Page Text
________________
गुजराती भाषानी उत्क्रान्ति आपणने सौने विदित ज छे के शब्द, श्रोत्रइंद्रिय द्वारा जाणी शकाय छे. शब्दनां माधुर्य, कठोरता, तीव्रता, मंदता वगैरेने अनुभविए छिए एटलं ज नहीं पण वर्तमान बजारोमां शब्दे एक घणुं मोटुं स्थान रोकी राख्युं छे-आ रीते शब्द, अतिप्रचलित छताय ए शुं छे ? शानो बेनेलो छे ? एनुं मूळ क्यां छे ? एवी एवी जिज्ञासाओ भाग्ये ज कोईने ऊठती हशे.
२ जे शब्द आपणे बोलिए छिए तेनी उत्पत्तिनो क्रम आपिशलिनामना वैयाकरणे नीचे प्रमाणे जणाव्यो छे:
" नाभिप्रदेशात् प्रयत्नप्रेरितः प्राणो नाम वायुः ऊर्ध्वम् आक्रामन् उरःप्रभृतीनां स्थानानाम् अन्यतमस्मिन् स्थाने प्रयत्नेन विधार्यते । स विधार्यमाणः स्थानम् अभिहन्ति । तस्मात् स्थानाभिघातात् ध्वनिः उत्पद्यते आकाशे, सा वर्णश्रुतिः-स वर्णस्य आत्मलाभः। तत्र वर्णध्वनौ उत्पद्यमाने यदा स्थान-करण-प्रयत्नाः परस्पर स्पृशन्ति सा स्पृष्टता। यदा ईषत् स्पृशन्ति सा ईषत्स्पृष्टता। यदा सामीप्येन पृशन्ति सा संवृतता। दूरेण यदा स्पृशन्ति सा विवृतता। एषः अन्तःप्रयत्नः। स इदानीं प्राणो नाम वायुः ऊर्ध्वम् आक्रामन् मूर्ध्नि प्रतिहतः निवृत्तः कोष्ठम् अभिहन्ति, तत्र कोष्ठे अभिहन्यमाने कण्ठबिलस्य विवृतत्वाद् विवारः। संवृतत्वात् संवारः। तत्र यदा कण्ठबिलं विवृतं भवति तदा श्वासो जायते, संवृते तु नादः। तौ अनुप्रदानम् आचक्षते । तत्र यदा स्थान-करणाभिघातजे ध्वनौ नादः अनुप्रदीयते तदा नादध्वनिसंसर्गाद् घोषो जायते । यदा तु श्वासः अनुप्रदीयते तदा श्वासध्वनिसंसर्गादू अघोषो जायते । अल्पे वायौ अल्पप्राणता। महति महाप्राणता-महाप्राणत्वादू ऊष्मत्वम् । यदा सर्वाङ्गानुसारी प्रयत्नस्तीव्रो भवति तदा गात्रस्य निग्रहः कण्ठबिलस्य च अणुत्वम् स्वरस्य च वायोः तीव्रगतित्वाद् रौक्ष्यं भवति तम्-उदात्तम्-आचक्षते। यदा तु मन्दः प्रयत्नो भवति तदा गात्रस्य स्रसनम् कण्ठबिलस्य च महत्त्वम् स्वरस्य च वायोर्मन्दगतित्वात् स्निग्धता भवति तम्-अनुदात्तम्-आचक्षते। उदात्ता-ऽनुदात्तस्वरसंनिपातात् स्वरित इत्येष कृत्स्नो बाह्यप्रयत्नः"।-सिद्धहेम-१-१-१६ । अर्थात् ___ "कोई पण बोलनार ज्यारे बोलवानो प्रयत्न करे छे त्यारे ते प्रयत्नद्वारा सौथी प्रथम प्राण नामनो वायु नाभिए-कुंटीए-थी गतिमान थाय छे. नाभिएथी गतिमान थयेलो प्राणवायु ऊपर धसारो करे छे अने ते ऊपर धसी आवतो वायु, बोलवानां गमे ते स्थानोमांनां कोई एकमां जगा मेळवे छे. [बोलवानां स्थानो आठ छे:
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004874 |
| Book Title | Gujarati Bhashani Utkranti |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bechardas Doshi |
| Publisher | Mumbai University |
| Publication Year | 1943 |
| Total Pages | 706 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, History, & Grammar |
| File Size | 22 MB |