pohora tAM vAra lagADe eTalI kare varaNAgI // 12 // * lipikAra, badhe, 'zu' ne badale 'zru' lakhe che. Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 gujarAtI bhASAnI utkrAnti zehedevane jo kAma dIu to zAdhu maMna AMNe roza / madhyAMne gherathI nIzare joto joto joza // 13 // dakSaNa dIzAe jogaNI che jo jAMu to dukha pAMmu / purava dIzAe paravarU to caMdranu ghara zAMmu // 14 // ehevI rIta to traNe bhAinI me to rahu nava jAe / drupadIne mokalu to koi haraNa karIne jAe // 15 // vaNa mAge velAe Ape mune je joIe te AMNI / phala jala mukha Agala laiI mele te to gAMDIvapAMNI // 16 // tehanAM guNa hu nathI vIzarato raho chau rUdayAmAM raakhii| zruSa zaMtoSa vInAM chau zruno munI hu pAratha pAkhI // 17 // nIsvAza mukIne dharma ema kehe che kohonI behedaza rUpI / vana kzavUne vIjoga paDyo hu zaraSo koI duSI // 18 // rAja Azana bhuvana rIdha zIdhane haarii| ehevU kohone thayU haze svAmI pIDA pAMmI nArI // 19 // valatA brehedaza eNI pera bolyA zru AMNe vairAgya / nala dukha pAMmyo are pAMDavo nathI tehano zomo bhAga // 20 // rUpa rAenu na male dhana nala nareza zamAMna / tehanA jevu kaSTa tamo nathI bhogavyU rAjAMna // 21 // bhImaka kumArI nalanI nArI rUpa kahu zru mAMDI / te nArI jAhAM nahI phala pANI nale te vanamA chAMDI // 22 // dAzI rUpa dharU damayaMtI kubaDu thayU nalanu gAtra / tehanA dukha Agala are rAe judhISTara tAhArU dukha koNa mAtra // 23 // ___ Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM padya tathA gadya kara joDIne dharma ema bolyA koho trehedaza rUSI rAe / ghaNu dukha pAMmyo nalarAjA te zru kAraNa kehevAe // 24 // koNa dezano nareza kAhAve kema paraNo damayaMtI / te nArI nale kema chAMDI kAM mukI bhamayaMtI // 25 // utapatya koho nala damayaMtInI atha ItI kaMthA e / duSIAnu duSa prakAza karatAM bhAge mana thA e // 26 // valaNa vathA e mAhArI bhAgaze ema kahe judhISTara rAe / kahe bhaTa premAnaMda naizadataNI kathA e // 27 // aMtima bhAga, pR0 386 ) mAtA pItA guru vIpra vaiSNava zevA kare zarva koe jI / paranaMdA paranArI paradhaMna ko kadraSTe na joe jI // 33 // hevU rAja nalanAthe kIdhu punyazloka dharAvyU nAMma jI / putrane rAja Azana ApI gayo tapa karavA rAjana jI // 34 // anazana vrata karI deha muko AvyUM dIvya vemAMna jI / vaikuMTha nala damayaMtI pohotAM pAMmyo zrIbhagavAna jI // 35 // 623 daza ke zruNa rAe judhISTara ehevo havo nathI navya hoe jI / e dukha Agala tAharA dukha ne judhISTara zru roe jI // 36 // kAle arajuna Avaze rAjA karI utama kAja jI / kathA zAMbhalI pAge lAgo munIvarane mAhArAja jI // 37 // paratApa gayo mAhArA manano zAMbhalI sAdhu carItra jI / avIcala vAMNI hedazajInI hu pattIta thayo pavItra jI // 38 // Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 gujarAtI bhASAnI utkrAnti thoDe dIvaze arajuna AvyA rIjhA dharmarAjaMna jI / vaizaMpAyena kehe janamejayene thayU puraNa nala AkSAMna jI // 39 // zAMbhale bhaNe vA lakhe pustaka zarva tIrathanu phala thAe jI / aSTa mAdAMna jagna taNu phala Ape vaikuMTha rAe jI // 40 // karakoTakane nala damayaMtI zrudevane rItuparNa rAe jii| e pAMcenAM nAma le zrutAM uThatAM tene gherathI kalIjuga jAe jI // 41 // vIrakSetra vaDodarU nAMme gurU deza gujarAta jii| kRSNazruta kavI bhaTa premAnaMda vADava covIzA nyAtta jI // 42 // gurUpratApe padabaMdhana kIdhu kAlAvAlA bhAMSI jii| AraNIka parvamAM mula kathAmAhe naizadhalIlA bhASI jI // 43 // muhuratta kIdhu zruratamAMhe thayU puraNa naMdarabAra jI / kathA naladamayaMtIjInI zAramAMhe zAra jI // 44 // zaMvata zatara bAzeThA varaSe jeThavadI dazamI maMgalavArajI / thai kathA puraNa vIstArajI........ // 45 // lakhyA varSa-zaMvata 1786 nA ASADa zrudI 6 maMdIvAre zaMpuraNa lakhuM che. (4) kavi-upAdhyAya-yazovijayajI-saMvat 1729---jaMbUsvAmirAsa zArada sAra dayA karo Apo vacana suraMga / tuM tUThI muja upare jApa karata upagaMga // 1 // tarka kAvyano te tadA dIdho vara abhirAma / bhASA paNa karI kalpataru zAkhA sama pariNAma // 2 // ___ Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM padya tathA gadya mAta ! nacAve kukavi tuja udara bharaNane kAja | huM to sadguNa pada ThavI pUjuM huM mata lAja // 3 // taMbU dharma sAdhana kaMbU dakkhiNAvatta / aMbU bhavadava upazame jaMbU caritta pavitta // 4 // pavitra kare je sAMbhalyuM tribhuvana jaMbUcaritra | AMbela paNa muja vANIne karaze rase pavitra // 5 // amRta pAraNaM kAnanuM bhavijanane hita heta / karatAM muja maMgaLa hojo e bhAratI saMketa // 6 // zrInayavijaya vibudhataNuM nAma parama che maMta / tenuM paNa sAnnidhya lahI kIje e vRttaMta // 7 // X X X amRta madhura vANI vade tava jaladhara gaMbhIra / vIra bhavika hita kAraNe samaratha sAhasa dhIra // 1 // sAMbhala zrotA sarva kahezuM sarasa te vAta / sAMbhalatA mata uMghajo mata karajo vyAghAta // 2 // uMghe te suMghe mahI cuMgheM nahi rasaghUMTa / sAkara drAkhane parihare kaMTaka rAto uMTa // 3 // nidrA vikathA pariharI gurumukha sAhamuM joya / suNe je hiDe ullasI zrotA sAco so ya // X ( pR0 2 ) X X 11 ( pR0 4 ) X 625 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti gAma sIma e rUkhaDAM mohanagArAM huMta / vAnara pare caDhatA jihAM ApaNa beu ramaMta // 1 // teha e saravara teha jala teha ja tIra manohAra / kaMThe AropyAM jihAM tAla nalInanA hAra // 2 // sohe eha ja vAlukA ujvala jesI kapUra / bAlalIlAe ApaNe karyA jihAM ghara bhUri // 3 // vAta lagAvI ima anuja bhavadatta bheTe grAma / je AcArajapadakamala pavitra kiyo abhirAma // 4 // (pR0 6) have nija kara joDI kahe nabhasenA zuci bola / raho pAmye saMtoSa karI mana dharI acala aDola // 1 // pariNata vaye vrata Adaro hamaNAM gRhI vrata lAga / kIma aNapaheryo paheraNe sohe abhinava pAga // 2 // cakravarti bhojana taNI icchA karye zuM hoya / ghara saMpatti sarakhe sukhe varte duHkhI na soya // 3 // jima thavIrA atilobhathI ApahI Apa viNaTTha / tima ati icchA mata karo suNo saMbaMdha te iTTa // 4 // (pR0 57) mIThaM lAge tela tasa ghRta navi dIrcha jeNa / bhavasukha tema rAce ma ko zivasukha saMbhare teNa // 7 // ___ Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM dukhaHthI virame jana sakala sukhathI virame budha / sukhaduHkha sarakhA lekhave bhavanA te muni zuddha // 8 // haya jema devANuppiye ! jAtivaMta guNavAsa / utpathagAmI tema na huM suNa tasa kathA vilAsa // 10 // ( pR0 59 ) X X tathA gadya X X mada jharatA kuMjara jANe sanirjara zaila / aMbara lAgI aMbADI suragaja zuM kare mela // 7 // dhavala dhorI jotarIyA rathanI kIdhI taiyArI / zaNagAryA sAMbelA dhavala maMgala die nArI // 8 // gAya gIta suhAsaNi paherI navalA veSa mada mudita huA savi gAma ane saMniveza / kei caDhyAre sukhAsana kei caDhyA cakaDoLa aticatura vicakSaNa kare ghaNA raMgaroLa // 9 // aSTa maMgala cAle Age vaLI cATukAra asi - kuMta - phalaka- gRha narmakAra ratikAra | tila nAMkhyA na taLe Ave tema huA paMtha dharaNIno kaNa paNa na rahyo koi apaMtha // 10 // ucchava jue naranArI bArI caDhI caubArI vyAkula thai vAditra - zabda suNI savi nArI / tUra dugdha jAmAtA kali kajjala siMdUra khaTa hoya e vallabha strIne sahaja sanUra // 11 // 627 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 gujarAtI bhASAnI utkrAnti gAjA bAjA suNIne ardha tilaka karI eka ajita haga eka jovA cAlI cheka / eka neura pahere eka ja caraNa pakhAle Adhi kaMcukI paherI jovA kAMika cAle // 12 // dhasamasatI kAMika kajjala gale ghAle / kasturI locana ThavatI AdhI cAle / bAvanA caMdana rasa pAe lagADe bAlA / aLato hRdaya sthaLa lAe kare cakacAlA // 13 // ( pR0 80 ) X X X tAsa ziSya zrIjitavijayabudha zrInayavijaya guru bhAyA jI / vAcaka jasa vijaye tasa ziSye jaMbUguNa e gAyA jI // 6 // X 9 nanda 3 tattva 7 muni 1 uDupati saMkhyA varasataNI e dhArojI / khaMbhanayara mAMhI rahIya comAsuM rAsa racyo che sAro jI // 7 // ( pR0 83 ) Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadya ( upAdhyAya yazovijayajIe khaMbhAtathI lakhelo kAgaLa ) ihAM dharmakarma sukhai nivartai chai. tumhArA dharmodyamanA samAcAra jaNAvIne paramasaMtoSa upajAvavA. tathA tumhAro likhyo lekha 1 prathama caitra zudino likhyo Avyo, samAcAra prIchayA, saMtoSa UpanA. tathA praznaro uttara :___ sAdhvI nAnabAIrI avadhijJAnarI kapaTamAtra jaNAI chaI. tathA khaMbhAtamadhye zrAvaka, sUtra vAcaI chai, x x x x x tathA guruziSya saMvAda to buddhiM jANavo. ___ vaDo lekha likhAvI mokalyo chai, sA. gadAdhara thAnai ThAUko mokalyo chaI. tiNamAM naya nikSepa pramANarI maNA na rahI chai. vAraMvAra vicArayo. ___tathA zrIvardhamAna svAmI kSatrIkuNDagrAme havA. te to Agama-pramANa madhye aMtarbhavai chai. sAmAnyathI Ama sadbhAve to zeSavat-anumAna pravartaI. je mATaI abAdhita syAdvAda pravacanarUpa kArya chai, te Ama kAraNa vinA na saMbhaveI. pUrvavadAdi zabdaro e artha chai. tathA nyAyAcArya biruda to bhaTTAcAryai nyAyagrantha racanA karI dekhI prasanna hui diUM chai. grantha samAptiM likhyA chai.- x x x nyAyagrantha 2 lakSa kIdho chai. x x x tathA dharmalAbha jANajyo, dharmodyama vizeSathI karyo, dharmasneha vRddhivaMta rASa (kha) jyo. upAdhyAya zrIyazovijaya saMvat-1729-dravyaguNaparyAya rAsa-(prAraMbha) rAga--dezAkha copAi gadya-tihAM prathama gurunaI namaskAra karInaI prayojana sahita abhi Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 gujarAtI bhASAnI utkrAnti dheya dekhADai chaI[pahilai bi pade maMgalAcaraNa deSADyu-namaskAra karyA te 1, AtmArthI ihAM adhikArI 2, tehanaiM avabodha thAsyaiupakArarUpa prayojana 3. dravyano anuyoga te ihAM adhikAra zrI guru jItavijaya mani dharI __ zrI nayavijaya suguru AdarI / Atama--arathInaI upakAra karaM dravyaanuyoga vicAra // 1 // gadya zrIjItavijaya paMDita anaiM zrInayavijaya paMDita e behu gurunaI cittamAMhiM saMbhArInaI AtamArthI jJAnaruci jIvanA upakAranaI hetaiM, dravyAnuyoga vicAra karuM chaM. anuyoga kahiiM sUtrArtha vyAkhyAna. tehanA 4 meda zAstraI kahiyA--- 1 caraNakaraNAnuyoga-AcAra vacana-AcArAGga-pramukha 2 gaNitAnuyoga-saMkhyAzAstra-candraprajJapti-pramukha 3 dharmakathAnuyoga-AkhyAyikAvacana--jJAtA-pramukha 4 dravyAnuyoga-SadravyavicAra-sUtramadhye sUtrakRtAMga, prakaraNamadhye sanmati, tattvArthapramukha mahAzAstra. te mATi e prabandha kIjaI chai. tihAM paNa dravya-guNaparyAyavicAra chai, teNaI e dravyAnuyoga jANavo. Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramA saikAnuM padya tathA gadya aMtima prazasti-gadya tapagaccharUpa je nandanavana te mAMhe surataru sarikho pragaTyo che. zrIhIravijayasUrIzvara. te kehavA che ? sakalasUrIzvaramAM je sobhAgI chesaubhAgyavaMta che. jima tArAnA gaNamAM caMdramA sobhe tima sakalasAdhusamudAyamAMhe dedIpyamAna che. (273 gAthA ) ___ tAsa pATe-tehano paTTaprabhAkara zrIvijayasena sUrIzvara, AcAryanI chatrIzachatrIzIiM virAjamAna, anekajJAnarUpa je ratna tehano agAdha samudra che. sAhi te pAtasyAha, tehanI sabhAmAhe vAdavivAda karatAM jayavAdarUpa je jasa te pratyeM pAmyoM vijayavaMta che. aneka guNe karI bharyo che. (274 gAthA) tehane pATe zrIvijayadevasUrIzvara thayA, aneka vidyAno bhAjana, vaLI mahimAvaMta che, nirIha-te niHspRhI, je che. tehane pATe AcArya zrIkjiyasiMhasUrIzvara thayA, paTTaprabhAvaka samAna, sakalasUrIzvaranA samudAya mAMhe lIhavAlI chai, aneka siddhAMta tarka jyoti:nyAyapramukha granthe mahApravINa che. (275 gAthA) te-je zrIguru tehano uttama udyama-je bhalo udyama, teNe karIne gItArthaguNa vAdhyo. tehanI je hitazikSA tehane anusAre-tehanI AjJAmAphakapaNuM teNe karI e jJAnayoga te dravyAnuyoga-e zAstrAbhyAsa sAdhyosaMpUrNarUpe thayo. (276 gAthA) x x x x __ zrIkalyANavijayanAmA vaDa vAcaka-mahopAdhyAya viruda pAmyA che. zrIhIravijayasUrIzvaranA ziSya je che, udayo-je upanA che. jasa guNasaMtati te zreNi gAI che-sura kinnara pramukha nisadIsa-rAtridivasa guNazreNi sadA kAle gAya che. (278 gAthA) x x x tehanA ziSya guruzrI lAbhavijaya vaDa paMDita che. (279 gAthA)x x guru zrIjItavijaya Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nAme tehanA ziSya paraMparAye thayA x zrInayavijaya paMDita tehanA gurubhrAtAgurubhAI saMbaMdhe thayA, (280 gAthA ) jeNe bahu upAya karIne kAsIye svaziSyane bhagavAne kAje mUkyA, tihAM nyAyavizArada ehavuM viruda pAmyA (281 gAthA ) x X * te gurunI bhakti x teNe karIne eha vANI dravyAnuyogarUpa prakAzI - prarUpI vacana dvAre karIne. kavi jasavijaya bhaI kahe che, e bhaNajya - he AtmArthiyo prANiyo ! bhaNajyo- dina dina divase divase bahu abhyAsa karIne, bhaNajyo ati abhyAse. ( 283 gAthA ) e X X X saMvat 1729 varSe bhAdravA vadi 2 dine likhi / sAhA kapUrasuta sAhA suracaMde likhAvitam // cha // Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 201 vyAkhyAnonA purovacanamAM zabda ane bhASAnA svarUpa vize saMkSepamAM jaNAveluM che. pachI bhASAbhedanAM nimitto vize savistara carcA karelI che. e prasaMge niruktakAra yAske ApelA zabdone ane pradhAna vaiyAkaraNa pANininA dhAtusaMgrahamAMnA dhAtuone nidarzana rUpe jaNAvelA che. bhASAbhedanAM bIjAM aneka nimitto jaNAvyAM che. temAM Arya ane anAryae be jAtiono gADha saMparka paNa eka khAsa nimitta che. te bAbata paNa keTalAka pUrAvA ApIne savistara vivecana kareluM che. vedomAM ya anArya zabdono saMparka che e hakIkata paNa jaimininA vacana sAthe TAMkI batAvI che. eTalaM ja nahIM paNa jemano artha avagata na thato hoya evA vaidika anArya zabdono artha anAryasamAja pAsethI meLavabo evaM kumArilabhaTTarnu savistara nivedana jaNAvIne evaM pUravAra kayu che ke Arya ane anAryono gADha saMparka ane AryonI bhASA Upara tenI prabala asara e kalpita kathA nathI ja. anAryoM dvArA thatuM AryazabdogeM uccAraNa ane AryoM dvArA thatuM anAryazabdonuM uccAraNa khyAlamAM Ave e mATe cInI pravAsI huenasiMganAM uccAraNo sAthe bIjAM paNa keTalAMka uccAraNo* jaNAvelAM che. prAkRtabhASAonA mULa upAdAnane samajhavA sAru vaidika bhASAnI ghaTanA sAthe temanI AMtaraghaTanAnI sarakhAmaNI vizeSa vistArathI sapramANa karI batAvI che. ane ethI e Azaya siddha karyo che ke veda samayanI pracalita bhASAnuM ja nAma prAkRtabhASAo che. yAskanA ane pANininA samayanAM eka ja zabdanAM bhinna bhinna uccAraNo ja te zabdonI prAkRtamayatA sUcakvAne pUratAM che. saMskRta UparathI prAkRta AvyAno mata ane prAkRta UparathI Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 gujarAtI bhASAnI utkrAnti saMskRta AvyAno mata kevI rIte apramANa che te paNa vIgatathI darzAvelu che ane hemacaMdre kahelA "prakRtiH saMskRtam" vacananI saMgati ane asaMgati banne yuktipUrvaka darzAvelAM che ane saMskRta Upara prAkRtanI asara tathA prAkRta Upara saMskRtanI asara e banne hakIkata paNa vizeSa udAharaNo sAthe batAvelI che. sAthe prAkRtabhASAnI avahelanA karavAthI ApaNe je kAI khoyuM che te darzAvI have evI avahelanAno tyAga karavA vizeSa namratApUrvaka sAkSarasamastane vinaMtI karelI che. pachI to prAkRta bhASAo-pAli, azokanI dharmalipinI bhASA, khAravelanI dharmalipinI bhASA, ArSaprAkRta, ardhamAgadhI, sAmAnya prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, apabhraMza vagaire bhASAono saMkSepamA paricaya Apelo che. jaina paraMparAnA digaMbara saMpradAyanA pravacanasAra vagaire graMthonI bhASAnuM paNa svarUpa sAthe sAthe darzAveluM che ane 'apabhraMzano samaya tathA te vizenAM pramANo' e bAbata thoDA vistArathI carcelI che ane ema siddha karyu che ke apabhraMza sAhityane pAMcamA saikAthI AraMbhI zakAya. lalitavistaramahApurANa, bharatanuM nATyazAstra vagerenA saMvAdothI apabhraMzano samaya caryoM che. AnI pachI hemacaMdre racelu apabhraMzanuM ke UgatI gujarAtInuM vyAkaraNa sArarUpe goThaveluM che ane hemacaMdraracita padyodvArA e sAbIta karI batAvyuM che ke hemacaMdre je e vyAkaraNa raceluM che te temanI mAtRbhASAnuM eTale ke gujarAtInuM che. e gujarAtI adyatana gujarAtI nahIM paNa temanA samayanI gujarAtI eTale UgatI gujarAtI ke prAcIna gujarAtI athavA jene keTalAka vidvAno aMtima apabhraMza kahe che, te che. sAthe e paNa jaNAveluM che ke taLapadI bhASAonuM ke lokapracalita bhASA onuM mULa vedavArAnA Adima apabhraMzamAM che ane prAkRta vA saMskRta bhASA to taLapadI bhASAonI moTI ane nAnI mAzI jevI che. Adima apabhraMza, prAkRta ane saMskRta eka pravAhamAMthI AvelI hoIne bahena jevI che. dezya Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 635 prAkRtanA svarUpane paNa ahIM prastAvocitarIte batAveluM che ane saMskRtanA mahAkavio ya tenI asarathI bacI nathI zakyA ema batAvI dezyabhASAnA prabhutvane paNa sUcaveluM che ane te paNa ukta kavionA zabdomAM ja jaNAveluM che. gujarAtI bhASAnI utkrAMti batAvavA mATe te bhASA sAthe saMbaMdha dharAvatI , ATalI nAnI moTI aneka carcAo karyA pachI gujarAtI bhASAnI - nA bAramA saikAnI kavitAnA namUnAomAMthI te saikAnI utkrAMti " bhASAno paricaya ApavA prayatna karyo che. te mATe joIe te karatAM ya vadhAre nidarzano, vAkyo vagaire eTalA mATe mUkyAM che ke ahIM beThAM beThAM ja ApaNe AjathI AThaso varasa pahelAMnI ApaNI gujarAtI bhASAnA svarUpane saraLatAthI samajhI zakIe. 202 bAramA saikAnI gujarAtI bhASAno zabdadeha prAkRtanI jevo cha eTale ke temAM vijAtIya saMyukta akSaro jevA ke 'ka', 'kla', 'kta' vagaire muddala nathI AvatA. 'za' ke 'Sa' no prayoga nathI. te bannene badale ekalo 'sa' ja dekhAya che. svaromAM ai, au, ane, la paNa dekhAtA nathI. saMyukta 'ra' vALA eTale 'aMbaDI' jevA prayogo upalabdha che. paraMtu 'AcArya' jevA to nahIM ja. kriyApadomAM aMte ai, aI, ke au vagaire judA judA svaro dekhAya che, temano guNa thato jaNAto nathI ane nAmomAM paNa evA svaravALA vibhaktipratyayo guNavinAnA ja upalabdha che.. __ abhayadevanI kRti IzvaranI stutirUpa che. vAdI devasUrinI kRti gurunI stutirUpa che ane hemacaMdranI kRti laukika banAvone varNave che. ethI traNenI bhASA eka ja chatAM AgalA benI bhASA karatAM hemacaMdranI bhASA thoDI vadhAre subodha che ane taLapadI jevI che. Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 gujarAtI bhASAnI utkrAnti / 203 teramA saikAnI bhASAne samajhavA paNa ThIka ThIka sAmagrI mUkelI che. teramA saikAnI bhASAmAM ane bAramA saikAnI bhASAmAM nahIMvat aMtara che chatAM pramANamAM teramA saikAnI bhASAmA prAkRtapaNuM ochaM dekhAya che. nAmanA ane kriyApadanA dehanI racanA ApaNI adyatana gujarAtInA valaNavALI che. somaprabhanI racanA karatAM dharmasUrinA jaMbUcariyamAM ane vijayasenasUrinA revaMtagirirAsamAM ApaNuM Adhunika valaNa vadhAre spaSTa che. somaprame jaNAvelAM A pAMca padyo paNa temanA samayanI lokabhASAno-cAlu gujarAtIno-khyAla ApavAne pUratAM che : khaDDa khaNAviya saI chagala, saI Aroviya rukkha / paI ji pavattiya janna saiM, kiM bubbuyahi murukkha // 1 // tIyaha tinni piyArAI, kali-kajjalu-siMdUru / annai tinni piyArAI, duddha jamvAiu tUra // 2 // aha koilakularavamuhulu bhuvaNi vasaMtu payaTTa / bhaTTa va mayaNamahAnivaha payaDiavijayamara? // 3 // vaDarukkhaha dAhiNadisihiM jAi vidanbhihi mggu| vAmadisihi puNa kosalihi jahiM ruccai tahiM laggu // 4 // piyA hau~ thakkiya sayala diNu tuha virahaggi kilaMta / thoDai jali jima macchaliya tallovilli karaMta // 5 // ___ (kumArapAlapratibodha pR0 25-32-38-57-86) somaprabhanI kRtino namUno ane temAMnA zabdo vagere AgaLa batAvI gayo chu. to paNa temanA samayanI pracalita gujarAtIno vizeSa spaSTa khyAla Ave te mATe ahIM pharIvAra temaNe avataraNarUpe jaNAvelAM ukta pAMca padyo phakta ___ Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 637 namUnA rUpe jaNAvelAM che. temanI kRtimAM bIjAM to AvAM aneka padyo temaNe avataraNo rUpe mUkelAM che. teramI sadInI gujarAtIbhASAno khyAla ApyA pachI caudamI sadInI kRtionA lIdhelA namUnAmAMthI zabdo-nAmo kriyApado vagere jaNAvyu che ane teramA karatAM caudamI sadInI bhASAmAM zI vizeSatA AvI che tathA cAlu gujarAtInI sAthe te keTalA vadhAre pramANamAM bhaLI jAya evI banelI che te badhuM vIgatathI batAvyuM che. sAthe sAthe bAramI, teramI ane caudamI sadInI gujarAtIbhASAnAM nAma-vibhaktio, kriyApadavibhaktio, kRdaMto vagaire vize paNa lAMbuM vivecana karelu che ane vacce bacce vyutpattisaMbaMdhI keTalIka carcAne paNa cheDyA sivAya rahI zakyo nathI, bAramA ane teramA saikA karatAM caudamA saikAnI gujarAtImAM vizeSa pheraphAra thayelo che ane tenuM valaNa vadhAre pramANamAM navI gujarAtIne maLatuM thavA mAMDyuM che. 204 atyAra sudhI jemano prayoga na hato evA vijAtIya saMyukta akSaro kSa, kta, vya, tya, rya, STa, STa, ddha, rga, zya, nya, dhya, mya, khya, lya, ktava, ta, , ma, stha vagere vyaMjano caudamA saikAnI gujarAtImAM vaparAvA mAMDyA che. saMskRtabhASAno prabhAva jotAM ane taLapadAM uccAraNo vizeSa azuddha bhAsatAM tatkAlIna lekhakoe kliSTa chatAM zuddhipoSaka hoI e saMyukta vyaMjanono vApara svIkAryoM hoya evo bhAsa thAya che. A samaya pachI uttarottara vijAtIya saMyuktAkSarovALA zabdo khUba vadhatA gayA che. pahelAM je za, Sa, sa traNene badale ekalo 'sa' ja vaparAto hato te have baMdha thayo ane yathAsthAna za, Sa ane sa e traNe caudamA saikAnI gujarAtImAM vaparAvA lAgyA che. aMtya evA, ai, au, vagere bhegA paNa thavA lAgyA che ane gadyanI bhASAmAM taLapadApaNuM vadhatuM cAlyuM che. atyAra sudhI 'ai' ne badale 'ai' ke 'aya' vaparAtA te baMdha thaI caudamA saikAmAM 'ai' Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 gujarAtI bhASAnI utkrAnti paNa vaparAvA mAMDyo che. A rIte A saikAmAM gujarAtInI moTI mAzI prAkRtanI asara ochI thavA lAgI che. ane samRddha evI nAnI mAzI saMskRtanI asara ThIka pramANamAM jaNAvA lAgI che. 205 pandaramA saikAnI gujarAtI bhASAmAM caudamA saikAnI je saMskRtajanya vizeSatA hatI te, vadhAre pramANamAM kaLAvA lAgI che. 'au' svarano prayoga pandaramA saikAnI gujarAtImAM thavo zarU thayo che aMtima 'ai' vagere svarono guNa karIne pandaramA saikAnI bhASA bolIe to te adyatana gujarAtI jevI jaNAyA vinA rahetI nathI. A saikAthI SaSThI vibhaktinA ' rahaI' vagere pratyayo navA ja zarU thayA che, jo ke temanuM mULa, tenI mAtA apabhraMzamAM raheluM che ja. pandaramA saikA pahelAMnI gujarAtImAM sarvatra " kahai ', ' karai' evAM ' chai' vinAnAM ja kriyApado vaparAtAM hatAM te ea A saikAthI ' chaiM' vALAM vaparAvAM lAgyA che ane e paddhati TheTha Aja sudhI cAlI AvI che. pandaramA saikAthI jaina ane vaidika banne kavionI kRtiono upayoga karelo che. ane temAM ya jaina karatAM vaidika kavionI kRtiono vadhAre upayoga che. 206 soLamA saikAnI gujarAtImAM Adya 'ja' ne badale 'ya' nuM uccAraNa thayeluM mAlUma paDe che. have ahIM ' ai' vagaire lagabhaga saMyukta thayelA vaparAvA lAgyA che. 'jehUnuM' 'tAharUM' vagere prayogomAM 'hU' zruti saMbhaLAvA lAgI che ane saptamIvibhaktivALAM nAmo jevAM ke ' Asani ' ' gAmi' vagerene badale ' Asanya ' ' gAmya' evA ' ya 'kAravALA prayogoM paNa vaparAvA lAgyA che, tathA je nAma, cheDe 'i' vALu che jemake hari, rAtri, prIti eno aMtya 'i' 'ya'rUpe badalAIne vaparAyelo che, eTale harya, rAtya, prItya evA prayogo thayelA che. AvA prayogo vAgvyApArajanya vilakSaNatAnA purAvArUpa che, e spaSTa che. Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 207 sattaramA saikAnI gujarAtImAM ghaNe sthaLe aMtima dIrgha 'U' vaparAyelo che. jema '' ne badale 'nUM' vagere. ane 'ai' tathA ' au' no prayoga chUTathI thavA lAgyo che, tathA 'R' AdivALA zabdomAM 'R' ja kAyama rahyo che, paNa tene badale 'ri' no prayoga vadhAre pramANamAM nathI. 208 A pachI aDhAramA saikAnI bhASA to adyatana gujarAtI che, ethI e vize vizeSa vivecana nathI kayu; paraMtu je rIte pandaramA saikAnI gujarAtIne samajhAvavA vibhaktivAra udAharaNo, kriyApado, sarvanAmo vagaire vIgatathI Apyu che te rIte aDhAramA zatakanI eTale AjanI gujarAtI bhASAne samajhAvavA aneka rUpo savistararUpe ApelAM che. Aje ApaNe jyAM 'sa' nuM uccAraNa karie chie tyAM paNa aDhAramA zatakanI gujarAtImAM tAlavya 'za' nuM uccAraNa raheluM che ane jyAM ApaNe tyAM 'La' nuM uccAraNa prarvate che tyAM 'la' nuM uccAraNa thayeluM che. bAramAthI te TheTha aDhAramA zataka (eka zrIyazovijayajInI kRtimAM kyAMya 'La' dekhAya che paraMtu te saMzodhanano ke mudraNano doSa kema na hoya ?) sudhInI gujarAtImAM kyAMya 'abalA', 'valI', 'kAla' vagaire zabdomAM 'La' nuM uccAraNa jovAmAM nathI Avyu eTale kadAca 'La' nuM uccAraNa taddana Adhunika hoya ane dakSiNanA sahavAsathI AvyuM hoya e banavA joga che. prAcIna samaye vedamAM tema ja prAkRtabhASAo paikI pAlibhASAmAM ane paizAcIbhASAmAM svataMtra 'La' nuM uccAraNa cAle che eTale e paNa saMbhava che ke dAkSiNAtya vedapAThIonA vA 'La' vALI bhASAnA sahavAsathI vartamAna gujarAtImAM 'La' nuM uccAraNa umerAyu hoya. 209 caudamA saikAnI gujarAtIthI TheTha aDhAramA saikAnI gujarAtI sudhInI racanAomAM koI prakAranA niyata baMdhAraNavALI nizcita joDaNI dekhAtI Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 gujarAtI bhASAnI utkrAnti nathI, tyAra pahelAM vadhAre paDatI anizcitatA nathI bhAsatI, tathA 'mukhya' ne badale 'mukSya' jevAM keTalAMka vicitra uccAraNo paNa soLamI sadInI kRtiomAM rahI gayelAM che. saikAvAra eka eka saLaMga kRtinI bhASA parIkSA karAya ane e rIte aDhAramA saikA sudhInuM saMpUrNa gaveSaNa thAya to gujarAtI bhASAnuM ghaDatara, baMdhAraNa, vyutpatti, joDaNI ane eka eka zabdonAM bhinna bhinna uccAraNo e badhI hakIkato vize vadhAremAM vadhAre prakAza paDe ane zabdonA rUpAntaro tathA temanA arthanA itihAsa vize paNa ghaNuM na, jANavAnuM maLe; paraMtu e kArya aneka varSa ane aneka vyakti sAdhya cha ethI ahIM to meM mArI zakti ane maryAdA vicArI sthAlIpulAkanyAye saikAvAra RNa traNa kRtione tapAsavAna nidhIreluM ane te pramANe te tamAma kRtionuM gaveSaNa karI gujarAtI bhASAno kramika vikAsa je rIte huM samajhyo chu te rIte batAvavA prayatna karyo che. 210 ukta badhI kRtiomAM prAkRta ane saMskRta zabdonI bahulatA che. prAcIna apabhraMzano zabdadeha prAkRtarUpa che ane gujarAtInI mAtA e prAcIna apabhraMza che ethI teramA saikA sudhInI gujarAtImAM prAkRtanI bahulatA dIse e svAbhAvika che. caudamA pachI te bannenI-saMskRta ane prAkRtanIbahulatA che ane temAM dezya prAkRta zabdo paNa vaparAyelA che; paraMtu saMskRta ane prAkRta karatAM dezya zabdonA TakA ochA che ane AgaLa jaNAvyA pramANe AryonI pavitratama vaidika bhASAmAM paNa anAryonA zabdo pesI gayA che, te rIte anArya zabdonA saMsargathI saMskRta bhASA paNa bacI nathI to lokabhASAmAM evA zabdo Ave e sahaja jevU che. caudamA saikAnI bhASAthI TheTha aDhAramA saikA sudhInI gujarAtI bhASAmAM kyAMya kyAMya evA zabdo vaparAyelA che ane te vize yathAsthAna nidarzana paNa karAvelu che. evA phArasI vagairenA zabdo ghaNA ja ochA AvelA che te dhyAna bahAra na jAya. gamAra, taraka, Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 641 sunata, omarAo vagaire zabdo e jAtanA che. evA paradezI zabdo aDhAramI sadInI kRtimAM prasaMgavazAt thoDA vadhu vaparAyA che. ahIM jaNAvelI kRtionI abhidheyavastuno paricaya vizeSapaNe karAvyo nathI, tema teno sAra paNa cAlu gujarAtImAM Apyo nathI, ahIM mAtra eka vyAkaraNasApekSa zabdadRSTinI pradhAnatA hovAne lIdhe AgaLanA vyAkhyAnomAM evaM ApeluM nathI. tema chatAM mane lAge che ke parimita zabdomAM amuka amuka kRtiono sArabhUta paricaya ahIM upasaMhAramAM AeM to asthAne nathI. 211 ahIM sarva prathama ApelI bAramA saikAnI abhayadevanI kRtimAM jaina paraMparAnA vIzamA tIrthaMkara zrIpArzvanAtha bhagavAnanI stuti che. temAM eka sAcA bhaktanI jema stutikAre potAnI dInatA pragaTa karelI che. ane te dInatAne maTAvA paramezvara potAnI sahAye Ave evI mAgaNI paNa aneka te jaNAvelI che. kRtionuM abhidheya bIjI kRti vAdI devasUrinI banAvelI temanA gurunI stutirUpa che. temAM guruno mahimA ane jemanI stuti che te puruSano saMyamaviSayaka, jJAnaviSayaka ane sAdhutAsaMbaMdhI prakarSa varNavelo che. trIjI kRtimAM hemacaMdranA AThamA adhyAyanA cothA pAdamAMnA keTalAka dodhako che, ane temanA chaMdonuzAsanamAMnAM paNa keTalAMka padyo che. e dhAM padyamA kelAMka to hemacaMdranAM potAnAM che ane vadhAre bhAga lokapracalita padyono che. trIjI kRti, AgalI be karatAM vizeSa lAMbI rAkhI che. AgalI beno viSaya maryAdita hovAthI tenI bhASAghaTanA paNa maryAdita hoya tyAre zrIjI kRtino viSaya taddana laukika - lokavyApaka che, ethI enI bhASAghaTanA dvArA te samayanI gujarAtIno spaSTa khyAla Ave tema ja te samayanI bhASAnuM baMdhAraNa paNa samajhI zakAya e hetuthI ja ahIM trIjI kRtine vizeSa sthAna ApeluM che. 41 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 212 teramA saikAnI traNa kRtio paikI pahelImAM jIva, mana ane iMdriyono saMvAda che. emAM indriyonA viSayo-sparza, rasa, rUpa, gaMdha ane zabdonA mohaka sAmarthyaveM varNana che ane aMte indriyanigraharUpa saMyamanI bhalAmaNa karelI che. tyAra pachI sthUlibhadra, vararuci, naMda ane mantrI zakaTAlanI saMkSipta kathA che, tathA vezyAne tyAM jaIne paramahaMsavRttithI rahenAra sthUlibhadranA cAritrano prakarSa gavAyelo che. bIjI kRtimAM jaMbUsvAminu caritra che. jambUkumAra eka vaizyaputra che, saMpanna cha, yauvanavaMta che. teNe sAkSAta bhagavAna mahAvIranI vANI sAMbhaLI, tethI AtmarAjyano nAza karanArA kAma, krodha, lobha, mada, matsara, mAna ane mAyA vagerenuM jemAM prAbalya che evI daihika vilAsanI pravRttine tajI devAno nizcaya karyo. Ama chatAM mAtAno bhakta te jaMbU mAtra mAtAnA ja AgrahathI ATha kanyAone paraNyo. paraNatAM pahelAM teNe potAno nizcaya te te kanyAonA vAlI one jaNAvyo. vAlIoe e bAta kanyAone jaNAvI ane temane bIje paraNavAnI sUcanA karI chatAM kanyAoe jaMbUne ja paraNavAno Agraha rAkhyo, jaMbU paraNyo. rAtre ghera Avyo. gharamAM Rddhi aDhaLaka che. lagnanI dhamAlano lAga joI prabhava nAmano cora potAnA sAthIdAra khAtariyAo sAthe jaMbUnA gharamAM corI mATe peTho. koI vidyAnA baLe tene ghAraNa mUkI, gharanAM badhAMne teNe sUvADI dIdhAM ane tALAM UghADavAnI kaLAvaDe peTIonAM tALAM kholI nAkhyAM. mAtra eka jaMbU Upara tenA ghAraNanI asara na thaI eTaluM ja nahIM paNa te coro Upara jaMbUnI dRSTi paDatAM ja te badhA thaMbhI gayA-Ama ke tema eka pagalaM paNa na cAlI zake evA stabdha thaIne UbhA rahyA. jaMbU te corone kazuM ya hanakana keto nathI. tema teNe temane thaMbhAvyA paNa nathI. te to pote savAranA prathama praharamAM bhagavAna mahAvIranA Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra caraNamAM sAdhanA mATe jato hovAthI e vAta potAnI strIone samajhAve che. ane strIo tene ahIM rahevA samajhAve che. prabhava sAthe paNa teno vArtAlApa thAya che. prabhavane e joIne Azcarya thayu ke hu to dhana ane strIo mATe dhADo pArdU tyAre A mahAnubhAva te badhuM mUkIne AraNyaka jIvana jIvavA icche che. chevaTe savAre, jaMbU , tenA mAtA-pitA, AThe strIo ane prabhava vagere badhA coro mahAvIra pAse jaIne vanavrata svIkAre che ane jIvanazuddhino mArga meLave che. jatAM pahelAM prabhava, rAjA koNika pAse jAya che ane pote jenI jenI je cIja corI hatI te, ane te badhuM kyA rAkhyu che te saghaLu batAve che ane rAjA-prajAnI kSamA mAge che. A badhI hakIkata pracalita bhASAmAM kavie prastuta bIjI kRtimAM sarasa rIte varNavI che. trIjI kRtimAM giranArano rAsa che. temAM giranAranu, 'tenI yAtrArnu ane te samayanA keTalAka aitihAsika puruSonuM nAma-smaraNa che. e kRti dezInA rAgamA che ane amuka kaDavAmAM vaheMcAyelI che. 213 caudamA saikAnI neminAthacatuSpadikA (copAI) mAM neminAtha ane ATha bhavathI tenI sahacarIrUpe rahetI AvelI rAjula vA rAjimatI e benA premanuM varNana che. neminAtha vItarAga thavAnI vRttivALA che ane rAjimatI temanA tarapha AkarSAyelI chatAM temanAthI tyajAyelI hoI potAnI haiyA-varALa A copAImAM barAbara batAve che. kavie e vastune barAbara varNakvA A kRtimAM bAra mAsa varNavelA che ane temAM rAjimatI tathA tenI sakhIono saMlApa cItarelo che. chevaTe rAjimatI paNa neminAtha pAse jaI saMyaminI thaIne rahe che. AnI bhASA paNa bolacAlanI che ane te dvArA caudamA saikAnI gujarAtIno ApaNe ghaNo spaSTa khyAla meLavI zakie ema chIe. bIjI kRti thUlibhadrano phAga che. AmAM tyAgI thUlibhadra potAnI pUrva Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 gujarAtI bhASAnI utkrAnti paricita ane gADhapremapAtra vezyAne tyAM AvIne rahyA che, chatAM dhruvanI jema eTalA badhA nizcaLa rahyA che ke jethI vezyA, vezyA maTI pativratA bane che ane gRhasthadharma le che. prastuta phAgamA vezyA ane jati thUlibhadra bacce thayelo saMvAda sarasa rIte ojasvI zabdomAM varNavAyelo che. 214 caudamA saikAnuM gadya paNa namUnArUpe mUkelaM che. tenI bhASA to bolacAlanI ja che. gadyano viSaya jaina saMpradAyanI dhArmika vidhione lagato che. eTale tenI bhASA taLapadI chatAM sAMpradAyika zabdothI mizra thayelI che. Ama chatAM ya e gadyanI bhASA, padyanI bhASA karatAM caudamA saikAnI bhASAno vizeSa spaSTa khyAla Ape evI che. vaLI saMskRtanA vidyArthio mATe saMgrAmasiMha nAmanA paMDite te samayanI cAlu bolImAM 'bAla-zikSA' nAmanuM eka vyAkaraNa racelaM che. temAM saMskRtabhASAnAM nAma-rUpo, kriyApadarUpo ane bIjA aneka zabdo samajhAvavA te paMDite tulanAtmakadRSTine pradhAna sthAna ApIne potAnA samayanI pracalita bhASAnA prayogono Azraya lIdho che. te graMthamAthI namUnArUpe ahIM keTaloka UtAro Apelo che. bhASAnA prayogone samajhavA sAru kathAvArtAnA sAhitya karatAM A UtAro vizeSa upayogI che. 215 pandaramA saikAnA pahelA dasakAthI te aMtima dasakA sudhInI bhASAnA namUnA ApelA che. te gadya ane padya banne prakAranA che. gadyanA namUnAmAM nAnI nAnI vArtAo che. padyanA namUnAomAM sarva prathama kavi asAItanI haMsAulIno upayoga pUrato UtAro lIdhelo che ane bIjo UtAro kavi bhImanI sadayavatsanI kathAne lagato cha; e gadya ane padya ubhayanA namUnA pandaramA saikAnI gujarAtIno ghaNo spaSTa khyAla Ape che. prastuta vyAkhyAnone lagatAM vAMcana-parizIlana ane paraspara tolanane lIdhe mane je thoDo ghaNo anubhava thayo che te UparathI namratApUrvaka kahI Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 645 zakuM chaM ke padya karatAM gadyasAhitya, bhASAnA baMdhAraNa, ghaDatara ane nAnAvidha prayogono vadhAre spaSTa khyAla ApI zake che. padyamAM to kavi, kavitAnA kAraNe bhASAnA prayogo Upara potAno svacchaMda paNa calAvI zake che ane tene lIdhe (jana ) ' janna' (sanAtana ) ' sanAtanna' jevA vilakSaNa prayogo pedA thAya che; tyAre gadyamAM tema karavAnuM sthAna ja nathI. temAM to bhASAno svAbhAvika sarala pravAha vaye jAya che tethI te te samayanuM akRtrima gadya bhASA vize vizeSa spaSTa samajha Ape che. pandaramA saikAnA ekaMdara cha namUnAone ahIM rajU karelA che. cAra gadyanA che ane be padyanA che. A saikAnI bhASAnAM nAmarUpo, kriyApado, sarvanAmo, kRdaMto ane bIjA aneka zabdonuM nidarzana karAvIne pandaramA saikAnI bhASAno savizeSa paricaya Apelo che tathA jaina ane jaina nahIM evA kavionI bhASAmAM kazo ya bheda nathI evI sthApita hakIkatane spaSTatApUrvaka vadhU vIgatathI rajU karelI che. vaLI, AgaLa kahyA evA 'bAla-zikSA' jevA 'mugdhAvabodha auktika' ( kulamaMDana ) - mAMthI paNa bIgatavAra UtAro mUkelo che tathA kulamaMDananA ja gurubhAI zrIguNaratnasUrie racelA kriyAratnasamuccayamAMthI paNa upayukta bhAga UtArI kriyApado ane tenAM bhUtakALa vagaire bhinna bhinna kALamAM thatAM bhinna bhinna rUpo saMbaMdhI mAhitI ApelI che. AgalA saikAo karatAM A saikAnI bhASAnI carcAe vizeSa sthAna rokeluM che. 216 soLamA saikAnI pAMca kRtiono ahIM upayoga karelo che. emAM eka, jaina kavi lAvaNyasamayanI che ane bIjI cAra anukrame narasiMha, padmanAbha, bhIma ( bIjo ) ane kavi mAMDaNanI che. A badhI kRtiomAMthI nAma vagerenAM nidarzano ApI soLamA saikAnI bhASAnuM svarUpa samajhamAM Ave te te carcA karelI che. lAvaNyasamaye saMskRtanI jevA mAlinI vagere chaMdo vAparelA che tenA paNa thoDA namUnA ApyA che. soLamA saikAnA kavi Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 gujarAtI bhASAnI utkrAnti mAMDaNe 'pAkhaMDa ' ' hAsya' 'mUrkha' vagere judA judA batrIza viSayo pasaMda karIne te dareka Upara vIza vIza kaDInI eka eka vIzI banAvI che ane mAM kI kaDI aneka UkhANAM (upAkhyAna ) ApIne potAnA abhimata arthane vizeSa sphuTa karelo che. A vIzIomAM arthagAMbhIrya che ane mAMDaNanA mananA krAMtikAraka bhAva padepade bharelA che. ahIM e badhI vIzIono vIgatavAra paricaya na ApI zakAya; paraMtu e vIzIomA jema kavi mAMDaNe UkhANAM barAbara goThavavAmAM ajaba cAturya dAkhavyuM che tema prAkRta bhASAmA lakhAyelA eka jainastotramAM tenA racayitAe gAthAe gAthAe UkhANAM goThavIne potAnuM pAMDitya pragaTeluM che. e stotrakAra koNa che ? te kyA samayano che ? vagere bIgato jaNAI nathI tema chatAM mAMDaNa karatAM to e prAcIna hovAno bhAsa thAya che. eTale mAMDaNanI kRti Upara e prAcIna stotranI asara hoya to nA na kahevAya. mAMDaNa " guli mari tu viSa kAM dIu ? " - 1 lI vIzI - 16 " paiThI nAcaraM kizuM ghuMghaTu ? " - 14 mI vIzI - 262 77 " pAke bhAMDa na kAnA jaDai ' - 15 mI vIzI - 283 stotrakAra " jo marai guleNaM ciya tassa visaM dijjae kIsa ? " jaina sto0 66 saM0 pR0 79, gA0 15 ' jai naccaNe payaTTA tA kiM ghuMghaTTakaraNeNaM" ukta pu0 gA0 21 " pakkANaM bhaMDANaM kiM puNa kaNNAI laggaMti ?"-ukta pu0gA0 13 ukta stotrakAra ane mAMDaNa bacce A jAtanuM viziSTa sAmya jaNAya che ane tethI ukta 'ohANabaMdha ' mAM zrI jinastotranuM kavi mAMDaNe anukaraNa karyu hoya ovI ukta kalpanAne Teko maLe che. kavi mAMDaNa jainadharmathI Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 647 paricita hato tema sarvadharmasamabhAvI hato, e to enI vIzIo UparathI spaSTapaNe jaNAya che. 217 sattaramI sadInI gadya kAdaMbarIno tathA amarelInA zilAlekhano namUno ApI pachI viSNudAsanA mahAbhAratano tathA nAkarakRta AraNyakaparvano UtAro Apelo che. ane e saikAnI bhASAno spaSTa khyAla Ave te mATe pUratAM nidarzano jaNAvelAM che. 218 A pachI chevaTe aDhAramA zatakanI cAra kRtionA namUnA UtAryA che. temAM prathama lakSmIratna (jaina) kRta khemAhaDAliyAno rAsa che, bIjI kRti kavi ratnezvarakRta bhAgavatanI che ane trIjI ApaNA suprasiddha kavi premAnaMdanI kRti naLakathA che. cheka chelle nyAyavizArada-nyAyAcArya mahopAdhyAya zrIyazovijayajInI kRtino namUno paNa ApI dIgho che. e aDhAramA zatakanI gujarAtI vize kazuM lakhavApaNuM che nahIM. ethI tenA nAma ane kriyApadonA prayogonuM mAtra nidarzana karAvyuM che. je gujarAtI ApaNe bolie chie te ane aDhAramA zatakanI gujarAtI banne eka jevI che ema kahIe to khoTuM nathI. jarA tarA uccAraNa phera sivAya bIjo kazo bheda nathI ane ema che mATe ja e gujarAtI vize kazeM lakhyu nathI, A rIte meM karelI pratijJApramANe ane mArI samajhapramANe meM ApanI sAme bAramA zatakathI mAMDIne aDhAramA zataka sudhInI gujarAtI bhASAno paricaya Apyo che ane tema karI "gujarAtI bhASAnI utkrAMti" nA viSayane meM banI zake teTalo nyAya ApavA prayatna karyo che. vaLI, jaina, jaina nahIM tevA brAhmaNa, vaizya, musalamAna ane pArasI evA aneka kavionI-paMDitonI kRtionA namUnA ahIM ApelA che ane temanI darekanI kRtinA zabdo vagaire ApI vAcakone te te kRtionI bhASAno pUro paricaya maLe Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 gujarAtI bhASAnI utkrAnti tevI rIte vIgatathI carcA karelI che ane e rIte huM mArI pUrve karelI pratijJAne, kRpALu paramAtmAnI kRpAthI ahIM pAra pADI zakyo chaM. 219 prastuta prabaMdhamAM meM pradhAnapaNe zabdadRSTie ja vivecana kareluM che. ethI gujarAtI kRtionA je namUnAo ahIM jaNAvyA che temanuM kAvyadRSTie ke chaMdadRSTie meM leza paNa nirUpaNa karyu nathI. vaLI, prastuta prabaMdhamAM zuddha sAhityanI dRSTie carcA karelI che. temAM kyAMya saMpradAyabhede vA evA bIjA saMkocavALA bhAve sthAna leza paNa nathI rokyu e tarapha Apa saunuM dhyAna kheMcu chu.| hu~ jANuM chu ke, bhASAnI carcA sAthe itihAsa ane bhUgoLanI carcAne gADha saMbaMdha che. ane ema che mATe mAre ahIM gujarAtano itihAsa ane bhUgoLa vize jarUra thoDu ghaNuM kahevU joIe, chatAM AgalA pAnAomAM meM e vize eka akSara paNa uccAryoM nathI, prathama to e vize mAre vizeSa kahevAparyu nathI. je kAMI te bAbata Aja sudhI kahevAI ke lakhAI gayuM che, temAM khAsa navu umeravAnuM nathI. ethI ahIM e bAbatanuM piSTapeSaNa na karavAnuM ja ucita samaju chaM. 220 'gujarAta' nI vyutpatti mATe ghaNA vidvAnoe carcA karI che. __prAkRta 'gujjarattA' ane saMskRta 'gurjaratrA' e banne 'gujarAta'nI - zabdo ghaNA jUnA che. vikramanA navamA dazamA vyutpatti saikAnA saMskRta-prAkRta zilAlekhomAM 'gurjaratrA' ane 'gujjarattA' e banne zabdo vaparAyelA che. bIje keTaleka sthaLe gurjaradharA, gurjaramaNDala ane gurjaradeza e rIte paNa 'gujarAta' dezane sUcavelo che. vAdI devasUri, dezavAcI 'gUrjara' zabdane noMdhe che. (syAdvAdaratnAkara pR0 703 paM0 14). A0 hemacaMdra " gUrjaraH saurASTrAdiH" (uNAdi sU0 404) Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 649 kahIne saurASTra vagaire mATe 'gUrjara' zabdane vApare che. tathA " gUrjarI strI" noMdhIne 'gUrjarI' zabdane gujarAtanI strIjAti-'gujarAtaNa'-mATe vApare che. ane temaNe 'gurjaratrA' zabdane paNa deza mATe vAparelo che. ___ * gUrjara' zabdanu mULa game te dhAtumAM hoya paraMtu hemacaMdra te zabdane 'gUr' dhAtumAthI nIpajAve che. 'gUr' eTale 'gati karavI'. 'Arya' zabdanA mULamAM jema 'gati' arthavALo 'R' dhAtu che tema prastuta 'gUrjara' zabdamAM paNa 'gati' arthavALo 'gUr' dhAtu che ema hemacaMdrano abhiprAya che. ApaNA dezanuM nAma je prajAnA nAma sAthe saMkaLAyeluM che te prajA kharekhara gatizIla ja haze, nahIM to kyAM te prajAnuM nivAsasthAna ane kyAM A ApaNo deza ? ATaluM moTuM aMtara gatizIla prajA ja chedI zake ane navaM rASTrasthAna nirmI zake. "carAti carato bhagaH" nI uktine gUrjaroe sArthaka karI che. 'gurjaratrA' zabda to prAkRta 'gujarattA' no mAtra saMskAra jaNAya che. cheDAnA 'ttA' ke 'attA' no viziSTa artha samajhI zakAto nathI. 'gUrjaraiH AttA gRhItA bhUmiH gUrjarAttA' ema kahIne 'gujjarattA' ke gUrjaratrA' nuM mULa kalpI zakAya, paNa jyAMsudhI 'gUrjarAttA' zabda mATe viziSTa saMvAdI ullekha na maLe, tyAMsudhI e narI kalpanA ja kahevAya A to aMtima 'ttA' ke 'attA' no artha meLavavAnI mAtra yukti kahevAya. vaLI, taddhitanI prakriyAmAM hemacaMdra 7-2-133-134 sUtramA eka 'trA' pratyayano nirdeza kare che ane 'devatrA vaset , manuSyatrA' evAM 'trA' pratyayavALAM udAharaNo paNa Ape che, paraMtu mArI samajha che tyAM sudhI ukta * ApTenA saMskRta kozamA 'gUrjara' ane 'gurjara' ema banne zabdo noMdhelA che, tema ja sAkSaravara kezavalAla dhruve ane cImanalAlabhAI dalAle 'gurjara' zabdane vAparelo paNa che tethI ahIM meM e banne zabdono upayoga karelo che. Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 gujarAtI bhASAnI utkrAnti 'trA' pratyaya lAgIne 'gurjaratrA' zabda banyo hoya e hakIkata mane ThIka ThIka rIte gaLe UtaratI nathI. e ja rIte ' gurjararASTra' UparathI paNa 'gujarattA' zabda AvI zakato nathI. "gurjararASTra' mAMno 'ra' to vAgvyApArane baLe kadAca lopa pAmI jAya, paraMtu aMtya 'STa' no 'tta' kema thAya ? cAgvyApArane pariNAme 'Tu' thavo joIe. e ja rIte 'gurjaradharA' UparathI paNa 'gurjaratrA' nathI AvI zakato. 'gujjarattA' e koI dezya pada che ane saMskRtamAM tenuM anukaraNa 'gurjaratrA' thayeluM che. 'sulatAna' nuM saMskRta 'suratrANa' karavAmAM AvyuM che tema koI saMskRtanA bhakte 'gujjarattA' - 'gurjaratrA' banAnyu lAge che. athavA saMbhava che ke dezavAcaka 'kuzAvartAH' 'AryAvartAH' 'brahmAvartAH' nI peThe 'gurjarAvartAH' UparathI 'gujarAvattA-gujarAyattAgujjarattA' AvyuM hoya ane te UparathI koIe 'gurjaratrA' kalpyu hoya. sa0 narasiMharAvabhAI kahe che tema 'gujarattA' no aMtima 'ttA' ke 'attA', 'ThAkora' nI 'ThakarAta' jevo che. temanuM A kathana jyAM sudhI 'e mATe vizeSa bAdhakapramANa na maLe tyAM sudhI to mane svIkAravA jevU lAge che. ___ cInI pravAsI hyuenatsiMge potAnI jabAnamA 'kiyucelo' zabda 'gujarAta' dezane mATe vAparelo che; ethI ema jaNAya che ke te vakhate deza mATe 'gurjara' zabda ja vizeSa prasiddha haze nahIM ke-'gurjaratrA' ke 'gujarattA'. lagabhaga sAtamA saikAnA 'vasudevahiMDi' nAmanA prAkRta graMthamAM 'peDhiyA' nA mathALAvALA prakaraNamAM 'dvArikA' nagarInuM suMdara varNana kareluM che. temAM jaNAveluM che ke- "atthi pacchimasamuddasaMsiyA niuNajaNavanniyaguNA cattAri jnnvyaa| taM jahA-ANahA kusahA surahA sukkaravA tti / Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 651 tesiM ca jaNavayANaM alaMkArabhUyA x x x nayarI bAravaI nAma"-pR0 77)-" pazcima samudra kAMThAno Azraya karIne cAra dezo AvelA che. ANaTTA-Anarta, kusahA-kuzAvarta, surahA-saurASTra ane sukkaraTThA eTale zuSkarASTra. kadAca kacchanA raNano pradeza vA tharapArakaranA raNanI sAthe saMbaMdha rAkhato siMdhano pradeza 'zuSkarASTra' zabdathI sUcavelo hoya. 'sukkara' zabdanuM sAmya zuSkarASTra, zukrarASTra ke zuklarASTra zabdo sAthe che. paraMtu ahIM pazcima samudranA ane raNanA saMbaMdhane lIdhe 'sukkarahA' UparathI 'zuSkarASTra' nI kalpanA sUjhI che. . kahevAnuM e che ke vasudevahiMDi graMthano prAdurbhAva thatAM sudhImA AkhA gujarAta mATe ukta zabdo sivAya koI bIjo zabda pracAra nahIM pAmelo hoya. "gujjara' ane ' ANahA' nA samAsa * gujjarANahA' dvArA paNa 'gujjarattA' pada nathI AvI zakatuM. A badhuM jotAM gujjara, gUrjara, gurjaratrA ke gujjarattA e badhAM padonI vyutpatti vizeSa zodhanI apekSA rAkhe che. 221 hemacaMdre bhale 'gurjara' mATe 'gUr' dhAtunI kalpanA karI; paraMtu mULa zabda gUrjara nathI. e to 'gujjara' UparathI upajAvelo zabda che ane 'gujara' zabdano uccAra paNa ApaNe je jAtanI joDaNI karie chie tevo ja che vA anya prakAre che e bAbatano nirNaya Apavo paNa kaThaNa che. jyAM sudhI e zabdanA mULa dhAtunI kharI kalpanA na Ave tyAM sudhI e vize kAMI ja na kahI zakAya. phArasImAM guz2ara, gujaranA, gujarI, gujAranA ane gujArA evA pAMca zabdo prastuta 'gujjara' padanI sAthe zabdadRSTie samAphArasI natA dharAve evAM che. guz2ara eTale 1 nikAsa-gati, guz2ara 2 paiTha-pahuMca-praveza, 3 nirvAha. guz2aranA eTale (mULa gujara) vIta, pahoMcaq ane hAjara thavaM. gujarI (mULa guz2ara) eTale ___ Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti divase trIje phore-saDakonI pAse bharAtI bajAra. 'gujAranA' no artha ukta 'gujaranA' ne maLatA jevo che. "guz2ArA' eTale-1 nirvAha, 2 nirvAha mATe devAto pagAra ane mahesUla levAnuM thANuM. _ 'gujara' no bIjo uccAra ' gajara' paNa pracalita che; paraMtu te mULa nathI kiMtu 'gujjara' UparathI Avelo che ane ghaNuM karIne ' ThAkora 'no jema aMgrejoe 'TAgora' dhvani banAvyo che tema ja e 'gajara' pada paNa sarjAyu che. 222 hemacaMdranA samaye gujarAtanI bhaugolika maryAdA ghaNI vizALa hatI: vidyAvAridhi zrI AnaMdazaMkarabhAI kahe che (vasaMta bhaugolika maryAdA varSa 37, aMka 4 pR0 202) tema ApaNo gujarAta Anarta, saurASTra ane lATa e traNa pradeza maLIne thayelo che. AnartanI maryAdA--uttare Abu, pazcime kAThiyAvADa, pUrve mALavA, dakSiNe mahI, khaMbhAta, ane lagabhaga narmadAkAMThA sudhIno pradeza che. saurASTra eTale ja kAThiyAvADa ane lATa te, ke jenuM mukhya nagara bharUca che. lATano vistAra mahI ane narmadAthI mAMDI dakSiNe navasArI ane damaNa sudhI. lATarnu mukhya baMdara sopArA. 'kaccha ' ane 'sauvIra' e be vizALa gujarAtanA pADozI pradezo che. ahIM je je kRtionA namUnA ApyA che tenA karanArA, eka apavApa sivAya badhA taLa gujarAtanA che e dhyAnamA rahe. ApaNe je samayamA rahie chie te che to eka rIte suvarNayuga; paraMtu gujarAta, mahArASTra, avadha, baMgALa ane utkala vagaire ApaNA bhAratIya prAMtonI bhASA vartamAnamAM ekabIjAthI eTalI bhinna bhAse che ke jene Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 653 laIne ApaNA rASTrIya saMgaThanamAM moTI naDatara Ave che, ane te sthiti sonAnI thALImA mekha jevI che. 223 AjathI pAMcaveM varSa pUrve ke tethI ya vadhAre pUrvanA samayamAM . ApaNA dezanI sthiti AvI na hatI. te samaye je pAMcase varSa pUrve eka jevI bhASA bhASA cAlatI te lagabhaga pratyeka prAMtavAsInI samaane jhamAM AvI jAya evI eka jevI hatI ane Ane te saMbaMdhe ___laIne ApaNe te samaye bhASAdRSTie eka prajA jevA udAharaNo hatA, A mATe be-cAra udAharaNo pUratAM che. samaya moDAmAM moDo teramo saikovajrayAnasaMpradAya-sarahapA siddha, nivAsa-pUrvabhArata nAlaMdA. "ghoraMdhAre caMdamaNi jimi ujjoa karai parama mahAsuha eku khaNe duriA azeSa harai". " jai naggA via hoi mutti tA sunaha-siyAlaha lomoppATane asthi siddhi tA juvainitaMbaha". "picchIgahaNe diTTha mokkha tA moraha camaraha ubdhe bhoaNe hoi jANa tA kariha turaMgaha ". A bhASA, pUrvabhAratamAM AvelA rAjagRha-nAlaMdAmAM vasanAra eka sarahapA nAmanA siddha puruSanI che. temAM mArmika upadeza che. enI te taLapadI bhASA che. AnI sAthe hemacaMdranA tathA somaprabhanA AgaLa jaNAvelA dohAnI bhASAne sarakhAvazo to leza paNa phera nahIM jaNAya. kyAM pATaNa ane kyAM nAlaMdA ? chatAM ATalaM badhu bhASAsAmya hatuM. kaNhapA, mahIpA ___ Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 gujarAtI bhASAnI utkrAnti ane jayAnaMtapAnAM paNa AvAM ja padyo che, paraMtu vistArabhayanA kAraNe tene ahIM nathI Apato. ___ 224 jJAnezvara nAmanA samartha graMthakAra mahArASTramAM thayA che. temanI gItAmAM 'avadhArijojI' 'bole' 'jarI' 'bobaDI' 'kASThaM' 'putrasneheM' 'vyAjeM' (tRtIyA ), 'pusata' (pUchata ), 'harikha' (harakha), 'kIje', 'apekSije' 'kijata' 'maja pratI' 'nRpanAthu' 'vikrAMtu 'dekha (jo)' 'mathije' 'upaje' jALije' teNeM sukheM' 'kAruNye ( tRtIyA) 'kIje' 'bhogije' 'arjunu' 'kijasI' 'sAMDije' (chAMDije), 'veDhije' 'svIkArije-jevA aneka prayogo gujarAtIne maLatA Ave che. jJAnezvarano samaya lagabhaga caudamo saiko che. emanI gItAnI bhASA ane caudamA zatakanI koI eka gujarAtI kRtinI bhASA-e benI vizeSa jhINavaTathI tulanA karavAmAM Ave to mane lAge che ke te be vacce samAnapaNuM vadhAre jANI zakAya. 225 'DholA mArUrA duhA'nI bhASAne mAdhyamika rAjasthAnI rUpe gaNelI che. teno samaya teramA saikAthI zarU thAya cha : " ADA DUMgara bhui~ ghaNI tiyAM miLIjai ema / manihUM khiNahi na melhiyai cakavI diNiyara jema // 72 // jyU e DUMgara saMmuhA tyUM jai sajaNa huMti / caMpAvADI bhamara jyau~ nayaNa lagAi rahati // 73 // jiNi dese sajaNa vasai tiNi disi vajau vAu / uAM lage mo laggasI UhI lAkha pasAu // 74 // kauA ! diUM vadhAiyAM prItama melai mujha / kADhi kalejau ApaNau bhojana diuMlI tujjha // 75 // Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 655 jaba soUM taba jAgavai jaba jAgU taba jAi / mArU Dholau saMbharai iNi parI rayaNa vihAi // 76 // A bhASA paNa ApaNI teramA-caudamA zatakanI gujarAtInI jevI che. phera ghaNo ja ocho che. __A saMbaMdhe vizeSa jijJAsAvALA abhyAsIe dohAkoza (kalakattA saMskRtasirijha), DAkArNavataMtra (kalakattA saMskRtasirijha), DholAmArUrA dUhA (kAzI-nAgarIpracAriNI sabhA), jJAnezvarIgItA (rAjavADenuM saMpAdana) vagere prAcIna lokabhASAnA graMthonI bhASAnuM gaMbhIrapaNe avalokana karavU Avazyaka che. 226 A bAbata nIcenAM avataraNo vAMcavAthI vizeSa spaSTa thAya ema che. e avataraNo nAgarIpracAriNI patrikA ( kAzI varSa 46 aMka 3 navInasaMskaraNa kArtika 1998 saMgrA0 nAhaTAjI) mAthI lIdhelAM che. avataraNo badhA gadya che ane caudamI sadInAM che. avataraNomAM kazo pheraphAra na karatA temane yathAmudrita ahIM UtArelAM che. avataraNomAM mudraNanI azuddhi jaNAya che kharI; paraMtu mULa AdhAra vinA tene vagara sudhArye ja calAvI levI paDI che. cAra avataraNomAM bIjaM, mAlavAnI bhASAnuM dyotaka che. trIju pUrva dezanI bhASAnuM sUcaka che. codhuM mahArASTrI vANInuM nidarzaka che ane pahelA avataraNanI bhASAnuM vizeSa nAma avataraNamAM kaLAtuM nathI tema chatAM e pahelaM, sarakhAmaNInI dRSTie jotAM prAcIna gujarAtInuM jaNAya che. yojake A cAre avataraNo judA judA cAra dezanI cAra nAyakAnA mukhamAM mUkelAM cha : (1) " ahe bAI ehu tumhArA desu kavaNa lekhA mAhi gaNiyai / kisau desu gujarAtu, sAMbhali mAharI vAta / eu ju lAdhau mANusao Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 gujarAtI bhASAnI utkrAnti jamArao, AlimAtri kAMi hArau / e ji samyaktvamUla bAraha vrata pAliyahi xxx AzAtanA TAliyahiM / pUjiya zrIAdinAtha devatA, pApu nAsii zatrujaya sevtaa| ___ anI kisau ghaNauM bhaNiyai mAharI mAi, ehu desu gujarAti chADI kari anai anerai dezi kisI pari manu jAi / jiNi dezi mAdala taNA dhoMkAra, tivila taNA doMkAra, vaMza taNA pauMkAra, nRtya taNA samAcAra, tAla tAlakAra, AvajI-pakhAvajI-paTAvajI-khaMdhAvajI-bhUgaliyA-karaDijhalari-paDaha-sametu paMca sabadu vAiyai / gUjarI gItu gAiyai / lAsyu tAMDavu nAciyai / mRdaMgu vAiyai / " (2)" jaba mAlavA deza kI vAvalI bolaNa lAgI, taba avara deza kI paribhAgI / dikkhu re morI bahiNI phuNi phuNi morA desu kAhau vakkhANahi / morA deza kI bAta na jANahi / jiNi dezi maMDavagaDha kerA ThAu, jayasiMgha deva rAu / masUra kA thAna, avara deza kA kAhau mAna / kATA sUtu aru tuTTaNA, korA sADA aru bhUNA / ThAlI aru vAjaNI peTilI aru nAcaNI, dikkhu re morI bhinnii| bali bali kAhau bilalAi, torA bolyA sahu vAiyai / mAlava deza kI parinIkI siri kI TIkI / seta cIra kA sADA / pUjiyai AdinAtha yugraaj"| (3) " atha pUrvI nAyikA kA bolyA suNahuge re bhaiyA / ithu jugI jANivau dhIre, dikhu re morI bahinI phuni phuni mora desu kitabu khara ti aahi| more desa kI bAta na jAnasi, jehi desa aise mAnusa kaise--ikku dhIre vIre vivekie| para madApake moDana marATa malla, tumha katuke jAna, katuke parAna, vavA kI aan| amhAM tumhAM baDA aMtaru aahi| kaisu aMtaru, tumha ke mAnusa tari moTe, Upari moTe vici chotte| ata amha ke mAnusa Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 657 tari nAnhe Upari nAnhe vici pUnu kara su sATaviu Ahi / aisa dIsatu hai jaisA pUnama kA caaNdu| adha kodava ke,cAvara khAiyahi, gItu gAiyai / suThi nIke vAnie vasahiM / kaise vAnie / " (4) " marahaThI tari hA yA janamu AvAgamaNu kavaNA gati na hoi re bappA / tari bhavika janattaM pucchisi bhaI anika desa dezAMtara cAturdizA mAgu mayA dekhunnii| apUrva sarba tIrthAcA bheTu gIta rAcu gItallAsa kaTa samasta gUmaTA / tariyA iki nahIM sAgina purI sattari sahasra sahasra gujarAtAcA bhItari giri setujaMcA Upari / zrIRSabhanAthAcA raMgamaMDapi anika gIta tAla ekAgra cittuM kaarunnii| nijakarakamalAcA dravya upArjanI / paramesara vItarAgAcA bhavani vecanI punarapi janamunivAriNe ahaM evameva styN|" __ A bAbata devAnAMpriya priyadarzI rAjA azokanAM zAsanone pradhAnataH lakSyamA rAkhI * AryAvartanI sarva gamya lokabhASA' saMbaMdhe eka nibaMdha lakhavA jevo che. e vize ahIM vizeSa lakhatAM viSayAMtara thavAnA bhayane lIdhe ATalethI ja aTakuM chaM; paraMtu mArI khAtrI thaI che ke ApaNe tyAM samagra deza samajhI zake evI eka lokabhASA jarUra hatI ane vartamAnamAM paNa che; paraMtu ApaNu pArataMtrya, e hakIkata kaLavA detuM nathI, ethI pariNAme ApaNe badhA bhAratavAsI bhASAdRSTie abhinna-eka-chatAM paraspara virodhapoSaka bhinnatAne anubhavI rahyA chie. A rIte ukta udAharaNothI ema spaSTapaNe mAlUma paDe che ke pUrva bhArata, dakSiNa ane ApaNo gujarAta e badhA vacce eka evI lokapratinidhika lokabhASA-prAcIna bolI-pravartatI hatI ane tene te dareka dezano samAja samajhato hato tyAre A suvarNayugamAM ApaNuM e jAtanuM bhASA 42 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 gujarAtI bhASAnI utkrAnti samatAnuM tattva gamAi gayuM che ane ApaNe badhA prAMtavAsI, eka bhAratavAsI chatAM bhASAdRSTie khaMDa khaMDa thai gayA chIe. 227 je vakhate prAMte prAMtanA loko yAtrAnimitte, pravAsanimitte, vyApAranimitte niraMtara bhegA thatA hatA, gujarAtanA vaNajArAnI poTho nIce TheTha rAmezvara sudhI ane Upara TheTha kAbula sudhI jatI hatI; tathA pUrvamA maNinagara sudhI pahoMcatI hatI, tema dakSiNanA, pUrvanA ane uttaranA vaNajArAnI poTho AkhA dezane vRMdI vaLatI hatI ane gAmegAma mahinAnA mahinA sudhI paDAvo paDatA hatA. je vakhate bhAratIya nIjAmAo bhAratanA pratyeka jaLamArgo dvArA bhAratamA badhAM baMdaromAM pahoMcI zakatA hatA, kAzIvizvanAthano yAtrI gaMgAjaLanI kAvaDa khAMdhe upADI TheTha rAmezvarasudhIno mArga page kApato hato, moTA moTA jainasaMgho pagapALA pArzvanAthapahADa sudhInI yAtrA karatA hatA ane sarva saMpradAyanA tyAgIo page cAlI cAlIne gAmegAma bhAratIya saMskRtino ghoSa gajavatA hatA te vakhate ApaNA AkhA. dezamAM lagabhaga eka jevI bolI prarvatatI hatI. __ vaLI, ApaNA moTA puruSo paNa lokavyApaka bhASAmA ja potAno vyavahAra calAvatA hatA, teo saMskRtAdibhASAnA prakhara paMDito hatA chatAM lokavyApaka bhASA Upara temano asAdhAraNa adhikAra hato, ane tene lIdhe ja bhAratIya grAmajanatA sAtheno temano saMsarga akhaMDa rahyo hato. 228 jyArathI A badhuM chinna-bhinna thayu, prAMtaprAMtano vyavahAra tUTI gayo ane paMDita loko saMskRtapriya ja banI beThA, tyArathI bhASAnI ekatA tUTI ane nagara tathA grAma bacce- ekatAnuM sUtra paNa tuTyu. moTI moTI rAjyakrAMtio, rAjA ane prajAmAM dhananuM sarvopari prAdhAnya, rAjAonI dharmAMdhatA, prajAmAM svarakSaNanA sAmarthyano abhAva, pathyavANInuM pANI siMcanArA Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 659 upasaMhAra dharmaguruono abhAva, grAmajano tarapha nAgarikonI upekSA tathA sarvadharmasamabhAvanI bhAvanAnI khAmI ane janmajAtivAdanI dharmarUpatA vagaire aneka kAraNo ApaNI bhASAnI tathA ApaNAM nagara ane grAmanI ekatAnAM khaMDaka che. ane ApaNA bhAgalAnA nimittarUpa che. Aja sudhI paNa te paristhiti maTI nathI. tema thavAnAM sarva kAraNo have to taddana khullAM paDI gayAM che, vaLI, atyArano game te prAMtano sAkSara, adhyApaka vA vidyArthI potAnI bolacAlanI bhASAmAM paNa kAM to saMskRta zabdo vadhAre ANe che athavA aMgrejI zabdo adhika lAve che, paraMtu mAtRbhASA ane enA taLapadA zabdo tarapha lakSya nathI karato, Ane ja pariNAme bhASAmAM bhraSTatA vadhe che ane teonuM boleluM vA lakheluM sAhitya, gAmaDAmAM rahI khetI karanArA, koza hAMkanArA ke bIjA grAmavAsI sudhI pahoMcatuM nathI. te sAkSaro, adhyApako ane vidyArthio tathA pelo grAmavAsI eka prAMtanA, eka grAmanA hovA chatAM eka bIjAne paradezI jevA lAge che. Ama thavAthI grAma ane nagara, sAkSara tathA nirakSara e badhA bacce bhedanI bhIta, tiraskAranI rIta vagere aMtarAyo UbhA thayA che ane tenuM pariNAma paNa ApaNe AkarAmAM AkaruM bhogavI rahyA chIe. 229 atyAranA game te prAMtanA nAgarika adhyApaka varga ane nAgarika chAtravargane joIzuM ane temanI sAthe eka be ghaDI mAtRbhASAno , vArtAlApano prasaMga yojIzuM to temanI pAse koI . viziSTa abhyAsa - eka mAtRbhASA jevaM vicAra darzAvavAnuM vAhana che ke kema ? evo prazna thayA vinA nahIM rahe. ___ A paristhiti mULathI ja ucchedanIya che. ApaNA adhyApako ane chAtro potapotAnI mAtRbhASAnA adhyayana tarapha ane tenA taLapadApaNA tarapha gaMbhIratAthI joze, taLapadI bhASAnuM sAraM adhyayana karaze ane mAtRbhASAne Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 gujarAtI bhASAnI utkrAnti samajhanAranI sAthe mAtRbhASAne ja bolavAnuM vrata leze to ukta sthiti ApoApa TaLI jaze. gAmaDAM ane nagaro saMdhAI jaze tathA sarvasAdhAraNa janatA ane zikSita janatA vace je kRtrima bheda Ubho thayo che te ApoApa tUTI jaze. je sthAna atyAre aMgrejIne ApeluM che te sthAne mAtRbhASAne besADIe ane atyAranuM mAtRbhASAnuM sthAna aMgrejIne ApIe to badhuM saraLa rIte sAdhI zakAya ema che. A mATe ApaNe pote ja dhArIe to ghaNuM karI zakIe ema chIe. atyAranI ApaNI bhASAviSayaka duHkhada sthiti thayAnA kAraNano Aropa vadhAremAM vadhAre ApaNA Upara ja che. zuddha svadezInI pratijJAne pALanAro, koIno paNa anAdara nahIM karIne zuddha ane amizra evI rUDha taLapadI svabhASAmAM ja bolavAnI ane lakhavAnI pratijJA lye to ApoApa bhASAno utkarSa thavAno ja. A prayatna ApaNe nahIM karIe to bIju koNa karaze ? bhASAnI samRddhi vadhAravA mATe je atyAre aneka saMsthAo vidyamAna che temaNe mAtRbhASAnA prakarSa mATe prabaLatama prayatna sevavo joIe. bhASAnA prAcIna sAhityanAM suMdaramA suMdara saMpAdana saMzodhana adyatanarIte karavAM-karAvavAM joIe. bhASAnA prAcIna sAhityanA upAsakone utsAhita karavA joIe ane prAkRta tathA prAcIna gujarAtInA khaMtIlA abhyAsIo vadhe te mATe udAratA paNa dAkhavavI joIe. bhASAmAM vyutpattizAstra, dhvanizAstra, joDaNInA siddhAMto vize anekAneka pustako taiyAra karAvavAM joIe. gujarAtI bhASAnuM sarvAMgINa vyAkaraNa, prAmANika zabdakoza, prAmANika vyupattikoza, prAmANika piMgaLa vagere bhASAnAM poSaka aMgonI khAmI have kyA sudhI raheze ? atyAre to ApaNI mAtRbhASA gujarAtInA vyAkaraNamAM paNa aMgrejInI chAyA patharAyelI che e zuM ApaNe mATe lajjAspada nathI ? saMskRta ke aMgrejI bhASAne ApaNA buddhipoSaNa mATe bhale upayogamA laIe paraMtu te dvArA ApaNI Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra taLapadI mAtRbhASAnuM zoSaNa na thAya e dhyAnamA raheQ joIe. jyAM sudhI mAtRbhASAnuM taLapaduM dUdha ApaNe na pIIe tyAM sudhI mAtRbhASAnA udayano sUrya Ugavo kaThaNa che. __ jevo pUrve hato evo samaya pharI Ave eTale ApaNA badhAnI eka bhASA bane ane grAma tathA nagara vacce tathA sAkSara ane nirakSara vaccaino bhASAno aMtarAya tUTI jAya-evI paramAtmA prati mArI namra prArthanA che ane 'gujarAtI bhASAnI utkrAMti' nAM bhASaNonI samApti karatAM mane lAge che ke e prArthanA vizeSa ucita ja che. Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa :'che' kriyApadano vRttAMta ApatAM AgaLa jaNAvI gayo rcha ke 'as' nA aMtya 'sa' no 'cha' thavAthI 'achai' rUpa 'che' nI vizeSa 4 thAya ane temAMthI 'che' pada nIpaje. hemacaMdra 'as' carcA " - 'atthi' rUpa ja Ape che eTale 'as' nA 'sU' no 'cha' kalpavo ke kema e eka prazna che. 'atthi' ne badale eka sthaLe 'atthaI' rUpa vaparAyeluM che. maladhArI rAjazekharasUrie racelA 'neminAthaphAgu' mAM "rAimae-sama tihu bhuvaNi avara na atthai nAre / mohaNavilli navalaDIya uppanIya saMsAre // 7 // " ( arthAt-~-traNa bhuvanamAM rAjimatI jevI bIjI koI nArI nathI. e, saMsAramA navala evI mohana vela UpajelI che.) e gAthAmAM 'che nA arthamAM 'asthai' kriyApada vaparAyelaM che. mArI samajha pramANe e mudraNadoSa paNa nathI. jJAnezvarIgItAmAM aneka sthaLe 'che nA arthamAM ja 'AthI' ke 'Athi' rUpa vaparAyeluM che. cAlu marAThI- 'Ahe' rUpa 'as' nA 's' no 'ha' thaIne nathI Avyu paraMtu 'AthI' nA 'tha' no 'ha' thaIne AvyuM che ane 'Ahe' lAvavAno e krama mane vizeSa ucita jaNAya che. te ja pramANe 'as' nA 's' no 'cha' na karatAM 'asU' nA ukta 'atyai' UparathI 'stha' no 'cche thaI 'acchaI' ane temAMthI achai-chaha-che ema 'che nI vyutpatti karIe to saraLa krama lAge che. tavargano carga thavAnuM supratIta che ane prAkRtamA 'tha' no 'cha' pariNAma sUtrasiddha che. mithyA-micchA, tathya-taccha, pathya-paccha, sAmarthya-sAmaccha. (8-2-21-22 haima0) Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSazabdonI sUci akabara-553 aprApyakArI-3 agheDA--9 aphagAnIstAna-151 aghoSa-5, 7 abhayadevasUri-113, 219, 225, acchai--272,663 247, 286,298,301,349, aTThakathA-106 635, 641 aNahilapura-315 abhayadevaprabaMdha-219 atar-40 abhidhAnaciMtAmaNi-juvo hemacaMdra ativivRtatama-7 abhinavagupta-160 ativivRtatara-7 abhyaMkarazAstrI vAsudeva-12, 26 addahamANa (abdula rahemAna )-144 amarakoza-43, 87, 89, 90, 138, 438, 447 139, 140, 143, 194, 250 anADI-196 amarelI (no zilAlekha)-553, anArya (zabda)-27 554, 647 anArya (bhASA)-28 amUrtakoTinu-10 anAryajanasaMparka-22 ayodhyA-42 anudAtta-6, 7 ardAgvIrA (lakSmIdhara berAmakRta)-461, anupradAna-5 477 anuyogadvArasUtra-105 ardhamAgadhI-103,-bhASAcarcA 107 thI anusvAna-5 12.. anekAntajayapatAkA-221 arbuda-111 anerA-409 arvAcIna siMdhI-153 apabhraMza-1, 82, 50, 103-bhASAcarcA 154 thI 178 alpaprANa-7 apabhraSTa-157 alpaprANatA-5 apazabdo-50 avadha-652 aparAdRza-193 (avarAisa) | avahaTTa-174 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASAnI utkrAnti avestA-253 Aryo-26, 34, nuM gRhiNIpada-35 avestAgraMtho-153 AryAvartAH 650 avestAvANI-476, 477 AryabhASA-28 azokanI dharmalipio-29, 106, ArSam-108 148, 634, 657 ArSaprAkRta-103, 107 -nI bhASA 103 AvarojAvaro-197 'as-78 AvazyakacUrNi-171, 172 asAita-454, 457, 463, 478 AvazyakasUtra-10, 479,480, 491, 654 Avestika-32-uccAraNa-19 'aMgaupAMga graMtho-29, 115 Avyo-293, aMgrejI-102, 103,660 AsAmI-102 aMgrejo-35 Asyaprayatna-5, 6, 15 aMtaHpura-14 ALavakasutta-107 aMdhakAra-3 AMgame-329 antala ( andhra)-42 AMbAnu-9 indrAdi RSio-47 Izvara-3 AkAza-9 AcArAMga-29, 115, 148 ANA-651 . AtmA-3 Adima jAtionA zabdo-43 Adeza-80 Anarta-651 AnaMdapura-41 'AnaMdAzrama-16 Apizali-4 ApTe-649 Apyu-316 Abu-652 ukanAha (azvavizeSa)-45 ukSan-78 uccAraNa-nI arAjakatA 32 -nA doSo 21, 32 -nA bheda 26, 33 ujjayinI ( uzeyena) 42 uThubaIsa-197 uDiyA-110 uNAdi-juo hemacaMdra ___ Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSazabdonI sUci 667 utkala 652 aindravyAkaraNa-48 uttarAdhyayanasUtra 117, 118, 119, 277, 278- cUrNi-119,- ocho-424 TIkA-119 ojhA hIrAcaMda gaurIzaMkara-148 uttANu-426 onaMtopulo (AnaMdapura)-41 udayasiMha muni (ratnasiMha sUrinA omarAo-641 ziSya)-266 oyuto (ayodhyA )--42 udAyana (utoyena-rAjAnuM nAma)-42 ohANabaMdha-645 udyotanasUri (athavA dAkSiNyacihna) oNna yuAna ccAMga (vaoNTarsa)-41 163, 172, 183 aupapAtikasUtra-108,113 upadezarasAyana-338 upari-410 kaccAyaNa) 51, 81, 107, 114, urAha (azvavizeSa)-45 kaccAyana / 146 urdUhiMdIkoza-186 kacoLaM-421 uvaesamAlakahANaya chappaya-248 kaccha-42-nA raNano pradeza-651 uvavAiasUtra-108,113 kacchI-102 uvAsagadasAo-427 kaDavA-344 kaNhapA siddha-653 Ukhala-429 kaNAdamuni-10 UtAvalI-417 kaNeranu-9 UbAhulI-417 kadaMbarnu-9 kadaMbagolakanyAya-10 kanakAmara-174 RksaMhitA-59, 62, 63, 64, 70 kane-423 Rgveda-53, 55,59,65,70,71, kapaDavaMja-220 72, 73, 74,86, 89, 239 kapilamuni-9 RSabhadevastavana (phArasI bhASAmAM)-45 kabIra-156 RSibhASita-117 karavAnu-296 karI-karIne-289 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 gujarAtI bhASAnI utkrAnti kriyAkalApa-293, 325 kriyAratnasamuccaya-305, 451, 482, karpUramaMjarI-101, 123, 157 karaMjakarnu (kaNajItuM)-9 kavaNa-298 kavaLI-425 kaMboja-27 kAThiyAvADa-178, 652 kAtyAyana zrautasUtra-57 kAdaMbarI-142 kAnhaDade prabaMdha-250 kAbula-658 kAmagaro-190 kAlakakathA-44 kAlidAsa-89, 142 kAle ema. Ara.-100 kAvyamImAMsA-163, 175 kAvyAdarza-123, 161, 163 kAvyAlaMkArasUtra-81, 142 kAzI-157-vizvanAtha-658 kAzmIra-42 kAzmIrI-102 kiazimilo (kAzmIra )-42 kiosalo (koshl)-42| kiozammI ( kauzAmbI)-42 kiauceye (kauzeya-rezamIvastra)-43 kisa-303 kiyucelo-41,650 kIca (kaccha)-42 kIg-190 kIMtolo-( gAndhAra )42 kriyAha (azvavizeSa)-45 kumArapAla-222, 314 kumArapAlacarita-180, 182 kumArapAlapratibodha-223,314,315, 320, 636 kumArasaMbhava-89 kumArila-156, 157, 633 -taMtravArtikakAra-36, 41 kulamaMDanasUri-451, 452, 467, 469, 482, 491, 645 kulAha (azvavizeSa)-45 kuvaDiya-422 kuvalayamAlA-163, 171, 172, 183, 185 kuzAvarta-650, 651 kusaTThA-651 kUDo-427 kema--198 kezavadAsa-185 koNika-642 kozala-42 kosaMbIjI dharmAnaMda-107 kauzAmbI-42 kauzeya-43 kaMboja-27 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khatamadhu - 45 kharataragaccha - 219 khAkharAnuM - 9 khAravela - 103, 115, 116 -nI dharmalipinI bhASA - 634 khidamata - 45 khuGgAha - khoGgAha (azvavizeSa ) vizeSazabdonI sUci khaMbha - 422 khaMbhAta - 43 kheranuM - 9 khoradeha avastA - 253, 254, 278, 303, 339, 411 gajjara- 652 gatizIla - 11 gadya kAdaMbarI - 553, 647 gabhAro - 249, 250 gauDavo - 83, 84, 121,122,127 gacchAcArapayannA- 117 gamAra-413 gahillI - 414 gAthAsaptazatI - 127 gAyakavADa prAcIna graMthamAlA - 451 gAlimasUrA - 422 giranArano rAsa - 643 giridaMtajAtaka - 107 guz2ara ( phArasI ) - 651 gujarAta - 157, 647 gujarAtanA aitihAsika lekho - 163 | gujjarANaTThA- 651 | guNaratnasUri- 305, 451, 482, 487, 44 488, 489, 490, 491, 645 | gujarAtI bhASA ane sAhitya - 275 gujarAtI bhASAnuM bRhadvyAkaraNa ( ka0 prA0 trivedI ) - 250 | gujjarattA- 647 guNADhya - 152 guNe-162 gurutattvavinizcaya- 120 | gurjara - 41, 183 gurjaratrA - 647 gurjara deza- 647 gurjaradharA - 647 gurjaramaMDala - 647 gurjararASTra - 650 gurjarAvarta - 650 gurjareMdrapura- 315 gUrjara - 647 gUrjarAttA- 649 gautamamuni - 10 gau: -50 | gaMgAyamunA - 34 gAMdhAra-42 7 ghoSa - 5, ghAghariM-423 669 caDauttara-405 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 gujarAtI bhASAnI utkrAnti caturAI-68 | jinadattasUri-338 caturmukha-174 jinadAsa mahattara 112, 113, 172. carmaNvatI nadI-111 jinadeva-44 jinadevI-221 cIm-303 jinapadmasUri-396, 403 cUka-415 jinaprabhasUri-45 cUrNio-118 jinavijayajI-440, 448, 449 cUlikApaizAcI-103, 150, 151 jihvA-(nuM mUla) 5 cetana-10 jihvAmUlIya-6, 7, 18 celaMtolo-(jAlaMdhara) 42 jItakalpa-422 jIna-44 cor-39 juaMjua-195 cyam-303 judAjudA-195 caMDa-51, 124, 125, 145, 147 jUnI gujarAtI bhASA (caturabhAI paTela)150, 152, 162 248 caMpA-( ceMpo) 42 jema-198 jaina-2,-vicArako-3 chAyA-3 jaina gurjara kavio (zrI mohanalAla desAI) chedasUtro-116 chaMdonuzAsana-222, 641 jainadRSTi-10 chAMDaq-326 jainasAhityasaMzodhaka-45 jaimini-27, 41, 633 jagaDo-319 jaisA-192 jaDa-10 joiMdu-174 jayaNa-jayana-44 joDaMtI-418 jayavallabha-413 joQ-379 jayasiMha (siddharAja)-221, 222 jaMbUkumAra ) jayAnaMtapA siddha-653 jarmana-102 jaMbUcarita-223 jAtakakathA-103 jaMbUsAmicariya (prAcIna gurjara kAvyajAnavara-jAnUuru-45 saMgraha)-379 jabUsvAmI / 642 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSazabdonI sUci 671 jaMbUsvAmIrAsa-315, 603 tAvaDi-250, 251 jJAnezvara-156, 654 tilakamaMjarI-174 jJAnezvarI gItA-655, 662 tukArAma-156 turka-43 jhabaka-406 turuSka-turuka-43 jhijjai-406 tulasIdAsa-156 jharavU-407 telagu-102 taittirIya AraNyaka-60 Tena-78 taittirIya brAhmaNa-61 TesITorI-276, 320 taittirIya saMhitA-54, 55 Tog-412 taisA-190 TrI-78 togAbhAI gIgAbhAI-445 trapusa (tarabUja)-43 DAkArNavataMtra-655 tri-78 triphaLAM-9 DholAmArUrA dUhA-654, 655 tribhuvana-174 DhollA-205 triyUha (azvavizeSa )-45 DhAMkaQ-322 tharapArakara-651 taima-198 thavaka-421 tacazilo (takSazilA )-42 thApaNa-421 taNa-323 thApaNimosu-427 tantravArtika-16, 70, 156 thaMbhaNapArzvanAtha-219 tammoliti (tAmralipti)-42 thAMbhaNA-220 tarabUja-43 thrI-78 taruNaprabha-454, 458, 476, 491 taru-78 damaNa-652 taLa gujarAtanA-652 dalAla cImanalAlabhAI-404, 479, tADei-421 tAmIla-102 | dazan-78 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 gujarAtI bhASAnI utkrAnti daMDI-161,163 dhAmI-311 diveTiyA narasiMharAvabhAI-275,276, dhIya-414 280, 281, 320, 650 dhIrima-419 dINAra-319 dhruva AnaMdazaMkara bhAI-652 dIsa-415 dhruva kezavalAla bhAI-161,162,649 dRSadvatI-34 dhvanyamAna (zabda)-12 dekhADaQ-409 devavardhana (vidyAguru)-266 naDaq-413 devasUri-225,286,302,641 natthI-407 dezya-129,-prAkRtano paricaya 129 thI nadIyA zAMti-157 144 namisAdhu-81 dezya prAkRta ane tenAM zabdonAM mULa naravo-249 129, 137 dezI-129 narasiMha mahetA-156, 537, 539, doyalaM-416 548, 550, 645 dohAkoza-655 narmadA, 652-kAMThA-652 draviDa-39 navan (nAin )-78 dravyArthikanaya-10 navasArI-652 dravyaguNaparyAyano rAsa-603 naMdarAjA-642 dvArikA-650 naMdIcUrNi-118, 172 dvivedIsmAraka graMtha-419 nAkara kavi-185, 647 -nuM AraNyakaparva-647 dhanapAla (tilakamaMjarIno kartA)-174 nAgarIpracAriNI patrikA 331, 655 dhanapAla bIjo (bhavisayattakahAno nAtrAM-328 kartA)-174 nATyazAstra-111, 160, 161 dhanaMjayanAmamAlA-133 nAda-7 dharasena rAjA-163 nAyAdhammakahA-113 dharmaghoSasUri-186 nAradIyazikSA-9 dharmasUri (mahendrasUrinA ziSya)-219, nAlIka-196 223, 307, 314, 315, 636 / nAlaMdA (pUrva bhArata)-653 ___ Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSazabdonI sUci 673 nAhaTAjI-655 paroNo (AravALI lAkaDI)-249,250 nidAnakathA-107 paryAyArthikanaya-11 niranunAsika-7, 22, 23 palAMThI-249 nirukta 57, 58, 59, 60, 61, 66, pallI-104 74, 86, 87, 143, 291, 344 pahirei-420 niruktanI vRtti (durgAcArya)-26 pahelavahelu-248 niyukti-118 pahelA-343 nIbhADA-552, 557 pahelu-194 nIlaka (azvavizeSa)-45 pahoMcavu-280 pAialacchInAmamAlA-133, 421, nepolo 422, 425 pAiasahamahaNNava-105, 173, 293, neminAtha-643 neminAtha catuSpadikA-391 pAkhara-321 neminAthaphAgu-661 pATaNa-220,223, 653-nA bhaMDAronuM nyAyadarzana-10 sUcipatra-187, 451 nyAyasUtra-10 pADosi ) nepAla 42 nema-38 pADozI -429 pai-235 paumacariya-421 pataMjali-12 padmanAbha-537, 541, 551 padyaracanAnI aitihAsika AlocanA-162 panavaNAsUtra-144, 146 payaya-84 payannAo-117 paramANu-7, 10 parAjita prajA-35 pariNAma-10 pANini-2, 20, 22, 23, 24, 99, 108, 255, 289, 411, 633-nuM vyAkaraNa 23, 96, 99, -kAzikA 74, 282-nuM darzana 21, -no dhAtusaMgraha 14, 325, 489-nA TIkAkAra 489-no zabdasaMgraha 33,-nI vaidikaprakriyA 51,52, 53,54, 55,56, 57, 58,59, 60, 61, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 74-nI 'zikSAo'20 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 gujarAtI bhASAnI utkrAnti pApa-40 poravADa-221 pAyaya-84 | polukIcepo ( bhRgukaccha )-42 pArasI-2, 647 polonisse (vArANasI)-42 pArasIka ) ma poloyekia (prayAga)-42 pArasIya paMgula (azvavizeSa)-45 pArzvanAtha (bhagavAna )641-pahADa 658 paMcanada-34 pAliprakAza 66, 339-no pravezaka paMcaskaMdhAtmaka-12 101, 114, 170 paMcAzaka-247 pAlibhASA-81, 103, 104-no paMjAba-151 paricaya 104,-nI vyutpatti (TippaNa) paMjAbI-102 104 paMDita ( sau. ajavALI)-445 pAlivyAkaraNa-51, 114, 145 pAMgaravU-414 pika-27, 38 prakRti-9 piTakagraMtho-106 prajJApanAsUtra-11 piyAla ) pratimAnATaka-100 prabaMdhaciMtAmaNi-176 pizAca-151 prabhava-642 puNyavijayajI-425 prabhAvakacarita-221 pudgala-10 prabhAvakacaritra-219 purAtattva (traimAsika)-430 prayAga-42 puzto (bhASA)-153 pravacanasAra-145 puSpadaMta-174 praznavyAkaraNa-424 pUrNacaMdra-221 prAkRta (prAk + kRta)-82 pUrvadezanI bhASA-655 prAkRtaprakAza (vararuci)-145, 152 pRthvIcaMdacaritra-421 prAkRta manuSya-46 pRthvIrAjarAso-177 prAkRtarUpAvatAra (siMharAja)-145, 147 paizAcI-82, 103, 111,-bhASAno prAkRtalakSaNa (caMDanuM )-125, 126, paricaya-150, 151, 152 pota-78 prAkRtasarvasva (mArkaMDeyarnu)-145, 152 priyAla -89 ___ Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSazabdonI sUci 675 prAcIna gujarAtI-655 bIlAnu-9 prAcIna gurjarakAvyasaMgraha-404 / buddha bhagavAna-102, 156 prAcIna jainalekhasaMgraha-315 buddhiprakAza-129, 137 prAcyamadhyadeza-26 buddhisTa rekArDa opha dhi vesTarna varlDa--41 prAcyamadhyabAju-27 bRhatkathA-152 prApyakArI-3 besAravU-327 prAMjape (zivarAma mahAdeva )-100 bodhicaryAvatAra-168 premAnaMda-2,603, 604, 605, 606, baoNya-78 607, 647 borIyAvaDI-420 premAnaMdanI naLakathA-647 bauddhadarzana-12 pluta-20 bauddha (paraMparA)-12 bauddha (vicArako)-3 pharavU-419 baMga-baMgALa-652 phalipi( valabhi)-41 baMgALI-103 phAga-417 brahmAvartAH-650 phADei-421 brAhmaNa-647 phArasa-43 bAca-43 phArasI-102, 443 phIzelI (vaizAlI)-42 bhagavatI sUtra-108, 273, 274 bhagavAna mahAvIra-156, 642 baroDA-43 bhaDivAu-328 bAlarAmAyaNa-83 bhadrezvara sUri-221 bAlazikSA (saMgrAmasiMha)-430, 450, bharata muni-111, 160, 161, 634 644, 645 bhartRhari-12 bAlAvatAra (pAlivyAkaraNa )-107 bharUca-43, 221, 652 bAhyaprayatna-5, 7, 15 bhavisayattakahA-162 bihArI-102 bhAgu ) . bI-78 bImsa-276, 277 bhATapADA-157 bhAgune 1-290 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnucaMdra - 553 bhAlaNa- 185 bhASA - AryonI - 35, sarvajana - sAdhAraNanI - 49, svarUpa - 3, - parivartana - 30, bhedanAM nimitto - 3, 14, 28 bhASyakAra (zabaramuni ) - 27 bhASyakAra ( sAyaNa ) - 89 bhAMDArakara - 281 bhImakavi - 454, 457, 464, 478, 479, 480, 491, 644 bhIma bIjo-537, 544, 548, 549, 550 bhIMjavu - 408 bhU-78 bhRgukaccha-42 bhoja - 143, 163 bhojapurI - 102 bhautikasvarUpa - 12 (mAkITo) } -42, 146 magahI - 102 majjhimanikAya - 29 maDapphara- 420 maNinagara - 658 gujarAtI bhASAnI utkrAnti mathurA ( motulo) mathurA mutrA } -43, 144, 153 - 43 maduA ( maddAhRta ) madhusUdana kavi - 185 madhusUdana modI - 440 manbhIsaDI - 196 marAThI - 102, 103 maliyau - 423 mahAprayatna - 11 mahAprANatA-5 mahAbhASya - 12, 16, 21, 26, 28, 43, 50, 159 }-221 mahArASTra (moholaca ) }-42, mahArASTra prAkRta 124 mahArASTrI - 123, 655 mahArUpasiddhi pAlivyAkaraNa- 107 mahAvIra - 102, 156 - cariya - 119 mahI- 652 mahIpA siddha - 653 -42, 123, 652 mahezvara- 159 maLyALa - 102 maMtrI zakaTAla - 642 maMda prayatna- 11 mAgadhI - 82, 158 - bhASAno 103, paricaya 146 thI 150 mANavu - 422 mAtrA - 424 mAdhyamika rAjasthAnI - 654 mApi - 430 mAravADI - 102 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahamANu -45 vizeSazabdonI sUci 677 mArkaMDeya-146, 152, 175 rakhe-489 mAl-40 raghuvaMza-89, 95, 481 mAlavA raDavAno (dhvani)-13 (molapo) 1-41, 652 ratnaprabhasUri-221 mAlavAnI bhASA-655 ratnAvalI-100 mAlavI-102 ratnezvara-603, 604, 605, 606, mAMDaNa kavi-537,545, 548,549 607, 647 550, 645 ___ -nuM bhAgavata-647 mAMDaNanI vIzIo-645 rahamAna / mImAMsAdarzana-15, 27 mugdhAvabodha auktika-451, 452, rahiyau-417 644 raLI-345 municaMdrasUri-220, 221 | rAjagRha-146, 153, 653 musalamAna-2, 647 rAjazekhara kavi-83, 102, 157, mUrtakoTinu-10 163, 175 mULabhUta-vyApaka prAkRta-28, 29 rAjazekhara maladhArI (jaina)-661 / / mULasUtro-116 rAjA naiSadhanI kathA (premAnaMdanI kRti)meghANI jhaveracaMda bhAI-290 melhAvIu-327 mevADI-102 mleccha-27-thaI javAnI dhamakI-28. rADamaDa 1-42 -bhASA-36, -paraMparA-38 rADibheDi moraMti-318 | rAmacaMdra-221 rAmAnujasvAmI-paravastu veMkaTa-131 yajurveda-60 rAmAyaNa (tulasIkRta)-177 yazovijayajI-2, 120, 603, 608, rAmezvara-658 636,647/ rAyapaseNiya-115, 131, 425 yAjJavalkya zikSA-9 rAvaNavaho-127 yAska-22, 26, 143, 633 rizvat-ruzvat-44 | rudraTa-81, 102, 153 rAjimatI-643 rAjula -643 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 gujarAtI bhASAnI utkrAnti rUDaM-329 | vajjara-406 rUpakaparibhASA-15, 105, 151 vajjAlagga-413 rUpaskaMdha-12 vajra jevI-11 revaMtagirirAsa-223, 315, 384 / vajrayAnasaMpradAya-652 resiM, resimmi-247 vaDe-333 vaDodarA-43 lakSmaNagaNi-334 vaDha-196 lakSmIcaMdra ( deveMdranA ziSya)-442 / / vaDhavADa-427 lakSmIdhara-105, 126, 145, 150, vararuci-145, 146, 149, 152, 151, 152 153, 642 lakSmIdhara berAma (pArasI lekhaka)-454, varisAla-417 455, 461, 476, 491 vargaNAo-10 lakSmIratna-603, 604, 605, 606, valabhI (hAlatuM vaLA gAma )-41 vasudevahiMDI-119, 171, 172, -no khemAhaDAliyAno rAsa-647 650, 651 lalitavistara mahApurANa-165, 168, vastupAla-223 169, 170, 173, 176, 634 vahelo-417 lavaNa-9 vaMdaNaha-323 laMkAvatArasUtra-165, 168, 170 vAkpatirAja-83, 102, 157 lATa-652 vAkyapadIya-12 lAvaNyasamaya-537, 538, 551, vAkyaprakAza-266, 268 vAgbhaTa-164 lITI-189 vAjasaneyIsaMhitA-55, 58, 61, 64 leTina-102 vADo-410 levU-489 vAtarUSa-44 leMko-418 vAdidevasUri-219, 220, 221, laukikasaMskRta-48, 49, 50, 51, 352, 635, 647 58, 59, 60, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 74, 75, 77. vAmana-142 78 / vArANasI-42 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSazabdonI sUci vAlmIki-2 53, 54, 55, 56, 57, 58, vikRta zabdadeha-47 59, 60 thI 68, 71, 72, 73 vijayasenasUri-219, 223, 311, ___-grAmara (mekDonala)-69 314 vaira-40 vidyApIThaprakAzita-183 vaizAlI-42 vidhuzekhara zAstrI-101, 170, 419 vaizeSika-10-darzana 10 vinayacaMdra-391, 403 -prazastapAdabhASya-10 virAiuM-429 vaizya-647 vivAra-5, 7 vorukhAna (azvavizeSa)-45 vivRta-7 vollAha ( , )-45 vivRtatara-7 vosirAvau-430 vivRtatA-5 vyavahArasUtra-116 viSNudAsa-537, 553, 555, 647 vyAkhyAprajJapti-220 -nuM mahAbhArata 647 vyaMjano (avyavahita)-18 vIcitaraMganyAya-10 vyaMjano (saMyukta)-19 vIranAga-221 vRMdAvana-153 vekabuM-430 zatadru (zetotula)-42 ... vecavU-430 zatapathabrAhmaNa-55, 57, 62 veNIsaMhAra-101 zabaramuni-27, 41 veda-95 zabda-4, 13, -svarUpa-3-tanmAtrAvedonI RcAo-29, nI bhASA-29, o-9- nuM prasaraNa-10-nA paramANuo-12-tattva-13 - mAM 'kloma' zabda-38 vedabhASyakAra-73 vijJAna-13-rnu upAdAna kAraNa vebara-275 11-bheda-22-anArya-27-nuM vaikharI-12 uccAraNa-35 vaidika-2-vicArako 2,-adhvaryu 38 / zabdaratnAkara-87, 88, 90, 94 -bhASA 47, 51. 53. zabdArtha-13 / 74, 75, 76, 77-rUpo 68 zAMtisUri (jaina)-249, 277 -saMskRta-48, 50, 52, zAmaLa-185 ____ www Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 gujarAtI bhASAnI utkrAnti salAmu 45 zAsakaprajA-35 samagralokavyApaka saMskRta-48 zAha-44 samarAicakahA-119, 247 zAhanzAha-44 samavAyAMgasUtra-108, 109 zikSAsaMgraha-8 saravaNi-406 zirISanuM-9 sarasvatI-34 zIlAMka (jaina TIkAkAra )-303 sarasvatIkaMThAbharaNa-143, 163, 164 zuklayajurvedaprAtizAkhya-61, 64 sarahapA siddha-653 zuklayajurvedasaMhitA-61 sarvadarzanasaMgraha-21 zukrarASTra / zuklarASTra -651 salAma, zuSkarASTra ) savaDi-317 zUrasena-144 sAkhAnusAkhI-44 zUrpa-87 sAkhI-44 zoNa-45 sATe-333 zaurasenI-82, 100, 103 | sAdhAraNa prAkRta-120-no paricaya 120 -bhASAno paricaya-144 thI 128 zyAla-86 sAnunAsika-7 zrImadbhAgavata (ratnezvarakRta)-603 / / sArasaMbhAla-426 zrotraindriya-4 sAhANusAhI-44 zrotriyavarga-21 sAhAnasAhI-44 sAhaMsAhI-44 SaDdarzanasamuccaya-12 siddhapura-266 SaDbhASAcandrikA-15, 105, 145, siddhicaMdra (jaina)-537, 553 150, 152 sukkaraTThA-651 sukhalAlajI paMDita-349 sadayavatsanI kathA-644 suttanipAta-106, 303 saddharmapuMDarIka-165 supAsanAhacariya-334,422 sanmatiprakaraNa-10 suraTThA (saurASTrAH)-651 sama-190 surASTra-26, 27 (sulaca)-41 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSazabdonI sUci haka (azvavizeSa)-45 | svarita-6, 7 latAna ( suratrANa )-650 svayaMbhU-174 sUtrakRtAMga-303 saMgrAmasiMha-430, 433, 437, sUnata-641 489,644 sUmU-341 saMthau (siMthau, seMtho)-420 sUpe-87 saMdezakarAsa-174, 438 (saMneyarAsa) seDhI nadI-220 -440, 442 setubaMdha-122, 127, 157 saMvAra-5, 7 serAha ( azvavizeSa)-45 saMvRtatA-5 sonuM-33 saMskRta-82, 660-bhASA 22,-nuM soraThI bahAravaTIyA-445 uccAraNa 19 sopArA-652 sAMkhyatattvajJAna-9 somaprabha-219, 223, 306, 314, sAMkhyatattvakaumudI-9 316, 336, 370, 653 sAMpuDaM ( sAMpuDI)-424 somasuMdara-454, 455, 460, 491 sAMbhaLavU-330 saurASTra-kAThiyAvADa-652 siMdhI-102 saurASTranI rasadhAra-290,414 / siMdhu-34 (siMtu)-42 sauvIra-652 siMharAja (vAlmIkisUtrono vRttikAra )sthAna-4 146, 152 sthAnI-80 siMhalalipi-107 sthAnAMgasUtra-105 siMhalI-102 sthUlibhadra (thUlibhadra)-644 -no phAga-396 harAma (harAmu)-45 spRSTaprayatna-6 harika (azvavizeSa)-45 spRSTatAprayatna--5 haribhadrasUri-172, 221 sphoTarUpa-12 syAdvAdaratnAkara-221, 647, 648 hariya (azvavizeSa)-44 syAla-86 / halAyudha (kozakAra )-95 svaro (avyavahita)-17-nA bheda- halAha (azvavizeSa) 45 prabhedo 20 'hasavAno dhvani-13 ___ Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 haMsarAjajI paMjAbI - 445 644 haMsAuli - 478, hAla (kavi ) - 102 hAlaka ( azvavizeSa ) - 45 hillI - 412 hivaDAtaNai -426 hiMDolA - 423 hiMdI - 102, 103 hiMdI zabdasAgara - 186 gujarAtI bhASAnI utkrAnti hUMtu (paMcamIsUcaka ) - 331 hemacaMdra - 1, 2, 44, 51, 124, 125, 661; - no koza abhidhAnaciMtAmaNi 40, 43, 44, 87, 89, 90, 133, 134, 135, 138, 139, 140, 142, 143, 250, 415, 422, 423, 428, -no anekArthasaMgraha - 44, 90, 195, 196, 279, 340, 341, 409, 416, 423, 426;-nuM vyAkaraNa - 4, 14, 53, 54, 66, 67, 71, 73, 92,93, 96, 108, 145, 147, 162, 183, 285;- nuM dhAtupArAyaNa - 282, 283, 322, 4279 - no dezIzabdasaMgraha ( dezInAmamAlA ) - 131, 132, 133, 137, 138, 139, 140, 142, 143, 319, 321, 344, 410, 414, 415, 417, 423, 429, 446; - nuM uNAdisUtra - 343, 648; -nuM prAkRtadvayAzraya-186; -nuM chaMdonuzAsana- 362;-nAM avataraNo - 355 hemahaMsa - 454, 456, 462, 491 heli - 195 126, 136, 143, 145, 146, 148, 149, 152, 153, 179, 180, 183, 185, 186, 196, 203, 213, 217, 219, 223, 225, 247, 276, 279, 284, 286, 287, 293, 295, 297, 298, 299, 301, 304, 305, 320, 324, 336, 337, 343, 344, 409, 410, 415, 419, 423, 425, 426, 429, 446, 450, 451, 473, 634, 635, 641, 649, 651, 652, 653, | hyuenasaMga - 41, 633, 650 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________