Book Title: Tattvanyaya Vibhakar Part 01
Author(s): Labdhisuri, Bhadrankarsuri, Vikramsenvijay
Publisher: Labdhibhuvan Jain Sahitya Sadan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022495/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkara prathama khaMDa (sUtra svopajJakAra) pU. dAdAgurudeva zrIjainaratnavyAkhyAnavAcaspati, kavikulakirITa, vAdivijetA AcArya zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAja : sUtra-TIkAnuvAdaka: pUjyapAda karNATakakezarI, zrAvastItIrthoddhAraka, saMskRta vizArada AcAryadeva zrImadvijayabhadraMkasUrIzvarajI mahArAja : saMkalana: gaNivara vikramasenavijaya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acijyaciMtAmaNI zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH caramatIrthapati zrI mahAvIrasvAmine namonamaH // zrI labdhi-bhuvanatilaka-bhadrakarasUrIzvara gurUbhyo namaH // tattvanyAyavibhAkara prathama khaMDa (sUtra-svopajJakAra) 3i pU.dAdAgurUdeva zrIjainaravyAkhyAnavAcaspati, kavikulakIriTa, vAdivijetA AcArya zrImavijayaladhisUrIzvarajI mahArAja sA : sUtra-TIkAnuvAdaka: pUjyapAda karNATakakezarI, zrAvastItIrthoddhAraka, saMskRta vizArada AcAryadeva zrImadvijayabhadrakarasUrIzvarajI mahArAja : zubhAziSa: pR. 3OMkArAditIrthasthApaka sUrimaMtraArAdhaka AcAryazrImadvijaya puNyAnaMdasUrijI ma.sA. pU.A.zrImadvijaya mahAsenasUrijI ma. sA. - saMkalana - gaNivara vikramasenavijaya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : zrIlabdhibhuvana jaina sAhityasadana-chANI, zrI labdhisUrIzvarajI graMthamAlA-chANI. zrIbhadraMkarasUrIzvarajI graMthamAlA-chANI zrI kAra jaina tIrtha - padamalA vIra saMvata 2539 dvitIyAvRtti-500 nakala prakAzanadina - kA. va.6 (pU.labdhisUri ma. sA. dIkSA tithi) zaMkhezvaratIrtha PRENOS 1. zrI labdhi-bhuvana jaina sAhitya sadana rAjezakumAra naTavaralAla zAha meIna bajA2mAM, kApaDanA vahepArI posTa -chANI - 391 740. DI. vaDodarA-gujarAta. mo.9879526276 I vikramasaMvata 2069 14309 : prAptisthAna : (c)e 2. labdhi saMvata 51 pU. sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone jJAnabhaMDArone uparokta saranAme tathA mudrakanA saranAmethI rUbarU prApta thaze. A graMtha jJAnadravyanI nidhimAMthI chapAyela hovAthI gRhasthoe mAlikI karavI nahIM. zrI OMkAra jaina tIrtha, bhadraMkaranagara, mu. padamalA, jI. vaDodarA. gujarAta. mudraka : kirITa grAphiksa 416, vRndAvana zopIMga senTara, 4the mALe, ratanapoLa, amadAvAda-1 mo. 9898490091 20 Boo Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'tattvanyAyavibhAkara" nAmaka mahAna graMtha ApanA karakamalamAM prakAzita karatAM tana-mana harSollAsathI bharAI jAya che. AjathI lagabhaga saM. 2025 varSe barabuTa (rAjasthAna) upadhAna prasaMge, pUjyapAda paramopakArI gurudeveza AcArya zrImadvijayabhuvatilakasUrIzvarajI mahArAjane eka zubha manoratha utpanna thayo ke - "sva. AcAryabhagavAna zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAja kRta 'zrI tattvanyAyavibhAkara' nAmanA mahAmUlA graMthanI TIkAnuM jo gujarAtI vivecana sAthe graMtha prakAzita karavAmAM Ave, to saMskRta-anabhijJa mahAnubhAvo mATe zrI jinezvarakathita tattvonuM saralapaNe bodha thAya ane jIvana kevI rIte jIvavuM? tenA mATe eka bhomiyAnI garaja sAre." jo ke, A graMthane sUtrArtha sAthe be bhAgamAM pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijayabhadrakarasUrIzvarajI mahArAje (paMnyAsapadAvasthAmAM) prakAzita karyo hato. paraMtu vistArapUrvaka tattvonI jANakArI mATe to TIkAnuM vivecana jo pragaTa thAya to ja mAluma thAya. A divya manorathane manomaMdiramAM pratiSThita karIne pUjyapAda gurumahArAja AdonI saMghanI vinaMtithI AdonI padhAryA. te samaye potAnA vidvAna ziSyaratna pU. paMnyAsajI mahArAja zrI bhadraMkaravijayajI gaNi(hAla AcArya zrIvijayabhadrakarasUri)ne sva manoratha jaNAvyo. pU. paMnyAsajI mahArAje pU. gurudevanA bhavya manorathane sAkAra karavA mATe te TIkAnuM gujarAtI vivecana karI ApavA mATe prasanna vadane svIkAra karyo ane aneka graMthono sahAro laIne thoDA ja varSomAM graMthane saMpUrNa karyo, ke jeno prathama bhAga saM. 2033 ApanI samakSa ame rajU karela. amAre mana e atyaMta gauravanI vAta che. A 3 ) te Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | saM. 2026 varSe phakta sUtrArtha sAthe A pustaka amoe pragaTa karela. temAM amArI vinaMtine mAna ApIne, pUjyapAda tIrthaprabhAvaka AcAryadeva zrImadvijayavikramasUrIzvarajI mahArAje mahAmUlA graMtha upara 'Amukha lakhI mokalela hatuM. te ati upayogI hovAthI tene A graMthamAM punaH prakAzita karavAmAM Avela che. dvitIyAvRttinA graMthaprakAzananA anekavidha kAryomAM pU. AcArya zrImadvijaya puNyAnaMdasUrijI ma.sA.nA zubhAziSa prApta thatA rahe che tenI sAthe pU. gaNivara vikramasenavijayanA atiparizrama laI saMpAdana kArya saMbhALyuM jethI A graMtha prakAzana karavAnuM zakya banyuM. saMpUrNa meTaranI prupha zuddhimAM pU. sAdhvI harSapadmAzrI ma.nA ziSyA sAdhvI anaMtasuvarNapadmAzrI tathA sAdhvI sarasvatIzrIjI ma.nI ziSyAono saMpUrNa sahayoga prApta thavAthI graMthaprakAzana khUba ja jhaDapathI thavA pAmyuM, teo sau pUjayonA caraNe amArI labdhibhuvana jai.sA. sa. saMsthA koTi koTi vaMdanA kare che. pU. AcAryadeveza tathA pU. sAdhvIjIbhagavaMtonI satreraNAthI aneka saMghoe graMthaprakAzanamAM jJAnadravyanA sadupayoga dvArA sahayoga karyo te prazaMsApAtra che. jenA pratApe A daLadAragraMtha ame prakAzita karI rahyA chIe. tethI te sarveno paNa A take AbhAra mAnIe chIe. pustakane sughaDa ane svaccha rIte chApI ApavA badala kIriTa grAphiksanA kirITabhAIzreNikabhAI Adi presanA sTAphanI lAgaNI paNa prazaMsanIya che. prAnta, tattvasabhara graMthano ekAgra mane abhyAsa karI sAdhaka AtmA svajIvanane urdhvagAmI banAvavA satata puruSArthI bane, e ja eka maMgala kAmanA. zrI jinAjJAviruddha je kaMI paNa chapAyuM ke lakhAyuM hoya, to micchA mi dukkaDam... - prakAzaka Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha graMthaparicaya- anaMta upakArI zrI jinezvarabhagavaMto 'tIrtha'nI sthApanA karatAM gaNadharapada pradAna kare che ane te ja samaye 'dvAdazAMgI'nI racanA paNa thaI jAya che. arthAt zAsananA pravartana samayathI vyavasthita zAstro racAyelA ja hoya che. pAtranI yogyAyogyatA, upasthita mAnavagaNanI rUci ane grAhyazaktine sAme rAkhIne mahAnuM pUrvAcAryoe teone anurUpa navyazAstranuM AgamAdhArita nirmANa karyuM. 'tattvArthasUtra' AvA ja prayatnonuM eka suMdara temaja samatola mahAna zAstra che. A zAstra jyArathI racAyuM, tyArathI Aja sudhI aneko mATe navapreraNAno srota banatuM AvyuM che, temaja keTalAya kALa sudhI navaprayatnone jAgRta karavAnI asIma zakti temAM nihita che. prastuta sUtranA adhyayananA saMskArathI sva. pU. guruvarya paNa jarA vistAraruci jIvone upalakSIne "tattvanyAya vibhAkara' nAmano graMtha nirmANa karyo che. to graMthanuM nAma ja viSayano sAro sphoTa karI Ape tema che. A graMthamAM 'tattva ane 'cAya'--A be viSayo upara prakAza phelAvavAmAM Avyo che, ke jethI graMthane 'vibhAkara' suryanI upamA apAyela che. jo ke "cAya' e jJAnanuM nirupaNa che ane jJAnanirupaNa jIva tattvAMtargata che, mATe tattvathI te bhinna che. tema graMthanA nAmano dhvani pragaTita thato nathI, paNa nava tattvomAM pradhAna tattva jIva che. jIvanuM pradhAna lakSaNa jJAna che ane jJAnasvarUpa nyAya jJAnano eka mahattvano vibhAga che tema sUcana karavAmAM AvyuM che. mATe ja graMthanuM nAma 'tattanyAyavibhAkara" hovA chatAM tattva ane nyAya evA be vibhAga na karatAM graMthakAre jJAna, darzana ane cAritra-ema traNa vibhAga karyA che. temAM prathama be vibhAgamAM vibhAjita che. prathamanA darzanavibhAgamAM nava tattvonI carcA che ane prasaMgane anurUpa jainadarzananI aNamola bheTarUpa karmatattvanuM vizada varNana che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka bheda-prabhedanA lakSaNo khUba addabhuta rIte banAvyA che. karmacarcA viSayaka jeTalo nAno viSaya paNa pRthapha graMtha banavAnI saMpUrNa yogyatA dharAve che. tevI ja rIte jJAnavibhAgamAM cAra pramANanI vistRta carcA paNa graMthanuM aneruM AkarSaNa che. sUtromAM vaparAyelI bhASA atyaMta saraLa che, prayogo paNa atyaMta AkarSaka che, chatAM paNa jarUriyAtathI vadhu zabdo vAparyA vagara graMthanI maryAdA jALavI rAkhavAmAM AvI che. sArAya jainadarzananuM atyaMtara ane bAhya-baMne prakAranuM eka samatola vivaraNa A graMthamAM prApta thAya che. mUlasUtro upara racavAmAM AvelI 'nyAyaprakAza' nAmanI svopajJa TIkA paNa vidvAn janone Azcaryamugdha kare tevI che. tenuM kada paNa ThIka ThIka pramANamAM vizALa che. racanA - A graMthanI racanA aMge paNa eka nAno itihAsa che. pU. muni zrI prabhAvavijayajI mahArAje eka divasa sva. pU. gurudevane vinaMti karI ke-ApazrI koI mArA jevA alpamati jIvone bodha thAya, te mATe koIka suMdara graMtha banAvI ApavAnI kRpA karo. sarala hRdayI sva. pU. gurudeve ziSyanI te vinaMti mAnya rAkhI. sva-paradarzananAM gaMbhIra uMDANa sudhI pahocI gayela pU. gurudeva eka apratima smRtizaktinA khajAnA hatA. graMthanuM nirmANa eka asAdhAraNa vAta che. eka sAmAnya lekhaka paNa saMkhyAbaMdha pustako uthalAvato hoya che, jyAre pU. gurudeva A graMtha nirmANa karatA hatA, tyAre koI graMtha temane jovA mAMgyo hoya tevuM mane yAda nathI. moTAbhAganA sUtro teo rAtanA ja banAvatA ane divasanA koInI pAse lakhAvI detA. graMthakartA AcAryazrInI A eka ajoDa saphaLatA che ane smRtizaktino eka anupama pUrAvo che. graMthanirmANano prAraMbha ane pUrNAhUti - varSo bAda te thavA pAmI. tyArabAda vidvAnone saMtoSavA mATe 'nyAyaprakAzaka' nAmanI TIkA racavAmAM AvI. jyAre koI paNa pustakanI madada vinA rAtre graMtha nirmANa karavAmAM Avyo, tyAre thoDAka Akasmika zabdasAmyathI koInuM anukaraNa karyuM che, temAMthI banAvyuM che, AvI asaMbaddha vAto satyathI vegaLI banI jAya che. darzanazAstrano prAmANika vidvAna tenA pUrvAcAryonA graMthathI paricita na hoya, saMskArita na hoya ke prabhAvita na hoya te kadI ya banavAyogya nathI. prAmANika koI paNa AcArya koI paNa navA tattvanI anveSaNAno dAvo zrI jainazAsanamAM to na ja karI zake. IT I , II, I , II TI |||||| ///I !!! | III III/II II III III III IT Wh/ru/lk War ma ni R MAT, RR lo gAya , 1 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je koI viziSTa hoya, te saMkalana rajUAta ane vivaraNamAM ja hoya che. zrI hemacaMdrAcArya mahArAjAe zrI umAsvAti mahArAjane "upAmAsvAti saMgRhItAra:" kahyA che. teno koI evo artha kare ke-umAsvAti mahArAjanI koI viziSTatA nathI, kAraNa keteoe to mAtra AgamanA arthanI ja saMkalanA karI che. to AvI vAta karanAranI mUrkhatA eka nAnuM bALaka paNa saraLatAthI samajI zake tema che. ahIM kahevAno Azaya eTalo ja che kegraMthakAre prAmANika AkhkhAyane choDyA vagara jo eka viziSTa zailithI padArthonuM saMkalana karyuM che te ja dekhavya che. koI paNa zAstrIya bAbatamAM navuM tattva zodhavAno dAvo karavo, te teozrInI kalpanAmAM paNa kadI praveza pAmyuM na hatuM. mATe graMthakAranA sAhityanuM mUlyAMkana karanAre mAtra saMkalanA, racanA, rajUAta pratye dhyAna rAkhavAnuM rahe che. koI eka vyaktinuM saMkalana AvuM che mATe bIjAe tethI paNa AvuM saMkalana karavuM joIe, te eka nirarthaka pralApa che. mAtra zAsananA tattvo yathAyogya rIte pradarzita thavA joIe tevo ja Agraha yogya che. | graMthakAra - graMthanA mArmika pAThako ane taTastha ciMtakone graMthakAra mATe kevuM bahumAna pedA thayela che, te to ApaNe AgaLa joIzuM. te pahelAM graMthakAranuM anekavidha vyaktitva paNa dRSTigocara karavA jevuM che. teozrInA jIvananI keTalIka viziSTatAo teozrInA sAhityasarjanamAM paNa utaryA vagara rahe nahi, mATe paNa te vyaktitvanI spaSTatA karavI yogya che. - 1. sau prathama teozrIne pU. AcAryadeva zrImad vijayAnaMdasUrIzvarajI mahArAja (AtmArAmajI ma.) pU. AcAryadeva zrImavijaya kamalasUrIzvarajI mahArAja jevA guru ane maguru prApta thayA hatA, ke jeozrImAM rahela zAsanaprema ane satyagaveSaNa teozrImAM sahaja rIte saMkrAnta thayA hatA. 2. vyAkhyAnanI ajoDa zaktie vAdavivAdanAM anekAneka prasaMgo prApta karAvyA hatA, ke jethI dArzanika jJAna atyaMta puSTa bane temAM koI Azcarya na gaNAya. 3. smRti ane svAdhyAya samatA vaDe jIvatA AgamanI garaja sAravA teozrI zaktimAna hatA. 4. teozrInI svabhAvagata saraLatA pratyeka kSetramAM vistAra pAmI hatI, ke jenA darzana graMtharacanAmAM paNa thAya che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. sahaja kAvyazakti paNa teozrInA graMthamAM dekhAyA vinA na rahI zake. ATalA vyaktitvano khyAla karIne teozrInAM graMthonuM avalokana karanAra cokkasa koI navIna cIja prApta karaze. vAMcana, manana ane ciMtana-'tattva nyAya vibhAkara' mAtra mUla vi.saM. 1995mAM prakAzita karavAmAM Avyo hato ane saTIkagraMtha vi.saM. 1999mAM prakAzita thayo hato. mUla ane saTIka graMtha prakAzita thatAM jaina-jainetara samAja taraphathI paNa keTalAka vicArapravAho pragaTita thayA, je prastuta graMthanI mahattA ja saMsUcaka banyA che. | graMthanA prathama sUtre ja keTalAkane vihvaLa banAvI nAMkhyA hatA. temAM eka jainetara vidvAna, AcArya darzanasUri mahArAja, temaja kahevAtA aitihAsika vidvAnuM 5. kalyANavijayajIno samAveza thAya che. jainetara vidvAnuM ane 5. kalyANavijayajIe prathama sUtranA pratyeka zabda mATe virodha karyo che, je baMnenA ziSTocita javAba "kalyANa" mAsikamAM pragaTa thayela che. prathama jainetara vidvAnano javAba jANItA lekhaka temaja vidvAna paMnyAsa kanakavijayajI gaNivare Apyo che, je pU. gurudeva pratyenA pakSapAtathI nahIM paNa hRdayanI bhaktinuM paNa sUcana karI jAya che. paM. kalyANavijayajIno javAba sAdhujIvananI zaizavAvasthAmAM rahelA vidvAna muni rAjayazavijayajIe Apela che. je je zabdo mATe 5. kalyANavijayajIe virodha karela che, te te zabdo AgamamAM kayA kayA ane kevI kevI rIte vaparAyA che tenI khUba spaSTatA karI che. uparokta baMne AkSepakAroe mUlakAranA hArdane prakAza karatI TIkA tarapha joyuM hoya tema lAgatuM nathI. AcArya darzanasUrijI nyAyapaddhatithI paricita hovAne kAraNe bIjI carcAmAM na paDatAM, mArga' zabdanA ekavacana ane 'upAya' zabdanA bahuvacananI ja carcAmAM paDyA che ane upasaMhAramAM ekAda-be puruSavacano vAparI saMtoSa pAmela che. A sArIe carcAno ullekha karavAnuM A sthAna nathI, chatAM tattvArthanA prathama sUtranI sAthe sarakhAvIne ja AnA prathama sUtra upara AkSepa karavAmAM AvyA che, tethI AkSeponI bhUmikA ja ayogya che; arthAta Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthakAranuM prathama sUtra mokSamArganuM vidhAna bhinna apekSAthI kare che, jyAre pU. gurudevanuM prathama sUtra bhinna apekSAthI pravRtta che. ahIM ATalI ja noMdha karavI paryApta mAnIe chIe. anyatra saMskRtamAM javAba ApavAmAM Avaze. jaina sAdhuone jaina vidvAno to ThIka, paNa jainetara vidvAna e. esa. gopANI paNa jaNAve che ke-"AcAryazrI zAbdika DoLa vinA temaja zabdanI karakasarathI prastuta graMthamAM) satyane rajU kare che." ane graMthanI upayogitAne jotAM to, e tene graMthanI upayogitAne sarvajJAnasaMgraha tarIke biradAve che. ghaNA vidvAno hajI paNa tevAM varNana karatAM tRpta thatA nathI. tattvArthanuM adhyayana karAvatAM A graMthane pariziSTa tarIke Ayojita karI abhyAsakramamAM niyukta karavA jevo che. - prastuta bhASAntara ane bhASAntarakAra- A mULa graMthanI prastAvanA nathI tethI graMtha viSe vadhu vistArathI varNana karela nathI, paNa keTaluMka Avazyaka dizAsUcana ja karavAmAM AvyuM che. uparokta 'tattva nyAya vibhAkara' graMthanuM bhASAntara A graMthamAM karavAmAM Avela che. bhASAntarakartAe 'lalitavistarA' jevA graMthanuM bhASAntara karIne vidvAna jagatane potAnI vidvattAno paricaya sArI rIte karAvelo ja che, tethI te bAbatamAM vadhu kazuM kahevAnI jarUra rahetI nathI. prastuta mULa graMthanI sAthe temano bIjA koI paNa karatAM nikaTatama saMbaMdha che. mULa graMthanA aMte temaNe saMskRtamAM paghapramANa banAvelI prazasti ghaNuM sanmAna pAmela che, temaja graMtharUpa prAsAda upara te zikhara samI zobhI rahelI che. taduparAnta sAroya graMtha temane kaMThastha karyo che, eTaluM ja nahi paNa pU. gurudeve ja sAroya graMtha temane bhaNAvyo che. AthI teo graMthakartAnA to atyaMta RNI hatA ja, paNa sAthe sAthe graMthanA paNa svataMtra rIte RNI banI cUkyA che. prastuta bhASAntara dvArA teo graMthanI mahattA ane graMthakAranA addabhuta jJAnavikAsano gujarAtI janatAne suMdara paricaya ApI zakaze. A graMthanI yogyatA joIne, pU. gurudevanI vidyamAna avasthAmAM anubhavI vidvAnuM hIrAlAla rasikalAla kApaDiyAe A graMthanuM bhASAntara karavAno manoratha sevyo hato. te mATe Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thoDoka prayatna paNa temaNe karyo hato, paNa kALabaLe te kArya Aja sudhI patyuM nahi. tyAre teoe pU. gurudevanA ziSyamaMDaLa pAsethI paNa saTIka 'tattva nyAya vibhAkara'nA bhASAntaranI AzA sevI hatI. Aje temAMthI thoDuM paNa kArya paM. bhadraMkaravijayajI gaNivara karI rahyA che, tethI mane atyaMta AnaMda thayo che. sAthe sAthe keTalAya saMskRta anabhijJa varga paNa anupama AnaMda anubhavaze, te nirvivAda satya che. paM. bhadraMkaravijayajI (pU. karNATakakesarI A.bhadraMkarasUriI ma.sA.) saMskRtanA prAMjalakavi ane lekhaka che. sAthe sAthe bhASAntara karavAnI dizAmAM paNa temaNe lakSya rAkhyuM che. gujarAtI prajA mATe te atyaMta sadbhAgyanI vAta che. bIjA vibhAganuM bhASAntara teo zIghratAthI paripUrNa kare tevI zubhAbhilASA sAthe, teo A graMtha upara svataMtra rIte paNa gujarAtImAM lakhe te ghaNuM ja upayogI che. kAraNa ke--upara jaNAvyA mujaba teo A graMthanA hArdane sArI rIte pAmela che. vaLI bhASAntarita graMthomAM keTalAka pariziSTo teo umere, ke jethI abhyAsIonI keTalIka kaThInatA dUra thaI jAya te paNa icchavA yogya che. bhASAntarita graMthanI zarUAtamAM, prastuta graMthanA abhyAsa dvArA temanA magajamAM kevI chApa upasthita thaI che te paNa jo teo gujarAtI bhASAmAM Alekhana karaze, to bhASAntarita graMtha temaja mULa graMthanuM gaurava vadhu pracAra pAmaze. aMtamAM, temanI zrutopAsanA, gurubhakti ane zAsanasevAnI dhagaza niraMtara vadhatI rahe, tevI ja zAsanadevone abhyarthanA karuM chuM. zAsanasevAnuM baLa temane prApta thAya tevI aMtaranI AziSa varasAvI ahIM ja viramuM chuM. vi. saM. 2024, A. su. 13, zrI caMdraprabhu nayA maMdira, 409, mInTa sTrITa, madrAsa-1 10 li. AcArya vikramasUri (prathamAvRtti prastAvanA) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAmbhonidhi-zrImadvijayAnaMdasUrivarya guNastutyaSTakam "srgdhraavRttm|" saMsArApAravADauM bhavikabhavabhRtAM majjatAM yAnapAtraM, yaH prANiprArjitAnAM bhavabhavatamasAM karmaNAM sUryarUpaH / nAze khairmuSyamANaM caraNadhanadhanaM mocitaM yena nityaM, zrIAnandAhvasUrirbhavatu sa bhavatAM nityamAnandahetuH // 1 // yasya prajJAnabhAnoH kiraNasamudAyAnnAzavanto'ndhakArAH, pakAzrAntyaiva jAtAH kRtakugatimukhA muktimArge prasannAH / sarve prajJAH praNezuharaya iva hareryasya saMvitsvanena, zrIAnandAbasUrirbhavatu sa bhavatAM nityamAnandahetuH // 2 // naSTo yasmAt sa moho bhuvi divi narake yasya rAjyaM pracaNDa, yasya krodhAdayaste prabalabhaTagaNA nanti tadvairiNo ye| yasyAjJA'lopi tasmAnnasuranaravarai rAjarAjo'sti yo'tra, zrIAnandAhvasUrirbhavatu sa bhavatAM nityamAnandahetuH // 3 // pItvA vANI yadIyAM paribhavitasudhAM karNato bhavyajIvAH, nairmalyaM prApya jagmuH paramapadapathaM vAsanAvAsitAntAH / yAsyaMtyagre'pi kecittimirabharaharAn yasya granthAn paThitvA, zrIAnandAhvasUrirbhavatu sa bhavatAM nityamAnandahetuH // 4 // yasyAsyollAsipadme paribhavitakaje veSTite sadvirephai-laSTe vAsaM vidhatte, ghRtakarakamalA srvdigvaasyntii| devI zrIzAradA sA sujanasukhakarA nityamAnandapUrNA, zrIAnandAhvasUrirbhavatu sa bhavatAM nityamAnandahetuH // 5 // yasmAduddhArabhAjo mahadavaTabhavAt prANabhAjo babhUvuH, puMso rajjUpamAdvai vidalitaduritA devadaivaizca puujyaaH| celurmuktyAkhyamArge caraNapadadharA muktirAmAptukAmAH, zrIAnandAhvasUrirbhavatu sa bhavatAM nityamAnandahetuH // 6 // yasyArttatrANakAryAt suranaravibhubhiH kIrtirudrIyate'tra, dInAnAM prArthanAyAmamaratarusamaH pArzvavartyaGgabhAjAm / dharmadhyAnasya kartA vizadaguNadharo muktimArgeniSaNNaH, zrIAnandAhvasUrirbhavatu sa bhavatAM nityamAnandahetuH // 7 // zasyaM yasyAsyamAsIdravirivavimalaM bodhayat satsarojaM, citraM tApAddhi riktaM divijazaraNaM prANinAM pddkhaari| sasyaM kalyANarUpaM nijakiraNagaNairvarddhate sma pravegAt, zrIAnandAhvasUrirbhavatu sa bhavatAM nityamAnandahetuH // 8 // prazastiH "sUrizrIkamalAkhyasya, caraNopAsanayA myaa| bAlena labdhivijayena, racitamidamaSTakam // 9 // " (racayitA-muni labdhivijaya) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G000000 jainAcArya-zrImadvijayakamalasUrivarya guNastutyaSTakam "shikhrinniivRttm|" surArAtikSubdhA'maramathitapIyUSajaladhi-parisphUrjattuGgormiruciruciraM yasya vacanam / janAnAmAlhAdaM hRdi vitanute taM guNanidhiM, subhaktyA vande zrIvijayakamalAcAryamanizam // 1 // kva me svAmI dhanyaH sakalajanacetaHsukhakaraH, kva te nAtha: krUro nikhilajanatAkheditamanAH / pratApau saMvAdaM tanuta iti yasyApi ca raveH, subhaktyA vande zrIvijayakamalAcAryamanizam // 2 // nizAdhIzajyotsnAnivahavizadelAdharazira:-kSaradgaMgAvelApaTalavimalaM yasya vacanam / subhaktAnAM nAzaM nayati nitarAM kalmaSacayaM, subhaktyA vande zrIvijayakamalAcAryamanizam // 3 // samudraM gAmbhIryAttaraNimapi tejobhiranaghai-himAMzuM vAkcchaityAdvimaladhiSaNAtaH suragurum / yazobhirdiGnAgAn vyajayata marAlaM ca gatinA, subhaktyA vande zrIvijayakamalAcAryamanizam // 4 // himkssmaabhRtputriicrnnntbhuuteshmukutt-ptdgNgaadhaaraabhrdhvlbaalendukrruk| yazo vizve yasya sphurati satataM taM zrutanidhiM, subhaktyA vande shriivijykmlaacaarymnishm||5|| surAlIsaMkalpasphuradamaradhenustanayuga-kSaratkSIrazreNIruciruciramAbhAti vcnm| yadIyaM vizve'smin sakalasukhasantAnajananaM, subhaktyA vande shriivijykmlaacaarymnishm||6|| zivAsvAmisphUrjanmukuTarajanInAthakiraNa-vitAnodyotizrIsphaTikazikharaspaddhi sutraam| yazo yasyAtyantaM dhavalayati diGnAganikaraM, subhaktyA vande shriivijykmlaacaarymnishm||7|| navInAdityAMzusphuTabalabhidAzAkSitidhara-ziraHsmerAzokAkuranikaravibhrAji jgti| punIte bhavyAn yaccaraNakamaladvandvamamalaM, subhaktyA vande shriivijykmlaacaarymnishm||8|| prazastiH paanpraak "guNazrIpAthodheramaravijayasyA'malamateH, kramAmbhoruTsevAkaraNacaturo hRsstthRdyH| hayAzvAGkendva (1977)caturavijayaH pAvanahRdo-'kRtA''cAryasya shriivijykmlsyaa'ssttkmidm||9||" (racayitA-muni caturavijaya) 12 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba dezoddhAraka pa.pU.A. AcAryadeva zrImad vijayAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA . pa.pU. sadharmasaMrakSaka naiSThika bahAcArI ajoDa zAsavettA AcAryadeva zrImad vijya kamalasUrIzvarajI mahArAjA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nI majA mANI pUjyapAda "vidarbhanA vijayavaMta vihArI' vighnahara pArzvanAtha tIrtha sthApaka AcAryadeva zrImad vijaya suvanatilakasUrIzvarajI mahArAjA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhAraNa khAtu jIrU - pUjyapAda karNATakakesarI zrAvastI tIrthoddhAraka koMkaNa uddhAraka saMskRta vizArada AcAryadeva zrImad vijaya bhadrakarasUrIzvarajI mahArAjA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAda jenarana vyAkhyAna vAcaspati paramazAsana prabhAvaka AcAryadeva zrImad vijaya lavisUrIzvarajI mahArAjA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaratna-vyAkhyAnavAcaspati-zrIlabdhivijaya guNastutyaSTakam "shaarduulvikriidditm|" jajJe yasya hi bAlazAsana iti grAme prasiddha janiH, motI yajjananI ca yasya janakaH pItAmbaraH zreSThirAT / taM jainAgamatattvadarzinamaho vairAgyaraGgAJcitaM, bho bhavyAH ! praNamantu labdhivijayaM vyAkhyAnavAcaspatim // 1 // nandeSvakadharAprame sthitavati zrIvikramAdvatsare, dIkSAM saMsRtinAzinIM tu kamalAcAryasya pArzve'grahIt / saMyamyAkSakadaMbakaM pratidinaM dhatte ca yaH sanmati, taM bhavyAH ! praNamantu labdhivijayaM vyAkhyAnavAcaspatim // 2 // * vyAkhyAraJjitacittavRttirakhilaH saMgho'naghazcaiDaro, vyAkhyAgiSpatirityadAt padamalaM yasmai yathArthaM kila / rAtrInAyakasaptanandavasudhAvarSe zubhe vaikrame, taM bhavyAH ! praNamantu labdhivijayaM vyAkhyAnavAcaspatim // 3 // durvAryAryasamAjayuktipaTalIvibhrAntacetaHsthiti, jitvA vAdisamUhamApa bhuvane yaH kIrtimindUjjvalAm / nAnAzAstrasamutthayuktinivahai: prajJAjuSAM saMsadi, taM bhavyAH ! praNamantu labdhivijayaM vyAkhyAnavAcaspatim // 4 // bhakSyAbhakSyavicArazUnyamanaso dharme'pi nAsthAjuSaH, pIyUSodarasodaraM zrutipuTairyasyopadezaM janAH / pItvAnandamamandamApya bahavo dharme sthirA jajJire, taM bhavyAH ! praNamantu labdhivijayaM vyAkhyAnavAcaspatim // 5 // * yo dUraM viSayAn jahAti tanute dharmopadezaM nRNAM, samyak paJcamahAvratAni vahate dhatte sadA sanmatim / bhaktyA sadgurusevanAM ca kurute'dhIte zrutaM cA'nizaM, taM bhavyAH ! praNamantu labdhivijayaM vyAkhyAnavAcaspatim // 6 // antaHsphUrjadanalpavArivibhavabhrAjiSNupAthodhara-nirghoSaM viphalIkaroti vacasAM ghoSo mahAn yasya vai| * nityaM taM tapagacchanAthakamalAcAryasya ziSyaM muni, bho bhavyAH ! praNamantu labdhivijayaM vyAkhyAnavAcaspatim // 7 // dhImAstatpadapadmayugmamadhuliDa vAdIbhakaNThIravo, nAnAzAstrasamudramanthanaharivijJAnicUDAmaNiH / vikhyAto mulatAnanAmanagare mAMsAzino bodhakaH, bho bhavyAH ! praNamantu labdhivijayaM vyAkhyAnavAcaspatim // 8 // TO prazastiH "kRtakarmavinAzAya vAsAya zivasadmanaH caturavijayenaita-dakRtA'malamaSTakam // 9 // " (racayitA-muni caturavijaya) RamdakoAmARAN Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakArakazrInI gauravagAthA zrAvati tIrthoddhAraka saMskRtanA mahAna sAkSara pU.A.zrI bhadraMkarasUrIzvarajI ma. kRtithI bhadrakara.... prakRtithI bhadrakara... vRttithI bhadrakara... pravRttithI bhadrakara... AvA bhadraMkara vyaktitvathI zobhita yathA nAma tathA guNa bhadrakarasUrIzvarajI ma.sA. vyAkhyAna vAcaspati pU.A.zrI labdhisUrIzvarajI ma.nA paTTAlaMkAra dharmadivAkara pU.A.zrI bhuvanatilakasUrijInI pATAkAzamAM sUrya samAna zobhI rahyA che. lokhaMDI nizcaya : ApazrInA janmathI chANInagarI dhanyavaMtI banI. samajaNa ane zaizavanA zaNagAra kAyAe sajavA mAMDyA. tyAMto tamoe aNagAra banavAnA suhAnA svapno sajyA paNa zivalAlabhAI Adi traNa bhAIonI vacce eka ja putraratna eTale svAbhAvika vAtsalya adhika hoya eTale dIkSA mATe anumati ane sammati mAge to ya maLavAnI na hatI, dilamAM dIkSAnI bhAvanAnI bharatI evI jorathI UThI hatI ke tenuM varNana azakya ane akathya che. pelA sAyare ThIka kahyuM che... asthira mananA mAnavIne, rasto paNa jaDato nathI nizcaya mananA mAnavIne, himAlaya paNa naDato nathI... pheka svarNima samaye dIkSA levAnA lokhaMDI nizcaya sAthe pUchayA vagara gharamAMthI dUra dUra cAlI gayA jyAM pU.labdhisUrijI ma. dAdA gurUdevanA caraNamAM pATaNa pahoMcI gayA ane prArthanA karI gurUdeva dIkSA pradAna karo ! maMgala coghaDIye gurUdeve dIkSA pradAna karI teozrInA saMsArI mAmA pU.A.zrI vijayabhuvanatilakasUrijInA ziSya tarIke sthApana karyA. saMskRtanA mahAna sAkSara : dIkSAnI sAthe zikSA cAlu thaI. adhyayananI laganI joradAra hovAthI divasanA ATha-daza kalAka adhyayanamAM ja vyatIta karatA hatA. pitAzrI jevA maLavA Ave tyAre potAnA putrane zodhavA paDatA, koIka mALIyAmAM ke ekAMta sthAnamAM besIne adhyayanamAM masta rahetAM. 3 varSanA dIkSA paryAyamAM to saMskRta TIkA svayaM vAMcatA jANe mAtRbhASA vAMcatA hoya ema ane saMskRtamAM zlokonI racanA karavA lAgyA. ane samudAyamAM paMDita mahArAja tarIke prasiddha pAmyA. pU.gaMbhIrasUri ma. gammata karatA ke A to kAzIno brAhmaNa paMDita lAge che. nyAyazAstromAM paNa praviNatA prApta karI. Aje vRddhAvasthAmAM paNa yuvAnane zaramAve tevI vidyApAsanA karI rahyA che. jotA ema lAge vRddha nahIM paNa prauDha banyA che. zarIrane vRddhatva sparyuM haze paNa tanamAM to haju yuvAna che. 10 kalAka vAMcana-ciMtana-Alekhana pU.upA.zrI yazovi. ma.nA gahana ane gaMbhIra dArzanika graMtha adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSatuM, vijayollAsa mahAkAvya para sarala-sugama-suMdara TIkAo 14 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Alekhana karI sAhitya jagatamAM sAhityaratnone vadhArI zobhA pradAna karI che. ane vidhvat jagat paNa A ApazrInI TIkAo joI saMskRtanA pragalma-prakhara vidvAna tarIke navAje che. hamaNA paNa pUjyazrI pU. haribhadrasU. ma.no graMtha lalitavistarA ane tenI paMjikA upara vistArathI nirvANa girAmAM TIkAnI racanA karI rahyA che. AvA AvA mahAna graMthonI racanApUjyazrIe karela che. adbhuta anuvAdakAraH dazavaikAlIka, uttarAdhyayana jevA Agamika graMtho tathA lalitavistarA, tattvanyAyavibhAkara, vijayollAsa mahAkAvya, adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSata, lalitavistarA Adi graMthonI saM. TIkA jevA dArzanika graMthono saTIka gurjarInuvAda prakAzita karI sAhityopAsanA dvArA zAsananI mahAna sevA karI che. - karNATakakesarIH jinazAsananI prabhAvanA karavA dUra sudUra mAravADa -mAlavA - karNATaka - AMdhatAmila - mahArASTra- uttarapradeza jevA pradezomAM durgama vihAra karI dIkSAo, pratiSThAo, upadhAna, ujamaNA Adi dvArA jainazAsananI jayota jagatamAM prasArI che ! tenA phalasvarUpe cikamaMgalUramAM karNATakanA ghaNA saMghoe bhegA maLI upadhAnamAlA prasaMge ApazrIne karNATaka kesarInI padavIthI alaMkRta karyA. teozrIe ratnAgiri-cikamaMgalUra jevAM durgama zaheromAM paNa comAsA karyA che. eja emanI zAsanasevAnI dhagaza dekhAya che. | zrAvati tIrthoddhAraka : kalyANakonI bhUmio eTale uttarapradeza ane bihAra AvI ja eka kalyANaka bhUmi uttarapradezamAM Avela zrAvasti je bhUgoLamAMthI bhUsAI gaI hatI. AvI saMbhavanAtha prabhunA 4 kalyANaka bhUmino bhavya uddhAra ApazrInI preraNAthI beMgalora zrI saMghanI kamiTi dvArA thaI gayo. Aje tyAM saMbhavanAtha prabhunuM bhavya-ramya-divya saMgemaramaranuM maMdira jANe svarganA vimAna sadeza bhavyone dharmanI bhavya preraNA pradAna karI rahela che. sAthe upAzraya tathA dharmazAlA nirmANa thayela che. koMkaNa jevA DuMgarALa pradezamAM zAsanaprabhAvanA karI koMkaNa uddhAraka banyA... AvA mahAna zAsana prabhAvaka AcAryadevazrInA caraNomAM koTi koTi vaMdanA. janma : vi.saM. 1973, mahA vada-6, chANI dIkSA I : vi.saM. 1989, aSADha suda-11, pATaNa gaNi-paM.pada : vi.saM. 2014, mAgasara suda-6, chANI AcAryapada : vi.saM. 2026, mAgasara suda-6, AdonI (A.P) -karNATakakesarI pada : vi.saM. 2032, cIkamaMgalUra - karNATaka : vi.saM. 2048, aMkalezvara-gujarAta kAladharma 15 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I ACT 181 Jtalate - talAu1. // zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH | | zrI labdhigurave namaH // vi.saM. 2068 zrI zaMkhezvaratIrthe pUjyapAda AcAryazrI puNyAnaMdasUrIzvarajI ma.sA.nA AjJAvarti pUjya saralasvabhAvI samatAnidhi sAdhvIvaryA sarasvatIzrIjI ma.sA.nA cAturmAsamAM paryuSaNa parvamAM zrI zaMkhezvara mahAjana jaina saMghanI zrAvikAvargamAM pratikramaNanI upajamAMthI pU. sAdhvIzrInI preraNAthI jJAnanidhino anumodanIya lAbha lIdho... tamoe karyuM jJAnadravyanuM dAna... saMsthA mAne upakAra tamAro mahAna... | zrI zaMvezvara pArzvanAthAya nama: //. pU. sAdhvIvaryA padmalatAzrIjI ma.sA. kI ziSyA jJAnAnaMdI pU.sAdhvI harSapadmAzrIjI ma.sA.kI ziSyA sAdhvI bhavyapadmAzrIjI ma. kI preraNA se saM. 2068 nigaDI (pu) cAturmAsa meM durDa. - jJAnanidhinnI 35nameM se.. zrI munisuvratasvAmI (mahilA maMDala) naina zrAvi saMdha-nimADI (pu) 883 2dCIGT... 16. Grer... d er... Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUtaGRICT... HThatuM tha TlAla zuOG // zrI bhIDabhaMjanapArzvanAthAya namaH // aa | | zrI bhadraMkarasUri gurave namaH |/ TI : zubhAziSa : paramapUjya sUrimaMtraArAdhaka AcAryadeva zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : preraka : pU.gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. jJAnadravyanuM dIdhuM dAna... zrI saMghe kArya karyuM mahAna... anumodanA... anumodanA... anumodanA... zrI bhIDabhaMjanapArzvanAtha jaina zve.mU.saMgha kanerI-AjhAroDa-bhivaMDI / zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH | thI | // zrI bhadraMkarasUri gurave namaH | : zubhAziSa : kalikAlakalpatarU acijyaciMtAmaNI zrIzaMkhezvapArzvanAtha prabhunI zItala chAyAmAM pa.pU.A.bha.zrI puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA pU.A.mahAsenasUrIzvarajI ma. AdiThANAnA saM. 2068nA yazasvI cAturmAsamAM thayela ArAdhanAnI anumodanArthe jJAnanidhimAMthI : preraka: pU.gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. munivara siddhasenavijaya ma.sA. zrI zaMkhezvara jaina mahAjana saMgha zrI zaMkhezvara tIrtha SolAhalA u| thatA talAlA zIlAba. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nANadIvAyarasa 0 0 - suyasta bhagavao - grutalAba ja zrutalA.. pU.bApajI ma.sA.nA samudAyanA chANIvAlA pa.pU.sva. jayaprabhAzrIjI mahArAjanA ziSyA sA. vidhRtmabhAzrIjI ma.sA.nI nizrAmAM gujarAta sosAyaTImAM zatruMjaya phaleTamAM ArAdhanA karanAra bahenonA jJAnakhAtAmAMthI zrutalAbha... zunlAbha.. zrutalAbha. jJAnAvaraNIya je karma che, kSaya upazama tasa thAya re, to hue ehI ja AtamA, jJAna abodhatA jAya re. lAlana cutalAba, kAna // zrI vAsupUjya svAmine namaH //. // zrI bhadraMkarasUri gurave namaH // : zubhAziSa : paramapUjya sUrimaMtraArAdhaka AcAryadeva zrImadvijaya puyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjAnI preraNAthI jJAnadravyanI nidhimAMthI graMtha prakAzanano lAbha lIdho tenI anumodanA. zrI vAsupUjyasvAmI jaina zve. mU. pU. saMgha mahAsukhanagara sosAyaTI, nAkoDA pArka, naroDA roDa, amadAvAda. zrIlAmAM. zrutalAbha che. zrutalAbha. . hA SCH Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta // caramatIrthapatizrI mahAvIrasvAmine namaH // ||puu. labdhi-bhuvanatilaka-bhadraMkaragurubhyo namaH // zubhAziSa : pU. sUrimaMtra ArAdhaka AcAryazrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA preraNA : gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. jJAnadravyanuM dIdhuM dAna... upakAra mAnIye tamAro mahAna... : anumodakaH zeTha kalyANajI sobhAgacaMda jaina peDhI piMDavADA, sTe. zirohI roDa (rAjasthAna) pAMca prakAra che jehanA, Agoo.dad bheda ekAvana tAso re, OBE zrI AdIzvarAya namaH zubhAziSa :pU. sUrimaMtra ArAdhaka AcAryazrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA anumodaka : zrI tavAva jaina saMgha (rAjasthAna) zrutalAmAla jANIne pUje sadA, OMdalate lahe kevala khAso re. FORMAN pU. sAdhvIvaryA sarasvatIzrIjI ma.nI preraNAthI rIjhanTa jaina zrAvikA saMgha-surata zrI maNIbhadra resIDansI zrAvikA saMgha _pAla, surata pU. sAdhvI dharmajyotizrInI preraNAthI zrI AdinAtha jaina ceriTebala TrasTa valasADa 10 9.co.oo.co.,000 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ||devaadhidevshrii saMbhavanAthAya namaH // // namo namaH zrI labdhisUraye // jA : zubhAziSa : viTA saMghanA upakArI, zrI saMbhavanAthaprabhunA pratiSThAcArya zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA preraNA : gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. vi.saM. 2068 varSe pU. sAdhvIvaryA udayaprabhAzrInI nizrAmAM paryuSaNaparvanI ArAdhanAmAM jJAnadravyanI upajamAMthI viziSTa nidhi arpaNa karI jJAna prakAzanano lAbha lIdho. : anumodanA: zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha vardhamAna sevA samiti viTA (sAMgalI), mahArASTra als ||shrii munisuvratasvAmine namaH // ||shrii labdhisUraye namo nmH|| yA jJA jJAnadravya- dIdhuM dAna... upakAra mAnIye tamAro mahAna... zubhAziSa : pU. tapAgacchAcArya labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyanA pU. sUrimaMtraArAdhaka AcAryazrI puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA preraNA : gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. anumodaka : zrI munisuvratasvAmI jaina zvetAMbara maMdira TrasTa lakSmIpurI-kolhApura (mahArASTra) 20 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI saMbhavanAthAya namaH | // pUjya labdhi-bhuvanatilaka-bhadrakaragurubhyo nama: // : zubhAziSa : sUrimaMtra ArAdhaka kAratIrtha sthApaka AcArya zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : anumodaka : jhADa zrI saMbhavanAtha jaina zve. mU. TrasTa , tharAda zrI jaina saMgha - gujarI, kolhApura ) ( akhaya akalaMka che jIvanuM, jJAna AnaMda svarUpa re." | || zrI zAMtinAthAya namaH || // pUjya labdhi-bhuvanatilaka-bhaTUMkaragurubhyo namaH | : zubhAziSa : sUrimaMtra ArAdhaka paramapUjya AcArya bhagavaMta " zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : anumodakaH zrI zAMtinAtha jaina zve.mU.pU. saMgha, vANIyAvADa, chANI, vaDodarA (gujarAta) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tana pavitra tIratha gaye, dhana pavitra kara dAna; mana pavitra hota taba, udaya hota ura jJAna." // pU.labdhi-bhuvanatilaka-bhadrakarasUri sadgurubhyo namaH // : zubhAziSa : pU.AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyanA pU. sUrimaMtra ArAdhaka AcAryazrI puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA ': anumodaka : pUjya AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyavartI viduSIsAdhvI mRganayanAzrIjInI preraNAthI zrI vizvanaMdIkara jaina saMgha bhagavAnanagarano Tekaro, pAlaDI, amadAvAda : anumodaka : pUjya AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyavartI pU. sAdhvI namrayazAzrIjInI preraNAthI bhakti pArzvanAtha je.mU.pU. tapagaccha jaina saMgha guMdecAgArDana, lAlabAga, muMbaI : anumodaka : pUjya AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyavartI sAdhvIvaryA harSapadmAzrIjInA ziSyA sAdhvI anaMtapadmAzrIjI, sA.suvarNapadmAzrIjInI preraNAthI zrI pArasamaNI jaina saMgha sAbaramatI, amadAvAda 22 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama viSaya prakAzakIya nivedana Amukha anuvAdakArakazrInI gauravagAthA maMgalAcaraNa tattvanyAyavibhAkarano artha maMgala vAda prathamasUtra prathama sUtrano upoddhAta samyagu zraddhA-saMvita-caraNano zabdArtha samyagU vizeSaNapadanI sArthakatA zraddhA Adi kramavinyAsano hetu zraddhA ane jJAnano bheda dvandrasamAsano mahimA upAyapadagata bahuvacananuM mAhAbhya ananyathA siddhaniyata pUrvavRttikAraNano artha samyak zraddhAnuM lakSaNa samyakatvanA bhedonuM varNana samyaktva zabda eka hovA chatAM arthabheda abhirUcinA bhedo paropadezathI upalakSita Agama AdinuM varNana tattvonA nAmonI saMkhyA tattva zabdanA liMga-vacananI carcA jIva Adi tattvono vyutpatti artha jIva AditattvonA nava prakAro kema? tenI carcA jIva AditattvonAkramavinyAsanA hetuo jIvonI anaMta saMkhyAnuM varNana par3ajIvanikAyanuM alpabahutva Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya dharma Adi ajIvono vibhAga dharmAdinA kramanyAsanA hetuo jIva AdimAM dravyatva sAdharmanuM varNana chadravyomAM jadarzanAMtara abhimata padArthono temaja puNya Adi tattvono aMtarbhAva kAlane choDI pAMca dravyonuM astikAyatva sAdharmyu puNyanA-pApanA-AzravanA-saMvaranA-nirjarAnA bhedonA nAmo baMdhanA-mokSanA prakAro tattvodeza nAmaka prathama kiraNanI samApti jIvanirUpaNa nAmaka dvitIya kiraNa jIvanA asAdhAraNa dharmarUpa cetanAlakSaNanuM varNana bIjA jIvonA zarIramAM AtmAnI anumAna dvArA siddhi jIvadravyasiddhi AtmAnA nityapaNAnuM samarthana cetanAnA sAvaraNapaNAnuM varNana jIvadravyanA saMsArI-asaMsArI bhedo jIvanA eka-be-traNa-cAra-pAMca-cha Adi bhedo saMsArI jIvanuM parimANa jIvonA mAdhyamika cauda bhedonuM varNana paryAptinuM lakSaNa paryAptinA cha bhedo AhAra Adicha paryApti paryApta ane aparyAptanA lakSaNo kone kone keTalI paryAptio hoya che tenuM varNana paryApta-aparyAptabhedavALA sUkSmAdi sAta prakAranA jIvonuM digdarzana asaMjJIpaMcendriya jIvanirUpaNa saMjJIpaMcendriyanuM dRSTAnta prANInuM lakSaNa prANonuM dravya-bhAvabhede varNana prANonI saMkhyA ane kone kone keTalA prANo saMbhave che tenuM varNana asaMsArI jIvanuM nirUpaNa jIvanirUpaNa nAmaka bIjAkiraNanI samApti 24 pRSTha 33 34 34 36 38 43thI 50 51thI 53 ? ? ? * % # # * * * < ?? 9 4 4 4 3 3 3 2 > ? 69 thI 74 83thI 89 Index Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pRSTha 105 viSaya ajIvanirUpaNa nAmaka trIjuM kiraNa 104 bIjA tattvarUpa ajIvanuM lakSaNa 105 dharmAstikAyanuM lakSaNa dharmanI siddhimAM anumAnaprayoga 109 adharmAstikAyanuM lakSaNa, tenI siddhimAM pramANa 111 AkAzAstikAyanuM lakSaNa ane tenI siddhimAM pramANa na AkAzanA tathA dharmAdibhedonuM varNana 115 kALadravyanuM lakSaNa tathA tenI carcA 123 nizcayika-vyAvahArika kALanuM lakSaNa-varNana 128 kALanA vanAdi paryAyonuM savistara svarUpa 133 pudgalanuM lakSaNa tathA bhedonuM tathA pudgalaparyAyarUpa zabda AdinuM svarUpa 137 thI 147 paramANunA pariNAmavizeSa pRthvI-jala-agni-vAyunuM varNana 157 ajIvanirUpaNa nAmaka trIjA kiraNanI samApti 158 puNyanirUpaNa nAmaka cothuM kiraNa puNyatattvanuM lakSaNa ane tenI cArucarcA - 162 puNyanA be prakAro puNyanAbetAlIza (42) bhedonuM kramazaH svarUpa 171 sAtavedanIyakarmanA lakSaNanA padakRtyo - 171 ucca gotranuM svarUpa AnupUrvInuM lakSaNa manuSyAnupUrvInuM lakSaNa 177 devAnupUrvInuM lakSaNa 178 audArika-vaikriya-AhArakazarIronA lakSaNo jo 180 taijasanuM lakSaNa tathA sarvazarIranA sAmarthya-kAryo 183 zarIronA svAmIo 186 aMga-upAMganA varNana sAthe audArikAMgopAMganuM varNana 189 vaikriyAMgopAMganuM svarUpa 191 AhAraka aMgopAMganuM varNana 192 saMhanananA lakSaNa sAthe varSabhanArA saMtanananuM lakSaNa 193 saMsthAnanA lakSaNa sAthe samacaturagna saMsthAnanuM lakSaNa 195 prazasta varNAdi nAmakarmanuM lakSaNa 198 agurulaghunAmakarmanuM svarUpa 200 169 - 172 25 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya Yo parAghAta ane ucchvAsanAmakanuM nirUpaNa ke Atapa-udyota-zubhakhagatinAmakarmanuM nirUpaNa nirmANa-trasanAmakarmanuM varNana bAdara-paryAptanAmakarmanuM svarUpa 1 pratyeka-sthira-zubha-saubhAgyanAmakarmanuM varNana susvara-Adeya-yazaHkIrtinAmakarmanuM svarUpa devanA AyuSyanuM lakSaNa manuSyAyu ane tiryaMcAyunuM svarUpa tIrthaMkaranAmakarmanuM lakSaNa kArya ane kA2Nabhede puNyanA be prakAro puNyanirUpaNa nAmaka cothAkiraNanI samApti pApatattvanirUpaNa nAmaka pAMcamuM kiraNa pApatattvanuM sapadakRtya lakSaNa dravyapApa ane bhAvapApano viveka - matijJAnAvaraNakarmanuM lakSaNa zrutajJAnAvaraNakarmanuM lakSaNa avadhijJAnAvaraNakarmanuM lakSaNa manaHparyAyajJAnAvaraNakarmanuM lakSaNa kevalajJAnAvaraNakarmanuM lakSaNa dAnAttarAya-lAbhAntarAya-bhogAntarAya upabhogAntarAya-vIryAntarAyanA karmanA lakSaNo cakSu--acakSudarzanAvaraNakarmanuM lakSaNa avadhidarzanAvaraNakarmanuM lakSaNa kevaladarzanAvaraNakarmanuM lakSaNa nidrA-nidrAnidrAnuM lakSaNa pracalA ane pracalApracalAnuM lakSaNa syAnaainidrAnuM nirUpaNa nIca gotranuM lakSaNa asAtAvedanIyanuM lakSaNa mithyAtvamohanIyanuM lakSaNa sthAvaranAmakarmanuM lakSaNa sUkSmanAmakarmanuM lakSaNa 26 9173 RED joje dues focal 21) cin pRSTha 201 203 205 206 209 210 212 215 216 217 220 221 222 224 225 229 231 232 233 235thI 238 239 241 242 243 245 246 247 248 249 250 251 Index Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 252 253 254 255 257 259 259 260 263 264 265 266 267 272 viSaya aparyAptanAmakarmanuM tathA sAdhAraNanAmakarmanuM lakSaNa asthira-azubhanAmakarmanuM lakSaNa durbhaga-duHsvaranAmakarmanuM lakSaNa anAdaya-ayazakIrtinAmakarmanuM lakSaNa narakagati-narakAyu-narakAnupUrvInAmakarmanuM lakSaNa anaMtAnubaMdhInA zabdArthanI sAthe tenA nAmakarmanuM lakSaNa anaMtAnubaMdhI krodha AdinuM phaLa tathA tenuM svarUpa anaMtAnubaMdhI krodha-mAna-mAyA-lobhanA lakSaNa tathA tenI upara upamAnuM darzana apratyAkhyAnanuM svarUpa apratyAkhyAna krodha AdinuM upamAnA darzana sAthe varNana pratyAkhyAna kaSAyanuM svarUpa pratyAkhyAna krodha AdinuM upamA sAthe varNana saMjavalana kaSAyanuM svarUpa tathA saMjavalana krodha AdinuM upamA sAthe varNana hAsya-rati-arati-zokamohanIyanA lakSaNo bhaya-jugupsAmohanIya tathA puruSa-strI-napuMsakavedanA lakSaNo tiryaMcagati-tiryaMcAnupUrvInA lakSaNo ekendriya jAtinuM lakSaNa beindriya-trIndriya-caturindriya jAtinuM lakSaNa kukhagati-upaghAta-aprazasta varNa-gaMdha-rasasparzenuM lakSaNa RSabhanArA-nArAca-ardhanArAca-kIlikAsevArtasaMghayaNonA lakSaNo nyagrodhaparimaMDala-sAdi-kuja saMsthAnanA lakSaNo vAmana-huMDaka saMsthAnanA lakSaNo aDhAra (18) pApabaMdhanA hetuo pApatattvanirUpaNa nAmaka pAMcamA kiraNanI samApti AzravanirUpaNa nAmakachaakiraNa AzravanuM lakSaNa sUtrArthanI upapatti indriya AdimAM AzrayapaNAnI siddhi dravya ane bhAvanA bhede AzravanA be prakAro pUrvakathita AzravabhedonuM sakrama varNana sparzanendriya-rasanendriyA-prANendriya-cakSu-zrotrendriyAzravanuM lakSaNa cAra kaSAyarUpa AzravanuM varNana hiMsAzravanuM lakSaNa ane hiMsAnI caturbhagI 274 274 276 278 280 282 284 285 288 289 290 292 293 294 294 296 298 27 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra 3 30ra 303 304 306 307 308 310 311 312 313 314 314 316 viSaya asatyAgruvanuM lakSaNa tathA sucArucarcAno vikAsa teyAzravanuM tathA viziSTa vivecana parigrahAzravanuM lakSaNa abrahmAzravanuM lakSaNa kAyAzravanuM lakSaNa vAgyogAzrava ane manoyogAzravanuM lakSaNa kAyikI ane AdhikaraNikI kriyAnuM sarbhadalakSaNa prAdoSikI kriyAnuM lakSaNa pAritApanikI ane prANAtipAtikI kriyAnuM lakSaNa AraMbhikI kriyAnuM lakSaNa pArigrahitI ane mAyApratyayikI kriyAnuM lakSaNa mithyAdarzanaprayikI kriyAnuM lakSaNa apratyAkhyAnikI ane dRSTikI kriyAnuM lakSaNa smRSTikI ane prAtIyikI kriyAnuM lakSaNa sAmaMtopanipAtikI kriyAnuM lakSaNa naiH zastrikI ane svAhastikI AjJApanikI kriyAnuM lakSaNa vidAraNikI-anAbhogapratyayikI anavakAMkSapratyayikI kriyAnuM lakSaNa prAyogikI-sAmudAyika-premapatyayikIdveSapracayinI kriyAnuM lakSaNa iryApathiki kriyAnuM lakSaNa Azrava nirUpaNa nAmakachaTTAkiraNanI samApti saMvaranirUpaNa nAmakasAtamuM kiraNa saMvaratatvanuM lakSaNa dravya ane bhAvanA bhede saMvaranA be prakAro cauda guNasthAnakanA nAmo tathA guNasthAnakanuM lakSaNa pahelA guNasthAnakanuM sabhedalakSaNa varNana vyakta mithyAtvanuM lakSaNa avyakta mithyAtvanuM vivecana bIjA guNasthAnakanuM svarUpa sabheda upazamasamyatva ane traNa karaNonuM varNana trIjA mizraguNasthAnakanuM svarUpa cothA avirata samyagdaSTi guNasthAnakanuM nirUpaNa savistAra pAMcamA dezavirata guNasthAnakanuM varNana 317 317 319 321 323 324 325 326 328 331 334 334 336 338 u40 u48 351 372 28 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 374 377 378 379 381 384 384 390 391 393 397 399 401 402 viSaya pAMca aNuvratanuM varNana traNa guNavratonuM varNana, diggatanuM varNana bIjA bhogopabhoga guNavratanuM varNana trIjA anarthadaMDaviramaNarUpa guNavratanuM nirUpaNa cAra zikSAvrato-sAmAyika AdinuM varNana atithisaMvibhAga vratanI vidhi pAMca vratanA aticAro pAMca pAMca dikparimANa vratanA aticAro (5) bIjA guNavratanA aticAro (5) sAmAyika Adi zikSAvratanA aticAro (5) dezavirati guNasthAnakanI utkRSTasthiti parIvAra karI chaThThA pramattasaMyata guNasthAnakanuM varNana karavA mAMga karI che. sAtamA apramattasaMyata guNasthAnakanuM varNana kare che AThamA apUrvakaraNa guNasthAnakanuM varNana sthitighAta AdinuM svarUpa guNasaMkramaNanuM svarUpa savistAra apUrvasthitibaMdha kSapaka-upazamazreNInuM saMkSipta varNana anaMtAnubaMdhI visaMyojanAnuM svarUpa cAritramohanIyanA kSayano krama tArI bArI upazamazreNInuM varNana navamuM anivRttikaraNa guNasthAnakanuM varNana dazamuM sUkSmasaMparAya guNasthAnakanuM varNana agiyAramuM upazAntamoha guNasthAnakanuM varNana bAramuM kSINamoha guNasthAnakanuM varNana ( teramuM sayogi guNasthAnakanuM varNana caudamuM ayogi guNasthAnakanuM varNana sabheda lakSaNa samitionuM varNana sabheda lakSaNa guptionuM varNana parISahanuM tathA parISahabhedonuM lakSaNa sudhA-pipAsA-zIta-uSNa AdibAvIsa parISahonuM varNana sabheda yatidharmanuM lakSaNa 402 403 414 415 415 417 423 428 43) 434 437 440 444 446 450 455 470 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayA pRSTha sabheda bhAvanAnuM lakSaNa 471 sabhedacAritranuM lakSaNa 472 sAmAyika cAritranuM lakSaNa 474 chedopasthApana cAritranuM lakSaNa 477 savistAra parihAravizuddhi cAritranuM lakSaNa 478 sUkSmasaMparA cAritranuM lakSaNa 482 yathAkhyAta cAritranuM lakSaNa 483 sAmAyikAdi saMyamavALAne apekSIne vizeSa bodha mATe chatrIsa (36) dvAronuM varNana 484 prajJApanA-veda-rAga-kalpa-cAritra-pratisevanA-jJAna-zruta-tIrthaliMga-zarIra-kSetra-kAla-(utsarpiNI AdinuM svarUpa) gati(prasaMgopAta kalpopapanna kalpAtIta devonuM svarUpa jyotiSI ane bhavanapati devonuM varNana) saMyama-saMnikarSa-yoga-upayoga-kaSAya-lezyApariNAma-baMdha-vedanA-udIraNA-upasaMpadahAna-saMjJA-AhAraka-bhavaAkarSa-kAlamAna-aMtara-samudyAta-kSetra-sparzanA-bhAva-parimANa(jJAna ane zrutadvArane judA gaNI (37) dvArA thAya che. jyAre eka gaNIe tyAre (36) dvArA thAya che.) - alpabahuvaidvArA 485thI 543 saMvaranirUpaNa nAmaka sAtamA kiraNanI samApti 544 nirjarAlakSaNa nAmaka AThamuM kiraNa 545 nirjarAtattvanuM lakSaNa 545 vipAkajanya ane avipAkajanyarUpe nirjarAnA be bhedo 547 sakAma ane akAmanA bhedo paNa nirjarAnA be bhedo 549 dravya ane bhAvanA bhede nirjarAnA be bhedo 551 tapanuM lakSaNa papara bAhyatapanAcha bhedo papa3 anazana AditapanuM lakSaNa papa4 saMlInatA ane tenA cAra bhedo 561 atyaMtaratapanA cha bhedo pa6 2 prAyazcitta-AlocanA-pratikramaNa-mizna-viveka-butsarga-tapa-chedamUla-anavasthApya-pArAMcita prAyazcitta pa63 sabheda vinayanuM nirUpaNa pa73 sabhedavaiyAvRttva 575 svAdhyAya 576 30 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha pa78 582 583 587 591 pa92 pa93 pa94 pa96 601 602 604 608 viSaya dhyAnasvarUpa tathA tenA bhedo ArtadhyAnanuM lakSaNa raudradhyAnanuM nirUpaNa dharmadhyAnanuM nirUpaNa aMtima zukaladhyAna nirUpaNa pRthakatvavitarkanuM svarUpa ekatvavitarkanuM varNana sukSmakriyAnuM svarUpa suparatakriyAnuM varNana nirjarAnirUpaNa nAmaka AThamA kiraNanI samApti baMdhanirUpaNa nAmakanavamuM kiraNa vyutsarganuM svarUpa sahetu baMdhanuM nirUpaNa sabheda mithyAtvanuM svarUpa AbhigrahikanuM varNana, anAbhigrahika mithyAtvanuM varNana Abhinivezika mithyAtvanuM svarUpa sAMzayikatathA anAbhogikamithyAtvanuM varNana aviratinuM varNana kaSAya-nokaSAyanuM svarUpa sabheda yoganuM varNana prakRti-sthiti-rasa-pradezabaMdha cAra baMdho ane saMkramAdi viziSTa karaNo eka prakAranA viziSTa adhyavasAyathI thAya che, e viSayanuM varNana karaNonA ATha nAmo karaNanA svarUpanuM varNana baMdhana-saMkramaNa-udvartanA-apavartanA-udIraNAupazamanA-nidhatti-nikAcanAkaraNanuM lakSaNa mUlaprakRtibaMdha uttaraprakRtibaMdha jJAnAvaraNasvarUpa jJAnAvaraNabaMdhanA vizeSa hetuo darzanAvaraNanuM svarUpa 610 610 612 613 614 615 618 622 635 637 638 641 672 674 675 676 677 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A vedanIyanuM lakSaNa sAtAvedanIyanA vizeSa hetuo viSaya mohanIyanuM svarUpa tathA darzanamohanA vizeSa hetuo AyuSyakarmanuM svarUpa tathA vizeSAyuSyanA vizeSa hetuo nAmakarmanuM nirUpaNa tathA azubha nAmakarmanA ane zubha nAmakarmanA hetuo gotrakarmanuM svarUpa tathA nIca gotranA ane ucca gotranA hetuo aMtarAyakarmanuM svarUpa ane tenA baMdhahetuo baMdha nirUpaNa nAmaka navamA kiraNanI samApti mokSanirUpaNa nAmaka dazamuM kiraNa mUla karmaprakRtionI sthiti tathA mokSatattvanuM nirUpaNa muktanuM lakSaNa satpadaprarUpaNAdi navadvArothI muktanuM varNana tathA tenI prarUpaNAnuM prathamadvAra mUlabhUta cauda mArgaNAonA nAmo uttaramArgaNAgata gatimArgaNAnuM svarUpa indriya-kAya-yoga-veda-kaSAya-jJAna-cAritradarzana-lezyAmArgaNAnA uttarabhedo azuddha // pUrvI gaja sthita jIvanirUpaNa 711 kRSNa-nIla-kApota-tejo-padma-zukalalezyAnuM svarUpa 733 739 bhavyamArgaNAnuM svarUpa samyaktva-saMjJI-AhAraka mArgaNAnA bhedo 742 749 cauda mUlamArgaNAnA peTAbhedomAM siddhasattAnuM nirUpaNa dravyapramANa-kSetra-sparzanA-kAla-aMtara-bhAga-bhAva-alpabahutva-tIrthaliMgabuddhadvAra 751 jinAjina-tIrthAtIrtha-gRhiliMga-anyaliMga-svaliMga-strIliMga pratyekabuddha-svayaMsambuddha-buddhabodhita-ekAnekasiddha sabhyazraddhAno upasaMhAra mokSanirUpaNa nAmaka dazamA kiraNanI samApti zuddhipatraka zuddha pUrvI sthiti nirjarAnirUpaNa 32 pRSTha paMkti naM. peja naM. 21 257 25 397 19 601 678 679 680 682 683 684 685 687 688 613 702 704 909 709 762 772 773 Index Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arham devAdhideva zrI zAMtinAthAya namaH OM // pU. Atma-kamala-labdhi-bhuvanatilaka-bhadraMkarasUrIzvarebhyo namaH // jainAcAryazrImadvijayalabdhisUrIzvaraviracitaH // tattvanyAyavibhAkaraH // svopajJanyAyaprakAzaTIkAyutaH (gujarAtI bhAvAnuvAda) nayAnekavAdapramANaprakAzaM, bhuvi jJAnacAritradattAvakAzam / ilAdurgaratnaM jinaM zAntinAthaM, . ___namAmi prabhAbhAsuraM bhAvato'ham // 1 // prAcAM prauDhanigUDhabhAvabharitAn vAcAM vilAsAn parAn, ___ zemuSyA pravicArya cAru gurubhirdiSTena sadvartmanA / tattvanyAyavibhAkarasya kRtinAM modAya TIkAmimAM, kurve maJjalayuktijAlajaTilAM nyAyaprakAzAbhidhAm // 2 // kka syAdvAdo mahAmbhodhiralpazaktirmatiH kva me ? / bAhunA taM titIrSantaM kSamantAM guNavedinaH // 3 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare iha hi zAstrArambhe kvacidabhISTe pravartamAnAH zreyaskAmyayA viziSTasveSTadevatAnamaskArapuraskAreNaiva pravartante, sa ca namaskAro yadyapi zarIreNa manasA vA kriyamANo nikhilaprabalapratyUhasamUhonmUlanapaTiSThatayA prAripsitazAstraparisamAptaye sampanIpadyate, tathApyazeSAntarAyanicayavighAtanimittamiSTadevatAnamaskArapUrvakamevAntevAsinaH pravartantAmiti ziSyAn zikSayituM dravyAdyapakRSTamaGgalAni vihAya noAgamato bhAvamaGgalaM prabhunamaskArarUpamAdau nibadhnAti - maMgalAcaraNa bhAvArtha- "naya saMbaMdhI anekavAda ane pramANonA prakAza karanArA, pRthvItala upara svayajJAna-darzanacAritrarUpa ratnatrayIne pAmI bIjAne ratnatrayI ApanAra, bAhya-atyaMtara rUpa jJAna Adi prabhAvathI parama tejasvI, rAga-dveSa-moha jatA hovAthI jina-arvanuM, evA iDaragaDhamaMDana solamAM tIrthakara zrI zAntinAtha bhagavAnane huM bhAvapUrvaka namana karuM chuM. (1) prAcIna puruSonI prauDha (pUrNa) nigUDha-gaMbhIra bhAvothI bharelA, uttama-utkRSTa vacana, vizeSone buddhipUrvaka sArI rIte vicArI, gurudarzita sanmArga dvArA buddhizALI, saMskArIonA AnaMda mATe manohara yuktisamUhathI vyApta, evA 'tatvanyAyavibhAkara' nAmanA graMthanI nyAyaprakAza nAmanI TIkAne huM karuM chuM. (2) kyAM syAdavAda rUpI mahAsAgara ? (syAdvAdapradhAna jaina pravacana rUpI mahAsAgara), kyAM mArI alpa zaktivALI buddhi ? (arthAt Abha-jamIna jeTaluM aMtara che chatAM) bAhu-bhujAthI te jainazAsanarUpI mahAsAgarane taravAnI icchAvALA mane guNavattAo kSamA Ape ! (3)" | vivecana-kharekhara,A jagatamAM zAstranA graMthAraMbhamAM (prathama prayatnamAM) kvaci-kyAMka abhISTa (ati zubha) kAryamAM pravRtti karanArA paMDito, kalyANanI kAmanAthI viziSTa-potapotAnA iSTadevanA namaskArapUrvaka ja pravRtti kare che. arthAt buddhizALI puruSo ziSTAcArane lakSyamAM rAkhI graMthanA AraMbhakALe-atyaMta zubha kAryakALe avazya sva-iSTadevane namaskAra kare che. jo ke te iSTadeva viSayaka namaskAra, zarIrathI ke manathI, mana-vacana-kAyAthI karAto, sakala-prabaLa vidgonA samudAyanA umUlana karavA mATe atyaMta samartha hoI, prAraMbha karavAne iSTa graMthanI parisamApti rUpI kArya barobara saMpanna thaI ja jAya che, to paNa sakala vidgonA samUhanA dhvaMsa avazya iSTadeva namaskAra rUpa maMgala karavuM joIe. jo te na karavAmAM Ave, to nirvine graMthasamApti na thAya ! jo gurue nirmita graMthanA prAraMbhamAM iSTadeva namaskArane zabdataH ullekha na karela jovAmAM Ave, to ziSTAcAra pAlanapUrvaka graMthAraMbhamAM avazya maMgala karavuM-AlekhavuM joIe." AvI zikSA ziSyone asaMbhavita thaI jAya ! AthI graMthakArazrI kahe che ke- saMpUrNa vidgonA samUhanA vinAza khAtara iSTadeva viSayaka namaskArapUrvaka ja 'zAstrAraMbhamAM-iSTakAryamAM ziSyoe pravRtti karavI joIe." AvI ziSyone zikSA (bodhapATha) devA mATe dravya Adi rUpa apakRSTa maMgalo (ekAMtarUpathI sarvathA, atyaMta rUpathI-pUrNa rUpathI iSTakArya pratye sAdhanamAM asamartha hoI, apakRSTa-gauNa rUpa-laukika rUpa-bAhya rUpa viziSTa sonuM, ratna, dahIM, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa cokhA, maMgala kuMbha vagere rUpa dravya Adi maMgalo)ne choDIne ekAntika-AtyaMtika rUpe iSTa kArya pratye sAdhanamAM samartha hoI bhAvamaMgala pUjya tarIke prasiddha che. jo ke tapazcaryA vagere aneka prakAranA bhAvamaMgalo zrI jainazAsanamAM hovA chatAM, zrI arihaMtanA namaskAra rUpa bhAvamaMgala vizeSathI "arihaMtAmaMgala' evI prasiddhi hovAthI upAdeya che. ethI noAgamathI bhAvamaMgala rUpa (prabhunamaskAranA ullekhaka-vAcaka ke zrotAone tenA arthanA upayoga pariNAmanA sadbhAvathI bhAvapaNuM che. namaskAra kriyA karanArAnI kriyAnuM noAgamapaNuM hovAthI noAgamathI bhAvamaMgalarUpa) prabhuviSayaka namaskArane prAraMbhamAM graMthanibaddha kare che. bhaktyudrekanamatsurAdhipaziraHkoTIraratnaprabhA dyotismerapadAmbujaM nirupamajJAnaprabhAbhAsuram / rAgadveSatRNAlipAvakanibhaM vANIsudhAmbhonidhi, zrImadvIrajinezvaraM pratidinaM vande jagadvallabham // 1 // bhaktyudreketi / bhaktiH-ArAdhyatvena jJAnaM, ArAdhanA ca gauravitaprItihetuH kriyA / tasyA udreko'tizayenAvirbhAvaH, tena namanto ye surAdhipA indrAdayaH, teSAM zirasAM koTIreSu-mukuTeSu yAni ratnAni teSAM prabhANAM dyotanazIlaM smeraM-vikasitaM padAmbujaM yasya taM, anena prabhoH pUjAtizayaH prakAzitaH / tathA nirupamamatulamanantamiti yAvat, tacca tajjJAnaJca, tadeva prabhA sAkalyenAkhilapadArthapradyotakatvAt, tayA bhAsuraM-jAjvalyamAnaM, anena jJAnAtizayo dazitaH / tathA rAgaH-abhiSvaGgaH, dveSaH-aprItiH, tAveva tRNAlistRNavrajaH, rAgadveSayoratitucchatvena tRNatayA rUpaNam, tasmai pAvakanibhaH-hutAzanasaMkAzastaM, anenApAyApagamAtizaya udbhAvitaH / evaM paJcatriMzadguNAlaDakRtA vANyeva nirantarAnandapradatvAtsudhA tasyA ambhonidhirutpattibhUmistam, anena vAgatizaya uktaH, catustriMzadatizayAtmikA bhAvArhantyarUpA kRtsnakarmakSayAvirbhUtAnantacatuSkasampadrUpA vA zrIssamRddhirasyAstIti zrImAn nityayoge matup, vizeSeNerayati-kSipati karmANIti vIraH, tapasA virAjamAnatvAt tapovIryeNa yuktatvAdvA vIrazcaturviMzatitamatIrthakRta, yadyapi niruktavyutpattyA vIrapadena tIrthakara sAmAnyopasthitisambhavaH, tathApi yogADhirbalavatIti nyAyAdvyaktivizeSa eva vivakSitaH, nizcayanayenaikabhaktau sakalabhaktisiddheH, AsannopakAritvenAsyaiva tAtparyaviSayatvAcca, sa cAsau jinezvarassAmAnyakevalinAmapIzvarastaM, svasyApi bhaktyudrekaM darzayati pratidinaM vanda iti, vande-staumi, abhivAdaye ca, kevalAnAM stutibodhakAnAM namaskArabodhakAnAM vA dhAtUnAmanupAdAnAt / jagataM vallabho jagadvallabhastaM sakalacarAcaropakAritvAditi bhAvaH // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare nanvidaM zAstraM nArambhaNIyaM, abhidheyazUnyatvAt kAkadantaparIkSAvat, tathA prekSAvatAM grantho'yamanAdeya eva, chadmasthatve sati svatantratayA'bhidhIyamAnatvAdrathyApuruSavAkyavadityevaM pravadatAM saMdihAnAnAM vA prekSAvatAM pravRttyarthaM vAcyo'bhidheyaH paramagurupadezAnusAritvaJca sambandhaH prathamataH / yadAhu:-"zrutvAbhidheyaM zAstrAdau puruSArthopakArakam / zravaNAdau pravartante tajjijJAsAdinoditAH / nAzrutvA viparItaM vA zrutvA''locitakAriNaH / kAkadantaparIkSAdau pravartante kadAcane"ti, tathA 'prayojanamanuddizya na mando'pi pravarttate / evameva pravRttazceccaitanyenAsya kiM bhavediti nyAyena prayojanamapi prakaTanIyam, anyathA prayojanazUnyatvAdatra naiva pravarteran prekSAvantastathA vAcyavAcakAdi sambandhavaidhurye'pi pravRttyanupapattyA so'pi vAcya eveti tadanabhidhAnaprayuktaprasajyamAnA''zaGkAtaGkasamunmUlanAya, paramparayA viziSTAdaranimittArhanmUlatAprakhyApanArthazcAdau guruparvakramalakSaNasambandha-pradarzanapurassaramabhidheyAdikaM svakIyagranthanAma copanibadhnAti bhAvArtha. "bhaktinI pUrNa vRddhithI namatA evA cosaTha indro AdinA mastakamAM paherela mukUTonI prabhA prakAzaka, visvara-ataeva bhAsvara caraNakamalavALA, anupamaasAdhAraNa jJAnarUpI prabhAthI dedIpyamAna, rAga-dveSarUpI ghAsanA gaMjane bALavA mATe agnisamAna (zukladhyAnavALA hoI bhagavAnane agninI upamA ApI che.), vANI rUpI amRtanA (AvirbhAvanI bhUmi hoI) samudra samAna, evA jagatanA vallabha zrImAn vIra jinezvarane huM vaMdanA karuM chuM." | vivecana-bhakti eTale ArAdhya rUpa vizeSyavALuM jJAna. arthAt "zrIvIra prabhu ja mArA ArAdhya-sevya che, huM e zrI vIra prabhuno ja sevaka chuM."-AvuM viziSTa jJAna ane ArAdhanA eTale gurutAsaMpanna prIti-prasannatAnA hetu rUpa kriyA, AjJAnI ArAdhanA-sevA rUpa kriyA. arthAt pUrvokta sajJAna-kriyA rUpa bhaktinI adhikatAthI je namatA indra vagere che, teonA mastakastha mukUTavartI ratnonI prabhAprakAzaka-vikasita caraNakamalavALA, A vizeSaNathI paramAtmAno pUjAtizaya (azoka vRkSa Adi AThamahA prAtihArya pUjA rUpa pUjAtizaya rUpa mULabhUta atizaya), temaja nirUpama-asAdhAraNa anaMta evA jJAnarUpI prabhA, samastapaNAe sakala padArtha prakAzaka hovAthI jJAnamAM prabhAno Aropa samajavo. arthAta kevalajJAnarUpI prabhAthI jAjvalyamAna, A vizeSaNathI kevalajJAnanA anaMtapaNA rUpa "jJAnAtizaya rUpa mUla atizaya' darzAvyo che tathA rAga-dveSamAM ati tucchANAe karI tRNapaNAnuM rUpaNa (AropaNa) karela che. te tRNa-puMjatulya rAga-dveSane dUra karavA-kSaya karavA agnisamAna, A vizeSaNathI bhagavAnano apAyApagamAtizaya rUpa mUla atizaya (rAga-dveSa Adi aDhAra doSa-karma rUpa apAyanA kSaya rUpa apAyApagama atizaya) jaNAvyo che. tathA pAMtrIza guNothI zobhita vANI rUpI, niraMtara AnaMdadAyaka hovAthI amRtanA sAgara, (janmabhUmi) A vizeSaNathI vacanAtizaya rUpa mUla atizaya (pravacana rUpa tIrthanA pravartana rUpa vacanAtizaya) pragaTa karyo che. "zAstrakAre potAne cAra atizayanI siddhi mATe zAstranI AdimAM bhagavAnanA cAra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa mUlAtizayo varNavavA joIe." A zAstrIya niyama tanvanyAyavibhAkarakAre barobara pALyo che-ema samajavuM. zrImAnu- A padamAM "gomAnuM' padanI mAphaka anitya saMbaMdhamAM mata, pratyaya nathI, paraMtu "jJAnavAna AtmAnI mAphaka nitya yogamAM mata pratyaya che. arthAt cotrIza atizaya rUpa bhAva arihaMtapaNA rUpa zrInI sAthe athavA sakala karmanA kSayajanya anaMta jJAnAdi rUpa anaMta catuSTaya saMpatti rUpa zrI-samRddhinI sAthe nitya saMbaMdhavALA. vIra- vIra eTale vizeSathI karmIne pheMkI denAra, athavA tapathI ane baLathI yukta hovAthI vIra eTale covIsamA tIrthaMkara. jo ke pUrvokta vIra zabdanI vyutpattithI sakala tIrthaMkaranI upasthitino saMbhava che, to paNa yoga karatAM rUDhi baLavAna che." arthAt yoga vyutpattilabhya artha karatAM rUDhilabhya-rUDha artha baLavAna che. Avo nyAya hovAthI vIra nAmanI viziSTa vyakti ja vivakSita (adhikRta) che. nizcaya nayanI apekSAthI (guNapradhAna dRSTithI) eka tIrthaMkara rUpa ArAdhyanI bhaktimAM (arvaguNasaMpanna eka tIrthakaranI sevAmAM) eka guNavALA hovAthI bhAvanA utkarSathI sakala tIrthakaranI sevAnI siddhi che. ahIM viziSTa vyaktirUpa zrI mahAvIradevanI bhaktimAM bhAra devAnuM kAraNa e che ke-zrI mahAvIradevanI apekSAe anya tIrthakaro vyavahita paraMparAthI upakArI che, jayAre anya tIrthakaronI apekSAe A ja prabhu zrImahAvIrasvAmI Asana avyavahita sAkSAt upakArI che. vyavahAra nayanI apekSAe upakAra pradhAna daSTithI upakArI che.) mATe Aja bhaktinA tAtparyano viSaya che. arthAt vIra eTale zrI mahAvIrasvAmI. zrImAnu vIra rUpI jino (sAmAnya kevalIo)nA Izvara-jinezvarane pratidina-haMmezAM vaMdanA karuM chuM. eTale kestuti karuM chuM ane praNAma karuM chuM, temaja vacana ane zarIranA saMkoca rUpa pUjA karuM chuM. evI rIte potAnI paNa bhaktinI adhikatA darzAve che. ahIM 'vandra dhAtu stuti ane namaskAra rUpa bane arthonA samAnarUpe vAcaka che, kAraNa ke- kevala stutibodhaka athavA namaskArabodhaka dhAtuonuM grahaNa karela nathI. satya prarUpaNA dvArA sakala carAcara (jIva-ajIva)nA upakArI hovAthI jagadvallabhalokanAtha evA zrImad vIra jinezvarane pratidina huM vaMdana karuM chuM. (1) pUrvapakSa- A (prakRta) zAstra AraMbhayogya nathI, kema ke - abhidheya (vAcyArthaviSaya)thI rahita che. jema ke-kAkadanta parIkSA. (kAgaDAne dAMta che ke nahi, evI nirarthaka parIkSA-tapAsa karavI, niSphaLa prayAsa karavo te.) * je graMtha abhidheya AdithI zUnya hoI AraMbhayogya nathI ane teno jo AraMbha karavAmAM Ave, to abhidheya Adi zUnya-Arabdha A graMtha prekSAvaMta puruSone grAhya nahi ja thAya; kema ke- chamastha vaktA vaDe svataMtrapaNAe te kahevAto che. jema ke- racyApuruSa vAkya (zerImAM rakhaDatA puruSanuM vAkya) ItyAdi. A pramANe bolanArA ke saMdeha karanArA prekSAvaMtonI pravRtti thAya, mATe abhidheya-viSaya kahevo joIe tathA prayojana kahevuM joIe. evuM svataMtratAnA parivAra mATe paramaguru (arihaMta-gaNadhara Adi)nA upadezavacana anusArita rUpa saMbaMdha graMthanI AdimAM kahevo joIe. zAstrakAroe kahyuM che ke-"zAstranI AdimAM sAmAnya rUpathI puruSArtha upakAraka abhidheya (viSaya)ne ra maLI vizeSa rUpathI te abhidheya viSayaka jijJAsA AdithI preraNAvaza banelA prekSAvaMto zAstranA zravaNa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare AdimAM pravRtti kare che. paraMtu abhidheyane sAMbhaLyA vagara ke viparIta-UlaTA abhidheyane sAMbhaLI prekSAvaMto kAkadaMta parIkSA AdimAM pravRtti karatA nathI, temaja prayojananA udeza vagara mUrkha paNa pravRtti karato nathI. prayojana vagara jo pravRttimAM parAyaNa che, to cetanA-buddhi hoya to zuM ane na hoya to zuM? arthAt buddhinuM phaLa tattvanI vicAraNA che." AvA nyAyathI prayojana-phaLa paNa spaSTa zabdomAM jAhera karavuM joIe. jo prayojana ahIM darzAvavAmAM Ave, to A graMthamAM prekSAvaMtonI pravRtti baMdha thaI jaze. jevI rIte prayojananI bAbata che, tevI rIte vAcya-vAcaka Adi saMbaMdhanA abhAvamAM prekSAvaMtonI pravRttino asaMbhava thavAthI, te vAcya-vAcaka Adi rUpa saMbaMdha paNa zabdomAM jAhera karavo ja joIe. abhidheya Adi traNanA kathananA abhAvajanya prasaMga pAmatI AzaMkAnA AtaMka (roga)nA sarvathA umUlana mATe paraMparApUrvaka viziSTa (asAdhAraNa) Adara-bahumAna nimitte, A zAstra ahamUlaka (januM mUla arihaMta che) che-ema pragaTa karavA mATe, gurupUrvakrama rUpa (paraMparAthI upadeza-kramazaH guruparaMparA-parama gurunA upadezathI anusAritvarUpa paraMparAgama rU5) saMbaMdhanA pradarzanapUrvaka abhidheya Adi traNane ane potAnA graMthanA nAmane zloka nibaddha kare che. prajJAvaibhavasaMmadiSNukathakaprauDhoktividrAvaNa prakhyaM jIvagaNopajIvakadayAdRSTiprakarSojjvalam / natvA zrIkamalAkhyasUrimasakRddhyAtvA ca jainAgama, tattvanyAyavibhAkaraM sulalitaM granthaM prakurve mudA // prajJAvaibhaveti / prajJA-vizeSaviSayiNI buddhistasyAH vaibhavena-navanavonmeSarUpeNa samyaGmadiSNUnAM kathakAnAM-vAvadUkAnAM yAH prauDhoktayaH sAmAnyavidvadurbhedyatvAt tAsAM vidrAvaNebhaJjane prakhyaH-prasiddhastaM, etena guroH pratibhAtizayaH svasamayasthApanasAmarthyaJcAviSkRtam / jIvagaNasyopajIvikAyAM-paripAlananidAnabhUtAyAM dayAyAM dRSTyA-avahitacetasA prakarSaNojjvalaM-nirmalaM, anena cAnekanRpatInAmahiMsAdharmaprabodhanadvArA dayAdharmasaMsthApanakauzalyaM sUcitam / dhyAnalakSaNakarttavyApekSayA pUrvakAlabhAvitvAtktvApratyayAntaM padamAha-natveti'namaskRtiviSayamAracayyetyarthaH / AcArazrutazarIravacanavAcanamatiprayogamatisaMgrahaparijJAlakSaNASTavidhasampadaH zriyastAsAM kamalamiva AzrayatvAtkamala iti AkhyA sArthakaM nAma yasya sUrestaM, asakRt-vAraMvAraM, dhyAtvA-bhaktizraddhAbhyAM manomandire saMsthApya, grantharacanApekSayA pUrvakAlabhAvitvAt ktvApratyayaH / ca punararthako na punaH samuccAyakaH, ekakSaNAvacchedena namanacintanAtmakadvividhakriyA'sambhavena paurvAparyanaiyatyAt, guruparamparayaiva jainAgamasyAtmano lAbhena tannamanasya dhyAnapUrvakAlabhAvitvasyaivocitatvAcca / anena guruparvakramalakSaNassambandhaH zraddhAnusAriNaH prati pradarzitaH / jayantIti jinA rAgadveSavijetArastaiH proktamAgama-zAstra Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa manenAgamanamaskAreNa svakIyagranthasya samUlatvaM sUcitaM, etena chadmasthatve sati svatantratayA'bhidhIyamAnatve hetAvasiddhatodbhAvitA / tathA gurorapyupAsyatayA prathamaM gurutamasyAhatastadAgamasya ca gurudvArA prApyamANatvAtsUrestato granthasyAsya mUlabhUtasyA''gamasya praNAmakrama ityapi vineyAH zikSitAH / tattvAni jIvAdIni, nyAyAstadadhigamakAH pramANanayarUpAsteSAM viziSTA bhAH svarUpaprakArapramANAni vastuyAthArthyaprakAzakatvAt, tAsAmAkara ivAkarastAH karotIti vA tattvanyAyavibhAkarastam / etena tattvanyAyA abhidheyAstajjJAnaM prayojanaM, tarkAnusAriNaH pratyupAyopeyalakSaNassambandhazca pradarzitaH, atredambodhyam, prayojanaM granthakartRgataM zrotRgataJceti dvividham, anantaraparamparabhedataH pratyekamapi punadvivavidham, granthakartRranantaraM prayojanaM sattvAnugrahaH sarvajJoditapadArthapratipAdanAt / paramparantu mokSAvAptirbhavyAsattvAnugrahapravRttasya svargaprAptyAdiparamparayA paramapadasyAvazyaprApteH / zrotRNAJcAnantaraM prayojanaM granthasArabhUtapadArthayathAvatparijJAnaM, paramparantu paramapadaprAptireva, yathAvadviditapadArthasArthAnAM niHsArasaMsArodvegajananAt paramapadaprAptaye'GgIkRtaprayatnAnAM niHzreyasAvApteriti / sulalitaM zabdato lAlityavantaM, etenAsya granthasya bAlAnAmanAyAsena bodhajanakatvamAdarzitam / granthaMvAkyasandarbharUpaM prakurve-nibadhnAmi / mudA-Anandena natu klezenetibhAvaH / granthenAnena zlokadvayAtmakeneSTadevatAgurvAgamAnAM namaskAro'bhidheyAdyabhidhAnena ziSyapravRttipratibandhakazaGkAzaGkasamuddharaNaJca kRtam / anAyAsena bAlabodhaprayojakatvopadarzakasulalitapadena tattvanyAyAnAM mahAmatibhiH pUrvasUribhirgambhIravAkyaprabandhaiAkhyAtatve'pi sAmpratakAlInAntevAsinAM matimAndyatayA tairgranthairyathAvadarthAvagamo na bhavediti manvAnena mayA mandamatinA'pi mandataramatInAM ziSyANAmarthAvagamanimittaM saralavacanaprakAreNAmunA granthyante ta ityapi bhAva AviSkRtaH // nanu maGgyate'dhigamyate yena hitaM tanmaGgalaM, maGgaM dharmaM lAti-samAdatta iti maGgalaM, mAM bhavAtsaMsArAdgAlayati-apanayatIti maGgalaM, mAH-samyagdarzanAdilakSmIrgalayati prApayatIti vA maGgalamitiniruktibhihitaprApakatvadharmaprApakatvasaMsArApanAyakatvasamyagdarzanAdiprApakatvarUpArthAnAM zAstramAtre'smin sattvena tadAdau maGgalakaraNamanarthakamiticenna maGgyate'laGkriyate zAstramanena, manyate-jJAyate nizcIyate vighnAbhAvo'nena, modante-zerate vighnAbhAvena niSprakampatayA suptA iva jAyante'nena, zAstrasya vA pAraM gacchantyanena, mA bhUgalo vighno yasmAcchAstrasyeti vA maGgalamiti niruktilabdhazAstrAlaGkArakatvavighnAbhAvanizcAyakatva Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare zAstrapAraprApakatvavighnanAzakatvarUpArthAvalambanataH prabhuprabhRtinamaskArapratipAdakazlokadvayasya maGgalatvAbhidhAnAt, etena zAstrasya maGgalasya vA'maGgalatvasaMzItinirastA, vyutpattibhedenobhayatraiva maGgalatvAkSateH / tadidaM maGgalaM zAstrasyAdau madhye paryante ca kriyate, tatrAdau maGgalaM zAstrasyAvighnena pAragamanAya, nirvighnena paramparayopAgatasya zAstrasya sthiratvApAdanArthaM madhye, prAnte ca sthirIbhUtasya ziSyaparamparAyAmavyavacchedanimittaM bodhyam / yadyapi kvacinmaGgalAbhAve vighnAbhAvadvArA samAptirdRzyate, tathA tatsattve'pi samAptyabhAvaH / tathApi svataH siddhavighnavirahavatA kRtasya granthasya samAptyA maGgalasya vighnadhvaMsadvArA samApti pratyahetutvameva, vighnAtyantAbhAvAdapi samAptyudayena maGgalasya vaiyarthyApatteH, tattatsamApti prati hetutve gauravAccAto vighnadhvaMsaM pratyeva tasya hetutvaM, asampUrNamaGgalaghaTitagrantheSu ca maGgalena vighnanAze'pi vighnaprAcuryAnna samAptiH, sampUrNamaGgalarahitagrantheSu tu nirvighnaparisamAptidarzanena vAcikamaGgalAbhAve'pi mAnasikAdimaGgalamanumeyameva, kAryAtkAraNAnumAnasya sarvavAdisiddhatvAt / na ca tatra samAptirvighnadhvaMsaprayuktA kintu vighnAtyantAbhAvaprayuktaiveti cenna vinigamanAvirahAt, na ca maGgalAdarzanameva vinigamakamiti vAcyam / parvate dhUmAvalyanumAnAnupapattervahyadarzanAt / na cAnyatra dhUmasattvevaDheSTatvAdatra so'numIyata iti vAcyam tulyatvAd dRzyate hyanyatra nivighnasamAptisattve maGgalamapi / tasmAtsiddhaM maGgalasya vighnadhvaMsahetutvamityanyatra vistaraH // bhAvArtha- "buddhinI samRddhithI matta-pramatta vAcAla vAdIonA prauDha vacananA khaMDanamAM prasiddha, pajIvanikAyarakSaka, dayAmAM sAvadhAna ane mananA utkarSathI ujajavala zrI kamala nAmaka sUrine ane jaina Agamane namana karIne tathA dhyAna karIne, sulalita tattvanyAyavibhAkara' graMthane saharSa sArI rIte karuM chuM." vivecana- vizeSa rUpa viSayane grahaNa karanArI buddhinA navA navA camatkArI phuraNathI sArI rIte garvISTha ane vAcAla vAdIonA prauDha-pratibhAzALI vacanonA khaMDanamAM prasiddha, A vizeSaNathI gurunI pratibhAno atizaya ane sva-siddhAntamaMDananuM sAmarthya pragaTa karela che. jIvagaNane jIvADanArI dayAmAM rahela utkRSTa daSTi, sAvadhAna- upayogavALA manathI nirmaLa, A vizeSaNathI aneka rAjAone ahiMsArUpI dharmanA jJAnadAna dvArA dayAdharmamAM sthApananI kuzaLatA sUcita 428 che. pahelAM namana rUpe kartavya che ane pachI dhyAna kartavya che. arthAt namanapUrvaka dhyAna hoI kRtvA pratyayAtta pahane cha 3 - 'zrI bharA nAma sUrine namana zane' arthAt 1-mAyArasaMpahI, 2-zrutasaMpahA, 3zarIrasaMpahA, 4-vayanasaMpahA, 5-vAyanasaMpaEl, E-matiprayogasaMpA, 7-bhatisaMghasaMpa bhane 8parijJAsaMpadA rUpa ATha lakSmIonA AdhArabhUta hoI kamala jevA, "kamala' evuM nAma sArthaka karanArA, te zrI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa kamalasUrine vAraMvAra namaskAra karIne ane dhyAna karIne-bhakti ane zraddhA vaDe mana rUpa maMdiramAM birAjamAna karIne, ahIM graMtharacanAkALanI apekSAe pUrvakALamAM honAra hovAthI phatvA pratyaya che. ahIM "ca pada punaH-pharIne e arthavALuM che, paraMtu samuccAyaka (samudAyavAcaka) nathI. jema ke-ghaTane ane paTane jo.' ahIM eka kALamAM ghaTa-paTane jovAnI kriyA che. jyAre prakRtamAM eka kALamAM namana ane dhyAna rUpa be prakAranI kriyAno asaMbhava hoI pUrva aparabhAva rUpa saMbaMdhano niyama che. pahelAM zrI kamalasUrine ane jainAgamane namaskAra karIne, temaja pharIne zrI kamalasUrine ane jainAgamane manamaMdiramAM sthApIne, ahIM Ama pUrva aparabhAva rUpa saMbaMdhano niyama che. ane guruparaMparAthI ja potAne jainAgamano lAbha thavAthI dhyAnanA pUrvakALamAM thanAra hoIne ja, pahelAM gurunamana vyAjabI che. A kathanathI gurupUrvakrama rUpa saMbaMdha zraddhAnusArI loka pratye pradarzita karyo che. jainAgama-jIte te jino arthAtu rAga-dveSavijetAo vaDe kahevAyela Agama-zAstra rUpa jainAgamane namana karIne, A jainAgamanA namaskAra dvArA potAnA graMthanuM mUlasahitapaNuM sUcita karela che. je anAdayatva sAdhyavALA anumAna sthaLamAM chadmastha banI svataMtrapaNAe abhidhAna viSayapaNA rUpa hetu che, te hetu svarUpAsiddha che, kema ke- cAlu graMtha rUpa pakSamAM ahatmaNIta Agama anusAre kathana viSayapaNuM che, mATe A graMtha Adeya che ja. temaja gurudevanA paNa upAya hoI pahelAM guru-gurutama zrI arihaMta bhagavaMtane namaskAra, tyArabAda guru dvArA jainAgamanI prApti thatI hovAthI sUribhagavaMtane namaskAra ane tyAra pachI A prakRta graMthanA mULabhUta jainAgamane namaskAra, evo praNAmano krama che. AvI rIte paNa ziSyajanane zikSA Apela che. tatvanyAyavibhAkara- jIva Adi tattvonA adhigamaka pramANa naya rUpa nyAyonI viziSTa vastunA yathArthapaNAnA prakAzaka hoI, svarUpa-prakAra-pramANa rUpa bhA-prabhAonA Akara(khANa)nI mAphaka Akara athavA tAdaza bhA eTale prabhAone karanAra, te tattvanyAyavibhAkarane huM karuM chuM. AvA viziSTa kathanathI A "tattvanyAyavibhAkara' nAmaka graMthamAM viSaya tarIke tattvanyAyo che ane te tattvanyAyonuM jJAna prayojana rUpe che. tarkanusAra pratye upAya (graMtha) ane upeya (tattvanyAyanuM jJAna) arthAt upAya-upeya rUpa saMbaMdha pradarzita karela che. ahIM 'A' samajavAnuM che ke-graMthakartAmAM rahela ane zrotAmAM rahela-ema be prakAranuM prayojana che. anaMtara ane paraMpara bhedathI graMthakartagata be prakAro ane zrotRgata be prakAro- ema prayojananA cAra prakAro che. graMthakartAnuM anaMtara (tartanuM) prayojana prANI pratye anugraha che, kema ke sarvajJakathita padArthonuM pratipAdana che. graMthakartAnuM paraMpara prayojana mokSanI prApti che. kema ke- bhavya pratye upakAraparAyaNa graMthakartAne svargaprApti Adi paraMparAe paramapadanI avazya prApti che. zrotAonuM anaMtara prayojana graMtha pratipAdita sArabhUta padArthanuM yathArtha parijJAna che, zrotAonuM paraMpara prayojana to mokSapadanI prApti ja che; kAraNa ke-vastutaH tattvajJAnIone niHsAra evA saMsAra pratye Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tattvanyAyavibhAkare jJAnagarbhita vairAgya ataH saMvega pedA thavAthI paramapada mATe pratijJApUrvaka prayatna karanArane avazya mokSapadanI prApti che. sulalita zabdanI apekSAe lAlityavAna evA "tattvanyAyavibhAkara' nAmaka graMthane huM karuM chuM. AvA kathanathI bAla jIvone (jaina zAstrIya bodhahIna jIvone) kaleza vagara, saralatApUrvaka A graMtha bodhajanaka cheema darzAvyuM che. arthAt "tattvanyAyavibhAkara' nAmaka sulalita graMthane kleza vagara cittanI prasannatApUrvaka A pUrvokta be zloka rUpI graMthathI iSTadeva-gurUdeva-jainAgamane namaskAra ane maMgala-abhidheyaprayojana-saMbaMdharUpa anubaMdha catuSTayanA kathana dvArA ziSya ane prekSAvaMtanI pravRttimAM pratibaMdhaka rUpa zaMkAnA zaMku(khIlA)no sArI rIte uddhAra karela che. AyAsa vagara bAlabodhanI kAraNatAnA upadarzaka sulalita padathI, mahA mativALA pUrvAcAryoe arthagaMbhIra viziSTa vAkyaprabaMdho dvArA tattvanyAyonuM vyAkhyAna kareluM hovA chatAM, Adhunika aMtevAsIone matinI maMdatAnA kAraNe te te graMthothI sArI rIte artha bodha thaI zake nahi-ema mAnanArA meM (maMda mativALA meM) paNa maMdatara mativALA ziSyone arthajJAna saMpAdana kAje sarala vacana prakAravALA A graMthadvArA te tanyAyo racita karela che. Avo paNa bhAva prakaTa karyo che. maMgala vAda pUrvapakSa- jenA vaDe hita meLavAya te maMgala. je maMgaladharmane lAve- grahaNa karAve te maMgala. mane saMsArathIkarmasaMbaMdhathI dUra kare te maMgala. mAH-samyagdarzana Adi lakSmI pamADe te maMgala. A pramANe maMgala zabdanI vyutpatti-nirUktiothI hitasAdhakatva-dharmaprApakatva saMsAra apanAyatva-samyagdarzana Adi prApa- rUpa arthonI vidyamAnatA A zAstra mAtrAmAM hovAthI, te zAstranI AdimAM maMgala karavuM nirarthaka che. samAdhAna- jenA vaDe zAstra alaMkRta thAya che te maMgala. jenA vaDe vipnanA abhAvano nizcaya thAya che te maMgala mohanta- suve che vighnanA abhAvathI nizcalapaNAe arthAt sUtelAnI mAphaka thAya che te maMgala. athavA jenA vaDe zAstranA pArane pAme che te maMgala. jenAthI zAstramAM vighna na Ave te maMgala. A pramANenI maMgala zabda vyutpatti niryuktiothI labdha zAstra-alaMkArakatva-viddhanA abhAva nizcAyakatva-zAstrapAramApakatva-vipnanAzakatva rUpa arthanI apekSAe prabhu vagerenA namaskAra pratipAdaka be zloko dvArA maMgalapaNAnuM kathana che. arthAt zAstranA AraMbhamAM avazya maMgala karavuM joIe e siddha thAya che. A kathanathI pUrve rahela maMgalanI vyutpattithI ane pachIthI kahela maMgalanI vyutpattithI kramasara zAstramAM ke zAstranI AdimAM maMgalamAM amaMgalapaNAno saMdeha khaMDita thAya che. vyutpattinA bhedathI zAstramAM-zAstranI AdimAM karela maMgalamAM maMgalapaNuM akhaMDita che, tethI A maMgala zAstranI AdimAM, madhyamAM ane aMtamAM karAya che. tyAM AdimAM maMgala nirvighna zAstranA pAra pAmavA mATe che. vipna vagara paraMparAthI Avela zAstranI sthiratA karavA mATe madhyamAM maMgala che. susthira banela zAstranI ziSya paraMparAmAM avicchinnatA banI rahe teTalA mATe aMtamAM maMgala kare che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa maMgalanI sattAmAM samApti rUpa ke vibavaMsa rUpa kAryanI sattA, e anvaya, maMgala rUpa kAraNanA abhAvamAM samApti ke vidhvadhvaMsa ke nirvighna samApti rUpa kAryano abhAva te vyatireka, evaM anvaya vyatireka dvArA kArya-kAraNano nizcaya thAya che. jo ke koIka graMthamAM maMgala rUpa kAraNa nathI, chatAM vinanA abhAva dvArA samApti dekhAya che. eTale vyatireka vyabhicAra (kAraNAbhAvamAM paNa kAryotpatti rU5) arthAt kiraNAvalI Adi graMthamAM maMgalanA abhAvamAM paNa samApti dekhAya che, mATe vyatireka vyabhicAra che. temaja kAdaMbarI Adi graMthamAM maMgalanI sattA hovA chatAM samAptino abhAva che, arthAt kAraNanI sattAmAM paNa kAryanI anutpatti rUpa anvaye vyabhicAra che, to samApti pratye maMgalanI kAraNatA nathI. temaja svataH vipnanA atyaMta abhAvavALA puruSa vaDe karAyela graMthanI samApti hovAthI maMgala, vidhvadhvaMsa dvArA samApti pratye akAraNa che. arthAt amuka sthaLe samApti pratye vidhvadhvaMsa dvArA maMgalanI akAraNatA che, kema ke-vijJanA atyaMta abhAvathI paNa samApti rUpa kAryano udaya thavAthI maMgalanI vyarthatAnI Apatti che. ane te te vidhvadhvaMsajanya samApti pratye maMgalanI kAraNatAmAM anaMta kArya-kAraNanI kalpanAno gaurava hovAthI, samApti mAtra pratye maMgalanuM kAraNapaNuM nahi hovAthI vikhadhvasa rUpa kArya pratye maMgala kAraNa che. vidhvadhvaMsatyena maMgalatvena kArya-kAraNabhAva samajavo. nyUna maMgalayukta graMthomAM maMgala dvArA vipnano nAza thavA chatAM vidhvanI pracUratA ke balavattaratAthI samApti nathI dekhAtI, mATe pracUra-balavattara vinanA nAza pratye pracUra balavattara maMgala kAraNa che ema mAnavuM. sarvathA maMgala vagaranA graMthomAM to nirvighna parisamApti dekhAtI hoI bhale vAcika maMgala na hoya, paNa mAnasika Adi janmAntarIya maMgala anumAnayogya che, kema ke-kAryano joI kAraNanuM anumAna sarvavAditaMtrasaMmata che. jema ke- dhUmADAne joI agninuM anumAna. ataH sAmAnyataH graMthasamApti pratye vidhvadhvaMsa dvArA maMgala kAraNa che, e mAnavuM ucita che. zaMkA- kiraNAvalI AdimAM samApti vijJavaeNsajanya nathI paraMtu vipnanA atyaMta abhAva prayukta che, ema mAnIe to zo vAMdho? samAdhAna- samApti pratye vidhvadhvaMsa ke vipna atyaMta abhAvaprayojaka che. bemAMthI koNa prayojaka che, enA nirNayamAM (ekatarapakSa sAdhikArayukti) vinigamanAno viraha che-ekatarapakSapAtI pramANarUpa vinigamanAno abhAva che. zaMkA-maMgalanuM nahi dekhAvuM, e ja maMgala vagaranA graMthamAM graMthasamApti pratye ane viddhanA atyaMta abhAvanI prayojakatAnI siddhimAM ekatarapakSasAdhaka pramANa rUpa vinigamaka che ne? samAdhAna-agninA adarzanavALA parvatamAM, dhUmadarzanathI vahnisAdhyanA anumAnanI anupapatti thaI jaze, kema ke-agninuM adarzana che. zaMkA-parvata sivAyanA sthalamAM mahAnasa AdimAM, dhUmanI sattAmAM vatinuM darzana hovAthI ahIM parvatamAM dhUmathI te vaddhinuM anumAna thAya che ja ne? Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- jema vahninA adarzanavALA sthaLamAM dhUma rUpa kAryanA darzanathI vahni rUpa kAraNa anumita thAya che, tema maMgala vagaranA graMthamAM nirvighna samApti rUpa kAryanA darzanathI vidhvadhvaMsajanaka maMgalarUpa kAraNa avazya anumita thAya che. evaM ca maMgalavALA graMthamAM vidhvadhvaMsa ane samAptinuM sAhacarya jovAthI, maMgalarahita graMthamAM vinavvasanuM anumAna ane vidhdhadhvaMsajanaka maMgalanuM anumAna nirvivAda che, tethI vidhvadhvaMsa pratye maMgala hetu che. vijJavaeNsatvena maMgalatvena kArya-kAraNabhAvanI siddhi samajavI. uparokta viSayano zabdavistAra rUpa vistAra bIjA muktAvalI Adi graMthamAM che. tibhaMgalavA. nanu granthe'sminnirUpyante tattvAni nyAyAzca tattattvajJAnAyeti tu yuktaM, paraM tajjJAnaM kiM vaiSayikasukhArthaM nirvANaprAptilabdhA''tmasukhArthaM vetyAzaGkAyAM sarveSu puruSArtheSu mokSasyaiva prAdhAnyatayA tatra ca kRtasyaiva yatnasya vastutaH phalavattvAt tadevAsya granthasya tajjJAnadvArA paramaM phalam / tadupAyopadezasyaiva vAstavikahitopadezatvenopadezarUpe'smin granthe prathamaM tadupAya eva vaktavya iti manasi nidhAyA''ha samyakzraddhAsaMviccaraNAni muktyupAyAH / 1 / samyagiti / zraddhAsaMviccaraNAnAM dvandvAnantaraM samyagitipadena karmadhArayaH, dvandvAdI dvandvAnte ca zrUyamANapadasya pratyekamabhisambandhAtsamyakzraddhAsamyaksaMvit samyakcaraNAnAM lAbhaH / muktyupAyA:-mukterupAyA iti muktyupAyAH niyatapuMliGgo'yamupAyazabdaH / mokSopAyoddezena samyakzraddhAdIni vidhIyante / nanu puruSArtheSu pradhAnatvAt mokSa eva prathamaM pradarzanIyastatkutastadupAya: pradarzita iti cena, upAyopadezamantareNa bhUtArthakalpasya mokSopadezasya vaiyrthyaat| viSayaddhisaMyogasamutthasya sukhasya duHkhottaratvena kSaNikaduHkhapratIkAramAtratvena ca tadudvegAttaddhetUn parijihIrSantaM paramasukhAnandanimittAbhilASukaM prati tadupadezasyaiva nyAyyatvAcca / abhyudayahetu dharmArthakAmopadezo hi duHkhanivRttyarthinAM na tadatyantAbhAvaprayojaka iti tasya vastuto na hitopadezatvam / nanu muktiprasiddhau tadupAyopadezasya yuktiyuktatvena tasyA eva nirUpaNamAdAvucitamiticenna jijJAsujijJAsApramArjanAzakyatvAt, tathA sati hi muktyupAyajijJAsorjijJAsAyA nivRttirakRtA bhavet / na ca kathaM na tena jijJAsitA muktiriti vAcyam, lokasya bhinnarucitvAt kasyApi muktau vipratipattyabhAvAcca / na ca tatrApi bhAvAbhAvAdirUpeNAstyeva vipratipattiAdinAmiti vAcyam / sarveSAM sAkSAtparamparayA vA kRtsnakarmavipramokSAtmikAyA mukteravigAnenAbhipretatvAt, na ca prAGmuktyupAyanirdezAdvandhakAraNanirdezo Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, prathama kiraNe nyAyyo bandhapUrvakatvAnmukteriti vAcyam, saMsArakArAgArAvaruddhasya vinA mokSakAraNopadezamAzvAsanAsambhavAt / kutIrthikapraNItamokSakAraNanirAkaraNArthatvAcceti dik / / ata eva sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamitinyAyena samyakzraddhAsaMviccaraNAnyeva muktyupAyA iti mUlArthaH / tatra coddezyavidheyabhAvasya kAmacAratayA samyakchraddhAdInAmuddezyatve tatraiva kArayoge samyakzraddhAdInyeva mokSopAyA nAnya ityanyayogavyavacchedasya, vidheyena saha evakArasya ca sambandhe samyakzraddhAdIni muktyupAyA evetyayogavyavacchedasya ca lAbhaH / zraddhAdau samyaktvaM yathAvadavasthitArthapariccheditvaM, tacca nisargazraddhAyAmadhigamazraddhAyAJca vartata eva, AdyAyAM nimittAntaranirapekSatayA dvitIyAyAJca gurvAdhupadezAntarasApekSatayeti vizeSaH / zraddhA-AsthArUpA dRSTiH, sA cendriyAnindriyArthopalabdhiH sA ca samyagrUpA'vyabhicAriNI, idameva tattvaM-paramArtho na bhavatItara ityevaMrUpA, nayapramANavikalpahetuko jIvAdipadArthayAthAtmyAvagamaH samyaksaMvit / aSTavidhakarmanivRttiM pratyudyatasya jJAnavatassAmAyikAdisadasatkriyA pravRttinivRttilakSaNaM mUlottaraguNazAkhAprazAkhaM samyakcaraNam / yasya jIvasya mithyAdarzanapudgalodayastasya zraddhAsaMviccaraNAnAM mukti pratyanupAyatvena vyabhicAravAraNAya samyaktvaM teSAM vizeSaNamupAttam / uttarottarasya sattve pUrvapUrvasyAvazyambhAvaniyamaprakAzanAya zraddhAsaMviccaraNAnAM tathAkramavinyAso vihitaH / yatra ca svayaMbuddhAdInAM jhaTiti samyaksaMvidudayastatrApi nisargasamyagzraddhAstyeveti na tattvarucilakSaNasamyak ddhAyA vyabhicAraH / nanu pUrvasattve uttarasattvasyAniyamo yathA samyagdarzanasattve syAnnavA samyaksaMviditi, tadanucitaM, ajJAnapUrvakazraddhAnaprasaGgAt, avijJAteSu jIvAdiSu zraddhAnAsambhavena samyakzraddhAyA abhAvaprasaGgAt mithyAjJAnanivRttAvutpannAyAmapi zraddhAyAM jJAnAlAbhe Atmano jJAnopayogAbhAvaprasaGgAcceti cenna yAvati jJAne jJAnamityetatparisamApyate tAvata evAyatyokteH, upazamakSayopazamakSayAtmakakAraNatrayajanyasamyakzraddhAtaH kSayakSayopazamAtmakakAraNadvayajanyasamyaksaMvido bhedo'styeva kAraNabhedAt, samyakzraddhAyAssarvadravyaparyAyaviSayakatvAt, zrutAtmakasamyaksaMvidazca sarvadravyaviSayakatve- sati katipayaparyAyaviSayakatvAdapi tayorbhedaH / samuditAnAmeSAM muktyupAyatvamiti sUcayituM dvandvasamAsaH kRtaH / mocanamaSTavidhakarmabhyaH pRthagbhAvo muktiHmula mocana itidhAto ve ktipratyayAt / tasyA upAyAH sAdhanAni, samyak ddhAdibhissamAnAdhikaraNyAdupAyazabdAd vyaktibahutvaprayuktaM bahuvacanam / nanu samyakzraddhAdibhya itaravinirmuktebhyo muktirna bhavatyeva, yathAhi bheSajena, rogApanayanArthino rogiNastatra zraddhAyA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare rogApahArakatvajJAnasya tadabhyavahArakriyApravRttezca virahe naiva bhavati rogApanayastatkathaM triSvekakAraNatAbodhakamekavacanaM vihAyopAyazabdAdvyaktibahutvaprayuktaM bahuvacanamaGgIkRtaM, tathA ca sati pratyekaM kAraNatAprAptiprasaGgaH syAditi cetsatyam, proktameva tathA pUrvAcAryaiH 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga' iti, atra tu samAsAdeva tatprAptyA samastapadasAmAnAdhikaraNyAnurodhAd bahuvacanamAdRtam, ata evaikasyaiva samyagdarzanasyotpattau nisargAdhigamayodvaryorhetutvaM mA prasAGkSIditi manvA rumAsvAtivAcakamukhyainisargAdhigamAbhyAmityanuktvA 'nisargAdadhigamAdvA' ityuktaM TIkAkRdbhirapi samAsAkaraNasya prayojanamapyevamevoktam / na ca tathA sati 'tatra tattvAni jIvAjIvapuNyapApAzravasaMvaranirjarAbandhamokSA navetyAdAvapi samudAyasyaiva tattvaprAptirna punaH pratyekamiti vAcyaM, pratyekaM tatprApakasya navazabdasya tatra sattvAt / samudAyasamudAyinoH kathaJcidabhedAt, kathaJcidbhede'pi vA pratyekAvRttessamudAyAvRttitvena pratyekamapi kAraNatA mabhyupetya tathokteH, pratyekaM svarUpayogyatArUpakAraNatAsattvAditaravirahe phalopadhAyakatvalakSaNakAraNasattvaprayuktakAryotpattiprasaGgasyApAdayitumazakyatvAt / phalopadhAyakatvalakSaNakAraNatvAbhiprAyeNa mokSamArga iti tritvAvacchedenaikakAraNatvabodhakaikavacanasyAdRtatvenAvirodhAt / caraNasattve jJAnadarzanayoravazyambhAvitvenAnanyathAsiddhaniyatapUrvavRtticaraNenaiva kAryanirvAhe zraddhAsaMvidoranyathAsiddhiprasaGgaparihArAya pratyekamapi kAraNatAbodhakatvasyAvazyakatvAt / sampUrNadarzanasyAsya mokSAsAdhAraNakAraNe ratnatraye tAtparyeNa tatra gurutvAbhimAnena bahuvacanasyoktatvAcceti // nanu kSAyikasamyakzraddhAdInAmeva muktihetutvaM tatkathaM samyakzraddhAdInAM kevalAnAM muktyupAyatvamucyate ataeva hi samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSasAdhanamityanuktvA mokSamArga ityumAsvAtivAcakamukhyaiH sUtritam, vyAkhyAtaJca bhASyaTIkAkRdbhissamastapratyapAyaviyutaH pATaliputragAmimArgavadeSa trividhaH panthA iti tanna yuktam, etAni samastAni mokSasAdhanAnIti mokSamArgapadasya svayameva sUtrakRdbhirvyAkhyAtatvAt / sAdhanatvAtiriktasya mArgapadArthasya vaktumazakyatvAcca, na ca kSAyikasamyagdarzanAdyatiriktadarzanAdInAM vyavahitatvenAnyathAsiddhatvAnna sAdhanatvamiti vAcyam / vyavahitasyApi kAraNatvAkSateH, anyathA kRtsnakarmakSayasyaiva kAraNatvaprasaGgAt / vizeSeNa sAmAnyasyAnyathA siddhatvAsaMbhavAcca, nahi nIladaNDena daNDasyAnyathAsiddhatvaM kasyApi sammatam / na ca kRtsnakarmakSaya eva mokSastaM prati kSAyikasamyaktvAdInAmavyavahitatvena kAraNatvaM, taditareSAntu vyavahitatvena mArgatvameveti vAcyam / tasyAtma Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, prathama kiraNe svabhAvarUpatvena sthAnatvAbhAvAtsamyagdarzanAdInAM taM prati mArgatvena rUpaNA'sambhavAt / ata eva ca bhASyaTIkAkRdbhiH karmakSayalakSaNamokSapadArthamuktvApyathaveti kalpAntarAvalambaneneSatprAgbhAgadharaNI mokSazabdenAbhidhAtumiSTetyuktamiti dik / / upodaghAta A 'tattvanyAyavibhAkara' nAmaka graMthamAM tattvo ane tatsAdhaka nyAyo tenA svarUpajJAna mATe nirUpaNa karAya che, e to barAbara che. paraMtu te tattvanyAya rUpa viSayanuM jJAna, zuM vaiSayika sukhane mATe che ke nirvANaprApti dvArA prApta AtmAnA zAzvata sukha mATe che? AvI AzaMkAnI upasthitimAM kahe che ke sakala puruSArthomAM mokSapuruSArthanuM pradhAnapaNuM hovAthI, mokSapuruSArtha mATe karela prayatna ja vastutaH saphala hovAthI, te mokSaprApti ja A graMtha nirUpita tattvanyAya viSayaka jJAna dvArA parama phaLa che. te mokSaprAptinA upAyano upadeza ja vAstavika hitopadeza hoI, upadeza rUpa A 'tattvanyAyavibhAkara' nAmaka graMthamAM pahelAM te muktino upAya ja kahevo joIe ! A vastu manamAM dhAraNa karI tattvanyAyavibhAkarakAra prathama sUtra race che. bhAvArtha- "samyapha zraddhA, samyapha saMvid ane samyapha caraNa-e muktinA upAyo che." vivecana- zraddhA, saMvid ane caraNa- A pramANe dvanda samAsa pachI samyagu nAmanA padanI sAthe karmadhAraya samAsa thAya che. dhanDanI AdimAM ane aMtamAM rahelA padano dareka danI sAthe saMbaMdha hovAthI samyak zraddhA, samyapha saMvid ane samyapha caraNano lAbha thAya che. mutyupAyA: ' ahIM "muktinA upAyo'- A pramANe vigraha karI SatasamAsa che. "upAyA ahIM upAya zabda niyata puMliMga che, mATe upAyAnI' ema nahi bane. arthAt samyapha zraddhA, samyapha saMvid ane samyapha caraNa- A traNa muktinA upAyo che, kema ke- mokSanA upAyane udezIne samyapha zraddhA vagere traNa ArAdhAya che. zaMkA-pUrvapakSa-puruSArthomAM mokSa ja mukhya che, to pahelAM mokSa ja darzAvavo joIe. enA badale mokSano upAya pahelAM kema darzAvyo? samAdhAna- baMdhu, upAyanA upadeza sivAya mokSa rUpa sAdhyano upadeza bhUtakALamAM thayela padArthanI jema vyartha che. bIjI vAta evI che ke-prekSApUrvakArIo pahelAM kAraNane pakaDe che, kema ke- kAryonI utpatti kAraNane AdhIna che.) vaLI viSayo ane viSayavardhaka Rddhi-siddhinA saMyogathI pedA thayela vaiSayika sukha, pAchaLathI du:kha ApanAra hoI ane kSaNavAra duHkhanA pratikAra mAtra hoI, vaiSayika sukhathI uga thavAthI vaiSayika sukhanA hetuono parihAra karavAnI icchAvALA pratye ane akhaMDa AnaMdanA kAraNonI icchAvALA mumukSu jana pratye muktinA upAyano upadeza yuktiyukta che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vizeSa vAta evI che ke- duHkhanI nivRttinA arthIo pratye sAMsArika sukhahetu, dharma-artha-kAmano upadeza, duHkhano atyaMta abhAva nahi karanArA hoI, te abhyadayajanaka dharmArthakAmano upadeza vastutaH hitopadeza rUpa gaNAto nathI. zaMkA-muktinI prasiddhimAM ja muktinA upAyano upadeza yuktiyukta che, mATe te muktinuM ja AdimAM nirUpaNa karavuM ucita che, to tema kema nathI karyuM? samAdhAna-bhAI, vAta evI che ke jijJAsune mokSanI jijJAsA nathI, paraMtu tenA upAyanI ja jijJAsA che. jo pahelAM mokSa darzAvavAmAM Ave, to jijJAsunI jijJAsAnuM pramArjana azakya thatuM hoI jijJAsunI jijJAsAnI nivRtti akRta bane ! (jijJAsAnI nivRtti avazya karavI joIe te bAkI rahI jAya.) zaMkA- te jijJAsue muktinI jijJAsA kema karI nahi? samAdhAna- loka bhinna rUcivALo hoya che ane mukti nAmaka puruSArtha pratye koIno paNa virodha nathI. arthAt koI paNa vAdIne mokSapuruSArthanA astitva pratye virodha nathI, paNa muktinA hetuo pratye visaMvAda che. jema ke- sAMkhya Adie muktinA hetu tarIke phakta jJAna vagere mAnela che, mATe muktinI jijJAsA karI nathI. zaMkA- are ! mukti pratye vAdIono kema virodha nathI? kema ke-koI bhAvarUpa mukti to koI abhAva rUpa mukti mAne che. samAdhAna- bhAI, sarva vAdIone sAkSAt ke paraMparAthI samasta karmanA AtyaMtika abhAva rUpa mokSa virodha vagara iSTa che. zaMkA- jo tamoe pahelAM muktinA upAyano nirdeza karela che, to pahelAM baMdhanA kAraNano nirdeza karavo ja paDaze ne? kema ke-mukti baMdhapUrvaka hoya che. arthAt pahelAM baMdha che, to pachI mukti saMbhavita che ne? samAdhAna- saMsArarUpI jelamAM pUrAyela kedIne muktinA kAraNanA upadeza sivAya AzvAsanano asaMbhava che. vaLI kutIrthikoe kahela mokSanA kAraNe kAraNAbhAsanA nirAkaraNanuM prayojana che. arthAta baddhasaMsArIone saMsArathI mukta karavAne sarvajJapraNIta atae satya mokSanA upAyo darzAvavA atyaMta upayogI ane upakArI che. ataeva- A kAraNathI "sarva vAkya sAvadhAraNuM." saghaLAM vAkyo jakAravALAM-nizcayAtmaka hoya che. AvA nyAyathI (jo avadhAraNa-nizcayAtmaka jakArano prayoga na karavAmAM Ave, to bIjo muktino upAya hoI upadeza ja nirarthaka thaI jAya ! A hatuthI) samyapha zraddhA-saMvicaraNo ja muktinA upAyo che. A pramANe mUlano artha samajavo. ahIM uddezyavidheyabhAva kAmacAra (aicchika-vaikalpika) hoI, samyapha zraddhA vagerene uddezya mAnI tyAM ja evakAranA yogamAM, arthAt samyaka zraddhA vagere vizeSya gata evakAranA yogamAM "samyapha zraddhA vagere ja mokSanA upAyo che, bIjA nahi." Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, prathama kiraNe A pramANe anyayogavyavaccheda (samyapha zraddhA Adi rUpa vizeSyathI bhinnamAM upAyatva rUpa vizeSaNa yogasaMbaMdhano vyavaccheda)no lAbha ane vidheyanI sAthe evakAranA saMbaMdhamAM "samyapha zraddhA Adi muktinA upAyo ja che.' A pramANe ayogavyavaccheda (samyapha zraddhA Adi uddezyamAM muktinA upAyatva rUpa vidheyatAvacchedaka vizeSaNano ayogasaMbaMdhanA abhAvano vyavaccheda)no lAbha thAya che. sabhya zraddhA vaLI zraddhA AdimAM samyaktva eTale zrI jinendrapraNIta samasta dravyaparyAya viSayaka apAyaAtmaka pariccheda samajavuM. te samyakatva nisarga zraddhAmAM ane adhigama zraddhAmAM vartamAna ja che. prathama nisarga zraddhAmAM kSayopazama Adi aMtaraMga nimitta bhinna bIjA tIrthakara AdinA upadeza, dAna Adi rUpa bAhya nimittonI apekSAno abhAva che. bIjA adhigama zraddhAmAM upazama Adi aMtaraMga nimitta bhinna tIrthaMkara AdinA upadeza, dAna Adi bAhya nimittonI apekSA che. Avo bheda samajavo. zraddhA zraddhA eTale AsthA rUpa (matijJAnanA apAyAMza rUpa rUci rU5) daSTi, (darzana) te samasta zrotra Adi pAMca indriyo ane anindriya-manovijJAna viSayabhUta arthonI upalabdhi-prApti ane te samyagu rUpa eTale avyabhicAriNI. (vyabhicAriNI daSTi eTale eka nayamatanuM avalaMbana karanArI.) jema ke- sAmAnya ja che, vizeSo nathI athavA vizeSa mAtra che, sAmAnya nathI, vagere rUpa te bIjA nayathI khaMDana karAya che. asatya hovAthI vyabhicAriNI kahevAya che. na vyabhicAriNI'- avyabhicAriNI, je sarva nayavAdone saMpUrNapaNe grahaNa karI pravRtta daSTi, jema kedravAstika nayanI apekSAe kathaMcit sAmAnya, satya che. vizeSo, paryAya avalaMbana mAtra satyavALA che, ityAdi vistArathI avyabhicAriNI kahevAya che. ataeva zrI jinendrapraNIta-sarvanayapramANita A vastu tattva-paramArtha rUpa che ane bIjuM kAMI paramArtha nathI, AvI daSTie samyapha zraddhA samajavI. samyaka saMvita naya ane pramANanA vikalpa-vicArajanya jIva Adi padArthonuM yathArtha jJAna tathA zrI jinavacananI sAthe saMvAdI atae jJAna AvaraNa karmakSaya-kSayopazamajanya avisaMvAdI jJAna "samyapha saMvit' kahevAya che. samyak caraNa ATha prakAranA karmakSaya pratye udyamazIla jJAnavAna AtmAnuM, cAritramohanIya karmanA kSayalayopazamajanya, asatathI nivRtti ane samAM pravRtti rUpa lakSaNavALuM sAmAyika Adi pAMca bhedavALuM, mUlaguNa ane uttaraguNa rUpa bheda-prabhedavALuM cAritra "samyapha caraNa' kahevAya che. samyam vizeSaNapadanI sArthakatA jo A samya vizeSaNapada mUkavAmAM na Ave, to je AtmAne mithyAdarzana rUpa mithyAtvamohanIya karmanA pugalano udaya che, te AtmAnA zraddhA-saMvicaraNa, e traNa mithyA thatA hoI mukti pratye asAdhaka Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare thAya che; mATe mithyA zraddhA-saMvid-caraNavALAmAM vyabhicAra-ativyApti vAravA mATe samyapha rUpI vizeSaNapada zraddhA-saMvid-caraNanI AgaLa svIkArela che. zraddhAdi kramavinyAsano hetu uttara-uttarapadanI vidyamAnatAmAM pUrva-pUrvapadanI avazya sattA che, temaja uttara-uttarapada lAbhamAM pUrva-pUrvapadanA lAbhanI avazya sattA che. Avo niyama darzAvavA mATe "samyapha zraddhA- samyapha saMvid-samyapha caraNa'- AvA kramanI racanA karela che. arthAt samyapha saMvinI sattAmAM avazya samyapha zraddhA che tathA samyapha caraNanI sattAmAM avazya samyapha zraddhA ane avazya samyapha saMvat che. tathAca jyAM svayaMbuddha (bAhya nimitta sivAya potAnI meLe ja jAtismaraNa AdithI bodha pAmelA) Adi pratyekabuddha Adi AtmAone samyapha saMvita jaladI-ekadama udaya thAya che. tyAM paNa nisarga samyapha zraddhAnI sattA che ja; kema ke-tattvarUci rUpa samyapha zraddhAno vyabhicAra nathI. arthAt jyAM samyapha saMvita che, tyAM avazya samyapha zraddhA che ja. A vyApti akhaMDa nirdeSTa che. zaMkA-pUrvanI sattAmAM uttaranI sattAno niyama nathI. jema ke- samyagdarzananI sattAmAM samyapha saMvinI sattA hoya kharI ane na paNa hoya. A vAta ucita lAgatI nathI, kema ke-ajJAnapUrvaka zraddhAno prasaMga AvI jAya ! vaLI avijJAta (vizeSataH nahi jANela) jIva AdimAM tattvanizcaya rUpa zraddhAnano asaMbhava hoI samyapha zraddhAnA abhAvano prasaMga AvI jAya ! vaLI mithyAjJAnanA abhAvamAM utpanna evI zraddhA chatAMya jJAnanI aprApti mAnatAM AtmAne jJAnarUpa upayoganA abhAvano prasaMga AvI jAya ne? samAdhAna- jeTaluM jJAna vidyamAna chatAM, "A jJAna che'- evI parisamApti- paryApti thAya arthAt samyajJAnajJApaka pUrNa jJAna rUpa teTalA jJAnanA aniyamanI ukti che. arthAt jema uttara uttaranI sattAmAM pUrva pUrvanI sattAno niyama che, tema pUrva pUrvanI sattAmAM uttara uttaranI sattAmAM vikalpa rUpa aniyama che. jema ke- samyagdarzananA lAbhamAM jJAna ane cAritrano vikalpa che, kema ke-deva, nAraka, tiryaMca ane keTalAka manuSyone samati hovA chatAM, AcArAMga Adi aMgapraviSTa, anaMgapraviSTa Adi viSayaka jJAnanI asattA hoya che ane deza ke sarvacaritra hotuM nathI; tathA jJAna prApta thatAM keTalAkane cAritramohanIya karmanA udayathI niyamA cAritra saMbhavatuM nathI. kahevAno Azaya evo che ke- samyapha rUci rUpa zraddhAmAM matijJAnanA apAyAMza rUpa jJAna che, chatAM apekSAe Agama Adi saMbaMdhI viziSTa jJAnanA abhAvano vikalpa che. zraddhA ane jJAnano bheda kAraNabhede bheda- samyapha zraddhAnI utpattimAM (1) kSayopazama, (2) kSaya ane (3) upazama-ema traNa kAraNa che, jyAre samyapha saMvinI utpattimAM (1) kSaya ane (2) kSayopazama-ema be kAraNa che. ema kAraNabhedathI zraddhA ane jJAnano bheda che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, prathama kiraNe 19 viSayabhede bheda- samyak zraddhA sarva dravya ane paryAyanA viSayavALI che. zrutajJAnarUpI samyak saMvit sarva dravyone viSaya karanArI hovA chatAM keTalAka ja paryAyane viSaya karanArI che. dvandva samAsano mahimA 'samyak zraddhA, samyak saMvit ane samyak caraNa'- e muktinA upAyo che. ahIM dvandva samAsa, A samyak zraddhA-samyak saMvit-samyak caraNa, e traNa samudita (ekatrita) thayelA ja mukti prati upAyo cheema sUcana kare che. mukti pratye ekalI samyak zraddhA upAya nathI, kema ke-ekalI samyak zraddhAthI devalokanI prApti thAya che. mukti pratye ekalI saMvit kAraNa nathI, kema ke-ekalA jJAnanuM phaLa zeya pariccheda che. mukti pratye ekaluM cAritra kAraNa nathI, kAraNa ke- ekalI kriyAnuM karmono dezathI kSaya rUpa phaLa che. athavA mukti pratye ekaluM jJAna kAraNaparyApta nathI, kema ke-kriyA vagaranA paMgunI mAphaka te muktisAdhaka nathI. mukti pratye ekalI kriyA paryAptakAraNa nathI, kema ke-viziSTa jJAnarahita aMdhanI mAphaka te muktiprApaka nathI. mATe samasta samyak zraddhA-saMvit-caraNa ja mokSa pratye kAraNa che. ekanA paNa abhAvamAM mokSa thato nathI. mukti zabdArtha- 'mucchu mocana'- e dhAtuthI bhAvamAM 'kti' pratyaya lAgavAthI 'mukti' zabda banela che. arthAt ATha prakAranA karmothI mUkAvuM enuM nAma mukti che. upAyapadagata bahuvacanano mahimA te pUrvokta muktinA upAyo eTale sAdhano samajavA. samyak zraddhA, samyak saMvit ane samyak caraNanI sAthe sAmAnAdhikaraNya (eka adhikaraNa vRttitva) hovAthI, eka AtmA rUpa AdhAramAM samyak zraddhA AdinI sAthe muktinuM upAyatva rahetuM hoI ghaNI vyaktiomAM muktino upAya che, mATe ghaNI vyaktionI apekSAe bahuvacana upAya zabdamAM che. zaMkA- samyak zraddhA Adi traNamAMthI ekano paNa jo abhAva hoya, to mukti thatI nathI. jema ke-rogane dUra karavA mATe arthI banela rogIne auSadhanA vize zraddhAno, roganA apahArakArakapaNAnA jJAnano ane pathya AdinA pAlanapUrvaka AhAra rUpa kriyApravRttino jo abhAva thAya to roga nAza thato nathI. to kevI rIte zraddhAdi rUpa samudAyamAM eka kAryanirUpita kAraNatAnuM bodhaka ekavacana choDI vyaktinA bahutvanI apekSAe upAya zabdathI bahuvacana kema svIkAryuM che ? jo Ama karavAmAM AvyuM che, to pratyeka samyak zraddhA Adi darekane kAraNatAnI prAptino prasaMga thaze ja ne ? samAdhAna- bhAI ! pUrvAcAryoe 'samya varNana-jJAna-pAritrANi mokSamArga: / ' A sthaLe jema tamoe kahyuM temaja kahela che. arthAt samudita samyagdarzana Adi traNane abhidheya karIne pravRtta thayela 'mokSamArga' zabda eka hoI te samudAyavAcaka mokSamArga zabdane ekavacana che. ityAdi je kahela che te satya che. jyAre ahIM 'samyad zraddhA saMvizvabAni mutyupAyA: / ' A sthaLe dvandva samAsathI samyak zraddhA Adi samudAyamAM ja eka muktinuM upAyapaNuM prApta thaI ja jAya che. ataeva samasta (samAsavALA) padanA sAmAnAdhikaraNyanA anurodhanI apekSAe upAyazabdagata bahuvacana Adarela che. A ja muddAsara eka ja samyagdarzananI utpattimAM nisarga ane adhigama-ema baMnemAM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tattvanyAyavibhAkare hetupaNAno prasaMga na thaI zake ! ema mAnanArA pU. umAsvAti vAcakamukhe "tasidhimAkhyAM' ema nahi kahIne 'tanidhi mAdA' e pramANe kahela che. TIkAkAroe samAsanuM nahi karavAnuM prayojana paNa A pramANe kahela che ke-jyAM dvanda samAsa nathI karela, tyAM pratyekanuM pRthaka kAraNapaNuM che. jema kenidhimadi ' ahIM samyagdarzananI utpattimAM bhinna bhinna sthaLe pratyeka pRthaku nisarga tathA adhigama kAraNa che. zaMkA- dvanda samAsa dvArA samuditonuM ja jo grahaNa mAnavAmAM Ave, to "tatra tatvani gIvAnIvaputhapAzrava saMvaranirjarA vaMdhamokSA nava ' ityAdi sthaLe dvanda samAsa dvArA jIva Adi samudAyane ja tattva tarIke kahevAze ja ne? jIva Adi darekane tattva tarIke nahi ja gaNAya ne? A vAta to aniSTa che. samAdhAna-ahIM jIva Adi dareka tattva tarIke kahevAze ja, kema ke-pratyekane tattva tarIke sAbIta karanAra saMkhyAvAcaka nava zabda judo Apela che. (tattvatvaM jIvAdinavA'nya tamavyApyatvamiti vyApti lAbhAya nava grahaNaM / ) tathAca samudAya ane samudAyIno kathaMcit abheda hovAthI dvanda samAsa dvArA samudAyane jo tattva kahevAya, to samudAyanA avayavabhUta pratyekane tattva kahevAya ja. aeva samyapha zraddhAdi samudAyamAM jo muktinuM upAyatva che, to darekane muktinA upAya tarIke kahevAmAM zo vAMdho ? athavA kathaMcita bheda pakSamAM paNa pratyekamAM je nathI te samudAyamAM nathI. Avo nyAya hovAthI, jo pratyeka samyapha zraddhA AdimAM muktinuM upAyapaNuM nathI, to samyapha zraddhA Adi samudAyamAM muktinuM upAyapaNuM kevI rIte raheze ? mATe ja pratyekane kAraNa tarIke mAnIne "muvatyupAyAH' e zabdanA bahuvacananuM garbhita kathana karela che. pratyekamAM svarUpayogyatA rUpa kAraNatA hovAthI, vyavahita kAraNanA abhAvamAM phalopadhAyaka kAraNanI sattAthI anya kAryanI utpattinA prasaMganI Apatti zakya nathI. phalopadhAyakatva rUpa kAraNatAnA abhiprAyathI "mokSamar:' e pramANe tritva saMkhyAnI apekSAe eka kArya nirUpita kAraNatAbodhaka ekavacananA AdaranI sAthe virodha nathI. evaM ca cAritranI sattAmAM jJAna ane darzananI avazya sattA hoI, ananyathA jJAnamAM anyathA siddhinA prasaMganA parihAra mATe pratyeka samyapha zraddhA AdimAM kAraNatAbodhaka bahuvacana Avazyaka hoI Adarela che. ananyathA siddhaniyatapUrvaka vRttikAraNano artha kAryathI niyata eTale avazya bhAvinI pUrvekSaNavRtti che. jenI te kAryaniyata pUrvavRtti kAraNa kahevAya che athavA kArya pratye niyata eTale vyApaka hotuM je pUrvavRtti, te kAraNa kahevAya che. jema ke-ghaTa pratye daMDa kAraNa che. tyAM ghaTa rUpI kArya pratye daMDa vyApaka che, jema ke- jayAM jyAM ghaTopatti che tyAM tyAM daMDa che. AvI vyApti hoI daMDanI vyApakatA che. evuM ghaTakArya pUrvavartI daMDa che. arthAt "ananyathA siddhaniyata pUrvavRttikAraNe ahIM aniyata rAsabha Adi vAraNa mATe niyatapada che. kAryavAraNa mATe pUrvapada che. daMDatva Adi valaNa mATe ananyathA siddhatva che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, prathama kiraNe 21 ananyathA siddhatva eTale anyathA siddhizUnyapaNuM. vaLI anyathA siddhi eTale avazya katRpta niyatapUrvavartI vaDe kAryanA nirvAha chatAM tatsaha bhUtatva. jema ke- avazya katRpta niyatapUrvavartI daMDa AdithI ja ghaTa rUpI kAryanA saMbhavamAM te daMDanI sAthe rahela daMDatva AdimAM tatsahabhUtapaNuM hoI anyathA siddha che. tathAca A saMpUrNa jainadarzananuM mokSanA ananya kAraNa rUpa ratnatrayImAM ja rahasya hoI ratnatrayI pratye gaurava-bahumAna darzAvavA mATe bahuvacananuM kathana che. zaMkA- kSAyika samyak zraddhA AdimAM ja muktinuM hetupaNuM che, to kevala samyak zraddhA AdimAM muktinuM upAyapaNuM kevI rIte kahevAya che ? ethI ja to 'kSamya varzana-jJAna-pAritrAjJi mokSasAdhana' -ema nahi kahIne, 'mokSamAn:' ema prabhu umAsvAti vAcakamukhya racela che H ane bhASyaTIkAkAroe samasta vighnothI rahita pATalIputragAmI mArganI mAphaka samajavo. AvI vyAkhyA karela che. samAdhAna- parasApekSa-samudita-sarvadarzana Adi mokSanA sAdhano che. arthAt samyagdarzana hovA chatAM jo jJAna na thAya ane samyagdarzana-jJAna hovA chatAM jo kriyA vidyamAna na hoya, to pratyeka iSTa arthanA sAdhaka banatA nathI. ahIM mokSamArga rUpI padanuM vyAkhyAna zrI umAsvAti vAcakamukhya 'A samyagdarzanAdi samasta sAdhano che' ema karela che ane mArgapadano artha sAdhana sivAya bIjo artha kahevo azakya che. zaMkA- kSAyika samyagdarzana Adi sivAyanA bIjA kSAyopazamika Adi paraMparAkAraNa-kAraNathI anyathA siddha hoI mukti pratye sAdhana kevI rIte ? samAdhAna- vyavahita kAraNomAM paNa sAdhanapaNuM akSata che-evuM jo na mAno, to mukti pratye saMpUrNa karmakSayamAM ja kAraNapaNAno prasaMga Ave ! bIjI vAta evI che ke-vizeSa (kAraNa)thI sAmAnya(kAraNa)mAM anyathA siddhino asaMbhava che, kema keniladaMDathI (vizeSa kAraNa rUpa daMDathI) sAmAnya daMDanI anyathA siddhi koIne saMmata nathI. zaMkA-sakalakarmakSaya rUpa mokSa pratye kSAyika samyaktva AdinuM avyavahitapaNuM hoI kAraNapaNuM che, jyAre te kSAyika samyaktva AdithI bhinna-bIjA kSAyopazamika AdinuM vyavahitapaNuM hoI mArgapaNuM che. arthAt kSAyika samyagdarzana Adine kAraNa kahIe ane kSAyopazamika samyagdarzana Adine mArga kahIe to zo vAMdho che? samAdhAna- samasta karmakSaya rUpa mokSa AtmAnA svabhAva rUpa hoI sthAna rUpa nahi hovAthI, te mokSa pratye samyagdarzana AdimAM mArgapaNAnuM rUpaNa asaMbhavita hoI baMnemAM kAraNatA che. A ja kAraNathI bhASyaTIkAkAroe karmakSaya rUpa mokSapadano artha kahevA chatAMya, 'athavA' e pramANe kahIne bIjA kalpa-pakSanA avalaMbanathI iSAbhAra pRthvI (siddha. zilA) rUpa sthAna mokSa zabdathI kahevAne iSTa che, kema ke-siddhazilA upara yojananA kosano chaThTho bhAga bhagavaMtono AkAzadeza AdhAra sarvajJoe kahelo che. te sthAna rUpa mokSano A samyagdarzana Adi mArga che. iti dik. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 tattvanyAyavibhAkare nanu samyakzraddhAsaMviccaraNeSu tritvAvacchedena kAraNatvoktAvapi samudAyinAmajJAne samudAyajJAnAbhAvena tat kAraNatAyA bodhAsambhavAttatpratipattyarthaM yathoddezaM samyakzraddhAM lakSayati - tattveSvAsthA samyakzraddhA / 2 / tattveSviti / tattveSa jIvAdiSu AsthA-abhiruciH samyakzraddhetyarthaH / AsthA ca pauruSeyo jIvasya zaktivizeSo yAmAsAdyAyaM samyagdarzanItyucyate / natu samyaktvamohanIyakarmapudgaladravyaM, AtmapariNAmavizeSasyaiva mokSakAraNatvena vivakSitatvAt / tatrApanItamithyAsvabhAvasamyaktvapuJjagatapudgalavedanasvarUpaM kSAyopazamikaM paudgalikaM samyaktvam, kevalajIvapariNAmarUpaM puJjatrayasya sarvathA kSayAdupazamAcca jAtaM kSAyikamaupazamikaJcApaudgalikam // tathA naizcayikavyAvahArikabhedena samyaktvaM dvividham, tatra yaddezakAlasaMhananAnurUpaM yathAzakti yathAvatsaMyamAnuSThAnarUpamavikalaM munivRttaM tannaizcayikaM samyaktvam, vyAvahArikaM tu na kevalaM upazamAdiliGgagamyazzubhAtmapariNAmaH, kintu samyaktvaheturapi arhacchAsanaprItyAdiH / tadapi pAramparyeNa zuddhacetasAmapavargaheturbhavati, evaM tricatuHpaJcadazavidhamapi tadbhavatIti bodhyam // na ca samyagdarzanaM vihAya samyakzraddhA kathamukteti vAcyam / tathoktAvapi zraddhAyA evAbhipretatvAt / na ca tattvapadena na jIvAdInAM grahaNaM bhAvavAcitvAditi vAcyam, bhAvasya tadabhinnatvenAdhyAropAd yathA jJAnamevAtmeti / na ca tadyartheSvAsthetyevocyatAmiti vAcyaM tattvagrahaNamantareNa mithyAvAdipraNIteSu sarvArtheSu zraddhAyAH samyakzraddhAtvApatteH / tathA ca tattvAvyabhicAriNyabhiruciH samyakzraddheti phalitArthaH / na cAbhirucirabhilASaH, sa cAtmano bahuzrutatvaprakhyApanArthamadhItArhatadarzaneSu mithyAdRSTiSvapyastIti vAcyaM, AtmanaH pauruSeyazakti vizeSasyaivAbhirucipadena vivakSitatvAt, anyathA lobhAtmakayAbhilASasya kSINamohakevalinyabhAvena tatra samyaktvAbhAvaprasaGgAt, tasyAzca zakte : yathArhadAgamaM rAgAdyanudrekAt saMvegAt viSayAnabhiSvaGgAt sarvaprANiSu kRpodayAdAstikyabuddhezcAbhivyajyamAnatvAt / iyaJca zaktivizeSalakSaNAbhirucirAntarazraddhetyucyate, tadupakAritayA tatprarUpaNapravaNasUtrazabdarAzirapi samyakzraddhAnamucyate, tadutpAdopakaraNatayA ca karmavizeSaH samyaktvAkhyAM labhate / iyaM sarvadravyabhAvaviSayA'bhirucirUpA samyakzraddhaikarUpApi paropadezAparopadezarUpabAhyanimittabhedato dvaividhyamaznute, ubhayavidhAyAmapi tasyAM kSayakSayopazamopazamasAsvAdanavedakarUpanimittabhedatazca bheda Antaro'vaseyaH / tatra paropadeza upalakSakaH, AgamapratimAdarzanazikSAnimittAdInAm, tathA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = sUtra - 2, prathama kiraNe 23 ca parasahakAreNa tattvAvyabhicArijIvAdipadArthAbhiruciradhigamasamyak zraddhA, yathApravRttyapUrvAnivRttikaraNamAtrasahakAreNa tattvAvyabhicArijIvAdipadArthAbhirucirnisargasamyakzraddheti ca vijJeyA // bhale, samyak zraddhA-saMvit-caraNa rUpa traNanA samudAyamAM kAraNapaNAnuM kathana karyuM, paNa samudAyagata avayavonA ajJAnamAM samudAyanuM jJAna asaMbhavita hoI te samudAyagata kAraNatAnuM jJAna saMbhavita thAya che. tethI samudAyavartI avayavonuM kAraNa jaNAvavA mATe uddeza pramANe pahelAM samyak zraddhAnuM lakSaNa jaNAve che. bhAvArtha- jIva Adi tattvomAM AsthA eTale abhirUci ane zrI jinendra bhagavAna praNIta ja jIvAdi vastu satya ja che, e ja samyak zraddhA tarIke navAjAya che. vivecana- vaLI rUci rUpa AsthA jIvanI pauruSeya (Atmika vIryollAsajanita) viziSTa zakti tarIke oLakhAvAya che, ke je rUcinI apekSAe jIva samyagdarzanI kahevAya che; nahi ke samyaktva mohanIyakarma pudgaladravyanI apekSAe; kema ke-AtmAnA viziSTa pariNAmamAM ja mokSanI kAraNatA vivakSita che. samyaktvanA cAra bhedo (1) paudgalika samyaktva- jemAMthI mithyA svabhAva dUra thayo che, evA samyaktva-zuddha mithyAtvanA pudgalonA puMja gata pudgalanA anubhavavAnA svarUpavALuM kSAyopazamika, paudgalika samakti kahevAya che. (2) apaudgalika samyaktva- darzanamohanIyanA samyaktva zuddha, ardhazuddha (mizra) ane azuddha (mithyAtva) rUpa traNa puMjanA sarvathA kSayathI thayela kSAyika ane upazamathI thayela aupamika sakita apaudgalika kahevAya che, kema ke-kevaLa jIvapariNAma rUpa che. (3) zaikSayika samyaktva- je deza-kALa-saMghayaNa anusAra zaktine ullaMghyA sivAya yathArtha saMyamanA anuSThAna rUpa, saMpUrNa ane muninA AcAra 'samyaktvamena tammauna, maunuM samyaktvameva 7'-e nyAyathI naiRRyika-nizcayanayathI samyaktva kahevAya che. (4) vyAvahArika samyaktva-zrI jinendra pravacananA prabala tattvanA anurAgathI doSonI prazAMti rUpa, viSayaparibhoga tyAga rUpa, atattvanA tyAgarUpa ane tattvanA svIkAra rUpa 'upazama.' zrI jaina pravacana anusAra naraka Adi cAra gatinA avalokanathI duHkhabharyA caturgati rUpa saMsArathI samyag bhaya, ataeva huM evo yatna karuM, ke jethI bhavano bhaya bhAgI jAya, Avo mukti pratye javAno tIvra vega 'saMvega.' zrI jinendra bhagavaMtanA upadeza anusAra viSayo pratye Asaktino abhAva 'nirveda.' zrI jina pravacana anusAra jIva mAtra pratye dayAbhAva. jema ke-badhAya jIvo sukhanA arthI che ane du:khanA dhvaMsanA arthI che. mATe A jIvone jarA jeTalI paNa pIDA nahi karavI, Avo vicAra karI cittanI AvI ArdratA 'anukaMpA.' zrI jainendra pravacanamAM upadezela jIva, paraloka ityAdi sarva atIndraya padArtho che, AvI astitva viSaya buddhi 'Astikya.' Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tattvanyAyavibhAkare AvA upazama Adi pAMca cinhothI anumeya-zubha AtmapariNAma vyAvahArika samyakatva kahevAya che. vaLI samyakatvanA jeTalA hetuo zrI jainazAsana prIti-prabhAvanA vagere hetuo che, te vyAvahArika samyaktva kahevAya che, kema ke-te paNa paraMparAe zuddha manavALAone mokSano hetu thAya che. samyakatvanA daza bhedo (1) ekavidha tattvarUci nAmanuM samakti eka prakAranuM che. (2) dvividha nisarga, adhigama- ema samakti be prakAranuM che. (3) trividha aupazamika, zAyika ane kSAyopathamika athavA kAraka, rocaka ane dIpaka ema traNa prakAranuM samakti che. (4) caturvidha- aupathamika, kSAyika, lAyopathamika ane sAsvAdananA bhedathI cAra prakAranuM samakti che. (5) paMcavidha- aupathamika, kSAyika, lAyopathamika, sAsvAdana ane vedakanA bhedathI pAMca prakAranuM samakti che. (6) dazavidha-nisarga, upadeza, AzA, sUtra, bIja, abhigama, vistAra, kriyA, saMkSepa ane dharmarUci rUpa daza prakAranuM samakti che. zaMkA- ahIM samyagdarzana zabda choDI samyapha zraddhA pada kema kahela che? samAdhAna- zabdabheda hovA chatAM arthabheda nahi hovAthI koI vAMdho nathI, kema ke- samyagdarzana padathI samyapha zraddhA ja abhiprAyanA viSaya rUpa che. zaMkA- ahIM tattvapada bhAvavAcaka hoI jIva Adi padArthonuM grahaNa kema thaI zake ? samAdhAna- bhAvanuM jIva AdimAM (anAdi pAriNAmika jIvatva ane upayoga rUpa bhAvanuM tathA sAdipAriNAmika manuSya-nAraka-tiryadeva Adi bhAvanuM jIvanI sAthe, anAdi pariNAmika ajIvataanupayogasvarUpa bhAvanuM sAdipAriNAmika kRSNa-nIlAdi rUpa bhAvanuM pulanI sAthe ane anAdi pAriNAmika gati-sthiti-avagAha rUpa bhAvanuM dharma-adharma-AkAzanI sAthe abhinnapaNuM che.) abhinnapaNAno adhyAropa hoI bhAva-bhAvavALA dravyo eka ja che. jema ke-jJAna ja AtmA che arthAta jJAna AtmAnI sAthe abhinna rUpe vyavasthita che. zaMkA- jo Ama che, to "arthomAM AsthA'- evuM samyapha zraddhAnuM lakSaNa bAMdho ! zA mATe 'tattvomAM AsthA'- evuM samyapha zraddhAnuM lakSaNa rAkho cho? samAdhAna- je "tattvomAM zraddhA'- evuM lakSaNa na bAMdhavAmAM Ave, to mithyAvAdIoe kahela saghaLA arthomAM rahela zraddhAmAM samyapha zraddhApaNAnI Apatti prApta thaI jAya ! eTale ja to zrI jinendrapraNIta tattvanI sAthe samyapha abhirUci, e ja samyapha zraddhA che-ema nIcoDa rUpe artha samajavo. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, prathama kiraNe 25 zaMkA- jo abhilASA mAtrane abhirUci mAnavAmAM Ave, to jainadarzanavattA-adhyApaka evA mithyASTiomAM paNa potAnI bahuzrutapaNAnI prasiddhi mATenI abhilASA che, to tyAM paNa abhilASA mAtrathI samyapha zraddhApaNuM kema nahi? samAdhAna- ahIM abhirUci padathI AtmAnI viziSTa pauruSeya zakti ja adhikRta che. jo jIvanI pauruSeya zaktivizeSane abhirUci padathI na grahaNa karavAmAM Ave ane icchA mAtra grahaNa karavAmAM Ave, to lobha rUpa icchAno kSINamolavALA kevalImAM abhAva hoI te kSINamohakevalImAM samyaktvamAM abhAvanI Apatti AvI jAya ! te jIvanI viziSTa pauruSeya zakti zrI jinendra pravacana anusAra prakaTela rAga Adi utkaTa doSonA upazamathI, mokSanI abhilASa rUpa saMvegathI, viSayanI anAsakti rUpa nirvedathI, sarva prANIviSayaka dayAthI ane Astikya buddhithI abhivyakta thAya che. vaLI A jIvanI rUcinAmaka pauruSeya zakti ja samyapha zraddhAnuM AMtaralakSaNa che. AMtaralakSaNa pratye prarUpaNamAM te upakAraka hoI sUtranI zabdarAzi 'tattvazvAstha sI zraddhA' ityAdi paNa samyapha zraddhAnA bAhya lakSaNa tarIke kahevAya che. vaLI samyak zraddhAnI utpatti pratye upakaraNapaNuM hoI, mithyAtvamohanIyanA zuddha pudgala rUpa karmavizeSa, samyaktva tarIkenI saMjJAne pAme che. samyakatva zabda eka hovA chatAM arthabheda che jIvanI pauruSeya zakti rUpa rUcine samyakatva kahevAmAM Ave che. tarUpaka sUtrazabdarAzine paNa apekSAe samyakatva-samyapha zraddhAna tarIke kahevAmAM Ave che. rUci rUpa samyakatvanI utpattinA upakaraNanI apekSAe zuddha mithyAtvanA muddagala rUpa viziSTa karmane samyaktva (mohanIya) tarIke kahevAmAM Ave che. abhirUcinA bhedo A sarva dravyaparyAyanA viSayavALI abhirUci rUpa samyapha zraddhA tattvarUci rUpe eka prakAranI hovA chatAM, tIrthaMkara Adi upadeza rUpa paropadeza ane tIrthaMkara Adi upadezanA abhAva rUpa aparopadeza rUpa be nimittanA bhedathI be prakAranI che. be prakAranI hovA chatAM paNa abhirUci rUpa samyapha zraddhAmAM (1) kSapakazreNI svIkAranAramAM samyaktva-mizra-mithyAtva puMja rUpa traNa prakAranA darzanamohanIyano saMpUrNa "kSaya kAraNa che. -- (2) udaya pAmela mithyAtvamohanIyano vipAka udayathI vedana hoI kSaya thavAthI ane nahi udaya pAmela mithyAtvamohanIyano upazama thavAthI, "kSayopazama." ahIM zuddha mithyAtva pujanA pudgalo vipAkodayathI azuddha mithyAtva pujanA pudgalo pradeza udayathI vedAya che. (3) graMthabheda karanAramAM athavA upazamazreNInA AraMbhamAM mithyAtva rUpa darzanamohanIyano upazama" kAraNa che. ahIM sarvathA udaya mAtrano abhAva che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tattvanyAyavibhAkare (4) pUrve kahela aupathamika samyakatvanA vamanakALe tenA AsvAda rUpa "sAsvAdana." (5) kSapakazreNIne pAmelA AtmAmAM cAra anaMtAnubaMdhI ane mithyAtva tathA mizra puMjano kSaya karyA bAda jayAre samyakatva puMjano kSaya cAlu che, tyAre tenA saMbaMdhI chellA pudgalanA kSaya karavAmAM ujamALa te jIvane je carama pudgalanA vedana rUpa thAya, tene "vedaka' kahevAya che. AvI rIte kSaya-kSayopazama-upazama-sAsvAdana ane vedaka rUpa nimittano bheda e aMtaraMga-AMtarika bheda jANavo. arthAt kSaya Adi AMtara bhedathI abhirUci rUpa samyapha zraddhA, kSAyika-lAyopathamikaaupathamika-sAsvAdana-vedaka bhede pAMca prakAranI che. paropadeza ane aparopadezanA bhedathI A kSAyika Adi pAMcane guNavAthI samyapha zraddhA daza prakAranI che. evaM ca ahIM paropadeza pada Agama-zravaNa-zikSA-upadeza-nimitta AdinuM upalakSaka che. (svabodhaka hoI svaItara bodhaka pada upalakSaka pada kahevAya che.) paropadezathI upalakSita Agama AdinuM varNana (1) Agama-pUrvAparavirodha-zaMkArahita sarvajJapraNIta Agama-zAstranI samIkSAthI tattvarUci "Agama kahevAya che. (2) nimitta- utpanna thanAra samyagdarzanamAM je je bAhya vastu, jema ke-zrI jinapratimA vagere te te saghaLI vastu "nimitta' kahevAya che. (3) zravaNa- sAMbhaLavAthI je thAya che, te "zravaNa' kahevAya che. (4) zikSA-zrI jinendra pravacana-Agama anusArI vAraMvAra abhyAsa rUpa zikSAthI je pedA thAya, te zikSA' kahevAya che. (5) upadeza gurunA upadezathI je prakaTita thAya, te "upadeza' kahevAya che. tathAca paranA sahakArathI tattvanI sAthe AvyabhicArI, jIva Adi padArthaviSayaka abhirUci "adhigama samyapha zraddhA' kahevAya che. yathApravRttikaraNa-apUrvakaraNa-anivRttikaraNa mAtranA sahakArathI (AtmapariNAma vizeSathI sahakRta) tattvanI sAthe AvyabhicArI, jIva Adi padArthaviSayaka abhirUci nisarga samyapha zraddhA kahevAya che. nanu tattveSvAsthA samyakzraddhetyuktaM, tatra kAni tattvAni, yeSvabhirucissamyak ddhA bhavet kiyanti ca tAni, yatastadiyattAjJAnAbhAvAtsamyakzraddhA'pUrNA bhavedityAzaMkAyAmAha tatra tattvAni jIvAjIvapuNyapApAzravasaMvaranirjarAbandhamokSA nava / 3 / __ tatreti tacchabdena tattveSvAsthA samyakzraddheti vAkyasya parAmarzaH, belpratyayArthI ghaTakatvam, tathA ca tattveSvAsthA samyakzraddheti vAkyaghaTakAni tattvAni jIvAdibhedena navetyarthaH / atra . jaimarAvyAnusA (tA: 7-2-24) rUcana-tram | Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 3, prathama kiraNe tattvazabdasya jIvAdibhAvabodhakasya sAmAnAdhikaraNyAnurodhena jIvAdiSUpacaritatve'pi vinA matvarthapratyayayogamajahalliGgatvena napuMsakatvaM, jIvAdiSu vartamAnatvAdeva bahuvacanAntatvaJca / bhAvavAcakatve'pi vA dharmadharmiNoH kathaJcidabhedena tadbahutvaprayuktaM bahuvacanAnantatvam / jIvAdimokSAntaM yAvad dvandvaH, tatra kAlatraye'pi jIvanAjjIvaH, tadviparIto'jIvaH, punAti prINayatyAtmAnamiti puNyaM pUyate'neneti vA puNyaM sadvedyAdikam, tatpratidvandvirUpaM pAtirakSatyAtmAnaM zubhapariNAmAditi pApamasadvedyAdikam, yena karmAsravati, AsravaNamAtraM vA''sravaH, yena saMvriyate saMrudhyate, saMrodhanamAtraM vA saMvaraH, yayA nirjIryate nirasyate, nirasanamAtraM vA nirjarA, yena badhyate'svataMtrIkriyate, baMdhanamAtraM vA bandhaH, yena mokSyate'syate mokSaNamAtraM vA mokSaH / eteSAM lakSaNaprabhedAdayazcAgre vakSyante / nanu puNyAdayo na jIvAjIvAbhyAM pRthagbhUtAH, yataH puNyapApabandhAzravA ajIvarUpAH, saMvaro nivRttirUpo jIvapariNAmaH, nirjarA karmapArthakyApAdakajIvapariNAma: zaktirUpa: / mokSo'pi samastakarmakSayarUpaH, sthAnavizeSaprAptirUpaH, svasvarUpAvasthitirUpo vA jIvapariNAmavizeSa eva / naite jIvAjIvAbhyAmarthAntarabhUtA iti kathaM jIvAjIvAbhyAM dvaividhyaM parihRtya navadhA vibhAga AdRtaH, maivam, jIvAjIvayoH parasparopazleSAtmakasaMsArasya pradhAnahetUnAM taduparamasya vA parijJAnAbhAve prApyasya mokSasya parijJAnAsambhavena tatparijJApanArthaM pRthagupAdAnAt / siddhyasiddhibhyAM vyAghAtena paryanuyogAnupapatteH / jIvAjIvAbhyAM hi puNyAdInyupalabhyArthAntaratayA paryanuyoge'rthAntaratvasyAt eva siddhatvAd vyAghAtaH, anupalabhya paryanuyoge'nupalambhAdeva paryanuyoge vyAghAta iti, paryAyArpaNaM gauNIkRtya dravyArpaNaprAdhAnyena jIvAjIvayoH kathaJcidantarbhAve'pi dravyArpaNaM gauNIkRtya paryAyArpaNaprAdhAnye tatra teSAmantarbhAvAsambhavena tadapekSayA pRthgupaadaanaacc| nanvastu teSAM pArthakyamevaMkrameNa vinyasane tu kiM nibandhanamiti ceducyate, mokSazAstraM hIdam, tathA kriyamANe mokSopadeze sAvadhikamokSazabdazravaNAcchroturAzaGkA svabhAvata eva jAgRyAt kasya kasmAt kathaM mokSa iti, tadapanodanAya jIvasya bandhAt saMvaranirjarAbhyAM mokSa iti vAcyam / tatra kena kathaM bandha iti jAgRte'nuyoge'jIvenA''sravadvArA bandha ityabhidhAnIyam / tatra kiyanto'jIvAH kiM sarvairbandha iti pRcchAyAM, paJcadhAjIvAH, puNyapApAtmakapudgalavizeSaireva bandha iti samAhite sAmAnyato bandhamokSakAraNeSu heyopAdeyatvabuddhiH sulabhatayA syAdato muktyAzrayatvena prAdhAnyAjjIvasya tatastadviruddhasyAjIvasya tato muktipratidvandvibandhakAraNatvena puNyapApAzravANAM muktikAraNatvena saMvaranirjarayostato muktipratidvandvino bandhasya tataH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare parizeSAnmokSasya nirdeza iti kramavinyAsahetavo bodhyA: / yadvA jIvasaMzliSTakRtsnakarmaNAM kSayo hi mokSaH, so'pyAtmapariNAmavizeSa eveti prAdhAnyAjjIvasya, karmaNAmajIvavizeSatvena tatsAmAnya-jJAnArthamajIvasya, pApAtmakasyaiva karmaNo vinAze na mokSo'pi tu puNyAtmakasyApIti darzayitumabhyahitaM pUrvamitinyAyena ca tataH puNyapApe, puNyapApayoH kathaM saMzleSaH kathaM vA vinAza iti zaMkAsamAdhAnAya tata Asravastata AgacchatkarmanirodhapUrvakAgatakarmaparizATanasya sukaratvAt saMvaranirja re, tatazca pratiyogitayA karmasaMzleSarUpabandhasya tataH pariziSTasya mokSasya nirdeza iti krame sambandho vijJeyaH / nanu dvandvottarabahuvacanAdeva tadghaTakapadArthamAtravRttisaMkhyAyA bodhasambhavena navatvaprAptau navagrahaNaM na karttavyamiticedyuktametattathApi prAdhAnyenaikaikasmin tattvasya prakhyApanAya tadgrahaNamanyathA samudAya eva tattvaprAptizaGkA syAt / AnukUlyaprAti-kUlyAbhyAmetAni navaiva tattvAni mokSopayogInIti sUcayituM vA tadgrahaNam // nanu puNyapApayoH karmalakSaNayoH pudgalAtmakatayA'jIve'ntarbhAvasambhavena saptaiva tattvAnIti cenmaivaM, zuddhapudgalAnAM puNyapAparUpatvAbhAvAt kintu jIvenAdhyavasAyavizeSeNa parigRhya karmatvena pariNamayya cAtmasAtkRtAnAmeva, yAvatA na te jIvena parigRhyante tAvantaM kAlaM te pudgalA eva na karmarUpA, api tu karmaprAyogyA iti sUcayituM pRthagullekhAt // zaM31- 'tattveSu AsthA samyak zraddhA' arthAt 'tatpaviSaya mAsthA sabhya zraddhA' - bheni3595 46 // lIdhuM. paraMtu prazna e thAya che ke-je tattvomAM abhirUci rUpa samyapha zraddhA kahevAya che, te tattvo kayA che? ane keTalA che? kema ke- ATalI saMkhyAmAM tattvo che, evA jJAna sivAya samyapha zraddhA apUrNa thAya ! mATe kaho ke - tatvo 32&aa ane yA yA cha? samAdhAna- sAnA vAmai zrI tttvnyaayvim||42||24 cha - 'tatra bhAvArtha- 04, 71, puSya, 55, mAzraya, saMva2, ni21, 5 mane mokSa se nava tattvo che. vistarArtha-samAdhAna- 'tatra'no artha tad zabdathI tattvag gAthA samyak zraddhA e pramANenA vAkyono parAmarza thAya che. tra' pratyayano artha ghaTakatva thAya che. arthAt "tattvomAM AsthA samyapha zraddhA.' AvA vAkyomAM rahela tattvo jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nijarA, baMdha ane mokSanA bhedathI nava prakAranA che. navathI adhika ke nyUna nathI. tattva zabdanA liMga ane vacananI carcA avyutpatti pakSamAM paramArtha evo artha, tattvano hovA chatAM vyutpatti pakSamAM tattva zabdamAM jIva Adi padArthagata bhAvanuM bodhakapaNuM che. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 3, prathama kiraNe 29 ethI ja sAmAnAdhikaraNyanA anurodhathI jIva AdimAM tattva zabdanuM vyavasthitapaNuM hovA chatAM, mata arthavALA pratyayanA yoga sivAya ajahat liMgapaNuM vyAkaraNaprasiddha niyata liMgapaNuM hoI napuMsakapaNuM che. tattva padamAM- jIva Adi nava padArthomAM tattva zabda vartato hoI bahuvacana che. athavA bhAvavAcakapaNuM tattva padanuM hovA chatAM, dharma ane dharmIno kathaMcit abheda hovAthI, jIva Adi padArtho bahu hoI 'tattva zabdamAM bahuvacana che. jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, savaMra, nirjarA, baMdha ane mokSa- ema jIva zabdathI laI mokSa zabda sudhI dvanda samAsa jANavo. jIva Adi tattvono vyutpatti artha jIvAdi nava tattvo paikI jIva-traNeya kALamAM paNa svasva yogyatApUrvaka prANadhAraNa rUpa jIvananI apekSAe "jIva' kahevAya che. ajIva- pUrvokta prANadhAraNanA abhAvanI apekSAe "ajIva' athavA jIva lakSaNa viparIta lakSaNanI apekSAe "ajIva' kahevAya che. puNya-AtmAne AnaMda ApanArA, pavitra karanAra ane zubha pariNAma dvArA surakSita rAkhanAra hoI zAtAvedanIya vagere "puNya' kahevAya che. pApa- tenA pratipakSI rUpa AtmAne kheda karanAra, apavitra karanAra ane durgatimAM pADanAra hoI AzAtAvedanIya vagere "pApa" kahevAya che. Azrava- je dvArA karma grahaNa karAya che athavA karmanI grahaNa rUpa kriyA, e 'Azrava kahevAya che. saMvara- je dvArA karmanA Agamanano virodha karAya che athavA karmanA upArjanano nirodha, e "saMvara' kahevAya che. nirjarA je vaDe sarva karmono nirAsa thAya ke sarva karmano vinAza, e nirjarA' kahevAya che. baMdha- jenA vaDe jIva baMdhAya che-parataMtra karAya che athavA sarva karmanuM baMdhana, e "baMdha" kahevAya che. mokSa-jenA vaDe karma kSINa thAya athavA karmothI chUTavAnI sarva kriyA, e "mokSa' kahevAya che. A badhA jIva Adi tattvonA lakSaNa-vibhAga-prabheda vagere AgaLa kahevAze. jIva Adi tattvonA navA prakAro kema karyA?-enI carcA zaMkA-puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha ane mokSa tattvo jIva ane ajIvathI judA nathI, arthAt jIva ane ajIva tattvamAM te sAtano aMtarbhAva thaI jAya che. jemake- puNya, pApa, Azrava ane baMdha rUpa cAra tattvo pudgalanA vikAra rUpa hoI ajavasvarUpa che. (dravya-bhAva apekSAe Azrava jIva-ajIva Atmaka che. baMdha to Atmapradeza saMzliSTa karmapudgala Atmaka che.) saMvara, nivRtti rUpa jIva pariNAma hoI, karmanA pRthapaNAno karanAra zakti rUpa jIva pariNAma hoI nirjarA, sakala karmanA kSaya rUpa hoI, viziSTa sthAna prApti rUpa hoI ane sva-svarUpamAM avasthAna rUpa hoI mokSa paNa viziSTa jIva pariNAma ja che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tattvanyAyavibhAkare AthI saMvara, nirjarA ane mokSa rUpa traNa tattvo jIvasvarUpI che, mATe A nava tattvo jIva ane ajIvathI judA padArtha rUpe nathI. to jIva ane ajIva-ema be prakAro tattvanA che, evuM kathana choDIne tattvono nava prakArano vibhAga kema Adaryo che? samAdhAna- jIva ane ajIvanA paraspara viziSTa saMbaMdha rUpa saMsAranA Azrava-baMdha Adi mukhya hetuonuM ane saMsAranA virAma rUpa mokSanA saMvara-nirjarA Adi mukhya hetuonuM heya-upAdeya rUpe jo bhedapUrvaka jJAna nahi hoya, to zuM sAdhyanuM kAraNa ke zuM tyAjayanuM kAraNa?- evo viveka nahi hovAthI sAdhya mokSanuM jJAna asaMbhavita thaI jAya ! mATe saMsAranA pradhAna hetu rUpa Azrava-baMdha AdinuM heyatayA ane mokSanA pradhAna hetu rUpa saMvara-nirjarA AdinuM upAdeyatayA jJAna karAvavA mATe pRtha pRtha tattvonuM nirUpaNa karela che. zaMkA- puNya Adi jIva ane ajIva sAthe maLela hoI puNya AdimAM bhinna padArthapaNAno abhAva che, mATe arthAntarapaNAno savAla uDI jAya che. tathAca jIva ane ajIva sAthe puNya Adi maLatAM nathI. mATe puNya AdinA arthAntarapaNAno prazna jo upasthita karavAmAM Ave, to jIva ke ajIva padArthathI bhinna padArthanI pratItino abhAva hoI arthAntarapaNAno savAla uDI jAya che. A yuktithI puNya Adi jIva ane ajIvathI bhinna padArtha nathI ane ahIM puNya Adi nava padArtho kahyA che, to nava prakAranA padArthanI siddhi kevI rIte ? samAdhAna- paryAyanI apekSA gauNa karI dravyanI vivakSAnI pradhAnapaNAe jIva ane ajIvamAM puNya Adino aMtarbhAva thAya, chatAM dravyanI vivakSA gauNa karI paryAyanI vivakSAnA pradhAnapaNAmAM jIva-ajIvamAM puNya AdinA aMtarbhAvano asaMbhava hoI, jIva-ajIvathI bhinnapaNAe jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha ane mokSa-ema nava prakAranA tattvo darzAvela che. zaMkA- bhale, jIva, ajIva Adi nava tattvonuM pRthakapaNuM thAo! paraMtu jIva, ajIva Adi rUpa kramanI racanAmAM zuM kAraNa che? arthAt jIvatattva pahelAM kema mUkyuM? pachIthI ajIva kema? vagere kramanI racanAmAM zuM kAraNa che? jIva Adi tattvonA kramavinyAsanA hetuo samAdhAna- A mokSazAstra che. A zAstranA anusAra jyAre zrotAonI AgaLa mokSano upadeza karAto hoya, tyAre (avadhivALA) mokSa zabdanA zravaNathI zrotAne AzaMkA thAya che ke- kono, konAthI ane kayA prakAra vaDe mokSa thAya che?" AvI zrotAnI AzaMkAnA nirAkaraNa mATe jIvano baMdhathI saMvara-nirjarA vaDe mokSa che."-ema kahevuM ja joIe. temaja "konI sAthe kayA prakAra vaDe baMdha ?'- Avo prazna jAgRta thatAM, ajIva sAthe Azrava dvArA baMdha che- ema kahevuM joIe. 'tyAM keTalA prakAranA ajIvo che? ane zuM badhAnI sAthe baMdha che?'- Avo prazna jAgatAM, pAMca prakAranA ajIvo che ane puNya ane pApa rUpa viziSTa karmapudgalonI sAthe ja baMdha che.'- AvI rItanuM samAdhAna thatAM, sAmAnyathI baMdhanA kAraNomAM heyapaNAnI buddhi ane mokSanA kAraNo pratye upAdeyapaNAnI buddhi sulabha thAya ! Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3, prathama kiraNe - 31 A ja mudrAthI muktinA AzrayapaNAe pradhAnapaNuM hovAthI jIvatattvano prathama vinyAsa, tyArabAda jIvanA virodhI ajIvano, tyArabAda muktinA zatrubhUta baMdhanA kAraNapaNAe puNya-pApa-Azravono ane muktinA kAraNapaNAe saMvara ane nirjarAno, tyArabAda muktinA pratispardhI baMdhano ane tyArabAda (avaziSTa) parizeSanI apekSAe mokSano nirdeza karela che. A pramANe kramanI racanAnA hetuo che. athavA jIvanI sAthe saMzliSTa sakala karmono kSaya ja mokSa che. te mokSa paNa AtmAno viziSTa pariNAma ja che. mATe pradhAnatAnI apekSAe jIvano, tyArabAda karmo ajIva vizeSa hoI te sarvanA jJAna mATe ajIvatattvano ane tyArabAda mAtra pApa rUpa karmanA ja vinAza mAtrathI mokSa che ema nahi, paraMtu pApa rUpa karmanA vinAzanI sAthe puNya rUpa karmanA paNa vinAzamAM mokSa che. AvI vAta darzAvavA mATe pApa-puNyano nirdeza che. vaLI prazasta hoI 'pUjya zabda pUrvamAM mUkAya che.' Avo nyAya hovAthI puNyanuM paheluM nirUpaNa ane pApanuM pachIthI nirUpaNa karAya che. tyArabAda 'puNya ane pApano saMzleSa kayA prakAra vaDe athavA kayA prakAra vaDe vinAza thAya che ?' AvI prathama zaMkAnA samAdhAna mATe Azrava ane bIjI zaMkAnA samAdhAna mATe Azrava bAda, (navIna) karmanA nirodhapUrvaka, purANA karmano vinAza nirjarA vaDe sukara banato hoI, saMvara ane nirjarAno nirdeza, tyArabAda saMva-nirjarAnA virodhIpaNAnI apekSAe karmasaMzleSa rUpa baMdhano nirdeza ane tyArabAda pariziSTa mokSano nirdeza che. Avo jIvAdi tattvonA kramamAM saMbaMdha jANavo. zaMkA- dvandva samAsa pachI Avela bahuvacanathI ja dvandva samAsamAM vartamAna padArtha mAtra vRttisaMkhyAbodhanA saMbhavano niyama hoI, 'jIva-ajIva-puNya-pApa-Azrava-saMvara-nirjarA-baMdha mokSaH'- AvA dvandva samAsane aMte Avela bahuvacanathI jeTalA padArtha che, teTalA eTale nava padArtho che evo bodha thaI jAya che. 'nava' A pramANe nava saMkhyAvAcaka nava padanuM juduM grahaNa kema karela che ? samAdhAna- jo ke AvuM kathana barAbara che, to paNa pradhAnapaNAe pratyeka jIva AdimAM, jema kejIvatattva svataMtra che, tema ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha ane mokSatattvo svataMtra tattvo che. ema darzAvavA mATe 'nava' padanuM mahattvazALI grahaNa che. jo 'nava' padanuM pRthak grahaNa na karavAmAM Ave, to jIvAdinA samudAyamAM tattvanI prAptinI zaMkA jAgI jAya ! mATe A zaMkA dUra karavA mATe 'nava' padanuM grahaNa che athavA pratikULatAnI ane anukULatAnI apekSAe keTalAka tattvo puNya, pApa, Azrava ane baMdha Adi mokSa pratye pratikULa che, jyAre keTalAka saMvara, nirjarA Adi mokSa pratye anukULa che. upAdeyatayA anukULa, heyatayA pratikULa, jJeyatayA jIva ane ajIva-e rIte A nava ja tattvo mokSa mATe upayogI che. (mokSamArga pratye gamana svabhAvavALA mumukSune paNa mArgadarzaka bhillanI mAphaka ke bhAtAnI mAphaka hitakara hoI puNyAnubaMdhI puNya upAdeya che, paraMtu pApAnubaMdhI puNya sonAnI sAMkaLanI jema anupAdeya che.) zaMkA-karma rUpI puNya-pApanuM pudgala AtmakapaNuM hoI ajIvamAM aMtarbhAvano saMbhava che, to 'sapta tattvAni' sAtaja tattvo kahevA joIe. nava tattvo che-ema kema kaho cho ? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- kevala pudgala mAtranuM puNya ane pApa rUpapaNuM nathI, paraMtu jIve adhyavasAya vizeSa vaDe grahaNa karI karmapaNAe pariNamAvI, AtmAnA pradezonI sAthe AdhIna karela kArmaNavargaNAnA pudgalo ja puNya-pApa tarIke kahevAya che. jayAM sudhI te pudgalo jIva vaDe grahaNa nathI karAtA, tyAM sudhI te pudagala mAtra kahevAya che; karma rUpa puNya-pApa rUpa kahevAtA nathI, paraMtu karmaprAyogya tarIke ja kahevAya che. AvI viziSTa vAta sUcavavAne mATe puNya ane pApano tattva tarIke pRtha rUpe ullekha karela che. ___ atha samyak ddhAviSayIbhUtatattvAnAmavAntaraprabhedAnAM bahutvAtteSAM saulabhyena bodhArthaM tattattattvanirUpaNAvasare tadbhedAnanuktvA'traiva sAmAnyato'vAntaravastunirdezAtmakamuddezamAracayati jIvA anantAH / 4 / jIvA iti / yadyapi jIvAnAM saGgrahaprakArabhedA agre vakSyante tathApi teSAM saMkhyAyA iyattA nAsti na bhavantyasaMkhyAtA apItyabhiprAyeNAnantA ityuktam // athAjIvAn vibhajate dharmAdharmAkAzakAlapudgalAH paJcAjIvAH / 5 / dharmAdharmeti / dharmAdayassvapravacanaprasiddhA rUDhasaMjJA jJeyAH, yadvA svato gatikriyApariNatAnAM sAcivyAdhAnAddharmaH / tadviparIto'dharmaH / yasminnAkAzante svaiH svaiH paryAyaivyANItyAkAzaM, svayaM vA''samantAtkAzata ityAkAzaM, pareSAmavakAzadAnAdvA''kAzaM, mUrtAnAmupacayAna-pacayAMzca kalayati prakAzayatIti kAlaH, pUraNagalanakriyAvatvAt pudgalA iti kriyA-nimittAssaMjJA bodhyAH, eSAM dvandva itaretarayogalakSaNaH, na samAhArassamudAyasya prAdhAnyApatteH / prazastAbhidhAnAddharmasyAdau mokSapUrgamanopakAritvAdvA, tatpratipakSitve sati sthitikAraNatvAdadharmasya tadanantaraM, tatastAbhyAM paricchedyatvAt sarvAdhAratvAccAkAzasya, ebhiramUrtatvena sAdharmyAttataH kAlasya, tannimittakanAnApariNAmavattvAdamUrtapratipakSitvAcca tataH pudgalasya grahaNaM bodhyam / nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedArthaM pratyekamajIvatvadyotanArthaM, dharmAdayo gatyAdhupagrahAn prati vartamAnAssvayameva tathA pariNamante na parapratyayAdhInA teSAM pravRttiriti svAtantryaM prakaTayituM ca paJcetyuktam / ajIvA iti / na jIvA ajIvAH, 'nayuktamivayuktaJca padamanyasadRzAdhikaraNe vartata' iti nyAyena bhAvAntara evAjIvazabdo nAbhAvamAtre varttate, yathA'nazvazabdo gardabhe vartate / bhAvAntarAnAtmakasyAbhAvamAtrasyAprasiddhatvAcca / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 4-5, prathama kiraNe have samyapha zraddhAmAM viSayabhUta tattvonA peTAbhedo ghaNA hovAthI sulabhatApUrvaka te tattvonA peTAbhedono bodha thAya, te mATe te te tattvanA nirUpaNakALamAM te peTabhedone nahi kahetAM, ahIM ja sAmAnyathI avAntara vastunA nirdeza rUpa uddeza kahe che ke bhAvArtha- jIvo anaMta che. vivecana- jo ke jIvonA saMgrahaprakAra bhedo AgaLa upara kahevAze ja, to paNa te jIvonI saMkhyA parimita nathI. jIvo saMkhyAtA nathI, asaMkhyAtA paNa nathI, paraMtu A pramANenA abhiprAyathI anaMta che. (sAta dvIpa ane sAta samudra pariNAmavALA lokamAM jIvonA pariNAmavAdI jainetara vAdIo che.) paraMtu zrI jainazAsanamAM cauda rajupramANa rUpa lokamAM jIvonA anaMtapaNAno vAda che. arthAt saMkhyAtA jIvo jo mAnavAmAM Ave, to mukta jIvane saMsAramAM pAchuM AvavuM paDe athavA A saMsArane eka divasa jIvothI zUnya thavuM paDe, vagere doSo AvI jAya. vAste zrI jaina pravacanamAM anaMtA jIvonuM kathana che. SaDUjIvanikAyanuM alpabadutva (1) badhAthI thoDA trasakAyika, (2) teothI saMkhyAtaguNA agnikAyika, (3) tenAthI vizeSAdhika pRthvIkAyika, (4) teothI vizeSAdhika jalakAyika, (5) teothI paNa vizeSAdhika vAyukAyika ane (6) teothI anaMtaguNA vanaspatikAyika che. te vanaspatikAyika jIvo sAMvyavahArika ane asAMvyavahArika-ema be bheda che. kahyuM che ke-"A lokamAM golAo asaMkhyAta che. eka golAmAM asaMkhyAta nigoda che. eka eka nigodamAM anaMta jIvo che. jeTalA jIva vyavahArarAzimAMthI nIkaLI mokSe jAya che, teTalA ja jIva anAdi avyavahArarAzi rUpa vanaspatirAzimAMthI nIkaLI vyavahArarAzimAM Ave che. jIvo mokSamAM jAya chatAM ahIM koI parihANI nathI, kema ke-nigoda jIvonuM anaMtapaNuM akSaNa che. anAdianaMta evA kALamAM paNa je mokSe gayA, jAya che ane jaze. te jIvo nigodanA anaMtamAM bhAgamAM vartatA nathI, vatya nathI, vartaze nahi. eka nigodanA zarIramAM jIvo sarva siddho karatAM anaMtaguNA che. have ajIvono vibhAga bhAvArtha- dharma, adharma, AkAza kAla ane pudgala- A pAMca ajIva che." vivecana- jaina pravacana prasiddha rUDha saMjJAvALA dharma-adharma Adi padArtho jANavA. svayaM gamanakriyAmAM pariNata jIva pudgalone gatimAM sahAya karanAra hovAthI "dharma.' ane tenAthI viparIta-svayaM sthitimAM pariNata jIva pugalone sthitimAM sahAyaka hoI "adharma." jayAM potapotAnA paryAyo sAthe dravyo rahe che athavA svayaM cotarapha prakAze che-vyApti kare che. bIjAone avakAzanA dAnathI "AkAza." rUpI padArthonI hAni-vRddhino prakAzaka hoI "kAla." pUraNa ane galanakriyAvALA hoI 'pudgala." A pramANe kriyA rUpI nimittajanya saMjJAo samajavI. A dhamadhamadi padono itaretara yoga rUpa dvandra samAsa jANavo. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare (tatrodbhUtAvayava bheda itaretarayoH / evAtrAvayavadvitva bahutvA pekSayA dvivacanabahuvacane / zcaiJcazcamaitrazca caitramaitropazyata: caitramaitra dattAH pazyanti nyagbhUtAvayavabhedastu samAhAro'tastatraikavacanam / dhavakhadira palAzam / dhavakhadirau chindhi ityAdAvitaretaradvandvaH vaiyAkaraNAstu tAdRza sAhityAzraye zaktimAhuH zAbdikAstu militAnAmanvaya itaretara iti vadanti / ) pratyekano pradhAnapaNe kriyAnI sAthe saMbaMdha hoI ahIM samAhAra rUpa dvanda samAsa nathI, kema ke-samudAyanI ja pradhAnatAnI Apatti thaI jAya ! dharmAdinA kramanyAsanA hetuo prazasta nAma hovAthI athavA mokSanagaranA gamanamAM upakArI hovAthI "dharmane pahelAM mUkela che. dharmano virodhI hoI sthitinuM kAraNa hovAthI tyArabAda "adharma mUkela che. tyArapachI dharma ane adharmathI paricchedya hovAthI ane sarva arthano AdhAra hovAthI "AkAza' mUkela che. tyArapachI dharma-adharma-AkAzanI sAthe amUrtapaNAnI apekSAe samAnadharma hoI "kAla' rAkhela che tyArabAda kAla nimitte nAnA pariNAmavALo hoI, amUrta dravyono pratipakSI hoI pudgala'nuM grahaNa karela che. paMca saMkhyAnA nirdezanA hetuo ajIva tattvanA pAMca ja bheda che, pAMcathI ochA nathI tema vadhu paNa nathI. pratyeka pAMca ajIvamAM ajIvapaNuM darzAvavA mATe ane dharma Adi ajIvo, gati Adi upakAro pratye vartatA svayaM gati Adi pariNAmavALA thAya che. dharma Adi ajIvonI, gati Adi upakAronI pravRtti, paranimittane AdhIna nathI paNa svataMtra che. A vastu darzAvavA mATe "paMca' evA padano vinyAsa che. ajIvano artha "najIvA ajIvA" arthAt jIvathI anya ajIva evo artha karavo, kema ke-sagrAhI paryadAsa rUpa niSedha che. kahyuM che ke-"nayukta tatya' arthAt "nathI yukta pada, anya sadaza adhikaraNa rUpa arthamAM varte che. AvA nyAyathI padArthAtaramAM ja ajIva zabda che, abhAva mAtramAM nahi. (prasajaya pratiSedha nahi.) jema ke-naazva-anazva zabda, azvathI bhinna ane tatsadaza gardabha arthamAM varte che. vaLI bhAvAttara rUpa je nathI, evo koI abhAva prasiddha nathI. nanvanazvazabdasya gardabhe sthitiyuktA, jIvatvasadRzodaraikazaphAdilakSaNasAdRzyasattvAd husvakarNAdituragavizeSalakSaNApekSayA ca pratiSedhAt / dharmAdau tu tathAvidhasAdRzyAbhAvAjjIvAsAdhAraNacaitanyazUnyatvamAtre'jIvazabdo varttata ityAzaMkAyAM sAdharmyadharmapratipAdanadvArA sAmAnyavizeSAtmakatvamapi jIvAdInAM pradarzayitumAha ___ jIvena sahaitAnyeva SaD dravyANi / 6 / jIveneti / tathA caiSAmasti sAdRzya, jIvena saha dravyatvaM hi sarveSAM samAno dharmaH, na cAtra dravyatvamapi pratiSedhyam, tathA sati gaganakusumAyamAnatvaM dharmAdInAM syAt na caitadiSTaM, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 sUtra - 6, prathama kiraNe jIvAsAdhAraNadharmapratiSedhasyaivAbhimatatvAt, tathA ca jIvAdInAM dravyamiti sAmAnyasaMjJA, vizeSasaMjJA ca jIvo dharmo'dharma ityAdirUpeti bhAvaH / etAnIti, dharmAdaya iti bhAva:, vidheyaprAdhAnyAtpudgalazabdasya triliGgatvAdvA napuMsakanirdezaH / evazabdo bhinnakramo dravyeyattAbodhakaSaTpadena sambaddhyate, tathA caitAni SaDevetyarthaH / etAni SaDeva kimAtmakAnItyata Aha dravyANIti / bAhyAbhyantaranimittakotpAdavigamaiH svaparyAyaidrUyante gamyante tAMstAn paryAyAn vA dravanti gacchantIti dravyANi bAhyaM nimittaM dravyakSetrakAlabhAvalakSaNaM, AbhyantaraJca svapariNAmavizeSaH, tAvetau militvotpAdavigamayorhetU bhavataH natvanyatarApAye, tathA caitAni paryAyadravaNAddravyANi na tu dravyatvasambandhAt, dravyatvasambandhAtpUrvameSAmadravyatvApatteH, na hi daNDasambandhAt prAg devadatto daNDyAsIt / kintu yadA daNDasambandhastadaiva / na ca tathA prakRte dravyatA'bhimatA prAgdravyatvasambandhAt, abhimatatve vA tatsambandhA''narthakyameva / yadvA jAti: zabdArtha ityabhyupagantRdravyAstikanayAbhiprAyeNa dravyatvanimittA dravyasaMjJaiteSAM bhavatu, tacca dravyatvaM vastutaH kathaJcidbhinnAbhinnamiti na ko'pi doSaH / evazabdasya dravyANItyanenApi sambandha:, tathA ca jIvAdIni SaT dravyANyevetyapi lAbhena dharmAdiSu dravyatvAyogasya vyAvRttiriti / etena ca jIvAdInAM dravyatvaM sAmAnyavizeSAtmakatvamutpAdavyayadhrauvyAtmakatvaM paryAyavattvaM tattvaJca sAdharmyaM labhyata iti bhAvaH // zaMkA- anazva zabdanI gardabha rUpa arthamAM sthiti vyAjabI che, kema ke-jIvatva sarakhuM peTa, eka zarU (jarI) vagere 35 samAnatA che. hrasvakarNa Adi rUpa turaMganA vizeSa lakSaNanI apekSAthI bhinnatA che. dharma Adi ajIvomAM to tathAvidha samAnatAno abhAva hovAthI, zuM jIvanA asAdhAraNa caitanyathI zUnya mAtramAM ajIva zabda che ? samAdhAna- AvI zaMkAmAM sAdharmsa dharmanA pratipAdana dvArA, jIva AdinuM sAmAnya vizeSa AtmakapaNuM paNa darzAvavA mATe kahe che ke-'jIvanI sAthe A dharma-adharma-AkAza-kAla-pudgalo'-e cha padArtho dravya tarIke uhevAya che. tathAca jIvanI sAthe dharma-adharma-AkAza-kAla-pudgalono dravyatva nAmano samAna dharma che. vaLI dravyatva paNa pratiSedha yogya nathI. jo pratiSedhya mAnavAmAM Ave, to AkAzapuSpanI mAphaka dharma Adi asat banI jAya ! A iSTa nathI. ajIvamAM to jIvanA asAdhAraNa dharmarUpa caitanyano pratiSedha iSTa che. tathAca jIva Adi cha padArthomAM dravya nAmanI saMjJA che. jIva dharma-adharma Adi rUpa vizeSa saMjJA che. 'etAni' A dharmAdi padArthomAM ahIM vidheyanI-dravyANi rUpa vidheya padanI pradhAnatAnI apekSAe ane pudgala zabda traNa liMgamAM vartato hovAthI napuMsaka tarIke nirdeza che. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tattvanyAyavibhAkare "eva' zabda kramabhedavAcI che. arthAt dravyanI saMkhyA bodhakakhaTu zabdanI sAthe joDAya che. jema ke-A jIva Adi padArtho cha ja che. zaMkA- A jIva Adi che ja padArtho kevA svarUpavALA che? samAdhAna- A jIvanI sAthe dharma-adharma-AkAza-kAla-pudgala dravya rUpa che. dravya eTale bAhya nimitta ane atyaMtara nimittajanya utpAda ane vigama rUpa sva(dravya)nA paryAyo vaDe je prApta karAya athavA te te paryAyone je pAme che, te dravyo kahevAya che. ahIM dravya-kSetra-kAla-bhAva rUpa bAhya nimitta kahevAya che ane atyaMtara nimitta svapariNAma vizeSa kahevAya che. A be maLIne utpAda ane vigamamAM hetu thAya che. nahi ke-ekanA abhAvamAM tathAca paryAyaprAptinI apekSAe A jIva Adi cha padArtho dravya' kahevAya che. paraMtu dravyatva jAtinA saMbaMdhanI apekSAe nahi, kema ke dravyatva saMbaMdhanA pahelAM A jIva Adi che padArthomAM adravyatvanI Apatti thaI jAya ! A vAta barobara che ke- daMDanA saMbaMdhathI pahelAM devadatta daMDI kahevAto nathI, paraMtu jyAre daMDano saMbaMdha thAya tyAre ja daMDI kahevAya che. vaLI prakRtamAM vAdIe dravyatvanA saMbaMdha pahelAM dravyatA mAnelI nathI ane jo mAnavAmAM Ave to dravyatva saMbaMdhanI nirarthakatA ja che. athavA "jAti e ja zabdArtha che.'- AvuM mAnanAra dravyAstika nayanA abhiprAyathI dravyatva rUpa nimittavALI dravyasaMjJA A jIva Adi padArthonI thAo ! vaLI te dravyatva vastuthI kathaMcit bhinna-abhinna che ethI koIpaNa doSa nathI. eva' zabdano saMbaMdha dravyANi' padanI sAthe paNa che. arthAtu jIva Adi cha padArtho dravya ja che- evo paNa lAbha thavAthI dharma Adi cha padArthomAM dravyatvanA abhAvano abhAva (dravyatva ja) nizcita thAya che. A samasta nirUpaNathI dravyatva eTale utpAdavyayauvya Atmakatva, sAmAnyavizeSa Atmakatva, guNaparyAyavattva ane tattvatva rUpa samAna dharma jIva Adi cha padArthomAM prApta thAya che. nanu SaDiti padenaivakAraM saMyojya SaDeva dravyANItyuktam, tanna yuktaM naiyAyikAdibhiH pRthivIjalatejovAyudiGmanasAM dravyatayA guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAbhAvAnAJca padArthatayA'bhyupagatAnAM sattvAdizaGkAyAmAha darzanAntarAbhimatapadArthAnAmatraivAntarbhAvaH / 7 / darzanAntarAbhimateti / naiyAyikAdInAM darzanAntareSu tairabhyupagatAnAM pRthivyAdipadArthAnAM SaTsveteSvevAntarbhAva ityarthaH, tathAhi pudgalA vicitrazaktimantastathA ca zaktivaicitryeNa pariNAmavaicitryAtpRthivIjalatejovAyurUpeNa pariNamanta iti sarvathA teSAM vibhinnajAtIyatve mAnAbhAva eva, tathA digapi nAstyatiriktA rucakapradezAvadhikaviziSTAkAzapradezaiH sUryodayAdyA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sUtra - 7-8,9,10, prathama kiraNe zrayeNAkAzapradezairvA prAcyAdivyavahAropapatteH / dravyamanaso'pi cakSurAdivatpudgalavizeSAtmaka tvameva / atha guNAdInapi parAbhyupagatAnantarbhAvayati guNaparyAyasAmAnyavizeSAdayaSSaTsveva saGgacchante / 8 / guNeti / guNo rUpAdiH / paryAyaH karma kramabhAvitvAt / AdinA samavAyAbhAvayorgrahaNam / tathA ca guNakarmasAmAnyAni dravyasya paryAyA eva / vizeSastvaprAmANika eva / samavAyastu nAstyeva, kathaJcittAdAtmyalakSaNasambandhenaiva guNAdiviziSTabuddhyupapatteH / abhAvo'pi nAdhikaraNAvyAt sarvathA bhinnaH, tAdRze pramANAbhAvAt, evaJca SaDeva dravyANi nAdhikAni navA nyUnAnIti bhAvaH // nanvevamapi SaDeva dravyANItyanupapannaM tebhyo bhinnAnAM puNyapApAdInAM sattvAt, uktaM hi pUrvaM 'tatra tattvAni jIvAjIvapuNyapApAsravasaMvaranirjarAbandhamokSA nave'ti ityAzaGkAyAmAha puNyAditattvAnAmapyayameva nyAyaH / 9 / puNyAditattvAnAmapIti / ayameva nyAya iti, uktadizA SaTsu dravyeSvevAntarbhAva: karaNIya iti bhAvaH, paMktireSA vyAkhyAtaprAyaiva / svayaM mUlakAro'ntarbhAvamabhidhatte tatra puNyapApAzravabandhAnAM pudgalapariNAmatvAtpudgaleSu, saMvaranirjarAmokSANAM jIvapariNAmattvAjjIveSvantarbhAvaH / 10 / tatreti / Asravo hi naikarUpaH kintu karmaprApakakriyAvizeSo'dhyavasAyavizeSo vA syAt tatra mUrtasyaivAtmanaH kriyAvattvAMtkriyAyA mUrttAtmakapudgalarUpatvaM, tatkriyAprayojakAdhyavasAyavizeSatve tu jIvapariNAmAtmakatayA jIvAtmakatvaM, bandhasyopazliSTakarmarUpatvAtpaudgalikatvamiti bhAvaH // zaMst- '53' mevA pahanA sAthe 'bheva2' 1ne 'cha 4 dravyo cha'- 2 // pramANa yuM te 81.5 nathI, ma -naiyAyi mAhavAhImome pRthvI-48-tesa-vAyu-hizA bhane manamA dravya5j tathA gu-bh-saamaanyvizeSa-samavAya-abhAvamAM padArthapaNuM mAnela che; mATe bAra dravyo vadhArIne aDhAra dravyo kahevA joIe. bhenA pahale '7 4 dravyo che'- mema bha3vAya cha ? samAdhAna naiyAyika Adi vAdIoe jaina bhinna darzanomAM pRthar rUpe mAnela pRthvI Adi padArthono samAveza 'bhA 7 dravyomA 4' thAya che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tattvanyAyavibhAkare te A pramANe "pudgalo aciMtya zaktivALA che.' tathAca zaktinI vicitratAthI pariNAmanIparivartananI vicitratA hoI, pudgalo pRthvI-jala-tejas ane vAyu rUpe pariName che. sarvathA pRthvI, jala AdinI bhinna jAtimAM koI pramANa nathI. tathA dizA paNa pRthar dravya nathI, kema ke-capradezanI maryAdAvALA viziSTa AkAzapradezothI athavA sUryodayanA Azraya rUpa AkAzapradezothI pUrvadizA Adi dizAno vyavahAra yuktiyukta thAya che. dravya Atmaka mananuM paNa cakSu AdinI mAphaka pudgalavizeSa rUpa ja che. - have taiyAyika vaizeSika abhimata guNa Adi padArthono jIva Adi "cha" dravyomAM ja samAveza thAya che. e vAta kahe che ke- rUpa Adi covIza guNo kramabhAvI hoI gamana Adi rUpa paryAya-karma, sAmAnya para ane apara be prakAranuM che. sattA e para sAmAnya che. dravyatva apara sAmAnya kahevAya che. tathAca guNa-karmasAmAnyano samAveza dravyanA paryAyomAM thAya che. Adi ane aMtarahita aNu, AkAza Adi nitya dravyomAM rahenAra, atyaMta vyAvRtti jJAnanA kAraNa tarIke vizeSa rUpa padArtha aprAmANika ja che, kema ke-vizeSa paNa paryAyarUpa sajAtIya vijAtIyothI sarvathA vyavacchedavyAvRtti rUpa dharma che. vaLI ayuta siddha-AdhArya AdhArabhUta padArthono Iha pratyaya hetu rUpa samavAya saMbaMdha to judo padArtha nathI ja, kema ke- kathaMcit tAdAtma rUpa saMbaMdha vaDe ja guNa Adi viziSTa buddhinI upapatti thaI jAya che. abhAva nAmaka padArtha paNa adhikaraNa rUpa dravyathI sarvathA bhinna nathI, kema ke- tAdezamAM pramANano abhAva che. arthAt jIva Adi cha padArtho ja dravyo che. cha thI koI adhika ke nyUna nathI. zaMkA- A pramANe je kahyuM che ke- "cha ja dravyo che'- e vAta ThIka nathI, kema ke- jIva Adi cha dravyothI bhinna puNya-pApa Adi tattvonI vidyamAnatA che. pahelAM ja kahI dIdhuM che ke tyAM jIva-ajIva-puNya-pApaAzrava-saMvara-nirjarA-baMdha ane mokSa, e nava tattvo che. samAdhAna-puNya Adi tattvomAM paNa A ja jAya che ane puNya Adi tattvono pUrvokta dizA dvArA jIva Adi cha dravyomAM ja aMtarbhAva karavo joIe. jema ke tyAM eTale jIva Adi cha dravyo paikI pugalomAM puNya-pApa-Azrava-baMdhatattvono samAveza thAya che. vizeSa vAta evI che ke- Azrava aneka rUpavALo che. paraMtu karma prApta karAvanAra kriyAvizeSa rUpa Azrava athavA adhyavasAyavizeSa rUpa Azrava-ema be vibhAgamAM che. tyAM mUrti AtmA ja kriyAvAna hoI kriyAvizeSa rUpa AzravanuM mUrtisvarUpI pagalapaNuM che ane te kriyAmAM prayojaka rUpa adhyavasAyavizeSa jIva pariNAma hoI jIva Atmaka paNa che. baMdhanuM saMzliSTa karmarUpapaNuM hoI paudgalikapaNuM siddha ja che. tathA saMvara, nirjarA ane mokSatattvono samAveza jIvapariNAmavizeSa hoI jIvadravyamAM aMtarbhAva thAya che. atha kAlaM vihAya paJcAnAM sAdharmyamAha naM viphA patiyA mantiA 22. kAlamiti / anAgatasyAnutpatterutpannasya ca nAzAtpradezapracayAbhAvena kAle'stikAyatA nAstItyabhiprAyeNAha kAlaM vihAyeti / kAyo hi samudAyaH, manuSyalokavyApI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 11, prathama kiraNe kAlastvekasamayAtmakatvenaiko'to na tasya kAyarUpatvamiti bhAvaH / paJceti, jIvadharmAdharmAkAzapudgalA ityarthaH / astikAyA iti, sakalajIvAdidravyadhrauvyapratipAdako'vyayo'stizabdaH / ApattivAcakaH kAyazabdaH, ApattirnAmAvirbhAvatirobhAvau, utpAdavinAzAviti yAvat / evaJcotpAdavyayadhrauvyAtmakA ityarthaH / nanu pudgalAnAmutpAdavyayavattvasaMbhave'pi jIvAdInAM kathaM taditi cenna jIvasyotpAdavinAzizarIrasambandhAdutpAdavinAzavattvAt anityajJAnAdimattvAdvA, dharmAdInAmapi tattadgatyAdhupagrahavyApArANAM jigamiSucaitrAdinimittata AvirbhUtAnAM samuparatagatyAdivyApAre ca caitrAdike tirohitAnAJca smbndhenotpaadvinaashvttvaat| na ca manuSyalokAntarvartinaH kAlasyaikasamayAtmakatvAtparamasUkSmatvAnirvibhAgatvAcca na kAyatA, ata eva notpAdavinAzitvaM, utpAdavinAzAvinAbhUtaJca dhrauvyaM tadabhAvAt dhrauvyamapi na bhavedeveti samayAtmakaH kAlo vandhyAputravadasanneva syAditi vAcyam, yatkAyazabdenocyate tadevotpAdavinAzavaditi niyamAbhAvAt / kintu svarasasiddhayorevotpAdavinAzayoH kAyazabdena prakAzanAt / nahi zabdasAmarthyAdabhUtayorapi tayoH kalpanA samucitA, tathA ca kAyazabdaprayogAbhAve'pi svArasikotpAdavinAzau tatsahacaritaM dhrauvyaJca kAle'pyastyeveti na doSaH / na caivamapi kuto na kAle kAyazabdaH prayujyata iti vAcyam / pradezAnAmavayavAnAM vA bahutvAbhAvAt / abhyantarIkRtevArtho hi kAyazabdaH, kAyA iva kAyA iti yathaudArikAdizarIranAmakarmodayavazAtpudgalaizcIyante iti kAyAH tathA dharmAdInAmanAdipAriNAmikapradezacayanAt kAyatvam / tathA ca pracIyamAnAkAratvaM kAyazabdArthaH, sa ca samudAyarUpaH, so'pi vibhAge sati bhavati, vibhaktAzca dharmAdidravyapradezAH, ekasmindharmAdipradeze'parasya dharmAdipradezasyApratiSThitatvAt / tathA pravibhaktapradezAnAM parasparAvicchedarUpatvAtsamudAyarUpatvametAdRzaJca pracIyamAnAkAratvaM kAle nAstIti dik / evaJca kAlAtiriktAnAM pradezAvayavabahutvaM sAdharmya phalitaM, na caikasmin paramANau avayavabahutvamavyAptamiti vAcyam pradezAvayavabahutvasamAnAdhikaraNadravyatvavyApyadharmavattvasya tadarthatvAt, tAdRzo dharmaH pudgalatvaM paramANAvapIti nAvyAptiH, kAle'tivyAptivAraNAya bahutvAntam / paryAyAthikanayaprAdhAnyenAyamartha AhataH, vastutastu tasya dravyAvayavairniravayavatve'pi 'ekarasagandhavarNo dvisparzazcANurbhavatIti svazAstraprasiddhyA bhAvAvayavaissAvayavatvamakSatameva / evaM jIvAdInAM paJcAnAM arUpitvamamUrttatvaM, dharmAdicaturNAmekadravyatvaM niSkriyatvaM jIvAdInAM trayANAM lokAkAzasya cAsaMkhyeya pradezatvaM, saMkhyeyAsaMkhyeyAnantAnyatamapradezatvaM pudgalAnAM, jIvapudgalAnAntvanekadravyatvaM kriyAvattvaM ca sAdharmya vijJeyamiti dik // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare have kAla nAmaka dravyane choDI jIva Adi pAMcanuM sAdharma kahe che ke- "kAlane choDI pAMca astikAya che." RjAsUtra nayanI apekSAe bhaviSyakALanI utpatti nathI ane bhUtakALa naSTa thayo che. pradezonA samudAyano abhAva hoI kAlamAM "astikAyatA' nathI. A pramANenA abhiprAyathI kahe che ke- "kAlane choDI" iti Adi. kAya eTale pradeza pracaya rUpe kahevAya che te kAla-manuSyalokavyApI aDhI dvIpamAM vartamAna-addhA samaya, eka, parama sUkSma ane nirvibhAga hoI, kAyazabdavAcya samudAya rUpa kAla kahevAto nathI. arthAt eka samaya Atmaka kAla hoI eka che mATe te kAlanI kAyarUpatA nathI. "astikAyano artha-asti nAmano avyaya zabda sakala jIva Adi dravyaniSTha dhruvatAno vAcaka che. kAya zabda ApattivAcaka che. Apatti eTale AvirbhAva (utpAda) ane tirobhAva vinAza evo artha samajavo. astikAyano samudita e artha che ke-utpAda-vyaya-dhrauvya Atmaka dravyo astikAya kahevAya che. zaMkA-pudgalomAM utpatti ane vinAzavALA zarIranA saMbaMdhanI apekSAe utpatti-vinAza che. athavA anitya-kSAyopathamika jJAna-darzana AdinI apekSAe utpatti-vinAza che. arthAt paryAyanI apekSAe utpAda-vinAza che. samAdhAna- jIvamAM utpatti ane vinAzavALA zarIranA saMbaMdhanI apekSAe utpatti-vinAza che. athavA anitya-kSAyopathamika jJAna-darzana AdinI apekSAe utpatti-vinAza che. arthAt paryAyanI apekSAe utpAda-vinAza che. dharma-adharma paNa gatipariNata caitra Adi rUpa paranimitta dvArA utpanna, sthiti pariNata caitra Adi nimittamAM vinaSTa evA, te te gati, sthiti, upakAra rUpa vyApAronA saMbaMdhanI apekSAe utpAda ane vinAza ghaTamAna che. zaMkA- manuSyalokamAM rahenAra addhA samaya rUpa kAla, eka samaya Atmaka, parama sUkSma, nivibhAga hoI kAya rUpa nathI. ethI ja utpAda-vinAzavALo nathI, ane tethI ja temAM utpAda ane vinAzanI avinAbhAvI prauvyano abhAva che. arthAt utpAda ane vinAzanA abhAvamAM prauvya paNa asaMbhavita hoI samaya rUpa kAla, vAMjhaNInA putranI mAphaka avidyamAna-adravya ja thaI ja jAya ne? samAdhAna- je kAya zabdathI kahevAya che, te ja utpAda-vinAzavALuM ja che evo niyama nathI. paraMtu svarasa-(sva-svabhAva)thI siddha ja utpAda ane vinAzano kAya zabdathI prakAza karAya che. ahIM zabdasAmarthyathI avidyamAna te utpAda-vinAzanA saMnidhAnanI kalpanA ucita nathI. arthAta jyAM kAya zabdanuM grahaNa nathI, tyAM svarasa siddha ja utpAda ane vinAza tathA tatsahacArI dhruvatA paNa kAlamAM che ja. A pramANe doSa nathI. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 sUtra - 11, prathama kiraNe (manuSyalokavyApI) eka samaya dravyaparyAyathI avabaddha vRttivALo ja che. te kAla, dravyArthanI apekSAe paryAya mAtramAM utpAdatraya dharmavALo hovA chatAMya paryAya pravAha vyApI yuvatAne kare che. atIta, anAgata ke vartamAna avasthAomAM paNa kAla-kAla AvA sAmAnya zravaNathI sarvadA dhruvatAnA aMzanA avalaMbanathI te kAlamAM utpAda-vyaya-dhrauvyanI ghaTamAnatA samajavI. tathAca aDhI dviIpa ane be samudrathI AkrAnta kSetrapariNAmavALo ticchamAnathI 45 lAkha jojana pramANavALo UMco ane nIce 18 jojanapramANavALo kAlanAmaka dravya che - ema kahevAya che. kema ke - vizeSatayA vartanAdI rUpa kAlaliMgono manuSyalokamAM sadbhAva che. zaMkA - jo Ama che to arthAt kAlamAM utpAda-vyaya-dhrauvya AtmakapaNuM che, to kAlamAM astikAyatA kema nathI? samAdhAna - pradezonuM ke avayavonuM bahuta nahi hovAthI kAla astikAya kahevAto nathI. arthAt avayavo, paramANu yamuka Adi kahevAya che. emAM paramANuo to samudAya rUpa pariNAmane anubhavI bhedane paNa pAme che, ekalA paNa hoya che. dharma AdinA pradezo AvA nathI. ethI te pradezo avayavo kahevAtA nathI. mATe ahIM pradeza ane avayavanuM bhedathI kathana che. pagaladravya bahu avayavavAnuM kahevAya che. saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI, anaMtapradezI ane anaMtAnaMtapradezI DhaMdha kahevAya che. eka paNa paramANu pudgala dravya, eka rasa, gaMdha, varNa ane krisparza rUpa bhAva avayavanI apekSAe sAvayava kahevAya che, paNa dravya rUpa avayavanI apekSAe niravayava kahevAya che. vaLI kAya zabda garbhita IvanA arthavALo che. kAyanI mAphaka kAya, jema zarIro, audArika Adi zarIranAmakarmanA udayanA vaze pudgala caya-pradeza avayavI hoI kAya zabda vAcya bane che, tema dharmAdi paNa anAdi pAriNAmika pradezanA pracaya rUpa hoI - pradeza avayavI hoI kAya zabda vAcya bane che. pracayamAna AkAra rUpa skaMdha e kAya zabdano artha che ane te samudAya rUpa che. te skaMdhanAmaka samudAya paNa vibhAga hove chate thAya che ane dharma Adi dravyapradezo vibhakta kahevAya che. jyAM eka dharmapradeza rahelo che, tyAM bIjo paNa dharmapradeza pratiSThita nathI. eTale te vibhakta pradezono A paraspara avicchannatA rUpa samudAya kAya zabda vAcya bane che. Avo pracIyamAna AkArapaNA rUpa samudAyatva kAlanAmaka dravyamAM nathI, ema jANavuM. arthAta kAlabhinna jIva dharma, adharma, AkAza ane pudgalono pradeza avayavabahuta nAmaka dharma-samAna dharma che, ema phalita thAya che. zaMkA - pradeza avayavabahuta evuM lakSaNa jyAre dharmAdi rUpa astikAya rUpa lakSyanuM bAMdhavAmAM Ave che, tyAre prazna thAya che ke - astikAya rUpa lakSyanA ekadeza rUpa paramANumAM avayavabahutva nAmanuM lakSaNa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvanyAyavibhAkare avyApti (lakSyanA ekadezamAM nahi rahevA rUpa) nAmanA doSathI duSTa bane che, to ahIM doSanuM nivAraNa kevI rIte thaze ? samAdhAna-ahIM pradeza avayavabahutva rUpa lakSaNano artha pradeza avayavabahuta samAnAdhikaraNa dravyatvavyApya dharmavattva samajavo. pradeza avayavabahutvano samAnAdhikaraNa (skaMdha rUpa adhikaraNa vRtti) dharmadravyatvano vyApya dharma (nyUna dezavRtti-aSAntara dharma) pudgalatva che ane pudgalatva dharma paramANamAM che, mATe ahIM prakRta lakSaNamAM abApti nAmano doSa nathI. alakSya rUpa kAlanAmaka dravyamAM ativyApti (tizana nakSya nakSya vAviziSTa vyAti: | arthAt lakSaNanuM alakSyamAM javA rUpa ativyApti) nAmanA doSanA vAraNa mATe pradeza avayavabahutva evuM lakSaNa kareluM che, kema ke-kAlamAM pradeza avayavabahutva nathI, mATe astikAya bhinna kAla rUpa alakSyamAM ativyApti nathI. ahIM uparokta artha paryAyArthika nayanI apekSAe che. dravya rUpa avayavonI apekSAe paramANu niravayava hovA chatAM, "eka rasa-gaMdha-varNavALo, be sparzavALo paramANu hoya che'- evI jaina zAstranI prasiddhi hovAthI, bhAva avayavonI apekSAe sAvayavapaNuM paramANumAM akSata ja che. A pramANe pugala sivAyanA dharma-adharma-AkAza-kAla-jIva rUpa pAMca dravyonuM arUpIpaNuM, jIva ane pudgala sivAyanA dharma-adharma-AkAza-kAla rUpa cAra dravyonuM ekadravyapaNuM ane niSkriyapaNuM, jIva-dharmaadharma ane lokAkAzanuM asaMkhya pradezapaNuM; saMkhyAta-asaMkhyAta-anaMta anyatama pradezapaNuM; pudgalonuM, jIva ane pulonuM aneka dravyapaNuM ane kriyAvanta; ema sAdharma jANavuM. iti dipha. atha puNyasya prabhedAnAha puNyasya tu sAtoccairgotramanuSyadvikasuradvikapaJcendriyajAtipaJcadehAdimatritanUpAGgAdimasaMhananasaMsthAnaprazastavarNacatuSkAgurulaghuparAghAtocchvAsAtapodyotazubhakhagatinirmANatrasadazakasuranaratiryagAyustIrthakaranAmakarmarUpeNa dvictvaariNshdbhedaaH| 12 / puNyasyeti / zArIramAnasAnekavidhasukhapariNAmaprApakaM sAtaM vedanIyakarmottaraprakRtIdam, lokapUjitakulaprasavanidAnaM karmoccairgotraM gotrakarmottarabhedaH, manuSyadvikaM manuSyagatimanuSyAnupUrvIrUpamevamevasuradvikamapi / ayamAtmA paJcendriya iti vyavahAranimittaM karma paJcedriyajAtiH / paJcadehA audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNarUpAH / AdimAnAM tisRNAmaudArikavaikriyAhArakANAM tanUnAmaGgopAGgAni ziraHprabhRtInyaGgulyAdIni ca tannivartakakarmANyAdimatritanUpAGgAni / AdimasaMhananasaMsthAne, asthibandhanavizeSaprayojakaM karma saMhananaM, AdimasaMhananaM vajrarSabhanArAcasaMjJa, zarIrAkRtinirvRttiprayojakakarma saMsthAnaM, AdimasaMsthAnaM samacaturasranAmetyarthaH / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 12, prathama kiraNe 43 prazastavarNacatuSkaM, zuklaraktapItAH prazastavarNAH, prazasto gandhassurabhiH, kaSAyAmlamadhurAH prazastarasAH, mRdulaghusnigdhoSNAH prazastasparzA eSAM lAbhaprayojakAni karmANi catvAri prazastavarNacatuSkapadagrAhyANi / zarIrANAmagurulaghutvapariNAmaniyAmakaM karmAgurulaghu / paratrAsAdijanakaM karma parAghAtaM, ucchasanaprAptiheturucchAsaH / uSNaprakAzaprApakaM karmAtapaM, anuSNaprakAzaprApakaM karmodyotaM, zubhAntarikSagamanahetuH karma zubhakhagatiH, aGgopAGgAdipratiniyatasthAnavRttitAprayojakaM karma nirmANaM, trasabAdaraparyAptapratyekasthirazubhasaubhAgyasusvarAdeyayaza:kIrtirUpANi daza karmANi trasadazakapadagrAhyANi, surAzca narAzca tiryaJcazca suranaratiryaJcasteSAmAyUMSi, tatprayojakakarmANyatra suranaratiryagAyUMSi / dharmatIrthapravarttayitRpadaprApakaM karma tIrthakaranAma, eSAM dvandvastataH karmapadena karmadhArayaH, tAdRzakarmANi rUpaM svarUpaM yasya puNyasya tattAdRzakarmarUpaM tena puNyasya dvicatvAriMzadbhedAtmakatvamiti bhAvaH // tatra sAtoccairgotravarNAni suranaratiryagAyurvarjAni ca zeSANi karmANi nAmaprakRtayaH, sAtoccairgotre vedanIyagotrakarmaNoruttaraprakRtI, suranaratiryagAyUMSi AyuSaH prakRtayo bodhyAH // have puNyakarmanA prabhedo (1) zAtA vedanIya zarIra ane mana saMbaMdhI sukhanI prApti karAvanAra, vedanIyakarmanI uttaraprakRti rUpa zAtAvedanIya karma che. (2) uccagotrakarma- lokathI pUjita kuLamAM janmanA mULa kAraNa rUpa, gotrakarmanA uttarabheda rUpa (myagotra. (3 + 4) manuSyadvi- manuSyAta, manuSya bhAnupUlA 35 manuSyatii. (5 + 6) suviH- surata, su2 bhAnupUvA 35 suvi3. (7) paMthendriyAti- 'bhA mAtmA paMthendriya cha'- mAvA vyavahAramA nimittabhUtabha, paMthendriya ti. (8 thI 12) pAMya zarIra- mauhAra, vaiyi, maa||24, tesa bhane Abhae35 pAMya zarIrI. (13 thI 15) pahelA traNa zarIranA aMga-upAMgo- audArika, vaikriya ane AhAraka rUpa traNa zarIronA zira vagere aMgo ane aMguli Adi upAMgonA utpAdaka karmo, prathama zarIratrayanA aMgopAMgo vAyacha. . -- - (16) prathama vajaRSabhanArA saMghayaNa- hADakAMonI viziSTa racanAmAM prayojaka karma, saMghayaNa kahevAya (17) prathama samacaturaTyasaMsthAna- zarIranA viziSTa AkAranI utpattimAM prayojaka kAraNa rUpa karma saMsthAna, samacaturastra nAmaka prathama saMsthAna kahevAya che. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tattvanyAyavibhAkare (18 thI 21) prazastavarNacatuSka- (varNa-gaMdha-rasa-sparza Atmaka) zukala-rakta-pItavarNo zubhavarNa, prazasta gaMdha surabhi, kaSAya-Asla-madhura e prazasta raso, mRdu-laghu-snigdha-USNa rUpa prazasta sparzI, A prazasta varNa catuTyanA lAbhanA prayojaka kAraNabhUta cAra karmo, prazastavarNa catuSka pada grAhya bane che. (22) agurulaghu- zarIronA agurulaghutva pariNAmanuM niyAmaka dharma. (23) parAghAta- bIjAone trAsa Adi karanAra. (24) ucchavAsa- zvAsa levA rUpa kriyAnI prAptimAM hetu rUpa. (25) Atapa- USNa prakAzanuM prApaka karma. (26) udyota- zIta prakAzanuM prApaka karma. (27) zubhakhagati- zubha, AkAzamAM gamana kAraNa rUpa karma zubhakhagati, sArI cAlamAM kAraNabhUta karma zubhakhagati.' (28) nirmANa aMga, upAMga Adine niyata sthAnamAM rAkhanAruM karma. (29 thI 38) trasadazaka-trasa-bAdara-paryApta-pratyeka-sthira-zabha-saubhAgya-sasvara-Adeya-yazakIrti rUpa daza karmo trasadazaka' padathI grAhya bane che. (39 thI 41) suranaraticAyu- surAyuM, narAyuM ane tiryaMcAyunA prayojaka karmo (42) tIrthaMkaranAma- dharmatIrthanA pravartaka padanuM prApaka karma. A beMtAlIza padono dvanda samAsa karyA bAda karmapadanI sAthe karmadhAraya samAsa tAdeza karmo jevuM jenuM rUpa-svarUpa che evA puNyanuM, te tAdeza karma rUpI svarUpa vaDe puNyatattvanA beMtAlIza bhedo che. te beMtAlIsa bhedomAM zAtA vedanIya ane ucca-gotra choDI, temaja devAyu-narAyu-tiryaMcAyu choDI, arthAt A pAMca karmo choDI bAkInA bIjA sADatrIsa karmo nAmakarmanI prakRti rUpa che. sAta rUpa bheda vedanIyakarmanI ane ucca gotra gotrakarmanI uttaraprakRti che. surAyu, narAyu ane tiryaMcAyu-e traNa AyuSyanI prakRti jANavI. etarhi pApasya prabhedAnAha jJAnAntarAyadazakadarzanAvaraNIyanavakanIcairgotrAsAtamithyAtvasthAvara-dazakanaraka trikakaSAyapaJcaviMzatitiryagdvikaikadvitricaturjAtikukhagatyupaghAtA-prazastavarNacatuSkAprathamasaMhananasaMsthAnabhedAt dvayazItividhaM pApam / 13 / __ jJAnAntarAyeti / jJAnAni cAntarAyAzca jJAnAntarAyAsteSAM dazakaM, jJAnAni vizeSaviSayabodhAtmakAni matyAdirUpataH paJcavidhAni, karmaprastAvAjjJAnapadena tadAvaraNAnAM grahaNaM, tathA ca paJcavidhAni jJAnAvaraNAni, dAnalAbhabhogopabhogavIryANAM pratyUhavidhAyakAni paJcAntarAyakarmANi, Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 13, prathama kiraNe 45 tasmAddazavidhatvaM bodhyam / darzanAvaraNIyanavakaM, darzanaM sAmAnyopalambhaH, tasyAvaraNamAvArakaM, tacca dvividhaM darzanalabdherdarzanopayogasya cAvaraNabhedAt, tatrAdyaM caturvidhaM cakSuracakSuravadhikevaladarzanAvaraNabhedAt dvitIyantu paJcavidhaM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnaddhirUpeNa, ubhayamapi militvA darzanAvaraNIyanavakamucyate / nIceotraM garhitakulaprabhavaprayojakaM karma, asAtaM viziSTaduHkhaprayojakaM karma, tattvArthazraddhAnaviparyayaprayojakaM karma mithyAtvaM / sthAvara dazakaM sthAvarasUkSmAparyAptasAdhAraNAsthirAzubhadurbhagadussvarAnAdeyAyazaHkIrtiprayojakakarmAtmakaM, narakatrikaM narakagatinarakAyurnarakAnupUrvIprayojakakarmalakSaNaM, kaSAyapaJcaviMzatiH, krodhamAnamAyAlobhAH kaSAyAste pratyekamanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanaprabhedataSSoDazavidhAH / hAsyaratyaratizokabhayajugupsApuruSavedastrIvedanapuMsakavedabhedato nava nokaSAyA ISatkaSAyarUpatvenobhayasaMmelanataH kaSAyANAM paJcaviMzatirbhavati / tiryagdvikaM tiryaggatitiryagAnupUrvIprayojakakarmadvayaM, ekadvitricaturjAtayaH-ekendriyajAtidvIndriyajAtitrIndriyajAticaturindriyajAtirUpAH, kukhagatiH kutsitAmbaragamanaprayojakaM karma, upaghAtaM svAvayavaissvapIDAprayojakaM karma, aprazastavarNacatuSkaM nIlakRSNAvaprazastavarNo, durabhiraprazastagandhaH, tiktakaTU aprazastarasau, kaThinagururUkSazItA aprazastasparzAH, eSAmudayaprayojakakarmacatuSTayaM, aprathamasaMhananasaMsthAnAni RSabhanArAcanArAcArdhanArAcakIlikAsevArttalakSaNabandhavizeSaprayojakakarmANyaprathamasaMhananAni, nyagrodhaparimaNDalasAdikubjavAmanahuNDanidAnakarmANyaprathamasaMsthAnAni / eSAM dvandvastatastAnyeva bhedastasmAditi samAsaH / tatra jJAnAvaraNIyapaJcakaM jJAnAvaraNIyasyAntarAyapaJcakamantarAyasya, darzanAvaraNIyanavakaM darzanAvaraNIyasya, mithyAtvakaSAyapaJcaviMzatirUpAH SaDviMzatividhA mohanIyasya prakRtayaH / narakAyurAyuSo nIcairgotraM gotrasyAsAtaM vedanIyasya prakRtiH / zeSANi narakagatyAnupUrvItiryaggatyAnupUrdhekadvitricaturindriyajAtyaprathamasaMhananapaJcakAprathamasaMsthAnapaJcakAprazastavarNacatuSkopaghAtakukhagatisthAvaradazakAni catustriMzannAmaprakRtayo vijJeyAH // pApatattvanA prabhedo (1 thI 10) jJAnAntarAyadazaka- jJAno ane aMtarAyonuM dazaka. vizeSa rUpa viSayanA bodha rUpa jJAno mati Adi rUpathI pAMca prakAranA che. ahIM karma prastAvanI apekSAe jJAnapadathI mati Adi jJAna AvaraNonuM grahaNa che. tathAca pAMca prakAranA jJAnAvaraNo, dAna-lAbha-bhoga-upabhoga-vIyamAM vighna karanArAM pAMca aMtarAyakarmo che. tethI jJAnAvaraNa pAMca ane aMtarAya pAMca maLIne daza bheda rUpa jJAnAntarAyadazaka jANavuM. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tattvanyAyavibhAkare (11 thI 19) darzanAvaraNIya navaka-darzana eTale sAmAnya rUpa viSayano upayoga, tenuM AvaraNa eTale AvAraka karma. darzanAvaraNIyakarma, A karma darzanalabdhi ane darzana upayoganA AvaraNanA bhedathI be prakAranuM (1) darzanalabdhi AvaraNa rUpa darzanAvaraNIyakarma, cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa ane kevaladarzanAvaraNanA bhedathI cAra prakAranuM che. (2) darzana upayoganA AvaraNa rUpa darzanAvaraNIyakarma, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA ane syAnardhino bhedathI pAMca prakAranuM che. 4 + 5 A be maLIne darzanAvaraNIyanavaka kahevAya che. (20) nIcaeNrgotra- niMdita kuLamAM utpattimAM prayojaka kAraNa karma. (21) azAtAvedanIya viziSTa duHkhamAM prayojaka karma. (22) mithyAtva- tattvArthazraddhAnathI viparyayamAM prayojaka karma. (23 thI 32) sthAvaradazaka-sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya ane ayazakIrti prayojaka karma rUpa "sthAvaradazaka' karma kahevAya che. (33 thI 35) niyatrika- narakagati, narakAyu ane narakAnupUrNImAM prayojaka karma rUpa "nirayika' kahevAya che. (36 thI 60) kaSAyapaMcaviMzati- anaMtAnubaMdhI krodha-mAna-mAyA-lobha (4) apratyAkhyAnI krodhamAna-mAyA-lobha (8) pratyAkhyAnI krodha-mAna-mAyA-lobha (12) saMjavalana krodha-mAna-mAyA-lobha (16) hAsya-rati-arati-zoka-bhaya-jugupsA-puruSaveda-strIveda-napuMsakaveda, ema nava nokaSAya (25), (iSatkaSAya rUpa hoI nokaSAya kahevAya che.) (61+ 62) tiryaddhika tiryaMcagati ane tiryaMcAnupUrvI prayojaka be karma tiryaddhika che. (63 thI 66) ekadvitricatuti- ekendriya jAti, beIndriya jAti, teIndriya jAti ane caurindriya jAti rUpa "ekaddhicaturnAti' rUpa karmo kahevAya che. (67) kukhagati- kharAba cAlamAM prayojaka karma (68) upaghAta-potAnA avayavothI potAnI pIDAmAM prayojaka karma. (69 thI 72) aprazastavarNa catuSka- nIla ane kRSNa e be azubha varNa, durabhi (durgadha) e azubha gaMdha tathA tikta ane kaTu e be azubha rasa che. kaThina, gurU, rUkSa ane zIta-e cAra azubha sparze che. A cAra azubha varNa-gaMdha-rasa-sparzInA udayamAM prayojaka cAra karmo "aprazastavarNa catuSka' kahevAya che. (73 thI 82) aprathama saMhanana-saMsthAna- pahelA sivAyanA badhA saMhanana ane saMsthAna arthAt RSabhanArAca-nArAca-ardhanArAca-kIlikA-sevArta rU5 baMdhavizeSamAM prayojaka karmo, aprathama saMhanAnapaMcaka ane nyagrodha parimaMDala sAdi kultha-vAsana-huMDakanA mULa kAraNa karmo, aprathama saMsthAnAMcaka, A badhA padono dvanda samAsa che ane te pado rUpI bhedathI pApatattva vAzI prakAranuM che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14, prathama kiraNe tyAM jJAnAvaraNIyapaMcaka jJAnAvaraNIyakarmanI prakRti che, aMtarAyapaMcaka aMtarAyakarmanI prakRti che, darzanAvaraNIyanavaka darzanAvaraNIyakarmanI prakRti che, mithyAtva-kaSAya paMcavaMzati rUpa chavvIza prakAranA karmo mohanIyakarmanI prakRti che, narakAyu AyuSyakarmanI prakRti che, nIca gotra gotrakarmanI prakRti che ane azAtA vedanIyakarmanI prakRti che. 450 , i 3-na2ti, na2/nupUlA, tirthayAti, tiyAnupUvvA, bhedd-dvi-tricaturindriya jAti, aprathama saMhanAnapaMcaka, aprathama saMsthAnapaMcaka, aprazastavarNacatuSka, upaghAta, kukhagati ane sthAvaradazaka- ema cotrIsa karmo nAmaprakRti rUpa jANavAM. sAmpratamAzravaM vibhajate Azravastu indriyapaJcakakaSAyacatuSkAvratapaJcakayogatrika-kriyApaJcaviMzatibhedAt dvAcatvAriMzadvidhaH / 14 / Azravastviti / kAyavADmanasAM kriyAvizeSo yogAparaparyAya AtmakAyAdyAzraya Azrava ucyate, sa ca yadyapi sakaSAyasyAkaSAyasya ca bhavati tathApyatra sakaSAyasyaivAzravaM vibhajate, sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrarUpamindriyapaJcakaM, krodhamAnamAyAlobharUpaM kaSAyacatuSkaM, hiMsA'satyasteyAbrahmaparigraharUpamavratapaJcakaM, kAyavADmanorUpaM yogatrikaM, kAyikyadhikaraNikI prAdoSikIpAritApanikIprANAtipAtikyAraMbhikIpArigrahikImAyApratyayikImithyAdarzanapratyayikyapratyAkhyAnikIdRSTikIspRSTikIprAtItyakIsAmantopanipAtikInaiH-zastrikIsvAhastikyAjJApanikIvidAraNikyanAbhogapratyayikyanavakAMkSapratyayikIprAyogikIsAmudAyikIpremapratyayikIdveSapratyayikIryApathikIrUpAH kriyApaJcaviMzatiH, eSAM dvandva etA eva bhedo vizeSastasmAdityarthaH / yadyapi yogendriyakaSAyAvratAnAM sakaSAyasambandhinAM kriyAsvabhAvAnativRtteH kriyAmAtramevAsravaH prasakta stathApi teSAM dravyAsravatvaM zubhAzubhAsravapariNAmAbhimukhatvAt, bhAvAsravastu karmAdAnaM, tacca paJcaviMzatikriyAbhiriti teSAM pRthaggrahaNaM, tatrAvratapaJcakaM sakalAsravajAlamUlaM, tatpravRttAvevAsraveSu pravRttistannivRttau ca sarvAsravebhyo nivRttiH atra kaSAyacatuSkaM sahakAri, ubhayoranayoH sattve indriyapaJcakamAsraveSu pravartete tadanantaraJca paJcaviMzatikriyA AsravakAraNikAH pravarttante, sarvatra ca kAyAvaGmanoyogassahakArI bhavati / tathA ca kriyApaJcaviMzatiH naimittikI, itarANi tu nimittAni yathA sparzanendriyaM kAraNaM sparzanakriyA kArya tasmin sati spRSTikI kriyA, mUrchA kAraNaM parigrahaH kAryaM tasmin sati pArigrahikI kriyA, krodhaH kAraNaM pradoSaH kArya tasmin sati prAdoSikI kriyA, mAnaH kAraNamapraNatiH kArya tasmin sati prAtItyakI kriyA, kAraNaM mAyA kArya kauTilyaM tasmin sati mAyApratyayikI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare kriyA, prANAtipAta: kAraNaM kArya prANAtipAtikI kriyA ityevaM yathAsaMbhavaM nimittanaimittika bhAvo vize: | Azrava tattvavibhAga bhAvArtha- "Azrava tattva to IndriyapaMcaka, kaSAyacatuSka, avratapaMcaka, yogatrika ane kriyApaMcaviMzatinA bhedathI beMtAlIza prakAranuM che." vivecana- Azrava-mananI, vacananI ane kAyAnI viziSTa kriyA rUpa jenuM bIjuM nAma yoga che evo, AtmA ane kAyA vagerenA AdhAra rUpa "Azrava" kahevAya che. jo ke te Azrava kaSAyavALAne ane kaSAya vagaranAne hoya che, to paNa ahIM sakaSAyagata Azravano vibhAga kare che. (1 thI 5) IndriyapaMcaka-sparzana rasanA prANa, cakSu ane zrota rUpa pAMca indriyo. (6 thI 9) kaSAyacatuSka- krodha, mAna, mAyA ane lobha rUpI cAra kaSAyo. (10 thI 14) avratapaMcaka-hiMsA, asatya, asteya, abrahma ane parigraha rUpa avratapaMcaka (15 thI 17) yogatrika-mana, vacana ane kAyA rUpa traNa yogo. (18 thI 42) kriyApaMcaviMzati-1-kAyika, 2-adhikaraNikI, 3-prAdoSikI, 4-pAritApanikI, pa-prANAtipAtikI, 6-AraMbhikI, 7-pArigrahikI, 8-mAyAprayikI, 9- mithyAdarzana pratyayikI, 10-pratyAkhyAnikI, 11-daSTikI, 12-smRSTikI, 13-prAtIyakI, 14-sAmaMtopanipAtikI, 15-nairazastrikI, 16-svAhastikI, 17-AjJApanikI, 18-vidAraNikI 19-anAbhogapratyayikI, 20-anavakAMkSapratyayikI, 21-prAyogikI, 22-sAmudAyikI, 23-premapratyayikI, 24-dveSapratyayikI ane 25-iryApathikI rUpa kriyApaMcaviMzati. A badhA padono dvanda samAsa che. A badhA pado rUpI bhedathI Azrava beMtAlIza prakArano che. jo ke sakaSAya saMbaMdhI yoga, indriya, kaSAya ane avratomAM kriyA rUpa svabhAvanuM ullaMghana nahi thavAthI kriyA mAtra ja Azrava tarIke prasaMga prApta thAya che, to paNa te yoga AdinuM dravya AthavapaNuM zubha-azubha AzravanA pariNAma rU5 kAraNane laIne che. bhAva rUpa Azrava to karmanA grahaNa rUpa che. vaLI te karyagrahaNa pacIza kriyA vaDe thAya che, mATe teonuM pRthapaNe grahaNa che. arthAtu indriyapaMcaka Adi dravyAzrava che ane pacIza kriyA bhAvAzraya rU5 che, mATe bhedathI kathana karela che. tyAM avratapaMcaka sakala AzrayasamudAyanuM mULa che. te avatapaMcakanI pravRttimAM ja AzravomAM pravRtti che. te avratapaMcakanA abhAvamAM sakaLa Azravono abhAva che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 15, prathama kiraNe 49 ahIM kaSAyacatuSka sahakArI rUpa nimitta che. avratapaMcaka ane kaSAyacatuSkanI sattAmAM indriyapaMcaka AzravomAM pravarte che tyArabAda AzravanA kAraNa rUpa pacIza kriyAo pravarte che. vaLI samasta AzravomAM mana, vacana ane kAyAnA vyApAra rUpa yoga sahakArI thAya che. tathAca pacIza kriyAo kArya rUpa che ane bIjA indriyapaMcaka Adi nimittarUpa che. jema ke-sparzana indriya e kAraNa che ane tenuM sparzanakriyA kArya che. te hoya to ja 'sRSTikI' kriyA. mUrchA kAraNa che ane mUrchA kAraNajanya parigraha kArya che. te hoya to ja 'pArigrahikI' kriyA. krodha kAraNa che ane krodha rUpa kAraNajanya pradveSa kArya che. te hoya to ja 'prAdoSikI' kriyA. mAna e kAraNa che ane mAna rUpa kAraNajanya apraNAma kArya che. te hoya to ja 'prAtItyakI' kriyA. mAyA kAraNa che ane mAyA rUpa kAraNajanya kuTilatA rUpa kArya che. te hoya to ja 'mAyApratyayikI' kriyA. prANAtipAta kAraNa che ane prANAtipAta kAraNajanya kArya rUpa kArya che. te hoya to ja 'prAzAtipAtiDI' DiyA A pramANe saMbhava pramANe artha-arAbhAva bhAvo. idAnIM saMvarabhedAnAha-- paJcasamititriguptidvAviMzatiparISahadazayatidharmadvAdazabhAvanApaJcacAritra bhedAtsaMvarassaptapaJcAzadvidhaH / 15 / paJceti / IryAbhASaiSaNA''dAnanikSepotsargarUpAH paJcasamitayaH / kAyavAGmanonigrahAtmikAstriguptayaH / kSuptipAsAzItoSNadaMzAvastrArativanitAcaryAnaiSedhikazayyA''krozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamalasatkAraprajJA'jJAnasamyaktvarUpA dvAviMzartiparISahAH / kSAntimArdavArjavanirlobhatAtapaHsaMyamasatyazaucAkiJcanyabrahmacaryarUpA daza yatidharmAH / anityAzaraNa saMsAraikatvAnyatvAzucitvAzravasaMvaranirjarAlokasvabhAvabodhidulabhadharmasvAkhyAtarUpA dvAdaza bhAvanA: / sAmAyikachedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasaMparAyayathAkhyAtarUpANi paJca cAritrANi, eSAM dvandva etAnyeva bhedaH prakArastasmAt / saMvara:pUrvoditA''sravasya nirodhaH, zubhAzubhakarmagrahaNahetvAtmapariNAmAbhAva iti yAvat / artho'yaM saMvaraNaM saMvara iti vyutpattyA vijJeyaH / saMvriyate karmAneneti vyutpatyA tu saMvarassamityAdaya: / samityAdibhirhi karma saMvriyate, tathA ca zubhAzubhakarmAdAnAbhAve samityAdayaH karaNamiti tAtparyam // saMvaranA prabhedo bhAvArtha- 'paMtha samiti, nae gupti, jAvIza parISaTa, ghza yatidharma, jAra bhAvanA ane pAMya cAritranA bhedathI saMvara sattAvana prakArano che.' 1. atra karmavyutpattyA kSudhAdInAM parISahatvamuktametattatvamagre vakSyate / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 tattvanyAyavibhAkare viveyana- (1 thI 5) paMya samiti-yA, bhASA, bheSau, mAhAnanikSepa bhane utsa[ 35 pAMya samiti. (6 thI. 8) trigupti - Ayanigraha, kyananiya sane manoniya 35 tre| guptimI..... (8 thI 30) dvAviMzati parISa8- sudhA, pipAsA, zIta, 75, 6, bhavana, mati, vanitA, yA, naSedhi, zayyA, mAToza, 15, yAyanA, malAma, roga, tRl, sparza, bhasa, Art2, prazA bhane mazAna samyakatva rUpa bAvIza parISaho. (31 thI 40) 62 yatidharma- kSamA, bhAI, mAIpa, nimitA, ta5, saMyama, satya, zauya, AkiMcaca ane brahmacarya rUpa daza yatidharma. (41 thI 52) dvAdaza bhAvanA- bhanitya, aza295, saMsAra, bhe'tpa, anyAya, azuyitva, mAzraya, saMvara, nirjarA, lokasvabhAva, bodhidurlabha ane dharmasyAkhyAta rUpe bAra bhAvanA. (53 thI 57) paMca cAritra- sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta rUpe pAMca cAritro. A badhA padono dvanda samAsa. tyArabAda A pado rUpI bhedaprakArathI pUrvakathita AzravanA nirodharUpa saMvara arthAt zubha-azubha karyagrahaNanA hetubhUta AtmapariNAmanA abhAva rUpa saMvara jANavo. mA artha 'saMvaraNaM saMvaraH' - bhAvI vyutpattithI vo. 'lenA paDe saMvRtta thAya' - bhAvI vyutpattithA samiti vagere saMvara kahevAya che, kAraNa ke- samiti AdithI karma nirUddha thAya che. tathAca zubha-azubha karyagrahaNanA abhAvamAM samiti Adi kAraNa che. AvuM tAtparya jANavuM. adhunA nirjarAM vibhajate bAhyAbhyantaraSaTkarUpatapobhedena dvAdazaprakArA nirjarA / 16 / bAhyeti / tapo hi dvividhaM bAhyamAbhyantaraJceti, tatrAnazanonodarikAvRttisaMkSeparasatyAgakAyaklezasaMlInatArUpaM SaDvidhaM bAhyaM tapaH / prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyadhyAnotsargarUpaJca SaDvidhamAbhyantaraM - militvA ca dvAdazaprakArANi tapAMsi, etAnyeva ca nirjarAzabdavAcyAnIti tasyA api dvAdazavidhatvaM, yadyapi bAhyAbhyantararUpANi tapAMsi karmAdAnAbhAvAtmaka-saMvarakaraNeSvantargatAni, tasmAdeSAmeva nirjarAtve saMvaraikadezo nirjareti syAttathA ca saMvaravannedaM pradhAnaM tattvamiti navatvavyAghAtastathApi karmasaMzliSTenAtmanA karmAdAnAnivRtteneva saMzliSTa-karmahInenApi bhavitavyamevAnyathA bandhavinirmuktistasya na bhavedeva, tatazca saMzliSTakarma-prahANamapyAvazyakamatastadapi tattvameva, tadeva ca nirjarA tasyA upAyo'vazyaM vidheyaH, sa copAyastapa eva, tasya tvAgacchatkarmanirodhe saMzliSTakarmaprahAre ca sAmarthyAdubhayAGgatayA kIrtanamiti na ko'pi doSaH / / 2. pradhAnatayetyAdiH / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tra - 26, 27, prathama riLe \\ 1 vijayAlacadrAra pratye saMgraha nirjarA vibhAga bhAvArtha- 'bAhya rUpe chanA samudAya rUpa ane atyaMtara rUpe chanA samudAya rUpa tapanA bhedathI bAra prakAranI nirjarA che.' vivecana- tapa, bAhya ane atyaMtara rUpe be prakArano che. (1) tyAM anazana, unodarikA, vRttisaMkSepa, rasatyAga, kAyakleza ane saMlInatA rUpe cha prakArano 'bAhya tapa' che. (2) prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna ane utsarga rUpe cha prakArano 'atyaMta2 tapa' che. ema be maLIne bAra prakAranA tapo ja nirjarA zabdathI vAcya che. e hisAbe nirjarAnuM paNa dvAdazavidhapaNuM che. jo ke bAhya-atyaMtara rUpa tapo karyagrahaNanA abhAva rUpa saMvaranA karaNomAM (asAdhAraNa kAraNomAM) samAvezavALA thaI jAya che. tethI A taponA nirjarApaNAmAM saMvarano eka bhAga 'nirjarA' ema thAya ! jo Ama thAya, to saMvaranI mAphaka A nirjarAtattva pradhAna nahi gaNavAthI tattvonI nava saMkhyAno vyAghAta thaI jAya che. to paNa jema karmanI sAthe saMzliSTa AtmAe karmanA grahaNathI nivRtta banavuM joIe, tema karmasaMzliSTa AtmAe karmathI zUnya banavuM joIe ja. jo karmathI rahita thavAnuM na mAnavAmAM Ave, to baMdhathI zUnyapaNuM te AtmAnuM na ja thAya. tethI saMzliSTa karmano dhvaMsa paNa atyaMta anivArya-Avazyaka hoI, te 'nirjarA' paNa svataMtra tattva ja che. te saMzliSTa karma pradhvaMsa rUpa nirjarA jyAre che, tyAre te nirjarAno upAya avazya karavo joIe. te upAya tapa ja che. te tapa rUpa nirjarAnuM AgaMtuka karmanA nirodhamAM ane saMzliSTa karmanA praUsamAM sAmarthya che, mATe saMvara ane nirjarA rUpa ubhayanA aMga rUpe tapanuM kIrtana che tethI koIpaNa jAtano doSa nathI. samprati bandhaM vibhajate prakRtisthitirasapradezabhedAccaturvidho bandhaH / 17 / prakRtIti / jIvapradezakarmapudgalAnAM kSIrodakavatparasparAzleSo bandhaH / bandhanaM bandho'svataMtrIkaraNaM, taccobhayorapi pudgalAtmanoriti kriyAkriyavatoH kathaJcidabhedAt jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyA''yuSkanAmagotrAntarAyAtmakASTavidhAH prakRtayo bandhapadavAcyA bhavanti / athavA'STavidhakarmajanyAssvabhAvAH prakRtayaH, yathA jJAnAvaraNIyasyArthAnavagamo, darzanAvaraNIyasyArthAnAlocanaM, vedanIyasya sukhaduHkhasaMvedanaM, tattvArthA zraddhAnAsaMyamau mohanIyasya, bhavadhAraNamAyuSo nAmno nArakAdinAmakaraNaM gotrasya sadasatkulInasaMzabdanaM dAnAdivighnakaraNamantarAya1. kriyA- asvatantrIkaraNarUpA, kriyAvAn janakatayA darzanAvaraNAdiH / AzrayatayA cAtmA / yadi prakRtizabdasya svabhAvavAcitvaM na jJAnAvaraNAdivAcitvamityucyate tadA tvAhAthaveti // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 tattvanyAyavibhAkare syeti / etAsAM jJAnAvaraNIyAdiprakRtInAmAtmapradezeSu kAlavibhAgenAvasthAnaM sthitibandhaH, tattatprakRtisvabhAvAdavicyutirniyatakAlamiti vA / niyatakAlAnAM karmaNAM tIvramandAdibhAvena vipAkavattA rasabandho'nubhAvabandhAparanAmA karmapudgalagatasAmarthyavizeSAnubhavo vA / AtmapradezeSu karmapudgaladravyapariNAmanirUpaNaM pradezabandhaH, karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAM paramANuparicchedenAvadhAraNaM veti caturvidho bandha iti bhAvaH // baMdhatattva vibhAga bhAvArtha prakRti, sthiti, rasa ane pradezanA bhedathI cAra prakArano baMdha che. vivecana- baMdha-jIvapradezonI sAthe karmanAzaka pudgalono kSIranIra saMbaMdhanI mAphaka paraspara sarvAtmanA saMbaMdha baMdha' kahevAya che. baMdhana rUpa eTale parataMtra karavA rUpa kriyA. te baMdha pudgala ane AtmAmAM hoI, kriyA ane kriyAvAnano (ahIM asvataMtra karavA rUpa kriyA ane kriyAvAna eTale janatA rUpe darzanAvaraNa Adi ane AdhAratAnI apekSAe AtmA kriyAvAna kahevAya che.) kathaMcit abheda hovAthI, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra ane aMtarAya rUpa ATha prakAranI karmarUpI prakRtio baMdhanAtmaka zabdathI vAcya thAya che. jayAre prakRti zabda svabhAvavAcaka hoya, tyAre prakRtino artha jJAnAvaraNa Adi karma nathI e vAta darzAvatA athavA prakRtio eTale ATha prakAranA karmanA kArya rUpa svabhAvo. jema ke- jJAnAvaraNIyakarmano svabhAva vizeSatayA arthaviSayaka jJAnano abhAva, darzanAvaraNIkarmano svabhAva sAmAnyatayA arthaviSayaka baMdha rUpa Alocanano abhAva, vedanIyakarmano svabhAva sukha ane duHkhano anubhava, mohanIyakarmano svabhAva tattvArthanI azraddhA (mithyAtva) ane avirati rUpa asaMyama, AyuSyakarmano svabhAva bhavamAM dhAravuM, nAmakarmano svabhAva nAraka Adi nAmanuM karavuM, gotrakarmano svabhAva satyulIna tarIke-asatkalIna tarIke bolAvavo, ane aMtarAyakarmano svabhAva dAna Adi paMcakamAM vighna karavo. iti 'prakRtibaMdha." A jJAna AvaraNa Adi prakRtionuM AtmAnA pradezomAM kALanA vibhAgapUrvaka rahevuM e 'sthitibaMdha che. arthAt te te karmaprakRtinuM svabhAvathI nahi calita thavuM athavA niyata kALaparyata rahevuM. niyata kALavALA karmonA tIvra, maMda Adi bhAvathI vipAka te "rasabaMdha che. tenuM bIjuM nAma anubhavabaMdha che. athavA karmanAzaka pugalagata sAmarthavizeSano anubhava. AtmAnA pradezomAM karmapudgalanA dravyanA parimANanuM kathana athavA karmapaNe pariNamela pudgalaskaMdhonA paramANuonA parimANanuM avadhAraNa, e pradezabaMdha' kahevAya che. A pramANe cAra prakArano baMdha samajavo. Ama bhAva che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 18, prathama kiraNe atha mokSaM vibhajate mokSastu satpadaprarUpaNAdravyapramANakSetrasparzanAkAlAntarabhAgabhAvAlpabahutvairnavavidhaH / 18 mokSastviti / kRtstrakarmakSayo mokSaH, tatra vastuto yadyapi tAratamyAbhAvena tasya prabhedA na saMbhavantyeva, tathApi tadvatAM siddhAnAmAzrayeNa vyAkhyAprakAraissatpadaprarUpaNAdibhirbhedo'vaseyaH, mokSasyAtmapariNAmatayA pariNAmapariNAminoH kathaJcidabhedAditi bhAvaH // 53 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM tattvoddezAkhyaH prathamAi: samAsa: // mokSatattva vibhAga bhAvArtha- mokSa to satpadaprarUpaNA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, aMtara, bhAga, bhAva ane alpabahutva dvA2-e pramANe nava prakArano che. vivecana- mokSa- sakala karmanA kSaya rUpa mokSa kahevAya che. te mokSamAM vastutaH jo ke taratamatA, nyUnatA ke adhikatAno abhAva hoI, te mokSanA prabhedo saMbhavatA nathI, to paNa te mokSavALA siddhonA Azraye vyAkhyAnA bheda rUpa satpadaprarUpaNA AdithI mokSano bheda jANavo. kema ke- mokSa e AtmAnA pariNAma rUpa hovAthI pariNAma ane pariNAmIno kathaMcid abheda che. Ama bhAva samajavo. -: prazasti : iti tapogacchanabhomaNi zrImad vijayAnaMdasUrIzvara paTTadhara zrImad vijayakamalasUrIzvara caraNakamalamAM bhaktisamudAyane sthApana karanAra, temanA ja paTTadhara evA zrI vijayalabdhisUrie racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmaka vyAkhyAmAM, tattvonA uddeza (nAma mAtrathI vastu sakIrtana rUpa) nAmano prathama kiraNa samApta thAya che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopakSa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM prathama kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. iti prathama kiraNa Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tattvanyAyavibhAkare atha dvitIyakiraNaH // nanu sarvamidaM tadopapadyate jIvo nAma kazcana padArthaH pramANapadaM yadyavataret, yasya muktaye tattvopadezo bhavet, tatraiva ca mAnaM na pazyAmaH loke hi yadatyantamapratyakSaM tannAstyeva yathA gaganAravindaM, yattvasti tatpratyakSeNa gRhyata eva yathA ghaTAdikaM, na cAyAti jIvaH kadAcana pratyakSagocaratAM, tato nAstyAtmA, na cAsAvanumAnagamyaH, liGgaliGginoH kvacidadhyakSato'vinAbhAvagraheNaivAnumAnapravRtteH na ca liGginA''tmanA kasyApi siddho'sti pratyakSeNAvinAbhAvo liGgasya, tathA sati jIvasya pratyakSata eva siddhAvanumAnanairarthakyaM syAt / na cAdityo gatimAn dezAntaraprApterdevadattavaditi sAmAnyatodRSTAnumAnenAdRSTAyA apyAdityasya gateranumAnavadatrApi jIvassiddhyatIti vAcyam, dRSTAnte devadattAdau sAmAnyato dezAntaraprAptergatipUrvakatvamadhyakSato'vadhAryaiva sUrye tatsAdhanAt, na cAtra tathA kvacidapi dRSTAnte jIvasattA'vinAbhUtaM sAdhanaM kimapi pratyakSeNa lakSyate / na cApyAgamagamyassaH, vastutastasyAnumAnAdabhinnatvAt, na ca kasyacitpratyakSo jIvo yasya vacanamAgamaH syAtpramANaJca bhavet / tathA ca sarvamidaM nirUpaNamaraNyaruditanibhamityAzaGkAyAM jIvAsAdhAraNadharmAtmakalakSaNapradarzanadvArAsstmAnaM sAdhayati - tatra cetanAlakSaNo jIvaH / 1 / tatreti / navasu tattveSu madhya ityarthaH / cetanA lakSaNamarsAdhAraNo dharmassvarUpaM vA yasya saH, cetanayA lakSyate'sAviti vA cetanAlakSaNa:, atra jIva iti lakSyaM, cetanAlakSaNa iti lakSaNam / cetanA-buddhiH-saMvedanaM, saiSA jIvasya paryAyaH, tadeva sAmAnyaM lakSaNam, jIvo 1. kathaJcidbhedApekSayedaM svarUpamiti tu kathaJcidabhedApekSayA / tathA ca lakSaNazabdo bhedAbhedadyotaka iti bhAvaH / tathA ca jIvazcaitanyameva caitanyamapi jIva eva paraspareNAvinAbhUtatvAditi bodhyam // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 sUtra - 1, dvitIya kiraNe lakSyaH / sarvajIvartinI ceyaM cetanA, sUkSmanigodAparyApteSvapi sarvajaghanyA sA'styeva, trailokyavartinAM sarvapudgalAnAM karmatayA pariNatAnAmapi sarvAtmanA cetanAM samAvarItuM sAmarthyAbhAvAdato na kvA'pyavyAptiH / na vA'sambhavo'cetana Atmeti viruddhatvAdazrAvaNazzabda itivat / evaJca cetanaivAtmani pramANaM, sukhaduHkhAdayo hi yathA''tmasaMvedanasiddhAstathA saMzayAdivijJAnamapi svasaMvedanasiddhameva, yaddhi pratyakSaM na tatpramANAntareNa sAdhyaM bhavati, na ca sarve pratyayA nirAlambanAH pratyayatvAt svapnapratyayavaditi zUnyavAdinamanumAtAraM prati pratyakSasiddhamapi sagrAmanagaraM vizvaM sAdhyata eveti vAcyam, tatra bAdhakapramANasyaiva nirAkaraNAt, atra tvAtmagrAhake pratyakSe bAdhakapramANAbhAvAt / jJAtavAnahaM jAne'haM jJAsyAmyaha-mityAdikAlikakAryavyapadezaviSayAhampratyayata AtmanaH pratyakSasiddhatvAcca / na cAhampratyaya AnumAniko'laiGgikatvAt / nApyAgamAdipramANasambhavastadanabhijJAnAmapi tasyotpAdAt / na cAsyA deha eva viSayo mRtadehe'pi tadutpattiprasaGgAt / nApi nirAzrayaH ahamityAdijJAnasya guNatvena guNinamantareNAsambhavAt, na deho'tra guNI, mUrtatvAjjaDatvAcca jJAnasya tvamUrtatvAd bodharUpatvAcca / na cAnanurUpANAM guNaguNibhAvo yujyate, AkAzarUpAdInAmapi tadbhAvaprasaGgAt / tasmAdahampratyayagrAhyatvAdAtmA pratyakSa eva / tadapalApe'zrAvaNaH zabda itivatpratyakSaviruddhaH pAbhAsaH syAt / yathA ca rUpAdiguNapratyakSAd guNI ghaTaH pratyakSaH tathA saMzayasmRtijijJAsAdijJAnavizeSANAM svasaMvedanapratyakSasiddhatvAdguNI jIvo'pi pratyakSasiddha eva / tathendriyamapi na vijJAtR, taduparame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAt / ataH pratyakSo'yamAtmA svadehe / paradehe punariSTAniSTapravRttinivRttidarzanAtsAtmakatvamanumeyam / parazarIraM sAtmakaM, iSTAniSTapravRttinivRttidarzanAtsvazarIravat / tathA'sti dehasya vidhAtA, AdimatpratiniyatAkAratvAt ghaTavad,yatpunarakartRkaM tadAdimatpratiniyatAkAramapi na bhavati yathA'bhraM / mervAdau vyabhicAravAraNAyAdimaditi vizeSaNam / tathA indriyaM sAdhiSThAtRkaM, karaNatvAddaNDAdivat, dehAdayassabhoktRkA bhogyatvAt vastrAdivadityanumAnAni sAdhakAni bodhyAni / na ca vidhAtrAdisAdhakahetUnAM sAdhyaviruddhasAdhakatvaM, ghaTAdikartRNAM mUrtimattvAtsaMghAtarUpatvAdanityasvabhAvatvAcca, siSAdhayiSitazcaitadviparIto jIva iti vAcyam, saMsAriNo jIvasyaiva 1. AtmA na pratyakSa ityatreti bhAvaH // 2. jIvo'sti tadguNapratyakSatvAddhaTavaditi prayogo'pi bodhyaH // 3. ata eva ca viruddhatvam / tatra hetumAha ghaTAdIti // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare sAdhayitumiSTatvenAdoSatvAt, sa hi aSTavidhakarmapudgalasaMghAtopagUDhatvAsazarIratvAcca kathaMcinmUrttatvAdidharmayukta eveti dik // nanvastu jIvaH pratyakSasiddhastathApi cetanAlakSaNo jIva iti lakSaNaM na sambhavati, tathA sati hi cetanAsvarUpaM jIva ityuktaM syAt tacca na saMbhavati cetanAyA guNatvAjjIvasya guNitvAcca svarUpabhedAt tayorbhede tu jIvasyaiva cetanAguNo na ghaTAderityavadhAraNaM na syAt, tayozcAbhede ya eva jIvassaiva cetanA, yaiva cetanA sa eva jIva iti bhedanibandhanalakSyalakSaNabhAvo na bhavediti cenna tayoH kathaJcidbhinnA-bhinnatvenobhayopapatteH / nanu tathApi kathaJcidbhedena caitanyAzrayo jIvo varttata iti na saGgacchate sarvabhAvAnAM kSaNikatvena nityasya caitanyAzrayasyAsiddhaH / yaddhi sat tatkSaNikaM yathA ghaTaH saMzca vivAdAdhyAsita iti, atra sattvamarthakriyAkAritvaM nahi saMzcArtho na cArthakriyAkArIti saMbhavati, tathA ca jJAnAnyeva santanyamAnAni kSaNikAni santi na tato'nyo nityastadAzrayo jIvo nAma kazciditi cenna ghaTAdInAM kAlAntarasthAyitvena kSaNikatvasyAsiddhyA sattvasya kSaNikatvena vyAptyasiddheH, na ca ghaTAdau sAmarthyAsAmarthyalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAnna kAlAntarAvasthAyitvaM, anyathA kAlAntarabhAvijalAharaNAdikamidAnImapi kuryAnna karotyato'samarthatvena pUrvottara-kAlayonaiko ghaTa iti kSaNikatvaM siddhameveti vAcyam, sAmarthyAsAmarthyalakSaNaviruddhadharmAdhyAsA-siddheH / idAnIM jalAharaNaM kurvato ghaTasya kAlAntarIyajalAharaNaM pratyapi sAmarthyAt / na ca sati sAmarthya kAryamavazyaM karaNIyamityasti niyamo sahakArilAbhAlAbhaprayuktatvAt karaNAkaraNayoH / tasmAnna kSaNikatvavyAptaM sattvaM, kiJca nityAtmAnabhyupagame kSaNikatvena jJAnAnAM smaraNAnupapattiH, anyadRSTasyAnyenAsmaraNAt, na ca nAnAtve'pi jJAnAnAM kAryakAraNabhAvena smaraNaM yujyata iti vAcyam, upAdhyAyAnubhUte ziSyasya smaraNaprasaGgAt, tajjJAnAnAM kAryakAraNa-bhAvAvizeSAt, na ca zarIrabhedAgraho'pi niyAmaka iti vAcyam, etajjanmani jAtismaraNena prAgjanmAnubhUtAnAM smaraNAsaMbhavAt, prAgbhavIyasvajJAnAnAM sarvajJenApratisaMdhAnApattezca / kAryakAraNabhAvamAtrasya smRtihetutvAsaMbhavAcca / kRtahAnyakRtAbhyAgamaprasaGgAcca, yena hi jJAnena zubhAzubhaM karmAcaritaM na tena phalamupabhujyate yena tu na kRtaM tenopabhujyate ceti / zubhAzubhakarmapravRttyapravRttiprasaGgena paralokAdyanuSThAnAsaMbhavAcca, na caikajJAnasya kartRtvabhoktRtvA-bhAve'pi tatsantAnasya sthiraikarUpasya te bhaviSyata eveti vAcyam, santAnasya vijJAnAnatirekAta, 1. ekasantAnikatvena smaraNaM sambhavatIlyAzaMkAyAntvAha kAryeti, ekasantAnikatvasyApi hetutvAditi bhAvaH / 2. astUbhayaM heturityAzaMkAyAM doSAntaramAha kRteti, iSTApattau bAdhakamAha zubheti // 3. tathA ca na sthiraikarUpatvamata eva na vyatiriktatvamiti bhAvaH // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 sUtra - 1, dvitIya kiraNe vyatiriktatve'pyacetanatvAt, vyatiriktacetanatve tu jIvasyaiva nAmAntaraNA-bhyupagamaprasaGgAt, na ca vAsanAsahakRtaM jJAnameva kartR smartR bhoktR ca bhavatIti kiM tadatiriktasukhaduHkhaphalabhoktRkalpanayeti vAcyam, vAsanAyA akSaNikAyA jJAnAtiriktAyA tvayAnabhyupagamAt, jJAnAt sukhaduHkhayorapi kAraNasvarUpaphalabhedenAbhedAsambhavAcca / na khalu vanitArUpAdijJAnotpattau yA sAmagrI vanitAdirUpA saiva sukhaduHkhayorapi,kintu rAgAdivAsanAvizeSo'pIti kAraNabhedaH, svaparaprakAzakaM jJAnaM, anukUlapratikUlavedanIye ca sukhaduHkhe iti svarUpabhedaH, pravRttinivRttI ca jJAnasya phalaM, tRSNAvaimukhyAdijananaM sukhaduHkhayoriti phlbhedH| tasmAjjJAnabhinnassukhaduHkhAdiphalabhoktA'tirikta AtmA siddha iti // nanu buddhirnAtmasvarUpabhUtA tadviruddhadharmAdhikaraNatvAd ghaTapaTAdivat, na cAsiddho heturbuddherutpAdavinAzadharmakatvAt, AtmanazcAnutpAdavinAzadharmakatvAditi cenna, viruddhadharmAdhikaraNatve'pi sarvathA bhedAsiddheH mecakajJAnavat, taddhi ekaM, yugapadanekapadArthagrAhizaktyAtmakaM cAto viruddha dharmAdhyAsaH / na cAnekatvadharmAdhArA zaktiranyA, ekatvadharmAdhAraJca tajjJAnamanyaditi vAcyam, anekAzaktistasyeti vyapadezAsambhavAt, tato bhedAdarthAntaravat / na ca sambandhAdbhavatIti vaktuM zakyaM, anekayA zaktyA sambadhyamAnasyAnekarUpatvApatteH / na caikayaiva zaktyA'nekamarthaM gRhNAtIti vaktuM zakyaM sarvArthagrahaNaprasaGgAt, tasmAttayoH kathaJcidbhinnAbhinnatvena cetanAsvarUpatvaM yuktam, sA ca pratijIvaM tAratamyadarzanAccetanAtvenaikApi paryAyAdbhinnA tatazcAtmApi dravyata eko'pi paryAyabhedAd bhinna iti vibhAvanIyam / tacca caitanyamekarUpamapi karmamaladigdhamanekAvasthAntarAvaskandi bhavati, etenaM yadyAtmA jJAnarUpastadA sarvadA viSayadarzI bhavet, jAnAnaM hi jIvaM jJAnasvarUpamiti vaktuM zakyamanyathA jJAnasvarUpo na jAnIte ceti viruddhaM vacanaM syAt, tathA vismRtyanavabodhasaMzayA api na bhaveyuH syAccAtmA sarvadA'zeSavizeSavijJAnAtmaka iti zaGkApi parAstA, pradezASTakaM vihAya calatvenAnavaratamarthAntareSu pariNamanAt, ekArthe'navasthitodbhrAntamanaskatvena ciramupayogAbhAvAt / upayogasthitikAlasya svabhAvAdevotkarSeNAntarmuhUrtaparimANatvAt / AvaraNasvabhAvajJAnAvaraNakarmasadbhAvAtkadAcidvijJAnasyAvyaktabodhasaMzayAdInAJcopapattezceti // jIvanirUpaNa nAmaka dvitIya kiraNa zaMkA-A saghaLuMya uparokta nirUpaNa tyAre ja yuktisaMgata thAya, ke jayAre jIva nAmano pRtha rUpe koI padArtha sAbIta thAya ! 1. uktena vakSyamANena ca kAraNenetyarthaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare je jIvanI mukti mATe tattvopadeza thAya che, te jIvanAmaka padArthanI siddhimAM ame to koI pramANa jotA nathI. te A pramANe - lokamAM je atyaMta apratyakSa (parokSa) che te nathI ja. jema ke- AkAzanuM puSpa. vaLI je che te pratyalakSI grahaNa thAya che ja. jema ke-ghaTa vagere. vaLI jIva koI kALe pratyakSa pramANano viSaya thato dekhavAmAM Avato nathI, tethI AtmA nathI. vaLI A AtmA anumAnanAmaka pramANathI gamya thato nathI, kema ke-liMga-liMgInuM koI sthaLe pratyakSathI avinAbhAva-vyAptinA jJAnathI ja anumAnanI pravRtti che. koI vyaktine paNa liMgI evA AtmAnI sAthe pratyakSathI koI liMgano avinAbhAva siddha ja che. jo ema mAno, to liMga-liMgInA avinAbhAvanA pratyakSathI ja jIvanI pratyakSathI siddha thatAM anumAnanI nirarthakatA ja thAya. vaLI "Aditya gativALo che, kema ke- dezAttara prApti che. jemake- devadatta. A pramANe sAmAnyathI daSTAnumAnathI adaSTa paNa sUryanI gatinA anumAnanI mAphaka jIva siddha thaze ja." - ema na mAno. kema ke-daSTAntabhUta devadatta AdimAM sAmAnyathI dezAntaraprApti gatipUrvaka ja che. AvuM pratyakSathI avadhArIne ja sUryamAM tenI siddhi ja che. vaLI ahIM temaja koI paNa daSTAntamAM jIvanI sAthe vyApta evuM koI paNa sAdhana pratyakSathI dekhAtuM nathI. vaLI AgamapramANathI te AtmA sAdhya nathI, kema ke-vAstavika rIte anumAnathI AgamapramANa bhinna nathI. vaLI koIne paNa jIva pratyakSa nathI, ke je koInuM vacana Agama bane ane pramANa tarIke manAya ! tathAca A uparokta saghaLuMya vivecana araNyanA rUdana jevuM che. A pramANenI AzaMkAnA samAdhAna mATe jIvanA asAdhAraNa dharma rUpa lakSaNa-liMganA pradarzana dvArA AtmAne siddha kare che ke bhAvArtha- "tyAM cetanA rUpI lakSaNavALo AtmA che." vivecana- nava tattvomAM jIvatattva cetanA rUpI lakSaNavALuM che. cetanA e ja lakSaNa eTale kathaMcid bhedanI apekSAthI (aNadhAraNadha-taryAvacchesaniyato dharma:) lakSyatAno niyAmaka dharma. jema ke-gAyanuM sAsnAdi (sAsnA eTale gAya-baLadane gaLe laTakatI cAmaDAnI godaDI) mattva e asAdhAraNa dharma che. asAdhAraNa dharma athavA kathaMcit abhedanI apekSAthI svarUpa-svabhAva je tattvanuM che, te tattva jIva kahevAya che. athavA cetanA vaDe A jIva oLakhAya che. AvI vyutpattithI cetanA rUpI nizAnavALo jIva kahevAya che. cetanAbuddhi-saMvedana rUpa te cetanA. jIvano guNa rUpa svabhAva (sahabhAvI) paryAya che. te ja jIvanuM sAmAnya sarva jIva sAdhAraNa-vyApaka dharma rUpa sAmAnya) cetanA rUpI sAmAnya e lakSaNa che. jIva e lakSya che. jIva ane cetanAno lakSya-lakSaNabhAva samajavo. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, dvitIya kiraNe tathAca A jJAna-darzana rUpa cetanA, sarva jIvavyApaka arthAt labdhi aparyAptasUkSma nigoda rUpa ekendriya jIvathI mAMDIne paryApta saMjJIpaMcendriya sudhInA, kSayopazama pramANe ativyakta-vyakta-avyaktarUpe athavA thoDI-vipula-saMpUrNa rUpe, saghaLAya jaMtuomAM jJAna-darzanaguNa rUpa cetanA avazya che. matalaba ke- jema auSadhI AdithI mUcchita zarIravALA manuSyamAM avyakta caitanya che ja, tema pUrvabhavamAM upArjita saghana karma rUpI auSadhIthI haNAyela caitanyavALA ekendriya-sUkSma-nigoda-aparyApta ekendriya AdimAM sarva jadhanya te cetanA che ja. AgamamAM paNa kahyuM che ke- "sarva jIvone paNa akSarano anaMtamo bhAga nitya ughADo che. vaLI jo te akSarano anaMtamo bhAga AvRta thaI jAya, to jIva paNa ajIvapaNAne pAme !" tethI jIva mAtramAM cetanA che ja. paraspara anvaya vyatireka bhAvathI jIvamAM caitanyanuM tAdAbhya nizcitta che. ' are ! traNa lokamAM rahenAra karmapaNAe pariNamela sarva pudgalomAM paNa sarvathA cetanAne AvRta karavAnI zaktino abhAva che, mATe koIpaNa jIvamAM caitanyalakSaNanI (lakSyabhUta jIva mAtranA eka dezamAM nahi rahevA rUpa lakSaNanA doSa rUpa) avyApti nathI. athavA lakSya mAtrAmAM nahi rahevA rUpa asaMbhava rUpa lakSaNano doSa ahIM nathI arthAt AtmA mAtramAM caitanyano abhAva nathI. acetana AtmA, AvuM kahevAtuM nathI. jema azrAvaNa zabda viruddha hovAthI kahevAto nathI, kema ke-zabda zrAvaNa ja che, azrAvaNa (zravaNendriyathI agrAhya) nathI, tema ahIM acetana AtmA nathI. ajIvatvanI sAthe caitanyanI vyApti nathI, arthAt ajIvanI sAthe caitanyano virodha che. jIvanI sAthe ja caitanyanI vyApti che. uparokta rItithI cetanA ja AtmAnA nirNayamAM pramANa (sva anubhava rUpa alaukika pratyakSa pramANa) che. jema sukha-duHkha vagere svasaMvedana-svAnubhavasiddha che, tema saMzaya-smaraNa-pratyabhijJAna Adi vijJAna paNa svasaMvedana rUpa pratyakSapramANathI siddha ja che. vaLI je pratyakSa siddha hoya te anumAna Adi bIjA pramANathI sAdhya thatuM nathI. zaMkA- tamAma pratyayo (jJAno) AlaMbana vagaranA che, kema ke-pratyaya che. jema ke-svapna pratyaya. A pramANe anumAna karanAra zUnyavAdI (bauddha) tarapha pratyakSa siddha paNa grAma-nagara sahita jagata sAdhya bane che. to evo kema niyama che ke- "je pratyakSa hoya te pramANAntarathI sAdhya thatuM nathI ?' samAdhAna- jayAM pratyakSa siddha jagatanI siddhi mATe anumAna Adi pramANAntaranuM grahaNa thAya che, tyAM saghaLAya jJAno AlaMbanazUnya che," ItyAdi bAdhaka anumAna rUpa pramANanuM nirAkaraNa e ja hetu che. ahIM to AtmagrAhaka (sAdhako pratyakSa pratye bAdhaka pramANano abhAva che. vaLI meM jANyuM, huM jANuM chuM, huM jANIza vagere traNa kALa(bhUta-bhaviSya-vartamAna rUpa)mAM thanAra kAryanA vyavahAranA rUpa "huM rUpa (aMtarmukha) jJAnathI AtmA (mAnasa) pratyakSa siddha che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare ahaM pratyaya' huM evuM je jJAna buddhi) anumAnapramANa rUpa nathI, kema ke- koI liMga rUpa hetu janya nathI. vaLI Agama Adi pramANathI paNa janya nathI, kema ke- Agama AdinA jJAna vagaranA lokone paNa huM evuM jJAna thAya che. tathAca "huM' evA pratyayanA viSaya rUpa AlaMbana zarIra nathI, kema ke-mRtazarIramAM paNa 'huM evA jJAnanI utpattino prasaMga AvI jAya ! vaLI 'evA nirNaya rUpa jJAnano koI AdhAra nathI ema nathI, paraMtu avazya AdhAra che, kAraNa ke'huM iti Adi rUpa jJAna guNa rUpa hoI guNavAna sivAya guNa hoto nathI. ahIM zarIra jJAna rUpa guNano AdhAra thaI zakatuM nathI, kema ke- zarIra rUpI che, jaDa rUpa padArtha che; jayAre jJAna arUpI che, bodha rUpa che. jJAna rUpa guNa arUpI ane jaDa tathA rUpI evA zarIra guNIno guNaguNIbhAva ayogya hoI asaMbhavita che. vaLI je rUpI-arUpI rUpa ananurUpa-ayogya-asamAna guNa-guNIno guNa-guNIbhAva yuktiyukta nathI. kemake-asamAna-ayogyano guNa-guNIbhAva jo mAnavAmAM Ave, to AkAza (arUpI) ane jaDanA rUpa Adi guNono paNa guNa-guNIbhAvano prasaMga AvI jAya ! tethI "aha" viSayaka pratyayathI grahaNayogya hoI, AtmA pratyakSa siddha ja che. AtmA, ahaM pratyayathI grAhya hoI svasaMvedana (mAnasa) pratyakSa siddha che. chatAM jo apalApa nathI ema kahevAmAM Ave to arthAt AtmA apratyakSa che (alaukika pratyakSa rUpa svasaMvedana pratyaya siddha nathI) ema kahevAmAM Ave to, 'zabda azrAvaNa' che enI mAphaka pratyakSa viruddha pakSAbhAsa nAmaka doSa (hatvAbhAsanI mAphaka pakSAbhAsa doSa) che. (pakSAbhAsa eTale "parvato vahinAnI mAphakapakSanI mAphaka udezyavidheya-(vizeSya-vizeSaNa) bhAva dvArA AbhAsa-mAluma paDe, paNa kArya karI zake nahi te pakSAbhAsa kahevAya che. pakSAbhAsanA traNa bhedo paikI ahIM pramANabAdhita sAdhyadharma rUpI vizeSaNavALo pakSAbhAsa che. jema zabdavizeSyamAM zravaNa indriya grAhya rUpa zrAvaNa pratyakSapramANathI azrAvaNatva rUpa sAdhyadharma rUpa vizeSaNa bAdhita thAya che, tema AtmarUpa vizeSyamAM ahaM pratyayathI grAhya-svasaMvedana rUpa pratyakSapramANathI apratyakSatva rUpa sAdhyadharma rUpa vizeSaNa bAdhita thAya che, mATe pakSAbhAsa nAmaka doSa ahIM che.) vaLI jema rUpa Adi guNonA pratyakSathI ghaTa rUpa guNI pratyakSa manAya che, tema saMzaya-smaraNa-tarka Adi viziSTa jJAna rUpI guNo svasaMvedana pratyakSasiddha hoI te guNonA AdhAra rUpa jIva rUpI guNI pratyakSa siddha ja che. (jIva pratyakSa che, kema ke tenA guNo pratyakSa che. jema ghaTanA rUpa Adi guNo pratyakSa hoI ghaTa pratyakSa che, tema ahIM anumAna prayoga samajavo.) tathA eTale jema zarIra AtmAnA jJAna Adi guNonA AdhAra nathI, tema indriyo paNa jJAnavizeSonA AdhAra (viSaya rU5) nathI, kema ke te te indriyono nAza thavA chatAMya te te indriyo rUpI karaNa dvArA upalabdha (jANela) te te viSaya rUpa arthonuM pAchaLathI smaraNa rahI jAya che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, dvitIya kiraNe 61 jo indriyone jJAnAdhAra AtmA mAnavAmAM Ave, to indriyo naSTa thaI chatAM tenAthI anubhavela viSayanuM smaraNa che. to smaraNa rUpa jJAnano AdhAra indriyo rUpI karaNo haragIja thaI zake ja nahi. mATe zarIra-indriyono adhiSThAtA, zarIra-indriyothI svataMtra, smaraNa Adi viziSTa jJAnono AdhAra AtmA che. AthI A AtmA potAnA zarIramAM jJAnAdi guNa pratyakSanA nyAye pratyakSa che. - have bIjA jIvonA zarIramAM AtmAnI anumAnapramANa dvArA siddhi (1) bIjA jIvonA zarIro AtmAvALA che, kema ke- iSTa-hita rUpa sAdhanomAM prayatnapUrvaka kriyA ane aniSTa-ahita rUpa sAdhanonI prayatnapUrvaka tyAga rUpa ceSTA bIjA jIvonA zarIramAM dekhAya che. arthAt jeTalI viziSTa kriyA thAya che, teTalI rakriyAnI mAphaka prayatnapUrvaka thAya che. jema rathanI kriyA sArathinA prayatnathI thAya che, tema zarIrane niyata sthAnamAM laI janArI kriyA AtmAnA prayatnathI thAya che. A ja AtmA rathavAhaka sArathinI mAphaka zArIrika kriyAno kartA che. ethI ja bIjA jIvonuM zarIra AtmAvALuM che, kema ke-ISTamAM pravRtti ane aniSTathI nivRtti dekhAya che. (2) tathA AtmA zarIrano kartA che, kema ke - AdivALo-niyata AkAra rUpa che. jema ke- ghaTa. je kartA vagaranI cIja, te AdivALI-niyata AkAravALI paNa nathI. jema ke - vAdaLa. ahIM merUparvata AdimAM vyabhicAra vAravA mATe arthAt kartupaNAnA abhAvavALA zAzvata merU AdimAM niyata AkAranuM astitva hoI vyabhicAra rUpa doSanA vAraNa mATe 'gatimatuM' evuM vizeSaNa che. have merU AdimAM niyata AkAra che, paNa Adimatva nathI mATe doSa nathI. | (3) indriyo adhiSThAtA (niyaMtA)thI sahita che, kema ke-karaNa che. jema ke-daMDa-Adi. arthAt jema bhramaNakriyAno koI karanAro avazya dekhAya che, tema dekhavuM, jANavuM vagere kriyAno kartA hovo ja joIe. A jovA-jANavA Adi kriyAono kartA AtmA ja che. ane te te kriyAomAM prakRSTa upakArakasAdhakatama rUpa, cakSu vagere indriyo, daMDanI mAphaka-kuhADAnI mAphaka karaNo kahevAya che. jema kuThAra Adi karaNo hovAthI koI eka kartAne AdhIna rahe che, tema indriyo paNa karaNa hoI AtmA Adi kartAne AdhIna che; kema ke- indriyo paudgalika hoI acetana che ane bIjAnI preraNAthI kArya karanArI che, mATe preraka cetananA abhAvamAM Indriyo pravRtti karatI nathI. (4) zarIra-indriya Adi sabhoknaka che, kema ke- bhogya-bhAgayogya che. jema ke-vastra Adi. ityAdi anumAno AtmasAdhako jANavAM. arthAtu jema svasaMvedana pratyakSa-mAnasa pratyakSathI svazarIramAM AtmAnI siddhi che, tema anumAnathI bIjAonA zarIramAM AtmAnI siddhi samajavI. zaMkA- AtmAnI siddhikAraka, vidhAtA vagerenA sAdhaka rUpa hetuomAM AtmatvasAdhyavirodhI ajIvatvanuM sAdhakapaNuM che, kema ke-ghaTa AdinA kartAo mUrtimAnuM, saMghAta (paramANu skaMdha) rUpa anitya svabhAvavALA che. ane sAdhavAnI icchAnA viSayabhUta AtmA to tenAthI viparIta eTale amUrta-asaMghAta rUpa nitya svabhAvavALo che. to viruddha hetuothI AtmA kema sAdhI zakAya? Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- AtmAnI siddhinA prasaMgamAM ahIM saMsArI jIva ja sAdhavAnI icchAnA viSaya tarIke iSTa hoI koI doSa nathI, kema ke- te saMsArI AtmA ATha prakAranA karmayugalonA samudAyothI saMzliSTa che. | (asaMkhyAta pradezI saMsArI AtmA, pratyeka pradezamAM anaMta anaMta karmaparamANuonI sAthe, jema agnimAM tapAvela ane ghanathI kUTela, ke jeno vibhAga na thAya tevI rIte eka piMDa rUpa soyono samudAya che, tema ekatAne pAmela che. mATe kathaMcita paudagalika kahevAya che. arthAta evo ekAnta nathI ke- saMsArI jIva amUrta ja che, kema ke- karmabaMdha paryAyanI apekSAthI karmabaMdhanA AvezathI (vaLagADa-pravezathI) saMsArI jIva mUrta paNa kahevAya.) zarIradhArI che ane kathaMcit mUrtatva Adi dharma sahita ja che. zaMkA- bhale mAnasa pratyakSathI jIva siddha ho ! paraMtu vetanAtakSaNo nIva:' - cetanA rUpI lakSaNavALo jIva che. A sUtramAM kaheluM jIvanuM cetanA rUpI lakSaNa saMbhavatuM nathI. jo cetanArUpI lakSaNa jIvamAM mAnavAmAM Ave, to cetanA svarUpI jIva kahevAya te saMbhavatuM nathI, kema ke- cetanA guNa che ane jIva guNI che. svarUpanA bhedathI cetanA ane jIvano bheda thatAM, jIvano ja cetanA e guNa che-ghaTa Adino nathI. Avo nizcaya na thAya! ane cetanA ane jIvanA abheda pakSamAM je jIva ja che te ja cetanA che ane je cetanA ja che te ja jIva che, Avo nizcaya thatAM, bhedamUlaka lakSya-lakSaNabhAva jIva ane cetanAno na thAya! to ahIM guNaguNIbhAva ke lakSya-lakSaNabhAva kevI rIte ghaTAvavo? samAdhAna- te cetanA ane jIvanuM syAdvAda mate kathaMcit bhinnapaNuM ane abhinnapaNuM che, mATe baMne guNaguNIbhAva ane lakSya-lakSaNabhAva barobara ghaTe che ja. zaMkA- bhale tame kaho cho te ThIka che, paraMtu kathaMcit bhedanI apekSAe "cetanAno AdhAra jIva che'- ema saMgata thatuM nathI, kema ke- sarva bhAvo kSaNika hoI caitanyanA AdhArabhUta AtmA nitya tarIke asiddha che. vaLI je sat che te kSaNika che. jema ke-ghaTa. vaLI sat padArtha vivAdagrasta che-sattvasAdhya che, mATe ahIM sattvano artha arthakriyAkAritva samajavo. (jema ghaTanuM jalanI AharaNa rUpa arthakriyAnuM karavApaNuM mAne che, tema ahIM samajavuM.) jo sat padArtha che ane arthakriyAkArI nathI ema nahi, paraMtu arthakriyAkArI sat padArtha che. tathAcA kSaNaparaMparA rUpa saMtAnavartI jJAna rUpI AtmA kSaNika che. tenAthI judo-bIjo caitanyanA AdhArabhUta jIva nAmano koI nitya padArtha nathI. (bauddho buddhijJAnakSaNa paraMparAne AtmA kahe che, paraMtu motIonI mALAmAM praviSTa-anusmRta eka dorAnI mAphaka buddhi kSaNaparaMparAnI sAthe anvayI-saMbaMdhavALA AtmAne mAnatA nathI.) mATe caitanyanA AdhArabhUta AtmAnA nityatvanI siddhi kevI rIte? samAdhAna- ghaTa Adi kAlAntaramAM sthAyI (eka kSaNathI adhika kSaNa sudhI rahenAra) hoI ghaTa AdimAM kSaNikapaNAnI asiddhi che. atae kSaNikapaNAnI sAthe sattvanI vyApti asiddha che. zaMkA- sAmarthya-asAmarthya rUpa virodhI dharmano adhyAsa (Aropa) hovAthI ghaTa AdimAM kAlAntaramAM sthAyipaNuM nathI paNa kSaNikapaNuM che. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, dvitIya kiraNe 63 jo Ama na mAnavAmAM Ave, to kAlAntaramAM thanAra jala AharaNa Adi hamaNAM paNa kare ! paraMtu ghaTa kAlAntaramAM thanAra jala AharaNa Adi hamaNAM karato nathI. eTale ja asamartha (bhAvi arthakriyAkArI nahi karanAra) hoI pUrvakALamAM ane uttarakALamAM eka ghaTa nathI. pUrvakALavartI ghaTa judo che ane uttarakALavartI ghaTa judo che. ethI ja ghaTamAM kSaNa mAtra sthAyipaNuM che, kAlAntara sthAyipaNuM nathI. barobara che ne? samAdhAna- ghaTa AdimAM sAmarthya ane asAmarthya rUpa virodhI dharmano adhyAsa asiddha che, kema kevartamAnakALamAM jala AharaNakaranAra ghaTanuM kAlAntaranA jala AharaNa pratye paNa sAmarthya-zakti che. vaLI evo niyama nathI ke- "sAmarthya hoye chate kArya karavuM ja joIe." sahakArI kAraNono jo lAbha hoya, to ja (arthakriyA karavAmAM samartha) ghaTa Adi kArya kare che ane sahakArI kAraNono jo lAbha nahoya to samartha ghaTa Adi padArtha kArya karI zakato nathI. evo niyama che ane ethI ja kSaNikatvanI sAthe sattvanI vyApti nathI. jo AtmAne nitya-anvayI tarIke na mAnavAmAM Ave, to jema eka buddhithI anubhUta padArthanuM bIjI buddhithI smaraNa thaI zakatuM nathI, kema ke-eka buddhi bIjI buddhithI judI che. tevI rIte saMtAnavartI jJAna rUpI AtmAnuM kSaNikapaNuM hoI arthAt jJAnano prathama kSaNa bIjA kSaNanuM smaraNa karI zakato nathI, kema ke- eka buddhikSaNa bIjA buddhikSaNathI judo che; kema ke- eka manuSya anubhavelA padArthanuM smaraNa bIjo manuSya karI zakato nathI. jayAre smaraNa ja ghaTI zakatuM nathI, tyAre smaraNa-anubhavathI janya pratyabhijJAna to kyAMthI ja ghaTI zake ? zaMkA- jJAna-buddhikSaNo judI judI hovA chatAMya saMtAnI (jJAnakSaNa) ane saMtAna (paraspara bhinna kSaNone joDI ApanAra vAsanA, motIonI mALAnA dorAnI mAphaka sarva jJAnakSaNomAM praviSTa che. vAsanAnuM bIjuM nAma saMtAna)nA kArya-kAraNabhAvanA niyamathI ja pUrvabuddhikSaNathI anubhUta padArthamAM uttarabuddhionuM smaraNa ghaTamAna che ja ne? samAdhAna- saMtAnamAM kArya-kAraNabhAva mAnavA chatAM saMtAnanA kSaNonI paraspara bhinnatA maTI zakatI nathI, kema ke- bauddha matamAM sarva kSaNo paraspara bhinna che. jo anubhava ane smaraNanI pAchaLakoI nitya AtmA rUpa padArtha nahi mAnavAthI bhinna bhinna saMtAnomAM kArya- kAraNabhAva mAnI smaraNanA svIkAramAM upAdhyAye anubhavela padArthanA ziSyamAM smaraNano prasaMga AvI jAya ! arthAt ziSya ane gurunI buddhimAM paNa kArya-kAraNabhAva mAnavo ja joIe, kema ke- guru ziSyane bhaNAve che. ataeva gurunI buddhi kAraNa ane ziSyanI buddhi kArya ema kahI zakAya che. eTale upAdhyAyajIe anubhavela padArthanuM smaraNa ziSyamAM utpanna thavAnI Apatti AvI jAya ! vaLI te buddhikSaNomAM kArya-kAraNabhAvathI koI vizeSa viziSTatA thatI nathI. zaMkA- upAdhyAye anubhavela padArthanuM smaraNa ziSyamAM lAgu nahi paDe, kema ke- upAdhyAyanuM zarIra juduM che ane ziSyanuM zarIra juduM che. mATe eka zarIranI apekSAe jJAnakSaNo bhinna hovA chatAM kArya-kAraNabhAvathI smaraNa yuktiyukta thaze ja ne? Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- jo eka zarIranI apekSAe bhinna bhinna jJAnonuM smaraNa mAnavAmAM Ave, to bhinna bhinna zarIravALAne A cAlu janmamAM jAtismaraNajJAna rUpa jJAna dvArA bhinna zarIravALA pUrvajanmamAM anubhavelA padArthonuM smaraNa asaMbhavita thaI jAya ! e eka doSa. bIjo doSa e che ke- sarvajJa dvArA pUrvabhava saMbaMdhI svajJAnanuM anusaMdhAnanA abhAvanI Apatti AvI jAya ! mATe eka zarIranI apekSAe bhinna bhinna jJAnonuM smaraNa-jAtismaraNa-sarvajJanuM pUrva saMbaMdhI jJAnonuM apratisaMdhAna rUpa doSo hoI, jJAnonuM smaraNa-jAtismaraNa-sarvajJanuM pUrva saMbaMdhI jJAnonuM pratisaMdhAna siddha karavA mATe jJAnabhinna nitya AtmA mAnavo e ja vyAjabI che. atae eka saMtAnavartI jJAnonA smaraNa pratye kArya-kAraNabhAva mAtranuM hatupaNuM asaMbhavita che. jo buddhikSaNa paraMparAne ja AtmA kSaNika mAnavAmAM Ave ane nitya-anvayI na mAnavAmAM Ave, to bauddhamatamAM kRtihAni ane akRta abhyAgamanA prasaMga rUpa doSa Ave che. te A pramANe-jJAnakSaNa vaDe zubha kriyA ke azubha anuSThAna AcaryuM. te jJAnakSaNa rUpa AtmAno sarvathA vinAza thavAthI, zubha ke azubha karma karanAra AtmAthI te sukha-duHkha rU5 phaLa bhogavAze ja nahi. (tarmahAni) kema ke- je pUrvajJAnakSaNa rUpa AtmAthI karma karAyuM hatuM, te pUrvekSaNa rUpa AtmA naSTa thayela che. vaLI je uttarakSaNa-jJAnakSaNa rUpa AtmAe zubha ke azubha karma nathI karyuM, te uttarakSaNa rUpI AtmAthI sukha-duHkha rU5 phaLa bhogavAya che, (navRtavarmajJAkhyAma) kema ke- pote zubhAzubha karma nathI karyuM, paraMtu bIjAe karela karmano phaLano upabhoga hovAthI akRta abhyAgama doSa AMve che. tathAca kRtanAza ane akRta abhyAgama rUpa doSa thavAthI, kSaNika vAdamAM zubha-azubha karmanI pravRttinI apravRtti rUpa prasaMga thavAthI, paraloka AdinA anuSThAnono asaMbhava hoI paralokanA abhAvano prasaMga AvI jAya che. (jJAnonA prathama kSaNono sarvathA vinAza thAya che. ataeva pUrvakSaNono uttarakSaNonI sAthe koIpaNa saMbaMdha nathI raheto. mATe pUrvajanmamAM karelA karmonuM bIjA janmamAM phaLa maLI zakatuM nahi hovAthI paralokI AtmAno abhAva thavAthI paralokanI siddhi thatI nathI.) zaMkA-eka jJAna (kSaNa)mAM kartutva-bhoknatvano abhAva hovA chatAMya, te jJAnanA sthira eka rUpavALA saMtAnamAM te kartutva ane bhostRtva avazya thaze ja ne? samAdhAna- saMtAna e vijJAnathI abhinna che, kema ke- vijJAna sthira eka rUpa nahi hovAthI saMtAna vijJAnathI bhinna nathI. jo vijJAnathI saMtAnane bhinna mAnavAmAM Ave, to paNa saMtAna vijJAnazUnya hoI acetana thAya che. jo vijJAnathI saMtAna bhinna ane cetana mAnavAmAM Ave, to jIvanuM bIjuM nAma ja saMtAna kahevAya ! arthAt jIvanA bIjA nAma tarIke saMtAnane mAnavAno prasaMga rUpa doSa AvI ja jAya ! zaMkA- vAsanA rUpa sahakArI (potAthI bhinna rahI potAnuM kArya karanAra) kAraNayukta jJAnakSaNa ja kartA, smartA ane bhoktA tarIke thAya che. mATe te jJAnathI bhinna sukha duHkha rUpa phaLa bhoktA rUpa AtmAnI kalpanAnI koI jarUrata nathI ja ne? Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, dvitIya kiraNe samAdhAna-bauddhalokoe jJAnathI judI zAzvatI vAsanAno svIkAra karelo nathI. bIjI vAta e che kejJAna ane sukha-duHkha e baMne kAraNa, svarUpa ane phaLanA bhedathI bhinna che, kema ke- vanitA vagere rUpa padArthaviSayaka jJAnanI utpattimAM je sAmagrI (kAraNa samAja rU5) vanitA Adi rUpa che, te ja sAmagrI sukhaduHkhanI utpattimAM paNa nathI. paraMtu rAga-dveSa Adi rUpa viziSTa vAsanA paNa che. A pramANe kAraNabheda (1) jJAna ane sukha-duHkhamAM samajavo. (2) svarUpabheda- jJAnanuM svarUpa sva-paraprakAzakatvarUpa che. (jema dIpaka potAne ane bIjAne prakAzita kare che, tema jJAnano svabhAva che ke- potAnA svarUpane ane padArthane jANe che.) je anukULa tarIke anubhavayogya te "sukha' kahevAya che ane je pratikULa tarIke anubhavayogya te duHkha kahevAya che. eTale jJAnamAM ane sukha-duHkhamAM svarUpanA taphAvatathI taphAvata che. (3) phatabheda- upAdeyamAM pravRtti ane heyathI nivRtti, e jJAnanuM phaLa che. saMtoSa-asaMtoSa AdinI utpatti, e sukha ane duHkhanuM phaLa che. tethI ja jJAnathI bhinna sukha-duHkha Adi phaLano bhoktA, sukha-duHkha AdithI judo AtmA siddha thAya che. zaMkA-buddhi (jJAna) AtmAnuM svarUpa nathI, kema ke- AtmavirodhI dharma (utpatti-vinAza rUpa dharma)nA AdhArabhUta che. jema ke-ghaTa-paTa ityAdi. jema AtmavirodhI dharma utpAda-vinAzavALA ghaTa-paTa Adi AtmAnA svarUpabhUta nathI, tema AtmadharmavirodhI utpatti-vinAzazALI hoI buddhi AtmasvarUpabhUta nathI. vaLI taviruddha dharmAdhikaraNatva rUpa hetu asiddha svarUpa asiddha-je hetuno abhAva pakSamAM hoya, te svarUpa asiddha hetvAbhAsa kahevAya che.) nathI, kema ke- buddhimAM utpatti ane vinAzadharma che ane AtmA anutpAda vinAzavALo che. eTale AtmasvarUpavirodhI utpAda-vinAza dharmanA AdhArabhUta buddhi che. samAdhAna- AtmadharmaviruddhanA AdhArabhUta buddhi hovA chatAM sarvathA bhedanI asiddhi (abhAva) che, arthAt kathaMcit bhinna ane kathaMcit abhinna AtmAnI sAthe buddhi che. AtmA, viruddha dharmAdhikaraNa buddhithI kathaMcit abhinna che. jema ke- mecakajJAna. (paMcavarNa mecakaratnanuM jJAna) arthAtu jema bhinna bhinna virodhI raMgo ane tenA AdhArabhUta mecakaratna paraspara kathaMcit bhinna ane kathaMcit abhinna che, tema bhinna bhinna virodhI utpAda-vinAza-prauvya rUpa dharmo ane tadAzrita padArtha paNa kathaMcit bhinna ane kathaMcita abhinna che. ahIM te mecakaratnanuM jJAna eka ane ekIsAthe aneka padArtha(varNa) grAhaka zakti rUpa che. ethI viruddha dharmano adhyAsa che. zaMkA- anekatva rUpa dharmanA AdhArabhUta zakti judI ane ekatva rUpa dharmanA AdhArabhUta jJAna juduM che ne? samAdhAna- uparokta bAbata barobara nathI, kema ke- "te jJAnanI aneka (anaMta) zakti che, Avo vyavahAra asaMbhavita thAya che. kema ke te jJAna ane zakti judI che. jema ke- ghaTa Adi padArtha bIjo che. zaMkA- saMbaMdhanI apekSAe te jJAnanI aneka zakti che, evo vyavahAra siddha thaze ja ne? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna-aneka zaktinI sAthe saMbaMdha karanAra jJAnanI eka rUpatAnI Apatti rUpa doSa Ave che, mATe saMbaMdhanI apekSAthI "jJAnanI aneka zakti che'- evo vyavahAra asiddha che. zaMkA- jJAna eka zaktithI aneka arthanuM grahaNa kare che, ema kahIe to zo vAMdho? samAdhAna- jJAna eka zaktithI aneka arthanuM grahaNa kare che. ema jo bolo, to sarva arthanA grahaNanA prasaMga rUpa Apatti AvI jAya ! mATe jJAna ane zaktinuM kathaMcita bhinnapaNuM abhinnapaNuM hovAthI jJAnanuM cetanAsvarUpapaNuM yukta ja che. vaLI te cetanA svarUpa buddhi pratyeka jIvamAM ochI-vattI dekhAtI hoI, cetanatvanI apekSAe eka buddhi paNa paryAyanI apekSAe bhinna che ane tethI AtmA paNa dravyanI apekSAe eka paNa paryAyanA bhedanI apekSAe bhinna che. te caitanya, eka rUpavALuM paNa jJAnAvaraNa Adi karma rUpa malathI lepAyela aneka avasthAntara pAmanAruM che. A kahelA kahevAtA kAraNothI je je zaMkAono nirAza thayo che, te te zaMkAonuM kramasara varNana (1) jo AtmA jJAna rUpa che, to te jJAna rUpa AtmA kema sarvadA padArthone joto nathI? kema ke viSayone jANatuM ja jJAna te AtmA kahevAya che ane viSayone nahi jANatuM jJAna AtmA tarIke kahevAtuM nathI. jJAna rUpa AtmA che ane te jANato nathI, e viruddha che. mATe haMmezAM te jJAna rUpa AtmAe jANatAM ja rahevuM joIe. (2) jo jJAna rUpa AtmA che, to AtmAmAM pUrva upalabdha artha viSayanuM vismaraNa kema thAya che? kema ke- vartamAnakALamAM A AtmA avinaSTa jJAnavAna che. (3) zuM evuM kAraNa che ke-aspaSTa jJAnavALo AtmA thAya che? jJAna avyakta ISTa nathI, kema kejJAnanuM svarUpa upalabdhi che. (4) tethI ja jJAna rUpa AtmAmAM saMzaya to kadAca utpanna ja na thavo joIe. (5) jJAna rUpa AtmAmAM samasta padArthanuM grahaNa thavuM ja joIe, kema ke- jJAna apratihata che. ityAdi zaMkAonuM khaMDana thAya che. (1) jJAna rUpa AtmA hovA chatAM temAM niraMtara upayogano prasaMga nathI Avato, kema ke-karmavazathI A AtmA, sarva pradezomAM madhyavartI karmAnAvRta ATha pradezone choDI, garamAgarama ukaLatA pANInI mAphaka asthiratA hoI judA judA viSayomAM pariName che ane prabaLapaNAe brAnta manavALo hoI eka viSayamAM lAMbA kALa sudhI upayogavALo raheto nathI. (2) vaLI svabhAvathI ja upayoganI sthitikALa utkRSTa aMtarmuhUrta parimANavALo che. tathAca jJAnane DhAMkavAnA svabhAvavALA jJAna AvaraNa karmano sadUbhAva AtmAmAM hovAthI, AtmA sarvadA jANato nathI, kta paNa jANato nathI, vismaraNavALo paNa thAya che, saMzayavALo paNa temaja sarva arthanA grahaNanA abhAvavALo thAya che, e yuktiyukta che. nanvastu cetanAlakSaNo jIvassa tveka eva nikhilajagaccharIrANyabhivyApya zazvadvartate, na tu pratizarIraM pRthagAtmAstItyAzaMkAyAmAha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, dvitIya kiraNe 67 sa dvividhaH / 2 / sa iti / ayambhAvo yadi jIvo nikhilazarIrAdhiSThAyakatayaiko bhavet tarhi samastazarIrabhAvinaH sukhaduHkhAdInekasminneva zarIre'nubhUyeta, anyathA nikhilazarIrAdhiSThAyakatvameva tasya na bhavet, dRzyate hi bAlyakaumArAdyavasthAbhede'pi jIvasyaikatvena bAlyAdyanubhUtasya sthavirAvasthAyAM smaraNaM, na ca tathaikenAnubhUtaM sarvaiH smaryate tasmAtsarvazarIreSu bhinna evAtmA, evamAtmana ekatve sukhaduHkhanimittadharmAdharmayoH sarvasAdhAraNyena kazcideva sukhI na sarve, kazcideva duHkhI na sarva iti pratyakSasiddhaH pratiniyamo na bhavet, na caikasyevAJcalasya prasAritasya mahato vAyvAdinimittAt kvacideva bhAge kampanamanubhUyate tathA tattaccharIrAvacchedenaiva sukhAdikaM bhavati na sarvatreti vAcyam / paramparayA tatrApi sUkSmakampasyAnubhavAt, yo'haM caitro'bhUvaM sukhI, so'haM maitro duHkhI samprati jAta iti pratyabhijJApattezca / na ca nAtmyaikye'pi tattaccharIreSvanubhUtasukhAdInAM smaraNApattirdoSaH, pUrvapUrvazarIrAnubhUtAnAmAtmaikye'pyasmaraNAditi vAcyam, pUrvapUrvAnubhavajanitasaMskArasya maraNagarbhavAsAditIvrataraduHkhairabhibhUtatvAt, jAtismaraNena kenApi smaraNAcca, nahi caitrajJAnAdikaM kadApi kathamapi smarati maitrastasmAdAtmA naiko'pi tu pratizarIraM bhinnaH parantu teSAM sujJAnAya prathamaM tasya dvaividhyaM bhAvyamiti bhAvaH / / zaMkA- bhale cetanA rUpI lakSaNavALo jIva ho ! paraMtu eka ja AtmA samasta jagatanA zarIromAM vyApta thaIne haMmezAM varte che, nahi ke zarIre judo AtmA che. AvI A zaMkAmAM javAba Ape che ke bhAvArtha-te cetanA lakSaNavALo AtmA be prakAravALo che. vivecana- ahIM A Azaya che ke- jo jIva samasta zarIravyApaka rUpe eka mAnavAmAM Ave, to samasta zarIromAM thanAra sukha-duHkha Adino eka ja zarIramAM anubhava thaI ja jAya, e moTo doSa Ave che. jo samasta zarIra bhAvI sukha-duHkha Adino eka ja zarIramAM anubhava na mAno, to samasta zarIronuM adhiSThAyakapaNuM-vyApakapaNe te AtmAnuM na ja thAya. vaLI A duniyAmAM dekhAya che ke bAlya-kaumAra Adi avasthAono bheda hovA chatAMya, jIvanuM ekapaNuM hoI bAlya Adi avasthAmAM anubhavela padArthanuM vRddha avasthAmAM smaraNa thAya che. tathAca eka jIve anubhavela padArthanuM smaraNa sarva AtmAone thatuM nathI, mATe sarva zarIromAM judo jasvataMtra ja AtmA che. jagatamAM nAnA rUpa jIvo paraspara bhinna che, kema ke-lakSaNa Adino bheda che. jema kekuMbha vagere. 1. tathA ca prayogaH nAnArUpA bhuvi jIvAH parasparaM bhedabhAjaH, lakSaNAdibhedAt-yathA kumbhAdayaH, ekatve hi sukhaduHkhabandhamokSAdayo nopapadyanta iti // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare A pramANe AtmAne eka mAnavAmAM sukha-duHkha-baMdha-mokSa vagere ghaTamAna thatAM nathI. jo Ama AtmAnuM ekapaNuM svIkAravAmAM Ave, to sukha ane duHkhamAM nimittabhUta dharma ane adharmanuM sarvasAdhAraNapaNuMvyApakapaNuM thavAthI, 'koIka ja sukhI che- badhA sukhI nathI, koI eka ja duHkhI che-badhA duHkhI nathI.'- Avo pratyakSa siddha niyama-kudaratI kAyado na thAya ! e doSa Ave che. na 68 zaMkA- jema eka phelAyela aMcalanA moTA vAyu AdinA nimittathI koIka ja bhAgamAM kaMpana anubhavAya che, tema te te zarIranA avacchedathI (apekSAe) saghaLA zarIromAM sukha Adi nahi ja thAya ne ? samAdhAna- dRSTAntabhUta aMcalanA koIka ja bhAgamAM mAtra kaMpana anubhavAya che, eTaluM ja nahi paraMtu paraMparAnI apekSAe saghaLA aMcalamAM sUkSma rUpe kaMpanano anubhava avazya thAya che. iSTApatti mAnavA chatAM jyAre je huM caitra sukhanA anubhavavALo thayo, tyAre te huM maitra, duHkhanA anubhavavALo thayo. AvI pratyabhijJAnanI Apatti AvI jAya che. zaMkA- AtmAnA ekapaNAnA svIkAramAM te te zarIronA AdhAre anubhavela sukha AdinA smaraNanI Apatti (pratyabhijJAnanI Apatti paNa) rUpa doSa nahi Ave, kema ke- eka AtmAmAM paNa jema tamArA mate pUrva pUrva zarIro dvArA anubhavela sukha AdinuM asmaraNa che, tema sakala zarIravyApI eka AtmAmAM te te viziSTa zarIra dvArA anubhavela sukha AdinuM asmaraNa ja che ne ? to uparokta doSa kyAMthI ? samAdhAna- pUrva-pUrva janmanA anubhavathI pedA thayela saMskAra, maraNanA tathA garbhavAsa Adi tIvratara duHkhothI abhibhUta (roga vagere dvArA jema jJAna avaruddha) thAya che. mATe eka AtmAmAM amArA mate pUrva pUrvanA za2I2thI anubhavela sukha AdinuM smaraNa thatuM nathI. vaLI koI AtmAne jAtismaraNa rUpa jJAna dvArA pUrva pUrva zarIrathI anubhUta sukha AdinuM smaraNa thAya che. vaLI niyama paNa che ke-koI vakhata paNa maitra-caitranA jJAna AdinuM smaraNa karato nathI, tethI A AtmA eka nathI paraMtu AkhI duniyAmAM AtmAo aneka che-zarIre judA che. te zarIre zarIre judA AtmAonuM sArI rIte jJAna thAya, mATe pahelAM cetanAlakSaNa jIvanA be prakAra vicAravA joIe. kena prakAreNa bheda ityatrAha saMsAryasaMsAribhedAt / 3 / 1 saMsArIti / saMsAro'STavidhaM karma, tadupaSTambhenaivAtmanassaMsaraNAd balavanmoho nArakAdyavasthA vA saMsArastadyogAtsaMsArI, na saMsArI- asaMsArI nirdhUtAzeSakarmetyarthaH / tatra saMsAriNAM vikalpabAhulyAt, asaMsAriNAM saMsAripUrvakatvAt svasaMvedyatvAccAdau grahaNaM, saMsAriNo hi svasaMvedyAH, gatyAdipariNAmAnAmanubhUtatvAt, asaMsAriNastvatyantaparokSAstadanubhavasyAprAptatvAditi / kayA prakArathI jIvanA bheda che ? tenA javAbamAM kahe che ke Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 3-4, dvitIya kiraNe bhAvArtha- te cetanAlakSaNa jIva saMsArI ane asaMsArInA bhedathI saMkSepathI be prakAravALo che." viveyana-(1) saMsArI-saMsAravANo. (a) saMsAra meTale mAha 452nA bhI, bha3- 216 rn| karmonA AlaMbane AtmAnuM saMsaraNa cAreya gatimAM gamana che. (A) saMsAra meTale balavAna bhoDa, bhe nAma saMsAranuM che. (6) saMsAra eTale nAraka Adi rUpa avasthAo. te te avasthAonA yogathI AtmA saMsArI upAya che. (2) asaMsArI- je saMsArI nahi te asaMsArI. arthAt ATha prakAranA karmothI zUnya asaMsArI, balavAna mohathI zUnya asaMsArI. nAraka Adi avasthAothI zUnya asaMsArI kahevAya che. tyAM saMsArI-asaMsArI rUpa be bhedanA nirUpaNamAM prathama saMsArI padanA upanyAsamAM e hetu che ke(k) saMsArI ponA 5u viyo-meko cha, bhATe saMsArI 56 prathama bhUla che. (a) pahelAM saMsArI hoya te ja asaMsArI bane che. te bAbata jaNAvavA mATe saMsArI pada prathama mUkela che. () saMsArI pada prathama mUkela che, kAraNa ke- saMsArI jIvo svasaMvedya che. potAnA anubhavano viSaya che.) saMsArI jIvoe gati Adi pariNAmono anubhava karela che. asaMsArIo (mukto) to atyaMta parokSa che, kema ke saMsArInA sva anubhavanA aviSaya che. kathaM saMsAriNAM bahavo vikalpA ityAzaGkAyAM saMsArijIvAnAM prabhedapradarzanamukhena tAn diGmAtramupadarzayati atra cetanatvena jIva ekavidhaH / 4 / atreti / jIvaprakAranirUpaNaprasaGga ityarthaH / jIva iti saMsArijIva ityarthaH asaMsAyupekSayA'yaM vibhAgArambhaH, yadvA jIvamAtrasya dvidhaiva vibhAgaH sambhavatIti grntho'yNpuurvennaanvitH| tathA cAtra yazcetanatvenaikavidho jIvaH sa dvividha ityarthaH / yadyapi IdRzAbhiprAyo'tretivAkyasya jIvalakSaNAntaraM yojane suspaSTo bhavati, tathApi jIvanAnAtvasAdhanArthamevamupanyAsaH kRtaH / tatsiddhAveva prakArabhedanirUpaNasambhavAditi bodhyam / 1. evambhUtanaye hi dazavidhaprANadhArI jIvo'bhimatassa ca saMsAryeva, siddhastu na tathAvidhaH, asumAn prANItyAdivyapadezAbhAvAditi bhAvaH / kevalaM bhAvaprANavattvAtte'pi jIvA ityAzayenAha yadveti // 2. upalakSako'yaM vibhAgaH, tenendriyAnindriyasakAyAkAyasayogyayogisavedasakaSAyAkaSAyasalezyAlezyajJAnyajJAnisAkArAnAkArabhedena vibhAgasambhave'pi na kSatiriti // 3. evaJca prathamaM dvibhedamuktvA nAnAtvaM prasAdhya kiM sarvathA jIvA nAnA evetyAzaMkAnivAraNAya vastUnAmekAnekasvabhAvatvena tatpradarzanAya cAtretigranthoktiH / jIvatvAdisvabhAvenaiko'pi saMsAritvAditattaddharmasvabhAvatvena tathAtathAvyapadizyate, ekAntakasvabhAvatAyAM teSAM vaicitryAyogena tathAtathAbhidhAne pravRttirna syAdeveti bhAvaH // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare zA mATe saMsArI jIvonA ghaNA bhedo che ? AvI AzaMkAnA samAdhAna rUpe saMsArI jIvonA bhedaprabhedonA pradarzana dvArA te bhedonuM digdarzana karAve che ke bhAvArtha- 'ahIM cetanapaNAnI apekSAe jIva eka prakArano che.' 70 vivecana- ahIM eTale jIvanA prakAranA nirUpaNa prasaMgamAM jIva eTale saMsArI jIva ema samajavuM, kema ke-asaMsArI jIvanA vibhAganI upekSA che ane saMsArI jIvanA vibhAgano AraMbha che. tathAca evaMbhUta nAmaka nayanI apekSAe dazavidha prANone je dhAre, te jIva mAnela che. te ja saMsArI jIva kahevAya che. siddha to tathAvidha nathI-dazavidha prANadhArI nathI, kema ke- 'anumAnandrALI' vagerenA vyavahArano abhAva che. te siddho paNa kevala bhAvaprANavALA hoI jIvo kahevAya che. ityAdi AzayathI kahe che ke athavA jIva mAtrano saMsArI-asaMsArI bhedathI be prakArano vibhAga che. A vastusthiti hoI A cAlu sUtra eTale je cetanapaNAe eka prakArano jIva che, te pUrvasUtranI sAthe anvita che. arthAt cetanapaNAe eka prakArano jIva che. te saMsArI-asaMsArI bhede be prakArano che. jo ke Avo uparokta abhiprAya 'atre'- A pramANenA vAkyane cetanA takSaLonIva:'- AvA lakSaNa bAda joDavAmAM AvavAthI spaSTa thAya che. arthAt 'cetanA lakSaNavALo jIva che.' ahIM A lakSaNamAM rahela saMsArI-asaMsArI bheda bhinna jIva cetanapaNAnI apekSAe eka prakArano che. AvI yojanA karavI. AvI yojanA karavAthI pUrvokta abhiprAya spaSTa thAya che, to paNa jIvanuM nAnApaNuM sAdhavA mATe A pramANeno upanyAsa karela che, kema ke-te jIvanA nAnAtvanI siddhimAM ja prakAra-bhedanA nirUpaNano saMbhava che ema samajavuM. (vaLI A pramANe prathama be bhedavALA jIvanuM nirUpaNa karI jIvanuM nAnApaNuM sAdhI, zuM sarvathA jIvo nAnA-aneka ja che ?- AvI zaMkAne nivAravA mATe ane vastuo eka-aneka svabhAvavALI hoya che ema darzAvavA mATe 'atra' Ama graMthanuM kathana che. jIvatva Adi svabhAvanI apekSAe eka paNa AtmA, saMsAratva-bhavyatva Adi prakAre-saMsArI-bhavya rUpe vyavahRta thAya che. ekAntathI jo eka svabhAva mAno, to teonI vicitratAno abhAva thavAthI te te prakAranA kathanamAM pravRtti na thAya ja. iti. A bhAva batAvavA mATe 'atra cetanaOna nIva vidha:' -e sUtranuM graMthana che. tadantargataH saMsArI jIvastu saMsAritvenaiko'pi trasasthAvarabhedena dvividha ityabhiprAyeNAhatrasasthAvarabhedena dvividhaH / puMstrInapuMsakabhedena trividhaH / 5 / 6 / 1 traseti / trasanAmakarmodayAdvRttivizeSAstrasA dvIndriyAdayo na tUdvejanakriyAviziSTAH garbhANDajamUcchitasuSuptAdInAM trasatvAbhAvaprasaGgAt, sthAvaranAmakarmodayajanitavizeSAH sthAvarAH pRthivI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 5-6, dvitIya kiraNe jalatejovAyuvanaspatayaH / na tu sthAnazIlA vAyutejo'mbhasAmasthAvaratvaprasaGgAt, alpAsvatvAt vizeSopayogasambhavenAbhyahitatvAtspaSTaliGgatvAccAdau trasagrahaNam / dvaividhyapradarzanaJcedamupalakSaNaM tena samanaskAmanaskabhedenApi dvaividhyaM bodhyam, manaHparyAptilakSaNakaraNanirvRttimantassamanaskAH dravyabhAvamanoyutA iti yAvat / tadrahitA amanaskAH kevalaM bhAvamanoyutA iti yAvat / prakArAntareNa saMsAriNaH tridhA vibhajate pumiti / tattadvedodayApAditapuMstvastrItvanapuMsakatvapariNAmavantaH, liGgaM dvividhaM dravyabhAvabhedAt, yadravyaliGgaM tadiha nAdhikRtaM dravyapariNAmatvAt, AtmapariNAmaprakaraNAcceha bhAvaliGgameva grAhyam, taccAnyo'nyAbhilASalakSaNaM bodhyam / yadvA zarIrazarIriNoH kathaJcidabhedena dravyaliGgamAdAyApi bhedo'vaseyaH // saMsArI-asaMsArI jIva caitanyanI apekSAe eka che.'- AvA vAkyamAM rahela saMsArI jIva, saMsArIpaNAnI apekSAe eka paNa, tra-sthAvaranA bhedathI be prakArano che. AvA abhiprAyathI kahe che kebhAvArtha- "saMsArI jIva trasa ane sthAvaranA bhedathI be prakArano che." vivecana- (1) trasa- trasanAkarmanA udayathI viziSTa vRttivALA be indriya Adi jIvo 'trasa kahevAya che. (pAribhASika artha trasano ahIM samajavo.) paraMtu trasa zabdanI vyutpattigamya calana rUpa kriyA viziSTa jIvo trasa kahevAtA nathI, kema ke-garbhajaaMDajanA janma vakhate mUcchita ke suSupta Adi avasthAomAM calanano abhAva hoI trasapaNAnA abhAvano prasaMga AvI jAya ! (trasanAkarmanA udayathI duHkhane choDI sukhanA svIkAranI pravRtti tathA garamI vagerethI tApavALA hotA jIvo, eka sthAnathI chAyA Adi iSTanA svIkAra mATe bIjA sthAnamAM jAya che. atae labdhitrasa kahevAya che.) (2) sthAvara- sthAvaranAmakarmanA udayathI viziSTa vRttivALA jIvo "sthAvara' kahevAya che. pRthvIkAyaakAya-vAyukAya-tejaskAya-vanaspatikAya rUpe pAMca "sthAvara' che. paraMtu sthira rahevAnA svabhAvavALA e artha ahIM nathI. jo e artha mAnavAmAM Ave, to (sUkSmatrasa-gati-sa rUpa vAyukAya-tejaskAyamAM svAbhAvika rIte cAlatA) paraprerita akAyamAM paNa asthAvarapaNAno prasaMga AvI jAya ! ahIM tra-sthAvaranA dvanda samAsamAM trasa zabdane je kAraNathI pahelo mUkavAmAM Avyo che teno khulAso kare che. (1) laghu akSaravALA alpa svaravALA pUjayavAcaka zabdo dvanda samAsamAM pUrve mUkAya che, evuM - vyAkaraNanuM sUtra hoI trasa zabda alpa svaravALo hoI, (2) cAra prakAranA upayoga saMbhavavALA-sthAvaranI apekSAe, yathAsaMbhava, vizeSa (bAra) upayoga rUpa caitanyano saMbhava hoI, abhyaIita-pUjaya hoI, Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavibhAkare (3) spaSTa sukha-duHkha AdinA civALo hoI trasa zabda pUrve mUkela che. ahIM kiMvidhatAnuM pradarzana upalakSaNa rUpa che. arthAt trasa-sthAvara rUpe jIva be bhede tevI rIte samanaskaamanacchanA bhedathI paNa jIvanuM kidhapaNuM jANavuM. (sendriya-anindriya, sakaSAya-akaSAya, sayogI-ayogI, saveda-aveda, sakAya-akAya, salezyaalezya, jJAnI-ajJAnI ane sAkAra-anAkAra bhedathI be prakArano vibhAga saMbhavI zake che.) (1) samanaska- manapati rUpa karaNa-kriyAnI pUrNatavALA jIvo "samanaska' kahevAya che. arthAt dravyamAna ane bhAvamanavALA samanaska-saMjJI (saMpradhAraNa-hitAhita parIkSA saMjJAvALA) kahevAya che. (dravyamana-manovargaNAomAMthI grahaNa karela mananayogya anaMta pulothI banela manapaNAe pariNamela svasva kAyaparimANavALuM mana dravyamana' che. bhAvamana- manodravyanA AlaMbanavALo, ke je manojanya jJAnAvaraNanA kSayopazamathI pedA thAya che. te AtmAnA vyApAra rUpa ciMtana 'bhAvamana' kahevAya che.) (2) emanaska- manaparyAptizUnya-dravyamanarahita "amanaska' kahevAya che. jo ke AhArAdi saMjJA ane sUkSma mana hovA chatAM, temaja caitanya rUpa upayoga rUpa bhAvamana hovA chatAM, dravyamana nahi hovAthI amanaska-asaMjJI' kahevAya che. 'dravyamAna che, to saMjJI ane dravyamAna nathI to asaMzI'- evo paNa niyama ghaTAvavo. have prakArAntarathI saMsArI jIvono traNa prakAre vibhAga kare che kebhAvArtha- "pustrI napuMsaka bhedathI saMsArI jIva traNa prakArano che.' vivecana- te te mohanIyanA bheda rUpa vedanA udayathI karela puliMgapaNuM, strIliMgapaNuM ane napuMsakaliMgapaNuM-e rUpa pariNAmavALA che. arthAt je jIvo strIo pratye potAnI abhilASA pragaTa kare che, te jIvo puruSavedI kahevAya che. je jIvo puruSa pratye potAnI icchA dhAraNa kare che, te jIvo strIvedI kahevAya che. je jIvo nara ane nArI pratye potAnI icchA dhAraNa kare che, te jIvo napuMsakavedI kahevAya che. arthAt puruSaveda, strIveda ane napuMsaka rUpa vedanA bhedathI jIvo paNa traNa prakAranA che. vaLI ahIM marmanI bAbata evI che ke-dravya ane bhAvanA bhedathI liMga be prakAranuM che. je dravyaliMga che teno ahIM adhikAra nathI, kema ke te dravyapariNAma rUpa che. ahIM AtmapariNAmanA prakaraNamAM bhAvaliMganuM ja mAtra grahaNa karavAnuM che, kema ke- te bhAvaliMga paraspara abhilASa rUpa veda hoI AtmAnA pariNAma rUpa che-ema jANavuM. athavA zarIra ane zarIrI (AtmA)no kathaMcit abheda hovAthI dravyaliMgano paNa svIkAra karI bheda samajavo. dravyaliMga eTale zarIranI viziSTa AkRti. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 7rU sUtra - 7-8-9, dvitIya kiraNe cAturvidhyamAdarzayati nArakatiryaGmanuSyadevabhedena caturvidhaH / indriyabhedena paJcavidhaH / 7 / 8 / nAraketi / tattadgatinAmakarmodayaprayuktatattadbhAvapariNAmamAdAyA''tmano'yaM vibhAgaH / paJcavidhatvaMprakaTayati--indriyabhedeneti // jAtinAmakarmodayApAditaikendriyAdijAti-pariNAmabhAktvAtpaJcavidhatvaM jIvAnAmiti bhAvaH / manaso'nindriyatvAt bAhyapaJcendriya-vidhurasya samanaso jIvasyAprasiddhezca na mana AdAya SaDvidhatvazaGkA kAryeti // jIvonA cAra prakAranA bhedo bhAvArtha- 'nAraka-tiryaMca-manuSya-devanA bhedathI cAra prakArano saMsArI jIva che." | vivecana- te te gati nAmakarmanA udayathI janya nAraka-deva-manuSya-tiryaMca zabdathI vyavahArayogya che te nArakatva-devatva-manuSyatva-tiryakatva rUpa paryAya rUpa bhAvapariNAmanI apekSAe AtmAno nAraka-tiryaMcamanuSya-devanA bhedathI cAra prakArano bheda che. jIvanA pAMca prakAro bhAvArtha- "indriyabhedathI pAMca prakAranA saMsArI jIvo che." vivecana- jAtinAmakarmanA udayathI janya ekendriya-beIndriya-teIndriya-caurindriya-paMcendriya rUpa jAti nAmaka pariNAmane bhajanArA hoI jIvanuM paMcavidhapaNuM che. arthAtu keTalAka jIvo sparzana rUpa eka indriyavALA che. keTalAka jIvo sparzanarasana rUpa be indriyavALA che. keTalAka jIvo sparzana-rasana-prANa rUpa traNa indriyavALA che. keTalAka jIvo sparza-rasana-prANa-cakSu rUpa cAra indriyavALA che. keTalAka jIvo sparzana-rasana-prANa-cakSu-zrotra rU5 pAMca indriyavALA che. eTale indriyanA bhedathI pAMca prakAranA jIvo che. ahIM zaMkA nahi karavI ke- manane sAthe laI cha prakAranA jIvo kema nahi? kAraNa ke- mana indriya nahi hovAthI anindriya che. bIjI vAta evI che ke- bAhya rUpa pAMca indriyathI zUnya manavALo jIva aprasiddha che. matha poDhA vamanane- pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasabhedena SaDvidha ityevaM --- vistaratastriSaSThayadhikapaJcazatavidho'pi bhavatIti vijJeyaH / 9 / pRthivIti / sthAvarAntarvatipRthivyaptejovAyuvanaspatitrasanAmakarmodayajanitapariNAmavanta ete SaDbhedA veditavyAH, tatra satyAM pRthivyAM jalAdikaM sukhena ghaTAdibhirgrahItuM zakyamiti Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tattvanyAyavibhAkare sukhagrahaNahetutvAt, vimAnabhavanaprastArAdibhAvapariNAmena sthUlamUrttitvAtpratiniyatajalAdhupakAranirvartakatvAccAdau pRthivyAH, tadupakArakatvAdvAyoH, pRthivyAdinimittakatvAdanantaguNatvAcca vanaspateH, indriyAdhikyAdupayogabAhulyAcca trasasya grahaNam / itthameva bahudhA vibhAgassambhavatItyAhetyevamiti, ityevaMkrameNetyarthaH / nanu vibhAgAnAM parAvadhirasti navetyAzaGkAyAmavadhimAha vistarata iti, saptavidhanArakANAM caturviMzatividhatirazcAmekottarazatavidhagarbhajamanuSyANAM navAdhikanavatividhadevAnAM pratyekaM paryAptAparyAptabhedabhAjAmaparyAptaikottarazatavidhasaMmUrchimamanuSyANAJca melanayA triSaSThyadhikapaJcazatavidho'pItyarthaH, vijJeya iti AgamAdityAdiH / / have jIvanA cha prakAro bhAvArtha. "pRthvI-a, (jala)-tejasa (agni)-vAyu-vanaspati-trasanA bhedathI saMsArI jIva che prakArano che." | vivecana-sthAvaranAmakarmanA udayathI ane trasanAmakarmanA udayathI pedA thayela pRthvI-apa-tejasa-vAyuvanaspati-trasa arthAt pRthvItvaparyAya pariNAmavALA agnikAyika jIvo, vAyutvaparyAya pariNAmane bhajanArA vAyukAyika jIvo, vanaspati-paryAya pariNAmane bhajanArA vanaspatikAyika jIvo ane trasa-paryAya pariNAmavALA jIvo trasakAyika jIvo kahevAya che. A pramANe cha bheTavALA jIvo che. cha prakAranA jIvonA kramopanyAsanA hetuo (1) jo pRthvI hoya, to ja ghaTa AdithI jala Adi sukhapUrvaka laI zakAya che. A pramANe sukhapUrvaka grahaNano hetu hoI "pRthvI para pahelAM mUkela che. vimAna-bhavana-prastAra Adi bhAvapariNAma hoI, skUla hovAthI ane pratiniyata jala Adi pratye upakArakAraka hovAthI pahelAM "pRthvI para mUkela che. (2) pRthvIno virodhI agni che. e baMne vacce vyavadhAna karanAra hovAthI ane rahenAra hovAthI pRthvI pada pachI "jala' pada mUkela che. (3) pRthvI ane pANInA paripAkamAM hetu hovAthI pRthvI-jala pachI 'tejasa' pada mUkela che. (4) agni pratye vAyu upakAraka hovAthI tejasa pachI 'vAyu padanuM guMphana che. (5) pRthvI-jala vagerenuM nimitta laI pedA thanAra hovAthI ane pRthvI AdithI anaMtaguNI hovAthI, pRthvI-jala-tejas-vAyu pachI "vanaspati pada mUkela che. (6) indriyonI adhikatA hovAthI ane sarva upayoganA saMbhava rUpa upayoganI bahulatA hovAthI sthAvara pachI trasa' padanuM graMthana karela che. A pramANe ghaNA ghaNA prakArano jIvano vibhAga saMbhavita che. mATe kahe che ke zaMkA- AvA prakAranA kramathI jIvanA prakAronA vibhAgonI utkRSTa avadhi kharI ke nahi ? Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 10-11, dvitIya kiraNe samAdhAna- tenA javAbamAM avadhinuM nirUpaNa kare che ke-zabda vistAra rUpa vistAranI apekSAe (7) sAta 52nA nA20, (24) yovIza 2 tiryayo, (101) meM so bhe5 deg4 manuSyo, (88) navvANuM prakAranA devo, pratyekanA paryApta-aparyAptanA bhedavALA jIvo, (101) eka so eka aparyApta saMmUcchimanA bhedavALA jIvo maLIne 14+48 + 202 + 198 + 101 maLatAM pa63 prakAranA jIvanA paNa bhedo AgamathI jANavA joIe. atha prathamokte dvaividhye saMsArilakSaNamAha sakarmA saMsArI / 10 / sakarmeti / karmaNA sahitaH sakarmA, karmabhAvayogyaiH pudgalairavibhAgenopazliSTa ityarthaH / karmopazliSTatvaM saMsAriNAM lakSaNaM, taccaikendriyAdArabhya A ayogikevalinassarvatrAstIti na kutrApyavyAptiH // have prathama kahela saMsArI-asaMsArI rUpe be prakAro paikI saMsArInuM lakSaNa kahe che kebhAvArtha. "karmasahita saMsArI che." vivecana karmanI sAthe rahenAra jIva saMsArI kahevAya che. arthAt karmapaNAne yogya pudgalonI sAthe vibhAga na thAya tevI rItanI viziSTa ekatA rUpa saMbaMdhavALo jIva saMsArI kahevAya che. je karmono viziSTa saMbaMdha, te ekendriyathI mAMDIne ayogI kevalaparyata saghaLA saMsArI jIvomAM che. mATe koI jagyAe avyApti (lakSyanA eka dezamAM nahi rahevA rUpa avyApti rUpa lakSaNadoSa) nathI. tasya parimANamAha - dehamAtraparimANaH / 11 / / dehamAtreti / deha eva dehamAtraM, tatparimANaM yasya so dehamAtraparimANaH / yasya jIvasya yo dehassa yAvatparimANakastAvadeva jIvasyApi parimANamityarthaH / evaJca tattaccharIrAkAraparimANAstattatsaMsArijIvA na sarveSAmekaM parimANaM niyatamiti bhAvaH / etena vibhuparimANatvamAtmanaH pratikSiptaM tattadehAvacchedenaiva sukhaduHkhAnubhavAt, sarvagatatve'dRSTavata Atmanassarvatra sattvena sarvatra tadupabhogaprasaGgAt, evaJca yo yadvyApitvenopalabhyamAnaguNassa tattulyamAna iti vyAptyA zarIravyApitvameva, tathA cAnumAnaM, AtmA dehaparimANaH, tadvyApitvenopalabhyamAnaguNatvAditi / na ca mUlavyApitvenopalabhyamAnakapisaMyogavato vRkSasya mUlasamAnamAnatvAbhAvena vyabhicAra iti vAcyam, kapisaMyogasya mUla eva vRtteH / na ca mUle vRkSe kapisaMyoga iti pratItyA vRkSe'pi tasya sattvamiti vAcyam, svAzrayAzritatvasambandhenaiva Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vRkSe vRttitvAbhyupagamAt, saMyogasya kramabhAvitvena sahabhAviparyAyatvarUpaguNatvAsambhavAcca, na cAtmA vibhurnityamahatvAdAkAzavaditi vibhutvaM siddhayatIti vAcyam, aprayojakatvAt, na ca yadapakRSTaM tajjanyamiti vyAptyA''tmamahatparimANaM yadyapakRSTaM syAttarhi janyaM syAdityanukUlastarko'styeveti vAcyam, paramANuparimANasyApyapakRSTatvAnnityatvAcca vyabhicAreNa vyAptyasiddheH / na ca pratizarIraM parimANabhede parimANanAzenAtmano nAzaH syAditi vAcyamiSTApatteviziSTarUpeNa nAzotpAdayorabhyupagamAt, zuddhasvarUpeNaiva tasya nityatvAt / na cApakRSTamahatvena sAvayavatvaM tasmAcca kAryatvamAtmanaH prasajyeteti vAcyam, trikAlavarttinyAtmani kAryatvasyAsiddheH, sarvathA prAgasatassattvarUpakAryatvasya kvacidapyaprasiddhatvAcca / na cAkAze vyabhicAro'vagAhanAguNasya sarvAdhAratAyA vA lokAvacchedena sattve'pi tattulyamAnatvAbhAvAditi vAcyaM tatrApyavagAhanAguNasya sattvAdavagAhyapadArthAbhAvAdevAvagAhanAnupalambhAt, na ca sarvagatatve'pyAtmanaH svAdRSTanimittakadehAbhAvAdevAnyatra na sukhaduHkhopabhoga iti vAcyam, adRSTasya svakIyatvAsiddheH, na ca svAtmani tasya samavAyAtsvakIyatvamiti vAcyam, samavAyasyaikatvena sarvagatatvena ca parakIyAdRSTAnAmapi svAtmani samavAyAt, samavAye mAnAbhAvAccetyadhikamanyagranthebhyo'vaseyam // saMsArI jIvanuM parimANa bhAvArtha- 'saMsArI ( 5iyatNo) 4 he 8 // parimArAvANo cha.' 'dehamAtra parimANaH' vivecana- je jIvanuM je zarIra che, te zarIra jeTalA parimANavALuM che teTaluM ja jIvanuM paNa parimANa che. vaLI A pramANe te te zarIramamANa samAna parimANavALA te te saMsArI jIvo che. sakala jIvonuM eka niyata (mahat-sarvamUrtadravyasaMyogI) parimANa nathI. A nirUpaNathI AtmAnuM parama mahatu parimANanuM khaMDana kareluM samajavuM, kema ke- te te zarIranuM avalaMbana laIne ja sukha-duHkhano anubhava thAya che. AtmAne sarvatra vyApaka mAnavAmAM paNa aSTa(dharma-adharma)vALA AtmAnI saghaLe sthAne sattA hovAthI, saghaLe ThekANe sukha-duHkhanA upabhoga rUpa prasaMga (ApattidoSa) Ave che. vaLI je jemAM vyApta thaIne upalabdha thatA guNavALo che, te (AtmA ghaTa Adi padArtha) tenA sarakhA parimANavALo che. Avo niyama hoI AtmAnuM zarIravyApIpaNuM jANavuM. tathAca anumAna pramANa che ke- AtmA zarIrapramANavALo che, kema ke-te zarIramAM vyApaka thaIne AtmAnA caitanya, buddhi Adi guNo upalabdha thAya che. jema ke- kuMbha AdinA rUpa Adi guNo je dezamAM upalabdha thAya che, te sthAna upara ghaTanI upalabdhi thAya che, bIje ThekANe nahi. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 11, dvitIya kiraNe 77 zaMkA-mUla bhAgamAM vyApaka thaI upalabdha thatA kapisaMyogavALo vRkSa mUla samAna parimANavALo nathI! arthAta jeTalI jagyAmAM vyApIne je guNa rahyo hoya, teTalI jagyAnA parimANavALo padArtha hovo joIe ! tatulya parimANa rUpa sAdhyanA abhAvavALA vRkSamAM (mUla)mAM kapisaMyoga rUpa guNanI upalabdhi rUpa hetu che, mATe vyabhicAra che. samAdhAna- kapisaMyoga rUpa guNa mUlamAM ja vartamAna hoI, tatulya parimANa sAdhyavALA mUlamAM ja kapisaMyoga rUpa guNanI upalabdhi hovAthI vyabhicAra nAmano hetudoSa nathI. zaMkA- "mUlamAM vRkSamAM kapisaMyoga che."- AvI pratIti hovAthI vRkSamAM paNa kapisaMyoganI sattA che ja. kema nahi? samAdhAna-svAzraya Azritatva (kapisaMyoganA AzrayabhUta mUlane Azrita vRkSa ane Azritatva vRkSamAM che.) rUpa saMbaMdhathI ja vRkSamAM kapisaMyoganI sattA mAnelI che. (saMyoganuM avyApyavRttitva eTale "mavyApya sarvAvacheramaprANa vRttiryacA vyAvRtti:' potAnA ja atyaMtAbhAvanuM samAnAdhikaraNapaNuM. jema ke - vRkSamAM kapisaMyoga ane kapisaMyogAbhAvanuM avyAkhavRtti che. avyAkhavRtti guNo be prakAranA che. (1) daizika avyAvRtti. (2) kAlika avyAkhavRtti. temAM paNa pahelAM daizika avyAkhavRtti guNo buddhi Adi ATha, zabda-bhAvanA-saMyoga-vibhAga che. ene prAdezika guNo paNa kahe che ane kAlika avyAkhavRtti guNo rUpa vagere che.) vaLI saMyoga kramabhAvI hoI sahabhAvI paryAyatvaguNapaNuM saMyogamAM nathI. (kramabhAvI vizeSonI paryAyasaMjJA che ane sahabhAvI vizeSonI guNasaMjJA che.) zaMkA- AtmA vibhu che, kema ke-nitya mahattva che. jema ke-AkAza je nitya mahAna che, te avazya vibhu che. vibhutva rUpa sAdhyasAdhaka nitya mahattva hetu che. samAdhAna- A vAta barobara nathI, kema ke-aprayojaka che. je vibhu nathI, evA paramANamAM parama mahattva thAo! AvI "pAdhyApAvavavRttivAri zaMkAno nivAraka na hovAthI vyAptijJAnano pratibaMdha thAya che. athavA "viputvAzraya-nityamahattvAkayo' nitya hovAthI vyAptisrAhaka kArya-kAraNabhAva rU5 anukULa tarkano abhAva che. zaMkA- je apakRSTa parimANavALuM che, te janya che. AvI vyAptinA baLathI AtmAnuM parama mahatpariNAma jo apakRSTa thAya, to janya thAya ja ne ? AvI rIte "paTanvena banyatve manvaya vyatirejhanya kAryakArabhAva tvacchinnatA pratye apakRSTavAvachinna' kAraNa che. Avo kArya-kAraNabhAva rUpa anukULa (prayojaka) tarka ja "ta ghavajInivarsa.' jyAM vAraMvAra darzanathI paNa zaMkA dUra thatI nathI, tyAM kavacit prayojaka rUpe vipakSamAM bAdhaka tarka apekSita che. jema ke- vaddhi ane dhUmanA kArya-kAraNabhAvanA jJAnathI aTakI jAya che. jo A dhUmavAna parvata 'vadvivALo na hoya to dhUmavALo na thAo ! kema ke-kAraNa vagara kAryanI utpatti nathI. vyAptijJAna pratibaMdhaka vyabhicAra zaMkAnivarNakapaNAe tarka apekSita che. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna-paramANuparimANa apakRSTa hovA chatAM nitya hoI, je je apakRSTa parimANavALuM hoya, te te anitya hoya ja. AvI vyApti asiddha che, jema ke- apakRSTa parimANa rUpa kAraNa che paNa paramANumAM janyatva rUpa kArya nathI. mATe anvaye vyabhicAra (kAraNa prayukta kAryAbhAva rUpa anvaye vyabhicAra) athavA anyatva rUpa sAdhyanA abhAvavALA paramANuparimANamAM apakRSTa parimANavattva hovAthI, sAdhyAbhAvavat vRttitva rUpa vyabhicArano saMbhava che. zaMkA- zarIre zarIre parimANanA bhedamAM parimANanA nAzathI AtmAno nAza thaze ja ne? samAdhAna- iSTApatti che bhAI ! zrI jainazAsanamAM ekAnta koI nitya nathI temaja ekAnta koI anitya nathI. arthAt paryAyanI apekSA rUpa viziSTa rUpathI AtmAmAM utpAda ane vinAzano svIkAra karela che. dravya rUpa zuddha svarUpathI ja AtmAnuM nityapaNuM che ja. zaMkA- apakRSTa mahattvanI apekSAe AtmA avayavavALo hoI AtmAmAM kAryapaNAno prasaMga AvI jAya ja ne? samAdhAna- jo ke asaMkhyAta pradezAtmaka sAvayavatva che. chatAM pUrvanA AkAra (paryAya rUpa)ne parityAgapUrvaka uttara AkAra rUpa pariNAma e ja kAryatva hovA chatAM, traNeya kALamAM rahenAra AtmAmAM janyatva rUpa kAryavanI asiddhi che. (vijAtIya-sajAtIya utpAdaka kAraNanA abhAvathI AtmA utpAgha nathI.) kAraNa ke- pUrvamAM sarvathA avidyamAna evA sattva rUpa kAryatvanI koI paNa jagyAe prasiddhi nathI. arthAt ekAntathI pahelAM asanuM satva rUpI kAryatva kyAMthI saMbhavI zake ? "arthaprabhAva pratiyoni utpatti pahelAM vidyamAna, abhAva, te prAbhAva kahevAya che- tatvatiyogI kArya kahevAya che. janmano prabhAva hoya che, nityano prabhAva hoto nathI. (A vastu asatkAryavAdI taiyAyikanA matamAM che. ghaTa Adi kAryanI utpatti pahelAM kapAla Adine joI, "ahI ghaDo thaze'- AvA jJAnanA viSayabhUta je abhAva, te prabhAva kahevAya che.) AthI asat kAryavAdanuM khaMDana thAya che. zaMkA- avagAhanA nAmaka guNa athavA sarvanI AdhAratA rUpI guNa lokavyAptapaNe vidyamAna chatAM, loka-aloka rUpa AkAzamAM lokatulya parimANano abhAva hoI, lokatulya parimANa rUpa sAdhyanA abhAvavALA loka-aloka rUpa AkAzamAM lokavyApI avagAhanA guNa ke sarvAdhAratA rUpa guNa sattA rUpa hetu rUpa vyabhicAra kema nahi ? samAdhAna- jema lokamAM, tema alokamAM AkAza mAtramAM avagAhanA nAmaka guNa che ja, paraMtu avagAhanAyogya padArthonA abhAvathI ja avagAhanAnI anupalabdhi che. arthAt avagAhadAna rUpa upakArano svabhAva (svarUpayogyatA) aloka AkAzamAM che, chatAM avagAhadAna rUpa upakArano upayoga (phalaupadhAyakatA) nathI ema kahevAya che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 12, dvitIya kiraNe 79 zaMkA- AtmAnuM vyApakapaNuM mAnavA chatAM, pUrvokta je doSa "bIje ThekANe sukha-duHkhano upabhoga AvI paDaze,' te doSa lAgu nahi paDe, kema ke- potAnA adaSTajanya deha nathI mATe doSa nathI. arthAtu potAnA adRSTajanya dehane avalaMbI sukha-du:khano upabhoga mAnIe chIe, eTale doSa kyAMthI saMbhave ? samAdhAna-aSTamAM svakIyapaNAnI asiddhi che, kema ke- tamo naiyAyiko adaSTane AtmAnA vizeSa guNa tarIke mAno cho, eTaluM ja nahi paraMtu utpanna thanAra sarva padArthomAM nimittakAraNa aSTa che-sarvavyApaka adRSTa che ema mAno cho. zaMkA- bhale adRSTa sarvavyApaka hoya ethI zuM? potAnA AtmAmAM adaSTano samavAya hovAthI te adaSTamAM svakIyapaNuM che ja ne? samAdhAna- samavAya, eka ane sarvavyApaka hovAthI parakIya (bIjA AtmAnA) adaSTono paNa sva AtmAmAM samavAya to che ja, mATe adaSTavaze karI bIje ThekANe sukha-duHkhano upabhoga AvI paDaze ja. (nitya saMbaMdhanuM nAma samavAya che. A samavAya ayutasiddha padArthomAM rahe che. je baMnenI aMdara bemAMthI eka padArtha jyAM sudhI te naSTa na thaI jAya, tyAM sudhI paraspara ekabIjA sivAya rahI zakatA nathI. te be ayutasiddha kahevAya che. jema ke-avayava-avayavI, guNa ane guNI, kriyA ane kriyAvAna, jAti ane vyakti, vizeSa mane nitya dravya.) vaLI samavAyamAM koI pramANa nathI, vagere vizeSa bIjA graMthothI jANI levuM. atha saMsAriNAM bahudhA prabhedAnAmuktatve'pi mAdhyamikaM bodhavizeSAdhAyakaJca prabhedamadhunA vaktisa ca sUkSmaikendriyadvitricaturindriyAsaMjJisaMjJipaJcendriyabhedena saptavidho'pi pratyeka ___ paryAptAparyAptabhedatazcaturdazavidhaH / 12 / sa ceti / sUkSmAzcaikendriyAzca sUkSmaikendriyAH, dve ca trINi ca catvAri ca dvitricatvAri tAni indriyANi yeSAM te dvitricaturindriyAH, asaMjJinazca saMjJinazcAsaMjJisaMjJinaste ca te paJcendriyAzcAsaMjJisaMjJipaJcendriyAH tatassarveSAM dvandvaH, ta eva bhedo vizeSastena jIvatvenaikavidho'pi jIvassaptavidho bhavati, prakAraprakAriNoH kathaJcidbhedAbhedatvAdekavacanaM, evaMbhUto'pi pratyekaM punaH paryAptAparyAptabhedamAdAya caturdazavidho bhavatIti bhAvaH, yadyapi dvividhA ekendriyAH, sUkSmA bAdarAzceti tathApyatra sUkSmANAmekendriyatvAvyabhicAreNa sUkSmapadena zAstraprasiddhatvAnnAmaikadezagrahaNe'pi nAmagrahaNasaMbhavAcca sUkSmaikendriyANAM grahaNam, bAdarANAntvekendriyatvavyabhicAritvaM dvIndriyANAmapi bAdaratvAt, tato bAdaramAtragrahaNe bAdaraikendriyAlAbhAt laghunirdezasambhave lAghavArthinA gauraveNa nirdezakaraNAnaucityAcca bAdaraikendriyetigurubhUtanirdezamapahAyai Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 tattvanyAyavibhAkare kendriyetyevoktam / sUkSmabAdaradvitricaturindriyetyAdirUpeNoktau tu sUkSmamindriyaM yeSAM bAdaramindriyaM yeSAmityevArtho labhyeta dve indriye yeSAmityAdivat samAsAnurodhAnna caitadiSTaM tathApi bAdaraikendriyAlAbhAdatastathAnirdezaH kRta iti dhyeyam / / have saMsArIonA ghaNA prakAranA prabhedo kahyA chatAM viziSTa bodha karanAra mAdhyamika prabhedane kahe che ke bhAvArtha- sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya, beIndriya, teIndriya, caurindriya, asaMkSipaMcendriya ane saMkSipaMcendriyanA bhedathI sAta prakArano jIva, pratyekanA paryApta ane aparyApta bhedathI cauda prakArano che. vivecana- sUkSma ane itara eTale bAdara rUpa eka indriyavALA, be indriyavALA, traNa indriyavALA, cAra indriyavALA, mana vagaranA (asaMzi) pAMca indriyavALA ane dravyamanavALA (saMjJi) pAMca indriyavALAnA bhedathI, prakAra ane prakAravALAnA kathaMcita bheda ane abhedanI apekSAe-jIvatvanI apekSAe eka prakAravALo jIva sAta prakArano che. ema ahIM ekavacana jIva zabdamAM mUkela che. Avo sAta prakAravALo jIva paNa, pratyekanA paryApta ane aparyApta bhedano svIkAra karI cauda prakAravALo thAya che-ema samajavuM. (1) aparyApta sUkSmakendriya. (2) aparyApta bAdarekendriya. (3) paryApta sUkSmakendriya. (4) paryApta bAdarekendriya. (5) aparyApta beIndriya. (6) paryApta beIndriya. (7) aparyApta te indriya. (8) paryApta teIndriya. (9) aparyApta caurindriya. (10) paryApta caurindriya. (11) aparyApta asaMjJi paMcendriya. (12) paryApta asaMjJi paMcendriya. (13) aparyApta saMjJi paMcendriya. (14) paryApta saMjJi paMcendriya. A pramANe jIvanA cauda bhedo jANavA. jo ke sUkSma ane bAdaranA bhedathI be prakAranA ekendriyo che, to paNa ahIM sUkSma jIvomAM ekendriyapaNAno avyabhicAra-sahacAra hoI, sUkSma padathI zAstramAM prasiddha hoI, nAmanA ekadezanA grahaNamAM nAmanA grahaNano saMbhava hoI, sUkSma ekendriya jIvonuM grahaNa che. bAdaromAM to ekendriyapaNAno vyabhicAra che, kema ke-dhIndriyo paNa bAdara che. tethI bAdara mAtranA prahaNamAM bAdara ekendriyano lAbha thato nathI. laghunirdezanA saMbhavamAM lAghava arthine mATe gurunirdeza karavo anucita che. mATe "bAdara ekendriya' - evA gurunirdezane choDI "ekendriya'-A pramANe laghunirdeza karela che. jo "sUkSma bAdara-ddhi-tri-caturindriya' ityAdi rUpathI kahevAmAM Ave, to sUkSma indriyavALA, bAdara indriyavALA-Avo ja artha beIndriyavALA AdinI mAphaka samAsanI apekSAe meLavAya che. chatAM A iSTa nathI, to paNa bAdara ekendriyano alAbha hovAthI tathA prakArano nirdeza karela che ema dhAravuM. ___ nanu saptavidhAnAM paryAptAparyAptabhedena caturdazavidhatvamucyate tatra paryAptazabdArtho vAcyo'nyathA tu na sukaraM bhedajJAnamityAzaMkAyAM paryAptazabdapravRttinimittamAdarzayati AtmanaH paugalikakriyAvizeSaparisamAptiH paryAptiH / 13 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 13, dvitIya kiraNe __ Atmana iti / paudgaliko yaH kriyAvizeSastasya parisamAptiryayA sA''tmaniSThA paryAptizabdavAcyA zakti:-karaNavizeSaH / paryApanaM samApanaM paryAptiriti nArthaH kintu paryApanaM yata iti vyutpattyA samAptisAdhanaM grAhyam / evaM yasyAH zaktessattve jIva AhArAdigrahaNAya samartho bhavati sA, sA ca zaktiryaiH pudgalopacayanirvaya'te te pudgalopacayA api jIvena gRhItazaktyutpattijananapariNamanAbhimukhA: paryAptizabdenocyante / etadviparItA-azaktiH, tannivartaka pudgalAsambandho vA'paryAptiH, na ca samAptiH paryAptizabdavAcyA, kvacidapi granthe'nuktatvAt, na ca kriyAparisamAptiH paryAptiriti tattvArthabhASye zrUyata iti vAcyam / abhiprAyAparijJAnAt, kriyAyAH parisamAptiryata iti vyutpatteH / ata eva bhASyaTIkAyAM "paryAptiH pudgalarUpA''tmanaH kartuH karaNavizeSaH / yena karaNavizeSeNA''hArAdigrahaNasAmarthyamAtmano niSpadyate, tacca karaNaM yaiH pudgalainirvaya'te te pudgalA AtmanA''ttAstathAvidhapariNatibhAjaH paryAptizabdenocyanta" iti dRzyate / nacaivaM na hi bhASyakArAbhiprAya iti vAcyam, AsAM yugapadArabdhAnAmapi krameNa samAptiruttarottarasUkSmataratvAditi svayamevoktatvAt, na hyAsAmitipadena samAptirUpA paryAptirvivakSitA samApterArambhAsambhavAt, krameNa samApterasaMbhavAcca / ata eva sAmarthyavAciparyAptizabdasya kathaM nAmakarmarUpatvamityAzaGkAyAmuktaM 'paryAptinirvartakaM paryAptinAma, aparyAptinirvartakamaparyAptinAmeti zaktiprayojakapudgalopacayasya nAmakarmatvamAviSkRtamiti sUkSmadhiyA vicAraNIyam / tathA cAtmasambandhI pudgalopacayajanyakriyAvizeSapUrNatAprayojakazaktivizeSaH, tAdRzazaktinimittapudgalopacayo vA paryAptiriti bhAvaH // zaMkA- pUrvokta sAta prakAravALo jIva paryApta ane aparyAptanA bhedathI cauda prakAravALo che- ema je kahevAya che, tyAM paryApta zabdano artha kahevo ja joIe. jo paryAptano artha na kahevAmAM Ave, to cauda bhedonuM jJAna zuM sulabha bane kharuM ke ? samAdhAna- AvI zaMkAnA samAdhAnamAM have paryApta zabdanI pravRttimAM nimittabhUta paryAptine darzAve che ke bhAvArtha- je zakti vaDe viziSTa paudgalika kriyAnI samApti thAya che, te AtmAnI zaktine paryApti hecha.' vivecana-pudgalanI viziSTa kriyAnI samApti je zakti vaDe thAya che, te karaNavizeSa rUpa AtmAmAM helI zakti e paryApti zabdathI vAcya bane che. 1. uktaJcAnyatra pudgalopacayajaH pudgalagrahaNapariNamanahetuzzaktivizeSa iti / anyatra ca "AhArasarIreMdiya uusaasvomnno'hinivittii| hoi jao daliyAo karaNaM esA u pajjattI" iti / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare paryAptino artha mAtra samApti ja che ema nahi, paraMtu jenA vaDe samApti che evo artha karavo. arthAt samAptinuM sAdhana evo viziSTa artha samajavo. A pramANe je zaktinI vidyamAnatAmAM jIva AhAra AdinA grahaNa mATe samartha thAya che, te zakti rUpa paryApti pudgalonA jaththAothI banAvAya che. jIva vaDe grahaNa karAyelA pudgalanA te jaththAo paNa zaktinI utpattimAM grahaNa ane pariNamanamAM sanmukha thayelA hovAthI, (kAraNamAM kAryanI vyavahAranI apekSAe) paryApti tarIke kahevAya che. arthAt paryAptinA (1) zakti ane (2) zakti pratye hetubhUta pudgalano samudAya - ema be artho samajavA. A paryAptithI viparIta azakti, temAM hetubhUta pudgalanA saMbaMdhano abhAva "aparyApti' tarIke kahevAya che. paryApti zabdano artha samApti nathI, kema ke koI paNa graMthamAM evo artha kahelo nathI. zaMkA- kriyA parisamApti e paryApti che, AvuM tattvArthabhASyamAM saMbhaLAya che ne? samAdhAna- bhAI, barobara abhiprAya nathI jANyo mATe Ama kaho cho kema ke- kriyAnI parisamApti jenAthI thAya che, AvI vyutpatti (vyadhikaraNa bahuvrIhi samAsa) che. A ja muddAsara bhASyanI TIkAmAM dekhAya che ke- "AtmA rUpI kartAnA viziSTa karaNa tarIke pudgala rUpI "paryApti' che, ke je viziSTa karaNathI AhAra AdinA grahaNanI zakti AtmAmAM niSpanna thAya che. vaLI te karaNa je pugalothI banAvAya che, te pudgalo AtmAe grahaNa karelA tathA prakAranA pariNAmane bhajanArA 'paryApti' zabdathI kahevAya che. zaMkA- bhASyakArano A abhiprAya che emAM zo pUrAvo? samAdhAna- "A ekIsAthe AraMbha karAyelI che paryAptionI paNa samApti kramasara thAya che, kema kekramazaH AhArAdi paryAptionA pudgalo sUkSma-sUkSmatara-sUkSmatama pariNAmavALA che." Ama bhASyakAre svayameva kahela che. vaLI "mArAM - AvA padathI samApti rUpI paryAptinI virakSA karela nathI, kema ke- samAptimAM AraMbhano asaMbhava che-kramathI samAptino asaMbhava che. ethI ja sAmarthyavAcaka paryAptiyukta paryApta zabdanuM nAmakarmapaNuM kevI rIte? AvI AzaMkAmAM kahyuM ke-paryAptijanaka paryApta nAmakarma ane aparyAptijanaka aparyApti nAmakarmaA vAkya zaktijanaka pudgalasamudAyanuM nAmakarmapaNuM che-ema jAhera karela che. tathAca paryAptinA mAtra be ja artha zAstrokta ghaTita thAya che. jema ke-(1) Atma saMbaMdhI je pudgalasamudAyathI pedA thanAra viziSTa kriyAnI pUrNatAjanaka viziSTa zakti che, te "paryApti' kahevAya che. (2) athavA Atma saMbaMdhI tAdaza zaktinI utpattimAM nimittabhUta pudgalono samudAya paryApti' kahevAya che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14-15, dvitIya kiraNe atha pudgalarUpAyAzzaktirUpAyA vA paryApteH svarUpato bhedAbhAvAdviSayabhedanibandhana eva tasyA bheda ityAha AhArazarIrendriyovAsa bhASAmanorUpaviSayabhedAt paryAptiSSoDhA / 14 / AhAreti / tathA cA''hAraviSayA paryAptiH zarIraviSayA paryAptirityAdikrameNa SAvidhyaM bodhyamaM / yugapadArabdhAH SaDapyetatkrameNaiva siddhi yAnti na samakAlaM vyutkramaM veti sUcayitumayaM kramaH, uttarottaraparyAptInAM bahutarakAlatvAt // have pugala rUpa ke zakti rUpa paryAptimAM svarUpanI apekSAe bheda nathI, paraMtu viSayabheda rUpa kAraNathI ja paryAptinA bhedo che. eTale paryApti bhedone kahe che ke bhAvArtha- 'mA2-12-5ndriya-3-pAsa-bhASA-mana 35 7 viSayanA methI 5yApti cha prakAranI che." - vivecana- tathAca AhAra rUpa viSayavALI paryApti ane zarIra rUpa viSayavALI paryApti, ItyAdi kramathI paryAptio cha prakAranI che ema jANavuM. (bIje ThekANe kahyuM che ke-yugalanA samUhathI janma, pudgalono grahaNa ane pariNamanamAM hetu rUpa viziSTa zakti paryApti ___('AhArazarIrendriya ucchavAsa vaco mano'bhinivRttiH, bhavati yato dalikAt karaNaM prati (eSA) sA tu paryAptiH') eka samayamAM AraMbhelI chae cha paryAptio paNa A kramathI ja samAptine pAme che, ekIsAthe ke viparIta kramathI samAptine pAmatI nathI. A vAtanI sUcanA ApavA A krama che, kema ke-uttara uttara paryAptio pUrva pUrva paryAptio karatAM ghaNA ghaNA kALavALI che. athA''hAraparyAptimAha zarIrAdipaJcayogyadalikadravyAdAnakriyAparisamAptirAhAraparyAptiH / 15 / / zarIrAdIti / AtmA hi sakriyaH, anyathA kAyotpattyanukUlo yatno na syAdeva, sA kriyA''tmaparispandarUpA, tathA cAtmA pUrvadehamutsRjyopapAtakSetre samAgataH prathamakSaNa eva kArmaNakAyayogAkhyena svaparispandenaudArikAdizarIrayogyAn pudgalAn gRhNAti / taijasakArmaNazarIreNaiva prathamasamaya eva audArikAdizarIrayogyapudgalAharaNAcchaktyutpattezcA''hAraparyAptireka sAmayikI / vIryAntarAyakSayopazamena vIryalabdhirbhavati, tayA ca yathAyogyaM sUkSmabAdara 1. Agame tattvArthe ca bhASAmanaHparyAptyorekatvamabhyupagamya paJcadhA paryAptiruktA // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 tattvanyAyavibhAkare parispandarUpakriyAsahitaM salezyavIryamupajAyate, idameva karaNazabdavAcyaM paryAptizabdavAcyaM yogasaMjJakaJca, tatra ca kriyAprAdhAnye yogazabdaH prayujyate, vIryasya mukhyatve karaNazabdaH paryAptizabdazca prayujyate, kriyAyAH paugalikatvena paryAptisambandhipudgalAnAM nAmakarmatvaM, AhAraparyAptiM vihAya zarIraparyAptyAdikriyANAM pratyekamantarmuhUrtena samApanAtkriyAsahitaM paryAptizabdavAcyaM salezyavIryamapyantarmuhUrtena samApyata ityucyate tathA caudArikavaikriyA''hArakataijasabhASAprANApAnamanaHkarmabhedenASTavidheSu pudgaleSu zarIrasyendriyANAmucchAsasya bhASAyA manasazca yogyAni yAni dalikadravyANi teSAM yA AdAnakriyA-grahaNaM tacca parisamApyate yayA sA''hAraparyAptirityarthaH / atra paryAptInAmAsAM svarUpANi tattvArthabhASyAnusAreNa nirUpitAni / pravacanAdyanusAreNa tu bAhyAhAragrahaNakhalarasarUpapariNamanaprayojakAtmazaktivizeSa AhAraparyAptiH // have AhAraparyAptine kahe chebhAvArtha. "zarIra, indriya, ucchavAsa, bhASA ane mana rUpa pAMcane yogya dalikonI je grahaNakriyAnI parisamApti je zakti vaDe thAya che, te "AhAraparyApti' kahevAya che." | vivecana- kharekhara AtmA e kriyAvAna dravya che. jo kriyAvAna na mAnavAmAM Ave, to kAryanI utpattijanaka prayatna na ja thAya. te kriyA AtmAnA parispada (calana) rUpe che. tathAca pUrvanA zarIrano tyAga karavApUrvaka AtmA upapAta (janma)nA kSetramAM Avelo, prathama kSaNamAM ja kArmaNakAyayoga nAmanA AtmAnA parispanda dvArA, audArika Adi zarIrayogya pudgalone grahaNa kare che. taijasa-kAzmaNa zarIra vaDe ja pahelA samayamAM ja audArika Adi zarIrayogya pudgalonA grahaNathI ane zaktinI utpattithI "AhAra-paryApti eka samayavALI che. vIryAntarAya rUpa karmanA kSayopazamathI vIryalabdhi thAya che. te vIryalabdhithI yogya pramANe sUkSma-bAdara rUpa parispada kriyA sAthenuM 'salezyavIrya karaNa zabdathI vAcya, paryApti zabdathI vAcya ane yoga nAmanI saMjJAvALuM kahevAya che. tyAM kriyAnI pradhAnatAmAM yoga zabdano vyavahAra thAya che ane vIryanI mukhyatAmAM karaNa zabdano ane paryApti zabdano vyavahAra thAya che. ' kriyAnuM paudgalikapaNuM hovAthI paryApti saMbaMdhI pudgalo nAmakarma tarIke kahevAya che. eka AhAraparyAptine choDI pratyeka zarIraparyApti Adi kriyAonI aMtarmuhUrta bAda samApti hovAthI, kriyAnI sAthe paryApti zabdathI vAcya evuM salezyavIrya paNa aMtarmuhUrta bAda samApta thAya che-ema kahevAya che. tathAca audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, bhASA, zvAsozvAsa, mana ane karmanA bhedathI ATha prakAranA pudgalomAM rahela zarIrane yogya, indriyone yogya, ucchavAsane yogya, bhASAne yogya ane manane yogya je dalika dravyo che. (daLiyAM che.) te dalika rUpa dravyonI grahaNakriyA je zakti vaDe pUrNa karAya che, te zaktivizeSa "AhAraparyApti kahevAya che. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 16, dvitIya kiraNe 85 ahIM A paryAptionA svarUponuM nirUpaNa tattvArthabhASyanA anusAre karela che. pravacana AdinA anusAre to bAhya AhAranuM grahaNa ane khala (mala ane mUtra rUpa) tathA rasa (sAta dhAtu rUpe pariNamanane yogya jalanA jevo pravAhI padArtha) rUpe pariNamAvavAmAM prayojaka rUpa nimitta evI viziSTa AtmAnI zakti 'mAhAraparyApti' 'hevAya che. atha zarIra paryAptimAha gRhItazarIravargaNAyogyapudgalAnAM zarIrAGgopAGgatayA racanakriyAsamAptizzarIraparyAptiH / 16 / gRhIteti / sAmAnyato gRhItAnAM zarIravargaNAgatayogyapudgalAnAM zarIrAGgopAGgatayA yA racanakriyA-viracanAtmikA kriyA sA parisamApyate yataH, sa zaktivizeSazzarIraparyAptiH / lakSaNadvayamidaM tattvArthoktamaudArikavaikriyA''hArakazarIratraye'pi saGgacchate / tatrA''hAraparyAptiraudArikazarIriNAmAhArapudgalagrahaNakhalarasIkaraNaprayojikA, itareSAM zarIrayogyapudgalagrahaNaprayojikA, iyaJca paryAptissarveSAM samayapramANA, upapAtakSetre prathamasamaya evAhArakatvAt, audArikazarIriNAM zeSAH paryAptaya: pratyekamantarmuhUrtena kAlena niSpAdyante, sarvAsAM paryAptInAM ca parisamAptikAlo'pyantarmuhUrttapramANaH, antarmuhUrttAnAmasaMkhyabhedabhinnatvAt / vaikriyAhArakazarIriNAntu AhArendriyocchvAsabhASAmanaH paryAptayaH paJcApyekenaiva samayena samApyante, zarIraparyAptiH punarantarmuhUrtteneti bhAvyam / pravacanAdiSu tu rasIbhUtAhArasya rasAsRGmAMsabhedo'sthimajjAzukralakSaNasaptadhAturUpatayA pariNamanahetuH zaktivizeSazzarIraparyAptiH idaM pUrvoktaJca lakSaNadvayamaudArikazarIra eva saMgacchate, itarazarIrayorasRGmAMsamedasAdimayatvAbhAvAt / atra ca tAdRzazaktyutpAdanadvArA zarIrAGgopAGgAdinAmakarmANi, sAkSAt nirmANabandhanasaMghAtananAmakarmANi keSAJcinmatenA''nupUrvInAmakarma ca nimittAni bhavanti / eSAM sattArUpeNa varttamAnAnAmapyudaya eva zarIrAdInAM niSpatteH / aGgopAGgAnAM niyatasthAnavRttitAprayojakatvAt, gRhItAnAM gRhyamANAnAJca zarIrapudgalAnAmanyonyasaMzleSakAritvAt, zarIratvena pariNatapudgalAnAmanyonyasannidhAnena vyavasthApakatvAcca / keSAJcinmatenAnupUrvyA aGgopAGgAnAM nirmANanirmitAnAM pratiniyatasthAnavRttitAprayojakatvopagamAditi // have zI25ryAptine jaNAve che ke bhAvArtha- 'grahaNa karAyelA zarIravargaNAnA yogya pudgalone zarIra rUpe ane tenA aMga-upAMga rUpe racavAnI kriyAnI samApti je zakti vaDe thAya che, te viziSTa zakti 'zarI25ryApti' kahevAya che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vivecana-sAmAnyathI grahaNa karelA zarIravargaNAmAM rahela yogya pagalone zarIra rUpe ane tenA aMgaupAMga rUpe je racavAnI kriyA che, te kriyA jenAthI samApta thAya che, te viziSTa zakti "zarIraparyApti kahevAya che. pUrvokta AhAraparyApti ane zarIraparyAptinA A be lakSaNo tattvArthamAM kahela che. te audArika, vaikriya ane AhAraka-ema traNa zarIromAM paNa saMgata thAya che. temAM AhAraparyApti, audArika zarIradhArI manuSya-tiryaMcone AhArapugalanA grahaNamAM ane khala rasa rUpe pariNamanamAM nimitta thAya che. jyAre bIjA vaikriya-AhAraka zarIradhArI deva, nArakI Adine, temaja caturdazapUrvadhara Adine te te zarIrayogya pudgalanA prahaNamAM nimitta thAya che. vaLI A AhAraparyApti, badhAne audArika, vaikriya Adi zarIradhArIone eka samayanA pramANavALI che, kema ke- utpattinA kSetramAM pahelA samayamAM ja sarva jIvo AhArakAraka hoya che. vaLI audArika zarIradhArIone bAkInI pratyeka paryAptio aMtarmuhUrta kALamAM samApta thAya che. vaLI saghaLI paryAptiono samAptikALa paNa aMtarmuhUrta kALapramANavALo che, kema ke-aMtarmuhUrtonA asaMkhyAta bhedo che. vaikriya zarIradhArIone to AhAra, indriya, ucchavAsa, bhASA ane mana rUpa pAMca paryAptio paNa eka samaya bAda samApta thAya che. zarIraparyApti to aMtarmuhUrta rUpa kAlamAnavALI che. pravacana (karmagraMtha-Agama) AdimAM to rasa rUpa banela AhArane rasadhAtu ane rasathI janya rakta janya mAMsa ane mAMsathI janya meda-carabI) ane medathI janya hADakAM ane hADakAMthI janya majjA (hADakAnI carabI) ane majjAthI janya zukra (vIrya nAmanI sAtamI dhAtu), Ama sAta dhAturUpapaNAe pariNamanamAM hetu viziSTa zakti rUpa "zarIraparyApti' che. A ane pUrvokta be lakSaNo audArika zarIramAM ja ghaTita thAya che. bIjA be zarIramAM (vaikriya-AhArakamAM) lohI, mAMsa, carabI Adi sAta dhAtuono abhAva che. vaLI ahIM tevI zaktinI utpatti pratye zarIranAmakarma (jenA udayanA vaze zarIraprAyogya pagalone laI zarIrarUpapaNAe pariNAve che ane jIvapradezonI sAthe anyonya anugama rUpa saMbaMdha karAve che, te zarIranAmakarma.) ane "aMgopAMganAmakarma' (jenA udayathI zarIrapaNAe pariNamela pugalonI aMgaupAMganA vibhAganI pariNati thAya che, te aMga-upAMganAmakarma.) sAkSAt kAraNa che. temaja nirmANanAmakarma, baMdhananAmakarma, saMghAtananAmakarmo ane keTalAkanA mate AnupUrvInAmakarma paraMparAe kAraNo thAya che. A zarIra Adi nAmakarmo sattA rUpe vidyamAna chatAM udayamAM ja zarIra AdinA utpAdaka che, kema kenirmANanAmakarmanA udaye ja jaMtuonA zarIramAM aMga-upAMgone cokkasa sthAnamAM rAkhavAmAM prayojaka nirmANanAmakarma che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, dvitIya kiraNe baMdhananAmakarma- pUrve grahaNa karelA ane grahaNa karAtA zarIrapudgalone je karmanA udayathI AtmA paraspara saMbaMdhavALA kare che, te karmabaMdhananAmakarma che. 'saMghAtananAmakarma'- jenA udayathI zarIrapaNAe pariNamela pugalone AtmA paraspara saziyAnathI vyavasthApana kare che, te karma saMghAtananAmakarma che. keTalAka (pravacanavRddho)nA mate AnupUrvanirmANakarmathI banAvela aMga-upAMgonI pratiniyata racanAkramamAM prayojaka tarIke mAnela che. arthAt zarIranAmakarma ane aMga-upAMganAmakarma sAkSAt kAraNa che ane nirmANanAmakarma, baMdhananAmakarma tathA saMghAtananAmakarmo nimitta kAraNo che. athendriyaparyAptimAha tvagAdIndriyanivartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH / 17 / tvagAdIti / AdinA rasanaghrANacakSuzzrotrANAM grahaNam, tAnyapi dravyarUpANyeva grAhyANi teSAmevotpAdane'GgopAGganAmakarmaNa indriyaparyAptezca hetutvAt, bhAvarUpANAntu nirvarttane indriyAvaraNakSayopazamasyaiva sAmarthyAt, jAtinAmakarmaNastvekendriyAdizabdapravRttinimittasamAnapariNatilakSaNasAmAnyaM prati prayojakatvAt, tathA ca tvagAdIndriyANAM tattadindriyasvarUpeNa yA nirvartanakriyA sA parisamApyate yasmAcchaktivizeSAtpudgalavizeSAdvA sendriyaparyAptiH sarvazarIrendriyavyApinI, dhAturUpatayA pariNamitAdAhArAdekasya dvayostrayANAM catuNA~ paJcAnAM vendriyANAM prAyogyAni dravyANyAdAyaikadvitryAdIndriyarUpatayA pariNAmayati yatassendriyaparyAptiH pravacanAdyanusAreNaudArikazarIrendriyaviSayA / indriyaparyApti bhAvArtha- sparzana-rasana-prANa-cakSuH-zrotra rUpI indriyonI te te indriyasvarUpe je racavAnI kriyA che, te racavAnI kriyAnI samApti je viziSTa zaktithI ke viziSTa pudgalathI thAya, te 'indriya paryApti.' vivecana- sparzana-rasana-prANa-cakSuHzrotra rUpa pAMca indriyo paNa ahIM viziSTa AkAra ane AkAramAM rahelI viSayagrahaNanI zakti, e baMne pugalapariNAma rUpa hoI dravya rUpa ja levI, kema ke-te sparzana Adi rUpa dravya indriyonA ja utpAdana pratye aMga-upAMganAmakarma ane indriya paryApti e be kAraNa che. jayAre labdhi-upabhoga rUpa bhAvendriyonA sarjana pratye indriya AvaraNanA kSayopazamanuM sAmarthya che. 1. paJcAnAmindriyANAM prAyogyAn pudgalAn gRhItvA'nAbhoganivartitena vIryeNa tadbhAvanayanazaktirindriyaparyAptiriti prajJApanAyAm // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare jAtinAmakarma to ekendriya Adi zabdanI pravRtti pratye nimitta rUpa samAna (AkRti) pariNita rUpa (bhati) pratye prayo49 che. 88 (1) tathAca sparzana Adi indriyonI te te indriyasvarUpe ja racavAnI kriyAnI samApti je viziSTa zaktithI ke viziSTa pudgalathI thAya, 'indriyaparyApti' sarva zarIra ne ndriyamAM vyApaka che. (2) dhAturUpapaNAe pariNamAvela AhAramAMthI eka, be, traNa, cAra ke pAMca indriyone prAyogya dravyone laI eka, be, Adi indriyarUpapaNAe jenAthI jIva pariNamAve che, te 'indriyaparyApti.' pravacana Adi anusAre audArika zarIrendriya viSayavALI 'indriyaparyApti' che. athocchvAsaparyAptimAha- zvAsocchvAsayogyadravyAdAnotsargazaktiviracanakriyAsamAptiH zvAsocchvAsaparyAptiH / 18 / zvAsocchvAseti / zvAsocchvAsayogyAnAM dravyANAM zvAsocchvAsarUpANAmiti yAvat teSAM yAvAdAnotsagauM-grahaNamokSaNarUpau tadviSayiNI yA zaktirlabdhiryA ca zvAsocchvAsanAmakarmasAdhyA tadanukUlA yA viracanakriyA sA samApyate yatazzaktivizeSAtpudgalopacayAdvA sA zvAsocchrAsaparyAptarityarthaH / yadyapi sarvA labdhayaH kSAyopazamikA eva na tvaudayikyastathApi vaikriyAhArakAdilabdhaya audayikA api saMbhavanti, tatra vIryAntarAyakSayopazamasyApi nimittatvena kSAyopazamikatvavyapadeza iti bodhyam // ucchvAsaparyApta bhAvArtha- zvAsozvAsa rUpa dravyone levA-mUkavAnI je zakti (labdhi) che ane vaLI je zvAsozvAsa nAmakarmathI (janya) che, tene anukULa je racanAnI kriyA che, te kriyA je viziSTa zaktithI, ke je pudgalanA samUhathI samApta thAya che, te 'zvAsozvAsaparyApti' che. jo ke sarva labdhio kSayopazamajanya ja hoya che, udayajanya nathI, to paNa vaikriya-AhAraka Adi labdhio auyikI paNa hoya che. tyAM vIryAntarAyano kSayopazama paNa nimitta hoI kSAyopazamikapaNAno vyavahAra che-ema jANavuM. atha bhASAparyAptimAha bhASAyogyadravyaparigrahavisarjanazaktinirmANakriyAparisamApti rbhASAparyAptiH / 19 / bhASAyogyeti / bhASAyogyAnAM dravyANAM ye parigrahavisarjane'valambanavisargau tadviSayiNI yA zakti:-sAmarthyavizeSaH - avalambanapUrvakotsarjanahetusAmarthyavizeSaH, tasya yA nirmANakriyA sA parisamApyate yayA sA bhASAparyAptirityarthaH / atra vIryalabdhessakAzAdupajAyamAnassalezya Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 18-19-20, dvitIya kiraNe 89 vIryavizeSaH, sUkSmabAdaraparispandarUpakriyAvizeSo vAgyogAparanAmA'pi sahakArikAraNaM vijJeyam / paryAptyA hi bhASAyogyapudgalagrahaNapariNamane bhavataH vAgyogena ca pariNatapudgalAvalambanaM nisargasAmarthyavizeSazca bhavati, mandazakternagaraparibhramaNAya yaSTyavalambanavad vAgyogAvalambanaM bodhyam // bhASA paryApti bhAvArtha- bhASAne yogya dravyonI levA-mUkavAnI zaktinA nirmANanI kriyAnI samApti jenAthI thAya che, te bhASAparyApti.' ahIM vIryalabdhithI pedA thato salezyavIrya vizeSa, ke jenuM bIjuM nAma "vacanayoga' paNa che, evI sUkSma ane bAdara parispada rUpa viziSTa kriyA. ema A be sahakArI kAraNo bhinna che. ahIM Azaya evo che ke- paryAptithI bhASAne yogya pugalanuM grahaNa ane pariNamana rUpa be kriyA thAya che ane vacanayogathI pariNamela pudgalonuM avalaMbana ane mUkavAnI viziSTa zakti ema be thAya che. jema kamajorane nagaramAM pharavA mATe lAkaDInA sahArAnI mAphaka ahIM vacanayoganuM avalaMbana jANavuM. atha manaHparyAptimAhamanastvayogyadravyAharaNavisarjanazaktijananakriyAparisamAptirmanaHparyAptiH / 20 / manastvayogyeti / manastvayogyAni yAni dravyANi teSAmAharaNavisarjane-avalambanamokSaNe tadviSayiNI yA zaktiH tajjananakriyAyAstadanukUlakriyAyAssamAptiryata ityarthaH / manaHparyAptyA hi manoyogyAn manovargaNAskandhAnAdatte pariNamayati ca tatazcintanArthamavalambya muJcati ca manoyogena / evaM ca prathamamanekapudgalagrahaNaM tataH zarIraparyAptiH tadanu indriyaparyAptistataH zvAsocchvAsaparyAptistato bhASAparyAptistato manaHparyAptiriti kramaH, parantu paryAptikAryArambha utpattiprathamasamaya eva, niSThA tu dvitIyAdInAmanukrameNa bhavati tasmAtsvasvakAryapUrNatAM yAvattA apyapUrNA eva kathyanta iti bodhyam // mana:paryApti bhAvArtha- manapaNAne yogya dravyonI levA-mUkavAnI viSayavALI zaktinI janaka kriyAnI samApti lenAthI thAya che, te 'mana:5yApti' uvAya che. vivecana-manapaNAne yogya je dravyo che, te dravyonI levA-mUkavAnI viSayavALI je zakti che, te zaktine pedA karavAne anukULa kriyAnI samApti jenAthI thAya che, te "mana:paryApti' kahevAya che. ahIM matalaba evo che ke- mana:paryAptithI jIva manane yogya manovargaNAnA skaMdhone le che ane manapaNe pariNAve che. tyArabAda manoyogathI ciMtana mATe manodravyone avalaMbIne choDe che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare A pramANe pahelAM aneka pulonuM grahaNa (AhAraparyApti) thAya che. tyArabAda zarIraparyApti thAya che. tyArabAda indriya paryApti, te pachI zvAsozvAsaparyApti, tyArabAda bhASAparyApti ane tyArapachI mana:paryApti che. Avo krama che. paraMtu paryApti rUpa kAryano prAraMbha utpattinA prathama samayamAM ja thAya che, paraMtu samApti to dvitIya Adi samayonA anukramathI thAya che. tethI potapotAnA kAryanI pUrNatA sudhI te paryAptio paNa apUrNa ja kahevAya che ema samajavuM. evamavagate paryAptiprabhede paryAptAparyAptasvarUpamAhasvasvayogyaparyAptipUrNatvabhAjaH paryAptAH / svasvaparyAptipUrNatAvikalA aparyAptAH / 21 / svasveti / yasya yasya yAvatyaH paryAptayo'bhimatAstAvatparyAptikAryapUrNatAbhAjaste te paryAptA ucyanta ityarthaH / etadviparItAstvaparyAptA ityAha svasveti / A pramANe paryAptionA bhedonuM jJAna karAvyA pachI paryApti-aparyAptinuM svarUpa kahe chebhAvArtha- potapotAne yogya paryAptionI pUrNatAvALA saMsArI jIvo paryApta' kahevAya che. potapotAne yogya paryAptionI pUrNatAthI rahita jIvo 'aparyApta' kahevAya che. vivecana- je je jIvane jeTalI paryAptio kahelI che, teTalI paryAptionA kAryanI pUrNatAvALA te te jIvo paryApta' kahevAya che. AnAthI viparIta jIvo "aparyApta che. A vAtane spaSTa kare che kepotapotAnI paryAptionI pUrNatAthI rahita "aparyApta' kahevAya che. keSAM jIvAnAM kati paryAptayo bhavantItyatrAha tatraikendriyasyAdyAzcatasraH / dvitricaturindriyAsaMjJipaJcendriyANAM paJca / sNjnyipnycendriyA paryAyaH 22. tatreti / SaTtsu paryAptiSu madhya ityarthaH / AdyAzcatasra iti AhArazarIrendriyoccAsarUpAzcatasra ityarthaH, bhASAmanasostasyAbhAvAt / paJceti, teSAM manaso'bhAvenamanaHparyAptirnAstIti bhAvaH / SaTparyAptaya iti, manaso'pi sattvAditi bhAvaH / etAbhizca svasvayogyaparyAptibhiraparyAptA eva ye kAlaM kurvanti te'pyAdyaparyAptitrayaM samApya tato'ntarmuhUrtenAyurbadhvA tadanantaramabAdhAkAlarUpamantarmuhUrtaM jIvitvaiva ca mriyanta ityapyavadheyam // kayA kayA jIvone keTalI paryApti hoya che tenuM varNana bhAvArtha tyAM ekendriya jIvone pahelI cAra paryAptio, beIndriya, teIndriya, caurindriya ane asaMzI paMcendriya jIvone pAMca paryAptio ane saMjJI paMcendriya jIvone cha paryAptio hoya che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 21-22-23, dvitIya kiraNe 91 vivecAna- tyAM eTale cha paryAptio paikI ekendriya jIvane AhAra-zarIra-indriya-ucchvAsa rUpa pahelI cAra paryAptio hoya che, kema ke-te ekendriya jIvamAM bhASA ane manano abhAva che. beIndriyavALA, traNa indriyavALA, cAra indriyavALA ane mana vagaranA pAMca indriyavALA jIvone AhAra-zarIra-indriya-ucchvAsa - bhASA 35 pAMya paryAptiso che, prema - te vomAM bhanano abhAva hoI manaHparyApti nathI. je aparyAptanAmanakarmanA udayathI labdhiaparyApta jIvo paNa A potapotAnI yogya paryAptiothI aparyAptA ja maraNane pAme che. te labdhiaparyApta jIvo paNa pahelI AhAra-zarIra-indriyaparyAptione pUrNa karI, aMtarmuhUrtamAM AyuSya bAMdhIne, tyArabAda abAdhA kALa rUpI aMtarmuhUrta sudhI jIvIne ja mare che. A pramANe samajavuM. atha paryAptAparyAptabhedabhAjassUkSmAdisaptavidhAn jIvAn diGmAtreNa nidarzayatisUkSmAzca nigodAdivartinaH / bAdarAH sthUlapRthivIkAyikAdayaH / dvIndriyAH kRmyAdayaH / trIndriyAH pipIlikAdayaH / caturindriyA bhramarAdayaH / 23 / sUkSmAzceti / sUkSmajIvAnAM pRthivyAdipaJcakAyaprabhedatve'pi sUkSmataratvAdekasmin zarIre'pyanantAnAM sadbhAvAcca nigodasya sUkSmapRthvIkAyikAdyapekSayA prathamamupAdAnaM, AdinA ca sUkSmANAM pRthivIkAyikAdInAM grahaNam / bAdaraikendriyAnnidarzayati - bAdarA iti, pRthivyeva kAyaH pRthivIkAya:, sthUlazcAsau pRthivIkAyazca sthUlapRthivIkAyaH, sa vidyata eSAnte sthUlapRthivIkAyikAsta AdiryeSAmiti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / na ca sthUlaH pRthivIkAyo yeSAmiti bahuvrIhiNaiva vivakSitArthalAbhe 'na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcettadarthapratipattikara' iti nyAyena karmadhArayAnmatvartho na kArya iti vAcyam, asubvata iti vyAkaraNamahAbhASyaprayogAt kRSNasarpavadvalmIkamityAdilaukikaprayogAccoktaniyamasya kvAcitkatvAt / AdinA'pkAyikatejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikAnAM grahaNam / sparzendriyamAtratvAdeSAmekendriyatvaM bodhyam / yadyapi pRthivIkAyikAdiSu nopayogAdIni jIvalakSaNAni vyaktAni tathApi hatpUraka vyatimizramadirAtipAnapittodayAkulIkRtAntaH karaNasyAvyaktacetanevAtrApi cetanA'vyaktA'bhyupagantavyA / na ca tatrAvyaktacetanAliGgAni zvAsocchrAsAdIni santi na tvatra kimapIti vAcyam, arzomAMsAGkaravatsamAnajAtIyalatodbhedAdInAM cetanAcihnAnAM sattvAt, kaThinapudgalAtmakAnAmazmAdInAmapi zarIrAnugatAsthivatsacetanatvaM bodhyam // atra pRthivIkAyikAdi-jIveSvimAni pramANAni vijJeyAni santi pRthivIkAyikA jIvAstadadhiSThitazarIropalabdhergavA-zvAdivat / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare kenacidabhisandhimatA''hatamidaM zarIraM, kapharudhirAGgopAGgAdipariNateH, annAdivat / utsRSTamapi kenacidabhisandhimatA, AhRtatvAdannamalavat / ApaH sacetanAH zastrAnupahatatve sati dravatvAt, hastizarIropAdAnakalalavat / tatraivAnupahatadravatvAt, aNDakamadhyasthitakalalavat evaM chedyatvAdbhedyatvAdutkSepyatvAdbhojyatvAddheyatvAdrasanIyatvAtsparzanIyatvAdRzyatvAdityAdayo hetavo bodhyAH / sarveSAM pudgaladravyANAM dravyazarIrAbhyupagamAnnAnaikAntatvaM hetUnAm / tathA sacetanA himAdayaH apkAyatvAditarodakavat, jIvazarIrANyaGgArAdayaH, chedyatvAdibhyaH / aGgArAdau prakAzapariNAma AtmasaMyogAvirbhUtaH . zarIrasthatvAt khadyotadehapariNAmavat, aGgArAdInAmUSmA AtmasamprayogapUrvakaH zarIrasthatvAjjvaroSmavat / sacetanaM tejaH yathAyogyAhAropAdAnena vRddhivizeSavattvAt puruSAGgavat, vRkSA jIvazarIrANi, akSAdhupalabdhibhAvAtpANyAdisaMghAtavat, kadAcit sacittA api vRkSA jIva zarIratvAtpANyAdisaMghAtavat, mandavijJAnasukhAdimanto vRkSA avyaktacetanAnugatatvAtsuptAdipuruSavat / cetanAvAn vAyuH, aparapreritatiryaganiyamitagatimattvAd gavAzvAdivadityAdIni / dvIndriyAnnidarzayati kRmyAdaya iti / AdinA'pAdika nUpurakagaNDupadazaGkhazuktikAzambUkAjalukAprabhRtInAM grahaNam, eSAM sparzanarasane indriye bhavataH / trIndriyANAM nidarzanamAha trIndriyA iti / AdinA rohaNikopacikAkuMthutumburukAdInAM grahaNam, eteSAM sparzanarasanaghrANAnIndriyANi / caturindriyAnAha caturindriyA iti / AdinA baTarasAraGgamakSikAputtikadaMzAdayo grAhyAH, sparzanarasanaghrANaca SyeSAmindriyANi // have paryApta ane aparyApta rUpI bheda bhajanArA sUkSma Adi sAta prakAranA jIvonuM digadarzana karAve che. bhAvArtha- sUkSma ekendriya jIvo, nigoda, pRthvIkAya Adi sthAnavizeSavartao che; bAdara ekendriya jIvo, sthUla pRthvIkAyika vagere, kRmi (karamiyAM) vagere beIndriya che; pipIlikA (kIDI) vagere teIndriya che ane bhramara vagere caurindriya che.' vivecana- sUkSma jIvonA pRthvI Adi pAMca kAyonA prabhedo hovA chatAM, sUkSmatara hovAnA kAraNe eka zarIramAM paNa anaMta jIvono sadbhAva che, mATe sUkSma pRthvIkAyika AdinI apekSAe nigodanuM pahelAM grahaNa karela che ane AdithI sUkSma pRthvIkAyika AdinuM grahaNa samajavuM. bAdara ekendriyone darzAve che ke-"bAdara ekendriyo-skUla-pRthivIkAyika Adi che.' (yatra pradhAnasyaikadezo vizeSaNatayA jJAyate satadguNa saMvijJAna: / lamboko yasya sa lambakarNaH / tadguNasaMvijJAnaH tatra bahuvrIhau guNIbhUtasya vizeSaNasya saMvijJAnaM vizeSye pAratantryeNa bodhanaM yatra) ahIM pRthvI e ja kAya-pRthvIkAya. sthUla evI pRthvI rUpI kAyA jeonI pAse che, te jIvo zUla pRthivIkAyika Adi jeomAM che, te sthUla pRthvIkAyika Adi. Ama ahIM taddaguNa saMvijJAna bahuvrIhi samAsa samajavo. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 23, dvitIya kiraNe zaMkA- sthUla pRthvIkAya jeonI pAse jeone) che, te sthUla pRthvIkAya' AvA bahuvrIhi samAsathI vivakSita arthano lAbha thaI jAya che. eTale eka evo niyama-nyAya che ke- "jo bahuvrIhi samAsa tenA arthanI pratipatti karanAro jayAre hoya, tyAre karmadhAraya samAsathI manu (vALA) arthavALo pratyaya na lagADavo." arthAtu sthUla pRthvIkAya-ema prayoga karo ! skUla pRthivIkAyika-ema zA mATe zabdaprayoga karo cho ? samAdhAna- "suvaMta:' (sUpu pratyaya vagaranA) " su| vidyate carcA' - A pramANe bahuvrIhi dvArA tenA arthano bodha thaI jAya che. to asu, pachI mata, pratyaya na lAge, chatAM Avo vyAkaraNa mahAbhASyano prayoga che. (ara vagaranA cakro navanti = anaravatti vALa, vidyatte bApu ti anarA' (ara vagaranA) - AvA bahuvrIhi dvArA tenA arthano bodha thaI jAya che. to anarapada pachI manuSpa pratyaya na lAge. chatAM AvA aneka prayogothI zabdagata sAdhupaNuM prasiddha che.) evaMca kRSNa sarpavALo rAphaDo (kIDAoe karelo mATIno rAphaDo) ahIM kALo sApa jayAM che. AvA bahuvrIhithI kALA sApavALo artha upalabdha thAya che. chatAM kRSNa sarpathI mata, pratyaya nakAmo javAthI Avo laukika prayoga che. evaM prayogajanya sAdhutvathI ane laukika prayogathI A niyama sarvavyApI nathI-kavacita thanAro niyama che. (athavA pRthvIkAya Adi jAtivAcaka zabdothI manu arthavALA pratyayo kRSNasarpa-vavalmIka nyAyathI siddha che.) Adi padathI akAyika, tejasa kAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyikonuM grahaNa che. sparzana indriya ja mAtra hovAthI pRthvIkAyika Adi ekendriya che ema jANavuM. jo ke pRthivIkAyika AdimAM jIvanA lakSaNa rUpa upayoga vagere vyakta rUpe jaNAtAM nathI, te paNa unmAdaka dhaturo auSadhI AdithI yukta madirA AdinA atyaMta pAna dvArA pittanA pArAvAra udayathI AkulavyAkula aMta:karaNavALA arthAt matta-mUcchita-supta puruSamAM jema avyakta cetanA che, tema A pRthivIkAyika Adi jIvomAM avyakta caitanya mAnavuM ja joIe. zaMkA- matta, mUcchita ke suptapuruSamAM avyakta cetanAne vyakta karanArA zvAsozvAsa vagere cinho vyakta dekhAya che ane pRthivIkAyika Adi jIvomAM avyakta cetanAvyaMjaka cinho kyAM vyakta dekhAya che? samAdhAna- arzanA vikAra rUpa harasa-masA, mAMsa ane DAbha vagerenA aMkUranI jema paravALA, pASANa vagere pRthvIno cheda thavA chatAM pharIthI samAna vastu pedA thAya che. paravALA Adi samAna dhAtunI utpatti, temaja samAnajAtIya latAno uddabheda ityAdi cetanAdyotaka cinho pragaTa che. vaLI kaThina pudgala rUpa pASANa Adi paNa zarIramAM vyApaka hADakAnI mAphaka cetanAvALA che-ema jANavuM ahIM pRthvIkAyika Adi jIvonI siddhimAM A pramANe jANavuM ke-pRthvIkAyika jIvo che, kema ke-jIvathI adhiti zarIranI upalabdhi (sAkSAtkAra) che. jema ke-gAya, ghoDA Adi. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare koI eka cetanAvALAe A zarIra grahaNa kareluM che (bhogaveluM che), kema ke-kapha, rUdhira, aMga, upAMga AdimAM pariNati che. jema ke-anna Adi athavA koI sacetana AtmAe choDI dIdheluM zarIra paNa che, kema kebhogavela che. jema ke-annamala. 94 jala sacetana che, kema ke- zastrathI hata nahi hoye chate drava rUpa (pravAhI padArtha rUpa) che. jema ke-hAthInA zarIranA mUla kAraNa kalala (zukra ane rUdhiranuM mizraNa) tyAM ja zastrathI nahi haNAyela drava rUpa hetu samajavo. dRSTAnta tarIke iMDAMnA madhyamAM rahela kalala che-ema jANavuM. A pramANe pASANaAdi sacetana che, kema ke-chedanaviSaya che, pheMkAya che, bhogavAya che, suMdhAya che, cakhAya che, aDakAya che, dekhAya che vagere hetuo samajavA. arthAt pRthvI AdinA chedyatva Adi hetuo pratyakSa che, to ene koNa chUpAvI zake ema che, kema kejIvanA zarI2paNAe nirUpita che. hAtha-paga rUpa paramANu samudAyanI jema zastrathI haNAyela acetana chezastrathI nahi haNAyela sacetana che. sarva pudgala dravyone dravyazarIra rUpe svIkArela che, mATe hetuo avyabhicArI nirdoSa che. hima Adi sacetana che, kema ke-akAya che. jema ke-bIjuM jaLa. aMgara Adi jIvathI adhiSThita zarIro che, kema ke-dRzyatva Adi che. aMgAra AdimAM prakAzarUpa pariNAma saMyoga rUpa saMbaMdhathI prakaTita thayela che, kema ke-zarIramAM rahela che. jema ke- AgiyAnA zarIramAM rahela prakAza rUpa pariNAma. aMgAra AdimAM rahela garamI AtmAnA saMyogasaMbaMdha pUrvaka ja che, kema kezarIramAM rahela che. jema ke-tAvanI garamI. agni sacetana che, kema ke- yogya pramANe AhAranA grahaNathI viziSTa vRddhi che. jema ke-puruSanuM zarIra. vRkSo jIvanA zarIra rUpa che, kema ke-vRkSanI banAvaTa rUpa pAsA vagerenI upalabdhino bhAva che.jema kehAtha vagere. zastrathI anupahata vRkSo paNa sacetana che, kema ke-jIvathI adhiSThita zarIra che. jema ke-hAtha Adi aMgasaMghAta. vaLI maMda (cetanA) sukha vagerevALA vRkSo che, kema ke-avyakta cetanAnA saMbaMdhavALA che. jema ke-suptamatta-mUcchita puruSa. tathAca vAyu sacetana che, kema ke-bIjAnI preraNA svataMtratayA svAbhAvika rIte tIcchI, vAMkI ane aniyamita mativALA che. jema ke-gAya, ghoDA Adi. ekendriya jIvonI siddhinirUpaNa samApta have dvIndriya jIvone kahe che ke- 'karamiyA vagere beIndriya jIvo.' Adi padathI lAkaDAno kIDo, aLasiyA, jamInanA kIDA, gaMDolA, zaMkha, nAnA zaMkho, zaMkhalA, motInI chIpa, jaLamAM utpanna thayelA zaMkhalA, chIpo, koDI, koDA, jaLo vagerenuM grahaNa samajavuM. beIndriyavALA jIvone sparzana ane rasana-ema beIndriyo hoya che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, dvitIya kiraNe have trindriya jIvone kahe che ke- "kIDI vagere teIndriya jIvo che." Adi padathI moTI kIDI, maMkoDo, bhoTa mAthAvANI nAnI 131, ghImela, , dIpa, hU, bhAgoDI, yI451, 98111 11, gariyA, bhaiss, gokaLagAya, mAMmaNamuMDA, comAsAnA kIDA, kAnakhajUro vagere. A trindriya jIvone sparzana, rasana ane prANa-ema traNa indriyo hoya che. 'amara mAhi yaturindriyo cha.' ma mAha pahathI rogiyo, vAchI, pataniyu, tIra, madhamAjI, lIlI-kALI mAMkha, nAnI mAkha, khagatarA, jaMgalI mAMkha, DAMsa, bhramaranI ane mAkhanI saghaLI jAti, tamaruM ityAdi. caturindriya jIvone sparzana, rasana, nAsikA ane cakSu-ema cAra indriyo che. asaMjJipaJcendriyANAM nidarzanamAha asaMjJipaJcendriyA manohInA agarbhajA mInAdayaH / 24 / asaMjJIti / saMjJA hitAhitaprAptiparihArayorguNadoSavicAraNAtmikA sA'satyeSAmiti saMjJinaH, na tvAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAsambandhAtsaMjJinaH, sarveSAmeva prANinAM dazavidhasaMjJAbhyupagamAt, ata eva saMjJA na jJAnarUpA vivakSitA nivAbhAvAta, sarveSAM prANinAM jJAnAtmakatvAt, yadvA kAlikIhetudRSTivAdopadezAkhyAsu tisRSu saMjJAsu kAlikIsaMjJA sampradhAraNAkhyA gRhyate, yena sudIrghamapi kAlamanusmarati bhUtamAgAminaJcAnucintayati kathaM karttavyaM kimanuSTheyamiti sA dIrghakAlikI sampradhAraNetyucyate tadvantassaMjJinaH, tathA ca sampradhAraNasaMjJA manorUpaiva / na saMjJino'saMjJinaste ca te paJcendriyAzcAsaMjJipaJcendriyA iti vyutpattiH amunA'bhiprAyeNaiva manohInA ityuktam / atra manohInA ityasaMjJinaH paryAyakathanameva na tu lakSaNamabhedAt, athavA lakSaNaM bhinnamapi bhavati yathA vane prabhUtAmbhojasaurabhAdilakSaNena mahAn jalAzayo lakSyate, tathA'bhinnamapi bhavati yathA'gniruSNatvena lakSyate tathAtra bahirvartinA'nubhavasiddhena sampradhAraNasaMjJAviraharUpAsaMjJinatvena manohInatvamanumIyata iti bodhyam / te ca nikhilanArakadevagarbhavyutkrAntamanuSyatiryagbhinnAssarve'pi vijJeyAH, mInAdaya iti, AdinA sammUcchimamanuSyapazvAdInAM grahaNam // asaMjJi paMcendriya jIvanirUpaNa bhAvArtha- dravyamana vagaranA, garbhaja sivAyanA saMmUcchima) mIna Adi tiryaMco ane manuSyo asaMjJi paMthendriyo che.' vivecana- saMjJA-hitanI prApti ane ahitanA parihAragata manovyApAra rUpa, (ihA ane apohathI yukta) svanA arthanI puSTinA hetubhUta guNo, svArthapuSTinA hAnimAM hetubhUta doSo, te guNa-doSono vicAra eTale kevI rIte guNanI prApti ke doSano parihAra thAya? Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare AvA vicArasvarUpI saMjJA jeonI pAse che, te 'saMzio' kahevAya che. nahi ke-AhAra-bhaya-maithunaparigrahasaMjJAnA saMbaMdhathI saMzio che. 96 3 arthAt AhAra Adi saMjJAvALAo saMzio kahevAya che-ema jo mAnavAmAM Ave, to sakala prANIomAM daza prakAravALI (AhAra-bhaya-maithuna-parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, loka, odha rUpa daza bhedavALI) saMjJAono AgamamAM svIkAra karela che. ethI ja jJAna rUpa saMjJAnI vivakSAkarela nathI, kema ke-jJAna rUpa saMjJA nivAraNayogya thaI zake nahi. kema ke-sarva jIvomAM jJAnasvarUpa che jaH athavA dIrghakAlikI, hetuvAdopadezikI ane dRSTivAdopadezikI nAmavALI traNa saMjJAo paikI dIrghakAlikI nAmaka saMjJA (jenuM bIjuM nAma saMpradhAraNa saMjJA che) grahaNa karAya che. 4. kema ke-je saMjJA dvArA lAMbA-atyaMta dIrgha paNa bhUtakALanuM smaraNa ane bhaviSyakALanuM ciMtana kare che. vaLI te kevI rIte karavuM ? kema karavuM ? vagereno vicAra karI zake che. te 'dIrghakAlikI saMjJA' kahevAya che. arthAt saMpradhAraNa rUpa saMjJAvALA 'saMkSio' kahevAya che. saMpradhAraNa saMjJA dravyamana-bhAvamana rUpa ja samajavI. je saMzI nahi, te asaMzI jANavA. asaMkSi evA je paMcendriyo, te 'asaMgni paMcendriyo'- Avo vyutpattijanya artha samajavo. A abhiprAyathI ja mana vagaranA- ema kaheluM che. ahIM mano vagaranA eTale asaMzIo-A pramANenuM kathana paryAyanuM-paryAyavAcaka zabdanuM karahastavat kathana rUpa ja che. paraMtu 'manohIna' e asaMjJInuM lakSaNa nathI, kema ke-manohInatva ane asaMnnitya-e baMneno abheda che. athavA lakSaNa bhinna paNa (lakSyathI juduM paNa-parasiddha paNa) hoya che. jema vanamAM ghaNA jAtajAtanA kamalonI sugaMdha Adi lakSaNathI sarova2 lakSita thAya che. tathA abhinna paNa (lakSyathI juduM nahi-svasiddha) lakSaNa hoya che. jema ke-uSNapaNA-uSNa sparza rUpa lakSaNa vaDe agni lakSita thAya che. ahIM agni ane uSNa sparza-e baMne abhinna che. 1-AhAranI icchApUrvaka viziSTa pudgalanuM grahaNa 'AhArasaMjJA,' huM karuM chuM, AvuM bhayaviSayaka jJAna 'bhayasaMjJA,' divya-audArika zarIranI icchAnuM AcaraNa 'maithunasaMjJA,' bhAvanI apekSAe Asakti, mUrchAsvarUpI parisaMgrahatA.' 2-jema rAtrimAM kamalono saMkoca. vizeSa jJAna rUpa svacchaMdaghaTita vikalpajanya laukika AcAro. jema ke-putra vagaranAne zubha gati nathI. ityAdi. 3-jema velaDIo vRkSa upara caDhe che. gatAnugatika kriyA-dekhAdekhIpUrvaka kriyA. 4-jenAthI potAnA dehanA pAlana kAje iSTaviSaya vastuomAM varte che-aniSTaviSaya vastuothI aTake che. je mAtra vartamAnakALa viSayavALI hetuvAdopadezikI saMjJA dvIndriyathI mAMDI samasta saMmUcchimane hoya che. 5-dRSTivAdopadezikI saMjJA chadmastha samyagdaSTione hoya che. te kSAyopazamika jJAna rUpa che. 6 - vivaraNAdapi zaktigrahaH - vivaraNaM tu tatsamAnArtharUpapadAntareNa tadarthakathanaM yathA ghaTo'stItyasya kalazo'stItyanena vivaraNAt ghaTapadasya kalaze zaktigrahaH tadvat manohInA ityasyAsaMjJinaH santItyanena vivaraNAt manohInA ityasyAsaMjJiSu zaktigrahaH / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 25-26, dvitIya kiraNe 97 temaja ahIM bahirvartI pratyakSa pramANathI gamya, saMpradhAraNa saMjJAnA abhAva rUpa asaMzitva rUpa hetu dvArA manohInapaNuM anumita thAya che-ema samajavuM. sAta pRthivImAM rahenAra nArako bhavanapati-vyaMtara-jyotiSika-vaimAnika rUpa devo ane jeonuM garbha rUpa janma dvArA kadAca mAthA vaDe-kadAca be paga vaDe mAtAnA udaramAMthI nIkaLavuM che; AvA garbhaja manuSyo tathA tiryaMco sivAyanA tamAma manohIno samajavA. jema ke-saMmUcchima manuSyo, matsya, pazu vagere. dravyamana vagaranA 'asaMjJi paMcendriyo' samajavA. atha saMjJipaJcendriyANAM dRSTAntamAha saMjJipaJcendriyA devamanujAdayaH / 25 / saMjJipaJcendriyA iti / devamanujAdaya iti, manujapadena saMmUcchimabhinnA grAhyAH, AdinA nArakA garbhavyutkrAntikagomahiSyAdayo gRhyante // have saMjJi paMcendriyonA dRSTAnta kahe che bhAvArtha- 'saMjJi (dravya-bhAva manavANA) paMthendriyo heva-manuSya vagere.' vivecana- ahIM manuSya padathI saMmUcchima sivAyanA garbhaja manuSyo levA. Adi padathI garbhaja gAya, bheMsa vagere tiryaMco samajavA. deva padanA upalakSathI nArakI jIvo aupapAtika hovAnA kAraNe jANavA. arthAt deva-nAraka-garbhajatiryaMca-manuSya mAtra saMkSi paMcendriyo jANavA. nanu, pRthivyaptejovAyuprabhRtInAM kathaM jIvatvaM parairanabhyupagamAdityAzaGkAyAM prANavatAM jIvatvasyobhayavAdisiddhatayA taddidarzayiSurAha eta eva prANinaH / 26 / eta eveti / evazabdo bhinnakramaH tathA caite - caturdazavidhAH prANina eva-prANavanta evAto jIvatvameSAmiti bhAva:, atra pramANAnyupadarzitAnyeva pUrvamAgamAzca "puDhavikAiyA NaM bhaMte ! kiM sAgArovaogovauttA aNAgArovaogovauttA goyamA ! sAgarovaogovauttAvi, aNAgArovaogovauttAvi" ityAdayo draSTavyAH / zaMDA- pRthivI-pAzI-vAyu-agni-vanaspati AhimAM vayaSNuM devI rIte ? prema - jIbha darzanAntarIoe pRthivI AdimAM jIvapaNuM mAneluM nathI. 1. etena yo jIvati sa tAvanniyamAjjIvaH, ajIvasyAyuHkarmAbhAvena jIvanAbhAvAditi vyAptirdarzitA, yastu jIvaH sa syAjjIvati, syAnna jIvati, siddhasya kenacin nayena jIvanAbhAvAt, 'siddho puNarajIvo jIvaNapariNAmarahiotti' iti vacanAditi bodhyam / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- have uparokta zaMkAnA samAdhAnamAM, prANavaMtomAM jIvapaNuM ubhayavAdI siddha hovAthI, te vastune darzAvavAnI icchAvALA kahe che ke bhAvArtha- 'bhA 4 prAvato cha.' vivecana- ahIM evA zabda kramabhedavAcaka che. jema ke A sUkSmakendriya Adi cauda prakAranA prANIo ja prANavALA ja che, mATe A AtmAonuM jIvatva che. arthAt AvA kathanathI je prANone dhAre che, te to cokkasa jIva ja che. kema ke-ajIvane AyuSyakarma hotu nathI. ethI ajIvamAM jIvanano abhAva che. AvI vyApti darzAvela che. je jIve che te jIva e saMsAranI apekSAe che. te jIvato nathI e mokSanI apekSAe che, kema kesiddhamAM (evaMbhUta naya) nayanI apekSAe jIvanano abhAva che. kahyuM che ke- "siddha to ajIva che, jIvanarUpa pariNAmarahita che." ahI pramANo darzAvyA ja che. pahelAM AgamanuM pramANa kahevAya che ke arthAtu he prabho ! pRthvIkAyika jIvo zuM jJAna-darzana rUpa upayogavALA kharA ke? javAbamAM bhagavAna kahe che ke-hA, gautama! pRthvIkAyika jIvo jJAna-darzana rUpa upayoga caitanyavALA che. ityAdi AgaLa jovA. ke tatra prANA yena tadvattvameSAM bhavedityatrAha tatra prANA dravyabhAvabhedena dvividhAH / dravyaprANAH paJcendriyamanovAkkAyabalocchvAsAyUMSi daza / anantajJAnadarzanacAritravIryAtmakAzcatvAro bhAvaprANAH / 27 / tatreti / tatpadena prANinaH parAmarzaH, ghaTakatvaM saptamyarthaH, tathA ; prANighaTakIbhUtA ityrthH| tatrAdyasya bhedamAha-dravyaprANA iti / manovAkkAyAnAM dvandvAnantaraM balena tatpuruSaH, tatra dravyabhAvamanasorvyApAravizeSo manobalaM, gRhItayogyapudgaladravyANAM bhASAtvena pariNamanottaraM manoyogena visarjanazaktiH, zabdoccAraNarUpajIvazaktivizeSo vA vAgbalaM, zarIradvArA padArthagrahaNaparityAgarUpa: jIvavyApAraH, tadanukUlajIvaniSThazaktivizeSo vA kAyabalaM, gRhItayogyapudgalAnAM zarIrayogenocchAsanizvAsatvena pariNamayyAvalambanapUrvakaparityAga uccAsAtmakaH prANaH / Ayustu dravyakAlato dvividham / karmapudgalavizeSo dravyAyuH / tatsAhAyyena niyatakAlaM jIvanaM kAlAyuH, tatra naiti jIvo mRtyuM dravyAyuSassamAptimantareNa / kAlAyuzcApavartanIyAnapavartanIyabhedato dvividham / AyurbandhAvasare jIvapradezeSvadhyavasAyamAndyAdativiralatayopAttAnAmAyuSAM zastrAdyabhighAtena niyatakAlAdarvAgeva yadA samApanaM bhavati tadapavartanIyAyurityucyate / mandapariNAmaprayogopacitamapavartya, adhyavasAnAdivizeSAtprAktanajanmaviracita Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, dvitIya kiraNe sthiteralpatApAdanamapavarttaneti yAvat / tIvratarAdhyavasAyAttIvrapariNAmaprayogopacitAnAmAyuSAM bhaJjakaprasaGge'pi gADhabandhanatvAnnikAcitabandhAtmaniyamAd yadA niyatakAlAdarvAg bhaGgAbhAvastadanapavartanIyAyuH procyata iti // zaMkA- te prANIomAM keTalA ane kayA kayA prANo che, ke jethI A jIvo prANavaMta bane? samAdhAna- AnA javAbamAM kahe che kebhAvArtha- 'tyAM prANIzabdagata prANo dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAranA che. dravyaprANo- pAMca indriya, manobaLa, vacanabaLa, kAyabaLa, zvAsozvAsa ane AyuSya-ema daza prakAranA che. bhAvaprANo- anaMta jJAna-darzana-cAritra ane vIrya-ema cAra prakAranA che. vivecana- tyAM prANIpamAM rahela prANo dravyaprANa ane bhAvaprANanA bhedathI be prakAranA che. dravyaprANopAMca indriyo, manobaLa, dravyamAna ane bhAvamanano viziSTa vyApAra "manobaLa' kahevAya che; vacanabaLa kAyayoga dvArA grahaNa karela bhASAyogya pudgala dravyone bhASApaNAe pariNamAvI, tyArabAda vacanayogathI visarjananI zakti "vacanabaLa' kahevAya che, athavA zabdanA uccAraNa rUpa jIvanI viziSTa zakti "vacanabaLa' kahevAya che; kAyabaLa-zarIra dvArA padArthanA grahaNa ane padArthanA parityAga rUpa jIvano vyApAra e 'kAyabaLa, athavA zarIra dvArA padArthanA grahaNa ane parityAgane anukULa jIvamAM rahela viziSTa zakti "kAcabaLa' kahevAya che; ucchavAsa prANa-kAyayogathI grahaNa karela ucchavAsayogya pudgala dravyone ucchavAsa niHzvAsapaNAe pariNAvI avalaMbIne jIva choDe che, te 'ucchavAsa kahevAya che; ane Ayu:prANa-niyata bhavamAM niyata kALa sudhI jenA vaDe je rahevuM te AyuSya, athavA parabhavamAM ja jIvane udayamAM AvanAra AyuSya dravya ane kALanA bhedathI be prakAranuM che. (1) AyuSyakarmanA je pudgalo te dravya Ayu." (2) AyuSyakarmanA pudgalonI sahAyathI niyata kALa sudhI jIvavuM, te jIvanakALa rUpa "kALa Ayu. ahIM dravya AyuSyanI samApti sivAya jIva maraNa pAmato nathI-ema samajavuM. kALa AyuSya apavartanIya ane anapavartanIyanA bhedathI be prakAranuM che. apavartanIya AyuSya pUrvabhavamAM AyuSyanA baMdhanA avasare jIvapradezomAM maMda adhyavasAya dvArA atyaMta zithilapaNAe upArjela AyuSyonI zastra Adi upakramonA nimittathI niyatakALa pahelAM ja jyAre samApti thAya, tyAre te AyuSyo aparvatanIya kALa Ayu' kahevAya che. athavA maMda pariNAmanA prayogathI bAMdheluM karma "apavarya athavA pUrvajanmAM bAMdhela AyuSyasthitine viziSTa adhyavasAna Adi (Ayu:kSayanAM hetubhUta upakramo-adhyavasAna, nimitta, AhAra, vedanA, parAghAta, sparza ane zvAsozvAsanA prakArathI sAta prakAranAM che.) rUpa AyuHkSaya hetuthI alpa karavI, tenuM nAma apavartana ane apavartanAyogya "apavarya' AyuSya kahevAya che. (sopakrama Ayu: paNa kahevAya che.) anAvartanIya AyupUrvajanmamAM tIvratara adhyavasAyathI bAMdhela AyuSyono, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tattvanyAyavibhAkare AyuSyakSaya hetubhUta adhyavasAna Adi upakramonA prasaMgamAM paNa nikAcita baMdhanA svarUpanA niyamathI jyAre niyatakALa pahelAM kSaya thato nathI, te "anapavartanIya kALa Ayu" kahevAya che. (nirUpakrama AyuSya upAya che.) atha keSAM kiyantaH prANA ityatrAhasparzakAyocchvAsAyUSyekendriyANAm, rasavAgbhyAM saha pUrvoktA dvIndriyANAm, ghrANena sahaite trIndriyANAm, cakSuSA sahaita eva caturindriyANAm, zrotreNa sahAmI asaMjJinAm, anantajJAnadarzanacAritravIryANi catvAri siddhAnAM bhAvaprANAH / 28 / sparzeti / sparzanendriyakAyabalocchvAsAyurlakSaNAzcatvAraH prANA ekendriyANAM pRthivyAdInAmityarthaH / raseti / sparzanarasanendriyakAyavAgbalocchAsAyussvarUpAH SaTprANA ityarthaH / zrotreNeti / indriyapaJcakakAyavAgbalocchavAsAyurlakSaNA: nava prANA asaMjJipaJcendriyANAmityarthaH / manaseti / pUrvoktA dazavidhAH prANAssaMjJinAM bhavantItyarthaH / siddhAnAntu nirdhUtAkhilakarmatvAt karmaprabhavadravyaprANAnAmabhAvAtteSAM bhAvaprANA evetyAha ananteti / dvandvAdau zrutamanantapadaM jJAne darzane cAritre vIrye cAnveti, anantaM jJAnaM sakalajJeyagrAhi samastajJAnAvaraNakSayaprabhavaM, anantaM darzanaM azeSadarzanAvaraNIyakSayasamujjhambhitaM, anantaM cAritraM sakalamohakSayAvirbhUtaM, anantaM vIrya nikhilavIryAntarAyakarmapradhvaMsavilasitaM / jJAnadarzanacAritravIryANi jIvamAtrasAdhAraNAni parantu saMsAriNAmanAditastattatkarmAvRtatvena yathAkSayopazamaM nyUnAdhikAni bhavanti, muktAnAntu kRtsnakarmakSayAdAvirbhUtAni etAnyeva prANabhUtAnIti bhAvaH // have kone kone keTalA prANI saMbhave che?-e vastune darzAve che kebhAvArtha- 'ekendriya jIvone sparzana indriya, kAyabaLa, uzvAsa ane AyuSya rUpa cAra prANI che. dvIndriya jIvone pUrvokta cAra prANomAM rasanendriya ane vacanabaLa umeravAthI cha prANo che. teIndriya jIvone pUrvokta cha prANo sAthe dhrANendriya umeravAthI sAta prANo che. caturindriya jIvone pUrvokta sAta prANomAM cakSurindriya umeravAthI ATha prANo che. asaMgni paMcendriyone pUrvokta ATha prANo sAthe zrotrendriya umeravAthI nava prANo che. saMjJi paMcendriyone pUrvokta nava prANomAM manaHprANa umeravAthI daza prANo hoya che. zrI siddha bhagavaMtomAM anaMta jJAna-darzana-cAritra-vIrya rUpa cAra bhAvaprANI hoya che.' vivecana- pRthivIkAyika Adi ekendriya jIvone sparzanendriya, kAyabaLa, ucchavAsa ane AyuSya rUpa cAra prANo hoya che. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28-29, dvitIya kiraNe 101 karamiyA Adi dvIndriya jIvone sparzana, rasana indriyo, kAcabaLa, vacanabaLa, ucchavAsa ane AyuSya rUpa cha prANo hoya che. asaMjJi (saMmUcchima) paMcendriyone pAMca indriyo, kAyabaLa, vacanabaLa, uvAsa ane AyuSya rUpa nava prANo hoya che. saMjJi (manavALA) paMcendriyone pAMca indriyo, manobaLa, vacanabaLa, kAyabaLa, ucchavAsa ane AyuSya rUpa daza prANI hoya che. vaLI zrI siddha bhagavaMtone to sarvathA sarva karmano kSaya hovAthI-karmajanA dravya-prANono abhAva hovAthI mAtra bhAvaprANo ja hoya che. e vAta kahe che ke- 'dvanda samAsanI zarUAtamAM rahela anaMta vizeSaNa padano anvaya-saMbaMdha jJAnamAM, darzanamAM, cAritramAM ane vIryamAM thAya che. arthAt anaMtajJAna sakala zeyaviSayaka temaja samasta jJAnAvaraNIya karmanA kSayathI janya kSAyika bhAvanuM che. anaMtadarzana sarva darzanAvaraNIya karmanA kSayathI prakaTita kSAyika bhAvanuM che. anaMta cAritra (sthiratA rUpI cAritra) sakala mohanIya karmanA kSayathI AvirbhAva pAmela kSAyika bhAvanuM che. anaMtavIrya sakala vIryAntarAya karmanA kSayathI janya kSAyika bhAvanuM che. jJAna-darzana-cAritra-vIrya rUpa AtmAnA viziSTa guNo jIva mAtramAM sAdhAraNa che. paraMtu saMsArI jIvonA jJAnAdi guNo anAdi kALathI te te karmothI AvRtta hovAthI saMsArI jIvone kSayopazama pramANe taratama bhAvathI hoya che. zrI siddha bhagavaMtone to samasta karmanA kSayathI prakaTelA jJAnAdi guNo ja prANabhUta hoI bhAvaprANa rUpa che. A pramANe bhAva ahIM samajavo. athAsaMsAriNaM lakSayatinirdhUtAzeSakarmA asaMsArI, sa eva siddho jinAjinatIrthAdibhedabhinnazcaramazarIratribhAgonAkAzapradezAvagAhI ca // iti jIvanirUpaNam / 29 / ni teti / nirdhUtAni niHzeSIkRtAnyazeSANyaSTavidhAni jJAnAvaraNIyAdikarmANi yena sa nirdhUtAzeSakarmA / nirdhUtayatkiJcitkarmaNyatiprasaGgavAraNAyAzeSeti / tatra yo vizeSastamAha sa eveti / asaMsAryevetyarthaH / jinAjineti / etattattvamagre vakSyate / caramazarIreti / yathA pradIpatejo'vayavAH svalpe'vakAze saMkocaM mahati ca vikAsaM bhajante tathaiva lokAkAzapradezamitasyAtmano'pi prakRSTasaMkocaprAptidazAyAM lokasyaikasminnasaMkhyeyabhAge sthitiH, utkRSTavikAsakASThAvalambina: kevalinassamuddhAtadazAyAM sarvaloke'vagAho'nyatra cAnekavidhA madhyamAvastheti vastusthitiH / parantu sarvasya saMsAriNo'nantAnantaparamANujanyakArmaNazarIreNAnAditassaMsRSTatayA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tattvanyAyavibhAkare svabhAvato'pi vA naikAdipradezAvagAhitvaM kintvasaMkhyeyapradezAvagAhitvameva, siddhAnAM yoganirodhakAle ca zarIrasuSirANAM pUraNAt tRtIyabhAgahInAvagAhatvaM, ata: paramanAvaraNavIryasyApi bhagavato na saMkocaH, svabhAvazcAyametAvAneva saMhAra iti na svabhAve paryanuyogaH, kAraNAbhAvAtprayatnAbhAvenopasaMhArAbhAvAcceti // prakaraNarUpatvAdasya granthasya vistareNAbhidhAnamanucitamiti jIvanirUpaNamupasaMharati itIti, uktadizeti bhAvaH, samAptamiti zeSaH // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara-zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNa nalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM jIvanirUpaNAkhyo dvitIyakiraNassamAptaH // asaMsArI jIvanuM lakSaNa bhAvArtha- "sarva karmathI sarvathA rahita "asaMsArI ne ja siddha, jina, ajina, tIrtha Adi bheTavALo ane caramazarIranA trIjA bhAgathI jUna AkAzapradezanI avagAhanAvALo che." vivecana- azeSa-aSTa prakAranA jJAnAvaraNIya Adi karmono jeNe sarvathA kSaya karyo che, te asaMsArI' che. yatkiMcit dezathI karmanA kSaya karanAramAM-akAmanirjarA-sakAmanirjarAvALAmAM ativyApti vAravA mATe azeSa'-evuM vizeSaNa karmanuM samajavuM. have te asaMsArImAM je vizeSa bheda che, kahe che-te ja asaMsArI-jina-ajina vagere che. AnuM svarUpa AgaLa kahevAze. arthAt jinasiddha, ajinasiddha, tIrthasiddha Adi paMdara bhedonuM varNana AgaLa kahevAze. asaMsArI siddhonI avagAhanAnuM varNana jema pradIpanA tejanA avayavo (taijas paramANuo rUpa prakAza paryAya)nI jagyAmAM saMkocane ane moTI jagyAmAM vikAsane pAme che. tema loka AkAzanA pradeza barobara pradezavALA-asaMkhyAta pradezavALA saMsArI AtmAnA pradezonI paNa utkRSTa saMkocanI prAptivALI dazAmAM lokanA eka asaMkhyAtamA bhAgamAM sthiti che. utkRSTa vikAsanI dazAvALA kevalInI samuddhAtanI dazAmAM sarva lokamAM avagAha che. e sivAya madhyama avasthA be asaMkhyAtA pradezavALI dazAthI mAMDI saMkhyAtA asaMkhyAta pradezavALI madhyama dazA nAnA bhedavALI che, kema ke-AvI ja lokamaryAdA che. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 29, dvitIya kiraNe 103 paraMtu saghaLA saMsArInI anaMta anaMta paramANujanya kArmaNazarIra saMbaMdhanI apekSAe athavA svabhAvathI paNa eka Adi pradezanI avagAhanA nathI, paNa asaMkhyAta pradezavALI avagAhanA ja samajavI. asaMsArI siddho chellA zarIranA trIjA bhAgathI nyUna avagAhanAvALA hoya che. arthAt zarIrano trIjo bhAga chidra rUpa che. tene pUravAnA kAraNe trIjA bhAge hIna avagAhanA kahI che. vaLI te avagAha yoganA nirodhanA kALamAM thAya che. eTale siddha paNa zarIranA trIjA bhAge hIna avagAhavALA hoya che. AnAthI ocho, AvaraNa vagaranA vIryavALA paNa bhagavAnane saMkoca hoto nathI, kAraNa ke-A svabhAva ja che ke-ATalo ja saMkoca che. svabhAvamAM kema ?-evo prazna ayogya che, kema ke-karmaprabhAva rUpa kAraNanA abhAvathI prayatnano abhAva hoI zrI siddha bhagavaMtonA pradezono saMkoca-vikAsa hoto nathI. saMsArI jIvomAM AtmAnA pradezono karma nimitte saMkoca-vikAsa thavA chatAM nAza thato nathI, kema ke-arUpI che. temaja asaMkhyAta pradezonI saMkhyAmAM vadha-ghaTa thatI nathI. AtmAne bhale saMkucita ke vikasita kSetra maLe. sArAMza ke-jadhanyathI siddhanI avagAhanA ATha aMgula adhika eka hAtha pramANavALI che, kema ke-be hAthanA zarIrathI nyUna avagAhanAvALo mokSa meLavI zakato nathI. mokSagamanakALamAM bhavopagrAhI zarIranI avagAhanAno trIjo bhAga saMkocane pAme che. utkRSTathI eka dhanuSyano trIjo bhAga adhika evA traNa so tetrIza dhanuSyanA parimANavALI siddha avagAhanA, kema ke- pAMca so dhanuSyanI avagAhanAvALo ja mukti meLavI zake che paNa pAMcaso dhanuSyathI adhika avagAhanAvALo nahi. trIjo bhAga pUrvanI mAphaka saMkocavaze nyUna che. A pramANe eka siddhanI avagAhanAnI apekSAe jadhanya-utkRSTathI lokanA asaMkhyAtamA bhAge siddho rahe che. sakala siddhonI avagAhanAnI apekSAe AyAma-vikhaMbhathI pIstAlIza lAkha jojana parimita kSetra che, jyAre uMcAIthI to eka yojanAno covIzamo bhAga athavA cAra kosamAMthI chellA kosano chaThTho bhAga che. A graMtha prakaraNa rUpa hovAthI zabdaprapaMca rUpa vistarathI kathana ucita nathI. AthI jIvanirUpaNano upasaMhAra kare che ke-A pramANe jIvanirUpaNa samApta thAya che. -: prazasti :iti tapAgacchanabhomaNi zrImad vijayAnaMdasUrIzvara paTTadhara zrImad vijayakamalasUrIzvara caraNakamalamAM bhaktisamudAyane sthApana karanAra, temanA ja paTTadhara evA zrI vijayalabdhisUrie racela 'tattvanyAyavibhAkaranI svapajJa "nyAyaprakAza' nAmakavyAkhyAmAM jIvanirUpaNa nAmanuM bIjuM kiraNa samApta thAya che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadrakarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM dvitIya kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. iti dvitIya kiraNa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyakiraNaH / / atha dvitIyaM tattvaM nirUpayituM tallakSaNamAha cetanAzcaMdravyamanIva: 2. cetaneti / cetanAzUnyatve sati dravyatvamajIvasya lakSaNaM, jIve'tiprasaGgavAraNAya vizeSaNaM, na bhAvo'bhAva itivaccetanAbhAvamAtrasyAjIvatvaprasaGgavAraNAya vizeSyam, tatrAjIvasya paJcavidhatvaM pUrvamuktameva // ajIvanirUpaNa nAmaka tRtIya kiraNa have ajIva rUpa bIjA tattvanA nirUpaNa mATe ajIvanuM lakSaNa bhAvArtha- cetanA vagaranuM dravya "ajIva' kahevAya che. vivecana-cetanAzUnyatva rUpa vizeSaNavALuM ane dravyatva rUpa vizeSyavALuM ajIva rUpa lakSyanuM lakSaNa che. A lakSaNamAM ekaluM dravyatva rUpa vizeSya jo rAkhavAmAM Ave ane vizeSaNa dala na rAkhavAmAM Ave, to jIvamAM dravyatva hoI alakSyabhUta jIva rUpa dravyamAM dravyatva hoI dravyatva rUpa lakSaNamAM lakSaNadoSa rUpa ativyApti (alakSyamAM lakSaNanuM rahevA rUpa doSa) thAya che. mATe cetanAzUnyatva rUpa vizeSaNa dalano nikSepa karavAthI ativyApti nAmaka doSa nahi Ave, kema ke- jIvamAM cetanA che, tenuM zUnyatva nathI. jo cetanAzUnyatva rUpa vizeSaNa dala mAtra lakSaNa karavAmAM Ave ane 'dravyatva' rUpa vizeSya dala na kahevAmAM Ave, to "nabhAva'- bhAva nahi te abhAva, enI mAphaka cetanAnA abhAva mAtramAM (myatvAdi guNadharma kriyA-paryAya AdimAM) ajIvatva prasaMganA vAraNa mATe "dravyatva' rUpa vizeSya dala rAkhavuM joIe. ahIM avadravyanA pAMca prakAro pahelAM kahI dIdhela che. samprati prathamaM dharmaM lakSayati - gatyasAdhAraNaheturdravyaM dharmaH / 2 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1 - 2, tRtIya kiraNe 105 1 gatyasAdhAraNeti / gatirgamanakriyA, kriyA ca bAhyAbhyantaranimittApekSatve sati dezAntaraprAptihetutve sati dravyaparyAyarUpA / tatrAbhyantaraM nimittaM dravyasya kriyApariNAmazaktiH, bAhyaM tu nodanAbhighAtAdiH, etena ca kriyAyAH kathaJciddravyabhinnatvamanyathoparamAbhAvaprasaGgaH, dravyaparyAyatvAcca nAtyantikabhedaH, anyathA dravyasya nizcalatvaprasaGgaH / jJAnAdInAmapi bAhyAbhyantaranimittApekSatve sati dravyaparyAyatvAttadvAraNAya dezAntaraprAptihetutve satItyuktam / sA ca jIvapudgalayoreva, tayoreva derzAntaraprAptidarzanAt / tAM pratyasAdhAraNahetubhUtaM dravyaM dharma ityarthaH, tatra kAraNaM trividhaM nirvarttakanimittapariNAmibhedAt, yathA ghaTaM prati kulAlo nirvarttakaM kAraNaM, daNDAdikaM nimittaM, mRtpiNDaH pariNAmi, tathA jIvapudgalAnAM gatiM prati gatikriyAviSTaM tadeva jIvapudgaladravyaM nirvarttakaM tadeva ca gatipariNAmi pariNAmikAraNaM, dharmadravyaJca nimittamiti / nimittaM kAraNaJca prAyogikavaisrasikobhayakriyAvad yathA daNDAdiH, tadvat kevalaM vaisrasikakriyAvadapi, etadeva nimittakAraNamasAdhAraNakAraNamapekSAkAraNamucyate, dravyagatakriyApariNAmamapekSya dharmAdInAM jIvAdigatyAdikriyApariNate: paripoSaNAt IdRkparipoSaNasyAnyAsAdhAraNatvAt, dharmAdyakhiladravyeSu vaisrasikakriyAyA: sadbhAvena prAyogikakriyApekSayA niSkriyatvena dharmAdiSu daNDAdivannimittakAraNatvaprasaGgabhaGgAya hetvantam / kasyacinmate jIvavizeSaguNe rUDhasya dharmasya vyAvRttyarthaM dravyapadam / gatimattve sati dravyatvamityukta jIvapudgalayorativyAptiriti gatyasAdhAraNahetutve satItyuktam / gatihetutve sati dravyatvamityuktau kAlAdisamavAyAnAM kAryamAtrakAraNatve kAlAdAvativyAptivAraNAyApekSAkAraNatvAparaparyAyamasAdhAraNakAraNatvamuktam, apekSAkAraNatve sati dravyatvamityuktAvadharmAdAvativyAptiriti gatIti // dharmAstikAya rUpa ajIvanuM lakSaNa bhAvArtha- gati pratye asAdhAraNa hetubhUta dravya 'dharmAstikAya' kahevAya che. vivecana- gati eTale gamanakriyA ane te kriyA bAhya-AtyaMtara rUpa nimittanI apekSAvALI temaja bIjA pradezanI prAptimAM hetubhUta evI dravyanA paryAya rUpa che. tyAM atyaMtara rUpa nimitta dravyanI kriyA rUpa pariNAmanI zakti samajavI. bAhya rUpa nimitta, preraNA, abhidhAta vagere. A kathanathI kriyAnuM kathaMcit dravyathI bhinnapaNuM che. 1. AtmapakSe prayogaH AtmA sakriyo dehaparispandadarzanAdyaMtrapuruSavaditi, na ca dehaparispandahetuH prayatno na kriyeti vAcyamakriye nabhasi tadasaMbhavavadakriya Atmanyapi tadasambhavAt, tathA''tmA sakriyaH karttRtvAt kulAlavadityapi prayogo na cAsiddho hetu:, karttA''tmA svakarmaphalabhoktRtvAdityanumAnatastatsiddheriti // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tattvanyAyavibhAkare jo kriyAne kathaMcid dravyathI bhinna na mAnavAmAM Ave, to kriyAnA aviratapaNAno prasaMga Ave ! vaLI kriyA dravyanA paryAya rUpa hovAthI AtyaMtika bheda nathI arthAt kacit abhinna che. jo kriyAne kathaMcid abhinna na mAnavAmAM Ave, to dravyamAM niSkriyatvano prasaMga Ave ! gati rUpa kriyAnuM lakSaNa e che ke-bAhya-atyaMtara rUpa nimittanI apekSAvALI ane dezAntaraprAptimAM hetubhUta evI dravyanA paryAya (pariNAma rUpa paryAya) rUpa che. dravyano paryAya e ahIM vizeSya dala che. bAhya-atyaMtara rUpa nimittanI apekSAe vizeSaNa eka che ane dezAntaraprApti pratye hetu e vizeSaNa bIjuM che. A be vizeSaNomAMthI dezAntaraprApti hetu rUpa vizeSaNa dala jo na mUkavAmAM Ave, to jJAna Adi rUpa alakSyamAM bAhya-atyaMtara doSanA vAraNa mATe dezAntaraprApti hetu rUpa vizeSaNa dalanuM upAdAna karela che, kema ke-jJAna Adi dezAntaraprAptimAM hetu nathI. vaLI te gati rUpa kriyA jIva ane pudgalamAM ja che, kema ke- te be, jIva ane pudgalamAM ja dezAntaraprApti pratyakSa siddha che. (AtmapakSamAM anumAnaprayoga A pramANe che ke-AtmA kriyAvALo che, kema ke-dehamAM pariskaMda dekhAya che. jema ke-yaMtrapuruSa. vaLI ema paNa nahi kahevuM ke-dehanA parispaMdano hetubhUta prayatna e kriyA nathI, kema ke-jema kriyA vagaranA AkAzamAM kriyAno asaMbhava che, tema AtmAmAM paNa te kriyA mAtrano asaMbhava thaI jAya ! temaja AtmA kriyAvALo che, kema ke-kartA che. jema ke-kuMbhAra. evo anumAnaprayoga paNa karavo. ahIM hetu, svarUpa asiddha nathI, kema ke-AtmA potAnA karmanA phaLano (sukha-duHkha Adino) bhoktA che.) tAdeza svarUpa viziSTa gati rUpa kriyA pratye asAdhAraNa dharma sivAya bIjuM dravya hetu rUpe nahi, ataeva ananya hetubhUta je dravya, te 'dharmAstikAya' dravya kahevAya che. tyAM kAraNa nirvartaka, nimitta ane pariNAmInA bhedathI traNa prakAranuM che. nirvartaka eTale banAvanAra, jema ke-ghaTa rUpI kArya pratye kuMbhAra nirvartaka kAraNa che, daMDa Adi nimittakAraNa che (upakAraka kAraNa) ane mRttikApiMDa pariNAmI (upAdAna) kAraNa che. tema jIvonI ane pudgalonI gati rUpa kArya pratye gatikriyAmAM praviSTa, te ja pudgaladravya ane jIvadravya nirvartaka rUpa kAraNa che ane te ja gatipariNata jIvadravya ane pudgaladravya 'pariNAmI' (upAdAna) kAraNa che. (kAryathI abhinnakAraNa-upAdAnakAraNa che. jema ke-kuMDala, kaDAM vagerenuM kAraNa sonuM.) jyAre dharmAstikAya dravya nimittakAraNa che. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, tRtIya kiraNe 107 vaLI nimittakAraNa prAyogika ane svAbhAvika rUpa ubhaya kriyAvALuM che. jema ke-daMDa Adi. tenI mAphaka phakta svAbhAvika kriyAvALuM paNa kAraNa-nimittakAraNa che. A ja nimittakAraNa asAdhAraNakAraNa ane apekSAkAraNa tarIke kahevAya che. dravyagata kriyA rUpa pariNAmanI apekSA rAkhIne dharma Adi, (adharma) jIvapudgalagata gati Adi (sthiti) rUpa pariNatinI paripuSTi karanAra che-sahAyaka che. AvuM poSaNa-AvI sahAya bIjA dravyothI eTale dharma-adharma dravya sivAya bIjA dravyothI azakya hoI, gatisthitinA upakArano guNa bIjA dravyo karatAM dharma-adharmamAM asAdhAraNa guNa che. dharma Adi dravyomAM svAbhAvikI kriyAno sadbhAva hovAthI ane prAyogika kriyAnI apekSAe niSkriyapaNuM hovAthI, dharma AdimAM (adharmamAM) daMDa AdinI mAphaka (daMDa AdimAM prAyogika ane svAbhAvika kriyA hoI) nimittakAraNatAnA prasaMgano ane kriyArahita hoI akAraNatAnA prasaMgano avakAza-sthAna nathI, kema ke-kurvat kAraNa (upakAra karatuM kAraNa) manAya che. gati rUpa kArya pratye asAdhAraNa hetutva rUpa vizeSaNa dala che ane dravyatva rUpa vizeSya dala che. e rUpa lakSaNanuM dharma e lakSya che. jo mAtra dharmanuM lakSaNa dravyatva rUpa vizeSya dala svIkAravAmAM Ave, to jIva rUpa alakSyamAM ativyApti rUpa lakSaNadoSa che, kema ke-jIva paNa dravya che-temAM dravyatva che. mATe jIva AdimAM ativyApti vAravA mATe gati asAdhAraNa hetutva rUpa vizeSa dalano niveza karavo. vaizeSika-naiyAyika matamAM buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma ane adharma- ema AtmAnA vizeSa guNo ATha mAnelA che. e paikI jIvanA vizeSa guNamAM rUDha (paribhASita) dharmanI vyAvRtti mATe dravyapadanuM grahaNa karela che. ahIM dharmAstikAya dravya che paNa guNa nahi. gatimatva e vizeSaNa rAkhI ane dravyatvane vizeSya rAkhI jo dharmanuM lakSaNa karavAmAM Ave, to gatikriyAmAM pariNata jIvapudgala rUpa nirvartaka-pariNAmI kAraNamAM athavA svato gativALA jIvapudagalamAM gatimatva rUpa vizeSaNa dravyatva rUpa vizeSya hoI, alakSya jIvapudgalamAM ativyApti vAravA mATe gati asAdhAraNa hetutva rUpa viziSTa vizeSaNa dala mUkavuM, kema ke-gatimAna jIvapudgala che paNa gati pratye asAdhAraNa hetu nathI. dharma rUpa lakSyanuM lakSaNa jo gatietutva rUpa vizeSaNa ane dravyatva rUpa vizeSya rAkhavAmAM Ave, to kAla Adi guNa kArya mAtra prati kAraNa hoI sAdhAraNa kAraNa che. eTale kAla Adi (AkAza)mAM ativyApti vAraNAya apekSAkAraNa jenuM bIjuM nAma che, evuM asAdhAraNa kAraNa rUpa hetu levo. dharmanuM lakSaNa ja apekSAkAraNatva rUpa vizeSaNa ane dravyatva rUpa vizeSya rAkhavAmAM Ave, to alakSyabhUta adharma-AkAza AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe gati asAdhAraNa hetutva viziSTa dravyatva, e dharmanuM sthira lakSaNa samajavuM. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tattvanyAyavibhAkare ____nanu nikhilamidaM tadA saGgacchate yadA lakSyabhUtaM dharmadravyaM pramitaM syAt, na hyapramitaM lakSayituM zakyamatiprasaGgAt, tasmAcchUnyamidaM jalpanamityAzaGkAyAM tatpramiNoti tatra pramANaM jIvapudgalAnAM gatirbAhyanimittApekSA gatitvAjjalasthamatsyAdigativadityanumAnam / 3 / tatreti / tacchabdena lakSyabhUtadharmadravyaparigrahaH, saptamyartho vizeSyatvaM, tasya ca pramANapadavAcyapramitikaraNatvaikadeze pramitAvanvayastathA ca lakSyabhUtadharmadravyavizeSyakapramityasAdhAraNakAraNamityarthastasya cAgretanenAnumAnapadenAnvayaH / jIvapudgalAnAmiti / gatipariNatAnAmityAdiH, anyathA dharmadravyasya balAttatra gatijanakatvApatteH, na ceSTApattiH, gatipariNatAnAM gati prati poSakatvAbhyupagamAt, anavaratagatiprasaGgAcca / bAhyanimittApekSeti, AntaranimittajIvAdizaktimAdAya siddhasAdhanavAraNAya bAhyeti / gatau pariNAmikAraNaM jIvAdikaM nirvartakakAraNaJcAdAya siddhasAdhanavAraNAya kAraNapadamupekSya nimittapadagrahaNaM kRtam / yathA ca svayameva saJjAtajigamiSasya matsyasya gatau jalamanupaghAtakaM sannimittatayopakArakaM tathA svabhAvena pariNatajIvapudgalagatirapyanupaghAtakaM kiJcana dravyaM nimittatayopakArakamapekSata eva, gatitvasyobhayatra samAnatvAt, na ca tAdRzaM dravyamAkAzaM bhavitumarhati, avagAhanAmAtraguNatvAt, nahyanyasya dharmo'nyasya bhavitumarhati tathA ca satyaptejoguNAdravadahanAdayaH pRthivyA eva prasajyeran / AkAzasyaiva nimittatve'lokAkAze'pi gamanaprasaGgAcca / na ca kAraNatvamanvayavyatirekagamyaM, yathA jalAdisadbhAve matsyAdInAM gatistadabhAve ca tadabhAva iti, tathA ca dharmadravyasattve'pi jalAbhAve matsyAdInAM gatyabhAvAdvyabhicAreNa na kAraNatvaM gatau tasyApi tu jalasyaiveti vAcyam, satyapi bhUmyAdAvadhikaraNe gaganasya sarvAdhAratvamiva satyapi jhaSAdigatau jalAdInAM kAraNatve sarveSAM gatisAmAnyaM prati nimittAntarasyApekSitatvAt / na ca dezAntaraprAptiheturdravyapariNAmavizeSo gatistathA ca deza eva gatyapekSAkAraNamastviti vAcyam, dezavizeSANAM dezatvenAnugatarUpeNa kAraNatvAsambhavAt tathA sati hyaloke'pi gamanaM presajyeta, 1. taduktaM 'pariNAmI gatedharmo bhavetpudgalajIvayoH / apekSAkAraNAloke mInasyeva jalaM sadA' iti / tathA yadyacchuddhapadavAcyaM tattadasti, yathA stambhAdiH, tathA dharmopi, zuddhapadavAcyatvaM ca pramANAntaranAdhitaviSayatvAkhya doSarahitatvena, na ca khapuSpAdiSu kenApi saMketitaissvAdizuddhapadairanekAntaH, vRddhaparamparAyAtasaMketaviSayANAmeva zuddhapadAnAM vAcyatvasyeha hetutvena vivakSaNAditi // 2. na ceSTApattiH, alokasyAnantatvAllokAnnirgatya jIvapudgalAnAM tatra pravezAlloke dvitryAdijIvapudgalasattvasya sarvathA tacchUnyatvasya vA prasaGgAditi // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 3, tRtIya kiraNe 109 tattadgatiM prati tattaddezatvena kAraNatve tvanantakAryakAraNabhAvakalpanAprasaGgaH syAt, na ca dharmasyApi na dharmatvena kAraNatvamatiprasaGgAt, api tu tattatpradezatvenaiveti tavApi gauravaM durvArameveti vAcyam, lokAlokavibhAgAnyathAnupapattyApi dharmadravyasyAvazyakatve tasyaiva gatitvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvAbhyupagamAt pudgalaskandhAtiriktasyAkAzAtiriktasya vA dezasyAbhAvena tayorgatipariNAmikAraNatvenAvagAhanAguNatvena ca gatyapekSAkAraNatvAsambhavAcceti // zaMkA- A badhuM uparokta tyAre ja saMgata thAya, ke jyAre dharmadravya pramANathI siddha thAya, kema ke-pramANathI asiddha padArthanuM lakSaNa zakya nathI; kema ke-atiprasaMga nAmaka doSa che. tethI A badhuM jalpana nirarthaka ja thaI jAya ne ? samAdhAna- te dravyarUpa dharmanI siddhimAM anumAnapramANano prayoga A pramANe che ke bhAvArtha- ahIM 'tat' eTale lakSya rUpa dharma rUpI dravya-evo artha karavo. saptamI vibhaktino artha vizeSyatva karavo ane teno anvaya pramANapadathI vAcyabhUta je arthapramitinuM karaNa, tenA eka bhAga rUpa pramitimAM joDavo. vivecana- arthAt lakSyabhUta dharma rUpa dravya jemAM vizeSya che, evI pramiti (anumiti) pratye asAdhAraNa kAraNa e artha samajavo. enuM anusaMdhAna caramapada rUpe rahela anumAnanI sAthe karavuM. dharmamAM dravyapaNAnI siddhimAM anumAnapramANa raju kare che ke 'jIvapudgalonI gati bAhya nimittanI apekSAvALI che, kema ke- gati che. jema ke- jalasya matsya AdinI gati.' ahIM 'gatimAM pariNata jIvapudgalonI gati' ema samajavuM, kema ke- gatipariNata jIvapudgalonI gati jo ema na kahevAmAM Ave, to preraNA karI jIvapudgalo prati gatijanaka dharmadravya banI jAya ! arthAt dharmadravyamAM balAtkArathI calAvavAnI Apatti AvI jAya ! vaLI iSTa Apatti paNa karI zakAya ema nathI. arthAt balAtkArathI calAvanAra dharmadravya mAnI zakAya nahi. kema ke- gati rUpa pariNAmathI pariNata jIvapudgalonI gati pratye poSakapaNAe dharmadravyano svIkAra che. bIjI vAta evI che ke- satata gatino prasaMga AvI jAya ! 'gatipariNata jIvapudgalonI gati bAhya nimitta rUpa apekSAkAraNathI janya che.' jo ahIM nimitta rUpa apekSAkAraNathI janya mAnavAmAM Ave ane bAhya nimitta rUpa apekSAkAraNajanya na kahevAmAM Ave, to atyaMtara nimitta rUpa jIva Adi niSTha kriyA pariNAma zaktine laI siddhasAdhana (pratyakSa Adi pramANathI prasiddha nirNIta evA sAdhya dharma rUpa vizeSaNavALo pakSa-pakSAbhAsa. jema ke'mahAnasaM vanimat' ahIM pakSa rUpa rasoDAmAM agni prasiddha che. A doSa siddhasAdhana prasiddha saMbaMdha tarIke paNa kahevAya che.) doSa Ave che. mATe tenA vAraNa mATe 'bAhya nimittanI apekSAvALI che'-ema kahevuM. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvanyAyavibhAkare dahana gatipariNata jIvapudgalonI gati pratye pariNAmI kAraNa rUpa ane nirvartaka kAraNa rUpa jIva Adine laI, siddhasAdhana rUpa doSanA vAraNa mATe kAraNapadanI upekSA karI nimitta padanuM grahaNa karela che. tathAca svayameva jene javAnI icchA pedA thayela, evA malya prati gatinI bAbatamAM jema jala upaghAta-bAdhA vagara nimitta banI upakAra-sahAya kare che, tema svabhAvathI gatipariNata jIvapudgalanI gati paNa koI paNa abAdhaka-upakAraka dravyanI nimitta rUpe avazya apekSA rAkhe ja che, kema ke-baMne ThekANe gatipaNuM ekasarakhuM che. gati pratye nimittarUpe upakAraka dravya AkAza banI zake ema nathI, kema ke-AkAzano AsAdhAraNa guNa avagAha dAna ja che. niyama evo hoya che ke eka dravyano asAdhAraNa guNa rUpa dharma bIjA dravyano gaNAto nathI, kema keazakya che. jo eka dravyano vizeSadharma bIjA dravyamAM mAnavAmAM Ave, to pANIno guNa drava ane agnino guNa mAnavAno prasaMga AvI jAya ! jo AkAzane gati pratye nimittakAraNa mAnavAmAM Ave, to aloka AkAzamAM paNa jIvapudgalane javAno prasaMga AvI jAya ! zaMkA- anvaya (kAraNanI hAjarImAM kAryanI sattA rUpa anvaya) ane vyatireka-(kAraNanA abhAvathI kAryanA abhAva rUpa vyatireka)thI gamya kAraNapaNuM hoya che. jema ke-jaLa Adi rUpa kAraNanI sattAmAM matsya AdinI gati rUpa kAryanI sattA che. jaLa AdinA abhAvamAM matsya AdinI gatino abhAva hoI anvaya vyatirekathI matsya AdinI gati pratye jaLa Adi kAraNa rUpe siddha thAya che. tevI rIte dharma rUpI dravyanI hAjarI hovA chatAM jaLanA abhAvamAM matsya AdinI gatino abhAva che. eTale dharma rUpI dravya nimittakAraNa che. jaLanA abhAvathI janya matsya AdinI gatino abhAva hoI (kAraNajanya kAryAbhAva rU5), anvaye vyabhicAra hoI gati pratye dharmanAmaka dravya nimittakAraNa nathI, paraMtu masyanI gati pratye jaLa ja nimittakAraNa che ne? samAdhAna- jema pRthvI vagere. AdhAra hovA chatAMya jema AkAzane sarvanA AdhAra tarIke mAnavAmAM Ave che, tema matsya AdinI gati pratye jaLa AdinuM kAraNa paNuM hovA chatAM sarva jIvapudgalonI gatisAmAnya prati jaLa Adi sivAyanuM bIjuM vyApaka nimitta zodhavuM ja paDaze. basa, bIjuM koI nimittakAraNa nahi paNa dharmAstikAya sarva gatimAnanI gati pratye kAraNa che. zaMkA- eka dezathI bIjA dezanI prAptimAM hetubhUta ane viziSTa dravyapariNAma rUpa gati che. tathAca jo Ama che, to deza ja gati pratye apekSAkAraNa ho ! zA mATe pRtha dravya rUpa dharmane apekSAkAraNa rUpe mAno cho? Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 4, tRtIya kiraNe 111 samAdhAna- viziSTa dezomAM dezapaNAe anugata rUpe kAraNatAno asaMbhava che. jo dezapaNAe anugata rUpe (vyApaka rUpe) viziSTa dezone kAraNa mAnavAmAM Ave, to alokamAM (aloka AkAzamAM) paNa gamanano prasaMga Ubho thAya ! AnI ISTApatti paNa karI zakAya nahi. kema ke- aloka anaMta hovAthI lokamAMthI nIkaLI jIva ane pudgalono tyAM praveza thavAthI, lokamAM be-traNa jIvapudgalonI sattA raheze athavA sarvathA jIvapudgalonA zUnyapaNAno prasaMga AvI jAya ! vaLI te te gati pratye (viziSTa gati pratye) te te dezanuM te te dezapaNAe jo kAraNapaNuM mAnavAmAM Ave, to anaMta kArya-kAraNAbhAvanI kalpanAno prasaMga khaDo thaI jAya ! zaMkA- gati rUpa kArya pratye dharmanAmaka dravyanuM paNa dharmapaNAe kAraNapaNuM nahi rahe, kema ke- atiprasaMga Ave che. paraMtu te te pradezapaNAe dharmanAmaka dravyanuM kAraNapaNuM mAnavA jatAM Apane paNa kArya-kAraNabhAvanI kalpanAnuM gaurava zuM durvAra nathI? samAdhAna- lokaane alokanA vibhAganI anyathAnupapattithI paNa (dharmanAmaka dravya sivAya loka ane alokanA vibhAganI upapatti nathI, paNa dharmanAmaka dravyanI sattAmAM ja loka-alokanA vibhAganI upapatti hovAthI) vyatireka rUpa vyAptithI (anvaya vyAptithI) paNa dharmanAmaka dravyanI AvazyakatA che ja. mATe te dharmanAmaka dravyamAM ja gativAvacchinna kAryatA nirUpita kAraNatA (gati rUpa viziSTa kArya pratye kAraNapaNA)no svIkAra che. vaLI pudgalaskaMdha sivAya temaja AkAza sivAya bIjA svataMtra dezano abhAva hoI, pudgalomAM gati pratye pariNAmI kAraNapaNuM hovAthI, AkAzamAM avagAhanAno asAdhAraNa guNa hovAthI, pudgalomAM ke AkAzamAM gati pratye apekSAkAraNapaNAno asaMbhava che, mATe gati pratye apekSAkAraNa dharmanAmaka dravya ja cheema ja mAnavuM e yuktiyukta ja che. asyAstikAyatvAtpradezeyattAmAviSkaroti asaMkhyeyapradezAtmako lokAkAzavyApI ca / 4 / asaMkhyeyeti / zAstrasaMvyavahArArthaM pradizyanta iti pradezAH, dravyaparamANumUrtivyavacchinnAM, kadApi ye na vastuvyatirekeNopalabhyante bhAgAste pradezAH / asaMkhyeyA: pradezA yeSAnte asaMkhyeyapradezAH tadAtmako dharmo na saMkhyeyapradezAtmako nApyanantapradezAtmaka iti bhAvaH / na ca dharmAdInAM niravayavatvena tatra pradezakalpanA siMho mANavaka itivadaupacArikIti vAcyam, pratyayAbhedAta, mukhyapratyayAtsiMhavizeSAdadhyavasAnarUpAnmANavake hi siMha iti gauNapratyayo'dhyAroparUpo bhinna upalabhyate, na ca tathA pudgaleSu dharmAdiSu ca pradezapratyayo bhinno'sti, ubhayatrAvagAha-bhedatulyatvAt, na ca paramANuSu mukhyaH pradezapratyaya iti vAcyam, anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuriti vacanAt / nanu dharmAdInyAkAzavatki svAtmapratiSThAnyuta Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tattvanyAyavibhAkare jalAdivadAdhArAntara-pratiSThAni, AdhArAntarapratiSThatve'pyekadezena sarvAtmanA vetyAzaGkAyAmAhalokAkAzavyApI ceti / AkAzapratiSThAni lokAkAzamabhito vyApya ca pratiSThitAnIti bhAvaH / yadyapi nizcayanayena sarvameva vastu svAtmanyeva pratiSThitaM tathApi vyavahAranayAbhiprAyeNAkAzapratiSThaM vijJeyam / dharmAdayo yatra lokyante sa lokaH, lokazcAsAvAkAzazca lokAkAzastaM vyApnotIti lokAkAzavyApI, dharmAdharmayorlokAkAze'vagAho na tvaloka iti bhAvaH // A dharmanuM astikAyapaNuM hovAthI A dharmanA pradezonI iyattA (parimANa)ne pragaTa kare che kebhAvArtha- dharmAstikAya asaMkhyAta pradeza svarUpI loka AkAzavyApI che." vivecana- pradeza zabdanI vyutpatti-dharmAstikAya vagere zAstrokta astikAyono sArI rIte vyavahAra thAya, mATe je pradezAya che (jaNAvAya che), te 'pradeza." pradeza zabdano rUDha artha dharma-adharma-AkAza-jIvonA dravyapradeza rUpa paramANunA AkAzathI vyavacchinna pradezo kahevAya che. arthAt AkAzano niravayavadeza "kSetrapradeza che. je lokAkAzamAM AkAzano pradeza jeTalo che, te AkAzapradezamAM dharmAstikAyano pradeza paNa tyAM teTalo kahevo, kema ke- te sarakhA pramANavALo che. tyAM AkAza avakAzadAna rUpa kArya bajAve che. gatinI pariNatimAM dharma upakAraka che. sthitinA pariNAmamAM adharmadravya upakAra kare che. sarva pradezonuM A potAnuM kArya apekSaNIya vaLI pugaladravyano niraMza dravya rUpe bhAga pradeza" kahevAya che. te pradezane bIjo pradeza nathI. AthI ja kahevAya che ke-paramANu sivAya badhA rUpI ane arUpI dravyone pradezo che. jeo kadAcita vastune choDI rahetA nathI, mATe te nirvibhAjaya bhAga rUpa pradezo kahevAya che. te pradezone "avayavo" kahe che, je svabhAva ke prayogathI pRthapha karAya che ane "skaMdhagata' hoya che. dharma-adharma-AkAza-jIva-paramANuone avayavo hotA nathI, kema ke te te dravyathI pradezo pRthagu thatA nathI ane paramANune bIjo pradeza nathI. avayavano vyavahAra pudgaladravya viSayaka ja che, kema ke-chUTA avayavonA samudAyanI pariNatimAM skaMdho thAya che. saMghAtamAM rahela avayavonI bhedanI pariNatimAM kayaNuka vagere thAya che. tyArabAda bhedathI ja pRthapha karAtA paramANuo "avayavo' kahevAya che. asaMkhyAta pradezasvarUpI dharmAstikAya dravya che. dharmAstikAya dravya saMkhyAtapradeza svarUpI ke anaMta pradezasvarUpI nathI. A dharmAstikAyanA nirvibhAjaya bhAga rUpa asaMkhyAta pradezo je che, te saghaLA zRMkhalAnA avayavonI mAphaka paraspara saMbaMdhavALA varte che. zaMkA- dharma-adharma-AkAza-jIva Adi avayava vagaranA hoI, te dharma AdimAM pradezanI kalpanA 'siMhomANavaka- mANavaka eTale mANasa ke bAlaka, e siMha che. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra -5, tRtIya kiraNe 113 enI jema aupacArika (lakSaNAthI samajAvavuM upacAraprayojanavALuM che. zaktinA AzrayabhUta zakya arthanI sAthe saMbaMdha "lakSaNA' kahevAya che. te lakSaNA gaurI-zuddha bhedathI be prakAranI che. gauNI eTale sAdezya viziSTamAM lakSaNA. jema ke-"siMha mANavaka che. ityAdi siMha sAdezya viziSTamAM lakSaNA) ja che ne? samAdhAna- ahIM pratyayano abheda hoI dharma AdimAM pradezanI buddhi aupacArika nathI-nizcaya rUpa che. mukhya pratyayavALA siMha vyakti karatAM "mANavaka siMha che' evI gauNa buddhi bhinna tarIke upalabdha thAya che. abhinna buddhi nathI mATe koI doSa nathI. tathA pUrvokta te prakArathI pagalomAM ane dharmAdimAM pradeza pratyaya abhinna che, kema ke- pudgalomAM ane dharma AdimAM banne ThekANe avagAhabhedanI samAnatA che. paramANuomAM mukhya pradeza pratyaya nathI, kema ke- Adi pradezathI rahita, madhya pradezathI rahita ane aMtya (aMtima) pradezathI rahita ja paramANu che. eTaluM ja nahi paraMtu dravya rUpa pradezathI sarvathA rahita ja paramANu che, mATe ja paramANu apradeza che-ema kahevAya che. arthAt A paramANu svayameva pradeza rUpa che. tene dravyasvabhAvI bIjA pradezo nathI. AvuM AptanuM vacana che. zaMkA-zuM dharma vagere dravyo AkAzanI mAphaka svAtma-potAnA svarUpamAM rahelA che ke jala AdinI mAphaka bIjAnA AdhAre rahelA che? jo bIjAnA AdhAre rahelA hoya, to te ekabhAgI rahelA che ke sarvabhAgathI rahelA che? samAdhAna- AnA javAbamAM kahe che ke- "loka AkAzamAM vyApaka che." arthAtu AkAzanA AdhAre dharma Adi dravyo rahelA che. vaLI lokAkAzane sarvabhAgathI vyApIne rahelA che. eTale A dharmAstikAya dravya cauda rajUpramANa samasta lokamAM vyApta che, mATe tenuM saMsthAna paNa loka saMsthAna jevuM vaizAkha saMsthAna che. (kaTinyasta hastavALA pAdaprasArita puruSanA jevuM saMsthAna che.) jo ke nizcayanayanI apekSAe sarva ja vastu potAnA svarUpamAM rahe che ema mAnela che, to paNa vyavahAranayanA abhiprAyathI sarva vastu AkAzamAM rahela che ema manAya che. loka eTale jyAM dharma Adi dravyo lokAya che-anubhavAya che. loka rUpI AkAza te lokAkAza. lokAkAzane je vyApe che, te lokAkAzavyApI kahevAya che. arthAt dharmadravyano ane adharmadravyano lokAkAzamAM avagAha anAdikAlIna che, kema ke- paraspara AzleSa pariNati dvArA rahevuM che. aloka AkAzamAM avagAha nathI ja. atha yatra gatistatrAvazyaM sthiterapi bhAvAdgatyapekSAkAraNenaiva sthitiM pratyapyapekSAkAraNena kenApi bhavitavyamiti manvAnastAdRzadravyasAdhanArthaM prathamaM tatsvarUpamAha sthityasAdhAraNaheturdravyamadharmaH / pramANaJcAtra jIvapudgalAnAM sthitirbAhyanimittApekSA sthititvAttarucchAyAsthapAnthavadityanumAnam / asaMkhyeyapradezAtmako lokAkAzavyApI 2 ha | Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tattvanyAyavibhAkare sthityasAdhAraNeti / atrApi pUrvavat sthititvAvacchinakAryatAnirUpitAsAdhAraNakAraNatvaM lakSaNaM padakRtyaJcAvaseyam / sthitissvadezAdapracyavanaheturgatinivRttirUpA / adharme mAnamAviSkaroti pramANaJceti, sthitipariNatAnAmityAdiH, . anyathA'dharmasya nirvartaka kAraNatvApatteH / bAhyanimittApekSeti, nirvartakapariNAmikriyAdvayavannimittakAraNatrayavyatirikta kAraNAntarasApekSetyarthaH / dRSTAntamAha-tarucchAyAstheti tarucchAyAyAM pAnthasthitivaditi bhAvaH / pradezeyattAmAha-asaMkhyeyeti / asyApyAdhAraM vRttitvaJcAha-lokAkAzeti / atra pUrvavadeva vicAro virbhAvanIyaH / - have jyAM gati che, tyAM avazya sthiti paNa che. gatinuM apekSAkAraNa jema dharmadravya siddha che, tema sthiti pratye koI paNa apekSAkAraNa hovuM joIe. evuM mAnanArA tAdaza dravyanI sAdhanA mATe pahelAM te dravyanuM svarUpa kahe che. bhAvArtha- "sthiti pratye asAdhAraNa hetubhUta dravya adharma che. A viSayamAM pramANa che ke- jIvapugalonI sthiti bAhya nimitta apekSAvALI che, kema ke- sthiti che. jema ke- vRkSanI chAyAmAM rahela pAMtha. A pramANenuM anumAna che. asaMkhyAta pradezasvarUpI lokAkAza vyApaka che.' vivecana- ahIM paNa pUrvanI mAphaka (dharmAstikAyanI mAphaka) viziSTa sthiti rUpa kArya pratye asAdhAraNa kAraNapaNe adharmAstikAyanuM lakSaNa ane padakRtya jANI levuM. sthiti eTale potAnA dezathI acalanamAM hetubhUta gatinivRtti rUpa che. bhadhabharnu prmaa|| 4 cha- 'pramANaMceti' sthitiparita (r) bhane pulonI sthiti'- ama sama4. jo - 'sthitipariNata' evuM jIvapudgalonuM vizeSaNa na mUkavAmAM Ave, to adharmamAM nirvartaka kAraNatAnI Apatti AvI jAya ! bAhya nimittanI apekSAvALI sthiti ema samajavuM. nirvartapariNAmI svAbhAvikI prAyogikI rUpa be kriyAvALA nimittakAraNa rUpa traNa kAraNothI bhinna apekSAkAraNa janya che, kema ke-sthiti che. jema kevRkSanI chAyAmAM musApharanI sthiti-ema samajavuM. pradezonI iyattAne kahe che ke- "asaMkhyAta pradeza svarUpI.' 1. yadyatkAryaM tattadapekSAkAraNavadyathA ghaTAdikAryam / tathA cAsau sthitirapi, yacca tadapekSAkAraNaM so'dharmAstikAyaH / na ca nAstyadharmAstikAyo'nupalabhyamAnatvAcchazaviSANavaditi vAcyam, digAdInAma siddhyApattervAdinaH / na ca digAdipratyayalakSaNakAryadarzanataste'numIyanta iti vAcyam, tulyatvAt, na ca nAsau kadAcidRSTa iti vAcyaM, digAdiSvapi tulyatvAt / na cAsya sarvadA sarvasya sannihitatvena sadA sthitissyAditi vAcyam, digAdiSvapi tulyatvAt / na ca nimittAntarApekSaNAddigAdito na sarvadA kAryotpattiprasaGga iti vAcyamadharmAstikAyenApi svaparagatavizrasAprayogavyApArApekSaNAdaktadoSAsambhavAditi bhAvaH // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 6, tRtIya kiraNe 115 A adharmadravyano AdhAra ane adharmanI vRttipaNAne kahe che ke- "loka AkAzavyApI." A adharmAstikAya nAmaka dravya sarvAtmanA lokAkAzamAM vyApaka che. ahIM pUrvanI mAphaka ja vicAra karavo. (je je kArya che, te te apekSAkAraNa kanya che. jema ke-ghaTa Adi kArya. tevI rIte A sthiti rUpa kArya paNa che, je tenuM apekSAkAraNa che. te adharmAstikAya che. vaLI ema paNa nahi kahevuM ke-anupalabdhi hovAthI sasalAnA ziMgaDAnI mAphaka adhamastikAya nathI, kema ke dizA AdinI asiddhinI Apatti vAdIone che.) atha tRtIyamAkAzadravyaM lakSayati - avagAhanAguNamAkAzam / 6 / avagAhaneti / avagAhanamanupravezassa eva guNo yasya tadAkAzamiti vigrahaH, avagAhanAguNatvaM AkAzasya lakSaNam / nanvidamavagAhanaM pudgalAdidravyasambandhi gaganasambandhi ca, saMyogavattathA ca tatkathamAkAzasyaiva guNaH, ubhayaguNatve cAtivyAptyApattyA tatkathaM lakSaNaM bhavitumarhatIti cenmaivam, lakSyaM hyAkAzaM pradhAnamavagAhyatvAt avakAzadAnenopakArakatvAcca, pudgalAdidravyantvavagAhakaM, tathA ca svAnukUlAvakAzadAtRtvasambandhenAvagAhanAvattvamAkAzasya lakSaNaM bodhyam / tatra dharmAdharmapradezA hi AlokAntallokAkAzapradezanivibhAgavartitvenAvasthitAH, tasmAdantaravakAzadAnena dharmAdharmayorupakaroti, dharmAdharmapradezAnAmAkAzapradezAbhyantaravartitvAt, aloke ca tadasambhavAt / pudgalajIvAnAntu saMyogavibhAgaizcopakaroti teSAM kriyAvattvAt / na cAlokAkAze lakSaNamidamavyAptamiti vAcyam, tatrApyavagAhAnukUlAvakAzadAtRtvasvabhAvasya sattvAt, avagAhakAbhAvAdeva nAvagAhaH, nahi haMsasyAvagAhakasyAbhAve'vagAhyatvaM jalasya hIyata iti // have trIjA AkAza nAmaka dravyanuM lakSaNa kahe che. bhAvArtha- "agAhanA-avagAhadAna rUpI guNavALuM AkAza che." vivecana- avagAhanA eTale anupraveza rUpa guNa (upakAra) je dravyanuM che te "AkAza' Ama vigraha 42vo. avagAhanA rUpI guNa (svatattva ja che, kema ke dharma AdimAM avakAzadAna dvArA AkAza upakAra kare cha.) 5j mAza- Gan cha.. - zaMkA- A avagAhane pudgala Adi dravyanI sAthe saMbaMdhavALuM ane AkAzanI sAthe saMbaMdhavALuM che, - eTale avagAhana baMneno dharma kahevAya. te dharma AkAzano ja che-ema kema kahevAya? kema ke-be AMgaLano saMyoga jema baMnethI janya che, tema A be dravyothI pedA thayela saMyoga eka ja dravyathI kema vyavahArAya? ane jo baMneno guNa mAnavAmAM Ave, to ativyAptinI Apatti thAya che. mATe kevI rIte avagAhanA guNatva, AkAzanuM lakSaNa thaI zake ? Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- AkAza e lakSya hoI pradhAna che, kema ke- avagAhya (avagAhanayogya) che ane avakAzadAna dvArA upakAraka che. AkAzathI bhinna pula Adi dravya avagAhakAraka svane (avagAhanAne) anukULa pudgala-jIva Adi dravyone avakAzadAtRpaNAnA saMbaMdhathI avagAhanAvattva (avagAhanA)-e AkAzanuM lakSaNa samajavuM. tyAM dharmadravyanA ane adharmadravyanA pradezo, lokAntaparvata, lokAkAzanA pradezamAM vibhAga na thaI zake tevI rIte (aviyukta rItithI) vartatA hoI e praviSTa thaI rahelA che. tethI AkAzadAnathI dharma-adharma upara upakAra kare che, kema ke- AkAzapradezanA atyaMtaramAM dharma-adharmanA pradezo varte che. alokAkAzamAM dharmaadharmanA pradezono asaMbhava che. pudgaladravya ane jIvadravyo pratye saMyoga ane vibhAga dvArA AkAza upakAra kare che, kema ke-te pudgalajIvadravyo kriyAvAna che. jema ke- eka AkAzapradezamAM avagADha rahelA hotA mATI-manuSya vagere pharIthI bIjI jagyAe upalabdha thAya che. vaLI sarvatra atyaMtaramAM avakAzanA dAnathI eka paNa avagAha, avagAhyaupAdhinA bhedathI aneka ja dekhAya che. arthAt aMtaHpravezano saMbhava hoI saMyogavibhAga dvArA AkAza, pudgalajIvo upara upakAra kare che. zaMkA- avagAhanA guNavattva, jo AkAzanuM lakSaNa karavAmAM Ave, to aloka AkAzamAM A lakSaNa avyApti nAmaka lakSaNadoSathI duSTa banaze; kema ke- lakSyabhUta-lakSyanA eka dezamAM lakSaNanuM na ghaTavuM e avyApti kahevAya che. lakSyanA amuka dezamAM-aloka AkAzamAM lakSaNa nahi ghaTavAthI zuM lakSaNadoSa nahi Ave ? samAdhAna- tyAM paNa-aloka AkAza rUpa lakSyanA dezamAM paNa avagAhane anukULa avakAzadAtRtvano svabhAva-zakti vidyamAna che, paraMtu jIvapudgala Adi rUpa avagAha grAhaka tattvanA abhAvathI avagAha nathI. jo avagrAhaka tyAM hoya, to avagAha pariNatithI AkAza avakAzadAna rUpa vyApAra lAgu paDe! paraMtu traNeya kALamAM avagAhaka to nathI ja, to paNa aloka AkAzamAM avagAhadAnazaktinI saMpannatA to che ja. vaLI avagAhaka rUpa haMsanA abhAvamAM jaLanuM avagAhyapaNuM hIna thAya kharuM ke ? arthAt na ja thAya. tema ahIM samajavuM. athA''kAze pramANamAdarzayati mAnantu dravyANAM yugapadavagAho'sAdhAraNabAhyanimittApekSo yugapadavagAhatvAdekasarovartimatsyAdInAmavagAhavadityanumAnam / lokAlokabhedena tadvividham / 7 / mAnantviti / dravyANAmiti, avagAhamAnAnAmityAdiH / anekadravyANAmekadA yo'vagAhastasyaiva pakSatvasUcanAya yugapadavagAha ityuktaM, anyathA sthUlAnAmeva dravyANAM pratighAtAt sUkSmANAM parasparAvagAhapradatvena tAdRzAvagAhe'sAdhAraNabAhyaparamANvantarasApekSatvasya siddhatvena siddhasAdhanatvApatteH / tathA ca sarveSAM yugapadavagAhaM pratyasAdhAraNaM nimittaM gaganAtiriktaM na Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 7, tRtIya kiraNe 117 kimapi bhavatItyAkAzasiddhiH / na cAvaraNAbhAva eva tAdRzo'stviti vAcyam, sarvathA'dhikaraNAnAtmakasyAbhAvasyApasiddhAntatvena tadadhikaraNAtmakasyaivAkAzatvAt / na cAkAzasyApi dharmAdInAmivAvagAhadAyi dravyAntaraM syAditi vAcyam tato'dhikavyApidravyAntarAbhAvAt / dharmigrAhakapramANena tasyAvagAhyatvenaiva siddhezca / evameva yadyadravyaM tattatsAdhAraNamiti vyAptyA'sti gaganaM dravyANAM sAdhAraNatvAnyathAnupapatterityanumAnAdapi sarvAdhAratvenAkAzasiddhiH / na ca tasyApi dravyatvena sAdhAraNatvaM syAttathA cAnavastheti vAcyam, dharmigrAhakamAnenAdhAramAtrasvarUpatayaiva siddheH / na cAkAze dravyatvasattve'pi sAdhAraNatvAbhAvena vyabhicAra iti vAcyam, dharmisiddheH pUrvaM vyabhicArAsphuraNAt, taduttaraM tatsphUrterakiJcitkaratvAditi // dhamigrAhaka mAnenAkAzasyaikatve siddhe tasyopAdhinimittaM bhedamAha-lokAloketi, lokAkAzo'lokAkAzazceti dvividhamityarthaH, dharmAdyavacchinnaM nabho lokAkAzastadviparIto'lokAkAza iti bhAvaH / nanu lokAkAza eva bhavatu kimalokAkAzeneti cenna loko vidyamAnavipakSaH, vyutpattimacchuddhapadAbhidheyatvAdaghaTavipakSakaghaTavadityanumAnena tatsiddheH, na ca ghaTAdirevAloka iti vAcyam, natrA niSedhyasadRzasyaiva bodhanAt, tasmAddharmAdyAdhArAtmakalokAkAzasya vipakSo'lokAkAzameva bhavitumarhatIti bodhyam // have AkAzadravyanI siddhimAM anumAnapramANa darzAve che kebhAvArtha- avagAha karatA dravyono yugapat (ekIvakhate) avagAha, asAdhAraNa ane bAhya nimittanI apekSAvALo che, kema ke- yugapatuM avagAha che. jema ke- eka ja sarovaramAM rahenArA matsya Adino avAgAha. A pramANenuM anumAna che. te AkAza, loka ane alokanA bhedathI be prakAranuM che. vivecana- ahIM vartamAnakALamAM avagAhanA karanArA evA jIva Adi aneka dravyono ekIvakhate je avagAha che, tenuM pakSapaNuM (dharmIpaNuM) sUcavavA mATe yugapat avagAha' ema kahela che. jo avagAhaka dravyono "yugapat avagAha' ema pakSa tarIke na mAnavAmAM Ave, to sthUla dravyomAM pratighAta (aTakAvavuM) hovAthI sUkSma dravyo paraspara avagAhadAyaka hoI, tathAvidha avagAhamAM asAdhAraNabAhya bIjA paramANuonA apekSA kAraNathI janyapaNuM siddha hoI siddhasAdhanapaNAnI Apatti che. 1. na ca dharmAdharmAvevAdhArau bhaviSyataH kimatiriktenAkAzenepi vAcyam / tayorgatisthitisAdhakatvAt, na hyanyasAdhyaM kAryamanyaH prasAdhayati, atiprasaGgAt / na ca yutasiddhAnAmeva kuNDabadarAdInAmAdhAradheyabhAvadarzanAdayutasiddhAnAM na -dharmAdharmAdyAkAzAnAmAdhArAdheyabhAva iti vAcyam, yutasiddhayabhAve'pi pANau rekhetyAdau tadarzanAt / na cAkAzasyAvakAzadAtRtve bhityAdinA gavAdInAM pratighAto na syAditi vAcyam, mUrttAnAM sthUlAnAmanyo'nyapratighAtAt sUkSmANAmanyonyapravezazaktiyogAt, anyonyapravezayogyAnAmakAzadAtRtvAdAkAzasya tAvatA sAmarthyahAnAbhAvAditi // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvanyAyavibhAkare mATe ja kahyuM ke- "avagAhI jIva Adi dravyono ekIsAthe avagAha tathAca AdheyabhUta saghaLA dravyonA yugapat (ekIsAthe) avagAhanA pratye asAdhAraNa nimittakAraNa, AkAza sivAya bIjuM koIpaNa dravya thatuM nathI. A pramANe AkAzapadArthanI siddhi. zaMkA- sarva dravyonA yugapad avagAhanA prati asAdhAraNa-nimitta rUpa AvaraNa pratibaMdhakano abhAva ja raho ! zA mATe AkAza-ema kahevAya che? samAdhAna- sarvathA adhikaraNa rUpa nathI, evo abhAvano siddhAMta vyAjabI nathI. te pratibaMdhaka abhAvanA AdhAra rUpa AkAza ja kahevAya che. zaMkA- dharma Adi dravyonI mAphaka AkAzane paNa avagAha ApanAra rUpe bIjuM dravya mAnavuM ja paDaze ne? samAdhAna- te AkAzadravya karatAM vadhAre vyApaka bIjuM dravya nathI, mATe AkAzadravya avagAhaka banatuM nathI ane dharmIgrAhakapramANathI (sAdhyadharma vizeSaNa viziSTa dharmIsAdhaka anumAnathI) te AkAzanI avagAhyapaNAe siddha che, arthAt AkAza avagAhya kahevAya che. A pramANe ja je je Adhadravya che, te te AdhAravALuM che. AvI vyAptithI AkAza che, kema keAyabhUta dravyonA sAdhAraNapaNAnI anyathA anupapatti-vyatireka vyApti che. te anumAna pramANathI sarva AdheyabhUta dharmAdi dravyonA AdhAranI apekSAe AkAzanI siddhi che. (jyAM jyAM dravyaniSTha sAdhAraNatvAbhAva che, tyAM tyAM dravyatvano abhAva che-ema vyatireka vyApti samajavI. jyAM jyAM je je dravya che, tyAM tyAM te te sAdhAra che (Adheya che)- ema anvaye vyApti jANavI.) zaMkA- te AkAza paNa dravya che, mATe AkAzamAM Adheyatva thaze ja-AkAzano paNa AdhAra mAnavo paDaze ja. jo AkAzano-AdhArano AdhAra mAnavA jatAM anavasthA (eka jAtano tarkadoSa-anavasthA-nRptavastu sajAtIyavastu paraMparA kalpanasya virAmAbhAvaH yathAjAtau jAtyaMtaraM tatrApi jAtyaMtaraM ityevaM tatra tatra jAtyaMtara svIkAre'navasthA) samAdhAna- dharmIgrAhaka-pramANa dvArA AdhAra mAtra svarUpapaNAnI ja siddhi che. arthAtuM AkAza rUpa dharmIdravya na mAnavAmAM Ave, to sthAnanA abhAvamAM dharmAstikAya Adi dravyonI kyAM sthiti thAya? vAsta sarvanuM AdhArabhUta je dravya, te AkAza che. zaMkA- ThIka che paraMtu Ape je vyApti raju karI hatI ke- je je dravya che te te sAdhAra che, e ThIka nathI; kema ke-sAdhAraNatva rUpa sAdhyanA abhAvavALA AkAzamAM dravyatva rUpa hetu rahevAthI vyabhicAra nAmaka doSa kema nahi Ave? samAdhAna-"sIdhA rUpa dharmarUpa sAdhyanI siddhi pahelAM vyabhicAra rRrita nathI thayo ane sAdhyanI siddhi bAda te vyabhicAranI skUrti akiMcikara asamartha che. (dharma ane adharma-e be ja AdhAra thaze, bhinna AkAzadravyathI saryuM." Ama nahi bolavuM, kema ke-te dharmadravya gatisahAyaka che. te adharmadravya sthita sahAyaka che. vaLI niyama che ke anyathI sAdhyakArya anya sAdhI zakato nathI. jo ema na mAnavAmAM Ave, to atiprasaMga che. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 8, tRtIya kiraNe 119 "putafsaddha bhUtala Adi choDI ghaTa Adi rahe che. mATe jema bhUtala ghaTa Adi yutasiddha che, tema "kuMDamAM boro." kuMDa badara Adi yutasiddhomAM AdhAra-AyabhAvanuM darzana hovAthI ayutasiddha (avayava-guNa-kriyAjAti-vizeSAdine choDI nahi rahenAra evA avayavI-guNI-jAti-kriyAvaMta-vyakti-nitya dravya, e ayutasiddha kahevAya che.) dharma-adharma Adi ane AkAzano AdhAra AdheyabhAva bane che, kema ke- yutasiddhano abhAva hovA chatAM 'hAthamAM rekhA'nI jema ayutasiddhomAM te AdhAra AdheyabhAvanuM darzana che. vaLI ema paNa zaMkA nahi karavI ke- "jo AkAza avakAzadAtA che, to gAya Adine bhIMta Adi kema aTakAve che ?" kema ke- rUpI evA pUla dravyo paraspara aTakAve che. vaLI sUkSma pariNAmavALA dravyomAM paraspara pravezanI zaktinoyoga che, paNa teono avakAzadAtA hovAthI AkAzamAM sAmarthyanI hAnino abhAva che.) dharmIgrAhakapramANathI AkAza eka che-ema siddhi thatAM, te AkAzanA, upAdhinA nimitte bhedane kahe che ke bhAvArtha. "loka ane alokabhedathI te AkAza be prakAranuM che." vivecana- lokAkAza ane alokAkAzanA bhedathI AkAzadravyanA be bhedo che. dharma-adharma-jIvapudgala dravyothI viziSTa AkAza lokAkAza' kahevAya che ane lokAkAzathI viparIta "alokakAza' kahevAya che. zaMkA- AkAza, lokAkAza rUpa ja raho ! alokAkAzathI saryuM. aloka AkAza zA mATe ? samAdhAna- loka, vidyamAna vipakSabhUta aloka AkAzavALo che, kema ke-vyutpattivALA zuddha padathI vAcya che. jema ke- paTa vagere rUpa aghaTa rUpa vipakSavALo ghaTa. AvA anumAnathI lokAkAza-vipakSa alokAkAzanI siddhi samajavI. zaMkA- ghaTa vagere padArthone ja alokAkAza mAnI laIe to zo vAMdho? samAdhAna- "na lokAkAza te alokAkAza'- Avo nam tapuruSa samAsa hovAthI, paryadAsa nagna padathI niSedhayogya lokAkAza samAnano bodha thavAthI ghaTa vagere padArthothI bhinna alokAkAza mAnavo joIe. eTale ja dharma AdinA AdhArabhUta-lokAkAzanA vipakSa tarIke alokAkAza ja thavAne yogya che. Ama yuktiyukta samajavuM. (anubhavasiddha vastu che ke- adezyamAna AkAzavALA lAkaDAnA thAMbhalAmAM seMkaDo ke hajAro khIlIo samAya che, mATe ahIM saghaLe ThekANe AkAzano sadbhAva ja mULabhUta AdhAra che.) lokAkAzamAnaM vaktuM paricchedakalokasvarUpapradarzanadvArA paricchedyamAnaM spaSTayati caturdazarajjupramANaH paJcAstikAyAtmako lokastadvyApyo'saMkhyeyapradezA''tmako lokAkAzaH / tadbhinno'lokAkAzo'nantapradezAtmakaH / dharmAdayastrayo'pi skandhadezapradeza bhedena trividhAH / pUrNaM dravyaM skandhaH / mAdhyamikaupAdhikabhAgA dezAH / kevalaprajJAparikalpitasUkSmatamo bhAgaH pradezaH / 8 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvanyAyavibhAkare ___ caturdazeti / loko hi bhuvanaM, tacca paJcAstikAyAtmakaM, caturdazarajjuparimitaJca, tena vyApyaH-paricchinaH, tatra paricchinaH ityanuktvA vyApya iti vacanaM paJcAstikAyeSu paricchedakatayA vyApakasya grahaNArthaM, tAdRzazca dharmo vA syAdadharmo vA, tathA ca tAvatpradezatvamevAsyApItyAzayenAha-asaMkhyeyapradezAtmaka iti / alokAkAzamAha-tadbhinna iti / lokAkAzabhinna ityarthaH / anantapradezAtmaka iti, etadapekSayA ca samastAkAzasyAnantapradezAtmakatvamityapi bodhyam / atha dharmAdInAM trayANAM vizeSamAha-dharmAdaya iti / apinA jIvo'pi tathaiveti sUcitam, skandhamAha-pUrNamiti nikhilasvasvapradezaparipUrNamasaMkhyeyapradezAtmakamiti yAvat / mAdhyamiketi, pUrNasamudAyAdekAdipradezahInA AdvyAdipradezaM buddhiparikalpitA vibhAgA dezA ucyanta ityarthaH / kevaleti / kevalajJAnena parikalpitaH sUkSmatamo nivibhAgo bhAgaH kevalaprajJayApi durbhedyaH pradeza ityarthaH / paMcAstikAya rUpa-paricchedaka rUpa lokanA svarUpa pradarzana dvArA paricchedyamAna AkAzanuM parimANa spaSTa kare che ke bhAvArtha- "caudarA parimANavALo paMcAstikAyasvarUpI loka che. te lokanI sAthe vyAptivALo asaMkhyAta pradezavALo lokAkAza che. tenAthI bhinna anaMta pradezavALo alokAkAza che. dharma, adharma ane AkAza e traNa ane cotho jIva-ema cAra skaMdha deza-pradezanA bhedathI traNa prakAranA che. pUrNadravya skaMdha kahevAya che, madhyama-upAdhikRta bhAga deza kahevAya che ane kevalajJAnathI parikalpita sUkSmatama (nirvibhAga) bhAga pradeza kahevAya che." | vivecana- loka eTale jagata. te paMcAstikAya rUpa ane caudarA parimANavALo che. te lokanI sAthe vyApaka (sarvadravya AdhAra) asaMkhyAta pradeza svarUpI lokAkAza che. te lokAkAzathI bhinna aloka AkAza anaMta pradezavALo che. AnI apekSAthI saghaLuMya AkAza anaMta pradezavALuM che ema paNa jANavuM. dharma, adharma ane AkAza-ema traNa ane api zabdathI jIvamAM je kAMI vizeSa che tene kahe che ke- "dharma Adi traNa paNa skaMdha-deza-pradezanA bhedathI traNa prakAravALA che." arthAt dharmAstikAya skaMdha-deza-pradeza, adhamastikAya skaMdha-deza-pradeza, AkAzAstikAya skaMdha-deza-pradeza, ema traNanA nava bhedo ajIvanA jANavA. (prasaMga prApta jIvAstikAyanA skaMdha-deza-pradeza rUpa traNa bhedo paNa jANavA.) tathAca sakala deza-pradeza anugata samAna parimANavALuM astikAya dravya skaMdha kahevAya che. te skaMdhanA ja buddhithI kalpita be Adi pradeza Atmaka bhAga rUpa deza, teno ja nirvibhAga bhAga rUpa pradeza kahevAya che. A deza-pradezAdi rUpa vibhAga kadAcita bhUtakALamAM thayo nathI, vartamAnakALamAM thato nathI ane bhaviSyakALamAM thaze nahi. phakta ziSyanI buddhinI nirmaLatA mATe ja matikalpanAthI parikalpita jANavo. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9, tRtIya kiraNe 121 skaMdhano vyutpatti rUpa artha, pudgalonI hAni-vRddhi rUpa skaMdha-ema artha mAnanArA prAcIna maharSioe dharmAstikAya Adi zAzvata dravyomAM skaMdha-deza-pradezano vyavahAra mAnelo nathI. paraMtu navatattva prakaraNakAra Adi paMDitoe asaMkhyAta Adi pradeza samudAya (astikAya) Atmaka je pUrNa-akhaMDa vibhAga, te 'skaMdha' kahevAya che. A arthakathanathI dharmAstikAya AdimAM paNa skaMdha-deza-pradezanI vyavahAra pravRtti dekhAya che. jema kecaudarajjA pramANabhUta--vaja AkAravALo je dharmAstikAya, te dharmAstikAya skaMdha e pramANe adharmAstikAya skaMdha samajavo. anaMta yojanapramANayukta dhanagolaka AkAravALo je AkAzAstikAya che, te AkAzAstikAya skaMdha. sUkSma-bAdara bhedavALA pRthvIkAya AdinI apekSAe jadhanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANavALo, temaja kevalisamuddhAtanI apekSAe caudara pramANavALo asaMkhyAta pradezAtmaka je jIva che, te jIvAstikAya skaMdha kahevAya che. mAdhyamika bhAga rUpa deza-pUrNa (asaMkhyAta-anaMta pradezAtmaka) samudAya rUpa skaMdhamAMthI eka Adi pradeza nyUnakripradeza Adi pradeza paryaMta buddhi parikalpita vibhAga 'deza' kahevAya che. arthAt asaMkhyAta pradezAtmaka skaMdhamAM eka pradeza nyUna lakSaNavALo je vibhAga, te 'deza' che. aupAdhika bhAga rUpa deza-jema akhaMDa AkAzanA ghaTAkAza, paTAkAza, maThAkoza vagere bhedo ghaTa vagere upAdhi(Aropa rUpa vizeSaNa)nA vaze pedA thAya che, tenI mAphaka dharmAstikAya-adharmAstikAyanA paNa kalpanAkalpita deza vagere vibhAgo thAya che. pradeza-pradeza karatAM bIjo nyUna vibhAga. kevalIoe paNa te joyo nathI, mATe prakRSTa-utkRSTa deza 'pradeza' anAdikALathI dharma-adharma-jIvadravyonA pradezo skaMdhanI sAthe anAdi anaMtakAlIna vyApta piMDa rUpe bhegA thaIne rahe che. atha kAlasya dharmAdidravyapaJcakapariNAmatvena tadantarbhUtatve padArthAntaratve vA sarvathA tatsvarUpanirvacanasyAvazyakatvena taM lakSayati - varttanAlakSaNaH kAlaH / 9 / varttanAlakSaNa iti / tatra kAlasya paryAyAtmakatve varttanA lakSaNaM svarUpaM yasya sa iti vyutpattyA varttanAsvarUpaH kAla ityartho bodhyaH / tatra ca varttanA sAdisAntAdicaturbhedabhinnAyAM sthityAM yatkiJcitprakAreNa dravyANAM varttanaM, saiva kAlavyapadezabhAk / tatra ca pariNAmakriyAparatvAparatvAnAmapyupalakSakaM varttanApadaM, teSAmapi kAlavyapadezabhAktvAt / eteSAJca dravyaparyAyatvAt kathaJcid dravyAbhinnatvena dravyAbhedavarttivarttanAdivivakSayA kAlo'pi jIvAjIvatayoditaH, na tu pRthagbhUtaM dravyaM varttanAdiparyAyANAM dravyatve'navasthAprasaGgAt, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tattvanyAyavibhAkare kAlasyAstikAyatvaprasaGgAcca / ayameva dravyakAlaH / IdRzAbhiprAyeNA''gamaH "kimayaM bhaMte ! kAletti pavuccaI ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva" iti // yadi sarvadravyavartI vartanAdiparyAya: kAlanAmnA pRthag dravyaM mAbhUt, parantu sUryAdicArAbhivyaGgyo manuSyakSetravartI paramANuvatkAryAnumeyazzuddhapadavAcyatvAtsattvenAnumIyamAno lokaprasiddhaH kAlAbhidhAnaSSaSThadravyatayA kathaM na siddhayediti vibhAvyate tadA vartanayA lakSyate'numIyate yo'sau vartanAlakSaNaH kAla ityartho vAcyaH / ekasminnavibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi svakIyaparyAyairAdimadanAdimadbhirutpAdavyayadhrauvyavikalpairvartanta iti tadviSayA vRttivarttanA / sA ca tulyajAtIyAnAM bhAvAnAM yugapadbhAvinyatra vivakSitA, tasyA eva kAlApekSatvAt, mAkandAdiSu maJjarikAdivat / etena manuSyakSetrAtparata UrdhvAdholokayozca kAlaliGgAnAM vartanAdInAM sattvena kuto na tatra kAlo'bhyupagamyata iti zaGkA parAstA, tatra bhAvAnAM vartanAyAH kAlAnapekSatvAttatra satAM padArthAnAM svayamevotpadyamAnatvAdvinazyamAnatvAdvarttamAnatvAcca / sajAtIyeSu sarveSu yugapattadanudbhavAt / vivakSitena navapurANAdinA tena tena rUpeNa paramANvAdipadArthAnAM zazvadbhavanaM sA vA vartanA, tathA ca svayameva vartamAnAnAM padArthAnAM yA vartanazIlatA sA bAhyanimittAntarasApekSA kAryatvAddhaTAdivaditi vartanazIlatvanirUpitApekSAkAraNatvena kAlasiddhirbhavati / na ca sA vartanA samayapariNatisvabhAvA duradhigamA ceti kathaM tasya pakSatvamiti vAcyam, vyAvahArikasya pAkasya taNDulavikledanalakSaNasyaudanapariNAmasya darzanAt, pratisamayaM prathamasamayAdArabhya sUkSmapAkAbhinirvRtteriva sarveSAmapi dravyANAM svasvaparyAyAbhinivRttau pratisamayaM vartanAyA anumIyamAnatvAdasti kAlo navapurANAdipariNAmAnyathAnupapatteriti // tathA hya:zvo'dyAdikAlavacanAnyapi bAhyArthanibandhanAni, asamastapadatvAdrUpAdizabdavat, hyaAdikAlavacanAni yathArthAni yathAbhyupagamamAptaistathAbhidhIyamAnatvAt, pramANAvagamyaH prameyo'rtha ityevaMvidhavacanavadityAdyanumAnAni bhAvyAni / na cAdityagatinibandhanA vartanA, tadgatAvapi vartanAyA darzanenAparahetutvaprasaGgAt / navA''kAzapradezanimittA, tasyAdhikaraNatvAt tasmAtkAlo'styevAyameva cAddhAkAla ucyate / evaJca yatra kAlastatra vRttirvartanAdyAkAreNa pariNamate nAnyatreti niyamaH / na ca bAhyadvIpeSu bhAvAnAM vRttiH kAlApekSA vRttizabdavAcyatvAdihatyakusumavRttivaditi tatrApi kAlasiddhiriti vAcyam, alokasya vRttau samayavRttau ca vyabhicArAt, tathA cotpAdavyayadhrauvyavyatirekeNa sattvasya guNaparyAyavyatirekeNa ca dravyatvasyAsambhavAt kAlasyApi sattvaM dravyatvaJca siddhameva / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 sUtra - 9, tRtIya kiraNe nanu kAlasyAvibhAgitvAt paramaniruddhaikasamayarUpatvAtsamucchinapUrvAparakoTitvAdastikAyatvAbhAvena pradezazUnyatvAtprAgabhAvapradhvaMsAbhAvAvasthayorasattvenotpAdavyayadhrauvyayuktatvaM guNaparyAyavattvaJca kathamiti ceducyate, jinavacanasya pradhAnopasarjanIkRtetararUpadravyaparyAyobhayanayAvalambitvAdekasyApi samayasya niSpradezasya dravyaparyAyAvabaddhavRttitvameva, dravyArtharUpeNa pratiparyAyamutpAdavyayadharmApisvarUpAnanyabhUtakramAkramabhAvyanAdyaparyavasAnAnantasaMkhyApariNAmaparyAyapravAhavyApinamekamevAtmAnamAtanoti, atItAnAgatavartamAnAvasthAsvapi kAlaH kAla ityavizeSazruteH sarvadA dhrauvyAMzAvalambanAt, tathA ca zvobhAvena vinazyAdyatvena prAdurbhavati, adyatvenApi vinazya hyastvenotpadyate, kAlatvena tu zvo'dyahya paryAyeSu saMbhavitvAdanvayarUpatvAd dhruva eveti, paryAyArthatayA tvatyantaviviktarUpatvAtparyAyANAM pratyutpannamAtraviSayatvAdatItAnAgatayorabhAvAdeva na vRtto nApi vaya'niti tena prakAreNAsattvaM, tathA ca syAtsattvaM syAnnAstitvamiti vyavasthAnAt guNaparyAyavAMzca kAla iti / / have dharma-adharma-AkAza-pudgala-jIva rUpa pAMca astikAyomAM kALano samAveza che, jema ke-pAMca astikAyonA pariNAmane "kALa' kahe che. athavA pAMca astikAyothI sarvathA jAdu dravya-cha dravyakALa che. jo ema mAno to paNa kALanA svarUpanuM varNana Avazyaka hoI kALanuM lakSaNa kahe che ke bhAvArtha. "vartanA rUpI lakSaNa(svarUpa)vALo kALa che." vivecana- tyAM naikSayika kALa paryAya rUpa hoI vartanA rUpI paryAya jenuM lakSaNa che, te "kALa' kahevAya che. AvI vyutpatti (bahuvrIhi samAsanA vigrahanA jJAna)thI "vanA svarUpI kALa che, Avo artha jANavo. vaLI tyAM vartana eTale AdisAMta Adi rUpa cAra prakAravALI sthitimAM je koI eka prakArathI dravyonuM vartavuM. te vartanA ja kALanA vyavahArane bhajanArI che. tyAM vartanA pada, pariNAma-kriyA-paravAparatvanuM paNa upalakSaka (lakSaNAthI potAnuM ane anyanuM bodhaka. jema ke- "jAgodha racatAM ' A vAkyamAM dadhi upaghAtaka mAtramAM lakSaNo che. eTale lakSaNAthI kAka ane dadhi upaghAtaka anyanuM bodhaka "kAka' pada che.) arthAt vartanAmAM jema kALano vyavahAra che, tema pariNAma-kriyA-paravAparatvamAM paNa kALano vyavahAra samajavo. A vartanA-pariNAma-kriyA Adi dravyanA paryAya rUpa hoI, kathaMcit dravyathI abhinna hoI, dravyamAM abheda rUpe vartanAra vanAdinI vivalAthI kALa paNa jIvapaNAe-ajIvapaNAe kahela che, paraMtu jIvaajIvathI judo padArtha nahi. (jIvadravyo karatAM ajIvadravyo anaMtaguNA hovAthI bahulatAnI apekSAe ajIvamAM kALane gaNela che.) jo vartanA Adi paryAyone dravya tarIke mAnavA jatAM anavasthA (nRtavatuM sanAtI vastu 55)tpanIya virAmamAva:)no prasaMga Ave! kALamAM astikAya(pradeza samudAya)paNAno prasaMga Ave ! Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvanyAyavibhAkare AjakAla jIva ajIva rUpa hoI "dravyakALa' kahevAya che. AvA abhiprAyathI AgamAM che ke'kimyNbhdnt ! kAla iti procyate ? gautama ! jIvazcevAjIvazcaiva / ' he bhagavAn ! kALa che- ema je kahevAya che ke zuM? tenA javAbamAM bhagavAna kahe che ke- kALa jIvadravya rUpa ane ajIvadravya rUpa che. jo sarva dravyomAM rahenAra vartanA Adi paryAyakALa nAme karI jAdu dravya bhale na hoya, paraMtu sUrya Adi gatithI ati spaSTa jANI zakAya. manuSyakSetramAM vartanAra ane paramANunI mAphaka kArya rUpa liMgathI anumAnayogya (samAsa vagaranA) padathI vAcya hovAthI, astitva rUpe anumAnayogya banatuM ane lokamAM prasiddha kALa nAmaka chaThThA dravya tarIke dravya kema siddha na thAya? A pramANe jyAre vicAra karAya che, tyAre 'vanA rUpa liMga vaDe lakSita-anumita je thAya che, te A vartanA lakSaNavALo kALa padArtha che.' evo artha kahevo. je vibhAgavALo thato nathI, evA eka samayamAM dharma Adi dravyo AdivALA-anAdivALA potAnA paryAyo vaDe utpAda-vyaya-dhrauvya bhedo vaDe varte che. ( A pramANe dharmAdi dravyaviSayaka, eka samaya vRtti 'vanA' kahevAya che. te vartanA samAna jAtivALA bhAvonI ekIsAthe thanArI vartanA ahIM vivakSita che. te vanA ja kALanI apekSAvALI che. jema ke- AMbA AdimAM rahela maMjarI kALanI apekSAvALI che. (manuSyalokavyApI eka samaya rUpI kALa, te kALa dravyaparyAyavyApta vRttivALo ja dravyarthanI apekSAe eka che. paraMtu pratyeka paryAyamAM utpAda-vyaya dharmavALo chatAM anaMta saMkhyA pariNAmavALo che-anAdianaMta che. ethI ja paryAyanA pravAhamAM vyApaka eka, kALa potAne vistAra che. atIta-anAgata-vartamAna avasthAomAM paNa kALa-kALa, AvI sAmAnya rIte sarvadA dhruvatAnA aMzanuM AlaMbana che. AvI rIte kALa sAmAnya paramArtha hovAthI sat che-kadAcit asat nathI. aDhI dvipa be samudrathI AkrAnta kSetraparimANavALo, tIcchamAnathI 45 lAkha jojana pramANavALo kALa nAmanuM dravya kahevAya che; kema ke-vartanA Adi liMganI vidyamAnatA che. manuSyaloka pachIthI kALa nAmaka dravya svIkAratuM nathI. jo ke bhAvomAM vartanAdi hovA chatAM vartanAdi sAmAnyathI che. mATe kALanA liMgo nathI. paraMtu vizeSathI vartanAdikALanA liMgo che.) A kathanathI manuSyakSetra pachIthI, urdhvalokamAM ke adholokamAM kALanA liMga rUpa vartanA Adi hovA chatAM zA mATe tyAM kALa mAnatA nathI ? AvI zaMkA nirAkRta thaI gaI, kema ke-tyAM bhAvonI vartAnA kALanI apekSAvALI nathI. tyAM vidyamAna padArtho paryAyanI apekSAe svayameva utpanna-vinaSTa thAya che. dravyanI apekSAe dhruva-vartamAna che. samAna jAtivALA sarva padArthomAM ekIsAthe te vanAdi ubhUta thatA nathI. athavA vivakSita te te navapurANa Adi svarUpe paramANu Adi padArthonuM nitya hovuM te 'vanA." tathAca svayameva vartanA padArthonI je vartanano svabhAva te "vartanA." te varNanA bAhya rUpa bIjA nimittanI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 9, tRtIya kiraNe 125 apekSAvALI che, kema ke kArya che. jema ke- ghaTa vagere vartanazIlatA rUpa kAryathI (janakatA rUpe nirUpita) apekSAkAraNa rUpe kALa nAmanA padArthanI siddhi thAya che. zaMkA- samaya rUpe pariNamananA svabhAvavALI vartanA duHkhe karI jANI zakAya ema che, mATe kevI rIte pUrvokta anumAnaprayogamAM pakSa (dharma-sAdhya dharmaviziSTa) tarIke levAya che? samAdhAna- A vartanA, pratyeka dravyaparyAyanI aMdara vyApta eka samaya rUpa svasattAnA anubhavanA svarUpavALI utpAgha ke vinAzya padArthano prathama samayano saMvyavahAra anumAnathI gamya che. cokhA vagerenA vikAranI jema. agni ane jaLanA saMyogathI janya taMdulamAM rahela prAthamika vikAra vyavahArika pAkamAM anumAnathI gamya che tema ahIM samajavuM. prathama samayathI mAMDI sUkSma pAkanI siddhinI mAphaka pratyeka samayamAM saghaLAya dravyonI svasva paryAyanI siddhimAM samaye samaye vartanA anumAnayogya hovAthI "kALa' che, kema ke-navapurANa Adi pariNAmanI anyathA anupapatti che. (kALanA astitva sivAya navapurANa Adi pariNAmanA astitvano abhAva che. jyAM jyAM navapurANa Adi pariNAma che, tyAM tyAM kALanuM astitva che. A pramANe anvaya vyatireka vyApti sAdhya, kALanuM astitva che.). tathA gaIkAla, AvatIkAla, Aja, pUrvanA varSe, (pora-parAra) rAtri, dina, savAra, sAMja, cAlu varSa ItyAdi kALavAcaka zabdo paNa bAhya padArtha rUpa kAraNavALA che; kema ke-samAsa vagaranuM (zuddha) pada che. jema ke-rUpa Adi zabdo (gaIkAla) vagere kALa zabdo yathArtha che, kema ke- abhyapagama pramANe Aptoe te prakAre kahela che. jema ke-prameyabhUta artha pramANathI joya che. AvA prakAranuM vacana ItyAdi anumAno vicAravA. jo vartanA, sUryanI gati rUpa kAraNavALI che ema mAnavAmAM Ave, to sUryanI gatimAM paNa vartanA dekhAya che. mATe bIjo hetu zodhavo ja paDaze ne? athavA AkAzapradeza rUpa nimittavALI vartana (sUryagati) nathI, kema ke-te AkAzapradeza te vanAnuM (sUryagatinuM) adhikaraNa-AdhAra che. tethI sakalavastuvyApaka vartanA che. vartana rUpI kAryathI anumAnayogya, padArthanI pariNatimAM hetu, kALa nAmano padArtha che ja. A ja vaLI addhAkALa kahevAya che. A pramANe jyAM kALa che, tyAM vRtti che. eTale vartanA Adi AkArathI te te dravyamAM kALa pariName che. jayAM kALa nathI, tyAM vartanA Adi AkArathI kALa pariNamato nathI. A pramANe niyama che zaMkA- aDhI dvipanA bahAra dvipomAM bhAvagatavartana kALanI apekSAvALI che, kema ke- vRtti zabdavA che. jema ke- ahIMnA kusumanI vRtti. (vartanA) A pramANe aDhI dvipanA bahAranA dvipomAM-Urdhvaloka ke adholokamAM paNa kALasiddhi kema nahi ? samAdhAna- kALanI apekSA vagaranA (sAdhyanA abhAvavALA) alokAkAzamAM vRtti, kALanirapekSa samayamAM vartanA che mATe vyabhicAra che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tattvanyAyavibhAkare aDhI dvIpanA bahAranA dvipomAM-UrdhvalokamAM-apolokamAM sAmAnyataH-svataH vartanAdi hoI, kALa rUpa apekSAkAraNa mAnela nathI. jyAre aDhI dvipamAM bhAvomAM vizeSataH, parataH, vartanAdi hoI kALa rUpa apekSAkAraNa mAnela che. tathAca utpAda-vyaya-dhruvatAnA abhAvamAM sattvano ane guNaparyAyanA abhAvathI dravyatvano asaMbhava hoI, utpAda-vyaya-dhruvatA yukta hoI kALa sat che ane guNaparyAyavALo hoI kALa dravya che, e to siddha ja che. zaMkA- kALa vibhAgavALo nahi hovAthI, parama niruddha (sUkSma-nikRSTa) eka samaya rUpa hovAthI, pUrva ane aparanI koTi (bheda)thI rahita che. astikAyapaNAno abhAva hoI pradezazunyapaNuM che. (prAgubhAva kAryanI utpatti pahelAM kAryanA samavAyI kAraNamAM rahe che.) ahIM kapAlamAM (samavAyIkAraNamAM) ghaDo thaze-e pratItithI siddha anAdisAtta kahevAya che. pradhvasAbhAva kAryanI (ghaTa Adi kAryanI) utpatti pachI je abhAva che, te praasAbhAva kAryanA samavAyI kAraNamAM varte che. ghaTa Adi kAryanI utpatti pachI ghaTapraasAbhAva utpanna thAya che. mATe Adi, kintu aMta nahi thanAra hoI anaMta che. (dharo dhvata:)- evI pratItithI siddha prAgubhAvanI ane pradhvasAbhAvanI avasthAnI avidyamAnatA che. tethI kALamAM utpAda-vyaya-dhruvanA yuktatva kevI rIte? ane guNaparyAyavattA kevI rIte? samAdhAna zrI jinendra bhagavAnanuM vacana, svane pradhAna ane svatarane gauNa rUpa rAkhanAra evA dravyanaya ane paryAyanaya rUpa ubhaya nayane avalaMbIne cAle che. mATe pradeza vagarano eka paNa samaya dravyanaya ane paryAyanaya rUpa ubhaya nayane avalaMbIne cAle che. AthI pradeza vagarano eka paNa samaya, dravya ane paryAyanI sAthe bAMdhela vRtti(vartanA)vALo ja, dravyanayanI apekSAe, dareka paryAyamAM utpAda-vinAza rUpa dharmavALo paNa, svarUpanA anaMtapaNA (ananyabhUta) rUpa guNaparyAyavALo, anAdianaMta, anaMta saMkhyA pariNAma rUpa paryAya rUpa pravAhamAM kALa ekalo ja vistare che. atIta-anAgata-vartamAna avasthAmAM paNa "kALa' "kALa'-AvI rIte sAmAnya zravaNathI sarvadA dhruvatAnA aMzanuM avalaMbanavALo che. tathAca gatadinapaNAe vinAza pAmI vartamAna AdipaNAmAM samaya prakaTa thAya che. vartamAnadinapaNAe paNa vinAza pAmIne AvanAra dinapaNAe utpanna thAya che. gaIkAla-Aja-AvatIkAla rUpa paryAyomAM kALapaNAe samaya saMbhavita hoI anugata rUpa hoI dhruva che. paryAyanayanI apekSAe paryAyo atyaMta bhinna hovAthI, vartamAna mAtra viSaya viSayaka paryAyanaya hoI, bhUta ane bhaviSyano abhAva hovAthI kALa vatyuM nathI ane vartaze nahi ema kahevAya. arthAt te atItaanAgata prakArathI kALanuM asattva che. tathAca svaparyAya rUpa vartamAna prakArathI svAtsattva ane paraparyAya rUpa atIta-anAgata prakArathI syAd asattva (nAstitva) che. AvI vyavasthA hoI sattvaviziSTa ane guNaparyAyavALo kALa che. itthamavadhRte kAlasvarUpe tatpramANe ca tasyAstikAyatvAbhAvena skandhadezapradezA na santi kintu ekavidha eva sa ityAha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 10, tRtIya kiraNe 127 sa ca vartamAnasvarUpa eka eva / so'pi nizcayavyavahArAbhyAM dvividhaH / 10 / __ sa ceti / vartanayA lakSyamANo'ddhAkAla ityarthaH, na tu vartanAsvarUpAtmA kAlaH, tasya jIvAjIvarUpatvAt / eka eveti vartamAnaikasamayAtmaka ityarthaH / asya dvaividhyamAdarzayati so'pIti / vartamAnaikasamayAtmA'ddhAkAlavizeSa:-pramANakAlo'pItyarthaH / naizcayiko vyAvahArika zceti dvividhaH kAlassamayarUpa iti bhAvaH / addhAkAlavizeSa:-pramANakAlo'tIto'nAgato vartamAnazceti trividhaH / tatra vidyamAnaikasamayAtmako vartamAno naizcayikaH / tamavadhIkRtya bhUtassamayarAziratItaH / tameva samayaM vartamAnamavadhIkRtya yo bhAvI samayarAziH so'nAgataH kAlaH / vartamAnasamayAnyaH sarvo'pi kAlo vyAvahArika iti bhAvastaduktaM-"addhAkAlasyaiva bhedaH pramANakAla ucyate / ahorAtrAdiko vakSyamANavistAravaibhavaH // tathA, atra pramANakAlo'sti prakRtassa pratanyate / atIto'nAgato vartamAnazceti tridhA sa ca // avadhIkRtya samayaM vartamAnaM vivakSitam / bhUtassamayarAziryaH kAlo'tItaH sa ucyate // avadhIkRtya samayaM vartamAnaM vivakSitam / bhAvI samayarAziryaH kAlassa syAdanAgataH // varttamAnaH punarvartamAnaikasamayAtmakaH / asau naizcayikassarvo'pyanyastu vyAvahArikaH" // iti jambUdvIpaprajJaptivRttyAdyabhiprAyaH / / A pramANe kALanuM svarUpa ane pramANano nizcaya thaI gayo. have kALamAM astikAyapaNAno abhAva hoI kALanA skaMdha-deza-pradeza rUpa bhedo nathI, paraMtu te kALa eka prakArano che. e vAta kahe che ke bhAvArtha- ane te kALa vartamAna svarUpI eka ja che. te kALa paNa nizcaya ane vyavahArathI be rano che. | vivecana- te kALa vartanA-kAryaliMga vaDe anumAnanA viSayabhUta thato addhA samaya rUpa samajavo, paraMtu dravyaparyAyavartanA Adi rUpa svarUpavALo kALa nahi; kema ke-vartanA rUpa kALa jIva ane ajIva rUpa che. (chapa-apa dravya5yAya 35 // 7.) te vartamAnasvarUpI eka ja che. eTale vartamAna eka samaya rUpa te kALa che ema samajavuM have A kALanA be prakAro darzAve che ke-te paNa eTale vartamAna eka samayasvarUpI, addhAkAlavizeSa, pramANakALa paNa naiRRyika ane vyAvahArika-ema be prakAravALo che. 1. tatrAnAgataH kAlo'nAditvAnantatvAbhyAM samAno'pi samayAdhikaH, vartamAnasamayasya tatra pravezAt, na cAtIte kuto na tasya praveza iti vAcyam / atItasya vinaSTarUpatayA'vinazvararUpasya tasya tatra pravezAsambhavAt, kintvavinazvare'nAgata eveti / atItaH kAlazcAnAgatakAlAtsamayena nyUnaH / kecittu atItAddhAto'nAgatAddhAyA anantaguNatvaM samatve cedAnI samayAtikrame samayonA syAt, anantaguNatve tu nAnantenApi kAlena gatenAsau kSIyata iti vadanti // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tattvanyAyavibhAkare viziSTa addhAkALa rUpa pramANakALa atIta-anAgata-vartamAnanA bhedathI traNa prakAravALo che. te traNa bhejavALA kALa paikI vidyamAna eka samaya rUpa lakSaNavALo "vartamAna-kALa naiRRyika kahevAya che. te vartamAnakALanI maryAdA karIne thaI gayelA samayano rAzi "atIta' kALa kahevAya che. te ja vartamAna samayanI avadhi (sImA) karIne je thanAro-AvanAro je samaya te samayanI rAzi che, te "anAgata' kALa kahevAya che. eTale vartamAna samaya rUpa naizcayikakALa sivAyano bIjo badho paNa kALa "vyAvahArika' kahevAya che. Avo Azaya samajavo. AgamamAM kahyuM che ke- "jeno vistAra rUpI vaibhava AgaLa kahevAze, evA addhAkALanA ja bheda rUpa rAtri-dina vagere pramANakALa' kahevAya che. temaja ahIM prakRti pramANakALa che, te atIta-anAgata-vartamAna rUpe traNa prakAre vistArAya che-kahevAya che. vivakSita vartamAna samayanI avadhi (hada) karIne thaI gayelo je samayarAzi, te kALa "atIta' kahevAya che. vivakSita vartamAna samayanI avadhi karIne bhAvI (AvanAro) je samayarAzi che, te kALa "anAgata' thAya ! vaLI vartamAna eka samaya rUpa "vartamAna kALa naiRRyikakALa kahevAya che. e sivAyano saghaLo-bIjo kALa "vyAvahArika' kahevAya che." A pramANeno jaMbudvIpaprAptinI vRtti Adino abhiprAya che. tatra naizcayikaM kAlamAha varttanAdiparyAyasvarUpo naizcayikaH / jyotizcakrabhramaNajanyassamayAvalikAdilakSaNaH kAlo vyAvahArikaH / 11 / __ vartanAdIti / vartanAdiparyAyaiH svarUpyate lakSyate yassa naizcayika ityarthaH, vartanAdiliGgaka iti yAvat, AdinA kriyApariNAmaparatvAparatvAnAM grahaNam / vyAvahArikaM kAlamAhajyotizcakreti, jyotiSAM vimAnavizeSANAM cakraM samudAyastasya bhramaNena janyo vyaGgyaH, sUryAdicAravyaGgya iti bhAvaH / samayAvalikAdilakSaNa iti, yoginApi yaH kAlavizeSo vibhaktuM na zakyate'tisUkSmatvAtsa kAlavizeSa: samaya ucyate / asaMkhyeyasamayasamudayasamitisamAgamaniSpannA''valikA / AdinA muhUrttadivasAhorAtrapakSamAsasaMvatsarayugapalyasAgarotsarpiNIparAvartA grAhyAH / eteSAM vizeSo bodhaH pravacanAdavaseyaH / kAlasyAyaM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 11, tRtIya kiraNe 129 vibhAgakalApa upacArArthaM kalpito'vaseyaH, samayasyaikatvena vibhAgAbhAvAt samUhasya cAmukhyatvenaiva vibhAgAsambhavAcca / parantu kAlasya samUhabuddhyaGgIkRtasya vibhAgo veditavyaH // have naiRRyikakALane kahe che bhAvArtha- varjhanA Adi paryAya rUpa liMgothI lakSya-anumeya je kALa 'naiRRyika' jyotizcakanA bhramaNathI janma samaya-AvalikA Adi rUpa lakSaNavALo, kALa 'vyAvahArika' kahevAya che. vivecana- varSanA Adi kArya rUpa paryAyothI je lakSita thAya, te 'naiRRyika' ema vyutpatti rUpa artha jANavo. arthAt naiyikakALa vartanAdirUpa liMga-lakSaNavALo che. Adi padathI kriyA-pariNAmaparatvAparatvanuM grahaNa karavuM. viziSTa vimAna rUpa jyotiSono cakra-samudAyanA bhramaNathI janya eTale spaSTa mAluma paDe evo, arthAt sUrya AdinI gatithI zeya. samaya-AvalikA Adi lakSaNa- yogI dvArA paNa je kALavizeSano vibhAga thaI zake nahi. ati sUkSma hovAthI te kALavizeSa 'samaya' kahevAya che. asaMkhyAta samayonA samudAyane 'AvalikA' kahevAya che. Adi padathI muhUrta-divasa-ahorAtra-pakSa-mAsa-varSa-yuga-palya-sAgara-utsarpiNI-parAvartonuM grahaNa karavuM. arthAt 256 AvalikAno eka kSullaka bhava. 65536 kSullaka bhavonuM athavA be ghaDInuM eka muhUrta. 30 muhUrtono eka ahorAtra. 15 dinanuM pakhavADiyuM. 2 pakhavADiyAno mAsa. 12 mAsanuM varSa. asaMkhyAta varSonuM eka palyopama. daza koTAkoTI palyopamano eka sAgaropama. daza koTAkoTI sAgaropamanI eka utsarpiNI. (utsarpiNI sarakhI avasarpiNI) utsarpiNI ane avasarpiNI maLI eka kAlacakra. anaMta kAlacakrano eka pudgalaparAvartta kALa. A samaya-AvalikA AdinuM vizeSa jJAna AgamathI jANavuM. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tattvanyAyavibhAkare kALano A vibhAgasamUha upacAra che, mATe kalpita jANavo, kema ke-samaya eka hovAthI vibhAgano abhAva che. samaya rAzimAM gauNapaNuM hovAthI ja vibhAgano asaMbhava che. paraMtu samUhabuddhimAM svIkAra karela kALano vibhAga jANavo. atha kAlo nAstikAyapaJcakavyatiriktaH kintu jIvAjIvadravyaparyAya eva varttanAdikriyArUpaH / sa ca vartiturbhAvAdanAntaraM kAlastatpariNAmatvAt, kalanaM saMzabdanaM paryAyANAmiti vyutpatteH / tathA ca tena tena rUpeNa sAdisAntAdirUpeNa navapurANAdirUpeNa vA varttanaiva dravyasambandhitvAd dravyakAla ucyate, jIvAjIvau vA paryAyaparyAyiNorabhedopacArAt / na khalu vartanApariNAmAdibhyo bhinnaM dravyamasti, samayAvalikAdirUpo'pi nRkSetragaH kAlo na jIvAjIvebhya vyatiriktaH, sUryAdikriyaiva hi pariNAmavatI kAlo nAnyaH / paryAyarUpatvena tasyaikatve'pi kiJcinmAtravizeSavivakSayA dravyakAlo'ddhAkAla ityAdivyapadezaH / tasmAttadupacaritaM dravyamucyata ityAzayenAha vastutastu kAlo'yaM na dravyAtmakaH / kintu sarvadravyeSu vartanAdiparyAyANAM sarvadA sadbhAvAdupacAreNa kAlo dravyatvenocyate / vartanAdiparyAyAzca vartanAkriyApariNAmaparatvAparatvarUpeNa caturvidhAH / tatra sAdisAntasAdhanantAnAdisAntAnAdyanantabhedabhinneSu catuHprakAreSvekenApi kenacitprakAreNa dravyANAM vartanaM varttanetyucyate / iyaM vartanA pratisamayaM parivartanAtmikA, nAto vivakSitaikavartanA dvisamayaM yAvadapi sthitiM kurute / ato yA vartanAyAH parAvRttissA paryAyatvenAbhidhIyate / bhUtakAle bhUtA bhaviSyati bhaviSyantyo vartamAnakAle ca bhavantyo yA dravyANAM ceSTAssaH kriyAparyAyaH / prayogavistrasApariNAmAbhyAM jAyamAnA navInatvaprAcInatvalakSaNA yA pariNatissa pariNAmaH / 12 / vastutastviti / na dravyAtmaka iti, api tu paryAyAtmaka iti bhAvaH / tahi dravyakAla iti kathamityatrAha-kintviti, tathA ca paryAyaparyAyiNorabhedopacArAditi bhAvaH / atha kAlasvarUpAnupakArabhUtAn vA vartanAdInnidarzayati vartanAdIti / tatra dravyANAM varttanaM varttanA / dezAntaraprAptyAdilakSaNA ceSTA kriyA / dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAva: pariNAmaH / yadAzrayato dravyaM parAparavyapadezyaM te paratvAparatve, paratvaM pUrvabhAvitvamaparatvaM pazcAdbhAvitvamiti / yadyapi paratvAparatve prazaMsAkRte kSetrakRte'pi bhavataH / tathA paro dharmo'paro'dharma iti, atra paratvaM jJAnatvamaparatvamajJAnatvaM / ekadikkAlAvasthitayorayaM paro'yamapara iti, atra paratvaM viprakRSTatvaM sannikRSTatvamaparatvaM bodhyam, tathApi kAlaprasaGgena pUrva Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 12, tRtIya kiraNe - 131 pazcAdbhAvitvarUpe evAtra grAhye / atha vartanAM svarUpayati-tatreti caturvidheSu paryAyeSvityarthaH / dravyANAM sthitizcatuvidhA, sAdisAntA, sAdhanantA, anAdisAntA, anAdyanantA ceti / Asu kenacidrUpeNa dravyasya vartanamityarthaH, tatra dravyaM cetanAcetanabhedAdvividham / sacetanasya suratvanArakatvatiryaktvamanuSyatvaparyAyamadhikRtya sAdisAntA sthitiH / pratyekaM siddhatvApekSayA sAdyanantA siddhAnAM / bhavyatvamAzritya bhavyAnAmanAdisAntA, siddhatvaprAptau bhavyatvanivRtteH / abhavyatvamurarIkRtyAbhavyajIvAnAmanAdyanantA vijJeyA / acetaneSu vyaNukAdiskandhAnAM sAdisAntA sthitiH, utkRSTato'pyekena dvayaNukatvAdiparyAyeNa pudgaladravyasyAsaMkhyeyakAlamAtrasthiteH / anAgatAddhAyA bhaviSyatkAlarUpAyA sAdyanantA, atItAddhAyA atikrAntakAlarUpAyA anAdisAntA, dharmAdharmAkAzAdInAM anAdyanantA bodhyA / proktacaturvidhasthityanyatamarUpeNa svayameva vartamAnAnAM padArthAnAM samayAzrayA vartanazIlatA vartaneti bhAvaH / iyamiti, samayAzrayetyarthaH / tasmAdeva kApi vartanA na dvitryAdisamayavartinI ata eva parivartanazIlA tadeva parivartanaM paryAya ucyata ityAha-nAta iti / kriyAparyAyamAkhyAti-bhUtakAle bhUtA iti / karaNaM hi kriyA sa dravyapariNAmavizeSo yathA vartamAnatvamatItatvamanAgatatvaJceti, AkAzapradezAvalyAmaGgalI vartate atItA'nAgatA ceti aGgalIniSThA vartamAnatvAtItatvAnAgatatvaparyAyAH kAlAzrayAH kriyArUpA dravyasya, samayAnAzrayatve'tIta eva vartamAno'nAgatazca syAt, evamanAgato vartamAnazca saGkIryeta, na caitadiSTam, tatazca samayabhedena bhUtasamayarAzyapekSayA bhUtA aGgalyAdInAM kriyAH, vartamAnasamayApekSayA bhavantyaH, anAgatasamayarAzyapekSayA bhaviSyantyaH kriyAH paryAyA ucyante, sA kriyA tridhA prayogavisrasAmizrajanyabhedAt, tatra prayogajA jIvakriyApariNAmasamprayuktA zarIrAhAravarNagandharasasparzasaMsthAnaviSayA, visrasAjanyA prayogamantareNa kevalamAtmadravyapariNAmarUpA, paramANvabhrendradhanuHpariveSAdarUpA vicitrasaMsthAnA ca, mizrajanyA tu prayogavitrasAbhyAmubhayapariNAmarUpatvAjjIvaprayogasahacaritA cetanadravyapariNAmA kumbhastambhAdiviSayeti bodhyA / evaMrUpatve'pi kriyAyAH padArthAnAM bhUtatvabhaviSyatvavartamAnatvaviziSTA gatikriyArUpAH kriyAparyAyatvena grAhyAH, kAlAnukUlatvAt / atha pariNAmamAha prayogeti / spaSTaM, taduktaM "dravyANAM yA pariNatiH prayogavisrasAdijA / navatvajIrNatAdyA ca pariNAmassa kIrtita" iti / yadyapi pariNAmaH kriyAvizeSa eva tathApi pariNAmena sthitessaGgrahAtkriyAto bhedenotkIrtanam / na ca pariNAma evocyatAM kiM kriyayA, tasyA api tatrAntargatatvAditi vAcyam / dravyANAM dvaividhyaprakAzanAya tadupAdAnAt, dravyaM hi dvividhaM parispandarUpamaparispandarUpamiti, tatra parispandaH kriyA, aparispandaH pariNAma iti // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tattvanyAyavibhAkare have kALa pAMca astikAyothI judo nathI, paraMtu jIva-ajIva-dravyaparyAya rUpa ja vartanA Adi kriyAlakSaNavALo che. vartanAvALA bhAva karatAM bIjo padArtha kALa nathI, kema ke padArthanA pariNAma rUpa che. kALano vyutpatti rUpa artha evo che ke- paryAyonuM rahevuM tathAca te te rUpe-sAdisAta Adi rUpe athavA navA-pUrANA Adi rUpe vartanA (dravyonuM vartavuM) ja dravya saMbaMdhI hovAthI dravyakALa' kahevAya che. athavA jIva-avadravya dravyakALa' che, kema ke-paryAya ane paryAyavALAno abhedathI upacAra che. kharekhara vartanA, pariNAma AdithI kALadravya bhinna nathI. samaya- AvalikA Adi rUpa paNa manuSyakSetravyApI kALa jIva-ajIvothI bhinna nathI, kema ke- sUrya AdinI gatikriyA pariNAmavALI, kALa kahevAya che; bIjo nahi. arthAta sUrya Adi kriyAviziSTapaNe hovAthI ahorAtra Adi rUpa addhAkALa dravyathI bhinna nathI. te kALanuM ekapaNuM hovA chatAM paryAyarUpapaNAe karI, kiMcitmAtra vizeSanI vivakSAthI dravyakALa "addhAkALa' ityAdi vyavahAravALo che, tethI te Aropita dravya tarIke kahevAya che. evA AzayathI kahe che ke bhAvArtha- vAstavika rIte to A kALa astikAya rUpa dravya rUpa nathI, paraMtu sarva dravyomAM varNanA Adi paryAyo haMmezAM vidyamAna hovAthI upacArathI kALadravya tarIke kahevAya che. ane vartanA Adi paryAyo vartanA-kriyA-pariNAma-paratvAparatva rUpe cAra prakAranA che. tyAM sAdisAMta, sAdianaMta, anAdisAMta ane anAdianaMta rUpa bhejavALA cAra prakAromAM koI eka prakArathI dravyonuM vartavuM-rahevuM, te "vanA kahevAya che. A vartanA samaye samaye parivartana rUpa che, tethI vivakSita eka vartanA be samaya sudhI paNa sthiti karatI nathI. A hetuthI je vartanAnI parAvRtti, te "paryAya' tarIke kahevAya che. bhUtakALamAM thaI gaI, bhaviSyakALamAM thaze ane vartamAnakALamAM vartatI je dravyonI ceSTAo, te kriyAparyAya' kahevAya che. prayogapariNAma ane visasApariNAmathI pedA thatI navInapaNA ane prAcInapaNAnA lakSaNavALI je pariNati, te "pariNAma' kahevAya che. vivecana- A kALa dravyAtmaka nathI, paraMtu paryAya Atmaka che-ema samajavuM. to prazna e thAya che ke'dravyakALa' je kahevAya che te kevI rIte ? AnA javAbamAM kahe che ke - sarva dravyomAM sarvadA vartanA Adi paryAyonI vidyamAnatA hovAthI, paryAya ane paryAyavALA(dravya)no abheda upacAranI apekSAthI paryAya Atmaka kALa dravyakALa' tarIke kahevAya che. have kALasvarUpa (kALa rUpa apekSAkAraNajanya) athavA kALanA upakArabhUta vartanA Adine darzAve che kevartanAdi paryAyo vartanA-kriyA-pariNAma-paratva aparatva rUpe cAra prakAranA che." tyAM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 12, tRtIya kiraNe 133 vartanA- dravyonuM vartavuM (rahevuM). kriyA- dezAntaraprApti (paryAyAntaraprApti) Adi lakSaNavALI ceSTA. pariNAma- svajAti (svabhAva)no tyAga karyA sivAya sahaja janya ane (jIvavyApArathI yukta) prayogathI janya paryAya svabhAvavALo pariNAma. jema ke- aMkura avasthAvALI vanaspatino mUla-kAMDa Adi pariNAma. 'aMkura hato, hamaNAM skaMdhavALo ane cAlu varSe phUla-phalavALo thaze.' iti pariNAma. athavA puruSadravyano bAla-kumAra-yuvaka-prauDha avasthA rUpa paryAyanA sadbhAva rUpe lakSaNavALo pariNAma. dharma Adi arUpI dravyomAM anAdi pariNAma, rUpI padArthomAM vAdaLa, indradhanuSa AdimAM ane kuMbha, staMbha AdimAM AdivALo pariNAma che. paratva-aparatva- jenA Azraye dravya 52 rUpe-apara rUpe (vyavahAra) yogya thAya che, te paratva-aparatva. para eTale pahelAMnA kALamAM thanAra vastu ane apara eTale pAchaLathI pAchalA kALamAM thanAra vastu. jo ke paratva ane aparatva prazaMsAmRta (janma) ane kSetrakRta (janma) paNa hoya che. jema ke'paro dharma: / ' ahIM para eTale sarvamAM uttama hoI prazasta, sakala maMgalanuM ghara hoI utkarSanI parAkASThAe pAmela prakRSTa dharma che. 'aparodharma:' - adharma, apa2 eTale jaghanya-svalpa guNavALo hoI adhama koTino che, temaja '' jJAna 52 che, eTale yathArtha vastu jJAtA che-prazasta che. 'aparaMJajJAnaM' ' - ajJAna apara che eTale yathArtha vastuzAtA nahi hoI, aprazastasamyagdaSTinuM nahi hoI mithyArdaSTinuM hoI kutsita che. A pramANe prazaMsAkRta paratva-aparatva samajavuM. 'kSetrataparatna-avaratna' - eka dizAmAM eka kALamAM rahela bemAM, 52 eTale vipradaSTa-dUravartI vastu samajavI. apara eTale sannikRSTa-samIpavartI vastu samajavI. to paNa ahIM kALano prasaMga hoI pUrvabhAvitva-pazcAdbhAvitva rUpa paratva-aparatvanuM grahaNa karavuM. jema ke- soLa varSanI uMmaravALA karatAM ekaso varSanI uMmaravALo 52 kahevAya che. sovarSanI uMmaravALA karatAM soLa varSanI uMmaravALo apara kahevAya che. have vartanAnuM svarUpa kahe che tyAM vartanAdi cAra prakAranA paryAyo paikI dravyonI sthiti (kALano nirNaya) 1-sAdisAMta, 2-sAdianaMta, 3-anAdisAMta, ane 4-anAdianaMta- ema cAra prakAranI che. A cAra prakAranI sthitiomAM koI eka rUpe dravyanuM vartavuM e 'vartanA' che. tyAM dravya jIva ane ajIvanA bhedathI be prakAranuM che. acetana jIvanI devapaNA, nA2kapaNA, tiryaMcapaNA ane manuSyapaNA rUpa paryAyanI apekSAe sAdi (AdivALI) sAMta (aMtavALI) sthiti che. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tattvanyAyavibhAkare pratyeka siddhonI siddhatvanI apekSAe sAdianaMta (aMta vagaranI) sthiti che. bhavyonI bhavyatvanI apekSAe anAdi (Adi vagaranI) sAMta sthiti che, kema ke- siddhatvanI prApti bAda bhavyatvano aMta thAya che. abhavyonI abhavyanI apekSAe anAdianaMta sthiti jANavI. acetana-ajIva dravyomA layaNukacaNuka Adi skaMdhonI sthiti sAdi ane sAMta che, kema ke-utkRSTamAM utkRSTa paNa eka yaNuka Adi paryAyanI apekSAe pudgaladravya (skaMdha rUpa) asaMkhyAta kALa mAtra sthitivALuM che. bhaviSyakALa rUpa anAgata addhA (kALa) sAdi anaMta sthitivALI che. bhUtakALa rUpa atIta addhAnI sthiti anAdi ane sAMta che. dharmAstikAya-adhamastikAya-AkAza AdinI sthiti anAdi ane anaMta jANavI. pUrvokta cAra prakAranI sthitimAMthI koI eka sthitinI svayameva vartatA padArthonI samayanA AzrayavALI vartavAnA svabhAva rUpa 'vartanA" che. Avo bhAva samajavo. A eka-prathama samayanA AzrayavALI vartanA che. te kAraNathI ja koI paNa varNanA be-traNa Adi samaya sudhI rahenArI nahi hovAthI ja parivartana (pheraphAra) svabhAvavALI che. te ja parivartana paryAya' tarIke kahevAya che. mATe kahe che ke- "AthI vicalita eka vartanA be samaya sudhI paNa sthiti karatI nathI." have kriyA nAmaka paryAyane kahe che ke- "bhUtakALamAM thaI, bhaviSyamAM thanArI ane vartamAnakALamAM vartatI je dravyonI ceSTA, "kriyAparyAya.' kriyA-karaNa eTale kriyA. te kALakRta dravyapariNAmavizeSa tarIke kahevAya che. jema ke vartamAnatvaatItatva-anAgatatva rUpa dravyaparyAyavizeSa. dA.ta. AkAzapradezanI zreNImAM aMguli varte che, vartI hatI ane vartanArI che. AvI pratIti-vyavahAramAM aMgulimAM rahela vartamAnatva-atItatva-anAgatatva paryAyo kALanA AzrayavALA kriyA rUpa dravyanA samajavA. jo samaya-kALanA AzrayavALI na mAnavAmAM Ave, to atIta ja, vartamAna ane anAgata thaI jAya. A pramANe anAgata-vartamAnanuM sAMkarma (mizraNa) thaI jAya. vaLI A ISTa nathI. ane tethI samayanA bhedathI bhUtakALanI samayanI rAzinI apekSAe aMguli AdinI bhUta thaI gayelI kriyAo, vartamAna samayanI apekSAe thatI kriyAo ane anAgata samayanI rAzinI apekSAe thanArI kriyAo "paryAya' tarIke kahevAya che. te kriyA prayogajanya, visasAjanya ane mizrajanyanA bhedathI traNa prakAravALI che. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 13, tRtIya kiraNe 135 prayogajanya kriyA- jIvanI kriyA rUpa pariNAmanA saMbaMdhathI janya, zarIra-AhAra-varNa-gaMdha-rasa-sparzasaMsthAna-AkRti rUpa viSayavALI che. visasAjanya kriyA- jIvavyApAra rUpa prayoga sivAya, kudaratI, kevala ajIvadravyanA svapariNAma rUpa kriyA, paramANu-vAdaLa-IndradhanuSa-pariveSa (maMDala-sUrya, caMdra vagerenI cAreya bAju pharatuM goLAkAra dekhAtuM tejanuM jalakuMDALuM) Adi rUpa ane vicitra saMsthAna (AkAro)vALI visasAjanya kriyA (rUpa paryAya). mizrajanya kriyA- prayoga ane svabhAvathI jIva-ajIva rUpa ubhayanA pariNAma rUpa hovAthI, jIvavyApAra rUpa prayoganA sahakArathI thayela. acetanadravyanA pariNAmavALI, kuMbha, staMbha Adi viSayavasaLI kriyA (paryAya) jANavI. (kuMbha vagere, tevA (tathA vidha) pariNAmathI utpanna thavA mATe svataH pote ja samartha, kuMbhAranI sahAyathI pedA thAya che.) kriyAnuM A pramANenuM svarUpa hovA chatAM, padArthonI bhUtatva, bhaviSyatva ane vartamAnatva viziSTa, gatikriyA rUpa, kriyAnA paryAya tarIke grahaNa karavI; kema ke-kALa rUpa apekSA kAraNathI janya che. have pariNAmane kahe che ke prayoga ane visasA rUpa pariNAmathI pedA thatI navInapaNA-prAcInapaNA rUpa je pariNati, te "pariNAma' tathA kAlaloka nAmaka zAstramAM kahyuM che ke-prayoga-visasA Adi janya, navatvajIrNatva Adi rUpa je dravyonI pariNati, te pariNAma' kahela che. arthAt koI paNa cIja sarvadA ja navI ane jUnI hoI zakatI ja nathI. vastuomAM je nUtanapaNAjIrNapaNA rUpa be dharmanuM parivartana, te paryAya kahevAya che. ahIM nUtana zabdano artha mala Adi rahita tathA jIrNano artha malavALo padArtha - ema karavAno nathI, paraMtu navA paryAyathI mukta te navo ane purANA paryAyathI yukta jIrNa dravya che, evo artha levAno che. jo ke pariNAma viziSTa kriyA rUpa ja che, to paNa pariNAmathI sthitino saMgraha (grahaNa) hovAthI kriyAthI pariNAmanuM bhedapUrvaka kathana che. zaMkA- jo Ama che, to pariNAma ja kaho! kriyAthI saryuM. kema ke- te kriyA paNa te pariNAmamAM aMtargata che. samAdhAna- dravyo be prakAranA prakAzana mATe kriyAnuM ane pariNAmane baMnenuM grahaNa che. kharekhara, dravya be prakAravALuM che-(1) parispada rUpa ane (2) aparispada rUpa. ahIM parispaMdano artha kyiA che ane aparispaMdano artha pariNAma che. arthAt kriyA paryAyaviziSTa dravya ane pariNAma paryAyaviziSTa dravya-ema samajavuM. atha paratvAparatvaparyAyamAha yadA'zrayato dravyeSu pUrvAparabhAvitvavyapadezassaH paratvAparatvaparyAyaH / 13 / yadeti / kAlopakAraprakaraNAtkAlakRte paratvAparatve'tra grAhye na kSetraprazaMsAkRte, bAla Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tattvanyAyavibhAkare vRddhayoH puruSayoH sannikRSTe para iti viprakRSTe'para iti vyavahAraH kAlakRtaparatvAparatvAbhyAM bhavatIti pUrvAparabhAvitvaprayojake paratvAparatve paryAyavizeSau kAlApekSe iti bhAvaH // . have paratva-aparatva nAmaka paryAyane kahe che ke bhAvArtha- jenA Azraya-nimitte dravyomAM pUrvabhAvitva ane pazcAd bhAvitvano vyavahAra thAya che, te paratvAparatvaparyAya. vivecana- kALakRta upakAranA prakaraNathI kALakRta paratvAparatva grahaNa karavAnA che, paNa kSetrakRta ke prazaMsAkRta paravAparatva grahaNa karavAnA nathI. soLa varSanI uMmaravALo bALa karatAM so varSanA AyuSyavALo vRddha-parajayeSTha kahevAya che ane so varSanI uMmaravALA vRddha karatAM soLa varSano bALa apara-kaniSTha kahevAya che. jayeSThamAM para ane kaniSThamAM apara'- Avo vyavahAra kALakRta paravAparatvathI thAya che. pUrvakAlina janmamAM ane pAchaLanA kALamAM janmamAM prayojaka-apekSAkAraNabhUta be paravAparatva rUpa viziSTa paryAya kALanI apekSA che. (naiyAyika-vizeSikasammata paNa kALakRta paratvAparatva che. jema ke"divaakr parispanda bhUyastva jJAna to bhavet / paratvamaparatvaM tu tadIyAlpatva buddhitaH / atratva samavAyIsvAtaMyoga: kAtapivgyoH in fsa. mu. 223-ra4 in" je ja dravyamAM sUryano parispada adhika te jayeSTha, je ja dravyamAM sUryano parispada nyUna te kaniSTha. ahIM kAlika paratvamAM bahutara parispaMda aMtarita janmavattva rUpa jayeSThatva jJAna nimitta che. jema kelakSmaNathI rAma. pracuratara kALanI sAthe saMbaMdhI che.' AvA vAkyathI jayeSThatva jJAnathI rAmamAM paratva che tathA alpatara sUryanA paripaMdathI aMtarita janmavasva rUpa kaniSThapaNAnuM jJAna kAlika aparatvamAM nimitta che. jema ke- rAma karatAM lakSmaNa alpatara kALanI sAthe saMbaMdhavALo che. AvA vAkyathI kaniSThapaNAnA jJAnathI lakSmaNamAM aparapaNuM che. A baMnemAM kAlika paratvAparatvamAM kALapiMDa saMyoga asamavAya kAraNa che.) atha SaSThaM pudgaladravyaM nirUpayati pavantaH puktA: 24 rUpavanta iti / rUpamastyeSAmeSu veti rUpavantaH, pudgalA iti, atra bahuvacanaM paramANubhedAtskandhabhedAcca teSAM bhinnatvapratipAdanArtham / atra rUpazabdavAcyA mUrtiH sA rUpAdisaMsthAnapariNAmA, rUparasagandhasparzaH parimaNDalatrikoNacaturasrAyatacaturasrAdyAkRtibhizca ya: Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14, tRtIya kiraNe 137 pariNAmassA mUrtiH / yadi dharmAdharmasiddhAnAM prativiziSTasaMsthAnapariNAmavattvenAtiprasaGga iti vibhAvyate tarhi rUpaM cakSurgrahaNalakSaNaM grAhyam / rUpavyatirekeNa pudgalAnAmanupalabdherdravyArthAdezato rUpapariNamAtpudgaladravyamabhinnaM, paryAyArthAdezAcca kathaJcidbhinnaM tatazca kathaJcidbhedAbhedasambandhena rUpavattvaM pudgaladravyasya lakSaNaM bodhyam / mUrtimattvasya rUpavattvasya ca prAptyarthaM sarvasaMsArijIvagrahaNayogyasparzavattvalakSaNaM vihAya rUpavanta ityuktaM, tena yadrUpavadravyaM tanmUrtimaditi labhyate, yadyapi sparzarasagandhA api mUrti na vyabhicaranti tathApi sparzAdizabdAnabhidheyatvAttallAbho na bhavedeveti tallAbhArthameva tathopAdAnam / etena sarvatra rUparasagandhasparzAnAM sattvena keSAJcideva paramANUnAM rUpavattvaM keSAJcideva gandhavattvaM rasavattvaM sparzavattvamiti bhinnajAtIyatvaM paramANUnAM vyudastaM, yatra rUpapariNAmastatra sarvatra sparzarasagandhAnAM sattvAdutkaTAnutkaTabhedena ca guNAnAmupalabdhyanupalabdhyupapatteriti // have chaThThA pugaladravyanuM nirUpaNa kare che kebhAvArtha- je rUpavALA hoya che, te pugalo kahevAya che. vivecana- jeonI pAse ke jeomAM rUpa che, te rUpavaMta (rUpavALA)- ema rUpavaMta'no artha samajavo. "pudgalo" ahIM bahuvacana, paramANabhedathI ane aMdhabhedathI te pulonuM bhinnapaNuM darzAvavA mATe che. ahIM rUpa Adi zabdathI vAcya mUrti che. te rUpI, rUpa Adi ane saMsthAna pariNAmavALI che. arthAt rUpa-rasa-gaMdha-sparza dvArA parimaMDala (valayAkAra) traNa khUNAvALI, cAra khUNAvALI, lAMbI, goLAkAra Adi AkRtio dvArA je pariNAma, te mUrti. te mUrtirUpavALA pudgalo che. jo dharmAstikAya-adharmAstikAya zrI siddha bhagavaMtomAM prati viziSTa saMsthAna pariNAma hoI, alakSya evA dharmAdimAM viziSTa saMsthAnapariNAmavattA rUpa lakSaNa javAthI ativyApti nAmaka lakSaNadoSa Ave che, ema vicArAya che. to rUpa eTale cakSurrahaNa (grahaNayogyatva) rUpa lakSaNavALuM rUpa levuM. arthAta te mUrta padArtha dravyasvabhAvavALI cakSugrahaNayogya hoI "rUpa' tarIke kahevAya che. rUpa sivAya pudgalonI aprApti hovAthI, dravyanayanI apekSAe rUpapariNAmathI pudgaladravya abhinna che. paryAyanayanI apekSAe kathaMcid bheda che, tethI ja kathaMcit bheda-abheda saMbaMdhathI pudgaladravyanuM lakSaNa rUpavattva samajavuM. mUrtimattva ane rUpavattvanI prApti mATe, sarva saMsArI jIvane grahaNayogya sparzavatva rUpa lakSaNane choDI "rUpavaMtaH' ema kahela che. tethI je rUpavALuM dravya che, te mUrtivALuM che ema rUpa ane mUrtinI vyApti thAya che. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvanyAyavibhAkare jo ke sparza-rasa-gaMdho mUrtine kadI choDatA nathI paNa sAthe ja rahe che, to paNa sparza Adi zabdathI avAcya evI mUrtino lAbha na thAya ! mATe mUrtinA lAbha khAtara ja "rUpa" zabdanuM evakAra grahaNa karela che. A kathanathI saghaLAya-pudgala dravya mAtramAM rUpa-rasa-gaMdha-sparzInI vidyamAnatA hovAthI, keTalAka paramANuo rUpavALA che-sparzavALA che; AvI rIte bhinna jAtivALA paramANuo che'- AvuM kathana khaMDita thAya che. je pugaladravyamAM rUpa pariNAma che, tyAM saghaLA pudgaladravyamAM sparza-rasa-gaMdhonI vidyamAnatA DovAthI, utkRSTa () sparza-rasa-5-35 35guyonI prAptinI 5mAnatA cha, anutTa (matI) 35 Adi guNonI anupalabdhinI ghaTamAnatA che ane utkaTa-anutkaTa prayukta spardhAdi guNonI upalabdhianupalabdhi che. evaJca pudgalamAtrasya rUparasagandhasparzavattvAdrUpavattvamiva rasavattvagandhavattvasparzavattvarUpANi vyabhicArAdividhurANi lakSaNAni sambhavantItyabhiprAyeNAha ete rasagandhasparzavanto'pi / lokAkAzavyApinaH / te ca skandhadezapradezaparamANubhedena caturvidhAH / 15 / ___eta iti / pudgalA ityarthaH / kathaJcidbhedAbhedAdatrApi matup bodhyaH / athavA nityayoge matupa, rUpAdibhinityasambaddhA ityarthaH / tenendriyasambandhAtpUrvamapi pudgalA rUpAdyAkArabhAja eva, na kevalaM dravyasvabhAvA mUttireva cakSurAdigrahaNamAsAdyarUpAdivyapadezamaznute iti bodhyam / nanveSAM pudgalAnAM kvAvagAho loke'loke'pi vetyAzaGkAyAmAha-lokAkAzeti / asaMkhyeyapradezAtmake lokAkAza evAvagAho na tvaloke, dharmAstikAyaviraheNa lokAbahirgamanAsambhavAditi bhAvaH / nanu lokAkAze'pi kiM sarvAtmanA'vagAho ghaTajalAzayavadvA ekadezenocyate-paramANuhi svayaM pradezarUpaH, pradezAntararahito'tastasyaikasminneva pradeze'vagAhaH, vyaNukasya pariNAmavaicitryAdekasmin dvayozca tryaNukasyaikasmin dvayostriSu ca, evaMkrameNa caturaNukAdInAM, saMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezAnAM skandhAnAmekasaMkhyeyAsaMkhyeyapradezeSvavasthAnamiti / athaiSAM skandhAdivibhAgamAha-te ceti / pudgalAssaMkSepato'baddhA baddhAzceti dvividhAH, abaddhAH paramANava ete niravayavAH, baddhAzca skandhAH sAvayavAH, skandhApekSayA dezapradezabhedau, tatra skandhaH sthaulyabhAvena grahaNanikSepaNAdivyApArA''skandanAt skandha iti paramANusaMghAtarUpaH // vaLI A pramANe pudgala mAtra rUpa, rasa, gaMdha ane sparzavALA hovAthI rUpattva jema lakSaNa che, tema pudgalanA rasavattva-gaMdhava7-sparzavatva rUpa lakSaNo vyabhicAra-ativyApti Adi doSo vagaranA paNa saMbhAvita che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 15, tRtIya kiraNe AvA abhiprAyathI kahe che ke bhAvArtha- A pudgalo rasavALA, gaMdhavALA ane sparzavALA paNa che. vivecana- A pudgalo kathaMcit dravyAstikanayanI apekSAthI abhedathI, paryAyanayanI apekSAe bhedathI rasavAna, gaMdhavAna, sparzavAna. ahIM matur pratyaya kathaMcid bhedAbheda bodhaka che, athavA nitya yoga rUpa artha matum pratyayano grahaNa karavo. arthAt rUpa Adi potAnA guNonI sAthe nitya saMbaMdhavALA pudgalo che, ema artha samajavo. 139 A kathanathI sAbita thAya che ke- indriya saMbaMdhanA pahelAM paNa pudgalo rUpa- Adi ane AkAravALA ja hoya che. kevala dravyasvabhAvavALI mUrti ja cakSu Adi grahaNa karI rUpAdi vyavahArane pAme che ema nahi, ema viziSTa samajavuM. zaMkA- A pudgalono avagAha kyAM hoya che ? zuM lokamAM che ke alokamAM ? samAdhAna - A zaMkAnA javAbamAM kahe che ke- 'pudgalo lokAkAzavyApaka che.' arthAt asaMkhyAta pradezasvarUpI lokAkAzamAM ja pudgalono avagAha che, alokAkAzamAM nahi; kema ke- dharmAstikAyano abhAva hovAthI lokanI bahAra pudgalonA gamanano asaMbhava che. zaMkA- zuM lokAkAzamAM paNa pudgalo sarva bhAgathI avagAhe che ke ghaTa ane jaLAzayanI mAphaka eka bhAgathI avagAhe che ? samAdhAna- kharekhara, paramANu svayaM pradeza rUpa che - bIjA pradezathI rahita che. AthI te paramANuno eka ja AkAzapradezamAM avagAha che. caNukano avagAha pariNAmanI vicitratAnA kAraNe eka ane be AkAzapradezamAM che. RNukano avagAha eka-be-traNa AkAzapradezamAM che. A pramANenA kramathI caturaNuka Adino temaja saMkhyAta-asaMkhyAta-anaMta pradezavALA pudgalaskaMdhono eka-saMkhyAta-asaMkhyAta AkAzapradezomAM avasthAna rUpa avagAha che. have A pudgalonA skaMdha Adi vibhAgane kahe che ke bhAvArtha - vaLI te pudgalo skaMdha-deza-pradeza-paramANunA bhedathI cAra prakAravALA che. vivecana- te pudgalo saMkSepathI be prakAranA che. keTalAka baddha pudgalo che, jyAre keTalAka abaddha pudgalo che. abanne pudgala - avayava vagaranA, paraspara saMyoga vagaranA ane sUkSma pariNAmavALA catuHsparzI ja paramANuo 'abaddha pudgalo' kahevAya che. banne pudgala - avayavavALA, paraspara saMyogathI vyavasthita ane bAdara pariNAmathI pariNata aSTasparzI skaMdho 'baddha pudgala' tarIke kahevAya che. skaMdhanI apekSAe deza ane pradeza rUpa be bhedo che. tyAM skaMdha, sthaulyabhAvathI levA-mUkavA Adi vyApAramAM samartha (yukta) hovAthI skaMdha 52mANu samudAya rUpa che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tamAha tattvanyAyavibhAkare kRtsnatayA parikalpitaparamANusamUhaH skandhaH / 16 / " kRtsnatayeti / viziSTaracanAvAn pUrNaH paramANusaMghAtaH skandha ityarthaH, yathA ghaTAdiH, dezapradezavAraNAya pUrNa iti, vizakalitaparamANuvrajavAraNAya viziSTaracanAvAniti, etenAvayavinaH paramANusaMghAtAt sarvathA bhinnatvaM vyudastam, nanvavayavAvayavinau bhinna bhinnapratibhAsatvAtsahyavindhyavat, na cAsiddho hetussAdhyadharmiNi tatsadbhAvanizcayAt / na cAnekapuruSapratibhAsaviSaye ekasminnarthe bhinnapratibhAsatvasattvena vyabhicAra iti vAcyam, ekapuruSApekSayA bhinnapratibhAsatvasya hetutvAt / na caikena puruSeNa krameNa dRSTe ekasminneva ghaTe hetossattvena vyabhicAra iti vAcyam, bhinnalakSaNatve satyekapuruSApekSayA bhinnapratibhAsatvasya hetvarthatvAt, asti hi ghaTakapAlAdau vibhinnalakSaNatvaM bhinnapratibhAsatvaJca / na ca yayorna tAdAtmyaM na tayorabhinnadezatvaM yathA sahyavindhyayoH / abhinnadezatvaJcAvayavAvayavinostatastAdAtmyameveti vAcyam, avayavAvayavinorabhinnadezatvAsiddheH ghaTAderhi kapAlo dezastasya ca tadavayava iti dezasya bhinnatvameveti / na ca kathaJcittAdAtmyasya pratyakSataH pratItessarvathA bhedapakSo bAdhita iti vAcyam, bherdasyaiva pUrvasiddhatvAt tAdAtmyasya pUrvasiddhatvAbhAvAt kAryakAraNatvadharmadharmitvAdhikaraNAdheyatvavibhinnakriyAtvAdibhirbhedasya siddhestasmAdavayavAvayavinorbheda eveti cenmaivam, vRttyanupapatteH, sA hi vRtti: pratyAzrayamekadezena sarvAtmanA vA syAt, tatra na hyekasya pratyAzrayamekadezena vRttitvaM, niraMzatvAt, na vA sAmastyena, avayavinAM bahutvApatteH svAvayaveSu pratyekaM sarvAtmanA varttamAnatvAt, na cApyavayavina: pradezavattvaM nyAyyaM tatrApi vRttivikalpenAnavasthAnAt, ekadezasarvAtmabhinnavRttitAyA aprasiddhatvAt / na ca samavAya eva prakArAntaraM varttata iti vAcyam, samavaitIti samavAya iti sampratyayAt tatrApi pratyAzrayamekadezena sarvAtmanA veta vikalpasya niSpratyUhatvAt, tatra ca doSasyoktatvAt / tasmAdavayavinaH svAzrayebhyo naikAntena bhedastatra vRttyupalabdheH / yato yasyaikAntabhedastatra tasya na vRttyupalabdhiryathA vindhyasya himavati / svAzrayeSu tvavayavyAdervRttyupalabdhernaikAntenAnyatvam / atassarvathA bhedasya bAdhitatvena bhinnapratibhAsatvahetoH kAlAtyayApadiSTatvam / na ca ghaTe tatassarvathA bhinnasyApi 1. kAryakAraNAdibhedasya sarvaiH svIkRtatvena pUrvasiddhatvAdityarthaH / 2. tatpratyakSasya vivAdApannatvena tAdAtmye sAdhye hetau saMdigdhAsiddherityarthaH / 3. ekasyAvayavyAderbhAgAbhAvenAnekatrAvayavAdI vRttirna bhavatIti bhAvaH / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 16, tRtIya kiraNe 141 jalasya vRttyupalabdhyA vyabhicAra iti vAcyam / tatra vRttessaMyogasya pariNAmavizeSasya saMyogibhyAM ghaTajalAbhyAM sarvathA bhedAsiddheH / anyathA saMyogAbhAvaprasaGgAt / tAbhyAM hi bhinnasya saMyogasyotpattau jalasya kathaM ghaTe saMyoga iti vyapadezo yatastasya tatraiva vRttirbhavet / saMyogasya tAbhyAM jananAttathA vyapadeza iti tu tasya kAlAdito'pi jananAttatrApi tathA vyapadezaprasaGgato vyudasanIyaH / tasmAnna saMyogibhyAM saMyogo'rthAntarabhUta iti noktahetau vyabhicAraH, sarvathA-'rthAntarabhUtasya kvacidapi vRttyanupalabdherna virodho'pi / nanu tIvayavAvayavyAdInAM kA vA vRttiriti cetkathaJcittAdAtmyamityucyate, na ca tathAsati tavApi vRttivikalpadoSaprasaktiriti vAcyam, padArthAnAM bhedAbhedazabalaikavastusvarUpatvenAvayavAdibhyo'vayavyAdestAdAtmyasyAzakya-vivecanatvena taddoSAnavakAzAt / evameva guNaguNinoH kriyAkriyAvatossAmAnyatadvatorapi vRttyupapattirbodhyeti dik // te skaMdhanuM lakSaNa kahe che kebhAvArtha- pUrNatayA viziSTaracita paramANuono samudAya aMdha" kahevAya che. vivecana- viziSTa racanAvALo-pUrNa paramANuono samudAya "skaMdha' kahevAya che. jema ke- ghaTa Adi. ahIM deza ane pradezamAM ativyAptivAraNa mATe 'pUrNa pada mUkela che. chUTA chUTA paramANuonA samudAyamAM ativyAptinA vAraNa mATe viziSTa AkAravALo-evuM pada rAkheluM che. A pramANenA kathanathI paramANu(avayavonA samudAyathI avayavI skaMdha sarvathA bhinna che. AvA matanuM khaMDana thaI jAya che. zaMkA- avayava ane avayavI baMne sarvathA judAM che, kema ke- bhinna anubhavavALA bane che. jema kesahyaparvato ane viSNaparvato. vaLI A hetu asiddha (svarUpAsiddha) nathI, kema ke- sAdhya dharmI rUpa pakSamAM bhinna pratibhAsatvanI vidyamAnatAno nizcaya che. vaLI aneka puruSanA pratibhAsanA viSayabhUta eka arthamAM (alakSyamAM) bhinna pratibhAsatvanI vidyamAnatA hovAthI vyabhicAra che, ema paNa nahi bolavuM, kema ke- eka puruSanI apekSAe bhinna pratibhAsatva rUpa hetu ahIM samajavAno che. vaLI eka puruSe kramathI dekhela eka ja ghaTamAM, (sAdhAbhAvavAmAM) eka puruSApekSayA bhinna - pratibhAsatva rUpa hetunI vidyamAnatA hovAthI vyabhicAra che, ema nahi kahevuM, kema ke- bhinna lakSaNatva rUpa vizeSaNa viziSTa, eka puruSanI apekSAe bhinna pratibhAsatva, ema hetuno paramArtha samajavAno che. vaLI ghaTa(avayavI)mAM ane kapAla Adi (avayava Adi)mAM vibhinna lakSaNapaNuM ane bhinna pratibhAsapaNuM vidyamAna che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vaLI je baMnemAM (avayava-avayavImAM) tAdAmya nathI, te baMnemAM abhinna dezapaNuM nathI arthAt bhinna dezavartIpaNuM che. jema ke-sahya parvata ane vindhyaparvata. 142 vaLI avayava ane avayavInuM abhinna dezavartIpaNuM che, mATe ja avayava ane avayavInuM tAdAtmya ja che, ema paNa nahi kahevuM, kema ke- avayava ane avayavImAM abhinna dezavartIpaNAno abhAva che. kharekhara, ghaTa Adino kapAla deza che ane teno potAno avayava deza che, mATe dezano bheda che ja. vaLI 'pratyakSathI kathaMcid tAdAtmyanI pratIti hovAthI sarvathA bhedapakSa bAdhita che.'- ema paNa nahi kahevuM, kema ke- kArya-kAraNa Adino bheda sarva vAdIoe svIkArela hovAthI bheda pUrvasiddha che, mATe tAdAtmya (abheda)mAM pUrvasiddhino abhAva che. kArya-kAraNapaNuM, dharma-dharmIpaNuM, AdhAra-AdheyapaNuM, vibhinna kriyApaNuM vagerethI bhedanI siddhi hovAthI, avayava ane avayavIno bheda ja che ne ? samAdhAna- jo tamArA pakSa pramANe avayava ane avayavIno bheda mAnavAmAM Ave, to vRttinI upapatti thatI nathI. kharekhara, te vRtti dareka AzrayamAM eka dezathI ke sarva bhAgathI che ? tyAM eka AdheyanuM Azraya dITha eka bhAgathI vRttitva nathI, kema ke- niravayava che. arthAt eka avayavI AdinA aMzano abhAva hovAthI aneka avayava Adi AdhAramAM vRtti thatI nathI. eka avayavInI Azraya dITha sarva dezathI vRttitA nathI, kema ke-ghaNA avayavIo mAnavAnI Apatti Ave che, kema ke- potAnA avayavomAM dareka (avayavI) sarva dezathI varte che. vaLI 'avayavI pradezavALo che'- ema mAnavuM paNa vyAjabI nathI. ahIM paNa vRttivikalpa dvArA anavasthA che, kema ke- eka dezathI ke sarvadezathI vRttino saMbhava che. e sivAya vRtti aprasiddha che. 'ahIM AdhAra ane Adheyano yojaka samavAya nAmaka bIjo prakAra varte che.' (vRtti-samavAyathI avayava ane avayavImAM saMbaMdha mAne che. ayutasiddha AdhArya-paTa ane AdhArataMtu padArthono (A taMtuomAM paTa che) AvA jJAnanA hetu-saMbaMdha 'samavAya' che. A samavAya dravya-guNa-dharma-sAmAnya-vizeSa ema pAMca padArthomAM rahe che, mATe samavAya 'vRtti' kahevAya che. A samavAya saMbaMdhathI sarvathA bhinna avayava-avayavIno vyavahAra thAya che.) ema paNa na mAnavuM, kema ke- samavAya eTale je samaveta thAya-sthiti kare, te samavAya. AvI vyutpattithI, pratIti thavAthI te samavAya rUpa vRttimAM, dareka AzrayamAM eka dezathI vRtti kare che ke-sarva bhAgathI A be vikalpa, koI vighna vagara lAgu thatAM pUrvokta doSa avazya lAgu paDe che. mATe avayavIno (Adheyano) potAnA AzrayomAM jo ekAntathI bheda mAnavAmAM Ave, to tyAM vRttinI upalabdhi thatI nathI. mATe niyama evo che ke- jyAM jeno ekAntathI bheda che, tyAM tenI vRttinI upalabdhi thatI nathI. jema ke vindhyAcalanA himAyala parvatamAM. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, tRtIya kiraNe 143 potAnA AzrayomAM (avayavomAM) to avayavI AdinI vRttinI upalabdhi hovAthI ekAntathI bheda nathI. A kAraNathI sarvathA bheda bAdhita hovAthI bhinna pratibhAsattva nAmano hetu kAlAtyayApadRSTi (pramANathI bAdhita) che. zaMkA- ghaTamAM, te ghaTathI sarvathA bhinna paNa jaLanI vRttinI upalabdhi hovAthI vyabhicAra kema nahi? samAdhAna - tyAM pariNAmavizeSa saMyoga rUpa vRtti-saMbaMdhano saMyogI ghaTa ane jaLathI sarvathA bheda nathI. jo saMyogIothI saMyogano sarvathA bheda mAnavAmAM Ave, to saMyoganA abhAvano prasaMga Ave ! kharekhara, saMyogathI sarvathA bhinna saMyoganI utpattimAM "jaLano ghaTamAM saMyoga' - evo vyavahAra kevI rIte thAya? mATe te saMyoga rUpa vRttisaMbaMdha tyAM hovo ja joIe. jo te baMne saMyogIothI saMyoganI utpatti hovAthI "ghaTamAM jaLano saMyoga che'- ema mAnavuM, te saMyoganI utpatti, kALa AdithI paNa hoI, tyAM paNa tevA prakAranA vyavahAranI ApattithI khaMDita thaI jAya che. tethI be saMyogIothI saMyoga judo koI padArtha nathI, mATe pUrvokta hetumAM vyabhicAra nathI. sarvathA bIjA padArtha rUpa kyAMya vRttinI upalabdhi nahi hovAthI virodha paNa nathI. zaMkA- jo Ama che, to avayava-avayavI AdimAM kaI vRtti che? samAdhAna- avayava-avayavI Adino kathaMcit tAdAmya (abheda) nAmanI vRtti kahevAya che. zaMkA- jo kathaMcit tAdAbhya nAmanI vRtti mAno cho, to zuM Apane paNa vRttivikalpajanya doSano prasaMga kema nahi? samAdhAna- padArthomAM bheda-abhedathI mizra eka vastunuM svarUpa hoI, avayava AdithI avayavI AdinuM tAdAbhya azakya vivecanavALuM hoI te doSonA avakAzano abhAva che. A pramANe guNa ane guNInI, kriyA ane kriyAvaMtanI, temaja sAmAnya ane sAmAnyavALAnI paNa vRttinI upapatti jANavI. atha dezamAha pradezAdarvAcInaskandhabhAgA dezAH / 17 / pradezAdarvAcIneti / ayambhAvaH, vyaNukAdikrameNAnantAnantaparamANukAvasAnAH saMghAtavizeSAtsamutpannA bahavasskandhA bhavanti, tatra sveSu sveSu skandheSu pradezAtmakamekaM paramANu - pUrNaJca skandhaM vihAya tadapRthagbhUtA dvivyAdiparamANusaMghAtA dezA ucyante, na tAvattadapRthagbhUta ekaH paramANudezastasya pradezatvAt, yathA ghaTasya grIvodarapRSThAdayo dezAH / tatpRthagbhUtAnAntu grIvAdInAM skandhAntaratvameveti / / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tattvanyAyavibhAkare have dezane kahe che kebhAvArtha- pradeza ane skaMdhanA madhyastha skaMdhanA bhAgo "deza' kahevAya che. vivecana- ahIM kahevAno bhAva evo che ke- yamuka Adi kramathI anaMta anaMta paramANuka parvata viziSTa saMghAtathI pedA thayela skaMdho hoya che. tyAM potapotAnA skaMdhomAM pradeza rUpa eka paramANune ane pUrNa skaMdhane choDIne aMdhathI chUTA nahi thayelA - mAhi 35 52mA saMghAto 'he' upAya che. te skaMdhathI chUTo nahi thayelo eka paramANu deza kahevAto nathI, kema ke te chUTo nahi thayelo paramANu pradeza' tarIke kahevAya che. jema ke- ghaDAno kAMTho, madhya bhAga ane pAchaLano bhAga vagere deza kahevAya che, jayAre ghaDAthI chUTA thayelA kAMThA vagere bIjA skaMdha rUpe kahevAya che. atha pradezamAha kevalaprajJAgamyaskandhAnuvatisUkSmatamo bhAgaH pradezaH / 18 / kevalaprajJeti / yo'yaM bhAgo'titarAM sUkSmaH skandhAdapRthagbhUtaH kevalaprajJayaiva gamyassa pradeza ityarthaH / yathA ghaTasyApRthagbhUtassusUkSma ekaH paramANubhAgaH / skandho'yaM bhedAtsaGghAtAd bhedasaGghAtAbhyAJca jAyate, tatra bhedaH saMhatAnAM bAhyAbhyantarapariNAmakAraNasannidhAne sati vidAraNaM, yathA pUrNaskandhAdekasyANorbheda ekANubhedAttannyUnaskandho jAyate, evaM dvitryAdiparamANubhedakrameNa yAvadvipradezaskandhairbhAvyam / pRthagbhUtAnAmekIbhAvaH saMghAtaH, yathA dvayoH paramANvossaMghAtAt dvipradezo dvipradezasyANozca saMghAtAttripradezasskandha ityAdiprakAreNa jAyate, ekasAmayikAbhyAM bhedasaMghAtAbhyAJca dvipradezAdayaH skandhA utpadyante yathA'nyasya paramANossaMghAtenAnyataH skandhAdbhedeneti / evaM pariprAptabandhapariNAma eva skandhaH, tatra ca keSAJcitskandhAnAM prayoganirapekSo vaisrasika AdimadanAdimadbhinnaH, tatrAdyo vidyudulkAmeghAdiviSayaH snigdharUkSaguNanimittaH, aparazca dharmAdharmAkAzaviSayaH, keSAJcicca skandhAnAM jIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNatilakSaNo yathA stambhakumbhAdiviSayaH / tathA skandhA antyasthaulyA ApekSikasaumyasthaulyA itthamanitthaMsaMsthAnAzca, yathA nikhilalokavyApI mahAskandho'ntyasthUlatAvAnavayavavikAsamapekSyaivaM bodhyam, pravacane tvasya sUkSmapariNAmatvamuktam / badarAdau cAmalakApekSayA badaraM sUkSmaM caNakApekSayA ca sthUlamiti, vRttavyasracaturasrA''yataparimaNDalAdirUpamitthaM saMsthAnaM, tato'nyadanitthaM saMsthAnaM, vRttAdirUpeNa nirUpayitumazaktyatvAditi // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 sUtra - 18, tRtIya kiraNe have pradezane kahe che kebhAvArtha- kevaLa buddhithI gamya-skaMdhathI abhinna, skaMdhavartI atyaMta sUkSma rUpa bhAga 'pradeza' kahevAya che. vivecana- je, A atyaMta sUkSmatama, skaMdhathI pratibaddha, kevalajJAnathI ja gamya bhAga, te "pradeza" ema artha samajavo. jema ke- ghaTathI nahi pRthapha thayela eka paramANu rUpa bhAga. A skaMdha (1) bhedathI, (2) saMghAtathI, tathA (3) bheda ane saMghAta ubhayathI pedA thAya che. tyAM bheda- saMto (saMghAtajanya, hayaNuka Adi kramathI anaMtAnaMta paramANuka parvata skaMdho)nA bAhya ane atyaMtara pariNAma kAraNonuM samIpapaNuM hoya chate bheda. jema ke- pUrNa skaMdhamAMthI eka aNuno bheda. jyAre eka aNu pRthagU thAya che, tyAre eka aNunA bhedathI eka aNu nyUna skaMdha pedA thAya che. A pramANe be-traNa Adi paramANuonA bhedakramathI DhipradezI DhaMdhanI utpatti paryata vicAravuM. saMghAta- chUTA thayelA paramANuonuM ekaThA thavuM. jema ke- be paramANuonA saMghAtathI "ddhipradezI DhaMdha." dvipradezamAM eka paramANunA saMghAtathI 'tripradezI DhaMdha." A pramANe saMkhyAta, asaMkhyAta Adi paramANuonA saMghAtathI teTalA teTalA pradezavALA 'skaMdho pedA thAya che. bheda ane saMghAta- dvipradezI Adi skaMdho, eka ja samayamAM DhayaNuka skaMdhathI eka aNuno bheda thAya che ane bIjo aNu bhego thAya che. mATe ja kahevAya che ke-eka samayavALA bheda ane saMghAtathI 'yaNuka Adi skaMdho' utpanna thAya che. jema ke- eka skaMdhamAMthI bheda dvArA bIjA skaMdhamAM paramANu maLavAthI dhayaNuka Adi skaMdho thAya che. A pramANe paraspara AzleSa rUpa baMdhapariNAmanI prAptivALo "skaMdha' kahevAya che. ahIM keTalAka skaMdhono baMdha, jIvavyApAra rUpa prayogathI janya baMdha (prAyogika). jema ke-audArika Adi zarIra; lAkhathI coMTADela lAkaDAM Adi, pAsA, sogaThAbAjI vagere viSayavALo. LA keTalAka skaMdhono prayoganI apekSA vagara-svabhAvajanya baMdha te svAbhAvika baMdha AdivALo ane anAdivALo ema be prakArano che. (1) AdivALo svAbhAvika baMdha jema ke- vijaLI, vAdaLo, indradhanuSya, ulkA (rakhAnA AkAra jevo AkAzamAMthI paDato tejano samUha), meghajanya, agni vagere viSayavALo, viSama guNavizeSathI pariNata paramANujanya skaMdha pariNAma rUpa che, snigdha RkSaguNa nimittajanya che. (2) anAdivALo svAbhAvika baMdha : dharma-adharma-AkAza rUpa viSayavALo. keTalAka skaMdhono baMdha prayoga-svabhAvajanya, jIvaprayoga sahakRta acetana dravyapariNati lakSaNavALo. jema ke-sthaMbha-kuMbha Adi viSayavALo mizrabaMdha che. A temaja skaMdho (1) atyaMta sthUlatA (paramANu samudAya pariNAma)vALA. jema ke- samasta lokavyApI, - acitta mahA skaMdha. ahIM avayava vikAsane sthUla bhAva tarIke kahevAmAM Avela che. pravacanamAM to A sUkSmapariNAmI tarIke kahevAya che. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tattvanyAyavibhAkare A ApekSika saumya sthaulyavALA skaMdho hoya che. (1) ApekSika saumya sthaulyavALA apekSA rUpa prayojanavALA saumya-sUkSmatamavALA vayaNuka AdimAM. saMghAtapariNAmanI apekSAvALuM saumya hoya che. kayaNuka aMdha caNuka AdinI apekSAe sUkSma (nAno) che, kema ke- skaMdha pariNAma sUkSma che. jema ke- AmalAnI apekSAe. bora sUkSma che ane ApekSika sthaulpavALuM bora caNAnI apekSAe moTuM che. boranI apekSAe AmAM sthUla che, AmalAthI dADama sthUla che. ahIM avayavonA vikAsa hote chate bAdara pariNAma samajavo. tethI Amalaka Adi cagrAhya che A ilve saMsthAnavALA-anityaM saMsthAnavALA skaMdho hoya che. (1) itthaM saMsthAnavANo 45-vRtta, sa, yaturasa, bhAyata, parimaMDala mAha 35 chatthaM (niyata) saMsthAnavALo skaMdha kahevAya che. (2) anitya saMsthAnavALo skaMdha-itye saMsthAnathI bhinna anitya saMsthAnavALo skaMdha. A anitya saMsthAna, vRtta Adi prakArathI je nirUpaNa karI zakAtuM nathI. atha paramANumAdarzayati sa eva pRthagbhUtazcetparamANuriti vyavahiyate / ayaM paramANussarvAntimakAraNaM dravyAnArabhyaH kAryaliGgakazca / 19 / sa eveti / pradeza evetyarthaH, skandhAditi zeSaH / etena paramANodhaMdAdevotpAdonasaMghAtAnnApi bhedasaMghAtAbhyAmiti sUcitam / idaJca paryAyanayAbhiprAyeNa kAryatvopavarNanaM vijJeyam, sneharaukSyAdivigamAtsthitikSayato dravyAntareNa bhedAtsvabhAvagatyA ca vyaNukAdiskandhabhedAdupajAyamAnatvAt / dravyanayApekSayAtvAha-ayamiti / sarvAntimakAraNamiti, sarveSAM dvayaNukAdidravyANAM kAraNaM, sarvameva hi dravyaM vidAryamANamasaMbhavadbhedaparamANuparyavasAnaM jAyate, na punaratyantAbhAvarUpaM nirupAkhyamiti bhAvaH / dravyAnArabhya iti, svato dravyAvayavadvAreNAbhedyaH, dravyAntarAvayavadravyabhinnatvAt / rUpAdibhistu syAdbhedavAn, na ca paramANurasan niSpradezatvAdgaganakusumavaditi vAcyam, sAvayavadravyAbhAvAt sAvayavapratikSepeNa cAvazyamanavayavena satA vastunaiva bhavitavyaM sa cAdimapradezo'Nurityucyate, na ca paramANuH sAvayavaH saMsthAnitvAt kalazAdivaditi vAcyam, asiddheH, saMsthAnasya dravyAvayavaprayuktatvAdrvyAvayavAsiddhau tadasiddheH, nApyasanparamANurasaMsthAnitvAditi vAcyam, AkAzAdau vyabhicArAt / tathA ca paramANurdravyAtmanA syAnniravayavo bhAvAtmanA ca syAtsAvayavaH, rUpAdyavayavavattvAt tathA dravyArthAdezAtsyAtkAraNaM, paryAyArthAdezAcca syAtkAryaM skandhabhedAdupajAyamAnatvAdata eva ca 1. dravyaparyAyArthAdezata ityarthaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 19, tRtIya kiraNe 147 syAnnityamanityaJcu sAnnityo'nityazcamanityazca / kAryaliGgakazceti / aNUnAmastitvaM kAryaliGgAdavaseyaM, kAryaliGgaM hi kAraNaM, nAsatsu paramANuSu zarIrendriyamahAbhUtAdilakSaNasya kAryasya prAdurbhAvaH / nanu sarvAntima-kAraNatvena paramANorniravayavatvAtkathamaNukayoH saMhatau vyaNukaskandho jAyate, saMzleSAsaMbhavAt, saMzleSo hi tayorekadezena sarvAtmanA vA syAt, nAdyaH sAvayavatvApatteH, nAntyaH sakalasyApi jagata ekaparamANumAtratvApatteriti cenna, anekavastuviSaye niravazeSAbhidhAyitvena prasiddhasya sarvazabdasya dravyAtmanaikasmin paramANau prayogAsambhavAt / ekadezazabdasyApi nAnAtvena nizcitasya padArthasya kasyacidbhAgAbhidhAyino nirbhAgaparamANuviSaye prayogAsaMbhavAcca / svayaM hyavayavabhUtaH paramANuH paramANunA saha bhedena yogamAyAti, na tvaNvantaramAvizati, tasya sakriyatvena paramANusthAkAza evA''vezanAt, na ca paramANAvanAveze yogo na saMbhavati vyaGgulavat parasparamanAzliSTatvAditi vAcyam, Avezato yoga ityanukteH kintu niravayavatvAt, tasya ca dravyapradezAntaraM na saMyuktamapi tu svayameveti na kazciddoSaH / api ca yogassamprAptilakSaNo na cAsau pradezaireva kriyate, niSpradezasyApi svayaM prAptau virodhAbhAvAt / evaM paramANava ete pratighAtino'pratighAtinazca tatra pratighAtastrividho bandhalakSaNa upakArAbhAvalakSaNo vegalakSaNazceti / bandhapariNAmapratighAtaHsnigdharukSatvaprayukta bandhataH, lokAdanyatra jIvAjIvAnAM gateH pratighAta upakArAbhAvAt, Agacchata vaisrasikavegavatA paramANunA paramANoH pratighAto vegAt vegavatorevANvoH pratighAtAt, ekasminnevAkAzapradeze'nantAnAmapi paramANUnAmavagADhatvamapratighAtapariNAmAt, vyAptaikApavarake pradIpaprabhayevAnyapradIpaprabhANAM, zItatamazzabdapudgalAnAmapratighAtitvadarzanAt / itthaJca pariNAmavizeSAtpratighAtitvamapratighAtitvaJca sambhavati pudgaleSu, yathA zabdastAvat tiraskRto'pi kuDyAdibhirapratihanyamAnaH zravaNapathamabhyupaiti, sa eva kadAciduhyamAnatvAdvAyunA pratihanyate prativAtasthitenAnupalabhyamAnatvAt, anuvAtasthitenopalabhyamAnatvAcceti dik // ve 52bhAzune zavacha :bhAvArtha-te pradeza ja skaMdhamAMthI pRtha thayelo jo hoya, to "paramANu tarIke vyavahAramAM Ave che. A paramANu sarvanA aMtima kAraNa tarIke dravyathI ajanya, kArya rUpI liMgathI gamya-anumeya che. 1. bandhapariNAmo'nyo'nyAGgAGgibhAvapariNAmaH, na tu nairantaryeNa parasparaM saMyogamAtraM, tathA sati pratighAto na syAdeva / anantAnAmapi paramANUnAM saMyogavRttyaikasminnAkAzapradeze'pratighAtena vRtteriti bhAvaH / 2. ekasmin paramANau kathaM pratighAtitvApratighAtitve viruddhe sta ityAzaMkAyAM saddaSTAntamAhetthaJceti / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tattvanyAyavibhAkare vivecana- te pradeza ja skaMdhamAMthI alaga thayelo "paramANu' kahevAya che. A kathanathI paramANunI utpattibhedathI (skaMdhabhedathI) ja thAya che. saMghAtathI ane bhedasaMghAtathI utpatti thatI nathI, ema sUcana karAya che. A bhedajanya paramANuniSTha kAryatvanuM varNana paryAyanayanA abhiprAyathI jANavuM joIe, kema ke-snehaRkSatAnA vinAzathI, sthitinA kSayathI, bIjA dravya dvArA bhedathI ane svabhAvagatithI dvayaNuka Adi skaMdhanA bhedathI paramANu utpanna thAya che. have dravyanayanI apekSAthI kahe che ke - "A paramANu savattima kAraNa che." sarva mUrta dhayaNuka Adi dravyonuM kAraNa (paramANu) che. kharekhara, saghaLuM rUpI skUladravyo ja bhedaviSaya thatAM bhedAtA aMtima dravyanuM azakya bhedavALuM paramANu rUpa aMtima kAraNa thAya che paraMtu A bhedaviSaya dravya atyaMta abhAva rUpa nirUpAkhya (nitA rUpAdhyA yahmA- asatpadArtha. jema ke-vaMdhyAputra-zazazRMga vagere, abhAva padArtha manamAM ke vANImAM na Ave tenuM svarUpa vagaranuM.) nathI, evo ahIM bhAva samajavo. (sarva dvayaNuka AdinuM kAraNa (janaka) che. bhedAtA sarva dravyonuM aMtima kAraNa paramANu che.) vyAna: pote (paramANu) dravya rUpa avayava dvArA abhedya (niravayava) che, kema ke- bIjA dravyanA avayava (pradeza) rUpa dravyathI bhinna che. paramANu, eka rasa, eka gaMdha, eka varNavALo ane be sparzavALo hoya che. rUpa-rasa Adi bhAva rUpa avayavothI paramANu bhedavALo (sAvayava-paryAyavALo che). zaMkA- avayava vagarano hovAthI paramANu AkAzakusumanI mAphaka asat (avidyamAna) kema nahi? samAdhAna- sAvayava dravyano paramANu nathI, kema ke- sAvayava dravyano pratipakSa che. tethI avazya anavayava vastu vidyamAna hovI ja joIe ane anavayava sarvastu rUpa prathama pradeza te ja "paramANu' rUpe kahevAya che. A pramANe dravyaparamANu-siddhi. zaMkA- paramANu avayavavALo che, kema ke saMsthAnavALo che. jema ke- ghaTa Adi. to pachI paramANu niravayava kevI rIte? samAdhAna- saMsthAnanI asiddhi hovAthI paramANu sAvayava nathI, pradeza rUpa dravyabhUta avayavothI kahela saMsthAna che. arthAt saMsthAnakartA dravya avayavo che. te saMsthAna, avayavI ghaTAdimAM avayavo hote jIte hoya che. te avayavo (pradezo) niravayava paramANamAM nathI, to avayavakRta saMsthAna paNa kyAMthI ja hoya? arthAt dravya avayavanA abhAvamAM (kAraNanA abhAvamAM) saMsthAna (kAya)no abhAva che. zaMkA- paramANu saMsthAnazUnya hoI asat kema nahi? samAdhAna- jo saMsthAna vagaranAne asat mAno, to saMsthAna vagaranA AkAza Adi amUrtamAM vyabhicAra Ave ! Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 19, tRtIya kiraNe 149 tathA paramANu dravya rUpe pradeza rUpe) niravayava paNa che ane varNa Adi bhAva (paryAya) rUpe sAvayava paNa che, kema ke-rUpa Adi bhAva avayavavALo che. temaja dravyanayanI apekSAe paramANu kAraNa che (hayaNuka Adi kArya pratye) ane paryAyanayanI apekSAe paramANu kArya che, kema ke- skaMdhanA bhedathI utpanna thato che. ethI ja (dravyanayathI) dhruvatAzALI hoI paramANu nitya che ane (paryAyanayathI) utpAdavyayazALI hoI paramANu anitya che. arthAt paramANu rUpe paramANu nitya che, skaMdha Adi paryAya rUpe anitya che. paramANu kArya liMgavALuM che. paramANuonuM astitva kArya rUpa liMgathI jANavuM joIe. (dhUma rUpa kAryathI agninuM anumAna, phala rUpa liMgathI bIjanuM jJAna.) kharekhara kArya rUpa liMgavALuM kAraNa hoya che. paramANuonI gerahAjarImAM zarIra-indriya-mahAbhUta pRthvI-jaLa-teja-vAyunA vikAro) Adi rUpa kAryano prAdurbhAva nathI, paNa paramANuonI sattAmAM ja zarIra Adi paudgalika kAryano prAdubhAva che. zarIra Adi bhautika dRzya kArya pratye atIndriya-sUkSma-nitya paramANu kAraNa che. athavA ammad Adi pratyakSa dRzya, bAdara pariNAmane bhajanArA kArya vaDe je anumaya thAya che, te kArya liMgavALo paramANu che. zaMkA- kAraNabhUta aMtyadravya hoI, paramANu (AnAthI bIjuM atyaMta aNu koI nathI evA pudgaladravya rUpa paramANu) dravya rUpa avayavarahita hovAthI, avayava vagaranA be paramANuonI saMhati (ekapaNAnI prApti) thaye chate, dviaNu skaMdha kevI rIte siddha thAya? kema ke viziSTa paraspara baMdhano asaMbhava che. jo saMzleSa mAno, to ame pUchIe chIe ke- te saMzleSa, te be paramANuomAM ekadezathI che ke sarvadezathI che? jo ekadezathI be paramANuomAM mAnavAmAM Ave, to avayavavALo paramANu che evI Apatti AvI jAya, mATe pahelo pakSa barobara nathI. sarva AkAzapradezAvacchedathI be paramANuomAM jo saMzleSa mAno, to AkhuMya jagata eka paramANu mAtra banI jAya evI Apatti AvI jAya! mATe bIjo pakSa vyAjabI nathI. to dviaNuka skaMdha kevI rIte siddha thAya ? samAdhAna- aneka vastu viSayamAM samasta vAcakapaNAe lokamAM prasiddha evA sarva zabdano, dravya rUpe eka evA paramANumAM asaMbhava che. vaLI nAnApaNAe nirdhArita padArthanA koI eka bhAganA vAcaka evA ekadeza zabdano paNa nirvibhAjaya bhAgavALA paramANunA viSayamAM prayoga asaMbhavita che. tathAca pote ja avayavabhUta evo paramANu, paramANunI sAthe bheda dvArA saMbaMdhane pAme che, paraMtu bIjA paramANamAM praveza karato nathI, (bIjA paramANumaya banI jato nathI.) kema ke te paramANu kriyAvALo hovAthI paramANumAM rahela AkAzamAM praveza kare che. zaMkA- praveza vagaranA paramANumAM yoga saMbhavato nathI, kema ke- dviaMgulanI mAphaka paraspara saMzliSTa nathI to yoga kevI rIte saMbhave ? Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- pravezathI yoga che ema ame kahetAM nathI. paraMtu niravayava hovAthI, teno (dviaNukano) dviaMgulanI mAphaka dravya rUpa bIjo pradeza saMyukta nathI. A paramANu poteja yogavALo che, eTaluM ja ame kahIe chIe. AvI rIte koI jAtano doSa nathI. vaLI yoga saMprApti rUpa lakSaNavALo che. A yoga pradezothI karAto nathI. pradeza vagaranA paramANune paNa svayaM prApti che ja, emAM virodha nathI. jo ke paramANuo tIkSNa zastrathI chedAtA nathI, agnithI baLatA nathI, pANIthI bhIMjAtA nathI ane koI eka bIjA pudgalathI haNAtA nathI. parvata-jaLa-agnimAM paramANuonI gatimAM vighAtano abhAva hovAthI paramANu apratihata gativALo kahevAya che. to paNa A paramANuo (a) pratighAtI ane (ba) apratighAtavALA hoya che. (a) tyAM pratighAtI traNa prakArano che. (1) baMdhapariNAma rUpa, (2) upakAranA abhAva rUpa ane (3) vega rUpa che. (1) baMdhapariNAma-(ahIM baMdhapariNAma paraspara aMgAMgabhAva pariNAma samajavo. paraMtu niraMtarapaNAe paraspara saMyoga mAtra nathI. jo niraMtara paraspara saMyoga mAtra baMdhapariNAma mAno, to pratighAta na thAya ! kema ke- anaMta paNa paramANuo saMyogasaMbaMdhathI eka AkAzapradezamAM apratighAta pariNAmathI rahe che.) baMdhapariNAma pratighAta snigdha-rUkSatvajanya baMdhathI thAya che. arthAtu vimAtra snigdharUkSapaNAe karI paramANano bIjA paramANanI sAthe saMbaMdha thavAthI baMdhapariNAmajanya pratighAtI paramANa thAya che. (aha pratighAta eTale ekadezavALA avagAhamAM paraspara pratihanana-sAme athaDAvavuM.) (2) upakArabhAva lakSaNavALo pratighAta-loka sivAya alokamAM jIva-ajIvanI gatino pratighAta che, kema ke- gatiupakAraka dharmAstikAyano abhAva hovAthI gamanakriyA pratye upakArakano asaMbhava che, mATe paramANu lokAntamAM pratihata thAya che. te paramANu upakArAbhAva pratighAtI kahevAya che. (3) vegalakSaNavALo pratighAta-svAbhAvika pariNAmamAM pariNata, koI eka paramANu atyaMta zIdhra gatithI Avato, tevA ja (tathAvidha) vegavALA AvatA koI eka bIjA paramANu vaDe pratihata-stulita thAya che. te paramANu vegapratighAtI kahevAya che. (ba) apratighAtI paramANuo-eka ja AkAzapradezamAM anaMta evA paNa paramANuono avagAha che, kema ke- te paramANuo apratighAta nAmaka pariNAmathI pariNata che. jema ke- pradIpanI prabhA vaDe vyApta eka oraDAmAM anya dIpakonI prabhAonI sthiti che. vaLI zItapaNAe pariNata zIta pudgalo, tamaH (aMdhakAra)paNAe pariNata tamaHpudgalo ane zabdapaNAe pariNata zabdapudgalo apratighAtI dekhAya che. tenI mAphaka paramANu eka AkAzapradezamAM rahela avagAha karatA, ghaNA bIjA paNa paramANuo pratye vighAta karavA samartha thato nathI. A pramANe pariNAmanA bhedathI eka ja paramANumAM (pudgalomAM) pratighAtitva-apratighAtitva (paraspara viruddha) baMne saMbhave che. jema zabda, tiraskRta paNa bhIMta vagerethI pratighAtane nahi pAmato saMbhaLAya Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 sUtra - 20, tRtIya kiraNe che. pratikULa vAyuthI vahana karAto zabda pratihata thAya che mATe saMbhaLAto nathI, jayAre anukULa vAyuthI vahana karAto zabda gaMdhanI mAphaka upalabdha thAya che. vAyuthI zabda vahana karAya che emAM saMzaya na karo ! atha pudgalAnAM na kevalaM sparzAdaya eva dharmA api tu zabdAdayo'pItyAha zabdAndhakArodyotaprabhAcchAyA''tapAdipariNAmavAn / 20 / zabdeti / pratyarthaniyatasaGgatavarNAdivibhAgavAn dhvaniH zabdaH, anAdivRddhaparamparAsaMketaprasiddhivazAt pratyarthaniyatatvaM, parasparApekSAtaH svAbhidheyaikArthakAritayA zibikodvAhakavat saGgatatvaM varNapadavAkyAni, avyaktazabdazca vibhAgastadvAn dhvanireva zabdassa ca pudgalapariNAmatvAtprativiziSTapariNAmAnugRhItaH pudgaladravyarUpa eva, ata eva mUrtatvaMdravyAntaravikriyApAdanasAmarthyAcca / na ca zabdo na pudgalapariNAmo nizchidrabhavanAbhyantarato nirgamanAt, tatra bAhyataH pravezAt, vyavadhAyakAbhedanAdezca darzanAt, yastu pudgalasvabhAvo na tasyaivaMdarzanaM, yathA loSThAdeH, tathAdarzanaM ca zabdasya, tato na pudgalasvabhAvatvamiti vAcyam, pudgalasvabhAvatve'pi tadavirodhAt, sUkSmasvabhAvatvAddhi tasya nizchidranirgamanAdayo na viruddhayeran snehAdisparzAdivat, kathamanyathA pihitakalazAbhyantaratastailajalAderbahinirgamanaM snigdhatAdivizeSadarzanAdanumIyeta / kathaM vA pihitanizchidramRddhaTAderjalAbhyantaranihitasyAntarazItasparzopalambhAtsalilapravezo'numIyeta, tadabhedanAdikaM vA tasya nizchidratayA prekSaNAtkathamutprekSeta, tasmAtsnehAdisparzAdibhirvyabhicArI hetuH / na ca zabdo na pudgalasvabhAvaH, asparzatvAt sukhAdivaditi bAdhakasadbhAvAnna pudgalasvabhAvatvaM zabdasyeti vAcyam, hetorasiddhatvAt, yataH karNazaSkulyAM kaTakaTAyamAnasya prAyazaH pratighAtahetoH zravaNAdhupaghAtinaH zabdasya prasiddhirasparzatvakalpanAmastaGgamayati / na ca zabdasya pudgalaparyAyatve cAkSuSatvaprasaGga iti vAcyam, gandhaparamANuvadadRzyatvAt, etena zabdasyAkAzaguNatvaM nirastaM mUrttatvAt, nahi rUpAdayo vyomaguNA iti vyavahAraH zobhate tasmAt pudgalAnAmeva tathAvidhaH pariNAmaH zabdavyapadezamaznute, tathA ca pariNAmapariNAminorabhedena syAdravyaM syAdguNa iti vijJeyam / andhakArastAvatpudgalapariNAma eva bhittyAdivad dRSTipratirodhakAritvAt, paTAdivadAvAraka tvAt, na tu tejo'bhAvarUpaH, vyavadhAnakriyAsAmarthyAt bhittyAdivat, abhAvarUpatve hi niSkriyatvena 1. svayaM vizeSaNAnAmarthamAhAnAdIti / 2. zabdasya mUrtapudgalapariNAmatvAdevetyarthaH / zabdasya mUrttatve hetvantaramAha dravyAntareti, cazabdo hetvantarasamuccAyakaH, tena pratIpayAyitvAdvArAnuvidhAyitvAdityAdayo hetavo grAhyAH // 3. dRSTaLavadhAnakaraNe sAmarthyAdityarthaH / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tattvanyAyavibhAkare vyavadhAnakriyAkartutvaM na syAttasya, na ca yatkAryadravyaM na tattaijasena prakAzena virudhyate, virudhyate ca tamaH, tato na dravyakAryaM taditi vAcyam, tejaHprakAza-yorekatvenAbhyupagamAt, jalAdidravyasya ca tadvirodhakatvenoktahetorasiddhatvAt / na ca tejaHprakAzayorekatvaM na sambhavati, dhArAdhare nirantaradhAraM varSatyalindakAdipratiSThApitena pradIpena bahirapi pradyotanAt, anyathA jalapAtena prazAntatayA bahiHprakAzo na dRzyeteti vAcyaM, tathA vidhatvamaparityajatAM pradIpasambandhinAM pudgalAnAM jalabindusamparkeNa tathAvidhatvaparityAgAt tatsamakAlameva pradIpazikhayA vikIrNAnAM kRzAnupudgalAnAmapareSAM tadAkAzadezaprApteH teSAJca pariNAmavizeSato vaDavAnalAvayavAnAmiva jalapAtena zamayitumazakyatvAt, tathA ca pariNAmavaicitryAt pudgalAnAM virodhAvirodhapariNAmabhAktvena nAsmAkaM kazcana virodha iti / evamudyoto'pi candragrahanakSatrAdInAM zItaprakAzaH, sa AhlAdakatvAt prakAzakatvAcca jalAgnyoriva mUrttadravyapariNAma eva, padmarAgAdInAM prakAzo'pyudyoto'nuSNAzIta-tvAtpudgalapariNAmaH / prabhA ca sUryAcandramasostejasvipudgalAnAJca prakAzarazmibhyo niryadupaprakAzaH so'pi viralaprakAzarUpatvAt pudgalapariNAma eva / evaM chAyApi dravyaM kriyAvattvAddhaTavat chAyA gacchatIti pratyayAttasya kriyAvattvam / dezAddezAntaraprAptyupala-mbhato'pi tatsiddheH / na ca vArakadravyeNa tejasaH sAnnidhyaniSedhe vArakadravyagatakriyAyAH tejo'bhAvarUpAyAM chAyAyAmAropeNa chAyA gacchatIti vyavahAra iti vAcyam, mukhyakriyAyA bAdhAbhAve AropAsaMbhavAt, tasyA gatimattve bAdhakAbhAvAt, evaM ziziratvAdApyAyakatvAcca jalavAtAdivad dravyatvasiddheH evamAtapo'pi divAkaravimAnAtsvabhAvataH zItalAdapi samupajAyamAna uSNaprakAzarUpa: pudgalapariNAma eva tApajanakatvAt, svedahetutvAduSNatvAtkRzAnuvaditi // have pudgalonA kevala sparza Adi ja dharmo (guNo) che, bIjA nathI ema nahi. paraMtu zabda Adi paNa pugatAnA dharmo (paryAyo) cha. te vastune 4 cha : bhAvArtha- zabda-aMdhakAra-udyota-prabhA-chAyA-Atapa Adi rUpa pariNAma (paryAya)vALo paramANu rUpa pula che. vivecana- zabda, pratyeka arthamAM niyata ane saMgata evA varNa Adi rUpa vibhAgavALo dhvani, e 'za6.' 1. utpattisthAnasthAnAmeva pradIpapudgalAnAM jalena virodho, na tato bahinissRtAnAmiti syAdvirodhassyAdavirodhazceti bhAvaH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20, tRtIya kiraNe 153 arthAt anAdi vRddha puruSonI paraMparAnA karela saMketa (jema ke- A zabdano A artha vAcya che. A vAcyano A zabda vAcaka che, AvI puruSAdhIna-arthabodhaka zakti)nI prasiddhinA vize (svAbhAvika, yogyatA nAmaka zabdanI arthapratipAdana zakti vaze paNa) pratyeka arthamAM niyata, parasparanI apekSAthI zabdanA vAcyabhUta, eka artha karanAra vAcakapaNuM hoI zibikAnA udvAhakanI mAphaka (jema zibikA ane zibikAne upADanAra paraspara apekSA rAkhI eka kArya kare che, tema zabda ane artha paraspara apekSA rAkhI AtmAnA jJAna rUpa eka kArya kare che.) saMgata, varNa, (akAra Adi, bhASAvargaNAnA paramANu rUpa pudgalothI janita varNa) pada, (varNasamudAya rU5) vAkya (padonA samudAya rU5) arthAt varNa-pada-vAkya rUpa ane avyakta zabda (beindriyathI mAMDI tiryaMca paMcendriyono je zabda, paraspara pattharonA athaDAvavAthI thato zabda tathA vAjiMtra Adino zabda ane vyakta akSaronA abhAvathI avyakta zabda) nAmaka prakAravALo dhvani ja "zabda" (kAnathI grahaNa thatuM hoI zrotragrAhya zabda) kahevAya che. te zabda pudgalanA pariNAma rUpa hovAthI viziSTa pariNAmathI pariNata pudgaladravya rUpa che. (te zabda,meghanA avAjanI mAphaka svAbhAvika ane jIvavyApAra rUpa prayogajanya prAyogika. jema kemRdaMga Adino avAja (tata), vaNA Adino dhvani (vitata), kAMsIjoDA Adino avAja (ghana), vAMsaLI vagereno avAja (zuSira), karavata-kASTha AdinA saMgharSaNajanya avAja (saMgharSa), ane vyakti vANIvALA manuSya Adi vaDe varNapada-vAkyanA AkAre bolAya te bhASA viziSTa arthanA bodha pratye hetu rUpe zabda che.) te zabda pudgaladravyanA pariNAma rUpa hoI mUrta (rUpa-rasa-gaMdha-sparzavAna) che. ataH zabda rUpa pudgaladravya jema pariNAmI hoI mUrti che (mUrta hoI pariNAmI che), tema zabdamAM rahela rUpIpaNuM (pugalapariNAma) che, kema ke- jema pIMpaLa vagere vastuo dravyAntaranA vaikArika saMyogathI vikRta mAluma paDe che, tema zabda paNa varNonI utpattinA sthAna rUpa kaMTha, mastaka Adi dravyAntaranA vikArathI vikRta thato dekhAya che. jayAre Dhola vagere vagADavAmAM Ave che, tyAre nIcenI bhUmimAM kaMpana thAya che. AnuM kAraNa zabdanI mUrtatA che. zaMkha vagerenA tIvra zabdo kAnane baherA karI mUke che. AvuM sAmarthya AkAza AdimAM nathI. jema parvatathI pratighAta pAmelo patthara pAcho paDe che, tema parvata sAthe ke game te sthaLe athaDAyela zabdano paDagho paDe che. sarvatra zabda jaI zake che. agaranA dhUpanI mAphaka zabdamAM phelAI javAnuM sAmarthya che. zabdanuM visarjana thAya che. jema ghAsa, pAMdaDAM vagerene vAyu laI jAya che, tema zabdane vAyu laI jAya che. dIvAne jema saghaLI dizAo grahaNa kare che, tema zabdane sarva dizAo sthAna Ape che. jema abhibhAvaka sUryamaMDaLanA prakAza vaDe, jema tArAsamUha Adi abhibhavanIya bane che-dabAya che, tema abhibhAvuka moTA zabdathI alpa zabda abhibhavanIya che. tethI pulapariNAma rUpa zabda che. zaMkA- zabda pudgalanA pariNAma rUpa nathI, kema ke- chidra vagaranA makAnanI aMdarathI te nIkaLe che. tyAM bahArathI praveza che. vyavadhAyaka (vacce AvanAra) ne nahi bhedavA vagere dekhAya che, kema ke-je pudgalano Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tattvanyAyavibhAkare svabhAva che, tenuM A pramANenuM darzana nathI. jema ke- patthara vagerenuM darzana evaMca zabdamAM te prakAranuM darzana hoI pugalanuM svabhAvapaNuM nathI. samAdhAna- zabdamAM pudgalanuM svabhAvapaNuM hovA chatAM praveza-nirgamanano virodha nathI. kharekhara, te zabdanA, sUkSma svabhAvanA kAraNe saghana bhavanamAM nirgamana vagere, sneha Adi sparza AdinI mAphaka virodha vagara ghaTI zake che. jo Ama na mAnavAmAM Ave, to AcchAdita ghaDAnI aMdarathI tela ane jaLa AdinuM bahAra nIkaLavuM, viziSTa snigdhatA Adi (sneha Adi)nA dekhAvathI kevI rIte anumAnaviSaya banI zake ? AcchAdita saghana mATI, ghaDA vagerenI aMdaranI zItasparzanA anubhavathI, jaLamAM ghaDo rAkhelo hatoevuM kevI rIte anumAnaviSaya banI zake ? te zabdanuM, tema kAnane athavA nahi bhedavA vagere nicchidrapaNAe darzana hovAthI kevI rIte unmelA (taka)no viSaya bane? mATe nirgamana-praveza vyavadhAka abhedana rUpa hetu, sneha Adi spardhAdinI sAthe vyabhicArI che. arthAt pudgala-pariNAmAbhAva rUpa sAdhyanA abhAvavALA ghaDA rUpa pugalamAM sneha Adi sparza Adi dazyamAna che. zaMkA- zabdamAM pudgalanuM svabhAvapaNuM nathI, kema ke- zabda sparza vagarano che. jema ke- sukha Adi. A pramANe bAdhaka pramANano sadbhAva hovAthI zabdanuM pudgalasvabhAvapaNuM kevI rIte? samAdhAna- karNazakhulImAM (kAnamAM rahela polANamAM) kaTra-kaTra, evA avAja karatA prAyaH pratighAtanA kAraNa rUpa, kAna vagerene upaghAta karanAra zabdanI prasiddhi hoI, sparzarahitapaNA rUpa hetu svarUpAsiddha che, kema ke- pakSabhUta zabdamAM sparza sahitapaNuM che. mATe zabdamAM sparzarahitapaNAnI kalpanA asaMgata thaI jAya che. zaMkA- zabdane jo pugalano paryAya mAno, to zabda AMkhathI dekhAto hovo joIe. AvI Apatti kema nahi Ave? samAdhAna- gaMdha jema indriyano viSaya hoI paudgalika che, tema zabda indriya viSaya hoI paudgalika che. jema gaMdhadravyamAM, atyaMta saghanapradezamAM praveza-nirgamana anavarodha che, tema zabdamAM praveza-nirgamana apratighAtI hoI zabda paulika che. jema gaMdha paramANudravya acAkSuSa-prANagrAhya hoI paudgalika che, tema zabda acAkSuSa-zrotramrAhya hoI paudgalika che. mATe zabda AkAzano guNa nathI paraMtu pudgalano guNa che, kema ke-rUpI che, indriyapratyakSa che. mATe rUpa, rasa Adi AkAzanA guNo che. Avo vyavahAra zobhato nathI. jema pudgalono ja rUpa Adi pariNAma che, tema pudgalano tathAvidha pariNAma zabda che. pariNAma ane pariNAmInA bheda-abhedanA svIkArathI zabda, dravya paNa che ane guNa paNa che. | sarva vastuo dravyaparyAyAtmaka che. abhedanI apekSAe dravyanI pradhAnatAe paryAyane potAnI kulimAM samAvIne dravya che. zabda e pudgaladravya paNa che. paryAyanayanI apekSAe bhedapa zabda pudgalano (paryAya) guNa che. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20, tRtIya kiraNe vaLI bIjI vAta evI che ke - pAzcAtya vaijJAnika saMzodhananA anusAre 'vAyaralesa-TeligrApha-TelIphonareDIyo-phonogrApha' nAmavALA yaMtromAM zabdanuM grahaNa pratyakSasiddha anubhavAya che. rUpI pudgalo sivAya arUpI AkAza dharmAdi dravyonuM grahaNa thatuM nathI. mATe zabda pudgalaguNavALo rUpI che. 155 jema zabda pudgalanA pariNAma rUpa che, tema aMdhakAra pudgalanA pariNAma rUpa ja che, kema ke-bhIMta AdinI mAphaka dRSTinA pratibaMdhane karanAra che ane paTa AdinI mAphaka dRSTino AvAraka che. paraMtu aMdhakA2 teja-prakAzanA abhAva rUpa nathI, kema ke- dRSTinA vyavadhAna rUpa kriyAnuM sAmarthya che. jema ke- bhIMta Adi. ataH tamaH paudgalika che, kema ke- mUrttatva Adino yoga che. prakAzano virodhI tamaH che, mATe dravya rUpa kArya te tamaH kevI rIte ? jo aMdhakArane tejanA abhAva rUpa mAnavAmAM Ave, to kriyArahitapaNuM hovAthI te aMdhakAranuM vyavadhAna rUpa kriyAnuM kartRtva na thAya ! zaMkA - je kArya rUpa dravya che, te taijasa prakAzanI sAthe virodhI nathI. vaLI taijasa prakAzano virodhI tamaH che, mATe dravya rUpa kArya te tamaH kevI rIte ? samAdhAna- teja kaho to prakAza ane prakAza kaho to teja banne eka arthavAcaka hoI eka che, evo svIkAra che. jaLa Adi dravya tejano virodhI che, mATe pUrvokta hetu svarUpAsiddha che; kema ke-jaLa Adi kArya dravya che, te teja-prakAzano virodhI che. arthAt pakSa rUpa jaLa AdimAM teja-prakAzano virodhAbhAvAbhAvavirodha che. zaMkA- teja ane prakAzanI ekatA saMbhavatI nathI, kema ke-oTalA AdimAM rAkhelo dIvo, niraMtara dhArAe varasAda varasato hovA chatAM bahAra prakAza Ape che. ane jo virodha hoya to bahAra na dekhAvo joIe, kema ke- jaLanA paDavAthI prakAza prazAnta thaI ja gayo ne ? samAdhAna- prakAza rUpI pradIpanA pudgalo, bahAra nIkaLelA jaLabiMduonA saMparkathI prakAzarUpatAne choDe che. tenA sarakhA kALamAM pradIpanI zikhAe pheMkelA bIjA agninA pudgalo te AkAzapradezamAM vyApta thAya che, te agninA pudgalo (pradIpanI razmio) pariNAmanI vicitratAthI vaDavAnalanA avayavonI mAphaka jalapAtathI prazAnta thaI zakatA nathI. (utpattisthAnamAM rahenAra ja pradIpa pudgalono jaLanI sAthe virodha che, utpattisthAnathI bahAra nIkaLela pradIpa pudgalono jaLanI sAthe virodha nathI. apekSAe virodha paNa che - avirodha paNa che, paraMtu sarvathA jaLa ane agnino virodha nathI ja.) tathAca pariNAmanI vicitratAthI virodha-avirodha pariNAmane bhajanArA pudgalo hoya che, mATe amone koI jAtano virodha nathI. evaM 'udyota' caMdra-graha-nakSatra Adino zItaprakAza (cAMdanI vagere) AlhAdakAraka hovAthI-jaLanI mAphaka prakAzaka hovAthI, agninI mAphaka mUrtadravyanA pariNAma rUpa ja che. padmarAga Adino udyota uSNa nahi-zIta nahi, evo udyota pudgalapariNAma rUpa che. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tattvanyAyavibhAkare prabhA-sUrya-caMdranI ane tejasvI pudgalonI prakAza razmiomAMthI nIkaLato je bIjo upaprakAza, te "prabhA' kahevAya che. te paNa virala prakAza rUpa hovAthI pudgalapariNAma rUpa ja che. evaM "chAyA'-pugaladravya che, kema ke- kriyAvAna che. jema ke ghaDo. 'chAyA jAya che'- AvI pratItithI chAyA kriyAvAna che. eka bhAgamAMthI bIjA bhAganI prAptinA anubhavathI paNa te chAyAmAM te kriyAnI siddhi che. zaMkA- pratibaMdhaka dravya vaDe tejanA sAnnidhyano abhAva thavAthI, pratibaMdhaka dravyamAM rahela kriyAno tejanA abhAva rUpa chAyAmAM Aropa karI "chAyA jAya che'- evo vyavahAra mAnIe to zo vAMdho? samAdhAna- jo mukhya kriyAmAM bAdha (anupapatti) Ave, to Aropa karAya che. ahIM mukhya kriyAmAM bAdhano abhAva hoI Aropano asaMbhava che. te chAyA gatimAna hoI chAyAnI gatikriyAmAM bAdhakapramANano abhAva che. A pramANe chAyAmAM zItasparza che. jema jaLamAM che, tema chAyAmAM ApyAyana (vRddhi) che. jema pavanamAM che, tema zItasparzavALI chAyA che, mATe dravya che. jema ke- jaLa vRddhivALI chAyA che, mATe dravya che. jema ke- pavana. tathA "AtA'- svabhAvathI zItala paNa sUryanA vimAnathI pedA thato USNa prakAza rUpa Apa paNa pudagalapariNAma rUpa ja che, kema ke-tApajanaka che. parasevAno hetu hoI, USNa hoI, agninI mAphaka Atapa paNa pudgaladravya che. nanu pRthivyA gandharasarUpasparzavattvAjjalasya rasarUpasparzavattvAttejaso rUpasparzavattvAdvAyossparzamAtravattvAnna pudgalapariNAmatvaM sparzarasagandhavarNavatAmevAgame pudgalatvapratipAdanAt, eSAM ca pRthivyAdInAM vijAtIyaparamANvArabdhatvAdityAzaGkAyAmAha paramANUnAM pariNAmavizeSA eva pRthivIjalatejovAyavaH / 21 / paramANUnAmiti / pariprAptabandhapariNAmAH paramANava eva skandharUpAH pRthivyAdayaH, evaM pRthivyAdayaH paramANupariNAmavizeSAH sparzAdimattvAt, ye na tatparyAyA na te sparzavanto yathA'kAzAdayaH, sparzAdimantazca pRthivyAdayastasmAtparamANuparyAyA iti tatpariNAmavizeSatvasiddhiH, na ca sparzAdimattvaM pakSakadezAsiddham, jalAdau gandhAdyabhAvAditi vAcyam, sparzavattvena gandhAnumAnAt, kvacijjalAdau gandhAdhupalabdhezca / na ca tatsaMyoginAM pArthivadravyANAM saMyogena tadguNatvena gandhopalabdhistatreti vAcyam, sAdhyasamatvAt, tatra tadviyogakAlAdarzanAt, kvacidanudbhUtasvabhAvatvenaivAnupalabdheH / evaM tejo'pi sparzAdi 1. vartamAnakALamAM paNa pAzcAtyadezIya vaijJAnikatA anusAre "je phoTogrApha saMjJAvALuM pratikRti nirmANa nIkaLela che, te phoTogrApha chAyAnA pulane pratyakSa kare che. chAyA pula rUpa pratibaMdha che, ema zAstramAM kahyuM che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, tRtIya jirane 157 svabhAvakaM, tadvatkAryatvAd ghaTavat, sparzAdimatAM hi kASThAdInAM kAryaM tejaH, tatpariNAmAcca, upabhuktasya hyAhArasya sparzAdiguNasya vAtapittazleSmavipariNAmaH, pittaM ca jaTharAgnirucyate tasmAtsparzAdimattejaH / tathA vAtazca prANAdiH, tato vAyurapi sparzAdimAniti bhAvaH / athAjIvanirUpaNaM nigamayatItIti / / ityajIva nirUpaNamiti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkAra zrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAmajIvanirUpaNo nAma tRtIyaH kiraNaH // zaMkA- gaMdha-rasa-rUpa-sparzavAna hovAthI pRthvI, rasa-rUpa-sparzavAna hovAthI jaLa ane rUpa-sparzavAna hovAthI teja, mAtra sparzavAna hovAthI vAyu pudgalapariNAma rUpa nathI, kema ke-sparza-rasa-gaMdha-rUpavaMto ja pudgala' kahevAya che, evuM AgamamAM pratipAdana che. ane pRthvI Adi bhinna bhinna jAtivALA paramANuothI Arabdha (janya) che, to pRthvI Adi pudgalapariNAma rUpa kevI rIte? ane pRthvInA Adi rUpa bhedo kevI rIte? bhAvArtha-samAdhAna- "paramANuonA viziSTa pariNAmo ja pRthvI-jaLa-teja-vAyu che." baMdhapariNAmane (viziSTa RkSatA snehayukta-spaSTa baddhapulono paraspara AzleSa rUpa baMdhapariNAmane) pAmelA paramANuo ja, skaMdha banelA, pRthvI-jaLa Adi rUpe kahevAya che. niyama- je pugala paryAya rUpa nathI, te sparzavALA nathI. jema ke- AkAza Adi. pRthvI Adi sparza AdivALA che tethI paramANuonA paryAyo che. AvI rIte te paramANuonA pariNAma vizeSatAnI siddhi samajavI. zaMkA- ahIM sparza Adimattva rUpa hetu pakSanA ekadezamAM avRtti hoI pakSeka dezAsiddha (bhAgAsiddha) che, kema ke-jaLa Adi pakSanA ekadezamAM gaMdha Adino abhAva che. to jaLAdi, sparza vagere catuSTayavALA kevI rIte? samAdhAna- jayAM sparza che, tyAM gaMdha Adi avazya che, mATe sparza dvArA gaMdha jaLAdimAM anumAnasiddha che. vaLI koI jagyAe jaLAdimAM gaMdha AdinI upalabdhi (sAkSAtkAra) thAya che eTale jaLAdimAM gaMdha Adi che. zaMkA- jaLanI sAthe saMyogavALA pArthiva dravyono guNa hoI jaLa AdimAM gaMdhanI upalabdhi che. jala AdimAM gaMdha aupAdhika che, svAbhAvika nathI. to kaho ke - jaLAdi svAbhAvika gaMdhavALA kevI rIte ? Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- pRthvIno guNa gaMdha che. pRthvInA saMyogathI jaLAdimAM gaMdhanI upalabdhi aupAdhika che. arthAt jaLAdi gaMdha vagaranA che, kema ke- pRthvImAM ja gaMdha che. A hetu sAdhyasama eTale asiddha che, kema kepRthvI Adi cAramAM gaMdha Adi cAranA viyogano kALa dekhAto nathI. pRthvI Adi cAramAM gaMdhAdi cAra udbhUta svabhAvavALA hoI upalabdha thAya che, kavacit anubhUta svabhAvavALA hoI upalabdha thatA nathI. 158 jema pRthvI ane jaLa paramANu pariNAmavizeSa che, tema teja paNa sparza Adi svabhAvavALo che, kema kepRthvI AdinA kAryanI mAphaka kArya che. jema ke- ghaDo. kharekhara, sparza AdivALA kASTha AdinuM (agni) kArya teja che ane te tejanA pariNAmathI khAdhelA sparza Adi guNavALA AhArano vAta-pitta-kapha rUpa vagere pariNAma che. vaLI pittane jaTharAgni tarIke kahevAya che, tethI sparza AdivALo teja che. jema pRthvI-jaLa-agni paramANuonA pariNAmI ja che, tema vAyu paNa paramANuonA pariNAmavizeSa che. vAyu prANa Adi rUpa che. (nAsikAgra) hRdaya, nAbhi ane paganA aMguThA sudhInA viSayavALo pavana 'prANa' DokanI pAchaLano pITha, gudA ane paganI pAnI sudhIno pavana 'apAna' sarva sAMdhA, hRdaya ane nAbhimAM rahelo pavana 'samAna' hRdaya ane mastakanI vacceno pavana 'udAna' ane sarva cAmaDImAM rahelo pavana 'vyAna.' A pramANe pAMca prakArano vAyu paNa sparza-AdivALo che, evo bhAva samajavo. -: prazasti : iti tapogacchanabhomaNi zrImad vijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImad vijayakamalasUrIzvara caraNakamalamAM sthApita bhaktinA samudAyavALA, teozrInA paTTadhara zrI vijayalabdhisUrie racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM ajIvanirUpaNa nAmanuM trIjuM kiraNa samApta thAya che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM tRtIya kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. iti tRtIya kiraNa Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturthaH kiraNaH // tadevaM jIvAjIvau lakSaNaprakArAbhyAM samAsato'bhidhAya kramAyAtaM puNyatattvaM nirUpayituM tallakSaNamAha paudgalikasukhotpattijanakaM karma puNyam / paudgalikametat / 1 / paudgaliketi / paudgalikasukhotpAdahetutve sati karmatvaM lakSaNArthaH, pApe'tivyApti vAraNAya satyantaM kAlAdisamavAye'tiprasaGgabhaGgAya vizeSyam / muktisukhavAraNAya paudgaliketi sukhavizeSaNam / yadi mokSasukhajanake karmatvAbhAvAdeva nAtivyAptirata: paugaliketi vyarthamityucyate tadA paugalikasukhapadeneSTagatijAtizarIrendriyaviSayAdayo vivakSitAstathA ca zobhanagativarNAdyanuguNaM zubhAnubhAvaJca puNyamiti phalitArthaH / nanu pazvAdayo devadattaguNAkRSTAssanto devadattamupasarpanti tamprati niyamenopasarpaNAd grAsAdivaditi grAsAderAkarSaNaM yathA prayatnenAtmaguNena bhavati tathA pazvAdInAM devadattAtmaguNAbhyAM dharmAdharmAbhyAM bhavatIti nyAyAditaMtrAntarIyairdharmAdharmAtmakapuNyapApayorAtmaguNatvAbhyupagamAdatrApi kiM puNyaM guNo vA pagalavizeSo veti zaMkAyAmAha-paudgalikametaditi / etatpuNyaM paudgalikaM pudgala-pariNAmatvAtpaudgalikamityarthaH / pazvAderAkarSaNaM hi loke rajjvAdinA saMyogena dRSTaM, adRSTena tveSAmAkarSaNaM kathaM vA syAnna saMyogena dravyayoreva saMyogAbhyupagamAt, na samavAyena asiddhaH, nApi svAzrayasaMyogena, adRSTAzrayasyAtmano vibhutvasyApramANatvena pazvAdinA saMyogAsaMbhavAditi bhAvaH / nanu nAstyeva puNyaM pApaM vA karma, kAyAkAreNa pariNatebhyo bhUtebhya eva 1. ArogyacirajIvitvADhyatvakAmabhogasaMtoSapravrajyAmokSarUpeSu sukheSu mokSameva sarvottamaM sukham, pareSAM duHkhapratIkAramAtratvAt sukhAbhimAnajanakatvAcca, tattvato na sukhametadeva ca paugalikaM sukhamiti bhAvaH // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tattvanyAyavibhAkare sukhaduHkhAdyutpAdasaMbhavAditi cenna, zarIrAkArapariNatapudgalAnAM sAdhAraNyena sukhaduHkhavaiSamyasya jIveSu dRSTasyAnupapatteH, dRzyate hi sukhitvaM kasyacideva kadAcideva duHkhitvaJca tathA, bhUtAnAmeva tannibandhanatve vaicitryamidaM na syAdeva, na caitadvaiSamyaM nirnimittaM, tathAtve paramANuvannityaM sattvaM gaganakusumAdivannityamasattvaM vA syAnna tu kAdAcitkatvaM, na cAkasmikatvameva kAdAcitkatvamiti vAcyam, kAraNanirapekSotpattikatvasyAkasmikatve nirantarotpattiprasaGgAt, sAmagrIvaikalyasya vA pratibandhakasya vA kasyacidabhAvAt, kAraNotpattibhyAM rahitatvameva taditi cettadA tayonityatvaM vA, atyantAsattvaM vA syAt, bhavatu nityatvamiti cenna tayorutpAdavinAzitvenAnubhavAt, ata eva ca nAtyantAsattvaM, atha nAnyasmAt kasmAdapi bhavanamapi tu svasmAdityAkasmikatvamiti cedasataH svapadArthatve tasmAtkasyacidapyutpattyabhAvAt, yadi svaM sadeva tarhi kimutpattyA, sattvArthamevotpattergaveSaNAt, tasmAdavazyaM kAraNena kenApi bhavitavyameva, bhavatu tahi bhUtAtiriktaM kiJcidekameva tatkAraNamavilakSaNAdapi kAraNAt kAryavaicitryasya pradIpAdau darzanAt, pradIpo hi prakAzakArI tailavinAzakArI varttivikArakArI ceti, tathApi vaicitryAnupapatteH, sarve sukhino vA syurduHkhino vA, dRzyate ca sukhAdivaicitryaM, tadavazyameva vicitrasya karmaNaH phalamabhyupeyam / astyeva pradIpAdAvapi vaicitryaM, yena rUpeNa prakAzakArI pradIpAdirna tena rUpeNa vartivikArakArI pratikSaNaM paryAyabhedAt, na ca srakcandanavanitAdayassukhasya hetavo viSAhikaNTakAdayastu duHkhasyeti pratyakSA eva sukhaduHkhahetavaH kimadRSTena nimittAntareNeti vAcyam, vyabhicArAt tAdRgvanitAdipadArthasattve'pi putrAdiviyogavyathitasya sukhAbhAvAt sukhe'pi duHkhe'pi tAratamyadarzanAt, naitadadRSTaM kamapi hetumantareNa yujyate, tadeva puNyapApAtmakaM bahuvibhedamadRSTaM karmetyucyate, nanu kANatvakhaJjatvAdizarIrAdivailakSaNyena yadi karma sAdhyate tarhi kAryasya mUrttatvena karmApi mUrta syAditi cetsatyamasmAbhiH prayatnena sAdhayitavyasya bhavataiva sAdhanAt mUrtameva hi karma, tatkAryasya zarIrAdermUrttatvAt, yasya yasya kArya mUrtaM tattatkAryasya kAraNamapi mUrtam, yathA ghaTasya paramANavaH, yaccAmUrta kAryaM na tasya kAraNaM mUrtaM yathA jJAnasyAtmA / tathA mUrtaM karma, tatsambandhe sukhAdi saMvidasti, yathA''kAzasambandhe, evaM yatsambandhe vedanodbhavaH tanmUrtaM dRSTaM yathA'nalaH, bhavati ca vedanodbhavaH karmasambandhe tasmAttanmUrta, tathA mUrtaM karma, Atmano jJAnAdInAJca taddharmANAM vyatiriktatve sati bAhyena sragAdinA balasyAdhIyamAnatvAd yathA snehAdyAhitabalo ghaTaH, AdhIyate ca bAyaimithyAtvAdihetubhUtairvastubhiH karmaNa upacayalakSaNaM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 sUtra - 1, caturtha kiraNe balaM, tasmAttanmUrta, evaM mUrtaM karma, AtmAdivyatiriktatve sati pariNAmitvAt, kSIravat, na cAyaM heturasiddhaH, karmakAryasya zarIrAdeH pariNAmitvadarzanAt, yasya kAryaM hi pariNAmi so'pi pariNAmI, yathA dadhnastakrAdibhAvena pariNAmAtpayaso'pi pariNAmitvamiti / na cAbhrAdivikArANAM yathA vaisrasikI vicitrarUpatayA pariNatirabhyupagamyate tathA paridRzyamAnaM zarIrameva kANatvakhaJjatvasukhitvaduHkhitvAdibhAvairvicitratayA pariNamati kimantargaDunA karmaNeti vAcyam, karmaNo'pi zarIratvAt, taddhi kevalaM zlakSNataramabhyantaraJca jIvasaMzliSTatvAt, yathA ca bAhyatanorabhrAdivikAravadvaicitryamabhyupagamyate tathaiva karmatanorapi tadabhyupagamasya nyAyyatvAt / na ca bAhyatanostatsvIkAra ucito dRzyatvAt, karmarUpAyAstu sarvathA'pratyakSatvAdvaicitryaM kathamicchAma iti vAcyam, maraNakAle dRzyamAnasthUlazarIrasya sarvathA vipramuktasya jantorbhavAntaragatasthUlazarIragrahaNahetusUkSmakarmazarIrasyAvazyakatvAt, anyathA dehAntaragrahaNAnupapattermaraNAnantaraM sarvasyApyazarIratvAdayatnenaiva saMsAravyavacchittiH syAt / na ca mUrtasya karmaNo'mUrtenAtmanA sambandho na syAditi vAcyam, mUrtasya ghaTasyAmUrtenAkAzena sambandhAt, saMsAriNo jIvasya sarvathA'mUrtatvAbhAvAcca / tasmAtsiddhaM karma vicitraM mUrtaJcetyalaM prasaGgena // tatra puNyamidaM kAryakAraNabhedena dvividhaM, supAtradAnAdibhirvakSyamANaiH kAraNaissAtoccairgotrAdikamanubhUyate jIvaiH, tatra supAtradAnAdikaM kAraNAtmakaM puNyaM, sAtoccairgotrAdikantu kAryAtmakaM, AtmazubhAdhyavasAyasya tu puNyatvamaupacArikamamUrttatvAt, mUrtasyaiva bandhakatvAcca / tadidaM puNyapApAtmakaM karma saMtatyA'nAdyaM, saMsArasyAnAditvAt, anyathA pUrvaM jIvasya pazcAtkarmaNassambhavaH, pUrvaM vA karmaNaH pazcAjjIvasya, ubhayorapi vA yugapadvAcyaH, tatraiko'pi pakSo na sambhavati, nirhetukatvenAtmanaH prathamaM sambhavAsaMbhavAt, tasyAnAdisiddhatve'pi pazcAt karmabandho naM saMbhavatyeva, kAraNAbhAvAt / niSkAraNaM vA sambhave muktasyApi karmabandhApatteH, tathA prathamaM karmasamudbhavo'pi na nyAyyaH, karturjIvasya tadAnImabhAvAt, akriyamANasya karmatvAyogAt, kAraNaM vinaiva tasya samudbhave nAzasyApyakAraNatvApatteH / tathA na yugapadutpattisambhavaH, ubhayasyApi nirhetukatvAt, yugapadutpannayostayoH kartRkarmabhAvasya savyetaragoviSANayorivAsambhavAt / tasmAdanAdireva jIvakarmaNoH sambandhaH / na ca jIvakarmasaMyogasantAnasyAnAditve jIvanabhasorivAnantatvamapi syAditi vAcyam, bIjAGkarAdInAM saMtAnasyAnAderapi sAntatvadarzanAt, dRzyate hi bIjAGkarayormadhye'nyatarasyAnivartitakAryasyaiva 1. nanu ghaTenA''kAzasya saMyoge na mUrtatvaM nibandhanamapitu vyApakatvamityanuyoge tvAha saMsAriNa iti // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tattvanyAyavibhAkare vyuccheda iti / tathA ca mithyAtvAviratikaSAyayogarUpairbandhahetubhirjIvo'STavidheSu audArikAdikarmavargaNApudgaleSu karmazarIragrahaNayogyAn pudgalAnAdatte, karmatayA ca grahaNasamaya eva tAn pariNamayya zubhAzubhapariNAmAnusAreNa karmapudgaleSu sthitirasAdIn niSpAdya kSIrodakavadAtmapradezaissaha saMzleSayati / evambhUta eva tasya svabhAvo yat karmavargaNAgataM karmayogyameva dravyamekakSetrAvagADhameva rucakapradezabhinnaH sarvairapi svapradezai rAgadveSaklinasvarUpatvAjjIvo gRhNAti na tu svAtmabhinnapradezAvagADhaM kaizcideva pradezairgRhNAti / tatra karmarAzizca ghAtyaghAtibhedena dvividhaH, anantajJAnadarzanacAritravIryAtmakAtmaguNAnAM sarvathA dezena vA pratihananasamarthaM karma ghAtikarmetyucyate, jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyarUpASTavidhamUlaprakRtibhUtakarmasu jJAnadarzanAvaraNamohanIyAntarAyacatuSTayamAtmano jJAnAdiguNaghAtakatvAdajJAnAdyazubhavipAkajanakatvAccAzubharUpaM ghAtikarma / vedanIyAyuSkanAmagotracatuSTayantu zubhAzubhavipAkajanakatvAjjJAnAdyavighAtakatvAcca zubhAzubharUpamaghAtikarma, tatra yacchubhaM karma tatpuNyamazubhantu pApam, etaccobhayamapi na mervAdibhAvena pariNataskandhavadatibAdaraM, sUkSmeNa karmavargaNAdravyeNa niSpannatvAnnApi paramANuvadatisUkSmamiti vijJeyam / / puNyanirUpaNa nAmaka caturtha kiraNa A pramANe lakSaNa ane prakArathI jIva ane ajIvanuM saMkSepathI kathana karIne, have kramathI Avela puNyatattvanuM nirUpaNa karavA mATe te puNyanuM lakSaNa kahe che ke bhAvArtha- paugalika sukhanI utpattimAM janaka rUpa karma 'puNya' che. A karma paudgalika che. vivecana-puNya ahIM lakSya che. enA lakSaNamAM paudgalika evA sukhanI utpattijanaka pada vizeSaNa che, jyAre karma e vizeSya che. arthAt paudgalika sukhotpattijanakatva viziSTa karmatva e puNyanuM lakSaNa che. pada kRtya ahIM A pramANe che. karmapuNya'- ema lakSaNa jo karavAmAM Ave, to pApa paNa karma che. tethI pApamAM ativyApti vAraNa karavA mATe "paugalika sukhotpattijanakatva' rUpa vizeSaNa dala mUkela che, kema ke- pApa duHkha pratye janaka che, sukhanA pratye nahi. ___ ' pauli sumotpatti na puSyaM'- ag Aand sqAma bhAve, to kSetra mA emaaNsAdhAraNa kAraNamAM ativyApti vAravA mATe karmatva rUpa vizeSya dala mUkela che. koI ema na samaje kepuNyathI mokSasukha maLe che. AvI gerasamaja na thAya, mATe puNya e paudgalika sukhanuM sAdhana che, mokSasukha sAdhana nathI, e mukhya vAta samajAvavA mATe sukhanuM vizeSaNa paulika rAkhela che; kema ke- puNyanA kSayathI mokSa maLe che. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, caturtha kiraNe 163 vaLI Arogya-dIrdhAyuSya-samRddhapaNuM-kAmabhoga-saMtoSa sarvavirati rUpa pravrajayA-mokSa rUpa sukhomAM mAtra-kevaLa mokSasukha ja sarvazreSTha-parama-akhaMDa-anaMta-AnaMda rUpa che, kema ke sivAya mokSasukha, bIjA badhAM sukho vyAdhipratikAranI mAphaka duHkhapratikAra rUpa che, sukhanA abhimAnane pedA karanArA che ane kSaNika che, mATe vAstavika rIte sukha nathI. eTale ja paudgalanI banAvaTa rUpa puNyajanya sukha che. arthAt puNya dvArA paulika sukha maLe che, mokSasukha maLatuM nathI. e marma samajAvavA mATe sukhanuM vizeSaNa paudgalika rAkhela che. jo mokSasukhajanaka samyagdarzanAdi mokSamArgamAM karmatva rUpa vizeSya dalano abhAva hovAthI ja ativyApti nathI, to sukhanuM paulika e vizeSaNa vyartha che. ema jo kahevAmAM Ave, to paulika sukhapadathI iSTagati-iSTajAti-zubha zarIra-suMdara indriyaviSaya vagere sukhanA sAdhana mAtra ahIM vivalita (adhikRta) che. tathAca zubha gati, varNa Adi anukULa zubha vipAka udayavALuM puNya (karma) che, e phalita thAya che. zaMkA- pazu vagere sakala paugalika vastuo, devadattanA aSTa nAmaka guNathI devadattanI pAse Ave che. jema ke- anna Adi. arthAt jema AtmavizeSa guNa rUpa prayatnajanya anna, phUla, palaMga vagerenuM AkarSaNa thAya che, tema devadattanA AtmavizeSa guNa rUpa dharma-adharma rUpa adRSTa guNathI pazu AdinuM AkarSaNa thAya che. A pramANe 'nyAya Adi darzanAMtarIoe dharma-adharma rUpa puNya-pApane AtmAnA guNa tarIke mAnela che. to ahIM puNya zuM guNa rUpa che ke viziSTa pudgala rUpa che? samAdhAna- uparokta zaMkAnA javAbamAM kahe che ke - "A puNya paudgalika che." iti. arthAt A puNya paulika eTale pudgalanA pariNAmavizeSa rUpa che. kharekhara, pazu AdinuM AkarSaNa lokamAM raju (doraDA) vagerenI sAthe saMyoga dvArA pratyakSa siddha che. paraMtu A pazu AdinuM AkarSaNa adaSTa dvArA kevI rIte thAya? (1) saMyogathI to thAya ja nahi, kema ke-adaSTa e guNa che ane pazu Adi dravya che. "be dravyono ja saMyoga' hoya che. AvA niyamathI guNa ane dravyano saMyoga-saMbaMdha thato nathI. (2) samavAya saMbaMdhathI paNa pazu AdinuM AkarSaNa thaI zake nahi, kema ke- adaSTa guNa ane devadatta AtmAno samavAya saMbaMdha che, nahi ke- pazu AdimAM devadattanA adaSTanA samavAyanI asiddhi che. 1. dharmAdharmAvadaSThaM syAddharmaH svargAdi kAraNam // 161 // gaGgAsnAnAdi yAgAdi vyApAraH sa tu kIrtitaH / karmanAzAjjalasparzAdinA nAzyastvasau mataH // 162 // adharmonarakAdInAM heturnindita karmanaH / prAyazcitAdinAzyo'sau, jIvavRttItvimau guNau // 163 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tattvanyAyavibhAkare (3) svAzraya saMyogathI paNa pazu AdinuM AkarSaNa saMbhavita nathI, kema ke- adaSTanA AzrayabhUta AtmAnuM vibhu(vyApaka)paNuM yuktiyukta nahi hovAthI pazu AdinI sAthe adRSTAdhAra AtmAnA saMyogano asaMbhava che. Avo bhAva samajavo. zaMkA-puNya rUpa ke pApa rUpa karma nathI ja, kema ke zarIranA AkAra rUpe pariNamela pAMca bhUtothI ja sukha athavA duHkhanI utpattino saMbhava che. ema mAnIe to zuM vAMdho? samAdhAna- zarIranA AkAre pariNamela paudgalonI samAnatA sarvatra che. jIvomAM sukha ane duHkhanA cakranI vicitratA je pratyakSa siddha che, te kevI rIte ghaTamAna thAya? e jarA vicArone ! kharekhara, sagI AMkhe dekhAya che ke koI eka jIva-vyakti kadAcita sukhI ane kadAcita duHkhI, arthAt kALabhedathI eka vyaktine potAnI jiMdagImAM sukhano ane duHkhano anubhava thAya che ja. sukha-duHkhanuM mULa kAraNa jo zarIra Adi rUpa bhUto mAnavAmAM Ave, to potAnA jIvanamAM jiMdagIparyata zarIra Adi bhUto samAna-kAyama che. zarIrAdi bhUtomAM pharaka paDato nathI. to A sukha-duHkhanI viSamatA-asamAnatA kAraNakanya che. arthAt AtmapaNAe ke zarIrAdi bhUtanI apekSAe aviziSTa AtmAomAM je A deva-asura, manuSya, tiryaMca Adi rUpa, athavA koI rAjA to koI raMka, koI karoDapati to koI roDapati ane koI DAhyo to koI gAMDo, AvI najaronajara dekhAtI sarvatra vicitratA zuM vagara kAraNe che? jo kAraNa vagara vicitratA jagatanI mAnavAmAM Ave, to nityaM sarvesarva vAto cAnapekSAta'- e rUpa nyAyathI paramANunI mAphaka sukha ke duHkhanI sattA (vidyamAnatA) thaI jAya ! kAM to sukha zAzvata rahe athavA duHkha nitya rahe. sukha-duHkhanA cakranuM parivartana asaMbhavita thaI jAya ! athavA AkAzakusuma AdinI mAphaka sukha ke duHkhanI nitya asattA thaI jAya ! arthAt duHkha ke sukha nitya vidyamAna ke avidyamAna thaI jAya ! sukha ja nathI ke duHkha ja nathI, to pachI tenA vaicitryanI vAta to gaganamAM UDI ja gaI ne ! arthAt sukha-duHkha AdimAM koI vakhata sukha ke koI vakhata duHkha, AvuM kALakRta sukha-duHkhanuM anityapaNuM te asaMbhavita ja thaI jAya ne? zaMkA- sukha-duHkha AdinuM jo kAdAcitkapaNuM-parivartanazIlapaNuM kAraNa vagaranuM mAnIe, to zo bodha Ave ? samAdhAna- hetunirapekSa kadAcit utpattivALA sukha-duHkhanI utpatti-akasmAtu thanAra che, ema mAnavAmAM niraMtara utpattino prasaMga Ave che, kema ke-sAmagrIzUnyatAno ane sarva koI pratibaMdhakano abhAva che. 1. mAjhaMdraGkayormanISi'jayoH sadrUpanIrUpayoH, zrImadurgatayorbalAbalavatornIrogarogAtayoH saubhAgyAsubhagatvasaGgamajuSAstulve'nRtve'ntaraM, yattatkarmanibandhanaM tadapino jIvaM vinA yuktimat / / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 sUtra - 1, caturtha kiraNe zaMkA- kAraNa ane utpattithI rahitapaNuM ja te AkasmikapaNuM che-kAdAcitkapaNuM che, ema mAnIe to zo vAMdho? samAdhAna- jo ema mAno, to te sukha-duHkhanuM nitya sattva athavA nitya asattva thaI jAya ! zaMkA- aho ho ! AkasmikapaNuM eTale nahi samajyA ho ! to samajo tyAre koI bIjA kAraNathI nahi thavApaNuM e artha AkasmikapaNAno che. paraMtu potAnAthI to thavApaNuM che ja. potAnAthI sukha-duHkhanuM vaicitrya mAnIe to zo vAMdho? samAdhAna- "sva" padArtha e zuM che? jo "sva"ne asat padArtha mAnavAmAM Ave, to te asad rUpa svathI koI paNanI (sukha-duHkha AdinI) utpattino abhAva che. jo "sva' padArtha saddarUpa ja che, to utpattithI saryuM; kema ke- "sattva' mATe ja utpattinI gaveSaNA che. "utpAdra-vyaya-dhrauvyayu sat " tethI avazya jagatanI vaicitryatA pratye koIpaNa kAraNa hovuM ja joIe. zaMkA- ThIka, zarIra Adi bhUtothI bhinna, koI eka ja, kArya vaicitrya pratye kAraNa rahe ! kema keavilakSaNa (avicitra) paNa kAraNathI koInuM vaicitrya pradIpa AdimAM dekhAya che. kharekhara, jema dIvo prakAzane kare che, telanA vinAzane kare che ane dIveTanA pheraphArane kare che, kema barAbara che ne? samAdhAna- bhAI ! tAruM kathana barobara nathI. jo ema mAnavAmAM Ave, to vaicitrya ghaTI zakatuM nathI; kema ke-eka kAraNathI kAM to badhA sukhI thAya ke badhA duHkhI thAya ! paraMtu badhAomAM-are, eka vyaktinA jIvanamAM kALabhede dekhAtuM sukhAdinuM vaicitrya pratyakSa siddha-prasiddha che, to bhalA mANasa, tAre avazyameva vicitra (aneka prakAranA) karmanuM phaLa vicitra mAnavuM ja rahyuM. are ! juo to kharA, tamArA ApelA pradIpa AdimAM paNa kAraNagata vaicitrya che. je rUpe prakAzakArI pradIpa Adi che, te rUpe dIveTa vikArakArI pradIpa Adi nathI, kema ke- kSaNe kSaNe paryAyono bheda (parivartana) che. zaMkA- puSpamALA, caMdana Adi (bhogopabhoganA sAdhana mAtra) sukhanA kAraNo ane jhera, sApa, kAMTA Adi (aniSTa mAtra) duHkhanA kAraNo che. AvI rIte A sukha-duHkhanA hetuo pratyakSa che. ene choDI adRSTa (parokSa) evA karmanAmaka bIjA nimittanI zI jarUra che? " tu vAsanA cau jJAnA ivinayataH '' va. pu. dharma ane adharma adRSTa tarIke kahevAya che. dharma, svarga Adi sakala sukhonuM ane svarga sAdhanabhUta zarIra AdinuM sAdhana che. ISTa sAdhanapaNAe vedavihita gaMgAsnAna Adi yAga Adi, vyApAra rUpa karmajanya sAkSAt sukhasAdhana rUpa dharma che. te dharma karmanAza-ajalasparza AdithI nAza pAme che. vaLI adharma, naraka Adi sakala duHkhonuM-nArakIya zarIra AdinuM sAdhana che, niMdita-zAstraniSiddha kriyAthI janya che. A adharma-pApa, prAyazcitta AdithI nAza pAme che. A dharma-adharma rUpa be guNo jIvamAM rahenAra che. A be guNo vilakSaNa saMskAra rUpa vAsanAthI janya che, jJAnathI paNa (bhogathI) vinAzane pAme che. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- kAraNa hovA chatAM, kAryanI anutpatti rUpa anvaye vyabhicAra hovAthI, pUrvokta kAryakAraNabhAvano niyama banato nathI. jema ke-sukha-sAdhana rUpa vanItA Adi padArthanI hAjarI hovA chatAM, putra AdinA viyogathI vyathAvALA puruSamAM sukha rUpI kAryano abhAva che, sukhamAM paNa ane duHkhamAM paNa pramANamAM samAnatA nathI, tAratamya dekhAya che. A badhuM vicitra koI eka adaSTa hetu sivAya baMdhabesatuM nathI. mATe e adRSTa hetu koNa? AvA savAlano javAba e che ke- te ja puNya-pApa rUpa ghaNA ghaNA bhedavALuM adaSTa karma tarIke kahevAya che. zaMkA- kANApaNuM, laMgaDApaNuM Adi rUpa zarIra Adi gata vilakSaNatA dvArA jo karmanI siddhi karavAmAM Ave, to kArya mUrti che. ethI kAryanA rUpIpaNAe karI tenA kAraNabhUta karma paNa mUrta thAya ja ne? samAdhAna- jo Ama sAcuM ja che, to amAre prayatnapUrvaka sAdhavAnuM te Ape sAdhI ApyuM. jema kekharekhara karma mUrta ja che. kema ke- karmanA kAryabhUta zarIra Adi mUrti che. je je kAraNanuM kArya mUrti che, te te kAryanuM kAraNa paNa mUrta che. jema ke-ghaTa kArya pratye paramANuM rUpa kAraNa. je amUrNa kArya che, tenuM kAraNa mUrti hotuM nathI, arthAt amUrta kAraNa che ja. jema ke- jJAna rUpa kAryanuM AtmA rUpI kAraNa. karma mUrta che, kema ke- te karmanA saMbaMdhamAM sukhAdinuM saMvedana thAya che. te mUrta joyeluM che. jema ke- azana Adi cAra prakArano AhAra. je amUrta che, tenA saMbaMdhamAM sukha AdinuM saMvedana thatuM nathI. jema ke- AkAzanA saMbaMdhamAM sukhAdinuM saMvedana thatuM nathI. mATe AkAza amUrta che. evI ja rIte jenA saMbaMdhamAM vedanA (duHkha)nI utpatti thAya che, te mUrta joyela che. jema ke-agni. agninA saMbaMdhamAM jema vedanAnI utpatti che, tema karma (pApakarma)nA saMbaMdhamAM vedanAnI utpatti thAya che. mATe karma rUpI che. tevI rIte karma mUrti che, kema ke- AtmAthI ane Atmadharma rUpa jJAnAdithI bhinna hoya chate bAhya puSpamALA Adi dvArA karAtA baLavALuM che. jema ke- tela Adi dvArA karela baLavALo ghaDo. tema mithyAtva Adi bAhya-atyaMtara (kudeva-kuguru-kudharma bAhya ane azraddhA atyaMtara) hetuo vaDe karmanI vRddhi rUpa lakSaNavALuM baLa karAya che, tethI te karma mUrta che. evI rIte karma mUrti che, kema ke- AtmA AdithI bhinna hoye chate pariNAmI che. jema ke- dUdha. A hetu svarUpa asiddha nathI, kema ke- pakSabhUta karmanA kAryabhUta zarIra AdimAM paryAyabheda dekhAya che. je kAraNanuM kArya pariNAmI che, te kAryanuM kAraNa paNa pariNAmI kahevAya. jema ke - dUdha rUpa kAraNanuM kArya dahIM, chAza Adi rUpAMtarathI pariNAmI che. mATe dUdha rUpI kAraNa rUpa pariNAmI kahevAya. zaMkA- jema AkAzamAM vAdaLa vagere rUpa vikAronI vicitra rUpapaNe pariNati kudaratI che-ema mAnavAmAM Ave che, tema dekhAtuM zarIra ja, kANApaNuM, laMgaDApaNuM, sukhIpaNuM, duHkhIpaNuM vagere rUpAMtarothI vicitra rUpe pariName che. temAM svabhAva hetu che. to nirarthaka karmathI saryuM. arthAt zarIra Adi gata vaicitryanuM kAraNa kudarata mAnIe to zo vAMdho? samAdhAna- bhAI, karma paNa zarIra rUpa che (kArmaNazarIra rUpa che). kharekhara, te karma rUpa zarIra, kevaLa sUkSmatara ane atyaMtara rUpa che, kema ke- AtmAnA pradezonI sAthe kSIranIravat viziSTa saMbaMdhavALuM che. jema Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, caturtha kiraNe 167 vAdaLa vagerenA vikAranI mAphaka bAhya zarIra aneka rUpAMtarane pAmatuM manAya che, tema karma rUpI zarIranI vicitratAno svIkAra yuktiyukta che. zaMkA- bAhya zarIramAM vicitratAno svIkAra e to vyAjabI che, kema ke-dekhAya che, jyAre karma rUpI zarIra sarvathA parokSa hoI te karma rUpI zarIranI vicitratAno svIkAra ame kevI rIte icchIe ? samAdhAna- jo sUkSmatara zarIra rUpa karmanI vicitratAno svIkAra na karo, to maraNakALamAM sarvathA-bilkula choDI dIdhela dekhAtA sthUla zarIravALA jIvane, bIjA bhavamAM gayela jIvane bIjA bhavanA sthUla zarIranA grahaNa (nirmANa)mAM hetubhUta sUkSma evuM karma rUpI zarIra avazya che-avazya svIkAra karavA yogya che. jo bhavAntaranA sthUla zarIranA nirmANamAM hetubhUta karmanAmaka sUkSma zarIra na mAno, to bIjA zarIranA grahaNano abhAva thavAthI maraNa bAda, sarva jIva paNa zarIrazUnya thavAthI vinA prayatne saMsArano vyavaccheda thaI jAya ! samajyAne ! Ama to traNeya kALamAM banatuM nathI. karmanI sattAthI avazya maraNa bAda bIjA janmanI sthUla zarIranI sattA sarvadarzanasiddha che. zaMkA- oha ! eka vAta to rahI gaI ke- arUpI AtmadravyanI sAthe rUpI karmano saMbaMdha kema thAya ? samAdhAna- jema mUrta rUpI ghaDAno saMbaMdha amUrta AkAzanI sAthe mAnelo che, tema amUrta AtmAnI sAthe karmano saMbaMdha mAnela che. ghaTanI sAthe AkAzanA saMyogamAM mUrttapaNuM ke amUrrapaNuM kAraNa nathI paraMtu vyApakapaNuM kAraNa che. to AtmAnI sAthe karmano saMbaMdha kevo ? enA javAbamAM kahevAnuM ke-saMsArI jIva sarvathA amUrta nathI, kema ke- saMsArI AtmAnA pradezonI sAthe anaMta karmaparamANuonI ekatA hovAthI kathaMcit (apekSAe) rUpI AtmA che. (AtmA ekAnte amUrta nathI, kema ke-karmanAmaka paryAyanI apekSAe te karmanA pravezathI rUpI che. zuddha svarUpanI apekSAe kathaMcit-syAt amUrta che. jo Ama che, to karmabaMdhanA AvezathI AtmAnI sAthe ekatA hoye chate abhedanI prApti rUpa doSa nathI, kema ke-baMdha pratye ekatA chatAMya lakSaNabhedathI AtmA ane karmano bheda che.) tethI karma vicitra che ane mUrta che, arthAt AvI rIte karmanI vicitratA ane mUrttatAnI siddhi karelI samajavI. ahIM A puNya, kArya ane karaNanA bhedathI be prakAranuM che. AgaLa upara kahevAtA supAtradAna Adi rUpa kAraNo dvArA sukha ucca gotra vagere rUpa kArya jIvo vaDe bhogavAya che. eTale ja ahIM supAtradAna Adi 'kAraNa' rUpa puNya kahevAya che, jyAre sAta-ucca gotra vagere 'kArya' rUpa puNya kahevAya che. AtmAno zubha adhyavasAya aupacArika puNya rUpa che, kema ke- paudgalika puNyakarmanuM kAraNa hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra thAya che. ghImAM AyuSyano jema upacAra thAya che, tema ahIM samajavuM. rUpI karma ja baMdhakAraka thaI zake che. zubha adhyavasAya amUrta hoI abaMdhaka che, mATe zubha adhyavasAyamAM karmano upacAra samajavo. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare A puNya ane pApa rUpa karma pravAhanI apekSA anAdi (Adi kALarahita) che, kema ke-saMsAra (janmamaraNanA anubhava rUpa) anAdi che. jo saMsArane (jIvanI sAthe karmasaMbaMdhane) anAdi na mAnavAmAM Ave, to traNa prazno ubhA thAya che. jema ke 168 (1) zuM jIvano saMbhava pahelAM ane pachIthI karmanI utpatti che ? (2) zuM karma pahelAM thayuM ane pachIthI jIva thayo ? (3) zuM karma ane jIva be ekIsAthe pedA thayAM ? A traNa prazno rUpa pakSamAMthI eka paNa pakSa rUpa prazna saMbhavI zakato nathI. (1) pahelA praznano javAba evo che ke- jo nirhetukapaNAe karI pahelAM AtmAnI utpattino asaMbhava che. anAdisiddha hovA chatAM te AtmAmAM pAchaLathI karmano baMdha saMbhavita nathI ja, kema ke- karmanA baMdhanA kAraNano abhAva che. jo vagara kAraNe karmabaMdhano saMbhava mAno, to siddha AtmAmAM karmabaMdhanI Apatti Avaze ! (2) bIjA praznano javAba- karma pahelAM pedA thayuM e paNa vyAjabI nathI, ema ke- te kALamAM kartA rUpa jIvano abhAva che. je kartA vaDe karAtuM nathI, te karma kahevAtuM nathI. nahi karAtAmAM karmapaNAno abhAva che. je kartA vaDe karAya, te karma tarIke kahevAya che. vaLI jo kAraNa vagara ja te karmanI utpatti mAno, to te karmano dhvaMsa paNa kAraNa vagara mAnavAnI Apatti UbhI che ja. (3) trIjA praznano uttara-ekIsAthe jIvakarmanI utpattino saMbhava nathI, kema ke- jIvakarma baMne kAraNa vagara ekIsAthe thatA nathI. ekIsAthe pedA thayela te jIvakarma baMnemAM karz2apaNAno-karmapaNAno asaMbhava che. (jIvamAM kartApaNuM ane karmamAM karmapaNuM nathI ja.) jema ke- DAbA-jamaNA gAyanA be ziMgaDAmAM kartApaNAno ane karmapaNAno asaMbhava che. tethI jIva ane karmano saMbaMdha anAdi ja che. zaMkA- jIvakarma saMyoganA pravAhane jo anAdi mAnavAmAM Ave, to jIva AkAzanA saMyoganI mAphaka anaMta arthAt jIvakarmasaMyoga anAdi che. to anaMta mAnavo ja paDaze ne ? samAdhAna- bIja (kAraNa) ane aMkura (kArya) AdinI paraMparA anAdi hovA chatAM aMta sahita dekhAya che. kharekhara bIja ane aMkuramAMthI-bemAMthI koI ekano kArya karyA sivAya viccheda daSTigocara thAya che. tathAca karmabaMdhanA hetu rUpa mithyAtva-avirati-kaSAyayogothI jIva, ATha prakAranA audArika Adi vargaNAnA pudgalone karmazarIra (kAryaNazarIra)ne grahaNa yogya pudgalone grahaNa kare che ane grahaNakALamAM ja jIva karmapaNAe te kAryaNavargaNA pudgalone pariNamAvI zubha-azubha adhyavasAya anusAre karmapudgalomAM sthiti-rasa Adine banAvI dUdha-pANInI mAphaka AtmapradezonI sAthe viziSTa saMbaMdha karAve che. Avo ja jIvano svabhAva che ke-karmavargaNAmAM rahela eka kSetra (samAna AkAzapradeza)mAM avagADha karmayogya ja pudgaladravyane ATha rUcakapradeza sivAya saghaLAya AtmAnA pradezo vaDe (asaMkhyAta pradezo vaDe) rAga-dveSathI bhInA-sakaSAya svarUpavALA hovAthI jIva grahaNa kare che. potAnA AtmAthI judA pradezamAM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, vArtha ziro. 169 avagADha arthAt je AkAzapradezamAM jIvapradeza nathI, evA AkAzapradezamAM avagADha karmayogya dravyane jIva pakaDato nathI, thoDA-keTalAka potAnA pradezo vaDe pakaDato nathI. ahIM karmarAzi ghAti ane aghAti-ema be bhedavALI che. () ghAtikarma-anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtacAritra ane anaMtavIrya rUpa AtmaguNonA sarvathI ke dezathI sAkSAt pratighAta karavAmAM samartha karma, te "ghAtikarma.' jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra ane aMtarAya rUpa ATha prakAranA mUla prakRti rUpa karmomAM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya ane aMtarAya rUpa cAra karmo AtmAnA jJAna Adi guNonA ghAtaka hovAthIajJAna Adi azubha pariNAmanA janaka hovAthI azubha rUpa "ghAtikarma kahevAya che. (a) aghAtikarma- vedanIya, AyuSya, nAma ane gotra rUpa cAra karmo, sukha-duHkha vagere rUpa zubhaazubha vipAkajanaka hovAthI-jJAna vagerenA sAkSAt apratighAtI hovAthI zubha-azubha rUpa karma, te aghAtikarma." A pramANe ghAti-aghAti karmanI aMdara je azubha karyo che, te pApaprakRti' kahevAya che. je zubha karmo che, te "puNyaprakRti' kahevAya che. A puNya-pApa baMne merU AdipaNAe pariNamela skaMdhanI mAphaka ati bAdara (ati skUla) nathI, temaja paramANunI mAphaka ati sUkSma nathI, kema ke-A puNya-pApanI joDI sUkSma pariNAmavALA karmavargaNAnA dravyathI banela che tethI sUkSma che. dravyabhAvabhedena dvividhapuNyamadhye yatpaugalikaM puNyatvenAtra varNitaM tadeva dravyapuNyamityAha idameva dravyapuNyamucyate / dravyapuNyanAmakarmotpattiheturAtmanazzubhAdhyavasAyo bhaavpuSyam 2. idameveti / paudgalikamevetyarthaH, bhAvapuNyamAha-dravyapuNyeti / yenA''tmano'dhyavasAyavizeSeNa dravyAtmakapuNyasya niSpattiH so'dhyavasAyo bhAvapuNyanAmetyarthaH // dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAranA puNyamAM je paulikapaNAe kahela che, te dravyapuNyane kahe che ke bhAvArtha- A ja dravyapuNya kahevAya che. dravyapuNya nAmaka karmanI utpattimAM hetu rUpa AtmAno zubha adhyavasAya "bhAvapuNya' kahevAya che. 1. jIvasyAdhyavasAyavazAdgrahaNakAle zubhAzubhAdivizeSaNAviziSTAnAM karmaNAM grahaNasamaya eva zubhatvamazubhatvaM vA bhavatIti puNyakarmaniSpattAvadhyavasAyo heturiti bhAvaH // jIvanA adhyavasAyanA vize zubha-azubha rUpa vizeSaNa vagaranA sAmAnya karmonuM grahaNakALamAM ja zubhapaNuM ke azubhapaNuM thAya che, mATe puNyakarmanI utpattimAM adhyavasAya hetu che. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tattvanyAyavibhAkare vivecana- A paulika puNyakarma dravyapuNya' kahevAya che. je AtmAnA adhyavasAya vaDe (zubha adhyavasAya vaDe) dravya rUpa puNyanI utpatti-siddhi thAya che, te adhyavasAya "bhAvapuNya' tarIke kahevAya che. atha mUlaprakRtibandhAnAmaSTavidhakarmaNAmuttaraprakRtibandheSu yAni puNyarUpANi dvicatvAriMzadvidhAni pUrvoditAni pratyekaM teSAM svarUpaM nirUpayitumupakramate AyurnAmagotrakarmabhinnamanukUlavedanIyaM karma sAtam / vedanIyAyurnAmakarmabhinnaM gauravajanakaM karma uccairgotram / mAnuSatvaparyAyapariNatiprayojakaM karma manujagatiH / 3 / __ Ayuriti / AyurnAmagotrakarmabhinnatve satyanukUlavedanIyatve ca sati karmatvaM sAtavedanIyasya lakSaNam / uccairgotrAdAvativyAptivAraNAya vizeSaNe / anukUlavedanIyaM karma sAtamityetAvanmAtroktau sarvasyaiva puNyAtmakakarmaNo'nukUlatvenAhlAdAdirUpeNa vedanIyatvAdativyAptiriti prathamaM satyantaM, asAtavedanIye'tivyAptivAraNAya dvitIyaM satyantam / karmatvAnuktau sAtAnukUlAdhyavasAye kAlAdisamavAye vAtivyAptiratastadupAttam / devAdiSu gatiSu karturAtmanazzarIramanodvAreNA''gantukAnekamanojJadravyakSetrakAlabhAvasambandhasamAsAditaparipAkAvasthaM bahubhedaM sukhapariNatirUpamiSTaM yadudayAdbhavati tatsAtavedanIyamiti bhAvArthaH / paJcadazasAgaropamakoTIkoTyo'sya parA sthitiH, paJcadazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA kASAyikI dvAdazamuhUrtA, antarmuhUrtamabAdhA, iyaJca saMjJipaJcendriyasyaiva / akaSAyikI tu jaghanyata utkRSTato'pi sayogikevalyAdau samayadvayamAnaM sthitiH / uccairgotrasvarUpamAha-vedanIyeti / vedanIyAyurnAmakarmabhinnatve sati gauravajanakatve ca sati karmatvaM lakSaNArthaH / sAtAdAvativyAptivAraNAya vizeSaNadvayam / gauravajanakatve sati karmatvasya saveMdanIyavato devAyuSkasya tIrthakaranAmakarmaNazca gauravadarzanAt tatra tatra sattvAdativyAptivyudAsAya prathamaM satyantam / nIcairgotre'tivyAptirato dvitIyaM satyantam / adhyavasAyavizeSe kAlAdau vA'tivyAptivAraNAya vizeSyam / yadudayAjjIva Aryadeze magadhAdau harivaMzAdyutkRSTajAtiSu sanmAtRkuleSu prabhusamIpA''sthAneSu saMbhavaM mAnasatkAraizvaryAdIMzca labhate taduccairgotramiti bhAvArthaH / asya parA sthitiviMzatisAgaropamakoTIkoTyaH / abAdhAkAlo varSasahasradvayam / jaghanyA tvaSTau muhUrtA antarmuhUrtamabAdhA ceti / manujagatiM lakSayati mAnuSatveti, mAnuSatvaparyAyapariNatiprayojakatve 1. zodhitamithyAtvapudgalarUpasamyaktvahAsyaratipuruSavedAnAM keSAJcinmate puNyarUpatve'pi mohanIyabhedatvena viparyAsahetutvAtpAparUpatvamiti tadupekSya dvicatvAriMzadvidhatvaM puNyasyAtroktam // 2. bAhulyena deveSu manujeSu ca sAtodayaH kadAcidasAtodayo'pi, tiryakSu nArakeSu bAhulyenAsAtodayaH kadAcitsAtodayo'pi // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 sUtra - 3, caturtha kiraNe sati karmatvaM lakSaNArthaH / Atmano hi saMsArasthasya mAnuSatvadevatvanArakatvatiryaktvarUpAzcatuHparyAyA gatiprayuktAH / tatra yasya karmaNa udayAdekaM kaJcana paryAyaM vihAya mAnuSatvaparyAyapariNAmavAn bhavati tatkarma manujagatiriti bhAvaH / sAtAdAvatiprasaGgavAraNAya vizeSaNam / kAlAdAvatiprasaGgabhaGgAya vizeSyam, pariNatiprayojakakarmatvamAtroktau devagatyAdAvativyAptirato mAnuSatvaparyAyeti / parAbhimatamAnuSatvajAtivyudAsAya paryAyeti / mAnuSatvaparyAyaprayojakatve sati karmatvasya manujAnupUrvyAdau sattvAttadvAraNAya pariNatIti, AnupUrvyAH pariNAme'prayojakatvAtpariNAmayogyasyaiva tatsthAnaprApakatvAditi / asyA utkRSTA sthitiH paJcadazasAgaromakoTIkoTyaH, paJcadazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA tu sAgaropamasya dvau saptabhAgI palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhAtvantarmuhUrtam // have mULa prakRtinA baMdha rUpa ATha prakAranA karmonA uttara prakRtinA baMdhomAM pUrvakathita baMtAlIza prakAranA puNya rUpa che. te darekanA svarUpanA nirUpaNa mATe AraMbha kare che. bhAvArtha- AyuSya-nAmagotrakarmathI bhinna, anukULapaNAe anubhavayogya karma 'sAtavedanIya." vedanIya-AyuSya-nAmakarmathI bhinna gauravajanaka karma "ucca gotra. manuSyapaNAnA paryAyanI pariNatimAM prayojaka karma "manuSyagati." sAta karmanA lakSaNanA padakRtyovivecana- sAta rUpa lakSyanA lakSaNamAM Ayu-nAma-gotrakarmathI bhinnatva rUpa vizeSaNa dala, anukULa vedanIyatva rUpa bIjuM vizeSaNa dala, karmatva e vizeSya dala che. (1) jo karmatva rUpa lakSaNa sAtA vedanIyanuM karavAmAM Ave, to alakSyabhUta ucca gotra AdimAM karmatva hoI ativyApti nAmaka doSanA vAraNa mATe anukULa vedanIyatva ane "AyurnAmagotrakamabhinnatva' - ema be vizeSaNo mUkela che. ucca gotra Adi AyurnAmagotrathI bhinna nathI. 1. A beMtAlIza prakRtiomAM samyakatva-hAsya-rati-puruSaveda nathI. zrI tattvArthabhASyakArakathita samyakatvavedanIya (tattvArthazraddhArUpa AkAre anubhava te paNa kevalI, zruta, saMgha, dharma, devonA varNavAda, satya guNanA AvirbhAva rUpa yazovAda, bhakti, pUjA, upAsanA Adi hetuthI janya che.), hAsyavedanIya (hAsya AkAre anubhava), rativedanIya (harSa) prasannatAnA AkAre anubhava ane puruSavedanIya (purUSanA AkAre anubhava) puNya rUpa che. - vyavahAramAM paNa zraddhALu-hasamukho-prItaprasanna-maIpuruSa puNyazALI kahevAya che. chatAM zrI karmaprakRti graMthanA praNetAo, "ajavALI toye rAta'- e nyAye mohanIyanA bheda rUpa hovAthI-ghAtikarma rUpa mohanIyanA bheda rUpa hovAthI, zuddha mithyAtvanA pudgala rU5 samyakatva, hAsya, rati ane puruSavedane pApa rU5 gaNe che; tiryaMcanA AyuSyane paNa puNya rUpa gaNe che; kema ke tene maravAnI icchA thatI nathI. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tattvanyAyavibhAkare (2) jo anukULa vedanIya hoya ane karma hoya te "sAtavedanIya che-ema kahevAmAM Ave, to saghaLuMya puNya rUpa karma, anukULapaNAe AnaMda Adi rUpe anubhavayogya (anubhava rUpa) vedanIya hoI, sAta bhinna alakSyabhUta sarva ucca gotra AdimAM ativyApti nAmaka doSanA vAraNa mATe "AyurnAmagotrabhinnatva' rUpa prathama vizeSaNa dala mUkela che. (3) jo "AyurnAmagotrakarmabhinna' karma te "sAtavedanIya che- ema kahevAmAM Ave, to alakSyabhUta asAtavedanIya karmamAM ativyApti doSanA vAraNa mATe "anukULa vedanIyatva' rUpa bIjuM vizeSaNa dala mUkela che. (4) jo "AyurnAmagotrabhinna hoya chate anukULa vedanIyatva-evuM sAtanuM lakSaNa karavAmAM Ave, to alakSyabhUta sAtane anukULa adhyavasAya-bhAvamAM athavA alakSyabhUta-sAdhAraNa kALa Adi gaNamAM ativyApti doSavAraNa mATe "karmatva' rUpa vizeSya dala svIkArela che. bhAvArtha evo che ke- deva Adi gati-janmomAM, kartA (upabhokatA) (prAya:pracurapaNAe deva-manuSyamAM sAtAno udaya che, kadAca asAtAno udaya paNa che. tiryacomAM-nArakIomAM pracurapaNAe duHkhano udaya che, kadAca sukhano udaya paNa che.). AtmAnA zarIra ane mana dvArA sukhapariNAma rUpa, AgaMtuka (nimittakAraNa) aneka zubha dravya-kSetrakALa-bhAva-bhavanA saMbaMdhane pAmI udaya avasthAne pAmela atibahu bhedavALuM ISTa, je karmanA udayathI thAya che, te "sAtavedanIya" (prazasta-sva ISTaviSayano vedanIya anubhava jenAthI thAya che, te sagha-vedanIya paNa kahevAya che.) sAtavedanIyanI sthiti-utkRSTa sthiti paMdara koDAkoDI sAgaropamanI che. abAdhAkALa paMdaraso varSono che. jaghanya sthiti kaSAyikI-kaSAya saMbaMdhI bAra muhUrtanI che. abAdhAkALa aMtarmuhUrtano che. A sthiti saMkSipaMcendriya saMbaMdhI ja samajavAnI che. akaSAyikI jaghanyathI utkRSTathI paNa sAtavedanIyanI sthiti-yogIkevalI AdimAM be samaya mAtranI che. have ucca gotranA svarUpane kahe cheucca gotra rUpa lakSyanA lakSaNamAM karmatva e vizeSya dala che. vedanIya-AyunAmakarmathI bhinnatva rUpa paheluM vizeSaNa dala che. bIjuM gauravajanakatva vizeSaNa dala che. padakRtyo-(1) jo karmatva ja ucca gotranuM lakSaNa racavAmAM Ave, to alakSyabhUta sAtavedanIya Adi karmamAM ativyApti doSanA vAraNa mATe be vizeSaNa dalono niveza che. evaM sAtavedanIya AdimAM karma hoI karyapaNuM che, paNa vedanIya Adi karmathI bhinnapaNuM nathI, gauravajanakapaNuM nathI. (2) jo gauravajanakapaNuM ane karmapaNuM e ucca gotranuM lakSaNa che-ema kahevAmAM Ave, to sAtavedanIyavALAmAM, deva AyuSyavALAmAM ane tIrthaMkara nAmakarmavALAmAM gaurava dekhAtuM hoI, alakSya te te sAtavedanIya, deva Ayu ane tIrthaMkara nAmakarmamAM gauravajanakatva hoI, ativyAptinA vAraNa mATe vedanIyaAyurnAmakarmabhinnatva' rUpa prathama vizeSaNa dala mUkela che. alakSyabhUta sAtavedanIyAdi traNa, vedanIyAdi karma bhinna nathI, vedanIyAdi karma rUpa che. (3) jo "vedanIyAdhurnAmakarmathI bhinnapaNuM ane karmapaNuM-evuM ucca gotranuM lakSaNa bAMdhavAmAM Ave, to alakSyabhUta nIca gotramAM ativyAptinA vAraNa mATe "gauravajanakatva' rUpa bIjuM vizeSaNa dala mUkela che. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 3, caturtha kiraNe 173 (4) jo vedanIya, Ayu: ane karmathI je bhinna hoya ane gauravajanaka hoya, te "ucca gotra' che- ema kahevAmAM Ave, to alakSyabhUta viziSTa adhyavasAyamAM athavA sAdhAraNa kAraNa rUpa kALa AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "karmatva' rUpa vizeSya dala mUkela che. je ucca gotrakarmanA udayathI magadha Adi rUpa AryadezamAM, harivaMza-ikvAku vagere pitAnA anvaya rUpa utkRSTa jAtiomAM, mAtAnA vaMza rUpa uttama kuLomAM ane prabhunA najIka sthAnomAM utpattine ane mAnasatkArane-(sAme AvavuM ane Asana, dAna, be hAtha joDavA vagerene) aizvaryane (hAthI-ghoDA-ratha vagerenI sAhyabIne) pAme che. te ucca gotra kahevAya che. Avo bhAvArtha samajavo. sthitivarNana- ucca gotrakarmanI utkRSTa sthiti vIsa koDAkoDI sAgaropamanI che. abAdhAkALa utkRSTa be hajAra varSano che. jaghanya sthiti ATha muhUrtanI che. abAdhAkALa jaghanya aMtarmuhUrtano che. have manuSyagatinuM lakSaNa jaNAve che ke- manujagati rUpa lakSyanA lakSaNamAM karmatva e vizeSya dala che ane mAnuSatva paryAyapariNati prayojakatva rUpa eka vizeSaNa dala che. saMsArastha AtmAnA manuSyapaNA, devapaNA, nArakapaNA ane tiryacapaNA rUpa cAra paryAyo gati rUpe kAraNathI janya che. arthAt mAnuSatvAdi cAra paryAyo pratye svasva gatie kAraNa-prayojaka che. te manuSyatva Adi cAra paryAyau paikI, je karmanA udayathI vivaNita paryAya sivAya bIjA paryAyone choDI vivakSita-mAnuSatva paryAya rUpa pariNAmavALo (manuSya tarIke kahevAya che), te karma 'manujagati." padakRtyo- (1) jo karmapaNuM e ja manujagatinuM lakSaNa mAnavAmAM Ave. to alakSyabhUta sAtavedanIya AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "mAnuSatvaparyAya-pariNati prayojakatva' rUpa vizeSaNa dala mUkela che. jo mAnuSatvaparyAyanI pariNatimAM prayojakapaNuM-evuM manujagatinuM lakSaNa karavAmAM Ave, to alakSyabhUtasAdhAraNa kAraNabhUtakALa AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'karmatva' rUpa vizeSya dala che. (2) jo pariNatimAM prayojakapaNuM ane karmapaNuM-evuM manujagatinuM lakSaNa mAnavAmAM Ave, to alakSyabhUta devagati AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "mAnuSatvaparyAya-pariNati prayojakatva viziSTa karmatva'- e manujagatinuM lakSaNa karavuM. | (3) "jo mAnuSatva-pariNati prayojaka karma' manujagati-ema bolo, to alakSyabhUta-parAbhimata mAnuSatva rUpa jAtimAM ativyAptinA vAraNa mATe mAnuSatva eTale manuSyanA AkArarUpa 'paryAyanI 1. paradarzanIya naiyAyika, vaizeSika Adie mAnela mAnuSatvajAti. "sAmAnyaM dvividhaM proktaM paraM cAparameva ca / dravyAditrikavRttistu sattA paratayocyate // 8 // parabhinnAtu yA jAtiH saivA paratayocyate / dravyatvAdika jAtistu parAparatayocyate // 9 // " kA. mu. te sAmAnya jAti kahevAya che, ke je nitya, eka hovA chatAM aneka padArthomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. te sAmAnyajAti dravya, guNa ane karmamAM rahe che. dravyAdi traNamAM rahenAra sattA-jAti, parajAti ane dravyatva vagere jAti para-aparanI jAti tarIke kahevAya che. athavA eka AkAravALI eka zabda nAmathI vAcya pratIti, anuvRtti-sAmAnya-gotva Adi rUpa tiryaka sAmAnya rUpa jAti paNa samajavI. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tattvanyAyavibhAkare pariNatimAM prayojaka karma manujagati ema bolavuM, kema ke- parAbhimata mAnuSatvajAti nitya hoI paryAya rUpa nathI. ahIM mAnuSatva nAmano paryAya (utpAdavyayazALI) che, eTale manuSya rUpe AkAra rUpa ahIM mAnuSatva paryAya samajavo. (4) jo 'mAnuSatvaparyAya- prayojakatva viziSTakarmapaNuM' evuM manujagatinuM lakSaNa karavAmAM Ave, to jenAthI duniyAmAM manuSya tarIke oLakhAya che, evA mAnuSapaNAnA paryAyamAM prayojakatva viziSTa karmatva, alakSyabhUta manuSyanI AnupUrvI AdimAM vidyamAna hovAthI, ativyAptinA vAraNa mATe 'pariNati' arthAt manuSyatvaparyAyanI pariNatimAM prayojaka karma ema bolavuM; kema ke- AnupUrvI pariNAmamAM aprayojaka hoI pariNAmayogyane (jIvane) tenA sthAnane prApta karAvanAra che. sthitivarNana- manuSyagatikarmanI utkRSTa sthiti paMdara koDAkoDI sAgaropamanI che. abAdhAkALa paMdaraso varSano che. jaghanya sthiti sAgaropamanA be sAtIyA (sAtamo) bhAga palyopamanA asaMkhyAta bhAge nyUna che. abAdhAkALa aMtarmuhUrtano che. manuSyAnupUrvI vaktukAmaH prathamamAnupUrvImAdarzayati-- I tatra vakragatyA svasvotpattisthAnaM gacchato jIvasyAnuzreNi gatiniyAmakaM karma AnupUrvI |4| vakragatyeti / ayamatra bhAva:, jIvAnAM pudgalAnAJca sarvadigavacchedena gatirasti / sA ca svAbhimukhAkAzapradezAnAM paMktimanusRtyaiva na viruddhadigavacchedena gatiH bhavAntarasaMkrAntyabhimukho jIvo mandakriyAvattvAtkarmaNo yAnAkAzapradezAnavaSTabhya zarIraviyogaM vidadhAti pradezAn tAnevAbhindan dezAntaraM prayAti, vizreNigartyabhAvAt / tridhA ca zreNiH, ekApUrvAparAyatAkAzapradeza zreNiH, anayA ca dakSiNottarAyatA, itarA tUrdhvAdha AyatA, AlokAntam / tAsveva jIvAnAM pudgalAnAJca gatirna tA vibhidya kadAcidapi te prayAnti / tatra jIvaH karmAryattatvAdbhavAntaraprAptau vakrAM gatimapi prapadyate bhavAntarasaMkrAntau Rjuvakrabhedena gatedvaividhyAt / vakragatau ca tAvadekadvitrivigraharUpAstridhA gatayo bhavanti, AdyA dvisamayA, dvitIyA trisamayA tRtIyA tu catussamayA bhavati / tatrarjugatau gacchato yathA balIvardasya na nAsArajjurapekSitA, api tu tasya vakratayA neyatva eva, tathaiva RjvyAM gatau janisthAnaM prApturAtmano nAnupUrvyapekSitA, kintu vakragatyAM pravRttasya, tathA ca vakrayA gatyA svasvotpattisthAnaM gacchato jIvasya zreNyanusArigatiniyAmakakarmatvamAnupUrvyA lakSaNam / tatra karmatvAnuktau dharmAstikAyAdAvativyAptiH, vakragatyetyanuktau RjugatyaivotpattisthAnaM prApturAtmanaH 9. yadyapi jIvasya vizreNigatirapi mervAdipradakSiNAdikAle dRSTA tathApi bhavAntarasaMkrame tathordhvalokAdadhodholokAdUrdhvaM tiryaglokAdadha UrdhvaM vA'nuzreNyeva gatiriti bhAvaH // 2. muktAnAM gaterniyamenAvakratvAduktaM karmAyattatvAditi // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 sUtra - 4, caturtha kiraNe zreNyanusAri gatiniyAmakapUrvAyuSkakarmaNyartivyAptiratastatpadam / tathA ca vakrArambhakAle pUrvAyuSkasya nAzAdagrAyuSkaprAptezca na tatra pUrvAyuSkaM gatiniyAmakaM, nApyagrAyuSkaM gatyArambhottaraM prApteH, kintvAnupUrvyeva tAdRzIti na doSaH / jIvasyetyanuktau pudgalAnAmapi paraprayogApekSayA vakragatisambhavena tatrAnuzreNigamanaprayojakaprayoktRkarmaNyativyAptiH syAttadvAraNAya tasyopAdAnam / na ca RjugatyAmiva vakragatyAmapi nAnupUrvyapekSiteti vAcyam, pUrvakAyuSa evarjugatau prayojakatvAt, vakragatyAntu pUrvakAyuSaH kSINatvenAnupUrvyAH prayojakatvAt // have manuSyanI AnupUrvIne kahevAnI icchAvALA pahelAM AnupUrvInuM lakSaNa kahe che ke bhAvArtha- vakragatithI potapotAnA utpattisthAnamAM janAra jIvane zreNIne anusAra gatiniyAmaka karma 'AnupUrvI' kahevAya che. vivecana- ahIM A bhAva che ke- jIvonI ane pudgalonI sarva dizAomAM (sarva dizAo pratye) gati che. te gati svasanmukha AkAzapradezonI paMkti rUpa zreNIne anusarIne ja che, viruddha dizA pratye gati nathI. tyAM bhavAntara saMkramaNanA (bIjA bhavamAM gamananA) sanmukha thayelo jIva, karmanI maMda kriyA hovAthI je AkAzapradezone avalaMbI zarIrano viyoga kare che, te AkAzapradezone nahi bhedato bIjA dezamAM jAya che athavA UMce-nIce-tIrlDe jAya che; kema ke- zreNIviruddha gatino abhAva che. vaLI zreNI traNa prakAranI che- (1) pUrva-pazcima lokAnta sudhI lAMbI AkAzapradeza zreNI, (2) dakSiNauttara lokAnta paryaMta lAMbI AkAzapradeza zreNI, (3) UMce-nIce lokAnta avadhi lAMbI AkAzapradeza zreNI. te zreNIomAM ja jIvonI ane pudgalonI gati che. te zreNIone bhedIne (viparIta rIte jaIne) kadAca paNa te jIvapudgalo jatAM nathI (gati karatAM nathI). ha tyAM jIva karmAdhIna hovAthI bhavAntaranI prAptimAM vakra-vigrahagatine paNa pAme che, kema kebhavAntaranI saMkrAMtimAM Rju-vakragatinA bhedathI gatinA be prakAro che. vaLI vakragatimAM ekavigraha, dvivigraha ane trivigraha rUpe traNa prakAranI gatio che. (1) ekavigrahagati be samayavALI, (2) dvavigrahagati traNa samayavALI ane (3) trivigrahagati cAra samayavALI che. tyAM Rjugatie janAra jIvane jema sIdhA cAlanAra baLadane nAsArajju (baLadanA nAke bAMdhavAnI dorI, nAtha) apekSita nathI, tema AnupUrvI apekSita nathI. paraMtu vakragatie janAra baLadane nAtha apekSita 1. tatrAnupUrvInAmakarmaNo nodayaH, kintu pUrvakarmAyuranubhavannutpattisthAnaM prAptaH puraskRtamAyurAsAdayatIti bhAva: 2. jo ke jIvanI vizreNIgati paNa merU Adi pradakSiNAnA kALamAM thayela che, to paNa bhavAntara saMkramaNamAM UrdhvalokamAMthI nIce, adholokamAMthI UMce ane tinlokamAMthI nIce athavA UMce zreNInI anusAriNI gati che. 3. muktonI gati niyamA avakra-Rju hovAthI kahevAmAM Avela che karmAdhIna hovAthI. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tattvanyAyavibhAkare che. tevI rIte Rjugatie janmasthAnane meLavanAra AtmAne AnupUrvI apekSita nathI, paraMtu vakragatie pravRtti (prayatno karanArane AnupUrvI apekSita che. tathAca vakragatie vaLAMka daIne) potapotAnA utpattisthAna pratye janAra jIvane zreNI anusAra gatiniyAmaka karmatva AnupUrvInuM lakSaNa che. padakRtya- A lakSaNamAM karmatva rUpa vizeSya jo na mUkavAmAM Ave, to gatisahAyaka dharmAstikAya rUpa alakSyamAM ativyAptinA doSavAraNa mATe karmatva rUpa vizeSya dala mUkela che. dharmAstikAya karma nahi hovAthI doSa nathI. jo svastha utpattisthAnane pAmanAra jIvane anuzreNI-gatiniyAmaka karmatva, vakragati choDIne evuM lakSaNa mAMDavAmAM Ave, to Rjugatie utpattisthAnane pAmanAra AtmAnA zreNIanusAri-gatiniyAmaka pUrvabhavanA AyuSyanAmaka karma rUpa alakSyamAM ativyAptinA vAraNa mATe vakragatie potapotAnA sthAnamAM janAra jIvane zreNI anusAri-gatiniyAmaka karmatva, evuM lakSaNa karavuM. tathAca vakragatinA AraMbhakALamAM pUrvabhavanA AyuSyano nAza thavAthI ane AgaLanA agra) AyuSyanI prApti (udaya) thavAthI, tyAM pUrvanuM AyuSya-gatiniyAmaka nathI, agranuM AyuSyagati-niyAmaka nathI, kema ke-gatinA AraMbha pachI prApti che. paraMtu tyAM gatiniyAmaka tarIke AnupUrvI nAmaka karma che, mATe doSa nathI. (jugatimAM pUrvanA AyunA vyApArathI ja utpattisthAnamAM jAya che. jyAM te pUrvanuM AyuSya kSINa thayuM, tyAM aMtarAlagatimAM te AnupUrvI nAmakarmano udaya che. vAstu mArganI lAkaDInA sthAna prApta AnupUrvI karmano udaya che.) jo jIva zabdane kADhI vakragatithI gati karanArane, anuzreNi-gatiniyAmaka karmapaNuM- evuM AnupUrvInuM lakSaNa karavAmAM Ave, to pudgalonI paNa paraprayoganI apekSAe vakragatino saMbhava hovAthI alakSyabhUta te-tathAvidha vakragatimAM anuzreNIgamanamAM prayojaka kAraNa prayokatAnA (prayogakartA) karmamAM (viziSTa kriyAmAM) ativyAptinA vAraNa mATe jIvapadanuM upAdAna karela che. (paraprayoganI apekSA vagaranA pugalonI paNa svAbhAvikI gati anuzreNI pAme che. Avo pravacanano upadeza che. pudgalomAM paraprayoganI apekSAe to bIjA prakAre paNa anuzreNIgati-vakragati che.) jIvapudgalono svabhAva ja evo che ke koI paNa gati arthAt jIvapugalanI (Rju-vakragati) sarva gati (zreNI vagaranI) vizreNI hotI nathI, paraMtu anuzreNI hoya che. zaMkA-jema RjugatimAM AnupUrvI nAmaka karma vagara jIva utpattisthAnamAM jAya che, tema vakragatimAM paNa jIvane AnupUrvAnI apekSA kema? samAdhAna- RjugatimAM pUrvabhavanuM AyuSya bhavAntaragamanamAM prayojaka che (hetu che), jyAre vakragatimAM pUrvabhavanuM AyuSya kSINa thayeluM hovAthI bhavAnsaragamanamAM AnupUrvI (nAmakarma) prayojaka che. atha mAnuSAnupUrvIlakSaNamAha manuSyatvopalakSitA''nupUrvI manuSyAnupUrvI / ime manuSyadvikazabdavAcye devatvaparyAyapariNatiprayojakaM karma suragatiH / 5 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 5-6, caturtha kiraNe 177 ___ manuSyatvopalakSiteti / mAnuSopapAtakSetraM gacchato jIvasya zreNyanusArigatiniyAmakAnupUrvItvaM manuSyAnupUrvIlakSaNaM / atrAnupUrvIpadaM dharmAstikAye, mAnuSapadaM ca devAdyAnupUrvyAmatiprasaGgavAraNAyopAttam / vakragatyeti padantvasambhavavAraNAya / asyAH parA sthitiH paJcadazasAgaropamakoTIkoTyaH / paJcadazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA tu sAgaropamasya dvau saptabhAgI palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, antarmuhUrtaJcAbAdhAkAlaH / manujagatirmanujAnupUrvI ca pUrvoditavibhAgavAkyaghaTakamanuSyadvikazabdavAcyetyAha-ime iti, manuSyagatimanujAnupUrvyAvityarthaH / devagateH svarUpamAha-devatveti / devatvaparyAyapariNatiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / padakRtyaM manujagativadvibhAvanIyam / dazasAgaropamakoTIkoTyo'syAH parA sthitiH / dazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA tu sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrtakAlaH // . ve manuSyAnupUrvAnu lakSa cha :____bhAvArtha- manuSyatvathA ukSita (yilita) bhAnupUvA 'manuSyAnupUvA. 'mAle bhnutimanuSyAnupUrvInI manuSyadvikanI saMjJA che arthAt manuSyaddhika zabdathI vAcya che. devatvaparyAya pariNati prayojaka bha 'suragati.' vivecana- manuSyakSetra rUpa utpattikSetramAM vakragatie janAra jIvane zreNIanusAriNI gatiniyAmaka AnupUrvakarmapaNuM, manuSya AnupUrvInuM lakSaNa samajavuM. padakRtya- ahIM dhamastikAmAM ativyAptinA vAraNa mATe AnupUrvIpada ane deva Adi AnupUrvamAM ativyAptinA vAraNa mATe mAnuSapada mUkela che. asaMbhavanA lakSya mAtramAM lakSaNanI asattAnA) vAraNa bhATe 45' 43 me 56 bhUsa che. sthitivarNana- manuSyAnapUrvanI utkRSTa sthiti paMdara koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa paMdara so varSa. (baMdhakALathI mAMDI udayakALano madhyavartI kALa.) jaghanya sthiti sAgaropamano sAtamo bhAga, palyopamanA masaMdhyAta mAge nyUna. manAyA aMtarbhUta. vaLI manuSyagati ane manuSyAnupUrvI- A be pUrve kahela mahA vibhAga rUpa vAkyamAM rahela manuSyadrika zabdathI vAcya bane che. e vAta kahe che ke- "A be manuSyagati-manuSyAnupUrva manuSyaddhika zabdathI vAcya che. devAnupUrvIlakSaNamAha---devatvopalakSitA''nupUrvI surAnupUrvI / ime suradvike / paJcendriyazabdapravRttinimittabhUtasadRzapariNatyAtmakajAtivipAkodayavedyaM karma paJcendriyajAtiH / 6 / 1. vakrayA'ntargatyeti zeSaH / pUrvabhavottarakAlInA tiryagAdyuttarotpattisthAnaprAptipUrvabhAvinI gatirantargatiH // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tattvanyAyavibhAkare devatvopalakSiteti / devopapAtakSetraM vakragatyA gacchato jIvasyAnuzreNigatiniyAmakAnupUrvItvaM lakSaNArthaH / prAgvadeva padAnAM kRtyaM bodhyam / sthitirapi parA jaghanyA ca devgtivdev| ime iti devagatyAnupUrvyAvityarthaH / suradvike iti / vibhAgavAkyasthasuradvikapadavAcye iti bhAvaH // paJcendriyajAte: svarUpamAha-paJcendriyeti / ayaM paJcendriya iti, paJcendriyazabdasya pravRttau nimittabhUtA yA sadRzapariNatirUpA jAtistadAtmakavipAkodayena vijJeyaM yatkarma sA paJcendriyajAtirityarthaH / paJcendriyatvajAtisadbhAvAddhi paJcendriyo'yamiti zabdaH prayujyate tatastAdRzajAtirUpavipAkodayena yatkarma vijJAyate kAraNatayA sA paJcendriyajAtiriti bhAvaH / jAtinAmakarmedaM saMjJAvyavahAranimittajAtau prayojakaM na tu dravyAtmakapaJcendriyeSu, tatrendriyaparyAptinAmakarmaNaH prayojakatvAt, nApi bhAvAtmakapaJcendriyeSu tatrendriyAvaraNakSayopazamasyaiva sAmarthyAt / tathA ca paJcendriyasaMjJAvyavahAranibandhanajAtiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / kAlAdivAraNAya vizeSyaM, sAtAdAvativyAptivAraNAya vizeSaNam, jAtiprayojakatve sati karmatvasya ekendriyAdijAtiSu sattvAttadvAraNAya nibandhanAntam / paJcapadamapyata eva / jAtipadAnupAdAne paJcendriyANAmapi paJcendriyasaMjJAvyavahAranibandhanatvAt tatprayojake'GgopAGga nAmakarmaNi indriyaparyAptau cAtivyAptitastadupAdAnam, jAtirnAmAvyabhicAriNA sAdRzyenaikIkRto'rthaH / asyAH parA sthitiviMzatisAgaropamakoTIkoTyaH, varSasahasradvayamabAdhA ca / jadhanyA tu sAgaropamasya dvau saptabhAgaupalyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrttakAlaH // ve vitirnu 2135 4 cha ?devatvaparyAyanI pariNatimAM prayojakatva viziSTa karmapaNuM suragatinuM lakSaNa samajavuM. padakRtya- A lakSaNanuM padakRtya manuSyagatinA lakSaNanI mAphaka vicAravuM. sthitiniyamana- suragati nAmakarmanI utkRSTa sthiti daza koDAkoDI sAgaropama. abAdhakALa eka hajAra varSa. jaghanya sthiti be hajAra sAgaropamano sAtamo bhAga, palyopamanA asaMkhyAta bhAge nyUna. abAdhAkALa aMta ta. devAnupUrvInuM lakSaNa bhAvArtha- devatvathI aMkita AnupUrvI-surAnupUrvI, A be suraddhika vAcya che. paMcendriya zabdanI pravRttinimittabhUta je, samAna pariNatiAtmaka jAti rUpa vipAka udayathI jANavAlAyaka karma 'paMcendriya ti.' vivecana- devanA upapAta-utpattinA kSetra pratye vakragatithI janAra jIvane anuzreNI gatiniyAmaka AnupUrvItva, e lakSaNano artha samajavo. pUrvanI mAphaka padonuM kRtya samajavuM ane utkRSTa-jaghanya sthiti Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 7, caturtha kiraNe 179 devagatinI mAphaka ja jANavI. A be devagati ane devAnupUrvI vibhAgavAkyamAM rahela suraddhika zabdathI vAgya che, ema bhAva samajavo. paMcendriyajAtinA svarUpane kahe che keA paMcendriya che.'- AvA zabdanI pravRttimAM nimittabhUta je sarakhI (samAnajAtIya jIvAttaranI sAthe) bAhya viziSTa pariNati rUpa jAtinA vipAka udayathI jANavA yogya je karma, te "paMcendriyajAti." kharekhara, paMcendriyapaNA rUpa jAtino sadubhAva hovAthI "A paMcendriya che."- Avo zabda prayukta thAya che. tethI tevI jAti rUpa kAryanA vipAkanA udayathI-anubhavathI je karma vizeSatayA kAraNa rUpe jaNAya che, te paMcendriyajAti'- Avo bhAva samajavo. A jAtinAmakarma saMjJAnA vyavahAramAM nimittabhUta jAti pratye prayojaka che, paraMtu dravya rUpa pAMca indriyo pratye prayojaka nathI, kema ke dravya rUpa pAMca indriyo rUpa kArya pratye indriyaparyAptinAmakarma prayojaka (paraMparAe kAryajanaka) che. bhAva rUpa pAMca indriyo pratye A jAtinAmakarma prayojaka nathI, paraMtu indriya AvaraNa kSayopazamanuM ja sAmarthya che. arthAt "paMcendriya'- AvA prakAranI saMjJAnA vyavahAramAM mULa kAraNabhUta jAtimAM prayojakapaNuM-kamapaNuM, e A lakSaNano artha samajavo. padakRtya-ahIM sAdhAraNa kAraNabhUta alakSyabhUta kALa AdimAM ativyAptinA nivAraNa mATe karmatva' rUpa vizeSya dala mUkela che. sAtavedanIya AdimAM alakSyamAM ativyAptinA mATe paMcendriya saMjJAvyavahAra nibaMdhanajAti prayojakatva' rUpa vizeSaNa dala mUkela che. jo "jAtiprayojakatva viziSTa karmatva'- evuM lakSaNa karavAmAM Ave, to alakSyabhUta ekendriya Adi jAtiomAM jAtiprayojakatva ane karma- vidyamAna hoI ativyAptinA vAraNa mATe paMcendriya saMjJAvyavahAra nibaMdhana'- e pramANe jAtinuM vizeSaNa dIdhela che. saMkhyAvAcaka "paMca pada paNa A ja muddAsara mUkela che. jo jAtipada na mUkavAmAM Ave, to paMcendriya jIvomAM paNa paMcendriya saMjJAvyavahAra mULa kAraNa hoI, paMcendriyasaMzAvyavahAra prayojaka'- evA aMga-upAMga nAmakarmamAM ane indriya paryAptimAM ativyAptinA vAraNa mATe "jAti' padanuM upAdAna karela che. jAti eTale avirodhI samAnatA dvArA ekIkRta (samAnatAthI eka karela) artha. sthitiniyamana- paMcendriya jAtinAmakarmanI utkRSTa sthiti vIsa koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa be hajAra varSa. jaghanya sthiti sAgaropamanA be sAtIyA bhAgo, palyopamanA asaMkhyAta bhAge nyUna. abAdhAkALa aMtarmuhUrta- - - athaudArikAdizarIranAmakarmasvarUpamAkhyAti audArikazarIrayogyagRhItapudgalAnAM zarIratayA pariNamanaprayojakaM kaudArikazarIram / vaikriyapudgalAnAM zarIratvena pariNamanahetuH karma vaikriyazarIram / AhArakapudgalAnAM dehatayA parivartanasamarthaM karmA''hArakazarIram / 7 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tattvanyAyavibhAkare audAriketi / zIryata iti zarIraM prAgavasthAtazcayApacayAbhyAM pratikSaNaM vinAzItyarthaH / asArasthUladravyavargaNArabdhamaudArikaM, uttarazarIrApekSayA'lpadravyaM sthUlaM zithilanicayaJca / yasya karmaNa udayAdaudArikavargaNApudgalAn gRhItvaudArikazarIratvena pariNamayati tatkarmaudArikazarIramityarthaH / na caivaM zarIraparyAptirapi tAdRzatvAttatrAtivyAptiriti vAcyam / gRhItapudgalAnAM zarIratayA pariNateH zarIranAmakarmaNaiva sAdhyatvAt ArabdhAGgasamAptezca paryAptinAmakarmasAdhyatvenAtivyAptyabhAvAt / uktaJca " nanu dehocchvAsanAmakarmabhyAmeva siddhayata: dehocchvAsau kimetAbhyAM paryAptibhyAM prayojanam ? atrocyate pudgalAnAM gRhItAnAmihAtmanA / sAdhyA pariNatirdehatayA tannAmakarmaNA / ArabdhAGgasamAptistu tatparyAptyA prasAdhyate / evaM bhedaH sAdhyabhedAddehaparyAptikarmaNo" riti / vizeSyavizeSaNapadakRtyaM pUrvavadeva / vaikriyazarIranAmakarmAdAvativyAptivAraNAyaudArikazarIrayogyeti / grahaNamantareNa pariNamanAsambhavena gRhItetyuktam / zarIratayetyanuktAvaudArikazarIrabandhane'tivyAptiriti tasyopAdAnam / bandhanasya gRhItAnAM gRhyamANAnAJcaudArikAdizarIravargaNApudgalAnAM parasparasaMzleSamAtrakAritvAditi / asya ca jaghanyA parA ca sthitiH paJcendriyajAtivadbodhyA / atha vaikriyazarIranAmAha - vaikriyeti / vicitrazaktikadravyanirmApitaM bahutaradravyaM sUkSmaM ghananicayaM ca vaikriyaM / tathA ca yasya karmaNa udayAt vaikriyavargaNApudgalAn gRhItvA vaikriyazarIratvena pariNamayati tadvaikriyazarIranAmakarmeti bhAva:, padakRtyaM pUrvavat / parA sthitirasya paJcendriyajAtivat / jaghanyA tu sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA'ntarmuhUrtam / AhArakazarIramAcaSTeAhAraketi / zubhatarazuklavizuddhadravyavargaNAprArabdhaM prativiziSTaprayojanAyA'ntarmuhUrttasthitikamAhArakaM zarIraM sUkSmapariNAmapariNataM bahutarapudgaladravyArabdhaJca / sarve lakSaNavicArA: prAgvadbhAvyAH / asyotkRSTA sthitiH sAgaropamakoTIkoTerantaH, abAdhA tvantarmuhUrttam, jaghanyApi tathaiva // have audArika Adi zarIranAmakarmanA svarUpane kahe che. bhAvArtha- audArika zarIrayogya grahaNa karelA pudgalonA audArika zarIrapaNAe pariNamanamAM prayojaka karma 'audArika zarIra,' vaikriya pudgalonA vaikriya zarIrapaNAe pariNamanamAM hetukarma 'vaikriya zarIra' ane AhAraka pugalonA AhA2ka zarIrapaNAe parivartanamAM samartha karma 'AhAraka zarIra.' 9. yadyapyatra bandhanasaMghAtanAmakarmaNI zarIranAmakarmaNo na prakRtyantaramiti matvA na pRthagupanyaste, tathApi parasparAviyogasyAvivarabhAvenaikatvarUpasya tatkAryasya darzanato bhavata evaite ityativyAptirAdarzitA // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 7, caturtha kiraNe 181 vivecana- je vinAzane pAme, te zarIra. arthAta pUrvanI avasthA karatAM hAnivRddhi dvArA kSaNe kSaNe vinAzasvabhAvI zarIra kahevAya che. (zIyata Iti-zithila saMdhibaMdhananuM AlaMbana karatuM sUryamaMDala je dekhAya che, te ja kadAcita zIyata ema kahevAya che, jIrNazIrNa zarIra thAya che.) svalpa pradezathI upacita hovAthI asAra, pratikSaNa vRddhiyogathI sthUla je dravyavargaNAthI baneluM, te zarIra "audArika che. A audArika zarIra pachInA zarIranI apekSAe alpa dravyavALuM (asAra) ane zithila racanAvALuM eTale sthUla kahevAya che. (bhaMDanA dAMta zithila ane hAthInA dAMta saghana gADhano dAkhalo che, je karmanA udayathI audArika vargaNAnA pudgalo grahaNa karIne audArika zarIrapaNAe pariNAve che, te karma "audArika zarIra.' zaMkA- zarIraparyApti paNa tathA prakAranI che, to tyAM zuM ativyApti nahi Ave? samAdhAna- grahaNa karela pudgalonI zarIrapaNe pariNati zarIranAmakarma vaDe ja sAdhya bane che ane AraMbha karela aMganI-zarIranI samApti paryAptinAmakarmathI sAdhya hovAthI ativyAptino abhAva che. kahyuM che ke- "zarIranAmakarma-ucchavAsanAmakarmathI ja zarIra ane ucchavAsa siddha thAya che, to zarIraparyApti ane ucchavAsaparyAptinuM zuM prayojana che? ahIM javAba rUpe kahevAya che ke zarIranAmakarma vaDe jIve grahaNa karelA pudgalonI audArika Adi zarIrapaNe pariNati sAdhya che. zarIraparyAptinuM sAdhya (kAya) to AraMbhela zarIranI samApti che. A pramANe sAdhyabhedanI apekSAe zarIranAmakarma ane paryAptinAmakarmano bheda che." (jema zarIra nAmanA udayathI grahaNa karAyelA paNa audArika Adi zarIrapugalo zaktivizeSa rUpa zarIraparyApti sivAya zarIrarUpapaNe pariNAvI zakAtA nathI, mATe zarIra nAmathI pRtha zarIraparyApti manAya che, tema ahIM paNa ucchavAsanAmakarmathI pRtha ucchavAsaparyApti samajavI, kema ke-sarakhI yukti che.) padakRtya- vizeSyanuM (karmatvanuM) vizeSaNanuM (pariNamana prayojakatva rUpa vizeSaNanuM) padakRtya pUrvanI mAphaka-manuSyagatinI mAphaka samajavuM. alakSyabhUta vaikriyazarIranAmakarma AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "audArika zarIrayogya' iti grahaNa karela che. audArika Adi zarIrayogya pudgalonA prahaNa sivAya pariNamanano asaMbhava che. e vAtane batAvavA mATe "gRhIte ti' padanuM grahaNa karela che. jo audArika zarIrayogya gRhIta pudgalonA pariNamanamAM prayojaka karma-ema "zarIratayA" choDIne bolavAmAM Ave, to "audArikazarIra baMdhana rUpa alakSyamAM ativyAptinA vAraNa mATe "zarIratayAe padanuM upAdAna karela che, kema ke- baMdhana (jo ke ahIM baMdhana ane saMghAtana rUpa be karmo zarIranAmakarma prakRtithI bhinna prakRti nathI-ema mAnI zarIranAmakarmathI pRthar upanyAsa karela nathI, to paNa aikatva rUpa paraspara aviyoga rUpa tenuM kArya jovAthI A pRthagu thAya che, mATe ativyApti darzAvela che.) grahaNa karela ane grahaNa karAtA audArika Adi zarIravargaNA pudgalono paraspara saMzleSaNa mAtra karanAra che. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tattvanyAyavibhAkare sthitiniyamana- audArikazarIra nAmakarmanI utkRSTa ane jaghanya sthiti paMcendriya jAtinI mAphaka samajavI. have vaikriyazarIranAmakarmane kahe chevaiikriya eTale vicitra zaktivALA dravyothI banAveluM audArikazarIranI apekSAe bahutara dravyovALuM (sAra) ane saghanaracanAvALuM-sUkSma vaikriyazarIra hoya che. je karmanA udayathI vaikriyavargaNA pudgalone grahaNa karIne vaikriyazarIrapaNAe pariNAve che, te vaikriyazarIranAmakarma ahIM padakRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. sthiti- vaikriyazarIranAmakarmanI utkRSTa sthiti paMcendriya jAtinI mAphaka samajavI. abAdhAkALa paMcendriyajAtinI mAphaka samajavo. jaghanya sthiti eka hajAra sAgaropamanA be sAtIyA bhAga, palyopamanA asaMkhyAta bhAge nyUna. abAdhAkALa-aMtarmuhUrta. have AhArakazarIranAmakarmane jaNAve chezubhatara- zukala vizuddha (atyaMta svaccha) dravyavargaNAthI banAveluM (khAsa) prayojana mATe svIkArAtuM hoI, AhArakazarIra aMtarmuhUrtanI sthitivALuM, sUkSmapariNAmathI pariNata ane bahutara pudgaladravyathI janya che. saghaLA lakSaNanA vicAro pUrvanI mAphaka samajavA. sthiti- AhArakazarIranAmakarmanI utkRSTa sthiti aMtaHkoDAkoDI sAgaropama. (eka koDAkoDI sAgaropamanI aMdara) abAdhAkALa aMtarmuhUrta. te ja pramANe jaghanya sthiti-abAdhAkALa samajavo. taijasazarIramabhidadhAti - taijasavargaNAgatapudgalAnAM zarIratayA parivartakaM karma taijasazarIram / kArmaNavargaNAgatapudgalAnAM zarIratvena parivartanahetuH karma kArmaNazarIram / imAni paJcadehAni / 8 / taijasavargaNeti / tejoguNopetadravyavargaNAsamArabdhaM taijasazarIraM, yadA yasyottaraguNalabdhirutpannA bhavati tadA roSaprasannatAprasaGge zarIramidamuSNazItaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAvakaJca bhavati, yadA tu na sotpannA tadA tu kevalaM satatAhRtAhArapAcakaM bhavati / lakSaNaM padakRtyaJca pUrvavat / asya parA jaghanyA ca sthitiH paJcendriyavat / atha kArmaNasvarUpamAhakArmaNavargaNeti / jIvapradezairdugdhAmbuvadanyonyaM zliSTA anantA ye karmapradezAstadAtmakaM karmiNaM nikhilazarIrahetubhUtaM bhavAntaragatau taijasazarIrayutaM sajjIvasahAyaJca / zarIrAbhyAmetAbhyAM jIvasya gamanAgamane pravezanirgamane ca syAtAm / atyantasUkSmatvAcca bhavAntaragamanakAle'pi 2. idaJca karmANyeva kArmaNamiti vyutpattyA, tathA ca na karmabhyaH pRthakkArmaNamatra / karmaNA nirvRttaM kArmaNamiti vigraha tvAha kArmaNanAmakarmaNastviti // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 8, caturtha kiraNe 183 naitayozcakSurviSayatvam / kArmaNanAmakarmaNastu samAnavargaNApudgalamayatve'pi svakAryabhUtAtkArmaNazarIrAdanyatvameva kArmaNazarIrasya kAraNabhUtatvAt / yadyapi sarveSAmeva zarIrANAM karmajanyatvaM karmasamUharUpatvaJca tathApyaudArikAdinAmakarmanimittakatvAdaudArikAdisaMjJAvizeSAt sthaulyAdilakSaNAt tiryaGmanuSyAdisvAmibhedAt sAmarthyabhedAcca mRdrUpakAraNAvizeSe'pi mRtsamUhAvizeSe'pi ca ghaTazarAvAdibhedavatteSAM parasparaM vaiSamyamastyeva / na ca nAstyeva kArmaNaM zarIraM nimittAbhAvAtkharaviSANavaditi vAcyaM pradIpavatsvasyaiva nimittanimittibhAvAt, mithyAtvAviratyAdInAM nimittatvAcca / anyathA nirhetukasya vinAzahetorapyabhAvAdanirmokSaprasaGga aapdyet| na ca kArmaNasyaudArikAdivadvizaraNadharmatvAbhAvAtkathaM zarIratvamiti vAcyam, nimittavazAttasyApi satataM cayApacayadharmatvAditi / lakSaNaM kRtyaJca prAgvat / asyApyutkRSTajaghanyasthitI paJcendriyavadeva / prasaGgAdAha-imAnIti / yadyapi dehazabdaH pulliGge rUDhastathApi kAryabhUtazarIrANAM paJcavidhatvaM puNyakarmavibhAgavAkyasthakarmabodhakapaJcadehazabdavAcyatvameSAM paJcavidhakarmaNAJca sUcayituM 'kAyo dehaH klIbapuMso' riti kozAnurodhena ca napuMsakanirdezaH kRtaH / tathA ca kAryabhUtAnImAnyeva paJcazarIrANi, kAraNabhUtAnImAni paJcanAmakarmANi vibhAgavAkyasthapaJcadehazabdavAcyAnIti bhAvaH / taijasazarIranAmakarmane kahe che kebhAvArtha- taijasavargaNAmAM rahela pugalone zarIrapaNAe parivartana-pariNamanakAraka karma 'taijasazarIra. kAmaNavargaNAmAM rahela pudgalone zarIrapaNAe pariNamanamAM hetubhUta karma 'kAmaNazarIra. A pAMca zarIro 5DevAya che. vivecana- teja (agni)nA guNathI yukta dravyavargaNAthI samArabdha taijasazarIra (tejanI banAvaTo-teja rUpI taijasa) uSNa guNavALuM che. jyAre jene uttaraguNanA nimittajanya labdhi utpanna thAya che, tyAre roSanA ane prasannatAnA prasaMge A zarIra uSNa-zItaguNavALuM zApa ane anugrahanA sAmarthyano AvirbhAva 72nAra che. jayAre te labdhi utpanna nathI, tyAre to phakta niraMtara bhakta-khAdhela AhArane pacAvanAra 'taijasazarIra' kahevAya che. taijasazarIranuM lakSaNa ane padakRtya pUrvanI mAphaka che. A taijasazarIranI utkRSTa ane jaghanya sthiti paMcendriyajAtinI mAphaka samajavI. kArmaNazarIranA svarUpane kahe chejIvapradezonI sAthe kSIra-nIranI mAphaka paraspara saMzliSTa anaMta je karmanA aMzo, te rUpa kArmaNa (A karmo e ja kAmaNa, AvI vyutpattithI che tathAca karmothI kArpaNa ahIM pRthapha nathI ema samajavAnuM che.) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tattvanyAyavibhAkare samasta zarIra(karma)nA hetubhUta che ane bhavAnsaragamanamAM (aMtarAlagati)mAM taijasazarIrathI sahacarita hotuM jIvane sahAya karanAra che. taijasa-kAzmaNa rUpa be zarIrothI jIvanA gamana ane Agamana, praveza ane nirgamana thAya che. A be zarIro atyaMta sUkSma hovAthI bhavAntaragamananA kALamAM paNa dekhAtA nathI. kAmaNanAmakarmano to samAna vargaNAnA pudgalamayapaNuM hovA chatAMya potAnA kAryabhUta kArmaNazarIrathI bheda ja che, kema ke- kArmaNazarIra kAraNabhUta che. jo kAmaNazarIra karmajanya-karmasamUha rUpa che, to saghaLAya zarIro karmajanya ane karmasamUha rUpa hoI eka ja kArmaNazarIra raheze? bIjA zarIrono bheda kevI rIte ghaTAvavo? - evA praznanA javAbamAM kahe che ke bhale zarIro karyajanya ane karmasamUha rUpa ho ! to paNa pratiniyata svasva-svataMtra audArika-vaikriya-AhAraka-taijasa-kAzmaNa rUpa nAmakarmathI janya hovAthI, kramasara audArika Adi saMjJAnA bhedathI audArika Adi zarIro pUlatA-sUkSmatA Adi lakSaNabhedathI judA judA che, kema kepUrva pUrva zarIro sthUla che-para para zarIro sUkSma che. svAmInA bhedathI audArika Adi zarIro judA judA che. jema ke- dArikanA svAmI tiryaca-manuSyo, vaikriyanA svAmI deva-nArIo, keTalAka tiryaMca-manuSyo. AhArakazarIranA svAmI manuSyasaMvata caudapUrvadhara. taijasa-kAzmaNanA svAmI sarva saMsArIo che. sAmarthya- kAryazaktinA bhedathI audArika Adi zarIro judA judA che. jema keaudArikazarIranuM sAmarthya- adharma, sukha-duHkha ane kevalajJAnanI prApti AdimAM che. vaikriyazarIranuM sAmarthya- sthUla-sUkSma-ekatva-vyomacara-pRthvIgati viSaya rUpa ane zrI jinajanmAbhiSeka Adi kalyANakonI ujavaNI, dharmIone sahAya vageremAM che. AhArakanuM sAmarthya- sUkSma-vyavahita-duravagAha arthanI vyavasthAnA nirNayamAM che. taijasanuM kArya AhArapAka ane zApa-anugrahadAnanuM sAmarthya che. kArmaNazarIranuM sAmarthya- bhavAntaragatinA pariNAmamAM che. arthAt mATI rUpa kAraNano bheda nahi chatAM paNa, ghaDA-zarAvalA vagere bhedanI mAphaka pAMceya zarIrono paraspara bheda-viSamatA che ja. zaMkA- kAmaNazarIra nathI ja, kema ke- nimittajanyathI kAraNajanya kArya rUpa nathI. jema ke- kharanA zIMgaDAM avidyamAna-asat che, tema kArmaNazarIra asat che, kema ke- nimitta nathI. samAdhAna- jema pradIpa pote potAne prakAza Ape che ane bIjAne prakAza Ape che pote ja kAraNa ane pote ja kArya che, tema kArmaNazarIra pote karma rUpI kAraNa che. karma samudAya rUpa kAmaNazarIra rUpa pote kArya che ane karma rUpa kArpaNa pratye mithyAtva, avirati Adi nimitta che. (kArpaNa potAnuM kAraNa che ane anya zarIronuM kAraNa che.) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 9, caturtha kiraNe 185 jo kAryaNaza2I2ne nirhetuka (hetu vagara janya) mAnavAmAM Ave, to vinAzanA hetuno abhAva hovAthI bhokSanA khabhAvano prasaMga ( ApattioSa) khAvI paDe ! zaMkA- jema audArikazarIra vizaraNa (vinazana) rUpa dharmavALuM che, tema kArpaNa zarIra nathI, to kArmaNamAM zarIrapaNuM kevI rIte ghaTe ? samAdhAna- nimittanA vaze te arbhazamAM yaya-apathya ( hAni-vRddhi) 35 dharma che, bhATe arbhazazarIra che. A kAryaNanuM lakSaNa ane padakRtya pUrvanI mAphaka samajavA. A kAryaNanI utkRSTa ane jadhanya sthiti paMcendriyajAtinI mAphaka samajavI. prasaMgathI kahe che ke- 'A pAMca zarIro' che. jo ke deha zabda puliMgamAM rUDha che, to paNa kArya rUpa zarIronuM paMcavidhapaNuM ane puNyakarmanA vibhAga rUpa vAkyamAM 2hela karmanA bodhaka 'paMca deha' zabdavAcya A zarIra rUpa pAMtha prahAranA durmo che- khema sUyana uravA mATe jane 'kAyo deha klIba puMso: ' Aya zabda jane heDa zabda napuMsaka ane puliMgamAM che. ema kozanA AdhAre napuMsakano nirdeza karela che. tathAca kArya rUpa A ja pAMca zarIro-kAraNabhUta A pAMca nAmakarmo vibhAgavAkyastha 'paMca deha' zabdathI vAcya che. A pramANeno bhAva samajavo. zarIrANAmeSAM kAryabhUtAnAM svAminamAha tatrAdyaM zarIraM tiryaGmanuSyANAm / dvitIyaM devanArakiNAm / tRtIyaM caturdazapUrvadharasyaiva / turyapaJcame saMsAriNAM sarveSAM / kArmaNaM vihAyAnyAnyupabhogavanti / 9 / tatreti / paJcAnAM zarIrANAM karmajanyatvAvizeSe'pi karmasamUhAtmakAvizeSe'pi ca kAraNabhedAdbhedavatsvAmibhedAdapi bhedena paJcasveSu zarIreSu AdyasyaudArikazarIrasya tiryaGmanuSyAH svAmina iti bhAvArtha: / udAraM pradhAnaM tIrthakarAdibhiraGgIkaraNAt, utkRSTapramANaM vodAraM apsthitavanaspateH sAtirekayojanasahasraMpramANatvAt, zukrazoNitAdyupAdAnaprabhRti pratikSaNamuttarottarAM vyavasthAM svakIyaparyAptyAdyapekSAM prApnotIti vodAraM tadevaudArikaM tacca garbhajAnAM sammUrcchanajAnAJca bhavatIti bhAvaH / dvitIyamiti vaikriyamityarthaH / viziSTA kriyA vikriyA tasyAM bhavaM vaikriyaM samupalabdhavaikriyalabdhericchAnuvidhAnAdekaM bhUtvA'nekaM bhavati pratihananazIlaM bhUtvA sthUlatvAtsUkSmAvasthAmanuprAptaM sadapratighAti bhavati, ekakAlameva ca sarvAnabhihitalakSaNAn bhAvAn vedayate naivamaudArikAdIni, IdRzaM zarIramaupapAtikaM devAnAM nArakANAmeva bhavadhArakamuttaravaikriyabhedabhinnaJceti bhAvaH / tRtIyamiti, AhArakamityarthaH / 1. bhavadhArakavaikriyApekSayotkRSTaM pramANaM bodhyamanyathottaravaikriyamevotkRSTapramANavatsyAt yojanalakSapramANatvAttasyeti // 1. labdhipratyayaJca tiryagyonInAM manuSyANAJca // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tattvanyAyavibhAkare prativiziSTaprayojanasAdhanayA''hriyate kAryaparisamAptezca punarmucyata ityAhArakaM zubhadravyopacitaM zubhapariNAmamavyAghAti caturdazapUrvadharasyaiva bhavati / pUrvaM praNayanAt pUrvANi, caturdazasaMkhyAyutAni pUrvANi caturdazapUrvANi, tAni dhAraNAjJAnenA''lambata iti caturdazapUrvadharaH, evaMvidhazcaturdazapUrvadhara eva saJjAtalabdhiH zrutajJAnagamye kasmiMzcidarthe'tigahane saMdihAna: tadarthanizcayArthaM kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamaudArikazarIradvArA gamanamasambhavIti manvAno labdhipratyayamAhArakazarIramupajanayya tatrAzu gatvA'bhivandya pRSTvA ca vicchinnasaMzayo bhUtvA tameva dezaM punarAgatya prAgaudArikamanupravizati vihAyA''hArakaM zarIramiti bhAvaH / turyapaJcame iti taijasakArmaNe ityarthaH / saMsAriNAM sarveSAmiti / asminneva janmani samudbhava iti niyamAbhAvAtsarvatrApratihatazaktitvAt sataijasaM kArmaNaM sarvajanmasu bhavati, kArmaNasahacaritamidaM taijasaM kANabheda uSmalakSaNaM rasAdyAhArapAkajanakaM grAhyam, labdhipratyayaM taijasantu na sarveSAM, kintu tapovizeSAnuSThAnAtsamudbhUtazakteH kasyacideva / kArmaNantu niyamatassarveSAM, idaJcaudArikAdInAM bIjaM kAryakAraNarUpaJceti bhAvaH / nanu zarIrANyupabhogavanti bhavanti tatra sarveSAmeva kiM zarIrANAmupabhogavattvamuta keSAJcidevetyAzaMkAyAmAhakArmaNamiti / kArmaNabhinnazarIracatuSTayena jIvassukhaduHkhopabhogaM karmabandhanaM tadvadanaM tannirjarAJca vidadhAti, atastAnyupabhogavanti na tu kArmaNaM, sukhAdyupabhogasyAsaMkhyeyasAmayikatvAt, catussamayapare vigrahe evAsya svAtaMtryeNa bhAvAt, na viziSTakarmabandhastadAnImabhivyakta bandhakaraNAbhAvAt spaSTahiMsAdyayogAt, na ca viziSTAnubhAvena vedyate karma, karmavigrahasyAlpakAlatvAt, udIraNAdyayogAt, navA nirjaraNaM, upakaraNAbhAvAt prativiziSTabhogAdyapekSayA kArmaNaM vihAyetyuktaM, na tena tatropabhogamAtravyudAsaH, kintu abhivyaktasukhaduHkhakarmAnubandhAnubhavanirjarAlakSaNopabhogasyaiva vyudAsa iti bhAvaH // ve mA AryabhUta zarIzana svAmIna cha / bhavArtha- tyAM pAMca zarIro paikI paheluM audArikazarIra tiryaMca-manuSyone hoya che. bIjuM vaikriyazarIra deva-nArakIone hoya che. trIjuM AhArakazarIra caudapUrvadharane hoya che. cothuM-pAMcamuM taijasa-kAmaNazarIra sarva saMsArI jIvone hoya che. kAzmaNazarIrane choDI bIjA cAra zarIro upabhogavALA che. vivecana- pAMca zarIro karmajanyatvano bheda nahi hovA chatAM- karmasamudAya Atmakatvano bheda nahi hovA chatAMya jema kAraNabhedathI bhinna che, tema svAmInA bhedathI paraspara bhinna bhinna che. jema ke- A pAMca zarIromAM prathama audArikazarIranA svAmIo tiryaMca-manuSyo che. A pramANe bhAvArtha samajavo. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 9, caturtha kiraNe 187 audArika-audArika eTale udAra e ja audArika. (1) udAra eTale pradhAna. tIrthaMkara- gaNadhara Adi zarIranA svIkAranI apekSAe audArikazarIra pradhAna kahevAya che, kema ke- tIrthakara AdinA zarIra karatAM bIjuM zarIra traNeya lokamAM pradhAnasara nathI. | (B) udAra eTale udgama-prAdubhAva, arthAt zukrazoNita Adi rUpa audArikanA upAdAnagrahaNathI mAMDI samaye samaye uttarottara potAnI patinI apekSAvALI vyavasthAne pAme che. evuM te kAlavivara nathI, ke jyAM avasthAntarane te audArika pAmatuM nathI. (2) utkRSTapramANa udAra kahevAya che, kema ke- jalasthita vanaspatinuM kAMIka adhika hajAra jojana pramANavALuM zarIra hoya che. kSaNe kSaNe bhinna avasthAne pAmanAra audArikazarIra che. A audArikavALuM zarIranA svAmIo tiryaMco (garbhaja-saMmUcchima) ane manuSyo (garbhaja-saMmUcchima) che. vaikriya- vaikriya (svabhAvabheda rUpa vikAra, vicitra kRti, vikRti ane vividha karAya te vikaraNa. e paryAyavAcaka zabdo che.) aneka prakAravALuM karAya che. te kevI rIte karAya che? to kahe che ke vaikriyalabdhi prApta karanAranI icchAnusAra vidhAna hoI, "eka banI aneka bane che. sthUla hovAthI pratighAtI banIne sUkSma avasthAne prApta hotuM apratighAtI bane che vagere rUpa eka kALamAM ekIsAthe kathita lakSaNavALA sarva bhAva-vikArone vaikriyalabdhivALAnuM vaikriyazarIra anubhave che. audArika-AhAraka Adi zarIro A pramANe anubhava karI zakatA nathI. ethI A vaikriyazarIra viziSTa lakSaNavALuM che. AvuM vaikriyazarIra aupapAtika bhava rUpa nimittajanya hovAthI avadhijJAnanI mAphaka sahajavaikriya deva ane nArakIne hoya che. te vaikriya zarIra bhavadhAraka ane uttaravaikriyanA bhedathI be prakAranuM che. (labdhipratyaya viziSTa tapazcaryAthI pedA thayela labdhi rUpa nimittajanya vaikriyazarIra tiryaMca ane manuSyone hoya che.). AhAraka viziSTa prayojananI siddhi mATe je grahaNa karAya che ane kArya pUrNa patyA pachI cheDAya che, te AhArakazarIra che. AvuM AhArakazarIra zubha dravyothI baneluM, zubha pariNAmavALuM (zubha caturasa AkArasaMsthAnavALuM), sakala vastu pratibiMbanA AdhArabhUta, niSpAparUpa vizuddha ane avyAghAtI (vyAghAtane pAme nahi evuM-bIjAne vyAghAta kare nahi evuM avyAghAtI) hoya che. AvA AhArakazarIrano svAmI AhArakalabdhivALo caudapUrvadhara ja che. caturdazapUrvadhara eTale pahelAM racanA hovAthI pUrva kahevAya che. evA caudasaMkhyAvALA pUrvone dhAraNA rUpa jJAna vaDe avalaMbe che dhAraNa kare che, te caudapUrvadhara kahevAya che. AvA prakAranA caudapUrvadhara ja labdhisaMpanna, zrutajJAnathI gamya koI eka ati gahana arthanA viSayamAM saMdeha dhAraNa karatAM, saMzayavyavaccheda, arthanirNaya, tIrthakaraRddhidarzana Adi kArya mATe bIjA kSetramAM videha Adi kSetramAM) rahela zrI arihaMta bhagavaMtanA caraNakamala audArikazarIrathI azakya gamanavALuM mAnatA, lablinimittajanya AhArakazarIra banAvIne, tyAM videha Adi kSetrAntaramAM jaldI jaIne, vaMdanA karIne, pUchIne, niHsaMdeha banI, je dezamAM pahelAM jatAM audArikazarIra, nirAbAdha buddhithI thApaNanI mAphaka mUkela, je sva-AtmapradezanA samUhathI avabaddha avasthAvALuM che, te ja dezamAM pAchA AvIne, AhArakane choDIne pote pUrvanA audArikazarIramAM anupraveza kare che. Avo bhAva samajavo. (ahIM AraMbhathI pUrNAhUti parvatano kALa aMtarmuhUrta samajavo.) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tattvanyAyavibhAkare taijasa-kAzmaNa-cothA-pAMcamA taijasa-kArpaNa be zarIro sarva saMsArI jIvone hoya che. taijasa-kArpaNa be zarIro, amuka janmamAM A be taijasa-kArpaNanI utpatti thaI che, Avo koI niyama nahi hovAthI taijasakArpaNa anAdi che. taijasa-kAzmaNa baMne, lokAnta sivAya sarva lokamAM sUkSma hovAnA kAraNe avyAdhAtIpravezanirgamanavALA hoI, sarva lokamAM apratihata zaktivALA hoI apratighAtI che. anAdi saMbaMdhIapratighAtI taijasa sahita kArmaNa sarva janmomAM hoya che. kArpaNa saharacita (sahacArI) A taijasa uSmA (garamI) lakSaNavALuM, rasa Adi rUpa AhArapAkajanaka levAnuM che. lablinimittajanya taijasazarIra sarva jIvone hotuM nathI. kadAcitu taijasazarIra labdhirUpa kAraNathI pedA thayela zaktivALuM (zApa anugraha prayojanavALuM) taijasazarIra viziSTa tapa-anuSThAnathI koIkane ja hoya che. kArmaNa- kAmaNazarIra to niyamA sarva jIvone hoya che. A kArmaNazarIra audArika Adi zarIronuM bIja che. karma rUpI karmaNa eTale jJAna AvaraNa Adi karma kArmaNanuM kAraNa che, kema ke-karma rUpa che. pote kArya rUpa che, kema ke- svakAraNathI janya che ane bIjA audArikazarIra AdinuM bIja che eTale kAraNa rUpa che, arthAt A kAmaNa zarIra kArya-kAraNa rUpa che. (sUryano prakAza jema potAnA maMDalane prakAze che ane sthaMbha, kuMbha vagere dravyo prakAze che, emAM anya prakAzakanI apekSA nathI tema.) kArmaNazarIra potAnA svarUpanuM ane audArika Adi zarIronuM kAraNa che, kema ke karma mAtra karma svabhAva rUpa kArpaNa che. ahIM jJAnAvaraNa Adi karma bhinna koI karmanI apekSA nathI. zaMkA- zarIronuM prayojanakArya upabhoga che, mATe zarIro upabhogavALA kahevAya che. to saghaLA zarIromAM upabhoga che ke keTalAka zarIromAM upabhoga che? samAdhAna- kAmaNazarIrane choDI, audArika, vaikriya, AhAraka ane taijasa-ema cAra zarIro upabhogavALA che. kAryaNazarIra bhinna cAra zarIro vaDe jIva sukha-duHkhano upabhoga (anubhava) kare che, karmabaMdhana kare che, karmanuM vedana kare che ane karmanI nirjarA kare che. ethI te audArika Adi cAra zarIro upabhogavALA kahevAya che. (1) kAmaNazarIra upabhogavALuM nathI- nirUpabhoga che, kema ke-chabasthane sukha-duHkhopabhoga asaMkhyAta samayavALo (janitakRta) che. vigrahagati cAra samayavALI che. tyAM aMtargatimAM kArpaNa asaMkhya samayavALo bhAga azakya hoI aMtarAlagatimAM kArpaNanuM ja svAtaMtrya che. bIje pArataMtraja che, mATe kArmaNa upabhoga vagaranuM che. (2) kArpaNa viziSTa karmabaMdha karatuM nathI, kema ke te vakhate abhivyakta svarUpavALo karmabaMdhakAraNakalApa kAmaNamAM nathI, kema ke- te kArmaNa hAtha-paga-mukha-AMkha vagere rUpa zarIra avayavothI rahita che, temaja mana ane vacananA vyApArathI rahita che, mATe spaSTa hiMsA Adino abhAva che. viziSTa anubhAva (rasoiya)thI karma kAryaNazarIrathI anubhavAtuM nathI, kema ke- aMtargatimAMvigrahagatimAM ati alpakALa che. udIraNA Adino abhAva che. kAzmaNazarIrathI karmanI nirjarA thatI nathI, kema ke- je anubhavAtuM hoya tenI nirjarA hoya che. anubhavano abhAva hoI-nimittAno abhAva hoI nirjarA nathI thatI. eTale ja viziSTa bhoga AdinI apekSAe kAmaNazarIrane choDI cAra zarIro Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10, caturtha kiraNe sUtra - 189 upabhogavALA che ema kahela che. te A kathanathI (kAryaNazarIrathI) mAtra upabhogano ja-sukha-duHkhanA bhogano ja mAtra abhAva che ema nahi, paraMtu abhivyakta sukha-du:kha upabhoganA abhAvanI sAthe karmabaMdha, karmano udaya, karmanI udIraNA ane karmanI nirjarA rUpa upabhogano ja abhAva samajavo. arthAt vigrahagatimAM (svataMtra - khe4) dharmazazarIra, abhivyakta sukha-duHkha-durbha-baMdha-vedhanA-nirbharA Adi upabhoga mAtranA abhAvavALuM hoI nirUpabhoga rUpe kahevAya che. athaudArikAGgopAGganAmakarma vaktumAdAvaGgopAGgAni darzayati aGgAni ziraHprabhRtInyaSTau upAGgAni tadavayavAGgulyAdIni, etannimittamaudArikazarIrasambandhikarmaudArikAGgopAGganAma / 10 / aGgAnIti / prabhRtipadena vakSaH pRSThabAhUdarapAdAnAM grahaNam, bAhudvayaM pAdadvayaM pAdadvayaJcAdAyASTatvamaGgAnAM bhAvyam / upAGgAnyAha--upAGgAnIti / tadavayavAGgulyAdInIti, teSAmaSTAnAmavayavAnyaGgulyAdInyupAGgAnItyarthaH / aGgulayo bAhupAdayorupAGgabhUtAH, Adipadena ziraAdInAM lalATatAlunayanakarNAdaya upAGgatayA grAhyAH / yadyapyaGganidarzanabhUtaziraso'nuguNamupAGgatayA tadavayavalalATAdInAmeva kathanaM yuktaM tathApi tathoktAvekasyaiva zirasa upAGgaM darzitaM bhavet, aGgulyAdInItyuktau tu pANipAdayorubhayorekapadena darzitaM syAditi granthalAghavaiSiNA mayA tathaivoktam, tatpadenASTAGgAnAM buddhisthAnAM parAmarzasambhavAt / tathAGgulyAdInAmapyavayavabhUtAni parvarekhAdInyaGgopAGgAni, evaJcAGgAni copAGgAni cAGgopAGgAni ceti dvandva ekapadazeSe'GgopAGgAni, yadudayAdaudArikazarIratvena pariNatAnAM pudgalAnAmaGgopAGgavibhAgena pariNatirbhavati tadaudArikAGgopAGganAmetyarthaH, audArikazarIrasambandhyaGgopAGganiSpattiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM vizeSaNavizeSyapadakRtyaM pUrvavat, vaikriyAGgopAGganAmakarmAdAvatiprasaktivicchedAyaudArikazarIrasambandhIti, audArikazarIrasambandhikarmatvamityuktau kArmaNazarIrAdAvatiprasaGgastasyApi tatkAraNatvena tatsambandhikarmatvAt / audArikazarIrasambandhinaH prayojakakarmatvamityuktau tu varNagandhAdinAmakarmaNyativyAptirvarNAdInAmaudArikazarIrasambandhinaH prayojakakarmatvamityuktau tu varNagandhAdinAmakarmaNyativyAptirvarNAdInAmaudArikazarIrasambandhitvAdato'GgopAGgeti padam / audArikazarIravadasya parA jaghanyA ca sthitirbodhyA / 1 have audArika aMgopAMganAmakarma kahevA mATe pahelAM aMga-upAMgone darzAve che bhAvArtha- zira vagere ATha aMgo ane te aMganA avayavabhUta aMgula vagere upAMgo, A aMgopAMganA nimittakAraNabhUta audArikazarIra saMbaMdhI karma 'audArika aMgopAMga nAma.' Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vivecana- 'zi:pravRti' ahIM prakRti padathI chAtI, pITha, be hAtha, udara, be paga ane pUrvokta zira maLI ATha 'aMgo' kahevAya che. te ATha aMgonA avayavabhUta aMguli vagere 'upAMgo,' ahIM be hAtha ane be paganI aMgulio upAMgabhUta (avayavabhUta che) Adi padathI zira AdinA (AraMbhaka avayava mastiSka AdinA) lalATa, tAlu, AMkha-kAna vagere 'upAMga' samajavA. 190 jo ke aMganA dRSTAnta tarIke mastakane anurUpa, upAMgapaNAe te mastakanA avayavabhUta lalATa vagerenuM kathana vyAjabI che, to paNa tathA kathanamAM eka mAtra mastakanuM upAMga darzita thAya ! jyAre 'aMguli Adi' ema kathanamAM to be hAtha ane be paganA upAMgo eka ja pada dvArA darzita thAya. mATe graMthalAdhavanI icchAvALA meM te prakAre darzAvela che-kahela che. 'tavayava' ahIM te padathI ATha aMgo-buddhimAM rahela ATha aMgonA parAmarzano saMbhava che. temaja aMguli AdinA paNa avayavabhUta (aMganA pratyavayava) parva, rekhA vagere. A pramANe aMgo, upAMgo ane aMgopAMgo- AvA eka zeSa dvandvasamAsamAM eka pada zeSa rahevAthI 'aMgopAMga' ema kahevAya che. jenA udayathI audArikazarIrapaNAe pariNamela pudgalonI aMgopAMga vibhAgathI pariNati thAya che, te 'audArika aMgopAMganA nAma' Avo artha samajavo. lakSaNa- audArikazarIra saMbaMdhI aMgopAMganI siddhimAM prayojaka hoya ane karma hoya, te 'audArikAMgopAMga nAmakarma.' padakRtya- A lakSaNanA vizeSaNa vizeSyanuM padakRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. vaikriyAMgopAMganAmakarma AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'audArikazarIra saMbaMdhI' ema kahela che. jo 'audArikazarIra saMbaMdhI karmatva'- ema kahevAmAM Ave, to kAryaNazarIra AdimAM ativyApti che, kema ke- te kAryaNazarIra tenuM kAraNa hoI audArika saMbaMdhI karma che, mATe 'audArikazarIra saMbaMdhI aMgopAMga niSpatti prayojaka karma' ema kahela che. jo 'audArikazarIra saMbaMdhInuM prayojaka karma' ema kahevAmAM Ave, to alakSyabhUta varNa-gaMdhAdi nAmakarmamAM ativyApti che, kema ke- varNa Adi audArikazarIra saMbaMdhI hoya che. mATe te ativyAptinA vAraNa mATe 'aMgopAMga' itipada mUkela che. sthitiniyama- audArikazarIranI mAphaka audArikazarIrAMgopAMga nAmakarmanI utkRSTa ane jadhanya sthiti samajavI. vaikriyAGgopAGgalakSaNamAha-- tAdRzaM vaikriyazarIrasambandhi karma vaikriyAGgopAGganAma / tAdRzamevA''hArakazarIrasambandhi karmA''hArakAGgopAGganAma / imAnyAdimatritanUpAGgAni / taijasakArmaNayostvAtmapradezatulyasaMsthAnatvAnna bhavantyaGgopAGgAni / evamekendriyazarIrANAmapyaGgopAGgAni na bhavanti vanaspatyAdiSu zAkhAdInAmaGgatvAdivyavahAro na vAstavikaH, kintu bhinnajIvasya zarIrANyeva te / 11 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 sUtra - 11, caturtha kiraNe tAdRzamiti / aGgopAGganimittamityarthaH / vaikriyazarIrasambandhyaGgopAGganiSpattiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / niSpattipadAnupAdAne paryAptanAmakarmaNyArabdhAGgasamApake'tivyAptitastadupAdAnaM, anyapadaprayojanaM pUrvavadbhAvyam / parA jaghanyA cAsya sthitirvaikriyazarIravat / athA''hArakAGgopAGganAmakarmAbhidhatte - tAdRzameveti / atrApi AhArakazarIrasambandhyaGgopAGgotpattinidAnatve sati karmatvaM lakSaNaM kRtyaJca pUrvavadeva / ubhayavidhA sthitirasyApyA''hArakazarIravadeva bhAvyA / vibhAgavAkye'mUnyevAdimatritanUpAGgazabdenoktAnItyAhaimAnIti / AdimA yAstisrastanavastAsAmupAGgAni aGgopAGgAbhidhAni imAnyevetyarthaH / nanu zarIratvAvizeSAttaijasakArmaNayorna kathamaGgopAGgAnItyatrAha-taijasakArmaNayostviti / AtmapradezatulyasaMsthAnatvAditi 'jIvapradezasaMsthAnAnurodhitvAdityarthaH / prayojanAbhAvAtpramANAbhAvAccAntargatiM vihAyAnyatraitayossvAtaMtryeNAvarttamAnatvAditi bhAvaH / nanvaudArikazarIrabhAjAM pRthivyaptejovAyuvanaspatInAmapyaGgopAGgAni santi navetyAzaGkAyAmAha-evamekendriyazarIrANAmapIti / yathA taijasakArmaNayornAGgopAGgAni tathA ekendriyANAM pRthivyAdInAM yAni zarIrANi teSAmapi nAGgopAGgAni bhavantItibhAvaH / nanu kathaM vanaspatInAM zarIrANAmaGgopAGgarahitatvaM mUlaskandhazAkhAprazAkhAtvakpatrapuSpaphalAdInAmavayavatvAdityAzaGkAyAmAhavanaspatyAdiSviti / Adipadena vAyutejojalapRthivInAM grahaNam, pazcAnupUrvyA nirdezaH, vanaspatau mUlAdiSvavayavatvasya lokaprasiddhatayA tasyaiva prathamamupanyAsAt / pretyekanAmakarmaprabhAvAcchAkhAdInAM bhinnajIvazarIratvameva na tvaGgopAGgatvaM vRkSasyeti bhAvaH / bandhanasaMghAtanAmakarmaNostu zarIraviSayatvAdeva zarIranAmakarmAntarbhUtatayA nAtra tayoH pRthagupanyAsaH kRtaH / / vaikriyaaMgopAMganAmakarma kahe che bhAvArtha- tepuM-aMga- upAMgamAM nimitta vaiDiyazarIra saMbaMdhI urbha 'vaiDiya aMgopAMga nAma.' tevuM 4 aNgupAMga nimitta AhArakazarIra saMbaMdhI karma 'AhAraka aMgopAMga nAma.' A prathama traNa zarIranA aMgaupAMgo che. taijasa ane kAryaNa AtmAnA pradeza sarakhA saMsthAna(AkAra)vALA che, mATe taijasa ane kArmaNanA aMga-upAMga nathI. A pramANe ekendriya-sthAvara jIvonA zarIrone paNa aMga-upAMgo hotAM nathI. , 1. jIvapradezAnurodhi taijasaM zarIraM tato yadeva tasyAM tasyAM yonau audArikazarIrAnurodhena vaikriyazarIrAnurodhena ca jIvapradezAnAM saMsthAnaM tadeva taijasazarIrasyApi, evaM kArmaNasyApi bhAvyam // 2. vRkSAdau mUlAdiSu pratyekamasaMkhyeyA api jIvAH parasparaM vibhinnazarIrAH prabalarAgadveSopacitapratyekanAmakarmapudgalodayataH parasparaM saMhatAH, zleSadravyasaMparkamAhAtmyAt parasparavimizrasarSapavarttirivetyAzayenAha pratyeketi // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tattvanyAyavibhAkare vanaspati AdinA zAkhA AdimAM aMgapaNA Adino vyavahAra vAstavika nathI, paraMtu te zAkhA Adi judA jIvanA zarIro ja che. vivecana- tAdaza-tenA sarakhuM "aMgopAMganA nimitta evo artha samajavo. lakSaNArtha- vaikriyazarIra saMbaMdhI aMga-upAMganI siddhimAM prayojaka viziSTa karmatva-ema lakSaNa samajavuM. padakRtya- jo niSpatti'- evuM pada na grahaNa karavAmAM Ave, to AraMbhela aMganI samAptikAraka paryApta nAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "niSpatti' padanuM grahaNa karela che. bIjA padonuM prayojana pUrvanI mAphaka vicAravuM. sthitiniyama- A vaikriyAMgopAMga nAmakarmanI utkRSTa ane jaghanya sthiti vaikriyazarIranI mAphaka samajavI. have AhAraka aMgopAMganAmakarma jaNAve che - AhArakazarIra saMbaMdhI aMgopAMganI utpattinA kAraNa rUpa karma "AhArakAMgopAMga nAmakarma." ahIM lakSaNa ane padakRtya pUrvanI mAphaka ja samajavAM. utkRSTa ane jaghanya sthiti AhArakazarIranI mAphaka ja vicAravI. vibhAgavAkyamAM A ja prathama traNa zarIranA upAMga' zabdathI kahela che. prathama je traNa zarIro che, teonA upAMgo (upalakSaNathI) aMgopAMga saMjJAvALA A ja che.- evo artha jANavo. zaMkA- zarIratvano bheda nahi hovAthI taijasa ane kArmaNamAM kema aMgopAMga nathI? samAdhAna- taijasa ane kArmaNa baMne, jIvanA pradezanA samAna saMsthAnavALA che, arthAt jIvapradezanuM anurodhI taijasazarIra che. tethI te yonimAM, audArikazarIranA anurodha ane vaikriyazarIranA anusAre je jIvapradezonuM saMsthAna che, te ja taijasazarIranuM saMsthAna, te ja kArmaNazarIranuM saMsthAna che. prayojanano abhAva hovAthI, pramANano abhAva hovAthI aMtargati (vigrahagati) sivAya A taijasakArmaNazarIronuM svataMtrapaNe vartamAnapaNuM hotuM nathI, mATe taijasakArpaNamAM aMga-upAMgo nathI. zaMkA- dArikazarIravALA pRthvI-pANI-agni-vAyu-vanaspatiomAM aMgopAMgo kharA ke nahi? samAdhAna- jema taijasa-kAzmaNazarIromAM aMgopAMgo nathI, tema pRthvI vagere rUpa ekendriya jIvonA je zarIro che, te zarIrone paNa aMgo-upAMgo hotA nathI, ema bhAva samajavo. zaMkA- mULa, thaDa,nAnI moTI DALI, chAla, pAMdaDAM, puSpa, phaLa Adi rUpa avayava hovAthI vanaspatinA zarIromAM kevI rIte aMga-upAMgarahitapaNuM saMbhavI zake? vanaspati Adipu ' ahIM Adi padathI vAyu, teja, jaLa ane pRthvInuM grahaNa karavuM. ahIM pazcAnupUrvIthI nirdeza che. vanaspatimAM-mULa AdimAM avayavapaNAnI lokaprasiddhi hovAthI prathama upanyAsa karela che. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 12, caturtha kiraNe 193 samAdhAna- pratyeka nAmakarmanA (jenA udayathI pratyeka jaMtune judA judA eka eka zarIra audArika ke vaikriya thAya, te pratyeka nAmakarma.) prabhAvathI (vRkSa AdimAM- mULa AdimAM dareka asaMkhyAtA paNa jIvo paraspara bhinna bhinna zarIravALAo, prabaLa rAga ane dveSathI bAMdhela pratyeka nAmakarmanA pudgalanA udayathI paraspara bhegA maLelA, ghaNA sarasavane koi cIkAzavALA padArthamAM mizra karIne enI vATa banAvIe. e vATa jo ke ghaNA sarasava rUpa che toya eka ja che ema jaNAya che. gleSadravyonA saMparkanA mahimAthI eka kahevAya che.) zAkhA vagere bhinna bhinna jIvonA zarIro che, vRkSanA aMganA upAMga avayava rUpa nathI. baMdhana ane saMghAtanAmakarmo zarIranA viSaya rUpa hovAthI, zarIranAmakarmamAM aMtabhUta thatA hovAthI A graMthamAM baMdhana-saMghAtanAmakarmono pRthar rUpe upanyAsa karela nathI. atha zArIrikapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAJca parasparasaMzleSe sati anyonyasannidhAnena ca vyavasthApite sati saMhanyamAnapudgalAnAM saMhananamupakAri bhavati tasmAtsaMhananasvarUpamAha asthiracanAvizeSaH saMhananam / ubhayato markaTabandhabaddhayorasthnoH paTTAkRtinA'parA'sthnA pariveSTitayorupari tadasthitrayabhedikIlikAtmakAnyAsthiviziSTatvaprayojakaM karma vajrarSabhanArAcam / idamAdimasaMhananam / 12 / asthIti / asthanAM bandhavizeSa iti bhAvArthaH / vajrarSabhanArAcalakSaNamAha-ubhayata iti / atra vajrazabdaH kIlikAvacanaH, RSabhazabdaH pariveSTanapaTTavacanaH, nArAcazabdastu ubhayapAzrvAvacchedena markaTabandhanavacanaH / tathA ca paTTAkRtitRtIyAsthipariveSTitobhayapAvicchedyamarkaTabandhabaddhAsthidvayopari tadasthitrayabhedikIlikAkalpAnyAsthiviziSTatvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH, vizeSaNevizeSyayoH phalaM pUrvavat / karmaprakRtigrantheSUkte vajranArAcakarmaNyativyAptivAraNAya paTTAkRtitRtIyAsthipariveSTitetyuktam / RSabhanArAcakarmaNyativyAptivAraNAya paTTAkRtitRtIyAsthipariveSTitobhayapAvicchinnamarkaTabandhabaddhAsthidvayaprayojakakarmatvamanuktvA tadasthitrayabhedItyAdhuktam, asyotkRSTA sthitirdevagativajjaghanyA tu manujagativat / nAmakarmedaM SaDvidhasaMhananeSu prAthamikaM tadeva ca vibhAgavAkyoditAdimasaMhananazabdena vaacymityaahedmiti| saMhananaM SaDvidhamapi audArikazarIra eva nAnyeSu teSAmasthyAdirahitatvAt / / have grahaNa karelA ane grahaNa karAtA zarIra saMbaMdhI pudgalono paraspara saMzleSa thavAthI ane parasparanA saMnidhAnathI vyavasthApita thaye chate, bhegA dRDha thatA pudgalo pratye saMvananakarma upakArI thAya che, mATe saMhAnanuM svarUpa kahe che. | bhAvArtha- hADakAnI viziSTa racanA "saMhanana kahevAya che. pATAnI AkRtivALA bIjA hADakAthI pariveSTita, be bAjuthI markaTabaMdhathI baddha be hADakA upara, te traNa hADakAne bhedanArI khIlInA AkAravALA hADakAnA viziSTapaNAmAM prayojaka karma "vajaRSabhanArAca' saMhanana kahevAya che. A prathama saMhanana che. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tattvanyAyavibhAkare vivecana- hADakAMnA baMdhanamAM daDhatA saMbaMdhI taratamatA utpanna karavAmAM kAraNabhUta karma 'sahanana' kahevAya - vajaRSabhanArAca saMhanana-ahIM vaja zabda khIlI (khIlInA AkAra jevuM hADakuM)ne kahenAra che. RSabha zabda vIMTavAnA pATAne (pATAnA AkAravALuM hADakuM) kahenAra che. nArIca zabda ubhaya paDakhethI markaTa baMdhane (jema vAMdarInuM baccuM potAnI mAne hAthanI AMTI mArIne majabUta rIte vaLagI rahe che, tema be hADakAnA be cheDA paraspara ekabIjAne AMTI daIne majabatapaNe vaLagI rahe tene) kahenAra che. tathAca pATAnA AkAravALA trIjA hADakAthI vITela be bAjunA be hADakAMnA cheDA paraspara ekabIjAne AMTI mArIne majabUta rIte vaLagI rahenAra be hADakAnI upara, upara-nIcenA pATAne ane be hADakAnA cheDAone viMdhIne rahenAra khIlInA AkAra jevA bIjA hADakAnI viziSTatAnuM prayojaka (kAraNa) karma, vajaRSabhanArAca' kahevAya che. tAdaza prayojakatva karma- lakSaNano artha samajavo. ahIM vizeSaNavizeSyanuM phaLa pUrvanI mAphaka samajavuM. karmaprakRti graMthomAM kahela "vajanArAca' nAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'pATAnI AkRtivALA trIjA hADakAthI vIMTela' e pramANe kahela che. RSabhanArAMca karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe, pATA AkRtinA jevA hADakAthI bAMdhela baMne pArthathI markaTabaMdhathI baddha be hADakAnA prayojaka karmatva ema nahi karIne "tacchitrapari' ityAdi kahela che. A vajaRSabhanArA saMtananavizeSa karmanI utkRSTa sthiti devagatinI mAphaka jANavI, jyAre jaghanya sthiti manuSyagatinI mAphaka jANavI. A vajaRSabhanArAca saMhanana nAmakarma cha prakAranA saMghayaNomAMnuM paheluM saMghayaNa che ane te ja vibhAgavAkyamAM kahela "AdimasaMhanana' zabdathI vAcya che. cha prakAranuM paNa saMghayaNa audArikazarIramAM che ja, bIjA zarIramAM nathI, kema ke- audArika sivAyanA te zarIramAM hADakAM vagereno abhAva che. atha SaDvidheSu zarIrAkRtivizeSarUpasaMsthAneSu samacaturasrasaMsthAnasyAdimasya prayojakaM nAmakarma vaktumAdau saMsthAnapadArthamAha AkAravizeSassaMsthAnam / sAmudrikalakSaNalakSitacaturdigbhAgopalakSitazarIrAvayavaparimANasAdRzyaprayojakaM karma samacaturasrasaMsthAnam / idamAdimasaMsthAnam / tIrthakarAssarve surAzcaitatsaMsthAnabhAjaH / 13 / AkAravizeSa iti / avayavaracanAtmikA zarIrAkRtirityarthaH / samacaturasrasaMsthAnanAmakarmAha-sAmudriketi / samAH zarIrazAstroktapramANalakSaNAvisaMvAdinyaH catasro'srayaH caturdigvibhAgopalakSitAH zarIrAvayavA yasya taccharIraM samacaturasraM bhavati, tathA ca sAmudrika lakSaNalakSitacaturdigbhAgopalakSitazarIrAvayavaparimANasAdRzyaprayojakatve sati karmatvaM Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 13, caturtha kiraNe 195 lakSaNArthaH / yasya karmaNa udayAt audArikAdizarIrAkRtirUdmadhomadhyeSu samapravibhAgenAnyUnAnadhikamAnonmAnapramANenAvikalAvayavatayA svAGgalASTazatocchrAyeNa ca yuktA bhavati tatsamacaturasranAmakarmetyarthaH / caturdigbhAgopalakSitetipadaM nyagrodhaparimaNDalAdAvatiprasaGgabhaGgArtham / idamiti, samacaturasrasaMsthAnaM vibhAgavAkyoditAdimasaMsthAnapadavAcyamityarthaH / saMsthAnamidaM keSAmityatrAha-tIrthakarA iti / ca zabdo'nuktasamuccayArthaH, tena gaNadharAdisaGgrahaH / asyotkRSTA sthitirdevagativajjaghanyA tu manujagativat // have zarIranA AkRtivizeSa rUpa saMsthAnomAM prathama samacaturacanuM prayojaka nAmakarma kahevAne mATe saMsthAna padArthane kahe che ke bhAvArtha- viziSTa AkRti, saMsthAna, sAmudrikalakSaNa lakSita, caturdipha vibhAga upalakSita zarIra avayavanA parimANanA sAdazyanuM prayojaka karma "samacaturaasaMsthAna' prathama saMsthAna che. sarva tIrthakaro ane suro samacaturasa saMsthAnavALA hoya che. vivecana- saMsthAna eTale avayavonI racanA rUpa zarIranI AkRti samacaturaasaMsthAna-sama eTale zarIralakSaNanA zAstramAM kahela parimANanA lakSaNanI sAthe avisaMvAdI evA cAra dizAnA vibhAgathI upalalita zarIranA avayava rUpI cAra khUNAo je zarIranA che, te "samacaturasa' thAya che. (paryakAsane beThelAnA be DhIcaNonuM aMtara, Asana ane lalATa uparanA bhAganuM aMtara, jamaNA khabhAnuM ane DAbA DhIMcaNanuM aMtara, temaja DAbA khabhAnuM ane jamaNA DhIMcaNanuM aMtara; AvI rIte cAra dizAonA vibhAgathI upalakSita zarIranA avayavo samajavAM. samAna laMbAI, uMcAI ane pahoLAIvALo, temaja saMpUrNa lakSaNasaMpanna aMgopAMga avayavavALuM ane potAnA aMgulathI eka so ATha aMgula uMcAIvALuM sarva saMsthAnapradhAna A saMsthAna che.) sAmudrilakSaNalakSita-caturdigu vibhAgathI upalalita zarIranA avayavonA parimANanuM sAdezya prayojakatva viziSTa karmatva, e lakSaNano artha samajavo. je karmanA udayathI audArika Adi zarIranI AkRti, Urdhva-adho-madhyamAM sakala vibhAgathI anyUnaanadhika mAna-unmAna-pramANathI saMpUrNa avayavapaNAthI ane potAnA aMgulathI eka so ATha aMgula uMcAIthI yukta thAya che, te "samacaturasasaMsthAna' nAmakarma, ema artha samajavo. nyagrodha parimaMDala AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "caturdika vibhAgopalakSita'- e pramANenuM pada mUkela che. samacaturasasaMsthAna vibhAgavAkyamAM kahela prathama saMsthAnapada vAcya che, evo artha samajavo. A saMsthAna kone hoya che? AnA javAbamAM kahe che ke- "saghaLA tIrthakaro ane devo A samacaturasasaMsthAnavALA hoya che.' ahIM "ca" zabda, nahi kahevAno kathaka hovAthI, te cakArathI gaNadhara AdinuM grahaNa karavuM. A saMsthAnanI utkRSTa sthiti devagatinI mAphaka ane jadhanya sthiti manuSyagatinI mAphaka samajavI. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tattvanyAyavibhAkare prazastavarNAdinAmakarmaNo lakSaNamAha- . zarIravRttyAhlAdajanakavarNotpattihetubhUtaM karma prazastavarNanAma / zarIravRttyAhlAdajanakagandhotpattinidAnaM karma prazastagandhanAma / zarIreSvAhlAdajanakarasotpattikAraNaM karma prazastarasanAma / zarIravRttyAhlAdajanakasparzotpAdanidAnaM karma prazastasparzanAma / imAni prazastavarNacatuSkazabdavAcyAni / tatra zuklaraktapItanIlakRSNAH paJca varNAH / AdyAstrayaH prazastAH / antyau dvAvaprazastau / surabhyasurabhibhedena gandho dvividhaH / AdyazzastaH, antyo'zastaH / rasaH kaSAyAmlamadhuratiktakaTurUpeNa paJcavidhaH / AdyAstrayazzubhAH antyAvazubhau / sparzo'pi mRdulaghusnigdhoSNakaThinagururUkSazItabhedAdaSTavidhaH / AdyAzcatvAraH prazastAH, antyAstvaprazastAH / zarIrasyAgurulaghupariNAmaprayojakaM karma agurulaghunAma / sarveSAM jIvAnAmetat / paratrAsaprajJAprahananAdiprayojakaM karma parAghAtanAma / ucchvAsaniHzvAsaprAptiprayojakaM karmocchvAsanAma / 14 / zarIravRttIti / svazarIravRttItyarthaH / varNyate'laGkriyate guNavatkriyate zarIrAdyaneneti varNaH zuklAdiH / yadudayAdaudArikAdizarIreSu AhlAdajanakasya netrAnandakarasya varNasyotpattistatprazastavarNanAmetyarthaH / aprazastavarNanAmakarmaNyativyAptinirAsAyAhlAdajanaketi, prazastagandhanAmAdikarmaNyativyAptivyudAsAya varNeti / asaMbhavavAraNAya zarIravRttIti / asya paJcendriyavatparA jaghanyA ca sthitirvijJeyA / prazastagandhanAmAha-zarIravRttIti, gandhyate AghrAyata iti gandhaH, lakSaNapadakRtyaM sthitizca prazastavarNavadbodhyA / prazastarasanAmAhazarIreSviti / kRtyaM sthitizca prazastavarNavadeva / prazastasparzanAmAha-zarIravRttIti idamapi prazastavarNavadbodhyam, imAnIti, prazastavarNagandharasasparzanAmakarmANItyarthaH, prazasteti vibhAgavAkyasthetyAdiH / varNAdayaH katividhAsteSu ke prazastA ityAzaMkAyAmAha-tatreti / sphaTikAdAviva zuklaH, hiGgalakAdAviva raktaH, haridAviva pItaH, priyaGgaparNAdAviva nIlaH, kajjalAdAviva kRSNo varNo bhAvyaH / AdyAstraya iti zuklaraktapItavarNA ityarthaH,prazastA itiprAyaza AzayavazAtprANinAM vallabhAssantassukhAtmakAtmapariNAmopakAriNa iti bhAvaH / antyAviti, nIlakRSNAvityarthaH, aprazastAviti / aniSTau dveSyau santau svAzayApekSayA duHkhAtmakAtmapariNAmopakAriNAviti bhAvaH / gandhabhedamAha-surabhIti / zrIkhaNDAdAviva surabhiH, lazunAdAviva durabhiH / Adya iti, surabhirityarthaH, zasta iti saumukhyakAritvAditi bhAvaH / antya iti durabhirityarthaH, azasta iti vaimukhyakAritvAditi bhAvaH / rasabhedamAha-rasa Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14, caturtha kiraNe 197 iti / apakvakapitthAdAviva kaSAyaH, AmlavetasAdAvivAmlaH zarkarAdAviva madhuraH, kozAtakyAdAviva tiktaH, zuNThyAdAviva kaTuH, lavaNo madhurAntargata ityeke, saMsargaja ityapare / AdyA iti kaSAyAmlamadhurA ityarthaH / antyAviti tiktakaTU ityarthaH / sparzabhedAnAha-sparzo'pIti / haMsarUtAdAviva mRduH, arkatUlAdAviva laghuH, ghRtAdAviva snigdhaH, vahnayAdAvivoSNaH, pASANAdAviva kaThinaH, vajrAdAviva guruH, bhasmAdAviva rUkSaH, mRNAlAdAviva zItaH / AdyA iti mRdulaghusnigdhoSNA ityarthaH, antyA iti kaThinagururUkSazItA ityarthaH / athAgurulaghunAmakarmasvarUpamAha-zarIrasyeti / catvAro hi pariNAmAH pudgalAnAM gurutvalaghutvagurulaghutvAgurulaghutvabhedAt, yasya karmaNa udayAtsarvaprANinAM zarIrANi svasvApekSayA naikAntena laghUni, tathAtve vAyunA vikSipyamANAnAM dhAraNAsaMbhavAt, na caikAntena gurUNi, voDhumazakyatvAt, kintvagurulaghupariNAmapariNatAni bhavanti tadagurulaghunAmakarmetyarthaH / yadUrdhvaM tiryagvA prakSiptamapi punanisargAdadho nipatati tadgurudravyaM yathA leSTavAdi / yattu nisargata evordhvagatisvabhAvaM dravyaM tallaghu yathA dIpakalikAdi / yattu nordhvagatisvabhAvaM nApyadhogatisvabhAvaM kintu svabhAvenaiva tiryaggatidharmakaM tadravyaM gurulaghu yathA vAyvAdi / yatpunarUdhistiryaggatisvabhAvAnAmekatarasvabhAvamapi na bhavati sarvatra vA gacchati tadagurulaghu yathA vyomprmaannvaadi| vyAvahArikanayamidaM / nizcayatastu ekAntena gurusvabhAvaM, atilaghorapi vAyvAdeH karatADanAdinA'dhogamanAdidarzAt / ato naikAntena guru laghu vA kimapi vastvasti / kintu yatkimapyatra loke audArikavargaNAdikaM bhUbhUdharAdikaM vA bAdaraM vastu tatsarvaM gurulaghu, zeSaM tu bhASA''napAnamanovargaNAdikaM paramANuvyaNukavyomAdikaJca sarvaM vastvaguruladhviti bodhyam / evaJca nizcayanayena kasyApi zarIrasya laghutvAbhAvAt gurutvAbhAvAcca gurulaghutvameva kArmaNAtiriktasya, tatrAgurulaghutvaprayojakaM karma sarvazarIriNAmityAzayenAha-sarveSAmiti etaditi, agurulaghunAmakarmetyarthaH, bhavatIti zeSaH / atrAgurulaghupadena laghugurupariNAmadvayasyaiva nirAso bodhyaH, na tu agurulaghunAmapariNAmasyaikasya grahaNam / vyavahAranayApekSayA tvanyo'nyApekSayA zarIrANi laghUni gurUNi agurulaghUnyapi bhavantIti vijJeyam / asya paJcendriyavadevotkRSTA jaghanyA ca sthiti vyA / atha parAghAtasvarUpaM nirUpayati-paratrAseti / 1. nizcayanaye audArikavaikriyAhArakataijasadravyANi bAhararUpatvAdgurulaghUni, kArmaNamanobhASAdidravyANi tvagurulaghUni, bAdaranAmakarmodayavartijIvAnAM zarIrANi bAdarANyanyAni gurulaghUni, sUkSmanAmakarmodayavartijIvazarIrANi sUkSmapariNatAnItarANyagurulaghUni / tathA ca gurulaghukaM zarIraM pratItya nArakAdayo gurulaghukAH, jIvaM kArmaNaJca pratItyAgurulaghukA iti / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tattvanyAyavibhAkare yadudayAdojasvI darzanamAtreNa vAksauSThavena vA nRpasabhAmapi gataH sabhyAnAmapi kSobhamApAdayati pratipakSapratighAtaJca vidhatte tatparAghAtanAmetyarthaH / kRtyaM vizeSaNavizeSyayoH pUrvavat / sthitI cobhayavidhe paJcendriyavat / ucchAsanAmakarma nirUpayati ucchAseti / UrdhvagAmI vAyurucchAsaH, adhogatimAn vAyunizvAsaH prANApAnAparanAmAnAvetau, tau cAnantapradezaskandhapudgalapariNAmajanyau, tayoH prAptirlabdhiH tatprayojakaM karma ucchAsanAmakarma / ucchAsaniHzvAsagrahaNamokSaNalabdherucchAsanAmakarmasAdhyatvAdaudayikInAmapi labdhInAM sambhavAt, tAdRzalabdheApAraNa eva ca zvAsocchAsaparyApterhetutvAditi bhAvaH / ucchAsaniHzvAsalabdhiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / padakRtyaM spaSTam, ubhayavidhA sthitiH paJcendriyavat // have prazastavarNAdi nAmakarmanuM lakSaNa kahe chebhAvArtha- svazarIramAM rahela, AnaMdajanaka varNanI utpattimAM hetubhUta karma "prazastavarNa nAma," svazarIramAM rahela AnaMdajanaka gaMdhanI utpattimAM kAraNa "prazastagaMdha nAma zarIromAM rahela AnaMdajanaka rasanI utpattimAM kAraNa karma "prazastarasa nAma ane zarIramAM rahela AnaMdajanaka sparzanI utpattimAM kAraNa rUpa karma 'prazasta sparza nAma:' A prazastavarNa catuSka zabdathI vAcyuM che. tyAM sapheda, lAla, pILo, nIlo ane kALo-ema pAMca varNo che. pahelAMnA traNa varSe prazasta ane chellA be aprazasta che. sugaMdha ane durgadhanA bhedathI gaMdhanA be prakAra che. temAM pahelo zubha ane bIjo azubha che. rasa, kaSAya (turo), khATo, mITho, tIkho ane kaDavo- ema pAMca prakArano che. pahelAMnA traNa raso zubha ane chellA be azubha che. sparza, komala, halako, cIkaNo, garama, kaThaNa, bhAre, luo ane ThaMDo- evA prakArathI ATha jAtano che. prathamanA cAra zubha ane pachInA cAra azubha che. zarIranA agurulaghu (bhAre nahi-haLavuM nahi evA) pariNAmamAM prayojaka karma 'agurulaghunAmakarma sarva jIvone hoya che. bIjAne trAsa, lobha tathA buddhipratighAta vageremAM prayojaka karma 'parAghAtanAmakarma." ucchavAsa-niHzvAsanI prAptimAM kAraNa karma 'ucchavAsanAmakarma. vivecana-prazastavarNana varNapadanI vyutpatti-jenA vaDe zarIra Adi alaMkRta-guNavALuM karAya, te varNazukala Adi varNa. lakSaNa- jenA udayathI audArika Adi zarIromAM AnaMdajanaka-netrane AnaMda karanAra varNanI utpatti thAya che, te "prazastavarNa nAma' ema artha jANavo. ahIM aprazastanAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe AhlAdajanaka'- A pramANe kahela che. alakSyamAM prazasta gaMdhanAma Adi karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe varNa - e pramANe kahela che. asaMbhavadoSanA vAraNa mATe zarIravRtti- A pramANe niveza che. sthiti- A prazastavarNanAmakarmanI utkRSTa ane jaghanya sthiti paMcendriyanI mAphaka samajavI. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14, caturtha kiraNe 199 prazastagaMdha nAma- zarIravRtti-AphlAdajanaka gaMdhotpatti nidAnabhUta karma prANaviSayagaMdha kahevAya che. lakSaNa, padakRtya ane sthiti prazastavarNanI mAphaka samajI levI. prazastarasa nAma- zarIravRtti-AphlAdajanaka-rasotpatti-kAraNakarma. padakRtya ane sthiti prazasta varNanI mAphaka ja samajavuM. prazastasparza nAma- zarIravRtti-AhalAdajanaka-sparphotpatti-hetukarma. padakRtya Adi prazastavarNanI mAphaka jANavuM. A prazastavarNa- gaMdha-rasa-sparzanAmaka vibhAgavAkyanA prazasta varNa catuSka zabdathI vAcya bane che. varNa vagere keTalA prakAranA che? te varNa vageremAM kayA kayA keTalA prazasta che? AvI zaMkAnA samAdhAna kare che ke tyAM sphaTika-zaMkha AdimAM zukla varNa jema che, tema zukala, hIMgaLoka AdimAM jema lAla varNa che tema lAla haLadara AdimAM jema pILo varNa che tema pILo, priyaMgu vRkSanA parNa-marakata (pannA-lIlA raMgano maNi) Adi jema nIlo-lIlo che tema lIlo. (virATa dezano hIro) ane kAjala AdimAM jema kALo varNa che tema kALo. pahelAMnA traNa sapheda, lAla ane pILo prazasta che, arthAt prAyaH mananA kAraNe jIvone hAlA-priya hotA, sukha rUpa AtmAnA pariNAma pratye upakAraka che. chellA be varSo nIla ane kRSNa aprazasta-azubha che, arthAt aniSTa-Sayogya thatA, potAnA AzayanI apekSA vaDe duHkha rUpa pariNAmane upakAraka che. Ama bhAva samajavo. gaMdhabhedane kahe che ke- sukhaDa vageremAM jema sugaMdha che tema sugaMdha ane lasaNa vageremAM durgadha che tema durgadha, prathama prazasta che, kema ke- khuzabodAra khuzabothI mukha prasanna-khuza thAya che. chello aprazasta che, kema ke- mukha viparIta thAya che. rasanA bhedane kahe che ke- kAcA kAMThAmAM jema turo rasa che tema turo, AMbalInA jhADa AdimAM jema khATo rasa che tema khATo, sAkara vageremAM mITho rasa che tema mITho, kozAtakI (paTolano velo-adhoDo nAmanI vanaspati), lIMbaDA AdimAM jema tikta eTale kaDavo rasa che tema tikta ane suMTha-marI vageremAM kaTra eTale tIkho. keTalAka, siMdhAluNa vageremAM rahelA khArA rasane madhura rasamAM samAveza kare che. keTalAka, madhura AdinA saMsargathI pedA thanAra hoI madhura Adi pAMca rasathI lavaNarasa abhinna che. lavaNamAM madhuratA Adino saMsarga mAnI zakAya ema che, kema ke- sarva rasavALAM padArthomAM jo sabarasa-lavaNa nAMkhavAmAM Ave, to ja svAdiSTa lAge che. eTale ahIM lavaNarasa kahyo nathI. pahelAMnA traNa tUro, khATo ane mITho e zubha che, jyAre chellA be kaMDavo-tIkho azubha che. sparzanA bhedane kahe che ke-haMsa-barU AdimAM jema komaLa sparza hoya che tema mRdusparza, AkaDAnuM phUla-rU AdimAM jema laghu-halakuM prAyaH tIThu, UrdhvagamanamAM hetu halako sparza che tema halako, ghI vageremAM jema cIkaNo sparza che tema cIkaNo ane agni vageremAM jema garama sparza che tema garama sparza che. patthara AdimAM jema kaThana sparza che tema kaThina sparza, (adhogamananA hetubhUta gurUsparzI jema vaja-lokhaMDanA goLA AdimAM Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tattvanyAyavibhAkare gurUsparza che tema vajanadAra sparza bhasma-rAkha AdimAM jema lukhkho sparza che tema RkSasparza, mRNAla (nALa athavA nALamAM rahela taMtu), barapha vageremAM zIta-ThaMDo sparza che. pahelAMnA cAra sparzI mUdu, laghu, snigdha ane USNa prazasta che-sukhadAyI che. chellA cAra kaThina, gurU, rUkSa ana zIta-e aprazasta-duHkhadAyI che. have agurulaghunAmakarmanA svarUpane kahe chezarIranA agurulaghu pariNAmamAM prayojaka karma "agurulaghunAmakarma." kharekhara, pudgalonA cAra pariNAmo-paryAyo che. arthAt 1-gurUtva, 2-laghutva, 3-gurUtva-ladhutva ane 4-agurulaghutva, Ama cAra bhede cAra pariNAmo che. je karmanA udayathI sarva prANionA zarIro potapotAnI apekSAthI-ekAntathI laghu nathI. jo ekAntathI halakAM mAnavAmAM Ave, to vAyu jema rUne uDAve che tema badhI cIjo uDAvI de. tathA ekAntathI zarIro gurU nathI. jo ekAntathI sarvathA gurUbhUta-bhAre siMhazarIro mAnavAmAM Ave, to zarIronuM vahana azakya thaI jAya ! jIvo dvArA zarIra vahana thaI zake nahi. paraMtu jIvonA zarIro agurulaghu pariNAmathI paraNita thAya che. te "agurulaghunAmakarma che evo artha samajavo. (1) gurUtvaparyAya- je vastu uMce ke tIccha (vAMkI) phekela paNa pharIthI svabhAvathI nIce paDe che, te gurUdravya' kahevAya che. dA. ta. DhephAM, loDhuM vagere. (2) laghutvaparyAya-vaLI je svabhAvathI ja Urdhvagati svabhAvavALuM dravya, te laghu kahevAya che. jema kedIvAnI zikhA-jyoti vagere. (3) gurUlaghutvaparyAya- Urdhvagati svabhAva vagaranuM, adhogati svabhAva vagaranuM, paraMtu svabhAvathI ja tIrjIgatinA svabhAvavALuM dravya gurUlaghu kahevAya che. jema ke- vAyu vagere. (4) agurulaghutvaparyAya- vaLI je Urdhva, adho ane tIOgati rU5 svabhAvavALAmAMthI koI eka gatisvabhAvavALuM je thatuM nathI athavA saghaLe sthAne jAya che, te agurulaghu kahevAya che. dA. ta. AkAza, paramANu vagere. A vacana vyavahAranayanI apekSAe che. nizcayanayanI apekSAe ekAnta gurUsvabhAvavALI koI paNa vastu nathI. gurU evA DhephAM vagerenuM paraprayogathI Urdhvagamana Adi dekhAya che. ekAntathI laghusvabhAvavALI cIja koI nathI, kema ke- atyaMta laghu evA paNa vAyu AdinuM hAthathI mAravA vagerethI adhogamana Adi dekhAya che. e kAraNasara ekAntathI koI paNa vastu gurU athavA laghu nathI. paraMtu A lokamAM je koI paNa audArikavargaNA vagere athavA pRthvI, parvata vagere bAdara (cUla) vastu che, te saghaLI vastu gurUlaghu rUpa che. bAdara vagaranA bAkInA bhASA-zvAsozvAsa-manovargaNA vagere ane paramANu-yaNuka-AkAza vagere saghaLI vastu "agurulaghu rUpa che ema samajavuM. (nizcayanayanI apekSAe audArika, vaikriya, AhAraka ane taijasa dravyo bAdara rUpa hovAthI "gurUlaghu" che. kAmaNa-mano-bhASA Adi dravyo to "agurulaghu che. bAdaranAmakarmanA udayavartI jIvonA zarIro bAdaro, Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14, caturtha kiraNe 201 (bIjA bAdaro) 'gurUlaghu' kahevAya che. sUkSmanAmakarmanA udayavartI jIvonA zarIro sUkSma pariNata eTale sUkSma (bIjA sUkSmo) 'agurUla' kahevAya che. tathAca gurUlaghuvALA zarIranI apekSAe nA2ka vagere 'gurUlaghuka' kahevAya che. jIva ane kAryaNanI apekSAe nA2ka vagere 'anurUlaghuka' kahevAya che.) vaLI A pramANe nizcayanayanI apekSAe koI paNa zarIramAM laghutvano ane gurUtvano abhAva hovAthI kAryaNa sivAya zarIro 'gurUlaghu' kahevAya che. (jaina siddhAMta-sarva dravyo ja sthiti Adi aneka svabhAvathI pariName che. pariNAmI paryAyavAna bane che.) arthAt nizcayanayasaMmata gurUlaghutva ane vyavahAranayasaMmata agurUlaghutva paryAyanuM prayojaka karma 'agurUlaghukarma.' A gurUlaghunAmakarma sarva (saMsArI) jIvone hoya che. ahIM lakSaNastha agurUlaghu pariNAmathI nizcayanayanI apekSAe laghupariNAma-gurUpariNAmano ja niSedha jANavo. (jyAre vyavahAranayanI apekSAe gurUtva, laghutva ane gurUlaghutva rUpa traNa pariNAmano niSedha jANavo.) sarva zarIro nizcayavRttithI gurU Adi vyavahAravALA banatA nathI. vyavahAranayathI parasparanI apekSAthI gurU, laghu ane gurUlaghu rUpa traNa prakArono saMbhava che. (agurUlaghuno to saMbhava che ja.) athavA nizcayanayasaMmata gurUlaghu te ja vyavahAranayasaMmata anurUlaghu. ema traNa prakArono saMbhava che. agurUlaghunAmakarmanI utkRSTa ane jaghanya sthiti paMcendriyanI mAphaka ja vicAravI. have parAghAtanuM svarUpa darzAve che parAghAta-(para + AghAta = bIjAne harAvanAra, 52 + AghAta = bIjAthI nahi hAranAra) parane kSobha, paranI pratibhAnA pratighAta Adi prayojaka karma 'parAghAta nAma.' arthAt je parAdhAtanAmakarmanA vipAka rUpa udayathI ojasvI athavA rAjAonI sabhAmAM gayelo paNa, darzana mAtrathI athavA vANIvilAsathI sabhAsadone paNa kSobha pamADe che ane pratipakSanI pratibhAno pratighAta kare che, te 'parAghAtanAmakarma' che ema artha samajavo. padakRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. utkRSTa-jadhanya sthiti paMcendriyanI mAphaka jANavI. ucchvAsanAmakarmanuM nirUpaNa kare che ucchvAsa-(aMdarano zvAsa-UrdhvagAmI vAyu-prANa.) niHzvAsa- (bahArano zvAsaadhogAmI vAyuapAna.) ucchvAsa ane niHzvAsa, ke jenuM nAma prANApAna che, te ucchvAsa-niHzvAsa mUrta-pudgala rUpa che. ethI ja anaMtapradezI skaMdha pudgalathI janya che. te bannenI prApti pratye prayojaka karma 'ucchvAsanAmakarma.' ucchvAsa-niHzvAsanI levA-mUkavAnI labdhi ucchvAsanAmakarmathI sAdhya che, kema ke- mAtra labdhio kSAyopazamika ja hoya che. eTaluM ja nahi paraMtu audiyakI (vaikriya-AhArakalabdhi Adi) labdhiono saMbhava che. (vIryAntarAyano kSayopazama paNa ahIM nimitta thAya che, mATe auyikImAM kSAyopazamikIno vyavahAra viruddha nathI.) tAdazalabdhinA vyApAramAM ja zvAsozvAsa paryApti hetubhUta che. ucchvAsa-niHzvAsalabdhi prayojakatva viziSTa karmatva e lakSaNano artha che. padakRtya spaSTa che. utkRSTajadhanya sthiti paMcendriyanI mAphaka samajavI. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tattvanyAyavibhA athA''tapAdinAmakarmANyAcaSTe svarUpato'nuSNAnAM zarIrANAmuSNatvaprayojakaM karmA''tapanAma / tacca bhAnumaNDalagatabhUkAyikAnAm / gAtrANAmanuSNaprakAzaprayojakaM karmodyotanAma / tacca yatidevottaravaikriyacandragrahatArAratnAdInAm / prazastagamanahetuH karma zubhakhagatinAma / 15 / svarUpata iti / yasya karmaNa udayAjjantuzarIrANi svabhAvenAnuSNAnyapi uSNaprakAzarUpamuSNatvaM labhante tadAtapanAmakarmetyarthaH / svarUpato'nuSNazarIrasambhUtoSNaprakAzaprayojakakarmatvaM lakSaNArthaH / vahnizarIroSNasparzasya sparzanAmakarmodayajanyatvAttatrAtivyAptivAraNAya svarUpato'nuSNeti / tAdRzakarmodayaH kutretyatrAha - tacceti / bhAnumaNDalAdigatAnAM pRthivIkAyikanAmevetyartho vipAkAbhiprAyeNedam, na tu vahnau tadvipAkaH, pravacane pratiSedhAt, tatroSNatvasyoSNasparzanAmodayena prakAzakatvasya cotkaTalohitavarNanAmodayena saMbhavAt / sthitI ca paJcendriyavat / udyotanAmasvarUpamAha-gAtrANAmiti / zarIravRttyanuSNaprakAzaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM, kRtyaM pUrvavat, asya vipAkasthAnamAha - tacceti / vihitottaravaikriyANAM munidevAnAM tathA candrAdInAmityarthaH / sthitI paMcendriyavadeva / atha zubhakhagatinAmAha - prazasteti / prazastagamanahetutve sati karmatvaM lakSaNam, vizeSaNavizeSyakRtyaM prAgvat / kukhagatAvativyAptivAraNAya prazasteti, haMsagajavRSAdInAmiva prazastA gatirgrAhyA, siddhajIvapudgalAnAM gatistu svAbhAvikI, na cAsya karmaNa udayaH pakSyAdiSveva syAnna manujAdau teSAmAkAze gatyabhAvAnna zubhakhagatiriti vAcyam, vihAyasassarvagatatvena gatimAtrasyAkAza eva bhAvAt na ca tarhi zubhagatinAmetyevocyatAM kiM khapadena vyAvartyAbhAvAditi vAcyam, saMzayavyavacchedArthaM tadvizeSaNopAdAnAt, anyathA devatvAdiparyAyapariNatiprayojakakarmaNazzaGkayA paunaruktyAzaGkA syAditi bhAvaH / tattvArthabhASye tu labdhizirkSAddhapratyayasyAkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAmeti dRzyate / vyAkhyA ca labdhirdevAdInAM devotpattyavinAbhAvinI, zikSayA RddhiH zikSaddhiH, tapasvinAM pravacanamadhIyAnAnAM vidyAdyAvarttanaprabhAvAdvA''kAzagamanasya, labdhizikSaddhihetorjanakaM vihAyogatinAmeti / asya parA sthitirdevagativat, jaghanyA tu manujagativat // 1 yatidevairmUlazarIrApekSayottarakAlaM kriyamANaM vaikriyaM yatidevottaravaikriyamucyata ityAzayenAha vihiteti // 2. gatiddhividhA bhAvagatiH karmagatizceti, AdyA paJcAstikAyAnAM pariNAmAzrayatvAt karmagatirdvividhA vihAyogati calanagatizceti, vihAyogatinAmodayavedakA jIvAH prathamagatimantaH, calanagatiM pratItya sarve jIvAH pudgalAzca, siddhAstu siddhikSetragamanakAla eva na pazcAditi bodhyam // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 15, caturtha kiraNe 203 Atapa Adi nAmakarmo kahe che kebhAvArtha- svarUpathI garama nahi evA zarIrone USNa banAvanAruM karma "AtapanAma." vaLI te sUryamaMDalagata pRthvIkAyika jIvone hoya che. zarIronA anuSNa-zItaprakAzamAM prayojaka karma "udyota nAma. vaLI te sAdhu ane devonA uttaravaikriyazarIra caMdra graha-nakSatra-tArA-ratna vagerene hoya che. prazastagamanamAM hetubhUtakarma "zubhakhagatinAmakarma." vivecana- je karmanA udayathI jaMtuonA zarIro, svarUpa-svabhAvanI apekSAe pote garama nathI paNa USNaprakAza rUpa USNatA-tApane pAme che, te "AtapanAmakarma' evo artha che. svarUpathI anuSNa zarIra saMbhUta USNaprakAza prayojaka karmatva, e lakSaNano artha che. agninA zarIramAM USNa sparza, sparzanAmakarmanA udayathI janya hovAthI tyAM ativyAptinA vAraNa mATe "svarUpathI anuSNa'- AvuM zarIranuM vizeSaNa Apela che. AtapanAmakarmano udaya kyAM che ? enA javAbamAM kahe che ke te AtapanAmakarmano vipAka rUpa udaya sUryamaMDalagata pRthvIkAya jIvone hoya che. agnimAM AtapanAmakarmano udaya nathI, kema ke- pravacanamAM pratiSedha che. tyAM tejaskAyazarIramAM uSNa sparzano udaya ane lohita (lAla) varNano udaya che. eTale tejaskAyazarIro ja USNa sparzanA udayathI USNa che ane utkRSTa lohitavarNa nAmanA udayathI prakAzayukta hoya che, paraMtu AtapanA udayathI nahi. AtapanAmakarmanI banne sthiti paMcendriyanI mAphaka samajavI. udyotanAmakarmane have jaNAve chezarIravRtti anuSNa prakAzamAM viziSTa karmatva lakSaNa che. pUrvanI mAphaka padakRtya samajavuM. udyotanAmakarmanA vipAka udayanA sthAnane kahe che. sAdhuo ane devo vaDe mULa zarIranI apekSAe uttarakALamAM karAtuM vaikriyazarIra arthAt sAdhu ane devonA uttaravaikriyone caMdra-graha-nakSatra-tArAone, khadyota (Agiyo-pataMgiyuM)-ratna-auSadhI (vanaspativizeSa) vagerene "udyotanAmakarmano udaya hoya che. A udyotanAmakarmanI banne sthiti paMcendriyanI mujaba vicAravI. zubhakhagatinAmakarmane kahe cheprazasta(zubha) gamananA pratye hetubhUta karma "zubhakhagati' AvuM lakSaNa che. (zubhagati hetutva viziSTa karmatva zubhakhagatinuM lakSaNa che.) aprazasta khagatimAM ativyAptinA vAraNa mATe prazasta A pramANe gatinuM vizeSaNa dIdhela che. haMsa-hAthI-vRSabha AdinI mAphaka prazastagatinuM grahaNa karavuM. siddha jIvapudgalonI gati to svAbhAvika che. (gati be prakAranI che. (1) bhAvagati, (2) karmagati. pahelI bhAvagati paMca astikAyone hoya che, kema ke- pariNAmano Azraya che. karmagati vihAyogati ane calanagatinA bhedathI be prakAranI che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vihAyogati nAma udayane anubhavanArA jIvo prathama gativALA hoya che. calanagatinI apekSAe sarva jIvo ane pudgalo, siddho to siddhikSetragamanakALamAM ja gativALA che, paNa pachIthI nathI-ema samajavuM joIe.) 204 zaMkA- zubha vihAyogatinAmakarmano udaya paMkhI vageremAM ja raho, manuSya AdimAM na rahI zake ! kema kemanuSya Adino AkAzamAM gamanano abhAva che. to manuSya AdimAM zubhakhagati kevI rIte ? samAdhAna- AkAza to sarvavyApaka che, mATe AkAzamAM ja gati mAtrano ja saMbhava che. zaMkA- ThIka, to pachI zubhagatinAmakarma ema ja kaho ne ? zA mATe zubhakhagati kaho cho ? kema ke- koI vyavaccheda yogya nathI. samAdhAna- bhAI ! saMzayanA vyavaccheda mATe gatinuM vizeSaNa vihAyo (kha) mUkela che. jo zubha vihAyogati nahi bolatAM zubhagati mAtra bolo, to devatva Adi rUpa zubha gatiparyAyapariNati prayojaka karmanI zaMkA vaDe punaH uktinI AzaMkA thaI jAya ! e AzaMkAnA vyavaccheda mATe 'zubhavihAyogati' ema saMjJA karela che. sarvavyApaka gatinuM svarUpa che. tattvArthabhASyamAM "labdhi-zikSA-Rddhi-pratyaya, evA AkAzagamanamAM janaka, vihAyogati nAma' labdhi eTale deva vageremAM devatva AdinI utpattinI sAthe vyApaka-sahaja, zikSA vaDe Rddhi, zikSadvaiitapasvIone ke pravacanane bhaNanArAne vidyA AdinI AvRttinA prabhAvathI, labdhi, zikSaddhi rUpa hetujanya AkAzagamananuM janaka 'vihAyogati' nAma che." A viziSTa vihAyogatinuM varNana che. jo vihAyogati nAma na hoya, to labdhi dvArA ke vidyA Adi dvArA AkAzagAmInuM AkAzagamana asiddha thaI jAya che. A karmanI utkRSTa sthiti devagatinI mAphaka ane jaghanya sthiti manuSyagatinI mAphaka samajavI. atha nirmANanAmakarmAcaSTe jAtiliGgAGgapratyaGgAnAM pratiniyatasthAnasaMsthApanAprayojakaM karma nirmANanAma / 16 / jAtIti / jAtirekendriyAdistatra svasvajAtyanusAreNeti yAvat liGgaM stryAdInAM yadasAdhAraNaM cihnaM, tasyAGgAnAM pratyaGgAnAJca pratiniyatasthAneSu yA saMsthApanA vyavasthA tatra prayojakaM yatkarma tannirmANanAmakarmetyarthaH, jAtiliGgAGgapratyaGgaviSayakapratiniyatasthAnavyavasthAprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArtha: / aGgopAGganAmakarmAdAvativyAptivAraNAya pratiniyatasthAnavyavastheti padam / tadidaM karma sUtradhArasannibham, tadabhAve hi nirvartitAnAmapyaGgopAGganAmAdikarmaNA ziraura AdInAM niyatasthAnavRttitAniyamo na syAditi bhAvaH, asyobhayavidhA sthitiH paJcendriyavat // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 16-17, caturtha kiraNe nirmANanAmakarmanuM svarUpa jaNAve che bhAvArtha- pAMca prakAranI jAtimAM liMga ane avayava-pratyavayavonI niyata sthAnomAM vyavasthA-racanAmAM prayojaka karma 'nirmANakarma.' 205 vivecana- ekendriya Adi rUpa pAMca prakAranI jAti che. te jAtimAM arthAt potapotAnI jAtinA anusAre, strI-puruSa-napuMsakanA je asAdhAraNa liMga-cihnanI ane tenA aMgonI tathA pratyaMgonI niyata sthAnomAM je vyavasthAmAM prayojaka je karma, te 'nirmANanAmakarma' evo artha samajavo. jAtiliMgAMga pratyaya viSayaka niyatasthAna vyavasthA prayojakatva viziSTa karmatva, evo lakSaNano artha samajavo. aMgopAMganAmakarma AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'pratiniyatasthAna vyavasthA' A pramANenuM pada kahela che. tethI A karma suthAra sarakhuM che, kema ke- sarva jIvone potapotAnA zarIranA avayavonI racanAniyamanuM kAraNa nirmANakarma che. A nirmANanAmakarmanA abhAvamAM aMgopAMganAma Adi karme sarjelA paNa mastaka, chAtI Adi aMgopAMgono niyatasthAnavRttitA (rahevAno) niyama na thAya ! mATe niyatasthAnavRttitA niyAmaka nirmANanAmakarma avazya mAnavuM joIe. A karmanI banne sthiti paMcendriyanI mAphaka samajavI. atha trasanAmakarmAbhidhatte uSNAdyabhitaptAnAM sthAnAntaragamanahetubhUtaM karma trasanAma / 17 / uSNAdIti / uSNAdItyupalakSaNaM tathA ca sati kAraNa iti bhAva: / ca vihAyogatyAdAvatiprasaGgabhaGgAya / vizeSaNavizeSyapadaphalaM pUrvavat / na ca garbhANDajamUcchitasuSuptAdInAM trasatvaM na syAt, bhayahetuprAptAvapi calanAbhAvAttathA cAvyAptiriti vAcyam, tra sthAnAntaragamanayogyatAyA bhAvAt / paJcendriyavadasya sthitI bodhye // trasanAmakarmane kahe che bhAvArtha- USNa AdithI tapelA jIvone bIjA sthAnamAM gamanamAM hetubhUta karma 'trasanAma.' vivecana- ahIM USNa vagere pada upalakSaNa che (potAno ane anyano paNa bodha karAve che), tathAca kAraNa upasthita thavAthI vivakSita sthAnathI chAyA vagerenA Asevana mATe sthAnAMtaramAM jIva jAya che. (A trasanAmakarmanA udayathI jIvo, trasa-beIndriya, teIndriya, carindriya ane paMcendriya che.) ahIM uSNAdi kAraNanI sattA jo na kahevAmAM Ave, to vihAyogati AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe USNa Adi kAraNanI sattA kahela che. vizeSaNa vizeSyapadanuM kRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. aMDathI- garbhathI janmaveLAe mUcchita suSupta Adi avasthAomAM bhayanuM kAraNa upasthita thavA chatAMya, calana rUpa kriyA (trasatva)no abhAva hovAthI avyApti (lakSyanA ekadezamAM lakSaNanuM nahi rahevuM) che ema nahi jANavuM, kema ke- tyAM gA~Daja, mUcchita, suSupta AdimAM paNa sthAnAntaragamananI yogyatAnI vidyamAnatA che. paMcendriyanI mAphaka A karmanI banne sthiti vicAravI. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tattvanyAyavibhAkare bAdaranAmAha cakSurvedhazarIraprApakaM karma bAdaranAma / 18 / atra cakSurvedyatvaM nAma sthUlatApariNAmo vivakSitaH, tathA ca yasyodayAt pRthivyAderekaikasya jantuzarIrasya cakSurgrAhyatvAbhAve'pi bahUnAM samudAye sthUlatvapariNAmabhAvAccakSuSA grahaNaM bhavati tadvAdaranAmeti bhAvaH / sUkSmanAmakarmAdAvativyAptivAraNAya cakSurvedyeti / cakSargrahaNayogyazarIranirvartakatve sati karmatvaM lakSaNArthastena pRthivyAdizarIrANAM pratyeka cakSurvedyatvAbhAve'pi sthUlatvapariNAmayogyatvAnnAvyAptiH / vizuddhAvadhivedyazarIraprApakasUkSmanAmakarmaNyativyAptivAraNAya cakSuriti / asya sthitI paJcendriyavat / / bAdaranAmakarmane jaNAve che. bhAvArtha- cakSuthI grahaNayogya zarIranI prAptimAM kAraNabhUta karma bAdaranAma.' vivecana- ahIM cakSurvedyatva eTale sthUlatA pariNAma vivakSita che. tathAca je bAdaranAmakarmanA udayathI bAdara evA paNa pRthvI Adi eka eka (saMkhyAta saMkhyAvALA) evA pRthivI-pANI-vAyuteja-vanaspati rUpa jaMtunA zarIro cakSuthI grAhya nahi hovA chatAMya, (asaMkhyAta saMkhyAvALA) ghaNA bAdarapRthvI samudAyamAM sthUlatA pariNAma hovAthI cakSuthI grahaNayogya bane che. te bAdaranAma che- ema bhAva samajavo. padakRtya- sUkSmanAmakarma AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "cakSurvedya A pramANenuM pada mUkela che. arthAt cakSuthI grahaNayogya zarIrakArakatva viziSTa karmatva, lakSaNano artha, tethI dareka-saMkhyAta saMkhyAvALA pRthvI Adi zarIronuM cakSuthI grahaNayogyapaNAno abhAva chatAM bhUlatA pariNAmanI yogyatA hovAthI avyApti nathI. (A karma jIvavipAkI chatAM zarIrapudgalomAM abhivyaktine darzAve che. jIvavipAkI karmanuM zarIramAM svazaktinuM prakaTa asaMgata che ema nahi bolavuM, kema ke-jIvavipAkI evA krodha AdinA paNa kupitananA zarIramAM bhavAM caDhAvavAM vagere rUpa cihno dekhAya che. karmazakti vicitra che.) vizuddha avadhijJAna zeya zarIraprAptimAM kAraNabhUta sUkSmanAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "cakSuthI grAhya" evu pada mUkela che. paMcendriyanI mAphaka bane sthiti A karmanI jANavI. paryAptanAmakarmAha svayogyaparyAptinivartanazaktisampAdakaM karma paryAptanAma / 19 / 1. jIvavipAkyapyetaccharIrapudgaleSvapi kAJcidabhivyaktiM darzayati, na ca jIvavipAkikarmaNazzarIre svazaktiprakaTanamasaGgatamiti vAcyam, krodhAderjIvavipAkino'pikupitanarazarIrebhrUbhaGgAdijananadarzanAt, karmazaktevicitratvAcca // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 18-19-20, caturtha kiraNe 207 svayogyeti / yadudayAdAtmA svasvayogyAH pUrvoditAH paryAptIH prApnoti tatparyAptanAmakarmetyarthaH / svayogyaparyAptinirvartanazaktisampAdakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / svayogyAyAH paryApteH pUrNatAnirvartikA yAzzaktayaH paryAptisaMjJAstAsAM sampAdakamityarthaH / svayogyaparyAptyAtmakazaktisampAdakatve sati karmatvasyAparyAptanAmakarmaNi sattvAdativyAptirataH paryAptinirvartaneti zaktevizeSaNam, aparyAptAnAmapi paryAptayo bhavanti, parantu paripUrimatAM nAsAdayanti, aparyAptA eva te mriyanta iti na doSaH / asyApi sthitI paJcendriyavadeva // paryAptanAmabhana De chbhAvArtha- svayogya paryAptinI saMpAdanazakti saMpAdaka karma 'paryAptanAma." vivecana- jenA udayathI AtmA potapotAne yogya pUrvakathita paryAptione pAme che, te paryAptanAmakarma evo artha samajavo. potAne yogya paryAptinI sarjananI zaktisaMpAdakatva viziSTa karmatva, e lakSaNano artha cha. potAne yogya paryAptinI pUrNatA-samApti karanArI je zaktio paryApti saMjJAvALI che, te zaktionuM saMpAdaka karma- Avo artha che. svayogya paryApti rUpa zaktisaMpAdakatva viziSTa karmatva aparyAptanAmakarmamAM (karaNaparyApta) hovAthI ativyApti che. A ativyAptinA vAraNa mATe paryAptinirvartana A pramANe zaktinuM vizeSaNa Apela che. aparyApta jIvone paNa paryAptio hoya che. paraMtu AhAra-zarIra-indriyane choDI sarvanI) jeTalI paryAptio hoya che, teTalInI samAptine te jIvo pAmatA nathI. eTaluM ja nahi paNa sarva pUrNa karyA sivAya (labdhi) aparyApta hotA ja te jIvo mare che ethI doSa nathI. atha pratyekanAmakarma vakti pratijIvaM pratizarIrajanakaM karma pratyekanAma / 20 / pratijIvamiti / jIvaM jIvaM pratItyarthaH, tathA ca pratijIvaM bhinnabhinnazarIranirvartakatve sati karmatvaM lakSaNam / bhinnabhinneti padantu sAdhAraNanAmakarmaNi vyabhicAravAraNAya / tasyodayo nArakAmaramanuSyadvIndriyAdiSu pRthivyAdiSu kapitthAdivRkSeSu ca, kapitthAdivRkSANAM mUlaskaMdhAdau pratyekamasaMkhyeyajIvatve'pi zarIrANAmanyAnyatvAnna ko'pi virodhaH / paJcendriyavatparA jaghanyA ca sthitiH // pratyekanAmakarma jaNAve chebhAvArtha- dareka jIvane juduM juduM zarIra ApavAmAM kAraNabhUta karma 'pratyekanAma. vivecana- pratyeka jIvane pRthaka pRthapha zarIranA sarjanamAM kAraNabhUta karmatva, e lakSaNa che. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tattvanyAyavibhAkare padakRtya- sAdhAraNanAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "bhinna bhinna zarIranirvakatva viziSTa karmatva' ema kahela che. te pratyeka nAmakarmano udaya nAraka-deva-manuSyomAM, beIndriya-teIndriya-caurindriya-paMcendriya tiryacomAM, pRthvIkAya-apakAya-vAyukAya-tejaskAyomAM, temaja pratyeka kapittha (kAMThI vagere) Adi vRkSomAM tathA tenA mUla-skaMdha-zAkhA-prazAkhA-taka-patra-puSpa-phaLa AdimAM rahela asaMkhyAta jIvo chatAM, teonA zarIro judAM che mATe koI doSa nathI. A karmanI banne sthiti paMcendriya mujaba jANavI. sthiranAmakarma lakSayati zarIrAvayavAdInAM sthiratvaprayojakaM karma sthiranAma / 21 / zarIreti / yasyodayAcchiro'sthidantAdInAM zarIrAvayavAnAM sthiratA bhavati tatsthiranAmakarmetyarthaH / zarIrAvayavasthairyatAprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam, aGgopAGganAmakarmAdau vyabhicAravAraNAya sthairyateti / asya parA sthitirdevagativadaparA tu manujagativat / / sthira nAmakarma svarUpane jaNAve chebhAvArtha- zarIranA avayava AdinI sthiratAprayojaka karma 'sthiranAma." vivecana- jenA udayathI mAthuM, hADakuM, dAMta vagere rUpa zarIranA avayavonI sthiratA thAya che, te 'sthiranAmakarma.' zarIranA avayavaniSTha sthiratAprayojakatva viziSTa karmatva, e lakSaNa jANavuM. aMgaupAMganAmakarma AdimAM ativyApti rUpa vyabhicAranA vAraNa mATe sthiratA' ema kahela che. A karmanI utkRSTa sthiti devagati ane jaghanya sthiti manuSyagatinI mAphaka samajavI. zubhanAmakarmAbhidhatte uttarakAyaniSThazubhatvaprayojakaM karma zubhanAma / 22 / uttareti / nAbheruparitanAvayavasamUha uttarakAyaH, tatra yacchubhatvaM pAdAdau sparzena parasya zubhabhAvotpAdAtpavitratA zira AdInAM tannidAnabhUtaM karmetyarthaH / sAtAdau puNyakarmamAtre zubhatvaprayojakatve sati karmatvasya sattvAdvyabhicAravAraNAyottarazarIraniSTheti / sthiranAmakarmavadasya sthitI che. zubhanAmakarmane kahe chebhAvArtha- uttarakAmAM rahela zubhatvanuM prayojaka karma 'zubhanAma." vivecana- nAbhinA uparano avayavasamudAya "uttarakAya' kahevAya che. tyAM rahela je zubhatva-pavitratva arthAt mastaka Adi vaDe, paga vageremAM sparza thavAthI bIjAne, zubha bhAva-AnaMda utpanna thavAthI mastaka AdimAM zubhatA-pavitratAnuM prayojaka kAraNa "zubhanAmakarma' che. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 21-22-23-24, caturtha kiraNe 209 padakRtya- sAta AdimAM- puNyakarma mAtramAM zubhatvaprayojakatva viziSTa karmatva hovAthI, ativyApti rUpa vyabhicAranA vAraNa mATe "uttarakAyaniSTha' AvuM pada mUkela che. zubhatvanA vizeSaNa tarIke mUkela che. A karmanI banne sthiti sthira nAmakarma pramANe jANavI. atha saubhAgyanAmakarmA''khyAti __ anupakAriNyapi lokapriyatApAdakaM karma saubhAgyanAma / 23 / anupakAriNyapIti / anupakartA yo lokAnAM priyo bhavati yadudayAttatsaubhAgyanAmetyarthaH / priyatvaM ca manasa AhlAdakAritvaM, prazastavarNAdAvatiprasaGgavAraNAyAnupakAriNyapIti / anupakAriNyapi putrAdau mohanIyanibandhanapriyatvasambhavena tatra vyabhicAranirasanAya loketi / devagativatparA sthitirmanujagativajjaghanyA // saubhAgyanAmakarma jaNAve chebhAvArtha- anupakArImAM paNa lokonI priyatA saMpAdana karAvI ApanArUM karma 'saubhAgyanAma." | vivecana- je karmanA udayathI upakAra nahi karanAro paNa je sarva lokane priya thAya te saubhAgyanAmakarma evo artha karavo. vaLI priyatA eTale manane AnaMdadAyitva samajavuM. prazasta varNa AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "anupakAriNi api" AvuM pada mUkela che. nahi upakAra karanAra putra AdimAM mohanIyakarma rUpa kAraNajanya priyatAno saMbhava hoI, tyAM vyabhicAra rUpa ativyAptinA vAraNa mATe "loka sakala janamana sukhadAyI ema kahela che. (koI vyakti saubhAgyanA udayathI subhaga che, chatAM koI vyaktinI apekSAe jo ke aniSTa che-durbhAgya lAge che, to te tenA doSane laIne che. jema ke-subhagaziromaNi tIrthaMkara abhavyone gamatA nathI. abhavyanA doSane kAraNe che. paraMtu tethI sarvajanapriyatAno bhaMga thato nathI.) A karmanI utkRSTa sthiti devagati ane jaghanya sthiti manuSyagatinI mAphaka che. samprati susvaranAma sUcayati karNapriyasvaravattvaprayojakaM karma susvaranAma / vacanaprAmANyAbhyutthAnAdiprApakaM karmA''deyanAma / 24 / karNeti / yasyodayAt uccaritazzabdo madhuro gambhIra udAro bhUyaH prItikarazca bhavati tatsusvaranAmetyarthaH / dussasvaranAmakarmaNi vyabhicAravAraNAya karNapriyeti / saubhAgyavadasya sthitI / AdeyanAmAcaSTe vacaneti / yasya vacanaM yuktiriktamapi prAmANyamAskandati yadudayAt yasya ca darzanamAtreNa loko'bhyutthAnAdi samAcarati tadAdeyanAmetyarthaH / sthitI ca saubhAgyavat / / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tattvanyAyavibhAkare susvaranAmakarma kahe chebhAvArtha- karNapriya svaramAM prayojaka karma 'susvaranAma." vivecana- je karmanA udayathI saMbhaLAyelo zabda madhuratA guNathI alaMkRta-gaMbhIra-udAra hoI vAraMvAra prIti-sukha karanAro thAya che, te karma 'susvaranAma' che evo artha che. duHsvaranAmakarmamAM vyabhicAra rUpa ativyAptinA vAraNa mATe karNapriya' A pramANenuM pada mUkela che. saubhAgyakarmanI mAphaka A karmanI banne sthiti che. AdeyanAmakarmane kahe chevacananuM prAmANya, upAdeyatA ane abhyatthAna AdinI prAptimAM prayojaka karma 'AdeyanAma." jenA udayathI jenuM vacana yuktithI zUnya hovA chatAM loka vaDe pramANa karAya che ane darzana thatAMnI sAthe loka abhyatthAna, Adara Adi kare che, te "Adeya' nAma ema samajavuM. saubhAgyakarmanI mAphaka banne sthiti viyAravI.. yazaHkIrtinAma vakti yaza-kIrvRdayaprayojakaM karma yazaHkIrtinAma / ekadiggamanAtmikA kIrttaH / sarvadiggamanAtmakaM yazaH / dAnapuNyajanyA kIrtiH / zauryajanyaM yaza iti vA / imAni trasadazakAni / 25 / yaza iti / yasyodayena yaza:kIrtI bhavatastadyazaHkIrtinAmetyarthaH / na cAsyodaye'pi kvacinna yaza:kIrtI bhavata iti vAcyam / sadguNamadhyasthapuruSApekSayaiva tadudayAbhyupagamAt / tena kenacidyaza:kIrtibhyAM kIrtita evAyazaH kIrtyA kIrttito'pi na kSatiH / utkRSTAsya sthitirdevagativat jaghanyA tu muhUrtA aSTau, abAdhA cAntarmuhUrttakAlaH / nanu yazaHkIyoH paryAyatvAtkathaM dvandvAzrayeNa bheda ucyate ityatrAha-eketi, ekadigvyApinI puNyaguNakhyAtiH kIrtirityarthaH, sarveti, sarvadigvyApinI guNakhyAtiryaza ityarthaH / prakArAntareNAha-dAneti, athavA parAkramatapastyAgAdyudbhUtayazasA yatkIrtanaM zlAghanaM sA yazaHkItiriti tRtIyAtatpuruSo'pi bhAvyaH / trasanAmakarmaprabhRti yaza:kIrtinAmaparyantaM yAvat daza nAmakarmANi vibhAgavAkyoktatrasadazakazabdavAcyAnItyabhiprAyeNAha imAnIti // yazatinAma 4 // chbhAvArtha- yaza ane kIrtinA udayamAM prayojaka karma yazakIrti nAma." eka dizAmAM vyApaka khyAti te kIrti ane sarva dizAmAM vyApaka khyAti te 'yaza' kahevAya che. athavA dAnapuNyathI janya "kIrti ane zaurya-parAkramajanya "yaza." A daza saMkhyAvALA trasadazaka saMjJAthI vAgye jane che. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 25-26, caturtha kiraNe viveyana- bhenA udhyathI yaza jane DIrti-khema janne thAya che, te 'yazaHDIrti nAma ' zaMkA- Ano udaya chatAMya koI sthaLamAM yazakIrti nathI dekhAtAM, to tenuM zuM kAraNa ? samAdhAna- sadguNasaMpanna madhyastha puruSanI apekSAe ja yazaHkIrtino udaya mAnela che, tethI koIe jenI yazaHkIrti vaDe prazaMsA karelI hoya ane pachIthI (kAraNa vagara) tenI niMdA karelI hovA chatAM doSa nathI. 211 utkRSTa sthiti devagati mujaba. jaghanya sthiti ATha muhUrta. abAdhAkALa aMtarmuhUrta. zaMkA- yaza ane kIrti paryAya hovAthI itaretarayoga rUpa dvandvasamAsane AzrayI kema bheda kahevAya che ? samAdhAna- eka dizAmAM vyApanArI puNyaguNakhyAti 'kIrti' ane sarva dizAomAM vyApanAro guNaprasiddha 'yaza' kahevAya che. bIjA prakArathI teno artha kahe che ke- parAkrama-tapa-dAna AdithI pedA thayela yaza dvArA ke prazaMsA-guzotDIrtanA, te 'yazaDIrti' 'hevAya che. ahIM tRtIyAtatpuruSa samAsa bhaeAvo. trasanAmakarmathI mAMDI yazaHkIrti nAma sudhInA daza karmo-nAmakarmo vibhAgavAkyamAM kahela 'trasadazaka' zabdathI vAcya che. AvA abhiprAyathI kahe che ke-A daza karyo 'trasadazaka' che. atha devAyuSo lakSaNamAha devabhavanivAsakAraNAyuH prApakaM karma devAyuH / 26 / devabhaveti / bhavaH saMsAraH, caturgatiko devamanuSyatiryaGnarakabhedAt / tatra bhavanivAse AbhyantaraM kAraNamAyuH / tatra yasya bhAvAdAtmano jIvitaM yadabhAvAcca maraNamucyate tadAyuH yatsannidhAnAdvA jIvena zeSaprakRtaya upabhogAyA''nIyante tadAyussopakramanirupakramabhedabhinnaM paudgalikaJca / AgamoktairupakramairadhyavasAyAdyairbahunA kAlena vedyamapi yadalpakAlena bhujyate tatsopakramamAyuH / tacca bandhanasamaye zlathaM baddhaM zarvyApavarttanaM tathA / yattu baMdhasamaye gADhaM baddhaM kramavedyaphalaM azakyApavarttanaM, adhyavasAnAdibhyo nirgataJca tannirupakramam / tatrAnapavartyAyuSa aupapAtikA antyadehAH, tIrthakaracakravarttyardhacakravarttino'saGkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijAzca / zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopakramA nirupakramAzcApavatrtyAyuSo'napavatrtyAyuSazca bhavanti / tatrAyuSo bandhakAH samyaGmithyAdRSTivirahitA mithyAdRSTerArabhyApramattaguNasthAnaM yAvat SaTsu sthAneSu jantavo'jaghanyotkRSTAdhyavasAyavizeSabhAjaH pRthukaSAyAssAdyadhruvAyurvikalpayujaH / apramattaguNasthAnavarttinastu niSThApakA eva / tathA nArakadevAsaMkhyeyavarSAyuSkatiryaGmanuSyAH SaNmAsAvazeSAyuSo'ggrabhavajIvitaM badhnanti / zeSAstu nijAyuSas 1. ye'pavarttyAyuSasteSAM viSazastrakaNTakAdibhiH kSutpipAsAdibhizcAyurapavartyate, jhaTiti karmaphalasyAntamuhUrttAdupabhogo'parvattanA, tena na karmaNaH kRtanAzAkRtAbhyAgamAdiprasaktiH / 2. ete sopakramA nirupakramAzca / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tattvanyAyavibhAkare tRtIye navame saptaviMze'vazeSAyurbhAge tadbajanti / tatrApi pRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricaturiMdriyANAM nirupakramAyuSAJca paJcendriyANAM niyamatastRtIye, sopakramAyuSAJca paJcendriyANAM tRtIye navame saptaviMze vA bhAge'vazeSe'vaziSTAntarmuhUrtAyuSi vA bandho bodhyaH / iyameva bhavasthitiH / evaJca devabhavanivAse hetubhUtaM yadAyuH tatprApakaM karma devAyurnAmetyarthaH / devabhavanivAsahetvAyuHprApakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH, manuSyAyurAdau vyabhicAravAraNAya hetvantaM devapadamapyata eva / asya parA sthitistrayastriMzatsAgaropamA, pUrvakoTitribhAgo'bAdhA, jaghanyA ca dazavarSasahasrANi, abAdhA tvantarmuhUrtam / AyuSo'bAdhAyAM bhaGgacatuSTayaM pUrvakoTyAyuSko manujastribhAgAvazeSe AyuSyutkRSTasthitikamAgAmidevabhavAyuryadA badhnAti tadotkRSTasthityutkRSTAbAdhAtmakaH prathamo bhaGgaH / sa eva jaghanyamadhyamAyuSko vA manujo'ntarmuhUrtAvaziSTa AyuSyutkRSTasthitikamAgAmidevabhavAyurbadhnAti yadA tadotkRSTasthitijaghanyAbAdhAtmako dvitIyaH / pUrvakoTyAyuSko manujo yadA pUrvakoTitribhAgAvazeSa AyuSi dazasahasrapramANaM jaghanyasthitikaM devAyurbadhnAti tadA devAyurapekSayA jaghanyasthityutkRSTAbAdhAtmakastRtIyaH / jaghanyAyuSko'ntarmuhUrtAvazeSa AyuSi dazavarSasahasrAtmakaM yadA devAyurbadhnAti tadA jaghanyasthitijaghanyAbAdhAtmako bhaGgazcaturtha iti / vanA AyuSya- lakSaNa - bhAvArtha- devabhavanA nivAsamAM kAraNabhUta AyuSyane prApta karAvanAra karma 'devAyu" kahevAya che. vivecana- deva-manuSya-tiryaMca-narakanA bhedathI cAra gati rUpa saMsAra te 'bhava' kahevAya che. tyAM bhavanA nivAsa pratye AMtarika kAraNa AyuSya che. je AyunI vidyamAnatAthI AtmAnuM jIvana kahevAya che ane je AyunA abhAvathI ja maraNa kahevAya che, te "Ayu" kahevAya che. athavA vAyunA saMnidhAnamAM zeSa karmaprakRtiono upabhoga ane AyunA asaMnidhAnamAM zeSa karmaprakRtionA upabhogano abhAva che. te AyuSya sopakrama ane nirUpakramanA bhedathI te prakAranuM che ane paudgalika che. vaLI te AyuSya, AgamazAstramAM kahela (tIvra rAga Adi rUpa) adhyavasAya Adi upakramo (viziSTa nimitto)thI ghaNA lAMbA kALa sudhI bhogavavA yogya paNa je Ayu, thoDA kALamAM (aMtarmuhUrtakALamAM) bhogavAI jAya, te sopakrama (apavartanIya) AyuH "lokamAM akALe mRtyu-ema kahevAya che.' arthAt kALa rUpa AyuSya-kAlAyuSya pUruM na thAya, paraMtu AyuSyakarmanA daLiyAM rUpa dravya AyuSya pUruM thAya che. te sopakrama (apavartanIya) AyuSya pUrvabhavamAM baMdhananA samayamAM zithila bAMdhela hoI (anikAcita) upakrama dvArA apavartanAnI zakyatAvALuM che. (jeo apavarNanIya AyuSyavALA che, teonuM AyuSya upakrama-jhera, zastra, agni Adi temaja bhUkha, tarasa AdithI apavartanA (alpatA) viSayavALuM thAya che, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26, caturtha kiraNe 213 jaldI (guMcaLuM vALelI dorI jema jaldI jaLI-baLI jAya tema) karmaphaLano upabhoga aMtarmuhUrtamAM thaI jAya che. tethI karmamAM kRta-nAza-akRta abhyAgamano prasaMga nathI.) nirUpakrama (anAvartanIya) AyuH je pUrvabhavamAM baMdhananA kALamAM nikAcita bAMdheluM, kramasara (kALanA krame) bhogavavAyogya phaLa (vipAka udaya) vALuM, apavartanAnI zakyatA vagaranuM ane adhyavasAya Adi upakramo (nimitto)nI asara vagaranuM che, te (kALa AyuSya pUrNa karanA) nirUpakrama kahevAya che. - tyAM anapavarNanIya AyuSyavALA-jema ke- aupapAtika eTale nArakIo ane devo anya-chellA zarIravALA manuSyo ja samajavA, bIjA nahi, kAraNa ke- bIjAo siddhine ayogya che. jeo te ja zarIra vaDe sakalakarmakSayalakSaNa muktine pAme che, te caramazarIrI samajavA. (caramazarIrI, sopakrama ane nirUpakrama AyuSyavALA hoya che. ahIM upakramo zvAsozvAsanirodha, AhAranirodha, adhyavasAya, nimitta, vedanA, parAghAta ane sparza nAmanI sAta prakAranI vedanAvizeSo saMbhavanI apekSAe che, paNa AyuSyanA bhedakanI apekSAe nathI. keTalAka saMbhavathI nathI mAnatA eTale mAtra nirUpakrama AyuSyavALA che-ema mAne che.) uttama puruSo, tIrthakaro, cakravartIo, vAsudevo, baLadevo, gaNadharo vagere anapavargha AyuSyavALA hoya che, temaja asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA manuSyo ane tiryaMco paNa anapavargha AyuSyavALA hoya che. bAkInA saMkhyAta varSavALA manuSyo ane tiryaMco sopakrama che. ethI ja apavartanIya AyuSyavALA hoya che ane nirUpakrama che. ethI ja anapavarNanIya AyuSyavALA che. tyAM AyunA baMdhako, mizradaSTi-samyapha mithyAdaSTi rU5 mizradaSTi vagaranA, mithyAdaSTi (prathama guNasthAnaka)thI apramatta saMyama sudhI (sAtamA guNasthAnaka) arthAt A uparokta che: guNasthAnakomAM ajaghanya utkRSTa adhyavasAya vizeSavALA, vistRta kaSAyavALA sAdi (AdivALA) adhuva AyunA vikalpabheTavALA ane apramatta guNasthAnavartIo to, sAtamA guNasthAnakathI AgaLanA-AThamA Adi guNasthAnakavALA AyuSyano baMdha karanArA hotA nathI, kema ke- zuddha adhyavasAya che. tathA nAraka, deva, asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA manuSyo ane tiryaMco cha mahinAnuM AyuSya jyAre bAkI rahe, tyAre AgaLanA bhavanuM AyuSya bAMdhe che. bAkInA sopakramI AyuSyavALA, pRthvI-apa-vAyutejasa-vanaspatikAya, beIndriya-te Indriya-caurindriya jIvo ane nirUpakrama AyuSyavALA paMcendriyo, niyamathI potAnA AyuSyanA trIjA bhAge AgaLanA bhavanuM AyuSya bAMdhe che. vaLI paMcendriyo potAnA AyuSyanA trIjA-navamA-sattAvIzamA bhAge bAkI rahyuM chate athavA chelluM aMtarmuhUrta bAkI rahe tyAre, AgaLanA bhavanuM AyuSya bAMdhe che. A ja bhavasthiti (ta bhavanuM AyuSya) che. (ApaNA potAthI utpanna thayela adhyavasAya vagere bIjAoe prerelA viSa-zastra vagere je AyuSyano nAza karanArA che, te 'upakrama' kahevAya che. (1) adhyavasAna- atyaMta saMkalpa-vikalpayukta rAga, sneha, bhaya vagerethI. (2) nimitta-viSapAna, zastraghAta, ati-alpa-bhAre-lukhkhA-vikArI ane ahitakArI AhArathI. (3) zUla vagere vedanAthI. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 (4) khADA vageremAM paDI javAthI. (5) para AghAtathI. tattvanyAyavibhAkare (6) jherI sarpa vagerenA DaMsathI. (7) vikRta zvAsozvAsanA jorathI cAlavAthI te rokavAthI mRtyu thAya che.) A pramANe devabhavanA nivAsamAM hetubhUta je AyuSya, tenI prAptimAM kAraNabhUta karma 'devAyu:' karma che ema samajavuM. devabhava nivAsahetu AyuH prApakatva viziSTa karmatvalakSaNano artha che. manuSyanA Ayu: AdimAM vyabhicAra rUpa ativyAptinA vAraNa mATe 'deva bhavanivAsahetu' evuM AyuSyanuM vizeSaNa mUkela che. devapada paNa A ja hetuthI mUkela che. A karmanI utkRSTa sthiti 33 sAgaropagama. abAdhAkALa kroDa pUrvano trIjo bhAga. jaghanya sthiti daza hajAra varSa. abAdhAkALa, aMtarmuhUrta. ahIM AyuSyaviSayaka abAdhAmAM cAra bhAMgA (prakAro) che. (1) pUrvakroDanA AyuSyavALo manuSya, trIjo bhAga AyuSyano bAkI rahyu chate, utkRSTa sthitivALuM AgAmI devabhavanA AyuSyane jyAre bAMdhe che, tyAre utkRSTa sthiti-utkRSTa abAdhA rUpa pahelo bhAMgo che. (2) te ja manuSya, jaghanya madhyama AyuSyavALo, jyAre aMtarmuhUrtapramANa AyuSya bAkI rahe, tyAre utkRSTa sthitivALuM AgAmI devabhavanA AyuSyane bAMdhe che. te utkRSTa sthiti-jaghanya abAdhArUpa bIjo bhAMgo che. (3) kroDapUrvanA AyuSyavALo manuSya, jyAre pUrvakroDanA AyuSyano trIjo bhAga bAkI rahe, tyAre daza hajAra varSapramANa jaghanya sthitivALuM devAyuSya bAMdhe che. te devAyunI apekSAe jadhanya sthiti-utkRSTa abAdhA rUpa trIjo prakAra che. (4) jaghanya AyuSyavALo manuSya Adi, aMtarmuhUrtapramANa AyuSya bAkI rahe chate daza hajAra varSanuM devAyuSya bAMdhe che. te jaghanya sthiti-jadhanya abAdhA rUpa cotho prakAra che. atha manujAyurAha-- manujabhavanivAsanidAnAyuH prApakaM karma manujAyuH / tiryagbhavanivAsahetvAyuHprAptijanakaM karma tiryagAyuH / 27 / manujabhaveti / spaSTaM lakSaNam, tripalyopamA parA sthiti: / jaghanyA tu kSullakabhavapramANA, abAdhA'ntarmuhUrttakAlaH / tiryagAyurAha - tiryagiti lakSaNaM spaSTam / yAvatsvAyu:parisamAsiM kadApi mRtyusamIhAbhAvAdidamAhlAdajanakatvAcchubham / tiryaggatitiryagAnupUrvyaM tu saMkliSTAdhyavasAyairAtmasAtkriyamANatvenAzubhatvAtpApAtmake iti / parA sthitiH tripalyopamA, aparA cAntarmuhUrtam // , Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 sUtra - 27-28, caturtha kiraNe manuSyAyu ane tiryaMcAyunA svarUpane kahe che bhAvArtha- manuSyabhavanA nivAsanA nidAnabhUta AyunI prAptimAM kAraNabhUta karma "manuja Ayu tiryaMcabhavanA nivAsamAM hetubhUta AyuSyanI prAptijanaka karma "tiryaMcAya." | vivecana- ahIM lakSaNa spaSTa che. manuSyAyuSyanI utkRSTa sthiti traNa palyopama, jaghanya sthiti zullaka bhava basochappana AvalikA pramANa ane abAdhAkALa aMtarmuhUrta. tiryaMcanA AyuSyanuM lakSaNa spaSTa che. potAnA AyuSyanI parisamApti sudhI koI paNa vakhate tiryaMcone mRtyunI icchA nahi hovAthI A tiryaMcAyuSya AnaMdadAyI hovAthI zubha (puNya rUpa) che. tiryaMcanI gati ane AnupUrvI to saMkilaSTa adhyavasAyothI AtmasAt karAtI hovAthI azubha hovAthI pApa rUpa che. utkRSTa sthiti traNa palyopama ane jaghanya sthiti aMtarmuhUrtanI che. tIrthakaranAmakarmAha___ aSTamahAprAtihAryAdyatizayaprAdurbhavananimittaM karma tIrthakaranAma / 28 / aSTeti / 'azokavRkSaH surapuSpavRSTidivyadhvanizcAmaramAsanaJca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANA'miti zloke'STau prAtihAryANi pratipAditAni grAhyANi / aSTamahAprAtihAryAdyatizayaprAdurbhAvanimittattve sati karmatvaM lakSaNam / viziSTaddhiyuktAnAM cakradharamAdInAmuccairgotre'tivyAptivAraNAyASTavidhaprAtihAryAdIti / gaNadharatvantu zrutajJAnAvaraNakSayopazamanimittatvAnna tIrthakaranAmavat gaNadharanAmakarmopasaMkhyAnApattiH / na ca tIrthakarasyApi zrutajJAnAvaraNakSayopazamo vA cakradharAdInAmivoccairgotravizeSo vA nimittamastviti vAcyaM tIrthapravartanaphalatvena tIrthakaranAmakarmaNo'bhyupagamAditi / asyotkRSTA sthitiH sAgaropamakoTIkoTerantaH / abAdhAntarmuhUrtamevameva jaghanyA sthitirapi kiJcinnyUnA // etatkarmaviMzateH sthAnakAnAmArAdhanAt samyaktvazAlinA nRgatAveva tRtIye bhave nikAcyate / kevalotpattyanantaramasyodayaH, dharmopadezanAdibhizcaitadaglAnyA vedyata iti / / 1. etaccakarma manujagatistha eva puruSaH strI napuMsako vA tIrthakarabhavAtpRSTatastRtIyabhavaM prApya badhnAti, bandho'yaM nikAcanArUpabandhApekSayA, anikAcanArUpastu tRtIyabhavAtprAgapi, tRtIyabhavAtprAgapi, jaghanyato'pyantassAgaropamakoTIkoTipramANatvAt, tatra nikAcitamavandhyaphalamitaratnabhayathApi / nikAcanArUpazca tRtIyabhavAdArabhya yAvattIrthakarabhave'pUrvakaraNasya saMkhyeyabhAgAH, tata UrdhvaM vyavacchedaH, kevalajJAnotpattI cASTamahAprAtihAryAdirUpe surendrakRte pUjopacAre sati sadevamanujAsurAyAM pariSadi glAniparihAreNa dharmadezanayA zrutacAritrarUpadharmaprarUpaNalakSaNayA catustriMzatA dehasauganthyAdibhiratizayaiH paJcatriMzatA buddhivacanAtizayaistadvedyata iti bhAvaH // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tattvanyAyavibhAkare tIrthakara nAmakarmane jaNAve chebhAvArtha-ATha mahAprAtihArya Adi rUpa atizayonA prAdurbhAvamAM nimittabhUta karma 'tIrthakaranA." vivecana- azoka vRkSa, suroe karela paMcavarNanI puSpavRSTi, divya dhvani, cAmara, saMpAdapITha ujajavala siMhAsana, mastakanI pAchaLa sUryamaMDalanI zobhA karatAM paNa caDhIyAtuM suMdara bhAmaMDala, duMdubhino avAja thayA kare, traNa chatra-ema tIrthaMkara-jinezvaronA sAcA-vidyamAna ATha prAtihAryo che. arthAt ATha prAtihArya Adi (sahajanA cAra, karmakSayajanya agIAra ane devakRta ogaNIza maLIne cotrIza atizayo tathA vANInA pAMtrIza guNo rUpa atizayo) atizayonA prAdurbhAvamAM nimittattva viziSTa karmatva, e lakSaNa samajavuM. viziSTa RddhivALA cakravartI AdinA ucca gotramAM ativyAptinA vAraNa mATe "aSTavidhaprAtihArya Adi- A pramANe atizayanuM vizeSaNa che. gaNadharapaNuM to, zrutajJAnAvaraNa kSayopazamajanya hovAthI (kSAyopathamika hoI) udayanimitta tIrthakara nAmakarmanI mAphaka gaNadharanAmakarmanI (gaNanAnI) prApti nathI. zaMkA- tIrthaMkara pratye paNa zrutajJAnAvaraNa kSayopazama athavA cakravartI AdinI mAphaka viziSTa gotra raho !-ema kahIe to zo vAMdho? samAdhAna- tIrthapravartana rUpa kArya pratye tIrthakara nAmakarma kAraNa che, ema svIkArela che. arthAt tIrtha pravartana rUpa kAryatvena tIrthaMkara nAmakarmavena kArya-kAraNabhAva ahIM samajavo. A tIrthakara nAmakarmanI utkRSTa sthiti sAgaropama koTAkoTInI aMdara sAMtaH sAgaropama koTAkoTI. abadhAkALa aMtarmuhUrta. jadhanya sthiti sAMta sAgaropama koTAkoTIthI kAMIka nyUna. A tIrthakara nAmakarma, vIsa sthAnakonI ArAdhanAthI samyaktvathI samalaMkRta uttamottama puruSa vaDe manuSyagatimAM ja trIjA bhavamAM nikAcita karAya che. kevalajJAnanI utpatti bAda A tIrthaMkara nAmakarmano vipAka rUpa udaya che. A tIrthaMkara nAmakarma glAni vagara dharmanA upadeza vagerethI bhogavAya-anubhavAya che. tadevaM dvicatvAriMzadvidhAni puNyakarmANyabhidhAyataddhetUnAmadhyavasAyavizeSaprabhavasupAtradAnAdInAmapi puNyaphaladatvena puNyarUpatvamityabhimanyamAnaH puNyasya dvaividhyamAdarzayati puNyamidaM kAryakAraNabhedena dvividham / etAni karmANi kAryarUpANi jIvAnubhavaprakArANi / eteSAM hetavastu supAtrebhyo niravadyAnnavasativAsojalasaMstArakAdInAM pradAnaM, manasazzubhasaMkalpaH, vAkkAyayozzubhavyApAraH, jinezvaraprabhRtInAM namanAdaya iti dik / iti puNyanirUpaNam / 29 / puNyamidamiti / pavitrIkaraNanidAnaM puNyamidamityarthaH / etAnIti sAtAdidvicatvAriMzadvidhAni karmaprakRtigranthAnusArINi karmANi bhUtavratyanukampAdiphalakAni kAryarUpANi jIvaiH Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 29, caturtha kiraNe 217 sukhAdirUpeNAnubhavanIyAnItyarthaH / kAraNAtmakapuNyamAha-eteSAmiti / dvAcatvAriMzadvidhAnAM karmaNAmityarthaH / hetava iti namanAdaya ityagretanenAnvayaH, bhavantIti zeSaH / supAtrebhya iti, samyagdarzanajJAnacAritratapassampannebhya ityarthaH, niravadyasyAnnasya surabhilavaNasnigdhamadhuratvAdibhiracyutasya zAlivrIhigodhUmAdiniSpannasyAzanasya, vasatervAsaso jalasya saMstArakAdInAJca pradAnam-anasUyA'viSAdAdaraparamaprItikuzalAbhiprAyadRSTaphalAnapekSAnirudhitvAnidAnatvAdiguNayutadAtRkRtAtisargaH, puNyopacayanirjarAhetuH, manasaH zubhasaMkalpa iti, anabhidhyAdidharmazukladhyAnadhyAyitvAdaya ityarthaH, vAkkAyayoH zubhavyApAra iti, ahiMsA'steyAdayazzubhaH kAyayogaH, asAvadyAdivacanamAgamavihitabhASaNaM ca zubhavAgyogaH, yogairebhistribhizzubhakarmaNa Asravo bhavati / jinezvareti tIrthapatyAcAryopAdhyAyAdInAmityarthaH, yadyapi vastuto manovAkkAyAnAM zubhavyApArasyaiva dvicatvAriMzadvidhasya puNyasya kAraNatvaM tathApi kiJcidvistareNa sAmAnyazemuSIkANAM bodhAya tasyaiva prapaJca AdarzitaH / na ca puNyasyApi pApavatpAratantryAvizeSAttayorbhedo'nucita iti vAcyam iSTAniSTanimittabhedAttatsiddhaH / iSTagatijAtizarIrendriyaviSayAdInAM hi nirvartakaM puNyam / aniSTagatyAdInAM nivartakaM pApamiti vaicitryaM suprasiddhameveti // tatra karmaprakRtayaH sAmAnyato dvividhAH, ghAtikA aghAtikAzceti, jJAnadarzanAvaraNamohAntarAyA ghAtikAH, aparA aghAtikAH / aghAtikAstu sarvaghAtikA dezaghAtikAzceti dvividhAH / tatra kevaladarzanAvaraNanidrAnidrApracalApracalAstyAnaddhinidrApracalAkevalajJAnAvaraNadvAdazakaSAyamithyAtvAkhyA viMzatiprakRtayassarvaghAtikAH / jJAnAvaraNacatuSkadarzanAvaraNatrayAntarAyapaJcakasaMjvalananokaSAyasaMjJakA dezaghAtinaH / evaM zarIrAGgopAGganirmANasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAgurulaghuparAghAtopaghAtA''tapodyotapratyekasAdhAraNasthirAsthirazubhAzubhanAmakarmANi pudgalavipArkapradAni, AnupUrvI tu kSetravipAkakarA, AyurbhavadhAraNaphalaM, avaziSTAH prakRtayo jIvavipAkahetavo bodhyA: / evaM nArakAdicaturgatiSu narakagatau tAvatsAta 1. kevaladarzanajJAnayossarvAtmanA''varaNAdanayossarvadhAtitvaM na tudarzanajJAnamAtrAvArakatvAt, tathAtvejIvasyAjIvatvApatteH 2. svasvaviSayANAM sarvAtmanA ghAtakatvAsambhavAditi bhAvaH / aghAtikAstu na jJAnAdiguNaM ghAtayanti, kintu sarvadezaghAtinIbhissaha vedyamAnAssarvadezadhAtirasavipAkaM darzayanti, yathA cauraissahAcaurazcaura ivAvabhAsate // 3. zarIrAntargatapudgaleSvAtmIyazaktipradarzanAt kSetreti, AkAza eva svazaktipradarzikA, vigrahagatAvevAsyA udayAditi bhAvaH / bhaveti, svayogyabhava evodayItyarthaH, nAnyasmin bhave gataya iveti bhAvaH / jIveti, jIva evAdarzanitvAjJAnitvAcAritritvAdAtRtvasukhitvaduHkhitvakAriNya iti bhAvaH // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare paJcendriyavaikriyatadaGgopAGgataijasakArmaNavarNacatuSkAgurulaghuparAghAtocchrAsanirmANatrasabAdaraparyAptapratyekasthirazubhanAmAni karmANi udayApekSayA varttante / manujagatau suratrikatiryagAyurAtapanAmAni paJcavihAyAnyAni varttante / devagatau tu manujatrikatiryagAyuraudArikadvikAtapAhArakadvikatIrthakaranAmAni varjayitvA zeSANi varttanta ityAdi viSayabAhulyAbhiprAyeNa digityuktam / diGmAtreNAtra puNyatattvaM vyAvarNitaM vistarastu pravacane draSTavyamiti bhAvaH // puNyatattvavarNanaM nigamayati itIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM puNyanirUpaNaM nAma caturthaH kiraNaH // 218 A pramANe beMtAlIza prakAranA puNyakarmo kahIne, te puNyakarmanA hetubhUta adhyavasAyavizeSathI janya supAtradAna vagere paNa, puNya rUpa phaLane ApanArA hoI (kAraNe kAryanA upacAranI apekSAe) puNya rUpa che, ema mAnatAM zAstrakAra puNyanA be prakAro darzAve che. bhAvArtha- A puNyatattva kArya ane kAraNanA bhedathI be prakAranuM che. A pUrvokta karmo kArya rUpa puNya che, kema ke- jIvanA anubhavaprakAra rUpa che. A puNya rUpa karmonA hetuo to supAtromAM, niravagha (nirdoSa) anna-jala-vastra-vasati-saMthAro vagerenuM pradAna, manano zubha saMkalpa, vacana ane kAyAno zubha vyApAra, temaja jinezvara vagerenA namaskAra vagere. A pramANe puNyatattvanuM nirUpaNa samApta thAya che. vivecana- apavitrane pavitra karanAruM jo koI eka duniyAmAM tattva hoya, to te 'puNyatattva' che-ema vyutpattijanya artha che. (1) kArya rUpa puNya-A hamaNAM ja kahela sAtA vagere betAlIza prakAravALA karmaprakRti graMthanA anusArI karmo, bhUta (pRthvI-ap-tejas-vAyu-vanaspati-beIndriya-teIndriya-carindriya ane paMcendriya nAmavALA jIvo pratye) viSayaka dayA, vratasaMpanna zrAvaka ke sAdhuo pratye viziSTa anukaMpA, viziSTa bhakti (sarAgasaMyama-saMyamAsaMyama-akAmanirjarA-bAlatapoyoga-kSamA-zauca-dharmAnurAga-dharma-sevA-zIlavrata pauSadhopavAsa-rati-taponuSThAna-bAla-vRddha-glAna-tapasvI-vaiyAvRttva anuSThAna dharmAcArya-mAtR-pitRbhaktisiddhacaitya-pUjA zubha pariNAma, A sAtAvedanIyanA mULa kAraNo che.) vagere kAraNa kalApajanya, kArya rUpa jIvothI sukha Adi rUpe anubhavayogya che. Avo artha samajavo. (2) kAraNa rUpa puNya- A beMtAlIza bhedavALA karmonA hetuo, jema ke- supAtromAM eTale samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapaHsaMpanna, tIrthaMkara-gaNadhara-AcArya-sthavira ane muni rUpa supAtromAM niravagha anna, eTale ke-sugaMdha-lavaNa-snidha-madhuratA Adi guNasaMpanna zAlivrIhi (cokhAnI jAti), ghauM vagerethI Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 - 21, caturtha ripe 219 taiyAra kareluM-pakAveluM annanuM pradAna, vasati-upAzrayanuM dAna, vastronuM pradAna, jaLanuM dAna, saMthAro vagere saMyamopakaraNonuM pradAna (irSyA ke kheda vagara, Ada2-52ma prIti, kuzala bhAvapUrvaka, dunyavI pratyakSa phaLanI kAmanA vagara, kapaTa vagara ane niyANAno abhAva vagere guNapUrvaka dAtAe karela dAna.) puNyanI vRddhi ane nirjarAno hetu che. manano zubha saMkalpa eTale abhidhyA-haMmezAM jIvo pratye hiMsA Adi aniSTanuM ciMtana rUpa Artta-raudradhyAna AdinA tyAgapUrvaka dharma-zukaladhyAna rUpa kuzala manoyoga. sUtra vacana ane kAyAno zubha vyApAra-kAyAno zubha vyApAra eTale ahiMsA-asteya-brahmacarya ityAdi rUpa zubha kAyayoga ane vacanano zubha vyApAra eTale sAvadya Adi vacananA parihArapUrvaka Agama-zAstravihita bolavuM te zubha vacanayoga. A traNeya zubha yoga zubha karmanA Azravo-mULa hetuo che. tathA tIrthaMkara, siddha, AcArya, upAdhyAya ane sAdhu rUpa paMcaparameSThio vagerene karela namana-vaMdanapUjana vagere puNyakarmanA hetuo che. jo ke prastutaH mana-vacana-kAyAno zubha vyApAra ja beMtAlIza prakAravALA puNyanuM kAraNa che. to paNa kAMIka zabdaprapaMca rUpa vistArathI sAmAnya buddhivALA jIvonA bodha mATe manavacana-kAyAnA zubha vyApArarUpa yogano ja vistAra darzAvyo che. zaMkA- pApanI mAphaka puNyamAM paNa parataMtratAno abheda hovAthI puNya ane pApano bheda anucita kema nahi ? samAdhAna- iSTa ane aniSTanimittanA bhedathI iSTanimitta pApathI puNyano bheda kare che, jyAre aniSTanimitta puNyathI pApano bheda kare che. bhale, parataMtratA hoya chatAM arthAt nimittanI AdhInatA hovA chatAM (kArya rUpa puNyamAM) ekamAM iSTanimittanI AdhInatA che. bolo, eka kevI rIte ? athavA iSTa pratye nimittapuNya ane aniSTa pratye nimittapApa- ema iSTAniSTa pratye nimittanA bhedathI puNya ane pApano bheda che. eTale pApatattvathI puNyatattva juduM che, temaja puNyatattvathI pApatattva juduM che-ema siddha thayela jANavuM. iSTagati-iSTajAti-iSTazarIra-iSTaIndriya viSaya Adi pratye janaka rUpe puNya che ane aniSTagati Adi pratye janaka rUpe karma pApa che. AvI rIte puNya ane pApanI viSamatA suprasiddha che. tyAM karmaprakRtio sAmAnyathI thAtI ane aghAtIbhedathI be prakAranI che. ATha karmomAM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya ane aMtarAya e cAra karmo 'dhAtikarma' che. bAkInA vedanIya, Ayu, nAma ane gotra e cAra karmo 'aghAtikarma' che. ghAtikarma paNa sarvAti ane dezaghAtinA bhedathI be prakAranA che. (1) sarvaghAtI-- 1-kevalajJAna, 2- darzanAvaraNa (kevalajJAna ane kevaladarzanane sarvAtmanA-sarvathA AvaraNa karanAra hovAthI kevaladarzanAvaraNa ane kevalajJAnAvaraNa sarvaghAtI che, paraMtu darzana mAtra ke jJAna mAtranA AvAraka nathI. jo sakala jJAnanA AvAraka mAnavAmAM Ave, to jIvamAM ajIvapaNAnI Apatti thAya !, 3 niMdrA, 4-nidrA nidrA, 5-pracalA, 6-pracalA-pracalA, 7-styAnaddhi, 19-bAra kaSAya, 20mithyAtva rUpa vIsa prakRtio sarvaghAtI che. (2) dezadhAtI-4-jJAnAvaraNa cAra, 7-darzanAvaraNa traNa, 12-aMtarAya pAMca, 16-saMjvalana cAra ane 25-navanokaSAya saMjJAvALA karmo 'dezadhAtI' che. (potapotAnA viSayonA sarvathA ghAtaka nahi hovAthI 'dezaghAtI' che.) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tattvanyAyavibhAkare evI rIte zarIra-aMgopAMga-nirmANa-saMghAtana, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, agurUlaghu, parAghAta-upaghAta, Atapa-udyota, pratyeka-sAdhAraNa-sthira-asthira ane zubha-azubha nAmakarmo pudgalavipAkadAyI che. (zarIranI aMdara rahela pudgalomAM potAnI zakti dekhADanAra hoI pudgalavipAkI kahevAya che.) AnupUrvI kSetravipAkakArI che. (AkAzamAM ja potAnI zakti pradarzaka che. vigrahagatimAM ja A AnupUrvIno udaya che mATe.) AyuSyakarma bhavanA dhAraNa rUpI phaLavALuM che. bAkInI prakRtio jIvanA vipAkanA hetubhUta svayogya bhavamAM udayavALI bhavipAkI, bIjA bhavamAM gatinI mAphaka udayavALI nahiema bhAva che. jIvamAM ja adarzana-ajJAna-avirati-adAtRtva-sukha-duHkhakArI te jIvavipAkI che, ema jANavuM. nA2ka vagere cAra gatiomAM puNyaprakRtionA udayanuM varNana (1) narakagati- beMtAlIza puNyaprakRtio paikI 1-sAtavedanIya (zrI jinezvaranA janma-dIkSAkalyANakanI apekSAe kSaNavAra sAtAvedanIyano anubhava, anyathA nahi.), 2-paMcendriya jAti, 3vaikriyazarI2, 4-tenA aMgopAMga, 5-taijasa, 6-kAmarNa, 7-varNAdicatuSka (jo ke skUla dRSTithI azubha varNacatuSkano udaya che, paNa sUkSmathI alpAMze zubha varNAdi cArano saMbhava che.) 8-agurUlaghu, 9-parAdhAta, 10-ucchvAsa, 11-nirmANanAma, 12-trasanAma, 13-bAdaranAma, 14-5ryApti, 15-pratyeka, 16-sthira ane 17-zubhanAma rUpa karmo puNyakarmo udayanI apekSAe che. (2) tiryaMcagati-tiryaMcagatimAM to manuSyatrika, devatrika ane AhArakadvika jinanAma rUpa karmo sivAya bIjA tetrIza puNyakarmo udayanI apekSAe varte che. (3) manuSyagati-manuSyagatimAM to devatrika, tiryaMcAyu:, AtapanAma rUpa pAMca puNyakarmone choDI, udayanI apekSAe sADatrIza puNyakarmo varte che. (4) devagati-devagatimAM manuSyatrika, tiryaMcAyu:, audArikaddhika, Atapa, AhArakaddhika ane tIrthaMkaranAma rUpI puNyakarmo choDI, bAkInA batrIza zubha karmo udayanI apekSAe varte che. ityAdi viSayanI bahulatAnA abhiprAyathI dizA mAtra-saMkSepa rUpathI ahIM puNyatattva varNavela che. zabdaprapaMca rUpa vistAre to pravacana-Agama joI levA. A pramANe puNyatattvano ahIM upasaMhAra karela che. -: prazasti : iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktibharavALA teozrInA paTTadhara evA zrImadvijayalabdhisUrie racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmanI TIkAmAM puNyanirUpaNa nAmanuM cothuM kiraNa samApta thAya che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM caturtha kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. iti cothuM kiraNa Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha paJcamaH kiraNaH athAvasarasaGgatyA pApatattvaM nirUpayitumupakramate duHkhotpattiprayojakaM karma pApam / 1 / duHkhotpattIti / virodhidravyopanipAtAdabhimataviyogAniSTasaMyogAniSTazravaNAdeH pIDAlakSaNa AtmanaH pariNAmo duHkhamityarthaH / duHkhotpattiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM vizeSaNAnupAdAne sAtAdau vizeSyAnupAdAne kAlAdisamavAye vyabhicArAdubhayam / na cedRzaduHkhotpattiprayojakatve sati karmatvasyAsAtavedanIya eva sattvAnmatijJAnAvaraNAdAvavyAptiH / uktaJca tattvArthasUtrakRtA-"duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnAnyasaveMdanIyasye"ti, jJAnadarzanAvaraNAdInAM pradoSanihnavAdijanakatvena na duHkhotpattihetutvamiti vAcyam / matijJAnAvaraNAdInAmapi paramparayA duHkhotpattihetutvAt sAkSAddhi phalaM pradoSanihnavAdayaH / nanu puNyamekamevAstu na pApam, na ca duHkhopapattiH kasyApi na syAditi vAcyam / puNyasya tAratamyena tadupapatteH / parAM kASThAmAsAditasya puNyasyAtizayasukhaM phalaM, tasyaiva ca tAratamyayogenApakarSAt sukhasyApi hAnyA tadapekSayA tatsukhasya duHkhatvam, evameva paramajaghanyasya puNyalezasya narakaduHkhaM phalamiti kasyApi doSasyAbhAvAtpApalakSaNapraNayanamasaMgatamiti cenmaivam, vinigamanAviraheNobhayasyApi siddheH / anubhUyate hi sukhaduHkhayo(jAtyam, tacca vijAtIyamanurUpaM kAraNamantareNa kathaM hi bhavet, tasmAdasti sukhasyAnurUpaM kAraNaM puNyaM duHkhasyAnurUpaJca kAraNaM pApamiti / na ca puNyapApe na sukhaduHkhayoranurUpe kAraNe, sukhaduHkhayorAtmapariNAmatvAt puNyapApayozca paudgalikatvAditi vAcyam, sarvathA kAryAnurUpatvasya kAraNe'niSTatvAt kAryAnanurUpatvasya vA, api tu sakalamapi vastu parasparaM tulyaatulyruupmev| 1. vijAyatIyakAryadarzanenAnurUpeNa vijAtIyakAraNena bhavitavyamevetyAzayenAhAnubhUyata iti / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tattvanyAyavibhAkare atra tu kAryasya sukhAdeH kAraNapuNyAdiparyAyatvAdanurUpatvaM proktam / na ca kathaM sukhaduHkhe puNyapApayoH paryAya iti vAcyam, sukhaM prati jIvapuNyasaMyogasya duHkhaM prati jIvapApasaMyogasya hetutvena ca sukhaduHkhayoH puNyapApaparyAyatvAt / tathA ca yathA sukhaM zubhazivakalyANAdizabdairvyapadizyate tathA puNyamapi, yathA duHkhaJcAzubhAzivAkalyANAdizabdairvyapadizyate tathA pApamapIti siddhaM puNyAtiriktaM pApamiti // zrI pApatattvanirUpaNa nAmaka paMcama kiraNa have avasarasaMgatithI puNyakarmanA jJAna thayA bAda puNyavirodhI kayuM tattva che?- evI vipakSaviSayaka zisA thAya cha,to tenA samAdhAna mATe avazya (anantara) vatavyatva 35 aksarasaMgatithI. ma- 'nA saMgata prayujjIta' - sAdhU abhiyutirnu thana DovAthI aksarasaMgatithI. saMzatinA 7: meho cha. 4bha3 "saprasaGga upoddhAto hetu tADavasarastathA / nirvAhakaikyaM kAyaikyaM SoDhA saMgatiriSyate // " ukta zlokamAM kahela chaH saMgatimAMthI avasarasaMgatithI. (upoddhAtAdi bhinna smaraNa prayojaka saMbaMdha:prasaGgaH, prakRtopasAdhakatvaM upoddhAtaH, anantaravaktavyatvamavasaraH, eka prayojaka prayojyatvaM-nirvAhakaikyaM, kAryaikyamekakAryAnukUlatvam anantarAbhidhAna prayojakajijJAsAjanakajJAnaviSayAnukUla sambandho nirUpaNIya niSThAsaGgatiH) (puNyatattva nirUpaNAnantara pApatattvanirUpaNe prayojakajijJAsA, pApatattvajJAnameva bhavatu ityAkArikA, prayojakajijJAsA janakajJAnaM 'pApatattvajJAnamadiSTa sAdhanaM ityAkArakaM' tadviSayaH pApatattvaM, tatsarvamanukUla saMbaMdhe, pApatattvaniSThA'vazya-anantara vaktavyatvaM saGgatiH) pApatattvanuM nirUpaNa karavA mATe prAraMbha kare chebhAvArtha-duHkhanI utpattimAM prayojaka rUpa kAraNa pApakarma che. vivecana- duHkha eTale virodhI-aNagamatA dravyanA saMbaMdhathI ISTaviyoga-aniSTasaMyoga-aniSTazravaNa AdithI janya ane pIDA rUpI lakSaNavALo AtmAno viziSTa pariNAma duHkha' kahevAya che. duHkhotpattiprayojakatva viziSTa karma- lakSaNa che. jo duHkhotpattiprayojakatva rUpa vizeSaNa na kahevAmAM Ave, to sAtavedanIya Adi karmamAM vyabhicAra rUpa ativyAptinA vAraNa mATe vizeSaNa dala kahela che. jo karmatva rUpa vizeSya na kahevAmAM Ave, to kALa Adi sAdhAraNa kAraNamAM vyabhicAra rUpa ativyAptinA vAraNa mATe vizeSya dala mUkela che. zaMkA- AvA duHkhanI utpattiprayojaka karmatvanI asAtAvedanIyamAM ja sattA hovAthI matijJAnAvaraNa AdimAM avyApti rUpa lakSaNadoSa kema nahi ? vaLI tattvArthasUtrakAre (6-12) sUtramAM kahyuM che ke 1. nanvevaM tarhi kathamanurUpavijAtIyakAraNAnumAnamucyate, sarvasya sarveNa tulyAtulyarUpatvAdityatrAhAtratviti, tathA ca sukhasya pApAparyAyatvAduHkhasya puNyAparyAyatvAtsukhaduHkhe prati pApapuNye'nanurUpe, tayoH puNyapApaparyAyatvAcca te prati te'nurUpe iti bhAvaH // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2,5jhama: ziro 223 asAtavedanIyanA, duHkha-zoka-tApa-AjhaMdana-vadha-paridevana, sva-para ubhayamAM rahelA Azravo "mUla kAraNo che." jJAnAvaraNa- darzanAvaraNa Adi, jJAnAdiviSaya pradoSa-praSi, ninava Adi rUpa kAraNathI janya hovAthI jJAnapratibaMdha Adi rUpa kAryajanaka hoI jJAnAvaraNa AdimAM duHkhanI utpatti pratye kevI rIte janakapaNuM? samAdhAna- matijJAnAvaraNa Adi karmI-pApakarmo paraMparAe duHkhanI utpatti pratye hetu che, paraMtu sAkSAt ajJAna-adarzana Adi rUpa phalanA janaka che, eTale koI doSa nathI. zaMkA-eka puNya nAmanuM ja tattva raho ! pApatattva zA mATe mAnavuM? koI paNa jIvamAM du:khanI upapatti (sAdhakapramANopanyAsa rUpa yukti-ghaTanA) nahi thAya ema nahi kahevuM, kemake- puNyanA tAratamyathI (jUnAdhika-utkarSApakarSa bhAvathI) duHkhanI siddhi che. utkRSTa dazAvALA puNyanuM atizaya sukha rUpa phaLa che. te ja puNyanA apakarSathI sukhanI paNa hAni thavAthI tenI apekSAe te sukhanuM duHkhapaNuM che. A pramANe ja parama jaghanya koTinA puNyalezanuM narakanuM duHkha phaLa che. ema koI paNa doSa nahi hovAthI pApatattvanA lakSaNanI racanA asaMgata ja che ne? samAdhAna- vinigamanA (ekatara pakSasAdhaka yukti-pramANanA) abhAvathI puNya-pApa bannenI paNa siddhi che. (sukha ane duHkhanI ekIsAthe utpatti nahi hovAthI ekIsAthe sukha-duHkhano anubhava thato nahi hovAthI, kramathI sukha-duHkha saMvedana rUpa phaLanA anumAnathI kArya anurUpa kAraNanI siddhithI sukhakAraNa, puNya pRthapha che ane duHkhakAraNa, pApa pRthapha che A banne kramabhAviparyAya phaLa rUpa che.) vijAtIya kAryadarzanathI anurUpa vijAtIya kAraNa hovuM joIe. AvA AzayathI kahe che ke kharekhara, anubhavAya che ke-sukha ane duHkhamAM jAtinI viSamatA che. te jyAre sukha ane duHkha eka jAtinA nathI, tyAre te sukha-duHkha tenA anurUpa kAraNa sivAya kevI rIte thAya? tethI sukhanuM anurUpa kAraNa puNya che ane duHkhanuM anurUpa kAraNa pApa che. jema ke- pArthiva ghaTanA prati pArthiva paramANu. zaMkA- sukha-duHkha rUpa kArya pratye puNya ane rUpa kAraNa anurUpa nathI, kema ke- sukha ane duHkha AtmAnA pariNAma (paryAya) rUpa che tethI amUrta che, jayAre puNya ane pApa paudgalika che-rUpI-mUrti che. eTale rUpI karmo sukha-duHkhanuM kAraNa nathI, kema ke- anurUpa che-amUrta che. jema ke-ghaTa. samAdhAna- sarvathA kAryAnurUpatA kAraNamAM iSTa nathI athavA kAryanI ananurUpatA ISTa nathI. paraMtu sakala paNa vastu (apekSAe) paraspara (samaviSaya) rUpa che. (jo Ama che, to anurUpa vijAtIya kAraNanuM anumAna kema kahevAya che? kema ke- sarva sarvanI sAthe tulyAtulya rUpa che. mATe ahIM kahe che ke- tathAca sukha pApano paryAya nathI ane duHkha puNyano paryAya nathI. ethI sukha pratye pApa ane duHkha pratye puNya ananurUpa che. sukha puNyano paryAya ane duHkha pApano paryAya che, mATe sukha pratye puNya ane duHkha pratye pApa anurUpa che-ema bhAva samajavo.) ahIM to sukhAdi rUpa kArya, kAraNabhUta puNyAdinA paryAya hovAthI sukha-duHkha pratye puNya-pApa anurUpa kAraNa kahela che. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare zaMkA- puNyanA paryAya rUpa sukha ane pApanA paryAya rUpa duHkha kevI rIte ? samAdhAna- sukha pratye jIva ane puNyano saMyoga, temaja duHkha pratye jIva ane pApano saMyoga (pariNAmIkAraNa-samavAyIkAraNa jIva ane nirvartaka puNya-pApanA saMyoga rUpa asamavAyIkAraNa) hetu hoI, sukha-duHkha puNya-pApanA paryAya che. 224 tathAca jema sukha-zubha-ziva, kalyANa Adi zabdothI vyavahAra karAya che, tema puNya paNa zubha Adi zabdothI bolAvAya che. jema duHkha azubha-aziva-akalyANa Adi zabdathI vyavahAra viSayabhUta thAya che, tema pApa paNa azubha Adi zabdothI vyavahRta thAya che. A pramANe puNyathI pRthak pApa che ema sAbita thAya che. nanu kiM duHkhasyAtmapariNAmavizeSasyAmUrttatvena pApamidamapyamUrttaM syAtpApaparyAyatvAdduHkhasya, kiMvA pApasya bandhakatvena mUrttatvAttatparyAyabhUtaM duHkhamapi mUrttaM syAdityAzaGkAyAmAhapaudgalikametat / idameva dravyapApamucyate / dravyapApanAmakakarmotpattikAraNAtmA zubhAdhyavasAyo bhAvapApam / 2 / paudgalikametaditi / etad duHkhotpattiprayojakabhUtaM karmedamityarthaH, paugalikaM mUrttamevetyarthaH / tathA ca mUrttapApaparyAyatve'pi duHkhasya na mUrttatvaM jIvasyApi tatra hetutvAt, jIvo hi tatra pariNAmikAraNamamUrttazcAtastatpariNAmabhUtaM duHkhamapyamUrttameveti bhAva:, nanu karmabandhena niyato heturyogaH, sa; manovAkkAyayogAtmakazzubho'zubho vA bhavet, tatrAzubhakarmabandhe'zubho yogo hetuzzubhakarmabandhe ca zubho yogo hetuH, yogazca manovAkkAyAnAM parispando dravyayogarUpa:, tathA cAdhyavasAyaviziSTenAtmanA parispandadvArA karma badhyate, tasmAt karmaparispandayornibandhanaM jIvAdhyavasAyaH, sa ca bhAvayogarUpastasya zubhatve bhAvapuNyatvamazubhatve bhAvapApatvamityAzayenAha - idameveti, paudgalikapApakarmetyarthaH evazabdo bhinnakramaH, tathA ca paudgalikaM pApakarma dravyapApamevocyata ityartha:, tena kriyAtmakadravyayogasya pApatve'pi na kSatiH / atha bhAvapApamAha - dravyapApeti, spaSTam // " zaMkA- zuM viziSTa AtmapariNAma rUpa duHkha amUrta hoI A pApa paNa amUrta thaze ne ? kema ke - duHkha pApano paryAya che, to zuM pApakarma baMdhakAraka-mUrta hoI te pApanA paryAyabhUta duHkha paNa mUrta thaze ne ? samAdhAna- AvI uparokta zaMkAnA samAdhAna mATe kahe che ke bhAvArtha- A pApakarma paudgalika che. A ja 'dravyapApa' tarIke kahevAya che. dravyapApa nAmavALA karmanI utpattimAM kAraNasvarUpa zubha adhyavasAya 'bhAvapApa' kahevAya che. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2-3, paJcamaH kiraNe 225 vivecana- A duHkhanI utpattimAM prayojaka rUpa karma, ema artha samajavo. paudgalika eTale mUrtaja, ema artha jANavo. tathAca mUrta evA pApano paryAya hovA chatAM duHkha mUrta nathI, kema ke-duHkhanI utpatti prati jIvapariNAmI kAraNa amUrta che. ethI te AtmAnA paryAyapariNAmabhUta duHkha paNa amUrta ja che itibhAva che. kharekhara, karmabaMdha pratye yoga niyata hetu che. vaLI te yoga mana-vacana-kAyA rUpa zubha ke azubha hoya che. tyAM azubha karmabaMdha pratye azubhayoga hetu che, jayAre zubha karmabaMdha pratye zubhayoga hetu che. vaLI yoga eTale mana-vacana-kAyAno parispada dravyayoga rUpa che. tathAca adhyavasAya viziSTa AtmA vaDe parispaMda dvArA karma baMdhAya che, tethI karma ane parispaMdanuM mULa kAraNa jIvano adhyavasAya che. je jIva adhyavasAya te bhAvayoga rUpa che. te bhAvayoga rUpa jIvAdhyavasAya jyAre zubha vartato hoya tyAre e zubha bhAva yoga 'bhAvapuNya' kahevAya che, jyAre azubha bhAvayoga hoya tyAre azubha bhAvayoga 'bhAvapApa' kahevAya che. AvA AzayathI kahe che ke-A paulika pApakarma ja ema artha thAya che ahIM evA zabda bhinna kramavAcaka hoI paulika pApakarma dravyapApa ja kahevAya che- evo artha che. tethI kriyA rUpa dravyayoga pApa hovA chatAM koI kSati nathI. dravyApa rUpa karmanI utpattimAM kAraNabhUta azubha adhyavasAya "bhAvapApa' kahevAya che. tatra vakSyamANaprANAtipAtAdipApabandhahetubhiryogavyAparairajitamazubhaM karma dvayazItiprakArairjIvenAnubhavanAttatprakArAn krameNa lakSayituM matijJAnAvaraNaM prathamaM lakSayati indriyAnindriyajanyAbhilApanirapekSabodhA''varaNakAraNaM karma matijJAnAvaraNam / 3 / indriyeti / indriyaM cakSurAdiranindriyaM manaH, indriyetaradvA, tathA tadubhayamebhirjanyA ye bodhA vizeSaviSayA abhilApanirapekSAsteSAmAcchAdanakAri yatkarma tanmatijJAnAvaraNamityarthaH / yathendriyanimitto bodhaH, manorahitAnAmekAkSAdInAM, anindriyamanonimittaH smRtinizcitasya dhAraNarUpaH, indriyabhinnamatyajJAnAvaraNIyakSayopazamajanyamavibhaktarUpamoghajJAnamanindriyanimittabodharUpam, tathA jAgradavasthAkAlInaH cakSurAdIndriyamanonimittako rUparasAdibodha: indriyAnindriyanimittakaH, evambhUtAnAmabhilApanirapekSANAM vizeSabodhAtmakAnAmAvaraNakAraNaM karmeti bhAvaH / tathA cendriyAnindriyajanyAbhilApanirapekSabodhAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / vizeSyaM kAlAdivAraNAya vizeSaNaM sAtAdivAraNAya / zrutajJAnAvaraNIye'tivyAptivAraNAyAbhilApanirapekSeti / dhAraNAjJAnAvaraNIyAdAvavyAptivAraNAyAnindriyeti / rUpacAkSuSAdijJAnAvaraNIye'vyAptivAraNAyendriyeti, darzanAvaraNIyAdAvativyAptivAraNAya vizeSaviSayaka jJAnavAcibodhapadam / avadhijJAnAvaraNIyAdAvativyAptivAraNAya janyAntam / nanvAvaraNakarmedaM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tattvanyAyavibhAkare satAM matyAdInAmAvArakamasatAM vA ? nAdyaH prAptAtmalAbhatvAt, sattvenaivAvaraNasyAnupapatteH / nAntyaH, tathA sati na syAdevAvaraNam, nahi kharaviSANAdivadasadAvriyate iti cenna, AdezavacanAt, kathaJcitsatAmAvaraNaM kathaJciccAsatAmiti / dravyArthAdezena hi satAM matyAdInAmAvaraNaM, paryAyArthAdezena cAsatAm / yadi tvekAntena satAmAvaraNaM tadA kSAyopazamikatvameSAM na syAt, athaikAntenAsatAM tadApi tannopapadyate, asatvAt sata evAvaraNadarzanAcca, nabhazo hi sato meghapaTalAdinA''varaNaM dRzyate, na ca kuTIbhUtAni matyAdIni kAnicitsanti, yeSAmAvaraNAnmatyAdyAvaraNAnAmAvaraNatvaM bhavet, kintu matyAdyAvaraNasannidhAne jIvo matyAdijJAnaparyAyairnotpadyata ityato matyAdyAvaraNAnAmAvaraNatvamiti / dezaghAtIdam, asyotkRSTA sthitistriMzatsAgaropamakoTIkoTyaH / varSasahasratrayaJcAbAdhAkAlaH / bAdhAkAlastu yatprabhRti jJAnAvaraNAdikarmodayAvalikApraviSTaM yAvacca niHzeSamupakSINaM tAvadbhavati / tacca karmabandhakAlAdArabhya triSu varSasahasreSvatIteSUdayAvalikAM pravizati, sa khalvabAdhAkAlo yatastatkarma nAnubhUyate tAvantaM kAlamiti / jaghanyA tu antarmuhUrttakAlaH / abAdhApyantarmuhUrtameva // pApatattva prakaraNamAM AgaLa kahevAtA prANAtipAta Adi pApabaMdhanA heturUpa yoga vyApArothI upArjita azubha karma, vyAzI prakAro dvArA jIvathI anubhavAya che. ethI pApa karma bAzI bhedonuM kramasara lakSaNa karavA mATe pahelAM "matijJAnAvaraNa'nuM lakSaNa kare che. bhAvArtha- Indriya ane manathI janya, zabdanI apekSA vagarano je bodha che, tene AvanAruM karma matijJAnAvaraNakarma." vivecana- Indriyo eTale sparzana-rasana-prANa-cakSuHzrotra rUpa Indriyo. anindriya eTale mana athavA Indriyabhinna, temaja ubhaya eTale Indriya ane anindriya. IndriyonA AlaMbanathI-anindriyanA AlaMbanathI, temaja IndriyAnindriyanA AlaMbanathI janya je vizeSaviSayaka-zabdanirapekSa bodha, te bodhane AcchAdana karanAruM je karma, te "matijJAnAvaraNa." (1) IndriyonA AlaMbane pedA thatuM svasva sparzAdi viSayaka jJAna "Indriyanimitta kahevAya che. jema ke- ekendriya-beIjiya-teIndriya-caurindriya-asaMkSipaMcendriyomAM kevaLa "Indriyanimitta' matijJAna hoya che, kema ke- manano abhAva che. (2) anindriya-manonimittaka matijJAna-jema ke-smRtijJAna. ahIM itarendriyanI apekSA nathI. smRtithI nizcitanA dhAraNA rUpa matijJAna che. (3) Indriyabhinna, matiajJAna AvaraNIya kSayopazamajanya, sAmAnya-apravibhakta rUpa (bhadazUnya) ovajJAna, anindriyanimitta bodha rUpa che. jema ke velaDI AdinuM nevAM Adi taraphanuM gamana. (4) IndriyAnindriya ubhayanimittaka matijJAna. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, pama: viro 227 jAgrata avasthAnA kALamAM cakSu Adi Indriya ane mana ubhayajanya. manathI upayogavALo sparzana IndriyathI sparza kare che ke- A garama che athavA zItala che. (matijJAnamAM utpattinA kAraNo-prakAza, viSaya ane cakSu Adi Indriyo rUpa ja jo apekSA kAraNo hoya, to ja matijJAna thAya che. tathA ahIM Indriya ane anindriya aMtaraMga apekSAkAraNa che, jyAre pAramArthika kAraNa matijJAnAvaraNa pudgalono kSayopazama che.) rUpa, rasa Adi viSayaviSayaka bodha IndriyAnindriya nimittaka matijJAna kahevAya che. tathAca indriyAnindriyajanya, zabdanirapekSa, bodha AvaraNa kAraNatva viziSTa karmatva, e lakSaNano artha che. kAlAdi rUpa asAdhAraNa kAraNamAM ativyAptinA vAraNa mATe karmatva rUpa vizeSya dala che. sAtAdi karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe IndriyorUpa vizeSaNa dala che. zrutajJAnAvaraNIya karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe abhilApanirapekSa bodhAvaraNa karma7-ema mUkela che, kema ke- zrutajJAna zabda sApekSa che. dhAraNA rUpa jJAnAvaraNIya AdimAM (lakSyanA ekadezamAM) avyAptinA vAraNa mATe 'anindriyajanyAbhilApa nirapekSa bodhAvaraNa kAraNakarmatva' ema rAkhela che, kema ke- dhAraNA rUpa matijJAna anindriya-manojanya che. rUpa, cAkSuSAdi jJAnAvaraNIyamAM avyAptinA vAraNa mATe "IndriyAnindriyajanya abhilA nirapekSa bodhAvaraNa kAraNakarmatva' ema mUkela che. alakSya darzanAvaraNIya Adi karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe grahaNazabdanA badale vizeSaviSayaka jJAnavAcaka bodhapada rAkhela che, ema samajavuM. jo abhilAmanirapekSa bodhAvaraNa kAraNakarmatva matijJAnAvaraNatva evuM lakSaNa jo bAMdhavAmAM Ave, to avadhijJAnAvaraNIya AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "IndriyAnindriyajanya abhilA nirapekSa bodhAvaraNa kAraNakarma-" ema kahela che, kema ke- avadhijJAna IndriyAnindriyajanya nathI. pUrvapakSa- A AvaraNakarma zuM vidyamAna mati AdinuM AvAraka che ke avidyamAna mati Adine Avare che? sat-vidyamAna mati Adine AvaraNakarma Avare che. Avo pahelo pakSa mAnI zakAto nathI, kema kesattA rUpI AtmalAbha pAmela mati Adi hoI sat-vidyamAna mati AdimAM AvaraNanI upapatti-saMgati thaI zakatI nathI. vaLI asatu-avidyamAna mati Adine AvaraNakarma Avare che, evo chello pakSa paNa saMgata nathI. asatu matyAdine Avare che ema mAnyatA hoya chate AvaraNano bilakula abhAva che. gadheDAnA zIMgaDA Adi jema avarAtAM nathI, tema asat vastu avarAtI nathI. uttarapakSa- AdezavacanathI-nayavizeSanI apekSAthI kathaMcit sat-vidyamAno avarAya che, kathaMcit asat-avidyamAno avarAya che. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare dravyArtha Adeza-dravyAstika nayanI apekSAe vidyamAna mati Adine AvaraNa mAnela che. paryAyArtha Adeza-paryAyAstika nayanI apekSAe asat mati Adine Avare che. jo ekAntathI sarvathA vidyamAna mati Adine AvaraNakarma Avare che ema mAnavAmAM Ave, to mati Adi jJAnonuM kSayopazamajanyapaNuM (kSAyopazamikapaNuM) asaMbhavita thaI ja jAya ! 228 jo ekAntathI sarvathA avidyamAna mati Adine AvaraNakarma AdhAre che ema mAnavAmAM Ave, to paNa te mati Adine AvaraNa asaMgata thAya che, kema ke- asat che. sat-vidyamAnamAM ja AvaraNa dekhAya che. kharekhara, vidyamAna AkAza meghamAlA AdithI AvarAya che. te AvaraNa pratyakSa dRSTa che. jhuMpaDI jevA mati Adi koI jJAna nathI, ke jenA AvaraNathI mati Adi AvaraNomAM AvaraNapaNuM saMbhave, kintu mati Adi AvaraNonA saMnidhAnamAM jIva, mati Adi jJAnaparyAyaviziSTa banato nathI. e hetuthI mati Adi AvaraNagata AvaraNapaNuM che. A matijJAnAvaraNa karma locanapaTalanI mAphaka dezaghAtI che. A matijJAnAvaraNa karmanI utkRSTa sthiti trIza koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa traNa hajAra varSa. bAdhAkALa to jyArathI jJAnAvaraNa Adi karma udayamAM Avela, jyAM sudhI saMpUrNa kSINa thAya, tyAM sudhIno kALa udaya(bAdhAkALa) kahevAya che. te matijJAnAvaraNAdi karma karmanA baMdhakALathI AraMbhIne traNa hajAra varSa bAda (udaya AvalikAmAM pese che.) udayamAM Ave che. te kharekhara, abAdhAkALa arthAt teTalA kALa sudhI te karma anubhavAtuM nathI. te kALa 'abAdhAkALa' kahevAya che. jadhanya sthiti aMtarmuhUrta. abAdhAkALa aMtarmuhUrta. zrutajJAnAvaraNalakSaNamAha matijJAnasApekSazabdasaMspRSTArthagrahaNAvaraNakAraNaM karma zrutajJAnAvaraNam |4| matijJAneti / matijJAnasApekSaM matijJAnApekSAkAraNakaM, zabdo dravyazrutamupacArAt tatsaMspRSTo vAcyavAcakabhAvena sambaddho yo'rthastadviSayakaM grahaNaM zrutAnusAri ca tadAvaraNakAraNaM karmetyarthaH / tathA ca matijJAnasApekSa zrutAnusArisAbhilApajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / vizeSyavizeSaNayoH kRtyaM pUrvavat / sAbhilApajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvasya zabdollekhasahitehAdijJAnAvaraNakAraNe matijJAnAvaraNavizeSe'tivyAptiriti zrutAnusArIti padamIhAdInAM zrutAnusAritvAbhAvena na tatra doSa:, na ca matijJAnasApekSasAbhilApajJAnAvaraNahetutve sati karmatvamityuktAvIhAdInAM matijJAnAsApekSatvena tatra nAtivyAptiritivAcyam, avagrahAdirUpamatijJAnasApekSatvAdIhAdeH / na cehAdInAM kathaM na zrutAnusAritvaM saMketakAlA dau nizamitazabdAnusaraNamantareNa tatra zabdAbhilApAsambhavAditi vAcyam, vyavahArakA zabdAnusaraNaM vinApi pUrvaM zrutaparikarmitamatInAM pravRttidarzanAt, nahi tadAnImapi pUrvagRhItaM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 4, paJcamaH kiraNe 229 saMketaM zrutaM vA'nusmRtya pravartate'pi tvabhyAsapATavAdeva, zrutAnusArisAbhilApajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvamityuktau yadyapi na ko'pi doSastathApi sAbhilApajJAne matijJAnasya hetutvamAtrapradarzanaparaM matijJAnasApekSeti padam / yadvA'kSarAdizrutavizeSeSu ye'vagrahAdayaH samupajAyante te cAzrutAnusAritve matijJAnatayA vyapadizyante zrutasya matipUrvakatvAt, yastu teSu zrutAnusArI jJAnavizeSaH sa zrutajJAnatveneti sUcayituM vA tatpadam / asyobhayavidhA sthitirmatijJAnAvaraNavat, dezaghAtIdam // zrutajJAnAvaraNanuM lakSaNa kahe chebhAvArtha- matijJAna sApekSa zabdathI saMbaddha je artha che, te viSayavALA ane zrutane anusaranAra grahaNanA AvaraNa kAraNabhUta karma "zrutajJAnAvaraNa.' vivecana- matijJAna sApekSa eTale matijJAna rUpa apekSA kAraNajanya, upacArathI dravyazruta rUpa zabda. te zabdanI sAthe vAcyavAcaka bhAvathI saMbaMdhI je arthane "zabdasaMskRSTa artha kahevAya che. te zabda saMskRSTa arthaviSayaka grahaNa (vizeSaviSayaka bodha) arthAt zratagraMthane anusAra grahaNanA AvaraNamAM kAraNabhUta karma zrutajJAnAvaraNa." tathAca matijJAna sApekSa-zrutAnusArI-abhilApa jJAnAvaraNa kAraNatva viziSTa karmatva, e zrutajJAnAvaraNanuM lakSaNa che. padakRtya-vizeSya dala ane vizeSaNa dalanuM pUrvanI mAphaka samajavuM. jo sAbhilApajJAnAvaraNa kAraNatva viziSTa karyatva-ema lakSaNa karavAmAM Ave, to zabdanA ullekha sahita IhA Adi jJAnAvaraNa kAraNabhUta matijJAnAvaraNa vizeSamAM ativyAptinA vAraNa mATe zrutAnusArI sAbhilApa jJAnAvaraNa kAraNatva viziSTa karmatva'- ema mUkela che. arthAtu ihA Adi zrutAnusArI nathI, mATe tyAM doSa nathI. vaLI matijJAna sApekSa-sAbhilApajJAnAvaraNa hetutva viziSTa karyatva- ema kahevAmAM matijJAnanirapekSa "ihA AdimAM ativyApti nathI' ema nahi kahevuM, kema ke-ihA Adi avagraha Adi rUpa matijJAnanI apekSAvALA che. zaMkA- IhA Adi RtAnusArI che, kema ke- saMketanA kALa AdimAM sAMbhaLela zabdanA anusmaraNa sivAya tyAM zabdAbhilApano asaMbhava che ne? ___1. matijJAnasya sAbhilApAnabhilAparUpatve'pi vyavahArakAle saGketakAlapravRttasya zrutagranthasambandhino vA zabdasyAnanusmaraNAdazrutAnusAritvaM, zrutajJAne tAdRzazabdAnusmaraNasyAvazyakatvena zrutAnusAritvamiti bhAvaH // na caikendriyANAM sAmagyabhAvena zrutAnusAritvAsambhavAcchutajJAnAbhAvena tadAvaraNamapi na syAt, iSTaJca tatra tadubhayamiti vAcyam, bhAvazrutasya tatrApi svIkAreNa doSAbhAvAt, na caivaM tatrayAzrutajJAnAvaraNe'vyAptiriti vAcyam, paryAyanayena zrutAnusArisAbhilApajJAnavRttijJAnatvasAkSAdvayApyadharmavadAvaraNakAraNatve sati karmatvasya vivakSayA doSAbhAvAditi bhAva: | Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna- vyavahArakALamAM zabdanA anusmaraNa sivAya paNa pahelAM kRtathI saMskArita (vAsita) mativALAonI pravRtti dekhAya che. te vakhate paNa pahelAM grahaNa karela saMketa athavA zrutanuM anusmaraNa karIne pravartato nathI paNa abhyAsanI paTutAthI ja pravarte che. (matijJAna sAbhilApa ane anabhilApa rUpa hovA chatAMya, vyavahArakALamAM saMketakALapravRtta athavA zratagraMtha saMbaMdhI zabdanA anusmaraNanA abhAvathI azruta anusArIpaNuM che. zrutajJAnamAM tAdaza zabdanuM anusmaraNa Avazyaka hoI zrutAnusArIpaNuM che, ema bhAva jANavo. tathA "ekendriyomAM sAmagrInA abhAvathI zrutAnusArIpaNAno asaMbhava hoI zrutajJAnanA abhAvathI zrutAvaraNa paNa na thAya! tyAM be matijJAnAvaraNa-zrutajJAnAvaraNa ISTa che.'- ema nahi bolavuM, kema ke tyAM paNa bhAvazrutanA svIkArathI doSano abhAva che. vaLI ema paNa nahi kahevuM ke-"tyAM paNa- zrutajJAnAvaraNamAM avyApti che." kema ke-paryAyanayanI apekSAthI zrutAnusArI-sAbhilApa-jJAnavRtti jJAnatva sAkSAt vyApya dharmazrutatvavad AvaraNa kAraNatva viziSTa karmatva, AvA lakSaNanI vivakSAthI doSa nathI.) zrutAnusArI-sAbhilApa jJAnAvaraNa kAraNatva viziSTa karmava rUpa lakSaNanA kathanamAM jo ke koIpaNa jAtano doSa nathI, to paNa sAbhilApa (kRta) jJAnamAM matijJAna hetu che. Ama darzAvavA mATe "matijJAna sApekSa" evuM pada rAkhela che. athavA akSara Adi viziSTa zratomAM je avagraha vagere pedA thAya che, te avagrahAdi zrutanA anusArI nahi hoye chate "matijJAna' rUpe vyavahArAya che, kema ke-zruta haMmezAM matipUrvaka hoya che. vaLI akSarAdi zratavizeSomAM je jJAnavizeSa rUpa avagraha Adi zrutAnusArI che, te viziSTa jJAna rUpa avagrahAdi "zrutajJAna' rUpe vyavahArAya che. ema sUcana karavA mATe "matijJAna sApekSa' A pramANenuM pada mUkela che. A zrutajJAnAvaraNanI banne sthiti matijJAnAvaraNanI mAphaka samajavI. A dezaghAtI che. athAvadhijJAnAvaraNalakSaNamAcaSTeindriyAnindriyanirapekSamUrttadravyaviSayapratyakSajJAnAvaraNanidAnaM karmAvadhijJAnAvaraNam / 5 / indriyeti / indriyAnindriyanirapekSamUrttadravyaviSayakapratyakSajJAnAvaraNanidAnatve sati karmatvamavadhijJAnAvaraNasya lakSaNam / vizeSaNavizeSyapadakRtyaM prAgvat / matijJAnAvaraNAdAvativyAptivAraNAya nirapekSAntaM pratyakSavizeSaNam, tasya ghaTAdirUpayatkiJcinmUrtadravyaviSayaka pratyakSajJAnAvaraNanidAnakarmatvAt, yadi pratyakSapadena pAramArthikapratyakSagrahaNAnna doSa ityucyate tarhi tatsUcanAyaiva tadupAdAnaM vijJeyam / na ca tathAtve'pi manaHparyavAvaraNAdAvativyAptiH, tasya mUrtamanodravyaviSayakapratyakSajJAnAvaraNakAraNakarmatvAt, kevalajJAnAvaraNasyApi sakalamUrttadravyaviSayakapratyakSajJAnAvaraNakAraNakarmatvAcceti vAcyam, yAvanmUrttamAtradravyaviSayakapratyakSajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvasya lakSaNArthatvAt / hIyamAnakavardhamAnakAnavasthitAvadhi Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1-6, pazcamaH nei 231 jJAnAvaraNavizeSeSvapi utkRSTAvadhigrahaNena lakSaNaM dravyArthikaprAdhAnyAdyeojanIyam / paryAyanayaprAdhAnyavivakSAyAntu yAvanmUrttadravyamAtraviSayakapratyakSajJAnavRttijJAnatvasAkSAdvyApyadharma vadAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam, tAdRzo dharmo'vadhitvameva, natvanugAmitvAdikaM, tena vibhaGgajJAnAvaraNAdau nAvyAptiH / dezaghAtIdam / sthitI matijJAnAvaraNavat // avadhijJAnAvaraNanuM lakSaNa jaNAve che bhAvArtha- IndriyAnindriyanI apekSA vagara, rUpI dravyanA viSayavALuM pratyakSa jJAnAvaraNanuM kAraNa karma 'avadhijJAnAvaraNa.' vivecana- IndriyAnindriya nirapekSa mUrtadravyaviSayaka pratyakSa jJAnAvaraNa nidAnatva viziSTa karmatva 'avadhijJAnAvaraNa'nuM lakSaNa che. padakRtya- vizeSaNanuM ane vizeSyanuM padakRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. matijJAnAvaraNa AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'indriyAnindriya nirapekSa' rUpa vizeSaNa pratyakSanuM mUkela che, kema ke-te matijJanAvaraNAdi, ghaTa Adi rUpa yatkiMcit dravyaviSayaka vyAvahArika pratyakSa jJAnAvaraNa nidAna karma rUpa che. jo ahIM pratyakSa padathI pAramArthika pratyakSanuM grahaNa hoI doSa nathI ema kahevAmAM Ave, to pAramArthika pratyakSanA sUcana mATe ja 'IndriyAnindriya nirapekSa rUpa pada mUkela che ema samajavuM. jo pAramArthika pratyakSanA grahaNa mATe ja 'IndriyAnindriya nirapekSa' pada mUkela che ema kaho, to paNa 'mana:paryavAvaraNa AdimAM ativyApti che, kema ke- te mana:paryava jJAnAvaraNa Adi, mUrta evA manodravyanA viSayavALA pAramArthika pratyakSa jJAnanA AvaraNa kAraNakarma che. vaLI kevalajJAnAvaraNamAM paNa ativyApti che, kema ke- sakala evA mUrtadravyanA viSayavALA pAramArthika pratyakSa jJAnAvaraNa kAraNakarma kevalajJAnAvaraNa che.' Ama nahi mAnavuM, kema ke- amUrtadravyaviSayaka pAramArthika pratyakSa jJAnAvaraNa kAraNatva viziSTa karmatva, e lakSaNano artha samajavo. utkRSTa (parama) avadhinuM grahaNa karIne hIyamAna-vardhamAna-anavasthita-avadhijJAnAvaraNa vizeSomAM paNa dravyArthika nayanI pradhAnatAnI apekSAe lakSaNanI yojanA karavI. paryAyanayanI pradhAnatAnI vivakSAmAM to 'amUrtadravyAbhinna sakala mUrtadravyaviSayaka pAramArthika pratyakSa jJAnavRtti jJAnatva sAkSAr vyApya dharma (avadhijJAnatva rUpa dharmavAn-avadhijJAnAvaraNa kAraNatva viziSTa karmatva'- evuM lakSaNa che. tAdeza dharma ja (avadhijJAnatva) che paraMtu anugAmItva Adi nathI, kema ke-sAkSA6vyApya anugAmItva Adi nathI paNa paraMparAvyApya che. tethI vibhaMgajJAnAvaraNa AdimAM avyApti nathI. A avadhijJAnAvaraNa karma dezaghAtI che. matijJAnAvaraNanI mAphaka banne sthiti A karmanI jANavI. mana:paryavajJAnAvaraNasvarUpamAha indriyAnindriyanirapekSasaMjJipaJcendriyamanogatabhAvajJApakapratyakSajJAnAvaraNasAdhanaM karma manaHparyavAvaraNam / 6 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tattvanyAyavibhAkare ___indriyAnindriyeti / indriyAnindriyanirapekSasaMjJipaJcendriyamanogatabhAvajJApakAtmakapratyakSajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / manuSyakSetravattisaMjJipaJcendriyaiH kAyayogena gRhItAni manoyogyadravyANi cintanAnuguNaM manoyogena manastvena pariNamayyA'valambyamAnAni dravyamanAMsi tadgatA ye bhAvAzcintAnukUlapariNAmAsteSAM jJApakAtmakaM yatpratyakSajJAnaM tadAvaraNakAraNaM karmetyarthaH / atrApIndriyAnindriyapadaM pAramArthikapratyakSajJApanAyaiva, anyathA manaHpraNidhAnahetukatvAdanindriyanirapekSatvakathanaM pUrvatrAtra cAsaGgataM syAt saMjJipaJcendriyapadena manuSyakSetravartisaMjJipaJcendriyA grAhyAstena tadbahirvatinAM manogatabhAvajJAnaM mana:paryavino na bhavatIti sUcitam, saMjJipaJcendriyamanogatabhAvamAtrajJApakapratyakSajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvaM vAcyaM tena na kevalajJAnAvaraNe'tivyAptirAlocitabAhyArthajJAnantvanumAnAt / yAvadbhAvajJApaketyAdi tu na vAcyam, RjumatimanaHparyavAvaraNe'vyApteH, dezaghAtIdam / sthitImatijJAnAvaraNavat // mana:paryavajJAnAvaraNanA svarUpane kahe chebhAvArtha- IndriyAnindriya nirapekSa-saMkSipaMcendriyanA manamAM rahela (mAnasika) bhAvane jaNAvanAra pAramArthika pratyakSa jJAnanA sAdhana rUpa karma "mana:paryavajJAnAvaraNa. vivecana- "IndriyAnindriya nirapekSa-saMzipaMcendriya manogata bhAvazApaka rUpa pratyakSa jJAnAvaraNakAraNatva viziSTa karmatva'- "mana:paryavajJAnAvaraNa karma'nuM lakSaNa che. manuSyakSetravata saMzipaMcendriya jIvoe kAyayoga dvArA grahaNa karela je manoyogya dravyo che, te dravyo ciMtananA anurUpa manoyoga dvArA mana rUpe pariNAvela, avalaMbana viSaya rUpa thatA dravyamanomAM rahela je ciMtana anukULa pariNAma rUpa bhAvo che. te bhAvonA jJApaka rUpa je pratyakSa jJAna che, tenuM AvaraNa kAraNakarma 'mana:paryavazanA1255' che mevo martha sama4vo. ahIM paNa IndriyAnindriya pada pAramArthika pratyakSanuM jJApaka che. jo A pada pAramArthika pratyakSa jJApaka nathI ema mAnavAmAM Ave, to mananA praNidhAnathI janya hoI sAMvyavahArika pratyakSanuM grahaNa thatAM (anindriya nirapekSatAnuM kathana pUrvamAM) avadhijJAnAvaraNamAM ane ahIM mana:paryavajJAnAvaraNamAM asaMgataayukta thaI jAya! ahIM saMkSipaMcendriya padathI manuSyakSetravartI saMkSipaMcendriya jIvo levAnA che. tethI manuSyakSetranI bahAra rahenAra saMkSipaMcendriya jIvonA manogata bhAvanuM jJAna mana:paryavajJAnavALA munine thatuM nathI. AvuM sUcana rAyela che. 1. RjumatimanaHparyavajJAnaM hi ghaTo'nena cintita ityAdisAmAnyAkArAdhyavasAyanibandhanakatipayaparyAyaviziSTamanodravyaparicchittirUpam, nAtra suvarNatvapATalipatrakatvAditattatparyAyaviSayakatvamiti na tadAvaraNe'vyAptiAtrapadena manobhinnadravyabhAvasyaiva vyavacchedAditi bhAvaH // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 7, paJcamaH kiraNe 233 arthAt saMzipaMcendriya manogata bhAva mAtra jJApaka-pratyakSa jJAnAvaraNa kAraNatva viziSTa karmatva evuM lakSaNa kahevuM. tethI kevalajJAnAvaraNa karmamAM ativyApti nathI. vaLI mana:paryAyajJAnavALAne to vicArelA-ciMtita bAhya rUpa padArthonuM jJAna to anumAnathI thAya che. jema avadhijJAnAvaraNanA lakSaNamAM yAyamUrti mAtra dravya "jeTalA mUrtadravyo che, teTalA badhA mUrtadravyo ema kahela che, tema ahIM "manogata yAvabhAva mAtra jJApaka jeTalAM mAnasika bhAvo che. teTalA bhAvonuM jJApaka ema nahi kahevuM, kema ke-Rjumati mana:paryAyajJAnAvaraNa karmamAM AvyApti che. A karma dezaghAtI che. matijJAnAvaraNa karmanI mAphaka banne sthiti samajI levI. atha kevalajJAnAvaraNamAha manaindriyanirapekSalokAlokavatisakaladravyaparyAyapradarzakapratyakSajJAnAvaraNasAdhanaM karma kevalajJAnAvaraNam / iti jJAnAvaraNIyapaJcakam / 7 / manaindriyanirapekSeti / atrApi manaindriyanirapekSeti pratyakSavizeSaNamavyavahitAtmadravyasamutthatvena pAramArthikapratyakSatvasUcanaparam / azeSadravyaparyAyagrAhipratyakSajJAnAvaraNahetukatve sati karmatvaM tu lakSaNam / sarvaghAtIdama, ubhayavidhA sthitirapi matijJAnAvaraNavat / atrAtmano jJasvabhAvasya prakAzarUpasya jJAnAvaraNakSayopazamakSayasamudbhavAH prakAzavizeSA matijJAnAdivyapadezyAH paryAyA iti bahuvikalpAstatra ca matyAdijJAnAvaraNAdayo'pi bahuvikalpA bhavantIti bodhyam / nanvabhavyasya manaHparyavajJAnazaktiH kevalaprAptisAmarthyaJcAsti na vA ? cedasti, abhavyatvAnupapattiryadi nAsti tarhi kathaM tatra tadAvaraNasadbhAvaH, ubhayasAmarthyAbhAvAditi cennAdezavacanAduktaM hi dravyArthAdezena satostayorAvaraNam / paryAyArthikanayenAsatorapIti / na ca dravyArthadezenAbhavyasya tayoH sattve bhavyatvApattiritivAcyam / samyaktvAdiparyAyavyakti yogArhasyaiva bhavyatvaM tadviparItasyAbhavyatvamiti niyama iti na ko'pi doSaH / imAnyeva vibhAgavAkye pUrvokte jJAnAvaraNIyapaJcakapadenoktAnIti sUcayatItIti / / kevalajJAnAvaraNakarmane jaNAve chebhAvArtha- mana, IndriyanirapekSa, lokAlokavartI sakala dravyaparyAyapradarzaka pratyakSa jJAnAvaraNa sAdhanabhUta karma kevalajJAnAvaraNa." A pramANe jJAnAvaraNIya paMcaka (pAMceyano samudAya) kahevAya che, te samApta thAya che. - vivecana- ahIM paNa "manaIndriyanirapekSa' A pramANenuM pada, je pratyakSanuM vizeSaNa che-avyavahita (sAkSAtu) Atmadravya mAtrathI janya hoI pAramArthika pratyakSapaNAnuM sUcaka che. "sakala dravyaparyAya grAhaka pratyakSa jJAnAvaraNa hetutva viziSTa karmatva, e lakSaNa che. A karma sarvaghAtI che. matijJAnAvaraNanI mAphaka banne sthiti jANavI. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 tattvanyAyavibhAkare ahIM prakAza rUpa-za (lAyaka) svabhAvavALA AtmAnA jJAnAvaraNanA kSayopazamathI janya (kSayopathamika) mati-zruta-avadhi-mana:paryavajJAno-matiajJAna-zrutaajJAna-virbhAgajJAna rUpa traNa ajJAna tathA jJAnAvaraNanA kSayathI janya (kSAyika) kevalajJAna rUpa viziSTa prakAzo, matijJAna AdithI vyavahAranA kSayathI janya (kSAyika) kevalajJAna rUpa viziSTa prakAzo, matijJAna AdithI vyavahAranA viSayo, paryAyo hoI bahu vikalpavALA che. (jema ke-matijJAnanA avagraha Adi bhedo, zrutajJAnanA aMga-anaMga bhedo, avadhijJAnanA bhavajanya, kSayopazamajanya, pratipAtI Adi bhedo, mana:paryavajJAnanA Rjumati-vipulamati bhedo ane kevalajJAnanA sayogIstha-ayogastha Adi bhedo che.) tyAM (AtmAmAM) matijJAnAvaraNa Adi paNa bahu vikalpavALA hoya che. zaMkA- abhavyamAM mana:paryavazakti ane kevalajJAnanI prAptinuM sAmarthya che ke nahi? jo che, to abhavyatva anupapatra-asaMgata che. jo nathI, to mana:paryavajJAnAvaraNa ane kevalajJAnAvaraNano sadbhAva kevI rIte? kema ke-mana:paryavajJAnazakti ane kevalajJAnaprAptinA sAmarthya rUpa ubhaya sAmarthyano abhAva che. samAdhAna- Adezavacana-nayavacananI apekSAe kharekhara dravyArthika nayanI apekSAe, vidyamAna, mana:paryavajJAna zakti ane kevalaprApti sAmarthya rUpa bane zaktiomAM AvaraNa che. paryAyanI apekSAe avidyamAna pUrvokta baMne zakti upara AvaraNa che zaMkA- to pachI dravyarthanayanI apekSAe abhavyamAM pUrvokta baMne zaktionI vidyamAnatA hoI bhavyatvanI prApti) thaze ja ne ? samAdhAna-samyaktva Adi paryAyonI abhivyaktinA yoganA yogyamAM ja bhavyatva, tenAthI viparIta tathAvidha ayogyamAM abhavyatva (samyakatva Adi paryAya vyaktiyogAnahatva abhavyatva) - AvA prakArano niyama che. paraMtu "mana:paryava-kevalajJAna sAmarthyavALAmAM bhavyatva ane tenAthI viparItamAM abhavyatva - Avo niyama nathI, eTale koI paNa doSa nathI. A ja pAMca jJAnAvaraNo, pUrvakathita vibhAgavAkyamAM jJAnAvaraNIya paMcapadathI kahelA che. A pramANe itipada sUcana kare che. samprati dAnAntarAyamabhidhattesAmagrIsamavadhAnAsamavadhAnayossatordAnasAmarthyA bhAvaprayojakaM karma dAnAntarAyaH / / / sAmagrIti / antaraM madhyaM dAtRdeyAdInAM tadeti Iyate vA'nenetyantarAyaH / yasminmadhye'vasthite dAtrAderdAnAdikriyA'bhAvo dAnAdIcchAyA bahirbhAvo vA so'ntarAyaH / dAnasyAntarAyo dAnAntarAyaH / antardhIyate'nenAtmano dAnAdItyantarAyaH / antardhAnamAtmano dAnAdipariNAmasyeti vA'ntarAyaH / dAne sAmagyaH, deyadravyaM pratigrAhako dAnaphalavettRtvamityAdayastAsAM samavadhAne'samavadhAne vA yatkarmoditaM dAnakriyAyAstatsAmarthyasya vA pratirodhakaM tAdRzaM karma dAnAntarAya ucyata ityarthaH / sAmagrIsamavadhAnAsamavadhAnayossatoriti padamastyasya Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 8, paJcamaH kiraNe 235 dAnAntarAyabhUtaM karma dAnasAmarthyAdarzanAdityanumAne kvaciddeyavastvAdyabhAvena dAnasAmarthyAbhAvasattvena vyAptyasiddhyA tayoH prayojyaprayojakabhAvavaidhuryazaMkAnirasanArthamupAttam, natvavyAptyativyAptyasambhavadoSavyudAsAya, prasaktyabhAvAt / evamagre'pi bhAvyam / vizeSaNavizeSyakRtyaM pUrvavat, lAbhAntarAyAdAvatiprasaGgavAraNAya dAneti / matijJAnAvaraNasyevAsya sthitI vijJeye // dAnAntarAyakarmane kahe chebhAvArtha- sAmagrInI hAjarI hoya ke na hoya, to paNa dAnanA sAmarthyanA abhAvamAM prayojakabhUta karma 'dAnAttarAya.' vivecana- (1) dAnAntarAya- aMtarAya zabdanI vyutpattidAtA-deva-grAhaka vageremAM aMtara karanAra aMtarAya (viSNa). je karma vacce paDyuM chate, dAtA vageremAM dAna Adi kriyAno abhAva athavA dAna Adi viSayaka icchAno bahiSkAra, te "aMtarAya." dAnano aMtarAya te "dAnAntarAya." jenA vaDe dAna Adi adezya karAya che, te "dAnAdi aMtarAya." athavA AtmAnA dAna Adi pariNAmanuM aMtardhAna thavuM te "aMtarAya." dAnamAM sAmagrIo- (1) deva- ApavA yogya vastu, (2) dAtA, (3) guNavaMta pAtra rUpa pratigrAhaka ane (4) dAnaphaLanuM jJAna. A badhI sAmagrIonI hAjarI ke gerahAjarImAM je karma udayamAM AveluM, dAnakriyA ke dAnakriyAnI zaktine rokanAruM thAya che, tevuM karma dAnAntarAya' kahevAya che. Avo artha samajavo.. "sAmagrI sarvidhana masamavadhAnayoH satI padanuM sArthakaya- A puruSa dAnAntarAya karmavALo che, kema kedAnanA sAmarthyanuM adarzana che. AvA anumAnaprayogamAM koI eka vyaktimAM deyavastu Adino abhAva che ane tethI dAnasAmarthyano abhAva che. arthAt deyapadArtha AdinA abhAvajanya dAnasAmarthyano abhAva thayo, eTale dAnasAmarthyano abhAva rUpa kArya pratye deyapadArtha Adino abhAva kAraNa thayuM. aMtarAyakarma nahi thavAthI-vyAptinI asiddhi thavAthI zuM dAnasAmarthyadarzana rUpa kArya pratye aMtarAyakarma kAraNa nathI ? AvI kArya-kAraNabhAvanA abhAvanI zaMkAnA nirAkaraNa mATe sAmagrI samavadhAna savadhAnayo: sato.' evuM pada kahela che. "sAmagrI hoya ke na hoya to paNa "arthAtu dAnAntarAya karma, sAmagrI hoya to bhale ane na hoya to bhale, paNa dAnasAmarthyanA abhAvanuM kArya avazya bajAve che. paraMtu ahIM AvyApti-ativyApti-asaMbhavadoSanA nirAkaraNa mATe "sAmagrI samavadhAna samavadhAnayo: sato:' evuM kahela nathI, kema ke koI prasaMga nathI. A pramANe AgaLa paNa samajavuM. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vizeSaNa ane vizeSyanuM padakRtya pUrvanI jema samajavuM. lAbhAntarAya Adi karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'dAnasAmarthya bhAvaprayojaka karma' kahela che. matijJAnAvaraNanI jema A karmanI banne sthiti vidyAravI. 236 lAbhAntarAyamAha samyagyAcite'pi dAtRsakAzAdalAbhaprayojakaM karma lAbhAntarAyaH / anupahatAGgasyApi sasAmagrIkasyApi bhogAsAmarthyahetuH karma bhogAntarAyaH / ekazo bhogyaM bhogo yathA kusumAdayaH / anupahatAGgasyApi sasAmagrIkasyApyupabhogAsAmarthyahetuH karmopabhogAntarAyaH / anekazo bhogyamupabhogo yathA vanitAdaya: / pInAGgasyApi kAryakAle sAmarthyavirahaprayojakaM karma vIryAntarAyaH ityantarAyapaJcakam / 9 / samyagiti / sarvadA'rthiprArthanAnuguNaM dAtussakAzAd yasya karmaNa udayaprabhAveNa yAcakena savinayaM yAcite'pi alpamapi na labhyate vastu tatkarma lAbhAntarAya ityarthaH / atrApi samyagyAciteti padaM prayojyaprayojakabhAvarakSAyai / anyathA'syAlAbhaH kiJcitprayojyo - 'lAbhatvAdityatra yAcanasAmarthyAbhAvasya prayojakatvasiddhayA siddhasAdhanatvApatterlAbhAntarAyasyAsiddhiprasaGgaH syAt / dAnAntarAyAdAvativyAptivAraNAya lAbheti / sthitI ca matijJAnAvaraNavat / bhogAntarAyaM lakSayati - anupahatAGgasyApIti / nikhilAGgasambhRto'pi mAlyacandanAdisAmagrIsamavadhAne'pi yadudayAnna bhuGkte mAlyAdIni tatkarma bhogAntarAya ityarthaH / prayojyaprayojakabhAvarakSArthamanupahatAGgasyApi sasAmagrIkasyApIti ca padam / bhogapadantu dAnAtarAyAdAvativyAptivAraNAya / sthitI matijJAnAvaraNavat / bhogopabhogayoH paryAyatAvyudasanArthaM bhogazabdArthamAha-ekaza iti ekavAraM sakRdeveti yAvat / tannidarzanamAhayatheti / kusumAdayo hyekadA bhuktA na punarbhogAya ta evopayujyanta iti sakRdbhogasAdhanatvAtte bhogA ucyanta iti bhAva: / upabhogAntarAyamAha-anupahatAGgasyApItyAdinA / spaSTam, sthitI jJAnAvaraNavat, upabhogapadArthamAha- anekaza iti bahuvAramityarthaH punaH punariti bhAva:, nidarzanamAha-vanitAdaya iti / atha vIryAntarAyamAcaSTe - pInAGgasyApIti / hRSTapuSTAGgasyetyarthaH, nirAmaye vapuSi satyapi kAryakAle yauvanAvasthAyAmapi varttamAno'lpazaktirbhavati, sAdhye'pi prayojane yadudayAnna pravarttate tatkarma vIryAntarAya ityarthaH / lakSaNavicAraH pUrvavadeva | sthitI matijJAnAvaraNavat / asyodayAdhikyaM pRthivyaptejovAyuvanaspatiSu dvIndriyAdArabhya caramasamayachadmasthaM yAvat tatkSayopazamajanitatAratamyAdvIryasya vRddhiH / utpannakevale bhagavati tu Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, pajhamaH ziro 237 sarvavIryAntarAyakSayaH / ete paJcAntarAyA vibhAgavAkye'ntarAyapaJcakazabdenoktA ityAha-itIti / ete paJcApi dezaghAtinaH // lAbhAntarAya AdinuM svarUpa jaNAve chebhAvArtha- vastunI sArI rIte mAgaNI karavA chatAM dAtAnI pAsethI yAcakamAM lAbhanA abhAvanuM prayojaka karma 'lAbhAntarAya." akhaMDita aMgavALAmAM paNa sAmagrInI sattA hovA chatAMya, bhoganA asAmarthyamAM hetubhUta karma bhogAntarAya." bhoga eTale ekavAra bhogane yogya. jema ke- phUla vagere. pUrNa aMgavALAmAM paNa sAmagrIno sadbhAva hovA chatAMya, upabhoganA sAmarthyanA abhAvamAM hetubhUta karma 'upabhogAntarAya." upabhoga eTale anekavAra bhogane yogya. jema ke- strI vagere. hRSTapuSTa zarIravALAmAM paNa kAryanA kALamAM sAmarthyanA abhAvamAM prayojaka karma 'varyAntarAya." A pramANe aMtarAyapaMcaka che. | vivecana- (2) lAbhAntarAya- haMmezAM yAcakonI yAcanAne anurUpa ApanAra-dAtAnI pAsethI je karmanA udayanA prabhAvathI yAcake vinaya-kuzaLatApUrvaka vastunI mAgaNI karI hovA chatAM, yAcaka vaDe jarAya vastu meLavAtI nathI, te karma 'lAbhAntarAya Avo artha samajavo. ahIM "sI vyakti e pada kAryakAraNabhAvanI rakSA mATe che. jo samyagu yAcita pada na mUkavAmAM Ave, to A puruSa alAbhavALo che. Ano alAbha koIpaNa kAraNathI janya che, kema ke- alAbha che. mAgyuM nahi ane maLyuM nahi e to siddhi che, emAM koI navAI nathI, paNa samartha yAcanA karavA chatAM jo na maLe, to prazna thAya ke- kema na maLyuM? to enA javAbamAM kahevAya ke- bhAI ! lAbhAntarAyano udaya hato mATe maLyuM nahi. paraMtu yAcanAnA abhAvathI lAbhano abhAva thayo. tyAM bhale lAbhAntarAyano udaya na mAno to kadAca cAle ! paraMtu sArI rIte mAgavA chatAM paNa jyAre na maLe, tyAM to lAbhAntarAya karma avazya mAnavuM ja paDe. dAnAntarAya Adi karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "alAbha prayojaka. matijJAnAvaraNanI mAphaka baMne sthiti jANavI. (3) bhogAntarAya- upaghAta vagaranA aMgamAM paNa sAmagrInI hAjarI hovA chatAMya, arthAt puSpamALA-caMdana vagere hovA chatAM, je karmanA udayathI mALA vagerene bhogavI zakato nathI, te karma bhogAntarAya" ema artha samajavo. "akhaMDita aMgavALAmAM paNa ane sAmagrIvALAmAM paNa AvuM pada prayojya prayojakabhAvanI rakSA mATe ja che. bhogapada to dAnAntarAya Adi karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe che. matijJAnAvaraNanI mAphaka baMne sthiti jANavI. - bhoga ane upabhoga e zabdo ekaarthavAcaka rUpa paryAya nathI, ema jaNAvavA mATe bhoga zabdano artha kahe che. ekavAra bhogya te "bhoga.' dA. ta. phUla vagere. kema ke- phUla vagere ekavAra bhogavAyelA pharIthI bIjI vAra bhogamAM AvatA nathI, eTale eka vAra bhoganA sAdhana hovAthI bhoga" tarIke kahevAya che, ema bhAva samajavo. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tattvanyAyavibhAkare (4) upabhogAntarAya- akhaMDita aMga hovA chatAM, sAmagrI hovA chatAM, upabhoganA asAmarthyamAM hetubhUta karma 'upabhogAntarAya." upabhoga zabdano artha vAraMvAra bhogayogya te "upabhoga." arthAt ekavAra bhogavAyelA vastra vagere pharI pharI bhoganA mATe upayogamAM Ave che. eTale anekavAra bhoganA sAno upabho' upAya cha. Et. d. strI vagaire. shaanaa125||nii bhAI ne sthiti sama4vI. (5) vIryAntarAya- nirogI zarIra hovA chatAM kAryakALamAM yuvAnImAM paNa vartato jIva alpa zaktivALo thAya che. sAdhya evA paNa prayojanakAryamAM je karmanA udayathI pravRtti-puruSArtha karato nathI, te karma vIyAntarAya. ahIM lakSaNano vicAra pUrvanI mAphaka ane baMne sthiti matijJAnAvaraNanI mAphaka samajavI. A varyAntarAyakarmanA udayanuM Adhikya pRthvI-pANI-agni-vAyu-vanaspatimAM che. beIndriyathI chadhastha avasthAnA chellA samaya sudhI te vIryAntarAya kSayopazama janita (vIryanA) tAratamyathI vIryanI vRddhi che. utpanna kevalajJAnavALA bhagavAnamAM to sarva vAyattarAyano kSaya che. (kSAyika vIryalabdhi.). A pAMca aMtarAyo vibhAgavAkyamAM aMtarAyapaMcaka zabdathI kahela che. mATe kahe che ke - iti'- A pramo. mA pAtheya aMtarAya zighAtI cha. adhunA cakSurdarzanAvaraNaM vakti cakSuSA sAmAnyAvagAhibodhapratirodhakaM karma cakSurdarzanAvaraNam / tadbhinnendriyeNa manasA ca sAmAnyAvagAhibodhapratirodhakaM karmAcakSurdarzanAvaraNam / 10 / cakSuSeti / cakSurjanyasAmAnyamAtraviSayakabodhapratirodhakatve sati karmatvaM cakSurdarzanAvaraNasya lakSaNam / vizeSyavizeSaNakRtyaM pUrvavat / acakSurdarzanAvaraNAdau vyabhicAravAraNAya cakSurjanyeti, matijJAnAvaraNavizeSe'tivyAptivAraNAya sAmAnyamAtraviSayaketi / mAtrapadamapyata eva / darzanamupalabdhiH sAmAnyArthagrahaNaM skandhAvAropayogavattadaharjAtabAladArakanayanopalabdhivadvA vyutpannasyApi / cakSuSA darzanaM cakSurdarzanamiti tattvArthavRttiH, cakSurdazarnAvaraNIyakSayopazamato'vabodhavyApRtimAtrasAraM, sUkSmajijJAsArUpamavagrahaprAgjanma, matijJAnAvaraNakSayopazamasambhUtaM, sAmAnyamAtragrAhyavagrahavyaGgyaM skandhAvAropayogavaccakSurdarzanamiti tattvArthahAribhadraTIkA / ubhayavidhavyAkhyAnena viSayaviSayisannipAtAnantarasamudbhUtaniHzeSavizeSavimukhasadviSayakaM darzanamiti labhyate / vizuddhanayenedam / upacAranayena tu dRSTidarzanaM sAmAnyavizeSAtmake vastuni sAmAnyabodhaH, yathA vanamidamiti / evaM pUrvapUrvajJAnamuttarottaravizeSaviSayakajJAnApekSayA 1. darzanaM hi paJcabhirindriyairbhavati, cakSuSo'prApyakAritvenetarendriyANAJca prApyakAritvena cakSurdarzanamacakSadarzanamitIndriyAzrayaNAddarzanasya dvaividhyAttadapekSayA dvaividhyamAvaraNasya, ekadhA saGgrahAsambhavAt, manastvanindriyamatastadarzanasyAcakSurdarzanena saGgraho'taH prathamaM cakSurdarzanAvaraNamAha / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20, ama: viro 239 darzanamavadheyam / dezaghAtIdam / asya sthitI matijJAnAvaraNavat / acakSurdarzanAvaraNasvarUpamAha, tadbhinnendriyeNeti / cakSurbhinnendriyeNetyarthaH, cakSurdarzanAvaraNavAraNAya tadbhineti / manaseti, manojanyetyarthaH, tathA ca cakSubhinnendriyamano'nyatarajanyasAmAnyamAtrAvagAhibodhapratirodhakatve sati karmatvamacakSurdarzanAvaraNasya lakSaNam / kRtyaM padAnAM spaSTameva / dezaghAtIdam / sthitI api matijJAnAvaraNavat // cakSu-acakSudarzanAvaraNane jaNAve che[kharekhara, darzana pAMca indriyothI thAya che. cakSu aprApyakArI hoI ane cakSu sivAyanI Indriyo prApyakArI hoI, cakSudarzana-acakSudarzana, e pramANe IndriyonI apekSAe darzananI dvividhatA hoI tenA AvaraNanI dvividhatA che; kema ke- eka prakAre saMgrahano asaMbhava che. mana to anindriya che, jethI tenA darzanano acakSudarzana-cakSubhinna Indriya, anindriyajanya e rUpa acakSudarzanathI saMgraha thaI jAya che. ethI pahelAM cakSudarzanane kahe che.]. bhAvArtha- cakSu dvArA (karaNathI) sAmAnya avagAhI bodhane (sAmAnya upayogane) rokanAruM karma cakSudarzanAvaraNa." cakSuthI bhinna Indriyo dvArA ane manakaraNathI sAmAnya avagAhI bodhane rokanAruM karma acakSurdarzanAvaraNa." | vivecana- ahIM AtmA sAmAnya vizeSa upayoga rUpa svabhAvavALo che. te AtmAnA upayogamAM Indriyo ane mana karaNarUpa dvAra che. AtmA karaNa dvArA rUpa Adi viSayone jANe che ane jue che. teno rodha karanArA karmo paNa che. arthAt cakSu rUpa karaNajanya rUpaviSayaka sAmAnya avagAhI upayogane rokanAra karma, te 'cakSurdarzanAvaraNa che. cakSujanya sAmAnya mAtra viSayaka bodha pratibaMdhakatva viziSTa karmatva'- e cakSurdarzanAvaraNanuM lakSaNa che. vizeSya ane vizeSaNanuM padakRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. acakSudarzanAvaraNa AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "cakSujanya bodha pratibaMdhaka karmatva' mUkela che. matijJAnAvaraNa vizeSamAM ativyAptinA varaNa mATe "cakSurjanya sAmAnya mAtra viSayaka bodha "pratibaMdhaka karmatva' mUkela che. mAtra pada paNa eTalA mATe ja che. " darzana eTale upalabdhi-sAmAnya rUpa arthanuM grahaNa, jema ke- (mahAvidhvAnane paNa) skaMdhavArano upayoga, sainyasamudAyanA paDAva rU5 chAvaNIno upayoga, samudAya-jAti vagereno upayoga, te darzana; athavA te divase janmela bALakane nayananI (darzananI) upalabdhi. (darzana zabdanA aneka artho thAya che. jema ke- samyagdarzana eTale samyapha zraddhAnuM, darzana eTale sAmAnya grahaNa, darzana eTale AMkha, darzana eTale zAstramata, darzana eTale IndriyAnijiyajanya arthanI upalabdhi-prApti vagere.) cakSukaraNaka darzana, cakSudarzanaema tattvArthavRttimAM kathana che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tattvanyAyavibhAkare tattvArtha hAribhadra TIkAmAM karela cakSurdarzananuM svarUpa(1) cakSudarzanAvaraNIya karmanA kSayopazamathI avabodha vyApAra mAtra jemAM sAra che tevuM. (2) je sUkSma jijJAsA rUpa che, eTaluM ja nahi paraMtu avagrahanA pahelAM jenI utpatti che. (3) je matijJAnAvaraNanA kSayopazamathI janya che. (4) sAmAnya mAtra grAhaka avagrahathI jANI zakAya tevuM. (5) skaMdhAvAranA upayoganI mAphaka sAmAnya upayoga rUpa 'cakSudarzana' kahevAya che. AvI rIte banne prakAranA vyAkhyAnathI indriyAthenA saMbaMdha pachI je pedA thayela sat mAtranA viSayavALo sAmAnya bodha rUpa "darzana'- evo bhAva prApta thAya che. [viSaya saMnipAta = samIcIna eTale bhrAnti vagerenA ajanakapaNAe anukULa, nipAta eTale yogya deza AdimAM avasthAna, tenA pachIthI utpanna je samasta vizeSathI vimukha satu mAtra viSayavALo sAmAnya bodha rUpa "darzana- ema artha prApta thAya che.]. A artha (anAkAra jJAna rUpa darzana) vizuddha naya dvArA che. vyavahAranayanI apekSAe to dRSTi rUpa darzana, (jJAnanA prakAra rUpa ja darzana) sAmAnya vizeSAtmaka vastumAM sAmAnya bodha (upayoga). jema ke- A vana che. A pramANe pUrva pUrvanuM jJAna, uttarottara vizeSa viSayaka jJAnanI apekSAe darzana samajavuM. A cakSurdarzanAvaraNa dezaghAtI che. matijJAnAvaraNanI mAphaka banne sthiti jANavI. acakSudarzanAvaraNane kahe checakSurbhinna Indriya manoDanyatarajanya sAmAnya mAtra viSayaka bodha pratibaMdhaka karmatva'- AvuM lakSaNa che. A lakSaNanA padonuM kRtya spaSTa ja che. A dezaghAtI che. matijJAnAvaraNanI mAphaka banne sthiti che. avadhidarzanAvaraNamAcaSTemUrtadravyaviSayakapratyakSarUpasAmAnyArthagrahaNAvaraNahetuH karmAvadhidarzanAvaraNam / 11 / mUrttadravyeti / avadhijJAnaM hi mUrttadravyamAtraviSayakapratyakSarUpaM tasmin yatsAmAnyArthagrahaNaM tadAvaraNahetuH karma avadhidarzanAvaraNamityarthaH / cakSurdarzanAvaraNAdau vyabhicAravAraNAya pratyakSAntaM, tasya yAvanmUtamAtraviSayakadarzanAvaraNarUpatvAbhAvAt / avadhijJAnAvaraNAdau vyabhicAravAraNAya sAmAnyArthagrahaNeti / tathA cAvadhijJAninAmavadhyupayoge yatsAmAnyArthagrahaNaM tadAvaraNakAraNaM karmeti bhAvaH / atra sarvatra darzanamanAkAraM jJAnaM sAkAraM bodhyam / sthitI api matijJAnAvaraNavat, dezaghAtIdam // 1. nanvavadhidarzanina utkRSTato'pyekavastugatAssaMkhyeyA asaMkhyeyAH paryAyA jaghanyatazcatvAraH paryAyA uktAH paryAyAzca vizeSA eva, te ca jJAnasyaiva viSayA na darzanasya, tathA cAvadhidarzanasyaivAbhAvenAvadhidarzanAvaraNamevAprasiddhamiti cetsatyam, paryAyairapi ghaTazarAvodaJcanAdibhirmaMdAdisAmAnyameva tathA viziSyate na punastenaekAntena vyatiricyante ato mukhyatayA sAmAnyaM gauNatayAvizeSA api darzanasya viSaya iti na darzanAprasiddhiH // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22-22, 54ma: ziro 241 avadhidarzanAvaraNane kahe chebhAvArtha- mUrtadravyaviSayaka pratyakSa rUpa je avadhijJAna che, tenA pahelA samaye je mUrtadravyaniSTha sAmAnya rUpa arthanA grahaNamAM AvaraNa hetubhUta je karma, te "avadhidarzanAvaraNa." vivecana- kharekhara, avadhijJAna mUrta (rUpI) dravyaviSayaka pAramArthika pratyakSa rUpa che. [sAce ja avadhidarzanIne utkRSTathI paNa eka vastugata saMkhyAtA-asaMkhyAtA paryAyo hoya che. jaghanyathI cAra paryAyo kahela che. paryAyo eTale vizeSo ja. te vizeSa jJAnanA ja viSayo thAya che, darzananA nahi. tathA avadhidarzananA abhAvathI ja avadhidarzanAvaraNa aprasiddha ja che ne? Avo jo savAla che, to javAba e che ke ghaTa-sarAvaluM-DhAMkaNa Adi rUpa paryAyothI paNa mRdu Adi sAmAnya ja te prakAre vizeSita karAya che paraMtu ekAntathI te mRdu Adi sAmAnyathI ghaTa Adi paryAyo bhinna nathI. ethI mukhyatAthI sAmAnya ane gauNapaNe vizeSo paNa darzananA viSaya rUpa che, mATe darzananI aprasiddhi nathI.] te avadhijJAnano upayoga jyAre thAya, tyAre tenA pahelAM je sAmAnya rUpa arthanuM grahaNa che, tenA AvaraNamAM hetubhUta karma "avadhidarzanAvaraNa'Avo artha samajavo. padatya- cakSudarzanAvaraNa AdimAM ativyApti rUpa vyabhicAranA vAraNa mATe "mUrtadravyaviSayaka pratyakSa iti pada mUkela che, kAraNa ke- te cakSudarzanAvaraNa Adi sakala mUrta mAtra viSayaka darzanAvaraNa rUpa nathI. avadhijJAnAvaraNa AdimAM ativyApti rUpa vyabhicAranA vAraNa mATe "sAmAnya arthagrahaNa" iti pada mUkela che. tathAca avadhijJAnIonA avadhinA upayogamAM pahelAM je sAmAnya rUpa arthanuM grahaNa che, tenA AvaraNamAM "kAraNabhUta karma'- Avo bhAva che. ahIM ke sarvatra darzana eTale anAkAra ane jJAna eTale sAkAra, ema samajavuM. A karma dezaghAtI che. matijJAnAvaraNanI mAphaka banne sthiti vicAravI. atha kevaladarzanAvaraNasvarUpamAha samastalokAlokavartimUrttAmUrttadravyaviSayakaguNabhUtavizeSakasAmAnyarUpapratyakSapratirodhakaM karma kevaladarzanAvaraNam / iti darzanAvaraNacatuSkam, darzanalabdhipratibandhakam / 12 / samasteti / sakalAni yAni lokAlokavartIni mUrtAmUrttadravyANi tadviSayakaM gauNIkRtAH vizeSA yasmin tAdRzaM yatsAmAnyaviSayakaM pratyakSaM tadAvaraNakAraNaM karmetyarthaH / kevaladarzanamidaM kevalajJAnottarabhAvi, cakSurdarzanAdIni tu cakSurjJAnAdipUrvabhAvIni, gauNIkRtasakalavizeSaviSayakasAmAnyapradhAnaviSayakapratyakSajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNaM, anAkArasyAsya darzanasya pratyakSatvenotkIrtanaM jJAnottarakAlabhAvitvasyAvyahitAtmadravyasamutthatvasya nikhilasAmAnyavizeSaviSayakatvasya ca sUcanAya, kevalaM guNapradhAnabhAvApekSayA ca tayovizeSaH / sarvaghAtIdam / asyApi jaghanyotkRSTA sthitirmatijJAnAvaraNavat / atha Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tattvanyAyavibhAkare mana:paryavadarzanaM nAstyeva, manobhAvaviSayakatvena sAmAnyaviSayakabodhAnAtmakatvena sAkAratvAttasya, ato darzanAvaraNAni catuvidhAnyeva, tAnyeva ca vibhAgavAkye darzanAvaraNacatuSka padenoktAnItyAha-itIti / catvArImAni darzanAvaraNAni darzanasyodgamameva pratirundhanti tasmAdarzanacatuSkaM darzanalabdhipratibandhakamityAha-darzaneti / tallabdhireva yadA pratiruddhA tadA kutastadupayoga iti bhAvaH // kevaladarzanAvaraNanA svarUpane kahe chebhAvArtha- samasta loka ane alokamAM rahela, mUrta-amUrta dravyaviSayaka gauNa rUpa vizeSavALA sAmAnya rUpa viSayaka pratyakSane rokanAruM karma "kevaladarzanAvaraNa. A pramANe darzanAvaraNacatuSka (cArano samudAya) darzanalabdhi pratibaMdhaka che. vivecana- lokAlokavartI je sakala mUrtadravyo ane amUrtadravyone viSaya karanAruM tathA vizeSone gauNa karanAra, evA sAmAnya viSayanI mukhyatAvALuM je pratyakSa che, tene AvaraNa karanAruM karma. A kevaladarzana pachI honAra-vartanAra che. cakSudrzana vagere to cakSurnAnAdithI pUrve thanAra che. gauNa karela sakala vizeSone viSaya karanAra ane sAmAnya pradhAna rUpe viSaya karanAra pAramArthika pratyakSa jJAnanA AvaraNanA kAraNatva viziSTa karmatva, e lakSaNa che. anAkAra evuM kevaladarzana pratyakSa rUpa che, kema ke- kevalajJAna pachInA kALamAM thanAra che, avyavahita (sAkSA) AtmA rUpI dravyathI ja prAdurbhata-utpanna thayela che ane samasta sAmAnya ane vizeSa rUpa viSayane viSaya karanAruM che. phakta kevalajJAnadarzanamAM je bheda che, te guNapradhAnabhAvanI apekSAe che. arthAtu ahIM anAkAra evA kevaladarzananuM pratyakSa rUpe je kathana karela che, te kevaladarzana kevalajJAna pachI thanAra che. Atma mAtra janya sAkSAtkArI che. sakala sAmAnya vizeSane viSaya kare che, evI bAbata darzAvavA mATe che. A kevaladarzanAvaraNa sarvaghAtI che. AnI banne sthiti matijJAnAvaraNanI mAphaka jANavI. have mana:paryava nAmanuM darzana nathI ja, kema ke-vizeSa rUpa manobhAvane viSaya kare che. sAmAnya viSayaka bodha rUpa nahi hovAthI sAkAra hoI mana:paryavajJAna che paNa darzana nathI. mATe darzanAvaraNa cAra prakAranuM che. vibhAgavAkyamAM te darzanAvaraNo 'darzanAvaraNa catuSka" zabdathI kahela che. A cAra darzanAvaraNo darzananA uddagamane (utpattine) roke che, mATe darzanAvaraNacatuSka darzanalabdhipratibaMdhaka che. mUlataH darzananI labdhi(darzana AvaraNa kSayopazamanI prApti)no pratighAta karanAra che. jayAre darzanalabdhi ja rokANI, to pachI darzanalabdhi dvArA thato je darzana rUpa upayoga to kyAMthI ja saMbhave ? kema ke- kAraNanA abhAve kAryano abhAva che. "mUrva nAti lupta: zAlA ?' atha nidrAM lakSayati caitanyAvispaSTatApAdakaM sukhaprabodhayogyAvasthAjanakaM karma nidrA / caitanyasyAvispaSTatApAdakaM duHkhaprabodhyAvasthAhetuH karma nidrAnidrA / 13 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 13, paJcamaH kiraNe 243 caitanyeti / caitanyasya yA'vispaSTatA tamasA''vRtaghaTavadavasthAnaM, nidrodayAddhi jIvastamo'vasthAyAmavasthito bhavati, tasyA ApAdakaM sukhenAnAyAsena yo'yaM prabodhaH, nakhacchoTikAdimAtreNaivAvabodhastadyogyAvasthA nidrAvasthetyucyate tajjanakaM karmApi nidrA kAraNe kAryopacArAdata eva na jahalliGgatvaM nidrAzabdasyeti bhAvArthaH / caitanyAvispaSTatApAdakatve sati karmatvasya nidrAnidrAyAM sattvAttadvAraNAya sukhaprabodhayogyAvasthAjanakatve satIti / zubhakarmamAtrasya sAmanyenAtmanaH sukhaprabodhayogyAvasthAjanakatvasaMzayavyudAsAya caitanyasyAvispaSTatApAdakatve satItyuktaM na zubhakarma caitanyasyAvispaSTatApAdakamato na doSaH / yadyapi pApakarma cainyAvispaSTatApAdakaM, tathApi na nidrAtiriktaM tatsukhaprabodhayogyAvasthAjanakamato na doSaH / asyA utkRSTA sthitiH triMzatsAgaropamakoTIkoTyo varSasahasratritayaJcAbAdhA, jaghanyA tu sAgaropamasya trayassaptabhAgAH palyopamAsaMkhayeyabhAgena nyUnA antarmuhUrtaJcAbAdhA / nidrAnidrAM lakSayati-caitanyasyeti / caitanyAvispaSTatApAdakatve sati duHkhaprabodhayogyAvasthApAdakatve ca sati karmatvaM lakSaNArthaH, mithyAtvamohanIyAdikarmaNAM duHkhaprabodhayogyAvasthApAdakatvAccaitanyasyAvispaSTatApAdakatvAccAnAtivyAptivAraNAya duHkhaprabodhyasvApAvasthApAdakatve sati karmatvasya vivakSitatve caitanyasyAvispaSTatApAdakatve satIti padaM na deyameva, anyapadaprayojanaM pUrvavat / nidrAto'tizAyinI nidreti madhyamapadalopisamAsena nidrAnidrA niSpanneti bodhyam / asyAH sthitI nidrAvat // nidrAnuM sakSamatA chbhAvArtha- caitanyanI vizeSa aspaSTatAne karanAruM sukhapUrvaka (jAgI) jagADI zakAya evI avasthAnuM 125 nidrA.' caitanyanI avispaSTatAne karanAruM duHkhapUrvaka (jAgI) jagADI zakAya e avasthAnuM hetubhUtakarma 'nidranidrA.' vivecana- caitanyanI je avispaSTatA eTale aMdhakArathI gherAyelA ghaDAnI mAphaka avasthAna (avasthA) sAthe ja nidrAnA udayathI jIva aMdhakAravALI avasthAmAM rahelo thAya che. te avispaSTatAne karanAruM, mahenata vagara sukhapUrvaka je A prabodha, nakhachoTIkA Adi (bIjAnA capaTI vAgaDavA Adi) mAtrathI ja jAgavuM, tene yogya avasthA anidrA avasthAmAM kahevAya che. tenuM janakakarma paNa "nidrA che, kema ke- kAraNamAM kAryano Aropa ___thAya che. mahAnidrA za06 mahati cha. (vyA429prasiddha niyata liMgavANo cha.) jo "caitanyAvispaSTatA ApAdakatva viziSTa karmatva' eTaluM ja lakSaNa karavAmAM Ave, to nidrAnidrAmAM ativyAptinA vAraNa mATe sukhaprabodhayogya avasthA janakalve sati AvuM vizeSaNa mUkela che. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tattvanyAyavibhAkare zubha karma mAtra sAmAnyathI AtmAnI sukhaprabodhayogya avasthAnuM janaka hoI, zubha karma mAtramAM sukhaprabodhayogya avasthAnA saMzayanA vyavaccheda mATe "caitanyAvispaSTatA ApAdakatve sati evuM vizeSaNa dala mUkela che, kema ke- zubha karma caitanyAvispaSTatA ApAdaka nathI mATe doSa nathI. jo ke pApakarma caitanyanI avispaSTatAne karanAruM che, to paNa nidrA sivAya te pApakarma sukhaprabodhayogya avasthAjanaka che, mATe doSa nathI, A nidrA rUpa karmanI utkRSTa sthiti trIza koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa traNa hajAra varSa. jaghanya sthiti sAgaropamanA traNa sAtIyA (saptama) bhAgo, palyopamanA asaMkhyAtabhAge nyUna. abAdhAkALa aMtarmuhUrta. nidrAnidrAnuM lakSaNa kahe checaitanyanI avispaSTatA ApAdatve sati, duHkhaprabodhayogya avasthA janakalve sati karmatva, e lakSaNano artha che. duHkhaprabodhayogya avasthA ApAdaka hoI, caitanya avispaSTatAjanaka hoI mithyAtvamohanIya Adi karmomAM ativyAptinA vAraNa mATe 'duHprabodhayogya svApa avasthA ApAdatve sati karmatva, e rUpa lakSaNanI vivalA hoI, "caitanyAvispaSTatA ApAdakatve sati' AvuM pada mUkavuM nahi. bIjA padanuM prayojana pUrvanI mAphaka samajavuM. nidrAnidrA zabdanI siddhi-nidrAthI caDhIyAtI nidrA- "nidrAnidrA' ahIM madhyama padalopI samAsa che. (zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivanI mAphaka mUyarabaMsaka Adi rUpa tatparuSo nipAtasiddha che.) AnI baMne sthiti nidrAvat che. atha pracalAmAha___upaviSTasyotthitasya vA caitanyAvispaSTatApAdakaM karma pracalA / 14 / upaviSTasyeti / pracalayatyAtmAnamiti pracalA, svApAvasthAvizeSo'yam / avasthAyASmasyAmupaviSTa Urdhvasthito vA pracalayati vighUrNayatyAtmAnaM, atra caitanyasyAvispaSTatA ca vinivRttendriyatvatprItilavamAtranidAnA netragAtrakriyAphalA vijJeyA, IdRzavipAkaprApakaM karmApipracaletyucyate tathA copavezanotthAnakAlAvacchinnasthitimatpuruSasambandhisvApaprayuktacaitanyAvispaSTatApAdakatve sati karmatvaM lakSaNam / nidrAdAvativyAptivAraNAya sambandhyantam / pracalApracalAdAvativyAptivAraNAya sthitimaditi / nidrAdAvativyAptivAraNAyopavezanotthAnakAlAvacchineti / nidrAyAM nidrAnidrAyAM ca puruSo hi zete / zokazramamadAdiprabhaveyaM pracalA / sthitI nidrAvat // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24-2-26, ama: ziro 245 pracalAnuM nirUpaNa bhAvArtha-beThelAnI ke ubhelAnI caitanyanI avispaSTatAne karanAruM karma 'pracalA." vivecana- pracalA eTale AtmAne nidrA vagerethI jhokAM khAto karI de che. A viziSTa svApa avasthA che. ahIM caitanyanI avispaSTatA eTale IndriyAdi, potapotAnA viSayothI nivRtta hovAthI, prItinA lavaleza mAtra rUpa kAraNajanya, netra ane zarIranI kriyA rUpa phaLavALI caitanyanI avispaSTatA samajavI. AvA vipAkane pamADanAruM karma paNa 'pracalA' kahevAya che. tathAca upavezana (besavuM) utthAna (ubhA rahevuM)nA kALaviziSTa sthitivALA puruSa saMbaMdhI "viziSTa svApajanya caitanyanI avispaSTatA kArakatva viziSTa karmatva' e lakSaNa che. padakRtya- nidrA AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "upalezanotthAna kAlAvacchinna sthiti puruSa saMbaMdhI' rUpa pada mUkela che. pracalApracalA AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "sthitimatuM' evuM pada mUkela che. nidrA AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe upanivezana utthAna kAlAvacchinna" AvuM pada rAkhela che, kema ke- nidrAmAM ane nidrAnidrAmAM puruSa palaMga-zapyA vageremAM UMghI jAya che. zoka-parizrama-mada AdithI nazAbAja cIja dvArA) pedA thanArI A pracalA che. nidrAnI mAphaka bane sthiti samajavI. pracalApracalAmAha cakramamANasya caitanyAvispaSTatApAdakaM karma pracalApracalA / 15 / caGkramamANasyeti / caGkramaNakAlAvacchinnapuruSasambandhisvApaprayuktacaitanyAvispaSTatApAdakatve sati karmatvaM lakSaNam, kRtyaM spaSTam / sthitI api nidrAvat // pracalApracalAbhAvArtha- caMkramaNa karatA cAlatA) jIvanI caitanyanI avispaSTatAnuM kAraka karma 'pracalAmacalA." vivecana- pracalapracalAnuM lakSaNa-caMkramaNakALaviziSTa puruSa saMbaMdhI svApajanya caitanya avispaSTatAnuM kAratva viziSTakarmatva, e lakSaNa che. padakRtya spaSTa che. A pracalApracalAnI banne sthiti nidrAnI mAphaka samajavI. - tyAddhimAraM- jAgradavasthA'dhyavasitArthasAdhanaviSayasvApAvasthAprayojakaM karma styAnaddhiH, iti darzanalabdhyAvArakaM nidrApaJcakam / 16 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tattvanyAyavibhAkare jAgradavastheti / styAnA piNDIbhUtA RddhirAtmazaktirUpA yasyAM sA styAnaddhiH, styAnagRddhirapi nAmAntaraM, styAnA bahutvena saMghAtamApannA gRddhirabhikAGkSA, jAgradavasthA'dhyavasitArthasAdhanaviSayA yasyAM svApAvasthAyAM sA styAnagRddhiH / IdRzAvasthApanasya prathamasaMhananasyotkarSataH kezavArddhabalasadRzI zaktirupajAyate pravacane prasiddho'yamarthaH / tathA ca jAgradavasthAdhyavasitArthasAdhanaviSayakasvApAvasthAprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM nidrAdivAraNAya viSayakAntam / nidrAvadevAsyA ubhayavidhA sthitiH / nidrApaJcakamidaM prAptAyA darzanopalabdherupaghAtaM karotItyAha-itIti, na tu darzanAvaraNacatuSTayavanmUlata eva darzanalabdhimupahantIti / atredaM vijJeyaM darzanAvaraNaM bandhe udaye sattAyAM ca kadAciccaturdhA SoDhA navadhA prApyate yadA bandhAdiSu caturdhA vivakSyate tadA pUrvoditaM darzanAvaraNacatuSkaM vijJeyam / tadeva nidrApracalAbhyAM SoDhA bhavati tadA tu darzanAvaraNaSaTkamucyate / tadeva ca nidrAdipaJcabhiryutaM navadhA bhavatyetadeva ca vibhAge darzanAvaraNanavakamityuktamiti // svAddhinidrA nirUpaNabhAvArtha- jAgRta avasthAmAM nidharela kAryanI siddhinA viSayavALI svApa avasthAmAM prayojaka karma syAnaddhi. A pramANe prAptadarzana labdhine AvanAra nidrApaMcaka che. vivecana- myAnaddhino zabdArtha-myAna eTale ekatrita thayelI Atmazakti rUpa Rddhi jemAM che, te 'styAnaddhi.' AnuM bIjuM nAma "syAnagRddhi che. eTale moTAbhAge samudAyane pAmelI gRddhi eTale jAgra avasthAmAM nidharila kAryanI siddhinA viSayavALI abhikAMkSA je svApa avasthAmAM che, te "syAnagRddhi." AvI avasthAne pAmelo jo prathama saMghayaNavALo hoya, to tene utkRSTa rIte vAsudevanA ardhAbaLa sarakhI zakti pedA thAya che. pravacanamAM A artha prasiddha che. tathAca jAgrad avasthA nizcita kAryasAdhana viSayavALI svApa avasthAnuM prayojaka karmatva, e lakSaNa che. padakRtya- nidrA AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "jAgradAvaDADadhyavasitArtha sAdhanaviSayaka evuM pada mUkela che. nidrAnI mAphaka AnI banne sthiti jANavI. A nidrApaMcaka prAptadarzana rUpa upalabdhino upaghAta kare che, mATe kahe che ke- 'darzanalabdhine DhAMkanAra nidrApaMcaka che. paraMtu A nidrApaMcaka darzanAvaraNa catuSkanI mAphaka mULathI ja darzanalabdhino upaghAta karatA nathI. ahIM A jANavuM joIe ke-darzanAvaraNakarma baMdhamAM, udayamAM ane sattAmAM kadAca cAra prakAre, cha prakAre Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, paJcamaH kiraNe 247 ke nava prakAre prApta thAya che. jyAre baMdha AdimAM cAra prakAre vivakSita karAya, tyAre pUrvakathita "shnaa129|ytusstt' sema le-teg. jayAre nidrA ane pracalAnI sAthe te ja darzanAvaraNa catuSka che prakAre vivalita karAya che, tyAre to 'shnaa125| SaTa' upAya che. jayAre te ja darzanAvaraNa catuSka nidrAdi pAMcathI yukta nava prakAre vivakSita thAya che, tyAre 'darzanAvaraNa navaka' vibhAgavAkyamAM karela che. [jaghanya-madhyama avasthA bhajanArane paNa saMhanananI apekSAe yAnaddhi saMbhave ja che. te tyAnagRddhi daMtamodaka mAMsa Adi daSTAntathI prasiddha che. koI eka pradezamAM koI nAno sAdhu hAthI vaDe divase Thokara khAIne paDelo, te hAthI pratye abhiniveza (draSa-hAthInA dAMta levA mATe mananA Agraha) ne pAmelo rAtre svAddhi nidrAmAM vartato UThIne, te hAthInA be daMtazUla ukhADI potAnA upAzrayanA dvAra AgaLa pheMkIne pharIthI sUI gayo vagere.]. atha nIcairgotramAha nIcakulajanmanidAnaM tiraskArotpAdakaM karma nIcairgotram / 17 / nIcakuleti / nIcakulaM hInajAtyAdiH, caNDAlamauSTikavyAdhAdayaH / tatra yajjanmA''virbhAvastannidAnaM nindAditiraskArotpAdakaJca yatkarma tannIcairgotramityarthaH / nIcakulajanmanidAnatve sati tiraskArotpAdakatve ca sati karmatvaM lakSaNam, vizeSaNavizeSyakRtyaM pUrvavat / sAmAnyena pApakarmamAtrasya tiraskArotpAdakatvAnnIcakulajanmanidAnatve satItyuktam / na kevalaM nIcairgotraM nIcakulasyotpattau nibandhanaM tathA ca sati tatrotpAdAnantaraM tasyAbhAvaprasaGgena saMkramaNodvarttanAdikaM tadAnIM tasya na syAt, atastiraskArotpAdakatve ca satItyuktaM, tena na nimittakAraNamAtramidaM daNDAdivat, yena saMkramaNodvartanAdikaM na syAt, api tvasamavAyikAraNatulyaM, tena nIcakulajasyApi noccairgotrodayavirodhaH / tadAnIM nIcakulajanmanidAnatiraskArotpAdakakarmAbhAvAt / uccairgotrodaye hi na tiraskAro bhavatIti / asya viMzatisAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitirabAdhA varSasahasradvayam, jaghanyA tvaSTau muhUrtAH, abAdhA cAntarmuhUrtam // nIca gotrabhAvArtha- nIca kuLamAM janmanA nidAnabhUta, tiraskAranI utpattimAM kAraNabhUta karma 'nIca gotra.' viveyana- nAya huNa do DIna jati 3.4bha :- yaMlo (Salt), bhauSTi: (sonI, muhAthI talavAranI bhu4thI 43nArI-yorI 42nArI) zauni: (bhAMsa veyanA2-OMALS) vyA5 (zarI-bhAchImA2) Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tattvanyAyavibhAkare vagere. te nIca kuLamAM janmanA AvirbhAvamAM nidAnabhUta, niMdA Adi dvArA tiraskAranuM utpAdaka je karma, te 'nIca gotra' Avo artha che. nIca kula janmanidAnatve sati, tiraskArotpAdakatve sati karmatva'- e lakSaNa che. vizeSaNa-vizeSya kRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. sAmAnyathI pApakarma mAtra tiraskArotpAdaka che, mATe 'nIca kuLa janmanidAnave sati' ema kahela che. kevaLa nIca gotra ja nIca kuLanA janmamAM kAraNa nathI. ema jo mAnavAmAM Ave, to te nIca kuLamAM janma thayA bAda te nIcagotrakarmanA abhAvano prasaMga AvavAthI, te nIca gotranA te vakhate saMkramaNaudvartana vagere na thAya ! ethI tiraskArotpAdakatve sati' ema kahela che. tethI A nIca gotra, daMDa AdinI mAphaka mAtra nimittakAraNa nathI, ke jethI saMkramaNa-udvartana Adi na thAya ! paraMtu asamavAyi kAraNa sarakhuM che. tethI nIca kuLamAM janmanAramAM ucca gotranA udayano virodha (abhAva) nathI, kema ke- te vakhate nIca kuLanA janmanA nidAnabhUta-tiraskAra utpAdaka karmano abhAva che. ucca gotranA udayamAM kharekhara tiraskAra thato nathI. A karmanI utkRSTa sthiti viza koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa be hajAra varSa. jaghanya sthiti ATha muhUrta. abAdhAkALa aMtarmuhUrta. asAtavedanIyaM lakSayati duHkhavizeSopalabdhikAraNaM karmAsAtavedanIyam / 18 / / duHkhavizeSeti / duHkhaM janmajarAmaraNapriyaviyogAniSTasaMyogavyAdhibandhAdijanyaM zArIrika bahuvidhaM mAnasaM vA'tidussahaM pariNativizeSarUpaM tadupalabdheH kAraNaM yatkarma tadasAtavedanIyamityarthaH / vizeSyavizeSaNadalaprayojanaM sphuTam / duHkhavizeSapadena ca vailakSaNyabodhakena duHkhaM prANinAM kevalapuNyApakarSamAtrajanitaM na bhavati kintu svAnurUpakarmaprakarSajanitaM vedanAprakarSAnubhavarUpatvAt, anyathA duHkhamidaM puNyasampAdyeSTAhArApacayamAtrAdeva bhavet, na tu pApopacayasampAdyAniSTAhArAdirUpaviparItabAhyasAdhanaprakarSamapekSateti, duHkhavizeSAnubhUteH sakalapApakarmasAdhAraNye'pi vedanIyottaraprakRtereva sAkSAttaddhetutvamiti ca sUcyate / triMzatsAgaropamakoTIkoTyo'sya parA sthitiH, jaghanyA sAgaropamasya trayassaptabhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnAH, sUkSmasaMparAye jaghanyA dvAdaza muhUrtAH // asatAvedanIyanuM lakSaNabhAvArtha- viziSTa du:khanI prAptimAM kAraNabhUta karma "asatAvedanIya." vivecana- duHkha eTale janma-jarA-maraNa-ISTaviyoga-aniSTasaMyoga-vyAdhi-baMdhana Adi janya zarIra saMbaMdhI aneka prakAranuM athavA atyaMta duHsaha, pariNativizeSa rUpa mAnasika duHkha, te viziSTa duHkhanI prAptimAM kAraNabhUta je karma, te "asAtavedanIya che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28-21, pazcama: vine 249 vizeSya ane vizeSaNa dalanuM prayojana spaSTa che. vilakSaNatA (apUrvatA) bodhaka du:khavizeSa padathI prANIonuM duHkha kevaLa puNyanA apakarSa mAtrathI (jaghanya puNya) janya nathI, paraMtu sva anurUpa karma prakarSathI janya che, kema ke- utkRSTa vedanAnA anubhava rUpa che. jo svAnurUpa karma prakarSajanya duHkha nahi mAnavAmAM Ave, to A duHkha, puNyajanya iSTa AhAra AdinA apacaya (hAni) mAtrathI ja thAya ! paraMtu pApanA pUMjathI janya aniSTa AhAra Adi rUpa viparIta bAhya sAdhananA prakarSanI apekSA na kare ! viziSTa duHkhano anubhava, sakala pApakarma sAdhAraNa hovA chatAM vedanIyanI uttaraprakRti rUpa asAtavedanIyaja sAkSAt (avyavahita) duHkhavizeSa pratye hetu che. Ama sUcana thAya che. A karmanI utkRSTa sthiti trIza koDAkoDI sAgaropama. jaghanya sthiti sAgaropamanA traNa saptama bhAgo, palyopamanA asaMkhyAtamA bhAge nyUna. sUkSma saMparAyamAM jaghanya bAra muhUrtanI che. atha mithyAtvamohanIyamAkhyAti tattvArthazraddhApratibandhakaM karma mithyAtvamohanIyam / 19 / tattvArtheti / mithyAtvaM nAma darzanAkhyasya mohanIyasya tribhedasya mithyAtvasamyaktva mizrarUpasyaiko bhedaH, tacca sarvajJapraNItatattvArtheSu zraddhAvaimukhyakAritvena bandhakatvena ca mohanIyam / samyaktvamizrabhedau tvadhyavasAyavizeSeNa zodhitasya tasyaiva pariNAmavizeSau, tanmithyAtvamAbhigrahikAnAbhigrahikasAMzayikAdibhedenAnekavidhamapi yathAvasthitavastutattvazraddhAnanirodhakatvenaikarUpatayA vivakSitam / asya parA sthitiH saptatisAgaropamakoTIkoTyaH, abAdhAkAlassaptavarSasahasrANi jaghanyA tu sAgaropamasya saptabhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnA:, gavAdhA vAntarmuhUrtam // mithyAtvamohanIyanuM lakSaNa bhAvArtha- tattvArthazraddhA pratibaMdhaka karma 'mithyAtvamohanIya.' vivecana- mithyAtva e mithyAtva, samyaktva ane mizra rUpa traNa bhedavALA darzananAmaka mohanIyano eka bheda rUpa che. vaLI te mithyAtva, zrI sarvajJabhagavaMte kahela tattvabhUta artho pratye zraddhAthI vimukhatA (abhAva) karanAra hoI ane baMdha rUpa hoI mohanIyamithyAtvamohanIya che. adhyavasAyavizeSathI zodhAyela te mithyAtvamohanIyanA viziSTa pariNAma rUpa samyaktva-mizra rUpa be bhedo che. [eka rUpavALA mithyAtva pudgalo baMdhAyelA hotA kartA vaDe (AtmA vaDe) potAnA viziSTa adhyavasAyathI sarvathA zuddha karAyelA, mithyAtvapaNAnA pariNAmanA tyAgane pamADAyelA athavA samyaktvapariNAmanI prAptine pAmelA samyaktvanA vyavahA2ne bhajanArA thAya che, temaja ardha (thoDA) zuddhamizra-samyag mithyAtvanA vyavahAravALA thAya che. A be baMdhAtA nathI. eka mithyAtvamohanIya baMdhAya che.] Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tattvanyAyavibhAkare te mithyAtva Abhigrahika-anAbhigrahika-sAMzayika Adi bhedathI aneka prakAranuM hovA chatAM, yathArtha vastutattvaviSayaka zraddhA pratibaMdhakatva rUpa ekarUpatAthI adhikRta karela che. A karmanI utkRSTa sthiti-sIttera koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa-sAta hajAra varSa. jaghanyasthiti-sAgaropamanA sAtIyA bhAgo, palyopamanA asaMkhyAtamA bhAge nyUna. abAdhAkALa saMta DUta. sthAvaranAmAcaSTe prAtikUlye'pi sthAnAntaragamanAbhAvaprayojakaM karma sthAvaranAma / 20 / prAtikUlye'pIti / prAtikUlye satyapi sthAnAntaragamanAbhAvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / na ca sthAnAntaragamanAbhAve na prayojakaM karma, siddhAnAM dharmAdInAJca karmAbhAve'pi sthAnAntaragamanAbhAvAditi vAcyam, prAtikUlyaprayuktaM yatsthAnAntaragamanaM tadabhAve karmaNa eva prayojakatvAt, ata eva na tejovAyvoravyAptiH / nahi tayorgamanaM prAtikUlyaprayuktaM, kintu svAbhAvikaM, ataH prAtikUlyaprayuktasthAnAntaragamanAbhAvastayorapyastyeva tatra ca karmaiva prayojakamiti bhAvaH / sthAvaranAmakarmodayAdeva pRthivyatejovAyuvanaspatInAM sthAnazIlatvam / viMzatisAgaropamakoTIkoTyo'sya parA sthitivarSasahasradvayamabAdhA / sAgaropamasya saptabhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnA jaghanyA, abAdhA tvantarmuhUrtam / / sthAvaranAma karmabhAvArtha- pratikULatA upasthita thavAthI bIjA sthAnamAM gamananA abhAvamAM prayojakabhUta karma 'sthAvaranAma.' vivecana-sthAvaranAmakarmano lakSaNArtha- pratikULatA upasthita thavAthI paNa sthAnAMtaragamananA abhAvamAM prayojakatva viziSTa karmatva, e lakSaNano artha samajavo. zaMkAne sthAnAMtaranI prAptinA abhAvamAM karma prayojaka nathI, kema ke siddhomAM ane dharmAstikAya AdimAM karmanA abhAvamAM paNa sthAnAMtaramAM gamanano abhAva che ja ne? samAdhAna-pratikULatAjanya je sthAnAMtaragamanache, te sthAnAMtaragamananA abhAvamAM karma ja prayojaka che. ethI ja tejaskAya ane vAyumAM avyApti nathI, kema ke- te tejaskAya ane vAyuskAyanuM gamana pratikULatA prayuta (4nya) nathI. sthAvaranAmabhana yahovA chatai svAbhAvi deg4 mana (yasanAThiyA) cha. 1. tejovAyvostu sthAvaranAmakarmodaye'pi calanaM svAbhAvikameva, na punaruSNAdyabhitApena dvIndriyAdInAmivaviziSTamiti // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20-21,padmama: rine 251 [tejaskAya ane vAyukAyanuM sthAvaranAmakarmano udaya hovA chatAM paNa calana svAbhAvika ja che. nahi ke beIndriya AdinI mAphaka USNa AdinA tApathI sthAnAMtaragamana rUpa IcchApUrvakanuM viziSTa gamana.] ethI 'prAtikUlya prayukta sthAnAMtaragamanano abhAva' te tejaskAya ane vAyukAyamAM paNa che ja ane tyAM ja karma ja prayojaka che, Avo bhAva samajavo. sthAvaranAmakarmanA udayathI ja pRthvI-ad-tejaskAya-vAyu-vanaspatinuM sthAnazIlatva (calana ho yA na ho) paraMtu sthAvaratva jANavuM. vIsa sAgaropama koDAkoDI AnI utkRSTa sthiti che. be hajAra varSanI abAdhA. jaghanyasAgaropamanA sAta bhAgo, palyopamanA asaMkhyAtamA bhAge nyUna. abAdhA aMtarmuhurta. sUkSmanAma svarUpayati sUkSmapRthivyAdikAyeSUtpattinidAnaM karma sUkSmanAma / yathA sarvalokavarttinAM nigodAdInAm / 21 / sUkSmeti / yadudayAditarajIvAnugrahopaghAtAyogyasUkSmazarIranirvRttiH tatkarmeti bhAvaH / yasya karmaNa udayAnniyatamevaikaikasya vA samuditAnAM bahUnAM vA jantuzarIrANAmadRzyatvaM na cakSurgrAhyatvaM tAdRzaM karmeti tAtparyArthaH / bAdarazarIrantu kadAcidadRzyaM kadAcicca dRzyamato niyatamevetyuktam / tathA ca niyatAdRzyazarIraprAptihetutve sati karmatvaM lakSaNam / asyotkRSTasthitiraSTAdazasAgaropamakoTIkoTyaH, aSTAdazavarSasahasrANyabAdhA / jaghanyA tu sthAvaranAmavat / nidarzanaM sUkSmanAmakarmabhAjAmAha yatheti // sUkSmanAmanirUpaNa bhAvArtha- sUkSma pRthvI Adi kAyomAM utpattinA nidAnabhUta karma 'sUkSmanAma.' jema ke- sarvalokavartI nigoda Adi jIvone sUkSmanAma. vivecana- je karmanA udayathI itara jIvonA anugraha (guNa) upaghAta (vinAza)ne ayogya sUkSma (adazya) zarIranuM sarjana che, te karma 'sUkSmanAma.' Avo bhAva samajavo. je karmanA udayathI chUTA chUTA eka eka athavA bhegA thayelA saMkhyAta-asaMkhyAta jaMtuzarIronuM niyata AMkhathI agrAhyapaNuM thAya che, te tAdaza karma 'sUkSmanAma'- ema artha samajavo. bAdarazarIra to kadAcit dezyAdezya che, mATe 'niyata' ema kahela che. tathAca niyata evA adRzya zarIranI prAptimAM hetubhUta karma 'sUkSmanAma.' arthAt 'niyatAdezya zarIraprAptihetutva viziSTa karmatva' e lakSaNa che. A karmanI utkRSTa sthiti-aDhAra koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa-eka hajA2 ATha so varSa. jaghanya sthiti-sthAvaranI mAphaka samajavI. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvanyAyavibhAkare sUkSmanAmakarmanA svAmI sarvalokavyApI nigoda Adi. aparyAptanAma vakti ekendriyAdInAM yathAsvaM zvAsocchvAsAdiparyAptyaparipUrNatAprayojakaM karma aparyAptanAma / yathA labyaparyAptAnAm / 22 / ekendriyAdInAmiti / yasyodaye sati svayogyA: zvAsocchAsAdiparyAptayaH paripUrNatAM nAsAdayanti, aparyApta eva jIvo mriyate tadaparyAptanAmakarmetyarthaH / yathAyogyamityasyodAharaNamekendriyAdInAmiti, tadevAha yatheti / asya sthitI api sUkSmanAmakarmavat // aparyAptanAmamanuM skssbhAvArtha- ekendriya Adi jIvone potAne yogya zvAsozvAsa Adi paryAptiothI apUrNatAnuM prayojaka zubha aparyAptanAma.bha3 - sapiyatithI mendriya mAhi. vivecana- je karmanA udayamAM potAne yogya zvAsozvAsa Adi paryAptio pUrNatAne pAmatI nathIaparyApto ja jIva mare che, te "aparyApta nAmakarma.' yathAyogya A pramANenA A padanuM udAharaNa labdhiaparyApta ekendriya Adi A nAmakarmanI banne sthiti sUkSma nAmakarmanI mAphaka samajavI. atha sAdhAraNakarmA''viSkarotianantajIvAnAmekazarIravattvanidAnaM karma sAdhAraNanAma / yathA kandAdau / 23 / ananteti / yasya karmaNa udayAdanantAnAM jIvAnAM zarIramekaM bhavati tatsAdhAraNanAmakarmetyarthaH / nanu prathamamutpattidezamupayAtena prANinA taccharIrasya niSpAditatvAtsarvAtmanA'nyonyAnugamanena kroDIkRtatvAcca kathaM tatrAnyeSAM jIvAnAmavakAzaH, satyapi cAvakAze yena taccharIraM niSpAditamanyo'nyAnugamanena ca kroDIkRtaM sa eva tatra pradhAnaH, tasyaiva ca paryAptAparyAptavyavasthA prANApAnAdipudgalopAdAnaJca syAnna zeSANAmiti cenmaivam, tathA vidhakarmodayasAmarthyena samakameva sarveSAmutpattidezaprApteH, taccharIrAzrayaparyAptinivartanasya prANApAnAdiyogyapudgalagrahaNasya ca sarvajairuktatvAt / pratyekanAmakarmaNyativyAptivAraNAyAnantajIvAnAmiti / nidarzanamAha yatheti / asya sthitI sUkSmavat // sAdhAraNanAmakarmanuM lakSaNabhAvArtha- anaMta jIvonA eka zarIramAM nidAnakarma 'sAdhAraNakarma. jema ke- kAMdA vagere. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22-23-24-ra1,5jhama: viro 253 vivecana- je karmanA udayathI anaMta (vanaspati rUpa) jIvonuM eka (sAdhAraNa) zarIra hoya che, te "sAdhAraNanAmakarma" evo artha samajavo. zaMkA- pahelAM utpattinI jagyAe AvelA jIve te sAdhAraNazarIra banAvela hoI, sarvathA paraspara anugamana-dAkhala thavA dvArA svIkArela hoI kevI rIte te zarIramAM bIjA jIvone avakAza maLe ? ane avakAza hoya chate je jIve zarIra banAvyuM ane paraspara praveza dvArA svIkAryuM, te jIva ja te zarIramAM pradhAnamukhya gaNAya. te pradhAna jIvanI ja paryApta-aparyApta vyavasthA, te jIvanuM ja zvAsozvAsa Adi pudgalonuM grahaNa gaNAze ja ne? bIjA jIvonuM nahi gaNAya ne? samAdhAna- tathAvidha karmanA udayanA sAmarthyathI ekIsAthe ja saghaLA anaMta jIvo utpattinA dezamAM Ave che, te sAdhAraNazarIranI paryAptine (zarIranA AzrayavALI paryAptine) banAve che ane zvAsozvAsa Adi yogya pudgalone grahaNa kare che, ema sarvajJoe kahela che. padakRtya- pratyeka nAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa "anaMta jIvonuM evuM pada mUkela che. dA. ta. jema sAdhAraNanAmakarmanA udayavALA kAMdA vagere. A karmanI sUkSmanAmakarmanI mAphaka banne sthiti jANavI. asthiranAmAha.... prayogazUnyakAle bhrUjihvAdInAM kampanahetuH karma asthiranAma / 24 / prayogeti / bhrUjihvAdInAmiti zarIrAvayavadyotakam / prayogakAle yaccharIrAvayavAnAM kampanaM tatkarma nimittaM, api tu jIvapariNAmaprayuktaM, tasmAtprayogazUnyakAla ityuktaM, tathA ca prayogazUnyakAlInazarIrAvayavAsthiratvaprayojakatve sati karmatvamiti lakSaNam / vihAyogatyAdivyabhicAranirAsakaM vA prayogazUnyakAla iti padam / paJcendriyavadasya sthitI // asthiranAmabhAvArtha- prayoga vagaranA kALamAM bhramara-jIbha AdinA kaMpanahetubhUta karma "asthiranAma." vivecana- bhU, jivaDA Adi zarIra avayavonuM prayogakALamAM kaMpanI che. te kaMpanamAM karma nimitta nathI paraMtu jIvanA pariNAmathI prayukta che. tethI "prayogazUnyakALa' ema kahela che. tathA "prayogazUnyakAlIna zarIra avayava asthiratva prayojakatva viziSTa karma-" A pramANenuM lakSaNa che. vihAyogati AdimAM ativyApti rUpa vyabhicAranA vAraNa mATe "prayogazUnyakAle evuM pada mUkela che. A nAmakarmanI paMcendriyanI mAphaka bane sthiti samajavI. azubhanAma lakSayati ____ nAbhyadho'vayavAzubhatvaprayojakaM karma azubhanAma / 25 / nAbhyadho'vayaveti / nAbhyadho'vayavAzubhatvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / nAbheradhastanaiH pAdAdyavayavairhi spRSTaH paro ruSyatIti teSAmazubhatvamavaseyam / kAminyAH Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tattvanyAyavibhAkare pAdenApi spRSTaH paro na ruSyati kintu tuSyatyeveti vyabhicAra iti na ca vAcyam, tattoSasya mohanIyanibandhanatvAt / huNDasaMsthAnAdAvativyAptivAraNAya nAbhyadho'vayaveti, huNDasya tu sarvAvayavAzubhatvaprayojakatvAnnAtivyAptiH / paJcendriyavadasya sthitI // azubhanAmakarmanuM lakSaNa---- bhAvArtha- nAbhinA nIcenA avayavomAM rahela azubhatvanuM prayojaka karma 'azubhanAma. vivecana- lakSaNa- "nAbhi adho avayava azubhatva prayojakatva viziSTa karma7I e lakSaNa che. kharekhara, nAbhinA nIce rahelA paga vagere rUpa avayavothI sparza karAyelo bIjo mANasa roSa kare che, mATe nAbhinA nIcenA avayavomAM azubhatva che ema jANavuM. kAminInA pagathI paNa sparza karAyela bIjo, roSa-gusso karato nathI paraMtu khuza thAya che ja, to vyabhicAra Avaze evuM nahi bolavuM, kema ke teno AnaMda mohanIyakarmajanya che. ahIM vastusthiti vicArAya che. huDakasaMsthAna AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "nAbhiadhovayava evuM pada mUkela che, kema kehuDakasaMsthAna to saghaLA avayavamAM azubhatvamAM prayojaka hovAthI temAM ativyApti nathI. A karmanI paMcendriyanI mAphaka banne sthiti samajavI. durbhaganAmasvarUpamAha ___ svasya dRSTamAtreNa pareSAmudvegajanakaM karma durbhaganAma / 26 / svasyeti / ya: prANI dRSTamAtro'pyupakArakRdapi rUpAdiguNopeto'pi pareSAmudvejako manaso'priyo bhavati yatkarmaprabhAvAttadurbhaganAmetyarthaH / surUpe suguNe'pi ca svasmin parasyodvegajanakatve sati karmatvaM lakSaNam, huNDAdikarmaNyativyAptivAraNAya surUpa ityAdidalaM bhAvyam / asyApi sthitI paJcendriyavat // durbhaganAmakarmabhAvArtha- potAnA pratye jotAveMta ja bIjAonA uddhagamAM janakabhUta karma "durbhaganAmakarma." vivecana- je prANI, je karmanA udayathI, upakAra karanAra paNa, rUpa Adi guNasaMpanna paNa jonArA bIjAone uganA kAraNa-manane apriya thAya che, te "durbhaganAma' evo artha samajavo. surUpavALA-suguNavALA potAnA vize, bIjAnA ugamAM kAraNapaNAthI viziSTa karmatva e lakSaNa che. huMDaka Adi karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "surUpe' ityAdi dala jANavuM. A karmanI paMcendriyanI mAphaka banne sthiti che. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26-27-28-29, paJcamaH kiraNe 255 dussvaranAmAbhidhatte amanoharasvaravattvaprayojakaM karma dussvaranAma / yathA kharoSTrAdInAm / 27 / amanohareti / yasyodayAdamanojJasvaravAn-dInahInasvaro bhavati zrUyamANo'pyasukhamAvahati svaraH taddussvaranAmetyarthaH / susvaranAmakarmaNyativyAptivAraNArthamamanohareti / asya sthitI paJcendriyajAtitulye / keSAmIdRzaM karma dRzyata ityatrAha yatheti // svaranAmabhAvArtha- amano'2 12mA prayodeg44 'du:212nAma.' bha3- 2151, 62 vono sva2. vivecana- jenA udayathI amanohara svaravALo, dIna, hIna svaravALo thAya che. potAno svara bIjAone duHkhakara thAya che. susvaranAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "amanohara' A pramANenuM pada mUkela che. A karmanI banne sthiti paMcendriya sarakhI che. AvuM karma konAmAM dekhAya che? to kahe che ke- UMTa, gadheDA AdimAM duHsvaranAmakarma dekhAya che. anAdeyanAma nirvakti ucitavaktRtve'pyagrAhyatAdiprayojakaM karma anAdeyanAma / 28 / ucitavaktRtve'pIti / yasya prabhAvato yuktamapi bruvANaH parihAryavacano bhavati, arhaNArhasyApyarhaNAM nAcarati lokastadanAdeyanAmetyarthaH, niSprabhopetazarIranirvartakaM karmAnAdeya nAmeti kecit / ucitavaktRsambandhivacanAdyagrAhyatAprayojakakarmatvaM lakSaNArthaH / ucitavaktRsambandhIti padantu pUrvoktanItyA'saMbhavavAraNAya / asyApi sthitI paJcendriyavat // anAdeyanAmakarmabhAvArtha- ucita vacana hovA chatAM agrAhyapaNA AdinA kAraNa rUpa karma "anAdeyanAma." vivecana- je karmanA udayathI yuktithI yukta vacana bolanAro paNa lokothI pariharaNIya vacanavALo thAya che. pUjA-satkArane yogya paNa abhyatthAnAdi satkArane loka Acarato nathI. te "anAdeyanAma' che, Avo artha che. keTalAka prabhA vagaranA zarIrane banAvanAruM karma 'anAdeyanAma mAne che. "ucitavandra saMbaMdhI vacana Adi agrAhyatA prayojaka karmatva' e lakSaNano artha che. "ucitavandra saMbaMdhI evuM pada to pUrvakathita nItithI asaMbhavadoSanA vAraNa mATe che. A karmanI banne sthiti paMcendriyanI mAphaka che. ayaza:kIrtinAmAha jJAnavijJAnAdiyutatve'pi yazaHkIrtyabhAvaprayojakaM karma ayazaHkIrtinAma / iti sthAvaradazakam / 29 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 tattvanyAyavibhAkare jJAnavijJAneti / vyAvahArikaM yathArthajJAnaM jJAnaM, zAstrasaMskRtaM jJAnaM vijJAnaM, yato jJAnAdiyogyaguNapUrNo'pi yo na yazaHkIrtimAn parantvazlAghyo bhavati tadayazaHkIttinAmetyarthaH / jJAnavijJAnAdiyutatve'pItyasya sArthakatA pUrvavadbhAvyA / sthitI paJcendriyavat / sthAvaranAmaprabhRti yAvadayazaHkIrtikarmANi vibhAgavAkyasthasthAvaradazakapadavAcyAnItyAhetIti / ayshtinaambhAvArtha- jJAnavijJAna Adi saMpannatA hovA chatAMya yaza-kIrtinA abhAvamAM prayojaka karma 'ayazatinAma.' mA prabhArI sthA1260 upAya che. viveyana- vyApasuRs yathArtha zAna, te na mane Ala dvArA saM22. pAmela na ta vizana. ('mokSe jJAnaM vijJAnamanyataH'- anyAyathA bhokSAviSaya buddhi, zAna bhane bhokSa sivAya anya-zAkha-zilpa mAha viSayaka buddhi te vijJAna.) arthAt jJAna Adi yogya guNathI pUrNa chatAM je yazakIrtivALo thato nathI paraMtu maprazaMsanIya thAya, te 'ayazatinAma' mevo artha che. 'jJAnavijJAna Adi yutatvepi' mA panI sArthatA pUrvanI mAphaka vicAravI. A karmanI baMne sthiti paMcendriya mujaba samajavI. A pramANe sthAvara nAmathI laIne ayazakIrti sudhInA karmo vibhAgavAkyastha sthAvara dazakapadathI vAgya thAyache. narakagatinAma nirUpayati nArakatvaparyAyapariNatiprayojakaM karma narakagatiH / 30 / nArakatveti / lakSaNantu nArakatvaparyAyapariNatiprayojakakarmatvam / kRtyaJca manujagativat / asyotkRSTA sthitiH paJcendriyavat / jaghanyA tu sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrttam // narakAyuSo lakSaNamAcaSTe AyuHpUrNatAM yAvannarakasthitihetuH karma narakAyuH / 31 / AyuHpUrNatAmiti / yAvatsvayogyAyuH pUrNatvaM narakasthitihetutve sati karmatvaM lakSaNam / narakaJca tIvrazItoSNAdipIDAkaraM sthAnam / narakagatAvativyAptivAraNAya yAvatsvayogyAyuHpUrNatvamiti padam / narakagaterAyuHpUrNatve'pi sattAyAM vartamAnatvAnna doSaH / trayastriMzatsAgaropamANi parA sthitirabAdhA ca pUrvakoTitribhAgaH, jaghanyaM dazasahasramabAdhA cAntarmuhUrttam / / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 30-32-22, pajhama: ziro 257 narakAnupUrvIlakSaNamAha balAnnarakanayanAnuguNaM karma narakAnupUrvI / iti nirayatrikam / 32 / balAditi / prakRSTaM pApaphalamupabhoktuM narAn-gurupApakAriNaH prANinaH kAyanti zabdayantIti narakAstadgatau vrajato jIvasya dvisamayAdinA vigraheNa anuzreNiniyatA gamanapariNatiryatassA narakAnupUrvIti bhAvaH / spaSTamanyat / utkRSTA sthitiH paJcendriyavat / jaghanyA tu narakagativat / imAnyeva vibhAgavAkye nirayatrikapadenoktAnItyAhetIti / narakagatinAmabhAvArtha- nArakapaNA rUpa paryAyanI pariNatimAM prayojakabhUta karma 'narakagati." vivecana- "nArakapaNA rUpa paryAyapariNati prayojaka karmatva' e lakSaNa che.padakRtya manuSyagatinI mAphaka samajavuM. A karmanI utkRSTa sthiti-paMcendriya mujaba. jaghanya sthiti-hajAra sAgaropamanA be saptama bhAga, palyopamanA asaMkhyAtamA bhAge nyUna. abAdhAkALa-aMtarmuhUrta. narakAyubhAvArtha- potAne yogya AyunI pUrNatAparyata narakasthiti hetubhUta karma "narakAyuH. vivecana- 'potAne yogya AyunI pUrNatA sudhI narakasthiti hetutvaviziSTa karmatva' e lakSaNa che. naraka eTale tIvra (utkRSTa) ThaMDI, garamI AdinI pIDA karanAruM sthAna. narakagatimAM ativyAptinA vAraNa mATe "thAvat svayogya bhAyu: pUtvaAvuM pada mUkela che, kema ke- AyunI pUrNatA thavA chatAM narakagati sattAmAM vartamAna che, mATe doSa nathI. narakAyuH karmanI utkRSTa sthiti tetrIza sAgaropama. abAdhAkALa-pUrvakroDa varSano trIjo bhAga. jaghanya sthiti-daza hajAra varSa. abAdhAkALa-aMtarmuhUrta. narakAnupUrvIbhAvArtha- balAtkArathI narakamAM laI javA anukULa karma "narakAnupUrNI." A pramANe narakatrika kahevAya che. vivecana- utkRSTa pApanA phaLa bhogavavA mATe narone-bhAre pApa karanArA prANIone bolAve che, mATe naraka kahevAya che. te narakagatimAM jatA jIvanI krisamaya Adi rUpa vigraha (vakragati dvArA) zreNI anusAra niyata -gamanapariNati jenAthI thAya che, te narakAnupUrvI. Ama bhAva samajavo. bIjuM spaSTa che. utkRSTa sthiti-paMcendriya mujaba. jaghanya sthiti-narakagati mujaba. A pramANe vibhAgavAkyamAM narakagati-narakAyu-narakAnupUrvI rUpa traNa ja niyatrika padathI kahela che. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tattvanyAyavibhAkare samprati cAritramohanIyasya kaSAyavedanIyanokaSAyavedanIyarUpeNa dvaividhyAtkaSAyasya ca krodhamAnamAyAlobhAtmakasya pratyekamanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanabhedena SoDazavidhatvAttAn krameNAbhidhAtumAdau anantAnubandhizabdaM nirvakti anantAnubandhinazcAnantarasaMsAramUlanidAnamithyAtvahetukA anantabhavAnubandhasvabhAvA AjanmabhAvino narakagatipradAyinaH samyaktvaghAtinaH / 33 / / anantAnubandhinazceti / anantaH saMsArazcaturgatirUpastamanubadhnantyanusandadhatItyevaMzIlA ye jIvapariNAmavizeSAH krodhAdayaste'nantAnubandhinaH, yadyapyeteSAmitarakaSAyavirahitAnAmudayo nAsti tathApi avazyamanantabhavabhramaNamUlakAraNamithyAtvodayApekSakatvAdeteSAmevaitannAma / na punaH sahajodayAnAmanyakaSAyANAmapi, teSAmavazyaM mithyAtvodayApekSakatvAbhAvAt etadevAhaanaMtasaMsAreti / anantasvarUpasaMsArasya mUlakAraNaM yanmithyAtvaM tadeva heturyeSAmityarthaH / mithyAtvasattve hi niyatamaviratistatsattve pramAdastatsattve cAvazyaM kaSAyA iti mithyAtvaM kaSAyaheturiti bhAvaH / kaSAyasya ca karmazarIrayogyapudgalagrahaNe pradhAnahetutvAdavazyaM tatsattve bhavasambandha ityAzayenAhAnantabhavAnubandhasvabhAvA iti / krodhAdaya ekaikA api anantasaMsArAnubandhina ityarthaH / anubandhaH sambandhaH parasparAzleSarUpaH / eSAmavadhimAhA''janmabhAvina iti / yAvajjIvabhAvina ityarthaH / iSTAniSTaviyogasaMyogAbhilaSitAlAbhAdyanyatamahetunA krodhAdayassamutpannA na zAmyantyAmaraNaM bhavAntaramapyanubadhnanti, avidyamAnapazcAttApapariNAmAstIvrAnuzayA ata evaiSAmAjanmabhAvitvamiti bhAvaH / tatphalamAha naraketi / tattvArthAzraddhAnarUpamithyAtvasyodayAt samyaktvasya saMbhava eva nAstIti krodhAdaya ete svAbhAvikasyAtmanassamyaktvasya ghAtakA ityAzayenAha samyaktvaghAtina iti // have kaSAyamohanIya ane nokaSAyamohanIya rUpathI cAritramohanIya be prakAranuM hovAthI krodha-mAnamAyA-lobha rUpa kaSAyo, dareka 1-anaMtAnubaMdhI, 2-apratyAkhyAna, 3-pratyAkhyAna, 4-saMjvalananA bhedathI (444 = 16) sola prakAranA hovAthI te kaSAyone kramasara kahevA mATe prAraMbhamAM anaMtAnubaMdhI zabdane 5 cha. 1. prAyeNAnantAnubandhyudaye mRto narakagatAveva gacchati, tenAnantAnubanthyudayavatAM mithyAdRzAM keSAJciduparitanagraiveyakeSUtpattAvapi na kSatiH // 2. anantAnubandhiSUditeSu na mithyAtvakSayopazamastadabhAvAcca na samyaktvamityupacAreNa samyaktvadhAtakatvameSAM na mukhyataH, taireva samyaktvasyAvRtatvena mithyAtvasya vaiyarthyApatteH / kaSAyANAM kevalajJAnAvaraNahetutvAbhAve'pi kaSAyakSayasya taddhetutvavadanantAnubandhinAM kSayopazame samyaktvalAbho vijnyeyH|| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 33, paJcamaH kiraNe 259 bhAvArtha- anaMtasaMsAranuM mULa (mukhya) kAraNabhUta mithyAtvajanya anaMtAnubaMdhIo anaMtabhavanA anubaMdhanA svabhAvavALA, janmaparyata rahenAra, narakagati ApanArA ane samyaktvano ghAta karanArA che. vivecana- anaMta (aMta vagaranA, anaMtakALa sudhI) cAra gati rUpa saMsAranA anubaMdha-anusaMdhAna svabhAvavALA (satata saMbaMdhavALA) je jIvapariNAma vizeSa rUpa krodha Adi che, te "anaMtAnubaMdhI." jo ke A anaMtAnubaMdhI krodha Adi kaSAyono, apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa-saMjavalanakaSAya rUpa (Itara kaSAyanA udayasahita udaya che, to paNa avazya anaMtasaMsAranA mUla kAraNabhUta mithyAtvanA udayanA AkSepakAraka kheMcanAra) (AkSepa-arthapatti. jema ke- jAtine vize zakti mAnanArA mImAMsakanA mate vyaktino AkSepathI bodha thAya che ane te anumAna rUpa che. mImAMsAzAstraprasiddha eka pramANa tathA thatuM jJAna pramiti- "35padajJAneno padavevenjanamatti yathA pIno devadatto divA na bhuGkte ityAdau pInatvaviziSTasya devadattasya rAtribhojitvarUpArthasya zabdAnuktasyApi siddhiH / ' arthAta- mithyAtvanA udayanA ApekSathI-arthopattithI bodha thAya che.) mATe A kaSAyomAM ja anaMtAnubaMdhIpaNAno vyavahAra thAya che. bAkInA kaSAyo mithyAtva udayanA avazya AkSepaka nathI. ethI teonI (sahaja) ekIsAthe udayanI utpatti hovA chatAM zeSa kaSAyomAM anaMtAnubaMdhIpaNAno vyavahAra thato nathI. ethI A viziSTa krodha AdimAM asAdhAraNa A anaMtAnubaMdhI nAma che. A vastune kahe che ke- "anaMtasvarUpI saMsAranA mULa kAraNabhUta je mithyAtva, te ja hetu, je kaSAyono che, te kaSAyo'- Avo artha samajavo. mithyAtvanI hayAtimAM niyamo avirati che, aviratinI hAjarImAM pramAda avazya che ane pramAdanI sattAmAM avazya kaSAyo che. AvI rIte-krame mithyAtva kaSAyahetu che, Avo bhAva che. karma (kArpaNa) zarIrayogya pudgalanA grahaNamAM kaSAya pradhAnahetu hovAthI karmasattvamAM avazya bhavasaMbaMdha che. AvA AzayathI kahe che ke- "anaMtabhavanA anubaMdhanA svabhAvavALA." A krodha vagere eka eka paNa (dareka) anaMtasaMsAranA anubaMdhI che, Avo artha jANavo. A anubaMdha eTale paraspara saMzleSa rUpa saMbaMdha. A anaMtAnubaMdhI kaSAyonI avadhi kahe che. anaMtAnubaMdhI kaSAyo janmaparyata rahenArA che, arthAt jAvajIva sudhI rahenArA che. iSTaviyoga-aniSTasaMyoga-iSTaprAptino abhAva vageremAMthI koI eka kAraNathI utpanna thayelA krodha vagere maraNaparyaMta zAMta thatA nathI, bhavAntaramAM paNa sAthe cAle che ane pazcAttApa vagaranA tIvra vairabhAvavALA che. ethI ja A krodha AdinuM janmaparyata rahevApaNuM che, Avo bhAva che. anaMtAnubaMdhI krodha AdinuM phaLaanaMtAnubaMdhI krodha vagere narakagatine ApanArA che, arthAt prAyaH anaMtAnubaMdhInA udayamAM marelo narakagatimAM jAya che. tethI anaMtAnubaMdhI udayavALA keTalAka mithyAtvIonI uparanA raiveyakomAM utpattimAM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tattvanyAyavibhAkare kSati nathI. tattvArtha azraddhAnuM rUpa mithyAtvanA udayathI samyakatvano saMbhava ja nathI, mATe A krodha vagere svAbhAvika potAnA samyaktvanA ghAtI che. e AzayathI kahe che ke- "samaktinA ghAtIo che. adhunA'nantAnubandhikrodhasvarUpamAha evambhUtaM prItyabhAvotpAdakaM karma anantAnubandhikrodhaH / 34 / evambhUtamiti / anantAnubandhitve sati prItyabhAvotpAdakatve sati karmatvaM lakSaNam / yadudayAjjIvo'nantAnubandhinaM svaparopaghAtaniranugrahAhitakrauryapariNAmamamarSAprItimanyuzabdavAcyaM krodhamavApnoti tatkarmApi anantAnubandhikrodha ucyata iti bhAvaH / na cAnantAnubandhipadaM prItyabhAve vizeSaNaM tasyaiva tAdRzatvAnna tu karmaNa iti vAcyam, tadanukUlatvena karmaNo'pi tathAtvAbhyupagamAt / AdyasatyantamatrApratyAkhyAnakrodhAdAvatiprasaGgavAraNAya, dvitIyaJcAnantAnubandhimAnAdAvatiprasaGgavAraNAya / asya parA sthitiH triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH / varSasahasratritayaM cAbAdhA, jaghanyA sAgaropamasya ca catvArassapta bhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnAH / ayaM parvatarAjitulyaH krodhaH zilAyAmutpannAyA rAjeryAvacchilArUpamavasthAnaM tadvadutpannAnantAnubandhikrodhasya yAvattatra bhave jIvati tAvadanuvRttistadanumaraNAcca prAyo narakaprApakatvAttattulyatvaM bhAvyam / kSamayA pratihanyate'yam // matAnudhA opana 2135bhAvArtha- anaMtAnubaMdhI prItinA abhAvanuM utpAdaka karma 'anaMtAnubaMdhI krodha.' vivecana- anaMtAnubaMdhItva hoya chate, prItinA abhAvanA utpAdakapaNuM hoya chata, karmatva e lakSaNa che. jenA udayathI jIva anaMtAnubaMdhI sva-para upaghAta, nirdayatA AdithI thayela krUra pariNAmavALA, amarSa-aprIti-manyu zabdathI vAcya evA krodhane pAme che, te karma paNa "anaMtAnubaMdhI krodha" kahevAya che, mevo mAcha. zaMkA- anaMtAnubaMdhI pada prItinA abhAvamAM vizeSaNa che, kema ke te prItino abhAva tAdeza anaMtAnubaMdhI che. karma anaMtAnubaMdhI kevI rIte? samAdhAna- te prItinA abhAva anukULa(janaka)paNAnI apekSAe karma paNa anaMtAnubaMdhI tarIke svIkArAya che. 1. anaMtAnubaMdhIono udaya thaye chate mithyAtvano kSayopazama nathI. mithyAtvanA kSayopazamanA abhAvathI samyakatva nathI. Ama upacArathI anaMtAnubaMdhIo samyakatvA ghAtaka che, mukhyathI nahi; kema ke- anaMtAnubaMdhIothI ja samyakatva AvRtta thavAthI mithyAtvanI nirarthakatAnI Apatti thAya che. jema kaSAyomAM kevalajJAnAvaraNa hetupaNuM nahi hovA chatAM kaSAyalaya kevalajJAnahetu che, tema anaMtAnubaMdhIonA kSayopazama thaye chate samyakatvano lAbha jANavo. 2. pratihananaJcodayanirodhoditaviphalIkaraNarUpamevamagre'pi / / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rU4-rU, pajhama: ziro 261 padakRtya- apratyAkhyAna krodha AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "anaMtAnubaMdhitve sati' evuM prathama vizeSaNa dala mUkela che. anaMtAnubaMdhI mAna AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "prIti abhAva utpAdakatve sati evuM bIjuM vizeSaNa dala mUkela che. kALAdinA vAraNa mATe vizeSya (karmatva) dala rAkhe che. A karmanI utkRSTa sthiti trIza koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa-traNa hajAra varSa. jaghanya sthitisAgaropamanA cAra bhAgo, palyopamanA asaMkhyAtamA bhAge nyUna. upamAnadarzanaA anaMtAnubaMdhI krodha parvata rajisadaza che. pASANa paMjarUpa parvata (teno eka deza paNa parvata kahevAya che.) te parvatamAM rAji eTale bheda-rekhA tenA sarakho krodha. zilAmAM rAji utpanna thaI jayAM sudhI zilA rUpa che tyAM sudhI rahe che, teno sAMdho thato nathI. A pramANe utpanna thayelo anaMtAnubaMdhI krodha bhavanI apekSAe jyAM sudhI te bhavamAM jIve che, tyAM sudhI anuvarte che-pAchaLa rahe che, maraNa bAda prAyaH narakamAM jIvanI sAthe jAya che. arthAt A anaMtAnubaMdhI krodha koI paNa rIte nivArI zakAya evo nathI ema vicAravuM. A anaMtAnubaMdhI krodha kSamA vaDe haNI zakAya che. ahIM pratihanana eTale udayanA nirodha rUpa uditanA niSphalIkaraNa rUpa samajavuM. anantAnubandhimAnasvarUpamAha tAdRzaM namratAvirahaprayojakaM karma anantAnubandhimAnaH / 35 / tAdRzamiti / anantAnubandhItyarthaH / yadudayAdanantAnubandhinaM jAtyAdyutsekAvaSTambhA parApraNatirUpaM namratAvirahaM gacchati tatkarmAnantAnubandhimAna ityarthaH / kRtyaM pUrvavadUhyam / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat / zailastambhasamAno'yaM mAnaH / kutazcitkAraNAtsamutpanno'nantAnubandhimAna AmaraNAnna vyapagacchati, jAtyantarAnubandhI niranunayo'pratyavamarzazceti bhAvyam / mArdavena pratihanyate'yam // anaMtAnubaMdhI mAnabhAvArtha- tAdeza anaMtAnubaMdhI namratAnA abhAvamAM prayojaka karma 'anaMtAnubaMdhI mAna." vivecana- jenA udayathI utkRSTa-mahAnu-jAti-kuLa-jJAna AdinA nimitta dvArA anaMtAnubaMdhI, bIjAne namavAnA abhAva rUpa namratAnA atyaMtAbhAvane pAme che, te karma "anaMtAnubaMdhI mAna." padakRtya pUrvanI mAphaka vicAravuM. A karmanI baMne sthiti anaMtAnubaMdhI krodhanI mAphaka samajavI. upamAna varNana zaila-pattharanA thAMbhalA jevo koI paNa rIte anamanIya "anaMtAnubaMdhI mAne che. A - koI paNa nimittathI pedA thayela mAna maraNa sudhI jatuM nathI. janmAntaranuM anubaMdhI-sahacara, bIjAone anunaya Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tattvanyAyavibhAkare (vinaya-khuzAmata)nA abhAvavALuM ane pazcAttApanA pariNAma vagaranuM A "anaMtAnubaMdhI mAna" che. AmAna mArdava (namratA)thI haNAya che. anya pUrvanI mAphaka ahIM samajavuM. athAnantAnubandhimAyAmAha IdRk saralatAbhAvaprayojakaM karma anantAnubandhimAyA / 36 / Igiti / anantAnubandhItyarthaH / yadudayato'nantAnubandhinI vaJcanAdyAtmakAtmapariNatirUpAM saralatvAbhAvAtmikAM mAyAmApnoti tatkarmAnantAnubandhimAyeti bhAvaH / anantAnubandhitve sati saralatvAbhAvAdiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam, AdinA praNidhyupanidhikRtyAdInAM saGgrahaH, kRtyaM prAgvat / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat, ghanavaMzamUlasadRzIyaM mAyA, upAyazatenApi RjukartumazakyatvAt / iyaM Arjavena pratihanyate // anaMtAnubaMdhI mAyAbhAvArtha- AvA (anaMtAnubaMdhI) saralatAnA abhAvamAM prayojakabhUta karma "anaMtAnubaMdhI mAyA.' vivecana- jenA udayathI anaMtAnubaMdhI, daMbha-kUTa Adi rUpa AtmapariNAma rUpa, saralatAnA abhAvavAcaka mAyAne pAme che, te karma 'anaMtAnubaMdhI mAyA" Avo bhAva che. "anaMtAnubaMdhitve sati saralatvAbhAva prayojakatve sati karmatva' e lakSaNa che. AdithI prasidhi, (vratanA paripAkanA abhAvakAraka Asakti) upadhi (cittanI viparIta prakAranI pariNati), nikRti (jenAthI bIjo parAjita thAya te chala vagere) Adino saMgraha thAya che. padakRtya pUrvanI mAphaka che. banne sthiti pUrvavat sama4vI. ghanavaMzI mUla, atyaMta vakra hoI seMkaDo upAyothI sIdhuM thaI zakatuM nathI ane tenI kuTilatA agnithI paNa bALI zakAtI nathI. A rIte jenAthI pedA thayela mAnasika kuTilatA koI paNa rIte aTakatI nathI, te anaMtAnubaMdhI mAyA. A mAyA Arjava(saralatA)thI haNAya che. bIjuM sarva pUrvanI mAphaka samajavuM. anantAnubandhilobhaM lakSayati ___ IdRzaM dravyAdimU>>hetuH karmAnantAnulabdhilobhaH / 37 / IdRzamiti / anantAnubandhItyarthaH / yasyodayAdanantAnubandhinamanugrahapravaNadravyAdyabhikAGkSAvezarUpamasaMtoSAtmakajIvapariNAmavizeSaM lobhameti tatkarmAnantAnubandhilobha iti bhAvaH / anantAnubandhitve sati dravyAdimUrchAdihetutve sati karmatvaM lakSaNaM, kRtyaM pUrvavat / lobho'yaM lAkSArAgasadRzaH, santoSeNa pratihanyate / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 36-37-38, paJcamaH kiraNe 263 anaMtAnubaMdhI lobhabhAvArtha- AvI dravyAdinI mUcchahetubhUta karma 'anaMtAnubaMdhI lobha." vivecana- AvI eTale anaMtAnubaMdhI, evo artha karavo. jenA udayathI anaMtAnubaMdhI upakAraparAyaNa dravya Adi viSayaka abhikAMkSAnA Aveza (ahaMkAra) rUpa, asaMtoSa nAmaka jIvanA viziSTa pariNAma rUpa lobhane pAme che, te karma 'anaMtAnubaMdhI lobha.'- Avo bhAva che. "anaMtAnubaMdhitve sati dravyAdi mUccha (utkRSTa mohavRddhi) Adi hetutve sati karmatva' e lakSaNa che. padakutya pUrvanI mAphaka che. A anaMtAnubaMdhI rAga rUpa lobha lAkSArAga sarakho ane karamajI raMgathI raMgela rezamI vagere vastranA raMga sarakho koI paNa rIte dUra thaI zake nahi, evo "anaMtAnubaMdhI lobha' che. A lobha saMtoSathI haNAya che. A lobhanI banne sthiti pUrvanA krodhanI mAphaka samajavI. sampratyapratyAkhyAnakrodhAdyabhidhAnAyA'pratyAkhyAnasvarUpamAha pratyAkhyAnAvaraNabhUtA varSAvadhibhAvinastiryaggatidAyinassarvadezaviratighAtinazcApratyAkhyAnAH / 38 / ___pratyAkhyAnAvaraNabhUtA iti / dezasarvaviratibhedataH pratyAkhyAnaM dvividhaM / pratyAkhyAnaM nAma pratiSedhasyAcAryasannidhAvAkhyAnaM bhAvataH, na hanmi yAvajjIvaM sarvAn prANina ityAdirUpataH / alpaM pratyAkhyAnamapratyAkhyAnaM dezaviratirUpaM tadapyAvRNvantItyapratyAkhyAnAvaraNAsta evAtrApratyAkhyAnazabdenoktAH / tadevAha pratyAkhyAnAvaraNabhUtA iti dezato'pi pratyAkhyAnasyAvaraNabhUtA ityarthaH / eSAmudaye hi viratirna bhavatyeva / kimete'nantAnubandhivadAjanmabhAvina ityatrAha varSAvadhibhAvina iti / jaghanyenASTamAsasthitikA utkarSaNa varSasthitikA iti bhAvaH / na cAnantAnubandhikrodhamanusRtya mRtAnAM narakeSUtpattirivApratyAkhyAnAvaraNakrodhamanusRtya mRtAnAM, kintu kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakAdivividhavyasanavazIkRtatiryagrgatAvevetyAha tiryaggatidAyina iti / kimeSAM kAryamityatrAha sarvadezaviratighAtina iti / dezatassarvatazca viratiM nirundhantIti bhAvaH // apratyAkhyAna krodha Adi kahevA mATe apratyAkhyAna svarUpa varNana bhAvArtha- pratyAkhyAnamAM AvaraNabhUta, varSa sudhI rahenArA ane tiryaMcagati ApanArA sarva-deza rUpa viratinA ghAtaka "apratyAkhyAna kaSAyo che. 1. prAyovAdApekSayeyamuktiH, apratyAkhyAnAvaraNodayavatAmaviratasamyagdRzAM tiryaDmanuSyANAJca sureSUtpatteH pratyAkhyAnAvaraNodayavatAJca dezaviratAnAM devagatarepratyAkhyAnAvaraNodayavatAJca samyagdRSTidevAnAM manujagatezca zruteH // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tattvanyAyavibhAkare vivecana- deza ane sarvaviratinA bhedathI pratyAkhyAna be prakAranuM che. (1) pratyAkhyAnapaccakakhANa- "huM sarva prANione jIvajIva sudhI nahi haNuM "ityAdi rUpa bhAvathI AcAryanI saMnidhimAM pratiSedhanuM kathana. (2) apratyAkhyAna-alpa bhedathI pratyAkhyAna-apratyAkhyAna dezavirati rUpa apratyAkhyAnane Avare te. pratyAkhyAnanA AvaraNabhUta eTale dezathI paNa sarvathA) pratyAkhyAnanA AvaraNabhUta kaSAyo, evo artha samajavo. A apratyAkhyAna AvaraNabhUta kaSAyonA udayamAM virati mAtra thatI nathI. zuM A kaSAyo anaMtAnubaMdhInI mAphaka Ajanma rahenArA che? to jaNAve che ke - "eka varSa sudhI rahenArAM che.' arthAt jaghanyathI ATha mAsanI ane utkRSTatAthI eka varSanI sthitivALA che, evo bhAva che. anaMtAnubaMdhI krodhanI apekSAe marelAonI narakamAM utpatti che. tevI rIte apratyAkhyAna-AvaraNa krodhanI apekSAe mRtyu pAmelAnI narakagati nathI. paraMtu bhUkha-tarasa-ThaMDI-garamI-DAMsa-macchara vagere vividha duHkhaparAdhIna tiryaMcagatimAM che. A kathana prAyika samajavuM, kAraNa ke- apratyAkhyAnAvaraNanA udayavALA avirata samyagyadaSTi tiryaMcamanuSyonI devomAM utpatti che, pratyAkhyAnAvaraNanA udayavALA dezaviratonI devagatinuM zravaNa che ane apratyAkhyAnAvaraNa udayavALA samyagdaSTi devonI manuSyagatinuM zravaNa che. A apratyAkhyAna kaSAyonuM zuM kArya che? to kahe che ke - "sarvadezaviratighAtI che. arthAt dezathI ane sarvathI viratine rokanArA che, evo bhAva che. ekagranthena saMkSepakAmo'pratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhAnAM svarUpANyupadarzayati etadviziSTAH pUrvoktasvarUpAH krodhAdayo'pratyAkhyAnakrodhAdayaH / 39 / etadviziSTA iti / apratyAkhyAnasahitA ityarthaH / pUrvoktasvarUpA iti prItyabhAvotpAdakakarmatvanamratAvirahaprayojakakarmatvasaralatAbhAvaprayojakakarmatvadravyAdimU hetukarmatvarUpAityarthaH / krodhAdaya iti / kinta ityatrAhApratyAkhyAnakrodhAdaya iti Adinobhayatra mAnamAyAlobhAnAM grahaNam / lakSaNaM prayojanaJca pUrvavadUhyam / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat / krameNa bhUrAjyasthistambhameSaviSANakardamarAgasadRzA ete // have eka graMthathI, saMkSepanI icchAvALA apratyAkhyAna krodha-mAna-mAyA-lobhanA svarUpane darzAve che. bhAvArtha- apratyAkhyAnaviziSTa-pUrvakathita svarUpavALA krodha vagere apratyAkhyAna krodha Adi kahevAya che. vivecana- etad viziSTa eTale apratyAkhyAna sahita, evo artha che. pUrvokta svarUpavALA eTale prIti abhAva utpAdaka karmatva-namratAviraha prayojaka karmava-saralatA abhAva prayojaka karmava-dravyAdi mUrcyuhatu karmatva rUpa svarUpavALAo, evo artha che. etad viziSTa-pUrvokta svarUpavALA krodha vagere. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 39-40, paJcamaH kiraNe 265 teone kevI rIte oLakhAvAya che ? to kahe che ke- 'apratyAkhyAna tarIke krodha Adi kahevAya che." Adi padathI baMne ThekANe mAna-mAyA-lobhanuM grahaNa karavuM. lakSaNa ane prayojana pUrvanI mAphaka vicAravA. anaMtAnubaMdhI krodhanI mAphaka banne sthiti che. 0 kramathI bhUrAji-pRthvIrekhA sarakho apratyAkhyAna krodha. (sUryanA kiraNonA samudAyathI grahaNa karela snehavALI-vAyuthI haNAyela bhUminI rAji-rekhA-bheda utpanna thayela varasAdanI apekSAvALA saMrohavALIvAyuthI haNAyela bhUminI rAji-rekhA-bheda utpanna thayela varasAdanI apekSAvALA saMrohavALI athavA phUTelI pRthvI saMbaMdhI rekhA, kacarA vagerethI bharAyelI kaSTathI dUra thAya che. evI rIte A paNa pratyAkhyAnAvaraNanI apekSAe kaSTathI aTake che.) 0 apratyAkhyAna mAna asthinA staMbha sarakho che. jema hADakuM ke hADakAno thAMbhalo ghaNA ghaNA upAyoatyaMta moTA kaSTathI name che. e pramANe jenA udayamAM jIva paNa atyaMta moTA kaSTathI name che, te mAna, apratyAkhyAnAvaraNa kahevAya che. 0 apratyAkhyAna mAyA meSa(gheTA)nA zIMgaDA jevI che. jema meSazRMganI kuTilatA atyaMta kaSTathI dUra thAya che, tema te atyaMta kaSTathI dUra thaI zake evI che. 0 apratyAkhyAna lobha kardama (gADAMnI maza-kAdava)nA rAga sarakho che. vastra upara lAgela nibiDa kAdava sarakho te atyaMta kaSTathI dUra thaI zake evo che. pratyAkhyAnAvaraNakrodhAdInabhidhAtuM pratyAkhyAnAvaraNasvarUpamAha sarvaviratyAvaraNakAriNo mAsacatuSTayabhAvino manujagatipradAyinassAdhudharmaghAtinaH pratyAdhyAnA: 40 .. sarvaviratyAvaraNakAriNa iti / sarvaviratirUpaM pratyAkhyAnamAvRNvantIti bhAvaH / asyodaye hi viratyaviratirbhavati, uttamacAritralAbhastu na bhavati / avadhimAha mAsacatuSTayabhAvina iti / utkarSeNeyamuktiH, jaghanyena tu ahorAtraM vijJeyam kutraiSAM janmapradatvamityatrAha manujagatipradAyina iti manujeSUtpattiM labhata iti bhAvaH / kAryamAha sAdhudharmaghAtina iti sAdhudharmapariNAmotpattiM nAzayantItyarthaH // pratyAkhyAnAvaraNa krodha Adine kahevA mATe pratyAkhyAnAvaraNa svarUpanuM varNana bhAvArtha- sarvaviratine rokanArA, cAra mahinA rahenArA, manuSyagati ApanArA ane sAdhudharmanA ghAtI -"pratyAkhyAna' che. vivecana- sarvavirati rUpa pratyAkhyAnane AvaranArA che. kharekhara, A kaSAyanA udayamAM dezavirati (viratyavirati) thAya che, paraMtu uttama evA caritrano lAbha thato nathI. avadhine kahe che ke- utkRSTathI cAra Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tattvanyAyavibhAkare mAsa ane jaghanyathI ahorAtra jANavuM. A kaSAyo kaI gati ApanArA che? to kahe che ke- "manuSyagatine ApanArAM che.' arthAt A kaSAyavALo jIva manuSyomAM utpattine meLave che. kAryane kahe che ke - 'sAdhudharmadhAtI che. arthAt sAdhudharmanA pariNAmanI utpattino nAza kare che. pratyAkhyAnAvaraNakrodhacatuSTayasvarUpaM saMkSepeNAha IdRzAH krodhAdaya eva pratyAkhyAnakrodhAdayaH / 41 / IdRzA iti / pratyAkhyAnAvaraNabhUtA ityarthaH / krodhAdaya eveti pUrvoktasvarUpAH krodhAdaya evetyarthaH / pratyAkhyAnakrodhAdaya iti pratyAkhyAnAvaraNabhUtAH krodhamAnamAyAlobhA ityarthaH / lakSaNaM prayojanaJca prAgvat / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat, krameNaite vAlukArAjidArustambhagomUtrikAkhaJjanarAgasadRzAH // saMkSepathI pratyAkhyAnAvaraNa krodha vagere cAranA svarUpanuM varNanabhAvArtha- "AvA krodha Adi ja pratyAkhyAna krodha vagere." vivecana- AvA pratyAkhyAnAvaraNabhUta evo artha samajavo. "krodha vagere ja' eTale pUrvakathita svarUpavALA krodha vagere ja, evo artha samajavo. "pratyAkhyAna krodha vagere' eTale pratyAkhyAnAvaraNabhUta krodha-mAna-mAyA-lobha evo artha che. lakSaNa ane prayojana pUrvanI mAphaka samajavuM. anaMtAnubaMdhI krodhanI mAphaka banne sthiti samajavI. kramathI pratyAkhyAna krodha vagere. 0 pratyAkhyAna krodha-vAlukA rAji-rekhA sarakho che. jema vAlukAmAM kArDa vagere hetuthI utpanna thayelI rAji-rekhA, vAyunI preraNAdi sApekSa saMrohavALI arthAt saMjvalana krodhanI apekSAe tIvra hovAthI, reNu madhyamAM rekhA jema lAMbA kALa maTe che, tema A krodha lAMbA kALa maTe che. pratyAkhyAna mAna-lAkaDAnA staMbha samAna che. jema koIpaNa staMbha kASTha agninI garamI-bAra vagere ghaNA upAyothI kaSTathI name che, tema mAnanA udayamAM jIva paNa kaSTathI name che. 0 pratyAkhyAna mAyA-gomUtrikA sarakhI A mAyA che. gomUtrikA eTale mArgamAM cAlatA baLadanI vakrapaNAe paDelI mUtradhArA "gomUtrikA' kahevAya che. jema A pavana vagerethI sUkAI gayelI gomUtrikA thoDA kaSTathI dUra thAya che, tema je kaSAyathI pedA thayelI kuTilatA kaSTathI dUra thAya che. te gomUtrikA samAna pratyAkhyAnAvaraNI mAyA che. 0 pratyAkhyAna lobha-khaMjana rAga sarakho che. arthAt vastramAM lAgela dIvA vagerenA kAjaLa (khaMjana) samAna (hIpatriAmataH vaMdanadIvAnA koDIyAnA mela sarakho) pratyAkhyAnAvaraNa lobha kaSTathI haTAvI zakAya evo che. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 sUtra - 41-42, paJcamaH kiraNe saMjvalanakrodhAdInnivaktumAdau saMjvalanasvarUpamAcaSTe ISatsaMjvalanakAriNaH pakSAvadhayo devagatipradAyino yathAkhyAtacAritraghAtinassaMjvalanAH / IdRzAzca krodhAdaya eva saMjvalanakrodhAdayaH / 42 / ISatsaMjvalanakAriNa iti / parISahopasargAdisaMpAte sati cAritrINamapi saMISadjvalayantIti saMjvalanAH, eSAmudaye hi yathAkhyAtacAritralAbho na bhavati, akaSAyacAritralAbho na bhavatIti bhAvaH / eSAmapyavadhimAha pakSAvadhaya iti / utkarSeNedam pAkSika pratikramaNakAle prakarSato vidhyApanAt, jaghanyena tu pazcAttApotpatyanantarameva vyapagacchantIti bhAvaH / IdRzaM krodhAdikamanumRtAnAM kA gatirityatrAha devagatipradAyina iti / teSAM kAryamAha yathAkhyAteti / upazAntakSINakaSAyasya yathAkhyAtacAritrAvApteriti bhAvaH / saMkSepatassaMjvalanakrodhAdisvarUpamupadarzayati IdRzAzceti / saMjvalanAtmakAzcetyarthaH / cazabdaH prakArabhedasamAptidyotakaH / krodhAdaya eveti lakSaNaM pUrvavat / utkRSTA sthitiH prAgvat, jaghanyA tu saMjvalanakrodhasya mAsadvayaM saMjvalanamAnasya mAsaH, saMjvalanamAyAyA ardhamAsaH, saMjvalanalobhasyAntamuhUrttam, sarveSAmabAdhAkAlo'ntarmuhUrttam / krameNodakarAjitRNastambhanirlekhanaharidrArAgasadRzA ete // saMjavalana krodha vagere kahevA mATe AraMbhamAM saMjavalana svarUpanuM varNana bhAvArtha-thoDA saMjavalana karanArA, pakSanI avadhivALA ane devagatine ApanArA yathAkhyAtacAritranA ghAtIo "saMjavalano ane AvA krodha vagere ja saMjvalana krodha Adi che. vivecana-parISaNo ane upasargonI jhaDI varasAvAthI cAritravaMtane paNa jarA jalAve che, te saMjavalano. A pramANe saMjavalanano vyutpatti artha che. kharekhara, A kaSAyonA udayamAM yathAkhyAtacAritrano lAbha thato nathI.. (saMjavalana kaSAyo phakta yathAkhyAtanA upaghAtI nathI, paraMtu zeSa cAritronA paNa dezaghAtIo thAya che, ke jethI teonA udayamAM zeSa cAritra paNa aticAravALuM thAya che.) arthAt kaSAya vagaranA cAritrano lAbha thato nathI. -- . 1. saMjvalanA na kevalaM yathAkhyAtopaghAtinaH kintu zeSacAritrANAmapi dezopadhAtino bhavanti, yatasteSAmudaye zeSacAritramapi sAticAraM bhavatIti bhAvaH // 2. vyavahAranayApekSayA'yaM kAlaniyamaH, bAhubaliprabhRtInAmanyeSAMsaMyatAdInAJca saMjvalanasya pakSAtparato'pi mAsavarSAdikAle pratyAkhyAnAvaraNAnAmapratyAkhyAnAvaraNAnAmanantAnubandhinAJcAntarmuhUrtAdikAlaM sthitizravaNAt // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 tattvanyAyavibhAkare A kaSAyonI avadhi utkRSTathI 'pakhavADIyA sudhI rahenArI che, kema ke- pAkSika pratikramaNanA samaye utkRSTathI zAnta thAya che. jaghanyathI to pazcAttApa pachIthI ja dUra thAya che. AvA krodha AdinA udayamAM marelAonI zI gati? A javAbamAM kahe che ke- "devagatinA ApanArA' che. teonA kAryane kahe che ke- "yathAkhyAtacAritra ghAtIo che, kema ke- upazAnta kaSAyavALA ane kSINa kaSAyavALAne yathAkhyAtacAritranI prApti hoya che. saMkSepathI saMjavalana krodha AdinuM svarUpa darzAve che ke AvA-saMjavalana svarUpI, evo artha samajavo. ahIM "ca'kAra prakArabhedanI samAptino ghotaka che. krodha vagere (mAna-mAyA-lobha)nuM lakSaNa pUrvanI mAphaka ja che. utkRSTa sthiti-pUrvanI mAphaka. jadhanya sthiti-krodhanI be mahinA, mAnanI eka mahino, mAyAnI paMdara dina ane lobhanI aMtarmuhUrta. abAdhakALa-sarvano aMtarmuhUrta. kramathI saMjvalana krodha Adi. 0 saMjavalana krodha-udaka rAjinA sarakho che. jema pANImAM daMDa-lAkaDI-saLI-AMgaLI vageremAMthI koI eka nimittathI utpanna (karAtI) thayela rAji-rekhA, pANI, dravadravya hovAthI utpatti pachI turaMta hI maTI jAya che, tema pUrvokta nimittavazAt vidvAn (krodhanA phaLanA jANa) ane apramatta sAdhune utpanna thayela saMjavalana krodha, "hA ! meM khoTuM karyuM AvA prakAranA pazcAttApanI utpatti bAda turaMta hI nAza pAme che. 0 saMjavalana mAna-tinizilatA (athavA tRNano staMbha)no sarakho che. jema netaranI soTI sukhapUrvaka name che, tema je mAnanA udayamAM jIva potAno Agraha mUkIne sukhathI ja name che, te saMjavalana mAna. 0 saMjavalana mAyA-suthAranA vAMsalAthI cholAtA evA dhanuSya vagerenI cholAyela, atyaMta vAMkI chAla rUpa nirlekhana sarakhI mAyA che. jema A avalekhikA komaLa hovAthI sukhapUrvaka sIdhI karAya che, tema ja mAyAnA udayamAM hRdayamAM utpanna thayela vakratA sukhapUrvaka aTake che. 0saMjvalana lobha-haLadaranA raMga sarakho che. jema vastramAM haLadarano raMga sUryanA taDakAnA sparza mAtrathI uDI jAya che, tema A lobha nimittavazAt zIdhra aTakI jAya che. ___ atha cAritramohanIyasyAparabhedaM nokaSAyAkhyaM pUrvoditakaSAyasahacAriNaM kaSAyoddIpakaM sahacArikaSAyasamaphalaM navavidhaM krameNA''khyAtumupakramate dAtAla varma hAcamohanIyam karU hAsyotpAdakamiti / yasyodayena sanimittamanimittaM vA hasati raGgAvatIrNanaTavat tatkarma hAsyamohanIyamityarthaH / hAsyotpAdakatve sati karmatvaM lakSaNaM, kRtyaM suspaSTam / utkRSTA sthitiranantAnubandhikrodhavat, jaghanyA tu sAgaropamasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnau, antarmuhUrttaJcAbAdhA // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratimohanIyamAha-- sUtra - 43-44-45-46, paJcamaH kiraNe hAsyamohanIyavat // padArthaviSayakaprItyasAdhAraNakAraNaM karma ratimohanIyam / 44 / 1 padArtheti / padArthaviSayakaprItyasAdhAraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / lobhAdAvativyAptivAraNAyAsAdhAraNeti / saubhAgyanAmakarmaNyativyAptivAraNAya padArthaviSayaketi / sthitI 269 aratimohanIyamAcaSTe padArthaviSayakodvegakAraNaM karma aratimohanIyam / 45 / padArthaviSayaketi / padArthaviSayakodvegakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / durbhaganAmakarmaNyativyAptivAraNAya padArthaviSayaketi / sthitI hAsyamohanIyasyeva // zokamohanIyaM vakti abhISTaviyogAdiduHkhahetuH karma zokamohanIyam / 46 / abhISTaviyogAdIti / abhISTaviyogAdijanyaduHkhahetutve sati karmatvaM lakSaNam / yadudayAt priyaviprayogAdau svorastADamAkrandati, paridevate, bhUpIThe ca luThati, dIrghaM nizvasiti, tacchokamohanIyamityarthaH asAte'tivyAptivAraNAya janyAntam / sthitI hAsyamohanIyavat // nokaSAyanA nirUpaNanI avataraNIkA have cAritramohanIyanA bIjA bheda rUpa, pUrvakathita kaSAyanA sahacArI, kaSAyanA uddIpaka nokaSAya nAmavANA (uSAyano) kheheza athavA duSAyavizeSa, noDaSAya-hAsya Ahi, mizra arthavANo 'no' zabda pA che. [kaSAya sahakArI eTale kaSAyanA kAryane karavAmAM samartha che. A sahacArI kaSAyonuM svataMtra sAmarthya nathI. je doSavALo kaSAya che, tenA sahacArIo nokaSAyono paNa te te doSavALA ja che. anaMtAnubaMdhI Adi sahacArI nokaSAyo anaMtAnubaMdhI svabhAvavALA ja thAya che. tethI A sahacArI kaSAyo paNa caraNa Adi upaghAtakArI hovAthI kaSAyanI tulyatAe nokaSAyo grahaNa karavA yogya che.] ataeva kaSAya samAna phaLavALA nava prakAranA nokaSAyane kramathI kahevA prAraMbha kare che. hAsyamohanIya bhAvArtha- hAsyanuM utpA urbha 'hAsyamohanIya. ' vivecana- je karmanA udayathI nimitta sahita ke rahita, raMgabhUmi upara utarela naTanI mAphaka hase che, te karma 'hAsyamohanIya' evo artha samajavo. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 tattvanyAyavibhAkare hAsyotpAdakatve sati karmatva' e lakSaNa che. padakRtya suspaSTa che. A karmanI utkRSTa sthitianaMtAnubaMdhI krodhanI mAphaka. jaghanya sthiti-sAgaropamanA be saptama bhAgo, palyopamanA asaMkhyAtamA bhAge nyUna. abAdhAkALa-aMtarmuhUrta. ratimohanIyabhAvArtha- padArthaviSayaka prItinA asAdhAraNabhUta karma 'ratimohanIya." vivecana- je karmanA udayathI nimitta hoya ke na hoya, bAhya-atyaMtara vastuomAM ane zabda Adi iSTaviSayomAM jIvane pramoda thAya che, te "ratimohanIya." "padArthaviSayaka prIti asAdhAraNa kAraNa- sati karmatva' e lakSaNa che. lobha AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "asAdhAraNa' evuM pada mUkela che. saubhAgyanAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "padArthaviSayaka AvuM pada mUkela che. hAsyamohanIyanI mAphaka bane sthiti vicAravI. aratimohanIyabhAvArtha- padArtha saMbaMdhI udveganuM kAraNa karma 'aratimohanIya. vivecana- je karmanA udayathI nimitta sahita ke rahita, bAhya-atyaMtara vastuomAM jIvane aratiaprIti thAya che, te "aratimohanIya." 'padArthaviSayaka uga kAraNatve sati karmatva' e lakSaNa che. durbhaganAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe padArthaviSayaka evuM pada mUkela che. A karmanI banne sthiti hAsyamohanIya mujaba samajavI. zokamohanIyabhAvArtha- abhISTaviyoga Adi janya duHkhanA hetubhUta karma "zokamohanIya." vivecana- je karmanA udayathI nimitta sahita ke rahita jIvane zoka thAya che, te "zokamohanIya." 'abhISTaviyoga Adi janya duHkhahetutve sati karmatva' e lakSaNa che. jenA udaye jIva, priya padArthonA viyoga AdinA kALamAM potAnI chAtI Thoke che, poka mUke che, mAthuM vagere potAnA avayavone mAre che, raDe che, lAMbo niHsAso mUke che ane dharaNItaLa upara DhaLI paDe che, te "zokamohanIya' che evo artha samajavo. asatAvedanIyamAM ativyAptinA vAraNa mATe "abhISTaviyogAdi janya' AvuM pada mUkela che. hAsyamohanIya karmanI mAphaka banne sthiti ahIM samajavI. bhayamohanIyamAcaSTe bhayotpAdAsAdhAraNaM kAraNaM karma bhayamohanIyam / 47 / bhayotpAdeti / yasyodayena sanimittamanimittaM vA trasyati, vepate, udvijate, tadbhayamohanIyam / bhayotpAdAsAdhAraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / parAghAte'tivyAptivAraNAyA Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 47-48-49-50-51, paJcamaH kiraNe 271 sAdhAraNeti svanikhilabhayakAraNamityarthaH, parAghAtena tu sabhyAdInAM pareSAmeva bhayaM bhavati anena tu svasyeti bhAvaH, sthitI hAsyamohanIyavat / / jugupsAmohanIyamAkhyAti bIbhatsapadArthAvalokanajAtavyalIkaprayojakaM karma jugupsAmohanIyam / 48 / bIbhatseti / yadudayAt purISAdibIbhatsapadArtheSu jugupsAvAn bhavati, zubhAzubhadravyaviSayakaM vA vyalIkamupajAyate, tajjugupsAmohanIyamityarthaH / sthitI hAsyamohanIyavat // puruSavedasvarUpamAcaSTe ___ strImAtrasaMbhogaviSayakAbhilASotpAdakaM karma puruSavedaH / 49 / strImAtreti / udriktazleSmaNa AmraphalAbhilASa iva yasyodaye puMsaH striyAmabhilASo bhavati, tRNAgnijvAlAsamAnaH sa puruSaveda ityarthaH / napuMsakavede'tivyAptivAraNAya mAtreti / puruSavedamohAgne zaM jvalatassamAsAditapratikriyasyAzveva prazamo jAyate samAsAditatRNapulaka syeva, nAtIva sthAsnuranubandhaH / utkRSTA sthitirasya hAsyamohanIyavat jaghanyA tvaSTau varSANi, abAdhA'ntarmuhUrttakAlaH / / strIvedamAha ____puruSamAtrasaMbhogaviSayakAbhilASotpAdakaM karma strIvedaH / 50 / puruSamAtreti / pittadravyodaye madhurAbhilASavat yasyodaye puMsyabhilASaH striyAssamupajAyate dRDhatarakhadirAdikASThapravRddhajvAlAkalApajvalanavat, bahutarakAlAvasthAyI ciraprazAmyaH saMbhASaNasparzanendhanAbhivardhitassa strIvedaH / napuMsakavede'tivyAptivAraNAya mAtrapadam, sthitI hAsyamohanIyavat // napuMsakavedamAkhyAtipuMstrIsaMbhogaviSayakAbhilASotpAdakaM karma napuMsakavedaH |iti kaSAyapaJcaviMzatiH 51 / puMstrIti / pittazleSmodaye majjikAbhilASa:vat yasyodaye paNDakasya strIpuMsayorabhilASaH samudeti mahAnagaradAhadahanasannibhakarISakRzAnuvadantarvijRmbhamANadIptatarakaranikaro bahutarakAlaprazamaH sa napuMsakavedaH / strIpuruSavedayorativyAptivAraNAya puMstrIti / sthitI hAsyamohanIyasyeva / imAnyeva paJcaviMzatikarmANi vibhAgavAkyaghaTakakaSAyapaJcaviMzatipadagrAhyANItyAhaitIti / SoDazakaSAyA navanokaSAyAzceti militvetyarthaH / / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 tattvanyAyavibhAkare bhayamohanIyabhAvArtha - bhayanI utpattimAM asAdhAraNa kAraNabhUta karma 'bhayamohanIya." vivecana - jenA udayathI sanimitta ke animitta jIvane trAsane akasmAta AvI paDatA bhayane) pAme che, gabharAya che ane tathArUpa svasaMkalpathI jIvane Ihaloka-paraloka-AdAna-akasmAta-AjIvikA-maraNaapakIrti rUpa sAta prakArano bhaya thAya che, te "bhayamohanIya.' lakSaNa - "bhayotpAdaka asAdhAraNa kAraNatve sati karmanaM." padakRtya - parAghAtakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "asAdhAraNa' evuM pada mUkela che. potAnA sakala bhayanuM kAraNa evo artha levo. parAghAtakarmathI to bIjA evA sabhyone bhaya thAya che. A karmathI to potAne bhaya thAya che. Avo bhAva che. hAsyamohanIya mujaba baMne sthiti che. jugupsAmohanIyabhAvArtha - bIbhasta padArthanA avalokanathI pedA thayela dhRNAnA prayojakabhUta karma 'jugupsAmohanIya che. vivecana - je karmanA udayathI viSkA-vikRta mAMsa vagere bIbhatsa-dhRNAnA viSaya rUpa padArtho pratye jIva, jugupsA-dugacchavALo thAya che. athavA zubha ke azubha dravyaviSayaka vyalIka-asatya thAya che, te jugupsAmohanIya' evo artha che. A karmanI baMne sthiti hAsyamohanIya mujaba samajI levI. purUSavedabhAvArtha - mAtra strI saMbaMdhI saMbhogaviSayaka abhilASA-IcchAnuM utpAdaka karma 'puruSaveda.' vivecana - jema atyaMta kapharogIne kerI (khATI cIja)nI IcchA thAya che, tema je karmanA udaye aneka AkAravALI (saMkalpajanya paNa) strIo pratye saMbhogaviSayaka abhilASA thAya che. "puruSaveda' ghAsanI agninI javAlA sarakho che, ema artha samajavo. napuMsakavedamAM ativyAptinA vAraNa mATe "mAtra' padanuM grahaNa karela che. jema ghAsano pULo jaldI baLI jAya che ane bUjhI paNa jaldI jAya che, teno atyaMta sthira, satata saMbaMdha cAlato nathI, tema atyaMta jalatI puruSaveda rUpa mohanI Aga pratikAra pAmatAnI sAthe ja jaldI zAnta thaI jAya che. puruSavedanI utkRSTa sthiti-hAsyamohanIyanI mAphaka. jaghanya sthiti-ATha varSa sudhI. abAdhAkALaaMtarmuhUrta. strIvedabhAvArtha - kevala puruSa saMbaMdhI saMbhogaviSayaka abhilASAnuM utpAdaka karma 'strIveda." vivecana - pittadravyanA uchALAmAM jema mIThI cIjanI abhilASA thAya che, tema je karmanA udayathI nAnA AkAravALA (saMkalpajanya) puruSo pratye saMbhoganI abhilASA, strIone janme che. atyaMta majabUta khadira Adi lAkaDAothI vadhela vAlAnA samudAyavALA agninI mAphaka, ghaNA ghaNA kALa sudhI sthAyI, Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 62-3, pajhama: ziro 273 saMbhASaNa-sparzana Adi rUpa lAkaDAothI cAreya bAjuthI vadhela, lAMbA kALe zamanayogya te strIveda rUpI Aga che. napuMsakavedamAM ativyAptinA vAraNa mATe "mAtra pada che. strIvedanI baMne sthiti hAsyamohanIyanI mAphaka che. napuMsakavedabhAvArtha - strI-puruSa saMbaMdhI saMbhogaviSayaka abhilASAnuM utpAdaka karma "napuMsakaveda." A pramANe pacIsa kaSAyo che. | vivecana - pitta ane kaphanA udayamAM zIkhaMDanI abhilASAnI mAphaka, je karmanA udayamAM napuMsakane strI ane puruSanI abhilASA uge che. mahA nagaranA dAha mATe agni samAna, aMdaranA bhAgamAM vidyamAna atyaMta dIptivALA kaNIyAnA samudAyavALA sukAyelA chANAnA agninI mAphaka, ghaNA lAMbA kALe prazamayogya evo udayagata napuMsakaveda rUpa mahA mohanI Aga che. strIveda ane puruSavedamAM ativyAptinA vAraNa mATe "pustrI'-AvuM pada che. hAsyamohanIya mujaba baMne sthiti samajavI. vibhAgavAkyamAM rahela sola kaSAyo ane nava nokaSAyo maLIne pacIza kaSAyo "kaSAyapaMcaviMzati' padathI grAhya che. atha tiryaggatimAha tiryaktvaparyAyapariNatiprayojakaM karma tiryaggatiH / 52 / tiryaktveti / tiryaktvaparyAyapariNatiprayojakatve sati karmatvaM tiryaggaterlakSaNam, kRtyaM manujagativat, sthitI paJcendriyavat // tiryagAnupUrvIsvarUpamAha tiryaggatau balAnnayanahetukaM karma tiryagAnupUrvI / iti tiryagdvikam / 53 / tiryaggatAviti / balAttiryaggatinayanahetutve sati karmatvaM lakSaNam / manujAnupUrvyAdAvativyAptivAraNAya tiryagiti / sthiti ca paJcendriyavadeva / ime eva vibhAgavAkyaghaTaka tiryagdvikapadabodhye ityAha itIti // tiryaMcagati-- bhAvArtha - tiryakatvaparyAyanI pariNatimAM prayojaka karma tiryakragati." vivecana - "tiryakatvaparyAyanI pariNatimAM prayojaka hoya chate karmatva'-AvuM tiryagragatinuM lakSaNa che. manuSyagatinI mAphaka padakRtya jANavuM. paMcendriya mujaba baMne sthiti samajavI. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 tattvanyAyavibhAkare tiryaMcAnupUrvIbhAvArtha - balAtkArathI tiryaMcagatimAM laI javAmAM hetubhUta karma tiryagAnupUrvI'- A pramANe tiryaddhipha samajavuM. vivecana - "balA tiryagragatinayana hetutva viziSTa karmatva' lakSaNa che. manuSyanI AnupUrvI AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "tirya" AvuM pada che. paMcendriya mujaba baMne sthiti che. A pramANe vibhAgavAkyamAM "tiryaddhipha' pada che. ekendriyajAtinAma nirUpayati ekendriyavyavahArahetuH karma ekendriyajAtiH / asyA: sparzendriyameva / 54 / ekendriyeti / yadudayAdayaM pRthivIkAyikAdirekendriya iti saMjJAM labhate vyapadizyate ca, tAdRzaM karmetyarthaH / ekendriyavyavahArakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / dvIndriyajAtyAdivAraNAyaiketi / atra dravyendriyamaGgopAGganAmendriyaparyAptinAmasAmarthyAdbhavati / bhAvarUpantutattadindriyAvaraNakSayopazamasAmarthyAdbhavati, jAtinAma tu vyavahAranibandhanasamAnapariNatau nibandhanamiti bhAvyam / iyaM jAtiH kIdRzendriyavyavahAraprayojiketyAzaGkAyAmAhAsyA iti, paJcamyarthaH prayuktatvaM tathA caikendriyajAtinAmaprayuktaM sparzendriyamevetyarthaH, kevalasparzendriyApekSayA yo'yamekendriyavyavahArastatra prayojakamidaM karmeti bhAvArthaH / utkRSTA'sya sthitiH paJcendriyavat, jaghanyA tu devagativat // ekendriya jAtibhAvArtha - ekendriya tarIkenA vyavahAramAM hetubhUta karma "ekendriyajAti." A jAtimAM sparzanendriya che. (jAti eTale janma. ekendriya Adi zabda vyavahArayogya paryAyathI jIvonI utpatti-jAti, tarbhAvaekendriyatna Adi paryAyanA kAraNabhUta nAmakarmajAti.) 1. nanu vyavahArazzabdaprayogaH, tathA caikendriyAdizabdapravRttinibandhanabhUtajAtivipAkavedyakarmaprakRtirekendriyAdijAtiriti lakSaNArthaH, tacca na yuktaM zabdapravRttinimittatvena kvApi jAtyasiddheritarathA hAdipadapravRttinimittatayA haritvAdijAterapi siddhiH syAt tathApyekendriyAdizabdapravRttinimittatayA tAdRzajAtisvIkAre nArakAdivyavahAraniyAmakatayA paJcendriyatvavyApyanArakatvAdijAtisiddhau gatinAmno vaiyarthyApattezceti cenna, apakRSTacaitanyAdiniyAmakatayaikendriyatvAdijAtisiddheH, na tu zabdapravRttinimittatayA, sA ca jAtirekendriyAdivyavahAranibandhanA, lAghavAttannibandhanatayA ca jAtinAmasiddhiH / nArakatvAdikaM tu na jAtirUpam, tiryaktvasya paJcendriyatvAdinA sAGkaryAt / mAnuSatvAvacchedena paJcendriyatve tiryaktvAbhAvasAmAnAdhikaraNyasyaikendriyatvAvacchedena tiryaktve paJcendriyatvAbhAvasAmAnAdhikaraNasya sattvAt tadubhayasya ca tiryakapaJcendriyatvAvacchedena vRtteH, kintu sukhaduHkhavizeSopabhoganiyAmakapariNAmavizeSatayA nArakatvAdInAM tanniyAmakatvena gatinAmna AvazyakatvAditi // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 64, pazcama: jine 275 vivecana - je karmanA udayathI pRthvIkAyika Adi 'ekendriya' evI saMjJAne pAme che ane ekendriya tarIke vyavahArayogya bane che, tevuM karma 'ekendriya vyavahArakAraNatva viziSTa karmatva' evuM lakSaNa che. [zaMkA - vyavahAra eTale zabdaprayoga. tathAca 'ekendriya Adi zabdapravRtti nimittabhUta-jAtivipAka vedya (jJeya) karmaprakRti, ekendriya Adi jAti' evo lakSaNArtha che. te ThIka nathI, kema ke- koIpaNa ThekANe zabdapravRttinA nimittapaNAe gatinI siddhi thatI nathI. jo zabdanI pravRttimAM nimittanI apekSAe jAtinI siddhi mAnavAmAM Ave, to hari Adi zabdanI pravRttimAM nimittanI apekSAe haritva Adi rUpa jAtinI paNa siddhi thaI jAya ! to paNa ekendriya Adi zabdamAM pravRtti nimittanI apekSAe (tAdaza) tevI ekendriyatva Adi jAtinA svIkAramAM nAraka-deva-manuSya-tiryaMca AdinA vyavahAranA niyAmakapaNAe paMcendriyatvavyApya (alpadezavyApI) nArakatva Adi jAtinI siddhi thatAM gatinAmakarmanI vyarthatAnI Apatti Avaze ja ne ? samAdhAna apakRSTa caitanya Adi niyAmakapaNAe ekendriyatva Adi jAtinI siddhi che. zabdapravRttimAM nimittanI apekSAe ekendriyatva Adi jAtinI siddhi nathI ane te jAti ekendriya jAti vyavahAranibaMdhanabhUta che. lAghavanI apekSAe ekendriya Adi vyavahAra nibaMdhanapaNAe jAtinAma siddhi che. - paMcendriyatvavyApya nArakatva Adi jAti rUpa nathI, (tiryaktva AdinA jAtipaNAmAM bAdhaka saMka2 che. paraspara atyaMta abhAva samAna adhikaraNavALA baMneno eka ThekANe samAveza saMkara kahevAya che.) kema ketiryaktvanuM paMcendriyatva AdinI sAthe sAMkarya che. manuSyamAM tiryaktva choDIne paMcendriyapaNuM che. manuSyanI apekSAe tiryaMnA abhAvanuM sAmAnAdhikaraNya paMcendriyapaNAmAM che. ekendriyamAM paMcendriyapaNuM choDIne tiryakktva che. arthAt ekendriyanI apekSAe paMcendriyapaNAnA abhAvanuM sAmAnAdhikaraNya tiryaktvamAM che. tiryaktvanuM ane paMcendriyapaNAnuM tiryak paMcendriyapaNAnI apekSAe tiryak paMcendriyamAM vidyamAnapaNuM che. paraMtu sukha-duHkhavizeSa upabhoganiyAmaka viziSTa pariNAma rUpa narakatva Adi paryAyanA niyAmakapaNAe nAka Adi gati nAmanI AvazyakatA che.] 'ekendriya vyavahA2kA2Natva viziSTa karmatva 'ekendriya jAtinAma. (jAti hovAnA kAraNe pRthvI Adi bhedomAM ekendriyajAtinAma vyApaka che. ekendriyajAtinAma sivAya ekendriya saMjJAvyavahArano abhAva ja thaI jAya.) padakRtya-beIndriyajAti AdinA vAraNa mATe 'eka' evuM pada mUkela che. ahIM (1) dravyendriya, aMgopAMga nAma ane indriyaparyApti nAmanA sAmarthya (udaya)thI janma thAya che. (2) bhAvendriya, te te indriyAvaraNa kSayopazamanA sAmarthyathI janma thAya che. (3) jAtinAma, to ekendriya Adi vyavahAranibaMdhana bAhya viziSTa (vicitra) samAna pariNatimAM mukhya kAraNa che. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tattvanyAyavibhAkare [jAtinAmakarmanuM kArya ananya sAdhya ekendriyAdi vyavahArakAraNa pariNati rUpa che. arthAt jAtinAmakarmanA udayathI ja ekendriya AdinI samAna jAtivALA bIjA jIvonI sAthe sarakhI bAhya viziSTa pariNati, ekendriya Adi zabdavAcya che, ema avazya mAnavuM joIe.] A jAti kevI indriyavALAnA vyavahAramAM prayojaka che? to kahe che ke- "ekendriya jAtinAma prayukta (janya) sparzanendriya ja che, evo artha samajavo. kevaLa sparzanendriyanI apekSAe je A ekendriya vyavahAra che, temAM A prayojaka karma che, Avo bhAvArtha samajavo. utkRSTa sthiti-paMcendriya mAphaka, jaghanya sthiti-devagati mujaba. dvIndriyAdijAtinAma lakSayati dvIndriyavyavahArakAraNaM karma dvIndriyajAtiH / sparzarasane / trIndriyavyavahArasAdhanaM karma trIndriyajAtiH / sparzarasanaghrANAni / caturindriyavyavahAranidAnaM karma caturindriyajAtiH / sparzarasanaghrANacaDhUMSi / 55 / dvIndriyeti / dvIndriyavyavahArakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / kRtyaM pUrvavat / kIdRzendriyavyavahAre prayojakamityatrAha-sparzarasane iti, asyA ityanuSajyate, ziSTaM spaSTam / asyA utkRSTA sthitiraSTAdazasAgaropamakoTIkoTyaH, aSTAdazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA tu devagativat / trIndriyajAtinAmAcaSTe-trIndriyeti / lakSaNaM kRtyaJca pUrvavadeva / asyA vyavahAre nibandhanAnIndriyANyAha sparzeti, asyA ityanuSajyate / sthitI cAsyA dvIndriyajAtivat / caturindriyajAtinAmAkhyAti-caturindriyeti / spaSTaM lakSaNaM kRtyaJca / asyA vyavahAre nibandhanAnIndriyANyAha sparzarasaneti / sthitI ca dvIndriyajAtivat // beIndriya Adi jAtinAmalakSaNabhAvArtha - beIndriyavyavahAramAM kAraNa rUpa karma "beIndriyajAti." beIndriyajAti nAmajanya sparzana ane rasana" be Indriyo che. teIndriyavyavahAramAM sAdhanabhUta karma 'teIndriyajAti." teIndriyajAti nAmajanya "sparzana-rasana-dhrANa ema traNa indriyo che. caturindriyavyavahAramAM nidAnabhUta karma 'caturindriyajAti." A caturindriyajAtinAmajanya "sparzana-rasana-prANa-cakSu' ema cAra indriyo che. vivecana - beIndriyavyavahAra kAraNatva viziSTa karmatva e lakSaNa che. padakRtya pUrvanI mAphaka che. kevI indriyavALAnA vyavahAramAM prayojaka che? to kahe che ke- "sparzana rasanI be indriyo-beIndriyajAtijanya che, ema samajavuM. bAkI spaSTa che. utkRSTa sthiti-18 koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa-1800 varSa. jadhanya sthiti-devagati mujaba. 0 teIndriyavyavahAra kAraNatva viziSTa karmatva' teIndriya jAtinuM lakSaNa che ane padakRtya pUrva mujaba Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 55, 56, paJcamaH kiraNe 277 samajavuM. kevI indriyavALAnA vyavahAramAM prayojaka che ? to kahe che ke-A teIndriyajAtijanya 'sparzanarasana-prANa ema traNa indriyo che.' A te indriyanI baMne sthiti beIndriyanI mAphaka samajavI. - 0 'caturindriyavyavahAra kAraNatva viziSTa karmatva' caturindriyajAtinuM lakSaNa che. padakRtya pUrva mujaba samajavuM. kevI indriyavALAnA vyavahAramAM prayojaka che ? to kahe che ke-A caturindriyajAtijanya 'sparzanarasana-prANa-cakSu ema cAra indriyo che. A caturindriyanI baMne sthiti beIndriyajAtinI mAphaka samajavI. atha kukhagatyAdInyAha aprazastagamanaprayojakaM karma kukhagatiH / yathA kharoSTrAdInAm / svAvayavaireva svapIDAjanananidAnaM karma upaghAtanAma / zarIraniSThAprazastavarNaprayojakaM karma aprazastavarNanAma / yathA kAkAdInAm / zarIraniSThAprazastagandhaprayojakaM karma aprazastagandhanAma / yathA lazunAdInAm / zarIravRttyaprazastarasaprayojakaM karma aprazastasparzanAma / yathA babbulAdInAm / ityaprazastavarNacatuSkam / 56 / aprazasteti / aprazastagamanaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / yadvazena ca kharoSTraTolAdInAmivAprazastagamanamaGginAmupajAyate sA kutsitA vihAyogatiH kukhagatiH / narakagatyAdilakSyatAvyudAsAya lakSye kheti / zubhakhagatAvativyAptivAraNAyAprazasteti / sthitI ca paJcendriyavat / nidarzanamAha yatheti / upaghAtanAma nirUpayati - svAvayavaireveti / svazarIrAvayavaireva pratijihvAgalavRndalambakacauradantAdibhizzarIrAntarvardhamAnairyadudayAdupahanyate jantustadupaghAtanAmetyarthaH / zarIrAGgopAGgaghAtakaM svaparAkramavijayAdyupaghAtajanakaM vopaghAtanAmeti tattvArthabhASyam / asAtAdAvativyAptivAraNAya svAvayavaireveti / paJcendriyavadevAsya sthitI / aprazastavarNanAmAha-zarIraniSTheti / zarIraniSThAprazastavarNaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / aprazasto varNo'tibIbhatsadarzana:kRSNAdivarNaH / prazastavarNanAmnyativyAptivAraNAyAprazastAntam / pudgalaniSThAprazastavarNe karmaNo'prayojakatvenAprazastavarNanAmakarma phalAnumeyaM na bhavediti zarIraniSTheti / paJcendriyavadasya sthitI / aprazastavarNanAmakarmodayavato dRSTAntamAha yatheti / aprazastagandhanAmAcaSTe-zarIreti / kuthitamRtamUSakAdidurgandhatA'prazastagandhaH / ziSTaM sarvamaprazastavarNavat / paJcendriyavadasya sthitI nidarzanamAha yatheti / aprazastarasanAmAbhidhattezarIravRttIti / lakSaNaM pUrvavat sthitI ca / dRSTAntamAha yatheti / athAprazastasparzanAmAhazarIravRttIti / lakSaNaM spaSTaM kRtyaJca, sthitI pUrvavat dRSTAntamAha yatheti / vibhAgavAkye ta evAprazastavarNacatuSkapadenoktA ityAha itIti // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 tattvanyAyavibhAkare kukhagati AdinuM lakSaNabhAvArtha - azubhagamanamAM prayojaka karma 'kukhagati. jema ke-UMTa, gadheDA vagere kukhagativALA kahevAya che. potAnA avayavothI ja potAne pIDAnuM kAraNabhUta karma 'upaghAtanAma." zarIramAM rahela azubha varNamAM prayojaka karma 'aprazastavarNanAma." jema ke- kAgaDA Adi azubha varNavALA che. zarIramAM rahela azubha gaMdha prayojaka karma 'aprazastagaMdhanAma." jemake-lasaNa Adi azubha gaMdhavALA che. zarIramAM rahela azubha rasa prayojaka karma "azubharasanAma." jema ke-lIMbaDo Adi azubha rasavALA che. zarIramAM rahela azubha sparzaprayojaka karma 'azubhasparzanAma. jema ke-bAvala Adi azubha sparzavALA che. A pramANe aprazastavarNacatuSkarma samajavuM. vivecana - "aprazasta gamanaprayojatva viziSTa karmatva' e kukhagatinuM lakSaNa che. je karmanA udaye gadheDA-UMTa-Tola-ziyALa vagerenI mAphaka manuSya Adi zarIradhArIone cAla thAya che, te kutsita-niMdita vihAyogati "kukhagati che. narakagati AdimAM lakSyatAnA vyavaccheda mATe lakSyamAM "kha' evuM kahela che. zubhakhagatimAM ativyAptinA vAraNa mATe "aprazasta" evuM pada mUkela che. zubhakhagatimAM ativyAptinA vAraNa mATe "aprazasta' evuM pada mUkela che. paMcendriya mujabanI baMne sthiti che. 0 paDajIbha-galakaMbala (galavRMda-galAMkura-laMbakarasoLI-coradAMta) Adi zarIramAM vadhatA, potAnA zarIranA avayavothI ja, je karmanA udaye jaMtu haNAya che, te "upaghAtanAma Avo artha samajavo. bIjAo dvArA svazarIranA aMgopAMganA upaghAtajanaka athavA svaparAkrama (AtmabaLa) ane svavijaya AdinA upaghAtajanaka karma 'upaghAtanAma' ema tattvArthabhASya kahe che. asAtA Adi karmamAM ativyAptinA vAraNa mATe svAvayavaireva AvuM pada mUkela che. A karmanI baMne sthiti paMcendriya mAphaka samajI levI. 0 "zarIramAM rahela aprazastavarNa prayojakatva viziSTa karmatva' e azubha varNa nAmanuM lakSaNa che. aprazastavarNa atyaMta bIbhatsa darzanavALo kRSNa vagere varNa che. prazastavarNanAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "zarIraniSTha aprazasta" evuM pada mUkela che. pudgalaniSTha aprazastavarNamAM karmanuM aprayojakapaNuM hovAthI aprazastavarNanAmakarma, phaLa dvArA anumAna viSaya na bane ! eTalA mATe "zarIraniSTha' evuM pada mUkela che. A karmanI baMne sthiti paMcendriya mujabanI che. azubhavarNa nAmakarmanA udayavALA kAgaDA vagere che. aprazastagaMdhanAmazarIraniSTha aprazastagaMdha prayojakatva viziSTa karmatva' e azubha gaMdha nAmanuM lakSaNa che. jema ke-azubha gaMdhavALA lasaNa Adi. saDela-bharela uMdara vagerenI durgadha "aprazastagaMdha' bAkInuM sarva aprazastavarNanI mAphaka samajavuM. paMcendriya mujaba baMne sthiti ahIM vicAravI. aprazastarasanAmazarIraniSTha aprazastarasa prayojakatva viziSTa karmatva' e azubha rasa nAmanuM lakSaNa che. dA. ta. azubha rasavALA lIMbaDo vagere. pUrvanI mAphaka baMne sthiti che. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 57, paJcamaH kiraNe 279 aprazastasparza nAmazarIraniSTha aprazastasparza prayojakatva viziSTa karmatva' e aprazasta sparza nAmanuM lakSaNa che. padakRtya spaSTa che. pUrvanI mAphaka baMne sthiti che. dA. ta. azubha sparzanA udayavALA bAvala vagere A pramANe vibhAgavAkyamAM "aprazastavarNacatuSka pada kahela che. RSabhanArAcAdisaMhananAnyAha ubhayato markaTabandhAkalitAsthisaMcayavRttipaTTabandhasadRzAsthiprayojakaM karma RSabhanArAcam / ubhayato markaTabandhamAtrasaMvalitAsthisandhinidAnaM karma nArAcam / ekato markaTabandhaviziSTAsthisandhinidAnaM karmArdhanArAcam / kevalakIlikAsadRzAsthibaddhAsthinicayaprayojakaM karma kIlikA // parasparapRthasthitikAnAmasthanAM zithilasaMzleSanidAnakarma sevArtam / iti saMhananapaJcakam / 57 / ubhayata iti / ubhayato markaTabandhasaMvalitAsthisaMcayavRttipaTTasadRzAsthiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam atra tAdRzAsthimAtraprayojakatve satIti vAcyamanyathA vajrarSabhanArAce vyabhicArApatteH / nArAce vyabhicAravAraNAya paTTasadRzAsthIti / asyotkRSTA sthitirdvAdazasAgaropamakoTIkoTyaH, dvAdazavarSazatAnyabAdhA, paJcendriyavajjaghanyA / asya karmaNaH sthAne vajrasyArdhaM RSabhasyArdhaM nArAcasyArdhamiti kRtvA'rdhavajrarSabhanArAcanAma paThanti tattvArthabhASyakArAH / karmaprakRtigrantheSvatra paTTahInaM vajranArAcanAma paThitam / nArAcasaMhananamAcaSTeubhayata iti / ubhayato markaTabandhamAtrasaMvalitAsthisandhinidAnatve sati karmatvaM lakSaNam, vajrarSabhanArAcAdAvativyAptivAraNAya mAtrapadam / ardhanArAce vyabhicAravAraNAyobhayata iti / caturdazasAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH caturdazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA paJcendriyavat / ardhanArAcamAcaSTe-ekata iti / ekapArzvamAtrAvacchedena markaTabandhaviziSTAsthisaMdhinidAnatve sati karmatvaM lakSaNam / nArAcAdivAraNAyaikapArzvamAtrAvacchedeneti / ata eva mAtrapadamapi, SoDazasAgaropamakoTIkoTyo'sya parA sthitirabAdhA ca SoDazavarSazatAni jaghanyA paJcendriyavat / kIlikAmAha-kevaleti / kevalakIlikAsadRzAsthibaddhAsthinicayaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / vajrarSabhanArAce vyabhicAravAraNAya kevaleti / utkRSTA sthitirasyASTAdazasAgaropamakoTIkoTyaH, aSTadazavarSazatAnyabAdhA jaghanyA tu paJcendriyasyeva / atha sevArttamAkhyAtiparaspareti / parasparapRthaksthitikAnAmasthnAM zithilasaMzleSanidAnatve sati karmatvaM lakSaNam / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 tattvanyAyavibhAkare asya saMhananasyodaye sati jIvo nityameva snehAbhyaGgAdirUpAM parizIlanAmAkAMkSati / asyaiva ca sRpATiketi tattvArthe nAmAntaram / viMzatisAgaropamakoTIkoTya'sya parA sthitiH / varSasahasradvayaJcAbAdhA, jaghanyA paJcendriyavat / imAni saMhananAni audArikazarIra eva bhavanti / vibhAgavAkye'prathamasaMhananazabdavAcyAnyetAnyevetyAha itIti // - | RSabhanArAca Adi saMhananonA lakSaNobhAvArtha - be bAjue markaTabaMdhathI yukta hADakAonA samudAyamAM rahenAra pATAnA baMdha sarakhA hADakAmAM prayojaka karma 'RSabhanArAca." be bAjue markaTabaMdha mAtrathI yukta hADakAnA anusaMdhAnamAM kAraNabhUta karma "nArAca. eka bAjuthI markaTabaMdhathI viziSTa hADakAnA anusaMdhAnamAM kAraNabhUta karma "ardhanArAca.' kevala khIlI sarakhA hADakAnI sAthe bAMdhela hADakAnI viziSTa racanAmAM prayojaka karma 'kIlikA." paraspara judI sthitivALA hADakAonA DhIlA saMbaMdhamAM kAraNabhUta karma "sevArta." A pramANe saMhanAnapaMcaka che. vivecana - baMne bAjuthI markaTabaMdhathI yukta asthinA saMcayamAM rahenAra paTTabaMdhasadaza "asthiprayojakatva viziSTa karmatva' e RSabhanArAzanuM lakSaNa che. ahIM "tAdaza asthi mAtra prayojatve sati' ema bolavuM. jo ubhayato markaTabaMdha saMvalita asthisaMcayavRtti paTTasadaza asthiprayojakatva viziSTa karmatva-ema bolavAmAM Ave, to vajaRSabhanArAcamAM ativyApti rUpa vyabhicAranI Apatti AvI jAya ! nArAcamAM ativyAptinA vAraNa mATe "paDhabaMdha sadazAsthi evuM pada mUkela che. A saMghayaNamAM mAtra khIlI nathI. e sivAya baMne bAjue markaTabaMdhathI bAMdhela be hADakAo pATAnA AkAravALA trIjA hADakAthI vIMTAyela che. te RSabhanArAcanuM prayojaka karma paNa "RSabhanArAca' nAma kahevAya che. A karmanI utkRSTa sthiti-bAra koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa-bAraso varSa. jaghanya sthitipaMcendriya mujaba. A karmanA sthAnamAM vajano ardhabhAga, RSabhano artha ane nArAcano ardha-ema karIne "ardhavajarSabhanArAca' nAma. AvA nAmavALuM saMhanana tattvArthabhASyakAra kahe che. [ardhavajrarSabhanArAcanAmanu vajrarSabhanArAracanAma/kila sarveSAM vajrasyArdhaM RSabhasyA) nArAcasyArdhamiti bhASyakAramatam / karmaprakRtigrantheSuvajranArAcanAmaivaM paTTahInaM paThitaM kimatra tattvamiti sampUrNAnuyogadhAriNaH kvacit saMvidrate ardhagrahaNAd vA RSabhama hInaM vyAkhyeyam / ] Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 57, paJcamaH kiraNe = nArAcasaMhanana 281 'ubhayathI markaTabaMdha mAtra saMvalita asthisaMdhinidAnatva viziSTa karmatva' e nArAcasaMhananuM lakSaNa che. vajrarSabhanArAca AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'mAtra' pada mUkela che. ardhanArAcamAM ativyApti rUpa vyabhicAranA vAraNa mATe 'ubhayataH' A pramANe kahela che. A karmanI utkRSTa sthiti-cauda koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa-caudazo varSa. jaghanya sthitipaMcendriyanI mAphaka. A saMghayaNamAM kevala markaTabaMdha ja che. khIlI nathI ane RSabhasaMjJAvALo pATo nathI. tenA kAraNabhUta karma 'nArAca' kahevAya che. ardhanArAca eka pArzva mAtranI apekSAe markaTabaMdha viziSTa astinI saMdhinidAnatva viziSTa karmatva' e ardhanArAcanuM lakSaNa che. nArAca AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'eka pArzva mAtrAvaccheda' A pramANe pada mUkela che. ethI ja 'mAtra pada paNa che. A karmanI utkRSTa sthiti-sola koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa-solaso varSa. jaghanya sthitipaMcendriya mujaba. ardhanArAcasaMghayaNamAM eka bAjuthI markaTabaMdha ane bIjI bAjuthI khIlI hoya che te ardhanArAca, te kAraNabhUta karma 'ardhanArAya.' kIlikA 'kaivala kIlikAsardeza asthinI sAthe bAMdhela hADakAnI saMdhi-viziSTa racanA prayojakatva viziSTa karmatva' e kIlikAnuM lakSaNa che. vajrarSabhanArAcamAM ativyApti rUpa vyabhicAranA vAraNa mATe 'kaivala' AvuM pada mUkela che. A karmanI utkRSTa sthiti-aDhAraso koDAkoDI sAgaropama. abAdhAkALa-aDhAraso varSa. jadhanya sthitipaMcendriya mujaba. ahIM khIlI mAtrathI bAMdhela hADakAM ja hoya che. tenuM kAraNabhUta karma 'kIlikA' kahevAya che. sevArtA 'paraspara judI-alaga sthitivALA hADakAonA zithila saMbaMdha nidAnatva viziSTa karmatva' e sevArtAnuM lakSaNa che. A saMghayaNano udaya thavAthI jIva roja telamAlIza vagere sevA caMpInI icchA kare che. A chevAsaMghayaNamAM paraspara cheDAnA sparza rUpa sevAne pAmela hADakAM hoya che. je saMghayaNa tela, ghI vagere dravya sahitanuM bhojana-telathI mAlIza-pagacaMpI sevA rUpa-vAraMvAra abhyAsa rUpa parizIlananI apekSA rAkhe che, sevArda che. tenuM kAraNabhUta karma 'sevArtta. A sevArdanAmakarmanuM bIjuM nAma 'sUpATikA' tarIke tattvArthabhASyamAM prasiddha che. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [sUpATikA nAma, be agrabhAga-cheDAthI saMgata je cAmaDI-nasa-mAMsathI avabaddha je hADakAM, te 'sUpATikA' kahevAya che. sUpATikA eTale phalasaMpuTa. jema phalakasaMpuTamAM be pATIyA paraspara sparza mAtrathI rahe che, tema A saMghayaNamAM paraspara aDIne hADakAM rahe che.] 282 A saghaLAMya saMghayaNo audArikazarIramAM ja loDhAno pATo, loDhAnI khIlI ane loDhAnA markaTabaMdhathI baMdhAyela kamADanI mAphaka hoya che. atha nyagrodhaparimaNDalAdisaMsthAnAnyAha nAbherUrdhvaM vistRtibAhulyasallakSaNanidAnaM karma nyagrodhaparimaNDalam / nAbhyadhobhAgamAtrasya pramANalakSaNavattvaprayojakaM karma sAdiH / salakSaNapANyAdimattve sati nirlakSaNavakSaHprabhRtimattvaprayojakaM karma kubjaM / 58 / I 1 nAbherUrdhvamiti / nAbherUrdhvamevetyarthaH / yathA nyagrodho vRkSa upari saMpUrNAvayavo'dhastu hInastathedamapi karma nAbherupari vistArabahulasya saMpUrNalakSaNAdimattvasya cAdhastaddhInas zarIrasya prayojakamiti bhAvaH / nAbherUrdhvabhAgamAtrAvacchedena vistRtibAhulyasallakSaNanidAnatve sati karmatvaM lakSaNam / samacaturasrasaMsthAnavAraNAya nAbherUrdhvabhAgamAtrAvacchedeneti / nAbherUrdhvanikhila-bhAgamAtrAvacchedenetyapi vAcyaM tena yatkiJcitpANyAdInAM vistRtibAhulyasallakSaNaprayojake kubjanAmakarmaNi nAtivyAptiH / sthitI carSabhanArAcavat / sAdimAcaSTe - nAbhyadhobhAgeti / yena nAbheradhastAdeva sarve'vayavAH samIcInena lakSaNena ca yutAstadityarthaH / nAbhyadhassarvabhAgamAtrAvacchedena supramANalakSamavattvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM samacaturastre'tivyAptivAraNAya nAbhyadhassarvabhAgamAtrAvacchedeneti / idameva sAcisvAtizabdAbhyAM vyavahriyate / sthitI tu nArAcasaMhananavat / kubjamabhidhatte -salakSaNeti / yataH kandharAyA uparitanAvayavA hastapAdaJca samacaturasralakSaNayuktaM adhastanakAyastu lakSaNavisaMvAdI tatkarma kubjam / salakSaNapANyAdimattve sati nirlakSaNavakSaHprabhRtimattvaprayojakatve sati karmatvam / AdinA pAdakandharoparitanA avayavA grAhyAH prabhRtinA ca tadbhinnAH / huNDe'tivyAptivAraNAyAdyaM satyantaM, samacaturasrAdAvatiprasakti-vAraNArthaM dvitIyaM satyantam / pANyAdimattvaJca prayojakatAsambandhena / ardhanArAcasaMsthAnavadasya sthitI // nyagrodhaparimaMDala Adi saMsthAno bhAvArtha - nAbhithI u52nA bhAgamAM ja vistArathI vizALatA ane zubha lakSaNamAM nidAnabhUta karma 'nyagrodhaparimaMDala. ' Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 58, paJcamaH kiraNe 283 nAbhithI nIcenA bhAgamAM zubha-pramANa lakSaNasaMpannatAmAM prayojakabhUta karma "sAdi:.' lakSaNavaMta hAtha vagerevALA banavAmAM ane lakSaNa vagaranA chAtI vagerevALA banavAmAM nimitta karma "kunja." | vivecana-vyagrodhaparimaMDala'jema vaDanuM jhADa upara saMpUrNa avayava(vizAlA zAkhA)vALuM che ane nIcethI hIna che, tema A karma paNa nAbhithI uparanA bhAge vistAra-ghaNA, saMpUrNa lakSaNa AdinuM ane nIcenA bhAge lakSaNarahita zarIranuM prayojaka che. nAbhinA UrdhvabhAganI apekSAe "vistRtabahulatA-sulakSaNanA nidAnatva viziSTa karmatva' e jagodhaparimaMDalanuM lakSaNa che. samacaturaasaMsthAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe "nAbhejharvabhAgamAtrAvaracchedena' A pramANenuM pada che. nAbheRdhvanikhilabhAgamAtrAvacchedena. ema paNa kahevuM. tethI yatkiMcit hAtha vagerenA vistAra bAhulya-sulakSaNanA prayojaka "kunjanAma' karmamAM ativyApti nathI. RSabhanArAcanI mAphaka baMne sthiti samajavI. sAdisaMsthAnaje karmathI nAbhithI nIcenA saghaLA avayavo, zubha lakSaNathI yukta-pUrvakathita pramANayukta thAya, te karma "sAdi. nAbhinA nIcenA sarvabhAganI apekSAe, supramANa-lakSaNanuM prayojakapaNuM ane karmapaNuM e sAdinuM lakSaNa che. "samacaturasa'mAM ativyAptinA vAraNa mATe "nAbhiadhaHsarvabhAgamAtrAvacchedana.' A "sAdi saMsthAna ja sAci ane svAti zabdathI vyavahAraviSaya thAya che. privacanavedIo sadino artha zAlmalI vRkSa kare che, kAraNa ke-teno skaMdha atyaMta lAMbo, uparanA bhAge tadanurUpa vizALatA nathI.] nArAcasaMhananI mAphaka baMne sthiti jANavI. kunnasaMsthAnaje karmanA udayathI kaMThanA uparanA avayavo ane hAtha-paga samacaturasanA lakSaNa jevA lakSaNathI yukta (pUrvokta pramANasaMpanna), kaMdharAthI kAyAno nIceno bhAga-chAtI-peTa vagere, lakSaNathI visaMvAdI-lakSaNa vagarano, (TUMko, vikAra pAmela, peTano madhyabhAga, koTho) thAya, te karma 'kunja' kahevAya che. "lakSaNavaMta hAtha vagere saMpAdakatva viziSTa nirlakSaNa pakSa prabhUti prayojakatva viziSTa karmatva' e kunjanuM lakSaNa che. AdithI paga ane kaMdharAnA uparanA avayavo prakRtipadathI tenAthI judA avayavo levA. "huMDakamAM ativyAptinA vAraNa mATe prathama satyanta "salakSaNa pANi Adi matte sati' evuM pada mUkela che. "samacaturaDha AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe bIjuM sati aMta nirlakSaNavakSaH prakRtimattva prayojakatve sati ema pada mUkela che. ahIM prayojakatA saMbaMdhathI pANi Adimattva samajavuM. arthAt prayojakatA saMbaMdha avacchinna pANi Adimattvaprayojakatva viziSTa karmatva che. ardhanArAcasaMhananI mAphaka banne sthiti che. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 tattvanyAyavibhAkare vAmanaM huNDaJcAbhidhatte etadvaiparItyahetuH karma vAmanam / sarvAvayavAzubhatvanidAnaM karma huNDam / iti paJcasaMsthAnAni / ete pApAnubhavaprakArAH / 59 / etaditi / nirlakSaNapANyAdimattve sati salakSaNavakSaHprabhRtimattvaprayojakatve ca sati karmatvaM lakSaNam / samacaturasrAdau sAdyAdau krameNa vyabhicAravAraNAya satyantadvayaM / kIlikAvadasya sthitI / huNDamAha-sarveti / sarvAvayavAzubhatvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / azubhanAmakarmaNyativyAptivAraNAya sarveti / yadyazubhapadenAtra lakSaNavistArAdirgRhyate tadA nAzubhanAmakarmaNyatiprasaktiH kintu nyagrodhAdAveveti bodhyam // sthitI ca sevArttavat / itIti / vibhAgavAkyAntargatAprathamasaMsthAnazabdavAcyAnIti zeSaH / imAni dvayazItividhAni pApakarmANi prANAtipAtAdihetubhirbaddhana jIvanAnubhUyante ityAha eta iti / dvayazItividhAHkarmavizeSA ityarthaH // vAmana-huDakasaMsthAnabhAvArtha - te kusaMsthAnathI viparItatAnA hetubhUta karma "vAmana.' sarva azubha avayavonA azubhapaNAmAM kAraNabhUta karma "huMDaka." A pramANe pAMca saMsthAno che. A badhA bhedo pApanA anubhavanA prakAra rUpa che. vivecana - (lakSaNa vagaranA hAtha vagere) nirlakSaNapANiAdimattva prayojakatve sati, salakSaNa vakSaH (lakSaNavaMta chAtI vagere) prakRtimattva prayojakatve sati karmatva' e vAmananuM lakSaNa che." samacaturasa AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "nirlakSaNapANiAdimattva prayojatve sati evuM pada mUkela che. "sAdi AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "salakSaNavakSa:prabhUtimattva prayojakatve sati' evuM pada rAkhela che. kalikAnI mAphaka baMne sthiti che. sarva avayava azubhatva prayojatve sati karmatva' e huMDakanuM lakSaNa che. azubhanAmakarmamAM ativyAptinA vAraNa mATe "sarva evuM pada che. jo azubha padathI lakSaNavistAra Adi grahaNa karAya che, to azubhanAmakarmamAM ativyApti nathI. paraMtu nyagrodha AdimAM ja che, Ama jANavuM. sevArtAnI mAphaka baMne sthiti ahIM samajavI. vibhAgavAkyanI aMdara rahela aprathama saMsthAna zabdathI vAcca che. prANAtipAtAdi rUpa hetuothI bAMdhelA A vyAzI prakAranA pApakarmo jIvathI anubhavAya che. pApahetUn darzayati pApabandhahetavastu prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahAprazastakrodhamAnamAyAlobharAgadveSa-kalahAbhyAkhyAnapizunatA'ratiratiparaparivAdamAyAmRSAvAdamithyAtvazalyAni / itipApatattvam / 60 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 59, 60, paJcamaH kiraNe 285 pApabandhahetavastu iti / niyatapulliMgo hetuzabdaH / yadyapi jIvasyAzubhadhyavasAyaviziSTA vAkkAyamanasAmazubhavyApArA bandhahetavastathApi tAneva vizeSato darzayati, yadvA vyApArasya zubhAzubhatvaM na zubhAzubhakarmakAraNatvena, zubhayogasyApi jJAnAvaraNAdibandhahetutvAbhyupagamAt / kintvazubhapariNAmanirvRttatvAdatastAne vAha prANAtipAtetyAdinA / prANAnAmatipAto vinAzaH pAtanaM zAtanaM vA pramattayogAdravyato bhAvatazca / mRSAvAdo vidyamAnasyApalApaH, avidyamAnaprakAzanaM zAstrapratiSiddhavAganuSThAnaJca / adattAdAnaM, parairadattasya parigRhItasya vA padArthasArthasya svecchayA grahaNaM dhAraNaJca / maithunaM mohakarmodayAdudbhUtatIvrakAyAdipariNAmayoH strIpuMsayomithunabhAva: parasparA''zleSaH sukhopalambhakaH / parigraho bAhyAbhyantareSu lobhAnuraktacittavRttyA abhilASaH / aprazastAH krodhamAnamAyAlobharAgadveSAH, prazastAstvete na pApAnukUlAH / kalaho rATiH, abhyAkhyAnaM prakaTamasaddoSAropaNaM pizunatA daurjanyam, mohanI yodayAccittodvego'ratistatphalA viSayeSu mohanIyodayAdyA cittAbhiratiH sA'ratiratiH, paraparivAdaH paranindA, mAyayA saha mRSA mAyAmRrSA, mithyAtvazalyaJca, anekadhA prANigaNazalanAcchalyaM, mithyAtvaM tattvAzraddhAnaM, tadeva zalyaM / ete dvayazItividhapApakarmaNAM hetavaH / iti pApatattvamavasitamityAhetIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM pApatattvanirUpaNo nAma paJcamaH kiraNaH // pApanA hetuobhAvArtha - pApanA baMdhanA hetuo to prANAtipAta-mRSAvAda-adattAdAna-maithuna-parigraha-aprazasta o5-maan-maayaa-mom-raag-dvess-sh-smyaannyaan-pishuntaa-timti-52-5rivaah-maayaamRssaavaahmithyAtvazalya." pApatattva samApta thAya che. vivecana - ahIM hetu zabda niyata (ajahatu) liMgavALo che. jo ke jIvanA azubha adhyavasAyaviziSTa mana-vacana-kAyAnA azubha vyApAro baMdhanA hetuo che, to paNa te baMdhahetuone ja vizeSathI darzAve che. athavA vyApAranuM zubha ane azubhapaNuM zubhAzubha karmanI kAraNatAnI apekSAe nathI, kema ke-zubha yoga paNa jJAnAvaraNa Adi (azubha) baMdhano hetu che ema svIkAra karela che paraMtu yoganuM azubhapaNuM vAstavika rIte - azubha AzayathI nirmita baneluM che. 1. mAyAmRSAvAdo'yaM tRtIyakaSAyadvitIyAzravasaMyogarUpaH upalakSaNo'yamevaMvidhasarvasaMyogAnAm / veSAntarabhASAntarakaraNena paravaJcanarUpovA bodhyaH // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tattvanyAyavibhAkare [tathApi, pApasthAnaka rAga vagere prazasta AzayathI sevAtAM puNyabaMdha thAya che. jema ke-deva-guru-dharmamAM je rAga te prazasta che, kaMcana-kAminI AdimAM je rAga te aprazasta che.] azubha pariNAmathI banelA te pApa rUpa sthAnakone prANAtipAta' ityAdi padothI kahe che. prANAtipAta - dravyathI ane bhAvathI pramAda sahita-yogathI jIvonA prANono nAza (prANathI viyoga) karavo. mRSAvAda - vidyamAna vastune chUpAvavI, avidyamAna vastune jAhera karavI ane zAstramAM niSedha karela bhASAprayoga karavo. adattAdAna - bIjAoe nahi Apela vastu levI, bIjAoe corelA padArthasamudAyane svecchAthI levo ane dhAravo. maithuna - mohanIyakarmanA udayathI pedA thayela tIvra (ati USNa-ujha) kArya Adi pariNAmavALA strI ane puruSanI sukhadAyaka-paraspara AzleSa rUpa kriyA. parigraha - bAhya ane atyaMtara padArthono lobha rUpa anurAgathI yukta cittavRttithI abhilASA. aprazasta krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa rUpa pApasthAno che, paNa prazasta krodha-mAna-mAyA-lobharAga-dveSa pApane anukULa (janaka) nathI. kalaha - kajIyo, yuddha. abhyAkhyAna - khoTuM tahomata, khoTuM kalaMka caDAvavuM. pizunatA - cADIyApaNuM, krUratA, durjanatA, mUrkhatA. rati - viSayo pratye mohanIyanA udayathI je cittamAM prIti te rati athavA arati phaLavALI rati-arati viziSTa rati. arati - mohanIyanA udayathI cittamAM udvega-aprIti. paraparivAda - pArakI niMdA. mAyAmRSAvAda - mAyAnI sAthe mRSA. (A mAyAmRSAvAda, trIjA kaSAya ane bIjA AzravanA saMyoga rUpa che. AvA prakAranA sarva saMyoganuM A pada, upalakSaNa che. athavA bIjo veSa-bIjI bhASA karavA dvArA parane ThagavA rUpa mAyAmRSAvAda che-ema jANavuM.) mithyAtvazalya - aneka prakAre prANigaNane zalana-du:khamAM laI janAra hovAthI jhera-astra rUpa-kaMTaka rUpasaMkaTa rUpa mithyAtvazalya. mithyAtvazalya - tattvanI azraddhA, te rUpa zalya mithyAtvazalya. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH kiraNe 287 A aDhAra pApasthAnako byAzI prakAranA pApakarmonA hetuo che. A pramANe pApatattva ahIM pUrNa thAya che. -: prazasti : iti tapogacchanabhomaNi zrImad vijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImad vijayakamalasUrIzvara caraNakamalamAM sthApita bhaktibharavALA teozrInA paTTadhara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmanI (vyAkhyA) TIkAmAM 'pApatattvanirUpaNa'vALuM pAMcamuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM pAMcamA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. * iti pAMcamuM kiraNa Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha SaSThaH kiraNaH nanu nirUpitaM puNyapAparUpaM karma, samprati tadanantaramuddiSTa Asravo nirUpaNIyaH / tatra sa kiM svarUpo jIvo vA tatparyAyo vA ajIvo vA tatparyAyo vA syAt, cetanAcetanAtmaka padArthadvayAtiriktasyAbhAvAt, jIvatatparyAyAnyatararUpatve jIva eva, ajIvatatparyAyAnyatararUpatve cAjIva eva bhavedityAzaGkAyAM lakSaNaM nirUpayan padArthaM sUcayati zubhAzubhakarmagrahaNaheturAzravaH / 1 / zubhAzubheti / zubhAzubharUpe ye karmaNI puNyapApAtmake'STavidhe, tayoryadgrahaNamupAdAnaM bandhAtmakaM tatra hetuH sAkSAtkAraNaM zubhAzubhAdhyavasAyavizeSaH paramparAkAraNaJcendriyakaSAyAvratayogakriyAH, dvividho heturAsravapadArtha ityarthaH / tathA ca pratikSaNaM karmagrahaNavyApRtasvabhAvatvAdbhavasthajIvasyAvazyaM kenaciddhetunA bhAvyaM, nirhetukasya kAryasyAnutpatteH / tathA ca sati yastatra hetuH sa AzravaH, sa cArhadarcanavandanasarvaviratitapaHsvAdhyAyavItarAgapraNidhAnadharmadhyAnAdiprazastAnuSThAnAt prANAtipAtamRSAvAdakaSAyAdyaprazastakarmabhyazca bhavati, bhavati hi yathAkramaM satkRtyAsatkRtyAbhyAmasatorapi zubhAzubhAdhyavasAyAdirUpayoH zubhAzubhAzravayorAvirbhAvaH, satozca vRddhiriti bhAvArthaH, nanu zubhAzubhakarmaNAmAdAnAtmakasya bandhasya kAraNamAzrava ityAyAtaM, tacca na saMbhavati, bandhAbhAve AzravAsaMbhavAdanyathA muktasyApi tadApatteH / yadyAsravamantareNApi bandha iSyate tarhi kathamAzravasya bandhahetutvaM tadabhAve'pi jAyamAnaM prati tasya hetutvAsambhavAditi cenmaivam, ubhayorapyanyo'nyaM kAryakAraNabhAvAbhyupagamAt, na ca tarhi bandhAbhAve nAzravastadabhAve ca na bandha iti parasparAzrayaprasaGga iti vAcyam, bandhAzravayoH kAryakAraNabhAvapravAhasyAnAditayottarottaraM prati pUrvapUrvasya kAraNatvAbhyupagamena tadanavakAzAt, Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, SaSTha kiraNe 289 bIjAGkarayoH kAryakAraNabhAvavat / nanu bandhAsravayoretAvatA samataiva syAnna tu vizeSastathA cA''zravahetubandha ityapi bandhasya lakSaNaM syAnna caitadasti, kaSAyAdyanuviddhasya jIvasya nUtanakarmapudgalaiH saha sambandho bandha iti lakSaNazravaNAditi cenna, zarIrasya snehAbhyaGgAdreNusaMzleSavadAsravasyotpattyanantarameva bandhahetutvAt, na caivaM bandhasya sAkSAdAzravaM prati hetutvaM, kSetrakAlAdisahakAryapekSayodayAvasthAprAptasyaiva karmaNo'rthakriyAkAritvAt, na tu baddhamAtreNAsravaM janayitumalam / so'yamAtravaH pUrvaM dvicatvAriMzadvidhaH proktaH / tatra yadyapi manovAkkAyAnAM zubhAzubharUpA ye vIryAntarAyakSayopazamajanyA vIryaprANotsAhaparAkramaceSTAzaktisAmarthyAdizabdavAcyA yogAsta evAsravAH, tatra kAyAtmapradezapariNAmo'zubho hiMsAsteyAbrahmAdirUpaH, etadviparItazzubho gamanAdikriyAhetuH kAyayogaH / bhASAyogyapudgalAtmapradezapariNAmo'zubhassAvadhAnRtaparuSapizunAdirUpaH, zubha etadviparItarUpo vAgyogaH / manoyogyapudgalAtmapradezapariNAmo'zubho'bhidhyAvyApAdeAsUyAdirUpaH, zubhazcaitadviparItarUpo manoyoga iti, tathApi vivakSAbhedAdvicatvAriMzadvidhAH proktAH / ayamAzravassakaSAyasyAkaSAyasyApi bhavati, tatrAkaSAyasya vItarAgasyaikasamayasthitikakarmaNa evAsravo bhavati, sakaSAyasya mithyAdRSTyAdisUkSmasamparAyAntasya tu saMsAraparibhramaNakAraNakarmaNa evAsravo bhavatIti bodhyam / yadyapIndriyakaSAyAvratayogAnAM kriyAsvabhAvAnativRtteH kriyAvacanenaivaiSAM gatArthatA, vyApArAbhAva indriyAdInAmakiJcitkaratvAt, tathApi kriyAsvabhAvatvameteSAM na niyataM, nAmasthApanAdravyendriyAdau kriyAbhAvAt, yadvA naivamekAntatastAni kriyAsvabhAvAnyaveti, kintu dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnyAtsyAkriyAsvabhAvAnativRttiH, paryAyArthikaguNabhAve dravyArthikaprAdhAnyAtsyAtkriyAsvabhAvAtivRttiriti / zubhAzubhAzravapariNAmAbhimukhatvAdindriyakaSAyAvatAnAM dravyAsravatvaM, bhAvAsravaH karmAdAnaM, tacca paJcaviMzatikriyAbhirAsravati karmetyetadarthamindriyakaSAyAvatAnAmupAdAnam // AzravanirUpaNa nAmaka chaThuM kiraNa puNya ane pApa rUpa karmanuM nispaNa thaI gayuM. have tenA pachI uddezagraMthamAM gaNAvela Azravatattvane 4 // che. zaMkA - te Azravatattva zuM jIvasvarUpI che ke jIvaparyAyasvarUpI che ? athavA ajavasvarUpI che ke ajIvaparyAyasvarUpa che ? kema ke-cetana ke acetana rUpa be padArthothI judA padArthano abhAva che. jo Azravatattva jIva ke ajIvano paryAya hoya, to jIva ja kahevAya, athavA jo ajIva ke ajIvaparyAya rUpa hoya, to ajIva ja bane ne? AvI zaMkAnA samAdhAnamAM AzravatattvanuM lakSaNa jaNAve che. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 tattvanyAyavibhAkare bhAvArtha - zubha-azubha karmanA grahaNamAM je hetu, te "Azrava kahevAya che. vivecana-puNya-pApa rUpa ATha prakAranA je zubhAzubha karma che, te baMne prakAranA karmanuM baMdha rUpe upArjana che. temAM je hetu eTale viziSTa zubhAzubha adhyavasAya sAkSAt kAraNa che. Indriya, kaSAya, avrata, yoga ane kriyA e paraMparAkAraNa che. A be prakArano hetu AzravapadArtha kahevAya che. - sUtrArthanI upapattisamaye samaye saMsArI jIvano karyagrahaNanA vyApArano svabhAva hovAthI avazya koI ne koI karyagrahaNamAM hetu hovo ja joIe, kema ke-hetu vagara kArya utpanna thatuM nathI. arthAt tyAM-karmagrahaNamAM je hetu, te "Azrava.' zrI jinezvaradevanI pUjA-vaMdana, sarvavirati, tapa, svAdhyAya, vItarAganuM dhyAna, dharma-dhyAna Adi prazasta anuSThAnathI ane jIvahiMsA, asatyabhASaNa, kaSAya Adi aprazasta kriyAothI Azrava thAya che. satuM kartavya ane asatuM kartavyathI avidyamAna paNa zubhAzubha adhyavasAya rUpa zubhAzubha Azravano AvirbhAva thAya che ane vidyamAna zubhAzubha adhyavasAya rUpa AzravamAM vRddhi thAya che. jema koI sarovaramAM nALA dvArA nirmaLa ke gaMdu pANI dAkhala thAya che, tema jIvamAM sArA ke kharAba karma dAkhala thAya che. jIva eka sarovara che, pAMca indriyo vagere enAM nAnAM che ane karma e pANI che. ApaNe je zubhAzubha karma karIe, te karma rUpa jaLa indriyAdi nALAM dvArA jIvamAM dAkhala thAya che. sArAM karmanA AzravathI puNya ane kharAba karmanA AzravathI pApa baMdhAya che. zaMkA - ApazrInA uparanA kathanathI "zubhAzubha karmonA prahaNa rUpa baMdhanuM kAraNa Azrava che ema phalita thAya che te saMbhavita nathI, kAraNa ke-baMdhanA abhAvamAM Azravano asaMbhava che. jo baMdhanA abhAvamAM Azrava mAnavAmAM Ave, to nibaMdhamuktamAM AzravanI Apatti Avaze. jo Azrava sivAya paNa baMdha mAnavAmAM Ave, to AzravamAM baMdhanuM hetupaNuM kevI rIte? kema ke-AzravanA abhAvamAM paNa pedA thatA baMdha pratye AzravanA hetupaNAno asaMbhava che. barobara che ne? samAdhAna - Azrava ane baMdhano paNa paraspara kArya ane kAraNabhAvano svIkAra hoI uparokta kathana barobara nathI. zaMkA - jo Ama che, to baMdhanA abhAvamAM Azrava nathI ane AzravanA abhAvamAM baMdhano abhAva hoI anyonya AzrayanAmaka doSanI Apatti AvI jAya ne? samAdhAna - bhAI ! ahIM anyonyAzraya nAmaka doSano avakAza nathI, kema ke-baMdha ane Azravano kArya-kAraNabhAvano pravAha anAdi hoI uttarottara pratye pUrvapUrvanI kAraNatAno svIkAra che. dA. ta. jema bIja ane aMkurano kArya-kAraNabhAva, arthAt jema bIja pratye aMkura kAraNa che ane bIja kArya che, jayAre aMkura pratye bIja kAraNa hoya tyAre aMkura kArya che, ema ahIM paNa paraspara kArya-kAraNabhAva anAdino che ema samajavuM. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, SaSTha kiraNe 291 zaMkA - AvA pratipAdanathI to baMdha ane Azrava baMne samAna thaI jAya che, bhinnatA nathI dekhAtI, to Azravano hetu baMdha che, ema baMdhanuM lakSaNa thaI jaze ne? Ama to nathI kahevAtuM, paraMtu kaSAya AdithI kaluSita jIvano navIna karmapudgalonI sAthe saMbaMdha e ja baMdha che, AvuM lakSaNa saMbhaLAya che, to ApanuM pratipAdana ThIka kevI rIte kahevAya ? samAdhAna - baMdha pratye Azrava hetu che. eTale cIkaNI vastunA lepavALA zarIranA dhULanA saMbaMdhanI mAphaka utpatti thayA pachIthI ja Azrava, baMdha pratye hetu che. vaLI baMdha, Azrava pratye sAkSAtu hetu nathI, kema ke-kSetra-kALa ityAdi sahakArI (nimitta)nI apekSA rAkhI udaya avasthA prApta ja karma arthakriyAkArI (phaLadAyI) che. paraMtu mAtra baddhakarma, AzravanI utpatti pratye kAraNa nathI. - A Azrava pahelAM beMtAlIza prakAra jaNAvI dIdhA che. te beMtAlIza prakAranA AzravamAM jo ke manavacana-kAyAnA zubhAzubha rUpa, je vIyatarAyanA kSayopazamathI janya vIrya-prANa-utsAha vagere paryAyavAcaka zabdothI vAcya Atmapradezono parispada Adi kriyA rUpa yogo, te ja Azravo kahevAya che. azubha kAyayoga - audArika Adi zarIra rUpa pudgalonA AlaMbanathI vardhItarAyakarmakSayopazamajanya AtmapradezapariNAma, saMsArano anubaMdhI, saMsArahetu, nAraka Adi janma rUpa phaLadAyI hoI pApa rUpa, hiMsA-corI-maithuna Adi kriyA rUpa, te azubha kAyayoga. zubha kAyayoga - ahiMsA-acaurya-brahmacarya ityAdi rUpa, prazasta gamana Adi kriyAno hetu, te zubha kAyayoga. (sAta Adi athavA sakala karmakSayano hetu hovAthI zubha eTale puNya kahevAya che.) - azubha vacanayoga - matijJAnAvaraNa-akSaradhRtAvaraNa ityAdi karmono kSayopazamathI janya AMtarika vacanalabdhijanya bhASAvargaNA rUpa bhASAyogya pudgalanA AlaMbanathI bhASApariNAma tarapha sanmukha evo je AtmapradezonA parispaMdarUpa pariNAma, sAvadya, (sAcuM paNa vacana pApavALuM vAcika karma azubha che. jema kecorone mAro ! hiMsaka pazu Adine mArI nAkho ! ItyAdi.) amRta, (ayathArya ja vacana. jema ke-je cora nathI, chatAM tene cora kahevo.) puruSa, (sneha vagaranuM vacana-kaThora vacana. jema ke-he jAlma ! tane dhikkAra che, tuM mUrkha che, pApAcArI che vagere kahevuM.) pizuna, (sAcuM paNa pratikAraka nahi hovAthI bIjAnA parokSamAM doSasUcaka vacana.) saMdigdha-pravacanavirodhI ItyAdi rUpa azubha vacanayoga che. zubha vacanayoga - azubha vacanayogathI viparIta arthAt asAvadya Adi vacana-AgamavihitabhASaNa, te zubha vAdyoga. azubha manoyoga - zarIradhArI AtmAe sarva pradezothI grahaNa karela manovargaNAyogya skaMdha rUpa pudgalajanya AtmAnA viziSTa parAkrama rUpa manana Adi pariNAma, azubha abhidhyA, (pArakAnuM dhana levAnI icchA) vyApADa, (koIno droha-kharAba karavAnuM ciMtana) IrSA, (bIjAnA guNa-vaibhava Adi joIne adekhAI karavI) asUyA (bIjAnA guNomAM doSanuM AropaNa karavuM, ema Arta-raudradhyAna Adi rUpa azubha manoyoga. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 tattvanyAyavibhAkare zubha manoyoga - azubha manoyogathI viparIta eTale anabhidhyA Adi dharma-zukla-dhyAna Adi rUpa zubha-kuzala ciMtana hoI zubha manoyoga che. arthAt jo ke kAyayoga Adi rUpa yogo ja Azrava che, to paNa apekSAnA bhedathI beMtAlIza prakAranA Azravo kahela che. A zubhAzubha bhedavALo mana-vacana-kAya rUpa yoga-Azrava, sakaSAya ane akaSAyane Azrava hoya che. tyAM akaSAyane upazAntamoha-kSINamoha-kevalI rUpa vItarAgane IryApatha yoga mAtra nimittajanya je karmanI sthiti eka samayanI che, te karma eka samaya sthitika kahevAya che. prathamano eka samaya baMdhano ane trIjo eka samaya kSayano che, jyAre vedanAno madhyama eka samaya che. matalaba ke-akaSAyI vItarAgane eka samayanI sthitivALA sAtavedanIyakarmano Azrava hoya che-IryApathakarma grahaNa hoya che sakaSAya - mithyASTithI mAMDIne sUkSmasaMparAyaguNasthAnastha sakaSAya AtmAne sAMparAyika-cAturgatika saMsAranA paribhramaNamAM kAraNabhUta karmano Azrava thAya che, ema samajavuM. indriyAdinI AzravatAnI siddhijo ke indriya-kaSAya-avrata-yogomAM kriyA svabhAvanuM ullaMghana nahi thatuM hovAthI kriyA rUpa zabdathI ja A indriya Adino artha AvI ja jAya che, to indriyAdi zabdo judAM kema? indriya AdimAM vyApArano abhAva che, evI vAta paNa akiMcitkara che, kema ke-Indriya Adi kriyAsvabhAvI che, to paNa A indriya AdinuM kriyA svabhAvapaNuM niyata nathI, kema ke- nAmasthApanA dravyandriya AdimAM kriyAbhAva che. athavA A pramANe ekAntathI te Indriya Adi kriyA svabhAvavALA nathI ja. paraMtu indriya AdimAM dravyArthika nayane gauNa karI paryAyArthika nayanI pradhAnatAnI apekSAe kriyA svabhAva kAyama che. paryAyArthika nayane gauNa karI dravyArthika nayanI pradhAnatAnI apekSAe kriyAsvabhAva nathI. matalaba evo che ke-zubhAzubha AzravanA pariNAma tarapha abhimukha hovAthI indriya-kaSAya-avratonuM dravyAzrayapaNuM che. karmanuM grahaNa bhAvAzrava che. te pacIza kriyAothI karmanuM grahaNa thAya che. ema hovAthI ja A karmavargaNAnuM Azrava yAne karma rUpa saMbaMdha kriyAothI ja AtmAmAM thato hovAthI, kriyA rUpa yoga, Azrava mukhya hoI kArya rUpa bhAvAzrava che. enI siddhi mATe ja indriya-kaSAya-avratonuM grahaNa karela che. vastutastu kAyavAGmanasAM kriyA AsravAsteSAM gatIndriyakaSAyalezyAyogopayogajJAnadarzanacAritravedAdipariNAmavato jIvasya dharmarUpatvAtte jIvAtmakAH, kAyavAGmanaHprabhavatvAttatsvarUpA vA, etadevAbhipretyAha paugaliko'yam / AtmapradezeSu karmaprApakA kriyA dravyAzravaH, karmo pArjananidAnAdhyavasAyo bhAvAzravaH / 2 / paudgaliko'yamiti / kAyo hi jIvasya nivAsabhUtaH pudgaladravyasaMghAtaH, tadyogAjjIvasya yo vIryapariNAmassa kAyayogaH, AtmayuktakAyAyattA vAgvargaNAyogyaskandhA visRjyamAnA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, SaSTha kiraNe 293 vAkkaraNatAmApadyante tatsambandhAccAtmano yA vIryapariNatiH sa vAgyogaH, jIvena sarvapradezairgRhItA manovargaNAyogyaskandhAH karaNabhAvamAlambante tatsambandhAccAtmanaH parAkramavizeSo manoyogaH, ityevaM yogatrikairAtmapradezeSu karmaprApikA kriyA dravyAzrava ucyate, tadanukUlAdhyavasAyastu bhAvAzrava ityAzayenAha-AtmapradezeSviti / zeSaM spaSTam / tathA sAmparAyika karmabandhabhAjAM satsvapIndriyAdiSu tulyatayA nimitteSu tIvramandajJAtAjJAtabhAvebhyo vIryavizeSAdadhikaraNavizeSAccAstravANAM vizeSo vijJeyaH // vAstavika rItie to mana-vacana-kAyAnI kriyAo ja Azravo kahevAya che. Azravo gati-indriyakaSAya-lezyA yoga-upayoga-jJAna-darzana-cAritra-veda Adi pariNAmavALA jIvanA dharma rUpa hoI jIva rUpa che ane mana-vacana-kAyAthI janya hoI ajIvasvarUpI che. A vastu manamAM dhArIne kahe che ke bhAvArtha - A Azrava paugalika che. AtmAnA pradezomAM karmaprAptimAM kAraNabhUta kriyA dravyAzraya che. karmanA upArjanamAM sAkSAt kAraNabhUta adhyavasAya "bhAvAzrava che. vivecana - kAyayoga-pudgala dravyanA samudAyathI banela AtmAnA nivAsabhUta te kAyA che. jema vRddha yA durbaLane mArgamAM AlaMbana lAkaDI che, tema viSayomAM upakAraka kAya che. tenA AlaMbane je jIvano vIryapariNAma, te "kAyayoga' kahevAya che. jema agninA saMbaMdhathI ghaTamAM lAlAza pariNAma che, tema AtmAmAM kAya rUpa karaNanA saMbaMdhathI vIrya pariNAma che. vAguyoga - temaja AtmA sahita kAyanimittajanya bhASAvargaNAnA yogya skaMdho visarjana karAtA vacana rUpa karaNatAne pAme che. A vacanakaraNanI sAthenA saMbaMdhathI AtmAnA vIryanuM utthAna bhASakazakti, te vAyoga' kahevAya che. manoyoga - zarIradhArI AtmAe sarva pradezo dvArA grahaNa karela manovargaNAnA yogya skaMdho zubha Adi manana mATe karaNabhAvane pAme che. tenA saMbaMdhe AtmAnuM viziSTa parAkrama "manoyoga" kahevAya che. dravyAzrava - A pramANe traNa yogo dvArA AtmAnA pradezomAM karmaprApaka rUpa kriyA dravyAzrava" kahevAya che. bhAvAzrava - te dravyAzravane janaka adhyavasAya "bhAvAzraya' kahevAya che. tathA sAMparAyika karmabaMdha karanArA jIvomAM indriya Adi nimitto samAna hovA chatAM, tIvra-maMda, jJAta-ajJAta bhAvonI apekSAe vIryanA bhedathI ane adhikaraNanA bhedathI Azravono bheda samajavo. 1. pariNAmasya tIvramandabhAve karmabandho'pi tIvro mandazca bhavati, siMhasya gordhAtinazca prANAtipAte samAne'pi karmabandho na tulyaH, zauryAbhinivezino bahulaM karmabandhAt / jJAtabhAvo'bhisandhAya prANAtipAtAdau pravRttiH, ajJAtabhAvo'nabhisandhAya tatra pravRttiH, vIryAntarAyakarmakSayopazamajanyaH sAmarthyavizeSo vajrarSabhanArA casaMhananIyApekSaH tripRSThAdInAM saMrabdhasiMhapATanAdirUpaH tadvizeSAdapi karmabandhavizeSaH / adhikaraNaM durgatiprApakaM nirvartanAsaMyojanAdibhedaM karmabandhavizeSaheturiti / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [pariNAmanA tIvra, tIvratara, tIvratama, madhyama, madhyamata, madhyastama, maMda, maMdatara, maMdatama bhAva hovAthI karmabaMdha tIvra-baMdha thAya che. siMha mAranAra ane gAya mAranAranI hatyA rUpa kriyA sarakhI hovA chatAM karmabaMdha sa2kho nathI, kema ke-kesarIsiMha mAranAramAM zauryanuM abhimAna hovAthI pradIpta tIvra bhAvanA kAraNe ghaNo karmabaMdha thAya che. 294 - jJAtabhAva - jANI joIne jIvahiMsA AdimAM pravRtti, te 'jJAtabhAva' che. ajANatAM jIvahiMsA AdimAM pravRtti, te 'ajJAtabhAva' che. vIryAntarAyakarmanA kSayopazamathI janya viziSTa AtmAnI zakti, vajaRSabhanArAcasaMhananI apekSAvALuM tripRSThavAsudeva AdinuM siMhane phADavA rUpa sAmarthya 'vIryavizeSa' kahevAya che. e vIryavizeSathI karmabaMdha vizeSa che. adhikaraNa - tIvra Adi bhAva rUpa pariNAmavALA AtmAne jIva-ajIva rUpa viSayo, sAMparAyika karmabaMdhanA kAraNo, durgati pratye gamanamAM nimitta hoI adhikaraNa zabdathI vAcya bane che. jIvAdhikaraNa rUpa saMraMbha Adi ajIva adhikaraNa rUpa nirvarttanA saMyojanA (zastra Adi) Adi bhedavALA adhikaraNanA bhedathI karmabaMdhamAM bheda che.] pUrvoditAnAmAzravabhedAnAM svarUpamanukrameNopavarNayitumArabhate sparzaviSayakarAgadveSajanyAzravaH sparzendriyAzravaH / 3 / sparzeti / sparzazzItAdirUpeNASTavidhaH sparzendriyajanyapratyakSaviSayaH, tadviSayako yau rAgadveSau AnukUlyaprAtikUlyAbhyAM prItyaprItI tajjanyaH karmabandhAnuguNa AtmAdhyavasAyo vA yogakriyAvizeSo vA sparzendriyAsrava ucyata ityarthaH / tathA ca sparzaviSayakarAgadveSAnyatarajanyatve satyAzravatvaM lakSaNam / rasanendriyAsravAdAvatiprasaGgabhaGgAya satyantam / kAlAdivAraNAya vizeSyam / rasanendriyAtravAdAvativyAptivAraNAya sparzaviSayaketi // pUrvakathita AzravabhedonuM sakrama varNana sparzanendriyAzrava bhAvArtha - sparza viSayavALA-rAga-dveSajanya Azrava, te 'sparzanendriyAzrava.' vivecana - zIta, USNa Adi rUpe sparza ATha prakArano pUrve kahela che. te ATha prakArano sparza sparzanendriyajanya sAMvyavahArika pratyakSa jJAnano viSaya che. te sparzaviSaya nimittavALA rAga-dveSa eTale anukULatA-pratikULatAnA hisAbe rAjIpo ane aprIti, tenAthI thato karmabaMdhane anukULa, AtmAno adhyavasAya ke viziSTa yoga, te 'sparzanendriya Azrava' kahevAya che. - lakSaNa - 'sparzaviSayaka rAga-dveSAntarajanya Azrava, te 'sparzanendriyAzrava'nuM lakSaNa che. rasanendriya Azrava AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'sparzaviSayaka rAga-dveSAnyatarajanya' vAkya samajavuM. bandha AdinA vAraNa mATe Azravatva rUpa vizeSya dala che. padakRtya pUrva mujaba samajavuM. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 sUtra - 3-4-5-6, SaSTha kiraNe rasanendriyAzravamAharasaviSayakarAgadveSajanyAzravaH rasanendriyAzravaH / 4 / rasaviSayaketi / amlAdibhedena paJcavidhA rasAH rasanendriyajanyapratyakSaviSayAH tadviSayako yau rAgadveSau AnukUlyaprAtikUlyAbhyAM prItyaprItI tadanyatarajanyaH karmabandhAnuguNo jIvAdhyavasAyavizeSo yogavizeSo vA''sravaH rasanendriyAsrava ityarthaH, rasaviSayakarAgadveSAnyatarajanyatve satyAzravatvaM rasanendriyAzravasya lakSaNam, kRtyaM prAgvat // rasanendriyAzravabhAvArtha - rasaviSayaka rAga-dveSathI janya Azrava, te "rasanendriyAzrava.' vivecana - amla AdinA bhedathI pUrvokta pAMca prakAranA raso che. te raso rasanendriyajanya pratyakSa jJAnanA viSayo che. te rasa rUpa viSayanimitta je rAga ane dveSa eTale anukULatA ane pratikULatAthI prIti ane aprItimAMthI koI ekathI janya, karmabaMdhane anukULa viziSTa jIvano adhyavasAya ke viziSTa yoga rUpa Azrava "rasanendriyAzrava samajavo.' rasaviSayaka rAga-dveSathI janya Azrava, te "rasanendriyAzravanuM lakSaNa che. padakRtya pUrva mujaba samajavuM. ghrANendriyAzravamAhagandhaviSayakarAgadveSajanyAzravaH ghrANendriyAzravaH / 5 / gandheti / surabhyasurabhirUpaghrANajapratyakSayogyagandhaviSayakAnukUlyaprAtikUlyaprayuktaprItyaprItijanyAzravo ghrANendriyAzrava ityarthaH / gandhaviSayakarAgadveSAnyatarajanyatve satyAzravatvaM lakSaNaM, kRtyaM pUrvavat // dhAndriyAzravabhAvArtha - paviSaya rAga-dveSathI 4nya mAzraya, te 'mAndriyAzraya.' vivecana - sugaMdha-durgadha rUpa be bhede gaMdha che. prANendriya pratyakSa jJAnajanya gaMdhaviSayaka anukULatA ke pratikULatAnA nimitte prIti ke aprItijanya Azrava "dhrANendriyAzrava' kahevAya che. gaMdhaviSayaka rAga ke zreSajanya Azrava prANendriyAzrava'nuM lakSaNa che. padakRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. cakSurindriyAzravaM zrotrendriyAzravaJcAcaSTe rUpaviSayakarAgadveSajanyAvazcakSurindriyAzravaH / zabdaviSayakarAgadveSajanyAzravaH zrotrendriyAzravaH / itIndriyapaJcakAzravaH / 6 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 tattvanyAyavibhAkare rUpeti / zvetAdirUpeNa paJcaprakAre cakSurgrahaNayogyaM yadrUpaM tadviSayakAnukUlyaprAtikUlyaprayuktarAgadveSAnyatarajanya AzravazcakSurindriyAzrava ityarthaH, rUpaviSayakarAgadveSAnyatarajanyatve satyAzravatvaM lakSaNaM kRtyaM prAgvat / zrotrendriyAzravamAcaSTe-zabdaviSayaketi / sacittAcittamizrAtmakatrividhazabdaviSayakarAgadveSAnyatarajanyAzrava ityarthaH / lakSaNaM kRtyaJca sphuTam / eta eva vibhAgavAkye indriyapaJcakapadenoktA ityAha itIti // ___ ykss-shrotrndriyaashrmbhAvArtha - rUpaviSayaka rAga-dveSajanya Azrava, te "cakSurindriyAzrava." zabdaviSayaka rAga-dveSajanya Azrava, te "zrotrendriyAzrava." A pramANe indriyapaMcaka Azrava pUrNa thAya che. vivecana - zveta Adi rUpe pAMca prakAranuM je cakSurindriyathI grahaNayogya rUpa che, te rUpaviSayaka anukULatA ane pratikULatA nimitte rAga athavA breSathI janya Azraya, te "cakSurindriyAzrava." rUpaviSayaka rAgadveSajanyAzrava, te "cakSurindriyAzravanuM lakSaNa che. padakRtya pUrva mujaba. sacitta-acitta-mizra rUpa traNa prakAranA zabdanA viSayavALA rAga athavA phleSathI janya Azraya zrotrendriyAzrava" kahevAya che. lakSaNa ane padatya pUrvanI mAphaka samajavuM. vibhAga vAkyamAM indriya paMcaka padathI A pAMca Azravo ja kahela che, ema samajavuM. atha krodhAdyAzravAnAha prItyabhAvaprayuktAzravaH krodhAzravaH / anamratAjanyAzravo mAnAzravaH / kApaTyaprayuktAzravo mAyAzravaH / santoSazUnyatAprayuktAzravo lobhAzravaH / iti kaSAyacatuSkAzravaH / 7 / prItyabhAveti / prItyabhAvaH krauryapariNAmaH, krodho'nantAnubandhyAdibhedaH, tatprayukta AzravaH zubhAzubhAdhyavasAya: kriyAvizeSo vA krodhAzrava ityarthaH / sa ca zrutajAtyAdigarvAvalambanAdbhavati / mAyAzravamAcaSTe-kApaTayeti / mAyA kApaTyaM paravipralambhaH, chadmaprayogastajjanyaH zubhAzubhAdhyavasAyo vA jIvakriyAvizeSo vA mAyAzrava ityarthaH / lobhAzravamabhidhattesantoSeti / lobhaH santoSazUnyatA tRSNApipAsAbhiSvaGgAsvAdalakSaNastajjanyaH zubhAzubhAdhyavasAyo vA kriyAvizeSo vA lobhAzrava ityarthaH / vibhAgavAkye, eta eva kaSAyacatuSkapadena grAhyA ityAhetIti // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 7-8, SaSTha kiraNe 297 kaSAyacatuSkAzravabhAvArtha - prItinA abhAvathI janya Azrava "krodhAzrava, namratAnA abhAvathI janya Azrava mAnAzrava," mAyA-kapaTabhAvathI janya Azrava "mAyAzrava' ane saMtoSanI zUnyatAthI janya Azraya lobhAzrava." A pramANe kaSAyacatuSka Azrava pUrNa thAya che. vivecana - prItino abhAva eTale krUratAno pariNAma, krodha, anaMtAnubaMdhI Adi bhedavALo, te prItinA abhAvathI janya, zubhAzubha adhyavasAya ke viziSTa kriyA rUpa Azrava "krodhAzrava' che, ema samajavuM. namavAnA abhAva rUpa anamratAthI janya Azrava "mAnAzraya' che. te mAnAzrava zruta-jAti AdinA abhimAnanA AlaMbanathI pedA thAya che. mAyA eTale bIjAne ThagavA rUpa chadmaprayogathI janya zubha-azubha adhyavasAya ke viziSTa jIvakriyA "mAyAzravakahevAya che. saMtoSazUnyatA eTale tRSNA-pipAsA-abhinkaMga AsvAda rUpa lobha, te lobhathI janya zubhAzubha adhyavasAya ke viziSTa kriyA "lobhAzrava' kahevAya che. vibhAgavAkyamAM A cAra ja kaSAyacatuSka padathI grahaNa karela che. adhunA hiMsAzravamAhapramAdikartRkaprANaviyogajanyAzravo hiMsAzravaH / 8 / pramAdikartaketi / pramAdipuruSakako yaH prANaviyogastajjanyAzrava ityarthaH / kaSAyavikathendriyanidrA''savaiH pramAdamupagataH pramAdI, tatra SoDazavidhAH kaSAyAstatpariNata AtmA pramAdI strIbhaktajanapadarAjavRttAntapratibaddhA vikathA, rAgadveSAviSTacetAH stryAdivikathApariNataH pramAdI, sparzanAdIndriyadvArakarAgadveSasamAsAditapariNAmavizeSa AtmA pramAdI darzanAvaraNakarmodayajanyapaJcavidhanidrApariNAmaviziSTa AtmA pramAdI / Asavo madyaM madhuvArazIdhumadirAdi, tadabhyavahArAdvihvalatAmupetaH pramattaH / pramAdikartRkaH, pramattavyApArajanyaH / prANAH paJcendriyANi AyuHkAyavADmanaHprANApAnAzceti dravyapariNAmarUpA dazavidhA yathAsaMbhavaM jIveSvavasthitAH, teSAM viyoga AtmanaH pRthakkaraNaM, tajjanyAzrava iti bhAvaH / prANinaH svato niravayavatvena pRthakkaraNAsambhavAt prANaviyoga ityuktam, tathA ca prANaviyogapUrvakaH prANiviyoga iti vAcyam, jIvasya tatsambandhinaH prANaviyoge duHkhotpAdadarzanAt / zarIriNo'nyatve'pi putrakalatrAdiviyoge santApadarzanAt / bandhApekSayA kathaJciccharIrazarIriNo'nanyatvAcca / kevalaM prANaviyogamAtrasya hiMsAtvAbhAvAtpramAdipuruSakartRketyuktam / tathA ca pramatta eva hiMsako nApramatta iti pratipAditam / pramatto hyAptAgamanirapekSo dUrotsAritapAramarSasUtroddezaH svacchandapradhAvitakAyAdivRttirajJAnabahulaH prANiprANApahAramavazyantayA karoti / tatra so'yaM prANaviyogo hiMsAparanAmA dravyabhAvabhedena dvividhaH, atra caturbhedAH, kadAcidravyataH prANAtipAto na Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 tattvanyAyavibhAkare mAvata:, kadAcidbhAvato na dravyataH kadAciddravyato bhAvatazca / kadAcicca dravyato na vA bhAvata iti / yo hi jJAnI zrAddhaH svIkRtajIvasvatattvaH karmakSapaNArthaM pravRttacaraNasampat kAJciddharmakriyAmadhitiSThan pravacanamAtRbhiranugRhItaH pAdanyAsamArgAvalokitapipIlikAdisattvaH samutkSiptaM caraNamakSesumasamarthaH kadAcit pipIlikAderupari pAdaM nyasyati, utkrAntaprANazca prANI bhavati tadAsyAtyantazuddhAzayasya dayAdattAvadhAnavimalacetasaH dravyaprANavyaparopaNamAtrAnnAsti hiMsakatvam / dvitIye vyAdhasya pramattasyAkRSTadhanuSo lakSyamRgamuddizya visarjitazilImukhasya kadAciccharapAtasthAnAdapasRte sAraGge cetaso'zuddhatvAd dravyato'vinaSTeSvapi prANiSu vyAdhasya hiMsArUpeNa pariNatatvAdbhavatyeva bhAvato hiMsA / tRtIye tatraiva mRgo yadA mriyate tadA dravyabhAvAbhyAM hiMsakatvam / caturthe tu zailezIkaraNavartinassiddhAzca teSAM yogAbhAvena dravyabhAvahiMsA'saMbhavAdato dvitIye tRtIya eva kalpe hiMsakatvaM na prathamacaturthayoriti dik // hiMsAzrava bhAvArtha - pramAdI puruSa jeno kartA che, evA prANInA prANanA viyogathI janya Azrava, te 'hiMsAzrava.' - vivecana - jeno kartA pramAdavALo puruSa che, evo je prANono viyoga, tenAthI janya Azrava 'hiMsAzrava' kahevAya che. pramAdI-kaSAya-indriyaviSaya-vikathA-nidrA-magha rUpa nimittothI pramAdamAM gayelo 'pramAdI' kahevAya che. tyAM anaMtAnubaMdhI Adi sola prakAranA kaSAyomAM pariNata AtmA pramAdI, sparzana Adi indriyanA viSayagata rAga-dveSapariNAmI AtmA pramAdI, strI-bhojana-deza-rAjA saMbaMdhI kathA-vikathA nimitte rAgadveSavivaza manavALo AtmA pramAdI, darzanAvaraNIyakarmanA udayajanya paMcaprakArI nidrA rUpa pariNAmaviziSTa AtmA pramAdI, magha (madirA, zI-zelaDInA rasano eka dArU, drAkSano rasa, mahuDAno dArU)- madirApAna kare chate mUrchA-vivalatAne pAmelo AtmA pramAdI kahevAya che. pramAdikartRka eTale pramattanA vyApArathI janya, prANo eTale pAMca indriya, AyuSya, kAya, vacana, manobaLa, zvAsozvAsa-ema dravyapariNAma rUpa daza prakAranA prANo jIvomAM saMbhava pramANe rahelA che. te prANono viyoga eTale AtmAthI prANone chUTA karavA, te prANaviyoga (maraNa) janya Azrava 'hiMsAzrava' kahevAya che. prANaviyogapadanI sArthakatA jIvane svathI avayava vagarano hovAthI judo karI zakAto nathI, mATe 'prANaviyoga' A pramANe kahela che. prANonI sAthe jIvano saMyoga ke viyoga karmanA hisAbe saMbhavita che, mATe prANothI prANIno viyoga che ema samajavuM. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 8, SaSTha kiraNe 299 zaMkA - AtmA to prANothI judo che, mATe prANono viyoga thavA chatAM paNa AtmAne kazuM nukasAna thatuM nathI. vAstu e prANaviyoga adharma kevI rIte gaNAya? na ja gaNAya ne? samAdhAna - prANono viyoga thavA chatAM pUrvanA prANonA saMbaMdhavALA te AtmAne prANaviyoganA kALe duHkha-darda utpanna thatuM dekhAya che, tethI pApanI siddhi che. jema zarIradhArI jIvane paNa putra AdithI bhinna hovA chatAM putra-strI AdinA viyogamAM saMtApa dekhAya che, tema ahIM samajavuM. baMdhanI apekSAe kathaMcit zarIra ane zarIrI vibhinna che, mATe zarIraviyogathI zarIrIne duHkha thatuM hovAthI prANaviyoga adharma che. tathAca kevala prANaviyoga mAtramAM hiMsApaNAno abhAva hovAthI "pramAdI puruSa karka prANaviyoga e hiMsA' che, ema kahela che. evaM ca pramAdI puruSa ja hiMsaka che, apramatta puruSa ahiMsaka kahevAya che, evuM pratipAdana karela che ema jANavuM. AgamanI apekSA vagarano, parama RSipraNIta sUtranA udezane dUrathI pheMkanAro, kAya vagerenI vRttine svachaMda rIte pravartAvanAra ane ajJAnanI bahulatAvALo pramAdI puruSa avazya jIvonA prANono viyoga hiMsAne kare che. tyAM prANaviyoga jenuM bIjuM nAma hiMsA che, te A prANaviyoga dravya ane bhAvanA bhedathI be prakArano che. hiMsAnI caturbhagI(1) kadAcit dravyathI hiMsA che, bhAvathI hiMsA nathI. (2) kadAcita bhAvathI hiMsA che, dravyathI hiMsA nathI. (3) kadAcita dravya ane bhAvathI ane hiMsA che. (4) kadAcita dravya ane bhAvathI banne hiMsA nathI. (1) pahelo bhAMgo-je zraddhAsaMpanna, jJAnI, jIvanA svarUpane svIkAranAro, karma khapAvavA mATe cAritrasaMpadAthI pravRtti karanAro, koI eka dhArmika kriyA karanAro, ATha pravacanamAtAono kRpApAtra, cAlatAM cAlatAM mArgamAM kIDI vagere jIvone jonAro, uThAvela caraNane bIje ThekANe mUkavA asamartha banelo, (anivArya saMyogamAM) kIDI vagere jIvo upara padanyAsa kare che (cAle che) ane prANa vagarano prANI bane che, te avasare atyaMta nirmaLa manavALA ane dayAmAM Apela upayogathI nirmaLa cittavALA AtmAmAM dravyaprANano vinAza mAtrathI hiMsakapaNuM nathI. (2) bIjo bhAgo-jene dhanuSya kheMceluM che, evA pramAdI zikArIe bANa pheMkyuM, paNa bhAgyayoge bANanA lakSyasthAnathI haraNa khasI gayuM. te vakhate zikArInI dAnata kharAba hovAthI dravyathI prANInI hiMsA nahi thavA chatAM hiMsAnA pariNAma hovAthI zikArIne bhAvathI hiMsA ja che, dravyathI nahi. (3) trIjo bhAMgo-tyAM ja jyAre haraNa mare che, tyAre dravya ane bhAvathI zikArImAM hiMsakapaNuM che. (4) cotho bhAMgo-caudamA guNasthAne ArUDha thayelA ane zailezIkaraNamAM vartanArA sarva saMvaramAM rahelA jIvanamukta paramAtmAomAM, temaja parama mukta-azarIrI siddha paramAtmAomAM yogano abhAva hovAthI dravya-bhAvahiMsAno abhAva che, mATe saMpUrNa-sarvathA ahiMsaka che. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare (je sAdhu-saMtamAM mana-vacana-kAyanI zuddhi hoya, te bhAvathI paNa hiMsA karato nathI temaja dravyathI paNa hiMsA karato nathI. A kathana zuddhinI pradhAnatAne lakSIne 'dharmaparIkSA' zAstramAM karela che.) (keTalAka sthAna upara zarIradhArI prANIone A bhaMga-prakAra azakya che ema paNa kahela che.) arthAt bIjA ane trIjA bhAMgAmAM hiMsakapaNuM che tathA prathama ane cothA bhAMgAmAM hiMsakapaNuM nathI, ema samajavuM. asatyAzravaM lakSayati 300 ayathAvadvastupravRttijanyAzravo'satyAzravaH / 9 / ayathAvaditi / ayathAvadvastupravRttirnAma - ye padArthA yathArtho na bhavanti teSu yathArthatayA vAkkAyamanasAM pravarttanam, tajjanya Asrava ityarthaH / atra pravRttigrahaNena kAyajanyAnAM pANinetrauSThapAdAdyavayavakriyANAM alIkAnAM paravaJcanopayuktAnAM vAgjanyAnAM asadvacanAnAM, manojanyAnAmasadvicArANAJca saGgrahaH / jJAnagrahaNena vacanagrahaNena vA'nyatamasya saGgrahaH syAnna tu sarveSAm / nAstyAtmA, nAsti paralokaH, ityAdivacanAni, zyAmAkatandulapramANo'GguSThaparvamAtrapramANo vA AdityavarNo niSkriyo vA'yamAtmetyAdivacanAni, azvaM yo gAM bravIti gAmazvametAdRzAnyapi vacanAni hiMsApAruSyAruntudavacAMsi ca zAstragarhitatvenAyathAvadvastuviSayakANyeveti na kvApyavyAptiraprazastArthatvAditi // asatyAzrava bhAvArtha - asat padArthomAM sadguddhi-pravRttijanya Azrava, te 'asatyAzrava.' vivecana - pramattayogathI je padArtho sadbhUta nathI, teomAM sadguddhithI mana-vacana-kAyAnI pravRttijanya Azrava 'asatyAzrava' kahevAya che. ahIM pravRttinA grahaNathI kAyathI janya hAtha, AMkha, hoTha, paga rUpa avayavo parane ThagavAmAM upayogI hoI judI kriyAono, vacanajanya juThThA vacanono ane manojanya juTThA vicArono saMgraha samajavo. jJAnanA grahaNathI ke vacananA grahaNathI koI ekano saMgraha che, saghaLAno saMgraha nathI. avyAptinA abhAvanI carcA 'AtmA nathI' (keTalAka zubhAzubha karmono kartA, anubhava, smaraNa Adi kriyAonA AdhArabhUta vidyamAna AtmAnuM mohathI nAstitva svIkAre che.), 'paraloka nathI' (paralokI AtmAnA abhAvathI paralokano abhAva che. arthAt zubhAzubha karma, teno upabhoga ane dAnaphaLanA abhAvano saMgraha samajavo.) vagere vagere vacano. (ahIM bhUtaninava samajavo.) (1) A AtmA sAmodhAnyanA taMdula jevaDo che. A AtmA aMguThAnA parva (peravA) jeTalo AtmA che. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 9 - 10, SaSTha kiraNe 301 [A pramANe mAnavA jatAM arthAt AtmA zarIranA amuka bhAgamAM mAnatAM, bAkInA bhAgamAM cetanAno abhAva thAya ! bAkInA bhAgomAM macchara Adi karaDatAM ke zastrano ghA thatAM duHkhavedanA na thAya !] 'A khAtmA sUryavarzI che.' khA khAtmA bhAsvara (tebhsvI) upavAjI che, khema DeTalAo mAne che. (paraMtu AtmA arUpI hovAthI bhAsvara rUpa kema saMbhave che ? vaLI zarIra Adi karmapudgalo paNa abhAsvara che.) 'A AtmA niSkriya che.' (AvI mAnyatA paNa khoTI che, kema ke-niSkriya mAnavAthI saMsArahAnimuktiprAptinA upAyanA anuSThAnano abhAva thAya che.) evaM uparokta vacano. (abhUta udbhAvana rUpa vayano.) (2) 'je ghoDAne gAya kahe che ane gAyane ghoDo kahe che,' AvAM arthAtara rUpa vacano. (3) hiMsAyukta-niSThura vacana-vaizunyayukta (je je vacana bolatAM bIjAnI prItino nAza thAya, te saghaLuMya vacana pizuna kahevAya che.) marmabhedI vacano sAcAM paNa zAstrathI niSiddha hoI ayathAvad vastuviSayaka asatya ja che. mATe koI jagyAe avyApti nathI, vyApti che, kema ke-ahIM ayathAvat vastuno artha aprazasta samajavo. steyAzravaM nirUpayati svAmyavitIrNapadArthasvAyattIkaraNajanyAzravaH steyAzravaH / 10 / svAmIti / svAminA'vitIrNAnAM padArthAnAM yatsvAyattIkaraNaM tajjanyAzrava ityarthaH / svAmipadaM jIvatIrthaMkaragurUNAmupalakSakaM tena svAminA'dattasya tRNAdeH, jIvenAdattasya vA puSpaphalAdestIrthakarapratiSiddhasyAdhAkarmikAhArAdeH, gurubhirananujJAtabhojyAdInAmapi saGgrahaH / na cASTavidhaM karmAnyenAdattaM grahItuH steyatvaM syAditi vAcyam, dAnAdAnapravRttinivRttiyogyavastuSveva tadupapattyA karmaNyasambhavAt / anyathA svAmyavitIrNetipadasya vaiyarthyApatteH, karmaNaH sUkSmatvena karAdinA rgrahaNavisarjanAsambhavAcca / na ca kathaM tarhi zubhAzubhakarmaNAmAdAnaM saGgacchata iti vAcyam, zarIrAhArazabdAdiviSayeSu rAgadveSAdipariNAmena karmabandhasyaivA''dAnarUpatvAt / na ca nityakarmabandhaprasaGga iti vAcyam, guptyAdibhissaMvaraNAt / svAmineti padena kenApyaparigRhItasya grahaNaM steyamiti vyudastaM, aparigRhItasya zAstreNAnujJAtasya padArthasya grahaNe zAsane steyatvAnukte : nanu zAstrasya paratvAbhAvAt parapradattAneSaNIyAdergrahaNe kathaM steyatvamiti cenmaivam, zAstraM hi jJAnamAtmapariNAmavizeSaH, pariNAmapariNAminorabhedena ca zAstrasyApi paratvaM niSpratyUhameva // " 1. AdAnaM hi grAhyadhAryadravyaviSayatvAdravyaikadezaviSayaM natu nikhiladravyaviSayaM, grahaNadhAraNayogyazca bAdarapudgalaskandharUpaM dravyaM zarIrANi ca sAkSAt, tadddvArA ca jIvA natu dharmAdayo'viSayapudgalA vA iti bhAvaH // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare steyAzrava bhAvArtha - svAmIe nahi Apela padArthone je potAne AdhIna karavAthI thayela Azrava, te 'steya Azrava.' vivecana - mAlike nahi dIdhela padArthone potAne AdhIna ka2vA dvArA thato Azrava 'steyAzrava' kahevAya che. ahIM svAmIpada jIva-tIrthaMkara-guruonuM upalakSaka (upAdAna lakSaNA vaDe potAne ane tethI Itarano bodhaka zabda) che. tethI svAmIe nahi dIdhela ghAsa vagereno athavA jIve rAjIkhUzIthI nahi Apela sacitta phaLa-phUla vagereno, tIrthaMkare niSedha karela (sAdhune mATe AdhAkarmika AhAra vagere gRhasthIAzrI aprAsukaanaMtakAya-abhakSya padArtho vagere) AdhAkarmika AhAra Adino, guruoe anujJA nahi Apela bhojya Adino paNa saMgraha samajavo. zaMkA - bIjAe nahi Apela ATha prakAranA karmane grahaNa karanArane corIno doSa kharo ke nahi ? samAdhAna - dAna-AdAnanI pravRtti ke nivRttiyogya vastuomAM ja dAna-AdAnanI pravRtti-nivRttinI upapatti (saMgati) hovAthI karmamAM asaMbhava che. anyathA (jo vastuomAM dAna-AdAnanI pravRtti-nivRtti na mAnavAmAM Ave to) 'svAmI avitIrNa' evA padanI nirarthakatA AvI jAya che. vaLI karmanuM adRSTasUkSmapaNuM hovAthI hAtha vagerethI grahaNa (levuM) visarjana (devuM)no karmamAM asaMbhava che. zaMkA - jo Ama che, to zubhAzubha karmonuM grahaNa kevI rIte saMgata thAya ? samAdhAna - zarIra, AhAra, zabda Adi viSayomAM rAga-dveSa Adi pariNAma dvArA karmabaMdha ja AdAna rUpa che. zaMkA - o ho ! nitya ja karmabaMdhano prasaMga Avaze ja ne ? samAdhAna - gupti, samiti AdithI karmanuM saMvaraNa thatuM hovAthI (AvatAM karmano nirodha karela hovAthI) nitya-sarvathA niraMtara karmanA baMdhano prasaMga nahi ja Ave. 302 padanuM sArthakya-'svAmIe' evA padathI, koIe paNa nahi grahaNa karela evA padArthanuM grahaNa steyacorI che, evI mAnyatAnuM khaMDana thAya che, kema ke-jeno koI mAlika nathI arthAt koIe nahi grahaNa karela, zAstranI anujJAvALA padArthanA grahaNamAM zrI jainazAsanamAM steyapaNuM kahela nathI. zaMkA - gRhastha Ape che, zAstra pratiSedha kare che. tyAM zAsraniSedha mahAn che paraMtu zAstramAM parapaNAno abhAva hovAthI bIjAe Apela aneSaNIya (azuddha) AdinA grahaNamAM corIno doSa kevI rIte lAge ? kema ke - - 52 eTale cetanAlakSaNa AtmA, to zAstra parazabdavAcya kevI rIte kahevAya ? - samAdhAna - AtmAno viziSTa pariNAma rUpa hoI jJAna paNa zAstra kahevAya che te, pariNAmI AtmAmAM abhedathI vartato pazabdavAcya bane che, kema ke- pariNAma ane pariNAmIno abheda che. eTale zAstranuM paratva akhaMDa che. [ahIM AdAna eTale grahaNayogya-dhAraNayogya dravyaviSaya hovAthI dravyanA ekadeza rUpa viSayavALuM che paraMtu sarva dravyarUpa viSayavALuM nathI. grahaNa-dhAraNayogya, sAkSAt, bAdarapudgalaskaMdha rUpa dravya ane zarIro che. pudgaladravya dvArA jIvonuM grahaNa-dhAraNa che, sAkSAt nathI. dharmAstikAya Adi ane aviSama-sUkSma pudgalo grahaNa-dhAraNayogya nathI, ema samajavuM.] Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 sUtra - 11, SaSTha kiraNe atha parigrahAzravamAkhyAtidravyAdiviSayAbhikAGkSAjanyAzravaH parigrahAzravaH / ityavratapaJcakAzravaH / 11 / dravyAdIti / bAhyAnAM cetanAcetanAnAM rAgAdInAmAbhyantarANAmupadhInAM ca saMrakSaNArjanasaMskArAdilakSaNavyApRtirdravyAdiviSayAbhikAGkSA lobhapariNatirUpA vivekabhraMzikA tajjanyAzrava ityarthaH / tatra bAhyo viSayo vAstukSetradhanadhAnyazayyAsanayAnakupyadvicatuHpAdbhANDAdiH, Abhyantarazca rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhamithyAdarzanahAsyaratyaratibhayazokajugupsAvedAkhya-zcaturdazavidhaH, AdinopadhInAM grahaNam / na ca yathA''dhyAtmikarAgAdau jIvapariNAmasvarUpe saGgaH parigraha ityucyate tathaiva jJAnadarzanacAritreSvapi saGgaH parigrahaH syAditi vAcyam jJAnadarzanacAritravato'pramattasya mohAbhAvena parigrahAsambhavAt, jJAnAdInAmaheyatvenAtmasvabhAvAnativRttyA'parigrahatvAcca / karmodayatantratvena rAgAdInAmanAtmasvabhAvatvAt / zAstrasammateSu cAritropayogyupadhizayyAhArAdiSu kAGkSAyA AzravAhetutvena rAgadveSamohAbhiprAyakamabhItipadam / dravyapadaM dravyakSetrakAlabhAvAtmakacaturvidhaparigrahasUcakam / ime hiMsAdyAzravA vibhAgavAkye'vratapaJcaka padabodhyA ityAhetIti // parigrahAzravabhAvArtha - dravya Adi viSayanA lobhapariNAmI janyAzrava, te "parigrahAzrava." vivecana - bAhya-sacittAcitta mizradravyo pratye ane atyaMtara rAga Adi pratye ke upadhio pratye saMrakSaNa-upArjana-saMskAra Adi pravRtti saMbaMdhI arthAt lobhanI pariNati rUpa, vivekano vinAzakakArI, dravya Adi viSayanI abhikAMkSAjanya Azrava "parigrahAzrava' kahevAya che. __tyAM pAviSaya-vAstu (ghara, ma.paNe3), kSetra (pAnya AvAjeM sthaga), pana, (yA2 / 2-(1) ma 3- zayate mi.' . ta. sopArI mAhi. (2) toNI zAya se paribha' El. d. goNa mAhi. (3) bhApI zAya te bheya.' . d. 14 mAhi. (4) parIkSAne yogya te 'pAricha.' . ta. bhArI mA. dhAnya, zayyA, mAsana, yAna (25 havAina), puNya (sonu-3 sivAyanI tamAma pAtu), dvi56, yatuSpaha, His (vasa-rAyasthIj) samaj. mAlyaMtaraviSaya-rAga-dveSa-DIpAda yA2 SAya, mithyaashn-ddaay-ti-ati-my-sho-hugupsaaveda rUpa nAmavALo cauda prakArano parigraha che. Adi padathI upadhionuM grahaNa karavuM. zaMkA - jema jIvanA pariNAma rUpa-AdhyAtmika rAga AdimAM (no) saMga eTale parigraha-atyaMtara parigraha gaNAya che, tema jJAna-darzana-cAritramAM (no) saMga paNa AtyaMtara parigraha kema nahi? Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - dRrzana-jJAna-cAritravAnuM evA apramatta yogIne mohano abhAva hoI parigraha nathI. jJAna-darzana-cAritrano saMga parigraha kahevAya nahi, kema ke-jJAna-darzana-cAritra ekAtte AtmAnA svabhAva rUpa hoI Adeya-upAdeya che; jayAre rAgAdi AvyaMtara parigraha kahevAya che, kema ke-karmanA udayane AdhIna hoI anAtmajaDajanya hoI jaDamukhasvabhAva-vibhAva rUpa hoI heya che. padakRtya-cAritra pratye zAstravihita-upayogI upakaraNabhUta upadhi-zadhyA-AhAra AdinI icchA mAzravana 24 // nA hovAthI 2||2-dvess-mohnaa abhiprAyadyota. 'mami' aK 56 cha. arthAt 2|-dvessmohamUlaka kAMkSA-abhikAMkSA-mUccha, e ja Azrava rUpa parigraha che ema samajavuM. 'dravya" evuM pada, dravyakSetra-kALa-bhAva rUpa cAra prakAranA parigrahanuM sUcaka che. A hiMsA vagere AzravA vibhAgavAkyamAM 'avatapaMcakapadathI joya che, ema sUcana kare che. abrahmAzravamAhasati vedodaye audArikavaikriyazarIrasaMyogAdijanyAzravo'brahmAzravaH / 12 / sati vedodaya iti / vedodaye sati audArikavaikriyazarIrasaMyogAdijanyatve sati AzravatvaM lakSaNam / AdinA pArasparikekSaNavacanacintanAnAM grahaNam / vedamohodayavirahitenAnuSThitavandanAdikAlInazarIrasaMyogasyAsravanimittatvAbhAvasUcanAya vedodaye satIti / daivamaithunAzravasaMgrahAya vaikriyeti / mAnuSAdyabrahmasaMgrahAyaudAriketi / maithunasya strIpuMyoga eva pracuraprayogAt karmaprayuktapuruSadvayAdivilakSaNasaMyogajanyAzrave'vyAptissyAditi maithunazabdaM vihAya sAmAnyataH zarIrasaMyoga evoktaH / tena strIpuMsayoH puruSayoH striyozca saMyogasya vilakSaNasya lAbhaH / atra vedodayavato'pi sato'nyathA puruSAdisaMyoge'brahmAzravaprasaGgavAraNAya vedodaye satItyasya vedodayaprayuktatvamarthaH, anvayazcAsya saMyoge, uktasaMyogasya vedodayaprayuktatvAbhAvAnna doSaH / na caikasya hastAdisaMghaTTanAdito'brahmAzravo na syAditi vAcyam, strIpuMsayo ratyarthe saMyoge parasparakRtasparzAbhimAnAdivAtrApi karAdisaMghaTTanAt sparzAbhimAnasya tulyatvAt / yathaikasyApi pizAcavazIkRtatvAtsadvitIyatvaM tathaikasyApi vedamohodayAviSkRtakAmapizAcavazIkRtatvAtsadvitIyatvasiddhezca // abrahmAzravabhAvArtha - vedano udaya thaye chate audArika-vaikriya rU5 zarIranA saMyoga Adi janyAzrava, te 'manamAzrava.' vivecana - vedano udaya thaye chate dArika-vaikriya rU5 zarIranA saMyoga Adi (ahIM Adi padathI 52252 nirIkSa-vayana-rthitanonu a|| cha.) nya, apo mAzrava samAzraya' che. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 12-13, SaSTha kiraNe 305 padakRtya-veda rUpa mohanA udayanA abhAvavALA puruSe karela (caMtya-guru) vaMdana Adi kAlavartI zarIrasaMyogamAM AzravanA nimittapaNAnA abhAvanA sUcana mATe 'vedodaya hoye chate" evuM pada mUkela che. deva saMbaMdhI maithuna rUpa AzravanA saMgraha mATe "vaikriya' AvuM pada mUkela che. manuSa Adi abrahmanA saMgraha mATe "audArika AvuM pada mUkela che. maithuna zabdano strI-puruSanA yogamAM ja pracUra prayoga hovAthI karmajanya be puruSa ke be strI AdinA vilakSaNa-vicitra saMyogajanya abrahmAzravanA lakSaNamAM avyAptinA vAraNa mATe maithuna zabdane choDI sAmAnyathI "zarIrasaMyoga evuM pada mUkela che. A zarIrasaMyoga zabdano prayoga, strI ane puruSanA baMne puruSo ane baMne strIonA vilakSaNa saMyogano lAbha-svIkAra thAya che. ahIM vedanA udayavALA hovA chatAM, anya prakAre puruSa AdinA saMyogamAM abrahmAzravanA lakSaNanI ativyAptinA vAraNa mATe "vedano udaya chate' e vAkyano artha "vedanA udayathI janya' ema karavo ane Ano saMbaMdha saMyoga zabdanI sAthe karavo. arthAt uparokta saMyoga vedanA udayathI janya nahi hovAthI doSa nathI. zaMkA - hAtha Adino saMghaTTo Adi prakArathI ekane abrahmAzrava nahi ja thAya ne? samAdhAna - strI ane puruSanA rati mATe saMyoga thatAM paraspara karela sparzanA abhimAnathI jema Azrava che, tema ahIM paNa hAtha vagerenA saMghaTTAthI sparzanA abhimAnanI samAnatA hovAthI Azrava che. jema eka paNa pizAcathI vazIkRta hovAthI be kahevAya che, tema eka paNa vedanA mohanA udayathI pragaTa thayela kAma rUpa pizAcathI vazIkRta hovAthI be che, ema siddhi samajavI. adhunA kAyAzravamAhazarIraceSTAjanyAzravaH kAyAzravaH / 13 / zarIreti / zarIrapadamaudArikAyasaptakAnyatamaparaM yathaudArikakAyayoga audArikamizrakAyayogo vaikriyakAyayogo vaikriyamizrakAyayoga AhArakakAyayoga AhArakamizrakAyayogaH kArmaNakAyayogaH, tatra prathamadvitIyau tiryaGmanuSyANAmeva, kevalisamudghAtakAle cAdyaH prathamASTamasamayayoriSTaH, dvitIyaH kevalisamuddhAte dvitIyaSaSThasaptamasamayeSu, tRtIyo nArakadevAnAM tiryaGmanuSyANAJca vibhUtiprAptAnAm, caturtha audArikeNa saha grahaNakAle, devanArakayostvaparyAptAvasthAyAm kArmaNena saha, paJcama RddhiprAptasya sAdhoreva, SaSTha audArikeNa saMha grahaNakAle, saptamaH 1. vaikriyamizraM hyaudArikeNa kArmaNena vA saha bhavati, tatra kArmaNena mizraM devanArakANAmaparyAptAvasthAyAM prathamasamayAdanantaraM, paJcendriyatiryaDmanuSyANAJca vaikriyalabdhimatAM vaikriyArambhakAle vaikriyaparityAgakAle vA audArikeNa mizramiti bhAvaH // 2. siddhaprayojanasya caturdazapUrvavidaH AhArakaM parityajya audArikamupAdadAnasyA''hArakaM prArabhamANasya vA bhavatIti bhAvaH // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 tattvanyAyavibhAkare punarvigrahasamApattau kevalisamuddhAte vA tricaturthapaJcamasamayeSu bhavati / tatra yathAsambhavamebhirjanyAzravaH kAyAzrava iti bhAvaH / / kAyAzrava bhAvArtha - zarIrakriyAthI janyAzrava, te "kAyAzrava." - vivecana - sAta zarIranA samudAya rUpa kAyayoga-ahIM zarIrapada dArika vagere sAtanA samudAyamAMthI koI eka zarIrane grahaNa karanAruM che. jema ke-(1) audArika kAyayoga, (2) audArika mizrakAyayoga, (3) vaikriyakAyayoga, (4) vaikriyamizrakAyayoga, (5) AhAraka kAyayoga, (6) AhAraka mizrakAyayoga ane (7) kArpaNa kAyayoga. adhikArI bheda-(1) audArika kAyayoga ane audArika mizrakAyayoga tiryaMco ane manuSyomAM ja hoya che. kevalI samudyAtakALamAM pahelA ane AThamA samayamAM audArika kAyayoga hoya che. (2) te ja audArika kAyayoga ja kAmaNanI sAthe sahacarita "audArika mizrakAyayoga kevalIsamuddhAtamAM bIjA-chaThThA-sAtamA samayomAM hoya che. - (3) vividha kriyAkAraNabhUta vaikriyazarIrayoga nArakI ane devone tathA vaikriyalabdhivALA tiryaMco ane manuSyone hoya che. (4) vaikriyamizrakAyayoga-vaikriyamizra, audArika athavA kArmaNa sAthe thAya che. tyAM kArmaNa sAthe mizra, deva-nArakone aparyApta avasthAmAM pahelA samaya pachI hoya che, jayAre vaikriyalabdhivALA paMcendriyatiryaMca manuSyone vaikriya AraMbhakALamAM ke vaikriyanA parityAgakALamAM audArika sAthe mizra hoya che, ema samajavuM. (5) AhAraka kAyayoga AhArakalabdhi prApta sAdhune ja hoya che. (6) AhAraka mizrakAyayoga-AhAraka labdhivaMta sAdhune te AhAraka kAyayoga audArikanI sAthe AhAraka mizrakAyayoga grahaNakALamAM hoya che. (7) kArmaNakAyayogasarva karmanA aMkurAnA bIja rUpa ane sAMsArika sukha-duHkhanA bhAjana rUpa karma ja kAmaNazarIra, tenA vaDe yoga (vyApAra) kArmaNakAyayoga kahevAya che. te kArmaNakAyayoga vigraha (vakra) gatinI prAptimAM athavA kevalI mughAtamAM trIjA-cothA-pAMcamA samayomAM hoya che. (AhArapAcanamAM samartha evuM taijasazarIra kAmaNanI sAthe saMyukta che, vAste bhedathI tenuM grahaNa kareluM nathI, kema ke-svataMtratAno abhAva che.) tyAM saMbaMdha pramANe A saptavidhakAyayoganA prakArothI janyAzrava, e kAyayogAzrava." atha vAgAzravaM pratipAdayativAkriyAjanitAzravo vAgAzravaH / 14 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14-15, SaSTha kiraNe 307 vAgiti / zarIranAmakarmodayAdvIryAntarAyakSayopazamAdinimittakAbhyantaravAglabdhisAnnidhye sati vAkpariNAmAbhimukhyasyAtmano vAgvargaNAlambanApekSapradezaparispandaprabhavAzrava ityarthaH / tatra vAgyogazcaturdhA satyo yathA pApAdviramaNIyamiti, asatyo yathA pApaM nAma nAsti kiJciditi, satyAnRto yathA imA gAvazcarantIti, puMsAmapi sambhavAt, asatyAmRSA yathA he devadatta ! grAmaM gacchetyAdi / vAguyogAzravabhAvArtha - vacanakriyAjanita Azrava, te "vacanayogAzrava." vivecana - zarIranAmakarmanA udayathI vartItarAyanA kSayopazama Adi nimittajanya atyaMtara labdhinuM sAnnidhya hoye chate, vacanapariNAma tarapha abhimukha AtmAnA vacana (bhASA) vargaNanA AlaMbananI apekSA vANA prazana parispaMdanathI 4nyAzrava, te 'vayanayogAzrava.' kyanayo yAra 442 -(1) satyabha :- 55thI virAma pAmako hosa.. (2.) asatya- 3-415 vI o yI4 nathI. (3) satyAsatyasebha 3-0 ||yo yaH cha (32 cha), tyAM pahonI 5 saMbhava che. (4) asatyAbhUSA-8 3-3 vitta ! tuM gamama . tyAhi. samprati manaAzravaM prarUpayatimanazceSTAjanyAzravo manaAzravaH / iti yogatrikAzravaH / 15 / / manazceSTeti / vIryAntarAyAnindriyAvaraNakSayopazamAdimanolabdhisannidhAne manovargaNAlambanApekSapariNAmonmukhAtmapradezaparispandaprasUtAzrava ityarthaH / tatraikendriyANAM kAyayogo vAGmanovyApArAbhAvAt, dvitricaturindriyAsaMjJipaJcendriyANAM kAyavAgyogau, saMjJipaJcendriyANAM manovAkkAyayogAH, upazAntakaSAyakSINamohayozca manovAkkAyayogAH praznamantareNa kevalino vAkkAyayogau ityevaM yathAsambhavaM samuditAH kAyAdayaH kvacit kriyAhetavaH kvaciccaikaikA apIti bodhyam / eta eva vibhAgavAkye yogatrikapadavAcyA ityabhiprAyeNAha itIti / - - mnoyo||shrvbhaavaarth - mananI ByA. nyAzrapa, te mnoyo||shrv.' vivecana - vardhItarAya ane anindriyAvaraNanA kSayopazama Adi nimittajanya manolabdhinA saMnidhAnamAM manovargaNAnA AlaMbananI apekSAvALA manana-pariNAma sanmukha AtmapradezanA parispaMdana nyAzraya mnoyo||shrv' upAya che. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare 308 kAyAdi yogono adhikArI (1) kheDendriyone mAtra 'ayayoga' che, Dema }-vayanayoga ane manoyogano abhAva che.. (2) beIndriya-teIndriya-caurindriya-asaMkSipaMcendriya jIvone 'kAyayoga-vacanayoga'-ema be hoya che. (3) saMjJipaMyendriya chavone 'manoyoga-vayanayoga-DAyayoga' hoya che. (4) upazAntamoha, (11) zrI bhoI, (12) mA je gueAsthAnavartI kavone 'mnoyog-vynyogbe ayayoga' hoya che. (4) prazna- pratyuttara sivAya ThevalIne 'vayan2ayoga khane ayayoga' hoya che. evaMca saMbhava pramANe kAyayoga Adi traNa, koI AtmAmAM kriyAhetu-Azrava rUpa thAya che. koI sthaLe eka, be ke traNa paNa kriyAhetu-Azrava bane che. A ja mana-vacana-kAyA rUpa Azravo ja vibhAgavAkyamAM yogatri pahavAthya che. khAvA abhiprAyathI 'iti' uhesa che. athendriyakaSAyAvrataiH saMkIrNAzzuddhA vA kriyA ekAsravatvaM pratipadyante tAzcAtmanaH samithyAtvakaSAyakarmaNaH kriyArUpAH pariNAmAH paJcaviMzatireveti tAH krameNa vyAcikhyAsurAdyAM kAyikInAmakriyAmAha anuparatAnupayuktabhedabhinnA kAyajanyaceSTA kAyikI / 16 / anuparateti / kAyena nirvRttA kriyA kAMyikI, sA'nuparatAnupayuktabhedato dvidhA, anuparatakAyikI nAma praduSTamithyAdRSTyAdeH vAGmanonirapekSA parAbhibhavAdyAtmakakAyodyamakriyA, svAmI tvaviratamithyAdRSTyAdiH, anupayuktakAyikI nAma pramattasaMyatasya subahuprakArA'nekakarttavyatArUpA duSprayogakAyakriyA, asyA adhikAryanupayuktasaMyata iti bhAvaH // avataraNikA have Indriya-kaSAya-avratothI yukta athavA zuddha kriyA eka AzravapaNAne pAme che. te kriyAo mithyAtva-kaSAya-karmavALA AtmAnA kriyA rUpa pariNAmo pacIza ja che. AthI te kriyAonI kramasara vyAkhyA karavAnI icchAvALA zAstrakAra pahelI kAyikI nAmanI kriyAne kahe che. 1. kAyikyAM satyAmavazyamAdhikaraNikI, kAyasyApyadhikaraNatvAt, tasyA api kAyikyA: pradveSamantareNAsaMbhavena prAdveSikyA'pi saha parasparamavinAbhAvaH, pAritApanikyAssattve tisRNAmAdyAnAmavazyaMbhAva:, evaM prANAtipAtikyAssattve catasRNAmavazyaMbhAvo vijJeyaH / tatra kasyApi jIvasyAdyatrikriyatvaM kasyApyAdyacatuH kriyatvaM kasyApi ca paJcakriyatvaM bhAvyam // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 16-17, SaSTha kiraNe 309 bhAvArtha - anuparata-anupayuktanA bhedathI yukta kAyajanya kriyA kAyikI kriyA kahevAya che. vivecana - kAyAe karelI kriyA "kAyikI." te kAyikI kriyA anuparata-anupayuktanA bhedathI be prakAravALI che. "anuparata (apratyAkhyAnI-atyAgI) kAyikI' eTale praaSI mithyAdaSTi Adi jIvanI mana-vacananI apekSA vagaranI bIjAnA tiraskAra Adi rUpa kAyAnI udyama rUpa kriyA. A anuparatakAyikI kriyAnA svAmI-adhikArI aviratidhara mithyASTi vagere che. "anupayukta kAyikI eTale pramatta saMyata(viratidhara)nI ghaNA prakAravALI aneka kartavyatA rUpa azubha prayoga-anupayoga vyApAra rUpa kriyA kahevAya che. A "anupayukta kAyikI kriyAnA adhikArI anupayogI sAdhu che, ema bhAva samajavo. AdhikaraNikImAha saMyojananirvarttanabhedabhinnA narakAdiprAptiheturviSazastrAdidravyajanitA ceSTA mayi i 27. saMyojaneti / adhikriyate yenA''tmA durgatiprasthAnaM prati tadadhikaraNaM paropaghAtikUTagalapAzAdidravyajAtaM, tena nirvRttA''dhikaraNikI, dvividhA sA saMyojananirvartanabhedAt / saMyojanaM viSagaralahalakUTadhanuryaMtrAsimuSTyAdInAM sambandhanam / nirvartanaM mUlottaraguNabhedAt dvidhA / tatra mUlaguNanirvartanaM, paJcAnAmaudArikAdizarIrANAM mUlato niSpAdanaM, uttaraguNanivartantu pANipAdAdyavayavakaraNam / athavA'sizaktitomarAdInAmAdita eva karaNaM mUlaguNanirvartanam / teSAmeva pAnojjvalIkaraNaparivArAdisaMpAdanamuttaraguNanirvartanam / viSazastrAdidravyajaniteti padaM dravyAdravyeSu vA janiteti vigrahabhedena saMyojananirvartanArthavarNanaparameveti bodhyam / navamaguNasthAnaM yAvadbhavatyeSA kriyA // AdhikaraNikI kriyAnuM sabheda lakSaNabhAvArtha - saMyojana ane nirvartanA bhedavALI, naraka Adi gatinI prAptimAM hetubhUta ane viSa-zastra Adi dravyothI janita kriyA, te "AdhikaraNikI." vivecana - AdhikaraNa-Adi jenA vaDe AtmA, durgatigamana prati adhikArI thAya che, tevuM karaNahiMsAnA sAdhana mAtra AdhikaraNa, arthAt paranA upaghAtI kUTa (loDhAno mudgara, mogarI vagere haLanuM lokhaMDI phaLa-koza, haraNane pakaDavAnI eka jALa-phAMso, pazu-pakSI vagerene pakaDavAno phAMso) galapAza (jaLa-doraDuM) vagere dravyono samudAya, tenA vaDe karelI kriyA "AdhikaraNika kahevAya che. te kriyA saMyojana ane nirvartanabhedathI be prakAranI che. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 tattvanyAyavibhAkare - saMyojana-viSa-garala-haLa-kUTa-dhanuSya-maMtra-asimuSTi (talavAranI muTha) Adine joDavA, hathiyAronA aMgone paraspara joDavA. nirvartana-mUlaguNa ane uttaraguNanA bhedathI be prakAranuM che. tyAM mUlaguNanirvartana eTale pAMceya audArika Adi zarIrone navesarathI banAvavAM, uttaraguNanirvartana eTale hAtha, paga vagere avayavo banAvavAM. athavA asi (talavAra), zakti (eka jAtanuM zastra) tomara (bhAlo) ityAdi zastrAstrone navAM banAvavAM, e "mUlaguNanirvartana' kahevAya che. te ja zastra AdimAM pAna (dhAra lAvavA pANI pAvuM te) ujjavalIkaraNa-saMskAra Adi rUpa paricAra-sevA vagere rUpa kriyA 'uttaraguNanirvartana' kahevAya che. viSa-zastra Adi dravyajanita evuM pada, dravyamAMthI athavA dravyomAM janita evA vigrahanA bhedathI saMyojana-nirvartana rUpa arthanuM bodhaka ja che ema samajavuM. A kriyA navamA guNasthAnaka sudhI hoya che. prAdoSikI kriyAmAhajIvAjIvaviSayakadveSajanakakriyA prAdoSikI / 18 / jIvAjIveti / prakRSTo doSaH pradoSaH krodhAdistatra bhavA, sA dvividhA jIvaprAdoSikI, ajIvaprAdoSikI ceti, AdyA putrakalatrAdisvaparajanaviSayA, dvitIyA krodhotpattinimittabhUtasthANukaNTakadRSacchakalazarkarAdigocareti bhAvaH, AnavamaguNasthAnameSA / asyA eva prAdveSikItyapi nAmAntarametatsUcanAyaiva mUle krodhetyanuktvA dveSapadopAdAnam // prAdoSikI kriyAbhAvArtha - jIva-ajIva viSayavALI draSajanya kriyA "prAdoSikI' kahevAya che. vivecana - prakRSTa doSa-krodha Adi rUpa pradoSathI janya kriyA "prAdoSikI." te prAdoSikI kriyA jIvaprAdoSikI ane ajIvaprAdoSikI-ema be prakAranI che. (1) jIvaprAdoSika-putra-strI Adi svajana, pADozI Adi parajana jIvo upara TheSapUrvakanI kriyA. (2) krodhanI utpattimAM nimittabhUta zAkhA vagaranuM ThuMThuM, kAMTA-patthara-pattharanA TUkaDA, kAMkarA ityAdi viSayavALI kriyA. A prAdoSikI kriyA navamAM guNasthAnaka sudhI che. A prAdoSikI kriyAnuM bIjuM nAma prASikI che. A sUcana mATe ja mULamAM krodha, ema nahi kahetAM dveSapadanuM grahaNa karela che. pAritApanikI vaktisvaparasantApahetuH kriyA pAritApanikI / 19 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28-12-20, 54 vikhe 311 svapareti / iyamapi svaparaparitApahetukatvena dvividhA / tatra svahastena parahastena vA putrakalatrAdiviyogaduHkhabhArAtipIDitasyAtmanastADanazirasphoTanAdinA svapAritAni / putraziSyAditADanAdinA tu parapAritApanikI, eSA cAnivRttibAdaraguNasthAnaM yAvat // pAritApanikI bhAvArtha - sva-52 saMtApanA hetu rUpa kriyA, te 'pAritApanikI.' vivecana - A kriyA paNa sva-52nA paritApanA hetu rUpe be prakAranI che. (1) svaparitApanikI-putra, srI AdinA viyoganA duHkhabhArathI atyaMta pIDita AtmAmAM (52haste ke) svahaste chAtI kUTavI, tADana-zira phoDavA Adi dvArA svaparitApajanaka kriyA, te 'svapAritApanikI.' (2) 52paritApanikI-putra, ziSya vagerene tADana-tarjana Adi rUpa kriyA paraparitApajanaka hovAthI, te 'pa2paritApanikI.' A kriyA bAdarakaSAyajanya hovAthI anivRtti bAdaraguNasthAnaka sudhI che. prANAtipAtikIM nirUpayati svaparaprANaviyogaprayojikA kriyA prANAtipAtikI / 20 / svapareti / prANAtipAtaH prANivinAzanaM tatpradhAnA kriyA prANAtipAtikI / sA dvividhA svahastena parahastena ca, girizikharapAtajalajvalanapravezazastrapATanaprabhRteH svaparahastAbhyAmAtmaviSayakaraNakAraNe / mohalobhakrodhAviSTaiH parasya svaparahastaprANacyAvanamiti / ApaJcamaguNasthAnaM yAvadiyam // prANAtipAtikI kriyA bhAvArtha - 'sva-52 prANInA prANonA viyogamAM kAraNabhUta kriyA, te 'prANAtipAtikI.' vivecana - prANAtipAta eTale prANIvinAza-jIvahiMsA te prANAtipAtapradhAnakriyA, te 'prANAtipAtikI.' (1) svaprANAtipAtikI-svahaste ke parahaste girizikharathI paDavuM, jaLamAM-agnimAM praveza, zastrathI phADavuM vagere kriyAthI AtmadhAta, te 'svaprANAtipAtikI' kriyA kahevAya che. arthAt potAnA ke bIjAnA mAraphate ApaghAta karavo-karAvavo. (2) paraprANAtipAtikI-moha-lobha-krodha AdithI aviSTa-AdhIna banI bIjA jIvone svahaste ke parahaste prANarahita karavA ke karAvavA, te 'paraprANAtipAtikI.' ema be prakAranI A kriyA che. A kriyA pAMcamA guNasthAnaka sudhI hoya che. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .312 tattvanyAyavibhAkare ArambhikImAcaSTejIvAjIvabhedabhinnA jIvAjIvaghAtAtmikA ceSTA''rambhikI / 21 / jIvAjIveti / ArambhaH pRthivyAdikAyopaghAtalakSaNaH zuSkatRNAdicchedalekhanAdirvA tatra bhavA kriyA''rambhikI / jIvetaraviSayeyam / jIvamAtrasya jIvena svaparahastAdinA ajIvena daNDAdinA yo'yaM ghAtaH prANaviyogarUpaH, tathA'jIvasyAlekhyAdau sthApanAdyAtmakacetanAviyutasya jIvena svapararUpeNAjIvena daNDazastrAdirUpeNa yo'yaM ghAta:-vinAzastadAtmikA kriyetyarthaH / ASaSThaguNasthAnameSA // AmiDIyAbhAvArtha - 01-mana methI yuta 01-apaghAta 35 yeSTara-yA, te 'mAmihI.' vivecana - AraMbha eTale pRthvIkAya Adi jIvahiMsA rUpa, athavA khetI karavI zuSka ghAsa vagere chedavA, citra cItaravAM Adi rUpa AraMbhajanya kriyA, te "AraMbhikI. A AraMbhikI kriyA jIvaviSaya ane ajIvaviSaya bhedathI be prakAranI che. (1) jIvaviSaya AraMbhika jIva mAtrano sva-parahasta Adi jIva vaDe ane daMDa Adi rUpa ajIva vaDe ja A prANaviyoga rUpa ghAta. (2) ajIvaviSaya AraMbhika-ajIvano, citra AdimAM sthApanA Adi Atmakaacetanano sva-para rUpa jIva vaDe, daMDa-zastra Adi rUpa ajIva vaDe je A vinAzAtmaka ghAta rUpa kriyA, ema artha samajavo. A AraMbhikI kriyA pramAdajanya hovAthI chaThThA guNasthAnaka sudhI che. pArigrahikImabhidhattejIvAjIvaviSayiNI mUrchAnivRttA kriyA pArigrahikI / 22 / jIvAjIveti / jIvAjIvaviSayakamU>>nirvRttakriyAtvaM lakSaNam / vividhopAyairoMpArjanarakSaNamU>>pariNAmaH parigrahastatra bhavA pArigrahikI / iyaJca jIvAjIvabhedena dvividhA / ApaJcamamasau // 1. ArambhikIsattve pArigrahikyAssattvamasattvaM vA, asyAssattve'tvArambhikI syAdeva, AraMbhikIsattve niyamena mAyApratyayikI syAt, vaiparItyena tu na niyamaH / ArambhikIsattve mithyAdarzanapratyayikya pratyAkhyAnikyorna niyamaH, vaiparItyena ta niyamaH // 2. pArigrahIkIsattve ArambhikImAyApratyayikyoniyamena sattvam, mithyAdarzanapratyayikyapratyAkhyAnikyostu na niyamaH / yasya ca mAyApratyayikI tasya mithyAdarzanapratyayikI, apratyAkhyAnikI myAnnavA / anayozca sattve mAyApratyayikI niyamato vartate / apratyAkhyAnikIsattve ta mithyAdarzanapratyayikyA evAniyamo bodhyaH / / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 21-22-23-24, SaSTha kiraNe 313 pArigrahika kriyAvaarth - 04-maviSaya bhUxinya yA, te 'riABl.' vivecana - jIva-ajIvaviSayaka mUcchakRta kriyApaNuM, te pArigrahika kriyAnuM lakSaNa che. vividha upAyothI arthanuM upArjana ane tenA rakSaNanI mUccha rU5 pariNAma "parigraha kahevAya che. tevA parigrahathI nya yA, te 'PiARI.' A jIva-ajIvanA bhedathI be prakAranI che. A kriyA pAMcamA guNasthAnaka sudhI che. mAyApratyayikImabhidhattemokSasAdhaneSu mAyApradhAnA pravRttirmAyApratyayikI / 23 / mokSasAdhaneti / mokSasAdhanaviSayakamAyikapravRttitvaM lakSaNam / mokSasAdhaneSu jJAnAdiSu svaparavaJcanAbhilASukasya yA mAyAhetukA ceSTA setyarthaH / saptamaguNasthAnaM yAvadiyam / / mAyApratyayikI kriyAbhAvArtha - mokSasAdhanomAM mAyAnI pradhAnatAvALI pravRtti, te "mAyApratyayikI." vivecana - mokSasAdhanaviSayaka mAyAyuta pravRttipaNuM, e ahIM lakSaNa che. arthAta mokSasAdhana jJAna AdimAM sva-paravacananI abhilASAvALA jIvanI mAyAjanya kriyA, te "mAyApratyayikI' che ema samajavuM. A kriyA sAtamA guNasthAnaka sudhI hoya che, kema ke-kadAca pravacana-zrI jainazAsananI apabhrAjanAnI 2kSA mATe apramatta sAdhune khoya che, 480 abhai nA. . mithyAdarzanapratyayikImAha abhigRhItAnabhigRhItabhedabhinnA ayathArthavastuzraddhAnahetukavyApAravatI kriyA mithyAdarzanapratyayikI / 24 / abhigRhIteti / mithyAdarzanaM viparItatattvapratipattirUpaM pratyaya: kAraNamasyA iti vigrahaH / tatrAbhigRhItA jIvAdInAM hInAdhikaparimANAdiprakhyApakadarzanAnumantRpuruSaviSayiNI, anabhigRhItA kudRSTimatAvizvastajIvaviSayiNI, abhigRhItabhinnatvabodhakenAnabhigRhItapadena tRtIyA saMdigdhApi grAhyA, sA ca zAstraikAdyakSaraviSayakasaMzayaprabhavA / ayathAvadvastuzraddhAnameva heturyasya vyApArasya tAdRzavyApAravatI tAdRzavyApArAbhinnavyApAraprayojikA yA kriyA anumodanAdyAtmikA setyarthaH 1. iyamapramattasya kadAcitpravacanamAlinyarakSaNArthaM bhavati, na zeSakAla iti / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 tattvanyAyavibhAkare / viparItatattvapratipattyAdau hi anumodanAdikaM ayathArthavastuzraddhAnavAneva karoti kArayati ceti bhAvaH / AtRtIyamasau // mithyAdarzanaprayikIbhAvArtha - abhigRhita-anabhigRhitanA bhedathI yukta, ayathArtha vastuviSayaka zraddhAjanya vyApAravALI kriyA, te "mithyAdarzanakhatyayikI." vivecana - viparIta tattvanA svIkAra-nirNaya rUpa mithyAdarzana je kriyAnuM pratyayanimittakAraNa che, te kriyA "mithyAdarzanaprayikI-ema vigraha karI artha karavo. (1) abhigRhIta mithyAdarzana pratyayikI-jIva AdinA hIna (aMguThAnI pUrvarakhA pramANa, taMdula jevaDo AtmA che ityAdi hIna) ane adhika (sarvavyApI AtmA che ityAdi adhika) pariNAma Adi jaNAvanAra darzana(darzanazAstra)nI anumodanA karanAra puruSa saMbaMdhI. (2) anabhigRhIta mithyAdarzana pratyayikI-asaMjJI jIvone hoya che. saMjJA jIvomAM paNa je saMjJA jIvoe kutIrthakamata (mithyAdarzana) svIkArela nathI, te saMjJI jIvomAM arthAta A kudaSTimatanA vizvAsa vagaranA jIvaviSayavALI che. abhigRhItathI bhinna anabhigrahIta padathI trIjI saMdigdha (saMdehajanya) kriyA paNa levI, kema ke te zAstranA eka Adi akSara-zabda-vAkyaviSayaka saMzayathI janya che. evaMca je vyApArano hetu ayathArtha vastuno vizvAsa che, tevA vyApAravALI ane tevA vyApAranI sAthe abhinna vyApAramAM kAraNabhUta anumodana Adi rUpa kriyA, te "mithyAdarzana pratyayikI." - viparIta tattvanA svIkAra Adi hoye chate to anumodanAdi kriyA ayathArtha vastunI zraddhAvALo kare che ane karAve che, ema bhAva samajavo. A kriyA, samyakatvamohanIya sivAya darzanaSaka=cAra anaMtAnubaMdhI kaSAyo, mithyAtvamohanIya ane mizramohanIyanA udayathI thatI hoI trIjA guNasthAnaka sudhI hoya che. apratyAkhyAnikImAhajIvAjIvaviSayiNI viratyabhAvAnukUlA kriyA'pratyAkhyAnikI / 25 / jIvAjIveti / saMyamavighAtakArikaSAyAdInAM na pratyAkhyAnaM parihAro yasyAM sA'pratyAkhyAnikI / jIvaH prANI, ajIvo jIvetarastau viSayau yasyAH sA, vistyabhAvo'pratyAkhyAtapApakarmaNastadanukUlA kriyA'pratyAkhyAnikItyarthaH / saMyamaghAtikarmodayavazAnnivRttyabhAvAnukUlakriyeti bhAvaH / caturthaguNasthAnaM yAvadeSA // . apratyAkhyAnikI kriyAbhAvArtha - jIva-ajIva rUpa viSayavALI viratinA abhAvane anukULa kriyA, te "apratyAkhyAnikI." Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 25-26-27, SaSTha kiraNe 315 vivecana - apratyAkhyAnikIno vyutpatilabhya artha e che ke-saMyamano vighAta karanArA kaSAya AdinuM pratyAkhyAna (parihAratyAga-paccakakhANa) je kriyAmAM nathI, te "apratyAkhyAnikI' kahevAya che. jIva eTale prANI ane ajIva eTale jIvathI bIjo, te be viSaya je kriyAnA che, te jIvAjIvaviSayaNI. viratino abhAva eTale nahi paccakakhANa karela pApakarmavALAne anukULa kriyA, e apratyAkhyAnikI" evo artha samajavo. saMyamanA ghAtakarmanA udayanA vaze nivRttinA abhAvane anukULa kriyA "apratyAkhyAnikI' che, ema bhAva jANavo. cothA guNasthAnaka sudhI A prastuta kriyA hoya che. dRSTikI nirUpayatipramAdino jIvAjIvaviSayadarzanAdarAtmikA kriyA dRSTikI / 26 / pramAdina iti / dRSTireva dRSTikI, rAgAdikaluSitasya jIvAjIvAvalokanam / jIvAjIvAsturaGgasyandanaprabhRtayastadviSayakaM yadarzanaM tatrAdarAtmikA pramAdinaH kriyetyarthaH / pramAdina itipadenApramAdikartRkadarzanAdarasya vyudAsaH, tathA ca pramAdaprayuktajIvAjIvaviSayaka darzanAdarakriyAtvaM lakSaNam / na cendriyAzrave gatArthatvAdasyAH pRthaggrahaNaM nirarthakamiti vAcyam, pUrvatrendriyavijJAnagrahaNAt, iha tu tatpUrvakaparispandagrahaNAdadoSAt / SaSThaguNasthAnaM yAvadasau // dRSTikI kriyAbhAvArtha - pramAdI jIvanI jIva-ajIvaviSayaka darzananA Adara rUpa kriyA, te dRSTikI." vivecana - dRSTi e ja dRSTikI. rAga Adi doSathI kaluSita jIvanuM jIva-ajIvanuM avalokana, te daSTikI' che. ghoDA, ratha vagere citrakarma Adi rUpa jIva-ajIvaviSayavALuM je darzana che, temAM Adara rUpa pramAdI jIvanI kriyA, e "daSTikI" kriyA che. lakSaNa ane padonuM prayojana- "pramAdI evA pada vaDe apramAdI jeno kartA che, evA darzana AdaranuM nirAkaraNa thAya che. tathAca pramAda(dI)janya jIva-ajIvaviSayaka darzana Adara kriyApaNuM lakSaNa che. zaMkA - A prastuta kriyAno artha pUrvokta indriya AzravamAM AvI jAya che, to A kriyAnuM pRthagu grahaNa zuM nirarthaka nahi thAya ne? samAdhAna - pUrvokta indriya AzravamAM indriyavijJAnanuM grahaNa hovAthI A kriyA nirarthaka nathI. vaLI A prakRtakriyAmAM to indriyavijJAnapUrvaka parispaMda-kaMpananuM grahaNa hovAthI doSa nathI. A prastuta kaSAyavALA-cakSuIndriyavALA pramatta jIvane chaThThA guNasthAnaka sudhI hoya che. spRSTikImabhidadhAtisadoSasya jIvAjIvaviSayakaM sparzanaM spRSTikI / 27 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 tattvanyAyavibhAkare sadoSasyeti / pramAdina ityarthaH / rAgadveSamohAkulitacetaso yoSidAdyaGgasparzanakriyetyarthaH / doSaprayuktajIvAjIvasambandhisparzanakriyAtvaM lakSaNam / doSaprayuktatvavizeSaNakRtyaM prAgvat / ASaSThamasau // smRSTikI kriyAbhAvArtha - sadoSa jIvanuM jIva-ajIvaviSayaka sparzana rUpa kriyA, "smRSTikI' kahevAya che. vivecana - sadoSa eTale pramAdI arthAt rAga-dveSa-mohathI viThThala cittavALA jIvanI strI AdinA aMganI sparzanakriyA "smRSTikI kriyA' kahevAya che. lakSaNa-doSajanya jIva-ajIva saMbaMdhI sparzanakriyApaNuM e lakSaNa che. doSaprayuktatvanuM vizeSa kRtya pUrvanI mAphaka ahIM samajavuM. A kriyA sarAga jIvathI janya hovAthI chaThThA (dazama) guNasthAnaka sudhI hoya che. prAtItyikImAkhyAtipramAdAt prAksvIkRta pApopAdAnakAraNajanyakriyA prAtItyikI / 28 / pramAdAditi / pratItya pUrvapApopAdAnakAraNamadhikaraNamAzritya niSpannA kriyA / pramAdaprayuktaprAksvIkRtapApopAdAnakAraNajanyakriyAtvaM lakSaNam / ApaJcamamiyam // prAtItyika kriyAbhAvArtha - pramAdathI pUrva svIkAra karela pApasAdhana rUpa kAraNajanya kriyA, te "prAtIyakI' kahevAya che. vivecana - prAtIyikIno vyutpatti dvArA karela artha evo che ke-pratItya eTale pUrve pApanA upAdAnakAraNa rUpa adhikaraNanI apekSA rAkhI banelI kriyA, e "prAtItyikI." lakSaNa-pramAdajajanya pUrve svIkArela pApanA upAdAnakAraNajanya kriyApaNuM lakSaNa che. A kriyA pAMcamA (4zamA) gusthAna sudhIche. sAmantopanipAtikImAha kAruNyavIrabIbhatsAdirasaprayoktRNAM prekSakANAJca sAnurAgiNAM nATyAdijanyA kriyA sAmantopanipAtikI / 29 / kAruNyeti / naikavidhanATakAdiSu kAruNyAdirasaprayoktRNAM nATyAdikartRNAM, anurAgeNa prekSakANAJca nATyAdijanyA kriyA, strIpuruSapazusampAtadeze'ntarmalotsargakaraNaM vA, svakIyebhrAtRputraziSyAdau, ajIve svapratimAdau samantataH sarvadigbhya Agatya stutikArakalokaiH stUyamAne yA tuSTiH pramodaH sA punaH sAmantopanipAtikItyarthaH / samantAtsarvata upani Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 sUtra - 28-ra-20, viro patanamupanipAta AgamanaM stryAdInAM saMpAtyasattvAnAM vA yatra deze bhojanAdau vA sa samantopanipAtastatra bhavA kriyA sAmantopanipAtikI / ApaJcamameSA / sAmaMtopanipAtikI kriyAbhAvArtha - kArUNya-vIra-bIbhatsa Adi rasanA prayojaka, anurAgI nATyakAra ane prekSakonI nATya Adi janya kriyA, te "sAmaMtopanipAtikI." vivecana - nAnAvidha nATaka AdimAM kArUNya-zRMgAra-hAsya-raudra-vIra-bhayAnaka-bIbhatsa-adbhutazAnta rUpa rasane janmAvanAra-jamAvanArA rAgI naTa-naTIonI ane tathAvidha nATaka Adi prekSakonI rAgapUrvakanI nATya Adi janya kriyA, e "sAmaMtopanipAtikI.athavA 0 strI-puruSa-pazu vagerene javA-AvavAnI jagyA upara mala-mUtra vagereno tyAga karavo, te "sAmaMtopanipAtikI kriyA." 0 potAnA bhAI-putra-ziSya vagere sacetana padArtho tathA svapratimA Adi, pradarzana vagere ajIva padArtho pratye saghaLI dizAomAMthI AvI stuti-prazaMsAkAreka lokothI prazaMsA thatAM je AnaMda-saMtoSa, te paNa sAmaMtopanipAtikI kriyA che ema samajavuM. 0 sAmaMtopanipAtikIno vyutpatti artha e che ke-badhI bAjuothI strI Adi lokonuM je sthaLamAM AvavuM-bheguM maLavuM athavA saMpAtima (trasa uDatA jIvo) jaMtuonuM je bhojana Adi, ghI-tela vagerenAM vAsaNo ughADAM rAkhatAM trasa jIvonuM AvIne paDavuM, te "sAmaMtopanipAta kahevAya che. tenAthI thatI kriyA sAmaMtopanipAtikI' kahevAya che. A kriyA paMcama guNasthAnaka paryata hoya che. naiHzastrikI lakSayati yantrAdikaraNakajalanissAraNadhanurAdikaraNakazarAdimocanAnyatararUpA riyA triveNI rU0 yantrAdIti / rAjAdyanujJayA yantrAdidvArA kUpAdibhyo jalAdInAM niSkAsana, dhanurAdi dvArA vA zarAdInAM mocanamityarthaH / manuSyAdInAmiSTakAzakalAdInAJca yantrAdibhiH koTTAdirakSArthAdividhIyamAnatathAvidhadAdiniSpAditairgophaNAdibhizca nisarjanaM mocanaM naiHzastrikI naisRSTikItyaparanAmnI kriyetyarthaH / ApaJcamaM bhavatyeSA / / narazasikI kriyAnuM lakSaNabhAvArtha - yaMtra vagere rUpa kAraNajanya jaLa kADhavuM, dhanuSya vagere rUpa karaNajanya bANa Adi pheMkavuM vagere be kriyAomAMthI koI eka kriyA "nairazastrikI' kahevAya che. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 tattvanyAyavibhAkare | vivecana - rAjA vagerenI AjJAthI yaMtra Adi dvArA kUvA vageremAMthI jaLa-pANI vagerenuM kADhavuM athavA dhanuSya Adi dvArA bANa vagere pheMkavuM, baMdUkamAMthI goLI choDavI, ityAdi kriyA, "nai zastrikI' kahevAya che. 0 manuSya AdinI, iMTonA TUkaDA AdithI ane yaMtra Adi dvArA killA-gaDha vagerenI rakSA mATe karAtI, viziSTa lAkaDA AdithI banAvela gophala Adi dvArA pheMkavA-mUkavA rUpa kriyA "nairazastrikI' kahevAya che. A kriyAnuM bIjuM nAma "naisRSTikI' che ema jANavuM. A kriyA paMcama guNasthAnaka sudhI che. svAhastikImAhasevakayogyakarmaNAM krodhAdinA svenaiva karaNaM svAhastikI / 31 / sevakayogyeti / krodhAdinA gADhAbhimAnAdinA'nyapuruSaprayatnanirvartyakriyAyAH svenaiva karaNam, jIvAjIvAbhyAM jIvasya mAraNaM, svahastena jIvAjIvayostADanaM vA, svAhastikItyarthaH / ApaJcamameSA // svAhastikI kriyAnuM nirUpaNabhAvArtha - sevakajanane yogya karmo, krodha Adi kAraNe potAnI jAte ja karavAM, te kriyA "svAhastikI DevAya che. vivecana - krodha Adi-gADha abhimAna Adi kAraNe anya jananI kriyA-prayatnathI janya kriyA potAnA hAthe ja karavI. jIva ane ajIvathI mAravA rUpa kriyA jIvane, athavA potAnA hAthe jIva-ajIvane mAravA rUpa kriyA svAhastikI' kahevAya che. A kriyA pAMcamA guNasthAnaka sudhI hoya che. AjJApanikImAcaSTe arhadAjJollaGghanena jIvAdipadArthanirUpaNajIvAjIvAnyataraviSayaka-sAvadyAjJAprayojakakriyAnyatararUpA''jJApanikI / 32 / arhaditi / bhagavadarhatpraNItAjJollaGghanena svamanISayA jIvAdipadArthAnAM nirUpaNam, jIvasya vA'jIvasya vA sAvadyeSvAjJApanam / arhatpraNItAjJAnirapekSasvAtaMtryaprayuktapadArthanirUpaNajIvAjIvAnyataraviSayakasAvadyAjJApanAnyataratve sati kriyAtvaM lakSaNam / asyA eva ca nayanakriyA AnayanikIti na nAmAntaram / paJcamaguNasthAnaM yAvadeSA / AdyapakSe tu prathamameva / / AjJApanikI kriyAnuM lakSaNabhAvArtha - zrI arihaMta bhagavAnanI AjJAnA ullaMghanapUrvaka, jIva Adi nirUpaNa athavA jIvaajIvaviSaya prati sAvadya (sapA5) AjJAmAM nimitta kriyA, e "AjJAAnikI' kriyA kahevAya che. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 31-32-33-34, SaSTha kiraNe 319 vivecana - zrI arihaMta bhagavaMtakathita AjJAnA ullaMghanapUrvaka potAnI managhaDaMta buddhithI jIva Adi padArthonuM nirUpaNa, athavA jIvane ke ajIvane pApavALA kAryomAM AjJA pharamAvavI, te "AjJAAnikI' kriyA kahevAya che. lakSaNa-zrI arihaMta bhagavaMtaracita zAstranI AjJAthI nirapekSa-svataMtratAjanya padArthanirUpaNa athavA jIva-ajIvaviSayaka sAvadya (sapApa) AjJApana rUpa kriyApaNuM, A prastuta kriyAnuM lakSaNa che. A kriyAnuM bIjuM nAma nayanakriyA ane AnayanikI che. A kriyA pAMcamA guNasthAnaka sudhI hoya che. prathama pakSamAM prathama eTale (nirUpaNamAM) nayanakriyA che, jyAre bIjA pakSamAM "AjJApana Anayana kahevAya che. vidAraNikImAhaparA''caritAprakAzanIyasAvadhaprakAzakaraNaM vidAraNikI / 33 / parA''cariteti / parairAcaritAnAmaprakAzanIyAnAM sAvadyAnAM prakAzakaraNamityarthaH / jIvAnAmasadbhirguNairIdRzastvaM tAdRzastvamityevaM varNanaM, ajIvAnAM vedRzametaditi pratAraNabuddhyA bhaNanamityapi vidAraNikI / SaSThaguNasthAnaM yAvadasau // vidAraNikI kriyAnuM lakSaNabhAvArtha - 'para Acarita aprakAzanIya sAvadyanA prakAza karavA rUpa kriyA, te "vidAraNikI." vivecana - bIjA jIvoe karela nahi prakAza karavAlAyaka kukarmono (pApavALA karmono) prakAza karavo, te 'vidAraNikI kriyA." jIvonA achatA doSone prakAza karI, arthAt "tuM Avo che-tuM tevo che. A pramANenuM kathana karI tenI pratiSThAno nAza karavo, te "vidAraNikI." athavA ajIvonA viSayomAM "A AvuM che'AvI ThagavAnI buddhithI achatuM kahevuM, te avatAraNikI." arthAt jIva-ajIva saMbaMdhI vidAraNikI athavA jIva-ajIva saMbaMdhI vitAraNikI kahevAya che. A kriyA chaThThA (dazama) guNasthAnaka sudhI che. anAbhogapratyayikI nirUpayatianavekSitAsaMmArjitapradeze zarIropakaraNanikSepo'nAbhogapratyayikI / 34 / anavekSiteti / anavalokite rajoharaNenApramANite deze zarIrANAM gamanAgamanollaGghanAdibhirupakaraNAnAmupadhyAdInAJca nikSepaNaM sthApanamityarthaH / Abhoga upayogastadviparIto'nAbhogastenopalakSitA kriyA'pyanAbhogA na vidyate vA''bhogo yasyAM sA anAbhogA kriyA, AdvAdazamasau // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 tattvanyAyavibhAkare anAbhogapratyayikI kriyAbhAvArtha - jayA vagaranA-pUjyA vagaranA pradezamAM zarIropakaraNanI mUkavA Adi rUpa kriyA, te "anAbhogapratyayikI." vivecana - joyA vinA-rajoharaNathI pramArjanA karyA vinA pradezamAM zarIronI gamana-Agamana-ullaMghana Adi dvArA upadhi Adi upakaraNono nikSepa-sthApana-levA-mUkavA rUpa kriyA "anAbhogikI che. arthAt Abhoga eTale upayoga, tethI viparIta anAbhoga che. anAbhoga sahita kriyA paNa "anAbhoga athavA je kriyAmAM Avyoga nathI, te kriyA "anAbhoga' kriyA kahevAya che. jJAnAvaraNIyanA udayajanya hoI sakaSAya jIvone hovAthI dazamA (bAramA) guNasthAnaka sudhI che. (keTalAka chaThThA guNasthAnaka sudhI jAya che.) guNazreNimAM pramAda nahi hovAthI. anavakAGkSapratyayikImAhajinoditakarttavyavidhiSu pramAdAdanAdarakaraNamanavakAGkSapratyayikI / 35 / jinoditeti / avakAGkSA svaparayorapekSaNaM sA na bhavatItyanavakAGkSA sA pratyayaH kAraNaM yasyAssA'navakAGkSapratyayA saivAnavakAGkSapratyayikI, jinoktakartavyeSu vidhiSu pramAdAdihaparalokApekSayA'nAdarakaraNamityarthaH / pramAdaprayuktajinavihitakartavyavidhiviSayakAnAdarakriyAtvaM lakSaNArthaH / ihaloke paraloke ca yAni viruddhAni tAni yo bhajate tasyApIyaM kriyA kathiteti bodhyam / SaSThaM yAvadiyam // anavakAMkSapratyayikI kriyAbhAvArtha - zrI jinakathita kartavya vidhiomAM pramAdathI anAdara karavA rUpa kriyA, te 'anavakAMkSapratyayikI. vivecana - avakAMkSA eTale sva-paranI apekSA, tenA abhAva rUpa anavakAMkSA te pratyaya eTale nimitta je kriyAmAM che, te 'anavakAMkSapratyayA," te ja "anavakAMkSapratyayikI' kahevAya che. zrI jinakathita kartavya (karavAyogya) vidhi-vidhAno pratye A loka-paralokanI apekSAe pramAdathI anAdara karavo evo artha thAya che. lakSaNa-pramAdajanya zrI jinavihita atae kartavya rUpa vidhiviSayaka anAdara kriyApaNuM, e lakSaNArtha che. vaLI A loka-paralokamAM je viruddha che, tene je kare che, tenA saMbaMdhavALI paNa A kriyA kahela che ema samajavuM. (guNazreNimAM pramAda nahi hovAthI) chaThThA guNasthAnaka sudhI A kriyA che. keTalAka bAdarakaSAyanA udayajanya hoI navamA guNasthAnaka sudhI mAne che.) Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 35-36-37-38, SaSTha kiraNe ___321 prAyogikImAcaSTe ArttaraudradhyAnAnukUlA tIrthakRdvigarhitabhASaNAtmikA pramAdagamanAtmikA ca kriyA prAyogikI / 36 / Arteti / prayogasya-dhAvanavalganAdikAyavyApArahiMsraparuSAnRtabhASaNAdivAgvyApArAbhidroheAbhimAnAdimanovyApArarUpasya karaNaM prAyogikI / ArttaraudradhyAnAnukUleti manovyApAraH, tIrthakRdvigarhitabhASaNAtmiketi vAgvyApAraH, pramAdagamanAtmiketi kAyavyApAraH sUcitaH / ApaJcamamiyam // prAyogikI kriyAbhAvArtha - ArtadhyAna-raudradhyAnane anukULa tIrthakare niMditanA bhASaNa rUpa ane pramAdagamana rUpa kriyA, te 'prAyogiDI.' viveyana - prayoga bheTa pAvana (ghosj) pAna (q ), mAhi 35 AyavyApA2, ddiNs5-58orasatyabhASaNa Adi rUpa vacanavyApAra, abhidroha (bIjAnuM kharAba karavAnI bhAvanA), IrSyA (adekhAI) ane abhimAna Adi rUpa mananA vyApAra karavA rUpa kriyA prAyogikI' kahevAya che. Arta-raudradhyAna anukULa evA padathI manano vyApAra, "tIrthakaragahita bhASaNa AtmikA' e padathI vacanano vyApAra ane pramAdagamana AtmikA' evA padathI kAyAno vyApAra sUcavela che. A prastuta kriyA pAMcamA guNasthAnaka sudhI che. sAmudAyikI nirUpayatiindriyasya dezopaghAtakArisarvopaghAtakAryanyatararUpA kriyA sAmudAyikI / 37 / indriyasyeti / indriyasambandhidezavighAtakArisarvavighAtakArikriyAtvaM lakSaNam / asyAH samAdAnakriyetyapi nAmAntaram / yAvatpaJcamaguNasthAnameSA / sAmudAyikI kriyAbhAvArtha - indriyanI dezathI upaghAtakArI athavA sarvathA upaghAtakArI kriyA, te "sAmudAyikI." vivecana - indriya saMbaMdhI dezavighAtakArI athavA sarvavighAtakArI kriyApaNuM lakSaNa che. A sAmudAyika kriyAnuM bIjuM nAma "samAdAna kriyA paNa che. A kriyA pAMcamA guNasthAnaka sudhI che. premapratyayikI lakSayatipararAgodayahetuH kriyA premapratyayikI / 38 / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 tattvanyAyavibhAkare pararAgeti / yena vAgvyApAreNa parasya rAgodayassA kriyetyarthaH, premotpAdakavANIvyavahAro vA premapratyayikI kriyA / SaSThaguNasthAnaM yAvadiyam / / premapratyayikI kriyAbhAvArtha - paranA rAganA udayamAM hetubhUta kriyA, te "premapratyayikI." vivecana - je vacananA vyApArathI bIjAne rAgano udaya thAya, te kriyA "premapratyayikI' kahevAya che. athavA premano utpAdaka vANIno vyavahAra, te "premapratyAyanI kriyA che. mAyA-lobha garbhitapaNAnI apekSAe A kriyA chaThThA (dazama) guNasthAnaka sudhI che. dveSapratyayikImabhidhattekrodhamAnodayahetuH kriyA dveSapratyayikI / 39 / krodheti / svasya parasya vA krodhamAnayorutpAdikA kriyetyarthaH / ASaSThaM bhavatyeSA / / SapratyayikI kriyA(bhaavaarth - 15-mAnanA yana hetubhUta yA, te 'papratyAyI.' vivecana - potAne ke pArakAne krodha ane mAnanI utpatti karanArI kriyA dvaSapratyadhika kahevAya che. A kriyA chaThThA (navamA) guNasthAnaka sudhI hoya che. IryApathikImAkhyAti apramattasaMyatasya vItarAgacchadmasthasya vA sopayogaM gamanAdikaM kurvato yA sUkSmakriyA seryApathikI / iti kriyApaJcaviMzatiH / 40 / samAptamAzravatattvam // apramattasaMyatasyeti / IraNamIryA gamanaM saiva panthA mArgo yasya tadIryApathaM, gamanAdidvArakaM karma, tasya badhyamAnasya vedyamAnasya vA nimittabhUtA yA kriyA sA nimittanimittinorabhedopacArAdIryApathikI kriyA / sA ca kevalayogapratyayabandharUpA / zailezyavasthA'gvirtikevalinAM chadmasthavItarAgANAJca bhavatIti bhAvaH / iyaJca sayogiguNasthAnaM yAvadbhavati, imA eva vibhAgavAkye kriyApaJcaviMzatipadenoktA ityAhetIti / etAsu premadveSapratyayakriyAsthAne samyaktvamithyAtvakriye tattvArthabhASyakAreNokte, tayozca yA zuddhamithyAtvamohadalikAnubhavapravRttaprazamAdiliGgagamyajIvAdipadArthaviSayakazraddhArUpA, jinasiddhagurUpAdhyAyayatijanayogyapuSpadhUpapradIpacAmarAtapatranamaskAravastrAbharaNAnnapAnazayyA-dAnAdyanekavaiyAvRttyAbhivyaGgyA, Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 39-40, SaSTha kiraNe 323 zuddhasamyaktvAdibhAvasaMvardhanaheturdevAdijanmasadvedyabandhakAraNaM samyaktvakriyA / sA ca sAmAnyena sarAgajIvasvAmikatvAdatra premapratyayikItyuktA / mithyAtvakriyA tu samyaktvakriyA viparItA'bhigRhItAbhiniviSTAdimithyAdRSTisvAmikatvenAtra dveSapratyayikIti prokteti dhyeyam / so'yamAsravaH sarastulyasyAtmanaH pariNAmavizeSaH karmodakapraveze randhaM tatra prANAtipAtAdinivRttyAdayaH satyAdayo'parigrahatvaM dharmadhyAnAdayazca zubhA AsravAH dvicatvAriMzadvidhasya puNyasya, tatpratyanIkAzcAzubhAzravA dvayazItividhasya pApasya bhavanti / kriyAnirUpaNaM nigamayatItIti / AsravatattvaM samAsato nirUpitamityAzayenAha samAptamiti // ___ iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAmAsravanirUpaNonAma SaSThaH kiraNassamAptaH // iryApathikI kriyAbhAvArtha - apramata sAdhu, vItarAga chadmastha athavA kevalIne upayogapUrvaka gamana Adi karatA je sUkSma kriyA, te "iyapathikI." vivecana - IryApatha eTela iya-gamana (gati) paMtha-mArga (pravezaka upAya) che je karmano (karmabaMdhano), te iryApatha (karma) kahevAya che. arthAt gamana Adi dvAra(nimitta)vALuM (janya) karma che. 0 baMdhAtA ke vedAtA (anubhavAtA) te karmanI nimittabhUta je kriyA, te nimitta (kAraNa) nimitta(kAya)nA abheda upacAra rUpa nayanI apekSAe "iryApathikI." kahevAya che. 0 te kriyA kevala yoga rUpa nimittajanya baMdhahetu rUpa che. 0 zailezI avasthAnA pUrvakALavArtA kevalIone (kSINamohane) ane chadmastha vItarAga eTale upazAnta moha (agiyAramA guNasthAnasthane) A prastuta kriyA hoya che. arthAt A kriyA teramA sayogI guNasthAnaka sudhI hoya che. - A badhI kriyAo vibhAgavAkyamAM "kriyApaMcaviMzati' padathI kahela che. te vAtane kahe che ke- iti' evA padathI A sarva kriyAomAM premapratyayASapratyayA kriyAnA sthAnamAM samyakatva-mithyAtva rUpa be kriyAo zrI tattvArthabhASyakAre kahela che. vaLI te samyakatva ane mithyAtva rUpa be kriyAomAM zuddha karela mithyAtvamohanIyakarmanA daLiyAnA anubhavathI pravartela, zama-saMvega-nirveda-anukaMpA ane Astikya rUpa cinhothI gamya (jANI zakAya) evI jIva Adi padArtha (tattva) viSayaka zraddhA (nizcaya) rUpa zrI arihaMtasiddha-AcArya-upAdhyAya-sAdhujana Adi pratye yogyatA pramANe puSpa-dhUpa-dIpa-cAmara-chatra-namaskAra-vastraAbharaNa-anna-pAna-zayA AdinuM dAna ItyAdi aneka (nAnAvidha) vaiyAvRtyasevAthI abhivyaMgya (sevA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 tattvanyAyavibhAkare rUpa prakAzathI prakAzayogya) zuddha, samyakatva AdinA bhAvanI vRddhi karAvavAmAM hetubhUta, evaM deva Adi janma (bhAva) ane sAtAvedanIyakarmanA baMdhanA kAraNabhUta samyakatva kriyA che. te kriyAno sAmAnyathI svAmI sarAga jIva hovAthI ahIM "premapratyayikI' kahela che. jo Ama che, to mithyAtva kriyA to samyakatva kriyAthI viparIta arthAt abhigRhIta-anabhigRhIta Adi rUpa mithyAdaSTi rUpa svAmIvALI hoI ahIM 'SapratyayikI" kahela che, ema samajavuM. A Azrava sarovara samAna AtmAnA viziSTa pariNAma rUpa che ane karma rUpI jaLa (pANI)ne pravezamAM chidra rUpa che. (nALAM che, tyAM prANAtipata (jIvahiMsA) AdithI nivRtti vagere, satya vagere, aparigrahapaNuM ane dharmadhyAna vagere zubha Azravo che. arthAt beMtAlIza prakAranA puNyanA Azravo che. tenA zatrubhUta azubha Azravo khyAzI prakAranA pApanA hoya che. kriyAnirUpaNano 'iti evA padathI upasaMhAra kare che. A pramANe Azravatattvane saMkSepathI nirUpita karyuM che, evuM sUcana "iti' evuM pada kare che. -: prazasti - iti tapogacchanabhomaNi zrImad vijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImad vijayakamalasUrIzvara caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyA) TIkAmAM "AzravanirUpaNa' nAmanuM chaThuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadrakarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM chaThThA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. * iti chaThuM kiraNa * Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saptamaH kiraNaH itthaM saMkSepato dvAcatvAriMzadvidhAnAzravAnAkhyAya karmagrahaNakAraNabhUtAzravasya pratidvandvibhUtamapUrvakarmapravezaniSedhaphalakaM saMvaraM lakSaNaprakArAbhyAmabhidhAtuM tallakSaNamAcaSTe samityAdibhiH karmanirodhaH saMvaraH / 1 / samityAdibhiriti / samitirvakSyamANasvarUpA saivAdiryeSAM guptiparISahAdInAM tairupAyaiH karmaNAmAgantukAnAM yo nirodho nivAraNaM sa saMvara ityarthaH / upAttakarmaNAM pradhvaMsastu tapasA vipAkena vA bhavati / nanvAstravanirodho hi saMvaraH, uktaJca 'AsravanirodhaH saMvara' (9-1) iti, AsravAzcendriyakaSAyAdirUpA na karmAtmakAstathA ca kathaM karmanirodhassaMvara ucyata iti cetsatyam, karmAgamanimitta Azrave niruddhe tatpUrvakasyAnekaduHkhabIjajanakasya karmaNo'pi sthaganAtkAraNAbhAvasya kAryAbhAvaprayojakatayA tatra prayojyopacArAttathokteravirodhAt / prayojakasyaiva vA''zravanirodhasyAtra prayojyopacArataH karmanirodhatvokteH / vinopacAraM niruddhyate'neneti vyutpattyA vA karmanirodhapadenAzravanirodhasyaiva prApteH / tathAnabhidhAnantu karmanirodhasyAzravanirodhaprayuktatvasUcanAya / evaM samityAdayo'pyAzravanirodhe hetutvena saMvarazabdavAcyA bhavanti / prAyazceSTArUpatvAtsamitayo'pi guptivizeSA eva / ceSTA hi kAyavAGmanovyApAraH, tatreryAdAnanikSepotsargAH kAyavyApAre, eSaNA manovyApAre vAgvyApAre ca bhASA'ntargatA bhavati / sukhabodhArthameva samiteH pRthagupAdAnam / tatra rAgadveSapariNAmAtmakArttaraudrAdhyavasAyAnnivRtyaihikAmuSmikaviSayeSu nirAkRtAbhilASasya puMso manaso guptatvena rAgAdipratyayaM karma nAsroSyati, apriyAdivacaneSu vAgvyApAraviratasya yathA zAstraM vAgvyavaharato vAco guptatvAnnApriyavacanAdihetukaM karmAsroSyati, tathA kAyotsargabhAjaH parityaktahiMsAdidoSaviSayakakriyAkalApakasya samayavihitakriyAnuSThAyinaH kAyasya guptatvAddhAvanavalganAnavalokitabhUcaM Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 tattvanyAyavibhAkare kramaNAdinimittaM na karmA zlekSyatitam / kSamAmArdavArjavazaucairyatidharmaiH krodhamAnamAyAlobhAnAM saparikarANAM nigrahAtsaMvarAvAptiH / satyatyAgAkiJcanyabrahmacaryANi cAritrAnuyAyIni / saMyameSvapi saptadazaprakAreSu kecid vratAntaH pAtinaH keciccottaraguNAntarbhUtAH / tapastUttaraguNAnta:pAtyeva / saMvRNvato hetubhUtA bhAvanA api uttaraguNAnuyAyinyaH / yathAsvamApatitA parISahA api samyaksahanena saMvarahetavaH / hiMsA'satyAdInAM tatsaMzleSavizeSAhitakaluSasya karmAsravanimittatvAttannirodhe sati viratasya karma na nimittatAmApatati / AdhAkarmAdiparibhoganimittaJca karmAsravaNaM hiMsAdiparityAge naiva bhavatIti samityAdayassaMvarahetavaH // zrI saMvaranirUpaNa nAmaka saptama kiraNa avataraNikA - A pramANe saMkSepamAM beMtAlIza prakAranA AzravonuM varNana karyA pachI karyagrahaNanA kAraNabhUta, AzravanA zatrubhUta, navA karmanA praveza pratye niSedha rUpa phalajanaka saMvaratattvane lakSaNa ane prakArathI kahevA, te saMvaranuM lakSaNa kahe che. bhAvArtha - samiti Adi dvArA karmano nirodha, te saMvara. vivecana - je gupti-parISaha AdimAM jenuM svarUpa AgaLa upara kahevAnuM che, evA samiti Adi rUpa upAyothI navA AvanArA karmono je nivAraNa rUpa nirodha, te saMvara che ema samajavuM. saMcita - pUrve bAMdhelA karmono pradhvaMsa to tapathI athavA vipAkathI thAya che. zaMkA - saMvaranuM lakSaNa to Azravano nirodha che. kahyuM che ke-'Azrava nirodhaH saMvara:' (9/1 tatvA.) vaLI indriya-kaSAya Adi rUpa Azravo che, karmAtmaka nathI, to ahIM Azravanirodhane choDI 'saMvaranuM lakSaNa karmanirodha' evuM zA mATe karyuM ? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paraMtu AzravanirodhanA sthAna karmanirodha rUpa lakSaNanuM prayojana e che ke-karmanA AgamanamAM nimitta Azravano nirodha thaye chate, AzravanirodhapUrvaka aneka duHkhanA bIjanA janaka rUpa karmanuM sthagana thavAthI, kAryanA abhAva pratye kAraNanA abhAvanuM prayojakapaNuM hovAthI ane Azravanirodha rUpa kAraNamAM karmanirodha rUpa prayojya(kArya)no upacAra-vyavahAra hovAthI 'karmanirodha' evuM lakSaNa saMvaranuM aviruddha che. athavA upacAra sivAya paNa 'je Azravanirodha vaDe karmanirodha thAya che'- evI vyutpatti karmanirodha nAmanA padathI 'Azravanirodha' evo artha ja prApta thAya che. karmanirodhanA sthAne Azravanirodha ema nahi kahevAnuM kAraNa e che ke-karmano nirodha AzravanA nirodha rUpa kAraNathI janya che, ema samajAvavA mATe 'Azravanirodha' ema nahi kahetAM 'karmanirodha saMvara' ema kahela che. A pramANe samiti Adi paNa AzravanA nirodhamAM hetu hoI saMvara zabdathI vAcya bane che. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, saptama: zira : 327 samitino guptimAM samAveza prAyaH ceA (upayogapUrvaka pravRtti rUpa hoI) lakSaNa hoI samitio (samyagu gati-kriyAo) paNa guptivizeSa rUpa ja che. vaLI ceSTA mana-vacana-kAyAnA vyApAra rUpa ja che. tyAM (1) iryA-AdAnanikSepapAriThApanikA rUpa utsarga, ema traNa samitio kAyAnA vyApAramAM aMtargata che. (2) eSaNAsamiti manovyApAramAM aMtargata che. (3) bhASAsamiti vacanavyApAramAM aMtargata che. samitinuM je jAduM grahaNa karela che, emAM maMda buddhimaMtone vivekapUrvaka sukhathI bodha thAo, evo uddeza che. samitimAM guptinI ghaTanA rAga-dveSanA pariNAma rUpa Arta-raudradhyAna rUpa adhyavasAyamAMthI mana aTakAvIne, A loka-paraloka saMbaMdhI viSayanI abhilASAnuM nirAkaraNavALI puruSane mananI gupti (rakSA) thavAthI rAga Adi nimittajanya karmano Azrava thato nathI. (1) apriya Adi vacanomAM, vacanavyApAranI virativALA puruSane zAstrakathana pramANe vANIvyavahAra karanArane vANInI gupti (rakSA) hovAthI apriya vacana Adi hetujanya karmano Azrava thato nathI. (2) kAussagnane bhajanAra, hiMsA Adi doSaviSayaka kriyA samUhano tyAga karanAra ane zAstravihita kriyA karanAra jIvane kAyAnI gupti (rakSA) hovAthI doDavuM, vaLagavuM, joyA vagara jamIna upara cAlavuM vagere nimittajanya karma vaLagatuM nathI. (3) * yatidharma dvArA saMvaranI prApti 0 bheda-prabheTavALA, krodha-mAna-mAyA-lobhano kSamA-mUtA-saralatA-nirlobhatA rUpa yatidharma dvArA nigraha karela hovAthI saMvaranI prApti. 0 satya-tyAga-akiMcanatA-brahmacarya Adi cAritradharmanA anuyAyI che. 0 sattara prakAranA saMyamamAM paNa keTalAka saMyamaprakAro prathama vratamAM samAya che, jyAre keTalAka saMyamaprakAro uttaraguNomAM samAya che. 0 tapa rUpa yatidharma to uttaraguNamAM samAya che ja. 0 bhAvanAo paNa saMvarakriyA karanAramAM hetubhUta hoI uttaraguNamAM samAya che. 0 parISaho paNa yathAyogya AvelA, sArI rIte sahana karavA dvArA jItAtAM saMvaranA hetuo che. 0 hiMsA-jUTha-corI-abrahmacarya-parigraha-rAtribhojana malinatAvALA jIvane karmanA AzravamAM nimitta che. vaLI hiMsASakano nirodha thatAM virativALAne te nimittajanya karma lAgatuM nathI. - dhAkarma Adi paribhoganimittajanya karma hiMsA Adi virativALAne lAgatuM nathI. arthAt saMvara pratye samiti Adi hetuo che. samiti Adi janya karmanirodha saMvara rUpa hoI kayA svarUpavALo saMvara che? AnA javAbamAM kahe che ke Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 tattvanyAyavibhAkare samityAdijanyakarmanirodhasya saMvararUpatve krimAtmako'yamityatrAha so'yamAtmapariNAmo nivRttirUpaH / 2 / ..... so'yamiti / samityAdijanyasaMvaro'yamityarthaH / karmopAdAnahetubhUtapariNAmAbhAvasya saMvararUpatvena pariNAmanivRttyAtmA jIvasya pariNAmavizeSo'yaM saMvara iti bhAvaH // bhAvArtha - te A samiti Adi janya saMvara nivRtti rUpa AtmapariNAma che. vivecana - pUrvakathita samiti Adi janya saMvara, karmanA grahaNamAM hetubhUta-pariNAma rUpa AzravanA abhAva rUpa nirodhanuM saMvarapaNuM hoI, AzravapariNAmanivRtti svarUpavALo jIvano viziSTa pariNAma A saMvara che, ema bhAva samajavo. (mana-vacana-kAyAthI jAvajajIva sudhI AzradvAra rUpa hiMsA AdimAM akaraNIyatva Adi rUpa pariNAma te nivRtti rUpa pariNAma samajavo.) (sthUla daSTivALAo samiti AdivALA munine meLavIne "A saMvaravALo che' Avo vyavahAra kare che, tethI A dravyasaMvara che. arthAt naiRyika (nizcayanayasaMmata) saMvaranA nimittapaNAnA upacAranI apekSAe saMvaratattvano vyavahAra karAya che. ethI ja samiti Adi paNa 5-3-22-10-12-5=57 prakAranA badhAya dravyasaMvara kahevAya che. naikSayika saMvara to samucchinna kriyAvALuM zukladhyAna sahakRta saMvaravALAne hoya che. tyArabAda tUrta ja muktinI siddhi thAya che.) A saMvaranA dravya-bhAvanA bhedathI be prakAro darzAve che. asyApi dravyabhAvabhedato dvaividhyamAdarzayati karmapudgalAdAnavicchedo dravyasaMvaraH / 3 / karmapudgaleti / saMsArakAraNasya karmapudgalasya yadAdAnaM-grahaNaM tadvicchede dravyAtmaka karmapudgalAnAM saMvaraNarUpatvAdrvyasaMvara iti bhAvaH // bhAvArtha - karmanA pudgalanA grahaNano viccheda, e dravyasaMvara kahevAya che. vivecana - saMsAranA kAraNabhUta karmapudgalanuM je grahaNa, teno viccheda thatAM dravyasvarUpa karmayugalonuM saMvaraNa hovAthI dravyasaMvara (kAraNabhUta saMvara) kahevAya che, ema bhAva samajavo. 1. prANAtipAtAdibhya AzravadvArebhyo manovAkkAyairyAvajjIvaM tadakaraNIyatvAdipariNAma iti bhAvaH / sthUladarzino hi samityAdimantaM munimupalabhya saMvRto'yamiti vyavaharanti, tasmAdayaM vyavahArasaMvaraH / naizcayika saMvaranimittatvopacAreNa saMvaratattvaM vyapadizyate, ata eva samityAdayo'pi paJcadazadvAdazadvAviMzatipaJcabhedAssamuccayena saptapaJcAzadvidhA vyavahArasaMvarA ucyante / naizcayikasaMvarastu samucchinnakriyadhyAnasahakRtasya bhavati tadanantarameva muktiphalasiddheriti / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2-3-4, saptamaH kiraNaH 329 bhAvasaMvarapUrvakatvAdasya bhAvasaMvaramAha bhavahetukriyAtyAgastannirodhe vizuddhAdhyavasAyo vA bhAvasaMvaraH / sa punardvividho dezasarvabhedAt / 4 / bhavahetviti / bhavassaMsAraH, Atmano gatyantaraprAptistaddhetubhUtA ye AtmanaH kriyAvizeSAsteSAM nivRttiH, tannivRttau jIvasya zuddhazuddhatarazuddhatamA adhyavasAyAste'pi pariNAmanivRttirUpatvAdbhAvasaMvarA iti bhAvaH / nanu saMvaro nikhilAzravadvAranirodhAtmakaH, sakalAzravacchidrANAJca gopanecchA na sarveSAM sambhavati, akhilaparispandanirAkaraNasyAlpazaktikAnAmasaMbhavAt, yogatrayasya parispandasvabhAvatvAcca, kintu vajrarSabhanArAcasaMhananabhAjAM parAkramaviziSTAnAmeva tatsAmarthyasaMbhavaH, tathA ca kathaM sarveSAM saMvarasambhava ityAzaGkAyAmAha sa punariti / nahi yAvadAzravadvAranirodhasyaiva saMvararUpatvaM brUmo yenoktadoSaH syAdapi tu yatkiJcidAsravadvAranirodho'pi saMvara eva, sa eva dezasaMvara ucyate, sakalAzravadvAranirodhastu sarvasaMvaraH, sa ca pUrNazaktikAnAmeva bhavati, dezasaMvarastu yogatrayasya parispandasvabhAvatve'pi tattvajJAnAM saMsArapArAvArapArajigamiSUNAM sAmAyikAdicAritrabhAjAM sambhavatyeveti bhAvaH // bhAvasaMvarapUrvaka dravyasaMvara hovAthI bhAvasaMvara nirUpaNabhAvArtha - bhavahetubhUta kriyAno tyAga athavA te kriyAno nirodha pratye vizuddha adhyavasAya, te 'bhAvasaMvara' upAya che. te mAvasaM12 deza-sarvana methI ke pravANI che. vivecana - bhava kaho, saMsAra kaho ke AtmAnI bIjI gatinI prApti kaho, te bhavanI hetubhUta je AtmAnI viziSTa kriyAo, te kriyAonI nivRtti athavA te nivRttimAM je jIvanA zuddha-zuddhattara-zuddhatama adhyavasAyo che, te paNa nivRtti rUpa pariNAma hovAthI bhAvasaMvara' che, ema bhAva samajavo. zaMkA - sakala AzrayadvAranA nirodha rUpa saMvara che. sakala AzravachidronI saMvaraNanI icchA sarva puruSa mAtrathI sAdhya nathI. keTalAka viziSTa puruSothI sAdhya che, kema ke-sakala parispaMda-kriyA mAtra nirAkaraNanI icchAno viSaya hoya che. arthAt sakala parispaMdanuM nirAkaraNa alpa zaktivALA Adhunika puruSo mATe asaMbhavita che. vaLI traNa yogo parispaMdasvabhAvI che. paraMtu samacaturasasaMsthAna-vajaRSabhanArA saMghayaNa AdivALA ane karmanirjarAnI IcchAvALA viziSTa parAkramavALA keTalAka puruSomAM traNa yogonA nigrahanuM sAmarthya saMbhave che, to Adhunika sarva dharmI jIvomAM saMvarano saMbhava kevI rIte? samAdhAna - A praznanA samAdhAna mATe ja saMvaranA deza-sarvanA bhede be prakAro kahela che. arthAt amone uparokta doSa tyAre ja Ave, ke jayAre amo ema kahIe ke-samasta AzravAranA nirodhane ja mAtra "saMvara' tarIke kahIe. paraMtu dezathI yatkiMcit aMzataH AzravadvAno nirodha paNa saMvara ja che ane te "dezasaMvara' Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 tattvanyAyavibhAkare tarIke kahevAya che. sakala AzravadvAno nirodha to sarva saMvara rUpa che ja ane te pUrNa zaktivALAone hoya che. dezasaMvara to traNeya yogano parispada hovA chatAMya, tattvanA jJAtA, saMsArasamudranA pArane pAmavAnI icchAvALA ane sAmAyika Adi cAritravALAone avazya saMbhave ja che. avataraNikA - tyAM jJAna-darzana-cAritra rUpa AtmaguNonI zuddhi-azuddhinA prakarSaapakarSajanya vicitratA hovAthI dezasaMvarane guNaprakarSa AdinA tAratamyathI vicAre che. ____ tatra jJAnadarzanacAritrAtmakAtmaguNAnAM zuddhyazuddhiprakarSAprakarSAbhyAM vaicitryAddezasaMvaraM guNaprakarSAditAratamyApekSayA vibhAvayati dezasaMvarastrayodazaguNasthAnaM yAvadbhavati / sarvasaMvarastvantimaguNasthAna eva, nikhilAzravANAM niruddhatvAt / itaratra tu na tathA / 5 / dezasaMvara iti / nikhilAzravanirodharUpasarvasaMvarasya trayodazaguNasthAneSvasambhavAdAhasarvasaMvarastviti / antimeti / caturdazetyarthaH / hetumAha nikhileti / prathamAdiguNasthAneSu kuto netyavAhetaratreti, trayodazasu guNasthAneSvityarthaH / tatheti sarvAzravANAM nirodha ityarthaH / / bhAvArtha - dezasaMvara teramAM guNasthAnaka sudhI hoya che. sarva saMvara to chellA guNasthAnakamAM ja hoya che, kema ke-samasta Azravono nirodha che. bIjA guNaThANAomAM sakala Azravono nirodha nathI ja. vivecana - sakala AzravanA nirodha rUpa sarva saMvara caudamAMthI pahelAnA tera guNasthAnomAM asaMbhavita hovAthI kahe che ke-"sarva saMvara to chellA-caudamA guNasthAnamAM che, kema ke sakaLa Azravono nirodha ahIM che. bIje caudamA sivAyanA bIjA guNasthAnomAM sarvasaMvara nathI." avataraNikA - tyAM guNasthAnaka eTale zuM? keTalA guNasthAno che? A pramANenA praznonA javAbamAM pahelAM vibhAga kahIne tyArabAda guNasthAnaka svarUpanuM varNana kare che. tatra kimidaM guNasthAnaM, katividhaJcetyatra prathamaM vibhAgamuktvA tato guNasthAnasvarUpamAha tatra mithyAtvasAsvAdanamizrAviratadezaviratapramattApramattApUrvakaraNA nivRttikaraNasUkSmasamparAyopazAntamohakSINamohasayogyayogi bhedAccaturdazavidhAni gunnsthaanaani|6| tatreti / mithyAtvaM sAsvAdanaM mizramavirataM dezavirataM pramattamapramattamapUrvakaraNamanivRttikaraNaM sUkSmasaMparAyamupazAntamohaM kSINamohaM sayogyayogi, cetyeteSAM dvandvaH tato bhedazabdena SaSThItatpuruSasamAsaH / mithyAdarzanodayaprayuktaM mithyAdRSTiguNasthAnam / mithyAdarzanodayAbhAvakAlInAnantAnubandhikaSAyadayoprayuktaM sAsvAdanaguNasthAnam / samyamithyAtvodayaprayuktaM mizraguNasthAnam / samyaktvasamAnAdhikaraNacAritramohodayaprayuktamaviratasamyagdRSTiguNasthAnam / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra --6, sAtamaH ziraH 331 prANIndriyaviSayaviratyaviratipariNAmo dezavirataguNasthAnam / saMyatasya pramAdavazena kiJcitpraskhalitacAritrapariNAmaH pramattasaMyataguNasthAnam / saMyatasya praramAdaviraheNAvicalitasaMyamavRttirapramattasaMyataguNasthAnam / upazamakakSapakopacArasamAnakAlInApUrvakaraNapariNAmo'pUrvakaraNaguNasthAnam / sthUlabhAvenopazamakSayasamakAlInAnivRttipariNAmo'nivRttikaraNasthAnam / sUkSmabhAvena kaSAyopazamakSayapariNAmaH sUkSmasamparAyaguNasthAnam / sarvamohopazamaprayuktamupazAntamohaguNasthAnam / sarvamohakSayaprayuktaM kSINamohaguNasthAnam / yogakAlInaghAtikarmakSayoditajJAnAdyatizayassayogiguNasthAnam / yogavirahakAlInajJAnAdyatizayo'yogiguNasthAnamiti caturdazavidhaM guNasthAnamiti bhAvaH // bhAvArtha - tyAM mithyAtva gu.sthA., sAsvAdana gu.sthA., mizra gu.sthA., avirata gu.sthA., dezavirata gu.sthA., pramatta gu.sthA., apramatta gu.sthA., apUrvakaraNa gu.sthA., anivRttikaraNa gu.sthA., sUkSmasaMparAya gu.sthA, upazAntamoha gu.sthA, kSINamoha gu.sthA., sayogI gu.sthA. ane ayogI gu.sthA. ema cauda prakAranA guNasthAno che. vivecana -1-mithyAtva, 2-sAsvAdana, 3-mizra, 4-avirata, pa-dezavirata, 6-pramatta, 7-apramatta, 8-apUrvakaraNa, 9-anivRttikaraNa, 10-sUkSmasaMparAya, 11-upazAntamoha, 12-kSINamoha, 13-yogI ane 14-ayogI. A badhA padono dvandrasamAsa che. tyArabAda bheda zabdanI sAthe SaSThI tatparuSa samAsa che. (1) mithyAdarzana (mithyAtva)nA udayathI janya guNasthAna "mithyASTi guNasthAna." (2) mithyAdarzananA udayanA abhAvanA kALamAM vartatA anaMta anubaMdhI kaSAyanA udayathI janya guNasthAna "sAsvAdana guNasthAna." (3) samyagu mithyAtva (mizramohanIya)nA udayathI janya guNasthAna "mizra guNasthAna." (4) samyakatvanI sAthe rahenAra cAritramohanIyanA udayathI janya guNasthAna "avirata samyagdaSTi guNasthAna.' (5) jIvanI indriya saMbaMdhI viSayanI dezathI virati, sarvathI avirati rUpa pariNAma "dezavirati, guNasthAna-viratAvirata guNasthAna.' (6) saMyatano pramAdanA vaze kiMcit alanAvALo cAritra rUpa pariNAma "pramatta saMyata guNasthAna." (7) saMyatano pramAdanA abhAvapUrvaka acalita saMyamanI pariNAma rUpa vRtti "apramatta saMyata guNasthAna." (8) upazamaka ane kSepakanA vyavahAranA samAnakALavartI apUrvakaraNano pariNAma "apUrvakaraNa guNasthAna." (rAjyayogya rAjakumAra mAphaka.) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare (9) sthUlabhAvathI (bAdara kaSAyodayathI) upazama ane kSayanA samAnakALavartI anivRtti pariNAma 'anivRttikaraNa guNasthAna.' (10) sUkSmabhAvathI kaSAyanA upazama ane kSayano pariNAma 'sUkSmasaMparAya guNasthAna.' 332 (11) saghaLA mohanIyakarmanA upazamathI janya 'upazAntamoha guNasthAna.' (12) saghaLA mohanIyakarmanA kSayathI janya 'kSINamoha guNasthAna. (13) yoganA kALamAM vartamAna dhAtikarmanA kSayathI prakaTita utkRSTa jJAnAdi rUpa 'sayogI guNasthAna.' (14) yoganA abhAvakALamAM vartamAna utkRSTa (apratipAti) jJAna Adi 'ayogI guNasthAna.' guNasthAnasvarUpamAha jJAnadarzanacAritrAtmakAnAM jIvaguNAnAM yathAyogaM zuddhayazuddhiprakarSAprakarSakRtAssvarUpabhedA guNasthAnAni / 7 / jJAnadarzaneti / guNA jJAnadarzanacAritrarUpA jIvasvabhAvavizeSAH, sthIyate asminniti sthAnaM jJAnAdInAmeva zuddhayazuddhiprakarSAprakarSakRtaH svarUpabhedaH, guNAnAM sthAnaM guNasthAnamiti guNasthAnazabdArthabodhakamidaM mUlamiti bodhyam / yatra yatrApUrvaguNAvirbhAvastattadguNasthAnamiti bhAvArthaH / etAni bhavyajIvAnAM niHzreNiriva siddhisaudhamArurukSUNAM guNAguNAntaraprAptirUpANi vizrAmadhAmAni caturdazasaMkhyAkAni // guNasthAnakanuM lakSaNa bhAvArtha - jJAna-darzana-cAritra rUpa jIvaguNonA yoga pramANe zuddhi-azuddhinA prakarSa-aprakarSa dvArA karAyela svarUpavizeSo. 'guNasthAno' kahevAya che. vivecana - guNo eTale jJAna-darzana-cAritra rUpa viziSTa jIvasvabhAvo jemAM 2hevAya, te sthAna jJAna Adino ja zuddhi-azuddhi-prakarSa-aprakarSa (tAratamya) dvArA karela svarUpabheda guNonuM sthAna che. Ama guNasthAna zabdanA arthanuM bodhaka A mULa che, ema samajavuM. 0 je je AtmAmAM apUrva (abhUtapUrva) guNono AvirbhAva (vikAsa) che, te te (AtmA) guNasthAna che, Avo bhAvArtha samajavo. A guNasthAno siddhi rUpI prAsAdamAM ArohaNa karavAnA icchuka bhavya jIvone caDhavA mATe nisaraNI jevA ane eka guNamAMthI bIjA guNonI prApti rUpa vizrAmanA dhAma, evA cauda guNasthAno che. atha prathamaguNasthAnaM vakti mithyAtvaguNasthAnaJca vyaktAvyaktabhedena dvividham / kudevakugurukudharmAnyatamasmin devagurudharmabuddhirvyaktamithyAtvam / idaJca saMjJipaJcendriyANAmeva / 8 / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 7-8, saptamaH kiraNaH 333 mithyAtvaguNeti / mithyAtvaM vyaktAvyaktabhedabhinnaM viparyastadRSTirUpaM, tAsthyAttavyapadeza iti nyAyena tadyogAjjIvo'pi mithyAtvaM, arzAdyajantena vA mithyAtvaH, mithyAtvavAnityarthaH / tasya yo guNAnAM jJAnAdInAM zuddhyazuddhiprakarSAprakarSakRtaH svarUpavizeSaH tadAtmakaM sthAnaM mithyAtvaguNasthAnamityarthaH / asya saMjJipaJcendriyatadbhinnajIvasambandhitvena dvaividhyamityAzayenAha-vyaktAvyaktabhedeneti / vyaktAvyaktahetunetyarthaH / tathA ca vyaktamithyAtvavato'vyaktamithyAtvavatazceti tadvividhamiti bhAvaH / tatra kiMvyaktamithyAtvaM tadAha-kudeveti / devagurudharmAbhAsarUpeSu devagurudharmabuddhirityarthaH, tena yadyeSAM kutsitatvaM tarhi kathaM devagurudharmazabdaprayoga iti zaGkA parAstA / upalakSaNametat tena jinopadiSTajIvAdipadArtheSu azraddhA mithyAzraddhA viparItaprarUpaNA saMzayakaraNamanAdarazca gRhyante / tathA'dharmadharmonmArgamArgAjIvajIvAsAdhusAdhvamUrtamUrteSu dazasu dharmAdharmamArgonmArgajIvAjIvasAdhvasAdhumUrtAmUrtasaMjJAnAM, AbhigrahikAnAbhigrahikAbhinivezikasAMzayikAnAJca mithyAtvAnAM grahaNam / anAbhogikaM ca mithyAtvamavyaktamithyAtvavata eveti dhyeyam / keSAM vyaktamithyAtvamityatrAhaidaJceti / evapadenaikadvitricaturasaMjJipaJcendriyANAM vyavacchedaH, tatra vyaktamithyAtvakriyAyA abhAvAt / nanu jJAnadarzanacAritrAtmakA hi guNAH, jJAnAdInAM viparyAsena mithyAdRSTau kathaM guNasthAnasambhava iti ceducyate, tattveSvAsthArUpajIvaguNasya sarvato bhAvena ghAtino mithyAtvamohanIyasya vipAkodayato vastupratipattirUpA dRSTiryadyapi viparyastA tathApi kAcinmanuSyapazvAdipratipattirantato nigodAvasthAyAmapi tathAbhUtAvyaktasparzamAtrapratipattiraviparyastA bhavati candraprabhAkaraprabhAyAM saghanaghanapaTalasamAcchAditAyAmapi kAcitprabheva / nahi tayoH prabhA nUtanajaladharaghanapaTalenaikAntena tiraskRtA vinazyati, dinarajanivibhAgAbhAvaprasaGgAt / tathA prabalamithyAdarzanakarmodaye'pi kAcidaviparyastA dRSTirbhavatItyetadapekSayA mithyAdRSTerapi guNasthAnasambhava uktaH / na ca kathamasau mithyAdRSTireva, kathaMcidaviparyastapratipattyapekSayA samyagdRSTitvAditi vAcyam, jinoditaikAkSare'pyanAdare mithyAdRSTitvenApratipannatattvAnAmeSAM sutarAM mithyAdRSTitvAt / na ca jinoditasakalapadArthAbhirocanAtkatiyapadArthAnAmarocanAcca samyaDmithyAdRSTirevAyamiti vAcyam / ekasminnapi vastuni paryAye vA ekAntena vipratipattiM pratipannasyAsya mithyAdRSTitvAt / matidaurbalyAdinA tatraikAntena samyakparijJAnamithyAparijJAnAbhAvata ekAntena zraddhAnavipratipattyabhAvavata eva samyamithyAdRSTitvAditi vibhAvanIyam // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare (1) pahelA guNasthAnanuM varNana bhAvArtha - mithyAtvaguNasthAna vyakta ane avyakta bhedathI be prakAranuM che. kudeva-kuguru-kudharmamAM sudevasuguru-sudharmanI buddhi vyaktamithyAtva che. vaLI A vyaktamithyAtva saMkSipaMcendriyone ja hoya che. 334 vivecana - mithyAtva eTale vyakta ane avyaktanA bhedavALuM viparIta daSTi rUpa mithyAtva kahevAya che. 'temAM rahenAra te' kahevAya che. AvA vyavahAra rUpa nyAyanA hisAbe mithyAtvanA saMbaMdhathI jIva paNa mithyAtva kahevAya che. athavA 'arza Adi guNamAM ag' pratyaya lAge che. AvA vyAkaraNanA hisAbe mithyAtvavALo 'mithyAtva' kahevAya che. te mithyAtvInuM je jJAna AdinuM zuddhi-azuddhi, prakarSa-aprakarSa dvArA karela viziSTa svarUpa, te svarUpavizeSa rUpa sthAna 'mithyAtvaguNasthAna' kahevAya che, evo bhAvArtha samajavo. 0 A mithyAtvaguNasthAna saMjJipaMcendriya ane saMjJipaMcendriyabhinna jIva saMbaMdhI hoI be prakAravALuM che. e AzayathI kahe che ke-'vyakta ane avyaktanA bhedathI be prakAranuM' che. arthAt vyakta-avyakta hetuthI be prakAranuM mithyAtva che. tathAca vyakta mithyAtvavALAnuM ane avyakta mithyAtvavALAnuM, ema mithyAtva be bhede che. tyAM vyakta mithyAtvanuM varNana 'kudeva' ityAdi padothI kahela che. arthAt devaAbhAsamAM, guru AbhAsamAM ane dharmaAbhAsamAM devabuddhi, ane dharmabuddhi, e vyakta mithyAtvano vyakta artha che. AvA kathanathI jeomAM je kutsitatva (kutva) che, to deva-guru-dharmazabdano prayoga kema ? AvI zaMkAnuM nirasana thAya che. 0 kudevathI dharmabuddhi paryaMtanuM pada upalakSaNa rUpa che. tethI zrI jinezvaradevakathita jIva Adi padArtho prati azraddhA, mithyA zraddhA, viparIta prarUpaNA, saMzaya karavo ane anAdaranuM grahaNa karAya che; temaja adharma-dharma, unmArga-mArga, ajIva-jIva, asAdhu-sAdhu ane amUrta-mUrta rUpa daza sthAnomAM viparIta rUpe dharma-adharmamArga-unmArga-jIva-ajIva-sAdhu-asAdhu ane mUrta-amUrta buddhionuM temaja Abhigrahika, anAbhigrahika tathA Abhinivezika ane sAMzayika rUpa mithyAtvonuM grahaNa che. jyAre avyakta mithyAtvavALAne anAbhogika nAmanuM ja mithyAtva hoya che, ema jANavuM. 0 kone kone vyakta mithyAtva hoya che ? AnA javAbamAM kahe che ke-A vyakta mithyAtva' saMzipaMcendriya jIvone hoya che. ahIM evakArathI ekendriya-dvIndriya-trIndriya-caturindriya ane asaMjJipaMcendriya jIvono vyavaccheda samajavAno che, kema ke-te jIvomAM vyakta mithyAtvanI kriyAno abhAva che. zaMkA - jo jJAna-darzana-cAritra rUpa ja guNo che, to jJAna Adi guNono viparyAsa mithyArdaSTi jIvamAM hoI guNasthAnano saMbhava kevI rIte ? samAdhAna - tattvaviSayaka AsthA rUpa jIva guNanA sarvathA thAtI evA mithyAtvamohanIyanA vipAka (2sa) rUpa udayathI vastunI pratipatti (nirNaya-jJAna) rUpa dRSTi jo ke viparIta che, to paNa koI eka manuSya pazu Adi niSThajJAna, aMtataH nigoda avasthAmAM paNa tathAbhUta avyakta sparza mAtranuM jJAna aviparyasta hoya che. dA. ta. caMdra ke sUryanI ghora medhamAlAthI AcchAdita prabhAmAM paNa thoDI prabhA. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 9, saptamaH kiraNaH 335 0 caMdra ane sUryanI prabhA navIna meghanA saghana paDalathI ekAnta vinAzayogya thatI nathI. anyathA divasa ane rAtanA vibhAganA abhAvano prasaMga Ave ! tathA prabaLa mithyAtvano udaya thatAM koI eka aMzataH aviparyasta daSTi hoya che. A apekSAthI mithyAdRSTimAM paNa guNasthAnano saMbhava kahelo che. zaMkA - jo Ama che, to A mithyAdaSTi kema kahevAya ? kema ke-kathaMcit aviparyasta pratipatti vijJAnanI apekSAe samyagdaSTi che ne? samAdhAna - zrI jina-sarvajJakathita eka akSaranA paNa anAdaramAM apratipattimAM mithyASTipaNuM hoI tattvapattipatti vagaranA A jIvomAM atyaMta mithyASTipaNuM che ja. zaMkA - zrI jinakathita sakala padArthamAMthI keTalAka padArthanI ruci hoI ane keTalAka padArthanI aruci hoI, A samyagu mithyAdaSTi kema nahi? samAdhAna - eka paNa dravyamAM ke dravyanA paryAyamAM ekAntathI vipratipatti (asvIkAra)ne pAmelo A mithyASTi ja che. arthAt mati-buddhinI durbaLatA Adi kAraNathI tyAM zrI jinakathita padArtha mAtramAM ekAntathI samyapha ane mithyA rUpa parijJAnanA abhAvathI ekAntathI zraddhAna ane azraddhAnA abhAvavALAne ja samyagU mithyASTipaNuM hoya che- mizrapaNuM saMbhave che, ema vicAravuM. avyaktamithyAtvamAcaSTe avyakto moho'vyaktamithyAtvam / idamanAdi / vyaktamithyAtvaprAptureva mithyAtvaguNasthAnaM bhavediti kecit / asya sthitibhavyajIvamAzrityAnAdisAntA / sAdisAntA ca patitabhavyasya / abhavyamAzrityAnAdyanantA / 9 / avyakta iti / atra mithyAtvaM na viparyastabuddhirUpam, avyavahArarAzivRttitvAt / kintu darzanapratibandhakamohanIyaprakRtirUpamityAzayenoktamavyakto moha iti / idaJcAvyaktamithyAtvaM jIvena sahAnAdikAlInamityAha-idamiti / nanu mithyAdRSTayassarvANyapi jIvasthAnAni yadyapi labhante tathApi prAptavyaktimithyAtvabuddhaya eva vyavahArarAzivatino jIvAH prathamaguNasthAnaM labhanta iti ratnazekharasUrINAmabhiprAyaM darzayati vyaktamithyAtveti / eva zabdenAvyavahArarAzivartinAmanyeSAJcAvyaktamithyAtvabhAjAM vyudAsaH / guNasthAnabahirbhUtasya saMsAriNo jIvasya kasyApyabhAvAdavyaktamithyAtvabhAjo'pi prathamaguNasthAnAntargatA eveti granthakRdAzayaH / mithyAtvasya kAlacintAyAmAha-asyeti / mithyAtvasyetyarthaH / caturdhA hi tasya kAlavibhAgassambhavati, anAdyanantAnAdisAntasAdhanantasAdisAntabhedAt / tatra bhavyajIvamAzrityAhabhavyajIvamAzrityeti / jAtibhavyetarabhavyajIvamAzrityetyarthaH, anAdisanteti / anAdimithyAdRSTebhavyajIvasya samyaktvAvAptau satyAM mithyAtvasya sAntatvAditi bhAvaH / patitabhavyasyeti / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare anAdimithyAdRSTessamyaktvavataH kenacidapi kAraNena punaH patitasya yanmithyAtvaM tasya tatsAditvAt tatra ca jaghanyato'ntarmuhUrtaM utkarSeNArhadAdipracurAzAtanApApabahulatayA'pArdhapudgalaparAvarttaM yAvaduSitvA punarapi samyaktvalAbhe sAntatvAcca / yastu punarabhavyastasya mithyAtvamanAdyanantaM, anAdikAlAttasmin sadbhAvAt, AgAmikAle'pi ca tadabhAvAsambhavAdityAzayenAha-abhavyamAzrityeti / trayANAmeva bhaGgAnAM kaNThataH pratipAdanAtsAdyanantatvaM tasya na saMbhavatIti sUcitam pratipatitasamyagdRSTInAM mithyAtvasyaiva sAditvena teSAmavazyaM punassamyaktvalAbhena mithyAtvasyAnantatvAsambhavAditi bhAvaH / etAdRzasvAmikatvena prathamaguNasthAnakamapi tAvatkAlapramANamavaseyam / atrastho jIvo bandhayogyakarmaprakRtiSu viMzatyuttarazatasaMkhyAkAsu tIrthakRtkarmAhArakadvayaM ca vihAyAnyAsAM bandhakaH / udayaprAyogyakarmaprakRtInAM dvAviMzatyuttarazatasaMkhyAkAnAM madhyAnmizrasamyaktvA''hArakadvikatIrthakRtkarmeti paJcaprakRtInAmanudayena zeSANAM vedayitA, aSTacatvAriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // 336 avyakta mithyAtvanuM vivecana bhAvArtha - avyakta darzanamoha ane avyakta mithyAtva anAdikALathI che. vyakta mithyAtva pAmanAramAM ja mithyAtvaguNasthAna hoya ema keTalAka mAne che. A mithyAtvanI sthiti bhavya jIvanI apekSAe anAdisAnta, patita bhavyane apekSI sAdisAnta ane abhavya jIvane anulakSI anAdianaMta che. vivecana - avyakta mithyAtva viparyasta buddhi rUpa nathI, kema ke-avyavahA22Azistha jIvamAM vartanAra che, kintu darzanapratibaMdhaka mohanIya prakRti rUpa che. AvA AzayathI kahela che ke- 'avyaktamoha avyakta mithyAtva che. A avyakta mithyAtva jIvanI sAthe anAdikALathI rahenAra hoI 'A anAdi' che-ema kahyuM che. 0 jo ke mithyArdaSTio saghaLAya jIvasthAnone (cauda jIvasthAnone) pAme che, to paNa vyakta mithyAtva buddhine pAmelA ja vyavahA2Azistha jIvo prathama guNasthAnane pAme che. AvA zrI ratnazekharasUrijInA abhiprAyane darzAve che ke-'vyakta mithyAtva pAmelAne ja mithyAtvaguNasthAnaka hoya.' ahIM eva(ja) kAra zabdathI avyavahA22Azistha jIvono ane avyakta mithyAtvavALA bIjA jIvono vyavaccheda che. 0 A graMthakArano evo Azaya che ke-guNasthAnathI bahAra zUnya thayela evo koI paNa saMsArI jIva nahi hovAthI avyakta mithyAtvavALAo paNa prathama guNasthAnakastha che ja. 0 mithyAtvanI sthitinI ciMtAmAM kahe che ke-'A mithyAtvanI' sthiti ityAdi. te mithyAtvanA kALano vibhAga cAra prakAre saMbhava che. arthAt 1-anAdianaMta, 2-anAdisAMta, 3sAdianaMta ane 4-sAdisAMta, ema bhede karI cAra prakAranI sthiti che. 1. samyaktvaguNanimittakatvAttIrthaMkaranAmabandhasyAhArakadvayasyApramattayatisambandhisaMyamanimittakatvAcceti bhAvaH // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20, sakSama: ni: 337 0 tyAM bhavya jIvane lakSI kahe che ke-'bhavya jIvane AzrI' arthAt jAtibhavyathI bhinna-bIjA bhavya jIvanI apekSAe anAdisAMta sthiti che, kema ke-anAdi mithyArdaSTi evA bhavya jIvane samyaktvanI prApti hoya che, te mithyAtvanuM sAMtapaNuM che ema samajavuM. 0 'patita bhavyanI apekSAe sAdisAMta mithyAtva,' arthAt jyAre anAdi mithyArdaSTi jIva samyaktvavALo thayA pachI sakita koI eka kAraNathI paDI gayuM, eTale samatithI paDelA jIvanuM je mithyAtva AdivALuM hoI sAdi, jadhanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI zrI jinezvaradeva AdinI pracUra AzAtanAjanya pApathI bhArekarmI thavAthI apArdha pudgalaparAvartakALa sudhI rahI pharIthI samyaktvanI prApti thavAthI sAMta che. 0 vaLI je abhavya che, tenuM mithyAtva anAdianaMta che. bhaviSyakALamAM paNa te mithyAtvanA abhAvano asaMbhava che. AvA AzayathI kahe che ke- 'abhavyane AzrI' ityAdi. 0 traNa prakAronuM ja zabdathI pratipAdana hoI sAdianaMta nAmano mithyAtvano prakAra saMbhavato nathI, ema sUcita karela che, kema ke-patita samyagdaSTivALA jIvomAM mithyAtvanuM sAdipaNuM hoI, te jIvomAM pharIthI avazya niyamA samyaktvano lAbha thavAthI mithyAtvanA anaMtapaNAno asaMbhava che. 0 AvA AvA mithyAtvanA svAmI hoI prathama guNasthAnaka paNa teTalA kALapramANavALuM jANavuM. 0 prathama guNasthAnakamAM rahelo jIva, baMdhayogya 120 prakRtiomAMthI 1-zrI tIrthaMkaranAmakarma (samyaktvaguNanuM nimitta pAmIne baMdhAya che mATe), 2-AhArakaza2I2 ane 3-AhAraka aMgopAMga rUpa AhAraka dvika. (apramatta sAdhu saMbaMdhI saMyamanuM nimitta pAmIne baMdhAya che mATe) A traNa prakRtione choDI (sivAya) 117 karmaprakRtione bAMdhanAro hoya che. 0 udayane yogya 122 saMkhyAvALI karmaprakRtionAM madhyamAMthI 1-mizramohanIya, 2-samyaktvamohanIya, 3-4-AhA2ka dvika ane 5-tIrthaMkaranAmakarma, e pAMca karmaprakRtiono udaya na hoI 117 karmaprakRtionA udayavALo prathama guNasthAnakastha jIva hoya che. 0 148 karmaprakRtionI sattAvALo prathama guNasthAnakastha jIva hoya che. [mithyAtva Adi hetuo dvArA navIna jJAnAvaraNa Adi karmanuM grahaNa baMdha kahevAya che. svasthiti pramANe bAMdhelA karmapudgalonA udayano samaya prApta thatAM, vipAka anubhava rUpe vedavuM-bhogavavuM te udaya. baMdhAyela jJAnAvaraNa Adi yogya paramANu rUpa karmonI sthiti sattA kahevAya che.] atha dvitIyaguNasthAnasvarUpaM nirUpayati upazamasamyaktvapatitasyAnavAptamithyAtvasya sarvathA yadaparityaktasamyaktvatayA'vasthAnaM tatsAsvAdanaguNasthAnam / samayAdiSaDAvalikAkAlaparyantamidam / 10 / upazameti / upazamasamyaktvavAn hi jIvo yadA zAntAnAmanantAnubandhinAM krodhAdInAmanyatame udIrNe satyupazamasamyaktvAtpatito bhavati parantu sa yAvanmithyAtvaM nopayAti tAvanmadhye Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 tattvanyAyavibhAkare pAyasabhuktavAntasya kaJcana samayaM kSIrAnnarasasvAdAnuvRttiriva tasya samyaktvarasAnuvRttirbhavati, evambhUtatayA tasya yadavasthAnaM tatsAsvAdanaguNasthAnaM, samyaktvarasAsvAdena saha vartata iti sAsvAdanastasya guNasthAnamiti vyutpatterityarthaH / sAsAdanaguNasthAnaM sAsAtanaguNasthAnaJcetyasyaiva nAmAntaram / taccetthamavaseyam, saMsAramAhAsAgarAntaHpatito jIvo mithyAdarzanamohanIyanidAnAni yAvadanantapudgalaparAvartAnanekazArIrikamAnasikaduHkhalakSANyanubhUya kathamapi bhavyatvaparipAkenAnAbhoganivartitenAdhyavasAyavizeSeNa yathApravRttikaraNenA''yurvarjAni jJAnAvaraNIyAdikarmANi sarvANyapi palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnaikasAgaropamakoTIkoTisthitAni karoti, atra cAntare gurutarakaThoratarugranthivadurbhedaH karmapariNAmajanyo jIvasya ghanarAgadveSapariNAmarUpo''bhinnapUrvo granthirbhavati, yathApravRttikaraNena karma kSapayitvA granthimimAM yAvadabhavyAapyanekazaH samAgacchanti / tato granthibhedavidhAnAsamarthAH punarapi karmANyutkRSTasthitikAni saMklezavazA badhnanti / yaH punarmahAtmA kazcidAsannanirvRtisukho durdharSavIryavAnapUrvakaraNasvarUpeNa paramavizuddhivizeSeNa vidhAya bhedaM tadgrantheH mithyAtvamohanIyakarmasthiterantarmuhUrtamudayakSamAdupari gatvA'nivRttikaraNasaMjJitenAntarmuhUrttakAlamAnaM tatpradezavedyadalikAntarmuhartamAnA'ntarakaraNAdadhastanI prathamA, tata uparitanI dvitIyA, tatra prathamasthitau mithyAdRSTireva, mithyAtvadalikavedanAt, antarmuhUrtenApagatAyAJca tasyAmantarakaraNasyAdya eva samaye aupazamikaM samyaktvamavApnoti, mithyAtvadalikavedanAbhAvAt / tasyAJcopazAntAddhAyAmAntarmohUtikyAM jaghanyena samayazeSAyAmutkarSeNa SaDAvalikAzeSAyAM kasyacitpuMsaH kenacinnimittavizeSeNAnantAnubandhyudayo bhavati, tadAnImasau sAsvAdanaguNasthAne vartate, upazamazreNipratipatito vA sAsvAdanatvaM yAtIti kArmagranthikamatam, siddhAntamate tu zreNyAssamAptau pratipatataH pramattaguNasthAne'pramattaguNasthAne vA'vatiSThate, kAlagatastu deveSvavirato bhavatIti / sAsvAdanottarakAlaJcA'vazyaM mithyAtvodayAdayaM mithyAdRSTirbhavatIti / sa kiyantaM kAlamasmin guNasthAne vartata ityatrAha-samayAdIti / jaghanyenaikaH samaya utkarSeNa SaDAvalikApramANaM, tata UrdhvaM mithyAtvopagamAt, AvalikA cA'saMkhyAtasamayasamudAyarUpeti bhAvaH // bIjA guNasthAnanA svarUpanuM varNanabhAvArtha - mithyAtvane nahi pAmela, aupazamika samakitathI paDatA jIvanuM je sarvathA samyakatvanA aparityAga rUpe rahevuM, te "sAsvAdana guNasthAna." A jaghanyathI samaya ane utkRSTatAthI cha AvalikA sudhInuM che. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20, sakSama: jinAH 339 vivecana - kharekhara, upazama samakitavALo jIva jyAre zAnta evA anaMtAnubaMdhI krodha AdimAM koI ekano udaya thavAthI upazama samakitathI paDelo thAya che, paraMtu te jyAM sudhI mithyAtve gayo nathI, tyAM sudhInA vacagALAmAM pahelAM pAyasa (khIra, dUdhapAka vagere) khAdhA pachI, ulaTI karanArane thoDAka samaya sudhI jema khIranA rasanA svAdanI anuvRtti (anusaMdhAna) hoya che, tema te jIvane samyaktvarasanI anuvRtti hoya che. AvI rIte tenuM je rahevuM, te 'sAsvAdana guNasthAna.' arthAt samyaktvarasanA AsvAdananI sAthe je jIva rahe, te sAsvAdana jIva kahevAya che. tenuM guNasthAna, te 'sAsvAdana guNasthAna.' AvI vyutpattithI paNa Avo artha samajavo. 0 sAsAdana guNasthAna, sAzAtana guNasthAna-ema AnAM bIjAM nAmo jANavA. te A pramANe jANavuM ke-saMsAra rUpa mahAsAgaramAM paDelo jIva, mithyAdarzana mohanIyajanya, anaMta pudgalaparAvarttakALa sudhI aneka zArIrika-mAnasika lAkhkho du:khone anubhavIne, koIpaNa rIte bhavyatAnA paripAkathI anubhoga(vinA irAde)thI thayela viziSTa adhyavasAyathI yathApravRtti nAmanA karaNathI AyuSyakarma sivAyanA jJAnAvaraNAdi sarva karmone paNa palyopamanA asaMkhyAtamA bhAge nyUna eka sAgaropama koDAkoDI sthitivALA banAve che. ahIM AgaLa A vakhate ekadama bhAre kaThina vRkSanI gAMThanI mAphaka durbhedya karmapariNAmathI janya jIvano ghana-gADha rAga-dveSa pariNAma rUpa pahelAM kadI nahi bhedAyela evI gAMTha hoya che. yathApravRttikaraNa dvArA karma khapAvIne A gAMTha sudhI abhavyo paNa anekavAra Ave che. tyArabAda graMthIbheda karavAmAM asamartha, pharIthI paNa saMkalezavaze utkRSTa sthitivALA karmo bAMdhe che. vaLI je mahAtmA, koI eka najIka mokSasukhavALo, durdharSa (ajeya) vIryavALo ane apUrvakaraNasvarUpa viziSTa parama vizuddhithI te graMthinA bhedane karI, mithyAtvamohanIya karmasthitinA aMtarmuhUrtanA kAlamAna sudhI kare che. te karye chate te karmanI be sthiti thAya che. 1-aMtarmuhUrta mAnavALI aMtarakaraNathI nIcenI pahelI ane 2-tenAthI u52nI bIjI sthiti kahevAya che. tyAM prathama sthitimAM mithyArdaSTi ja hoya che, kema ke-mithyAtvanA daLiyAno anubhava che; ane aMtarmuhUrta bAda te dUra thaye chate aMtakaraNanA pahelA ja samayamAM aupamika samyaktva pAme che, kema ke-mithyAtvanA daLiyAnA anubhavano abhAva che. (ahIM jIva prathama sthitinA dalikone jyAre pUrepUrA bhogavI rahe che ane sAthe sAthe bIjI sthitinA dalikone jema rAkha agnine DhAMke che, tema bhArelA agninI mAphaka jema udayamAM na ja Ave, aMtarmuhUrta sudhI to bhogavavA na ja paDe, evI rIte dabAvI rAkhe che.) te aMtarmuhUrtanI upazAnta addhAmAM jaghanyathI eka samaya bAkI rahe chate, utkRrSathI cha AvalikA bAkI chate, koI eka puruSane koI eka viziSTa nimittathI anaMtAnubaMdhIno udaya thAya che, tyAre A jIva sAsvAdana guNasthAnamAM varte che, athavA upazamazreNIthI paDelo jIva sAsvAdanapaNAne pAme che. A pramANeno kAryagraMthika mata che. siddhAntamatamAM to zreNInI samApti bAda paDelo jIva pramatta guNasthAnamAM ke apramattaguNasthAnamAM rahe che. kALa pAmelo devomAM avirata thAya che. sAsvAdananA uttarakALamAM avazya mithyAtvanA udayathI A mithyAdaSTi thAya che. te keTalA kALa sudhI A guNasthAnamAM rahe che ? enA javAbamAM 'samayAdi' vagere kahela che. arthAt jaghanyathI eka samaya sudhI ane utkarSathI cha AvalikA sudhI ahIM te rahe che. tyArabAda te mithyAtvane pAme che. vaLI AvalikA eTale asaMkhyAta samayonA samudAya rUpa AvalikA che, Avo bhAva samajavo. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 tattvanyAyavibhAkare avataraNikA - tyAM upazamasamakita kone kahevAya che? ke je samakitathI paDelo, mithyAtvane nahi pAmelo ane sAsvAdana guNasthAnano bhajanAro thAya che. mATe upazama samyakatvano artha___ tatra kiM tAvadupazamasamyaktvaM yasmAtpatito'navAptamithyAtvassAsvAdanaguNasthAna-bhAgbhavatItyatrAha anAdikAlAnuvRttamithyAtvaprathamakaSAyacatuSkopazamanajanyaM samyaktvamupazamasamyaktvam / tad dvividhamantarakaraNajanyaM svazreNijanyaJceti / upazamasamyaktvaM karaNatrayApekSam / 11 / ___ anAdikAleti / anAdikAlAdanuvRttaM yanmithyAtvaM yacca prathamakaSAyacatuSkamanantAnubandhikrodhamAnamAyAlobharUpaM tasyopazamena janyaM yatsamyaktvaM tadupazamasamyaktvamityarthaH / ekasyApi krodhAderudaye pratipAtAt / etasya samyaktvasya dvaividhyamAha-antareti / tatrApUrvakaraNenaiva kRtagranthibhedasya mithyAtvapudgalarAzerakRtamithyAtvamizrasamyaktvarUpatripuJjasyAnivRttikaraNenodIrNe mithyAtve kSINe'navApte'nudIrNe cAntarakaraNAdantarmuhUrttakAlaM yAvat sarvathA mithyAtvAvedakasyAntarakaraNaupazamikasamyaktvaM bhavati / upazamazreNiM prapannasya tu mithyAtvasyAnantAnubandhinAJcopazame svazreNigatamupazamasamyaktvaM bhavatIti bodhyam / nanvantarakaraNajanyamupazamasamyaktvamuktaM tatra kiM nAmAntarakaraNamiti zaGkAyAmupazamasamyaktvopayogikaraNatrayapradarzanadvAreNa taddidarzayiSuH prAhopazameti // bhAvArtha - anAdikALathI anuvRtta pAchaLa cAlatuM mithyAtva, anaMtAnubaMdhI cAra kaSAyonA upazamathI janya "samyakatva-upazama samyakatva' ema be prakAranuM che. 1-aMtarakaraNathI janya ane 2-upazamazreNIthI janya, ema be prakAranuM che. vaLI traNa karaNanI apekSAvALuM upazama samakita che. vivecana - anAdikALathI anuvRttivALuM mithyAtva ane anaMtAnubaMdhI krodha-mAna-mAyA-lobha rUpa cAra kaSAyo (kaSAyacokaDI)-ema pAMcanA upazamathI janya je samyakatva, te "upazama samyakatva' kahevAya che, kema ke- ekAda krodha Adino udaya thatAM paDanAruM che. A samakitanA be prakAra kahe che ke - "aMtakaraNajanya ane svazreNijanya-ema be prakAranuM upazama samyakatva che.' tyAM apUrvakaraNa dvArA karela graMthibhedavALuM ane mithyAtvanA pudgalonI rAzimAMthI mithyAtva-samyakatva rUpa traNa puMjane nahi karanArane, anivRttikaraNa dvArA udayamAM AvelA mithyAtvano kSaya kare che ane nahi prApta thayela mithyAtvanA udayano abhAva karyo chate je kSayane (aMtakaraNathI) aMtarmuhUrta kALa sudhI sarvathA mithyAtvanA vedana nahi karanArane aMtakaraNajanya aupathamika samyakatva hoya che. (jema vanamAM dAvAnaLa lAgyo hoya ane te dAvAnaLa prasaratAM jyAre ukharabhUmimAM Ave tyAre te ApoApa olavAI jAya, tema prastutamAM mithyAtvavedana rUpa dAvAnaLa aMtarakaraNa rUpa ukharabhUmine prApta thatAM zamI jAya che.) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 11-12, saptamaH kiraNaH 341 je upazamazreNine prApta karanArane to mithyAtva ane anaMtAnubaMdhI cAra kaSAyono upazama karyuM chate sva (upazama) zreNigata upazama samyakatva hoya che, ema samajavuM. zaMkA - aMtarakaraNajanya upazama samyakatva je kahyuM, tyAM aMtakaraNa eTale zuM? samAdhAna - upazama samyaktvamAM upayogI traNa karaNanA pradarzana dvArA te ataMrakaraNane kahe che. avataraNikA - tyAM traNa karaNano artha zo che? A zaMkAnA javAbamAM kahe che kettr kiM nAma karaNatrayamityatrAha karaNatrayantu yathApravRttyapUrvAnivRttikaraNarUpam / AyurvarjasaptakarmaNasthitiM palyopamAsaMkhyeyabhAgahInaikakoTIkoTIparimANAM vidhAyAbhinnapUrvaghanIbhUtarAgadveSAtmakagranthisamIpagamanAnukUlAdhyavasAyo yathApravRttikaraNam / ghanIbhUtarAgadveSagranthibhedanaprayojakApUrvAdhyavasAyo'pUrvakaraNam / mithyAtvasthiterantarmuhUrtamudayakSaNAduparyatikramyoparitanI viSkambhayitvAntarmuhUrttaparimANaM tatpradezavedyadalikAbhAvaprayojakAdhyavasAyo'nivRttikaraNam / tAdRzatatpradezavedyadalikAbhAvo'ntarakaraNam / 12 / karaNeti / yathApravRttikaraNamapUrvakaraNamanivRttikaraNaJcetyarthaH / yathApravRttikaraNasvarUpamAha Ayuriti / AyuSa utkRSTasthitestrayastriMzatsAgaropamarUpatvAtsAgaropamakoTIkoTyantargatatvena tadbhinnatvamuktam, evaJca yAdRzAdhyavasAyavizeSAdanAbhoganirvatitAt tadbhinnAni jJAnAvaraNAdikarmANi nikhilAnyapi pRthakpRthakpalyopamAsaMkhyAtabhAgahInaikasAgaropamakoTIkoTIsthitikAni bhavanti, tatazca karkazakarmapaTalApahastitavIryavizeSairasumadbhiH karmapariNAmajanito durbhedo'bhinnapUrvo ghanarAgadveSarUpo granthiH prApyate tAdRzAdhyavasAyavizeSo yathApravRttikaraNamityarthaH / adhikArI cAsya tathAbhavyatvaparipAkI kiJcinyUnApArdhapudgalaparAvartAvazeSasaMsArazzuklapAkSikaH, kRSNapAkSiko'bhavyo vA / Adyo granthibhedaM vidhAya samyaktvaM prApnoti / dvitIyastvakRtvA tadbhedaM punaH parAvarttate / asyaivAthApravRttakaraNamapUrvapravRttakaraNamiti ca nAmAntaram / granthi samatikrAmato yatkaraNaM tadAha-ghanIbhUteti / ye samudaJcitAdabhradurvAravIryaprasarA utkarSato'pArdhapudgalaparAvartAnta visaMsAritvenAsannanirvRtisukhA ananubhUtapUrvaM taM granthi yenAdhyava 1. anAdikAlAdArabhya yAvadgranthisthAnaM tAvatprathamaM yathApravRttakaraNaM bhavati, karmakSapaNanibandhanasyAdhyavasAyamAtrasya sarvadaiva bhAvAt, aSTAnAM karmaprakRtInAmudayaprAptAnAM sarvadaiva kSapaNAt / granthi samatikrAmato'pUrvakaraNaM, prAktanAdvizuddhatarAdhyavasAyarUpeNa tenaiva grantherbhedAt / abhimukhasamyaktve jIve'nivRttikaraNaM bhavati tata evAtizuddhatamAdhyavasAyAdanantaraM samyaktvalAbhAt // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 tattvanyAyavibhAkare sAyavizeSeNa bhindanti so'dhyavasAyo jIvasyApUrvakaraNamucyate / asya prathama samaye vizuddhirjaghanyA'lpA ca, tasyaivotkRSTAnantaguNA, dvitIyasamaye jaghanyA'nantaguNA ityevaM krameNa yAvadantarmuhUrtaparisamApti bhAvyam / atha tRtIyamanivRttikaraNamabhidhatte-mithyAtveti / yAdRzaviziSTataravizuddhAdhyavasAyamArUDho jIvaH svAddhAyAssaMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu ekasmizca saMkhyeyatame bhAge'vaziSTe udayakSaNAdupari mithyAtvasthiterantarmuhUrtamatikramyoparitanIJca viSkambhayitvA'ntarmuhUrttakAlaparimANaM tatpradezavedyadalikAbhAvaM karoti so'dhyavasAyavizeSo'nivRttikaraNamityarthaH / Asannasamyaktve jIve'nivRttikaraNaM bhavati / anena ca mithyAtvakarmaNaH sthitidvayaM jAyata iti vijJeyam / yatra praviSTAnAmakhilAnAM jIvAnAM samAnakAlInAnAmekAdhyavasAyasthAnAnnivRttiAvRttirna bhavati tadanivRttikaraNaM, atra hi prathame samaye ye vartante vRttA vatiSyante ca sarveSAM teSAmekamevAdhyavasAyasthAnam, dvitIye samaye'pi tathaiva, kintu prathamasamayabhAvivizodhisthAnApekSayA'nantaguNamadhyavasAyasthAnamevameva yAvadanivRttikaraNacaramasamayaM vibhAvyam / anivRttikaraNAddhAyAssaMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu ekasmiMzca saMkhyeyatame bhAge'vazeSemithyAtvasyAntarakaraNaM karoti, apUrvakaraNe'nivRttikaraNe ca sthitighAtarasaghAtaguNazreNiguNasaMkramA bhavanti / karaNatrayaJca pratyekamantarmuhUrttakAlamAnam, karaNatrayakAlo'pyantarmuhUrtapramANa eva, antarmuhUrttasyAsaMkhyeyabhedatvAditi // itthaM saMkSepeNa karaNatraye nirUpite sujJAnamevAntarakaraNamapIti tatsvarUpamAha-tAdRzeti / antarmuhUrttakAlamAnetyarthaH / taniSpAdanakAlo'pyantarakaraNakAla eva, so'pyantarmuhUrtaparimANaH, prathamasthiteH kiJcinyUno'bhinavasthitibandhAddhayA tu samAnaH, tathAhi prathamasthityantarakaraNe dve api antarmuhUrtapramANe yugapadArabhate / antarakaraNaprathamasamaya eva cAnyaM sthitibandhaM mithyAtvasyArabhya sthitibandhAntarakaraNe yugapadeva parisamApayati / antarakaraNe ca kriyamANe guNazreNisambandhinaH saMkhyeyA bhAgAH prathamadvitIyasthityAzritAstiSThanti, ekantu guNazreNyAssaMkhyeyatamaM bhAgamantarakaraNadalikena sahotkirati / taditthaM antarakaraNasthitemadhyAddalikaM karmaparamANvAtmakaM gRhItvAdhaH prathamasthitau upari dvitIyasthitau ca prakSipati, evaM pratisamayaM tAvatprakSipati yAvadantarakaraNasatkaM sakalamapi taddalakamantarmuhUrtena kSIyate, antarakaraNAdadhastanI sthitiH prathamA sthitiruparitanI sthitidvitIyetyucyate, tatra prathamasthitau vartamAna udIraNAprayogeNa prathamasthitisatkaM dalikaM samAkRSyodayasaye yatpratikSipati sodIraNA, yattu dvitIyasthiteH sakAzAt udIraNAprayogeNa samAkRSyodayasamaye prakSipati sApyudIraNaiva, AgAla iti nAmAntareNa prasiddhA / udayodIraNAbhyAM prathamasthitimanubhavaMstAvadgacchati yAvadAvalikAdvikaM Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, sanamaH ziraH 343 zeSaM tiSThati, prathamasthiterAvalikAdvikazeSe tvAgAlo vyavacchidyate kevalamudIraNaiva pravarttate / prathamasthitAvAvalikAzeSIbhUtAyAmudIraNApi vyavacchidyate, tataH kevalenaivodayena tAmAvalikAmanubhavati, tasyAmapi cApagatAyAmudayo'pi mithyAtvasya na bhavati dalikAbhAvAt / tasminneva samaye upazAntAddhAyAM pravizati tatra praviSTaH prathamasamaya eva mokSabIjabhUtamaupazamikaM samyaktvamavApnotIti tAtparyArthaH / prathamasthiticaramasamaye dvitIyasthitigataM dalikamanubhAgabhedena tridhA karoti zuddhamardhazuddhamazuddhaJceti / tatra zuddhaM samyaktvaM dezaghAti, dezaghAtirasopetatvAt / ardhazuddhaM mizramohanIyamazuddhantu mithyAtvametadubhayaM sarvaghAti, sarvaghAtirasopetatvAt // bhAvArtha - traNa karaNa to yathApravRtti-apUrva-anivRtti karaNa rUpa che. AyuSya sivAya sAta karmonI sthitine palyopamanA asaMkhyAta bhAga hIna eka koTAkoTI pramANavALI karIne, pahelAM kadI nahi bheTela evI saghana (atyaMga gADha) rAga-dveSAtmaka graMthinI samIpamAM javAmAM anukULa adhyavasAya "yathApravRttikaraNa che. saghana rAga-dveSanI gAMThane bhedavAmAM kAraNabhUta apUrva adhyavasAya "apUrvakaraNa che." aMtarmuhUrta sudhI mithyAtvasthitinA udayakSaNathI upara atikramaNa karI, uparanI sthitine dabAvIne aMtarmuhUrta sudhI te mithyAtvanA pradezathI vedanayogya daLiyAnA abhAvamAM kAraNabhUta adhyavasAya "anivRttikaraNa' che. tathAvidha te mithyAtvanA pravezavedya dalikano abhAva "aMtakaraNa' kahevAya che. vivecana - "kAraNetti'no artha e che ke- "yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa ane anivRttikaraNa'-e traNa karaNo che. yathApravRttikaraNanuM svarUpa-AyuSyakarmanI utkRSTa sthiti 33 sAgaropama rUpa hovAthI sAgaropama koTAkoTImAM ataMrgata hovAthI AyuSyakarmathI bhinna (sivAya) ema kahela che. arthAt anAbhoga (upayoga vagara) banela tathAvidha adhyavasAyavizeSathI AyuSyakarma bhinna, jJAnAvaraNa Adi saghaLA karmo judA judA, palyopamanA asaMkhyAtabhAga hIna eka koDAkoDI sAgaropamanI sthitivALA thAya che tyArabAda kaThina karmapaTalothI dUra karela viziSTa vIryavALA prANIo dvArA karmapariNAmathI pahelAM nahi bhedAyela karmapariNAmathI janya, durbhedya, saghana rAga-dveSa rUpI gAMTha prApta karAya che. tevo viziSTa adhyavasAya, e yathApravRttikaraNa' che. adhikArInuM varNana - A yathApravRttikaraNanA adhikArI (1) tathAbhavyatAnA paripAkavALA, kAMIka nyUna apAI pudgalaparAvarta rUpa saMsAra jemano bAkI che, evo zuklapAkSika jIva adhikArI che. (2) kRSNapAkSika jIva paNa adhikArI che. (3) abhavya jIva paNa adhikArI che. pahelo adhikArI graMthibheda karIne samyakatva pAme che. bIjo adhikArI graMthibheda karyA sivAya pharIthI pAcho paDe che. A yathApravRttikaraNanA "athApravRttakaraNa' ane "apUrvapravRttakaraNa' evAM bIjAM nAmo che. (anAdikALathI mAMDIne graMthisthAna sudhImAM prathama yathApravRttikaraNa hoya che.) graMthine ullaMghanArane je karaNa hoya, te karaNa kahe che. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 tattvanyAyavibhAkare ghanIbhUteti vAkya-arthAta jeo uMce gayela, ghaNA duHkhe karIne vArI zakAya evI vIryanI bharatIvALA, utkarSathI apAI pudgalaparAvartanI aMdara rahela saMsAra hoI najIkamAM mokSasukhavALA che, teo pUrve kadI nahi anubhavela evI te gAMThane je viziSTa adhyavasAyathI bhede che, te jIvano adhyavasAya "apUrvakaraNa' kahevAya che. 0 A apUrvakaraNanA prathama samayamAM vizuddhi jaghanya-alpa chetenI ja utkRSTa-anantaguNI vizuddhi bIjA samayamAM jaghanya, anaMtaguNI vizuddhi ItyAdi AvA kramathI aMtarmuhUrtanI samApti sudhI vizuddhi vicAravI. arthAt pUrva pUrva samayanI vizuddhithI uttarottara samayanI anaMtaguNI vizuddhi ahIM darzAvela che. anivRttikaraNa-mithyAtva' Adi padathI sUtramAM "anivRttikaraNa'nuM svarUpa kahela che. jevA prakAranA viziSTatara vizuddha adhyavasAyamAM caDelo jIva, addhA (upazAnta addhA)mAMthI saMkhyAtA bhAga gaye chate, eka saMkhyAtamo, bhAga bAkI rahyuM chate, mithyAtvasthitinA udayakSaNathI upara aMtarmuhUrta sudhI ullaMghana karI, uparanI sthitine dabAvI aMtarmuhUrtakALa pariNAma, te mithyAtvanA pradezathI vedavAyogya daLiyAnA abhAvane kare che te viziSTa adhyavasAya, e "anivRttikaraNa" kahevAya che. 0 A anivRttikaraNa vaDe mithyAtvamohanIyakarmanI be sthiti thAya che, ema jANavuM. 0 anivRttikaraNamAM dAkhala thayelA samAnakALavArtA saghaLA jIvonA eka adhyavasAya sthAnathI nivRtti-vyAvRtti thatI nathI, te "anivRttikara' kahevAya che. 0 A karaNamAM jeo prathama samayamAM vartelA, varte che ane vartanArA thaze, te trikAlavartI sarva jIvonuM eka adhyavasAya sthAna che. bIjA samayamAM te pramANe ja A karaNamAM aMtima samaya sudhI samajavuM. paraMtu prathama samayavartI vizuddhi sthAnanI apekSAe uttarottara samayamAM anaMtaguNI vizuddhivALu adhyavasAya sthAna A pramANe ja anivRttikaraNanA chellA samaya sudhI samajavuM. (arthAt vivalita koIpaNa samayamAM A karaNastha traNeya kALanA jIvonI pariNAmavizuddhi ekasarakhI hoya che. 0 anivRttikaraNanA addhAnA saMkhyAtA bhAgI gayA pachI eka saMkhyAtamo bhAga bAkI rahyuM mithyAtvanuM aMtarakaraNa (gAbaDuM pADavuM) kare che. apUrvakaraNamAM ane aMtarakaraNamAM sthitighAta, rasaghAta ane guNazreNi saMkrama thAya che. pratyeka traNa karaNa aMtarmuhUrtanA kALanA mAnavALA che. traNeya karaNono kALa paNa aMtarmuhUrta pramANavALo ja che, kema ke-aMtarmuhUrtanA asaMkhyAta bhedo che. A pramANe TUMkANamAM traNa karaNonuM nirUpaNa karyuM chate ja aMtarakaraNa paNa sArI rIte samajI zakAya che, mATe tenA svarUpane kahe che. "tAdeza' ityAdi vAkya. arthAt tAdaza eTale aMtarmuhUrtakAlamAnavALo, evo artha jANavo. tenA niSpAdanano kALa paNa aMtarakaraNa kALamAM ja che. te paNa aMtarmuhUrta pramANavALo che. arthAt prathama sthitithI kAMIka nyUna navA sthitibaMdha addhA (kAla)nI sAthe to sarakho che. tathAhi te A pramANe 0 aMtarmuhUrta pramANavALI prathama sthiti ane aMtarakaraNa e baMneno ekIsAthe AraMbha kare che. aMtakaraNa rUpa kriyAnA prathama samayathI ja mithyAtvanA anya sthitibaMdhano prAraMbha thAya che ane te sthitibaMdha temaja A aMtarakaraNanI kriyA ekIsAthe pUrI thAya che. vaLI aMtarakaraNanI kriyAnI sAthe guNazreNi saMbaMdhI Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 23, saptama: sirA: 345 saMkhyAtA bhAgo aMtakaraNanA daLiyAnI sAthe umere che. tethI A pramANe ukeratAM aMtakaraNanI sthitinI madhyamAMthI karmaparamANu rUpa daLiyAne laI nIce eTale prathama sthitimAM ane upara eTale bIjI sthitimAM prakSepe che. A pramANe samaye samaye tyAM sudhI prakSepe che, ke jyAM sudhI aMtakaraNa saMbaMdhI saghaLAya te dalikano aMtarmuhUrtamAM kSaya thAya che. aMtakaraNathI nIcenI sthiti "prathama sthiti ane uparanI sthiti "dvitiya sthiti kahevAya che. tyAM aMtarmuhUrtavALI prathama sthitimAM vartato jIva, udIraNA prayogathI prathama sthitinA dalikone kheMcIne udaya samayamAM (udhyAvalikAmAM) je dAkhala kare che, te "udIraNa' che vaLI je bIjI sthitimAM rahelA dalikone udIraNA prayogathI AkarSAne udaya samayamAM (udayAvalikAmAM) pheMke che, te paNa "udIraNA" ja che. AnuM bIjuM prasiddha nAma "AgAla che. 0 udaya ane udIraNA vaDe prathama sthitino anubhava karato tyAM sudhI jAya che ke mAtra be AvalikA zeSa (bAkI) rahe tyAre AgAlano vyavaccheda thAya che, phakta udIraNA pravarte che. prathama sthitimAM jyAre eka AvalikA bAkI rahe, tyAre udIraNAno vyavaccheda thAya che. phakta udaya vaDe ja te udayAvalikAmAM rahelA dalikono anubhava kare che. te chellI AvalikA vyatita thaI jatAM mithyAtvano udaya paNa baMdha paDI jAya che, kema ke-AgaLa vaghailikono abhAva che. 0 te ja samaye upazAnta addhAmAM praveza kare che. tyAM dAkhala thayelAne (aMtarakaraNanA) prathama samayamAM ja mokSanA bIjabhUta (apUrva AnaMdajanaka) aupathamika samyakatva pAme che, evuM tAtparya che. 0 prathama sthitinA aMtima samayamAM (mithyAtvabhAvamAM mithyASTipaNe rahyo thako jIva) dvitIya sthitimAM rahelAM dalitone anubhAga (rasa)nA bheda tAratamyathI zuddha, ardhazuddha ane (mizra) azuddha rUpe traNa prakAranA kare che. temAM (1) zuddha daliko te samyaktvamohanIyano puMja che ane te dezaghAtI rasathI yukta hovAthI dezAvAtI che. arthAt A puMjano rasa viziSTa zraddhAna rUpa dezane roke che, paraMtu sAmAnya zraddhAnane te rokato nathI. (2) ardhazuddha dalikone mizramohanIya puMja che. (3) azuddha daliko te mithyAtvamohanIyano puMja che. (4) A baMne puMjo sarvaghAtI che, kema ke-te sarvaghAtI rasathI yukta che. eTale ke temAM sarvAze zraddhAnano ghAta karanAro rasa rahelo che. have zreNigata aupathamika samyakatva kahevAya che. atha zreNigataM samyaktvamaupazamikamucyate zreNito mithyAtvamohanIyAnantAnubandhicatuHkaSAyAdyupazamanataH shrennijnyopshmsakhyatve mavati zarU zreNita iti / yadi caturthapaJcamaSaSThasaptamAnyatamaguNasthAne'nantAnubandhino darzanamohasya ca sarvopazamanAyAmupazamasamyaktvayukta upazamazreNiM jIvassampadyate tasya yadaupazamikaM samyaktvaM tacchreNijanyopazamasamyaktvamucyata iti bhAvaH // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 tattvanyAyavibhAkare bhAvArtha - zreNithI mithyAtvamohanIya, anaMtAnubaMdhI cAra kaSAya AdinA upazamathI zreNijanya upazama samyakatva thAya che. vivecana - jo cothA, pAMcamA, chaThThA ke sAtamA arthAt A cAramAMthI koI eka guNasthAnamAM anaMta anubaMdhI ane darzanamohanIyanI sarva upazamanA hoya che, te upazama samyatvayukta upazamazreNine jIva pAme che. tenuM je aupathamika samyakatva, te upazamazreNijanya upazama samyatva kahevAya che, ema bhAva jANavo. zaMkA - A be prakAranA upazama samyakatvane pAmanArA badhAya zuM Arohako ja hoya ke kAMI vizeSa che? AvI zaMkAmAM kahe che ke - nanu dvividhamupazamasamyaktvaM labhamAnAH sarve kimArohakA eva syurutAsti kazcidvizeSa ityAzaGkAyAmAha ubhayavidhasamyaktvAtpatataH sAsvAdanaguNasthAnaM bhavati / 14 / ubhayavidheti / asti vizeSaH, ko'sau vizeSa ityAha patata iti / na sarve ArohakA eva, kintu patantIti bhAvaH / nanu tarhi kiM teSAM guNasthAnaM bhavatItyatrAha-sAsvAdaneti / sAsvAdanamapIti bhAvaH, atra tu sAsvAdanamubhayavidhasamyaktvAtpatata eva bhavati nAnyeSAmiti sUcayituM tathoktiriti bhAvyam / upazamazreNitaH pratipatan kazcidanantAnubandhyudaye sAsvAdanaguNasthAnaM labhate / guNasthAnamidaM pratipatata eva bhavati na tvArohataH, mithyAtvaguNasthAnantu pratipatato'pi, mizrAdIni ca pratipatata Arohatazca / ekAdazaM dazamAdArohata eva, tato'gre ArohaNAbhAvAt tato'dhaHpAtaniyamAt dvAdazAdIni sarvANi Arohata eva, tebhyaH pratipAtAbhAvAt / prathamAdanyAni guNasthAnAni bhavyasyaiva / nanu sAsvAdanAditareSAM guNasthAnAnAmUrdhvamUrdhvamAroharUpatayA guNasthAnatvaM yuktaM, mithyAtvasyApyavyaktamithyAtvato vyaktamithyAtvaprAptyA''rohaNasvarUpatvena tathAtvaM sAsvAdanasya samyaktvAtprapAtarUpasya kathaM guNasthAnatvamiti cenna mithyAtvaguNasthAnApekSayA'syA''rohaNarUpatvAt apArdhapudgalaparAvartAvazeSasaMsArANAM bhavyAnAmevaitadguNasthAne'dhikArAt / atrastho jIva ekottarazatabandhakaH, mirdhyAtvanarakatrikai kendriyAdijAticatuSkasthAvaracatuSkA''tapahuNDasevArttanapuMsakavedarUpaSoDazaprakRtivyavacchedAt / 1. AntamauhUrtikyAmupazamAddhAyAM jaghanyatassamayazeSAyAmutkRSTataH SaDAvalikAzeSAyAM satyAM kasyacinmahAbibhISikotthAnakalpo'nantAnubanthyudayo bhavati, tadudaye cAsau sAsvAdanasamyagdRSTiguNasthAne varttate / mithyAtvasyAdyApyaprAptatvAdavyaktamupazamaguNasya vedanAdasya guNasthAnasya guNasthAnatvamiti bhAvaH // 2. etAsAM mithyAtvapratyayatvAnnAgrimeSu bandhaH, yata etAH prAyo nArakaikendriyavikalendriyayogyatvAdatyantAzubhatvAcca mithyAdRSTireva badhnAtIti // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, sanamaH ri 347 tathA sUkSmatrikA''tapamithyAtvodayavyavacchedAnarakAnupUrvyanudayAccaikAdazottarazatavedayitA / tIrthakRtsattA'sambhavAt saptacatvAriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // bhAvArtha - banne prakAranA samyaktvathI paDanArane "sAsvAdana guNasthAna hoya che. vivecana - hA ! vizeSa che, to kayo vizeSa che ? te kahe che ke- 'paDanArane' hoya che. arthAtu baMne prakAranA upazama samakitane pAmanArA saghaLA Arohaka nathI ja hotA paraMtu paDanArA hoya che, evo bhAva samajavo. to pachI teone kayuM guNasthAnaka hoya che? AnA javAbamAM kahe che ke- "sAsvAdana' ityAdi pado, arthAt baMne prakAranA samakitathI paDanArane ja sAsvAdana guNasthAnaka hoya che, bIjAone nathI hotuM. Ama sUcana karavA mATe tathA prakAranuM kathana che, ema samajavuM. upazamazreNIthI paDato koI eka AtmA (aMtarmuhUrtamAnavALI upazAnta addhA, jaghanyathI samaya bAkI rahe chate, utkRSTathI cha AvalikA bAkI chatAM, koI ekane mahAbibhISikA (bhaya)nA utthAna sarakho anaMtAnubaMdhIno udaya thAya che. teno udaya thaye chate A jIva sAsvAdana samyagdaSTiguNasthAnamAM varte che. haju sudhI mithyAtvaguNasthAna prApta nahi kareluM hovAthI ane avyakta upazamaguNanuM vadana hovAthI A guNasthAnanuM guNasthAnapaNuM che.) anaMtAnubaMdhIno udaya thatAM sAsvAdana guNasthAna meLave che. A guNasthAna paDanArane ja hoya che, caDanArane nahi. mithyAtvaguNasthAna to paDanArane paNa hoya che. mizra Adi guNasthAno paDanArane ane caDanArane hoya che. agiyAramuM guNasthAna dazamAMthI caDanArane hoya che. tenAthI AgaLa ArohaNano (upazamazreNIvALAne) abhAva hovAthI ane tyAMthI adhaHpatanano niyama hovAthI bAramA vagere saghaLA guNasthAno caDanArane (kSapakazreNIvALAne) hoya che, kema ke te bAramA vagere guNasthAnothI patanano abhAva che. prathama guNasthAnathI bIjA guNasthAno bhavya jIvane hoya che. zaMkA - sAsvAdana sivAyanA bIjA guNasthAnonuM uttarottara ArohaNarUpapaNuM hovAthI guNasthAnapaNuM vyAjabI che. vaLI mithyAtvanuM avyakta mithyAtvamAMthI vyakta mithyAtvanI prAptinI apekSAe ArohaNa svarUpapaNuM hoI zuM guNasthAnapaNuM yukta che ? samAdhAna - mithyAtvaguNasthAnanI apekSAe AsAsvAdananuM ArohaNarUpapaNuM hoI, apAI pudgalaparAvarta rUpa zeSa saMsAravALA bhavyone ja A guNasthAnamAM adhikAra hovAthI guNasthAnapaNuM yukta che. 0 A sAsvAdana guNasthAnamAM rahelo jIva 101 arthAt 117mAMthI 101 karmaprakRtionA baMdhano kartA che. kema ke-1-mithyAtva, 4-narakatrika, 8-ekendriya Adi cAra jAtio, 12-sthAvaracatuSka, 13Atapa, 14-huMDa, 15-sevArtA ane 16-napuMsakaveda rUpa 16 prakRtiono viccheda che. (A soLa karmaprakRtio mithyAtvanA nimitte baMdhAtI hoI AgaLanA guNasthAnomAM A soLano baMdha nathI, kAraNa keA soLane prAyaH nAraka, ekendriya ane vikalendriya yogya hovAthI ane atyaMta azubha hovAthI mithyASTi ja bAMdhe che.) Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 tattvanyAyavibhAkare 0 temaja 3-sUkSmatrika, 4-Atapa ane pa-mithyatvanA udayano vyavacchedaka hovAthI, 6-naraka AnupUrvInA udayano abhAva hovAthI 111 karmaprakRtionA udayavALo che. 0 zrI tIrthaMkaranAmakarmanI sattAno asaMbhava hovAthI 147 karmaprakRtionI sattAvALo hoya che. sabhyamithyArdaSTi jenuM bIjuM nAma che, evuM trIjuM mizraguNasthAna tRtIyaM mizraguNasthAnaM samyaGmithyAdRSTiguNasthAnAparAbhidhaM nirUpayati-- mizramohanIyakarmodayAdantarmuhUrttasthitiko'rhaduditatattveSu dveSAbhAvo mizraguNasthAnam / yathAnnAparicitanArikeladvIpanivAsimanujasyAnne / atra jIvo nAyurbadhnAti na vA mriyate / api tu samyaktvaM mithyAtvaM vA'vazyaM yAti / 15 / mizreti / mizramohanIyakarmodayAddarzanamohanIyaprakRtivizeSodayAt jIve'ntarmuhUrttakAlaM labdhaupazamikasamyaktvena mithyAtvamohanIyaM karma zodhayitvA kRtatripuJjamadhye'rdhavizuddhapuJjodayato'rdhavizuddhaM yatsamatayA samyaktvaM mithyAtvaJca bhavedyena nArhaduditatattveSu kazcana dveSo na vA prItistanmizraguNasthAnamityarthaH, mizratvaJcA'syobhayabhAvayorekarUpatvAt, jAtyantarametat baDavAkharayossaMyogena jAtasya jAtyantarAzvataravat, dadhiguDasaMyogena rasavizeSavacca / samatAyAM nidarzanamAha-yatheti / tasya hyanne na dveSo na vA prItistadvadidamiti bhAvaH / guNasthAne'tra jIvaH kiM karotItyatrAha - atreti / asmin guNasthAna ityarthaH / tatra hetumAhaapitviti / asyAntarmuhUrttasthitikatvAdbhAvAntaragamanamAvazyakaM tatraiva cAyurbandho maraNaJceti bhAvaH evaM kSINamohe sayoginyapi na maraNasambhavazzeSANi maraNayogyAni guNasthAnAni, tatrApi mithyAtvasAsvAdanAviratasamyagdRSTirUpANi guNasthAnAni jIvena sahopayAnti parabhavaM, nAparANyaSTAviti bodhyam / atra mithyAtvavata eva mizragamanamiti siddhAntamatam, kArmagranthikamate tu vihitavibhAgasya samyaktvavatassamyaktva pracyutasyASTaviMzatisatkarmaNo mithyAtvano vA'rdhavizuddhaH puJjo yadodeti tadA'rdhavizuddhA bhagavadarhaduditatattvazraddhA jAyata ityatassamyaktvAtpracyutasyApi mizragamanamiti // etadguNasthAnastho jIvazcatussaptaterbandhakaH, tiryaktrakastyAnaddhitrikadurbhagaduHsvarAnAdeyAnantAnubandhimadhyAkRtimadhyasaMhananacatuSkanIcairgotrodyotA prazastavihAyogatistrIvedavyavacchedAnmanuSyadevAyuSobandhAcca / vedayitA zatasya, mizrodayAddevamanuSyatiryagAnupUrvyanudayAdanantAnubandhisthAvaraikendriyavikalatrikodayavyavacchedAcca / saptacatvA riMzaduttarazatasattAkazca bhavati, tIrthakRtsattAbhAvAt // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 25, saptama: zira : 349 bhAvArtha - mizramohanIyakarmanA udayathI aMtarmuhUrtanI sthitivALuM zrI jinezvarakathita tattvo prati dveSano abhAva, e " mizraguNasthAna che. jema annathI aparicita nALiyera dvipanivAsI manuSyano anna prati leSano abhAva, A guNasthAnamAM jIva AyuSya bAMdhato nathI ke marato nathI, paraMtu samyakatvaguNasthAnamAM ke mithyAtvaguNasthAnamAM niyamA jAya che. vivecana - darzanamohanIya prakRti vizeSa rUpa mizramohanIyakarmanA udayathI jIvamAM, aMtarmuhUrtakALa paryata prApta aupathamika samyakatva dvArA mithyAtvamohanIyakarmane zuddha karI rahelA traNa puMjonA madhyamAM ardhavizuddhaka nAmaka puMjanA udayathI ardhavizuddha eTale je samAnatAthI samyakatva ane mithyAtva thAya, te ardhavizuddha puMja che; jethI zrI arihaMta bhagavaMtakathita tattvo prati koI dveSa nathI ke prIti nathI, te mizraguNasthAna che evo artha samajavo. 0 A mizraguNasthAnamAM raheluM mizrapaNe baMne (samyakatva ane mithyAtva) bhAvonI ekarUpatA che. A eka jAtyaMtara (judI jAti) che. jema ke-ghoDI ane gadheDAnA saMyogathI janmela judI jAti rUpa khaccara ane dahIM ane goLanA saMyogathI viziSTa (judA-vicitra) rasa. samAnatAnA viSayamAM daSTAnta-yathetti' padavAkyathI kahe che ke- te nALiyera dvIpanivAsIne jema anna prati dveSa nathI hoto ke prIti paNa hotI nathI, tema ahIM samajavuM. A guNasthAnamAM jIva zuM kare che? to atreti padathI kahe che. A guNasthAnamAM jIva AyuSya (parabhavanuM AyuSya) bAMdhato nathI ke marato nathI. paraMtu A mizraguNasthAnanI aMtarmuhUrtanI sthiti hovAthI, mAvAMtara rUpa guNasthAnAMtara Avazyaka thAya che. arthAt guNasthAnAMtara rUpa samyakatva ke mithyAtvamAM jIva jAya che. tyAM ja AyuSyano baMdha ane maraNa thAya che, evo bhAva samajavo. A pramANe kSINa-mohamAM-suyogI guNasthAnamAM paNa maraNano saMbhava nathI. bAkInA guNasthAno maraNayogya che. temAM paNa mithyAtva-sAsvAdana-avirata samyagdaSTi rUpa guNasthAno jIvanI sAthe parabhavamAM jAya che. bIjA ATha jatAM nathI, ema jANavuM. ahIM mithyAtvavALAnuM ja mizramAM gamana che, ema siddhAMtamata che. karmagraMthikamatamAM to, vibhAga karanAra samyaktvavALAne athavA samyakatvathI paDelA ane mohanIyanI 28 karmaprakRtinI vidyamAnatAvALA mithyAtvIne ardhavizuddha puMja jyAre udayamAM Ave che, tyAre ardhavizuddha zrI arihaMta bhagavaMtakathita tattvanI zraddhA pedA thAya che, mATe samyatvathI paDelAnuM paNa mizramAM gamana che. A guNasthAnamAM rahelo jIva, 74 karmaprakRtiono baMdhakartA che, kema ke-3 tiryaMcatrika, 6syAnadvitrika, 7-durbhaga, 8-duHsvara, 8-anAdeya, 13-anaMtAnubaMdhI, 17-madhya AkRti cAra, 21 madhya saMhanana cAra, 22-nIca gotra, 23-udyota, 24 azubha vihAyogati, 25-strIvedano vyavaccheda che tathA 26-manuSya AyuSya ane 27-deva AyuSyanA baMdhano abhAva che. 0 100 karmaprakRtionA udayavALo thAya che, kema ke-mizra mohanIyanA udayano prakSepa che-deva AnupUrvI, manuSyAnupUrvI ane tirya AnupUrvInA udayano abhAva che. 4-anaMtAnubaMdhI, pa-sthAvara, 6ekendriya ane 9-vikasendriyatrikanA udayano vyavaccheda che. bhAva che Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 tattvanyAyavibhAkare 0 147 karmaprakRtionI sattAvALo hoya che, kema ke-tIrthaMkaranI sattAno abhAva che. atha caturthaM guNasthAnamAha samyaktve satyapratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayena sAvadyayogAtsarvathA'viramaNamaviratasamyagdRSTiguNasthAnam / utkRSTato manujabhavAdhikaSaTSaSTisAgaropamasthitikamidam / samyaktvaJca bhavyasaMjJipaJcendriyANAM nisargAdupadezAdvA bhavati / utkRSTato'pArthapudgalaparAvarttAvaziSTasaMsArANAmetadbhavet / jaghanyatastadbhavamuktigAmino'pi / 16 / samyaktve satIti / yatrApratyAkhyAnakaSAyodayAjjIvaH sAvadyayogapratyAkhyAnaM sundaramiti jAnannapi na pAlayati kevalaM samyaktvamAtramanubhavati tAdRzamityarthaH / idamuktaM bhavati yo hi pUrvoditaupazamikasamyagdRSTiH zuddhadarzanamohapuJjodayavartI vA kSAyopazamikasamyagdRSTiH, kSINadarzanasaptako vA kSAyikasamyagdRSTiviratipratyayaM durantanarakAdiduHkhaphalakaM karmabandhaM, sAvadyayogaviratiJca paramamunipraNItasiddhisaudhAdhyArohaniHzreNikalpAM jAnannapi na viratimabhyupagacchati na ca tatpAlanAya yatate'pratyAkhyAnAvaraNodayena vighnitatvAt, te hyalpamapi pratyAkhyAnamAvRNvanti, sa ihAviratasamyagdRSTirucyata iti / mithyAtvamohanIyasyodIrNasya kSayAdanudIrNasyopazamAcca nirvRttaM samyaktvaM kSAyopazamikasamyaktvamucyate, yadudayAmAgataM mithyAtvaM tad veditatvAtkSINaM yattu zeSaM sattAyAmanudayagataM varttate tadupazAntamupazAntaM nAma viSkambhitodayabhAvamapanItamithyAtvasvabhAvaJca zeSamithyAtvaM, atra ca mithyAtvamizra - puJjAvAzritya viSkambhitodayaM zuddhapuJjamAzrityApanItamithyAtvasvabhAvamiti bodhyam / yadyapyaupazamike'pi udIrNamithyAtvasya kSayo'nudIrNasya copazamo'sti tathApyatra kSAyopazamikasamyaktve mithyAtvaM pradezodayena vedyate, tatra tadapi neti vizeSo'vaseyaH / atra zodhitamithyAtvapudgalA yathAvasthitatattvarucyadhyavasAyAtmakadRSTeH samyaktvAvArakA na bhavantyataste'pyupacAreNa samyaktvamucyanta ityapi bodhyam / anantAnubandhikaSAyacatuSkakSayAnantaraM mithyAtvamizrasamyaktvapuJjalakSaNe trividhe'pi darzanamohanIye sarvathA kSINe sati kSAyikaM samyaktvaM bhavati // asya guNasthAnasyotkRSTAM sthitimAha - utkRSTata iti manujabhaveti / kSAyopazamikamAzrityedam, kSAyikamAzritya tu trayastriMzatsAgaropamANi sAdhikAni / kazciditaH sthAnAdutkRSTasthitiSvanuttaravimAneSUtpannaH, tatra cA'viratasamyagdRSTitvena trayastrizatsAgaropamANi sthitastatazcyutvA'trA'pyA''yAto yAvadadyApi viratiM na labhate tAvAttadbhAvenaiva sthita iti manuSyabhavasambaddhakatipayavarSAdhikatrayastriMzatsAgaropamatvaM vijJeyam / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 16, saptamaH kiraNaH 351 kasya kathaM samyaktvamupajAyata ityatrAha-bhavyeti / bhavyasaMjJipaJcendriyaprANino yathAvadbhagavaduditeSu jIvAdipadArtheSu nisargAdAsAditasunirmalatvaguNarUpAtmasvabhAvAt, upadezAdvA sadgurUpadiSTazAstrazravaNAdvA samyakzraddhAsvarUpaM samyaktvaM samunmiSatIti bhAvaH / dazavidhametat samyaktvamAtrasya nisargopadezAjJAsUtrabIjAbhigamavistArakriyAsaMkSepadharmaprayuktatvAt / upadezAdikamantareNa kSayakSayopazamAdinA jIvAjIvAdipadArthaviSayiNI rucinisargasamyaktvam / paropadezaprayuktajIvAdipadArthAbhirucirupadezasamyaktvaM, sarvajJAjJayaiva dharmAnuSThAnaviSayA rucirAjJAsamyaktvaM, sUtrAdhyayanAbhyAsajanyaviziSTajJAnato jIvAdiviSayiNI rUcissUtrasamyaktvaM, ekena padenAnekapadArthapratisandhAnadvArA prasaraNazIlA rucirbIjasamyaktvaM, arthaH sakalasUtraviSayiNI rucirabhigamasamyaktvaM, sarvapramANanayajanyasarvadravyabhAvaviSayA rucivistArasamyaktvaM, darzanajJAnacAritratapovinayAdyanuSThAnaviSayiNI ruciH kriyAsamyaktvaM, anabhigRhItakudRSTeH pravacanAniSNAtasya nirvANapadamAtraviSayiNI ruciH saMkSeparuciH, dharmapadavAcyaviSayakarucirdharmasamyaktvamiti // kadA tadbhavatItyatrAha-utkRSTata iti / samyagdRSTInAM sarveSAM kiJcinnyUnApArdhapudgalaparAvarttamAtrameva saMsArasyAvazeSAt, so'pi tIrthakarAdikRtAzAtanAbahulAnAmeva, na tu sarveSAmiti bhAvaH / jaghanyata iti, tasminneva bhave muktigAmino'pItyarthaH // atrastho jIvassaptasaptaterbandhakastIrthakRdAyurdvikasya ca bandhAt / caturuttarazatasya vedayitA mizrodayavyavacchedAt / AnupUrvIcatuSkasamyaktvodayAcca / aSTatriMzadadhikazatasattAkazca / upazamakastu caturthAdekAdazaM yAvatsarvatrASTacatvAriMzadadhikazatasattAkaH kSapakasya tu sattA tadguNasthAne darzayiSyate // cothuM avirata samyagdaSTi guNasthAnabhAvArtha - samyakatva hoya chate apratyAkhyAna AvaraNa rUpa kaSAyanA udayathI, sAvaghayogathI ane sarvathA aviramaNa (avirata samyagdaSTi guNasthAna) utkRSTathI manuSyabhavathI adhika 66 sAgaropamAM sthitivALuM A che. samyakatva, bhavya-saMjJipaMcendriyone nisargathI ke upadezathI thAya che. utkRSTathI apAI pudgalaparAvarta rUpa saMsAra jeone avaziSTa hoya che, teone A samyakatva thAya che. jaghanyathI te ja bhavamAM bhokSe nArane 55 thAya che. -- vivecana - je samyakatvanI hAjarImAM apratyAkhyAna kaSAyanA udayathI jIva sAvadya vyApAranuM pratyAkhyAna suMdara-satya che, ema jANato hovA chatAM paNa pAlana karI zakato nathI. phakta samyakatva mAtrano anubhava kare che tevuM samakita hoya che. 1. baddhatIrthakRnnAmakarmaNo'baddhAyuSaH prAptakSAyikasamyaktvasyApekSayedam // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 tattvanyAyavibhAkare kahevAno Azaya evo che ke-je pUrvakathita aupathamika samyagdaSTi athavA zuddha thayela darzanamohanA pujanA udayamAM vartamAna kSAyopezika samyagdaSTi athavA darzanasaptakano kSaya karanAra, kSAyika samyagdaSTi aviratinA nimittathI janya, duraMta-naraka Adi duHkha rUpa phaLajanaka karmabaMdhane ane parama munipraNIta mokSamahelamAM caDavAmAM nisaraNI jevI sAvaghayoga viratine jANato hovA chatAM viratino svIkAra karI zakato nathI. tenA pAlana mATe prayatna karI zakato nathI, kema ke-apratyAkhyAna rUpa AvaraNanA udaya dvArA virati rokAyela che. te apratyAkhyAna kaSAyo thoDA paNa paccakakhANane Avare che, mATe ja te ahIM "avirata samyagdaSTi' kahevAya che. 0 udaya pAmela mithyAtvamohanIyanA kSayathI ane nahi udaya pAmela mithyAtvanA upazamathI banela samyakatva "kSAyopathamika samyakatva' kahevAya che. je udayamAM Avela mithyAtva, te vedita hovAthI kSINa che, paraMtu je bAkI rahela udayamAM nahi Avela sattAmAM varte che, te upazAnta kahevAya che. upazAnta eTale vikhaMbhita (dabAyela)-udayabhAvavALuM ane apanIta (dUra karela) mithyAtva svabhAvavALuM zeSa mithyAtva "upazAnta' kahevAya che. ahIM mithyAtvapuMja ane mizrapuMjanI apekSAe viSphabhita udayabhAvavALuM ane zuddha puMjanI apekSAe apanIta mithyAtvabhAvavALuM zeSa mithyAtva kahevAya che, ema samajavuM. 0jo ke aupazamikamAM paNa udaya pAmela mithyAtvano kSaya ane nahi udaya pAmela mithyAtvano upazama che, to paNa ahIM kSAyopathamika samakitamAM mithyAtva pradeza udayathI vedAya che. tyAM aupazamika samakitamAM te pradezodaya paNa nathI, Avo vizeSa bheda samajavo. 0 ahIM kSAyopathamika samakitamAM zuddha karelA mithyAtvanA pudgalo, yathArtha tattvarUci rUpa adhyavasAya Atmaka samyakatvane rokanArA thatA nathI, tethI teo paNa (zuddha puMja rUpa pudgalo paNa) upacArathI (vyavahArathI) samyakatva tarIke kahevAya che, ema samajavuM. 0 anaMtAnubaMdhI cAra kaSAyonA kSaya bAda mithyAtvapuMja, mizrapuMja ane samyakatvapuMja rUpa traNa prakAravALuM paNa darzanamohanIya sarvathA kSINa thaye chate kSAyika samyakta thAya che. 0 A guNasthAnanI utkRSTa sthitinuM varNana-lAyopathamika samakitanI apekSAe utkRSTathI manuSyabhava adhika 66 sAgaropama sthitivALuM A che. 0 kSAyika samyakatvanI apekSAe sAdhika 33 sAgaropamapramANa sthiti che. te A pramANe-koI eka sthAnathI utkRSTa sthitivALA anuttara vimAnomAM utpanna thayelo ane tyAM avirata samyagdaSTipaNAe 33 sAgaropama sudhI rahelo, tyAMthI avIne ahIM paNa Avelo haju paNa jayAM sudhi viratine pAmelo-pAmato nathI, tyAM sudhI te bhAvathI ja rahelo che, ema bhAva samajavo. [ahIM ATha varSano mAnavI lAyopathamika pAmI, dIkSA grahaNa karI, ATha varSa nyUna pUrvakoTI varSo dIkSA pALI, kSAyopathamika samyaktva sahita vijaya AdimAM utpanna thAya; ane tyAM 33 (22) sAgaropamanI sthitivALuM AyuSya pUrNa karI, pharIthI manuSya thaI, pUrvokta kathana pramANe dIkSA grahaNa kare Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26, sanama: vira: 353 ane marIne te ja vimAnamAM utpanna thAya; temaja tyAM utkRSTa AyuSya bhogavI manuSya thAya ane jo dIkSA le, to te ja bhavamAM te mokSe jAya. A pramANe 66 sAgaropamakALa uparAMta traNa pUrvakoTI vizeSa jeTalo vakhata kSAyopathamikanI sthiti thAya.] (A guNasthAnanI sthiti sAdhika 33 sAgaropama che. dezanakroDa pUrva pramANa adhika jANavI, kAraNa kepUrvabhave cAritra pALI, anuttara vimAnanuM AyuSya bAMdhI, mRtyu pAmatAM samakitaguNaThANuM pAmI, anuttaramAM jaI, 33 sAgaropamanuM AyuSya pUrNa karI, punaH pUrvakroDa varSanA AyuSyavALo manuSya thAya. te cAritra laIne uparane guNaThANe caDe teTalo sarva vakhata ekaluM cothuM guNasthAna ja hoya che. te pahelAM chaThuM sAtamuM yAvat agiyAramuM guNasthAna hatuM ane te pachI paNa guNasthAna parAvartana pAme che.) (kSAyika samati, bhavastha jIvanI apekSAe utkRSTa 33 sAgaropamathI kAMIka adhika athavA abhavastha jIvanI apekSAe anaMtakALa.) manuSyabhava saMbaMdhI keTalAka varSa adhika 33 sAgaropamapaNuM jANavuM. kone kevI rIte samyakatvano saMbhava? bhavya-saMjJipaMcendriya prANIne bhagavaMtakathita yathArtha jIva Adi padArthomAM svAbhAvika prApta karela atyaMta nirmaLatArUpa AtmasvabhAvathI athavA upadezathI-sugurue upadezela zAstranA zravaNathI samyapha zraddhAsvarUpa samyakatva pragaTa thAya che, evo bhAva che. 0 A samyaktva daza prakAravALuM che, kema ke- nisarga, upadeza, AzA, sUtra, bIja, abhigama, vistAra, kriyA, saMkSepa ane dharmajanya che. (1) nisarga samyakatva-upadeza Adi sivAya jAtismaraNa Adi janya kSaya kSayopazama Adi dvArA zrI jinakathita jIva-ajIva Adi viSayaka rUci 'nisarga samyakatva.' (2) sarvajJa ke chaghastha gururUpa paranA upadezathI janya jIva Adi tattvaviSayaka rUci "upadeza samyakatva." (3) zrI sarvajJa-jinezvaranI AjJA-pravacana dvArA ja dharmAnuSThAnanA viSayavALI rUci "AjJArUci." (4) sUtranA adhyayananA abhyAsathI janya viziSTa jJAna dvArA jIva Adi viSayavALI rUci samyaktva." (5) eka padanI rUci-bodha thatAM aneka samasta padArtha prati saMdhAna dvArA vyApaka thavAnA svabhAvavALI rUci "bIjasamyaktva." arthAt eka padanI rUci aneka padanI rUcijanaka bane che. . (6) abhigamarUci-arthanI apekSAe sakaLa sUtranA viSayavALI rUci "abhigama samyakatva." arthAt AgamonA arthajJAna dvArA thatI A rUci che. (7) vistArarUci-sakala pramANa-nayajJAna dvArA anya sarva dravya-bhAva(paryAya)nA viSayavALI rUci vistAra samyatva." Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 tattvanyAyavibhAkare (8) darzana AcAra-jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapa AcAra, vinaya Adi anuSThAnonA viSayavALI rUci "kriyA samyaktva." (9) jene paradarzanano Agraha ke jJAna nathI ane je jaina pravacanamAM niSNAta nathI, evA jIvanI nirvANapada mAtranA viSayavALI rUci "saMkSepa samyakatva." (10) dharmapadathI vAcya-arthanA viSayavALI rUci dharma samyakatva.' samakitanI utpatino kALa| sarva samyagdaSTione utkRSTathI kAMIka nyUna kevaLa apAI pudgalaparAvarta rUpa saMsAra ja bAkI rahela hovAthI, te utkRSTa aviziSTa kALa paNa tIrthakara AdinI karela ghaNI AzAtanAthI bhArekarmI jIvo mATe ja samajavo. badhA samyagdaSTione mATe nahi, evo bhAva samajavo. 0 jaghanyathI te ja bhavamAM muktigAmIne paNa samyakatva thAya che. 0 A cothA guNasthAnamAM rahelo jIva tIrthakara nAmakarma tathA devAyuSya ane manuSya AyuSya-e traNa prakRti bAMdhato hovAthI 77 karmaprakRtino baMdhaka che. 0mizramohanIyanA udayano viccheda thavAthI ane cAra AnupUrva tathA samyaktvamohanIya-ema pAMcano udaya thavAthI 104 karmaprakRtinA udayavALo hoya che. 0 (ahIMthI upazamaka ane kSapaka-evA be jIvanA bheda paDavAthI upazamaka jIvane to cArathI agiyAramA guNasthAna sudhI 148 prakRtinI sattA hoya che ane kSepakane to dareka guNasthAnamAM judI judI sattA darzAvAze. ahIM 138nI sattA kahI che, te traNa AyuSya ane anaMtAnubaMdhI cAra, mithyAtva, mizra, samyaktva rUpa saptakanA kSepakanI apekSAe kSaya thayelA hovAthI 148-10=138 karmaprakRtinI sattA; arthAt jeNe zrI tIrthaMkara nAmakarma bAdhyuM che ane jeNe AyuSya bAbuM nathI, evA kSAyika samakitavALAnI apekSAe 138nI sattA che, ema kahevuM khoTuM nathI. samprati paJcamaM guNasthAnaM darzayati pratyAkhyAnakaSAyodayAtsarvasAvadyasyaikadezAdviratasya jaghanyamadhyamotkRSTAnyatamavadviratidharmAvAptirdezavirataguNasthAnam / 17 / pratyAkhyAneti / sarvasAvadyebhyo viratimabhilaSato'pi vairAgyopacayavato jIvasya sarvaviratighAtakapratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAnnotpadyate sarvaviratisAmarthyam, api tu jaghanyamadhyamotkRSTAsvekatamA dezaviratireva jAyate yatra taddezavirataguNasthAnamityarthaH / viratAvirate hyaSTau bhaGgAH, vratAni yo na jAnAti nAbhyupagacchati na ca pAlanArthaM yatate, yathA'viratAssarve / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, saptamaH kiraNaH 355 yo na jAnAti na cAbhyupagacchati paraM tu pAlayati yathA'jJAnatapasvI / yo na jAnAti, abhyupagacchati na tu pAlanArthaM yatate yathA'jJapArzvasthasAdhuH / yo na jAnAti, abhyupagacchati pAlayati ca yathA'gItArthaH / yo jAnAti, nAbhyupagacchati, na ca pAlanAya yatate yathA zreNikAdayaH / yo jAnAti nAbhyupagacchati pAlayati yathA-anuttaradevaH / yo jAnAti svIkurute na ca pAlayati yathA saMvignapAkSikaH / yo jAnAti svIkaroti pAlayati ca yathA vratIti / tatra prathamAdisaptabhaGgeSu vrataparipAlane'pi niSphalatvenAvirata eva bhavati, samyagjJAnagrahaNapUrvakapAlana eva sAphalyAt / Adyacaturpu hi samyagjJAnAdyabhAvaH, tatastriSu samyagjJAnasattve'pi bhavati / yAvad dvAdazavratamekadvivyAdivratadhAraNAt / yatra parameSThinamaskAramAtraniyamadhAraNamAkuTTIsthUlahiMsAdityAgo madyamAMsAdityAgazca sA jaghanyA dezaviratiH / yatra dharmayogyatAguNA gRhasthocitAni SaT karmANi dvAdazavratapAlanaM sadAcArazca bhavati sA madhyamA / sacittAhAravarjanaM sadaikAsanabhojanamanindyabrahmacaryavratapAlanaM mahAvratAGgIkAraspRhA ca yatra bhavati sotkRSTA dezaviratiriti bodhyam // sarvasAvadyasyaikadezAdviratasyeti, avadyaM pApaM tena saha varttata iti sAvA, hiMsAcauryAdigarhitaM karma, sarvebhyaH sAvadhebhyo virataH pramattasaMyatAdirapItyeka dezenetyuktam, prANAtipAtAdyanyatamo dezaH, niraparAdhavinAzanAdirUpatadekadezo vA tAbhyAM virata ekadvyAdyaNuvratadharaH zrAvako dvAdazavratadhArIti bhAvaH, tAni ca vratAni aNuvratAni paJca guNavratAni trINi catvAri ca zikSAvratAni / tatrANUni laghUni vratAni prANAtipAtAdiviramaNarUpANItyaNuvratAni mahAvratApekSayaiSAmalpaviSayatvAtsarvaviratApekSayA'lpaguNipuruSAnuSThAnarUpatvAdvA mahAvratanirUpaNottarakAlamevaiSAM nirUpaNIyatvAdanu pazcAdvarNyamAnAni yAni vratAni tAnyaNuvratAni, mahAvratapratipattyasamarthAyaitannirUpaNasyAvazyakatvAt / tatra hiMsA pramAdaprayukta prANavyaparopaNarUpA sthUlasUkSmabhedena dvaividhyamaznute, sthUlatvaM yanmithyAdRSTInAmapi hiMsAtvena prasiddhaM trasaviSayakatvAdvA, sUkSmatvaJca pRthivyAdiviSayam, tathaiva mRSAvAdAdAvapi bhAvyam, tebhyassthUlebhyo viratiH paJcANuvratazabdavAcyA / sA'pi vratabhaGgena bhAvyA bAhulyAt, sAmAnyena viratAviratabhedena zrAddhAnAM dvaividhye'pi vizeSato dvividhatrividhAdibhaGgabhedenASTavidhAste tathAhi-dvividhaM kRtaM kAritaM ceti, trividhaM manasA vAcA kAyena, yathA sthUlahiMsAdikaM svayaM na karomyanyairvA na kArayAmi manasA vAcA kAyenetyabhigrahavAn prathamaH, nAstyasyAnumati niSedhaH, apatyAdiparigrahasya sadbhAvAttaihiMsAdikaraNe tasyAnumatiprApteH, yadyanumatirapyasya syAtsyAdavizeSaH pravrajitApravrajitayostadviSaye / dvividhaM dvividheneti dvitIyo bhaGgaH, Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 tattvanyAyavibhAkare asyottarabhaGgAstrayaH, tatra dvividhaM sthUlahiMsAdikaM na karoti na kArayati dvividhena manasA vacasetyekaH, manasA kAyenetyaparaH, vAcA kAyenetyanyaH, tatrAdye manasA'bhisandhirahita eva hiMsAdikaM vAcA'bruvannevAsaMjJivatkAyena duzceSTitAdIni karoti, dvitIye manaHkAyAbhyAmabhisandhiduzceSTitAdi pariharannevAnAbhogAdvA vAcaiva hanmi ghAtayAmi ceti brUte / tRtIye ca manasaivAbhisandhikRtya karoti kArayati ca / atra sarvatra tribhiranumatirastyeva / dvividhamekeneti tRtIyaH, atra'pyuttarabhaGgAstrayaH, dvividhaM karaNaM kAraNaJcaikavidhena manasA vA vacasA vA kAyena veti / ekavidhaM trividheneti caturthaH, atra cottarau dvau bhaGgau, tatraikavidhaM karaNaM vA kAraNaM vA manasA vAcA kAyena ceti / ekavidhaM dvividheneti paJcamaH, uttarabhaGgAzca SaT ekavidhaM karaNaM vA kAraNaM vA manovAgbhyAM vA manaHkAyAbhyAM vA vacaHkAyAbhyAM veti / ekavidhamekavidheneti SaSThaH, avAntarabhaGgASSaT, ekavidhaM karaNaM vA kAraNaM vA ekavidhena manasA vA vAcA vA kAyena veti, ityevaM mUlabhaGgAH SaT / uttaraguNAn guNavratazikSAvratarUpAnAzritya sAmAnyenaika eva bhedo vivakSita iti saptamo'viratazcASTama iti / tatra sthUlAnAM niraparAdhAnAM nirapekSaM saGkalpapUrvakaM prANinAM prANavyaparopaNarUpAM hiMsAM pratyAkhyAtItIdaM prathamamaNuvratam, zrAddhAnAM sUkSmapRthivyAdiprANivadhAnnivRttyabhAvena sthUlAnAmityuktam, kRSyAdyArambhajanyadvIndriyAdijIvaprANavyaparopaNasya zarIrakuTumbanirvAhAnyathAnupapattyA sambhavena saGkalpapUrvakamityuktam / sAparAdhe gurulAghavacintanapUrvakatatpravRttinivRttisambhavenAniyamAt niraparAdhinAmityuktam, niraparAdhe'pi vAhyamAnamahiSavRSahayAdau pAThAdipramattaputrAdau ca vadhabandhAdikaraNAnirapekSamityuktam / ityahiMsANuvrataM prathamam / nikhiladvipadacatuSpadApadadravyaviSayakAlIkAni rakSaNAdyarthamanyanyastasyApalApavacanaM deyAdeyaviSayakamutkocamatsarAdiprayuktaM pramANapUrvakaM vacanaJca kliSTAzayodbhUtatvAtsthUlAsatyarUpaM tasmAdviramaNaM dvitIyamaNuvratam, yathA kanyAlIkaM dvipAdviSayakaM, vastuto'tathAbhUtAM dveSAdinA viSakanyeyaM duzzIleyamaviSakanyeyaM suzIleyamityAdirUpeNa kathanamekavidhamalIkaM, gavAlIkaM catuSpAdviSayamatrApyatathAbhUtAM gAM bahukSIreyamalpakSIreyamityAdirUpeNa varNanaM dvitIyamalIkaM, bhUmyalIkamapadadravyaviSayaM, ihApi parakIyAM bhUmimAtmIyAmiti svIyAM parakIyAmiti USaraM kSetramanUSaramanUSaraJcoSaramiti vadatastAdRgvacanaM tRtIyamalIkaM, nyAsanihnavo rakSaNAyAnyasamarpitAnAM suvarNAdInAmapalApavacanarUpaM caturtham, apadadravyaviSayakAlIke'syAntarbhAvasambhave'pi nyAsanihnavasya mahApApatvAtpRthaguktiH, adattAdAne'syA'ntarbhAvasambhave'pi kriyAprAdhAnyAttasmAdasya vacanaprAdhAnyenAtroktiH / kUTasAkSyaM labhyadeyaviSaye pramANIkRtasyotko Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, saptamaH kiraNaH camatsarAdinA'hamatra sAkSItyevaM kUTaM vadatastAdRzaM vacanaM paJcamam, asya itarapApasamarthanarUpatvena pUrvAlIkebhyaH pArthakyenopanyAsaH / mRSAvAdo hi krodhamAnamAyAlobharAgadveSahAsyabhayakrIDAvrIDAratyaratidAkSiNyamaukharyaviSAdAdibhiH sambhavati, satyamapi pIDAhetuzcenmRSAvAda eva, saddbhyo hitaM satyamiti vyutpattyarthAbhAvAt / sa ca mRSAvAdaH sthUlasUkSmabhedena dvividhaH, sthUlazzrAddhasya parihArya eva, sa paJcavidha uparyukta eva, sUkSmamRSAvAde tu yatanA / asatyabhedA bhUtanihravAdayaH / etadvrataphalantu vizvAsayazassvArthasiddhipriyA''deyA'moghavacanatAdIti dvitIyamaNuvratam // cauryavyavahAranimittasya adattasya paradravyasya grahaNAnnivRttistRtIyamaNuvratam / adattatA ca svAmijIvatIrthakaragurubhirbhAvyA / yathA yadvastu tatsvAminA'vitIrNaM tatsvAmyadattaM, yacca svakIyasyApi sacittaphalAdervidAraNaM tatphalajIvena nijaprANAnarpaNAjjIvAdattaM, saMyatAnAmAdhAkarmAdi zrAvakANAJca prAsukamanantakAyabhakSyAdikaM tIrthakarAnanujJAtatvAttIrthakarAdattaM, sarvadoSamuktamapi yadgurUnanabhimaMtrya bhujyate taddurvadattamucyate / atra svAmyadattenAdhikAraH, tacca dvividhaM sthUlasUkSmabhedAt, atyantasthUlaviSayaM kanakAdikaM kSetrakhalAdAvalpamapi phalAdikaM vA duSTAdhyavasAyapUrvakaM grahaNaM stainyavyavahArakAraNatvAtsthUlaM tadbhinnaJca sUkSmaM svAmyananujJayA tRNakASThAdigrahaNarUpam / tatra zrAddhasya sUkSme yatanA sthUlAttu nivRttiH / phalaJcAsya vratasya sarvajanavizvAsasAdhuvAdasamRddhivRddhisthairyaizvaryasvargAdikamiti tRtIyamaNuvratam // svakIyakalatramAtrasantoSaH svIyAnyayoSitparityAgo vA zrAddhAnAM caturthaM maithunANuvratam / anyayoSitpadena svAnyamanuSyANAM devAnAM tirazcAJca yoSitaH parigrahaH, aparigRhItA devyastirazcyazca kazcidyadyapi saGgrahItuH pariNetuzcAbhAvena vezyAkalpA eva bhavanti, tathApi parajAtIyabhogyatvAtparadArA tA iti varjanIyAH / maithunaM hi sUkSmasthUlabhedabhinnaM, kAmodayenendriyANAmISadvikArassUkSmam / yogairaudArikAdistrINAM sambhogassthUlam, yadvA brahmacaryaM dvidhA sarvato dezatazca tatra yogatrayeNa nikhilayoSitAM sarvathA saGgatyAgaH sarvato brahmacaryaM dvidhA sarvato dezatazca tatra yogatrayeNa nikhilayoSitAM sarvathA saGgatyAgaH sarvato brahmacaryaM taditarattu dezata: / tatra sarvato'zaktau dezataH, tacca svadArasantoSarUpaM vA paradAravarjanarUpaM vA / gRhiNassvadAra saMtoSe brahmacArikalpatvameva paradAragamane ca vadhabandhAdayo doSAH sphuTA eveti caturthamaNuvratam / navavidhaparigrahecchAyAssarvatastyAgAsamarthena zrAvakeNeyattAkaraNaM paJcamamaNuvratam tatra dhanadhAnyakSetra - vAsturUpyasuvarNakupyadvipadacatuSpadarUpA nava parigrahAH / parigrahaviratirdvidhA sarvadezabhedAt / mUrcchAyAssarvathA sarvabhAveSu tyAgassarvataH, taditaro dezataH, tatra sarvatastatpratipattezzrAvakasya 357 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 tattvanyAyavibhAkare sAmarthyAbhAve dezata icchAprasaranirodhaH kAryaH / icchAprasaro hi saMsAriNAM svAbhAviko'tastadiyattAkaraNaM mahate guNAya bhavati, yathA yathA hyalpo lobhaH parigrahArambhazca tathA tathA sukhaM pravardhate dharmasya ca saMsiddhirbhavati / etavratasya santoSasaukhyalakSmIsthairyajanaprazaMsAdiphalamiha paratra ca narAmarasamRddhisiddhyAdIti paJcamamaNuvratam / eteSAmaNuvratAnAM paripAlanAya bhAvanAbhUtAni guNavratAni trINi bhavanti / digvrataM bhogopabhogavratamanarthadaNDaviramaNaJceti / nAnAvidhA dizazzAstre'bhihitAH, tatra sUryopalakSitA yA sA pUrvA tadanukrameNa dakSiNAdikA bhAvyAH, tatra diksambandhivrataM digvrataM, etAvatsu pUrvAdidigvidigbhAgeSu gamanAdi mayA'nuSTheyaM na parata ityevambhUtaM digvratam / guNavratapratipattimantareNANuvratAnAM tathAvidhavizuddhiviraheNedaM guNavratamucyate, anena cAvagRhItakSetrAdbahiH sthAvarajaGgamAbhayadAnalobhAmbhodhiniyaMtraNAdirmahAlAbho bhavati / gRhastho hyArambhaparigrahaparatvAdyatra yatra yAti bhuGkte zete vyApAraM vA kurute tatra tatra taptAyogolakavajjIvopama karotIti tasyaiva hiMsAdipApasthAnanivarttakametat, na sAdhUnAm, samitiguptyAdipradhAnavratazAlitvAtteSAmiti prathamaM guNavratam / bhogopabhogamAnavrataM dvitIya, tatra bhogassakRdeva bhogayogyo yathA'nnamAlyatAmbUlAdi, punaH punarbhogayogya upabhogo yathA vanitAvastrAlaGkAragRhazayanAdi, tatra yathAzakti parimANakaraNaM bhogopabhogamAnavratam, tatra zrAvakeNa nisargato niravadyAhArabhojinA bhavitavyam, tasminnasati sacittaparihAraH karttavyaH, tatrApyasAmarthya'tIva sAvadyAnmadyAmiSAnantakAyAdIn vihAya pratyekamizrasacittAdInAM parimANantu karttavyameva, tathA vinA mahotsavAdikAraNavizeSeNAtIva cetovikArAsaktijanApavAdAdinimittAtyudbhaTaveSavAhanAlaGkArAdikamapi zrAvako varjayet, evamatimAlinyAtisthUlahUsvasacchidravastrAdiparidhAne'pi kucelatvakArpaNyAdilokApavAdahAsyaprasaGgena nijasampattivayovAsasthAnakulAdiyogyaM veSamAracayet / ucitaveSAdau ca pramANaniyamanamanuSTheyam / evaM dantakASThAbhyaGgatailodvarttanamajjanavastravilepanAbharaNapuSpaphaladhUpAsanazayanabhavanAdestathaudanasUpasnehazAkapeyAkhaNDakhAdyAdyazanapAnakhAdimasvAdimAdestyaktumazakyasya vyaktyA pramANaM kAryaM zeSaJca tyAjyam, ityevaM bhojanamAzrityoktam / karmato'pi zrAvakeNa mukhyato niravadyakarmapravRttimatA bhavitavyam / tadazaktAvapyatyantasAvadhavivekijananindhakrayavikrayAdikarma varjanIyaM, zeSakarmaNAmapi pramANaM karaNIyam / itthaJcedaM vrataM bhoktuM yogyeSu parimANakaraNena itareSu tu varjanena bhavatIti dvitIyaM guNavratam / anarthadaNDaviramaNaM tRtIyaM, arthaH prayojanaM gRhasthasya kSetravAstudhanadhAnyaM zarIrapAlanAdiviSayaM tadarthamAraMbho bhUtopamardo'rthadaNDaH, daNDo nigraho yAtanA vinAza iti Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 sUtra - 17, saptamaH kiraNaH paryAyAH / arthena prayojanena daNDo'rthadaNDaH, sa caivambhUta upamardanalakSaNo daNDaH kSetrAdi prayojanamapekSamANo'rthadaNDa ucyate, svasvIyasvajanAdinimittaM hi vidhIyamAno bhUtopamardassaprayojanatvAdarthadaNDo bhavati, tadviparIto'narthadaNDaH, tadbhedAstu catvAro'padhyAnapApakarmopadezahiMsakArpaNapramAdAcaraNabhedAt / tatrAprazastaM yadAtaraudrabhedabhinnaM sthirAdhyavasAnarUpaM dhyAnaM tadapadhyAnaM, etatparimANaJcAntarmuhUrtam / pApapradhAnaM taddhetubhUtaM vA karma pApakarma, yathA kRSyAdikam, tasyopadezastatpravartanavAkyaM pApakarmopadezaH, yathA kSetraM kRSa, vRSavRndaM SaNDaya, hayAn damaya, krathana zatrUn, yaMtraM vAhaya, zastraM sajjaya, ityAdirUpA upadezAH / tathA samApatito varSAkAlo dIyatAM vallareSvagniH, sajjIkriyatAM halaphalakAdi, atikrAmati vApakAlo bhRtAH kedArA gAhyantAM sArdhadinatrayamadhye, upyantAJca vrIhayaH, jAtAvasthA kanyakA vivAhyatAM zIghraM, pratyAsIdanti pravahaNapUraNadivasAH praguNIkriyantAM pravahaNAnItyAdi sarvo'pi pApopadeza utsargatazzrAvakeNa tyAjyaH, apavAdatastu dAkSiNyAdiviSaye yatanA kAryA / tathA hiM sakAnAmAyudhAnalaviSAdInAmarpaNaM dAnaM hiMsakArpaNaM, evambhUtAH padArthA utsargato na deyA apavAdatastu yatanA vidheyA / tathA pramAdena pramAdasya vA''caraNaM pramAdAcaraNam, pramAdAzca madyaviSayakaSAyanidrAvikathArUpAH paJcavidhAstadAcaraNamapi varNyameva / evameva ghRtAdipAtrANAmanAcchAdanaM satyapi janturahite sthAne sacittasyopari sthitikaraNaM gamanaM vastrAdinikSepaNaM vA, panakakunthvAdyAkrAntabhuvyazravaNAdeH parityajanaM, ayatanayA kapATArgalAdAnAdi, vRthA patrapuSpAditroTanamRtkhaTIvaNikAdimardanavayuddIpanagavAdighAtadAnazastravyApAraNaniSThuramarmabhASaNahAsyanindAkaraNAdi, rAtrau divApyayatanayA vA snAnakezagrathanarandhanakhaNDanadalanabhUkhananamRdAdimardanalepanavastradhApanajalagAlanAdi ca pramAdAcaraNam, zleSmAdInAM vyutsarge sthaganAdyayatanApi pramAdAcaraNam, muhUrtAnantaraM tatra saMmUcchimamanuSyasaMmUrcchanatadvirAdhanAdimahAdoSasambhavAt, evamadhikaraNabhUtasya zastrAdeH malamUtrAdezcA'vyutsarjanamapi / svakArye kRte'pi jvaladindhanapradIpAderavidhyApanamapi tathA, agnividhyApanApekSayA taduddIpane bahujIvavirAdhanAyAH pratipAdanAt / apihitapradIpaculhakAdidhAraNacullakopari candrodayApradAnAdyapi tathA, azodhitendhanadhAnyajalAdivyApAraNamapi tathA / evameSa caturvidho'pyanarthadaNDo'narthaheturnirarthakazca, tathA hyapadhyAnena nAsti kAcidiSTasiddhiH pratyuta cittodvegavapuHkSINatA zUnyatAghoraduSkarmabandhadurgatyAdyanartha eva, ato'zakyaparihAraM jAtvapadhyAnaM kSaNamAtraM syAttadA'pi sadya eva parihArya manonigraha yatanayA, pApopadezahiMsrapradAne ca svajanAdAvanyathA nirvAhAdarzanAdduHzakyaparihAre, Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 tattvanyAyavibhAkare anyeSu tu pApAdyanarthaphale eva / pramAdAcarite'pi mudhaivAyatanAdinimitto hiMsAdidoSaH, yatanAM vinA ca pravRttau sarvAnarthadaNDa eva, atassadayatayA sarvavyApAreSu sarvazaktyA zrAvakeNa yatanAyAM yatanIyamiti tRtIyaM guNavratam // zikSApadavrataM, zikSaNaM zikSA, abhyAsastasyai tasyA vA padAni zikSApadAni tAnyeva vratAni zikSApadavratAni, eteSAM nityAbhyasanIyatvena guNavratAnAmapi zikSAvrateSvantarbhAvassambhavati tathApi guNavratAnAM prAyo yAvajjIvakatvAt svalpakAlikatvAcca zikSApadavratAnAM bhedaH, etAni caturvidhAni, sAmAyikaM dezAvakAzikaM poSadhopavAso'tithisaMvibhAgazceti, Adye dve pratidivasAnuSTheye punaH punaruccAraNIye, aparau dvau pratiniyatadivasAnuSTheyau / tatra sAmAyikaM, samo rAgadveSaviyukto yassarvabhUtAnyAtmavatpazyati tasya pratikSaNamapUrvApUrvakarmanirjarAhetubhUtAyA vizuddherAyo lAbhassamAyaH sa eva sAmAyikam, vAcikakAyikasAvadyakarmamuktasyAtaraudradhyAnarahitasya ca prANino ghaTIdvayakAlaM yAvatsamatvaM sAmAyikaM, manovAkAyaceSTAparihAramantareNa tadasambhavAdvizeSaNadvayam / samayasya rAgadveSavimuktasya sata Ayo jJAnAdInAM lAbhaH prazamasukharUpaH, samAnAM vA mokSasAdhanaM prati sadRzasamarthAnAM samyagdarzanajJAnacAritrANAmAyo lAbhassamAyaH, samAya eva sAmAyikaM, vinayAderAkRtigaNatvAt Thak pratyayaH / samAyaH prayojanamasyeti vA sAmAyikam / sAmAyikasthazzrAvako'pi yatitulyo bhavatyata eva tadAnIM devapUjAdau nAdhikAraH, sAmAyike sati bhAvastavasya prAptatvena tadarthaM dravyastavasyAnAvazyakatvAt / sAmAyikavidhistu tattadgranthebhyo jJAtavyaH / vratamidaM bahunirjarAphalakatvena pratyahaM zrAvakeNAnuSTheyam / iti prathamaM zikSApadavratam / dezAvakAzikaM, digvratagRhItasya dikparimANasya yAvajjIvaM saMvatsaraM caturmAsI vA yAvat dazadikSu yojanazatAdyavadhikasaMkalpitagamanAdeH muhUrtapraharadinAhorAtrAdiM yAvat saMkocanaM gRhazayyAsthAnAdeH parato niSedhanarUpam / deze digvratagRhItaparimANasya vibhAge'vakAzo'vasthAnaM dezAvakAzaH, so'trAstIti dezAvakAzikam / sarvavratAnAM saMkSepakaraNAvazyakatvena tattavratasaMkSepakaraNasya bhinnabhinnavratatve dvAdazasaMkhyAvirodhena ca vratamidaM aNuvratAdisaMkSepakaraNarUpamapIti sarvavratasaMkSepakaraNarUpamiti bhAvyam / tathaivaitadaticAro'pi tattadanusAryaticArANAmupalakSako jJeyaH / yadvA prANAtipAtAdivratAntarasaMkSepakaraNeSu vadhabandhAdaya evAticArAH, digvratasaMkSepakaraNe tu kSetrasya saMkSiptatvAt preSyaprayogAdayo'ticArAH, bhinnAticArasambhavAcca digvatasaMkSepakaraNasyaiva sAkSAddezAvakAzitvamuktamiti dvitIyaM zikSApadavratam // poSadhavrataM, aSTamI caturdazIpUrNimA'mAvAsyAlakSaNaparvatithiSu AhArazarIrasatkArAbrahmasAvadyakarmaNAM tyAgaH poSadhavratam, Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, saptamaH kiraNaH 361 poSadhopavAsasya caturvidhatvAt, tatra dharmasya poSaM puSTiM dhatta iti poSadhaH, sa eva vrataM poSadhavrataM poSadhopavAsa ityucyate, proktaparvadivasAnuSTheyo vratavizeSaH poSadhastenopavasanamavasthAnaM poSadhopavAsaH, athavA poSadho'STamyAdiparvadivasaH, upAvRttadoSasya sato guNairAhAraparihArAdirUpaiH upa-saha vAsa upavAsa: poSadheSUpavAsaH poSadhopavAsaH / vyutpattimAtramidam, pravRttistu poSadhopavAsazabdasyoparyuktAhArAdicatuSkavarjaneSu / tathA ca poSadhopavAsa AhArazarIrasatkArAbrahmAvyApArarUpaviSayabhedAccaturdhA, poSadhazabdo'pi tatra prayujyate, tatrApi pratyeka dezasarvabhedAdaSTadhA bhavati, tatrA''hArapoSadho dezato vivakSitavikRteravikRterAcAmlasya vA sakRdeva dvireva vA bhojanamiti, sarvatastu caturvidhasyApyAhArasyA'horAtraM yAvatpratyAkhyAnam, zarIrasatkArapoSadho dezatazzarIrasatkArasyaikatarasyA'karaNam, sarvatastu sarvasyApi tasyA'karaNam, abrahmatyAgarUpabrahmacaryapoSadho'pi dezato divaiva rAtrAveva sakRdeva dvireva vA strIsevAM muktvA brahmacaryakaraNam, sarvatastvahorAtraM yAvad brahmacaryapAlanam / avyApArapoSadhastu dezato ekatarasya kasyApi kuvyApArasyA'karaNam, sarvatastu sarveSAM kRSisevAvANijyapAzupAlyagRhakarmAdInAmakaraNam / tatra dezataH kuvyApAraniSedhe sAmAyikaM tu karoti na vA, sarvataH kuvyApAraniSedhe tu niyamAttatkaroti / akaraNe tu tatphalena vaMcyate / sarvataH poSadhavrataJca caityagRhe vA sAdhumUle vA gRhe vA poSadhazAlAyAM vA tyaktamaNisuvarNAdyalaMkAro vyapagatamAlAvilepanavarNakaH parihRtapraharaNaH pratipadyate, tatra ca kRte paThatipustakaM vAcayati, dharmadhyAnaM dhyAyati yathaitAn sAdhuguNAnahaM mandabhAgyo na samartho dhArayitumiti / eteSAM cAhArAdipadAnAM caturNA dezasarvabhedAnAmekadvayAdisaMyogajA azItirbhaGgA bhavanti, tadetatsarvamanyagranthebhyo'vaseyamiti tRtIyaM zikSApadavratam // athA'tithisaMvibhAgavataM, na vidyante satatapravRttyA vizadaikAkArAnuSThAnatayA tithayo dinavibhAgA yasya so'tithiH, uktaJca 'tithiparvotsavAssarve tyaktA yena mahAtmanA / atithiM taM vijAnIyAccheSamabhyAgataM vidu' riti / tasya saGgato vibhAgo'tithisaMvibhAgaH, tathA ca tithiparvAdilaukikaparvaparityAgAdojanakAla 1. abhyAgatavyAvRttaye sAdhubhya ityantaM padam / anyAyenA''gatAnAmannAdInAM vyAvarttanAya nyAyAgatAnAmiti, dvijakSatriyavidzUdrANAM svavRttyanuSThAnaM nyAyaM, skvRttizca prAyo lokavyavahAryA prasiddheva, akalpanIyavyavacchedAya kalpanIyAnAmiti, udgamAdidoSavarjitAnAmiti tadarthaH / annapAnAdInAmityatrAdinA vastrapAtrauSadhAdiparigrahaH, idaJca vizeSaNaM hiraNyAdivyavacchedAya / adezAkAlAsatkArAkramavyavacchedAya dezakAlasatkArakramayukteneti, tatra nAnAvrIhikodravakaoNgodhUmAdiniSpattibhAk dezaH, subhikSadurbhikSAdiH kAlaH, vizuddhacittapariNAmaH zraddhA, abhyutthAnAsanadAnavandanAnuvrajanAdiH satkAraH, pAkasya peyAdiparipATya pradAne kramaH, tairyuktenetyarthaH / phalaprAptau bhaktikRtamatizayamAha parayA bhaktyeti, yatyanugrahabuddhayA pradAnavAraNAyA''tmAnugrahabuddhayeti // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 tattvanyAyavibhAkare upasthitebhyaH sAdhubhyo nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAmannapAnAdInAM dezakAla zraddhAsatkArakramayuktena parayA bhaktyA''tmAnugrahabuddhyA yaddIyate so'tithisaMvibhAgastadrUpaM vratamiti / AdinAtra vastrapAtrAdInAM grahaNam, na ca zAstre vastrAdidAtAra AhAradAtRzravaNamiva na zrUyante na vA vastradAnasya phalamiti vAcyam, bhagavatyAdau vastrAdidAnasya sAkSAduktatvAt, saMyamopakAritvAcca teSAm / atra vRddhoktA sAmAcArI - poSadhaM pArayatA zrAvakeNa niyamAtsAdhubhyo dattvA pArayitavyamanyadA punaraniyamo dattvA vA pArayati pArayitvA vA dadAti, tasmAt pUrvaM sAdhubhyo dattvA pazcAtpArayitavyam / katham ? yadA bhojanakAlo bhavati tadA''tmano vibhUSAM kRtvA pratizrayaM ca gatvA sAdhUnnimaMtrayate 'bhikSAM gRhNIte 'ti / sAdhUnAJca taM prati kA pratipattiH ?, ucyate, tadaika: paTalamanyo mukhAntakamaparo bhAjanaM pratyupekSate, mA antarAyadoSAH sthApanAdoSA vA bhavantu iti / yadi sa ca prathamAyAM pauruSyAM nimaMtrayate, asti ca namaskArasahitapratyAkhyAnIyastatastadgRhyate, atha nAstyasau tadA na gRhyate yatastadvoDhavyaM bhavati, yadi punarbADhaM laget tadA gRhyate saMsthApyate ca, yo vodghATapauruSyAM pArayati pAraNakavAnanyo vA tasmai taddIyate, pazcAttena zrAvakeNa saha saMghATako vrajati, eko na varttate preSayitum, sAdhU purataH zrAvakastu mArge gacchati, tato'sau gRhaM nItvA tAvAsanenopanimaMtrayate, yadi nivizate, tadA bhavyaM, atha na nivizate tathApi vinayaH prayukto bhavati, tato'sau bhaktaM pAnaJca svayameva dadAti, bhAjanaM vA dhArayati, sthita evA''s yAvaddIyate, sAdhU api pazcAtkarmaparihArArthaM sAvazeSaM gRhNItaH, tato vanditvA visarjayati, anugacchati ca katicitpadAni tataH svayaM bhuGkte / yadi punastatra grAmAdau sAdhavo na bhavanti tadA bhojanavelAyAM dvArAvalokanaM karoti, vizuddhabhAvena ca cintayati / yadi sAdhavo'bhaviSyan tadA nistArito'bhaviSyamiti, eSa poSadhapAraNake vidhiH, anyadA tu dattvA bhuGkte bhuktvA vA dadAtIti dvAdazavratAni zrAvakANAm / etAni ca niraticAratayA paripAlitAni vizeSato gRhidharmo bhavatItyaticArA vijJeyAH, tatra paJca paJcAticArAH prativrataM bhavanti / nanu saMjvalanakaSAyodayaprabhavatvAdaticArANAmapratyAkhyAnapratyAkhyAnodayavatAM samyagdRSTidezaviratAnAM te kathaM sambhavanti, saMjvalanakaSAyodayavatassarvaviratasyaiva teSAM saMbhavAt, dezavirateralpIyastvAt kunthuzarIre vraNAdyasambhavavat iti cenmaivam, upAsakadazAdiSu prativratamati - cArapaJcakAbhidhAnAt sarvaviratau saMjvalanodaye'ticArA bhavanti zeSANAmudaye mUlacchedyameva syAdityabhiprAyeNa sarvaviratAvaticArahetutvena saMjvalanodayasya zAstre proktatvAt, na tu saMjvalanodayamAtrajanyatvamaticArANAm, 'savvevi a aiArA saMjalaNANaM tu udayao huMti / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, saptamaH kiraNaH 363 mUlachijjaM puNa hoi bArasaNhaM kasAyANaM' iti / sarvaviratestRtIyAnAmudaye mUlacchedo dezaviratedvitIyAnAM samyaktvasya prathamAnAmiti gAthApazcArdhasyAbhiprAyavarNane'pi yathA saMjvalanodaye sarvavirativApyate tatrAticArAzca bhavanti tathA pratyAkhyAnAvaraNodaye dezaviratistadaticArAzca, apratyAkhyAnodayesamyaktvaM tadaticArAzca bhavantu nyAyasya samAnatvAt, vicitro hyudayaH kaSAyANAM, tato'sau guNalAbhasyApratibandhakastadaticArANAJca nimittaM bhavati saMjvalanodayavaditi / tatra prathamavratasya prakRSTakrodhodayAt vadhaH, bandhaH, chavicchedaH, atibhArAropaNaM, bhakta pAnavyavacchedazceti paJcAticArA bhavanti, krodhAccatuSpadAdInAM laguDAdinA tADanaM vadhaH, prabalakaSAyodayAdeva vijJeyastena vinayagrahaNArthaM svaputrAdInAM tADane'pi na kSatiH / teSAmeva rajjvAdinA niyaMtraNaM bandhaH, so'pi putrAdInAM kriyata iti prabalakrodhAdeveti bhAvyam / chavizzarIraM tvagvA, tasyAzchedaH, chavicchedaH, karNanAsikAgalakambalapucchAdikarttanam, ayamapi krudha ityeva tena pAdavalmIkopahatapAdasya putrAdestatkaraNe'pi nAtiprasaGgaH / atizayito bhAro'tibhAraH, voDhumazakya ityarthaH, tasyAropaNaM gokarabharAsabhamanuSyAdeH skandhe pRSThe zirasi vA sthApanaM, ihApi krodhAllobhAvati vijJeyam / azanapAnAdInAM niSedhaH krodhAdbhaktapAnavyavacchedaH, ete paJcA'ticArA nAmamAtreNoktA vistarastu tattadgranthebhyo'vaseyaH, evamagre'pi, sahasAbhyAkhyAnaM mithyopadezo guhyabhASaNaM kUTalekho vizvastamaMtrabhedazceti dvitIye vrate paJcAticArAH, avimRzyAsadoSAdhyAropaNaM sahasAbhyAkhyAnaM yathA caurastvaM pAradAriko vetyAdi / anye tvasya sthAne rahasyAbhyAkhyAnaM paThanti, tadA raha ekAntastatra bhavaM rahasyaM, rahasyenAbhyAkhyAnamasadadhyAropaNaM yathA vRddhAyai vakti-ayaM te bhartA taruNyAmatiprasaktaH, taruNyai vakti-ayaM te bhartA prauDhaceSTitAyAM madhyamavayasi prasakta ityAdi rahasyAbhyAkhyAnamiti / asadupadezo mithyopadezaH, pratipannasatyavratasya hi parapIDAkaraM vacanamasatyameva, tataH pramAdAt parapIDAkaraNe upadezo'ticAraH, yathA vAhyantAM kharoSTrAdayo hanyantAM dasyava ityAdi, yadvA yathAsthito'rthastathopadezaH sAdhIyAn, viparItastvayathArthopadezo yathA pareNa sandehApannena pRSTe na 1. nanu bandhAdayo nAticArAH, zrAvakeNa hiMsAyA eva pratyAkhyAtatvAt hiMsAviraterakhaNDitatvAcca teSAmapi pratyAkhyAtatve ca tatkaraNe viratikhaNDanAd vratabhaGga eva syAt tathA vrateyattAbhaGgo'pi syAtprativratamaticArANAmAdhikyAditi cenmaivam, hiMsAmAtrasya pratyAkhyAtatve'pi teSAmapyarthataH pratyAkhyAtatvAt hiMsopAyatvAtteSAm / na ca tatkaraNe vratabhaGga eva nAticAra iti vAcyam, dezasyaiva bhaJjanAdezasyaiva pAlanAdaticAravyapadezAt / dvividhaM hi vratamantavRttyA bahirvRttyA ca, yadA mArayAmIti vikalpavirahakAlInakrodhAdipratyuktanirapekSavadhAdipravRttiH hiMsAbhAvazca tadA nirdayatayA viratyanapekSapravRttitayA'ntarvRttyA tasya bhaMgo hiMsAyA abhAvAcca bahirvRttyA pAlanamiti // Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 tattvanyAyavibhAkare tathopadezaH, yadvA vivAhe svayaM pareNa vA'nyatarAbhisandhAnopAyopadeza iti / yanna sarvasmai kathanIyaM tasyAnadhikRtenaivakAreGgitAdibhitviA'nyasmai prakAzanaM guhyabhASaNaM, yathA-ete hIdamidaM ca rAjaviruddhAdikaM maMtrayante athavA guhyabhASaNaM paizunyaM, yathA dvayoH prItau satyAmekasyAkArAdinopalabhyAbhiprAyamitarasya tathA kathayati yathA prItiH praNazyati, asyApyaticAratvaM rahasyAbhyAkhyAnavat hAsyAdinaiveti / anyasadRkSAkSaramudrAkaraNaM kUTalekhaH, etacca yadyapi kAyenAsatyAM vAcaM na vadAmi navA vAdayAmItyasya vA vratasya bhaGga eva tathApi sahasAkArAnAbhogAdinA'tikramAdinA vA'ticAraH, athavA'satyamityasatyabhaNanaM mayA pratyAkhyAtaM, idaM punarlekhanamiti bhAvanayA vratasApekSasyAticAra eva / vizvAsamupagatAnAM maMtraNasya prakAzakaraNaM vizvastamaMtrakaraNam, asyAnuvAdarUpatvena satyatvAdyadyapi nAticAratA ghaTate tathApi maMtritArthaprakAzanajanitalajjAdito mitrakalatrAdermaraNAdisambhavena paramArthato'syAsatyatvAt kathaJcidbhaGgarUpatvenAticArataiva / guhyabhASaNe guhyamAkArAdinA vijJAyAnAdhikRta eva guhyaM prakAzayati, iha tu svayaM maMtrayitvA mantraM bhinattItyanayorbheda iti // stenAhatagrahaH stenaprayogaH mAnaviplavaH, zatrurAjyagamanaM, pratirUpavyavahAra iti tRtIyavratasyAticArAH / corAnItapadArthAnAM mUlyAdinA grahaNaM stenAhatagrahaH,stanAhRtaM hi kANakrayeNa mudhikayA vA pracchannaM grahaNaM cauro bhavati, yato nIti: 'caurazcaurApako mantrI bhedajJaH kANakakrayI / annadaH sthAnadazceti caurassaptavidhaH smRtaH' iti tatazcauryakaraNAvratabhaGgaH, vANijyameva kriyate mayA na cauriketyadhyavasAyena vratasApekSatvAccAbhaGga iti bhaGgAbhaMgarUpaH prathamo'ticAraH / stenAnAmabhyanujJAnaM harata yUyamityAdirUpeNa, stenopakaraNAnAM vA kuzikAkarttarikAghargharikAdInAmarpaNaM vikrayaNaM vA stenaprayogaH / atra ca yadyapi cauryaM na karomi na kArayAmItyevaM pratipannavratasyastenaprayogo vratabhaGga eva, tathApi 'kimadhunA yUyaM nirvyApArastiSThata, yadi vo bhaktAdi nAsti tadA'haM taddadAmi, bhavadAnItamoSasya vA yadi vikrAyako na vidyate tadA''haM vikreSye' ityevaMvidhavacanaizcorAn vyApArayataH svakalpanayA tadvyApAraNaM pariharato vratasApekSasyAsAvaticAra iti dvitIyo'ticAraH / mAnasya kuDavAdipalAdihastAdeH hInAdhikatvakaraNaM mAnaviplavaH, hInamAnena dAnamadhikamAnena ca grahaNaM tattvatazcauryameva, na caivaM zrAvakasya yujyata iti tRtIyo'ticAraH / viruddhayo rAjJoryadrAjyaM tatra rAjJA'nanujJAte gamanaM zatrurAjyagamanam / zatrurAjyagamanasya yadyapi svasvAminA'nanujJAtasyAdattA 1. avimRzyakAritvaM sahasAkAraH, asAvadhAnatA'nAbhogaH, vratabhaGgAya kenacinimaMtraNe kRte'pratiSedhAdatikramaH, gamanAdivyApAre vyatikramaH, krodhAdvadhabandhAdAvaticAraH, jIvahiMsAdau tvanAcAra iti // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, saptamaH kiraNaH 365 dAnarUpatvena tadanuSThAtRNAJca cauryadaNDayogenAdattAdAnarUpatvAvratabhaGga eva tathApi zatrurAjyagati kurvatA mayA vANijyameva kRtaM na cauryamiti bhAvanayA vratasApekSatvAlloke ca coro'yamiti vyapadezAbhAvAdaticAratA, upalakSaNatvAdrAjaniSiddhavastugrahaNamapi tatheti caturtho'ticAraH / sadRzavastunA vyavaharaNaM pratirUpavyavahAraH, yathA vrIhINAM palaJji, ghRtasya vasA, tailasya mUtraM, hiGgoH khadirAdiveSTaH caNakAdiveSTaM gundAdi vA, kuGkamasya kRtrimaM tat kusumbhAdi vA, maJjiSThAdezcitrakAdi, tathA vidhAya vikrayaNaM, yadvA'pahRtAnAM gavAdInAM sazRGgANAM agnipakvakAliGgIphalasvedAdinA zrRGgANyadho mukhAni praguNAni tiryagvalitAni vA vidhAyAnyatvamiva teSAmApAdya sukhena dhAraNavikrayAdi karotIti paJcamaH / mAnaviplavaH pratirUpakriyA ca paravyaMsanena paradhanagrahaNarUpatvAdbhaGga eva, kevalaM khAtrakhananAdikameva cauryaM prasiddha mayA tu vaNikkalaiva kRteti bhAvanayA vratarakSamodyatatvAdaticAra iti // paravivAhakaraNaM, anAttAgamaH, itvarAttAgamaH, anaGgakrIDanaM, kAmatIvrarAgazceti paJcAticArAzcaturthavrate / svasvApatyavyatiriktAnAM kanyAphalalipsayA snehasambandhAdinA vA pariNayanavidhAnaM paravivAhakaraNam / idaJca svadArasantoSavatA svakalatrAtparadAravarjakena ca svakalatravezyAbhyAmanyatra manovAkkAyaimaithunaM na kAryaM na ca kAraNIyamiti yadA pratipannaM tadA paravivAhakaraNaM maithunakAraNamarthataH pratiSiddhameva bhavati tadbatI tu manyate, vivAha evAyaM mayA vidhIyate na maithunaM kAryate iti vratasApekSatvAdatircAraH / kanyAphalalipsA ca samyagdRSTeravyutpannAvasthAyAM mithyAdRSTestu bhadrakAvasthAyAmanugrahArthaM vratadAne sA saMbhavatIti / anAttAgamaH, anAttA-aparigRhItA vezyA svairiNI proSitabhartRkA kulAGganA vA'nAthA, tasyA gama Asevanam, anAbhogAdinA'ticAro'yaM svadArasantoSiNaH / itvarAttAgamaH, itvarI pratipuruSamayanazIlA vezyetyarthaH, sA cAsAvAttA ca kaJcitkAlaM bhATIpradAnAdinA saGgrahItA, itvarAttA, itvarakAlaM vA''ttA itvarAttA tasyA gama AsevanamitvarAttAgamaH, ayaJca bhATIpradAnatvAditvarakAlasvIkAreNa svakalatrIkRtye vezyAM sevamAnasya svabuddhikalpanayA svadAratvena vratasApekSatvAnna bhaGgaH, alpakAlaparigrahAcca vastuto'nyakalatratvAdbhaGga iti bhaGgAbhaGgarUpatvAdaticAraH, ayamapi svadArasantoSiNa eva, na tu paradAravarjakasya, itvarAttAyA vezyAtvenAttAyAstvanAthatayaivaparadAratvAt zeSAstvaticArA 1. nanu svApatyavivAhane kathaM na doSaH ? paravivAhanavaditi cetsatyam, nijakanyAyAH pariNayanAbhAve svacchandacAriNItvaprasaGgena zAsanopadhAtasambhavAt, kRte tu vivAhe patiniyaMtritatvena tadasambhavAditi / satyapi kalatre tatra viziSTasantoSAbhAvAtsvayaM punaH kalatrAntarasya vivAhanaM parakalavivAhanaM svadArasantoSavato'ticAra iti kecit // Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 tattvanyAyavibhAkare dvayorapi // anaGgakrIDanaM, anaGgaH kAmaH, sa ca puMsaH strIpuMnapuMsakeSu sevanecchA hastakarmAdIcchA vA, vedodayAt yoSitopi yoSinnapuMsakapuruSAsevanecchA hastakarmAdIcchA vA, napuMsakasyA'pi napuMsakapuruSastrIsevanecchA hastakarmAdIcchA vA, eSo'naGgo nAnyaH kazcit, tena tasmin vA krIDanaM ramaNamanaGgakrIDanam, athavA svaliGgena kRtakRtyo'pi kASTapustaphalamRttikAcarmAdighaTitairAhAryai:prajananairyoSitAmavAcyadezaM punaH punaH kuthnAti kezAkarSaNaprahAradAnadantanakhakadarthanAdiprakAreNa mohanIyakarmAvezAttathA krIDati yathA balavAn rAgaH prasUyate, yadvA aGgaM dehAvayavo maithunApekSayA yonirmehanaJca, tadvyatiriktAnyanaGgAni, kucakakSoruvadanAdIni teSu krIDanamanaGgakrIDanamiti / kAmatIvrarAgaH, kAme tIvro rAgaH, atIvA''grahaH parityaktAnyasakalavyApArasya maithune'dhyavasAyatA, yoSAmukhakakSopasthAntareSu avitRptatayA prakSipya liGgaM mahatI velAM nizcalo mRta ivAste caTaka iva caTakAM muhurmuhuryoSAmArohati, jAtabalakSayazca vAjIkaraNAnyupayuGkte iti / atra ca zrAvako'tyantapApabhIrutayA brahmacarya cikIrSurapi yadA vedodayAsahiSNutayA tadvidhAtuM na zaknoti tadA yApanAmAtrArthaM svadArasantoSAdi pratipadyate, maithunamAtreNa ca yApanAyAM sambhavantyAmanaGgakrIDanakAmatIvrarAgAvarthataH pratiSiddhau, tatsevane ca na kazcidguNaH pratyuta tAtkAlikI chidA rAjayakSmAdayazca rogA doSA eva bhavanti, evaM pratiSiddhAcaraNAdbhaGgo niyamAbAdhanAccAbhaGga ityaticArAvetau // dhanadhAnyasaMkhyAtikramaH, kSetravAstusaMkhyAtikramaH, rUpyasvarNasaMkhyAtikramaH, gomanuSyAdisaMkhyAtikramaH, kupyasaMkhyAtikramazceti paJca paJcamavratAticArAH / dhanadhAnyAdInAM yAvajjIvaM caturmAsAdikAlAvadhi vA yatparimANaM gRhItaM tasyollaMghanarUpA ete, aticArA ete na sAkSAt gRhItasaMkhyAtikramarUpAH kintu bandhanayojanadAnagarbhabhAvaiH paJcabhirhetubhiH svabuddhyA vratabhaGgamakurvata eva / tatra dhAnyasya bandhanAtsaMkhyAtikramo yathA-kRtadhanadhAnyaparimANasya ko'pi labhyamanyadvA dhanaM dhAnyaM ca dadAti tacca vratabhaGgabhayAccaturmAsyAdiparato gRhNato dhanAdivikraye vA kRte grahISyAmIti bhAvanayA bandhanAnniyaMtraNAt rajjvAdisaMyamanAt satyaGkAradAnAdirUpAdvA svIkRtya tadneha eva sthApayato'ticAraH / kSetravAstuno yojanAt kSetravAstvantaramIlanAdgRhItasaMkhyAtikramo'ticAro bhavati, ___ 1. dhanaM garimadharimameyapAricchedyabhedAccaturdhA, yadAha-'gaNimaM jAiphalaphophalAIdharimaM tu kuMkumaguDAI / mejjaM copaDaloNAi rayaNavatthAi paricchejjaM' iti, dhAnyaM caturviMzatidhA, saptadazadhA vA / sasyotpattibhUmiH kSetraM setuketUbhayAtmakabhedAtridhA, araghaTTajalAsecyaM setukSetraM, vAridajalaniSpAdyadhAnyaM ketukSetraM, abhayajalaniSpAdyasasyamubhayAtmakaM / vAstu gRhAdi grAmanagarAdi ca, gRhAdi tredhA khAtaM bhUgRhAdi ucchritaM prAsAdAdi ubhayavidhamubhayaM / rUpyaM rajataM svarNaM ubhayamapi ghaTitamaghaTitaJcAnekaprakAram / kupyaM kAMsyalohatAmrasIsakAdikam // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, saptamaH kiraNaH 367 tathAhi ekameva kSetraM vAstu cetyabhigrahavato'dhikataratadabhilASe sati vratabhaGgabhayAt prAktanakSetrAdipratyAsannaM tad gRhItvA pUrveNa saha tasyaikatvakaraNArthaM vRtibhittyAdyapanayane ca tattatra yojayato vratasApekSatvAtkathaJcidviratibAdhanAccA'ticAraH / rUpyasuvarNasya dAnAt-vitaraNAd gRhItasaMkhyAyA atikramo yathA kenA pi cAturmAsAdyavadhinA rUpyAdisaMkhyA vihitA, tena ca tuSTarAjAdeH sakAzAttadadhikaM tallabdhaM, taccAnyasmai vratabhaGgabhayAddadAti, pUrNe'vadhau grahISyAmIti bhAvanayeti vratasApekSatvAt kathaJcidviratibAdhanAccAticAra iti / gomanuSyAdergarbhataH saMkhyAtikramo yathA kenA'pi saMvatsarAdyavadhinA dvipadacatuSpadAnAM parimANaM kRtaM, teSAM ca saMvatsarAdyavadhimadhya eva prasave'dhidvipadAdibhAvAvratabhaGgaH syAditi tadbhayAtkiyatyapi kAle gate garbhagrahaNaM kArayato garbhasthadvipadAdibhAvena bahirgatatadabhAvena ca kathaJcivratabhaGgAdaticAraH / kupyasya bhAvatassaMkhyAtikramo yathA kupyasya yA saMkhyA kRtA tasyAH kathaJcid dviguNatve bhUte sati vratabhaGgabhayAtteSAM dvayenaikaikaM mahattaraM kArayataH paryAyAntarakaraNena saMkhyApUraNAtsvAbhAvika saMkhyAbAdhanAccAticAra iti uktA aNuvratAnAM paJca paJcAticArAssaMkSepeNa // UdhistiryakSa nizcitamAnollaMghanarUpAstrayaH kSetravRddhiH smRtibhraMzazceti paJca prathamaguNavratasyAticArAH, digvrataviSayasya pUrvAdidezasya kSetrasya hUsvasya pazcimAdikSetrAntaraparimANaprakSepeNa dIrdhIkaraNaM kSetravRddhiH, yathA kenA'pi pUrvAparadizoH pratyekaM yojanazataM gamanaparimANaM kRtaM, sa cotpannaprayojana ekasyAM dizi navati yojanAni vyavasthApyAnyasyAM tu dazottaraM yojanazataM karoti, ubhAbhyAmapi prakArAbhyAM yojanazatadvayarUpasya parimANasyAvyAhatatvAdityevamekatra kSetraM vardhayato vratasApekSatvAdaticArazcaturthaH / smRtibhraMzo yojanazatAdirUpadikparimANaviSayasyAtivyAkulatvapramAditvamatyapATavAdinA dhvaMsaH, tathAhi kenacitpUrvasyAM dizi yojanazatarUpaM parimANaM kRtamAsIt gamanakAle ca sphuTatayA na smarati zataM vA paMcAzadveti, yadi paJcAzatamatikrAmati tadA'ticAraH, zatamatikrAmatastu bhaGgaH, sApekSatvAnirapekSatvAcca tasmAtsmartavyameva gRhItavrataM, smRtimUlaM hi sarvamanuSThAnamiti paJcamo'ticAraH // sacittaH sacittapratibaddhaH, saMmizraH, abhiSavaH, duSpakvAhAra iti dvitIyaguNavratasya paJcA'ticArAH, .1. smRtibhraMzAdanAbhogAdvA yadi parimANamatikrAnto bhavettadA jJAte tena nirvartitavyaM paratazca na gantavyam, anyo'pi na visarjanIyaH / atha nAjJayA ko'pi vrajettadA yattena labdhaM svayaM vismRtya gatena vA tanna gRhyate, tIrthayAtrAdidharmanimittaM tu niyamitakSetrAtparato'pi sAdhoriveryAsamityupayogena gacchato na doSaH, dhanArjanAdyaihikaphalArthamevAdhikagamanasya niyamanAditi smprdaayH|| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 tattvanyAyavibhAkare cittena saha varttate iti sacittaH, yena sacittasya parihAraH parimANaM vA kRtamanAbhogAdinA sacittamadhikasacittaM vA khAdatastasya sacittAhArarUpaH prathamo'ticAraH / sacittapratibaddhassacetanavRkSAdisambaddhaH, gundAdiH pakvaphalAdirvA sacittAntarbIjaH khajUrAdiH tadAhAro hi sacittAhAravarjakasyAnAbhogAdinA sAvadyAhArapravRttirUpatvAdaticAraH, athavA bIjaM tyakSyAmi sacetakatvAttasya, kaTAhaM tvacetanatvAdbhakSayiSyAmIti dhiyA pakvaM khajUrAdiphalaM mukhe prakSipatassacittavarjakasya sacittapratibaddhA'hAro dvitIyaH / sammizraH ardhapariNatajalAdirAIkadADimabIjapUrakacirbhaTikAdimizrapUraNAdirvA tilamizro yavadhAnAdirvA, etadAhAro'pyanAbhogAtikramAdinA'ticAraH / athavA sambhavatsacittAvayavasyApakvakaNikkAdeH piSTatvAdinA'cetanamiti buddhayA''hAraH sammizrAhAro vratasApekSatvAdaticAra iti tRtIyaH / abhiSavaH surAsauvIrakAdiH surAmadhvAdyabhiSyandivRSyadravyopayogo vA, ayamapi sAvadyAhAravarjakasyAnAbhogAdinA'ticAra iti caturthaH / duSpakvAhAraH arddhasvinnapRthukatandulayavagodhUmasthamaNDaka kaGkaDukaphalAdiraihikapratyavAyakArI yAvatA cAMzena sacittastAvatA paralokamapyupahanti, pRthukAderduSpakvatayA sambhavatsacetanAvayavatvAtpakvenatacetana iti bhuJjAnasyAticAra iti paJcamaH, amI paJca bhojanamAzritya tyaktavyAH, bhogopabhogotpAdakaM vyApAramAzritya tu paJcadazAticArA dharmasaMgrahAdigranthebhyo'vaseyAH // kandarpaH, kautkucyaM, bhogabhUritA, saMyuktAdhikaraNatvaM, maukharyaJceti paJcAticArAstRtIyaguNavratasya / tatra hetuH kAmapradhAno vAkprayogaH kandarpo mohoddIpakaM vA karmeti bhAvaH / sAmAcArI cAtra svasya parasya vA mohodreka janakaM hi vAkyaM zrAvakeNa na vaktavyam, aTTahAso'pi na kalpate kartuM, yadi nAma hasitavyamiti tadevaM pramAdAtkurvato'ticAraH / kutsitaM kucati kucabhrUnayanoSThanAsAkAracaraNamukhavikAraissaMkucatIti kutkucaH, kuditi kutsAyAM nipAtaH, tasya bhAvaH kautkucyaM, anekaprakArA bhaNDAdiviDambanakriyetyarthaH / athavA kaukucyamiti nAmatve kutsitaH kucaH saMkocAdikriyAbhAk tadbhAvaH kaukucyamiti vigrahaH / tatra pare yena hasanti, Atmanazca lAghavaM bhavati tAdRzaM zrAvakasya na vaktuM ceSTituM vA kalpate, pramAdAttathAcaraNe cAticAraH / bhogabhUritA bhogasyopabhogasya ca snAnapAnabhojanacandanakuMkumakastUrikAvastrAbharaNAdeH svasvIyakuTumbavyApAraNApekSayA'dhikatvam / bhogabahutvasya pramAdaviSayAtmakatvAtpramAdAcaritasyAticAraH / atra sAmAcArI-yadhupabhogyAni tailAmalakAdIni bahUni gRhNAti tadA tallaulyena bahavaH snAtuM taDAgAdau vrajanti, tatazca pUtarakAdivadho'dhikaH syAt syAdevaM tAmbUlAdiSvapi vibhASA, na caivaM kalpate, tatra ko vidhirupabhoge ? snAnecchunA Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17, saptamaH kiraNaH 369 tAvadgRha eva snAtavyaM, nAsti cettatra sAmagrI tadA tailAmalakaiH ziro gharSayitvA, tAni ca sarvANi zATayitvA taDAgAdInAM taTe niviSTo'JjalibhiH snAti, tathA yeSu puSpAdiSu kunthvAdayassambhavanti tAni pariharati, evaM sarvatra vAcyamiti / saMyuktAdhikaraNatvaM, adhikriyate durgatAvAtmA'nenetyadhikaraNaM udUkhalAdi, saMyuktaJca tadadhikaraNaJceti vigrahaH / udUkhalena musalaM, halena phAlaH, zakaTena yugaM, dhanuSA ca zara ityAdirUpamityarthaH tadbhAvassaMyuktAdhikaraNatvam, etacca hiMsrapradAnavratasyAticAraH / atrApi sampradAyaH zrAvakeNa hi saMyuktAnyadhikaraNAni ca na dhAraNIyAni, saMyuktAdhikaraNaM hi yaH kazcidAdadIta, viyukte tu tatra paraH sukhena pratiSedhituM zakyata iti / maukharya, mukhamasyAstIti mukharastadbhAvo maukharya, dhASTaryaprAyamasabhyAsambaddhabahupralapitam, ayaM pApopadezasyAticAraH, maukharye sati pApopadezasambhavAt, apadhyAnAcaritavrate tvanAbhogAdinA'padhyAne pravRttiraticAra iti guNavratasyAticArAH // yogaduSpraNidhAnaM, smRtyanavadhAraNaM, anAdarazceti zikSApadavratasya prathamasyAticArAH / yogaduSpraNidhAnaM trividhaM, kAyaduSpraNidhAnaM vacoduSpraNidhAnaM manoduSpraNidhAnamiti, kAyasya sAvadye pravarttanaM kAyaduSpraNidhAnaM zarIrAvayavAnAM pANipAdAdInAmanibhRtatAvasthAnamityarthaH, varNasaMskArAbhAvo'rthAnavagamazcApalaJca vacoduSpraNidhAnam, krodhalobhadrohAbhimAneAdayaH kAyavyAsaGgasambhramazca manoduSpraNidhAnamiti trayo'ticArAH / smRtessAmAyikakaraNAvasaraviSayAyAH kRtasya vA sAmAyikasya prabalapramAdayogAdanavadhAraNaM smRtyanavadhAraNam, mayA kadA sAmAyikaM karttavyaM, kRtaM mayA sAmAyikaM na vetyevaMrUpasmaraNabhraMzo'ticAro mokSAnuSThAnasya smRtimUlatvAditi caturthaH / anAdaro'nutsAhaH, pratiniyatavelAyAM sAmAyikasyAkaraNaM, yathAkathaJcidvA karaNAnantarameva pAraNaJceti paJcamo'ticAraH / nanu sati kAyaduSpraNidhAnAdau sAmAyikasya niSphalatvena vastuna evAbhAvaH syAt, aticArastu tanmAlinyarUpa eva bhavatIti sAmAyikasyaivAbhAve'yamaticAraH kathaM syAdato bhaGgarUpA evaite nAticArA iti ceducyate, anAbhogAdaticAratvamiti / nanu dvividhaM trividheneti sAvadhapratyAkhyAnaM sAmAyikaM, tatra ca kAyaduSpraNidhAnAdau pratyAkhyAnabhaGgAtsAmAyikAbhAva eva tadbhaGgajanitaJca prAyazcittaM vidheyaM syAt, manoduSpraNidhAnaJcAzakyaparihAraM manaso'navasthitatvAdatassAmAyikapratipattessakAzAttadapratipattireva zreyasI, yadAhuH-'avidhikRtAdvaramakRta'miti, naivam, yataH sAmAyikaM dvividhaM trividhena pratipannaM, tatra ca manasA vAcA kAyena ca sAvadyaM na karomi na kArayAmIti SaT pratyAkhyAnAnItyekatarapratyAkhyAnabhaGge'pi zeSasadbhAvAnmithyAduSkRtena manoduSpraNidhAnamAtrazuddhezca na sAmAyikAtyantAbhAvaH, sarvaviratisAmAyike'pi Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 tattvanyAyavibhAkare tathAbhyupagataM, yato guptibhaGge mithyAduSkRtaM prAyazcittamuktam, ato na pratipatterapratipattirgarIyasIti / kiJca sAticArAdapyanuSThAnAdabhyAsata: kAlena niraticAramanuSThAnaM bhavatIti sUrayaH / bAhyA api 'abhyAso hi karmaNAM kauzalamAvahati, na hi sakRnnipAtamAtreNodabindurapi grAvNi nimnatAmAdadhAtI'ti, na cAvidhikRtAdvaramakRtamiti yuktamasyAsUyAvacanatvAttasmAddharmAnuSThAnaM nirantaraM kAryameva, kintu tatkurvatA sarvazaktyA vidhau yatanIyaM, idameva zraddhAlorlakSaNamiti // preSyaprayogaH preSyAnayanaM zabdAnupAtanaM rUpAnupAtanaM pudgalapreraNaJceti paJcAticArA dvitIyazikSApadavratasya, preSyasya bhRtyAdevivakSitakSetrAdvahiH prayojanAya vyApAraNaM preSyaprayogaH / svayaM hi gamane divasapraharamuhUrtAdiparimANasya dezAvakAzikasya vratasya bhaGgaH syAdityanyasya preSaNaM, gamanAgamanAdivyApArajanitaprANyupamardo mA bhUdityabhiprAyeNa hi tavrataM gRhyate sa tu svayaM kRto'nyena vA kArita iti na kazcitphale vizeSaH, pratyuta svayaM gamane IryApathavizuddherguNaH, parasya punaranipuNatvAdIryAsamityabhAve doSa iti prathamo'ticAraH / preSyAnayanaM vivakSitakSetrAd bahiHsthitasya sacetanAdidravyasya preSyeNa vivakSitakSetre prApaNam / svayaM gamane hi vratabhaGgaH syAt pareNa tvAnayane na bhaGga iti buddhyA yadA''nAyayati sacetanAdidravyaM tadA'ticAra iti dvitIyaH / zabdAnupAtanaM kSutkAsitAdezzrotre'vatAraNam, yathA vihitasvagRhavRtiprAkArAdivyavacchinnabhUpradezAbhigrahaH prayojana utpanne vivakSitakSetrAbahirvatabhaGgabhayAtsvayaM gantuM bahisthitaJcAhvAtumazaknuvan vRtiprAkArAdipratyAsannavartIbhUya kAsitAdizabdamAhvAnIyAnAM zrotre'nupAtayati, te ca tacchravaNAttatsamIpamAgacchantIti zabdAnupAtananAmA'ticAraH / rUpAnupAtanaM yathA rUpaMzarIrasambandhi, utpannaprayojana: zabdamanuccArayan AhvAnIyAnAM dRSTAvanupAtayati, tadarzanAcca te tatsamIpamAgacchantIti rUpAnupAtananAmAticAraH / pudgalapreraNaM pudgalAH paramANavaH tatsaMghAtasamudbhavA bAdaraparimANaM prAptA loSTAdayo'pi, teSAM kSepaNaM, viziSTadezAbhigrahe hi sati kAryArthI paragRhagamananiSedhAdyadA loSTakAn pareSAM bodhanAya kSipati pAtasamanantarameva te tatsamIpamanudhAvanti tatazca tAn vyApArayataH svayamagacchato'pyaticAro bhavatIti paJcamaH / atrAdyadvayamavyutpannabuddhitvena sahasAkArAdinA vA, antyatrayantu mAyAparatayA'ticAratAM yAtIti vivekaH / atra digvratasaMkSepakaraNamaNuvratAdisaMkSepakaraNasyApyulakSaNaM teSAmapi saMkSepasyAvazyaM kartavyatvAditi vijJeyam / nanu sarvatrAticArA digvratasaMkSepakaraNasyaiva zrUyante na vratAnantarasaMkSepakaraNasya tatkathaM vratAntarasaMkSepakaraNaM dezAvakAzikavratamiti ceducyate prANAtipAtAdivratAntarasaMkSepakaraNeSu vadhabandhAdaya evAticArAH, digvratasaMkSepakaraNe tu saMkSiptatvAtkSetrasya Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 sUtra - 17, saptamaH kiraNa: preSyaprayogAdayo'ticArAH, bhinnAticArasambhavAcca digvratasaMkSepakaraNasyaiva dezAvakAzitvaM sAkSAduktamiti / / apratyupekSyApramRjya ca saMstAraH, apratyupekSyApramRjya cAdAnaM, apratyupekSyA - pramRjya ca hAnaM, anAdaraH, asmRtizceti paJcAticArAH tRtIyasya zikSApadavratasya / tatrApratyupekSyApramRjya ca saMstAraH, saMstIryate pratipannapoSadhavratena darbhakuzakambalI vastrAdiriti saMstAraH, saMstArazabdazca zayyopalakSakaH, tatra zayyA - zayanaM sarvAGgINaM vasatirvA, saMstArazcArdhatRtIyahastapramANaH, sa ca pratyupekSya pramArNya ca karttavyaH, pratyupekSaNaM cakSuSA nirIkSaNam, pramArjanaJca rajoharaNavastraprAntAdinA tasyaiva zuddhIkaraNam / athApratyupekSyApramRjya ca saMstArakaM karoti tadA poSadhavratamaticaratIti prathamo'ticAraH / apratyupekSyApramArNya cAdAnaM, AdAnaM yaSTipIThaphalakAdInAM grahaNam, tadapi yaSTyAdInAM nikSepasyopalakSakaM tenobhayamapi pratyupekSya pramRjya ca kAryam, apratyupekSitasyApramArjitasyAdAnaM nikSepazcAticAra iti dvitIyaH / apratyupekSyApramArNya ca hAnaM - utsargastyAga iti yAvat, taccocccAraprazravaNakhelasiGghANakAdInAM pratyupekSya pramRjya ca sthaMDilAdau kAryam, apratyupekSyApramRjya cotsarjanamaticAra iti tRtIyaH / iha cApratyupekSaNena duSpratyupekSaNamapramArjanena ca duSpramArjanaM saGgRhyate, naJaH kutsArthasyApi darzanAt yathA kutsito brAhmaNo'brAhmaNa ityAdiH / anAdaraH- anutsAhaH poSadhavratapratipattikarttavyatayoriti caturthaH / asmRtiH asmaraNaM tadviSayaiveti paJcamaH // sacitte sthApanaM, sacittasthaganaM, matsaraH, kAlalaMghaH, anyApadezazceti caturthasya zikSApadavratasya paJcAticArAH, tatra sacitte sacetane pRthivIjalakumbhopacullIdhAnyAdau sthApanaM sAdhudeyabhaktAdernikSepaNaM taccAdAnabuddhyA mAtRsthAnato nikSipatIti prathamaH / sacittena kanda patrapuSpaphalAdinA tathAvidhayaiva buddhyA sthaganaM pidhAnamiti dvitIyaH / matsaraH kopaH yathA sAdhubhiryAcitaH kopaM karoti, sadapi mArgitaM na dadAti athavA'nena tAvadraGkeNa yAcitena dattaM kimahaM tato nyUna iti mAtsaryAddadAti / atra paronnativaimanasyaM mAtsaryaM iti tRtIyaH / kAlasya sAdhUcitabhikSAsamayasya laMgho-laMghanamatikramaH ayaM bhAvaH kAlaM nyUnamadhikaM vA jJAtvA sAdhavo na grahISyanti, jJAsyanti ca yathA'yaM dadAtItyevaM vikalpato dAnArthamabhyutthAnamaticAra iti caturthaH / anyasya parasya sambandhIdaM guDakhaNDAdItyapadezaH vyAjo'nyApadezaH ayaM bhAvaH parakIyametattena sAdhubhyo na dIyata iti sAdhusamakSaM bhaNanaM, jAnantu sAdhavo yadyasyaitadbhaktAdikaM bhavettadA kathamasmabhyaM na dadyAditi sAdhusampratyayArtham athavAsmAddAnAt mama mAtrAdeH puNyamastviti bhaNanamiti paJcamaH / ityevamaticArA AbhogenApi vidhIyamAnA aticArA evetyupAsaka Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 tattvanyAyavibhAkare dazAGgavRttiH / dharmabiMduyogazAstravRttyAdau tu yadA'nAbhogAdinA'tikramaNAdinA vA etAnAcarati tadA'ticArAH anyathA tu bhaGgA eveti bhAvitamiti saMkSepaH / vistarastu anygrnthebhyoDavAntavya: || pAMcamA guNasthAnanuM varNana- - bhAvArtha - pratyAkhyAna kaSAyanA udayathI sarva sAvaghayoganA ekadezathI virativALAnI jadhanya-madhyamautkRSTamAMthI koI eka viratidharmanI prApti, e dezavirati guNasthAna." vivecana - saghaLA pApavALA vyApArothI viratinI abhilASAvALAne paNa vairAgyanI vRddhivALA jIvane sarvaviratighAtI pratyAkhyAna AvaraNa rUpa kaSAyanA udayathI sarvaviratinuM sAmarthya utpanna thatuM nathI. paraMtu jaghanya ke madhyama athavA utkRSTa dezaviratiomAM jyAM eka dezavirati thAya che, te "dezavirati guNasthAna" kahevAya che. viratAviratamAM ATha bhAMgAo che. (1) vratone je jANato nathI, svIkArato nathI ane pALavA mATe prayatna karato nathI. jema ke-saghaLA avirativALAo. (2) je jANatAM nathI, svIkAratA nathI, paraMtu pALe che. jema ke-ajJAnI tapa. (3) je jANato nathI, svIkAre che, paraMtu pALavAno prayatna karato nathI. jema ke- ajJAnI pAsaththo sAdhu. (4) je jANato nathI, svIkAre che ane pALe che. jema ke-agItArtha. (5) je jANe che, svIkArato nathI ane pALavA mATe prayatna karato nathI. jema ke- zreNika vagere. (6) je mAtra jANe che, svIkArato nathI ane pALato nathI. jema ke-anuttaradeva. (7) je jANe che, svIkAre che ane pALato nathI. jema ke-saMvignapAlikA (8) je jANe che, svIkAre che ane pALe che. jema ke-vatI. tyAM pahelA, bIjA vagere sAta bhAMgAomAM vratonuM pAlana chatAM niSphaLatAnI apekSAe "avirata hoya che, kema ke-samyajJAnIne grahaNapUrvaka pAlanamAM ja vratonI saphaLatA che. pahelAMnA cAra bhAMgAomAM samyajJAna Adino abhAva che. tyArabAdanA traNa bhAMgAomAM samyajJAnanI hAjarImAM paNa samyagu Adara ane pAlana Adino abhAva che. aMtimamAM chellA bhAMgAmAM to dezathI pApathI virata dezavirata paNa thAya che. eka-be-traNa Adi vratonA dhAraNathI bAra vratonA dhAraNa sudhI dezavirata' kahevAya che. jaghanya dezavirata-zrI paMcaparameSThi namaskAra (navakAramaMtra) mAtra gaNavAnA niyamanuM dhAraNa, AkuTTi-jANI joIne saMkalpa-buddhipUrvaka je hiMsA karavI, te AkuTithI thatI sthUla hiMsA Adino tyAga ane madya-mAMsAdino tyAga, te jaghanya dezavirati kahevAya che. madhyama dezavirati-dharmanI yogyatAnA prApaka guNo (nyAyasaMpannavibhava ityAdi mAganusAritA lakSaNa rUpa guNo athavA azudra Adi zrAvakanA ekavIza guNo) gRhastha ucita che. cha karmo (davapUjA, gurusevA, svAdhyAya, saMyama, tapa ane dAna rUpa cha karmo), bAra vratonuM Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sanama: zira : 373 pAlana, sadAcAra, e "madhyama dezavirati." utkRSTa dezavirati-sacitta AhArano tyAga. sadA ekAsanapUrvaka bhojana, sadA prazasta brahmacaryavratanuM pAlana ane mahAvratonA svIkAranI spRhA, te "utkRSTa-dezavirati cheema jANavuM. "sarva sAvaghanA ekadezathI virata sAvadya eTale hiMsA-corI Adi niMdita karma, sarva sAvaghayogothI virata, pramatta saMyata Adi paNa hoya che, mATe ahIM "ekadezathI virata'-ema kahela che. prANAtipAta AdimAMthI koI ekadeza, athavA niraparAdhI vinAzana Adi rUpa teno ekadeza. A bannethI virata eTale eka-be Adi aNuvratadhArI zrAvaka-bAravratadhArI zrAvaka, ema bhAva samajavo. ane te vrato aNuvrato pAMca, guNavrato traNa ane zikSAvrato cAra hoya che. 0 aNuvrata eTale laghu prANAtipAtAdi viramaNa rUpa vrato aNuvrato kahevAya che. athavA mahAvratanI apekSAe A aNuvrato alpa viSayavALA hoI aNuvrato che. athavA sarvavirati rUpa svAmInI apekSAe alpa guNavaMta puruSanA anuSThAna rUpa hoI aNuvrato kahevAya che-anuvrato paNa kahevAya che. arthAt mahAvratanA nirUpaNanA kALa pachInA kALamAM A aNuvratonuM nirUpaNa thatuM hovAthI apekSAe anu eTale pachIthI varNanayogya vrato aNu-anuvrato kahevAya che, kema ke-mahAvratonA svIkAranA asamarthana mATe A aNuvratonuM nirUpaNa Avazyaka che. 0 tyAM hiMsA eTale pramAdajanya prANa vyaparopaNa rUpa che. te skUla ane sUkSmabhedathI be prakAranI che. ahIM sthUlatva eTale je mithyASTione paNa hiMsApaNAe prasiddha che te, athavA trasa jIva viSayakatva (trasa jIvanI hiMsA te sthUla hiMsA) ane sUkSmatA eTale pRthvIkAya Adi viSayavALuM sUkSmatva, arthAt pRthvIkAyAdi jIvahiMsA sUkSmaNiMsA samajavI. te ja pramANe mRSAvAda AdimAM sthUlatva-sUkSmatva vicAravuM. te sthUla hiMsAdithI virati paMca aNuvrata zabdathI vAcya bane che. te virati-aNuvrata rUpa virati paNa vratonA bhAMgAnI mAphaka bahulatA hovAthI vicAravI. 0 saMkSepathI virata-aviratanA bhedathI zrAvakonuM dvividhapaNuM hovA chatAM vistArathI dvividha-trividha Adi rUpa bhAMgAnA bhedathI aSTavidha te zrAvako che. te A pramANe (1) dvividha eTale kareluM ane karAveluM, trividha eTale mana-vacana-kAyA vaDe. jema ke- sthUlahiMsA vagerene mana vaDe-vacana vaDe-kAyA vaDe huM nahi karuM, bIjA pAse nahi karAvuM, A pramANenA abhigrahavALo prathama prakAra. ahIM Ane anumatino niSedha nathI, kema ke-putra-putrI Adi parigrahanI vidyamAnatA hovAthI te putrAdi dvArA hiMsAdinuM karavuM temAM anumatinI prApti che. 0 jo sAdhune anumati paNa thAya, to dezavirata ane sarvaviratamAM tenA viSayamAM vizeSa bheda na thAya. (1) 0 dvividha dvividhena-dvividha arthAt karavuM ane karAvavuM be prakAra. (2) rUpakaraNa vaDe ane mana vaDe ema bIjo bhAMgo che. AnA uttarabhAgAo traNa thAya che. (1) tyAM dvividha eTale zUlahiMsA Adi karato nathI ane karAvato nathI. dvividha vaDe eTale mana vaDe ane vacana vaDe. (2) mana vaDe ane kAyA vaDe. (3) vANI vaDe ane kAyA vaDe. tyAM pahelA bhAMgAmAM manathIirAdA vagara ja hiMsA Adi vANIthI nahi bolato ja asaMsInI mAphaka kAyA vaDe duSTa kriyA vagere kare che, Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 tattvanyAyavibhAkare bIjA bhAMgAmAM mana vaDe vicAra ane kAyA vaDe duSTa ceSTAno parihAra karato ja anAbhogathI vANI vaDe ja huM haNuM ane huM haNAvuM-ema bole che, ane trIjA bhAMgAmAM mana dvArA irAdApUrvaka kare che ane karAve che. ahIM saghaLe sthAne mana-vacana-kAyAthI anumati che ja ema samajavuM. (3) dvividha, eka karaNa vaDe-eka karaNa vaDe be prakAra rUpa trIjA bhAMgAnA traNa uttarabhAMgAo che. (1) be prakAranA eTale karavuM ane karAvavuM. eka prakAranA karaNa vaDe eTale mana vaDe ke (2) vacana vaDe athavA (3) kAyA vaDe-ema samajavuM. (4) eka prakArano, traNa prakAranA karavA vaDe ema cotho bhAMgo. ahIM cothA bhAMgAnAM be uttarabhAMgAo che. eka prakArano eTale karavuM ke karAvavuM mana varDa-vacana vaDe-kAyA vaDe ema samajavuM. (5) eka prakArano, be prakAranA karaNa vaDe A pAMcamAnA uttarabhAMgAo cha thAya che. eka prakArano eTale karavuM athavA karAvavuM mana-vacana vaDe athavA mana-kAyA vaDe athavA vacana-kAyA vaDe ema samajavuM. (6) eka prakArano, eka prakAranA karaNa vaDe AnA avAntara uttarabhedo cha che. (1) eka prakArano karavuM eka prakAranA manakaraNa vaDe. (2) eka prakArano karAvavuM eka prakAranA manakaraNa vaDe. (3) eka prakArano karavuM eka prakAranA vacanakaraNa vaDe. (4) eka prakArano karAvavuM eka prakAranA vacanakaraNa vaDe (5) eka prakArano karavuM eka prakAranA kAyakaraNa vaDe. (6) eka prakArano karAvavuM eka prakAranA kAyakaraNa vaDe. A pramANe mULabhUta bhAMgAo cha che. (7) guNavrata-zikSAvrata rUpa uttaraguNonI apekSAe sAmAnyathI eka ja bhedanI vivakSA karela che, ema sAtamA prakArano bhAMgo samajavo. (8) AThamo avirata nAmano bhAMgo samajavo. aNuvratonuM varNana (1) tyAM skUla (trasa) niraparAdhI jIvonI apekSA vagara, saMkalpapUrvaka ane prANonA viyoga karAvavA rUpa hiMsAnuM pratyAkhyAna, ema prathama aNuvrata samajavuM. ahIM zrAvakone 0 sUkSma (sthAvara) pRthvIkAya Adi jIvahiMsAthI nivRtti rUpa pratyAkhyAnano abhAva hovAthI sthUla arthAt trasa jIvonI ahiMsA kahI che. 0 kRSi-khetIvADI vageremAM AraMbhajanya dvIndriya Adi jIvonA prANavyaparopaNano saMbhava che, kema kekRSi Adino jo AraMbha na kare, to kheDUta Adine zarIra, kuTuMba Adino nirvAha-jIvanavyavahAra cAle nahi, mATe ahIM saMkalpapUrvaka-jANI joIne, irAdApUrvaka trasa jIvonI ahiMsA kahI che. 0 aparAdhavALA pratye lAbha-nukasAnanA vicArapUrvaka te vratInI pravRtti ane nivRtti hovAthI, niraparAdhI trasa jIvonI saMkalpapUrvaka ahiMsA ema kahela che. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sama: ziraH 375 0 niraparAdhI jIva pratye paNa vahAvAtA pADA, ghoDA vagere jIvo prati ane pATha AdimAM pramAdI putra Adi pratye mAravAnI, bAMdhavAnI vagere kriyA karanAra zrAvakane nirapekSa-niraparAdhI-trasa jIvonI saMkalpapUrvaka ahiMsA kahela che. A pramANe ahiMsA nAmanuM paheluM aNuvrata che. bIjA aNuvratanuM nirUpaNa 0 saghaLA dvipada (be pagavALA kanyA Adi), catuSpada (cAra pagapALA gAya vagere), apada (paga vagaranA bhUmi-kSetra vagere) rUpa dravya saMbaMdhI asatyo. (1) 0 rakSaNa Adi mATe bIjAe mUkela cAsa-thApaNa vize apalApa, temaja thApaNa oLavavI. (2) 0 letI-detInA viSayamAM lAMca ane IrSyA Adi janya apramANa--kUTa kUDI sAkSI rUpa vacana. (3) A traNa kilaSTa AzayathI pedA thanAra hovAthI sthUla (apakIrti-rAjadaMDa vagerenuM kAraNa hoI zUla) asatya rUpa kahevAya che. tenAthI aTakavA rUpa pratijJA bIjuM aNuvrata (sthUla mRSAvAdaviramaNa) kahevAya che. (1) dvipada viSayaka-kanyA Adi alIka vAstavika rIte je tathArUpa nathI evI kanyAne dveSa vagerethI je, viSakanyA nathI tene viSakanyA rUpe kahenAra, viSakanyAne aviSakanyA rUpe kahevI, suzIlAne duHzIlA ane duHzIlAne suzIlA rUpe kahenArane kanyA saMbaMdhI asatya kahevAya che. (2) catuSpada viSayaka go Adi alIka=alpa dUdhavALI gAyane ghaNA dUdhavALI che, ghaNA dUdhavALI gAyane alpa dUdhavALI che, ema kahenArane gavAlIka asatya lAge che. (3) apadadravya viSayaka bhUmi Adi alIka ahIM paNa pArakI jamInane potAnI che ane potAnI jamInane pArakI jamIna che ema tathA ukharabhUmine ukharabhUmi nathI ema tathA je ukharabhUmi nathI tene ukharabhUmi che ema bolanArane, bhUmi Adi saMbaMdhI alIka asatya che. (4) rAkhavA mATe bIjAe Apela suvarNa vagere rUpa nyAsa-thApaNa oLavavI, e cothuM asatya che. 0 apada, dvipada Adi viSayaka alIkamAM A nyAsApahArano aMtarbhAvano saMbhava hovA chatAMya nyAsanihava, vizvAsaghAta, garbhita mahA pApano hetu ane lokamAM paNa ati gahita hovAthI pRthaka-alaga kahela che. nyAsApahAra, adattAdAna rUpa bIjA vratamAM aMtarbhAva hovA chatAM vacananI pradhAnatA rUpa kriyAnI pradhAnatAnI vivalAthI mRSAvAda rUpa bIjA vratamAM gaNAvela che. 0 phUTa sAsyakalabhya ke deyavastunA viSayamAM sAkSI rAkhela pramANabhUta karela lavAdanI lAMca-ISya Adi nimitte kuDI sAkSI, arthAt "huM A viSayamAM sAkSI chuM- A pramANe khoTI sAkSI ApavA rUpa vacana, vasurAjAnI mAphaka A loka ane paralokamAM anarthahetu hovAthI asatya che. AvuM asatya bolanAra karmacaMDAla gaNAya che. 0 A kUTa sAkSyane, bIjA pAponA TekA rUpa hovAthI, lokamAM paNa atyaMta niMdanIya hovAthI apadaalIka Adi rUpa pUrvanA alIkothI alaga rUpe goThavela che. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 tattvanyAyavibhAkare 0 A mRSAvAda, krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSa-hAsya-bhaya-krIDA-vrIDA (zarama)-rati-atidAkSiNya-maukharya (vAcALapaNuM) viSAda AdithI pedA thAya che. 0 te mRSAvAda sthUla ane sUkSma bhedathI be prakArano che. sthUla mRSAvAda, zrAvakane je pAMca prakArano upara kahI gayA te varSanIya ja che, jyAre sUkSma mRSAvAdamAM jaNAya che. 0 bhUta nirbhava vagere asatyanA bhedo pUrve kahela che. 0 A vratanuM phaLa vizvAsa, yazakIrti, svArthasiddhi, priyavacanapaNuM, grAhyavacanapaNuM, saphaLa vacanapaNuM vagere che. A pramANe bIjuM vrata samajavuM. trIjA aNuvratanuM varNana 0 jenA vaDe janatAmAM 'A cora che'-Avo je vyavahAra temAM nimitta, nahi dIdhela pArakA dravyanA grahaNa rUpa sthUla adattAdAnathI nivRtti, te 'trIjuM aNuvrata' kahevAya che. 0 jo ke svAmIadata-jIvaadatta-tIrthaMkaraadatta-guruadatta, ema cAra prakAre adattano vicAra karavo. jema ke-(1) mAlike suvarNa vagere je vastu ApelI nathI, te 'svAmIadatta.' (2) potAnA citta phaLa vagerenuM paNa toDavuM, te phaLanA jIve potAnA prANo nahi ApelA hovAthI 'jIvaadatta.' (3) sAdhuone AdhAkarma Adi ane zrAvakone prAsuka paNa anaMtakAya-abhakSya Adi tIrthaMkaronI anujJAno viSaya nahi hovAthI 'tIrthaMkaraadatta.' (4) saghaLA doSothI rahita hovA chatAM gurunI anujJA vagaranuM je khavAya, te 'guruadatta' che. ahIM sthUla adattAdAnaviramaNa vratamAM svAmIadattano adhikAra che ane te paNa sthUla ane sUkSmabhede be prakAranuM svAmIadatta che. 0 sthUla viSayavALuM suvarNa vagerenuM, kSetra ane khala (khaLuM) vageremAM rahela alpa paNa phaLa-dhAnya vagerenuM duSTa bhAvapUrvaka levuM, te corInA vyavahAranuM kAraNa hovAthI sthUla kahevAya che. tenAthI bhinna, bIjuM mAlikanI rajA vagara ghAsa-DhephAM (lAMkaDAM) vagerenuM levuM sUkSma svAmIadatta che. ahIM zrAvakane sUkSma svAmIadattamAM jayaNA che, jyAre sthUla (svAmI) adattathI virati che. 0 A sthUla adattAdAnaviramaNa rUpa trIjA vratanuM phaLa sarvajanavizvAsa-yazovAda-prazaMsA-samRddhi-vRddhisamRddhinI sthiratA aizvarya-svarga vagere che. A pramANe trIjuM vrata jaNAvela che. cothA aNuvratanuM varNana 0 potAnI srImAM ja saMtoSa athavA potAnI pariNIta strI sivAyanI parastrIno parityAga, e zrAvakonuM cothuM aNuvrata che. 0 parastrIpadathI potAnA sivAyanA manuSyonI, devonI ane tiryaMconI strIonuM grahaNa samajavuM. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sama: zira : 377 0jo ke aparigRhItA (nahi grahaNa karela) devIo ane keTalIka tiryaMcanI strIo saMgraha karanAra ane paraNanAra koIno paNa abhAva hovAthI vezyA sarakhI gaNAya to paNa, prAyaH parajAti dvArA bhogayogya hovAthI parastrI tarIke ja gaNI zakAya, mATe te strIo varjanIya che. 0 sUkSma ane skUlanA bhedathI maithuna be prakAranuM che. temAM kAma(vada)nA udayathI je indriyono alpavikAra te sUkSmamaithuna kahevAya che, jyAre mana-vacana-kAyAnA yogo dvArA audArika-vaikriya strIono je saMbhoga te skUlamaithuna kahevAya che. maithunavirati rUpa brahmacarya sarvathI ane dezathI-ema be prakAranuM che. sarvathA sarva strIo mana-vacana-kAyA dvArA saMgano tyAga, e sarvathI brahmacarya kahevAya che. zrAvaka sarvathI azakta hoye chate dezathI te cothA vratano svIkAra kare che, te dezathI brahmacarya, svasIsaMtoSa rUpa ke parastrItyAga rUpa hoya che-ema samajavuM. 0 gRhasthane svastrIsaMtoSa rUpa vrata hovAthI brahmacArI samAna rUpe gaNela che ane parastrIgamanamAM vadha, baMdhana vagere doSo pragaTa ja che. A pramANe cothuM aNuvrata jaNAvela che. pAMcamuM parigrahaparimANa rUpa aNuvrata0 nava prakAranA parigrahanI icchAno sarvathA tyAga karavAmAM asamartha zrAvake iyattA karaNa (ATalo ja parigraha mAre khape, vadhAre nahi, AvuM parimANa karavuM te.) pAMcamuM aNuvrata kahevAya che. 0 tyAM dhana-dhAnya-kSetra-vAstu-rUpya-suvarNa-kuSya-dvipada-catuSpada rUpa nava parigraha kahevAya che. 0 te "parigrahanI virati' sarvadazanA bhedathI be prakAranI che. sarva padArthomAM sarvathA mUcchano tyAga sarvathI "parigrahavirati che. dezathI "parigrahavirati e bIjo bheda che. sarvathI parigrahaviratinA svIkAramAM zrAvakamAM sAmarthyano abhAva hoya chate zrAvake dezathI icchAnA nirodha rUpa icchAparimANa karavuM joIe. 0 icchAno vistAra saMsArIone svAbhAvika kudaratI che, ethI tenI iyattAparimANa karavuM e moTA phaLa mATe thAya che. - jema jema alpa lobha ane parigraha AraMbha hoya che, tema tema sukha vardhamAna-pravardhamAna thAya che ane (mahAna upAdhinA abhAve) dharmanI saMsiddhi (lAbha) thAya che. 0 A vratanuM aihika phaLa evuM che ke-saMtoSajanya sukha, lakSmInI sthiratA, yaza, kIrti ityAdi phaLa che. vaLI paraloka saMbaMdhI evuM phaLa che ke-nara saMbaMdhI samRddhi, deva saMbaMdhI samRddhi, siddhinI prApti vagere pAralaukika phaLa che. A pramANe pAMcamuM aNuvrata samajavuM. 0 A aNuvratonA pAlana mATe (jema aNuvrato tema aNuvrato paNa ekavAra grahaNa karela jAvajIva sudhInA che, ema bhAvavuM-jANavuM.) saMskArabhUta traNa guNavrato hoya che. 0 divrata, bhoga-upabhogavrata ane anarthadaDaviramaNa rUpa guNavrato che. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare 0 nAnA prakAranI dizAo zAstramAM kahelI che. tyAM sUryathI upalakSita je dizA, te pUrvadizA. tenA anukramathI dakSiNa Adi dizAo vicAravI. tyAM dizA saMbaMdhI vrata te 'digdata.' 378 ATalA-pUrva Adi dizA-vidizA rUpa bhAgomAM ja gamana Adi karavuM, e parimANathI uparabhAge gamana Adi nahi karavuM. AvI dizAothI iyattAparimANa karavA rUpa 'divrata' kahevAya che. 0 guNavratonA svIkAra sivAya aNuvratonI tathAprakAranI vizuddhino abhAva hovAthI A guNavrata kahevAya che. 0 A vratathI maryAdita kSetrathI bahAra trasa-sthAvara jIvane abhayadAna, lobha rUpa sAgaranuM niyaMtraNa ityAdi moTo lAbha thAya che. 0 gRhastha AraMbha-parigrahamAM parAyaNa hovAthI jyAM jyAM jAya che, khAya che, suve che ke vyApAra kare che, tyAM tyAM tapelA loDhAnA goLAnI mAphaka jIvahiMsA kare che. AthI te gRhasthanA ja hiMsA Adi rUpa pApasthAnone aTakAvanAra hoI A guNavrata gRhasthone che, sAdhuone nahi, kema ke-samiti, gupti Adi jemAM pradhAna che, evA mahAvratothI zobhatA munio hoya che. A pramANe prathama guNavrata kahela che. bIjuM bhogopabhogaviramaNa rUpa (mAna) vrata 0 eka vAra ja bhogavavAyogya vastu 'bhoga' kahevAya che. jema ke-rAMdheluM anna, puSpamALA, tAMbUla (pAna) Adi, (aMtaH-aMdara khAvAyogya bhoga.) 0 vAraMvAra bhogavavAyogya vastu 'upabhoga' kahevAya che. jema ke - strI-vastra-alaMkAra-ghara-zayana Adi. (bAhyathI bhoga te upabhoga.) te bhoga-upabhogamAM zakti pramANe parimANa karavuM, te 'bhogopabhogaparimANa vrata,' 0 zrAvake utsarganI apekSAe pApa vagaranA AhArabhojI thavuM joIe. te jo na hove, to sacittaparihArI thavuM joIe. tyAM paNa jo asamarthatA hove, to pApakArI maghamAMsa-anaMtakAya Adino parihAra karI dareka sacittAcitta rUpa mizra, sacitta Adi vastuonuM parimANa to karavuM ja joIe. 0 mahotsava Adi viziSTa kAraNa sivAya atyaMta mAnasika vikAra, janamAM apakIrti AdinA nimittabhUta ati udbhaTa veSa-vAhana-dAgInA vagereno paNa tyAga karavo joIe. atyaMta melA-atyaMta jADA-atyaMta TUMkA-chidravALA vastra Adi paheravAmAM 'A kharAba vasavALo che, A kaMjusa che' ityAdi lokanI niMdA-hAMsI Adino prasaMga Ave, mATe nijasaMpatti-avasthAviziSTa vayanivAsa-sthAna-kula Adine yogya veSa paheravo joIe. 0 ucita veSa AdimAM pramANano niyama karavo joIe. 0 dAtaNa, mardana Adi mATenuM tela vagere, uvaTaNuM (zarIrastha mela vagere dUra karanAra cUrNa-dravya), snAnavastra-vilepana (zarIra AdimAM copaDavAne pIselo kesara vagere padArtha), AbharaNa-phUla-phaLa-dhUpa-Asanazayana-bhavana Adino tathA cokhA vagere, dALa, miThAI-pakavAna zAka-peyA (kavAtha-ukALo-kAMjI-rAba Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sama: vira: 379 cokhAnI khIra Adi), khaMDakhAdya (khAMDanA khAvAyogya padArtho) Adi, azana (bhAta, mAMDA vagere), pAna (drAkSApAna vagere), khAdima (phaLa vagere), svAdima (tAMbUla, sopArI vagere) Adino tyAga karavo joIe. A pramANe bhojananI apekSAe bhoga-upabhoganuM varNana karela che. 0 karma (vyavasAya-kriyA)nI apekSAe paNa zrAvake mukhya vRtti (utsargamArga)thI pApa vagaranA karmanI pravRttivALA thavuM joIe. tenI azaktimAM paNa atyaMta pApavALA vivekI janathI niMdanIya madya (dArU) AdinA vecANa Adi rUpa karma varjanIya che. bAkInA karmonuM paNa pramANa karavuM joIe. 1bhoga-upabhogane yogya padArthonuM parimANa karavA dvArA, bIjAonA tyAga dvArA A vrata siddhi thAya che. A vrata dvArA aviratino avarodha thAya che. trIjuM anarthadaMDaviramaNa vrataarthadaMDa-artha eTale gRhasthane kSetra-vAstu-dhana-dhAnya-zarIra (svajana-parajana Adi) vagere viSayavALuM prayojana, tenA mATeno thato AraMbha jIvahiMsAdi, te "arthadaMDa kahevAya che. daMDa-nigraha-yAtanA-vinAza, ema daMDanA paryAyazabdo che. 0 potAnA svajana Adi nimitte karAto bhUtano upamaI, prayojanavALo hoI arthadaMDa thAya che. tenAthI viparIta "anarthadaMDa, arthAt jenAthI prayojana vagara jIva puNyadhananA apahArapUrvaka pApakarmathI daMDAya che te anarthadaMDa che. 0 te anarthadaMDanA apadhyAna-pApakarmopadeza-hiMsA (hiMsa) arpaNa (pradAna)-pramAda AcaraNanA bhedathI cAra prakAro che. 0 apadhyAna-je aprazasta (azubha) rUpa Arta-raudranA bhedavALuM sthira adhyavasAya rUpa dhyAna te apadhyAna. A aMtarmuhUrta parimANavALuM che. 0 pApakarmopadeza-pApanI pradhAnatAvALuM athavA pApahetubhUta karma pApakarma. jema ke-khetI vagere. teno upadeza eTale temAM pravartana karAvanAruM vAkya "pApakarmopadeza' che. jema ke-khetarane kheDo ! baLadonA samUhane paDha banAvo! ghoDAone lagAmamAM rAkho ! zatrune kacaro ! yaMtrane calAvo ! zastrane sajja karo-karAvo ! ityAdi rUpa upadeza "pApa upadeza' kahevAya che. temaja varSAkALa (comAsuM) najIka AvI rahela che. vallaromAM (bAju upara rAkhela nakAmA kacarA vagerenA jaththAmAM jaMgala jhADImAM) Aga do! haLa, phaLuM Adi taiyAra karo ! vAvetarano vakhata vahI jAya che, mATe jaldI dhAnyone vAvo! sADA traNa divasanI aMdara kyArAo pANIthI bharelA karo ane DAMgara vAvo ! kanyA juvAna thaI che, to jaldI vivAha-lagna karo ! jahAjonA bharavAnA divaso najIka AvI rahyA che, mATe jahAjo taiyAra karo! Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 tattvanyAyavibhAkare ityAdi saghaLo pApano upadeza utsargamArgathI zrAvake choDI devo joIe. apavAdathI to dAkSiNya AdinA viSayamAM jayaNA karavI. 0 hiMsaka arpaNa-hiMsa-hiMsAnA sAdhano. jevAM ke zastra-Aga-jhera vagerenuM ApavuM. AvA padArtho utsargathI ApavA ja nahi, paraMtu apavAdathI jayaNA karavI. 0 pramAdathI ke pramAdanuM AcaravuM e "pramAdAcaraNa." vaLI pramAdo madya (dArU)-viSaya-kaSAya-nidrAvikathA rUpa pAMca prakAranA che. tenuM AcaraNa paNa varjanayogya che. 0 A pramANe ja ghI vagerenA pAtro ughADAM rahevA devA-DhAMkavA nahi, jaMtu vagaranI jagyA hovA chatAM sacitta (sajIva) vastunI upara ubhA rahevuM athavA cAlavuM, vastra vagere mUkavAM, paMcavarNI nIlaphula-kaMthavA AdithI AkrAnta jamIna upara dhovANa-ityAdi ane phogaTa pAMdaDAM-phUla Adi toDavAM, mATI-khaDI-vaNikA (araNero-hIMgaLo-haratAla vagere) Adi dabAvavA mATe Aga saLagAvavI, gAya Adine ghA Apavo, zastro calAvavAM, kaThora-marma bolavuM, hAMsI-niMdA karavI Adi, rAtre athavA divase snAna karavuM-keza gUMthavAMrAMdhavuM-khAMDavuM-daLavuM-bhUmi khodavI-mATI vagere dabAvavI, lepana (vilepana-lIMpavuM) karavuM, lugaDAM dhovApANI gALavuM, ityAdi "pramAda AcaraNa.' zleSma (kapha-baLakhama vagere) Adine nAMkhatI veLAe nahi DhAMkavA Adi rUpa ajayaNA paNa pramAda AcaraNa samajavuM, kema ke-temAM eka muhUrta (be ghaDI) pachI saMmUrchAima manuSyonI utpatti ane tenA vinAza rUpa virAdhanA Adino mahAn doSa saMbhavita che. e pramANe adhikaraNabhUta parabhavIya zastra-zarIra Adi nahi vosirAvavA, maLa-mUtra Adi paNa nahi vosirAvavA, te paNa pramAda AcaraNa che. potAnA kArya khAtara karela hovA chatAMya saLagatAM lAkaDAM-dIvA Adi nahi bUjhavavA, te paNa pramAda AcaraNa che. agni bUjhavavAnI kriyAnI apekSAe tene saLagatI rAkhavAmAM trasa Adi bahu jIvonI virAdhanA rUpI adhika doSa che. 0 ughADA dIvA-cUlA vagere rAkhavA tathA cUlA upara caMdaravA Adi nahi bAMdhavA, temaja zodhyA vagaranAM lAkaDAM-dhAnya-pANI vagere vAparavA, te paNa pramANa AcaraNa che. 0 A pramANe cAra prakArano anarthadaMDa anarthano hetu che ane tenA vinA anirvAha nahi hoI nirarthaka che. tathAca apadhyAna durgAna) vaDe koI ISTasiddhi nathI, paraMtu ulaTo cittano udvega-zarIranI kRzatAzUnyapaNuM-ghora duSkarmano baMdha-durgati Adi rUpa anartha ja thAya che. ethI azakya parihAra rUpa kadAca kSaNa mAtra apadhyAna thAya, tyAre paNa manonigraha rUpa prayatnathI durgAnano tarata ja parihAra karavo joIe. 0 pApano upadeza ane hiMsapradhAna-e baMne putra-mitra Adi svajana AdimAM saMbhave che. anyathA jo ema na hoya, to nirvAha AdinuM adarzana hoI azakyaparihAravALA baMne thAya che. bIjAone vize to pApa Adi anartha phaLavALA ja baMne thAya che. 0 pramAda AcaraNamAM phogaTa ja ayatanA Adi nimittajanya hiMsA Adi doSa che. vaLI yatanA vagaranI pravRttimAM saghaLe anarthadaMDa ja che. ethI dayApUrvaka saghaLA vyApAromAM sarvazaktithI zrAvake yatanAmAM prayatna karavo joIe. A pramANe trIjuM guNavrata samajavuM. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sakSama: viraH zikSApada vrato 0 zikSApada vrato-zikSA eTale abhyAsa. te zikSA mATe ke te zikSAnA pado (sthAno-abhyAsaviSaya)rUpI vrato 'zikSApada vrato' kahevAya che. A zikSAvrato nitya abhyAsayogya hovAthI jo ke guNavratomAM samAveza thAya che, to paNa guNavrato prAyaH svalpakALanI avidhivALA che evo zikSAvrata ane guNavratamAM bheda che, mATe baMne judA judA kahyA che. 381 0 A zikSAvrato-(1) sAmAyika, (2) dezAvakAzika, (3) pauSadhopavAsa, ane (4) atithisaMvibhAga rUpe cAra prakAranA che. pahelAMnA be niyamapUrvaka haMmezAM pratidivasa kartavya che, eTaluM ja nahi paraMtu vAraMvAra uccAra karavA yogya che, jyAre pAchaLanA be pratiniyata-parvatithi AdimAM kartavya che. 0 sAmAyika eTale rAga ane dveSa vagarano. 0 sama arthAt je sarva jIvone AtmasamAna dekhe che, te sama kSaNe kSaNe navI navI karmanI nirjarAnI hetubhUta vizuddhino Aya eTale lAbha te samAya kahevAya che. te samAyane ja sAmAyika kahevAya che. 0 vAcika-kAyika sAvagha (sapApa) karmathI rahita ane ArttadhyAna tathA raudradhyAnathI rahita jIvanI be ghaDInA kALa sudhInI samatApariNati, te 'sAmAyika' kahevAya che. mana-vacana-kAyAnI ceSTA-kriyAnA parihAra sivAya te sAmAyika asaMbhavita hovAthI be vizeSaNo sArthaka che. 0 rAga-dveSa vagarano AtmA hoye chate AtmAne jJAna-darzana-cAritra dvArA prathama-zAnta-rasajanya sukha rUpa lAbha athavA sama-mokSa sAdhana pratye samAna samartha samyagdarzana-jJAna-cAritrano lAbha, samAyane ja sAmAyika kahe che. vyAkaraNanA vinaya Adi guNanA dho2Ne AkRtiguNanI apekSAe Thak (ik) pratyaya thayela che. athavA samAya ja prayojana jenuM che, te samAyika che. prayojana arthe i ka Na pratyaya thayela che. 0 sAmAyikamAM rahela zrAvaka paNa sAdhusamAna thAya che. e kAraNe ja sAmAyikavALo dravyathI devapUjA AdimAM adhikA2I lekhAto nathI, kAraNa ke-sAmAyikanI sattAmAM bhAvastava(pUjA)nI prApti hoI dravyastava rUpa kAraNa Avazyaka nathI. 0 sAmAyikanI vidhi to te te graMthothI jANavo. 0 A vrata bahu nirjarA rUpa phaLavALuM hoI zrAvakane haMmezAM kartavya rUpa che. A pramANe prathama zikSAvrata che. bIjuM zikSAvrata dezAvakAzika pahelA digdatanA grahaNasamayamAM grahaNa karela jAvajjIva, varSa ke cAturmAsa sudhI dazeya dizAomAM so jojana Adi avadhivALA nizcita karela gamana-Agamana AdimAMthI muhUrta-prahara-dina-ahorAtra Adi iSTakALa sudhI saMkSepa (ghaTADo) karavo. ghara, zayyA ke sthAna AdithI bahAra AgaLa javAnA niSedha rUpa dezAvakAzika vrata che. dezamAM eTale digdatamAM grahaNa karela parimANanA saMkSepa rUpa vibhAgamAM avakAza eTale sthiti, te dezAvakAza jemAM che, te dezAvakAzika kahevAya che. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 tattvanyAyavibhAkare 0 sarva vrata-niyamono saMkSepa karavo Avazyaka hoI, te te (viziSTa-vyaktigata) vratono saMkSepa karavAmAM bhinna bhinna vratapaNAno prasaMga AvatAM, bAra saMkhyAnI sAthe vizeSa hoI, A vrata aNuvrata AdinA bhogapabhogaparimANa diguvrata AdinA saMkSepa karavA rUpa paNa che, mATe A vrata sarva vrata (niyama) saMkSepakaraNa rUpa che ema vicAravuM. (dazAvakAzika eTale dizAparimANano nitya saMkSepa, athavA sarva vratono pratidina saMkSepa. Aje daza sAmAyika karIne A vratane sAcavavAnI prathA cAlI che. athavA hamaNAM cauda niyamone-sacittAdi cauda niyamone prabhAtakALamAM zrAvako grahaNa kare che ane sAMje saMkoce che tathA paccakhANanA aMte "dezAvagAsiye paccakakhAmi' ityAdi dvArA guru samakSa A vrata svIkAre che. vaLI nidrA AdinA avasare vizeSathI sarva vrata saMkSepa rUpa A vrata graMthI sahita Adi paccakhANa dvArA svIkAravuM joIe.) A vratano aticAra paNa, te te anusArI aticArono upalakSaka-grAhaka jANavo. 0 prANAtipAtaviramaNa Adi vratAntaranA saMkSepakaraNomAM vadha, baMdha Adi ja aticAro che. divratanA saMkSepakaraNamAM to kSetra saMkSipta karela hovAthI zreSTha prayoga Adi aticAro che. vaLI bhinna aticArano saMbhava hovAthI divratanA saMkSepakaraNane ja sAkSAt dezAvakAzikapaNA rUpe kahela che. A pramANe bIjuM zikSApada vrata che. pauSadha upavAsa nAmaka trIjuM zikSAvratapauSadhavrata eTale aSTamI-caudaza-punama-amAsa rUpa parvatithiomAM AhAra, zarIrasatkAra, abrahma ane pApavyApArono tyAga e "pauSadhavrata' kahevAya che, kema ke-pauSadhopavAsa cAra prakArano che. tyAM dharmano poSa eTale puSTine kare, te vrata pauSadhavrata pauSadhopavAsa tarIke kahevAya che. arthAt kahela parvadivasomAM kartavyaviziSTa vrata te pauSadha. te pauSadha vaDe upavasana-avasthAna "pauSadhopavAsa' athavA pauSadha eTale aSTamI Adi parvadivase doSonA AvaraNovALA hotA AtmAne AhAra-parihAra Adi rUpa guNonI sAthe (upa) rahevA rUpa upavAsa-pauSadhomAM upavAsa-pauSadhopavAsa. A to vyutpatti mAtra che. A zabdanI pravRtti to AhAra, zarIrasatkAra, abrahmacarya ane pApavyApAronA tyAgamAM che. tathAca pauSadhopavAsa AhAra, zarIrasatkAra, brahma ane avyApAra rUpa viSayanA bhedathI cAra prakArano che. pauSadha zabda paNa tyAM joDAya che. pauSadhopavAsa cAra prakArano che. tyAM darekanA deza ane sarvanA bhedathI ATha prakAro thAya che. 0 AhArapauSadha-dezathI vigaya vagaranuM AyaMbIla, nIvi vigavALuM ekAsana Adi. ekavAra (ke bevAra bhojana) sarvathI cAra prakAranA AhArano ahorAtra parvata tyAga. 0 zarIrasatkAra pauSadha-dezathI koI eka zarIrasatkAra nahi karavo, temaja sarvathI sarva zarIrasatkAra nahi karavo. 0 abrahmatyAga rUpa brahmacaryapauSadha-dezathI divasamAM ja ke rAtrimAM ja brahmacarya pALavuM, temaja sarvathI ahorAtra parvata brahmacaryanuM pAlana karavuM. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sakSama: ji: 383 0 avyApArapauSadha-dezathI koI eka paNa kuvyApAra nahi karavo, temaja sarvathI to saghaLA khetI, nokarI, vyApAra, pazupAlana ane gharanA kAmakAja Adi nahi karavuM. 0 jyAre dezathI pauSadha kahe che, tyAre sAmAyika kare che kharo athavA nathI paNa karato. temaja jyAre sarvathI pauSadha kare che, tyAre niyamA sAmAyika kare che, sAmAyika nahi karavAmAM tenA phaLathI vaMcita rahe che. 0 sarvathI pauSadha caityagharamAM, sAdhu pAse, ghare athavA pauSadhazALAmAM maNi-sonA AdinA alaMkAro choDI, mAlAvilepana-vilepanayogya piSTapIThI-caMdana Adi rUpa varNane choDI ane zastrone pariharI pustakane bhaNe che-vAMce che-dharmadhyAna nAmaka zubha dhyAnane dhyAve che. jema ke-A sAdhuguNone maMdabhAgI huM dhAraNa karavA samartha nathI. deza ane sarvathI vizeSita banelA A AhAra Adi cAra padonA eka dvi Adi saMyogathI janya eMzI bhAMgA-prakAro thAya che. 0 A bhAMgAnA madhyamAM pUrvAcAryonI paraMparAe viziSTa sAmAcArIthI AhAra-pauSadha ja deza-sarvanA bhedathI be prakArano paNa hamaNAM karAya che, kema ke-sAmAyikanI sAthe niravagha AhArano virodha dekhAto nathI. sarva sAmAyikavALA sAdhu vaDe-upAdhAnatapovAhI zrAvaka vaDe paNa AhAranuM grahaNa karAtuM dekhAya che. bAkInA traNa pauSadho sarvathI ja uccarAya che, kema ke-prAyaH sAmAyikanI sAthe dezathI zarIrasatkAra-brahmacaryaavyApArano virodha dekhAya che; kema ke-sAmAyikamAM sAvaghayoganuM paccakkhANa uccArAya che. zarIrasatkAra Adi traNamAM te prAyaH sAvaghayoga ja saMbhave che. te badhuM vistArathI bIjA graMthothI jANavuM. A pramANe trIjuM zikSAvrata samajavuM. atithisaMvibhAga nAmaka cothuM zikSAvrata 0 atithi--satata pravRttinA kAraNe nirmaLa ane samAna AkAravALA anuSThAna hoI dinavibhAga rUpa tithi-parva Adi jenI pAse nathI, te atithi kahevAya che. kahyuM che ke-'tithi-parva-utsavo je mahAtmAe saghaLA choDI dIdhA che, tene atithi jANo, e sivAyanA bAkInAne abhyAgata jANo.' te atithinI sAthe saMgata (AdhAkarma Adi beMtAlIza doSarahita) viziSTa bhAga-vibhAga (pazcAtkarma Adi doSanA parihAra mATe aMzadAna rUpa vibhAga) 'atithisaMvibhAga' kahevAya che. tathAca tithi, parva Adi laukika parvanA parityAgathI bhojananA kALamAM upasthita sAdhune (ahIM abhyAgatanI nivRtti thAya che.) nyAyathI Avela (anyAyathI Avela anna AdinA vyavaccheda mATe nyAyAgata kahela che. nyAya eTale brAhmaNa-kSatriya-vaizyazudronuM svavRtti rUpa anuSThAna. lokaherI pravAhathI svavRtti prAyaH prasiddha che. te tevA nyAyathI Avela arjita nyAyAgata che.) kalpanIya (akalpanIyanA vyavaccheda mATe A pada che. udgama Adi doSarahita) evA annapAna Adi. (A vizeSaNa hiraNya AdinA vyavaccheda mATe che.) deza (zAlI Adi dhAnyanI siddhivALo deza), kALa (sukALa-dukALa Adi kALa), zraddhA (pAtra Adi apekSAvALo vizuddha cittapariNAma), satkAra (abhyutthAna-Asana-dAna-vaMdanA-pAchaLa javuM ityAdi rUpa satkAra), krama (peyA Adi kramathI pAkanuM dAna je dezamAM-kALamAM kramaprasiddha che, te deza, kALa Adi aucityathI.) arthAt deza-kALa-zraddhA-satkAra-kramapUrvaka (yukta) utkRSTa bhaktithI ane AtmAnA anugrahanI buddhithI (mArA upara A anugraha-upakAra mahAvratI Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 tattvanyAyavibhAkare munio dvArA karAya che, kema ke-je azana Adi mArI pAsethI munio le che, yati anugraha buddhithI dAnanA vAraNa mATe AtmAnugraha buddhayA ema kahela che.) je apAya che, te atithisaMvibhAga che. te rUpa vrata "atithisaMvibhAga' vrata kahevAya che. ahIM Adi padathI vastra, pAtra AdinuM grahaNa karavuM. zaMkA - zAstramAM AhAradAtAnA zravaNanI mAphaka vastra Adi dAtAo saMbhaLAtA nathI, athavA vastra AdinA dAnanuM phaLa saMbhaLAtuM nathI, to vastrAdi dAna zAstrasiddha ke saphaLa kevI rIte? samAdhAna - zrI bhagavatI Adi sUtramAM vastra AdinuM dAna sAkSAt (zabdata) kahela che. vaLI te vastra Adi saMyamanA upakAraka thAya che, mATe vastrAdi dAna zAstrasiddha ane saphaLa che. atithisaMvibhAga vratanI vidhipauSadha upavAsanA pAraNAnA kALamAM niyama che ke-sAdhuone vahorAvyA sivAya pote pAraNuM karavuM nahi. arthAt pauSadha pAryA pachI niyamA sAdhuone ApIne zrAvake bhojana karavuM kevI rIte ? jyAre bhojanano kALa thAya, tyAre pote vastra-alaMkArAdithI bhUSita banI, upAzrayamAM jaIne sAdhuone AmaMtraNa kare ke bhikSAgrahaNa mATe padhAro." sAdhuonI tyAM kayI sAmAcArI che? to kahevAya che ke-tyAre eka paDalanuM, bIjo mukhavastrikAnuM ane trIjo pAtrAonuM pramArjana-paDilehaNa kare che, kema ke-aMtarAyanA doSo ke sthApanAnA doSo na lAge ema teo mAne che. jo te zrAvaka pahelI porisImAM AmaMtraNa kare ane sAdhu jo navakArazInA paccakkhANavALo hoya, to bhikSA levA jaIne bhikSA grahaNa kare, kAraNa ke samaya pasAra karavo yogya che. jo te ghaNo ghaNo lAge tyAre bhikSA grahaNa karAya ane sthApita karAya. athavA je ughADA porisImAM pauSadha pAre che, pAraNAvALo ke bIjo sAdhune AmaMtraNa Ape che, pachIthI te zrAvakanI sAthe saMghATaka (be sAdhu) jAya che, kema ke-ekalo sAdhu mokalavo vyAjabI nathI. zrAvaka to AgaLa mArgamAM cAle che. tyArabAda A zrAvaka sAdhuone gharamAM teDI lAvIne te baMnene Asana upara besavAne AmaMtraNa kare che. jo teo Asana upara bese to sAruM. have jo teo Asana upara na bese, to paNa vinaya sAcavelo gaNAya che. tyArabAda A zrAvaka bhAta-pANI pote ja vahorAve che, athavA bhAjana pakaDe che, athavA ubho ja rahe che, ke jayAM sudhI vahorAvAya che. baMne sAdhuo paNa pazcAt karmanA parivAra mATe bAkI rAkhIne vahore che. tyArabAda vaMdanA karI gurumahArAjane vaLAvavA keTalAMka pagalAM sudhI pAchaLa jAya che. tyArapachI pote pAraNuM kare chebhojana le che. je sAdhuone na ApyuM hoya te na khAvuM. jo te grAma AdimAM sAdhuo na hoya, to bhojananA avasare dvArastha banI avalokana kare che ane vizuddha bhAvathI vicAre che ke-"jo sAdhuo hota, to nistArita (tArelo) huM thAta." pauSadha upavAsa bAda pAraNAnI vidhi che ke-sAdhuone vahorAvIne jame che athavA jamyA bAda vahorAve che. A pramANe zrAvakonA bAra vrato che. 0 A bAra vratonuM aticAra vagara pAlana thatAM zrAvaka dharmaviziSTa bane che, mATe aticAro jANavA joIe. pratyeka vratanA pAMca pAMca aticAro che. zaMkA - aticAro to saMjavalana nAmanA kaSAya udayathI pedA thAya che. apratyAkhyAna nAmanA kaSAyanA udayavALA samakitIone ane pratyAkhyAnakaSAyanA udayavALA dezaviratidharone te aticAro kevI rIte Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sAtama: zira : 385 saMbhavita thAya? kema ke-saMjvalana kaSAyanA udayavALAne ja aticAro saMbhavita che. dezavirati atyaMta alpa che. jema ke-kuMthuAnA zarIramAM traNa Adino asaMbhava che, to dezavirata AdimAM aticAro kema saMbhave ? samAdhAna - zrI upAsakadazAMga Adi sUtromAM pratyeka vratanA pAMca pAMca aticAronuM kathana che. sarvaviratimAM saMjavalanakaSAyanA udayamAM aticAro thAya che. apratyAkhyAna Adi bAkInA kaSAyanA udayamAM mUlaguNa Adi chedayogya thAya che. AvA abhiprAyathI sarvaviratimAM saMjavalananA udayane aticAra hetu rUpe zAstramAM kahela che. paraMtu aticAra mAtra saMjavalananA udayathI ja janya che ema samajavAnuM nathI. arthAt trIjA pratyAkhyAna nAmanA kaSAyanA udayathI sarvaviratinA mUlano cheda thAya che, bIjA apratyAkhyAna nAmaka kaSAyanA udayathI dezaviratino cheda thAya che. prathama anaMtAnubaMdhI kaSAyanA udayathI samyaktvano mUlazkeda thAya che. Avo abhiprAya hoI jema saMjavalananA udayamAM sarvavirati meLavAya che tyAM aticAro thAya che, tema pratyAkhyAna AvaraNa nAmaka kaSAyanA udayamAMdezavirati ane temAM aticAro thAya che. tevI rIte apratyAkhyAnakaSAyanA udayamAM samakita ane tenA aticAro ho ! kema ke-nyAya sarvatra sarakho che. 0 kaSAyono udaya vicitra hoya che tethI A guNalAbha pratye apratibaMdhaka che ane aticAro pratye nimitta bane che. jema ke-saMvalanano udaya. 0 prathama vratanA prabaLa krodha Adi kaSAyanA udayathI (1) vadha, (2) baMdha, (3) chaviccheda, (4) atibhArAropaNa, ane (5) bhaktapAna vyavaccheda. 0 vadha-krodhathI cAra pagavALAM Adi jIvone lAkaDI AdithI dayA vagaranA banIne mAravuM te vadha che. ahIM sarvatra prabaLa kaSAyanA udayathI samajavAnuM che. tethI ja kaSAya vagara zrAvake vinaya AdinI zikSA mATe putra Adi pratye paNa sApekSatAthI Acarita tADana AdimAM doSa nathI. marmabhAgane choDIne mAravuM. 0 baMdha-te catuSpada Adine raju-doraDA AdithI bAMdhavAM te baMdha. ahIM paNa prabaLa kaSAyanA udayathI samajavAnuM che. putra Adine paNa kaSAya vagara zikSA mATe bAMdhavAmAM koI doSa nathI. 0 chaviccheda-chavi eTale zarIra ke cAmaDI, teno cheda-chaviccheda, arthAt kAna, nAka, gAya, baLada vagerene gaLe laTakatI cAmaDAnI godaDI (galakaMbala), pUMchaDA vagere kApavA te. A paNa krodhathI ja samajavo. tethI pAdavalmika. (eka jAtano paga sujI javAnA rogathI haNAyela rAgavALA putra AdinA zarIranA avayavonA cheda karavA chatAM doSa nathI.) 0 atibhArAropaNa-ati bhAra eTale zaktino vicAra karyA vagara atyaMta bhAra, arthAt je upADI nahi zakAto bhAra, tenuM AropaNa atibhArAropaNa. arthAt gAya-baLada-UMTa-gadheDA-manuSya AdinA skaMdha upara-pITha upara ke mAthA upara ati bhAra mUkavo. ahIM paNa krodhathI ke lobhathI samajavAnuM che. 0 bhaktapAna vyavaccheda-krodha AdithI gAya-bheMsa-nokara Adi koIpaNa prANInA khAnapAnamAM aTakAyata karavI, te "bhaktapAna niSedha che. A pAMca aticAro nAma mAtrathI kahelA che. vistAra to te te graMthothI jANavo. te pramANe paNa samajavAnuM che. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 tattvanyAyavibhAkare 0 (1) sahasA abhyAkhyAna, (2) mithyA upadeza, (3) guhyabhASaNa, (4) phUTa lekha, ane (5) vizvAsu maMtrabheda-ema bIjA vratanA pAMca aticAro che. (1) vicAryA vagara, (2) avidyamAna, (achatA) doSano Aropa karavo, te sahasA abhyAkhyAna. jema ke-acorane cora kahevo, sadAcArIne parastrIgAmI kahevo, ityAdi asatya vacana "sahasA abhyAkhyAna.' 0 keTalAka sahasA abhyAkhyAnanA badale "rahasyAbhyAkhyAna' kahe che. tyAre rahasya eTale ekAntamAM thayelA achatA Aropo. jema ke-vRddhAne ekAntamAM kahe che ke-"A tAro dhaNI taruNImAM atyaMta Asakta che. taruNIne ekAntamAM kahe ke-A tAro bhartAra prauDha kriyAvALI prauDha strImAM Asakta che." ityAdi rahasya abhyAkhyAna kahevAya che. (2) mithyA upadeza-asad upadeza eTale sAcuM juThuM, bolI-bolAvI bIjAne pote Thage, athavA pote bIjAnI pAse ThagAve, te mithyA upadeza. arthAt jeNe satya vratano svIkAra karyo che, tenuM parane pIDA karanAruM vacana asatya ja che, tethI pramAdathI parapIDA karanAra vacana rUpa upadeza "aticAra che. jema ke-"gadheDA UMTa vagerene joDo-vahAvo !" "corone mAro !' ityAdi. athavA je prakAre artha padArtha che, te pramANe vacana rUpa upadeza-bahu sAro che tenAthI viparIta ayathArtha upadeza. jema ke-bIjAe jyAre pUchyuM, tyAre saMdeha thavAthI yathArtha javAba na devo te. athavA baMnenA vivAda(kalaha)mAM koI ekane ThagavAnA upAyanuM zikSaNa-upadeza. (sArI rIte nahi jANela maMtra, auSadhi Adino upadeza, mAyApradhAna zAstranA adhyApana Adi.) (3) guhyabhASaNa-je badhAne kahevAyogya nathI, te guhyano AkAra-iMgita AdithI jANI anadhikArIe ja prakAza karavo, te "guhyabhASaNa." jema ke-"A loko A, A rAjAthI viruddha AdinI maMtraNA kare che." athavA guhyabhASaNa eTale cADIcugalI khAvI. jema ke-baMnenI prIti hoya che, te AkAra-iMgita AdithI ekanA abhiprAyane jANI bIjAne tevI rIte kahe che, ke jethI prItino bhaMga thaI jAya che. AnuM paNa aticArapaNuM rahasyAbhyAkhyAnanI mAphaka hAsya AdithI samajavuM. (4) kUTa lekha-(ThagavAnA irAdAthI) bIjAnA jevA akSara, mudrA (sikkA banAvavA, mahora, hastAkSara, ityAdi vagere dastAvejo karavA) karavA, e "kUTa lekha' kahevAya che. vaLI A, jo ke-kAyA vaDe asatya vANI boluM nahi athavA bolAvuM nahi, e apekSAe vratano bhaMga ja thAya, to paNa sahasAkAra (vicAryA vagara karavuM) anAbhoga, (asAvadhAnapaNuM) Adi dvArA atikrama, (vratabhaMga mATe koIe nimaMtraNa karyo chate ' aniSedha te) vyatikrama, (gamana Adi vyApAra karavAmAM vyatikrama) aticAra, (krodhathI vadha, baMdha Adi) anAcAra, (jIvanI hiMsA AdimAM hoya che) aticAra che. athavA meM to asatya nahi bolavAnI pratijJA karI che, nahi ke tevuM lakhavAnI paNa. A daSTie vicAratAM sApekSa vratadhArI mugdha buddhine uddezIne aticAra gaNAya. (5) vizvasta maMtrabheda-ApaNA upara jeno vizvAsa beTho hoya, te janoe vizvAsapUrvaka je chUpI vAta ApaNane karI hoya, te vAta prakAzamAM lAvavI te. A vizvasta maMtrabheda) to anuvAda (kathitanA kathana rUpa) rUpa hoI-satya hoI jo ke AnI aticAratA ghaTatI nathI, to paNa maMtrita-vicArela gUDha maMtranA prakAzanathI Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, saptama: zira : 387 pedA thayela lajjA AdithI mitra-strI AdimAM maraNa Adi anarthano paNa saMbhava hoI, paramArthathI A vizvasta matabhedanuM asatyapaNuM che, mATe kathaMcit bhaMga rUpa hoI AnI aticAratA ja che. guhyabhASaNamAM AkAra AdithI jANI anadhikArI ja guhyane prakAze che, jyAre ahIM to svayaM (pote) maMtraNA karIne maMtrano bheda kare che. ema A baMnemAM bheda che ema samajavuM. sthUla adattAdAnaviratinA pAMca aticAro(1) tenADhatagraha, (2) stanaprayoga, (3) mAnaviplava, (4) zatrurAjayagamana, ane (5) pratirUpa vyavahAra. (1) tenADhatagraha-coroe corI karI lAvela mahA kiMmatI cIjone alpa mUlyathI athavA maphatamAM guptapaNe levI, te "stanAhatagraha' kahevAya che. jema ke-nItizAstramAM kahyuM che ke- "corI karanAra, corI karAvanAra, corI mATe masalata karanAra, corInA bhedane jANanAra, corInA mAlane kharIdanAra, corane bhojana karAvanAra ane corane sthAna ApanAra--ema sAta prakArano cora kahela che." eka bAju corI karavAthI vratano bhaMga che, jyAre bIjI bAju vANiyAnI kaLA ja mArAthI karAya che, corI karAtI nathI, AvA adhyavasAyathI vratanI apekSA hovAthI abhaMga che. Ama bhaMgAbhaMga rUpa pahelo aticAra che. (2) stanaprayoga-corI karavA mATe preraNA karavI. jema ke- tamo corI karo ne ! kema karatA nathI? ityAdi. athavA loDhAnI koza, kAtara chedavAnuM sAdhana ghughUraka Adi (bhamarI-jaMtuvizeSa Adi) corane corInA sAdhano pUrA pADavAM. ahIM jo ke "huM corI na karUM-na karAvuM'-A pramANe vratanA svIkAra karanArane stanaprayoga vratanA bhaMga rUpa che. to paNa "kema hamaNAM tame dhaMdhA vagaranA-navarA beThA cho ? jo tamArI pAse bhojana Adi na hoya, to huM ApuM chuM. athavA tamoe ANela corIno mAla jo koI vecI ApanAro na hoya, to huM vecI ApIza." AvA prakAranA vacanothI corone corInA dhaMdhAmAM hoMziyAra karanArane potAnI kalpanAthI corIne choDanAra vratasApekSane A aticAra rUpa che. e bIjo aticAra samajavo. (3) mAnaviplava-pArakAne chetaravA mATe khoTAM kATalAM ane mApAM rAkhIne te dvArA kharIdI ane vecANano vyavahAra karavo te, arthAt ochA-vadhatAM mApAM-kATalAM-trAjavAM vagere dvArA levaDa-devaDa karavI te, hInAdhika mAnonmAna che. arthAt ApatI veLAochAM mApAM-kATalAM vagereno upayoga kare ane letI veLA adhika mApA-kATalAM vagereno upayoga kare. AvuM kRtya karanAra cora ja che. (kuDava-pAzera jeTaluM mApa, cAra AMgaLa pahoLuM ane cAra AMgaLa UMDuM evuM koI dhAtunuM ke lAkaDAnuM mApa, soLa karSano eka kuDava Adi. pala eTale ATha rati ne be mAsAnuM vajana, cAra tolAbhAra, cAra karSa Adi. hAtha (covIza AMgaLapramANa) Adi. Ama traNa prakAranA mAna che.) arthAt kuDava Adi, pala Adi, hasta Adi rUpa mAnanuM tInapaNuMadhikapaNuM karavuM, te mAnaviplava. hIna mAnathI devuM ane adhika mAnathI levuM, te tattvathI corI ja che, A pramANenuM vartana zrAvakane yogya nathI. ema trIjo aticAra jANavo. " (4) zatrurAjyagamana-rAjAnI anujJA nahi hovA chatAM vyApAra mATe zatrunA rAjayamAM javuM te. jo ke svarAjyanA svAmI rAjAnI rajA na hovA chatAM zatrurAjayagamana, corI rUpa hoI, te karanArAone corInA daMDanA yogathI adattAdAna rUpa hoI vratabhaMga ja che. to paNa zatrurAjayagamana karanArA meM to vyApAra ja karela Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 tattvanyAyavibhAkare che, corI nathI karI, evI kalpanAnI apekSAe vratanI apekSA hoI ane lokamAM "A cora che' evo vyavahAra na thato hoI aticAratA che. upalakSaNathI rAjA dvArA niSiddha vastuonuM levuM paNa aticAra rUpa che. ema cotho aticAra samajavo. (5) pratirUpa vyavahAra-sarakhI vastunA saMbaMdhathI asalane badale banAvaTI banAvI asala rUpe calAvavI te. jema ke-UMcI jAtanA cokhAmAM halakI jAtanA cokhA nAkhI tene sArA tarIke vecavA ityAdi. ghImAM carabIno bheLa karavo, dUdhamAM pANI nAMkhI tenA pUrA paisA levA, telane mUtranI sAthe bheLavI, hiMgamAM khera AdinA lAkaDA vagereno loTa, caNA vagereno loTa, guMdara vagere. kesaramAM banAvaTI kesara athavA kasuMbo Adi bheLavI, majIThamAM citraka Adi (citraka, auSadhi Adi) bheLavI tatsamAna karI vecANa karavuM, athavA uThAvI lAvela gAya AdinA zRMgavALA gAya Adine agnimAM pakAvela kAliMgI phaLa (kAliMgaDuM-tarabuca)nA garamI-ghAma-bApha AdithI vAMkAne sIdhA ane sIdhAne vAMkA kare che, ke jethI teno svAmI oLakhI zake nahi. ema karIne sukhapUrvaka dhAraNa-vecANa vagere kare che. A pramANe pAMcamo aticAra mAnaviplava ane pratirUpa kriyA-A baMne bIjAne ThagavA rUpa hoI, paradhanagrahaNa hoI bhaMga ja che. kevaLa khAtara pADavA vagere corI prasiddha che, meM to mAtra vaNika kaLA ja karelI che. AvI vicAraNAnI apekSAe vratanA rakSaNamAM udyata hoI aticAra tarIke lekhAya che. cothA vratanA pAMca aticAro(1) paravivAhakaraNa, (2) aparigRhItAgamana, (3) itraparigRhItAgamana, (4) anaMgakraDA ane (5) kAmatIvarAga- ema cothA vratanA pAMca aticAro che. (1) paravivAhakaraNa-potAnA saMtAna sivAyanA saMtAna parazabdathI kahevAya che. parasaMtAnanA kanyAphaLanI prAptinI icchAthI ke snehasaMbaMdhanA kAraNe vivAha karavA-paraNAvavA, e paravivAhakaraNa che. vaLI A svastrIsaMtoSIne potAnI strI sivAya saghaLI tyAjya che ane parastrItyAgIne je strIne bIjo mAlika ke pati hoya te strIono tyAga hoya che. have e tyAga jo "mana-vacana-kAyAe parastrI sAthe maithuna karuM nahi ane karAvuM nahi-A prakArano hoya, to vivAha joDI ApavAmAM maithuna karAvyuM ema gaNAya. e apekSAe vratano bhaMga thAya che. paraMtu enI buddhi e che ke huM to vivAha joDI ApuM chuM paNa maithuna karAvato nathI.' jethI e apekSAe vratano abhaMga che, mATe ahIM bhaMgAbhaMga rUpavALo aticAra che. kanyAphaLanI lipsA, samyagdaSTine avyutpanna (ajJAna) avasthAmAM ane mithyASTine to bhadraka avasthAmAM anugraha mATe vratane ApatI vakhate te saMbhave che. (2) anAraMgama-anAtta eTale nahi grahaNa karAyelI aparigRhItA vezyA-kulaTA-proSitabhartRkA (dhaNI pravAse ke paradeza gayo hoya te strI) kulAMganA athavA anAthA sAthe strIsevana "anAttAgama kahevAya che. anAbhoga AdithI svastrIsaMtoSIne A aticAra che. (3) ivarAttAgama-alpakALavALI strI. eTale amuka mudata sudhI koIe vezyAne bhADuM ApI potAnI karIne rAkhI hoya, tevI vezyAne sevanArane svabuddhinI kalpanAthI svastrI hoI vratanI apekSA hoI bhaMga Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sanama: zirA: 389 nathI. thoDA kALa sudhI grahaNa karela hovAthI vastuvRttithI parastrI hoI bhaMga che, mATe bhaMgAbhaMga rUpa hoI aticAra che. A paNa svastrIsaMtoSIne ja che, parastrItyAgIne nahi, kema ke-itaraAttAne vezyA rUpe grahaNa karela nathI. anAthatA hoIne ja parastrI nathI. zeSa bAkInA aticAro baMnene "svastrI saMtoSIparastrItyAgIne) hoya che. (4) anaMgakrIDA-anaMga eTale kAma. kAmapradhAnA krIDA "anaMgakrIDA." kAma eTale puruSane strI-puMnapuMsakanA sevananI icchA, hastakarma AdinI icchA, athavA vedanA udayathI strIne strI-puruSa-napuMsakanA sevananI icchA athavA hastakarma AdinI icchA, napuMsakane paNa napuMsaka-puruSa-strInA sevananI icchA, athavA hastakarma AdinI IcchA. e anaMga rUpI kAma, tenA vaDe ke temAM krIDA karavI-ramavuM, e anaMgakrIDana' kahevAya che. athavA kArya pUrNa thayuM chatAM potAnA citranI sAthe lAkaDA-cAmaDA-mATI vagerenA banAvelAM banAvaTI gahya indriyo dvArA strIonA avAcya bhAganI sAthe vAraMvAra kIDA karavI. athavA keza kheMcavA-prahAra devA. dAMta-nakha Adi prakAre mohanIya karmanA AvezathI tevI rIte krIDA kare che, ke jethI balavaMta rAga pedA thAya che. athavA aMga eTale dehano avayava maithunanI apekSAe strIcihna ane puruSacihna tenAthI judAM anaMga kahevAya che. arthAt stana-kAkha-sAthaLa-mukha ityAdi zarIranA avayavomAM krIDA, te "anaMgakrIDA." (5) kAmatIvarAga-kAmamAM tIvra rAga, atyaMta Agraha. bIjA badhA kAryone choDI mAtra maithunamAM adhyavasAya hoI strInA mukhamAM-kAkhamAM-strIcihnamAM tRpti vagara puruSacihnane nAMkhIne ghaNA kALa sudhI nizcaLa banI marelAnI mAphaka rahe che. vAraMvAra cakalo jema cakalI upara caDhe, tema strI upara caDhe che ane tethI thayela baLanA kSayavALo vAjIkaraNone (vIryanI vRddhi karanAra auSadha, davA vagerethI vIryanI vRddhi karavI te) upayogamAM le che. ahIM zrAvaka atyaMta pApothI DaranAra hoI brahmacarya pAmavAne icchuka hovA chatAM, jyAre vedanA udayane nahi sahana karanAra hoI brahmacaryanuM pAlana nathI karI zakato, tyAre vedanI vedanAne mAtra upazamana karavA mATe svastrIsaMtoSa Adi vratane svIkAre che. maithuna mAtrathI pApanA upazamano saMbhava hoya che. te anaMgakrIDA-kAmatIvrarAga to arthathI tyAga karela che. tenA sevanamAM koI phAyado nathI. paraMtu ulaTo baLakSaya Adi anartha ane rAjyasmA Adi (TI.bI. vagere) rUpa rogo-doSo pedA thAya che. A pramANe pratisiddhanA AcaraNathI bhaMga-niyama abAdhita rAkhavAthI abhaMga che, mATe A baMne aticAra rUpa che. pAMcamA vratanA pAMca aticAro(1) dhana-dhAnya saMkhyA (pramANa) atikrama, (2) kSetra-vAstu saMkhyAtikrama, (3) rUpya-svarNa saMkhyAtikrama, (4) go-manuSya Adi saMkhyAtikrama, ane (5) kukhya saMkhyAtikrama,-ema pAMcamA vratanA pAMca aticAro che. dhana-dhAnya AdinuM jAvajIva sudhI ke cAturmAsa Adi kALa sudhI je parimANa grahaNa kareluM che, tenA ullaMghana rUpa A aticAro che. A aticAro sAkSAt grahaNa karelI saMkhyAnA atikramarUpa nathI, paraMtu baMdhana (moTA moTA so so maNanA ekeka sATA rUpa mUDhA bAMdhavA vagere), yojana (Asanna kSetra AdinI sAthe ekatA karavA rUpa saMyojana), dAna (adhikane strI-putra AdinA nAme caDhAvIdevA rUpa dAna), garbha (garbhasthAnanI gaNanA nahi karavAthI) ane bhAva (rUpAntara banAvavAthI) rUpa pAMca hetuothI potAnI buddhithI vratabhaMga nahi karanArane ja aticAro che. Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare (1) dhana-dhAnya saMkhyAtikrama-dhAnyanA baMdhanathI saMkhyAtikrama. jema ke-dhana-dhAnyanA parimANa karanArane koIpaNa labhya (leNuM) athavA bIjuM dhana-dhAnya Ape che ane te vratabhaMganA bhayathI cAra mAsa Adi mudata bAda grahaNa karanArane athavA dhana-dhAnya AdinuM vecANa karyA bAda grahaNa karIza, AvI bhAvanAthI, rajju AdithI moTA moTA mUDhA bAMdhavAthI, athavA satyaMkAra Adi (amuka vastu mAre kharIdavI ja che, ema darzAvavAne khAtrI mATe je prathama kAMI bahAnuM ApavAmAM Ave te AdithI) rUpa baMdhanathI svIkAra karIne tenA ghare ja sthApana karanArane A aticAra che. 390 (2) kSetra-vAstu saMkhyAtikrama-kSetra-vAstunA saMyojanathI kSetrAntara vAstu aMtarane meLavavAnI apekSAe grahaNa karela saMkhyAtikrama rUpa aticAra thAya che. tyAM kSetra athavA ghara vagere vAstunuM eka-be Adi pramANa karyuM hoya chatAM adhikanI icchA thatAM, sAthenA pUrvanA kSetra Adi najIkanA te kSetra-ghara laIne pUrvanI sAthe tene eka karavA-AMtaruM dUra karavA mATe vADa-bhIMta AdinuM AMtaruM kADhIne be-traNanuM eka ja saLaMga ghara-kSetra banAvanArane vratanI apekSA hoI, kathaMcit viratino bAdha thavAthI aticAra che. (3) rUpya-suvarNa saMkhyAtikrama-rUpA-sonAnA dhanathI grahaNa karela saMkhyAno atikrama. jema ke-koIe paNa cAturmAsa Adi avadhithI rUpya AdinI saMkhyA karela che. khuza thayela rAjA Adi taraphathI pramANathI adhika maLela che te jyAre vratabhaMganA bhayathI prajA AdinA nAme caDhAvI de che athavA bIjAne ApI mUke che, temaja avadhi pUrNa thayA pachI huM laI jaIza-evI bhAvanAthI Ape che, mATe vratanI apekSA hoI, kathaMcit viratinA bAdhathI aticAra che. (4) go-manuSya Adi saMkhyAtikrama-go-manuSya AdinI garbhanI apekSAe saMkhyA(pramANa)no atikrama. jema ke-koIe paNa saMvatsara Adi aviSe dvArA dAsa-dAsI Adi dvipada, temaja gAya-bheMsa Adi catuSpadanuM parimANa kareluM che. saMvatsara Adi avadhinA madhyamAM ja prasUti thatAM adhika dvipada-catuSpada Adi bhAvanI apekSAe vratabhaMga thAya ! AvA vratabhaMganA bhayathI keTaloka kALa gayA bAda garbhAdhAna karAvanArane garbhastha dvipada-catuSpada AdinI vidyamAnatAthI apekSAe vratabhaMga hovAthI aticAra che. (5) kuSya saMkhyAtikrama-kuppa eTale sonA-rUpA sivAyanI tamAma gharavakharI jo pramANathI adhika vadhI jAya, to saMkhyA-niyama sAcavavAne be vADakIo bhAMgI eka moTo vADako karAvavo, nAnI tapelIo badalIne moTAM tapelAM karAvavAM ane thALIo badalIne thALa karAvanArane paryAyAntara banAvavAthI saMkhyApUraNanI apekSAe, svAbhAvika saMkhyAno bAdha hovAthI apekSAe bhaMgAbhaMga rUpa aticAra che. A pramANe aNuvratonA pAMca pAMca aticAro saMkSepamAM kahela che. digparimANa vratanA aticAro (1) urdhvapramANAtikrama, (2) adhaHpramANAtikrama, (3) tiryaMmpramANAtikrama, (4) kSetravRddhi, ane (5) smRtibhraMza-A pramANe pAMca prathama guNavratanA aticAro che. 0 (1) urdhvapramANAtikrama-uMce girazikhara AdimAM be yojana Adi dvArA grahaNa karela parimANathI anAbhoga Adi kAraNe adhika gamana, te 'urvAdik pramANatikrama' kahevAya che. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 sUtra - 27, sanamaH zira : 0 (2-3) tiryadiphapramANatikrama-adhodizAmAM bhoMyarA vageremAM ane pUrva Adi cAra dizA rUpa tiryadizAmAM vivalita niyamita pramANathI adhika javuM, te aticAra che. 0 (4) kSetravRddhi- divratanA viSaya rUpa nAnA pUrva Adi deza rUpa kSetrane pazcima Adi kSetrAntaranA parimANanA prakSepa dvArA lAMbu karavuM-moTuM karavuM, te kSetravRddhi. jema ke-pUrva ane pazcima dizAnuM-pratyekanuM so jojanagamananuM parimANa karela che. te parimANa karanAro, prayojana utpanna thaye chate eka dizAmAM 99 jojana sthApIne bIjI dizAmAM 101 jojananuM parimANa kare che. A banne prakArathI 200 jojananuM parimANa akhaMDa che. AvI rIte eka jagyAe kSetrane vadhAranArane vratanI apekSA hovAthI cotho aticAra che. (5) smRtibhraMza-so jojana javAnuM pramANa karyA bAda, jatI vakhate ati vyAkuLatAthI, pramAdathI ke matinI apaTutAthI bhUlI jAya ke-meM 50 jojana pramANa karyuM che ke 100 jojana? ema zaMkA paDatAM jo 50 thI paNa upara adhika gamana kare, to A sApekSatAthI pAMcamo aticAra lAge ane nirapekSatAthI 100 jojana uparAMta jatAM aticAra nahi paNa vratano bhaMga ja thAya. tethI svIkRta vratanuM vAraMvAra smaraNa karavuM joIe sarva anuSThAnanuM mULa smRtiupayoganI jAgRti che. [mRtibhraMza ke anAbhogathI jo pramANano atikrama thAya to jJAna thayA bAda te doSathI pAchA haThavuM joIe, AgaLa na javuM joIe ane bIjAne paNa nahi mokalavo joIe. tIrthayAtrA Adi dharma nimitte niyamita kSetrathI upara javuM-mokalavuM vagere kriyAmAM doSa nathI, kema kedhanaprApti Adi aihika phaLa mATe ja adhika gamanano niyama che.]. bIjA guNavratanA pAMca aticAro(1) sacitta, (2) sacittaprattibaddha (3) saMmizra, (4) abhiSava, ane (5) duSpakva AhAra - ema bIjA vratanA pAMca aticAro che. 0 (1) sacitta-cetananI sAthe varte te sacitta. jeNe sacittano tyAga athavA parimANa karela che. anAbhoga Adi kAraNe sacitta athavA pramANathI uparAMta adhika sacitta khAnArane sacitta AhAra rUpa pahelo aticAra che. 0 (2) sacittapratibaddha-sacitta vRkSa vagerenI sAthe saMbaMdha dharAvanAra guMda vagerenuM ane pAkAM phaLo vagerenuM (ThaLiyA-goTalI vagere sacetana padArthathI yukta evAM bora-kerI vagere pAkA phaLo, temaja sacitta bIja (ThaLiyA)vALAM khajura vagerenuM) anupayoga AdithI bhakSaNa karavuM, e sAvadya AhAranI pravRtti rUpa hoI sacitta AhAratyAgIne aticAra che. athavA sacitta hovAthI ThaLiyA Adi rUpa bIjane choDIza ane acitta hovAthI kevaLa uparano bIjo bhAga (garbha) huM khAIza, AvI buddhithI phaLAdine mukhamAM nAMkhanAra saciratyAgIne sacittapratibaddha AhAra rUpa bIjo aticAra che. 0 (3) sacittamizra saMmizna-jaLa aDadhuM UnuM hoya ane aDadhuM ThaMDu hoya, eTale ke- eno keTaloka bhAga sacitta hoya ane keTaloka bhAga acitta hoya tevA jaLa vagere, Adu-dADama-bIjorA-cIbhaDA vagere, sacitta padArthathI mizrita pUraNa vagere, temaja talathI mizrita javAnA, e saMmizra kahevAya che. tenuM anAbhogaatikrama AdithI bhakSaNa karavuM paNa aticAra che. athavA sacitta avayavanA saMbhavavALA AkhA athavA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 tattvanyAyavibhAkare ardhadANA sahita hovAthI, temaja daLelo tUrtano loTa "A acitta che-AvI buddhithI AhAra-saMmizrAhAra vratanI apekSA hoI aticAra che. ema trIjo aticAra che. 0 (4) abhiSava-dArU mAtra, sauvIraka Adi (vicitra kAMjI, rAba Adi) unmAdaka koIpaNa jAtanA eka dravya ke vividha dravyonA mizraNathI utpanna thatAM madirA vagere pravAhI ane vRSyadravyano (vIryanI vRddhi karanAra auSadha-vanaspati-aDada Adi dravyano) upayoga sAvadya AhAranA tyAgIne cotho aticAra che. 0 (5) duSpaphavAhAra-aDadhA raMdhAyelA bhuMjAyelA) pauMA-cokhA-caNA-java-ghauM-jADA mAMDA, kAkaDI Adi, kAcAM zAka, phaLa Adi A lokamAM hAni karanArA che. jeTalA aMze sacitta che, teTalA aMzathI paralokane paNa haNe che-hAni kare che. pauA Adi kAcA-pAkA hoI kAcA bhAgamAM sacetana avayava hoya che. pAkA bhAgamAM acetana avayava hoI khAnArane pAMcamo aticAra che. A pAMca aticAro bhojananI apekSAe choDavA joIe. bhoga-upabhoganA utpAdaka vyApAranI apekSAe to 15 aticAro zrI dharmasaMgraha Adi graMthothI jANI levA. AThamA anarthadaMDaviramaNa vratanA pAMca aticAro(1) kaMdarpa, (2) kIku, (3) bhogabhUritA, (4) saMyukta adhikaraNatA, ane (5) mukharatA,-ema pAMca aticAro trIjA guNavratanA che. 0 (1) kaMdarpa-eTale kAma. te rUpa hetuthI janya athavA kAmathI pradhAnatAvALo vANIno vilAsa, te upacArathI kaMdarpa samajavo. te rAga-moha Adi vikArane uttejana karanArI hAsya Adi vacana rUpa kriyA rUpa che, ema samajavuM. ahIM evI sAmAcArI che ke-potAne ke pArakAne mohane pragaTa karanAruM vAkya zrAvake bolavuM na joIe, to pachI aTTahAsya to kalpe ja kyAMthI ? je hasavAnuM che, te hAsya mAtra pramAdathI karanArane aticAra rUpa che. 0 (2) kaumucya-kulucapaNuM e ja kaumucya. arthAt stana-bhavAM-AMkha-oTha-nAka-hAtha-paga-mukhanA vikAro dvArA je ceSTA kare che, te kukuca kahevAya che. ahIM 'kutu" e nipAta avyayakutsA-niMdA arthamAM che. kutkacano bhAva eTale kriyA kaukucya kahevAya che. arthAt aneka prakAranI bhAMDa-viTanI vikArI vicitra kriyA athavA kaukucya eTale kutsita-niMdita evo kuza eTale saMkoca Adi vikArI kriyAvALo teno bhAva kaumutrya kahevAya che. bIjAo hase che, potAnI laghutA thAya che, tevuM zrAvakane bolavuM ke karavuM kalpatuM nathI. vaLI pramAdathI te prakAre AcaratAM aticAra lAge che. 0 (3) bhogabhUritA-bhoga (gya) ane upabhoga (gya) je snAna-pAna-bhojana-caMdana-kaMku-kesarakasturI-vastra-AbharaNa AdinuM potapotAnA kuTuMbane vAparavAnI apekSAe adhikapaNuM, te "bhogabhUritA' kahevAya che. bhoganI adhikatA pramAdaviSa? Atmaka hoI pramAda Acaritano aticAra che. jo lobhathI upabhogayogya tela AdinI adhikatA hove chate bIjA loko tela Adine mAgIne taLAva AdimAM snAna AdimAM pravRtti kare che, tathAca anarthadaMDa evaM porA vagerenI hiMsA paNa adhika thAya ! paraMtu tAMbUla AdimAM Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sakSama: niH 393 paNa vikalpa che. vaLI A pramANe kalpatuM nathI. tyAM upabhogamAM kayo zAstrokta vidhi che ? tenA javAbamAM pahelAM snAnanI icchAvALAe to gharamAM snAna karavuM joIe. jo tyAM sAmagrI na hoya, to tela-AmaLA vagere mAthAmAM nAMkhI, te tamAmane khaMkherI, taLAva AdinA kinArA upara besI gALelA pANIthI khobe khobe snAna kare che. gharamAM paNa snAna-bhojana-tAMbUla-puSpa Adi gharavakharInI alpatA guNakAraka che tathA je puSpa AdimAM kuMthuA Adi jaMtuo pedA thAya che teno parihAra kare che. A pramANe saghaLe ThekANe samajavuM. 0 (4) saMyukta adhikaraNatA-adhikaraNa eTale jenA dvArA naka Adino adhikArI bane. jema kekhAMDaNIo-khAMDaNI Adi saMyukta eTale bIjA adhikaraNa sAthe joDela te saMyukta adhikaraNa. jema keukhalanI sAthe muzala (sAMbeluM), haLanI sAthe phaLuM, gADAnI sAthe dhoMsarI ane dhanuSyanI sAthe bANa ityAdi rUpa saMyukta adhikaraNa teno bhAva, te 'saMyukta adhikaraNatva' kahevAya che. A saMyukta adhikaraNatva hisrapradhAna nAmaka anarthadaMDanA vratavALAne aticAra che. ahIM paNa saMpradAyaparaMparA che ke-zrAvake saMyukta (sajja karelA) zakaTa Adi adhikaraNo nahi rAkhavA joIe, kema ke-saMyukta adhikaraNa game te mANasa vagara rajAe sahelAIthI laI jaI zake ! jo aMgo chUTA chUTA rAkhyA hoya, to bIjAne sukhapUrvaka vArI zakAya ! A pramANe cotho aticAra jANavo. 0 (5) maukharya-mUkharatA-jyAM-tyAM mukha nAkhanAro ke atizaya mukhavyApArane karanAro, te mukhara kahevAya che. teno bhAva te mukharatA-vAcALatA-dhRSTatA sarakhuM-sabhyatA vagaranuM-saMbaMdhazUnya bahu pralApa mAtra maukharya che. A pApa upadeza rUpa anarthadaMDatyAgIne aticAra che, kema ke-atizaya vAcALatA hoye chate pApa upadezano saMbhava che. apadhyAnathI Acarita vratamAM to anAbhoga Adi dvArA apadhyAnamAM pravRtti. A pramANe guNavratanA aticAro che. prathama zikSAvrata rUpa sAmAyikatvanA pAMca aticAro che. (3) yogadupraNidhAna, (4) smRti anavadhAraNa, (6) anAdara,-ema prathama zikSAvratanA pAMca aticAro che. vaLI yogadupraNidhAna traNa prakAranuM che. jema ke-(1) kAyadupraNidhAna, (2) vacodupraNidhAna, ane (3) manodupraNidhAna. (1) kAyadupraNidhAna-kAyAne pApavyApAramAM pravartAvavI, temaja zarIranA hAtha-paga vagere avayavonuM upayogarahitapaNe pravartana karavuM, te 'kAyadupraNidhAna' che. (2) vacanadupraNidhAna-varNa tathA saMskAra e baMnethI rahita, temaja jemAMthI artha na nIkaLe tevI vANI bolavI, tathA zabda-saMskAra ane artha vinAnI hAnikAraka capaLa bhASA bolavI, te 'vAcikadupraNidhAna' che. (3) manodupraNidhAna-krodha-lobha-droha-abhimAna-irSyA Adi ane kAryanI tatparatAthI thayela utAvaLa, ityAdi mAnasika azubha-duSTa vyApAra, e 'manodupraNidhAna' kahevAya che. (4) smRti anavadhAraNa-sAmAyika karavAnA samayanA viSayavALI smRtinuM athavA prabaLa pramAdanA yogathI meM sAmAyika karyuM che ke nahi ?-A pramANenI smRtinA nizcayano abhAva, evaM smaraNanA abhAva rUpa aticAra che, kema ke-mokSanA anuSThAno smRti-upayoga rUpI mULavALAM che. ema cotho aticAra jANavo. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 tattvanyAyavibhAkare (5) anAdara-sAmAyika karavAmAM utsAha na rAkhavo te. arthAt sAmAyika karavAno samaya thayo hoya chatAM tene vize pravRtti na karavI. athavA to jema-tema karIne tarata ja sAmAyika pAravuM. ema pAMcamo aticAra che. zaMkA - kAyaduppaNidhAna Adi hoye chate sAmAyikanI niSphaLatA hoI sAmAyikano abhAva thAya ! aticAra to te sAmAyikanI malinatA rUpa hoya che. Ama sAmAyikano ja abhAva hoya chate A aticAra kevI rIte? kema ke - bhaMga rUpa ja A badhA che, aticAra rUpa nathI. samAdhAna - anAbhoga AdithI kAyaduppaNidhAna AdinuM aticArapaNuM aduSTa che. zaMkA - "dvividha-trividhena - A pramANe sAvadya vyApAranuM pratyAkhyAna "sAmAyika kahevAya che. tyAM kAyaduSmaNidhAna Adi nimitte pratyAkhyAnano bhaMga thavAthI sAmAyikano abhAva che. te sAmAyikanA bhaMgathI pedA thayela prAyazcita karavuM joIe. manodumbraNidhAna azakya parihAravALuM che, kema ke -mana asthira che ethI sAmAyikanA svIkAra karatAM asvIkAra ja zreyaskara che. kahyuM che ke - "avidhithI karavA karatAM nahi karavuM uttama che. kema, barobara che ne? samAdhAna - nA, barobara nathI, kema ke - sAmAyika dvividha-trividhathI svIkArela che. tyAM mana, vacana ane kAyA vaDe sAvagha karUM nahi-karAvuM nahi, ema cha pratyAkhyAna che. AmAMthI koI eka pratyAkhyAnano bhaMga thavA chatAM paNa bAkInAno (pAMcano) sadUbhAva (vidyamAnatA) hovAthI, micchAmi dukkaDaMthI manoduppaNidhAna mAtranI zuddhi thavAthI sAmAyikano atyaMta sarvathA abhAva nathI. AvI ja rIte sarvavirati sAmAyikamAM paNa svIkArela che, kAraNa ke - guptibhaMgamAM (manoduSmaNidhAna AdimAM) micchAmi dukkaDuM prAyazcita kaheluM che, mATe svIkAra karatAM asvIkAra moTo zreyaskara nathI. vaLI aticAravALA paNa anuSThAnathI zuddhinA lakSya dvArA-abhyAsa dvArA kALe karIne niraticAra anuSThAna thAya che, ema AcAryabhagavaMto kahe che. bAhyo-Itaro paNa kahe che ke-"abhyAsa e kharekhara karmomAM kuzaLatA arpe che. eka vAra paDavA mAtrathI pANInuM biMdu paNa zilA uparathI nIce jatuM nathI. vaLI avidhithI karavA karatAM nahi karavuM sAruM che, ema paNa bolavuM vyAjabI nathI, kema ke-e vacana usUtravacana che, ema sarvajJo kahe che. dharmAnuSThAna nahi karavAthI moTuM prAyazcita che ane avidhie karavAthI laghu prAyazcita che. athavA bIjAnA guNomAM doSa Aropa karavAnA svabhAvavALA lokonuM guNa upara doSanA AropaNagarbhita vacana che. dharmAnuSThAna niraMtara karavuM joIe, paNa te mATe sarva zakti dvArA vidhimAM prayatna karavo joIe. A ja zraddhALu samyakatvazALI jIvanuM lakSaNa che. dazamA dezAvakAzika vratanA pAMca aticAro(1) prakhyaprayoga, (2) preSaAnayanaprayoga, (3) zabdAnupAtana, (4) rUpAnupAtana, ane (5) pudgalapreraNa (pa). ema bIjA zikSAvratanA pAMca aticAro che. 0 (1) zreSyaprayoga-nokara vagerene niyamita kSetranI bahAra kArya mATe mokalavAM. potAne javAmAM divasa-prahara-muhUrta Adi pramANavALA dezAvakAzika vratano bhaMga thAya, mATe bIjAone mokalavAM. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, sakSama: ni: 395 gamana-Agamana Adi vyApArathI thayela jIvahiMsA na thAo ! AvA abhiprAyathI te vrata bolAya che. te jo svayaM karela ke bIjA pAse karAvela hoya, to koI phaLamAM vizeSa nathI. ulTuM pote javAmAM IryApathanI vizuddhithI phAyado che, bIjAne to anipuNatA hovAthI IryAsamitinA abhAvamAM doSa che. ema pahelo aticAra che. 0 (2) preSyAnayanaprayoga-niyamita kSetranI bahAra rahela sacetana Adi dravyo nokara mAraphate ISTa kSetramAM maMgAvavA. pote javAmAM to vratano bhaMga thAya, bIjA pAse maMgAvavAmAM bhaMga nathI, AvI buddhi dvArA jyAre sacetana Adi dravya maMgAve che, tyAre aticAra che. 0 (3) zabdAnupAtana-chIMka-khAMsI-khoMkhAro Adi zabdo kAnamAM utAravA. jemAM ke-jeNe potAnuM ghara, vADo, killo AdithI parimita bhUmipradezano abhigraha karela che, evo AtmA prayojana utpanna thatAM, niyamita kSetrathI bahAra vratabhaMganA bhayathI pote javA asamartha ane bahAra rahelane bolAvavA asamartha hoto, vADa, killA AdinI najIka Ubho rahIne khAMsI-khoMkhArA Adi zabdone jene bolAvavAno che tenA kAnamAM pADe che ane te, te zabdonA zravaNathI tenI pAse Ave che. Avo zabdAnupAtana nAmavALo aticAra samajavo. 0 (4) rUpAnupAtana-rUpa eTale zarIra saMbaMdhI AkAra, utpanna prayojanavALo zabdanuM uccAraNa nahi karato. jene bolAvavAno che tenI najaramAM aMgo batAve che ane tene jovAthI te tenI pAse Ave che, eTale svIkArelI maryAdA bahAra rahelI vyaktine bolAvIne kAma karavAnuM hoya tyAre A aticAra lAge che. 0 (5) pudgalapreraNa-pudgalo eTale paramANuonA samudAyathI pedA thayelA bAdara pariNAmane pAmelA DhephAM vagere pudgalonuM pheMkavuM. viziSTa dezano abhigraha hove chate kAryArthI paraghera javAno niSedha hovAthI, jyAre bIjAone jaNAvavA mATe DhephAM vagerene pheMke che, te paDatAMnI sAthe tUrta ja teo tenI pAse doDatAM Ave che. tyAra bAda teone kAryamAM joDanArane pote nahi janArane paNa aticAra lAge che. ema pAMcamo aticAra lAge che. ahIM pahelAnAM be aticAro, vizeSa utpanna thayela zabdonA artha jaNAvanArI zakti athavA viziSTa saMskArarahita buddhi hoI, sahasAkAra AdithI lAge che. chellA traNa aticAro mAyAmAM tatparatAnA kAraNe aticAra lAge che. ema viveka samajavo. ahIM divratanuM saMkSepakaraNa, aNuvrata AdinA saMkSepakaraNanuM upalakSaNa-sUcana che, kema ke - aNuvratono paNa saMkSepa avazya kartavya che ema samajavuM. zaMkA - saghaLe sthAne divratanA saMkSepakaraNanA aticAro saMbhaLAya che, jyAre bIjA vratonA saMkSepakaraNanA aticAro saMbhaLAtA nathI, to bIjA vratonuM saMkSepakaraNa 'dezAvakAzika' vratarUpe kahevAya che te kevI rIte ? samAdhAna - prANAtipAtAdi viramaNa rUpa bIjA vratonA saMkSepakaraNomAM vadhu-baMdha Adi rUpa ja aticAro che, jyAre digdatanA saMkSepakaraNamAM to kSetra saMkSipta karela hovAthI preSyaprayoga Adi aticAro che ane bhinna aticArono saMbhava hovAthI divratanuM saMkSepakaraNa dezAvakAzika rUpe sAkSAt kahela che. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 tattvanyAyavibhAkare agiAramA pauSadhopavAsa vratanA pAMca aticAro(1) apratyutvezyApamRca saMstAra, (2) apratyutvezyaamRtapracAdAna, (3) apratyutyekSyApramUjayacahAna, (4) anAdara, ane (5) amRti, A pramANe trIjA zikSApada vratanA aticAro che. 0 (1) apratyupreSyApamRjayaca saMstAra: pauSadhavratadhArI vaDe darbha-ghAsa-kAMbala-vastra Adi rUpa saMstAra kahevAya che. saMskAra zabda zavyAno grAhaka che. tyAM zavyA eTale zayana athavA sarvAgINa vasati, aDhI hAthapramANavALo saMthAro. te saMskAra joI ane pramArjIne vAparavo joIe. pratyupekSaNa eTale AMkhathI jovuM ane pramArjana eTale rajoharaNa, vastranA cheDA vagerethI pramArjavuM. have joyA vagara ane pramAryA vagara saMthAro vApare che tyAre pauSadhavratamAM aticAra lAge che. ema pahelo aticAra jANavo. 0 (2) apratyekSyAprasRjayacadAnaM - joyA vagara ane pramAryA vagara prahaNa eTale daMDobAjoTha-pATa-pATalA vagerenuM levuM te paNa daMDa AdinA nikSepa-mUkavAnuM upalakSaNa (sUcaka) che, tethI baMne paNa joI-pramArjIne karavuM joIe. joyA vagara ane pramAryA vagara daMDa AdinuM levuM ane mUkavuM, e bIjo aticAra che. 0 (3) apratyuprekSyAprasRjyacahAnaM-joI, pramArjIne mela-mUtra-lIMTa-vaDInIti-laghunIti-azuci Adino tyAga, te joI-pramArjIne cokhI jagyA AdimAM karavo joIe. joyA vagara-pramAryA vagara mela Adino tyAga, e trIjo aticAra jANavo. ahIM pratyuprekSaNathI duSpatyuprekSaNa jema-tema jovuM ane apramArjanathI duSpamArjana jema-tema pramArjavuM, ema samajavAnuM che. nam rUpa avyayano artha kRtsA paNa dekhAto hoI jema kutsita brAhmaNa abrAhmaNa kahevAya che, tema kutsita jema-tema jovuM-pramArjavuM, e apratyuprekSaNa-apramArjana kahevAya che. 0 (4) anAdara-pauSadhavratanA svIkAramAM ane karavAmAM utsAhano abhAva, e anAdara' kahevAya che. Ama cotho aticAra jANavo. 0 (5) amRti-pauSadhavratanA svIkAraviSayavALA ane pauSadhavratanI kartavyatAviSayaka smaraNano abhAva, te pAMcamo aticAra che. atithisaMvibhAga rUpa bAramA vratanA cothA-zikSApada vratanA pAMca aticAro(1) sacittamAM sthApana, (2) sacittasthagana, (3) matsarabhAva, (4) kALalaMgha (atikrama), ane (5) anya apadeza. 0 (1) sacittanikSepa - acetana evA pRthvI, kAcA pANIthI bharelA ghaDA, cUlA, java, ghauM Adi dhAnya vagere upara, sAdhune ApavA yogya bhojana AdinuM nahi ApavAnI buddhithI mAyAthI mUkavuM, te pahelo aticAra che. 0 (2) sacittasthagana-sacitta-kaMdamULa-pAMdaDAM-phUla-phaLa AdithI pUrvokta tathA prakAranI buddhithI annamodaka khAjAM vagere caturvidha AhAra DhAMkavA, te bIjo aticAra. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28, sakSama: ni: 397 0 (3) matsa2-kopa. jema ke - sAdhuo dvArA yAcanA thatAM kopa kare che, (kopathI) mAgelI cIja hovA chatAM Apato nathI. athavA koI yAcita nirdhane paNa ApeluM dAna joIne, zuM AnAthI paNa huM hIna chuM ? AvI rIte adekhAIthI Ape che. ema trIjo aticAra jANavo. 0 (4) kALalaMdha - kALanuM eTale ahIM sAdhune ucita bhikSA samayanuM ullaMghana. ahIM Avo bhAva che ke - nyUna athavA adhika kALane jANI sAdhuo vaho2ze nahi ane te sAdhuo jANaze kharA ke - 'A ApI rahyo che.' AvA vikalpathI dAna mATe sAme javuM, te cotho aticAra che. 0 (5) anyApadeza - anya eTale parasaMbaMdhI, A goLa-khAMDa vagere che, Avo apadeza (lakSyasvarUpanuM AcchAdAna) karIne je chaLa karavuM te. ahIM Avo bhAva che ke - 'A pArakuM che, tethI sAdhuone apAya nahi.' AvuM sAdhuone rUbarUmAM bhaNavuM. sAdhuo jANe ke - jo A bhojana Adi AnuM che, to amane kevI rIte te na Ape ? A pramANe sAdhuo upara vizvAsa besADavA mATe athavA A dAnathI mArI mAtA vagerene puNya ho ! AvuM bolavuM te pAMcamo aticAra che. A pramANenA aticAro 'A bhogathI (jANIne) paNa karAtA aticAro ja hoya che.' A pramANe zrI upAsakadazAMgasUtra TIkA (vRtti) kahe che. zrI dharmabiMdu, zrI yogazAstranI TIkA AdimAM to jyAre anAbhoga Adi athavA atikrama Adi vaDe A badhAne Acare che, tyAre aticAro che, anyathA to bhaMgarUpa ja che. Ama saMkSepamAM vicArela che. zabdavistAra to bIjA graMthothI jANo. asyotkRSTAM sthitimAha utkarSato dezonapUrvakoTiM yAvatsthitikamidam / 18 / utkarSata iti / garbhastho hi kila navamAsAn sAtirekAn gamayati, jAto'pi cASTau varSANi yAvad viratyanarho bhavati tata UrdhvaM dezaviratiM pratipadya pUrvakoTiM jIvati tata uktaM dezoneti, kiJcidUnavarSanavakalakSaNena dezenonetyarthaH / yatidharmAsamarthasyAgAriNa iyaM dezaviratirbhavati / atrastho jIvo'pratyAkhyAnakaSAyacatuSkamanuSyatrikAdyasaMhananaudArikadvayabandhavyavacchedAtsaptaSaSTerbandhakaH / apratyAkhyAnakaSAyAcatuSkanaratiryagAnupUrvIdvayanarakatrikadevavaikriyadvayadurbhagAnAdeyAyazorUpasaptadazaprakRtInAmudayavyavacchedAtsaptAzItervedayitA, zatasattAkazca bhavati // aSTatriMzadadhika dezavirati guNasthAnakanI utkRSTa sthita bhAvArtha - utkRSTapaNAe dezonapUrvakoDa paryaMtanI sthitivALuM dezavirati guNasthAna che. 1. varSANAmaSTAnAmadho varttamAnAnAM paribhavakSetratvena dezatassarvato vA caraNapariNAmo na bhavati, SANmAsikAnAM vajrasvAminAM caraNapratipattistvAzcaryabhUtA kAdAcitkIti bodhyam // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 tattvanyAyavibhAkare vivecana - kharekhara, garbhamAM rahelo jIva adhika divasAdi sahita nava mahinAo pUrA kare che. tyAra bAda janmelo chatAM ATha varSo sudhI viratine ayogya kahevAya che. (ATha varSanA nIce vartatA jIvo paribhAvakSetra rUpa hoI dezathI ke sarvathI cAritrapariNAmo thatA nathI. cha mahinAvALA vajasvAmInI cAritrapariNAmanI prApti AzcaryabhUta hoI ApavAdika gaNAya che ema samajavuM.) ATha varSa pachI dezaviratine svIkArI pUrvakroDa varSa paryata jIve che, tethI kahyuM che ke - "dezonapUrvakroDanI sthitivALuM kAMIka nyUna varSavALA nava varSasvarUpa "dezona'no artha karavo. sAdhudharma pratye asamartha gRhasthane dezavirati hoya che. 0dezavirati guNasthAnamAM rahelo jIva, apratyAkhyAna nAmanA cAra kaSAyo, manuSyAtrika, "prathama saMghayaNa, 10audArikAddhika, ema dazanA baMdhano vyavaccheda hovAthI 67 karmaprakRtiono baMdhakartA che. 0 apratyAkhyAna nAmanA cAra kaSAya, nara AnupUrvI, tirya, AnupUrvI ema be, narakatrika, 124patri, 14 vaiyani-, 15 , 16manAiya, 172-yaza, mema 17 pratimonA yano vyavaccheda hovAthI 87 karmaprakRtionA udayavALo kahevAya che. 0138 karmaprakRtiono sattAvALo A jIva che. adhunA SaSThaM guNasthAnaM nirUpayati saMjvalanakaSAyamAtrodayaprayuktapramAdasevanaM pramattasaMyataguNasthAnam / pramAdAzca madirAkaSAyaviSayanidrAvikathAnAmAnaH paJca / dezaviratyapekSayA'tra guNAnAM vizuddhiprakarSo'vizuddhyapakarSazca, apramattasaMyatApekSayA tu vizuddhyapakarSo'vizuddhiprakarSazca / etadantarmuhUrtamAnamiti kecit / pUrvakoTi yAvadityanye / 19 / __ saMjvalaneti / yo hi sarvasAvadyebhyassamyaguparato'pi kevalasaMjvalanakaSAyasya tIvrodayAnmadirAdipaJcavidhapramAdeSvanyatamaM sarvAnvA'ntarmuhUrta sevate tasyedaM guNasthAnamityarthaH, antarmuhUrtAdupari sapramAdazcet tasmAdadhaH patanameva syAt, pramAdarahitazcedapramattaguNasthAnamArohati / ke te pramAdA ityatrAha-pramAdAzceti / dezavirataguNApekSayaitadguNAnAM vizuddhiprakarSo'zuddhyapakarSazca, apramattasaMyataguNApekSayA tu viparyayaH, evaM sarvaguNasthAneSu bhAvyamityabhiprAyeNAha-dezaviratyapekSayeti / asya sthitau matabhedaM darzayatyetaditi, parato guNasthAnAntaragamanAt maraNAdveti bhAvaH, jaghanyatastvekassamayastadUrdhvaM maraNabhAvenAdhogamanAditi / aSTavarSonAM pUrvakoTi yAvadutkarSataH pramattatA syAditi keSAJcinmatamAdarzayati-pUrvakoTimiti / SaSThasaptamayordezonapUrvakoTiM yAvatsthitervyavasthA bhagavatIsUtre tvevaM-pramattApramattaguNasthAne pratyekamanta Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, sama: vira: 399 muhUrtapramANe eva, te ca paryAyeNa jAyamAne dezonapUrvakoTiM yAvadutkarSeNa bhavataH, mahAnti cApramattApekSayA pramattAntarmuhUrtAni kalpyante, evaM cAntarmuhUrtAnAM pramattAddhAnAM melane dezonapUrvakoTIkAlamAnaM bhavatIti dRzyate / atra jIvaH pratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSkavyavacchedAtriSaSTerbandhakaH / tiryaggatitiryagAyurnIcairgotrodyotapratyAkhyAnarUpASTaprakRtyudayavyavacchedAdAhAraka dvayodayAccaikAzItervedayitA, aSTatriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // have chaThThA pramattasaMvata guNasthAnanuM varNanabhAvArtha - saMjavalanakaSAyanA mAtra udayathI pramAdanA sevanavALuM "pramatasaMvata guNasthAna', vaLI apramattasaMyatanA guNonI apekSAe to vizuddhino apakarSa ane avizuddhino prakarSa. madirA-kaSAya-viSayanidrA ane vikathA nAmavALA pAMca pramAdo kahevAya che. dezaviratinA guNanI apekSAe ahIMnA guNonI vizuddhino utkarSa ane avizuddhino apakarSa, keTalAka, A guNasthAna antarmuhUrta mAnavALuM che ema kahe che, jayAre keTalAka dezonapUrvakroDamAnavALuM mAne che. vivecana - kharekhara, je saghaLA apAyavyApArothI virativALo chatAM kevaLa saMjavalanakaSAyanA tIvra udayathI madirA Adi pAMca prakAranA pramAdomAM koI eka pramAdane ke saghaLA pramAdone seve che, tenuM A guNasthAna (prathama guNasthAna) kahevAya che. aMtamuhUrtathI upara jo pramAdI thAya, to tethI pramatta guNasthAnathI adhaHpatana ja thAya ! jo pramAda vagarano thAya, to apramatta guNasthAnamAM caDe che. te pramAdo keTalA che? AnA javAbamAM kahe che ke - "pramAdovetti' madirAdi pramAdo pAMca che. dezaviratinA guNonI apekSAe A guNasthAnanA guNonI vizuddhino prakarSa ane azuddhino aprakarSa, apramattasaMyatanA guNanI apekSAe viparyaya arthAt vizuddhino apakarSa ane azuddhino prakarSa, A pramANe saghaLA guNasthAnomAM vicAravuM. AvA abhiprAyathI kahe che ke - "dezavirati apekSayA' ityAdi. 0 A chaThThA guNasthAnanI sthitimAM matabheda darzAve che ke - "etad iti. arthAt chaThThA guNasthAnanA aMtarmuhUrtanA kALa pachI bIjA guNasthAnamAM gamana hoI athavA maraNa hoI utkRSTa aMtarmuhUrtanI sthiti che. jaghanyathI eka samaya che, kemake - tyAra bAda maraNabhAva thAya che athavA nIce guNaThANe jAya che. 0 ATha varSa jUna pUrvakroDa sudhI utkRSTapaNe pramattapaNuM hoya che, ema keTalAkanA matane darzAve che. pUrvakoTi' iti vagere. 1. nanudezaviratAdivatpracuramapi kAlaM na kathaM pramattatvaM bhajeta / yato'ntarmuhUrtameva taditi nizcayaH syAditi cenna, saMklezasthAnApekSaM hi pramattatvaM, saMklezasthAnAni ca saMkhyeyalokAkAzapradezapramANAni, yAvadupazamazreNiM kSapakazreNi vA muni rohati tAvadavazyaM svabhAvAdevAntarmuhUrtaM saMklezasthAneSu sthitvA vizodhisthAnaM yAti tatrApi tAvatkAlameva sthitvA saMklezasthAnaM yAti, evameva nirantaraM parAvRttIH dezonapUrvakoTiM yAvatkarotItyekajIvAzrayeNotkarSato'pyantarmuhUrttamiti bhAvaH // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 tattvanyAyavibhAkare chaThThA ane sAtamA guNaThANAnI dezonapUrvakoTi sudhInI sthitinI vyavasthA zrI bhagavatIsUtramAM to A pramANe che ke - pramatta ane apramatta - ema be guNaThANA, dareka aMtarmuhUrtanI sthitinA pramANavALA ja che. zaMkA-dezavirata AdinI mAphaka pracura paNa kALane kema pramattapaNuM bhajatuM nathI?, ke jethI aMtamuhUrtavALuM ja te guNasthAna che. ema nizcaya che te kevI rIte? samAdhAna-kharekhara, saMkaleza sthAnanI apekSAvALuM pramattapaNuM che ane saMkaleza sthAno asaMkhyAta loka AkAzapradeza pramANavALA che. jyAM sudhI muni upazamazreNi ke kSapakazreNi upara caDato nathI, tyAM sudhI avazya svabhAvathI ja aMtamuhUrta sudhI saMkaleza sthAnomAM rahIne vizodhi sthAnamAM jAya che. tyAM paNa teTalA kALa sudhI ja rahIne saMkaleza sthAnamAM jAya che. A pramANe ja niraMtara parAvartano dezonapUrvakoTi sudhI kare che. ema eka jIvanI apekSAe utkarSathI paNa aMtarmuhUrta pramANavALuM che. te baMne aMtarmuhUrtanI sthitivALAo kramaparyAyathI pedA thanAra che, eTale dezonapUrva pUrvakoTi sadhI vArApharatI pramatta pachI apramatta, apramatta pachI pramatta-ema kramathI parivartano pAmatA baMne hoya che." vaLI apramattanI apekSAe pramattanA aMtarmuhUrto moTA che ema kalpAya che. evaMca apramattanA aMtarmuhUrtone ane pramattanA mahAnuM aMtarmuhUrtonI sAthe meLavatAM pUrvakoTinuM mAna thAya che, ema dekhAya che. 0 pramatta guNasthAnavartI jIva trIjA pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka cAra prakAranA kaSAyanA vyavacchedathI 63 karmaprakRtiono baMdhakartA che. 0 1-tiryaMcagati, ra-tiryaMca Ayu, 3-nIca, gotra, 4-udyota pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka cAra kaSAyo evaM ATha karmaprakRtionA udayano vyavaccheda thavAthI, AhArakaddhikano udaya thavAthI 81 karmaprakRtionA udayavALo che. 0 138 karmaprakRtionI sattAvALo hoya che. etarhi saptamaM guNasthAnamAha saMjvalanakaSAyanokaSAyANAM mandodayataH pramAdAbhAvo'pramattasaMyataguNasthAnam / nokaSAyA hAsyAdayaSSaD vedatrayaJca / antarmuhUrttasthitikamidam / 20 / saMjvalaneti / yatra hi mahAvratI sAdhuH saMjvalanAbhidhakrodhAdInAM kaSAyacatuSTayAnAM nokaSAyANAM navavidhAnAJca mandodayato'tIvravipAkodayena pUrvoditapaJcavidhapramAdarahito bhavati tadapramattatasaMyataguNasthAnamityarthaH / atra naSTAkhilapramAdo mahAvratAdibhiraSTAdazasahasrazIlAGgalakSaSairanvito jJAnadhyAnadhano maunI samyaktvamizramithyAtvAnantAnubandhicatuSTayalakSaNasaptakAtiriktaikaviMzatiprakRtirUpasya mohanIyasya prazamAya kSayAya vA nirAlambanadhyAnapravezaprArambhaM kurute / ke te nokaSAyA ityatrAha-nokaSAyA iti / hAsyAdaya ityAdinA ratyaratizoka bhayajugupsA grAhyAH, vedatrayaJceti, puMstrInapuMsakarUpamityarthaH / sthitimasya guNasthAnasyAhaantariti / jaghanyA tvekaH samayaH / atra vartamAno jIvaH zokAratyasthirAzubhAyazo'sAtavya Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 sUtra - 20-22, sanama: ziraH vacchedAdAhArakadvikabandhAccaikonaSaSTebandhakaH / tathA yadi devAyurapi na badhyate tadASTapaJcAzato bandhakaH / evaM styAnaddhitrikAhArakadvikodayavyavacchedAt SaTsaptatervedayitA, aSTatriMzadadhika zatasattAkazca bhavati / / sAtamA apramattasaMvata guNasthAnanuM varNanabhAvArtha - saMjavalana kaSAya ane hAsya Adi nava nokaSAyonA maMda udayathI pramAdano abhAva, e "apramatasaMyata guNasthAna." nokaSAyanA hAsya Adi che ane traNa-ema nava bhedo che. A aMtarmuhUrtanI sthitivALuM che. vivecana - kharekhara, je guNasthAnamAM mahAvratadhArI sAdhu saMjavalana nAmaka krodhAdi cAra kaSAyonA ane hAsya Adi nava prakAranA nokaSAyanA maMda udayathI tIvra vipAkodayanA abhAvapUrvaka pUrvakathita pAMca prakAranA pramAdothI rahita thAya che, te "apramattasaMyata guNasthAna' evo artha che. ahIM jeno samasta pramAdadoSa naSTa thayo che, mahAvrata Adi aDhAra hajAra zIlAMganA lakSaNothI anvita, jJAna-dhyAnarUpI dhanavALo maunI, samyakatva mizra-mithyAtva-anaMtAnubaMdhI cAra, evaM sAtanA samudAyathI judA ekavIza prakRtirUpa mohanIyanA upazama mATe ke kSaya mATe nirAlaMbana dhyAnamAM pravezano AraMbha kare che. kayA kayA nokaSAyo che ? tenA javAbamAM kahe che ke - "nokaSAya' iti. hAsya Adi ahIM Adi padathI rati-arati-zoka-bhaya-juguptA levAM. 5-strI-napuMsaka rUpa traNa vedo samajavAM. A guNaThANAnI sthitine kahe che ke - "aMta' Iti. arthAt jaghanya eka samaya che, utkRSTa aMtarmuhUrtanI sthiti che. 0 apramatta guNasthAnavartI jIva zoka-arati-asthira-azubha-ayaza-azAtA, ema che karmaprakRtiono vyavaccheda thavAthI, AhArakaTrikano baMdha thavAthI pa9 karmaprakRtiono baMdhakartA che, temaja deva AyuSya na bAMdhe to pa8 karmaprakRtiono baMdhaka che. 0 e pramANe sthAnadvitrika ane AhArakaddhika rUpa pAMcanA udayano vyavaccheda thavAthI chotera karmaprakRtionA udayavALo ane 138 karmaprakRtionI sattAvALo che. idAnImaSTamaM guNasthAnaM pradarzayati sthitighAtarasaghAtaguNazreNiguNasaMkramApUrvasthitibandhAtmakAnAmarthAnAM vizuddhiprakarSAdapUrvatayA nivarttanamapUrvakaraNaguNasthAnam / 21 / sthitighAteti / sthiterghAtaH stokakaraNaM karaNavizeSeNa, evaM rasaghAto'pi, guNAnAM zreNiranantaguNavRddhikaraNam, guNena saMkramaNaM-nayanaM guNasaMkramaH, apUrvAyAssthitelaghutayA bandho'pUrvasthitibandhaH / eteSAM vizuddhivizeSAdidamprathamatayA karaNaM yatretyarthaH / apUrvamabhinava 1. kazcitpramattaH san surAyurbaddhamArabhate bandhaJca samApayati tadA sapta vyavacchidyanta iti bhAvaH / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 tattvanyAyavibhAkare mananyasadRzaM karaNaM sthitighAtarasaghAtaguNazreNiguNasaMkramasthitibandhAnAM paJcAnAM padArthAnAM nirvarttanaM yatra tadapUrvakaraNamiti vyutpatteH // ___ve mAmA gusthaannuvnibhAvArtha - sthitighAta-rasaghAta-guNazreNi-guNasaMkrama-apUrva sthitibaMdha rUpa arthone vizuddhinA prakarSathI pUrva 35. 426i, te. 'mapUrva425gusthAna' vAya che. vivecana - sthitighAta eTale viziSTa karaNathI sthitine alpa karavI. e pramANe rasaghAta paNa samajavo. guNonI zreNi eTale anaMtaguNI vRddhi karavI. guNadvArA saMkramaNa, guNasaMkrama ane apUrva sthitino laghu rUpe baMdha, e apUrva sthitibaMdha che. apUrva eTale navAM, karaNa eTale sthitighAta-rasaghAta-guNazreNi-guNasaMkramasthitibaMdha rU5 pAMca padArthone jayAM karavAnAM che, te apUrvakaraNa che, evI vyutpatti samajavI. sthitighAtAdInAM kiM svarUpamityAzaGkAyAmAha pracuramAnAyA jJAnAvaraNIyAdikarmasthiterapavarttanAbhidhakaraNena tanUkaraNaM sthitighAtaH / pracurarasasya tenaiva karaNena tanUkaraNaM rasaghAtaH / tenaiva karaNenAvatAritasya dalikasya pratikSaNamasaMkhyeyaguNavRddhayA viracanaM guNazreNiH / 22 / pracuramAnAyA iti / garIyasyA jJAnAvaraNAdikarmaNAM sthiterapavartanAkaraNenAlpIkaraNamityarthaH / rasaghAtasvarUpamAha-pracurarasasyeti / karmaparamANugatasnigdhalakSaNasya pracurIbhUtasya rasasyetyarthaH, tenaiva karaNenApavartanAkaraNenetyarthaH, pUrvaguNasthAneSvetau dvAvapi vizuddhayalpatayA'lpAveva karotyasmistu vizuddhivRddhitaH bRhatpramANatayemAvapUrvI karoti / guNazreNisvarUpamAcaSTe-tenaiva karaNeneti / apavartanAkaraNenaivoparitanasthitevizuddhivazAdavatAritasya dalikasyAntamuhUrtaM yAvadudayakSaNAdupari drutatarakSapaNAya pratikSaNamasaMkhyeyaguNavRddhyA zuddhyapakarSataH pUrvaguNasthAneSu dalikaracanAmAzritya laghIyastayA kAlato drAghIyastayA dalikasyAlpasyApavartanAkaraNena kRtasya kAlato hUkhastaratayA dalikaracanAmAzritya ca pRthutaratayA bahutarasya tasya yadviracanaM sA guNazreNirityarthaH / / sthitighAta AdinuM svarUpabhAvArtha - pracura pramANavALI jJAnAvaraNa Adi karmonI sthitine apavartanA nAmanA karaNathI alpa karavI te sthitighAta, pracura rasane te ja karaNathI alpa karavo te rasaghAta ane teja karaNathI utArela daLiyAne kSaNekSaNe asaMkhyAta guNavRddhi vaDe racavAM te guNazreNi. vivecana - lAMbI jJAnAvaraNa Adi karmonI sthitine apavartanAmakaraNathI TUMkI karavI, e artha sthitighAtano samajavo. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22-23, saptama: kiraNa: 403 0 karmonA paramANuomAM rahela snigdha lakSaNavALA pracura rasane te ja apavartanAkaraNathI alpa karavo, e rasaghAta che evo artha che. 0 A apUrva guNasthAnamAM vizuddhinI vRddhithI moTA pramANa rUpe hoI baMnene apUrva ja kare che. 0 guNazreNi svarUpavarNana te ja apavartanAkaraNathI uparanI sthitimAMthI vizuddhinA vaze karI utArela daLiyAne antarmuhUrta sudhI udayanA kSaNathI upara jaldI jaldI kSaya karavA mATe kSaNe kSaNe asaMkhyAtaguNI vRddhithI, zuddhinA apakarSathI pUrvanA guNasthAnomAM kALathI ghaNI lAMbI ane dalikaracanAnI apekSAe alpa dalikanA apavartanathI apRthutara guNe zreNine ahIM to vizuddhi hovAthI, apUrva eTale kALathI hrasvatara, dalikaracanAnI apekSAe apRthutarane bahutara dalikanA apavartana dvArA pharIthI pRthutara rUpa apUrva guNazreNine 2ye che. guNasaMkramasvarUpamAha badhyamAnazubhaprakRtiSvabadhyamAnAzubhaprakRtidalikasya vizuddhito nayanaM guNa saMkramaH / 23 / badhyamAneti / guNena pratisamayamasaMkhyeyalakSaNena guNakAreNa saMkramo badhyamAnaprakRtivyatiriktaprakRtidalikaM badhyamAnAsu zubhaprakRtiSu prakSipya badhyamAnaprakRtirUpatayA tasya pariNamanaM guNasaMkramaH, apUrvakaraNAdArabhya SaTcatvAriMzadazubhaprakRtInAM saMkramo bhavati, tAzca prakRtayo mithyAtvAtapanArakAyurvarjA mithyAdRSTiyogyAstrayodaza, anantAnubandhitiryagAyurudyotavarjAssAsvAdanayogyA ekonaviMzatiH, madhyamakaSAyASTakAsthirAzubhAyazaH kIrttizokAratya - sAtavedanIyA: / tatra mithyAtvasyAnantAnubandhinAJcApUrvakaraNAdarvAgeva saMkramaH, ata evAviratasamyagdRSTyAdayazca kSapayanti / Atapodyote ca zubhe, azubhaprakRtInAmeva guNasaMkramAt / AyuSAJca paraprakRtau saMkramAsaMbhavAdiha tadvarjanaM bodhyam / nidrAdvikopaghAtAprazastavarNAdinavakahAsyaratijugupsAnAM tvapUrvakaraNe svasvabandhavyavacchedAdArabhya guNasaMkramo bhavati tadetaduktaM badhyamAnazubhaprakRtiSvabadhyamAnAzubhaprakRtidalikasyeti // guNasaMkramanuM svarUpa bhAvArtha - baMdhAtI zubha prakRtiomAM nahi baMdhAtI azubha prakRtionA dalikanuM vizuddhithI laI javuM, e 'gueAsaMbha' che. vivecana - guNathI eTale samaye samaye asaMkhyAta rUpa lakSaNavALA guNakArathI, (guNAkArathI) saMkrama eTale baMdhAtI prakRtiothI, bhinna abaMdhAtI prakRtionuM dalika, baMdhAtI zubha prakRtiomAM pheMkIne baMdhAtI prakRti rUpe tenuM parivartana 'guNasaMkrama' apUrvakaraNathI mAMDIne 46 azubha prakRtiono saMkrama thAya che. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 tattvanyAyavibhAkare 46 karmaprakRtionuM varNana mithyAtva-Atapa-narakaAyu e traNarahita, mithyASTi-yogya 13, anaMtAnubaMdhI 4, tiryaMca Ayu udyota eka varjIne AsvAdane jatI (yogya) 19, madhyama 8, kaSAya-asthira-azubha-ayaza zoka-arati asAtA 14, e sarva maLIne 46 prakRtiono apUrvakaraNe AraMbhathI ja guNasaMkrama AraMbhAya che. tyAM mithyAtvano ane anaMtAnubaMdhIono apUrvakaraNathI pahelAM ja saMkrama thAya che ane tethI ja avirata samyagdaSTi Adio khapAve che. 0 Atapa ane udyota nAmakarma e zubha che, mATe eno guNasaMkrama thato nathI, kema ke - azubha karmaprakRtiono ja guNasaMkrama che. 0 AyuSyono paraprakRtimAM saMkramano asaMbhava hoI te AyuSyonuM varjana samajavuM. 0 nidrAdi 2, 75dhAta3, azuma 19612, ma na1, sya13, 2ti14, maya15, jAguptA16-e 16 prakRtio azubha che,tethI apUrvakaraNamAM jayAM jayAM baMdha viccheda pAme che, tyAMthI prAraMbhIne e soLano guNasaMkrama zarU thAya che. mATe ja ahIM kahyuM che ke - baMdhAtI zubha pravRtiomAM nahi baMdhAtI azubha prakRtinA dalikanuM vizuddhithI laI javuM-parivartana karavuM, e guNasaMkrama' che. apUrvasthitibandhamAkhyAtivizuddhiprakarSeNa gurvyAH karmasthiterlaghutayA bandhanamapUrvasthitibandhaH / antarmuhUrttakAlametat / atrastho jIvaH kSapaka upazamakazceti dvividhaH / 24 / vizuddhiprakarSeNeti / prAkkarmaNAmazuddhatvAddAghIyastayA baddhAyAH sthitevizuddhivazAt palyopamAsaMkhyeyabhAgena hInahInatarahInatamatayA bandhanamapUrvasthitibandha ityarthaH / asya guNasthAnasya kAlamAnamAha-antariti / jaghanyatastvekassamayaH / atra zreNidvayaM darzayitumAha-atrastha iti / kSapaNArhatvAdupazamanArhatvAcca kSapaNopazamanAbhAve'pi rAjyArhakumArasya rAjavat tathocyata iti bodhyam / guNasthAne'smin traikAlikAnekajIvApekSayA pratisamayaM yathottaramadhikavRddhyA'saMkhyeyalokAkAzapradezapramANAnyadhyavasAyasthAnAni bhavanti / AdyakSaNa evaitadguNasthAnaprapanna-kAlikanAnAjIvAzrayeNa jaghanyAdInyutkRSTAntAni / asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANAnyadhyavasAyasthAnAni bhavanti, tato'dhikAdhikAni dvitIyAdikSaNeSu tu syuH / svabhAvavizeSAcca dvitIyAdisamayeSu adhyavasAyasthAnAnAM vRddhiH / atra ca 1. yadyapyatra kAlatrayApekSaNAt anantajIvarasya pratipannatvAtpratipatsyamAnatvAccaitadguNasthAnaM pratipannAnAmanantAdhyavasAyasthAnAni prasajyante tathApi bahUnAmetatsthAnapratipatRRNAmekAdhyavasAyasthAnavartitvAdapi na doSaH / adhyavasAyasthAnAnAM bhinnatva eva tathA sambhavAt / / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, saptama: kiraNa: 405 prathamasamayajaghanyAdhyavasAyAdanantaguNavizuddhaM prathamasamayotkRSTAdhyavasAyasthAnam / tasmAcca dvitIyasamayajaghanyAdhyavasAyasthAnamanantaguNavizuddham, tatazca tadutkRSTamanantaguNavizuddhamityevaM yAvad dvicaramasamayotkRSTAdhyavasAyasthAnAccaramasamayajaghanyAdhyavasAyasthAnamanantaguNavizuddhaM tasmAdapi tadutkRSTamanantaguNavizuddhamiti / asyaiva ca nivRttibAdarasamparAyamiti nAmAntaram / anekajIvAnAmetadguNasthAnaM yugapatpraviSTAnAM parasparamadhyavasAyasthAnavyAvRtteH / ekasamayagatAni cAmUnyadhyavasAyasthAnAni parasparaM SaTsthanapatitAnIti dik // atha kSapakazreNirupazamazreNizca bodhAyocyate saMkSepataH prasaGgAt / varSASTakopari varttamAno vajrarSabhanArAcasaMhananavAn zuddhadhyAnArpitamanA aviratadezaviratapramattApramattasaMyatAnAmanyatamaH pumAn kSapakazreNipratipattau bhavati / kevalaM yadyapramattasaMyataH pUrvavittarhi zukladhyAnopagataH zeSastu sarvo'pi dharmadhyAnopagataH / samprati prathamamanantAnubandhinAM visaMyojanA procyate, zreNipratipatturavazyaM pUrvamanantAnubandhino visaMyojanAyA AvazyakatvAt / anantAnubandhinAM visaMyojakazcaturgatiko jIvastatrA'pi devo nairayiko vA'viratasamyagdRSTiH, tiryakpaJcendriyaH sarvAbhiH paryAptibhiH paryApto'virata-samyagdRSTirdezavirato vA manuSyastvaviratasamyagdRSTirdezaviratassarvavirato vA bhavati / tatra yathAsambhavaM vizuddhapariNAmo'nantAnubandhinAM kSapaNAya yathApravRttyapUrvAnivRttikaraNAni karoti, antarakaraNaM tu na karotyata eva prathamasthitimapi na karoti, upazamo'pi na bhavati, teSAM guNasaMkramazcAtrApUrvakaraNaprathamasamayAtpravarttate / tathAhi tAdRzasamaya eva dalikamanantAnubandhinAM zeSakaSAyAtmakaparaprakRtau stokaM saMkramayati, dvitIye samaye tato'saMkhyeyaguNaM, tRtIye ca tato'pyasaMkhyeyaguNamevameva yAvadapUrvakaraNacaramasamayam / eSa guNasaMkramaH / apUrvakaraNe udbalanAsaMkramAnuviddhaguNasaMkrameNAnantAnubandhinazzeSaprakRtirUpatayA vyavasthApanena vinAzayati / udbalanAsaMkrame tu prathamataH palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtraM sthitikhaNDamantarmuhurttena kAlenotkIryate / utkiraNaM nAma ghanadalAnvitasyAlpadalottAraNaM, tadeva codvalanamucyate / tato dvitIyaM sthitikhaNDaM prathamasthitikhaNDAdvizeSahInataraM palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtramantarmuhUrtena kAlena vinAzayati, evaM pratyekamantarmuhUrtena kAlenotkIryamANAni I 1. anantabhAgavRddhayasaMkhyAtabhAgavRddhisaMkhyAtabhAgavRddhi saMkhyeyaguNavRddhyasaMkhyeyaguNavRddhayanantaguNavRddhirUpaSaTsthAnakapatitAnItyarthaH // 2. prathamasthitikhaNDasya sthityapekSayA bRhattarasya dvitIyAdisthitikhaNDAnAJca vizeSavizeSahInAnAM yaddhAtanaM tena niSpanno ya udbalanAsaMkramastadanuviddha ityarthaH // Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 tattvanyAyavibhAkare palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtrANi sthitikhaNDAni pUrvapUrvasthityapekSayA vizeSato hInAni vinAzayati, ityevaMrUpa udbalanAsaMkramaH / anivRttikaraNaM ca prApto guNasaMkramAnuviddhodvalanAsaMkrameNAdhastAdAvalikAmAtraM muktvopari niravazeSAnantAnubandhino vinAzayati, AvalikAmAtraM tu stibukasaMkrameNa vedyamAnAsu prakRtiSu saMkramayati, tato'ntarmuhUrttAtparato'nivRttikaraNaparyavasAne zeSakarmaNAmapi sthitighAtarasaghAtaguNazreNayo na bhavanti, kintu svabhAvastha eva bhavati caturviMzatisatkarmA / tadevaM kSapitA'nantAnubandhicatuSko darzanamohanIyakSapaNAya yatate, tadArambhako manuSyo jinakAlasambhavI varSASTakopari varttamAno vajrarSabhanArAcasaMhananazca bhavati / darzanamohakSapaNArthaM yathApravRttyAdIni trINi karaNAni karoti, anivRttikaraNAddhAyAJca varttamAno darzanatrikasya sthitisatkarma tAvadudvalanAsaMkrameNodvalayati yAvatpalyopamAsaMkhyeyabhAgamAtramavatiSThate, tato mithyAtvadalikaM samyaktvamizrayoH prakSipati, taccaivaM, prathamasamaye stokaM dvItIyasamaye tato'saMkhyeyaguNamevaM yAvadantarmuhUrttacaramasamayaM, AvalikAgataM muktvA zeSaM dvicaramasamayasaMkramitadalikAdasaMkhyeya-guNaM saMkramayati, AvalikAgatantu stibukasaMkrameNa samyaktve prakSipati, evaM mithyAtvaM kSapitam / tato'ntarmuhUrtena samyaGmithyAtvamapyanenaiva krameNa samyaktve prakSipati, tatassamyaGmithyAtvaM kSapitam / tatassamyaktvamapavarttayituM tathA lagno yathA'ntarmuhUrttena tadapyantarmuhUrttamAtrasthitikaM jAtaM, tacca krameNAnubhUyamAnamanubhUyamAnaM sat samayAdhikAvalikAzeSaM jAtaM, tato'nantarasamaye tasyodIraNAvyavacchedastato vipAkAnubhavenaiva kevalena vedayati yAvaccaramasamayaM tato'nantarasamaye'sau kSAyikasamyagdRSTijIyate / iha yadi baddhAyuH kSapakazreNimArabhate tadA'nantAnubandhikSayAnantaraJca maraNasambhavato vyuparamate, tataH kadAcinmithyAtvodayAdbhUyo'pyanantAnubandhina upacinoti, tadvIjasya mithyAtvasyAvinAzAt / kSINamithyAdarzanastu nopacinoti mithyAtvAbhAvAt / kSINasaptakaH pUrvabaddhAyurAzritya sarvagatibhAgbhavati yadi tiryaGmanuSyo vA bhavati tadA'saMkhyeyavarSAyuSkeSveva / baddhAyuko yadi tadAnIM kAlaM na karoti tathApi saptake kSINe niyamAdavatiSThate, na tu cAritramohakSapaNAya yatnamAdadhAti, atha kSINasaptako gatyantaraM saMkrAman katitame bhave mokSamupayAtIti ceducyate tRtIye caturthe vA bharva iti / tathA kSINasaptakaH pUrvabaddhAyuSko'pi yadi tadAnIM kAlaM na karoti 1. yadi svarge narake vA gacchati tadA svargabhavAntarito narakabhavAntarito vA tRtIyabhave mokSamupayAti, yadi tu tiryakSu manuSyeSu votpadyate tadAvazyamasaMkhyeyavarSAyuSkeSveva na saMkhyeyavarSAyuSkeSu tatastadbhavAnantaraM devabhavaM tatazcyutvA manuSyabhavaM tato mokSaM yAtIti caturthabhave mokSagamanam / idaJca prAyikaM, kSINasaptakasya kRSNasya paJcamabhave'pi mokSagamanazravaNAt / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, saptamaH kiraNaH 407 tarhi kazcidvaimAnikeSveva baddhAyuSkazcAritra-mohanIyopazamArthamapi yatate, na zeSabhaveSu baddhAyuSkaH / yadi punarabaddhAyuH kSapakazreNimArabhate tataH saptake kSINe niyamAdanuparatapariNAma eva cAritramohanIyakSapaNAya yatate / yatamAnazca tatra yathApravRttyAdIni trINi karaNAni karoti, apramattaguNasthAne yathApravRttikaraNamapUrvaguNasthAne-'pUrvakaraNamanivRttibAdarasamparAye'nivRttikaraNam / tatrApUrvakaraNe sthitighAtAdibhirapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakaSAyASTakamanivRttikaraNAddhAprathamasamaye palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtrasthitikaM yathA bhavettathA kSapayati / anivRttikaraNAddhAyAzca saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu styAnaddhitrikanarakatiryaggatinarakatiryagAnupUryekadvitricaturindriyajAtisthArAtapodyotasUkSmasAdhAraNAnAM SoDazaprakRtInAmudvalanAsaMkrameNodvalyamAnAnAM palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtrA sthitirjAtA, tato badhyamAnAsu prakRtiSu tAni SoDazApi karmANi guNasaMkrameNa pratisamayaM prakSipyamANAni niHzeSato'pi kSINAni bhavanti, ihApratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakaSAyASTakaM pUrvameva kSapayitumArabdhaM paraM tannAdyApi kSINaM kevalamapAntarAla eva pUrvoktaM prakRtiSoDazakaM kSapitaM pazcAttadapi kaSAyASTakamantarmuhUrtena kSapayatItyeSa sUtrAdezaH / anye tvAhuH SoDazakarmANyeva pUrvaM kSapayitumArabhate kevalamapAntarAle'STau kaSAyAn kSapayati pazcAt SoDazakarmANIti / tato'ntarmuhUrtena navAnAM nokaSAyANAM caturNAM saMjvalanAnAJcA'ntarakaraNaM karoti / tacca kRtvA napuMsakavedadalikamuparitanasthitigatamudvalanavidhinA kSapayitumArabhate / taccA'ntarmuhUrtena palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtraM bhavati, tataHprabhRti badhyamAnAsu prakRtiSu guNasaMkrameNa taddalikaM prakSipati, taccaivaM prakSipyamANamantarmuhUrtena niHzeSaM kSINam / adhastanasthitidalikaM ca yadi napuMsakavedena kSapakazreNimArUDhastato'nubhavataH kSapayati, anyathA tvAvalikAmAtraM tadbhavati, tacca vedyamAnAsu prakRtiSu stibukasaMkrameNa saMkramayati / tadevaM kSapito napusaMkavedaH / tato'ntarmuhUrtena strIvedo'pyanenaiva krameNa kSipyate, tataH SaT nokaSAyAn yugapatkSapayitumArabhate, tataH prabhRti ca teSAmuparitanasthitigataM dalikaM na puruSavede saMkramayati kintu saMjvalanakrodha eva, ete'pi ca pUrvoditavidhinA kSipyamANA antarmuhUrtena niHzeSaM kSINAstatsamaya eva ca puMvedasya bandhodayodIraNAvyavacchedaH, samayonAvalikAdvikabaddhaM muktvA'zeSadalikakSayazca, tato'sAvidAnImavedako jAtaH, krodhaM ca vedayatastasya krodhAddhAyAstrayo vibhAgA bhavanti, 1. napuMsakavedena zreNimanArUDhazcedityarthaH / 2. puMvedinaH prArambhakasyaitat / yadA napuMsakavedI prArambhakaH tadA prathamaM strIvedanapuMsakavedau yugapatkSapayati, tatkSayasamaya eva puMvedabandhavyavacchedaH / tataH puMvedahAsyaSaTke yugapatkSapayati / yadA strIvedI prArambhakaH tadA prathamaM napuMsakavedaM tatastrIvedaM kSapayati tatkSayasamakAlameva ca puMvedabandhavyavacchedaH, tataH puMvedahAsyaSaTkayoyugapatkSaya iti // 3. puMvedina ityarthaH // Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 tattvanyAyavibhAkare azvakarNakaraNAddhA kiTTikaraNAddhA kiTTivedanAddhA ceti, tatrAzvakarNakaraNAddhAyAM vartamAnaH pratisamayamanantAnyapUrvaspardhakAni caturNAmapi saMjvalananA-nAmantarakaraNAduparitanasthitau karoti, atha kamidaM spardhakamucyate-iha tAvadanantAnantaiH paramANubhiniSpannAn skandhAn jIvaH karmatayA gRhNAti tatra caikaikasmin skandhe yaH sarvajaghanyarasaH paramANustasyA'pi rasaH kevaliprajJayA chidyamAnaH sarvajIvebhyo'nantaguNAn rasabhAgAn prayacchati aparastAnapyekAdhikAnanyastu dvyAdhikAnevamekottarayAvRddhyA tA vanneyaM yAvadantyaparamANurabhavyAnantaguNAn siddhAnantabhAgenAdhikAn rasabhAgAn prayacchati, tatra jaghanyarasA ye kecana paramANavasteSAM samudAyassamAnajAtIyatvAdekA vargaNetyucyate, anyeSAM tvekAdhikara-sabhAgayuktAnAM samudAyo dvitIyA vargaNA, apareSAM tu vyadhikarasabhAgayuktAnAM samudAyastRtIyA vargaNA, evamanayA dizaikaikarasabhAgavRddhAnAmaNUnAM samudAyarUpA vargaNAssiddhAntabhAgakalpA abhavyAnantaguNA vAcyAH / etAsAJca samudAyaH spardhakamityucyate / ita UrdhvamekottarayA nirantarayA vRddhyA pravardhamAnaH raso na labhyate kintu sarvajIvAnantaguNaireva rasabhAgaH, tatastenaiva krameNa tataHprabhRti dvitIyaM spardhakamArabhayate, evameva ca tRtIyamevaM tAvadvAcyaM yAvadanantAni spardhakAni, etebhya eva cedAnI prathamAdivargaNA gRhItvA vizuddhiprakarSavazAdanantaguNahInarasAH kRtvA pUrvavatspardhakAni karoti, na caivaMbhUtAni pUrvaM kadAcanApi kRtAni tato'pUrvANItyucyante, asyAM cAzvakarNakaraNAddhAyAM vartamAnaH puMvedaM samayonAvalikAdvikena kAlena krodhe guNasaMkrameNa saMkramayan caramasamaye sarvasaMkrameNa saMkramayati, tadevaM kSINaH puMvedaH, azvakarNakaraNAddhAyAJca samAptAyAM kiTTikaraNAddhAyAJca vartamAnazcaturNAmapi saMjvalanAnAmuparitanasthitidalikasya kiTTIH karoti, kiTTayo nAma pUrvaspardhakebhyaH prathamAdivargaNA gRhItvA vizuddhiprakarSavazAdatyantahInarasAH kRtvA tAsAmekottaravRddhityAgena bRhadantarAlatayA vyavasthApanam / yathA yAsAmeva vargaNAnAmasatkalpanayA'nubhAgabhAgAnAM zatamekottarAdi vA''sIt tAsAmeva vizuddhiprakarSAdanubhAgabhAgAnAM dazakasya paJcadazakAdezca vyavasthApanamiti / etAzca kiTTayaH paramArthato'nantA api sthUlajAtibhedApekSayA dvAdaza kalpyante, ekaikasya kaSAyasya tisrastisraH, tadyathA, prathamA dvitIyA tRtIyA ca, evaM krodhena kSapakazreNi pratipannasya draSTavyam / yadA tu mAnena pratipadyate tadodvalanAvidhinA krodhe kSapite sati zeSANAM trayANAM pUrvakrameNa nava kITTI: karoti, mAyayA cetpratipannastarhi krodhamAnayorudvalanavidhinA kSapitayoH satoH zeSadvikasya pUrvakrameNa SaT kiTTIH karoti, yadi punarlobhena pratipadyate tata udvalanavidhinA krodhatrike kSapite sati lobhasya kiTTitrikaM karoti, eSa kiTTikaraNavidhiH // kiTTikaraNAddhAyAM Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 sUtra - 24, saptamaH kiraNaH niSThitAyAM krodhena pratipannaH san krodhasya prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH / tato'nantarasamaye dvitIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH / tatastRtIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tisRSvapi cAmUSu kiTTivedanAddhAsUparitanasthitigataM dalikaM guNasaMkrameNApi pratisamayamasaMkhyeyaguNavRddhilakSaNe saMjvalane mAne prakSipati, tRtIyakiTTi-vedanAddhAyAzcaramasamaye saMjvalanakrodhasya bandhodayodIraNAnAM yugapadvyavacchedaH, satkarmA'pi ca tasya samayonAvalikAdvikabaddhaM muktvA'nyannAsti sarvasya mAne prakSiptatvAt, tato mAnasya prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthiti karoti vedayate ca tAvadyAvadantamuhUrta, krodhasyA'pi ca bandhAdau vyavacchinne sati tasya dalikaM samayonAvalikAdvikena kAlena guNasaMkrameNa saMkramayan caramasamaye sarvaM saMkramayati, mAnasyApi ca prathamakiTTidalikaM prathamasthitIkRtaM vedyamAnaM samayAdhikAvalikAzeSaM jAtaM, tato mAnasya dvitIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tatastRtIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthiti karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tasminneva ca samaye mAnasya bandhodayodIraNAnAM yugapadvyavacchedaH, satkarmApi ca tasya samayonAvalikAdvikabaddhameva, zeSasya krodhazeSasyeva mAyAyAM prakSiptatvAt, tato mAyAyAH prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvadantarmuhUrtaM saMjvalanamAnasya ca bandhAdau vyavacchinne sati tasya dalikaM samayonAvalikAdvikena kAlena guNasaMkrameNa mAyAyAM sarvaM prakSipati, mAyAyA api ca prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigataM prathamasthitIkRtaM vedyamAnaM samayAdhikAvalikAzeSa jAtaM, tato mAyAyA dvitIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tatastRtIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tasminneva ca samaye mAyAyA bandhodayodIraNAnAM yugapadvyavacchedaH, satkarmApi ca tasyAH samayonAvalikAdvikabaddhamAtrameva, zeSasya guNasaMkrameNa lobhe prakSiptatvAt tato lobhasya prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayati ca tAvadyAvadantarmuhUrta, saMjvalanamAyAyAzca bandhAdau vyavacchinne sati tasyA dalikaM samayonAvalikAdvikena kAlena guNasaMkrameNa Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 tattvanyAyavibhAkare lobhe sarvaM saMkramayati, saMjvalanalobhasya ca prathamakiTTidalikaM prathamasthitIkRtaM vedyamAnaM samayAdhikAvalikAmAnaM zeSaM jAtaM, tato lobhasya dvitIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca, tAM ca vedayamAnastRtIyAkiTTidalikaM gRhItvA sUkSmakiTTIH karoti tAvadyAvad dvitIyakiTTidalikasya prathamasthitIkRtasya vedyamAnasya samayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tasminneva ca samaye saMjvalanalobhasya bandhavyacchedo bAdarakaSAyodayodIraNAvyavacchedo'nivRttibAdarasamparAyaguNasthAnakavyavacchedazca yugapajjAyate tatassUkSmakiTTi dalikaM dvitIya sthitigatamAkRSya prathamasthiti karoti vedayate ca tadAnImasau sUkSmasamparAya ucyate, pUrvoktAzcAvalikAstRtIyakiTTigatAH zeSIbhUtAssarvA api vedyamAnAsu paraprakRtiSu stibukasaMkrameNa saMkramayati prathamadvitIyakiTTigatAzca yathAsvaM dvitIyakiTTayantargatA vedyante, sUkSmasamparAyazcalobhasya sUkSmakiTTIrvedayamAnaH sUkSmakiTTidalikaM samayonAvalikAdvikabaddhaM ca pratisamayaM sthitighAtAdibhistAvatkSapayati yAvatsUkSmasamparAyAddhAyAH saMkhyeyA bhAgA gatA bhavantyeko'vaziSyate, tatastasmin saMkhyeye bhAge saMjvalanalobhaM sarvApavartanayA'pavartya sUkSmasamparAyAddhAsamaM karoti, sA ca sUkSmasamparAyAddhA'dyApyantarmuhUrtamAnA, tataH prabhRti ca mohasya sthitighAtAdayo nivRttAH, zeSakarmaNAntu pravartanta eva, tAM ca lobhasyApatitAM sthitimudayodIraNAbhyAM vedayamAnastAvadgato yAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tata udIraNA sthitA, tata udayenaiva kevalena tAM vedayate yAvaccaramasamayaM, tasmiMzca caramasamaye jJAnAvaraNapaJcakadarzanAvaraNacatuSkayazaHkIyuccairgotrAntarAyapaJcakarUpANAM SoDazakarmaNAM bandhavyavacchedaH, mohanIyasyodayasattAvyavacchedazca bhavati, tato'sau kSINakaSAyo jAyate, tasya ca zeSakarmaNAM sthitighAtAdayaH pUrvavatpravarttante yAvatkSINakaSAyAddhAyAH saMkhyeyA bhAgA gatA bhavantyekassaMkhyeyo bhAgo'vatiSThate, tasmiMzca jJAnAvaraNapaJcakAntarAyapaJcakadarzanAvaraNacatuSTaya-nidrAdvikarUpANAM SoDazakarmaNAM sthitisatkarma sarvApavartanayA'pavartya kSINakaSAyAddhAsamaM karoti, kevalaM nidrAdvikasya svasvarUpApekSayA samayanyUnaM sAmAnyataH karmarUpatayA tu tulyaM, sA ca kSINakaSAyAddhA'dyApyantarmuhartamAnA, tataH prabhRti ca teSAM sthitighAtAdayaH sthitAH, zeSANAntu bhavantyeva, tAni ca SoDazakarmANi nidrAdvikahInAni udayodIraNAbhyAM vedayamAnastA-vadgato yAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tata udIraNA nivRttA, tata AvalikAmAnaM yAvadudayenaiva kevalena tAni vedayate yAvatkSINakaSAyAddhAyA dvicaramasamayam, tasmiMzca dvicaramasamaye nidrAdvikaM svarUpasattApekSayA kSINaM, caturdazAnAM ca prakRtInAM caramasamaye kSayaH, tato'nantarasamaye kevalI Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, saptamaH kiraNaH 411 jAyata iti kSapakazreNiH // athopazamazreNista-dArambhako'pramattasaMyata eva, upazamazreNiparyavasAne tvapramattapramattasaMyatadezaviratAviratAnAmanyatamo bhavati, anye tvaviratadezaviratapramattApramattasaMyatAnAmanyatamo'nantAnubandhinaH kaSAyAnupazamayati darzanatrikAdikaM tu saMyama eva vartamAna ityAhuH / tatra prathamamanantAnubandhinAmupazamanA'bhidhIyate, aviratAdInAmanyatamo'nyatamasmin yoge vartamAnasteja:padmazuklalezyAnyatamalezyAyuktaH sAkAropayogayukto'ntaHsAgaropamakoTIkoTisthitisatkarmA karaNakAlAtpUrvamapyantarmuhUrtaM yAvadvizuddhyamAnacittasantatiravatiSThate, tathAvatiSThamAnazca parAvarttamAnAH prakRtIH zubhA eva badhnAti, nA'zubhAH, pratisamayaJcA'zubhAnAM karmaNAmanubhAgamanantaguNahAnyA karoti zubhAnAJcA'nantaguNavRddhyA, sthitibandhe'pi ca pUrNe satyanyaM sthitibandhaM pUrvapUrvasthitibandhApekSayA palyopamAsaMkhyeyabhAgahInaM karoti, pUrNe cAntarmuhUrte krameNa pratyekamAntarmuhUrtikAni trINi yathApravRttyAdIni karaNAni karoti, caturthI tUpazamAddhAM, karaNavaktavyatA ca sarvApi karmaprakRteravaseyA, anivRttikaraNAddhAyAzca saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu ekasmin bhAge'vatiSThamAne'nantAnubandhinAmadhastAdAvalikAmAnaM muktvA'ntarmuhUrtamAnamantarakaraNamabhinavasthitibandhAddhAsamenAntarmuhUrtena karoti, antarakaraNadalikaM cotkIryamANaM badhyamAnAsu paraprakRtiSu prakSipati prathamasthityAvalikAgataM ca dalikaM stibukasaMkrameNa vedyamAnAsu paraprakRtiSu prakSipati, antarakaraNe ca kRte dvitIyasamaye'nantAnubandhina upazamitA bhavanti, upazamanA nAma yathA reNunikaraH salilabindunivahairabhiSicyAbhiSicya drughaNAdibhirnikuTTito niHspando bhavati tathA karmareNunikaro'pi vizuddhivAripUreNa pariSicya pariSicyAnivRttikaraNarUpadrughaNanikuTTitaH saMkramaNodayodIraNAnidhattanikAcanAkaraNAnAmayogyo bhavati, anye tvanantAnubandhinAmupazamanAM na manyante kintu visaMyojanAM-kSapaNAM, sA ca prAgevoktA, saMprati darzanatrikasyopazamanA bhaNyate, iha kSAyopazamikasamyagdRSTiH saMyame vartamAno'ntarmuhUrtena darzanatrikamupazamayati, upazamayaMzca 1. yAH prakRtayo'nyasyAH prakRterbandhamudayaM vA vinivArya svakIyaM bandhamudayamubhayaM vA darzayanti tAH parAvarttamAnAH / tatra jJAnAvaraNapaJcakamantarAyapaJcakaM darzanAvaraNacatuSTayaM parAghAtatIrthakarocchvAsamithyAtvabhayajugupsAgurulaghUpaghAtanirmANataijasavarNAdicatuSkakArmaNAni cetyekonatriMzatprakRtayo bandhamudayaJcAzrityAparAvarttamAnAH, AsAM bandhasyodayasya vA zeSaprakRtibhirbadhyamAnAbhirvedyamAnAbhirvA hantumazakyatvAt / zeSA bandhamAzrityaikanavatisaMkhyA udayApekSayA samyaktvasamyamithyAtvasahitAstrinavatiH parAvarttamAnAH // SoDaza kaSAyA nidrApaJcakaM ca svodaye sajAtIyaprakRtyudayanirodhAtparAvarttamAnAH sthirazubhAsthirAzubhaprakRtayo bandhaM prati parAvarttamAnAH // itarAstu bandhodayAbhyAmapi parAvarttamAnA iti // Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 tattvanyAyavibhAkare pUrvoktakaraNatrayanirvarttanena vizuddhayA vardhamAno'nivRttikaraNAddhAyA asaMkhyeyeSu bhAgeSu gateSvantarakaraNaM karoti, tacca kurvan samyaktvasya prathamasthitimantarmuhUrttamAnAM sthApayati mithyAtvamizrayozcAvalikAmAtraM utkIryamANaJca dalikaM trayANAmapi samyaktvasya prathamasthitau prakSipati, mithyAtvamizrayoH prathamasthitidalikaM samyaktvasya prathamasthitidalikamadhye stibukasaMkrameNa saMkramayati, samyaktvasya punaH prathamasthitau vipAkAnubhavataH krameNa kSINAyAmupazamasamyagdRSTirbhavati, uparitanadalikasya copazamanA trayANAmapi mithyAtvAdInAmanantAnubandhinAmuparitanasthitidalikasyevAvaseyA, evamupazAntadarzanatrikaH pramattApramattaparivRttizatAni kRtvA cAritramohamupazamayitukAmaH punarapi yathApravRttyAdIni trINi karaNAni karoti, kevalamiha yathApravRttikaraNamapramattaguNasthAne'pUrvakaraNaJcApUrvakaraNaguNasthAne anivRttikaraNaJcAnivRttibAdarasaMparAyaguNasthAnake apUrvakaraNe ca sthitighAtAdibhirvizuddhaya tato'nantarasamaye'nivRttikaraNe pravizati, anivRttikaraNAddhAyAzca saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu darzanasaptakavarjitAnAmekaviMzatermohanIyaprakRtInAmantarakaraNaM karoti, tatra yasya vedasya saMjvalanasya codayo'sti tayoH svodayakAlamAnAM prathamasthitiM karoti zeSANAntvekAdazakaSAyANAmaSTAnAM ca nokaSAyANAmAvalikAmAtraM, vedatrikasaMjvalanacatuSkodayakAlamAMnamantarakaraNagatadalikaprakSepasvarUpaJca karmaprakRtiTIkAto'vaseyam, antarakaraNaJca kRtvA tato napuMsakavedamantarmuhUrtenopazamayati, tathAhi prathamasamaye stokaM, dvitIyasamaye tato'saMkhyeyaguNaM, evaJca pratisamayamasaMkhyeyaguNaM tAvadupazamayati yAvaccaramasamayaM, paraprakRtiSu ca pratisamayamupazamitadalikApekSayA tAvadasaMkhyeyaguNaM prakSipati yAvad dvicaramasamayam, caramasamaye tUpazamyamAnaM dalikaM paraprakRtiSu saMkramyamANadalikApekSayA'saMkhyeyaguNaM draSTavyam / upazAnte ca napuMsakavede strIvedaM prAguktavidhinA'ntarmuhUrttenopazamayati, tato'ntarmuhUrttena hAsyAdiSaTkaM tasmiMzcopazAnte tatsamayameva puruSavedasya bandhodayodIraNAvyavacchedaH, tataH samayonAvalikAdvikena puMvedamupazamayati, tato 1. anantAnubandhivarjAnAM dvAdazAnAM kaSAyANAM nava nokaSAyANAmityarthaH // 2. strIvedanapuMsakavedayorudayakAlassarvastokaH, svasthAne tu parasparaM tulyaH tataH puruSavedasya saMkhyeyaguNaH tatassaMjvalanakrodhasya vizeSAdhikaH, tato'pi saMjvalanamAnasya vizeSAdhikaH, tato'pi saMjvalanamAyAyAstato'pi saMjvalanalobhasyeti svodayakAlapramANaM vedyam / antarakaraNasatkadalikaprakSepavidhizca yeSAM karmaNAM tadAnIM bandha udayazca vidyate teSAmantarakaraNasatkadalikaM prathamasthitau dvitIyasthitau ca prakSipati, yathA puruSavedArUDhaH puruSavedasya / yeSAM kevalamudaya eva teSAmantarakaraNasatkadalikaM prathamasthitAveva prakSipati, yathA strIvedasya / yeSAntu kevalaM bandha eva teSAM taddalikaM dvitIyasthitAveva prakSipati, yathA saMjvalanakrodhArUDhassaMjvalanamAnAdInAm / yeSAM punarnabandho nApyudayasteSAM dalikaM paraprakRtau prakSipati yathA dvitIyatRtIyakaSAyANAmiti // Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, saptamaH kiraNaH 413 yugapadantarmuhUrtamAtreNApratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakrodhau, tadupazAntau ca tatsamayameva saMjvalanakrodhasya bandhodayodIraNAvyavacchedaH, tatassamayonAvalikAdvikena saMjvalanakrodhamupazamayati tato'ntarmuhUrtenA'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNamAnau yugapadupazamayati, tadupazAntau ca tatsamayameva saMjvalanamAnasya bandhodayodIraNAvyavacchedaH, tatassamayonAvalikAdvikena saMjvalanamAnamupazamayati, tato yugapadantarmuhUrtenA'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNamAye upazamayati, tadupazAntau ca tatsamayameva saMjvalanamAyAyA bandhodayodIraNAvyavacchedaH, tato'sau lobhavedako jAtaH, lobhavedanAddhAyAzca trayo vibhAgAstadyathA-azvakarNakaraNAddhA kiTTikaraNAddhA kiTTivedanAddhA ca, tatrAdyayAyostribhAgayorvartamAnaH saMjvalanalobhasya dvitIyasthiteH sakAzAddalikamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca, azvakarNakaraNAddhAyAJca vartamAnaH prathamasamaya eva trInapi lobhAnapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanarUpAn yugapadupazamayitumArabhate / vizuddhyA vardhamAnazcApUrvANi spardhakAni karoti saMjvalanamAyAyAzca bandhAdau vyavacchinne sati tataH samayonAvalikAdvikena saMjvalanamAyAmupazamayati, evamazvakarNakaraNAddhAyAM gatAyAM kiTTikaraNAddhAyAM pravizati, tatra ca pUrvaspardhakebhyo'pUrvaspardhakebhyazca dvitIyasthitigataM dalikaM gRhItvA pratisamayamanantAH kiTTIH karoti / kiTTikaraNAddhAyAzcaramasamaye yugapadapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNalobhAvupazamayati tadupazAntau ca tatsamayameva saMjvalanalobhabandhavyavacchedo bAdarasaMjvalanalobhodayodIraNAvyavacchedazca, tato'sau sUkSmasaMparAyo bhavati, tadA coparitanasthiteH sakAzAtkatipayAH kiTTIH samAkRSya prathamasthiti sUkSmasaMparAyAddhAtulyAM karoti vedayate ca, sUkSmasamparAyAddhA cA'ntarmuhUrttamAnA, zeSaM ca sUkSma kiTTIkRtaM dalikaM samayonAvalikAdvikabaddhaM copazamayati, sUkSmasamparAyAddhAyAzca caramasamaye saMjvalanalobha upazAnto bhavati, tato'nantarasamaye'sAvupazAntamoho bhavati, sa ca jaghanyenaikasamayamutkarSato'ntarmuhUrtaM yAvadupatiSThate tata UrdhvaM niyamAdasau pratipatati, pratipAtazca dvidhA bhavakSayeNAddhAkSayeNa ca, tatra bhavakSayo mriyamANasya, addhAkSaya upazAntAddhAyAM samAptAyAM / addhAkSayeNa ca pratipatan yathaivArUDhastathaiva pratipatati, yatra yatra bandhodayodIraNA vyavacchinAstatra tatra pratipatatA satA tena tA addhAkSayeNArabhyanta iti yAvat, pratipataMzca tAvatpratipatati yAvatpramattasaMyataguNasthAnaM, kazcitpunastato'pyadhastanaM guNasthAnadvikaM yAti ko'pi sAsvAdanabhAvamapi, yaH punarbhavakSayeNa 1. pazcAnupUrvyA patitaH pramattaguNasthAnamAgatya tatra vizramya pramattApramattaguNasthAnakayoH prabhUtAni sahasrANi yAvatparivRttIH kRtvA kazciddezaviratAviratasamyagdRSTiguNasthAnadvikamapi gacchediti bhAvaH / 2. yeSAM matenA'nantAnubandhinAmupazamanA bhavati teSAM matena kazcitsAsvAdanabhAvamapi gacchediti bhAvaH / / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 tattvanyAyavibhAkare pratipatati sa niyamAdanuttaravimAnasarvArthasiddhavAsiSUtpadyate, utpannazca prathamasamaya eva sarvANyapi bandhanAdIni karaNAni pravarttayatIti vizeSa ityupazamazreNiH // asminnaSTamaguNasthAne jIvaH nidrAdvikadevadvikapaJcendriyatvaprazastavihAyogatitrasanavakavaikriyAhArakataijasakArmaNavaikriyAGgopAGgAhArakAGgopAGgAdyasaMsthAnanirmANatIrthakRttvavarNacatuSkAmurulaghUpaghAtaparAghAtocchAsarUpadvAtriMzatprakRtivyavacchedAt SaDviMzatibandhakaH / antyasaMhananatrikasamyaktvodayavyavacchedAd dvAsaptatervedayitA, aSTatriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // apUrva sthitibaMdhanuM svarUpabhAvArtha - vizuddhinA prakarSathI, lAMbI karmasthitine hRsvarUpe bAMdhavI, e "apUrva sthitibaMdha" kahevAya che. A guNasthAna antarmuhUrtanA kALavALuM che. A guNasthAnamAM rahelo jIva kSepaka ane upazamaka bhedathI be prakArano che. vivecana - azuddhinA kAraNe pahelAM karmonI bAMdhelI ghaNI dIrgha sthitine vizuddhinA kAraNe palyopamanA asaMkhyAta bhAge hIna-hInatara-hInatama rUpe bAMdhavI, te apUrva sthitibaMdha che ema samajavuM. 0 A apUrvakaraNanA utkRSTa sthitimAnane kahe che ke - A guNasthAna antarmuhUrtanA kALavALuM che. arthAt jaghanyathI eka samaya ane utkRSTathI antarmuhUrta. 0 ahIM be zreNine batAvatAM kahe che ke - ahIM rahelo jIva paka ane upazamakabhede be prakArano che. jo ke ahIM kSapaNA ane upazamanA nahi hovA chatAM jema rAjayayogya kumArane rAjA kahevAya che, tema kSapaNAne yogya ane upazamanAne yogya hoI kSapaka ane upazamaka ema kahevAya che. 0 A guNasthAnamAM traNeya kALanA aneka jIvonI apekSAe samaye samaye yathottara (AgaLa AgaLa) adhika vRddhi hovAthI asaMkhyAta lokAloka pradeza pramANavALA adhyavasAya sthAno hoya che. (jo ke ahIM traNa kALanI apekSAe anaMta jIvo Ane pAmela che ane pAmaze. eTale A guNasthAnane pAmelAonA anaMta adhyavasAyasthAnano prasaMga Ave, to paNa A guNasthAnane pAmanArA evA bahu nAnA jIvo, eka adhyavasAya sthAnavartI hoI doSa nathI. adhyavasAya sthAnonA bhedamAM ja doSano saMbhava che.) 0 prathama kSaNamAM ja A apUrvakaraNa guNasthAnane pAmelA traNeya kALanA nAnA jIvonI apekSAe jaghanyathI utkRSTa parvata asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANavALA adhyavasAya sthAno hoya che. tenAthI adhika adhika, bIjA Adi kSaNomAM hoya che. 0 vaLI svabhAvanA vizeSathI bIjA Adi samayomAM adhyavasAya sthAnonI vRddhi samajavI. 0 vaLI ahIM (1) prathama samaya jaghanya adhyavasAyathI anaMta guNavizuddha prathama samaya utkRSTa adhyavasAya sthAna che. (2) tenAthI dvitIya samaya jaghanya adhyavasAya sthAna anaMta guNavizuddha che. (3) 1. devAyurvarjAyurbandhe upazamazreNyArohaNAbhAvAditi bhAvaH // Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, sama: vira : 415 tenAthI dvitIya samaya utkRSTa adhyavasAya sthAna anaMta guNavizuddha che. A pramANe cAlatAM TheTha dvicarama samaya utkRSTa adhyavasAya sthAna anaMta guNavizuddha che. tenA karatAM paNa carama samaya utkRSTa adhyavasAya sthAna anaMta guNavizuddha che. AnuM bIjuM nAma nivRtti bAdara saMparAya che, kema ke - aneka jIvonuM guNasthAna che. eTale ekIsAthe A guNasthAnamAM dAkhala thayelA aneka jIvonA parasparanA adhyavasAya sthAnomAM vyAvRtti bheda che. 0 vaLI eka samayamAM rahela A aneka jIvonA adhyavasAya sthAno paraspara cha sthAna patita che. (1-ananta bhAgavRddhi, 2-asaMkhyAta bhAgavRddhi, 3-saMkhyAta bhAgavRddhi, 4-asaMkhyAta guNavRddhi, paasaMkhyAta guNavRddhi ane 6-anaMta guNavRddhi rUpa cha sthAnomAM rahelA che. prasaMgopAta kSapaNazreNI-upazamazreNInuM saMkSepamAM svarUpavarNana0 ATha varSa upara vartato vajaRSabhanArAca saMghayaNavALo, zukladhyAnamAM arpita manavALo, avirata dezavirata ane pramatta-apramatta saMyatomAMthI koI eka puruSa (AtmA) kevaLIkAmamAM kSapakazreNIno svIkAranAra thAya che. phakta jo apramatasaMyata pUrvadhara hoya to zukladhyAnI, bAkInA sarve dharmadhyAnI hoya che. anaMtAnubaMdhI visaMyojanAnuM svarUpa0 have pahelAM anaMtAnubaMdhI paNa kahevAya che, kema ke-zreNI svIkAranArane pahelAM avazya anaMtAnubaMdhInI visaMyojanA Avazyaka che. 0 anaMtAnubaMdhIono visaMyojaka cAreya gatinA paryApta adhikArI) jIvo, tyAM paNa deva athavA nArakI avirata samyagdaSTi, tiryaMcapaMcendriya = sarva paryAptiothI paryApta ane avirata samyagdaSTi, athavA tiryacapaMcendriya = sarva paryAptiothI paryApta ane dezavirata, manuSya to = avirata samyagdaSTi, dezavirata, athavA sarvavirata hoya che. 0 tyAM saMbhava pramANe vizuddha pariNAmavALo anaMtAnubaMdhIonA kSapaNa mATe yathApravRtti, apUrva anivRtti rUpa traNa kAraNo kare che, aMtarakaraNa karato nathI. ethI ja prathama sthitine paNa karato nathI. kSaya karavAno hovAthI upazama paNa thato nathI. te anaMtAnubaMdhIono guNasaMkrama ahIM apUrvakaraNanA prathama samayathI pravarte che. te A pramANe - tevA prathama samayamAM ja anaMtAnubaMdhIonA dalikane zeSa kaSAya rUpa paraprakRtimAM thoDo saMkramAve che. bIjA samayamAM tenAthI asaMkhyAtAguNo saMkrama, trIjA samayamAM tenAthI paNa asaMkhyAtaguNo saMkrama TheTha apUrvakaraNanA chellA samaya sudhI asaMkhyAtaguNo saMkrama thAya che. A guNasaMkrama samajavo. 0 apUrvakaraNamAM udgalanA saMkramathI (sthitinI apekSAe ghaNAya prathama sthitirUpa khaMDanuM ane vizeSavizeSahIna evA dvitIya Adi sthitirUpa khaMDonuM ghAtana, tenAthI banelo je udUvalanA saMkrama tethI) sahita guNa saMkrama dvArA, anaMtAnubaMdhIone zeSa prakRtirUpe vyavasthita karI (pariNAvI) vinAza kare che. 0 udvalanA saMkramamAM to pahelA palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga jeTalI uparanA prathama sthitikhaMDane antarmuhUrtanA kALamAM umere che, arthAt vinAza pamADe che. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 tattvanyAyavibhAkare 0 utkIraNa eTale vana (ghaNA-saghana) dalikavALAnA alpa daliko utAravAM, te ja vilana kahevAya che. 0 tyAra bAda prathama sthitikhaMDa karatAM vizeSa hInatara, palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga jeTalA bIjA sthitikhaMDane antarmuhUrtanA kALamAM uvela che - kSayavizeSa kare che. A pramANe dareka pUrvapUrNa sthitinI apekSAe vizeSa hIna, antarmuhUrtanA kALamAM utkIrAtA (uvelAtA) palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTalA dareka sthitikhaMDone uvela che - kSaya kare che. A pramANeno Avo uddalanA saMkrama jANavo. 0 vaLI anivRttikaraNane pAmelo guNasaMkramathI sahita udgalanA saMkrama vaDe nIcenI AvalikA mAtrane (stibuka udayAvalikA mAtrane) choDI upara saghaLA anaMtAnubaMdhIono vinAza kare che. AvalikA mAtrane to stibuka saMkrama vaDe (stibukasaMkrama = udayanA viSayavALo che. sahaja rIte ja udaya prApta anudayavartInA dalika, udayaprAptimAM saMkrame tyAM tibukasaMkrama pravarte che. A sTibukamAM pratisamaya kevaLa eka ja sthiti (samaya) svatulya eka ja sthitimAM (samayamAM) saMkrame che. stibuka eTale jalabiMdu jema ekeka TapakIne paDe che, tema anudayavatIne, ekeka samaya Tapakato jAya (udayavatImAM paDato jAya) te "stibukasaMkrama' pradezodaya paNa A ja che. arthAt stibukasaMkrama kaho ke pradezodaya kaho te eka ja che.) vedAtI prakRtiomAM saMkramAve che, tethI antarmuhUrta pachI anivRttikaraNanA aMte zeSa karmonI paNa sthitighAta-rasaghAta-guNazreNIo thatI nathI, paraMtu svabhAvastha ja (mohanIyanI) 24 covIza karmanI sattAvALo thAya che. 0 A pramANe anaMtAnubaMdhI cArano kSaya karanAro darzanamohanIyane khapAvavA mATe prayatna kare che. teno AraMbhaka kevalIkALamAM (vartamAna covIzImAM zrI RSabhadevanA kALathI prAraMbhIne zrI jaMbUsvAmIne kevaLajJAna utpanna thayuM tyAM sudhInA kALamAM) janmelo ATha varSanI uparanI vayavALo vajaRSabha saMhananavALAM manuSya hoya che. 0 darzanamohane khapAvavA mATe yathApravRtti Adi traNa karo kare che ane anivRttikaraNanA kALamAM vartato traNa darzananI sthiti sattAvALA karmane jyAM sudhI palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga jeTaluM rahe, tyAM sudhI ukvalanA saMkrama vaDe ule che - vinAza kare che. tyAra bAda mithyAtvanA dalikane samyaktvamohanIya mizramAM pheMke che. te A pramANe - prathama samayamAM thoDA ane bIjA samayamAM tenA karatAM asaMkhyAtaguNA. e pramANe TheTha aMtarmuhUrtanA chellA samaya sudhI AvalikA (udaya AvalikA)mAM rahelane choDI bAkInAne dvicarama samaya sudhI saMkramAvelA dalika karatAM asaMkhyAtaguNA saMkramAve che. AvalikAgatane to tibukasaMkrama vaDe samyakatvamohanIyamAM pheke che. A pramANe mithyAtvano kSaya karelo jANavo. 0 tyAra bAda antarmuhUrtamAM samyapha-mithyAtva-mizramohanIyane paNa A ja krame karI samyaktvamohanIyamAM pheMke che. tethI mizramohanIya kSapita thayuM. 0 tyAra bAda samyakatvamohanIyane khapAvavA mATe tevI rIte lAgyo ke - jevI rIte antarmuhUrtamAM te samyakatvamohanIya paNa antarmuhUrta sthitivALuM thaI gayuM ane te kramathI anubhavAtuM hotuM samaya adhika AvalikA zeSa jenAmAM che evuM te thayuM. tyAra bAda anaMtara samayamAM tenI udIraNAno vyavacheda, te pachI kevala vipAka anubhava vaDe ja carama samaya sudhI vede che. tyAra bAda anaMtara samayamAM A kSAyika samyagdaSTi thAya che. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, sAtamaH zira : 417 0 jo ahIM jeNe AyuSya bAMdhyuM che evo kSapakazreNIno AraMbha kare, to anaMtAnubaMdhI kSaya pachI maraNa saMbhava hoI aTakI jAya che. 0 tyAra bAda kadAcit mithyAtvanA udayathI pharIthI paNa anaMtAnubaMdhIone bAMdhe che, saMcita kare che, kema ke - anaMtAnubaMdhIonuM bIjabhUta mithyAtvanA vinAzano abhAva che. 0 jeNe mithyAtva kSaNa karyuM che, evo to anaMtAnubaMdhIone saMcita karato nathI, kema ke - mithyAtvano abhAva che. 0 pUrve jeNe AyuSya bAMdhyuM che, evo kSINasaptaka pUrve bAMdhela AyuSyanA anusAra sarva gatine bhajanAro thAya che.jo tiryaMca athavA manuSya thAya, no asaMkhyAtA varSanA AyuSyavALAmAM ja (yugalikomAM ja) pedA thAya che. 0 bAMdhela AyuSyavALo paNa te vakhate kALa na kare to paNa kSINa saptakamAM ja rahe che, paraMtu cAritramohanane khapAvavA mATe prayatna karato nathI. have kSINasaptakavALo bIjI gatimAM jato, keTalAmAM bhAgamAM mokSe jAya che? - AvA praznanA javAbamAM kahevAya che ke - trIje bhave ke cothe bhave mokSamAM jAya che. (ahIM manuSyabhavamAM kSAyika samakita pAmIne devagatimAM athavA narakagatimAM jAya. tyAMthI nIkaLIne punaH manuSya thaI mokSe jatAM trIje bhave mokSe jAya. jema zreNika Adi. tathA tiryaMcamAM athavA manuSyamAM jAya to avazya yugalikomAM ja jAya. tyAMthI deva thaI, tyAMthI manuSya thaI, mokSe jatAM cothe bhave mokSe jAya. kRSNa mahArAjA narakAyu bAMdhI kSAyikasamakita pAmI narake gayA che. tyAMthI nIkaLI manuSya thaI, tyAMthI pAMcamA kalpamAM deva thaIne manuSyabhavamAM AvI, bAramA amama tIrthaMkara thaI mokSe javAnA che. e apekSAe prAyika pAMca bhava.) tevI rIte kSINasaptaka AtmA, pUrve AyuSyanA baMdhavALA paNa jo te vakhate kALa na kare, to koI eka vaimAnikamAM ja bAMdhela AyuSyavALo, cAritramohanIya karmanA upazama mATe paNa prayatna kare che. zeSa bhava gationA bAMdhela AyuSyavALo cAritramohanA upazama mATe prayatna karato nathI cAritra mohanIyanA kSayano kramajo ke jeNe AyuSya nathI bAMdhyuM evo jIva, kSapakazreNIno AraMbha kare che tyAre saptakano kSaya thayA bAda niyamo avirata pariNAmavALo ja, cAritramohanIyane khapAvavA mATe prayatna kare che. prayatna karanAra tyAM yathApravRtti Adi traNa karaNo kare che. 0 yathApravRttikaraNa sAtamA apramatta guNasthAnamAM kare che. apUrvakaraNa AThamA apUrvakaraNa guNasthAnamAM kare che. anivRttikaraNa navamA anivRtti bAdarasaparAyamAM kare che. 0 tyAM apUrvakaraNamAM sthitighAta Adi pAMca padArtho zarU thAya che. tyAM prathama samayathI ja sthitighAtAdi evI rIte pravarte che, ke jethI apUrvanA parvata tathA anivRttikaraNa addhAnA prathama samayamAM apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa rUpa ATha madhyama kaSAyo che. teonI sthiti sattA (prathama antaH ko0 ko0 sA) hatI te ghaTIne) jevI rIte palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga jeTalI zeSa rahe, tevI rIte te kaSAyone khapAve che. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 tattvanyAyavibhAkare 0 vaLI anivRttikaraNa addhAnA saMkhyAtA bhAga vyatIta thAya, tyAre tyAnaddhi 3, narakAddhika 2, tiryaMcaddhika 2, (gati AnupUrvI rUpa be) eka-dvi-tri-caturindriya jAtirUpa cAra, sthAvara-Atapa-udyotasUkSma-sAdhAraNa e 16 prakRtionI uvalanA saMkrama vaDe ghaTatAM pahelAM palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTalI sthiti rahe che. tyArabAda e 16 prakRtione, baMdhAtI svasaMkramayogya prakRtiomAM guNasaMkrama vaDe samaye samaye pheMkI phaMkI, saMkramAvI saMkramAvI saMpUrNarUpe kSINa kare che. 0 ahIM pratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa rUpa ATha kaSAyone pahelAM ja khapAvavA mATe AraMbha karela paraMtu te haju sudhI kSINa thayA nathI. phakta vacamAM ja pUrvakathita soLa 16 prakRtio khapAvI nAMkhI, pachIthI te ATha kaSAyone antarmuhUrtamAM khapAve che evuM sUtranuM vacana che. keTalAka to kahe che ke-soLa 16 karmone ja pahelAM khapAvavA mATe AraMbhe che, phakta vacamAM ATha kaSAyone khapAve che, pachIthI soLa karmone khapAve che. tyArabAda antamuhUrtamAM nava-nokaSAya ane cAra saMjavalanonuM aMtarakaraNa kare che. (jethI e darekane prathama sthiti ane dvitIyA (upara) sthiti-ema be vibhAgavALI sthiti thAya che ane e be vibhAga vacce karmapradezarahita antarmuhUrta jeTalI sthiti hoya che.) te aMtarakaraNa karIne uparI (bIjI) sthitimAM rahela napuMsakaveda dalikane udvalana vidhi vaDe khapAvavA mATe AraMbha kare che. te napuMsakaveda dalika antarmuhUrtamAM palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTaluM thAya che, tyArathI mAMDI baMdhAtI prakRtiomAM guNasaMkrama vaDe te napuMsakaveda dalikane pheMke che, saMkramAve che ane te A pramANe pheMkAtuM, antarmuhUrtamAM saghaLuM khapAvI dIdhela che. 0 ane nIcenI (prathama) sthitinA dalikane napuMsakaveda kSapakazreNImAM caDhelo tyArabAda anubhavathI khapAve che. anyathA napuMsakavede zreNImAM nahi caDhelo jo hoya to arthAt anyavede AraMbhI hoya to, mAtra AvalikA jeTalI ja bAkI rahI hoya che, tene stibukasaMkrama vaDe udayavatI paraprakRtimAM saMkramAvI AvalikA jeTalA kALamAM sarvathA kSaya kare che. iti napuMsakaveda kSayaH. 0napuMsakavedano kSaya karyA bAda antarmuhUrta mAtrAmAM strIvedano kSaya paNa napuMsakavedanI kSayanI paddhatie ja kare che. 0 strIvedano kSaya karyA bAda 6 nokaSAyano kSaya, ekIsAthe AraMbhe che, tyAMthI AraMbhI te chanA uparanI sthitimAM rahela dalikane puruSavedamAM saMkrAmavato nathI, paraMtu saMjavalana krodhamAM ja saMkramAve che. 07 nokaSAyo paNa pUrvakathita vidhi vaDe saMkramAvAtA antarmuhUrtamAM saghaLA kSINa thAya che ane te ja samayamAM puruSavedanA baMdha-udaya-udIraNAno viccheda thAya che. (jethI puruSavedanI prathama sthitino sarvathA kSaya thayo, paraMtu dvitIyA sthitimAM samayona be AvalikA sudhInI pUrvabaddha sthitio vidyamAna che.) zeSa sarva sthitio kSaya pAmI che. e samayona be AvalikAbaddha sthiti dalikane choDI saghaLA daLiyAMno kSaya kare che. e samayona be AvalikAbaddha sthiti daliko saM0 krodhanA guNasaMkrama vaDe saMkramatAM jAya che. (A prakAra puruSavede zreNIprAraMbhaka AzrayI kahyo. paraMtu jo zreNIprAraMbhaka napuMsakaveda hoya, to prathama strIveda napuMsakavedano samakALe kSaya kare che ane kSaya samaye puruSavedanA baMdhAdi viccheda pAme che. tyArabAda puruSaveda hAsyAdi che e sAtano samakALe kSaya thAya che. jo zreNIprAraMbhaka strI hoya, to prathama napuMsakavedano kSaya karI Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, sanamaH ziraH 419 strIvedano kSaya kare ane strIvedanA kSaya samaye ja puruSavedano baMdha viccheda pAme che tyArapachI puruSaveda hAsyAdi cha e sAtano samakALe kSaya thAya che.) tyArabAda A have avedaka thayo. 0 krodhane anubhavatA (udayavALA) puruSavedInA krodha addhAnA traNa vibhAgo thAya che. jema ke-(1) azvakarNakaraNAddhA, (2) kiSTikaraNa addhA ane (3) kiSTivedanAddhA. 0 azvakarNakaraNakALamAM vartato jIva, cAreya saMjvalana kaSAyonI aMtarakaraNathI uparanI sthitimAM samaye samaye anaMta anaMta apUrva spardhako kare che. 0 spardhaka kayI cIja che ? tenA javAbamAM spardhakanuM svarUpavarNana karAya che. ahIM anaMta anaMta paramANuothI banelA skaMdhone jIva karmarUpe grahaNa kare che ane tyAM eka eka skaMdhamAM je sarva jaghanya rasavALo paramANu che, te paramANuno paNa rasa, kevalinA jJAna vaDe chedAto (bherAto) sarva jIvo karatAM anaMtaguNA evA rasabhAgone Ape che. (kare che.) bIjo paramANugata rasa, te rasabhAgone paNa ekathI adhikone Ape che. trIjo to bethI adhikone Ape che. e pramANe eka uttara vRddhi vaDe tyAM sudhI laI javuM ke-TheTha chello paramANu, abhalo karatAM anaMtaguNA, siddho karatAM anaMtabhAge adhika rasabhAgone Ape che. tyAM je koI jaghanya rasavALA paramANuo che, teono samudAya samAna jAtivALo hoI eka "vargaNA' tarIke, eka adhika rasabhAgavALA anya paramANuono samudAya bIjI "vargaNA' tarIke ane be adhika rasabhAgavALA bIjA paramANuono samudAya "trIjI vargaNA' tarIke kahevAya che. A pramANenI dizA vaDe eka eka rasabhAganI vRddhivALA paramANuonA samudAyarUpa vargaNAo ane siddhonA samudAyarUpa vargaNAo siddhonA anaMtamAM bhAga sarakhI abhavyothI anaMtaguNI kahevI. 0 vaLI A badhI vargaNAono samudAya "spardhaka' kahevAya che. 0 AnAthI upara (AgaLa) ekottara niraMtara (anUTita) vRddhithI vadhato rasa meLavAto nathI. paraMtu sarva jIvo karatAM anaMtaguNA ja rasabhAgothI rasa meLavAya che. tethI ja te kramathI tyArathI mAMDI bIjuM spardhaka AraMbhe che. e pramANe ja trIjuM. 0 e pramANe TheTha anaMta spardhako kare che. A spardhakothI ja hamaNAM prathama Adi vargaNAo laIne vizuddhinA prakarSanA vaze anaMtaguNahIna rasavALI vargaNAo karIne pUrvanI mAphaka spardhako kare che. AvAM pahelAM kadiya nahi karelAM hoI apUrva kahevAya che. (pUrva-spardhakomAM je rasa che temAM pratisamaya keTalAka spardhakomAM atyaMta hInarasa karavo-ghaTADavo, ke je rasa anAdikALamAM jIve kadI paNa evo atyaMta hIna rasa karyo nathI. evA ati hInarasavALA navA banAvelAM spardhako te apUrva spardhako kahevAya che.) A prathama azvakarNakaraNamAM pUrvaspardhako ane apUrva spardhako-ema baMne prakAranA spardhako vidyamAna che. 0 tyAM pahelAM azvakarNakaraNa kALamAM vartato jIva, cAreya saMjvalana kaSAyonI uparanI dvitIyA sthitimAM pratisamaya anaMta anaMta apUrva spardhako kare che. te sAthe puruSavedane guNasaMkrama vaDe baMdhAtA saMva krodhamAM saMkramAve che. te samayona be AvalikA jeTalA ja tulyakALamAM sarva sthitio saMkrAnta thaI jAya che ane temAM chellA samaye guNasaMkramathI nahi paraMtu sarva saMkramathI sarva puruSaveda sakrAnta thaI jAya che, jethI puruSavedano sarvathA kSaya saMi krodhanA pahelA vibhAgamAM (azvakarNakaraNa kALamAM) thAya che. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 tattvanyAyavibhAkare 0 puruSavedano kSaya thayA bAda azvakarNakaraNa samApta thAya che. tyArabAda kiTTIkaraNanA kALamAM vartato jIva cAreya saMjavalana kaSAyonI uparanI sthitinA dalikonI kiTTIone kare che. 0 kiTTIo eTale pUrvaspardhakomAMthI prathama Adi vargaNAo laI vizuddhinA prakarSavaze atyaMta hInarasavALI banAvI, te vargaNAone e uttaravRddhinA tyAgathI moTA aMtarAlapaNAe vyavasthA karavI, (pUrva-pUrva spardhakomAMthI keTalAka spardhakomAM rasa ghaTADatAM ghaTADatAM eTalo ghaNo ghaTADI devo, ke jethI e ekottera vRddhivALo vargaNAkrama paNa tUTI jAya, jethI e spardhakanI aMdara ekaikAMza adhika rasavALI vargaNAo kramazaH na maLe.) jema ke-je vargaNAomAMthI asat kalpanA vaDe rasabhAgavALI 100 ke 101 vagere hatI, te vargaNAone vizuddhi prakarSathI rasabhAgavALI daza, paMdara vagere chUTI pADIne vyavasthita karavI. (jema koI spardhakamAM asatkalpanAe pahelI vargaNA 15 rasAMzavALA paramANuvALI hoya, bIjI 20-22 rasAzavALI hoya ane trIjI 25 rasAzavALI hoya. ema truTita vargaNAo banI jAya, ke jethI A mUTita vargaNAvALA rasaspardhako te kiTTispardhako kahevAya.) 0 A (bAdara) kiThThio paramArthathI (dareka kaSAyanI) anaMta che, paNa skUla jAtibhedanI apekSAe 12 bhedavALI karAya che. dareka kaSAyanA traNa traNa kiTibheda karavAthI 12 bhedavALI kaSAyanI kiTTi bAdarakioi che. (1) prathamA jAti, (2) dvitIyA jAti ane (3) tRtIyA jAti-ema prathama jAtinA krodha-mAna-mAyAlobha evI rIte kiSTinA bheda 12 samajavA. 0 jeNe krodha vaDe zreNi prAraMbhI hoya, tenA kiSTinA bAra bheda jANavA. 0 jyAre mAna vaDe zreNi prAraMbhI hoya to kiSTinA 9 bheda tenA jANavA, kAraNa ke-krodhane uvalanA vidhithI kSaya kare che, jethI krodhanI prathamA sthitinA abhAve kiTTikaraNa na hoya; kAraNa ke-kiThThio tenI karavAnI che, jeno krame udaya thavAno che. mATe anudita krodhanI kioi thatI nathI, tethI krame udayamAM AvavAyogya zeSa traNa kaSAyonI traNa traNa maLI 9 nava kiThThio thAya che. jo mAyA vaDe zreNi prAraMbhI hoya, to krodha ane mAnano udvalana vidhi vaDe kSaya thaye chate mAna paNa (anudita hovAthI) tenI kiThThio na thAya. mAyA-lobha rUpa zeSa bAkInA pUrvakramathI cha 6 kioine kare che. 0 jo lobhe zreNi prAraMbhI hoya, to krodha-mAna-mAyArUpa traNa kapAyano kSaya thaye chate (mAyA paNa anudita hovAthI) mAtra lobhanI ja 3 traNa kioi thAya. e pramANe 4 saMjavalana kaSAyano kiTTikaraNa vidhi. 0 kiTTikaraNakALa samApta thayA bAda saMi krodhathI zreNine pAmanAro krodhanI bIjI sthitimAM rahela prathama kiTTinA dalikane kheMcI prathama sthitivALuM kare che ane jyAM sudhI samaya adhika AvalikA (carama AvalikA) mAtra zeSa rahe tyAM sudhI vede che. 0 tyArabAda tarata ja dvitIya sthitimAM rahela dvitIya kiTTinA dalikane kheMcI prathama sthitivALuM banAve che ane jayAM sudhI samaya adhika AvalikA mAtra zeSa rahe tyAM sudhI vede che. 0 tyArapachI bIjI sthitimAM rahela trIjI kiTTinA dalikane kheMcIne prathama sthitivALuM banAve che ane jayAM sudhI samaya adhika AvalikA mAtra zeSa rahe tyAM sudhI vede che. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, sama: zira : 421 0 vaLI A traNa paNa kiSTivedana kALamAM uparI (bIjI) sthitimAM rahela dalikane samaye samaye asaMkhyAtaguNa vRddhi lakSaNavALA guNasaMkrama vaDe paNa saMjavalana mAnamAM pheMke che. 0 trIjA kiTTivedana kALanA chellA samayamAM saMjavalana krodhanA baMdha-udaya-udIraNAno ekasAthe vyavaccheda thAya che. 0 saMta krodharUpa karmanI sattAvALo hovA chatAMya samayona be AvalikA sudhImAM baMdhAyelI sthitivALA te saM0 krodhanI sattA rahelI che. zeSa sarva krodha, mAnamAM guNasaMkrama vaDe saMkramyo che ane niryo che. 0 tyArabAda saM mAnanA bIjI sthitimAM rahela prathama kiTrinA dalikane kheMcIne prathama sthitivALuM kare che ane jayAM sudhI antarmuhUrta che tyAM sudhI vede che. 0 ane saMta krodhanA paNa baMdha Adino vyavaccheda thaye chate te tenA dalikane samayona be AvalikAvALA kALamAM guNasaMkrama vaDe saMkramAvato carama samayamAM saghaLuM saMkramAve che. 0 mAnano paNa prathama sthitirUpe karela anubhavAtuM prathama kiSTinuM dalika samaya adhika AvalikA zeSa rahe evuM thayuM. tyArabAda mAnanA, bIjI sthitimAM rahela bIjI kiTTinA dalikane kheMcI prathama sthitivALuM kare che; ane jayAM sudhI samaya adhika AvalikA mAtra zeSa rahe tyAM sudhI vede che ane te ja samayamAM mAnanA baMdhaudaya-udIraNAno ekIsAthe vyavaccheda thAya che; ane te saMva mAnanI samayona be AvalikA pramANavALuM bAMdhela ja sattAvALuM karma che, kema ke-e sivAyano saghaLo mAna-mAyAmAM pheMkela che. 0 tyArapachI mAyAnA, bIjI sthitimAM rahela prathama kiTTinA dalikane kheMcIne prathama sthitistha kare che ane jayAM sudhI antarmuhUrta che tyAM sudhI bhogave che; ane saM mAnanA baMdha Adino vyavaccheda thaye chate te tenuM dalika, samayona be AvalikA mAtra kALamAM guNasaMkrama dvArA mAyAmAM saghaLuM pheMke che. mAyAnuM paNa bIjI sthitimAM rahela prathama kiTTika dalikane prathama sthitirUpe vedAtuM samaya adhika AvalikA zeSavALuM thayuM. tyArabAda bIjI sthitimAM rahela bIjI kiTTikanA dalikane kheMcIne prathama sthitivALuM banAve che ane jyAM sudhI samayAdhika AvalikA mAtra zeSa rahe tyAM sudhI vede che tyArapachI bIjI sthitimAM rahela trIjI kilphinA dalikane kheMcIne prathama sthitivALuM banAve che ane jyAM sudhI samaya adhika AvalikA zeSa rahe tyAM sudhI bhogave che. ane te ja samayamAM mAyAnA baMdha-udaya-udIraNAno ekIsAthe vyavaccheda, ane te mAyAnuM samayona be AvalikA pramANavALuM bAMdhela ja sattAvALuM karma che, kema ke-A sivAyanI bAkI saghaLI mAyAno guNasaMkrama lobhamAM pheMkela che. 0 tyArabAda sthitimAM rahela prathama kidilikane kheMcIne prathama sthitivALuM banAve che ane jyAM sudhI antarmuhUrta che tyAM sudhI vede che ane saMta mAyAnA dalikane samayona be AvalikA mAtra kALamAM tathA saMkramathI lobhamAM saghaLuM saMkramAve che; ane saMta lobhanA prathama kiSTinuM dalika, prathama sthitirUpe karela, vedAtuM samayAdhika AvalikA mAtra zeSavALuM thayuM. tyArabAda lobhanI bIjI sthitimAM rahela bIjI kiTTinA dalikane kheMcIne prathama sthitivALuM kare che ane vede che. tene mAyAne) anubhavato trIjI kiSTinA dalikane laIne tyAM sudhI sUkSma kiThThione kare che, ke jayAM sudhI prathama sthitirUpe karela vedAtA bIjI kiTTinA dalikanA samaya adhika AvalikA mAtra zeSa rahe tyAM sudhI. ane te ja samayamAM saM. lobhanA banmano vyavaccheda, Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 tattvanyAyavibhAkare bAdarakaSAyanI udaya-udIraNAno vyavaccheda, anivRtti bAdarakaSAyanI udaya-udIraNAno vyavaccheda ane anivRtti bAdarasaparAya guNasthAnakano vyavaccheda ekIsAthe thAya che. 0 bIjI sthitimAM rahela sUkSma kiTTinA dalikane kheMcI prathama sthitivALuM kare che ane vede che. te vakhate A sUkSmasaMparAyavALo kahevAya che. 0 vaLI pUrve kahela trIjI kiSTimAM rahela, bAkI rahela badhI AvalikAone paNa vedAtI, paraprakRtiomAM stibuka saMkrama vaDe saMkramAve che ane anukrame prathama kiDhigata AvalikA dvitIya kiSTimAM ataMrgata ane dvitIya kiTiMgata AvalikA tRtIya kiSTimAM aMtargata rUpe vedAya che. 0 vaLI sUkSma saMparAyavALo, lobhanI sUkSma kiThThione vedato, samayona be AvalikA pramANavALuM bAMdheluM sUkSma kiTidalikane samaye samaye sthitighAta AdithI tyAM sudhI khapAve che, ke jyAM sudhI sUkSma saMparAyakALanA saMkhyAtA bhAgI gayelA thAya che, eka bhAga avaziSTa rahe che.. 0 tyArabAda te saMkhyAmAM bhAgamAM saMta lobhane sarva apavartanA vaDe apavartIne sUkSmasaMparAyakALa samAna kare che. 0 haju sudhI te sUkSma saMparAyakALa antarmuhUrta pramANavALo che. 0 vaLI tyArathI mAMDIne mohanA (saM. lobhanA) sthitighAta vagere aTakI gayA che. bAkInA cha karmonA to sthitighAta Adi pravarte ja che. 0 A rIte sarva apavartita te lobhanI sthitine udaya-udIraNA vaDe vedAto tyAM sudhI gayo, ke jyAM sudhI samaya adhika AvalikA mAtra zeSa rahe che. 0 tyArabAda sUkSma lobhanI udIraNA samApta thatAM kevaLa udaya vaDe carama samaya sudhI te lobhanI sthitine vede che. 0 te carama udaya AvalikA paNa samApta thatAM sUkSma saMparAmanA carama (parvata) samayamAM jJAnAvaraNIya pAMca (5) darzanAvaraNIya cAra (4), yazakIrti-ucca gotra be (2), ane aMtarAya pAMca (5)-ema sola (16) karmonA baMdhano viccheda thAya che ane mohanIya karmano (saM. lobhano) udaya ane sattAno vyavaccheda thAya che. (baMdhaviccheda to navamAne aMte prathamathI ja thaI gayo che.) 0 tyArabAda A AtmA kSINakaSAyavALo thAya che. 0 vaLI te AtmAnA zeSa karmonA (cha karmanA) sthitighAta Adi, pUrvanI mAphaka tyAM sudhI pravarte che, ke jayAM sudhI kSINakaSAyanA kALanA saMkhyAtA bhAgo cAlyA gayelA hoya che. tyAM sudhI eka saMkhyAtamo bhAga bAkI rahe che. te avaziSTa saMkhyAta bhAgamAM jJAnAvaraNa (5), aMtarAya (5), darzanAvaraNa (4) ane nidrAddhika (2) rUpa 16 karmonI sthitine (sthiti satkarmane) sarva apavartanA vaDe apavartIne kSINakaSAyanA kALa jeTalI (samAna TUMkI) kare che. phakta be nidrAnI svasvarUpanI apekSAe samayanUna, sAmAnyathI karmarUpapaNAe tulya sthiti(sthiti satkarma)ne kare che. te kSINakaSAyano kALa haju sudhI paNa antarmuhUrta pramANavALo che. tyArathI mAMDIne te karmonA sthitighAta Adi nivRtti thAya che. bAkInA karmonA to hoya che. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, sAtama: zira : 423 be nidrA sivAyanA cauda karmone udaya-udIraNAthI vedato tyAM sudhI gayo, ke jyAM sudhI samaya adhika AvalikA mAtra bAkI rahe. 0 tyArabAda udIraNA nivRtta thAya che. 0 tyArapachI AvalikA mAtra kALamAM kevaLa udayathI ja te pUrvokta cauda karmone vede che. kSINaSAyanA kALanA chellA be samaya bAkI rahe tyAM sudhI te chellA be samayamAM be nidrA (kSaNamohanA upAsya-chellAnA pahelA samayamAM) svarUpa sattAnI apekSAe kSaya pAme ane chellA samayamAM (e be nidrA) tibuka saMkrama vaDe pararUpa sattAthI kSaya pAme che. te sAthe zeSa cauda karmaprakRtiono paNa sattAya. 0 tyArabAda tarata ja kevalI (sayogIkevalI) thAya che. ema kSapakazreNino krama samajavo. upazamazreNinuM varNanaAraMbhaka=upazamazreNino AraMbhaka apramatta sAdhu ja che. upazamazreNinA aMtamAM to apramattasaMyatapramattasaMvata-dezavirata aviratamAMthI koI eka hoya che. bIjAo keTalAka kahe che ke-"avirata dezaviratapramatta-apramatta saMyatomAMthI koI eka anaMtAnubaMdhI kaSAyane upazamAve che. darzanatrika Adine to saMyamamAM vartato ja upazamAve che." 0 tyAM pahelAM anaMtAnubaMdhIonI upazamanA kahevAya che. avirata AdimAMno koI eka, koI eka yogamAM vartato, te ja padha-zukalalezyAmAMthI koI eka vezyAvALo sAkAra (jJAna) upayogathI yukta, aMtaHkoDAkoDI sAgaropamanI sthiti sahita karmavALo, karaNanA kALathI pahelAM paNa aMtamuhUrta sudhI vizuddha thatI cittanI paraMparAvALo rahe che. 0 te prakAre rahe to parAvartamAna zubha prakRtione bAMdhe che (parAvartamAna=93 je prakRti, bIjI prakRtino baMdha, udaya ke baMdhodaya parAvartIne badalI-aTakAvI) potAno baMdha, udaya ke baMdhodaya pravartAve, te parAvartamAna (93) prakRtio che.) te 122nI apekSAe aparAvartanA (29) sivAyanI zeSa sarva jANavI. jema sAtAprakRti asAtAnA baMdhAdine aTakAvIne ja baMdhAya athavA udayamAM Ave. e pramANe parAvartamAna prakRtio sAtA-asAtAvatuM paraspara viruddha hovAthI parAvartita thAya che. aparAvartamAna (29) je prakRti anya prakRtinA baMdhAdine parAvaryA vinA tenA cAlu baMdhAdimAM potAno paNa baMdhAdi pravartAve, te aparAvartamAna (29) prakRtio che. jJAnA. (5), anta (5), darzanA. (4), parAghAta-tIrthaMkara-udghAsamithyAtva-bhaya-jAgusA-agurulaghu-upaghAta-nirmANa-taijasa-varNa Adi cAra, kArmaNa, ema (29); emAM jo matijJAnavatra baMdhAtuM hoya, to zeSajJAnA paNa baMdhAya. ityAdi rIte e(29)mAMnI koIpaNa prakRti potAnA baMdhAdinA prasaMge anya prakRtinA baMdhAdine rokatI nathI. A (29) aparA prakRtio baMdha ane udayane AzrIne aparAvartamAna che, kema ke-A prakRtionA baMdha ke udaya zeSa prakRttio dvArA haNI zakAtA nathI. bAkInI baMdhanI apekSAe (91) ane udayanI apekSAe samyakatva ane samyakamithyAtva (mizra) sahita (93) parAvartamAna che. (16) kaSAyo ane (5) nidrA potAnA udayamAM samajAtIya prakRtinA udayanA nirodhathI parAvartamAna, sthira-zubha-asthira-azubha prakRtio baMdhanI apekSAe parAvartamAna, bIjI Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 tattvanyAyavibhAkare prakRtio to baMdha udayathI paNa parAvartamAna che. azubha prane bAMdhato nathI. samaye samaye azubha karmonA rasane anaMtaguNa hAnithI kare che ane zubhonA rasane anaMtaguNa vRddhithI kare che. 0 ane sthitibaMdha pUrNa thaye chate anya sthitibaMdhane pUrvapUrva sthitibaMdhanI apekSAe palyopamanA asaMkhyAtamA bhAge hIna kare che ane antarmuhUrta pUrNa thaye chate kramathI dareka antarmuhUrvaka yathApravRtti Adi traNa karaNo kare che ane cothA upazamanA kALane kare che. karaNonuM saghaLuM varNana paNa karmaprakRti nAmanA graMthathI jANavuM. 0 vaLI anivRttikaraNa addhA(kALa)nA saMkhyAtA bhAgI gayA bAda eka bhAga (rahyuM chad, anaMtAnubaMdhIonI nIcenI (prathama) AvalikA mAtrane choDI, antarmuhUrta pramANavALA antarakaraNane navIna sthitibaMdhanA kALasamAna antarmuhUrtamAM kare che. ukerAtA (uvelAtA) aMtarakaraNanA dalikane baMdhAtI paramakRtiomAM pheMke che ane prathama sthitinA AvalikAmAM rahela dalikane tibukasaMkrama vaDe vedAtI paraprakRtiomAM pheMke che. temaja aMtarakaraNa karyA bAda bIjA samayamAM anaMtAnubaMdhIonA uparanI (bIjI) sthitinA dalikane upazamAvavA mATe AraMbha kare che. te A pramANe 0 prathama samayamAM thoDuM, bIjA samayamAM tenA karatAM asaMkhyAtaguNuM ane trIjA samayamAM tenA karatAM asaMkhyAtaguNuM, jayAM sudhI antarmuhUrtamAM pUrNarUpe anaMtAnubaMdhIo-upazama prApta thAya che. 0 upazamanA eTale jema reNuno jaththo pANInA biMduonA samUhothI sIMcI sIMcI ghaNa vagerethI kUTelo sthira thAya che, tema karmarUpI rajano jaththo paNa vizuddhirUpI jaLanA samUhathI sIMcI sIMcI anivRttikaraNarUpI ghaNathI phUTelAM saMkramaNa-udaya-udIraNA-nidhatta-nikAcanArUpI karaNone ayogya thAya che. 0bIjAo-keTalAka to anaMtAnubaMdhIonI upazamanA mAnatA nathI, paraMtu visaMyojanA-kSapaNAne mAne che. tenuM varNana pahelAM thaI gayuM che. 0 have darzanatrikanI upazamanA kahevAya che. ahIM kSAyopathamika samyagdaSTivALo ane saMyamamAM vartato, antarmuhUrtamAM darzanatrika upazamAve che. 0 ane te upazamAvato pUrve kahela traNa karaNonA karavA dvArA, vizuddhithI vadhato ane anivRttikaraNa addhA(kALa)nA asaMkhyAta bhAgo gayA bAda aMtarakaraNa kare che. 0 te aMtarakaraNa karato, samyakatvanI antarmuhUrta pramANavALI prathama sthitine ane mithyAtva-mizranuM AvalikA pramANavALuM umerAtuM dalika, traNanAM paNa daliko, samyakatvanI prathama sthitimAM pheMke che.(nIcenA antarmuhUrtamAM) saMkramAve che. (mithyAtvanI ane mizranI stibuka AvalikA bAkI rAkhIne ane samyakatvamohanIyanI antarmuhUrta sthiti nIcethI bAkI rAkhIne, tethI uparanI antarmuhUrta jeTalI sthitimAM navA sthitibaMdha jeTalA kALe aMtara banAve. tyAM aMtara banAvavAnI sthitimAM rahelA traNeya darzanamohanIyanA karmapradezo pratisamaya asaMkhyAtaguNa asaMkhyAtaguNa pramANe samyakatvanA bAkI rahelA nIcenA antarmuhUrtamAM (prathama sthitimAM) saMkramAve che.) Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 sUtra - 24, sama: zira : mithyAtva ane mizranA prathama sthitinA dalikane samyakatva (mohanIya)nI prathama sthitinA dalikamAM stibuka saMkrama vaDe saMkramAve che. vaLI samyaktvanI to prathama sthiti, vipAka anubhavathI (udayathI) kramathI kSINa thaye chate upazama samyagdaSTi thAya che. 0 traNa evA mithyAtva AdinA uparanA dalikanI upazamanA anaMtAnubaMdhIonA uparanI sthitinA dalikanI mAphaka samajavI. A pramANe upazAnta darzanatrikavALo, pramatta ane apramattanA seMkaDo parivartano karI, cAritramohanIyane upazamAvavAnI icchAvALo pharIthI paNa yathApravRtti Adi traNa karaNo kare che. phakta ahIM yathApravRttikaraNa apramatta guNasthAnamAM, apUrvakaraNa apUrvakaraNa guNasthAnamAM, anivRttikaraNa anivRtti bAdarasiMharAya guNasthAnamAM ane apUrvakaraNamAM sthitighAta AdithI vizuddha karIne pachI taratanA samayamAM anivRttikaraNamAM pese che. 0 anivRttikaraNa aMddhA(kALa)nA saMkhyAtA bhAgI gayA bAda darzana sivAyanA (21) mohanIya prakRtionA (anaMtAnubaMdhI varjIne, bAra kaSAyo, nava kaSAyonA) aMtarakaraNa kare che. 0 tyAM je vedano ane saMjavalanakaSAyano udaya che, te baMnenI potAnA udayakALa pramANavALI prathama sthitine kare che. bAkInA (11) kaSAyonI ane (8) nokaSAyonI (prathama sthitinI) AvalikA mAtra hoya che. 0 traNa veda, saMjvalanakaSAya cAranA udayakALanuM mAna ane aMtarakaraNagata dalikanA prakSepanuM svarUpa karmaprakRtinI TIkAthI jANavuM. 0 vaLI aMtarakaraNa karyA bAda napuMsakavedane antarmuhUrtamAM upazamAve che. te A pramANe prathama samayamAM thoDuM ane bIjA samayamAM tenA karatAM asaMkhyAtagaNuM, vaLI e pramANe samaye samaye asaMkhyaguNuM tyAM sudhI khapAve che, ke jyAM sudhI carama samaya Ave. ane paraprakRtiomAM samaye samaye upazama pAmela dalikanI apekSAe tyAM sudhI asaMkhyAtaguNuM pheMke che, ke jayAM sudhI chellA be samaya rahe. chellA samayamAM to upazamaviSaya thatuM dalika paraprakRtiomAM saMkramaNaviSaya thatAM dalikanI apekSAe asaMkhyAtaguNuM jANavuM. 0 vaLI napuMsakaveda upazAnta thayA bAda strIvedane pUrvakathita vidhithI antarmuhUrtamAM upazamAve che tyArabAda antarmuhUrtamAM hAsya Adi cha 6 upazamAve che. te upazAnta thaye chate te vakhate ja puruSavedanA baMdha-udaya-udIraNAno vyavaccheda thAya che. tyArabAda samayona be AvalikAmAM puruSavedane upazamAve che. te pachI ekIsAthe antarmuhUrta mAtramAM apratyAkhyAna-pratyAkhyAna krodhane upazamAve che. te ja vakhate upazAnta thAya, te ja vakhate saMta krodhanA baMdha-udaya-udIraNAno vyavaccheda, bAda samayona be AvalikAmAM saMta krodhane upazamAve che. te pachI antarmuhUrtamAM apratyAkhyAna-pratyAkhyAna mAnane ekIvakhate upazamAve che. temanA upazamanA samayamAM ja saMmAnanA baMdha-udaya-udIraNA vyavacchada, tyArabAda samayona be AvalikAmAM saMDa mAnane upazamAve che. tyArapachI ekIsAthe antarmuhUrtamAM apratyAkhyAna-pratyAkhyAna mAyAne upazamAve che. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 tattvanyAyavibhAkare tenA upazamanA samayamAM ja saM. mAyAnA baMdha-udaya-udIraNAno vyavaccheda thAya che. te pachI A lobhane vedanAro thayo. lobhavedana addhA(kALa)nA traNa vibhAgo thAya che. te A pramANe (1) azvakarNakaraNoddhA, (2) kiSkrikiraNoddhA ane (3) kiTiMvedanAddhA. 0 tyAM pahelAMnA be vibhAgomAM vartato jIva, saMgalobhanI dvitIya sthitimAMthI dalikane kheMcI prathama sthitivALuM banAve che ane vede che. azvakarNakaraNanA addhA(kALa)mAM vartato, prathama samayamAM ja traNa paNa apratyAkhyAna-pratyAkhyAnasaMjavalana rUpa lobhane ekIsAthe upazamAvavA mATe AraMbha kare che. 0 vizuddhi dvArA vadhato apUrva spardhako kare che. saMmAyAnAM baMdha AdinA viccheda bAda samayona be AvalikAmAM saMmAyAne upazamAve che. A pramANe azvakarNakaraNa addhAnA gayA bAda kiTTikaraNa addhAmAM praveza kare che. 0 tyAM pUrvaspardhakomAMthI ane apUrvaspardhakomAMthI bIjI sthitimAM rahela dalikane laIne samaye samaye anaMta kikrione kare che. ( kiSTikaraNa addhAnA chellA samayamAM ekIsAthe apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa lobhane upazamAve che. te lobhanI upazAnti bAda tarata ja te samaye ja saM. lobhanA baMdhano vyavaccheda ane bAdara saM lobhanA udayaudIraNAno vyavaccheda thAya che. tyArapachI A sUkSmasaMparAyavALo thAya che. te vakhate ja uparanI sthitimAMthI keTalIka kikrione kheMcI, sUkSmasaMgharAya kALasamAna kALavALI prathama sthitine kare che ane vede che. 0 vaLI sUkSmasaMparAya addhA, antarmuhUrta mAnavALI che ane kiTTi karela sUkSma dalika, ke je samayona be Avali pramANa bAMdheluM zeSa che tene upazamAve che. 0 sUkSmasaMparAya addhAnA carama samayamAM saMta lobha upazAnta (upazama viSayavALo) thAya che, 0 tyArabAda taratanA samayamAM ja A, upazAntamohavALo thAya che. 0 te upazAntamoha jaghanyathI eka samaya sudhI ane utkRSTathI antarmuhUrta sudhI upasthita rahe che tyArabAda niyamA A, paDe che. 0 vaLI A pratipAta be prakAranA che. (1) bhavakSayathI pratipAta ane (2) addhAlayathI pratipAta. (1) maraNa pAmanArane bhavakSayathI pratipAta che. (jo maraNano prasaMge upasthita thAya, to te soMpazAnti eka samaya, be samaya yAvatuM samayona antarmuhUrta sudhI hInAdhika kALa sudhI rahIne, tyArabAda maraNa pAmI tarata ja anuttaramAM utpanna thavAthI cothA guNasthAnayogya sattara mohanIya prakRtiono udaya zarU thAya che, ke jethI te maraNanA kAraNathI upazAntinuM je patana thAya che, te viSayathI pratipAta kahevAya che. (2) upazAnta addhA (kALa) samApta thayA bAda addhAlayathI pratipAta (jo agiyAramAM guNasthAne maraNano prasaMge upasthita na thAya, to A guNasthAnano je antarmuhUrta kALa che te saMpUrNa thAya che. tyArabAda Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 25, sanamaH ziRS: 427 kALa samApti thaye chate avazya patana thAya che. A prakAranuM avyAghAtI patana te addhAkSayathI pratipAta kahevAya che.) kahevAya che. 0 vaLI addhAkSayathI je prakAre-krame karI caDhyo te ja prakAre-krame karI paDe che. (dazamAMthI navame, navamAMthI AThame, AThamAMthI sAtame ane sAtamAMthI chaTTe ema nIce paDato paDato pramatta sudhI AvIne, tyAM visAmo laIne, pramatta-apramatta guNasthAnanA ghaNA hajAro sudhI parAvartano karI, koI dezavirata-avirata samyagdaSTi rU5 be sthAnane paNa prApta kare che.) arthAt paDato paDato pramattaguNasthAna sudhI paDe che-Take che. koI to tenAthI nIcenA be guNasthAnone pAmI Take che. koI to (jeonA mate anaMtAnubaMdhIonI upazamanA thAya che, teonA mate sAsvAdana bhAvane paNa pAme che.) sAsvAdanapaNAne paNa pAme che. (koI bIje guNasthAne AvI mithyAdaSTi paNa thAya.) 0 vaLI bhavakSaya rUpa prakArathI je paDe che, te niyamA (davanA AyuSyane choDI bIjA AyunA baMdhamAM upazamazreNimAM caDhI nahi zakAtuM hovAthI) anuttara vimAna rUpa sarvArthasiddhavAsIomAM utpanna thAya che. vaLI utpanna thayelo, prathama samayamAM ja saghaLAya baMdhana Adi karaNo pravartAve che. Avo vizeSa che. A pramANe upazamazreNi samApta thAya che. 0 apUrvakaraNa nAmaka AThamA guNasthAnamAM jIvane apUrvakaraNanA pahelA bhAgamAM (apramattamAM kahyA zramaNe) 58 prakRtino baMdha che tyArabAda 2 nidrAdrikano baMdha viccheda thayethI bIjA, trIjA, cothA, pAMcamA ane chaThThA bhAgamAM (56) prakRtino baMdha hoya. tyArabAda 4-devaddhika, 5-paMcendriya jAti, 6-zubha vihAyogati, 15-traNa navaka (9), 17-vaikriyadrika, 19-AhAraddhika, 20-samacaturasa saMsthAna, 21nirmANa, 22-jinanAma, 26-varNacatuSka, 27-agurulaghu, 28-upaghAta, 29-parAghAta, 30-ucchavAsa, 31-taijas, 32-kAzmaNa, ema batrIsa (32) prakRtiono viccheda thavAthI (sAtamA bhAge) (26) prakRtiono baMdhakartA hoya che. 0 chellA traNa saMghayaNono ane samyaktvamohanIyanA udayano viccheda thatAM (72) karmaprakRtionA udayavALo hoya che. 0 138 karmaprakRtinI sattAvALo hoya che. adhunA navamaM guNasthAnamAcaSTe - anyo'nyAdhyavasAyasthAnavyAvRttyabhAvaviziSTasUkSmasamparAyApekSasthUlakaSAyodayavatsthAnamanivRttikaraNaguNasthAnam / antarmuhUrttakAlametat / atrastho'pi dvividhaH kSapaka upazamakazceti / kSapakazreNisthaH kSapakaH, ayaM darzanAvaraNIyaprakRtitrikaM nAmaprakRtitrayodazakaM mohanIyaprakRtiviMzatiJcAtra kSapayati / upazamazreNistha upazamakaH / mohanIyaprakRtiviMzatimevopazamayatyayam / 25 / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare anyo'nyeti / yugapadeva yatsthAnapraviSTAnAmanekeSAmapi jIvAnAM parasparAdhyavasAyasthAnAni na vyAvRtyante tathA sUkSmasamparAyApekSayA yatra sthUlakaSAyodayo bhavet tAdRzamanivRttikaraNaguNasthAnamityarthaH / yugapadetadguNasthAnaM prAptAnAmanekeSAmapi jIvAnAmanyo'nyamadhyavasAyasthAnasya nivRttirnAsti yatra yadIyaguNasthAnAddhAyAmAntarmauhUrttikyAM prathamasamayAdArabhya pratisamayamanantaguNavizuddhaM yathottaramadhyavasAyasthAnaM bhavati, yAvantazcA'ntarmuhUrte samayAstAvantyevA'dhyavasAyasthAnAni tatpraviSTAnAM bhavanti nA'dhikAni, ekasamayapraviSTAnAM sarveSAmapyekAdhyavasAyasthAnatvAt, tathA sUkSmakiTTIkRtakaSAyodayApekSayA sthUlaH kaSAyodayo bhavati tAdRzamanivRttikaraNaguNasthAnamiti bhAvaH / asyotkRSTakAlamAha - antariti / jaghanyatastvekassamayaH / atrApi jIvadvaividhyaM darzayati- atrastho'pIti / kSapakasvarUpamAha-kSapaketi / kaSAyASTakAdInAM kSapayitetyarthaH / kAH karmaprakRtIH kSapayatItyatrAha - ayamiti / darzanAvaraNIyatrikamiti, nidrAnidrApracalApracalAstyAnarddhirUpamityarthaH, nAmeti, narakadvikatiryagdvika sAdhAraNodyotasUkSmanAmaikadvitricaturindriyajAtyAtapasthAvararUpamityarthaH / mohanIyeti, apratyA 428 khyAnapratyAkhyAnakaSAya-napuMsakastrIvedahAsyaratyaratibhayazokajugupsApuruSavedasaMjvalanakrodhamAnamAyArUpAmityarthaH / upazamakasvarUpamAha - upazameti / kaSAyASTakAdInAmupazamayitetyarthaH / mohanIyeti / apratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanakrodhamAnamAyA'pratyAkhyAnapratyAkhyAnalobhahAsya-SaTkavedatrayarUpaviMzatiprakRtimevetyarthaH / atrastho jIvo hAsyaratyaratibhayazokajugupsAvyavacchedAd dvAviMzaterbandhakaH / atra SaDviMzatiprakRtibhyo hAsyAdiSaTkaprakRtivigame viMzateravazeSAdyadyapi dvAviMzaterbandhakatvamanupapannaM tathApi nAnAjIvApekSayA tathoktiH, ekajIvApekSayA tu catasRNAmevApagamaH / hAsyaSaTkodayavyavacchedAcca SaTSaSTervedayitA, tryuttarazatasattAkazca mAnAntapaJcatriMzatprakRtisattAvyavacchedAt // have navamuM guNasthAna kahe che bhAvArtha - paraspara adhyavasAya sthAnonI vyAvRtti (parivartana)nA abhAvaviziSTa sUkSmasaMparAyanI apekSAe sthUlakaSAyanA udayavALuM sthAna anivRttiguNasthAna. A antarmuhUrta kALavALuM che. ahIM rahelo jIva kSapaka ane upazamanA bhede be prakArano che. kSapakazreNimAM rahela kSapaka, A darzanAvaraNanIyanI traNa prakRtikhone, nAmadurmanI (13) addhRtikhone ane mohanIyanI ( 20 ) arthaprakRtikhAne japAve che. upazamazreNimAM rahela upazamaka kahevAya che. A mohanIyanI (20) karmaprakRtione upazamAve che. vivecana - ekIsAthe ja je sthAnamAM dAkhala thayela che evA aneka (bahu)paNa jIvonA paraspara adhyavasAyasthAno palaTAtA nathI, temaja sUkSmaparaMparAyanI apekSAe jyAM sthUlakaSAyano udaya hoya tevuM Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26, sanama: ziraH 429 guNasthAna, e "anivRtti guNasthAna." ekIsAthe A guNasthAnane pAmanArA (pAmelA) aneka paNa jIvonA paraspara adhyavasAyasthAnanI jyAM nivRtti nathI, jenA guNasthAnanA antarmuhUrvakALa prathama samayathI mAMDI samaye samaye anaMtagaNuM vizuddha uttara uttaranuM adhyavasAyasthAna hoya che. ane jeTalA antarmuhUrtamAM samayo che, teTalA ja adhyavasAya sthAno temAM dAkhala thayelAone hoya che, adhika nahi, kema ke-eka samayamAM dAkhala thayelA saghaLAone paNa eka (samAna) adhyavasAyasthAna hoya che, temaja sUkSmakiSTi rUpe karela kaSAyanA udayanI apekSAe sthUlakaSAyano udaya hoya che. tevuM viziSTa guNasthAna "anivRttikaraNa' guNasthAna che, evo bhAva samajavo. A guNasthAnanA utkRSTa kALane kahe che ke-'utkRSTathI A guNasthAna antarmuhUrtanA kALavALuM che ane jaghanyathI eka samayavALuM che. ahIM paNa jIvanA be prakAro darzAve che. "ahIM rahelo paNa iti." kSapaketi' arthAt ATha kaSAya vagerene khapAvanAro kayI kayI prakRtione khapAve che? tenA javAbamAM kahe che ke-"aya' iti. arthAt A kSapakanidrA nidrA-pracalA-pracalA-syAnaddhirUpa traNa darzanAvaraNIya karmane, 2-narakaddhika, 4-tiryaMcaddhika, pa-sAdhAraNa, 6-udyota, 7-sUkSmanAma, 8-eka, 9-ddhi, 10-tri, 11caturindriya jAti, 12-Atapa, 13-sthAvararUpa (13) tera nAmaprakRtione, 4-apratyAkhyAna kaSAya, 8pratyAkhyAna kaSAya, 9-napuMsakaveda, 10-strIveda, 11-hAsya, 12-rati, 13-arati, 14-bhaya, 15-zoka, 16-jugupsA, 17-puruSaveda, 18saMjvalana krodha, 19-mAna, 20-mAyA rUpa (20) vasa mohanIya prakRtione khapAve che. upazama' iti. arthAtu ATha kaSAya vagerene upazamAvanAra, 3-apratyAkhyAna, 6-pratyAkhyAna, 9saMjvalana krodha-mAnamAyA, 10-apratyAkhyAna-pratyAkhyAna, 11-lobha, 17-hAsya Adi cha (6) traNa veda rU5 mohanIya(20)nI vIsa prakRtine upazamAve che, Avo artha samajavo. A guNasthAnamAM jIva hAsya-rati-arati-bhaya-zoka-jugupsAno vyavaccheda thavAthI (22) bAvIza karmaprakRtiono baMdhaka che. ahIM (26) chavvIsa prakRtiomAMthI cha (6) prakRtionA vigama (vinAza) thaye chate (20) visa zeSa hovAthI bAvIza(22)nuM baMdhakapaNuM jo ke yukta nathI, to paNa nAnA (aneka) jIvonI apekSAe te prakAranuM kathana che. eka jIvanI apekSAe to cAra karmaprakRtiono ja apagama (vinAza) che. 0 hAsya vagere cha(6)nA udayanA vicchedathI (66) chAsaTha karmaprakRtionA udayavALo che. 0 103 ekasotraNanI sattAvALo che, kema ke-mAnaparyatanI 35 pAMtrIza prakRtinI sattAno viccheda che. sAmprataM dazamaM guNasthAnasvarUpamAha mohanIyaviMzatiprakRtInAM zamanAt kSayAdvA sUkSmatayA lobhamAtrAvasthAnasthAnaM sUkSmasamparAyaguNasthAnam / antarmuhUrttamAnametat / 26 / mohanIyeti / viMzatiprakRtirUpe mohe zAnte kSINe vA sUkSmakhaNDIbhUtAtidurjayasaMjvalanalobhamAtrAvasthAnasya sthAnamityarthaH, zamanAt kSayAditi padAbhyAmatrastho'pi jIva: Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 tattvanyAyavibhAkare kSapaka upazamazceti dvividha iti sUcitam / atra kSapakazreNyA samAgata upazamazreNyA samAgatazca saMjvalanalobhaM krameNa kSapayatyupazamayati cetyarthaH / sUkSmatayeti - anivRttibAdareNa kiTTIkRtatvAditi bhAvaH asya kAlaniyamamAha-antariti / upazAntakaSAyastu saMjvalanalobhamupazamayyaikAdazaguNasthAnaM yAtIti / kSapakastu lobhaM kSapayitvordhvaM dvAdazaguNasthAnaM yAtIti ca vijJeyam / sUkSmasamparAyAddhAcaramasamaye tasya lobhasya kSayo vopazamo vA bhavatIti vibhAvanAto'ntarmuhUrttamAnamuktam, atrastho jIvaH puMvedasaMjvalanacatuSkabandhavyavacchedAtsaptadazakarmaprakRterbandhakaH, trivedatrisaMjvalanodayavyavacchedAt SaSTervedayitA, mAyAsattAvyavacchedAdddvyuttara zatasattAkaca // dazamA guNasthAnanuM svarUpa bhAvArtha - mohanIyanI vIsa (20) prakRtionA upazamathI ke kSayathI sUkSmarUpe mAtra lobhane rahevAnuM sthAna, e 'sUkSmasaMparAya guNasthAna.' A antarmuhUrta pramANavALuM che. vivecana - vIsa (20) prakRtirUpa moha, zAnta ke kSINa thayA bAda sUkSma khaMDa rUpa atyaMta durjaya saM lobha mAtranA rahevAnuM sthAna, evo artha samajavo. 0 'upazamathI' ke 'kSayathI'-evA be pado dvArA A guNasthAnamAM rahelo paNa jIva kSapaka ane upazamakaema be prakArano che, ema sUcana karela che. arthAt ahIM kSapakazreNithI Avelo ane upazamazreNithI Avelo kramathI saM lobhane khapAve che ane upazamAve che. 'sUkSmapaNe' arthAt anivRtti bAdara dvArA kiTTi karela (khaMDa rUpe karela) hoI sUkSmapaNuM ahIM samajavuM. A guNasthAnanA kALanA mApane kahe che ke-'antarmuhUrta jeTalA kALamAnavALuM A che.' 0 upazAnta kaSAyavALo to saM lobhane upazamAvIne agiyAramA (11mA) guNasthAne jAya che. 0 kSapaka to lobhane khapAvI upa2 (agiyAramAne choDI u52) bAramA (12mA) guNasthAne jAya che, ema jANavuM. 0 sUkSmasaM5rAya ahvAnA chellA samayamAM te lobhano kSaya ke upazama thAya che. evI vibhAvanAthI 'antarmuhUrta mAnavALuM A che'- ema kahela che. 0 A guNasthAnamAM rahela jIva, puruSaveda ane saM cAranA baMdhano viccheda thavAthI (17) karmaprakRtiono baMdhaka che. 0 traNa vedanA ane saM krodha-mAna-mAyAnA udayano viccheda thavAthI 60 karmaprakRtionA udayavALo che. 0 mAyAnI sattAno vyavaccheda thavAthI 102 karmaprakRtionI sattAvALo che. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 sUtra - 27, saptamaH kiraNaH upazamazreNidvArA samAyAtasyopazAntasaMjvalanalobhasya prApyaM guNasthAnamekAdazamAha upazamazreNyA sarvakaSAyAmudayAyogyatayA vyavasthApanasthAnamupazAntamohaguNasthAnam / atrASTAviMzatimohanIyaprakRtInAmupazamo bhavati, upazAntamohastUtkarSeNA'ntarmuhUrttakAlamatra tiSThati / tata UrdhvaM niyamAdasau pratipatati / caturvAraM bhavatyAsaMsArameSA zreNiH / 27 / upazamazreNyeti / upazamazreNyA sarveSAM krodhAdInAM kaSAyANAM vidyamAnAnAmapi bhasmacchannAgniriva saMkramaNodvartanAdikaraNAyogyatayA yatra vyavasthApanaM tAdRzamupazAntamohaguNasthAnamityarthaH, idameva copazAntakaSAyavItarAgacchadmasthaguNasthAnamityapyucyate, krodhamAnamAyAlobhodayavigamAt, jJAnAvaraNIyAdighAtikarmodayAvasthAnAcca / sUkSmasyApi saMjvalanalobhasya sarvathopazamanAdaSTAviMzatimohanIyaprakRtInAmupazamo jAta ityAzayenAha-atreti / etadguNasthAna upazamayitussthitikAlaniyamamAha-upazAntamohastviti / jaghanyenaikassamaya ityapi bodhyam / antarmuhUrttAnantaramasau kva yAtItyatrAha-tata Urdhvamiti / upazAntasyAvazyamudayaniyamenodite ca cAritramohanIye cyavatyeveti bhAvaH / nanUpazamazreNirekenAsaMsAraM kativAraM kartuM zakyata ityatrAha-caturvAramiti / ekasmin bhave tUtkarSato dvau vArAvupazamazreNi pratipadyate parantu tasya niyamena tasmin bhave na kSapakazreNiH, yastvekavAramupazamazreNi pratipadyate tasya kSapakazreNirbhavedapi, AgamAbhiprAyeNa tu ekasmin bhave ekAmeva zreNi pratipadyata iti dhyeyam / nanUpazamazreNimaviratAdaya evArabhante te ca yathAsambhavaM mithyAtvAnantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAnAmupazamAdbhavanti, anyathA teSAmudaye samyaktvAdilAbha eva na syAt tataH kathamidAnImupazamasteSAmucyata iti cenna pUrvaM hi teSAM kSayopazama evAsIt nopazamastata idAnImupazamaH kriyate / nanu kSayopazamo'pyudite karmAze kSINe'nuditecopazAnte bhavati upazamo'pi caivambhUta iti tayorvizeSAbhAva iti cenna kSayopazame tadAvArakasya karmaNaH pradezato'nubhavanAt, upazame tu sarvathA tadabhAvAt, nanu yadi satyapi kSayopazame mithyAtvAnantAnubandhyAdikaSAyANAM pradezAnubhavo'sti tahi kathaM na samyaktvAdiguNavighAtaH, tadudaye niyamena sato'pi samyaktvAderapagamAt, yathA sAsvAdanasamyagdRSTeriti cenna pradezAnubhavasya mandAnubhAvatvAt, mandAnubhAvo hyudayo na svAvAryaguNavighAtamAdhAtumalam, yathA caturjAnino matijJAnAvaraNAdInAM vipAkato'pyudayaH / tathAhi matijJAnAvaraNAdikaM karma dhruvodayaM dhruvodayatvAccA'vazyaM vipAkato'nubhavanIyaM, vipAkAnubhavApekSayaiva dhruvodayatvA Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 tattvanyAyavibhAkare bhidhAnAt, atha ca tatsakalacaturjJAnino na matyAdijJAnavighAtakRd bhavati, tadudayasya mandAnubhAvatvAt, tadyadi vipAkato'pyanubhUyamAnaM mandAnubhAvodayatvAnna svAvAryaguNavighAtAya prabhavati, tadA pradezato'nubhUyamAnamanantAnubandhyAdyapi sutarAM tadguNavighAtaya na bhaviSyati, tadudayasyAtIva mandAnubhAvatvAditi // atrastho jIva ekaprakRterbandhakaH, ekonaSaSTiprakRtervedayitA, aSTacatvAriMzadadhikazatasattAkazca bhavediti // agiyAramA guNasthAnanuM varNana upazamazreNi dvArA Avela upazAnta saM lobhavALAne labhya agiyAra (11)mA guNasthAnane kahe che. bhAvArtha - upazamazreNithI sarva kaSAyone udayane ayogyarUpe sthAna karavA, te 'upazAntamohaguNasthAna.' ahIM (28) aThThAvIza mohanIya prakRtiono upazama thAya che. upazAntamohavALo to ahIM utkRSTathI antarmuhUrtanA kALa sudhI rahe che tyArabAda niyamathI A paDe che. AkhA saMsAracakramAM eka jIvane cAra vAra ja upazamazreNi thAya che. vivecana - upazamazreNithI vidyamAna paNa saghaLA krodha Adi kaSAyone rAkhathI DhAMkela agninI mAphaka saMkramaNa, urtanA Adi karaNonA ayogyarUpe jyAM banAvavAnA che, tenuM upazAnta-mohaguNasthAna che, evo artha samajavo. A ja 'upazAntakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna' rUpe kahevAya che, kema ke-krodhamAna-mAyA-lobhanA udayano vinAza che. karmo=jJAnAvaraNIya Adi ghAtIkarmonA udayanI vidyamAnatA che. sUkSma evA paNa saM lobhano sarvathA upazama hovAthI (28) mohanIyanI prakRtiono upazama thayela che. evA AzayathI kahe che ke-'ahIM......ityAdi.' A guNasthAnamAM upazama karanAranA sthitirUpa kALanA niyamane kahe che. 'upazAntamohastu' ityAdi jadhanyathI eka samaya paNa ahIM samajavo. aMtarmuhUrta bAda A kyAM jAya che ? enA javAbamAM kahe che ke- 'tyArapachI niyamathI A paDe che.' arthAt upazAntamAM avazya udayano niyama hoI ane cAritramohanIyano udaya thatAM paDe che, ema samajavuM. eka jIva saMsAracakramAM keTalIkavAra upazamazreNi karI zake che ? AnA javAbamAM kahe che ke-'saghaLA bhavacakramAM eka jIva cAra vAra upazamazreNi karI zake che. eka bhavamAM to utkRSTathI be vAra upazamazreNi pAme che paraMtu tene niyamathI te bhavamAM kSapakazreNi nathI. 0 vaLI je eka vAra upazamazreNine pAme che, tene kSapakazreNi thAya paNa kharI. AgamanA abhiprAyathI to eka bhavamAM eka ja zreNine pAme che ema dhAravuM. zaMkA avirata vagere upazamazreNino AraMbha kare che ane teo saMbhava pramANe mithyAtva anaMtAnubaMdhI-apratyAkhyAna-pratyAkhyAna AvaraNonA upazamathI thAya che. jo ema mAnavAmAM na Ave, to teonA udayamAM samyaktva Adino lAbha ja na thAya. tethI hamaNAM teono upazama kema kahevAya che ? 1. pUrvaguNasthAneSvapyupazamakasyeyatyeva sattA vijJeyA // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - ra7, sanama: zira : 433 samAdhAna - ema na bolo, kema ke-pahelAM teonI pAse kSayopazama ja hato, upazama na hato; tethI hamaNAM upazama karAya che. zaMkA - kSayopazama paNa udaya pAmela karma aMza kSINa thayA bAda ane nahi udaya pAmela karmano aMza upazAnta thayA bAda thAya che. upazama paNa evo ja che-evI ja rIte thayela che, mATe A baMnemAM vizeSa taphAvata nathI. kema barobara che ne? samAdhAna - A kathana barobara nathI, kema ke-kSayopazamanA te guNane AvaraNa karanAra karmano pradezathI udaya rUpa anubhave che. upazamamAM to sarvathA (pradeza udayano paNa) udayano abhAva che. Ama taphAvata samajavo. zaMkA - jo kSayopazama hovA chatAMya mithyAtva anaMtAnubaMdhI kaSAyono pradezarUpa anubhava che, to kema samyakatva Adi guNono vighAta na thAya? kema ke tenA udayathI niyamathI vidyamAna paNa samyakatva Adino vinAza che. jema ke-sAsvAdana samyagdaSTi. samAdhAna- pradezarUpe anubhava, maMda anubhAva (ravipAka)vALo che. kharekhara, maMdarasavALo udaya sva AvArya (AvaraNayogya jJAnAdi) guNano vinAza karavA mATe samartha thato nathI. jema ke-cAra jJAnavALAno matijJAnAvaraNa Adino vipAka rUpe paNa udaya-maMda udayanA kAraNe AvAryaguNano dhvaMsa karavA mATe samartha thato nathI. ghaTanA te A pramANe matijJAna AvaraNa Adi krame dhruva udayavALuM che, kema ke-te te prakRti dhruvodayathI che. dhruivodayI=27=jJAnAvaTa 5, aMta, 5, darzanA4, mithyAtva, nirmANa, sthira, asthira, tai. kA. varNAdi 4, aga-azubha-zubha e (27) dhruvodayI prakRti che. potAnA udayaviccheda sthAna (guNasthAna) sudhI jeno dhruva-niraMtara udaya hoya, te dhruvodayI, e artha hovAthI e 27 prakRtio je je guNasthAne udayaviccheda pAme che, tyAM sudhI koI paNa samaya udayanA abhAvavALo nathI. e prakRtio anAdikALathI udayavALI hoya che. emAM mithyAtva pahelA guNa0 sudhI dhruvodayI che. zeSa 14 ghAtI pravRtio kSINamoha (12mA) sudhI dhruvodayI ane nAmakarmanI 12 prakRtio teramA aMta samaya sudhI dhruvodayI che.] athata avazya vipAka rUpe anubhavayogya che. vipAka anubhavanI apekSAe ja dhruva udayapaNAnuM kathana che. evaMca te matijJAnAvaraNa Adi dhruvodaya karma samasta cAra jJAnavALAnA mati Adi cAra jJAnomAM vighAta karanAruM thatuM nathI, kema ke te dhruvodayI karmano udaya maMdarasavALo che. te jyAre vipAka(udaya)thI paNa anubhavAtuM karma dhruvodayI kama) maMda anubhavavALA udayanA hisAbe potAnA AvAryaguNanA vighAta mATe samartha thatuM nathI. tyAre to pradeza udayanI apekSAe anubhavAtuM mithyAtva anaMtAnubaMdhI paNa bilakula te samyakatvAdi guNanA vighAta mATe samartha na ja thAya. emAM pUchavAnuM zuM hoya? kema ke-te pradezodaya atyaMta maMdarasavALo che. 0 ahIM upazAntamoha nAmaka guNasthAnamAM rahela jIva eka (zAtA vedanIya rUpa) prakRtino baMdhaka che. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 tattvanyAyavibhAkare 0 59 karmaprakRtinA udayavALo che. 0 ane 148 karmaprakRtionI sattAvALo che. arthAt pUrvanA guNasthAnomAM paNa upazamakanI ATalI ja sattA samajavI. kSapakazreNine pAmelo, kiTTI karela saMta lobhavALo thato hoI (sUkSma lobhanA aMzone-khaMDone khapAvato khapAvato tarata ja bAramA guNasthAne jAya che.) atha kSapakazreNimAzritya kiTTIkRtasaMjvalanalobhasya tataH prApyaM sthAnaM dvAdazamAcaSTe - kSapakazreNyA kaSAyanissattApAdakaM sthAnaM kSINamohaguNasthAnam / kSapakazreNizcAbhavamekavArameva bhavati / etadanantarameva sakalakAlikavastusvabhAvabhAsakakevalajJAnAvAptiH / AntauhUtikamidam / 28 / kSapakazreNyeti / kSapakazreNyA kaSAyANAM sarveSAM yatra sattArAhityakaraNaM tAdRzaM sthAnaM kSINamohaguNasthAnamityarthaH, asyAH zreNyA Abhavamekadhaiva saMbhava ityAha-kSapakazreNizceti atra copAntyasamaye nidrApracale kSINamohasyAntyasamaye ca cakSurdarzanAvaraNAdi darzanacatuSka jJAnAvaraNapaJcakAntarAyapaJcakAni kSapayati, tato'zeSasAmAnyavizeSAvabhAsikevalajJAnavAn bhavatItyAha-etadanantarameveti / kAlamAnamasyAha-Antariti / etadguNavartI jIvo darzanacatuSka jJAnAvaraNAntarAyadazakoccairgotrayazorUpaSoDazabandhavyavacchedAdekasya sAtavedanIyasya bandhakaH, saMjvalanalobharSabhanArAcanArAcodayavyavacchedAtsaptapaJcAzatprakRtervedayitA, lobhasattAkSapakatvAdekottarazatasattAkzca bhavati / tathA caturthaguNasthAna ekaprakRteH paJcama ekasyAH saptame'STAnAM navame TtriMzatprakRtInAM dvAdaze saptadazaprakRtInAM kSaya iti kRtvA kSINamohAnte triSaSTi-prakRtInAM sthitikSayaH zeSAH paJcAzItiprakRtayo jaradvastraprAyAH sayogiguNasthAne bhavantIti / / bAramA kSINamoha guNasthAnanuM svarUpabhAvArtha - kSapakazreNi dvArA kaSAyone sattAzUnya karanAruM sthAna "kSINamoha guNasthAna' kahevAya che. saghaLA saMsAracakramAM eka ja vAra kSapakazreNi thAya che. AnA pachI tarata ja traNeya kALanA, sakala vastu ane potAnA paryAyane jANanAra kevalajJAnanI prApti thAya che. A guNasthAna antarmuhUrtanA kALavALuM che. 1. nArakAyuSaH sthityabhAvaH / 2. tiryagAyuSaH sthityabhAvaH / 3. darzanamohanIyasaptakasya kSayaH devAyuSazca sthityabhAvaH / 4. narakatiryadvikasAdhAraNodyotasUkSmavikalatrikaikendriyajAtistyAnaddhitrikAtapasthAvaramadhyamASTakaSAyanapuMsakastrIvedahAsyAdiSaTkapuMvedasaMjvalanakrodhamAnamAyAnAmityarthaH / 5. saMjvalanalobhanidrAdvikajJAnAntarAyadazakadarzanAvaraNIyacatuSkakSayaH karmagranthe tu saMjvalanalobhasya dazamAnte kSayaH / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28-21, sanama: visarA: 435 vivecana - je guNasthAnamAM kSapakazreNi dvArA saghaLA kaSAyone sattA vagaranA karavAnuM thAya che, tevuM sthAna kSINamoha guNasthAna' evo artha samajavo. A kSapakazreNino bhavacakramAM eka jIvane eka ja vAra saMbhava hoI kahe che ke-"kSapakazreNi. arthAt ahIM upAjya (chellAnA pahelA) samayamAM nidrA ane pracalAne khapAve che ane kSINamohanA chellA samayamAM cakSudarzana Adi rUpa darzanacatuSka-jJAnAvaraNa paMcaka-aMtarAya paMcakone khapAve che. tyArabAda samasta sAmAnya vizeSa prakAzaka kevaLajJAnavALo thAya che. 0 A guNasthAnamAM vartato jIva darzanacatuSka-jJAnAvaraNa paMcaka-aMtarAya paMcaka-ucca gotra-yazarUpa sola (16) karmaprakRtionA baMdhano viccheda thavAthI eka (1) zAtAvedanIyano baMdhaka che. 0 saMta lobha, RSabhanArAMcanA udayano viccheda thavAthI (57) sattAvana karmaprakRtinA udayavALo che. 0 lobhanI sattAno kSapaka hovAthI 101 ekasoekanI sattAvALo thAya che. 0 tathA cothA guNasthAnamAM eka prakRtino kSaya (nAraka AyuSyanI sthitino sattAno abhAva), pAMcamA guNasthAnamAM eka prakRtino kSaya (tiryaMca AyuSyanI sthitino sattAno abhAva), sAtamA (7) guNasthAnamAM ATha karmaprakRtino kSaya (darzanamohanIya saptakano kSaya, devAyuSyanI sthitino abhAva), navamA (9) guNasthAnamAM 36 karmaprakRtiono kSaya (2-narakaddhika, 4-tiryaMcadrika, pa-sAdhAraNa, 6-udyota, 7-sUkSma, 10-vikalatrika, 11-ekendriya jAti, 14-syAnadvitrika, 15-Atapa, 16-sthAvara, 24-madhyama kaSAyASTaka, 25-napuMsakaveda, ra6-strIveda, 3ra-hAsyAdi cha (6), 33-rUMveda, saM. 34-krodha, 35-mAna, 36-mAyArUpa (36) karmaprakRtiono kSaya), bAramA (12) guNasthAnamAM 17 karmaprakRtiono kSaya (1-saM. lobha, 3-nidrAddhika, 8-jJAnAvaraNa paMcaka, 13-aMtarAya paMcaka, 17-darzanAvaraNIya catuSka, ema sattara karmaprakRtino kSaya. karmagraMthamAM to saMta lobhano dazamAnA aMtamAM kSaya kathita che.), ema karIne-evI rIte kSINamohaguNasthAnanA aMtamAM (63) karmaprakRtinI sthitino kSaya, bAkInI (85) karmaprakRtio ghasAI gayelA vastra jevI sayogI guNasthAnamAM hoya che. adhunA trayodazaM guNasthAnamAha yogatrayavataH kevalajJAnotpAdakaM sthAnaM sayogiguNasthAnam / idaJcotkRSTato dezonapUrvakoTipramANam / jaghanyato'ntarmuhUrtam / 29 / ___ yogatrayavat iti / manovAkkAyayogAtmakayogatrayavataH kevalajJAnodbhavaprayojakasthAnamityartha / yogo nAma vIryAntarAyakSayakSayopazamasamudbhUtalabdhivizeSAvibhUto jIvasyo vIryavizeSaH sthAmotsAhaparAkramaceSTAzaktisAmarthyAdiparyAyaH / sa dvividhaH, sakaraNo'karaNazceti / jJeyadRzyeSvakhilavastuSUpayuJjAnasya kevalinaH kevalajJAnadarzanayoryo'sAvapratigho vIryavizeSaH so'karaNaH, sa nAtra vivakSitaH / manovAkkAyakaraNako yogastvatra vivakSitaH, tairyogairupetaH kevalI Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare sayogikevalItyucyate, kevalino'pi manovAkkAyajA yogA bhavanti / tatra kAyayogo gamanA - gamananimeSonmeSAdiSu / vAgyogo dharmadezanAdiSu / manoyogo'nuttaradevairmanaHparyavavadbhirvA manasA pRSTasya manasaiva dezanAyAM, te hi bhagavatprayuktAni manodravyANi avadhijJAnena manaH paryavajJAnena vA pazyanti, dRSTvA ca te vivakSitavastvAlocanAkArAnyathAnupapattyA'lokasvarUpAdikamapi bAhyamarthaM pRSTamavagacchantIti / sayogikevalyayaM tIrthakRdatIrthakRcca bhavati / yena hi pUrvasmin bhave'rhatsiddhapravacanagurusthavirabahuzrutatapasviSu vAtsalyAdibhirvizatipuNyasthAnakaistIrtha I 436 kRtkarmAjitaM tasyAtrodayAtribhuvanAdhipatirjinendrastIrthakarazcatustriMzadatizayairyuktastIrtha pravartako bhavati / yasya tu na tIrthakRtkarma sa itaraH sAmAnyakevalI, kevalinAmatra guNasthAne sthitimAhaidaJceti / caturazItilakSeNa caturazItilakSe guNite labdhA saMkhyA pUrvamucyate teSAM koTi:pUrvakoTistatpramANaM dezonamasya guNasthAnasya kAlamAnamityarthaH / dezoneti, kiJcidUnavarSanavakalakSaNadezonetyarthaH / jaghanyakAlamAnamAha - jaghanyata iti / atredamavaseyaM yasyA''yuSassthitirvedanIyAdikarmaNassakAzAnyUnA bhavati tadA sa karmaNAM samIkaraNArthaM samuddhAtaM karoti netaraH / tatra vedanAdibhirekIbhAvamupagatena jantunA bahUnAM vedanIyAdikarmapradezAnAM kAlAntarAnubhavayogyAnAmudIraNAkaraNenAkRSyodaye prakSipyAnubhUya ca nirjarIkaraNaM samuddhAtaH, sa saptadhA vedanAkaSAyamaraNavaikriyataijasAhArakakevalibhedAt / vedanAsamudghAtAdayaSSaDanukramama sAtavedanIyakaSAyAntarmuhUrttAvaziSTAyurvaikriyazarIranAmataijasazarIranAmAhArakazarIranAmakarmAzrayAH pratyekamAntamauhUrttikAH, kevalisamuddhAtastu sadasadvedyAzubhazubhanAmoccanIcairgotrakarmAzrayo'STasAmayikaH / AhArakakevalisamuddhAtAtiriktAH paJcaikendriyANAM eSveva vaikriyavarjitAzcatvAro vikalendriyANAmasaMjJipaJcendriyANAJca sarve ca manuSyANAM bhavanti / antarmuhUrttAvazeSAyUH kevalI vedanIyAyuSostulyatAkaraNAya nAnAdikSu AlokAntamAtmaprasAraNayA daNDakapATamanthAnAntarAlapUraNAni caturbhissamayaiH kurvan vyApIbhUtvA caturbhizcopasaMharan svazarIrastho bhavati paraM tadAnIM manovAgyogau na vyApArayati / tatra prathamASTamasamayayoraudArikAGgayogaH, dvitIyaSaSThasaptamasamayeSu audArikamizrakAyayogaH tRtIyacaturthapaJcamasamayeSu ca kevalaM kArmaNakAyayogo bhavati / ata eva tadAnImanAhArakazca samuddhAtAcca nivRtto yogatrayamapi vyApArayati / tato yoganirodhAya dhyAnaM dhyAyati / atrastho jIva ekavidhabandhakaH, jJAnAntarAyadarzanacatuSkodayavyavacchedAd dvicatvAriMzatprakRtInAM vedayitA, nidrApracalAjJAnAntarAyadarzanacatuSkarUpaSoDazaprakRtInAM sattAvyavacchedAtpaJcAzItisattAko bhavati // Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26, sama: vira: 437 teramA guNasthAnanuM varNanabhAvArtha - traNa yogavALAnuM, kevalajJAnanuM utpAdakasthAna, e "sayogIguNasthAna." A guNasthAna utkRSTathI dezonapUrvakroDa pramANavALuM che, jaghanyathI antarmuhUrtanuM che. vivecana - mana-vacana-kAyayoga rUpa traNa yogavALAnuM kevalajJAnanA prAdurbhAvamAM prayojakasthAna "sayogI guNasthAna." yoga eTale vIrya aMtarAyanA kSaya ke kSayopazamathI pedA thayela labdhivizeSathI pragaTela jIvano vIryavizeSa. sthAna-utsAha-parAkrama-ceSTA-zakti-sAmarthya Adi paryAyavALo che, te sakaraNaakaraNanA bhedathI be prakArano che. akaraNa virya=joya (jJAnaviSaya) dazya (darzanaviSaya) rU5 samasta vastuomAM upayogavALA kevalIno je A apratihata-viziSTa vIrya, te akaraNa kahevAya che. te ahIM vivakSita nathI. mana-vacana-kAyarUpI karaNajanya yoga to ahIM vivakSita che. te yogothI yukta kevalI "sayogIkevalI" rUpe kahevAya che. kevalIne paNa mana-vacana-kAyajanya yogo (vyApAro) hoya che. kevalImAM kAyayoga javA AvavAmAM AMkha mIMcavIughADavI ItyAdi kriyAmAM vacanayoga=dharmadazanA AdimAM ane manoyoga anuttaravimAnavAsI devoe ke mana:paryavajJAnI munioe manadvArA pUchelA praznanA javAbamAM manoyogano upayoga che. te anuttaravimAnavAsI devo ke mana:paryavajJAnI munio, kharekhara, bhagavaMte prayogamAM lIdhelA manodravyone avadhijJAna vaDe ke mana:paryavajJAna vaDe jue che ane joyA bAda teo vivakSita vastunA AlocanAnA AkAranI anyathA anupapattithI pUchelA bAhya arthane, alokasvarUpa Adine paNa jANe che. 0 A sayogIkevalI tIrthakara ane atIrthakara hoya che. 0 kharekhara, jeNe pUrvabhavamAM zrI arihaMta-siddha-pravacana-guru-sthavira-bahuzruta ane tapasvIomAM, vAtsalya AdithI (20) vIsa pavitra sthAnakothI zrI tIrthaMkara nAmakarma upArjana karela che, teno udaya thavAthI tribhuvananA adhipati, jinendra-tIrthakara cotrIsa (34) atizayothI yukta tIrthapravartaka thAya che. jenI pAse tIrthakarakarma nathI, te atIrthakara arthAt sAmAnya kevalI kahevAya che. kevalIonI A guNasthAnamAM sthitine kahe che. (84) lAkhane (84) lAkhe guNatAM je saMkhyA maLe che, te "pUrva' kahevAya che. te pUrvenI koTi eTale kroDapUrva, te dezona kroDapUrva, A guNasthAnanuM utkRSTa pramANa che. kAMIka nyUna nava varSa rUpa "dezona'no artha samajavo. jaghanya kALamAnane kahe che ke-"jaghanyataH" iti. 0 ahIM Ama samajavAnuM che ke-je kevalIbhagavaMtanI AyuSyanI sthiti vedanIya-nAma-gotrakarmonI sthiti karatA nyUna hoya che, tyAre te kevalI, te vedanIya Adi karmonI sthitine sarakhI (AyuSyanI sthiti samAna) karavA mATe samuddhAtane kare che, bIjA nahi. 0 samuddhAtano artha ane prasaMgopAta tenA bhedonuM svarUpa. tyAM vedanA AdinI sAthe ekIbhAvaekatAne pAmelo jIva, kALAMtare bhogavavAyogya ghaNA vedanIya Adi karmapradezone (pudgalone) udIraNanA nAmakaraNa mATe AkarSIne udayamAM pheMkI-khapAvI nAkhavA, te "samuddhAta' kahevAya che. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [samuddhAtamAM sam ekIbhAvavAcI che, p prAbalyavAcI che ane ghAta zabda, gati ane saMhAravAcI che. Atmapradezone bahAra kADhavA e artha gatipakSano che, jyAre karmapudgalono vinAza karavo ane tenuM pirezATana karavuM e saMhArapakSano che.] te samuddAta (1) vedanA, (2) kaSAya, (3) maraNa, (4) vaikriya, (5) taijas (6) AhAraka ane (7) kevalInA bhedathI sAta prakAre che. 438 0 vedanA samuddAta Adi (6) cha samuddhAto, anukrame azAtAvedanIyakarma, kaSAya (cAritramohanIyakarma), antarmuhUrta avaziSTa AyuSyakarma vaikriyazarIra-nAmakarma, taijasa zarIranAmakarma ane AhArakazarIranAmakarmanA AzrayavALA che tathA dareka antarmuhUrta kALavALA che. kevalIsamuddAta to sAtaasAtarUpa vedanIya, zubha-azubhanAmakarma ane ucca-nIca gotranA AzrayavALo che tathA ATha (8) samayanA kALavALo che. adhikArI=AhAraka, kevalIsamuddAta sivAyanI pAMca (5) samuddAta to vAyukAya sahita ekendriya jIvone hoya che. AhAraka-kevalI-vaikriya sivAyanI (4) cAra samuddAto vikalendriya jIvone ane asaMzIpaMcendriya jIvone hoya che. saghaLI samuddhAto manuSyone hoya che. nArakone (4), bhavanapati-vyaMtarajyotiSI, vaimAnikane (5), paMcendriyatiryaMca paikI keTalAkane tejolabdhi hovAthI prAthamika (5) samuddAta hoya che. 0 antarmuhUrtapramANa zeSa AyuSyavALA kevalIbhagavAna vedavAyogya nAma-gotra-vedanIyakarma ane AyuSyanI sthiti, samAna karavA mATe potAnA Atmapradezo urdhvalokAntathI adholokAnta sudhI phelAvavA vaDe pahelA eka samayamAM Atmapradezone daMDa AkAra sarakhA (dIrgha zreNivALA) kare che; bIjA samayamAM pUrvapazcima dizAmAM Atmapradezone kapATa-kamADa sarakho AkAra race che; kapATa AkAra vistArelA Atmapradezone punaH trIjA samayamAM dakSiNathI uttaradizA sudhI vistArI maMthAra AkAra race che ane cothA samayamAM maMthananA AMtarA pUravAthI 14 rajjUpramANa lokane saMpUrNa pUre che. (arthAt lokamAM sarvatra kevalInA Atmapradezo vyApta thaI jAya che.) e pramANe samuddAta karanArA kevalIbhagavAna cAra samaye saMpUrNa lokavyApta thaI jAya che. pUrvakathita prakAra vaDe kevalIbhagavAna potAnA Atmapradezone vistAravAnA prayogathI karmanA aMzone samAna karI te samuddAtathI ulaTA krame pAchA phare che. arthAt cAra samayamAM sarvaloka saMpUrNa karIne pAMcamA samaye aMtarapUrtithI nivarte che. (arthAt A maMthananA AMtarAmAM vistArelA Atmapradezone saMharI maMthAnastha thAya che.) chaThThA samayamAM maMthAnathI nivarte che. (arthAt maMthAnapaNe vistArelA Atmapradezone saMharI kapATastha thAya che.) sAtamA samayamAM kapATa saMhare che ane tethI daMDastha thAya che. tyArabAda AThamA samayamAM daMDa saMharIne svabhAvastha (dehastha) thAya che paraMtu te vakhate mana-vacananA yogano vyApAra nathI hoto. 0 A samuddhAtanA pahelA ane AThamA samaye muni, audArika kAyayogI hoya che; bIjA-chaThThA-sAtamA samayamAM audArika mizrakAyayogI hoya che; trIjA-cothA-pAMcamA samayamAM eka kAryaNakAyayogI hoya che. ethI ja te vakhate anAhAraka hoya che. (trIjA-cothA-pAMcamA samayamAM kevalIbhagavAna karmaNayogavALA hovAthI anAhArakaaudArika zarIraprAyogya pudgalonuM grahaNa nahi karanArA che.) 0 kevalIbhagavAna samuddhAtathI nivartyA bAda mana-vacana-kAyarUpa traNa yogano upayoga kare che ane tyArapachI traNa yogane rokavA mATe trIjuM zukaladhyAna dhyAya che. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 30, saptamaH kiraNaH 0 ahIM rahelo jIva eka prakArano baMdhaka (zAtAvedanIya baMdhaka) hoya che. 0 (5) jJAnAvaraNa, (4) aMtarAya khane (4) harzanAvaraNIyanA udhyano vicheha thavAthI (42) karmaprakRtinA udayavALo hoya che. 439 0 (2) nidrA prayatA, (4) jJAnAvaraNa, (4) aMtarAya jane (4) harzanAvaraNa, je 15 praddhRtino sattAviccheda thavAthI (85) prakRtinI sattAvALo hoya che. sampratyantimaM caturdazaM guNasthAnamAha yogapratirodhizailezIkaraNaprayojakaM sthAnamayogiguNasthAnam / AdimahrasvapaJcasvaroccAraNAdhikaraNakAlamAtramAnametat / iti caturdazaguNasthAnAni / 30 / - yogeti / yoganirodhAvasthArUpA yA zailezI tatkaraNaprayojakaM yatsthAnaM tadayogiguNasthAnamityarthaH, lezyAvidhuraparamaprakarSaprAptayathAkhyAtacAritrasya zIlasya IzaH zIlezo'yogikevalI, tasya tribhAgena saMkucitA''tmadehasya iyaM zailezI, meruzzailezaH tasyeva vA niSprakampAvasthA bhagavatassA zailezIti vA vyutpattiH / atra pUrvoktastrividho'pi yoga: pratyekaM sUkSmabAdarabhedena dvidhA, kevalotpatteranantaraM jaghanyenAntarmuhUrttakAlamutkarSeNa dezonapUrvakoTiM vihRtyA'ntarmuhUrttAvazeSAyuSkassayogikevalI zailezIM pratipitsuH zukladhyAnavizeSadhyAyI prathamaM bAdarakAyayogAzrayeNa sthUlavAGmanoyogayugmaM sUkSmIkaroti / tatassUkSmavAkcittayoravaSTambhena bAdarakAyayogaM sUkSmatvaM nayati / tatassUkSmakAyayoge tiSThan sUkSmavAkcittayornigrahaM karoti, tatazca tatraiva tiSThan sUkSmakriyamanivRttizukladhyAnaM dhyAyan sUkSmakAyayogaM svAtmanaiva niruNaddhi, anyasyAvaSTambhabhUtasya yogAntarasyAbhAvAt, tannirodhAnantaraM samucchinnakriyamapratipAti zukladhyAnaM dhyAyan a i u R lR ityAdimahrasvapaJcasvaroccAraNAdhikaraNakAlamAnaM zailezIkaraNamArabhate, yogalezyAkalaGkavipramuktayathAkhyAtacAritrasvAmisambandhinI yA tribhAgo - nasvadehAvagAhanAyAmudarAdirandhrapUraNaprayuktasaMkucitasvapradezasyAtmano'tyantasthirA'vasthitissAzailezI tasyAM karaNaM - pUrvaracitazailezIsamayasamAnaguNazreNikasya vedanIyanAmagotrAkhyasyAghAtikarmatritayasyAsaMkhyeyaguNayA zreNyA''yuH zeSasya tu yathAsvarUpasthitayA zreNyA nirjaraNaM zailezIkaraNaM, tatrA'sau praviSTo'yogikevalI bhavati / atraudArikadvikAsthiradvikavihAyogatidvikapratyekatrikasaMsthAnaSaTkAgurulaghucatuSkavarNacatuSkanirmANakarmataijasakArmaNadvayaprathama saMhananasvaradvikaikavedanIyarUpatriMzatprakRtyudayavyavacchedo bodhyaH, muktyupAntyasamaye dehapaJcaka 1. draviDatailaGgAdibhASAyAM ekAraukArayorapi hRstatvAttadvAraNAyAdimeti // Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare bandhanapaJcakasaMghAtapaJcakAGgopAGgatrayasaMsthAnaSaTkavarNapaJcakarasapaJcakasaMhananaSaTkasparzASTakagandhadvayanIcairgotrAnAdeyadurbhagAgurulaghUpaghAtaparAghAtanirmANAparyAptocchvAsAyazovihAyogatidvayazubhAzubhasthairyA'sthairyadevagatyAnupUrvI pratyekasusvaraduHsvaraikavedanIyA dvAsaptatiprakRtayaH kSayamupayAnti, antyasamaye caikavedyAdeyaparyAptatrasabAdaramanuSyAyuryazomanuSyagatyAnupUrvIsaubhAgyoccairgotrapaJcendriyatvatIrthakRnnAmAnIti trayodarzaprakRtIH kSayaM nItvA karmasambandhavimokSalakSaNasahakArisamutthasvabhAvavizeSAdUrdhvaM gacchan prAptasiddhatvanAmA RjuzreNyA yAvatsvAkAzapradezeSvihAvagAhastAvadbhya eva pradezebhya UrdhvamapyavagAhamAno vivakSizatasamayAccAnyasamayAntaramaspRzan lokAntaM vrajati na parato'pi dharmAstikAyAbhAvAt tatra gatazzAzvataM kAlamavatiSThata ityabhiprAyeNoktamAdimeti / etadguNasthAnastho jIvo'bandhakaH, uparyuktatrayodazaprakRtivedayitA / antyasamayadvayAtpUrvaM paJcAzItisattAkaH, upAntyasamaye trayodazaprakRtisattAkaH, caramasamaye tvasattAko badhyaH / guNasthAneSveSu bahuvaktavyatve'pi saMkSepeNa granthagauravabhiyA proktamityAzayenopasaMharatIti, vistaratastvAgamebhyo'vagantavya iti bhAvaH // 440 chellA caudamA guNasthAnanuM varNana bhAvArtha - yoganA nirodha avasthArUpa zailIzIkaraNanuM kAraNarUpa sthAna, e 'ayogI guNasthAna.' prathamanA pAMca hrasva svaranA uccAraNanA AdhArarUpa kALa mAtra pramANavALuM A guNasthAna che. A pramANe yauha (14) gueAsthAnanuM sva3pa samApta thAya che. vivecana - yoganI nirodha avasthArUpa je zailezI, tene karavAmAM nimittabhUta je sthAna, te 'ayogI gusthAna' hevAya che. zailezIlezyA vagaranA, parama prakarSane prApta yathAkhyAtacAritrarUpa (sarva saMvara) zIlano iza=zIleza--ayogIkevalI. trIjA bhAge saMkucita nyUna svazarIravALA te ayogIkevalInI A yoganirodha avasthA, te 'zailezI. ' athavA zaileza ja eTale merU, te merUnI mAphaka bhagavaMtanI je akaMpa avasthA, te 'zailezI' khema vyutpattijanya artho samajavA. ahIM pUrve kahela traNa prakArano paNa yoga, pratyeka sUkSma ane bAdaranA bhedathI je prahAre che. 1. atra kecit manuSyAnupUrvyA dvicaramasamaye vyavacchedaH udayAbhAvAt, udayavatInAM hi stibukasaMkramAbhAvAtsvarUpeNa caramasamayedalikaM dRzyata eveti yuktastAsAM caramasamaye vyavacchedaH, AnupUrvInAmnAntu kSetravipAkitvena bhavApAntarAlagatAvevodaya:, tena bhavasthasya tadudayAsambhavaH, tadasambhavAccAyogyavasthAdvicaramasamaya eva manuSyAnupUrvyAssattAvyavaccheda iti dvicaramasamaye trisaptatiprakRtInAM caramasamaye dvAdazAnAM sattAvyavaccheda iti vadanti // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra - 30, sanamaH zirA: 441 0 kevalajJAnanI utpatti thayA bAda jaghanyathI antarmuhUrvakALa sudhI utkRSTathI dezona-pUrvakroDa sudhI vihAra karI, antarmuhUrtanuM jayAre AyuSya bAkI rahyuM hoya tyAre, zailezIne pAmavAnI icchAvALA zukladhyAnavizeSa (trIjuM zukladhyAna) dhyAna karanArA sayogIkevalI, pahelA bAdarakAyayoganA Azraya dvArA sthUla vacana ane mananA yogane sUkSma kare che. 0 tyArabAda sUkSma vacana ane mananA AdhAre bAdarakAyayogane sUkSma banAve che. 0 tyArapachI sUkSma bAdarakAyayogamAM rahIne sUkSma vacana ane manano viccheda kare che. 0 tyArabAda tyAM ja raheto, zukladhyAnanA trIjI pAyArUpa sUkSma kriyA anivRttivALA zukladhyAnane AtmaspaMdanArUpa sUkSmakriyA maTIne have kadI paNa bAdarakriyA thavAnI nathI. te sUkSmakriyA anivRttika zukladhyAnane dhyAvato sUkSmakAyayogane potAnA AtmA vaDe ja roke che, kema ke-AdhAra (TekArUpa) bIjA yogAntarano abhAva che. 0 sUkSmakriyAnirodha bAda apratipAti nahi pADanAra) samucchinna (sarvathA nivRtta) sUkSmakAyayoga rUpa kriyAvALuM cothA pAyA rUpa zukladhyAnane dhyAvato --3-78-tR A pramANenA prathama drAviDa-tailaMga Adi bhASAmAM ekAra okArane hrasva gaNe che, mATe tenA vAraNa mATe Adima-prathama ema samajavuM.) hrasva evA pAMca svaronA uccAraNanA AdhAra kALamAnavALA zailezIkaraNano AraMbha kare che. 0 yoga-lezyAnA kalaMkathI rahita yathAkhyAtacAritra(sarva saMvara)nA svAmI-saMbaMdhI, je trIjA bhAge nyUna potAnA zarIranI avagAhanAmAM udara AdinA polANa bhAgo-nAsikA vagerenA chidro pUrAvAthI saMkucita (potAnA Atmapradezo ghana thavAthI laghu) AtmapradezavALA AtmAnI atyaMta sthira avasthA zailezI. temAM karavuM eTale pUrve racela zailezI samayanA sarakhI guNazreNivALA, vedanIya-nAma-gotranAmaka traNa aghAtIkarmanuM asaMkhyAtaguNI zreNithI zeSa AyuSyanuM to yathAsvarUpe sthita zreNithI nirjaravuM, e zailezIkaraNa. te zailezIkaraNamAM praveza karanAro ayogI kevalI thAya che. 0 ahIM audArika zarIra, audArika aMgopAMga, asthira, azubha, zubha vihAyogati, azubha vihAyogati, pratyeka sthira, zubha samacaturasa, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kuja, huMDa, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, varNa, gaMdha, rasa, sparza, taijasa-kAzmaNa-zarIra, vaja8SabhanArAcasaMghayaNa, dusvara, susvara sAtA ke asatAvedanIya rUpa (30) 30 prakRtionA udayano vyavaccheda jANavo. 0AyogI kevalIbhagavAnanI muktinA upanya (chellAnA pahelA) samayamAM (pa), zarIranAmakarma (5), baMdhananAmakarma (5), saMghAtanAmakarma (3), aMgopAMganAmakarma (6), saMsthAnanAmakarma (5), varNanAmakarma (5), rasanAmakarma (6), saMghayaNanAmakarma (8), sparzanAmakarma (2), gaMdhanAmakarma (1), nIca gotra (1), anAdeyanAmakarma (1), daubhagyanAmakarma (1), agurulaghunAmakarma (1), upaghAtanAmakarma (1), parAghAtanAmakarma (1), nirmANanAmakarma (1), aparyApta nAmakarma (1), ucchavAsanAmakarma (1), apayazanAmakarma (1), vihAyogatinAmakarma (1), zubhanAmakarma (1), azubhanAmakarma (1), sthiranAmakarma (1), asthira nAmakarma (1), devagatinAmakarma (1), devAnupUrvInAmakarma (1), pratyeka nAmakarma (1), susvaranAmakarma (1), duHsvaranAmakarma (1), sAtA ke asAtavedanIya rUpa (72) karmaprakRtio kSayane pAme che. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 tattvanyAyavibhAkare 0 muktinA satya (7881) samayamA (1), as55 me vahanIya5 (1), 5yaptinAma5 (1), sanAma (1), pAranAma (1), manuSya mAyu (1), suyazanAma (1), manuSyAtinAma (1), bhanuSya mAnupUrvAnAma (1), saubhAgyanAma (1), uyya gotra (1), paMthendriyanAmabha (1), tIrtha.42 nAma (1), mema te2 (13) pratimono kSaya rIne, bhasaMyathA bhuuv| 35, sArIyA pedA thayela viziSTa svabhAvathI UMce jato, siddhatva nAma(paryAya)ne pAmanAro, RjuzreNi dvArA jeTalA potAnA AkAzapradezomAM ahIM avagAha che, teTalA ja pradezothI para (upara) paNa avagAhana karato, vivakSita samaya karatA bIjA samayAntarane nahi sparza karato, lokAnta sudhI jAya che, AgaLa pachI jato nathI; kema ke-lokAntathI AgaLa dharmAstikAya nAmaka gatisahAyaka dravya nathI. lokAnta paryata gayela (siddha mAtmA) zAzvata (manaMta) sudhI 23 . (sthiti 3 cha.) bhaav| mabhiprAyathA Dej cha- 'Adima ..' tyA. 0 A guNasthAnamAM rahelo jIva abaMdhaka che. 075 te2 (13) pratino bhanuma 42nAro cha. 0 chellA be samayathI pahelAM (85) karmaprakRtinI sattAvALo hoya che. 0 chellAnA pahelAM samayamAM (13) prakRtinI sattAvALo hoya che. 0 chellA samayamAM sattA vagarano jANavo. A guNasthAnomAM ghaNuM vaktavya che, paNa saMkSepamAM graMthanA gauravanA bhayathI kahela che. A pramANenA bhAzayathA 65saMhA2 43 che. 'iti' mAhi. vistArathI to mAbhothI tuj, mema mAcha. itthaM prasaGgato guNasthAnAni saMvarasya vibhAvanArthaM nirUpyAzravatAM karmaNAM nirodhasAdhanabhUtAn samityAdIn krameNa nirUpayitumupakramate___ upayogapUrvikA pravRttissamitiH / seryAbhASaiSaNA''dAnanikSepotsargabhedena paJcadhA / svaparabAdhAparihArAya yugamAtranirIkSaNapUrvakaM ratnatrayaphalakaM gamanamIryA / karkazAdidoSarahitahitamitAnavadyAsandigdhAbhidrohazUnyabhASaNaM bhASA / sUtrAnusAreNAnnAdipadArthAnveSaNameSaNA / upadhiprabhRtInAM nirIkSaNapramArjanapUrvakagrahaNasthApanAtmakakriyA''dAnanikSepaNA / jantuzUnyaparizodhitabhUmau vidhinA mUtrapurISAdiparityajanamutsargaH // 31 // upayogeti / upayogapUrvakatve sati pravRttitvaM lakSaNaM svaparaprANipIDAparihArecchayA gamanAdipravRttiriti bhAvaH / udAsInapravRttivAraNAya vizeSaNaM jJAnAdivAraNAya vizeSyam, IryAdipaJcAnAmeva samititvAt / yogakriyArUpapravRttervivakSaNAcca jJAnAdirUpAtmapravRttau na doSaH / upayogapUrvakatvasya sAkAGkSatvAdAkAGkSAvAraNAya vA pravRttipadam / tAM vibhajate seti, Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 31, saptamaH kiraNaH 443 samitirityarthaH / paJcAnAmIryAdInAM tAntrikI saMjJA'nvarthA vijJeyeti bhAvaH // atheryAsamiti svarUpayati-svapareti / svasya parasya vA yathA bAdhA na bhavet tathA purato yugamAtraM prekSamANo bIjaharitAdipradezAn pariharan yadgamanaM karoti yayA ca ratnatrayaM surakSitaM bhavetseryAsamitirityarthaH / svaparabAdhAparihAraprayojyayugamAtranirIkSaNapUrvakatve sati ratnatrayaphalakatve sati ca gamanatvaM lakSaNam / svaparabAdhAparihAraprayojyayugamAtranirIkSaNapUrvakagatitvasya satkArAdyabhilASukapuruSakartRkagatau gatatvAttadvAraNAya ratnatrayaphalakatve satIti / dharmArthaM prayatamAnasya gamane vyabhicAravAraNAya svaparabAdhAparihAraprayojyayugamAtranirIkSaNapUrvakatve satItyuktam // bhASAsamiterlakSaNamAha-karkazAdIti / hitaM svasya parasya vA mokSapadaprApaNasamarthaM, mitamanarthakabahupralapanazUnyaM prayojanamAtrasAdhanaM vacanaM, anavadyaM jIvanikAyAnAmanupaghAtakaM, asaMdigdhaM sphuTArthaM vyaktAkSaraM vA abhidrohazUnyaM krodhamAyAlobhairayuktaM, evaMvidhaM karkazAdidoSazUnyaJca bhASaNaM bhASAsamitirityarthaH / ahitAmitAvadyasaMdigdhAdivacanavAraNAya tattatpadagrahaNamavaseyam / eSaNAsamitimAcaSTe-sUtreti / AgamAnusAreNAzanakhAdyasvAdyabhedabhinnasyAnnasya, AranAlataNDulakSAlanAderuddamAdidoSaparizuddhasya pAnasya, rajoharaNAdicaturdazavidhopadhInAM sthavirakalpayogyAnAM jinakalpayogyAnAM dvAdazavidhAnAM AryikAyogyAnAM paJcaviMzatividhAnAmupadhInAM gaveSaNaiSaNAsamitirityarthaH / sUtrAnusAreNetyanena doSavarjanamabhimataM, tatrAdhAkarmoddezikAdiSoDazagRhasthahetukA udgamadoSAH, dhAtrIpiNDadUtIpiNDAdiSoDazasAdhujanyA utpAdanAdoSAH, ubhayajanyAzca zaGkitamrakSitAdayo dazaiSaNA doSAH, ebhirdoSai rahitA annAdayaH zrutacaraNadharmasAdhakAH / tathA codgamAdidoSarahitAnnAdipadArthAnveSaNameSaNAsamiterlakSaNam / vanIpakakartRkabhaktAdyeSaNAyAM vyabhicAranirAsAyodgamAdidoSarahiteti // AdAnanikSepaNAsamitimAkhyAti-upadhIti / upadhayazcaturdazavidhA dvAdazavidhAH paJcaviMzatividhAzca, prabhRtipadena pIThaphalakAdyaupagrahikopakaraNAnAM grahaNaM, eteSAmupayogAya nirIkSya sthirataraM pramRjya ca rajoharaNena grahaNasthApanArUpA kriyA AdAnanikSepaNAsamitirityarthaH / nirIkSaNapramArjanapUrvakopadhiviSayagrahaNasthApanAtmakakriyAtvamasyA lakSaNam, udAsInapuruSakRtopadhiviSayaka grahaNasthApanAtmakakriyAvAraNAya nirIkSaNapramArjanapUrvaketi // utsargasamitisvarUpaprakAzanAyA''ha-jantuzUnyeti / sthAvarajaGgamajantuzUnyAyAM parizodhitabhUmAvujjhitavyavastuyogyAyAM vidhinA nirIkSaNapramArjanAtmakena mUtrapurISAdInAM parityAga utsargasamitirityarthaH / AdinA vastrapAtrAdInAM grahaNam / tathA ca jIvAvirAdhanena yogyabhUmau vidhinA mUtrapurISAdityajanaM Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 tattvanyAyavibhAkare lakSaNArtha:, sarvatra ratnatrayaphalakatvaM vivakSaNIyaM tena pUjAdyabhilASukAnuSThitoktakriyAyAM vyudAsaH / iti ceSTAvatAM saMvarasiddhiphalavatyaH kriyA uktAH // A pramANe prasaMgathI saMvaranI vibhAvanA mATe guNasthAnonuM nirUpaNa karI AzravavALA (AvatA) karmonI nirodha avasthAmAM sAdhanabhUta samiti AdinuM kramathI nirUpaNa karavA mATe AraMbha kare che. samitio bhAvArtha - upayogapUrvaka pravRtti. e 'samiti' kahevAya che. te samiti iryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepa ane utsarganA bhedathI pAMca prakAre che. sva-paranI pIDAnA parihAra mATe yuga mAtra (cAra hAtha bhUmipramANa) jovApUrvaka ratnatrayIrUpa phaLajanaka gamana, te 'iryAsamiti' kahevAya che. karkaza Adi doSa vagaranuM hita, mita, anavadya, asaMdigdha ane drohazUnya bolavuM, te 'bhASAsamiti.' sUtranA anusAre anna Adi padArthonuM anveSaNa, e 'eSaNAsamiti.' upadhi vagerenuM nirIkSaNa-pramArjanapUrvaka, levI-mUkavI rUpa kriyA, e AdAnanikSepasamiti.' jaMtuzUnya-parizoSita (zuddha) bhUmimAM vidhithI mUtra-purISa (Thallo-mAnnu) Adi vastu paraThavavI, e 'utsargasamiti.' vivecana - upayogapUrvaka hoye chate pravRttipaNuM, e samitinuM lakSaNa che. arthAt sva-para prANIviSayaka pIDAnA parihAranI icchAthI gamana AdirUpa pravRtti. - lakSaNasaMgati - upayogahInathI udAsIna pravRttimAM ativyAptinA vAraNa mATe upayogapUrvakatva rUpa vizeSaNa mUkela che, jJAna AdimAM ativyAptinA mATe pravRttitvarUpa vizeSyadala mUkela che, kema ke-iryA Adi pAMca pravRttio ja samitirUpa che. ratnatrayIrUpa yogakriyArUpa pravRttinI vivakSA hovAthI jJAna AdirUpa AtmAnI pravRttimAM doSa (ativyApti) nathI. athavA upayogapUrvakatva sAkAMkSa (AMkAkSA sahita) hovAthI AkAMkSAmAM ativyAptinA vAraNa mATe pravRttipadano niveza che. 0 pAMca iryA Adi pravRttione zAstramAM samiti tarIke paribhASita karAya che. arthAt samiti zabda zAstrIya saMjJA che. te anvartha-sArthaka paNa che ema samajavuM. [x e upasarga, prazaMsA arthavALo che. prazasta ceSTA te samiti. ahIM pravRttimAM prazastapaNuM eTale sarvajJapravacana anusAripaNuM samajavAnuM che.] iryAsamitinuM svarUpa varNana potAne ke bIjAne bAdha na thAya tevI rIte AgaLa yugapramANa jamInane joto, bIja-sacitta vanaspativALA pradezone choDato je gamana kare che, ethI ratnatrayI surakSita thAya che, te 'iryAsamiti.' svapara bAdhAnA parihArathI prayojya yuga mAtra nirIkSaNapUrvaka, ratnatrayI phaLavALuM gamana 'iryA'nuM lakSaNa che. satkAra Adi abhilASuka puruSa kartRkagatimAM ativyAptivAraNa mATe 'ratnatrayaphalaka' evuM vizeSaNa che. dharmanA mATe prayatna karanAranA gamanamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'sva--para bAdhAparihAra prayojya yuga mAtra nirIkSaNapUrvaka' evuM vizeSaNa che. bhASAsamitinuM lakSaNa hita eTale potAne ke bIjAne mokSapada ApavA samartha, mita eTale nirarthaka ghaNA pralopathI zUnya prayojana Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rU2, sanama: vira: 445 mAtra sAdhanavAnuM vacana, anavadya eTale jIvanasamudAya rakSaka, asaMdigdha eTase spaSTa akSara ke arthavALuM, abhidrohazUnya eTale krodha-mAyA-lobhathI rahita ane karkaza Adi doSathI zUnyabhASaNa, te 'bhASAsamiti." tathAca ahita-amita-sAvadya-saMdigdha Adi vacananA vAraNa mATe te te padanuM grahaNa jANavuM. eSaNAsamitinuM varNana AgamanA anusAra azana-khAdima-svAdima bhedavAlA annanI, AranAla-taMdulakSAlana (cokhAnuM dhovANa) Adi rUpa, udgama Adi doSarahita, pAnanI, sthavirakalpayogya rajoharaNa Adi cauda prakAranI upadhinI, jinakalpayogI bAra prakAranI upadhinI, sAdhvIyogya pacIza prakAranI upadhinI gaveSaNA, te "eSaNAsamiti." sUtranA anusAra-A vacanathI doSavarjana ISTa che. tyAM AdhAkarma-dezika vagere soLa gRhastha hetujanya udgama doSo, dhAtrIpiMDa-bUtIpiMDa vagere soLa sAdhujanya utpAdanA doSo, ubhayajanya zaMktiprakSita vagere daza eSaNA doSo, A doSothI rahita anna vagere zruta-cAritrarUpa dharmanA sAdhaka che. tathAca udgama Adi doSarahita anna Adi padArthonuM anveSaNa "eSaNAsamiti'nuM lakSaNa che. yAcakakartaka bhojana AdinI eSaNAmAM ativyAptinA vAraNa mATe "udgama Adi doSarahita" ema kaheluM che. AdAnanikSepaNAsamiticauda-bAra-pacIza prakAranI upadhionA, prabhUtionA, pratipadathI pITha-phalaka Adi aupagrahika upakaraNonA upayoga mATe atyaMta sthiratApUrvaka joIne ane rajoharaNathI pramArjIne levA-mUkavArUpa kriyA, te AdAnanikSepaNAsamiti." tathAca nirIkSaNa-pramArjanapUrvaka upadhiviSayaka grahaNa-sthApanarUpa prakriyApaNuM AnuM lakSaNa che. udAsIna puruSakRta upadhiviSayaka grahaNa-sthApanArUpa kriyAnA vAraNa mATe nirIkSaNapramArjanapUrvaka" ema kahela che. utsargasamitinuM varNanatrAsa-sthAvara jaMtuzUnya, choDavAyogya vastuyogya parizodhita bhUmimAM nirIkSaNa-prArthanarUpa vidhithI mUtra-purISa (laghu-vaDInIti) Adhino tyAga, te "utsargasamiti' AdithI vastra-pAtra AdinuM grahaNa che. tathAca jIvonI virAdhanA na thAya tevI rIte yogya bhUmimAM mUtra-purISa Adino tyAga, e lakSaNano artha che. sarvatra ratnatraya phalakArakapaNuM vivakSAyogya che. tethI pUjA vagerenA abhilASIoe karela ke kahela kriyAono nirAsa thAya che. A pramANenI ceSTAvALAomAM saMvarasiddhi phaLavALI kriyAo kahela che. atha kAyAdinirodhAt saMvaraphalikA guptIrAha yogasya sanmArgagamanomArgagamananivAraNAbhyAmAtmasaMrakSaNaM guptiH / sA ca kAyavAGmanorUpeNa tridhA / zayanAsananikSepAdAnacaMkramaNeSu ceSTAniyamaH kAyaguptiH / upasarmaparISahabhAvAbhAve'pi zarIre nairapekSyaM, yoganiroddhassarvathA ceSTAparihAro'pi kAyaguptiH / arthavabhrUvikArAdisaMketahuMkArAdipravRttirahitaM zAstraviruddhabhASaNazUnyaM vaconiyamanaM vAgguptiH / anena sarvathA vAGnirodhassamyagbhASaNaJca labhyate / bhASAsamitI samyagbhASaNameva / sAvadyasaMkalpanirodho manoguptiH / 32 / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 tattvanyAyavibhAkare yogasyeti / kAyavAGmanorUpasya yogasya ye sanmArgagamanonmArgagamananivAraNe tAbhyAmAtmasaMrakSaNaM guptirityarthaH / yogasambandhisanmArgonmArgapravRttyapravRttiprayuktAtmasaMrakSaNatvaM lakSaNaM, tena vAci manasi ca gamanAgamanayorasattvena nAvyAptizaGkA / rAgadveSApariNatapuruSakartRkatvamapi nivezanIyam, tena nibiDabandhanabaddhataskarAdikartRkayogasambandhinigrahasya vyudAsaH / sarvathA kAyAdiceSTAnirodhasyApyatra vivakSitatvena guptevyApakatvAnna vyApyeryAsamityAdAvativyAptizaGkAsambhavaH, parimitakAlaviSayassarvayoganigraho'pi guptistatrAsamarthasya kuzaleSu pravRttissamitiriti bhedAt / tasyA vibhAgamAcaSTe sA ceti / tatra kAyagupti nirUpayati zayaneti / zayanAdiviSayakakAyakriyAniyamatvaM lakSaNaM, netraparispandAdisvAbhAvikakriyAyAH kutUhalena kRtasya niyamasya vAraNAya zayanAdiviSayaketi / zayanAdiviSayakamAnasika niyamavAraNAya kAyakriyeti / ucchRkhalapuruSAnuSThitazayanAdiviSayakaniyamavAraNAya niyamapadena zAstrIyo niyamo grAhyaH / tathA ca nizIthinIprathamayAmAdanantaraM gurvanujJAnAtsapramANAyAM vasatau svAvakAzanirIkSaNapramArjanapUrvakaM saMstaraNapaTTadvayamAstIrya sapAdaM kAyamUrdhvamadhazca pramRjyAnujJApitasaMstArakAvasthAno'nuSThitasAmAyikavidhirvAmabAhUpadhAna AkuMcitajAnustAmracUDavadvivahAyasi prasAritajaGgaH pramArjitapRthvItalanyastapAdo vA saMkocasamaye bhUyaH pramArjitasandaMzaka udvartanakAle ca rajoharaNena pramuSTakAyo nAtyantatIvranidrazzayIta / yatra bhuvi vivakSitamAsanaM tatrAvekSaNapramArjane vidhAya bahirniSadyAmAstIrya nivizeta, niviSTo'pyAkuJcanaprasAraNAdikaM pUrveNaiva vidhinA kurvIta, varSAdiSu ca vRsikApIThikAdikamanenaiva vidhinAvekSya pramRjya ca tatra saMnivezanaM kurvIta / daNDakopakaraNaceSTAbhojanAdiviSayau nikSepAdAnAvapi vIkSaNapramArjanapUrvako nirduSTau syAtAm / gamanamapi prayojanavato yugamAtrapradezavinyastadRSTerjIvaparityAgena mandaM mandaM padaM nyasataH prazastaM syAdityAdirUpAH kartavyAkarttavyaviSayAzzAstrIya vyavasthA avagantavyAH, evamanye'pi niyamAH zAstrIyAH pradarzyante upasargeti, upasargA devAdikRtopadravAH parISahA agre vakSyamANAH kSudhAdayaH, teSAM bhAve'bhAve vA svIye zarIre yannarapekSyamabhimAnAbhAvassA kAyaguptirityarthaH, sati hyabhimAne tadvAraNAyAsatI kAyaceSTA syAdeveti niyamabhaGgassyAditi bhAvaH / aparamapi niyamamAha-yogeti / yogaH zarIravAGmanorUpastasya niroddhaH kevalinaH 1. guptervyApakatvaJca yassamitassa niyamAnuguptaH, guptayo hi pratIcArApratIcArobhayarUpAH pratIcAro nAma kAyiko vAciko vyApAraH, tathA ca yassamitaH samyaggamanabhASaNAdiceSTAyAM pravRttasya gupto'pi bhavati / yastu kAyavAcau nirudhya zubhaM mana udIrayan dharmadhyAnAdhupayuktacitto bhavati sa gupta ucyate na tu samitaH kevalApratIcAra rUpatvAttasyeti bodhyam / / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 sUtra - 32, saptama: kiraNaH kAyotsargabhAjo vA yassarvathA kAyaceSTAparihArassA'pi kAyaguptirityarthastaduktam 'kAyakriyAnivRtti: kAyotsarge zarIraguptissyA' diti / yadyapi kAyavyApAro manovyApArasaMsRSTa eva, tathApi kAyaceSTAyAssAkSAtkAyenaiva niSpAditatvAt bahirupalakSyamANatvAcca prAdhAnyena vivakSA // vAgguptessvarUpamAha-arthavaditi / na kevalaM vaconiyamanamAtraM vacoguptiH, sArthakabhrUvikArAdisahitavaconiyamasya vAgguptitvApatterityata AhArthavadityAdi / kasmaicitprayojanAya kRtairbhUvikArAdisaGketairhaMkArAdipravRttibhizca rahitamityarthaH / AdyenAdinA netramukhakarAdinarttanasya, dvitIyena ca zaraloSTotkSepAdergrahaNam / yadvA zAstrAnusAribhASaNamapi vAgguptirbhavatItyAhazAstraviruddhabhASaNazUnyamiti / nanu zAstraviruddha bhASaNazUnyamityanena zAstrAnusAribhASaNarUpavacolAbhena yoganiroddhussarvathA maunarUpAyAM guptau lakSaNamidamavyAptamativyAptaJca bhASAsamitAvityatrAha-aneneti / tathA ca niyamanazabdasya zAstrAnusArivacane'vacane ca rUDhatvena nAvyAsiM / samyagbhASaNaJceti / samyagupayuktasya lokAgamAvirodhena bhASaNamityarthaH, nanu bhASAsamitau kathamativyAptiparihAra ityatrAha - bhASAsamitAviti / evazabdenAbhASaNasya vyudAsaH / bhASaNAbhASaNarUpatvAdvAggupterbhASaNamAtrasvarUpabhASAsamityapekSayA vailakSaNyaM vyApakatvaM cAta eva zAstrAnusAribhASaNarUpamityanuktvA zAstraviruddhabhASaNazUnyamityuktam / uktaJca 'anRtAdinivRttirvA maunaM vA bhavati vAggupti' riti // atha manoguptimAha - sAvadyeti / avadyaM garhitaM pApaM tena sahito yassaMkalpazcintanamArttaraudradhyAyitvaM cittacAJcalyaM vA tasya nirodho'karaNamityarthaH / sAvadyasaMkalpanirodhatvaM lakSaNam, anena ca niravadyasaMkalpassarAgasaMyamAdau, saMsArahetau ca saMkalpanirodhazca manoguptiriti labhyate / na sarvathA manonirodho'sambhavAt yoganirodhAvasthAmantareNa tadasambhavAt // bhAvArtha - yoganA, sanmArgamAM javA dvArA, unmArganA gamanathI aTakavA dvArA AtmAnuM saMrakSaNa, e 'gupti' che. te gupti aya-vayana-mananA 3ye tra prahAranI che. suvAmAM-jesavAmAM-sevA-bhUvAmAM yAsavAmAM yeSTAno niyama, khe 'ayagupti.' upasarga-parISara hoya } na hoya, to pe| zarIramAM nirapekSatA- niHspRhatA ane yoganirodhano sarvathA ceSTrAparihAra paNa 'kAyagupti.' sArthaka bhUvikAra Adi, saMketa-huMkAra Adi pravRttirahita-zAstraviruddha bhASaNa-zUnya vANIno niyama, e 'vacanagupti.' A kathana dvArA sarvathA vANInirodha ane samyabhASaNa ema meLavAya che. bhASAsamitimAM samyag (niravagha AgamAnusAri) bhASaNa 4 che. sAvadha saMlpano nirodha, se 'manogupti. ' vivecana - kAya-vacana-manarUpa yoganuM je sanmArgamAM gamana ane unmArgagamanathI nivAraNa che, te jannethI AtmAnuM saMrakSA, ye 'gupti'- prema artha samavo. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 tattvanyAyavibhAkare lakSaNa ane lakSaNapada carcAyoga saMbaMdhI sanmArgamAM pravRtti-unmArgathI apravRtti(nivRtti)thI janya AtmasaMrakSaNapaNuM guptinuM lakSaNa che, tethI vacanamAM ane manamAM gamana-Agamanano abhAva hovAthI avyAptinI zaMkA nathI. "rAgaSamAM apariNata puruSe karela evuM paNa lakSaNamAM goThavavuM,'tenAthI majabUta baMdhanathI bAMdhela cora Adie karela yoga saMbaMdhI nigraha, e guptirUpe gaNAto nathI, kema ke-ahIM rAga-dveSanI pariNati che. 0 yogono sarvathA nirodha athavA yoga pravRtti dvArA mokSamArgAnukUla pariNAma gupti tarIke kahevAya che. 0 A guptiomAM sarvathA kAya Adi cenirodha guptirUpe vivakSita hovAthI, guptinuM vyApakapaNuM hovAthI, (guptinuM vyApakapaNe evI rIte che ke-je samitivALo che, te niyamathI guptivALo che. kharekhara, guptio praticAra ane apraticAra rUpe ubhaya rUpa che. praticAra eTale kAyika ane vAcika vyApAra. tathAca je samitivALo, samyagugamana bhASaNa Adi kriyAmAM pravRtta (pravRttivALo) che, te gupta paNa hoya che. je kAyavacanano nirodha karIne zubha mananI udIraNA karatAM dharmadhyAna AdimAM upayukta cittavALo thAya che, te gupta (guptivALo) kahevAya che. paraMtu samiti (samitivALo) kahevAto nathI, kema ke te guptinuM kevala apraticArapaNuM che ema jaNavuM.) vyApyabhUta isamiti AdimAM ativyAptinI zaMkAno saMbhava nathI, kema ke-parimita kALarUpa viSayavALo yogano nigraha paNa gupti che. te guptimAM asamarthanI zubhomAM pravRtti samiti che, Avo bheda che. kAyamurtinuM nirUpaNa kare che ke - 'zayaneti arthAt lakSaNa ane lakSaNapada carcA zayana Adi viSayavAlI kriyAnuM niyamapaNuM lakSaNa che. netranI aMda AdirUpa svAbhAvika kriyAnA kutUhalathI karela niyamamAM ativyAptinA vAraNa mATe zayana Adi viSayaka, evuM pada mUkela che. zayana Adi viSayaka mAnasika niyamamAM ativyAptinA nivAraNa mATe "kAyakriyA--evuM pada mUkela che. ucchaMkhala puruSe karela zayana Adi viSayaka niyamamAM ativyAptinA vAraNa mATe niyamapadathI zAstrIya (zAstravihita) niyama levAno che. zayana - tathAca rAtrinA prathama prahara pachI guruonI anujJApUrvaka pramANavALI vasati(sthAna)mAM sva avakAzane (potAnI (vA) hAthapramANa bhUmipradezone) jovA-prajavApUrvaka saMthAro ane uttarapaTTAne bIchAvI (pAtharI), pAda (paga) sahita kAyAne uca-nIce (mukhavatrikA-rajoharaNa vaDe) pramArjIne (pUjIne) anujJA maLyA bAda saMthArAmAM avasthitivALo, sAmAyika-namaskAra karanAro (karemi bhaMte ane navakAra maMtra karanAro) thaI, DAbA hAtharUpI ozikAvALo, jAnu (DhIMcaNanA)nA AkuMcana (saMkoca)vALo, athavA kUkaDAnI mAphaka AkAzamAM pasArela jaMghAvALo, athavA pramArjela pRthvItaLa upara pagane mUkanAro, saMkocasamayamAM pharIthI saMDAzAne (DhIMcaNone) pramArjanAro, udvartanA (pAsu badalatAM)nA kALamAM rajoharaNathI kAyAnuM pramArjana karanArA ane atyaMta tIvra nidrAvALo banyA sivAya zayana kare. Asana - je bhUmipradezamAM besavAnuM che, te vivakSita Asana kahevAya che. tyAM nirIkSaNa ane pramArjana karI saMthArAthI bahAra bIchAvavAnA UnanA AsanarUpa niSadyAne pAtharIne bese. te Asana upara beThelo paNa Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, sakSama: niH 449 AkuMcana (saMkoca) pasAraNa vagere pUrvanI vidhithI kare. varSA Adi RtuomAM vRsikA (vrata pALanAranuM darbhanuM Asana vagerene) A vidhi joI-pramArjI pIThaka Adine (pATa-pATalA viziSTaAsana vagerene), A vidhi vaDe joI-pramArjI tyAM bese. AdAnanikSepa - daMDaka, upakaraNa, ceSTAjanya bhojana Adi rUpa viSaya viSayaka levuM ane mUkavuM paNa nirIkSaNa-pramArjanapUrvaka karela doSa vagaranuM thAya. caMkramaNa - yuga mAtra pradezamAM sthApita dRSTivALA prayojanavALAnuM jIvanA parityAgathI maMda maMda rIte pagane sthApana karanAranuM-cAlanAranuM gamana paNa prazasta thAya. ityAdirUpa kartavya (Ama karavuM)-akartavya (Ama na karavuM) viSayavALI zAstravihita vyavasthAo jANavI. 0 A pramANe bIjA paNa zAstrIya niyamo batAvAya che. 'navasarja' iti. kAyagupti - arthAt deva Adie karela upadravarUpa upasargo ane AgaLa paNa kahevAtA kSudhA Adi parISaho, teonI vidyamAnatA ke avidyamAnatAmAM zarIramAM je nirapekSatA-abhimAnano abhAva, te 'kAyagupti' kahevAya che. 0 zarIramAM abhimAna-apekSA jo hoya, to ativyAptinA vAraNa mATe 'nairapekSya' abhimAnano abhAva kahela che, kAraNa ke-jo abhimAnapUrvakanI ceSTA khoTI kAyaceSTA thAya, to niyamano bhaMga thAya ja, Avo bhAva samajavo. 0 bIjA paNa niyamane kahe che ke-cooti / ' arthAt zarIra-vacana-manarUpa yoga che, tene rokanAra kevalIno athavA kAyotsarga karanArano je sarvathA kAyaceSTAno parihAra che, te paNa 'kAyagupti'no artha che. kahyuM che ke-'kAyAnI kriyAnI nivRtti, kAyotsargamAM-zarIragupti kahevAya che.' jo ke kAyAno vyApAra mananA vyApAranI sAthe saMsargavALo ja hoya che, to paNa kAyAnI kriyA sAkSAt kAyA vaDe ja banAvelI hovAthI, bahArathI dekhAtI hovAthI pradhAnatAnI apekSAe kAyaceSTAnI vivakSA che. vacanagupti - vacanaguptinA svarUpane kahe che ke-'arthaviita / ' arthAt kevaLa vacananA niyamana mAtrane vacanagupti rUpe kahevAtuM nathI, kema ke-arthavALA bhUvikAra Adi sahita, vacananiyamamAM vacanaguptinI ativyAptinI prApti thAya. mATe kahe che ke- 'arthavRtti / ' arthAt koI eka prayojana mATe karela bhUvikAra Adi saMketothI ane huMkArA Adi pravRttiothI rahita evo artha karavo. pahelA AdipadathI netra-mukha-hAtha vagerenA nartananuM ane bIjA AdipadathI bANa, DephA AdinuM grahaNa samajavuM. athavA zAsrane anusaratuM bhASaNa paNa 'vacanagupti' thAya che. mATe kahyuM che ke-'zAstraviruddha bhASaNa zUnya' iti Adi. zaMkA - 'zAstraviruddha bhASaNa zUnya'- evA vAkyathI zAstra anusArI bhASaNarUpa vacanano lAbha thavAthI, yoganirodhakanI sarvathA maunarUpa vacanaguptimAM A lakSaNanI avyApti ane bhASAsamitimAM ativyApti kema nahi ? Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke - A vacanaguptinA kathanathI sarvathA vacananirodha (mauna) ane samyabhASaNa prApta thAya che. tathAca niyamana zabda zAstra anusArI vacanamAM ane zAstraviruddhanA avacanamAM rUDha hoI avyApti nathI. samyabhASaNa paNa vAgupti kahevAya che. arthAt samyagu upayogavALAnuM loka ane AgamanI sAthe virodha na Ave, tevuM bhASaNa bolavuM ema che. (Ama vANIniyamane vAgupti kahevAya che.) zaMkA - bhASA samitimAM kevI rIte ativyAptino parihAra? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke - bhASA samitimAM samyagubhASaNa ja che. ahIM evakArathI bhASaNanA abhAvano niSedha che. 0 bhASaNa-abhASaNa rUpa hoI vAngaguptinI bhASaNa mAtra svarUpavALI bhASAsamitinI apekSAe vilakSaNatA (vizeSatA) ane vyApakatA che. ethI ja zAstra anusAra bhASaNa rUpa ema nahi kahIne zAstraviruddha bhASaNa zUnya'-evuM kaheluM che. kahyuM che ke-mRSAvAda AdithI nivRtti athavA mauna, e vacanagupti che. manogupti - have manoguptine kahe che ke- "sAvadheti." arthAt avadya pApa, tenAthI sahita je sAvadyarUpa saMkalpa-ciMtana-Arta-raudradhyAna, te sAvadya saMkalpa athavA cittanI caMcaLatAnA kAraNe je sAvagha ciMtana rUpa sAvadya saMkalpano nirodha, te "manogupti." lakSaNa - sAvagha saMkalpanuM nirodhapaNuM manoguptinuM lakSaNa che. A kathanathI niravadya, (kuzala-dharmAnubaMdhI anuSThAna) karmanA uccheda mATe jeTalo adhyavasAya pravarte che, te sarva adhyavasAya saMkalpa, sarAgasaMyama AdimAM ane saMsArahetubhUta akuzalamAM saMkalpanirodha, ema baMne manogupti tarIke prApta thAya che. ahIM sarvathA manonirodha nathI, kema ke-asaMbhava che. arthAtu yoganirodhavAnI avasthA sivAya teno asaMbhava che. A pramANe kAya AdinA nirodha AdithI kAya Adi nimittajanya AvatA karma baMdha thavAthI saMvarasiddhi jANavI. atha samitiguptyossaMvarahetutvamabhidhAyAnantaroddiSTasya parISahasya svarUpamupadarzayatipratibandhakasamavadhAne satyapi samabhAvAdavicalanaM parISahaH / 33 / pratibandhaketi / samantAdApatiteSu savidhibhaktapAnAdyalAbhAdiSu samabhAvAdvaiguNyamanavalambyAvicalanaM niSprakampacittatayA'vasthAnaM parISaha ityarthaH / paripUrvAtsaherbhAve'kAraH pariSahaNaM parISahaH, kSudhAdijaya ityarthaH / na tAvadacpratyayaH pacAdinibandhanaH kartari tasya vidhAnAt / na karmasAdhano ghaJ, saherupadhAvRddhiprasaGgAt, nA'pi puMsi saMjJAyAM ghaH, tasya karaNAdhikaraNayorvidhAnAt / pratibandhakasamavadhAne'pi sAmyatayA kSudhAdijanyaduHkhasahanatvaM lakSaNam / klezena duHkhasahanasya parISahatvAbhAvAtsAmyatayeti / parISahapadavAcyAnAM kSudhAdi Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 33, saptamaH kiraNaH 451 jayAnAmAtyantikanivRttisAdhanasamyagdarzanAdito'cyavanaM karmanirjaraNaJca prayojanam / tatra parISahAH soDhavyAzca naigamasaMgrahavyavahArarjusUtranayenAviratadezavirataviratAnAM bhavanti, trayANAmapi parISahavedanIyAsAtAdikarmodayajanitasya kSudhAdestatsahanasya ca yathAyogaM sakAmAkAmanirjarAhetossambhavAt / zabdasamabhirUdvaivambhUtAnAM matena viratasyaiva bhavanti nirupacaritaparISahazabdavRttestatraiva sambhavAt / utpAdakameSAM dravyaM naigamanayena jIvo jIvAH, ajIvo'jIvAH, jIvAjIvau, jIvA ajIvaH, jIvo'jIvAH, jIvA ajIvAzcetyaSTau / saMgrahanaye jIvo'jIvo vA, na dvitvabahutve / vyavahAre'jIva eva, zeSANAM matena jIva eva pariSahyamANasyaiva parISahatvAtpariSahaNasyopayogAtmakasya jIvasvAbhAvyena jIvadravyatvAt / guNasaMhatirUpasyaiva dravyatvAt / tattallakSaNanirUpaNAvasare karmaprakRtayaH puruSAzca vakSyante / eSaNIyasya aneSaNIyasya cAgrahaNAt grahaNe vA'paribhogAt naigamasaGgrahavyavahArANAM matena sahanaM bhavati, sthUladarzinAmeSAmannAdiparihArasyaiva kSudhAdisahanatveneSTatvAt, zeSANAM matena tu nAbhuJjAnasyaiva tatsahanamapi tu prAsukamannAdikalpyaJca gRhNato bhuJjAnasyA'pi bhavati bhAvapradhAnatvAt / yadAzritya kSudhAdirbhavati tadvastveva parISaha iti naigamaH, kSudhAdijanitA vedanA tadutpAdakaJca parISaha iti saGgrahavyavahArau, vaidanAM pratItya jIve parISaha iti RjusUtraH, parISahopayukta Atmaiva parISaha iti zabdasamabhirUDhavambhUtAH / ekajIvApekSayA jaghanyotkRSTata eSAM vartanA'gre vakSyate / naigamasaGgrahavyavahArANAM matena varSalakSaNaM kAlamAzritya parISaho bhavati utpAdakavastUnAmapi parISahatvokteH, RjusUtramate'ntarmuhUrta, vedanAyA upayogAtmikAyAstAvanmAnatvAt / zabdAdinayamatena eka ssamayastanmatenopayogAtmakaparyAyasya pratisamayamanyAnyatvAt // parISa nuvniavataraNikA-have samiti-guptionuM saMvarahetupaNuM kahIne samiti-gupti bAda upadezagraMthamAM kahela pariSahanA svarUpanuM varNana bhAvArtha - pratibaMdhakanI sattA hovA chatAM samabhAvathI salAyamAna thavuM nahi, te parISaha che. 1. capeTAdinA puruSeNodIritatvAjjIvo nimittaM, bahubhistathAtve jIvAH, jIvaprayogarahitena gRhapAtAdyacetanenodIritatvAdajIvaH, bahubhirajIvaistathAtve'jIvAH, lubdhakena bANAdinA tathAtve jIvA'jIvau, anekaiH puruSairekena zilAdinA tathAtve jIvA ajIvazca, lubdhakairanekairbANAdibhistathAtve jIvo'jIvAzca, bahubhirlubdhakairbahubhirbANAdibhistathAtve tu jIvA ajIvazceti bhAvaH / na dvitvabahutve iti, sAmAnyagrAhitvAdasya nayasyeti bhAvaH / ajIva eveti, karmaNa eva kAraNatvAttasyaiva ca sarvajanapratItinimittatvAditi bhAvaH // Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 tattvanyAyavibhAkare vivecana - cAreya bAjuthI AvI paDela vidhi sahita bhakta(azana)pAna AdinA alAbha Adi hoya chata, samabhAvathI-virUpatAnA AlaMbana lIdhA sivAya-akampacittapaNe rahevuM, e "parISaha' kahevAya che. vyutpattijanya artha-parisaha=parinAmaka upasarga sahanA pUrve che. bhAvamAM (dhAtu artha kriyArUpa bhAva arthamAM) arthAt sahana karavuM. e arthamAM akAra (apratyaya) thavAthI pariSahaNa-sahana karavuM. arthAt sudhA Adino jaya "pariSaha' kahevAya che. ahIM "acu" pratyaya je paca Adi (pANinIya vyAkaNa prasiddha eka gaNa) nimittajanya je "a" pratyaya te ahIM nathI, kema ke-te pratyaya kartA arthamAM arthAt paca eTale jema pakAvanAra arthamAM vihita hoI, ahIM sahanAra e artha iSTa nathI. vaLI karmasAdhanajanya (karmaNiprayoga dvArA thato) dhan pratyaya nathI. arthAt pariSahyate Iti. jo pari + Saha + dhan ema karavAmAM Ave, to "parISAha' banI jAya, kema ke-upAMtya (chellAnI pahelA) svaranI vRddhi thAya che mATe 'pariSaha' ISTa che. sahanaviSayarUpa-pariSAha ISTa nathI eTale karmasAdhanajanya dhan pratyaya nathI. vaLI puMliMgamAM saMjJAmAM thato "dha" pratyaya paNa nathI, kema ke-tenuM karaNamAM ane adhikaraNamAM vidhAna che. sahana karavAnuM kAraNa ane adhikaraNa AdhAra, e artha adhikRta nathI. lakSaNa - pratibaMdhakanI hAjarImAM paNa samatApUrvaka sudhA Adi janya duHkha AdinuM sahana karavApaNuM lakSaNa che. padakRtya - prayojana-klezapUrvaka, duHkhanA sahanamAM (akAmanirjarAmAM) parISahapaNAno abhAva hovAthI "samabhAvapUrvaka-ema kahela che. parISahapadavAcya (parISaha zabdanA artharUpa) sudhA Adi jayonuM, AtyaMtika nivRttirUpa mokSamArga sAdhanabhUta samyagdarzana AdithI acyavana (apatana) ane karmanirjarA-e be prayojana che (uddezya che.) 0 parISaho sahana karavAne yogya che. niMgama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtranaya vaDe avirata-dezavirata-sarvaviratone bane che, kema ke-avirata Adi traNeyane parISahavedanIya asAtA Adi karmanA udayathI pedA thayela sudhA AdimAM ane te sudhAdinA sahanamAM yoga pramANe sakAma-akAmanirjarA hetuno saMbhava che. 0 zabda-samabhirUDha=evaMbhUtonA nayamata vaDe viratamAM ja parISaho sahanayogya bane che, kema kenirupacarita-yathArtha parISaha zabda vartato hovAthI te viratamAM sakAmanirjarA hetuno saMbhava che. 0 A parISahonuM utpAdaka-nimittabhUta dravya, naigamanayanI apekSAe (1) eka jIvaghaNA jIvo, (2) eka ajIva-aneka ajIvo, (3) jIva ane ajIva-ema baMne, (4) aneka jIvo-eka ajIva, (5) eka jIva aneka ajIvo, (6) aneka jIvo-aneka ajIvo, (7) eka ajIva-bIjo ajIva, (8) eka jIvabIjo jIva. (capeTA-tamAco vagerethI eka puruSa, parISadomAM preraka hovAthI jIva nimitta che. ghaNA jIvo tathA prakAre preraka hovAthI ghaNA jIvo, jIvanA prayogathI rahita gharanA paDavA vagere rUpa acetana preraka hovAthI eka ajIva-ghaNA ajIvo preraka hovAthI aneka ajIvo, zikArI-bANa AdithI preraka hovAthI Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 23, saptama: zira : 453 jIva-ajIva ema baMne, aneka puruSo eka zilA AdithI preraka hoI jIvo ane eka ajIva, ghaNA zikArIo-bANa AdithI preraka hoI jIva-ajIvo, ghaNA zikArIo ane ghaNA bANa AdithI preraka hoI jIvo ane ajIvo nimitta che.) 0 saMgrahanayanA-matamAM eka jIva athavA eka ajIva ahIM dvivacana-bahuvacana nathI, kema ke-saMgrahanaya sAmAnya grAhI che. 0vyavahAranayamAM ajIva ja nimitta che, kema ke-parISadomAM karmanuM ja kAraNa che ane te karma sarva jananI pratItimAM nimitta che. 0 bAkInA RjusUtra Adi nayonA matamAM jIva ja kAraNa che, kema ke-parISahananA viSayabhUta ja (parisahana karanAra) parISaha hovAthI ane sudhA Adi jayarUpa pariSahaNa upayoga Atmaka che ane upayoga jIvano svabhAva che. mATe ja parISahomAM sudhA Adi jayomAM jIvadravya ja nimitta che. athavA sudhAdi jayo upayogarUpa-jIvasvabhAvarUpa, sudhA Adi jyo jIvadravya che. guNasamudAyarUpa ja dravya kahevAya che. 0 te te lakSaNanA nirUpaNanA avasaramAM karmanI prakRtio ane puruSo (adhikArIo) kahevAze. 0 eSaNIya ane aSaNIyanA nahi grahaNa karavAthI athavA grahaNa karyA bAda nahi bhojana karavAthI, niMgama saMgraha vyavahAramatonA mate sahana thAya che, kema ke-sthUla daSTivALA A traNa nayonA mate anna Adino parihAra ja kSudhA Adi rUpe iSTa mAnela che. bAkInA nayonA mate to anna Adi parihAra karanAra nahi khAnArane te parISaha sahana nathI mAnela, paraMtu prAsuka (acitta) kathya anna Adi lenArane ane khAnArane paNa parISahasahana mAnela che, kema ke-A navo bhAvanI pradhAnatAnA vAdIo che. 0 je AzrI sudhA (bhUkha) Adi thAya che, te vastu ja parISaha che, ema naigamana mAne che. 0 sudhA AdithI thayela vedanA (pIDA) ane te sudhA Adi vedanAnuM utpAdaka nimita, e "parISaha' kahevAya che. ema saMgraha vyavahAranaya mAne che. 0 vedanAne apekSIne jIvamAM "parISaha'-ema RjusUtranuM maMtavya che. 0 parISahamAM upayogamaya AtmA ja "parISaha che, ema zabda-samabhirUDha-evaMbhUtanayo mAne che. 0 eka jIvanI apekSAe jaghanya ane utkRSTathI A parISahonI vartanA (sthiti) AgaLa kahevAze. 0 naigama saMgraha vyavahAranayonA mate varSarUpa kALane apekSI parISaha thAya che, kema ke-utpAdaka nimittabhUta vastuo paNa parISaka tarIke kahevAya che. 0 RjusUtramatamAM antarmuhUrta kALaparyata parISaha hoya che, kema ke-anubhava-upayoga-AtmavedanAnuM mAna teTaluM ja che. 0 zabda Adi nayamate eka samaya che, kema ke-te zabdAdi nayanA mate upayogarUpa paryAya samaye samaye judo judo hoya che. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 tattvanyAyavibhAkare parISahabhedazca sambandhitayA katividha ityAzaGkAyAM taM vibhajate sa ca kSutpipAsAzItoSNadaMzAvastrArativanitAcaryAnaSedhikazayyA''krozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamalasatkAraprajJA'jJAnasamyaktvarUpeNa dvAviMzatividhaH / satyAmapyatizayitakSudvedanAyAM savidhibhaktAdyalAbhe'pi kSudhopasahanaM kSutparISahaH / satyAM pipAsAyAmaduSTajalAdyabhAve'pi tRTpariSahaNaM pipAsAparISahaH / pracurazItabAdhAyAmapyatyalpaireva vastrAdibhizzItopasahanaM zItaparISahaH / prabhUtoSNasantApe'pi jalAvagAhanAdyanAsevanamuSNaparISahaH / 34 / ___ sa ceti / parISahazcetyarthaH, dvAviMzatividha ityanena sambandhaH / nanu sahanasvarUpasya parISahasyAvizeSeNa kathaM dvAviMzatividhatvamityatrAha-kSuditi / tathA ca parisoDhavyAnAM kSudhAdInAM dvAviMzatividhatvena tatsAdhyasahanasyA'pi dvAviMzatividhatvamiti bhAvaH / samyaktvarUpeNeti, sAdhyatvAditi zeSaH / na ca pariSahyanta iti karmavyutpattyA vyutpannena bAhulakaghapratyayAntena parISahazabdena kSudhAdaya eva vAcyA iti vAcyam / kSudhAdInAM saMvara rUpatvAbhAvAt / tajjayasyaiva tathAtvAt saMvararUpasyaiva parISahasya vAcyatvAt / ata eva sarvatra mUle jayaparatvenaiva parISahA lakSitA iti / athAtidussahatvAtkSudvedanAyAstatsahanarUpakSutparISahamevAdau lakSayatisatyAmapIti / anazanAdhvarogatapassvAdhyAyazramavelAtikramAvamaudaryAsadvedyodayAdibhyo jaTharavidAhinyAM zarIrendriyahRdayasaMkSobhikAyAM kSudvedanAyAM samuditAyAM tasyAH sahanaM kSutparISaha iti bhAvaH / krodhAdijanyakSudhupasahanasya parISahatvavAraNAya savidhibhaktAdyalAbhe'pIti, etenAsya vizeSaNasyAtizayatAdyotakatvena sAmyatAyA lAbhAt sAmyatAprayuktakSudhopasahanatvasyaiva lakSaNArthatvena krodhAdijanyakSudhopasahane krodhaprayuktatvasyaiva sattvAnnAtivyAptirevamagralakSaNeSvapi bhAvyam, zAstrapratipAditena bhaktena tAM zamayato'neSaNIyaJca samutsRjataH kSutparISahaH, lakSaNantu savidhibhaktAdyalAbhe'pi kSudhopasahanatvameveti dhyeyam / kSudhAyAzcaturdazasvapi guNasthAneSu sambhavastatkAraNasya vedanIyasya sadbhAvAditi // bubhukSApIDitasya pipAsAsaMbhavAttajjayarUpaM pipAsAparISahamAha-satyAmiti / snAnAvagAhapariSekatyAgino'tilavaNasnigdharUkSaviruddhAhArA''tapAnazanapittajvarAdibhiruditAM zarIrendriyazoSikAM pipAsAM kSudbhinnasAmarthyavatIM pratyanAdriyamANasya, nidAghe'pi vihArAdiSu hRdeSvAsanneSvapyapkAyikajIvaparijJAnena jalamanAdadhAnasya, bhikSAkAle'pyaneSaNIyajalAdhanabhilASukasya pipAsAsahanaM jAyata iti bhAvaH / aduSTajalAdya-bhAve'pi tRTparISahaNatvaM lakSaNaM, kRtyamUhyam / pipAseyaM sarveSvapi Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 34, saptamaH kiraNaH 455 guNasthAneSu sambhavinIti // zItaparISahamAha-pracureti / mahatyapi zIte jIrNavasane nAkalpyAni vAsAMsi gRhNAti, zItatrANAyA''gamoktena vidhinaiSaNIyameva kalpAdi gaveSayetparibhuJjIta vA, nApi zItA" jvalanaM jvAlayet, nAnyajvAlitaM vA seveta, evamanutiSThatA zItopasahanaM kRtaM bhavediti bhAvaH / sarveSu guNasthAneSu zItaM sambhavi // uSNaparISahamAcaSTe-prabhUteti / paTIyo naidAghadivAkarakaranikarasantaptakalevarasya tRSNAnazanapittarogadharmazramAditasya svedazoSadAhAbhyarditasya jalAvagAhanavyajanavAtAvalepanakadalIpatrAdyAsevanavimukhasya pUrvAnubhUtazItaladravyaprArthanApetAntaraGgasyoSNavedanApratIkArakriyAnAdarasya cAritriNazcAritrarakSaNAyoSNatAsahanamuSNaparISaha iti bhAvaH, prabhUtoSNasantApe'pi jalAvagAhanAdyanAsevanatvaM lakSaNam / cAritrikartRkatvaM sarvatra vAcyamanyathA pUjAdhabhilASiNA'nuSThitatAdRzAnAsevanasyApyuSNaparISahatvaprasaktiH syAt, uSNo'yamakhileSu guNasthAneSu sambhavI // parISa mehornuvniviSayavArUpa saMbaMdhathI saMbaMdhIpaNuM hoI parISahanA bhedo keTalA prakAranA che? AvI AzaMkA hoya chate parISahonA vibhAga kahe che ke bhAvArtha - vaNI te pazaSa-suthA, pipAsA, zIta, 5, 6, bhavana, sati, panitA, yA naiveSi, zayyA, moza, 15, yAyanA, sAma, roga, tRSNA, sparza, bhala, sA2, prazA, zAna, samyakatva rUpe bAvIza (22) prakArano che. atyaMta sudhAnI vedanA hoye chate, savidhi bhakta AdinA malAmamA 55 kSudhAne sahana 42vI, me 'kssutprissh|' tarasa DovA chataniSa 4 mahinA samAvamA 59 tRSA sahana 42vI, me 'pipAsApariSaha / ' prayU2 1nI lADovA chataiya 85 4 12. mAhiyA 631 sAuna 42vI, bhe 'zItapariSaha / ' 19 2bhIthI saMtApa hovA chatai xNasnAna mAhiy mAsevana nA 42j, me 'ussnnprissh|' vivecana - te parISahano saMbaMdha bAvIza prakAranA, evA zabdanI sAthe che. zaMkA - sahana svarUpavALA parISahamAM vizeSa bheda nahi hovAthI bAvIza prakArano parISaha che, evo bheda kevI rIte kahevAya? samAdhAna - sahana karavAnA viSayabhUta sudhA Adi bAvIza prakAranA hoI, te parISadabhUta kSudhAdi rUpa (viSayanu) saDana 555 mAvIza (22) 562rnu cha. meM thana , meM thana yuktiyukta cha. arthAt kSudhAthI mAMDI samyakatva paryata parISahaviSaya che. 1. yadyapi zItoSNayorekadaikatrAsambhavastathApi Atyantike zIte tathAvidhAgrisannidhau ca yugapadevaikasya puMsassambhavatastauM, ekadigavacchedena zItasyAparadigavacchedenoSNasya sambandhAditi nAzakyam, kAlakRtazItoSNayorevAzrayaNAt, tayoryogapadyAsambhavAt, evaMvidhavyatikarasya vA prAyeNa tapasvinAmabhAvAditi bodhyam // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - "pariSadayo' -AvI karmavyutpatti dvArA vyutpanna ane bAhulakagha nAmaka pratyaya aMtavALA parISaha zabdathI kSudhA Adi ja parISahano artha (sahanaviSaya kSudhA Adi rUpa athe) kema vAcya na thAya? zo vAMdho? samAdhAna - viSaya sAdhyabhUta) sudhA AdimAM saMvararUpapaNAno abhAva hoI parISahavAcya sudhA Adi na banI zake, kema ke-sudhA AdinA jayamAM ja saMvararUpapaNuM che, mATe saMvararUpa ja parISahavAcya che. ethI ja saghaLA mUlamAM jayapara (paryavasita) paNAe ja parISaho lakSita (lakSaNa viSayabhUta) che. have atyaMta dusaha hovAthI sudhAvedanAnA sahanarUpa sutparISahane AraMbhamAM lakSita kare che ke - "satyamavati ' arthAt anazana-mArga-roga-tapa ane svAdhyAyazrama veLAno atikrama-unodaritAasatAvedanIyanA udaya AdinA kAraNothI jaThara ane AMtaraDAne bALanArI, zarIra-indriya-hRdayamAM khaLabhaLATa karanArI sudhAnI vedanA pragaTa thaye chate, te sudhAvedanAnuM sahana karavuM, te "yutpariSaha' kahevAya che. padakRtya - krodha AdithI janya sudhAnA sahanamAM parISahapaNAnA vAraNa mATe "savidhi (vidhi pramANe) bhojana Adino alAbha hovA chatAMya-ema kahela che. A kathanadvArA sAmyatAno lAbha hovAthI samatAjanya sudhAnuM upasahanapaNuM ja lakSaNano artha hoI krodha Adi janya phudhAnA upasahanamAM krodhajanyapaNuM ja hovAthI ativyApti nathI. ema AgaLanA lakSaNomAM paNa vicAraNA karavI. arthAt zAstramAM pratipAdita bhojanadvArA te sudhAvedanA zamAvanArane ane aneSaNIya (azuddha)ne paraThavanArane (azuddha bhojana tyAgIne) sutparISaha che. lakSaNa - vidhisara bhojana AdinI aprAptimAM paNa sudhAnuM upasahanapaNuM ja "yutparISahanuM lakSaNa che, ema samajavuM. 0 sudhIno paNa cauda (14) guNasthAnomAM saMbhava che, kema ke te "sudhAnA kAraNabhUta vedanIyano saMbhava che. 0 sudhAthI pIDitane pipAsAno saMbhava hovAthI te pipAsAnA jayarUpa pipAsAparISahane kahe che. snAna-jaLanA avagAhana dvArA jaLasiMcananA tyAgIne, ati khArA-cikaNA-lUkhA evA AhAra viruddha AhAra, taDako-bhojanano abhAva-pittavara Adi kAraNothI prakaTa thayela, zarIra ane indriyane zoSa karanArI, sudhAbhinna sAmarthyavALI pipAsA tarapha anAdara karanArane unALAmAM paNa vihAra AdimAM, najIkanA jaLAzayomAM paNa apUkAya jIvonA parijJAnathI jaLane nahi grahaNa karanArane, bhikSAnA kALamAM paNa aneSaNIya (azuddha) jaLanI icchA nahi karanArane pipAsAnuM sahana thAya che. lakSaNa - nirdoSa jaLa AdinA abhAvamAM paNa tRSAnuM parISahapaNuM pipAsAparISahanuM lakSaNa che. padakRtya ahIM vicAravuM. 0 A pipAsA saghaLAya guNasthAnomAM saMbhavita che. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 35, saptamaH kiraNaH 457 have zItaparISahane kahe cheghaNI-sakhta ThaMDI hovA chatAM jIrNa (junA)vastra hoye chate, akathya vastrone grahaNa karato nathI. ThaMDIthI bacavA mATe Agamakathita vidhithI eSaNIya kalpa Adi(kaMbaLa-vastra vagere)nI gaveSaNA kare ke bhogave ! ThaMDIthI pIDita thaI agnine cetAve nahi athavA bIjAe saLagAvela agninuM sevana kare nahi. A pramANe karanAre zItanuM upasahana kareluM thAya, ema bhAva samajavo. saghaLAya guNasthAnomAM zItano saMbhava che. ___6parISaDane chjoradAra unALAnA sUryanA kiraNasamudAyathI tapela zarIravALAne, tarasa-bhojanano abhAva, pittarogadhaam-prishrmthii pAutane, 52sevA-hADa-zoSathI pAutane, 45 sa hana-snAna-paMjo-5vana-yaMhana Adino lepa-keLanA patra AdinA sevanathI rahitane, pUrve anubhavela ThaMDA padArthonI prArthanAthI rahita hRdayavALAne, uSNajanya vedanAnA pratikAranI kriyAnA anAdaravALAne, cAritrIne cAritranI rakSA mATe uSNatAnuM sahana "uSNaparISaha' kahevAya che. lakSaNa - ghaNI garamIthI saMtApa chatAM jaLa avagAhana AdinA Asevana rahitapaNuM "uSNaparISaha'nuM skss| che. 0 ahIM saghaLA parISahonA lakSaNomAM sAdhu kartRkapaNuM (kRtapaNuM) kahevuM. anyathA jo ema kahevAmAM na Ave, to pUjAnA abhilASIne karela tevA anAsevanamAM paNa uSNaparISahapaNAno prasaMga AvI jAya. A uSNa saghaLAya guNasthAnomAM saMbhavita che. daMzaparISahaM nirvakti - samabhAvato daMzamazakAdyupadravasahanaM daMzaparISahaH / ete vedanIyakSayopazamajanyAH / sadoSavastrAdiparihAreNAlpamUlyAlpavastrAdibhirvarttanamavastraparISahaH / aprItiprayojakasaMyogasamavadhAne satyapi samatAvalambanamaratiparISahaH / kAmabuddhyA stryAdyaGga pratyaGgAdijanyaceSTAnAmavalokanacintanAbhyAM viramaNaM strIparISahaH / ete ca cAritramohanIyakSayopazamajanyAH / 35 / samabhAvata iti / daMzamazakamatkuNavRzcikAdikSudrasattvairbAdhyamAno'pi nijakarmavipAkamanucintayanna tatsthAnAdapagacchet, na ca tadapanayanAya dhUmavidyAmaMtrauSadhAdIni prayuJjIta, na vA vyajanAdibhirnivArayet, tathA ca daMzAdhupadravajayassyAt, samabhAvato daMzAdhupadravasahanatvaM lkssnnm| daMzAdhupadravo'pi nikhileSu guNasthAneSu sambhavati / eSAM kSudhAdInAM paJcAnAM vedanIyodaye samavatArAt teSAM jayAzcAritramohanIyakSayopazamAdijanyA ityAhaita iti, vedanIye sati kSayopazamajanyAH, arthAt cAritramohanIyakSayopazamAdijanyA ityarthaH, sahanasya cAritra Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 tattvanyAyavibhAkare rUpatvAditi bhAvaH, evamagre'pi / uktaJca bhagavatITIkAyAM "eteSu pIDaiva vedanIyotthA, tadadhisahanantu cAritramohanIyakSayopazamAdisambhavamadhisahanasya cAritrarUpatvAditI" ti, sahanasya kevalaM cAritramohanIyakSayopazamAdijanyatvena vedanIyacAritrAvaraNakSayopazamajanyA ityanuktvA kevalaM vedanIyakSayopazamajanyA ityuktaM, kSudhAdau tajjaye ca kAraNa pradarzanAya tathopanyAsaH kRtaH / jJAnAvaraNavedanIyamohanIyA'ntarAyAtmakaprakRticatuSTayodaya eva dvAviMzatInAM jeyAnAM kSudhAdInAmavatAro yathAyogaM bhavata / ete paJcaiva parISahA vedanIye sati cAritramohanIyakSayopazamAdijanyA iti na vAcyamanyeSAmapi bhAvAt kintu kramaM parISahANamuddizyaivamuktamiti bhAvaH / / athAvastraparISahamAha-sadoSeti / udgamAdidoSaviziSTavastrAdiparihAreNetyarthaH / idaJcAlpamUlyAnAmalpavastrANAM duSTAnAmagrAhyatAjJApanAya / alpamUlyeti / idaJca nirduSTabahumUlyAlpavastraparigrahavyudAsAya / anyathA parigrahAdidoSaH prasajyeta / alpavastreti / idaJca nirduSTAlpamUlyanirarthakabahuvastrasaGgrahanirAkaraNAya / evaJca sarvathA vastrazUnyatAyAmevA'vastraparISahatvaM nirAkRtaM / lakSaNaM spaSTam, asya saMbhavo navamaguNasthAnaM yAvat / cAritramohanIyasya sambhavAt / nAgrimaguNasthAnakeSu, tatra mohanIyasya kSINatvAditi // aratiparISahamabhidhatte-aprItIti / sUtropadezena viharatastiSThato vA saMyamaviSayakadhRtivaiparItyamutpadyate, etAdRzAprItiprayojakasaMyogasambhave'pi samyagdharmArAdhanaratimatA bhavitavyaM tathAsatyarativijayo bhavediti bhAvaH / aprItiprayojakasaMyogasamavadhAnA'samavadhAnakAlInasAmyabhAvAvalambanatvaM lakSaNam / kSutparISahAdivyudAsAya kAlInAntam / navamaguNasthAnaM yAvadiyamaratiH // strIparISahamAha-kAmabuddhayeti / kAmabuddhyA strINAmaGgapratyaGgasaMsthAnahasitalalitavibhramAdiceSTAnAM yadvilokanaM cintanaM vA, tAbhyAM sarvathA viramaNamityarthaH / kAmaprayuktastryAdyaGgapratyaGgAdiceSTAvalokanacintanapravRttirAhityaM lakSaNam / dharmopadezabuddhyA stryAdyaGgAdyavalokane doSAbhAvAtkAmabuddhayetyuktam / avalokanamAtroktau cintanasya, tanmAtroktau cAvalokanasya vyudAsAsambhavAdubhayorgrahaNam / navamaguNasthAnaM yAvatkAmabuddhyA stryAdyaGgAdyavalokanAdisambhavaH cAritramohanIyodayasambhavAt, agrimeSu sthAneSu na saMbhavaH mohanIyasya kSapaNAdupazamAdvA tasmAdayaM parISahazcAritramohanIye sati cAritramohanIyakSayopazamajanya ityabhiprAyeNAha-ete ceti / avastrAratistrIparISahAzcetyarthaH / cAritramohanIya-kSayopazamajanyA iti yathAkramaM jugupsAyA aratimohanIyasya puMvedasya ca kSayAdupazamAdvA parISahA ete bhavantIti bhaavH|| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rU5, sanama: zira : 459 daMzaparISahane kahe che - bhAvArtha - samabhAvathI DAMsa-macchara AdinA upadravanuM sahana "daMzaparISahara che. A parISaha vedanIyakSayopazamananya che. doSavALA vastra AdinA parihArathI alpa mUlyavALA vastra AdithI vartavuM. avastraparISaha aprItinA kAraNabhUta saMyoganI hAjarI hovA chatAM samatAnuM AlaMbana levuM, e aratiparISaha." kAmabuddhithI strI AdinA aMga-pratyaMga Adi janya kriyAonA avalokana-ciMtanathI aTakavuM, e "strIparISaha. ane A parISaho cAritramohanIya kSayopazamathI janya che. vivecana - dezaparISaho=DAMsa-macchara-mAMkaDa-vIMchI vagere mudra jaMtuo dvArA bAdhAvALo hovA chatAM, potAnA karmanA vipAkanuM ciMtana karanAro te sthAnathI khase nahi; vaLI te DAMsa Adine haTAvavA mATe dhUmADovidyA-maMtra-auSadhi Adino prayoga kare nahi; athavA paMkhA vagerethI DAMsa AdinuM nivAraNa na kare ! tathAca DAMsa AdinA upadravano jaya thaI zake. lakSaNa - samabhAvathI DAMsa vagere upadravonuM sahanapaNuM lakSaNa che. DAMsa Adino upadrava paNa saghaLA guNasthAnomAM saMbhave che. A pAMca sudhA AdinuM vedanIyano udaya thaye chate Agamana che, te kSudhA AdinA jayo cAritramehanIyanA kSayopazama AdithI janya che, mATe ja kahe che. vedanIya chate kSayopazamajanya eTale ke-cAritramohanIyanA kSayopazamajanya, evo artha samajavo, kema ke-sahana cAritrarUpa che. e pramANe AgaLa upara samajavuM. 0 vaLI zrI bhagavatIsUtranI TIkAmAM kahyuM che ke-"A parISadomAM pIDA ja mAtra vedanIya che. tenuM adhisahana to cAritramohanIyanA kSayopazama AdithI janya che, kema ke- adhisahana cAritrarUpa che." iti. sahana, kevala cAritramohanIya kSayopazama Adi janya hoI, "vedanIya cAritrAvaraNa kSayopazamajanya'ema nahi kahIne kevaLa "vedanIya kSayopazamajanya che'-ema kahela che. arthAt sudhA Adi vedanIya che ane sudhA Adi janya cAritramohanIya kSayopazamananya che. eTale sudhA AdimAM ane sudhA AdinA jayamAM kAraNane dekhADavA mATe tevA prakArano upanyAsa karela che. (sudhA AdimAM vedanIya kAraNa che ane sudhA AdinA jayamAM cAritramohanIyano kSayopazama kAraNa che, ema jaNAvavA mATe tevo vAkyaracanArUpa upanyAsa karela che.) 0 jJAnAvaraNa-vedanIya-mohanIya-antarAya (mohanIyanA) darzanamohanIya-cAritramohanIya-e be bheda judA pADIne pAMca bheda na pADIe to, ema cAra karmaprakRtiono upadrava hoya chate jItavAlAyaka sAdhya bAvIza (22) sudhA AdinI utpatti yoga pramANe thAya che. 0 A pAMca ja parISo, vedanIya hoye chate cAritramohanIyano kSayopazama Adi janya che ema nahi kahevuM, kema ke bIjA parISadomAM paNa vedanIya hoye chate cAritramohanIya kSayopazama Adi janyatvano sadbhAva che. paraMtu parISahonA kramane uddezIne ja Ama kahela che, ema samajavuM. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 tattvanyAyavibhAkare have avastraparISahane kahe che- uddagama-utpAdana eSaNAnA doSavALA vastra AdinA parihArathI evo artha jANavo. arthAta A vAkya sadoSa alpa mUlyavALA alpa vastro grahaNa karavA yogya nathI, e jaNAvavA mATe che. 0 "alpa mUlyavALA'- be vAkya, nirdoSa paNa bahumUlya-kiMmatavALA alpa vastranA parigraha(grahaNa)nA niSedha mATe che, anyathA parigraha Adi doSano prasaMga AvI jAya che. 0 "alpa vastro'- e vAkya, nirdoSa alpa mUlyavALA nirarthaka ghaNA vastronA niSedha mATe che. A pramANe sarvathA vastrarahitapaNAmAM (nagnapaNAmAM) avastra nAmaka parISahapaNAnuM nirAkaraNa kareluM jANavuM. 0 lakSaNa spaSTa che. A avastraparISahano saMbhava navamAM guNasthAnaka (bAdarajparAya nAmaka) sudhI che, kema ke-cAritramohanIya (jugupsA nAmaka mohanIya)no saMbhava che. AgaLa guNasthAnomAM saMbhava nathI, kema ke-tyAM mohanIyano kSaya (ke upazama) che. aratiparISahane kahe chesUtranA upadeza anusAra vihAra karanArane athavA ubhA rahenArane (vartanArane) saMyamamAM avRtikaMTALo pedA thAya che. AvA aprItijanaka saMyoganI hAjarImAM paNa sArI rIte dharmanI ArAdhanAmAM prItivALA munie thavuM joIe. te pramANe thAya to aratino vijaya thaI zake, evo bhAva jANavo. lakSaNa - aprItinA nimittanA saMyoganI hAjarI ke gerahAjarInA kALamAM samabhAvanuM AlaMbanapaNuM lakSaNa che. padakRtya - sudhAparISaha AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe kAlIna paryaMta vizeSaNa kahela che. strIparISahane kahe chekAmabuddhithI strIonA aMga-upAMga-saMsthAna (zarIra AkAra)-hAsya-lalita-vibhrama Adi (hAvabhAva Adi) ceSTAonuM je joyuM ke vicAravuM, te baMnethI sarvathA virAma karavo (strIparISaha vijaya karavo), evo artha che. lakSaNa - kAmajanya strI Adi aMga-pratyaMga Adi ceSTAnA avalokana-ciMtanarUpa pravRttithI rahitapaNuM lakSaNa che. padakRtya - dharmanA upadezanI buddhithI strIaMga AdinA avalokanamAM doSanA abhAvathI "kAmabuddhithI'ema kahela che. avalokana mAtranA kathanamAM ciMtananA niSedhano asaMbhava hovAthI ane ciMtana mAtranA kathanamAM avalokananA niSedhano asaMbhava hovAthI, avalokana-ciMtana ema baMnenuM grahaNa karavuM. 0 A svIparISaha navamA guNasthAnaka sudhI che, kema ke-kAmabuddhithI strInA aMga AdinA avalokana Adino saMbhava che, kema ke-(vedarUpa) cAritramohanIyanA udayano saMbhava che. AgaLanA guNasthAnomAM saMbhava Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 36, saptamaH kiraNaH 461 nathI, kema ke-mohanIyano kSaya ke upazama che tethI A parISaha (jayarUpa parISaha) cAritramohanIya (no udaya) chate cAritramohanIyanA kSayopazamajanya che. AvA abhiprAyathI kahe che ke-avastra-arati-srIparISahoviSayarUpa parISaho cAritramohanIyanA udaye thAya che ane jayarUpa parISaho cAritramohanIyanA kSayopazamathI thAya che. cAritramohanIya kSayopazamajanya eTale kramasa2 jugupsAmohanIyanA-ati-mohanIyanAkuMvedamohanIyanA kSayopazamathI jayarUpa A parISaho thAya che, ema jANavuM. caryAparISahamAha ekatra nivAsamamatvaparihAreNa saniyamaM grAmAdibhramaNajanyaklezAdisahanaM caryA - rISahaH / vedanIyakSayopazamajanyo'yam / strIpazupaNDakavarjite sthAne nivAsAdanukUlapratikUlopasargasambhave'pyavicalitamanaskatvaM niSadyAparISahaH / cAritramohanIyakSayopazamajanyo'yam / pratikUlasaMstArakavasatisevane'nudvignamanaskatvaM zayyAparISahaH / ayaJca vedanIyakSayopazamajanyaH / nirmUlaM samUlaM vA svasmin kupyatsu janeSu samatAvalambanamAkrozaparISahaH / cAritramohanIyakSayopazamajanyo'yam / paraprayuktatADanatarjanAdInAM kAyavinazvaratvavibhAvanayA sahanaM vadhaparISahaH / vedanIyakSayopazamajanyo'yam / 36 / ekatreti / nissaMgatAmapagatasya saMyatasya klezakSamasya dezakAlapramANopetamadhvagamanamanubhavato yAnavAhanAdigamanamasmaratassamyagvrajyAdoSamujjhatazcaryAparISaho bhavati, caryA caraNaM dvividhaM dravyato bhAvatazca, grAmAnugrAmaviharaNaM dravyatazcaryA, ekasthAnasthasyA'pi tatra nirmamatvaM bhAvatazcaryA saiva parISahaH, etadubhayapradarzanAyaikatranivAsamamatvaparihAreNetyuktam / saniyamamiti / ekarAtraM grAme paJcarAtraM nagare'vasthAtavyamityAdiniyamapUrvakamityarthaH / sarveSu guNasthAneSu grAmAdibhramaNajanyaklezAdisambhavo vedanIyodayAdatazcaryAparISahasya vedanIye sati cAritramohanIyakSayopazamajanyatvamityAzayamAviSkaroti vedanIyeti // niSadyAparISahaM vaktistrIti / niSIdantyasyAmiti niSadyA sthAnaM, strIpazupaNDakavivarjitam, viditasaMyamatattvasya strIpazvAdivarjitasthAnavAsino'nukUlapratikUlopasargasambhave'pi tatpradezAdavicalato vidyAdipratIkArAnanapekSamANasya prAganubhUtasukhAstaraNAdisparzasukhamavigaNayato'vicalitamanaskatvaM niSadyaparISaha iti bhAvaH / naiSedhikIti kecidatra paThanti, niSedhanaM niSedhaH pApakarmaNAM gamanAdikriyAyAzca pratiSedhaH, sa prayojanaM yasyAssA naiSedhikI zUnyAgArazmazAnAdikA mantra 1. caryA hi grAmAdiSu saJcaraNamato vihArarUpA, niSadyA tu grAmAdiSu pratipannamAsakalpAdeH svAdhyAyAdinimittaM zayyAto viviktopAzraye gatvA niSadanamiti avasthAnarUpamityanayorvirodhaH, caryAyAM varttamAno yadA'nivRttatatpariNAma evaM vizrAmabhojanAdyarthamitvarakAlaM zayyAyA AsevyamAnatvAt na tayA zayyAyA virodha iti bodhyam // Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 tattvanyAyavibhAkare svAdhyAyabhUmiH, saiva parISaho naiSedhikIparISaha iti vyAkhyAyanti / asyA niSadyAyA yAvannavamaguNasthAnaM sambhavaH, atazcAritramohanIyasya kSayopazamato jAyate'yaM parISaha ityAhacAritreti // zayyAparISahaM nirUpayati-pratikUleti / saMstArakapaTTakAdInAM kaThinatvAdiprAtikUlyAdvasatezca pAMsUtkarAdipracuratvAdvA pUrvAnubhUtanavanItasaMnibhamRduzayanaratimananusmarato'trAnudvignamanaskatA zayyAparISaha ityarthaH / pratikUlasaMstArakavasatisevanajanyodvegarAhityaM lakSaNam / janyAntaM niSadyAparISahavyAvRttaye / niSadyAparISahastUpasargajanyodvegarAhityarUpo'yaJcoccAvacapAMsUtkaraprAcuryajanyodvegarAhityarUpa ityanayorvaiSamyamavaseyam / vedanIyodayaprayuktatvAcchayyAyA nikhileSu guNasthAneSu sambhavassamabhAvAvalambanena cAritramohanIyakSayopazamatazca tajjayo jAyata ityAzayenAha-ayaJceti zayyAparISahazcetyarthaH // AkrozaparISahaM svarUpayati-nirmUlamiti / AkrozanamaniSTavacanamAkrozastasya parISahaH paritassahanamAkrozaparISahaH / svasminnirmUlaM samUlaM vA janeSu kupyatsu, kupyanti cetsamUlaM zikSayanti hi mAmete, naiva ca mayA kAryamevaM punariti, nirmUlaJcettarhi sutarAM kopa eva na mayA kAryo'satyatvAditi cAnucintanayA saumyatA'valambyate cettadA tasyA''krozajayo jAyata iti bhAvaH / hetusattvA'sattvAbhyAM kupyajjanaviSayakasamatAparigrahatvaM lakSaNam / Akrozasya cAritramohanIyodayaprayuktatvena navamaguNasthAnaM yAvatsambhavena tajjayastatkSayopazamajanya ityAzayenAha-cAritreti / vadhaparISahaM lakSayati-paraprayukteti / durAtmakaiH paraizcauramlecchazabaraparuSapUrvApakAridviSalliGgAntaraiH pANipANilattAkazAdibhiH kRtAnAM pradveSatastADanatarjanabandhanAkarSaNAdInAM dahyamAnenA'pi sugandhamevotsRjatA candaneneva paudgalikamanityamidaM zarIramAtmano'nyadeva, AtmA punarnityatayA na zakyata eva dhvaMsayituM, atassvakRtaphalamupanatamidaM mameti vibhAvayataH samyaksahanaM vadhaparISaha iti bhAvaH / paraprayuktatADanatarjanAdisahanatvaM lakSaNam / vadhasya vedanIyodayaprayuktatvenAkhilaguNasthAneSu sambhavAt cAritramohanIyakSayopazamajanyatvaM tajjayasyetyAzayamAviSkaroti vedanIyeti // caryA Adi parISahone kahe chebhAvArtha - eka sthAnamAM nivAsanA mamatvanA parihArapUrvaka, niyama sahita grAmanagara AdimAM bhramaNathI janya phleza AdinuM sahana karavuM, e "caryAparISaha." A vedanIyajanya (viSayarUpa parISaha che) jayarUpa parISaha cAritramohanIyanA kSayopazathI thAya che. strI-pazu-napuMsakathI varjita sthAnamAM nivAsa karavAthI anukULa-pratikULa upasargono saMbhava chatAM paNa mananI nizcaLatA, e "niSaghAparISaha." A cAritramohanIyathI pedA thAya che ane eno jaya Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rUda, sama: visarA: 463 cAritramohanIyanA kSayopazamathI thAya che. pratikULa saMthAro vasatinA sevanamAM paNa mananA udvegano abhAva, e "zayyA parISaha." A vedanIyanA udayathI thAya che ane eno jaya cAritramohanIyanA kSayopazamathI thAya che. sakAraNa ke niSkAraNa potAnA pratye kopa karanAra jano hovA chatAM samatAnuM AlaMbana, e 'AkrozaparISaha.' A cAritramohanIyanA udayathI pedA thAya che ane eno jaya cAritramohanIyanA kSayopazamathI thAya che. parajanya tADana-tarjana AdinuM kAyAnI kSaNabhaMguratAnI viziSTa bhAvanA vaDe sahana karavuM, e vadhaparISaha.' A vedanIyanA udayathI thAya che ane eno jaya cAritramohanIyanA kSayopazamathI thAya che. carcAparISaha-vivecana-nisTaMgatAne pAmelA klezane sahana karavAmAM samartha, deza-kALanA pramANa sahita mArgagamananA anubhavavALA, ratha-vAhana Adi dvArA gamanane nahi smaraNa karanArA, sArI rIte pravrajayAnA doSano tyAga karanArane "caryAparISaha thAya che. carcAcaraNa be prakAranuM che. (1) dravyathI ane (2) bhAvathI. (1) dravyathI caryA-prAmAnugrAma vihAra karavo te. (2) bhAvathI caryA-eka sthAnamAM rahenAranI paNa tyAM nirmamatA bhAvathI caryA kahevAya che. te ja parISaha tarIke che. A be vastune darzAvavA mATe "eka ThekANe nivAsanA mamatvanA parihArathI'ema kaheluM che. "saniyama' eTale eka rAtri-dina, grAmamAM-nagaramAM pAMca rAtri-dina rahevuM joIe. iti Adi niyamapUrvaka evo artha samajavo. saghaLA guNasthAnomAM grAma AdimAM bhramaNajanya phleza Adino saMbhava vedanIyanA udayathI che. ethI ja vedanIyanA udayathI janma caryA ane carcAno jayarUpa parISaha cAritramohanIyanA kSayopazamajanya che. have niSadyAparISahane kahe chejemAM bese che te niSadyA eTale sthAna, strI-pazu-napuMsakathI varjita sthAna. saMyama-tattvanA jANakAra, strI-pazu Adi rahita sthAnavAsIne anukULa-pratikULa upasargono saMbhava chatAM te pradezathI nahi calita thanAra, maMtra-vidyA Adi pratikAronI apekSA nahi rAkhanAra, pUrve anubhavela sukhazayA AdinA spasukhane nahi gaNanAra, sAdhunuM nizcaLa mana, e "niSaghAparISahaAvo bhAva jANavo. keTalAka AnA sthAne "naidhikI'-ema bhaNe che. arthAt niSedha karavo te niSedha. pApakarmono ane gamana Adi kriyAno pratiSedha, te rUpa prayojanavALI auSadhithI, zUnya ghara-smazAna Adi rUpa svAdhyAyanI bhUmi, te ja parISaha naivikI parISaha-ema kahe che. A niSaghAne navamA guNasthAna sudhI saMbhava che ethI cAritramohanIyanA udayathI thAya che ane eno jaya cAritramohanIyanA kSayopazamathI thAya che. have zavyAparISahane kahe che - saMthAro, pATa vagerenI kaThinatA Adi rUpa pratikULatAthI ane vasati-upAzraya AdimAM dhULanA samudAya AdinI pracUratAthI, pUrve anubhavela mAkhaNa jevI komaLa zavyAnA sukha-cenane nahi smaraNa karanAra sAdhunuM udvega vagaranuM mana, e "zayAparISaha kahevAya che. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 tattvanyAyavibhAkare lakSaNa - pratikULa saMthAro-vasatinA sevanathI janya ugarahitapaNuM 'zavyAparISaha'nuM lakSaNa che. padakRtya - niSadyAparISahamAM ativyAptinA vAraNa mATe janya sudhInuM pada che. niSaghAparISaha to upasargajanya uganA rahitapaNArUpa che. A zavyAparISahanA to uMcA-nIcA aneka prakAranA dhULanA DhaganA pracuratAjanya uganA rahitapaNArUpa che. ema A baMnemAM bheda samajavo. - 0 vedanIyanA udayathI anya koI zayyA saghaLA guNasthAnomAM saMbhavita che. cAritramohanIyanA kSayopazamathI zayyAno jaya thAya che. have AkrozaparISahane kahe cheAkroza-aniSTavacana, teno parISaha cAreya bAjuthI sahana karavo, te "AkrozaparISaha." potAnA vize sakAraNa ke niSkAraNa kopAyamAna jana hoya chate, jo kAraNasara (sAcuM che to) kopa kare che, to teo mane zikhAmaNa Ape che ke-gusse thayA vagara pharIthI mAre A kArya na karavuM joIe. jo niSkAraNa kopa kare che, to to bilakula krodha ja mAre na karavo joIe, kema ke-asatya che. jo A pramANenI bhAvanA-ciMtanadvArA samatAnuM AlaMbana thAya, to tene Akroza uparano jaya thayo ja ema samajavuM. lakSaNa - hetunA sattva ke asathI krodha karanAra upara samatAnuM grahaNapaNuM lakSaNa che. A Akroza cAritramohanIyanA udayathI janya hoI, navamA guNasthAnaka sudhI saMbhavita hoI, teno jaya cAritramohanIyanA kSayopazamathI janya che. have vadhaparISahanuM lakSaNa kahe cheduSTa AtmAo para eTale cora-mleccha-karkaza-pUrvanA apakArI zatru-liMgAntaravALA-eDIthI-hAthathIlAtathI-cAbUka AdithI, aSathI karela tADana-tarjana-baMdhana AkarSaNa (kheMcavuM) AdinuM, jaLatAM-baLatAM paNa sugaMdhane ApanAra caMdananI mAphaka, A zarIrapudgalanI eka banAvaTa che, AtmAthI juduM ja che. vaLI AtmA nitya hovAthI naSTa karI zakAto nathI, ethI meM karela karmanuM phaLa AveluM che. AvI viziSTa bhAvanAthI sArI rIte sahana karavuM, e "vadhaparISaha che-evo bhAva samajavo. lakSaNa - parajanya tADana-tarjana AdinuM sahanapaNuM lakSaNa che. vadha vedanIyanA udayathI janya che, mATe saghaLA guNasthAnomAM saMbhavita che. te vadhano jaya cAritramohanIyanA kSayopazamathI janya che. yAcanAparISahamabhidhatte - svadharmadehapAlanArthaM cakravartino'pi sAdhoryAcanAlajjAparihAro yAcanAparISahaH / cAritramohanIyakSayopazamajanyo'yam / yAcite'pi vastunyaprAptau viSAdAnavalambanamalAbhaparISahaH / lAbhAntarAyakSayopazamajanyo'yam / rogodbhave satyapi samyaksahanaM paSadA rU7. Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 sUtra - 37, saptama: kiraNaH svadharmeti / svadharmArthaM dehasya pAlanAya, na tu puSTyarthaM, pareNa labhyAnnapAnavastrapAtrapratizrayAdezcakravarttinApi satA sAdhunA'vazyameva yAcanaM kAryaM natu dIkSitaH zrImAnapi lajjayA - 'yAcanatAmAdriyeta, tathA ca sati yAcanAvijayaH kRtassyAditi bhAvaH / svadharmadehapAlanaprayuktasAdhukarttRkayAcanAlajjAparihAratvaM___ lakSaNam I raGkAdikRtalajjAparihAraparihArAya karttRkAntam / dehapuSTyabhilASeNa sAdhukRtayAcanAlajjAparihAravAraNAya svadharmadehapAlanaprayukteti / cAritramohodaya eva yAcanAlajjAsaMbhavena yAvannavamaguNasthAnaM sambhavAt tatkSayopazamajanyastajjaya ityabhiprAyeNAha - cAritreti // alAbhaparISahamAcaSTe yAcite'pIti / vastunyAvazyake yAcite'pi pareNA'datte'nnavastrAdike paragRhe bahvasti, tadyasya tu svaM sa tatkadAciddadAti, kadAcicca na, kastatrAsmAkamaparitoSo yanna yacchatItyAdirUpeNa vicArayan yadyavikRtAntaraGgo bhavet tadA'lAbhaparISahassyAditi bhAvaH / yAcitavastvalAbhaprayukta viSAdAnavalambanatvaM lakSaNam / itaraparISahavAraNAya prayuktAntam, tAvanmAtroktau tu viSAdAlambane'tivyAptisyAdato viSAdAnavalambanatvamuktam / alAbhasya lAbhAntarAyodayanibandhanatvAdyAvaddvAdazaguNasthAnaM sambhavena tatkSayopazamAdasya parISahasyAvatAra ityAha lAbhAntarAyeti / rogaparISahamAcaSTe - rogodbhava iti / jvarAtisArakAsazvAsAdimahadrogodbhave'pi gacchanirgatA jinakalpikAdayazca na cikitsAvidhApane pravarttante, kintu samyageva tadadhisahante svakRtakarmaNaH phalamidamuditamiti cintayantaH / gacchavAsinastvalpabahutvAlocanayA samyaksahante, pravacanoktena vA vidhinA cikitsAmapi kArayanti, evaJca rogajayaH syAditi bhAva: / yathAzAstrAnuSThAnamudbhUtarogasahanatvantu lakSaNam / sarvathA cikitsAvaidhuryameva kAryamiti niyamAbhAvasUcakaM yathAzAstrAnuSThAnamiti padam, tacca samyakpadena labhyate / vedanIyodayaprayuktatvena rogasyAkhilaguNasthAneSu sambhavo'vaseyaH // yAcanA Adi parISahane kahe che bhAvArtha - svadharmane khAtara dehanA pAlana mATe cakravartI paNa sAdhune yAcanAnI lajjAno parihAra, e'yAcanAparISaha.' A parISaha cAritramohanIyanA udayathI pedA thAya che ane cAritramohanIyanA kSayopazamathI jItAya che. mAMgelI chatAM vastunI aprAptimAM khedanA AlaMbanano abhAva, e 'alAbhaparISaha.' A parISaha lAbhAntarAyakarmanA udayathI pedA thAya che ane lAbhAntarAyakarmanA kSayopazamathI jItAya che. roganI utpatti thaye chate sArI rIte sahana karavuM, e 'rogaparISaha. vivecana - yAcanAparISaha potAnA dharmane khAtara dehanA pAlana mATe, puSTinA mATe nahi. bIjAnI pAsethI bhejavavA yogya anna-pAna-vastra- pAtra - upAzrayanI, yavartI bhe sAdhu jane, to teso bhae avazya mAgaNI karavI joIe. zrImAn paNa dIkSite (sAdhue) lajjAthI A yAcanAno anAdara na karavo joIe. te prakAre karavAthI yAcanAno vijaya karelo thAya, ema bhAva jANavo. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare lakSaNa - svadharma khAtara dehapAlajanya sAdhuSkRta yAcanAnI lajjAnuM parihArapaNuM, e lakSaNa che. padakRtya - raMga Adi kRta lajjAparihAramAM ativyAptinA parihAra mATe kartRka sudhInuM vizeSaNa daLa che. dehanI puSTinI abhilASAthI sAdhue karela yAcanAnI lajjAparihAramAM ativyAptinA parihAra mATe 'svadharmadehapAlana janyuti' pada mUkela che. cAritramohanIyano udaya hoye chate yAcanAnI lajjAno saMbhava hoI navamA guNasthAnaka sudhI yAcanA5rISahano saMbhava che. te yAcanAparISahano vijaya cAritramohanIyanA kSayopazamathI janya che. have alAbhaparISahane kahe che 466 alAbhaparISaha - jarUrI vastu mAMgelI chatAMya, jenI pAse dhana che te puruSa kadAca te vastu Ape che, kadAca nathI Apato, tyAM amAro asaMtoSa kayo ?, ke je nathI Apato iti Adi rUpathI vicAra karanAro, jo avikArI bhAvavALo thAya tyAre alAbhaparISahano jaya thAya. yAcita vastunA alAbhajanya viSAda(kheda)nA AlaMbanano abhAva alAbhaparISahanuM lakSaNa lakSaNa che. . padakRtya - itara (alAbhaparISaha sivAyanA bIjA) parISahomAM ativyAptinA nivAraNa mATe prayukta paryantanuM pada che. yAcita vastu alAbhaprayukta ja jo lakSaNa karavAmAM Ave, to viSAdanA AlaMbanamAM ativyApti thAya. mATe 'viSA dAnavaluM banatva' kaheluM che. alAbha-lAbhAntarAyanA udayathI janya hovAthI bAramA guNasthAnaka sudhI saMbhavita hovAthI cAritra mohanIyanA kSayopazamathI A jayarUpa parISahano avatAra thAya che. have rogaparISahane kahe che rogaparISaha -'rogodbhave' ityAdi. tAva-atisAra-kAsa-dama Adi mahAn roganI utpatti hoye chate, gacchamAMthI nIkaLelAo ane jinakalpika Adi cikitsA (pratikA2) karAvavAmAM pravartatA nathI. paraMtu sArI rIte pote karelA karmanuM A phaLa udayamAM Avela che, ema vicAra rAkhI tene sahana kare che. gacchavAsIo to alpabahutva (lAbhAlAbha-guNa-doSa)nI vicAraNA karI sArI rIte sahana kare che. athavA zAstramAM kahela vidhi vaDe cikitsA (pratikAra)ne paNa kare che-karAve che ane A pramANe rogano jaya thAya ! lakSaNa - zAsrakathita pramANe pratikArarUpa anuSThAna ane pragaTa thayela roganuM sahanapaNuM lakSaNa che. sarvathA cikitsAno abhAva karavo joIe, evA niyamanA abhAvanuM sUcaka 'yathAzAstrAnuSThAna'- evuM pada che. te sabhyapadathI labhya thAya che. vedanIyanA udayathI janya hoI rogaparISahano saghaLA guNasthAnomAM saMbhava jANavo. tRNasparzaparISahamAha jIrNazIrNasaMstArakAdhastanatIkSNatRNAnAM kaThorasparzajanyaklezasahanaM tRNasparzaparISahaH / zarIraniSThamalApanayanAnabhilASo malaparISahaH / vedanIyakSayopazamajanyA ete / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 sUtra - 38, saptamaH kiraNaH bhaktajanAnuSThitAtisatkAre'pi garvaparAGmukhatvaM satkAraparISahaH / ayaJca cAritramohanIyakSayopazamajanyaH / buddhikuzalatve'pi mAnAparigrahaH prajJAparISahaH / jJAnAvaraNakSayopazamajanyaH / buddhizUnyatve'pyakhinnatvamajJAnaparISahaH / jJAnAvaraNakSayopazamajanyaH / itaradarzanacamatkAradarzane'pi svadevatAsAnnidhyAbhAvepi jainadharmazraddhAto'vicalanaM samyaktvaparISahaH / darzanamohanIyakSayopazamajanyo'yam / 38 / jIrNazIrNeti / gacchanirgatAnAM gacchavAsinAJca yatInAmazuSiratRNasya hi darbhAdeH paribhogo'nujJAtaH, tatra yeSAM zayanamanujJAtaM te tAn darbhAn bhUmAvISadAtAdiyuktAyAmAstIrya darbhANAmupari saMstArakottarapaTTau ca vidhAya zerate, caurApahatopakaraNo vA'tyantajIrNatvAtpratanusaMstArakapaTTako vA tadupari zete, tatra ca zayAnasya yadyapi kaThinatIkSNAgrabhAgaistRNairatyantapIDA samupajAyate tathApi paruSadarbhAditRNasparzaM samyaksaheta, evaJca sati tRNaparISahassyAditi bhAvaH / vadhaparISahAdivAraNAya tRNAnAmityantam / vedanIyodayaprayuktatvena tRNasparzavedanAyAH nikhilaguNasthAneSu sambhavo'vaseyaH // malaparISahaM nirUpayati-zarIraniSTheti / zarIraniSTho yo dharmAmbusambandhajanyo ghanaparAgavrajaH sthiratAmApanno grISmoSmaNA cArdratAM gato'ta eva durgandha udvegakarazca tasyApanayanAya na kadApi jalAdhavagAhanAbhilASaH kAryaH, satyevaM malaparISahaH syAditi bhAvaH / lakSaNaM spaSTam / asyApi malasya vedanIyodayaprayuktatvaM nikhilaguNasthAnasambhavitvaM vijJeyam / eSAM rogatRNasparzamalaparISahANAM vedanIye sati cAritramohanIyakSayopazamajanyatvamityAhavedanIyakSayopazamajanyA iti, vedanIye sati cAritramohanIyakSayopazamAdijanyA ityarthaH // satkAraparISahaM vakti-bhaktajaneti / bhaktajanairanuSThitA bhaktapAnavastrapAtrAdibhiH kRtAssatkArAH, sadbhUtaguNotkIrtanavandanAbhyutthAnAsanapradAnAdivyavahArAzca, ebhirna mAnamudvahet, notkarSAdyAkulaM cetaH kuryAt, akRte vA satkArAdau na viSAdamupayAyAta tatazca satkArasya parisahanaM syAditi bhAvaH / bhaktajanAnuSThitasatkArasambandhigarvaparAGmukhatvaM lakSaNam / bhaktajanAnuSThiteti svarUpavizeSaNaM, prajJAparISahAdivAraNAya sambandhyantam / satkArasambandhimAnasya cAritramohanIyodayaprayuktatayA navamaguNasthAnaM yAvatsambhavena tatkSayopazamajanyastatparISaha ityAhAyaJceti // atha samyagjJAnAtmakamokSamArgAcyavanaphalakaM prajJAparISahamAcaSTe-buddhikuzalatve'pIti / buddhyatizayaprAptau hi na garvamudvahet, prajJApratikSepeNApyabuddhikatvena parISaho bhavati, nAhaM kiJcijjAne mUryo'haM sarvaiH paribhUta ityevaM paritApamupAgatasya karmavipAko'yamiti matvA tadakaraNAttajjayo bhavatIti bhAvaH / vijJAnaprayuktamadanirAsatvaM lakSaNam / satkAraparISahavAraNAya vijJAnaprayukteti / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 tattvanyAyavibhAkare etAdRzaprajJAyA jJAnAvaraNakSayopazamatantratvena dvAdazaguNasthAnaM yAvatsambhavAt tatkSayopazame sati mAnAbhAvajanyatvaM tasya parISahasyetyAviSkaroti jJAnAvaraNeti // ajJAnaparISahamAha-buddhizUnyatve'pIti / buddhissopAGgaM caturdazapUrvaikAdazAGgarUpaM zrutaM tadvaidhuryeNa manomAlinyaM na vidadhyAt kevalaM jJAnAvaraNodayavijRmbhitametat svakRtakarmaparibhogatastapo'nuSThAnatovApaitIti bhAvayato'jJAnasya jayo bhavediti bhAvaH / buddhizUnyatAprayuktakhedAparigrahatvaM lakSaNam, ajJAnasya jJAnAvaraNodayavilasitatvena yAvad dvAdazaguNasthAnaM saMbhavAttatkSayopazamastadvijaya ityAha jJAnAvaraNeti // athAntimaM samyaktvaparISahamabhidhatte-itaradarzaneti, darzanAntarIyANAM camatkArAdidarzane'pi nijadevatAsAmIpyAbhAve'pi vA jainadharmazraddhAtassarvathA'vicalanamityarthaH / itaradarzanacamatkArasvadevatAsAnnidhyAbhAvAnyataraprayuktajainadharmazraddhAzaithilyAbhAvavattvaM lakSaNam / azraddhAyA darzanamohanIyodayaprayuktatvena yAvannavamaguNasthAnaM sambhavAt tatkSayopazamajanyastajjaya ityAhadarzaneti / Avazyake tattvArthe cA'trA'samyaktvaparISahaM adarzanaparISahAbhidhaM paThanti // jeyA kSudhAdaya ete utkRSTata ekatra prANini viMzatirvartante, zItoSNayozcaryAniSadyayozcaikatraikadA'sambhavAt, jaghanyatastveka eva / evamasaMkalpopasthitAn kSudhAdIn sahamAnasyAsaMkliSTacetaso rAgAdipariNAmAsvAbhAvAnmahAnsaMvaro bhavatIti // tRNasparza Adi parISahone kahe chebhAvArtha - jIrNazIrNa saMthArAnI nIce rahela tIkSNa tRNonA kaThora sparzajanya klezanuM sahana karavuM, e 'tRNasparzaparISaha." zarIramAM rahela melane dUra karavAnI abhilASAno abhAva, e malaparISaha. vedanIyanA udayavALA ane cAritramohanIyanA kSayopazamathI jayarUpa parISaho. A traNa che. bhaktajane karela atyaMta satkAra hovA chatAM garvathI parAkSukhapaNuM, e "satkAraparISaha.'-A parISaha cAritramohanIyanA udayathI thAya che ane cAritramohanIyanA kSayopazamathI jItAya che. buddhithI kuzaLapaNuM chatAM mAnanuM agrahaNa, e prajJAparISaha.' A parISaha jJAnAvaraNIyanA kSayopazamathI pedA thAya che ane cAritramohanIyanA kSayopazamathI jItAya che. buddhinI zUnyatA hoya chate khedano abhAva, e "ajJAnaparISaha." jJAnAvaraNIyanA udayathI A parISaha pedA thAya che ane cAritramohanIyanA kSayopazamathI jItAya che. itara anyadarzanonA camatkAro jovA chatAMya, potAnA zAsanadevanA sAnidhyano abhAva chatAM, jaina dharmanI zraddhAthI vicalita na thavuM, te "samyaktvaparISaha." A parISaha darzanamohanIyanA udayathI pedA thAya che ane darzanamohanIyanA kSayopazamathI (r)tAya che. .. . - 1. napuMsakavedAdhupazamakAle'nivRttibAdarasamparAyo bhavati, tacchamanAvasare ca sato darzanamohasya pradezata udayo'sti na tu sattaiva, tatastatpratyayassamyaktvaparISahastasyAsti, sUkSmasamparAyasya tu mohasattve'pi na sUkSmo'pi tadadayaH, tatto na tannimittakaparISahasambhava iti bhAvaH // Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rU8, sanama: zirA: 469 tRNasparza parISahavivecana - gacchamAMthI nIkaLelA ane gacchavAsI sAdhuone chidra vagaranA tRNavALA darbha AdinAM paribhoganI anujJA che. tyAM jeone zayananI anujJA che, teo te darbhone jarA bhInI bhUmimAM pAtharI te darbhonI upara saMthAro ane uttarapaTTo karI (mUkI) suve che. cora upakaraNa harI gayo hoya athavA saMthAro ane uttarapaTTo atyaMta jIrNa thaI gayo hoya athavA bahu pAtaLAM thaI gayA hoya, to paNa te darbha upara saMthAro ane uttarapaTTo mUkI suve che. tenA upara zayana karanArane jo ke kaThina-tIkSNa agrabhAgavALA tRNothI atyaMta pIDA pedA thAya che, to paNa tIkSNa-kaThora darbha AdirUpa tRNanA sparzane sahana kare; ane ema sahana karatAM tRNasparza parISaha jayarUpa parISaha thAya, evo bhAva samajavo. padakRtya - vadhaparISahamAM ativyAptinA vAraNa mATe " Iti parvatanuM pada jANavuM. vedanIyanA udayathI pedA thanAra hovAthI tRNasparzanI vedanAno saghaLA guNasthAnomAM saMbhava che, ema jANavuM. mala parISaha - have malaparISahanuM nirUpaNa kare che. zarIramAM rahelo ghAmathI parasevArUpI jaLanA saMbaMdhathI pedA thanAra ghana-kaThina rajanA parAga jeTalo melano samudAya sthira thayelo, grISmaRtunA tApathI Ardra (bhIno) banelo hoI durgadhIvALo ane uga karanAro thAya che. tene dUra karavA mATe kadI paNa jaLa AdinA snAnanI abhilASA nahi karavI. Ama thaye chate jayarUpa malaparISaha thAya, ema bhAva che. lakSaNa spaSTa che. A malaparISaha vedanIyanA udayathI thato hoI saghaLA guNasthAnomAM saMbhavita che, ema jANavuM. A roga-tRNaparISaha-malarUpa traNa parISaNo vedanIyajanya thaI, te jayarUpa parISaho cAritramohanIyanA kSayopazama AdithI janya bane che. have satkAraparISahane kahe chesatkAraparISaha - bhaktajanoe karela bhojana-pAna-vastra-pAtra Adi dvArA satkAro ane sAcA guNanI stuti-vaMdana-abhyasthAna-AsanadAna vagere vyavahAro che. A satkAro ane vyavahArothI abhimAnanuM vahana na kare. utkarSa AdithI AkuLa-vyAkuLa citta na kare. satkAra Adi na karyo hoya to paNa khedane pAme nahi. tema karavAthI satkAranuM parISahana (jayarUpa parISaha siddha) thAya, evo bhAva che. lakSaNa - bhaktajana anuti satkAra saMbaMdhI garva parAbhukhapaNuM satkAra parISaha lakSaNa che. padakRtya - "bhaktajana anuSThita iti pada svarUpavizeSaNa vAcakapada che. prajJAparISaha AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "saMbaMdhI" paryAyapada che. satkAra saMbaMdhI mAna cAritramohanIyanA udayathI janya hoI navamA guNasthAnaka sudhI saMbhavita hoI, cAritramohanIyanA kSayopazamathI jayarUpa satkArajanya thAya che. have prajJAparISahane kahe cheprajJAparISaha - have samyajJAnarUpe mokSamArgathI apatanarUpa phaLavALA prajJAparISahane kahe che. utkRSTa buddhinI prAptimAM garvanuM udvahana na kare. prajJAnA pratipakSarUpe buddhirahitapaNAe aprajJArUpa parISaha thAya che. huM kAMI jANato nathI, huM mUrkhA saghaLA janothI tiraskRta chuM. A pramANe paritApane pAmelAne "A karmavipAka che-ema mAnI te paritApa (saMtApa) nahi karavAthI aprajJAjaya thAya che. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 tattvanyAyavibhAkare lakSaNa - vijJAnajanya madanuM nirAsapaNuM (abhAva) lakSaNa che. satkAraparISahamAM ativyAptinA vAraNa mATe kahe che ke vijJAna prayukta ti' pada che. AvI prajJA, jJAnAvaraNIya kSayopazamane AdhIna hoI, bAramA guNasthAnaka sudhI saMbhavita hoI, te jJAnAvaraNIyano kSayopazama thatAM mAna abhAvathI janya te jayarUpa parISaha thAya che. ajJAnaparISaha - have ajJAnaparISahane kahe che. arthAta buddhi eTale upAMga sahita cauda pUrva ane ekAdaza (11) aMgarUpa zrata (jJAna), tenAthI rahitapaNAthI manamAM mAlinya (kheda) na kare, kema kekevalajJAnAvaraNIyanA udayathI A banela che. A pote karelA karmanA paribhogathI athavA tapazcaryAnA anuSThAnathI dUra (kSINa) thAya che. Ama bhAvanAvALAne ajJAnaparISahano jaya thAya. evo bhAva che. lakSaNa - buddhinI zUnyatAjanya khedanuM agrahaNapaNuM ajJAnaparISahanuM lakSaNa che. ajJAna jJAnAvaraNIyanA udayathI janya hoI, bAramA guNasthAnaka sudhI saMbhavita hoI, te jJAnAvaraNIyanA kSayopazamathI ajJAnaparISahano vijaya thAya che. mATe kahe che ke chellA samyakatvaparISahane kahe chesamyakatvaparISaha-darzanAttarIyA(jainetara)nA camatkAra Adi jovA chatAM athavA nijazAsanadevanA samIpapaNAnA abhAvamAM paNa jaina dharmanI zraddhAthI sarvathA calita nahi thavA rUpa samyakatvaparISaha che. lakSaNa - itaradarzana camatkAra athavA svazAsanadeva sAnidhyanA abhAvathI janya jaina dharmanI zraddhAmAM zithilatAno abhAva, e lakSaNa che. azraddhA darzanamohanIyanA udayathI janya hoI navamA guNasthAnaka sudhI (napuMsakaveda AdinA upazamakALamAM anivRtti bAdarabhaMparAya thAya che. tenA zamananA avasare vidyamAna darzanamohano pradezathI udaya che, paNa sattA nathI, tethI tenA nimittathI janya samyakatvaparISaha tene hoya che. sUkSmasaMparAmAM (ve) to mohanI sattA chatAM sUkSma paNa te darzanamohano udaya nathI, tethI te nimittajanya parISahano saMbhava nathI.) saMbhavita hoI, te darzanamohanIya kSayopazamajanya te samyakatvaparISahano jaya che. A samyakatvaparISahanA sthAnamAM AvazyakamAM asamyakatvaparISaha ane tattvArthamAM "adarzanaparISaha'nA nAmarUpe kahe che. 0 sudhA Adi rUpa A parISaho jItavA yogya che. utkRSTathI eka jIvamAM tattvArthasUtranI apekSAe ogaNIza (19) varte che, kema ke-zIta-uSNa ema ekIsAthe be ke caryA, zayyA ane niSadyA-ema traNa ekIsAthe saMbhavatA nathI, paraMtu zIta-uSNamAMthI koI eka ane caryA AdimAMthI koI eka saMbhave che. jaghanyathI eka parISaha hoya che, paraMtu navatattva prakaraNanI apekSAe utkRSTathI vIza (20) varte che. zIta ke uSNamAMthI eka ane caryA ke niSadyAmAMthI eka-ema apekSAe (20) vIsa samajavA. 0 A pramANe saMkalpa vagara upasthita sudhA Adi parISado sahana karanArane cittanA saMkalezano abhAva hoI, rAga Adi rUpa pariNAma (bhAvarU5) Azravano abhAva thavAthI mahAnuM saMvara thAya che. iti samAptisUcaka che. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 39, saptamaH kiraNaH 471 nirUpiteSu samitiguptiparISaheSu caturthaM saMvarahetuM yatidharmamAcaSTe mokSamArgAnukUlayatiprayatno yatidharmaH / sa ca kSAntimArdavArjavanirlobhatAtapassaMyamasatyazaucAkiJcanyabrahmacaryabhedAddazavidhaH / etallakSaNAnyagre vakSyante / 39 / mokSamArgeti / mokSamArgAnukUlatve sati yatiprayatnatvaM lakSaNam / kSamAdisamudayasya saMvaradhArakatvAddharmatvaM taccAgAridharme'pi, ato yatItyuktamanena tasyAlakSyatvaM khyApitam, yatidharma ityuktatvAdyatisvarUparakSakacAritravyudAsaH, sati hi cAritra uttamadharmapravRttirbhavet, tatra guptiH pravRttinigrahAya, tatrAsamarthAnAM pravRttinigrahopAyadarzanAya samitayaH, mokSamArgAtsamyagdarzanAdito'cyavanArthaM kSamAdyarthaJca parISahAH, pramAdanivRttyarthaM yatidharmAH, parISahAnukUlatayA bhAvanAH, karmanirjaraNArthaJca cAritrANIti vijJeyam / tathA ca pramAdanivRttidvArA yatidharmasya mokSamArgAnukUlatvamavaseyam / yadyapi sarva eva guptyAdayaH karmanirjaraNArthAH, tathApi cAritre sati tathA, atazcAritrasyaiva tatra prAthamikahetutvamuktam / sa katividha ityatrAha-sa ceti / agre vakSyanta iti samyakcaraNanirUpaNa ityarthaH // samiti-guptiparISahonA nirUpaNa bAda cothA saMvaranA heturUpa yatidharmane kahe che bhAvArtha - bhomAni anudUga yati-sAdhano prayatna, me 'yati' upAya che. vajIta yatidharma, kSamA, bhAI, mAva, nimitA, ta5, saMyama, satya, zauya, mAyinya mane brahmayayana methI 6 (10) 52no cha. mAnA aael mAvAze. vivecana - mokSamArganuM anukULapaNuM hoya chate yatiprayatnapaNuM (sApekSapaNAe ane nirapekSapaNAe A muni saMbaMdhI viziSTa anuSThAna be prakAranuM che. (1) gurugaccha Adi sahAyatAnI apekSA rAkhanAro je pravrajyAnuM pAlana kare che, teno dharma gacchavAsarUpI lakSaNavALo sApekSa dharma che. (2) bIjo dharma to nirapekSano jinakalpa AdirUpa lakSaNavALo che. tyAM sApekSa yatidharmo mULamAM kahelAM jANavA.) lakSaNa che. 0 kSamA Adi samudAyamAM saMvaradhAraka(kAraka)paNuM hoI dharmapaNuM che ane te agAri(gRhastha) dharmamAM paNa cha. methI mahA 'yAti' se prabhArI Dej cha. bhATe pAyathI te. arinu alakSyapaY zavila che. (gRhasthamAM sarvadA prakRSTa kSamA Adi dharmo nathI hotA.) 0 yatidharma-ema kaheluM hovAthI yatisvarUparakSaka cAritrano niSedha samajavo. kharekhara, cAritra hoya chate, uttama dharmamAM pravRtti thAya che tyAM gupti pravRttinA nigraha mATe che. tyAM asamarthone pravRttinA nigrahanA upAya dekhADavA mATe samitio che. samyagdarzana Adi mokSamArgathI apatana mATe ane kSamA Adi mATe 1. sApekSanirapekSatvAbhyAmayaM munisambandhyanuSThAnavizeSo dvividhaH, gurugacchAdisAhAyyamapekSamANo yaH pravrajyAM pAlayati tasya dharmassApekSo gacchavAsalakSaNaH, itarastu nirapekSasya jinakalpAdilakSaNaH, tatra sApekSayatidharmA mUloktA bhAvyAH // Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 tattvanyAyavibhAkare parISaho che. pramAdanI nivRtti mATe yatidharmo che. parISaha (jayarUpa parISaha)no anukULatAe bhAvanAo che ane karmanI nirjarA mATe cAritro che, ema jANavuM. tathAca pramAdanivRtti dvArA yatidharmonuM mokSamArga pratye anukULapaNuM (janakapaNuM) jANavuM. jo ke saghaLA ja gupti Adi karmanirjarArUpa prayojanavALA che, to paNa cAritra hove chate te pramANe che. AthI cAritranuM ja tyAM prAthamika hetupaNuM kahela che. AgaLa upara kahevAze eTale "samyaphacaraNa'nA nirUpaNamAM kahevAze. zaMkA - krodha AdinI utpattino abhAva kSamA Adi viziSTa guNonA avalaMbanathI thAya che. tyAM kayA kAraNathI kSamA AdinuM avalaMbana che? AvI zaMkAmAM kahe che ke__nnu krodhAdyanutpattiH kSamAdivizeSaguNAnAmavalambanAdbhavati tatra kasmAtkSamAdInAmavalambanamityAzaGkAyAmAha mokSapravRttyattejakaM cintanaM bhAvanA / anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzacitvA''zravasaMvaranirjarAlokasvabhAvabodhidurlabhadharmasvAkhyAtabhedAd dvAdazadhA sA / etallakSaNAnyapyagre vakSyante / 40 / ___mokSapravRttIti / mokSapravRttau mokSAnukUlapravRttau uttejakaM pratibandhakasamavadhAnakAlInakAryajanakaM yaccintanaM-anityatvAdirUpeNa dvAdazadhA'nucintanaM sA bhAvanetyarthaH / mokSAnukUlapravRttyuttejakatve sati cintanatvaM lakSaNam / asatpravRtticintanavyudAsAya satyantam / samityAdau sthitasyApi kadAcidravyakSetrakAlabhAvebhyo mokSapravRttermAlinyatAyAM saMjAtAyAmiyamuttejikA bhavatIti bhAvyam / asyAH prakArabhedAn prakaTayati-anityeti / eSAmapi svarUpANi samyakcaraNanirUpaNe procyanta ityAha etaditi // bhAvArtha - mokSanI pravRttimAM uttejaka ciMtana, e bhAvanA. te bhAvanA anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Azrava, saMvara, nirjarA, lokasvabhAva, bodhidurlabha ane dharmasvAkhyAtanA bhedathI bAra prakAranI che. AnA lakSaNo paNa AgaLa kahevAze. vivecana - mokSanI pravRttimAM mokSane anukULa (janaka) pravRtti pratye uttejaka-pratibaMdhakanA samavadhAna (hAjarInA) kALamAM kAryanuM janaka, je ciMtana anityatva AdirUpe bAra prakAranuM anuciMtana, te "bhAvanA' kahevAya che. lakSaNa - mokSane anukULa pravRtti uttejakapaNuM hoya chate ciMtanapaNuM lakSaNa che. padakRtya - asata pravRttinA ciMtanamAM ativyAptinA nivAraNa mATe "sati anta' sudhInuM pada che. samiti AdimAM rahevAnI paNa kadAcit dravya-kSetra-kALa-bhAvothI mokSa pravRttimAM malinatA (aticAra) pedA thaye chate, A bhAvanA uttejikA thAya che ema vicAravuM. A prakArabhedonA paNa lakSaNo samyakmaraNanA nirUpaNamAM kahevAze. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 40-41, saptama: kiraNa: 473 atha cAritralakSaNamabhidhatte karmASTakazUnyatAprayojakamanuSThAnaM cAritram / tacca sAmAyikacchedopasthApanaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtabhedena paJcavidham / 41 / - karmASTaketi / cAritramohopazamakSayakSayopazamasadbhAve caryate taditi cAritraM karmasAdhanaM, aSTavidhakarma dravyakSetrakAlabhavabhAvaparivarttanAtmakasaMsArasya kAraNabhUtaM, tasya yA zUnyatA''tyantikI nivRttiH, tasyAH prayojakaM yadanuSThAnaM, bAhyAbhyantarakriyAvizeSoparamasahacaritamanuSThAnaM parasparaM prakarSAprakarSayogikriyAvizeSarUpaM taccAritramiti bhAvArthaH, tacca saMyatAsaMyatAdiSu sUkSmasAmparAyikAnteSu prakarSAprakarSayogi, vItarAgeSu paramotkRSTaM vijJeyam / karmASTakazUnyatAprayojakatve satyanuSThAnatvaM lakSaNam / guptyAdayazcAritraprakarSAnukUlAH, ata eva ca karmASTakazUnyatva upacArAddhetavaH / yadyapi samityAdayaH kriyAtmakAH karmazUnyatAyAM prayojakAstathApi te cAritrApekSiNaH kiJcideva karma virahayanti na sarvANi cAritraM tu karmaNAmaSTavidhAnAmapi virahe prayojakIbhUtayogyatAvaditi na ko'pi doSaH / nanu yaiH kSudhAdibhiH parisahanIyairakSubdhA vipazcito'bhinavAni karmANi nopacinvanti pUrvapracitAni ca nirjarayanti tataH karmanirjaraNArthamAhitasAmarthyaM cAritraM cAritramohanIyopazamakSayakSayopazamalakSaNAtmaka vizuddhalabdhisAmAnyApekSayaikaM, prANipIDAparihArendriyadarpanigrahazaktibhedAd dvividhaM, utkRSTamadhyamajaghanyavizuddhiyogAttrividhaM vikalajJAnaviSayakasarAgavItarAgasakalAvabodhagocarasayogAyogavikalpAccaturvidhamevaM sAmAyikAdibhedena paJcavidhamapi tatra sphuTAvabodhArthaM paJcadhaiva vibhajate tacceti // have cAritranuM lakSaNa kahe che bhAvArtha - - ATha rmonI zUnyatAnuM prayo49 anuSThAna, se 'thAritra' 'hevAya che. te yAritra saamyi5chedopasthApana-parihAravizuddhi-sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAtanA bhedathI pAMca prakAranuM che. vivecana - cAritramohanIya karmano upazama, kSaya ke kSayopazama thavAthI je carAya-karAya, te 'thaaritr'ema karmasAdhana rUpa vyutpatti dvArA artha nIkaLe che. vyutpatti artha, rUDha artha pramANe ATha prakAranuM karma, ke je dravya-kSetra-kALa-bhava-bhAvanA parivartanarUpe saMsAranuM kAraNabhUta che, te ATha prakAranA karmanI je zUnyatA eTale AtyaMtika nivRtti (sarvathA abhAva), tenuM prayojaka je anuSThAna, bAhya-atyaMtara viziSTa kriyAnI virati sahacarita (sahita) anuSThAna, arthAt paraspara prakarSa-apakarSa yogavALI viziSTa kriyArUpa, te 'zAritra.' 'hevAya che, jevo bhAvArtha che. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 tattvanyAyavibhAkare 0 vaLI te cAritra saMyatAsaMyata dezaviratithI mAMDI sUkSmasaMparAya paryaMtanA guNasthAnomAM prakarSaapakarSanA yogavALuM, vItarAgomAM parama utkRSTa cAritra jANavuM. lakSaNa - ATha karmonI zUnyatAmAM prayojakapaNuM hoya chate anuSThAnapaNuM cAritranuM lakSaNa che. padakRtya - asaduM anuSThAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe "sati' sudhInuM pada che. gupti Adi viziSTa AtmadharmomAM ativyAptivAraNa mATe "anuSThAnapaNuM rUpa vizeSya pada che. gupti Adi Atmadharmo prakRSTa cAritra pratye anukULa (janaka) che. ethI ja ATha karmonI zUnyatAmAM upacArathI (vyavahita) hetuo che. jo ke kriyArUpa samiti vagere karmanI zUnyatAmAM prayojaka che, to paNa te samiti Adi cAritranI apekSAvALA kiMcit ja (thoDA ja) karmano nAza kare che, saghaLAM karmono viraha (abhAva) nAza karatA nathI. cAritra to ATha prakAranA paNa karmonA abhAvamAM prayojakarUpa yogyatAvALuM che. AvI rIte koIpaNa jAtano doSa nathI. have je parISahanayogya sudhA AdithI kSobha nahi pAmela jJAnIo navA karmo bAMdhatAM nathI (bhegAM karatAM nathI) ane pUrve bAMdhela saMcita karmonI nirjarA kare che. tethI karmanI nirjarA mATe prasiddha (arpita) sAmarthyavALuM cAritra, cAritramohanIyano upazama, kSaya ke kSayopazamarUpa AtmAnI vizuddhinI labdhi (prApti) rUpa sAmAnyanI apekSAe (1) eka (ekarUpa cAritra) kahevAya che. 0 prANInI pIDAno parivAra ane indriya (viSaya)nA abhimAnanI nigrahazaktinA bhedathI (2) be prakAranuM che. 0 utkRSTa vizuddhi, madhyama vizuddhi ane jaghanya vizuddhinA bhedathI traNa prakAranuM che. 0 vikala (lAyopathamika) jJAnaviSayaka sarAga, vikala jJAnaviSayaka vItarAga, sakaLa (kSAyika) jJAnaviSayaka sayogI ane sakaLa jJAnaviSayaka ayogInA bhedathI cAra prakAranuM che. 0 sAmAyika AdinA bhedathI pAMca prakAranuM paNa tyAM spaSTa avabodha mATe pAMca prakArano vibhAga kare che. atha sAmAyikaM lakSayati - chedopasthApanAdicatuSTayabhinnA sarvasAvadyayogaviratiH sAmAyikam / tadvividham / itvarakAlaM yAvajjIvakAlaJceti / bhAvivyapadezayogyaM svalpakAlaM cAritramitvarakAlaM / prathamAntimatIrthakaratIrthayorevaitat / bhAvivyapadezAbhAvena yAvajjIvaM saMyamo yAvajjIvakAlam / idaJca madhyamadvAviMzati tIrthakaratIrthAntargatasAdhUnAM videhakSetravartinAJca / 42 / chedopasthApanAdIti / chedopasthApanAdicatuSTayabhinnatve sati sarvasAvadyayogaviratitvaM lakSaNam / chedopasthApanAdivAraNAya satyantam / yatidharmAntargatasaMyamastu saptadazavidhazcAritrApekSa iti bhedaH, avayaM garhitaM pApaM, sahAvadyena vartata iti sAvadyo yogaH kArikAdivyApAraH, sarvebhyaH sAvadyayogebhyo viramaNaM, rAgadveSavirahitaH samaH tasya-Ayo gamanaM, sarvakriyopa Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 42, saptamaH kiraNaH 475 lakSakametata, sarvaiva kriyA hi sAdhoraraktadviSTasya nirjaraphalaiva bhavati / samAya eveti vigrahe svArthe vinayAditvATThakpratyaye sAmAyikazabdaniSpattiH / sarvasAvadyayogaviratisvarUpameva sAmAyikaM, vizuddhatarAdhyavasAyavizeSaviziSTA tAdRzaviratireva chedopasthApanAdiH / na ca nivRttiparatvAtsAmAyikasya guptitvaprasaGga iti vAcyam, yogapravRttaratra sadbhAvAt, na ca pravRttirUpatve samititvaprasaGga iti vAcyam sAmAyike cAritre, yatata eva samitiSu pravRttyupadezena tatkAraNarUpatvAt / tadvibhajate taditi / athetvarakAlaM lakSayati bhAvivyapadezayogyamiti / bhAvivyapadezayogyatve sati svalpakAlacAritratvaM lakSaNam / pravrajyApratipattyanantaramadhItazastraprarijJAdhyayanAdezchedopasthApyasaMyamAropaNe kriyamANe sAmAyikavyapadezavigamAditi bhAvaH / chedopasthApanAdivAraNAya satyantam, tathA ca svalpakAleti itvarazabdArthavarNanaparameva, na tu vyAvarttakam / itvarakAlasaMyatasya chedopasthApyacAritragrahaNAdarvAG mRtasya cAritre'vyAptivAraNAya yogyeti / kvedaM cAritraM bhavatItyatrAha-prathameti / yAvajjIvakAlamAha-bhAvivyapadezeti / itvarasya hi bhAvivyapadeza ukto netareSAm / yastu bhAvivyapadezaM nAznute yAvajjIvaJca bhavati sa saMyamo yAvajjIvakAlika iti bhAvaH / sAmAyika eva san caturyAmaM caturmahAvratAni manovAkkAyairyaH pAlayan yAvajjIvaM vartate sa yAvajjIvakAlikasAmAyikasaMyata iti yAvat / pravrajyApratipattikAlAdArabhyA''prANaprayANakAlamavatiSThata evambhUtaM cAritramiti bhAvaH, yathAkhyAtasyApi bhAvivyapadezAbhAvena yAvajjIvaM saMyamarUpatvAttadvyudAsAya sAmAyikatvaM vAcyam, sAmAyikatvaM sAmAyikapadavyapadezayogyatvamityarthastena tasyApi vizaddhivizeSaviziSTaniruktasAmAyikatve'pi na kSatiH / keSAmayaM saMyama ityatrAha idaJceti / eSAmupasthApanAyA abhAvAditi bhAvaH // have sAmAyikanuM lakSaNa kahe chebhAvArtha - chedo pasthApana Adi rUpa (4) cArathI bhinna sarva sAvaghayogathI virati, te sAmAyika kahevAya che. te itvarakALavALuM ane jAvajajIvanA kALavALuM-ema be prakAravALuM che. itvarakALavALuM bhAvi vyapadeza(vyavahAra)ne yogya svalpa kALavALuM itvarakALa 'cAritra kahevAya che. 1. bhAvivyapadezayogyatAviziSTacAritrasyaivopasthApanAyAM tyAgo na cAritrasya, tasyedAnI vizuddhatayA tatra sattvAt, tena vratagrahaNakAle sAmAyikaM yAvajjIvaM karomItItvarasAmAyikasya gRhItatve'pi upasthApanAyAM muJcato'pi na pratijJAlopaH, tasyAnyathAtvAbhAvAdityAzayena sAmAyikavyapadezavigamAdityuktam, itvarasAmAyikavyapadezavigamAditi bhAvaH, tasyaiva prakRtatvAditi // Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 tattvanyAyavibhAkare pahelA ane chellA tIrthaMkaranA tIrthamAM ja A che. bhAvinA vyapadezanA abhAvapUrvaka jAvajajIva sudhIno saMyama "yAvajIvakALa" cAritra samajavuM. vaLI A madhyama (22) bAvIza tIrthaMkaranA tIrthamAM aMtargata sAdhuone ane videhakSetravartI sAdhuone hoya che. vivecana - chedopasthApanA Adi cAra cAritrothI bhinna lakSaNa hoya chate sarva sAvaghayoga viratipaNuM sAmAyikacAritranuM lakSaNa che. padakRtya - chedopasthApanA AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "sati' sudhInuM pada che. (17) sattara prakArano, yatidharmamAM aMtargata saMyama to cAritranI apekSAvALo che, ema bheda samajavo. 0 avadya-pApa, tenI sAthe varte te sAvadya kahevAya. sAvadya kAyika Adi vyApAra rUpa yogasAvaghayoga. te saghaLA sAvaghayogathI virAma sAvadyayoga virati. sAmAyika zabda viveka sama=rAga-dveSavirahita. teno aya eTale gamana. ahIM aya eTale gamana, e sarva kriyAnuM upalakSaka sUcaka che. arthAt rAga-dveSathI zUnya sarva kriyA sAdhune nirjarArUpI phaLavALI ja thAya che. samaya ja AvA vigrahamAM svArthamAM (svArthika) vinayAdi hovAthI (vinayAdi gaNapaThita hovAthI) Thapha (ikaNa) pratyaya thatAM "sAmAyika zabdanI niSpati (siddhi) che. arthAt sarva sAvaghayoga viratirUpa svarUpavALuM ja sAmAyika kahevAya che. 0 vizuddhatara adhyavasAya vizeSathI viziSTa sarva sAvaghayoga virati ja chedopasthAna Adi kahevAya che. zaMkA - nivRtti pradhAna hovAthI sAmAyikamAM guptipaNAno prasaMga kema nahi? samAdhAna - ahIM sAmAyikamAM yoganI pravRttinI vidyamAnatA hovAthI guptipaNAno prasaMga nahi Ave. zaMkA - to pachI sAmAyikamAM pravRtti hoI samitipaNAno prasaMga kema nahi? samAdhAna - sAmAyika nAmanA cAritramAM prayatna kare che eTale samitiomAM pravRttino upadeza hovAthI, te cAritramAM samitionuM kAraNa paNuM che. itvarakALa sAmAyikanuM lakSaNa kahe che. lakSaNa - bhAvi vyapadezayogyapaNuM hoya chate svalpakALavALuM cAritrapaNuM (laghudIkSA), e I. sAvanuM lakSaNa che. arthAt dIkSAnA svIkAra pachI zastrapariNA nAmaka adhyayananA abhyAsIne ane zraddhAsaMpanna sAdhune cheda upasthApya nAmaka saMyamanuM AropaNa karatI vakhate sAmAyika evA vyapadeza(vyavahAra saMjJAnAma)no vigamapalTo-parivartana thavAthI itvarakAlIna sAmAyika kahevAya che. [bhAvi vyapadezayogyatAthI viziSTa cAritranI ja upasthApanAmAM (chedopasthApanamAM vaDIdIkSAmAM) cAritrano tyAga nathI, kema ke-vaDI dIkSAnA samaye te cAritra vizuddha-vizuddhatara rUpe che, tethI dIkSAgrahaNanA samayamAM "sAmAyika mAvajIva karomi'- AvuM IvarakAlIna sAmAyikanuM grahaNa hovA chatAM, vaDIdIkSAmAM upasthAnamAM sAmAyika evI saMjJAne choDanArane paNa pratijJAno lopa thato nathI, kema ke te cAritramAM anyathApaNAno abhAva che. AvA AzayathI kahela che Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 sUtra - 4rU, sanama: viraH ke-ivara sAmAyika vyapadezanA vigamathI "sAmAyika evI saMjJAne choDe che, mATe (saMjJArUpa) sAmAyika ItarakAlIna che ema samajavuM.] padakRtya - chedopasthApanA AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "sati' sudhInuM pada che. tathA svalpakALa' iti A pramANenuM pada, indara zabdanA arthavarNana parAyaNa ja che, paraMtu vyAvRtti-vyavaccheda karanAruM nathI. chedopasthApya vaDIdIkSA rU5) cAritragrahaNanA pahelA maraNane pAmanAra itvarakAlIna sAmAyika rUpa cAritravALA sAdhunA cAritramAM avyAptinA vAraNa mATe yogya iti pada mUkela che. mAvajIvakALa nAmaka sAmAyikane kahe cheje saMyama bhAvi vyapadezane pAmato nathI ane jAvajajIva sudhI rahe che, te saMyama (sA. cA.) yAvajIvakAlika' kahevAya che evo bhAva samajavo. sArAMza ke-sAmAyikacAritravALo ja thato, cAra mahAvratone mana-vacana-kAyAthI je pAlana karato jAvajajIva sudhI varte che, te jAvajajIvakAlika sAmAyika saMyata (saMyamavALo) kahevAya che, evo bhAva samajavo. 0 dIkSAnA svIkAranA kALathI mAMDIne maraNa(prANaprayANa) kALa sudhI rahe che, evuM cAritra "yAvajIvakAlika cAritra" kahevAya che. 0 yathAkhyAtacAritramAM bhAvi vyapadezano abhAva hovAthI jAvajajIva sudhI saMyamarUpapaNuM che. temAM ativyAptinA vAraNa mATe "sAmAyikapaNuM-ema kahevuM. sAmAyikatva eTale "sAmAyikapada vyapadezayogyatvaevo artha che. tethI te yathAkhyAtacAritramAM vizuddhavizeSathI viziSTa pUrvokta sAmAyikapaNuM hovA chatAM (sAmAyika zabdano vyapadeza-saMbodhana vyavahArasaMjJA nahi hovAthI) koI kSati-doSa nathI. A saMyama (cAritra) kone hoya che? enA javAbamAM kahe che ke-A bAvIza tIrthaMkaranA sAdhuone ane mahAvidehavartI sAdhuone chedopasthApanA (vaDIdIkSA) hotI nathI, mAvajIvakAlina sAmAyikacAritra hoya che. chedopasthApanamAkhyAti - pUrvaparyAyocchede satyuttaraparyAyAropaNayogyaM cAritraM chedopasthApanam / tacca niraticArasAticArabhedena dvividham / zaikSakAderadhItaviziSTAdhyayanavido yadAropyate tanniraticAram / khaNDitamUlaguNasya punarvatAropaNaM sAticAram / ubhayamapi prthmaantimtIrthakSaratIrthavAna parva 43 - pUrvaparyAyoccheda iti / sAmAnyasAmAyikaparyAyocchedottarakAlaM yad vizuddhatarasarvasAvadyayogaviratyavasthApanaM-viviktamahAvratAropaNaM tadyogyaM cAritraM chedopasthApanamityarthaH / pUrvaparyAyacchedenottaraparyAyAropaNayogyatve sati cAritratvaM lakSaNam / sAmAyikAdivAraNAya pUrvaparyAyacchedeneti pUrvaparyAyazca cAritrasyaiva vijJeyaH / asya vibhAgamAha-tacceti / niraticArasvarUpamAha Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 tattvanyAyavibhAkare zaikSakAderiti / AdinA tIrthAntarasaMkrAmato grahaNaM tasya hi caturmahAvratadhAriNaH paJcamahAvratAropaNaM bhavati / sAticArasvarUpamAcaSTe-khaNDiteti / mUlaguNahantuH punarvatAropaNamityarthaH / ubhayavidhamapi chedopasthApanaM kva bhavatItyatrAha-ubhayamapIti / cAritramidaM bharatairAvateSvAdyantatIrthaMkaratIrthayorbhavati nAnyatreti bhAvaH // have chedopasthApana nAmaka cAritrane kahe chebhAvArtha - pUrvanA paryAyano uccheda chate uttaraparyAya AropaNane yogya cAritra "chedo pasthAna," ane te chedopasthApana cAritra niraticAra ane sAticAranA bhedathI be prakAranuM che. bhaNelA viziSTa adhyayananA jANakAra zaikSaka (navadIkSita) AdimAM je mahAvrato Aropita karAya che, te "niraticAra che." mUlaguNone khaMDita karanAramAM pharIthI vratonuM AropaNa "sAticAra che. A baMneya bhedavALuM cAritra pahelA ane chellA tIrthakaranA tIrthakALamAM ja che. vivecana - sAmAnya itvarakAlIna) sAmAyika (laghudIkSA)nA paryAyanA ucchedanA uttarakALamAM je prathama sAmAyikacAritranI apekSAe vizuddhatara sarva sAvadyayoganI viratimAM rahevuM. vivikta-pRthapha pRthapha mahAvratonuM AropaNa tene yogya je cAritra, te "chedopasthApanIya cAritra' jANavuM. [prathama jeTalA kALa sudhI ladhudIkSA pALI hoya, te kALane dIkSAno nahi gaNavo, te pUrvaparyAyano cheda kahevAya che. upasthApanA eTale pharIthI pAMca mahAvratonI sthApanA kyAMthI dIkSAno kALa gaNAya, dIkSAparyAyanI gaNatarI thAya, evI rItanuM pharIthI grahaNa karAtuM cAritra, te "chedo pasthApanIya' kahevAya che.] lakSaNa - pUrvaparyAyanA ucchedapUrvaka uttaraparyAyanA AropaNayogyatva chate cAritrapaNuM chedopasthApanIya cAritranuM lakSaNa che. padakRtya - sAmAyika AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'pUrvaparyAya ucchedana-A pramANe kahela che ane pUrvaparyAya cAritrano jANavo. 0 niraticAra svarUpane kahe che ke-ahIM Adi padathI tIrthAntaramAM saMkramaNa karanAranuM grahaNa che. arthAt eka tIrthaMkaranA zAsananA muni, teonA nirvANa bAda bIjA tIrthaMkaranA zAsananAM cAritrane aMgIkAra kare, te vakhate cAra mahAvratadhArImAM pAMca mahAvratonuM AropaNa thAya che, jema ke-zrI pArzvanAthasvAmInA tIrthamAM dIkSA lIdhela kezIzramaNa vagere munioe zrI mahAvIra prabhunA zAsanamAM praveza karatI veLAe grahaNa kareluM cAritra. 0 sAticAra svarUpane kahe che ke-mUlaguNa mahAvratonuM khaMDana-bhaMga karanAra munimAM pharIthI mahAvratonuM AropaNa karAya, te "sAticAra chedopasthApya." baMne prakAranuM paNa chedo pasthApana cAritra kyAM hoya che? enA javAbamAM kahe che ke-A chedopasthApana cAritra bharata-airAvatakSetromAM prathama ane aMtima tIrthaMkaranA tIrthamAM hoya che, bIje nahi, evo bhAva jANavo. 1. yathA pArzvanAthatIrthAdvardhamAnasvAmitIrthaM saMkrAmataH paJcayAmadharmaprAptau // Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 44, saptamaH kiraNaH 479 parihAravizuddhikamAkhyAti tapovizeSaviziSTaM parizuddhimaccAritraM parihAravizuddhikam / tadapi nirvizamAnakaM niviSTakAyikaJceti dvividham / nirvizamAnakAH prakrAntacAritropabhoktAraH, nirviSTa kAyikAzca samupabhuktaprakrAntacAritrakAyikAH / ete cA''dyAntimatIrthakaratIrthakAla eva / 44 / tapovizeSeti / pariharaNaM parihAraH prANivadhAnnivRttistapovizeSo vA tena viziSTA zuddhiryasmin tatparihAravizuddhikamiti vigrahaH / asya bhedamAha tadapIti parihAravizuddhikamapItyarthaH, nirvizamAnakaM paribhujyamAnakamityarthaH / nirviSTakAyikamupabhuktamityarthastapovizeSopabhogakAlInaJcAritramupabhuktatapovizeSakAlInaJcAritraM ceti tadvividhamiti bhAvaH / tapovizeSaM sUcayituM niruktarUpeNa tayoH svarUpamanuktvA tadanuSThAyipuruSasvarUpanirUpaNadvArA niruktamapi sUcayati-nirvizamAnakAzceti / prakrAnteti tapovizeSasahakRtetyarthaH, evamagre'pi / atredambodhyam-ubhayavidhAnAmeSAM tapo jaghanyamadhyamotkRSTabhedena trividhamapi pratyekaM zItakAla uSNakAle varSAkAle ca bhavati tatrA'tirUkSe grISmakAla ekopavAsarUpaM caturthaM jaghanyaM, upavAsadvayarUpaM SaSThaM madhyamamuttamaJcopavAsatrayarUpamaSTamam / grISmataH kiJcitsukare zizire jaghanyaM SaSThaM madhyamamaSTamamutkRSTaJcopavAsacatuSTayarUpaM dazamam / sAdhAraNe kAle varSAsu jaghanyamaSTamaM madhyama dazamamutkRSTaJcopavAsapaJcakarUpaM dvAdazaM tapo bhavati, triSvapi kAleSu pAraNe tvAcAmlaM, saMsRSTAdisaptabhikSAsu prathamadvayaM varjayitvA paJcAnAM bhikSANAM grahaH punarapi vivakSitadine paJcAnAM madhye dvayorabhigraho bhavati / tatra tapovizeSamupagatAnAM navAnAM gaNo bhavati, tatra parihArAcAriNazcatvAro'nuparihAriNazcatvAraH kalpasthita eko vAcanAcArya iti / sarveSAM zrutAdyatizayaparipUrNatve'pi teSvekaH kalpatvAtkalpasthito'vasthApyate / pUrvoditaM tapo ye'nutiSThanti te parihArAcAriNaH, pUrvoktabhikSAbhigrahayuktA niyatAcAmlabhaktA anuparihAriNasteSAmeva vaiyAvRttyakarAH, kalpasthito'pi niyatAcAmlabhakta eva / parihArAcAriNazca yAvat SaNmAsAMstapazcaritvA'nuparihArikatvaM, anuparihAriNo nirvizamAnakatvAparaparyAyaM parihArAcAritvaJca yAvat SaNmAsaM bhajante / mAsadvAdazakAnantaraM vAcanAcAryo'pyevaM SANmAsikaM parihAratapaH karoti tadA'STasu saptAnupahArikA ekaH kalpasthito bhavati, evamayaM kalpo'STAdazamAsapramANo vijJeyaH / tatazca te punaramumeva kalpaM jinakalpaM gacchaM vA'nusaranti / tatra ye'vyavadhAnena jinakalpAnusAriNaste yAvatkathikAH parihAravizuddhikA itare tvitvarAH, itvarANAM devamAnuSatiryagyo Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 tattvanyAyavibhAkare nikakRtA upasargAssadyoghAtina AtaGkA atIvAviSahyA vedanAzazca prAdurbhavanti, kalpaprabhAvAt / yAvatkathikAnAntu sambhaveyurapi jinakalpikAnAmupasargAdisambhavAt / kalpo'yaM tIrthaMkarapArve tatsamIpAsevakasya pArve vA pratipadyate nA'nyasya pArve / tathA caiteSAM yaccAritraM tatparihAravizuddhikamiti / ete parihAravizuddhikAH kasmin kSetre kAle vA sambhavantItyatrAha-ete ceti / janmataH sadbhAvatazca bharateSvairavateSveva, saMharaNAbhAvAnna mahAvidehAdiSu / janmato'vasarpiNyAM prathamacaramatIrthapatitIrthayoH tRtIye caturthe vA''rake, sadbhAvataH paJcame'pi, utsarpiNyAM janmato dvitIye tRtIye caturthe ca, sadbhAvatastRtIye caturtha Arake, notsarpiNyavasarpiNIrUpe tu caturthAraka pratibhAgakAle na sambhavantyeva, mahAvidehakSetre teSAmabhAvAditi bhAvaH / vizeSastvasmin cAritre'nyato vijJeyaH // parihAravizuddhi cAritrane kahe chebhAvArtha - tapovizeSathI vizaddhivALuM cAritra, e "parihAravizuddhi' kahevAya che. te parihAravizuddhaka cAritra paNa nirvizamAnaka ane nirviSTa kAyikarUpe be prakAranuM che. nirvizamAnako, prakAntacAritrano upabhoga karanArAo ane nirviSTa kAyika eTale upamukta prakAnta cAritravALA che. ane A parihAravizuddhika cAritravALAo pahelA ane chellA tIrthaMkaranA tIrthanA kALamAM ja hoya che. vivecana - parihAravizuddhika=parihAra eTale jIvahiMsAthI viramaNa (aTakavuM), athavA viziSTa tapa. te vaDe viziSTa zuddhi je cAritramAM che, te cAritra parihAravizuddhika'-ema vigrahajanya artha jANavo. - A parihAravizuddhaka cAritranA bhedane kahe che ke te parihAravizuddhika cAritranA paNa nirvizamAnakabhogavAtuM ane nirviSTa kSAyika eTale jemaNe viziSTa tapanA anuSThAna dvArA zarIrane upamukta-bhogavyuM hoya te. arthAt tapovizeSanA upabhoganA kALavALuM (vArtA) cAritra ane upamukta evA tapovizeSanA kALavartI cAritra, ema be prakAranuM che evo bhAva jANavo. | viziSTa tapanI sUcanA mATe pUrvokta rUpathI te baMnenuM svarUpa kahyA vagara, te tapovizeSane karanAra puruSanA svarUpanA nirUpaNa dvArA pUrvoktane paNa sUcave che. prakAnta' iti. arthAt viziSTa tapathI sahakRta evo artha samajavo. e pramANe AgaLa upara samajavuM. ahIM A pramANe samajavAnuM che ke - A nirvizamAnaka ane nirviSTakAyika-ema baMne prakAranA parihAravizuddhaka cAritravALAno tapa jaghanya-madhyama-utkRSTanA bhedathI traNa prakArano che. pratyeka tapa zItakALamAM, uSNakALamAM ane varSAkALamAM thAya che. 1. ata eva prathamatIrthapatitIrthe parihArakalpo'yaM dezonapUrvakoTidvayaM paramparayA'nuvartate, caramatIrthapatitIrthe ca dezonavarSazatadvayaM, na tu tRtIyA pUrvakoTI, na vA tRtIyaM varSazatamiti // Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 44, asama: virapada 481 0 tyAM grISmaRtumAM jaghanya tapa tarIke eka (1) upavAsa, madhyama tapa tarIke be upavAsarUpa (2) chaThTha ane utkRSTa tapa tarIke (3) traNa upavAsarUpa aThThama. 0 kAMIka sukara (anukULa) ziziraRtumAM jaghanya tapa (2) chaThTha, madhyama tApa (3) aThThama, utkRSTa tapa (4) cAra upavAsarUpa dazama hoya che. 0 sAdhAraNa kALarUpa varSARtumAM-comAsAmAM jadhanya tapa (3) aThThama, madhyama tapa (4) cAra upavAsarUpa dazama ane utkRSTa tapa (5) pAMca upavAsarUpa dvAdazabhakta hoya che. traNeya kALamAM pAraNAmAM AyaMbIla hoya. 0 saMskRSTa Adi (saMsRSTa-asaMsRSTa-uddhata-alpa lepakRta-udagRhIta-pragRhIta-ujhita dharma-e sAta prakAro che. juo pravacanasAroddhAra (gA. 739-743) sAta prakAranI bhikSAomAM pahelI bene choDIne pAMca bhikSAonuM grahaNa, vaLI vivakSita dinamAM pAMca bhikSAo paikI beno abhigraha hoya che. 0 tyAM viziSTa tapane pAmanArA nava (9) munione gaNa-samudAya hoya che. tyAM parihArI-tapazcaryA karanArAo cAra (4) hoya che ane anuparihArio temanI sevA-vaiyAvacca karanArAo (4) munio hoya che. kalpasthita eka (1) vAcanAcArya (gusamAna hoya che. te saghaLA (9) munio zruta AdinA atizaya saMpanna che, chatAM teo paikI eka, tathA kalpa (rUDha) hovAthI kalpasthita eka vAcanAcArya tarIke sthApita karAya 0 pUrvakathita tapane je munio kare che, te parihAracArIo (nirvizyamAnaka) kahevAya che. 0 pUrvakathita bhikSA ane abhigrahathI yukta, niyata (haMmezAM) AyaMbIla tapa karanArAo "anuparihArIo" (nirviSTakAyika), te parihArIonI vaiyAvRtya karanArAo hoya che. 0 kalpasthita paNa eka vAcanAcArya) niyata (haMmezAM) AyaMbIla karanAro hoya che. 0 parihArIo (6) cha mahinAo sudhI tapa karyA bAda anuparihArIpaNAne pAme che ane anuparihArIo nirvizamAnatva rUpI bIjA nAmavALA parivArIpaNAne cha mahinAo sudhI pAme che. bAra mahinAo pachI jyAre vAcanAcArya paNa e pramANe cha mahinAno parihAra tapa kare che, tyAre ATha paikI (7) sAta anuparihArIo ane eka kalpasthita (vAcanAcArya) thAya che. A pramANeno A kalpa (18) aDhAra mahinAonA pramANavALo jANavo. 0 tyArabAda te nava (9) munio jinakalpane svIkAre che, athavA pharIthI gacchamAM dAkhala thAya che, athavA keTalAka pharIthI A ja parihAratapa (kalpa)ne svazaktinI apekSAvALAo svIkAre che. 0 tyAM jeo vyavadhAna vagara (tarata ja) jinakalpanA anusArIo "yAvakathika' kahevAya che. 0 bIjA parihAravizuddhiko "Ivara' kahevAya che. Ivarone deva-manuSya-tiryaMce karela upasargo, tatkALa nAza karanArA rogo, bhayo, atyaMta asahya vedanAo pedA-pragaTa thatI nathI, kema ke-kalpano prabhAva che. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 tattvanyAyavibhAkare * 0 yAvarkathikone to upasarga Adi saMbhave paNa kharA, kema ke-jinakalpikomAM upasarga Adino saMbhava che. 0 A parihArakalpa tIrthaMkaranI pAse athavA kalpa karanAranI pAse svIkArAya che, bIjAnI pAse nahi. A parihArakalpavALAnuM je cAritra, te parihAravizuddhika cAritra kahevAya che. A parihAravizuddhiko kayA kSetramAM ke kALamAM thAya che? tenA javAbamAM kahe che ke- janmanI apekSAe ane saMbhavanI apekSAe pAMca bharata ane pAMca airavata paikI game te hoI zake. baMne apekSAe parihArakalpI mahAvideha AdimAM nathI, kema 3-526248yAmonu sN425|| yatuM nathI. 0 kALanI apekSAe, janmathI avasarpiNImAM pahelA-chellA tIrthaMkaranA tIrthamAM trIjA athavA cothA ArAmAM, sadbhAva-saMbhavanI apekSAe pAMcamA ArAmAM paNa, utsarpiNImAM janmathI bIjA ane trIjAcothA ArAmAM, saMbhavanI apekSAe trIjA ane cothA ArAmAM, noutsarpiNI-avasarpiNIrUpa cothA ArAsamAna kALamAM parihArakalpIono saMbhava nathI ja, kema ke-mahAvidehakSetramAM parihArakalpIono abhAva che, evo bhAva samajavo. A cAritramAM vizeSa to bIjA graMthothI jANavuM. sUkSmasamparAyasvarUpamabhidhatte - atyantakRzakaSAyavaccAritraM sUkSmasamparAyam / idaM saMklizyamAnakaM vizuddhyamAnakaM ceti dviprakAram / upazamazreNItaH prapatataH prathamam, dvitIyaM tu zreNimArohataH / / 5 / atyanteti / saMsArabhrAntihetuH kaSAyo lobharUpo'tisUkSmatayA vedanAviSayatvena yatra varttate taccAritraM sUkSmasamparAyamityarthaH / atyantasUkSmakaSAyasamAnakAlInacAritratvaM lakSaNam / kRtyaM spaSTam / tadvibhajate idamiti / upazAntakaSAyAgniralpapratyayalAbhAnmukha-vastrAdiSu mamatvavAyunA sandhukSamANazcaraNendhanamAmUlato dahan saMklizyamAnAdhyavasAyabalena prativiziSTAdhyavasAyAttaM pracyAvayati ata idaM saMklizyamAnakaM cAritramucyate, taccopazama-zreNitaH patato bhavatItyAzayenAha-upazama zreNita iti / tatropazamyA anantAnubandhino mithyAtvatrayaM napuMsaka strIvedau hAsyAdiSaTkaM puMvedo'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzca / Arambhako'syAH zreNerapramattasaMyataH / aviratadezapramattApramattaviratAnAmanyatama iti kecit // anukSamaM vizuddhAdhyavasAyavatazcAritraM vizuddhayamAnakamucyate tacca zreNimArohata eva bhavatItyAha-dvitIyantviti / kSayyAstvanantAnubandhino mithyAtvatrikamapratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNA napuMsakastrIvedau hAsyAdi-SaTkaM puMvedassaMjvalanAzca, kSapakazreNyAmArohakazcA-viratadezapramattApramattaviratAnAmanyatamo vizudhya-mAnAdhyavasAyaH // Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 4-46, sanama: zira : 483 sUkSmasaMparAyane kahe chebhAvArtha - atyaMta kRza (sUkSma) kaSAyavALuM cAritra, e "sUkSmasaMparAya" kahevAya che. A saMkilazyamAnaka ane vizuddhamAnakanA bhedathI be prakAranuM che. upazamazreNithI paDanArane paheluM ane zreNimAM caDanArane bIjuM hoya che. bhAvArtha - saMsAranA bhramaNa hetubhUta, atyaMta sUkSmapaNAe anubhavaviSaya rU5 lobha rUpa kaSAya jayAM varte che, te cAritra "sUkSmasaMparAya' kahevAya che. lakSaNa - atyaMta sUkSmakaSAyakAlIna (kAvata) cAritrapaNuM sUkSmasaMpAyanuM lakSaNa che. padakRtya spaSTa che. sUkSmasaMparAyano vibhAga kare che. 0 upazAnta evo kaSAyano agni, alpa nimittanI prAptithI-mUkhavastrikA AdimAM mamatA nAmanA vAyuthI dIpato-vegavALo thato, cAritrarUpI lAkaDAne mULamAMthI bALato saMkalezaviSaya (saMkilazya) adhyavasAyanA baLathI prativiziSTa adhyavasAyathI pADe che. ethI A "saMkilazyamAnaka cAritra kahevAya che. te upazamazreNithI paDanArane hoya che. tyAM upazamazreNimAM upazamayogya=anaMtAnubaMdhIo, mithyAtvatraya, napuMsaka ane strIveda, hAsya Adi cha (6) puMveda apratyAkhyAna-pratyAkhyAna AvaraNa kaSAyo saMjavalana kaSAyo che. A upazamazreNino AraMbhaka-apramatta saMyamI che. avirata-dezavirata-pramatta-apramatta viratomAMthI koI eka AraMbhaka hoya che, ema keTalAka kahe che. 0 kSaNe kSaNe vizuddha adhyavasAyavALAnuM cAritra vizuddhacamAna kahevAya che ane te zreNimAM caDanArane ja hoya che. kSaya-kSapaNAne yogya anaMtAnubaMdhIo-mithyAtvatraya-apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyo-napuMsaka ane strIveda, hAsya Adi cha (6) puMveda ane saMjvalana kaSAyo vaLI kSapakazreNimAM caDanAra, aviratadezavirata-pramatta-apramatta-viratimAMthI koI eka vizuddhi-viziSTa adhyavasAyavALo kahevAya che. yathAkhyAtasaMyamalakSaNamAha niSkaSAyaM cAritraM yathAkhyAtam / idamapyupazamazreNimupayAtasya kaSAyANAmupazamAdanudayAccA'ntarmuharttasthitikam / kSapakazreNimadhigatasya tu kaSAyANAM sarvathA kSayAjjaghanyato'ntarmuhUrttasthitikAlInamutkRSTatazca dezonapUrvakoTipramANaM bodhyam / AdyaM pratipAti, dvitIyamapratipAti / 46 / niSkaSAyamiti / kaSAyarahitatve sati cAritratvaM lakSaNam / siddhAvasthAyAM vyabhicAravAraNAya vizeSyam / upazarmakakSapakavRttitvAdasyApi dvaividhyamiti manasikRtyAha-idamapIti / 1. yathAkhyAtacAritraM dvividhaM chadmasthakevalisvAmibhedAt, chadmasthasambandhi ca dvividhaM mohakSayasamutthaM, tadupazamaprabhavaM ceti / kevalisambandhyapi dvividhaM, sayogyayogikevalibhedAditi // Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 tattvanyAyavibhAkare ekAdazaguNasthAnavattino hi sarvathA kaSAyANAmupazamanAdudayAbhAvAccA''dyamidaM yathAkhyAtacAritraM kevalamantarmuhUrttakAlInamutkRSTataH, tato niyamena cyavanAditi bhAvaH / kSapakazreNyA samAyAtasya tu dvAdazAdiguNasthAnavattinaH sarvathA kaSAyANAM kSayAttAdRzaM cAritraM dvitIyaM jaghanyenAntarmuhUrtasthitikamutkRSTato dezonapUrvakoTipramANaM bhavatItyAha-kSapaketi / tatrAdyacAritrasya kaSAyasattAsamAnAdhikaraNatvAttasya ca niyamenodayasaMbhavAt yasmAdguNasthAnAdyayA rItyA samAgatastathaiva pratipatatItyAzayenAha-Adyamiti / kSapakazreNitaH kaSAyANAM sarvathA kSayeNa pratipAtAbhAvo dvitIyacAritravata ityAha-dvitIyamiti / idameva cAritraM mokSAvyavahitasAdhanaM sAmAyikAdayo'pyatrAgamane krameNa zreNikalpatvAdasAdhAraNakAraNAnyeva / guptyAdayastu paJcavidhacAritranairmalyApAdakatayA paramparayopakArIbhUtA iti dik / / yathAkhyAta saMyamalakSaNabhAvArtha - kaSAyazUnya cAritra, e "yathAkhyAta' kahevAya che. A cAritra upazamazreNine pAmelAne kaSAyonA upazamathI ane udayano abhAva thavAthI aMtarmuhUrtanI sthitivALuM hoya che. kSapakazreNimAM ArUDhane to kaSAyonA sarvathA kSayathI jaghanyathI aMtarmuhUrvakALa sudhI rahenAruM ane utkRSTathI dezonapUrvakroDa varSa sudhInuM A cAritra jANavuM. paheluM pratipAtI che, jayAre bIjuM apratipAtI che. vivecana-lakSaNa - kaSAyarahitapaNuM chate cAritrapaNuM yathAvAtacAritranuM lakSaNa che. padakRtya - siddha avasthAmAM ativyAptinA lakSaNa mATe "cAritrapaNuM rUpa vizeSya daLa che. upazamaka ane kSepakamAM rahetuM hovAthI AnA paNa be bheda che. 0 agiyAra(11)mA guNasthAnamAM vartanArAo, kharekhara, sarvathA kaSAyono upazama thavAthI ane udayano abhAva thavAthI paheluM A yathAkhyAtacAritra kevaLa utkRSTathI aMtamuhUrtakALavartI che, kema ketyArabAda niyamA patana che, evo bhAva samajavo. 0 kSapakazreNidvArA Avela bAra(12)mAM Adi guNasthAnomAM vartanArAonuM sarvathA kaSAyonA kSayathI tevuM (niSkaSAya) bIjuM cAritra (yathAvAtacAritra) jAnyathI aMtamuhUrtanI sthitivALuM ane utkRSTathI dezonapUrvakoTi pramANavALuM hoya che. yathAkhyAtacAritra chamasvarUpa ane kevalIrUpa svAmI(adhikArI)nA bhedathI be prakAranuM che. chaprastha saMbaMdhI yathAkhyAtacAritra be prakAranuM che. (1) mohakSayajanya ane (2) mohanA upazamathI janya. kevalI saMbaMdhI yathAkhyAtacAritra sayogI-ayogInA bhedathI be prakAranuM che. 0 tyAM (yathAkhyAtacAritranA vibhAgomAM) prathama cAritranuM kaSAyanI sattAnI sAthe samAna adhikaraNapaNuM ane te kaSAyano niyamathI udaya hovAthI te guNasthAnathI je rItithI Avyo, tevI ja rIte paDe che. Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra- 47-48, saptamaH kiraNaH 485 0 kSapakazreNidvArA kaSAyono sarvathA kSaya thavAthI bIjA cAritravALAne pratipAtano abhAva che. arthAt A ja cAritra mokSa pratye avyavahita (sAkSAt) sAdhana che. sAmAyika Adi paNa ahIM sudhI pahoMcavAmAM kramathI zreNi (nisaraNI) sarakhA hovAthI asAdhAraNa kAraNo ja che. gupti Adi to pAMca prakAranA cAritramAM nirmaLatAkAraka hovAthI paraMparAe upakArIbhUta ja che, ema samajavuM. samprati prasaGgAdeteSAM vizeSapratipattyarthaM sAmAyikAdisaMyamina Azritya SaTtriMzatprakAreNa vivecayitukAmastAn prakArAnnAmagrAhamAdau vakti tatra dvArANi prajJApanAvedarAgakalpacAritrapratisevanAjJAna- tIrthaliGgazarIra kSetrakAlagatisaMyamasannikarSayogopayogakaSAyalezyApariNAmabandhavedanodIraNopasampaddhAnasaMjJA''hArabhavAkarSakAlamAnAntarasamuddhAtakSetrasparzanAbhAvapariNAmAlpabahutvebhyaH SaTtriMza dvidhAni / 47 / tatreti / dvArANItyasya SaTtriMzadvidhAnItyagretanenAnvayaH // prakAronuM nAmagrahaNa hamaNAM prasaMga para A cAritra saMbaMdhI vizeSa bodhane mATe-sAmAyika Adi saMyamadharonI apekSAo rAkhIne chatrIza (36) prakArothI vivecana karavAnI icchAvALA, te prakAronuM nAmagrahaNa karIne AraMbhamAM kaheche. bhAvArtha - tyAM dvAro-prAro, 1 - prajJApanA, 2-veha, u-rAga, 4-485, pa-yAritra - pratisevanA, 7jJAna, 8-tIrtha, e-siMga, 10 - zarIra, 11 - kSetra, 12-jhaNa, 13- gati, 14-saMyama, 15-saMnirSa, 16yoga, 17-upayoga, 18- 9SAya, 18 - sezyA, 20 - pariNAma, 21-baMdha, 22 - vehanA, 23 - ahIra, 24upasaMpaddUhAna, 25-saMjJA, 26 - AhAra, 27 - bhava, 28 - ArSa, 28-DAlamAna, 30-aMtara, 31 - samuddaghAta, 32-kSetra, 33-sparzanA, 34 - bhAva, upa-parizAma, u6 - aspaSatvadvArA chatrIza ( u ) prahAranA che. athAdau prajJApanAdvAramAha tatra prajJApanAdvAre - sAmAyikasaMyata itvariko yAvatkathikazceti dvividhaH / chedopasthApanIyassAticArI niraticArI ceti dvividhaH / parihAravizuddhiko nirvizamAno nirviSTakAyikazceti dvividhaH / sUkSmasamparAyasaMyata upazamazreNitaH pracyavamAnaH, upazamakSapakazreNyanyatarArUDhazceti dvividhaH / yathAkhyAto'pi chadmasthaH kevalI ceti dvividha iti bodhyam / 48 / tatreti / sAmAyikassaMyamastena saMyata ityarthaH / itvarika iti / bhAvivyapadezAntara - yogyAlpakAlikasaMyamayukta ityarthaH / sa ca prathamAntimatIrthasAdhurbodhyaH / yAvatkathika iti / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 tattvanyAyavibhAkare vyapadezAntarAyogyayAvajjIvasaMyamabhRt, madhyamatIrthakRdvidehakSetrasambandhisAdhuriti bhAvaH / sAticArIti / aticAravAnAropyamANasaMyamavAnityarthaH / niraticArIti / aticAravidhura AropyamANapunarvatika ityarthaH / so'yaM zaikSakaH pArzvanAthatIrthAdantimatIrthaM saMkramamANazca / nirvizamAna iti / prakrAntacAritrabhoktetyarthaH / nirviSTakAyika iti / upabhuktaprakrAntacAritra ityarthaH / itaratspaSTam / / mAhimA (1) prshaandvaarbhAvArtha - te chatrIza dvAro paikI prajJApanadvAra sAmAyika saMyamI, Itarika ane yAvatruthikanA bhedathI be prakArano che. chedopasthApanIya saMyamI, sAticArI ane niraticArInA bhedathI be prakAre che. parihAravizuddhika, nirviza mAnaka ane nirviSTa kAyikanA bhedathI be prakArano che. sUkSmasaM5rAya saMyamI, upazamazreNithI paDanAra ane upazama ke kSapakazreNimAM caDelo, ema be prakAkarano che. yathAkhyAta saMyamI paNa chabastha ane kevalInA bhedathI be prakArano che, ema jANavuM vivecana - arthAt sAmAyika nAmaka saMyamathI saMyata' te sAmAyika saMyata kahevAya che. 0 itvarika eTale bhAvimAM bIjA vyapadeza(saMjJAvyavahAra)ne yogya alpakALanA saMyama sahita ivarika sAva saMva' samajavo. yAvatruthika eTale bIjA vyapadezane ayogya, mAvajIva sudhI saMyamadhArI, madhyama tIrthakara saMbaMdhI-videhakSetra saMbaMdhI sAdhu "yA0 sAva saMi kahevAya che. sAticArI chedopasthApanIya= aticAravALo, AropAtA saMyamavALo "sAce che0 saM0' niraticArI. chedopasthApanIya aticAra vagarano, AropAtA pharIthI vrata saMyamI. te A zaikSaka ane zrI pArzvanAthanA tIrthamAMthI zrI vIratIrthamAM saMkrAmaka "yAsA. saM' kahevAya che. 0 parihAravizuddhika-(1) nirvizamAnaka=AraMbhela cAritrano bhoktA (parihArakalpano tapa karanAraparihArI, evI saMjJAvALo.) (2) nirviSTakAyika-bhogavI lIdhela-prakAnta cAritravALo. (parihArakalpano tapa pUrNa karanAro-anuparihArI evI saMjJAvALo.) bIjuM badhuM spaSTa che. vedadvAramAha vedadvAre-sAmAyiko navamaguNasthAnAvadhi vedako vedatrayavAMzca / navamAnte tUpazamAtkSayAdvA vedAnAmavedako'pi bhavet / evaM chedopasthApanIyo'pi / pArihArikaH puruSavedo vA punapuMsakavedo vA syAt / sUkSmasamparAyo yathAkhyAtazcAvedaka eveti / 49 / ___ vedadvAra iti / sAmAyika iti, yAvannavamaguNasthAnaM sAmAyikasaMyatavyapadezaH, navame ca . vedAnAmupazamaH kSayo vA bhavati, atastadavadhi savedaH, vedatrayavAnapi / upazAnte vA kSINe vA vede tadAnImavedako'pIti bhAvaH / idamevAtidizatyanyatrApi evamiti / pArihArika iti tapovizeSayuktaH parihAravizudvika iti yAvat / parihAravizuddhikalabdheH striyo'bhAvAnna strI Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 42-10, sanama: vira: vedakaH / punapuMsakavedo veti / puruSa eva san yo varddhitakatvAdibhAvAnnapuMsakavedako, na tu janmanapuMsakavedaka ityarthaH / asyopazamakSapakazreNyorabhAvenAvedako neti bhAvaH / sUkSmasamparAya iti / upazamakSapakazreNidvaya aivaitayorbhAvenAvedakAveveti bhAvaH / evaJcopazAntavedako vA kSINavedakau vaitau syAtAmiti tAtparyam // (2) vedakArabhAvArtha - vedadvAramAM sAmAyika saMyata, navamA guNasthAna sudhI vedavALo ane traNa vedavALAo navamA gusthAnA aMtamAM vedono upazama thavAthI ke kSaya thavAthI veda vagarano paNa thAya. A pramANe chedopasthApanIya jANavo. parihAravizuddhika cAvALo, puruSavedI ke napuMsakavedI thAya. sUkSma saMcAvALo ane yathAkhyAtacATa vALo veda vagarano ja che. vivecana - sAmAyika iti arthAt navamA guNasthAnaka sudhI. 0 sAmAyika saMyata tarIkeno vyavahAra thAya che. vaLI navamA gusthAmAM vedono upazama ke kSaya thAya che. ethI navamA sudhI, veda sahita, traNa vedavALAomAMthI koI eka vedavALo hoya. veda, upazAnta ke kSINa thayA bAda te vakhate veda vagarano paNa thAya che, evo bhAva samajavo. Ano atideza bIje sthAne kare che. "evuM.....iti. 0 pArihArika iti. pArihAraka eTale viziSTa tapavALo parihAravizuddhika, evo artha samajavo. parihArI, strIomAM parihAravizuddhika labdhino abhAva hovAthI strIvedI nathI hoto, paraMtu puruSavedI ke napuMsakavedI hoI zake che. puruSa ja hoto vaddhitakatva (vartitaka-cipita maMtra upahata-auSadhi upahataRSizapta-devazaM. "AyatyAM rAjAntaH puramahallaka padaprAyatyAdi nimittaM yasya bAlatve'pi chedaMdatvA vRSaNaugAlitau bhavataH sa 'vAdatakaH' yastujAtamAtra syA'guSThAMgulIbhi merdayitva / vRSaNau drAvyeti sacippitaH e tayo zcaivakRte satikila napuMSaka vedodayaH sampadyate, tathAkasyacinmaMtra sAmarthyA danya syatu tathAvidhauSadhI prabhAvAt puM.veda strIvedevA samudate " AdinA bhAvathI (sattAthI) napuMsaka kRtri napuMsakavedI samajavo, paraMtu janmathI napuMsavedI nahi. A parihAravizuddhika upazamazreNi ane kSapakazreNino abhAva hoI vedarahita banI zakatA nathI, ema bhAva che. 0 "sUkSmasaMparAya' iti. sUkSmasaMparA ane yathakhyAtacAritra, upazamazreNaimAM ane kSapakazreNimAM hovAthI sUcAvavALA. ane yathA,cAvavALA-ema baMne vadarahita ja jANaLAM. arthAt uzreNivALA upazAnta vecavALA ane kSapakazreNAvANA kSINavedI jANavA, evuM tAtparya che. rAgadvAramAha - rAgadvAre-sAmAyikAdicatvArassaMyatAssarAgA eva / yathAkhyAtasaMyatastvarAga eveti // 50 // Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 tattvanyAyavibhAkare rAgadvAra iti / sAmAyikAdIti / sAmAyikacchedopasthApanIyaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyasaMyatAssarAgA eva sakaSAyA evetyarthaH / arAga eveti, akaSAya evetyarthaH, upazAntakaSAyavItarAgaH kSINakaSAyavItarAgazceti bhAvaH // .... (3) raagvaarbhAvArtha - "rAgadvAramAM sAmAyika Adi cAra (4) saMyato sarAga ja che. yathAkhyAta sayato rAga varanA 4 cha. ti. manuvAda - 'sAmAyi mAhi' ti samayi saMyata, pariravizuddhi saMyata, suukssmsN52|y sNytane chedopasthApanIya saMyata rUpa cAra (4) saMto sarAga ja eTale sakaSAya, ema artha jANavo. arAga eTale kaSAya vagaranA ja-upazAntakaSAya rUpa vItarAga ane kSINakaSAyarUpa vItarAga, evo mAkche. kalpadvAramAha kalpadvAre-sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtAH sthitakalpe'sthitakalpe ca, chedopasthApanIyassthitakalpa eva bhavet / parihAravizuddhiko'pIdRza eva / asthitakalpo madhyamatIrthakaratIrtheSu videhe ceti ||athvaa sAmAyiko jinakalpasthavirakalpakalpAtIteSu bhavet chedopasthApanIyaparihAravizuddhiyo na kalpAtIte / sUkSmasamparAyayathAkhyAtau tu kalpAtIta eva syAtAm / 51 / kalpadvAra iti / dazavidhasAdhusamAcAraH kalpaH, sa ca satataM prathamacaramajinasAdhubhiravazyamAsevyate, atassatatAsevyamAnassa kalpaH sthitakalpaH / sAdhusamAcAreSu dazasvAdyAzcatvAro niyataM madhyamajinasAdhubhirAsevyante netare, ityasthitakalpA ucyante / sAmAyika iti, eSAM caturviMzatitIrthaMkaratIrtheSu sattvenaite sthitakalpe'sthitakalpe ca bhavantIti bhAvaH / chedopasthApanIya iti / chedopasthApanIyaparihAravizuddhikayostu mahAvidehe madhyamatIrthakaratIrtheSu cAsattvenAsthitakalpasya cAtraiva bhAvAt sthitakalpa eva tau bhavata iti bhAvaH / IdRza eva sthitakalpavRttirevetyarthaH // kalpasya jinakalpasthavirakalparUpeNa dvaividhyAttamapyAzrityAhaathaveti / kalpAtItaH, jinakalpasthavirakalpAbhyAmanya ityarthaH, chedopasthApanIyeti / 1. kAlasvabhAvAtsAdhavastrividhapariNAminaH, tatrAdyasAdhava RjujaDA antyasAdhavo vakrajaDA madhyamAstu RjuprAjJAH, tatra RjujaDA yAvanmAnaM parisphuTena vacasA vAryate tAvanmAtramevaite varjayanti na sAmarthyalabdhamiti teSAM dazadhA samAcAra AjJaptaH, aMtyasAdhavazca vakratvena kimapyakRtyaM pratisevyApi na kathayanti nAlocayanti ceti eSAmapi dazadhA samAcAra AjJaptaH, tathAvidhasAmagrIsamavadhAna evaite tathA pravarttante na svataH, tathA caraNaM na ghanti. madhyamAstu rahasyapi yatpratisevitaM tadavabhyamAlocayanti, tajjAtIyAnarthAMJcAbhyUhya varjayanti, atasteSAM caturSu niyamaH kRta iti // Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14, sakSama: ni: 489 syAtAmiti pareNAnvayaH / kalpAtIta eveti / na jinakalpe na vA sthavirakalpe syAtAM, jinakalpasthavirakalpadharmANAmabhAvAditi bhAvaH // (4) kalpadvAra bhAvArtha - sAmAyika-sUkSmasaM5rAya-yathAkhyAta saMyato sthitakalpamAM ane asthitakalpamAM che, chedopasthApanIya saMyata sthitakalpamAM ja hoya. parihAravizuddhika saMyata paNa sthitakalpavartI ja che. asthitakalpa madhyama tIrthaMkaronA tIrthomAM ane videhakSetramAM che. athavA sAmAyika saMyata jinakalpasthavirakalpa-kalpAtItomAM hoya che. chedopasthApanIya saMyata ane parihAravizuddhika saMyata kalpAtItamAM nathI. sUkSmasaM5rAya saMyata ane yathAkhyAta saMyata to kalpAtItamAM ja hoya che. - vivecana - kalpa eTale sAdhu saMbaMdhI daza prakArano viziSTa AcAra. ane te kalpa niraMtara pahelA ane chellA jinezvaranA sAdhuothI avazya AcarAya che. ethI satata AcarAto hoI te kalpa 'sthitakalpa' kahevAya che. sAdhuonA daza (10) AcAro paikI pahelAnA cAra (4) AcAro niyama (niyamA) madhyama jinezvaranA sAdhuothI AcarAya che. bIjA cha(6) AcAro niyata nahi AcarAtA hovAthI 'asthita kalpa' kahevAya che. [kALanA svabhAvathI sAdhuo traNa prakAranI prakRtivALA thAya che. tyAM prathama sAdhuo 'RjujaDa,' chellA sAdhuo 'vakra-jaDa' ane madhyama sAdhuo 'Rju-prAjJa' hoya che. tyAM Rju ane jaDasvabhAvIo, jeTaluM cokhkhA zabdathI vAraNa karAya che teTaluM ja mAtra choDe che, paraMtu sAmarthya (arthApatti)thI prApta jANIne choDI zakatA nathI. teone daza prakArano AcAra-kalpa kahelo che. chellA sAdhuo vakrapaNAnA kAraNe kAMI paNa akarttavya AcaravA chatAM kahetA nathI ane AlocanA letA nathI. teone paNa daza prakArano AcAra-kalpa jaNAvelo che. tathA prakAranI sAmagrInI hayAtimAM ja A sAdhuo tevI rIte pravarte che, svataH nahi. tevI rIte cAritrane haNatA nathI. madhyama sAdhuo to guptamAM paNa je AcareluM che, tenI avazya AlocanA (prAyazcita) le che ane te jAtinA (samAna) artho-padArthone vicArIne choDe che, tethI teonA cAra AcAromAM ja niyama karelo che.] 0 sAmAyika saMyata, sUkSmasaMparAya saMyata ane yathAkhyAta saMyata covIza (24) tIrthaMkaronA tIrthamAM hovAthI A sA Adi traNa saMyato, sthitakalpamAM ane asthitaklapamAM hoya che, evo bhAva samajavo. 0 chedopasthApanIya saMyata ane parihAravizuddhika saMyata mahAvidehakSetramAM ane madhyama tIrthaMkaronA tIrthomAM nahi hovAthI tyAM asthitakalpa ja hovAthI sthitakalpamAM ja che. 50 saM paNa Avo ja eTale sthitakalpavRtti ja che, ema samajavuM. 0 kalpa, jinakalpa ane sthavirakalpanA rUpe be prakArano che. kalpAtIta eTale jinakalpa ane sthavirakalpathI bhinna-bIjo judo bheda che, ema artha che. arthAt chedopasthApanIya ane parihAravizuddhika, e kalpAtItamAM nathI hotA, jyAre sU. saM ane 50 saM -e baMne 'kalpAtItamAM ja hoya che. arthAt jinakalpamAM athavA vikalpamAM nathI hotA, kema kesUkSmasaM5rAya saMyatamAM ane yathAkhyAta saMyatamAM jinakalpa ane sthavirakalpanA dharmono abhAva che, ema jANavuM. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 tattvanyAyavibhAkare cAritradvAramAha cAritradvAre-sAmAyikaH pulAko bakuzaH kaSAyakuzIlo vA syAt / evaM chedopasthApanIyo'pi / parihAravizuddhikasUkSmasamparAyau kaSAyakuzIlAveva / yathAkhyAtastu nirgranthaH snAtako veti / 52 / ___ cAritradvAra iti / sAmAyika iti, pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakarUpeNa paJcanirgranthabhedA agre vakSyante / tAnAzrityeyaM vicAraNA bodhyA, pulAkAdipariNAmasya cAritratvAt / sAmAyika cchedopasthApanIyau pratisevanAkuzIlAvapi syAtAM, na tu kaSAyakuzIlAviti kecit / kaSAyakuzIlAveveti / na tu pulAkabakuzapratisevanAkuzIlanirgranthasnAtakarUpA iti bhAvaH / yathAkhyAtastviti / upazAntakSINamoho nirgranthaH sayogAyogakevalI ca snAtaka iti bhAvaH // ___ (5) caaritraabhAvArtha - sAmAyika saMyata pulAka, bakuza athavA kaSAyakuzIla hoya. A pramANe chedopasthApanIya saMyata paNa jANavo. parihAravizuddhika saMyata ane sUkSmasaMparAya saMyata kaSAyakuzIla ja hoya. yathAkhyAta saMyata to nigraMtha athavA snAtaka hoya. vivecana - pulAka, bakuza, kuzIla, nirgastha ane snAtaka rUpe pAMca nigraMtho AgaLa kahevAze. teone AzrI A vicAraNA jANavI, kema ke-pulAka AdinA pariNAma cAritrarUpa che. 0 sAmAyika saMyata ane chedopasthApanIya saMyata, pratisevanA kuzIla paNa hoya che, paraMtu kaSAyakuzIla nathI hotA, ema keTalAko kahe che. 0 parikSAvizuddhi bhane suukssm252|y- 4AyazIda 4 oya che, paraMtu pu||4, 5.921, pratisevanA, kuzIla ane nirgastha snAtakarUpa hotA nathI. 0 yathAkhyAta saMyata to upazAnta ke kSINamohavALo "nirgastha kahevAya che. sayogI ane ayogIvalI snAtaka kahevAya che. arthAt ya saM. nirgastha ke snAtaka hoya che. pratisevanAdvAramAzrityAha pratisevanAdvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyau mUlottaraguNapratisevakAvapratisevako ca bhavataH / parihAravizuddhiko pratisevakaH / evaM sUkSmasamparAyayathAkhyAtAvapi vijJeyA-viti 53 / pratisevanAdvAra iti / atra parinivItyupasargapUrvakAdeva SevRdhAtoH SivudhAtorvA SatvavidhAnena pratipUrvakasya SatvAprApteH pratisevyata iti pratisevanetyeva vyutpattiH, idameva dvAraM virAdhanAdvAramityapyucyate / mUlottaraguNapratisevakAviti / imau pratisevakAvapratisevakau ca, yadi pratisevakau tadA mUlaguNAnAM prANAtipAtaviramaNAdInAmanAzravANAmanyatamaM pratisevetAm / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 sUtra - 22-3-14, asama: ripa: saMjvalanakaSAyodayAtsaMyamapratikUlArthasya kasyacitsevanA pratisevanA / tathottaraguNAnAM dazavidhapratyAkhyAnAnAmanyatamaM pratisevetAmiti bhAvaH / upalakSaNazcaitat tena piNDavizuddhayAdInAM virAdha-katvamapi sambhAvyate // (6) pratisevanAdvArabhAvArtha - sAmAyika saMyata ane chedopasthApanIya saMyata, mUla uttaraguNanA pratisevaka ane apratisevaka hoya che. parihAravizuddhika saMyata apratisevaka hoya che. e pramANe sUkSmasaM5rAya saMyata ane yathAkhyAta saMyato samajavA iti. vivecana - ahIM pari-ni-vi, AvA upasarga pUrvamAM hoya, pachIthI Avela "rSa-vR' dhAtuthI ke "Si-vu dhAtuthI "Sa' paNAnuM vidhAna hovAthI pratiupasarga pUrve hoya ane pachIthI Avela "Sa-vRdhAtumAM "Sa' paNAnI prApti nahi hovAthI "pratisevyate' pratisevAya te "pratisevanA," AvI ja vyutpatti che. A ja kAra virAdhanAdvAra' tarIke kahevAya che. A, sA. saM. ane che. saMta rUpa baMne pratisevaka ane apratisevaka hoya che. jo pratisevaka che, to anAzrava (saMvararUpa) evA prANAtipAtaviramaNa ArirUpa mUlaguNomAMthI koI eka mUlaguNano virAdhaka hoI zake. arthAt pratisevanA eTale saMjavalanakaSAyanA udayathI saMyamapratikULa koI eka arthanI pratisevanA virAdhanA, temaja uttaraguNarUpa daza prakAranA paccakhANomAMthI koI eka paccakakhANanI pratisevanA kare, evo bhAva che. A pada upara lakSaNa rUpa che, tethI piMDavizuddhi AdinI paNa virAdhanA samajavI. jJAnadvAramAcaSTe - jJAnadvAre-sAmAyikAdicaturNA dve vA trINi vA catvAri vA jJAnAni bhavanti / yathAkhyAtasyaikAdazadvAdazaguNasthAnayozcatvAri jJAnAni, UrdhvaguNasthAnayoH kevalajJAnaM mavatIti 14 . ___ jJAnadvAra iti / dve veti / AbhinibodhikajJAnazrutajJAne ityarthaH / trINi veti / AbhinibodhikazrutAvadhijJAnAni, AbhinibodhizrutamanaHparyavajJAnAni vetyarthaH / catvAri veti, AbhinibodhikazrutAvadhimanaHparyavajJAnAnItyarthaH / catvAri jJAnAnItyutkarSeNeti zeSaH, tathA ca chadmasthavItarAgayathAkhyAtacAritriNo dve vA trINi vA catvAri vA jJAnAni bhavantIti bhAvaH / UrdhvaguNasthAnayoriti, sayogyayogiguNasthAnayorityarthaH / / (7) jJAnadArabhAvArtha - sAmAyika saMyata Adi cArane be jJAno, traNa jJAno ke cAra jJAno hoya che. agiyAra (11)mA ane bAra(12)mA guNasthAnakavartI yathAkhyAta saMyatane utkRSTathI cAra (4) jJAno hoya che. uparanA eTale tera(13)mA ane cauda (14)mA guNasthAnamAM kevaLajJAna hoya che. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 tattvanyAyavibhAkare vivecana - sA. Adi () saMyatone be jJAno eTale matijJAna ane zrutajJAna. traNa jJAno eTale matijJAna, zratajJAna ane avadhijJAne; athavA matijJAna, zrutajJAna ane mana:paryAyajJAna; athavA cAra jJAno eTale matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna ema samajavuM. (11)mA ane (12)mA guNasthAnavartI ya cAritrane utkRSTathI cAra jJAna hoya che, ema jANavuM. tathAca chadmastha vItarAga yathAkhyAtacAritrIne be jJAno, traNa jJAno athavA cAra jJAno hoya che, evo bhAva che. sayogI ane ayogI guNasthAnamAM kevalajJAna hoya che, evo artha samajavo. have jJAnanA prasaMgathI vacamAM ja jJAnanA vizeSabhUta zrutanA prakArane vicAre che. atha jJAnaprasaGgena madhya eva jJAnavizeSabhUtasya zrutasya prakAraM vibhAvayati zratadvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyayorjaghanyato'STau pravacanamAtara utkarSatastu yAvaccaturdazapUrvaM zrutam / parihAravizuddhasya jaghanyato navamapUrvasyAcAravastu / utkRSTa tastvapUrNadazapUrvaM yAvat / sUkSmasamparAyikasya tu sAmAyikasyeva / yathAkhyAtasya nirgranthasya sAmAyikasyeva / snAtakasya zrutaM nAstIti / 55 / zrutadvAra iti / tathA ca jJAnadvAra eva zrutadvArasyAntargatatayA nAdhikadvArazaGkA kAryA / AcAravastviti / navamasya pUrvasya tRtIyA''cAravastunAmAdhikAravizeSa iti bhAvaH / apUrNadazapUrvamiti / deshondshpuurvmirtyrthH| sAmAyikasyeveti / jaghanyato'STau pravacanamAtara utkRSTatastu yAvaccaturdazapUrvamityarthaH, zrutaM nAstIti, kevalajJAnitvAditi bhAvaH // (8) zrutadvArabhAvArtha- sAmAyika saMyata-chedopasthApanIya saMyata, jaghanya apekSAe ATha pravacananI mAtAo, utkRSTathI to caudapUrva sudhInuM zruta; parihAravizuddhinuM jaghanya navamA pUrvanI AcAravatu. utkRSTathI to apUrNa dazapUrva sudhInuM hoya che. sUkSmasaMparAyavALAnuM to sAmAyika saMyatanI mAphaka zruta samajavuM. yathAkhyAtacAritravALA nigraMthanuM sAmAyika saMyatanI mAphaka zrata samajavuM. snAtaka cAritravALAne zrata hotuM nathI. iti. vivecana - tathA jJAnanA dvAramAM ja zrutajJAna aMtargata thatuM hovAthI adhika dvAranI zaMkA karavI nahi. AcAravastu=navamA pUrvano trIjo AcAravatu nAmaka adhikAravizeSa, e AcAravastuno artha che. apUrNa daza' pUrva iti=dezathI nyUna dazeya pUrva sudhInuM zruta, evo artha jANavo. [parihAravizuddhika saMyata apUrva AgamanuM adhyayana karatA nathI, kAraNa ke te kalpane anulakSIne prakarSathI grahaNa karela yoganI ArAdhanAthI ja kRtakRtyatAne pAme che. pUrve bhaNelA kRtanuM to haMmezAM ekAgra manavALA banI prAyaH anusmaraNa kare ja che.] yaha cA ne jaghanyathI ATha pravacanamAtAo, utkRSTathI to caudapUrva sudhInuM zruta hoya che. snAtaka saMyatane zruta hotuM nathI, kema ke te kevalajJAnI che, ema bhAva samajavo. 1. parihAravizuddhiko'pUrvamAgarma nAdhIte, yatastatkalpamadhikRtya pragRhItocitayogA''rAdhanAta eva kRtakRtyatAM bhajate, pUrvAdhItantu visrotasikAkSayanimittaM nityamevaikAgramanAssamyak prAyo'nusmaratIti // Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 21-6-17, satapa: zira : 493 tIrthadvAramAha tIrthadvAre-tIrthe'pyatIrthe'pi sAmAyiko bhavet / atIrthe tu tIrthaMkaraH pratyekabuddhazca syAt / chedopasthApanIyaparihAravizuddhiko tIrtha eva / sUkSmasaMparAyayathAkhyAtau sAmAyiti paddA tIrthadvAra iti / spaSTam / / (9) tIrthadvArabhAvArtha - tIrthamAM paNa-atIrthamAM paNa sAmAyika saMyata hoya che. atIrthamAM to tIrthakara bhagavAna ane pratyekabuddha hoya, ema jANavuM. chedopasthApanIya saMyata ane parihAravizuddhika saMyata tIrthamAM ja hoya che. sUkSmasaMparAmAM saMyata ane yathAkhyAta saMyata, sAmAyika saMyatanI mAphaka tIrthamAM paNa ane atIrthamAM paNa hoI zake che. liGgadvAramAha - liGgadvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyasUkSmasaMparAyayathAkhyAtA dravyatassvaliGge 'nyaliGge gRhiliGge'pi / bhAvatastu svaliGga eva bhaveyuH / parihAravizuddhikastu dravyato bhAvatazca svaliGga eveti / 57 / liGgadvAra iti / liGgaM dvidhA, dravyabhAvabhedAt, bhAvaliGga jJAnAdi, dravyaliGgaM tu dvidhA svaparaliGgabhedAt, svaliGgaM rajoharaNAdikaM, paraliGgaM dvividhaM kutIrthikaliGgaM gRhasthaliGgaJceti / spssttmnyt|| (10) liMgadvArabhAvArtha - sAmAyika saMyata, chedopasthApanIya saMyata, sUkSmasaM5rAya saMyata ane yathAkhyAta sayato, dravyanI apekSAe svaliMgamAM, anya liMgamAM ane gRhasthaliMgamAM paNa hoya che; bhAvanI apekSAe to svaliMgamAM ja hoya che; parihAravizuddhika to dravyathI ane bhAvathI svaliMgamAM ja hoya che." (niyamathI A, dravya ane bhAvaliMga rUpI ubhayamAM varte che. ekanA paNa abhAvamAM vivakSita kalpane ucita sAmAcArInA yogano abhAva che.). vivecana - ahIM dravya ane bhAvanA bhedamAM liMga be prakArano che. bhAvaliMga to jJAna-darzana-cAritra Adi che. dravyaliMga to sva ane pararUpa liMganA bhedathI be prakArano che. svaliMga eTale rajoharaNa (dharmadhvajaogho) ane mukhavatrikA. paraliMga to kutIrthikaliMga ane gRhastha Adi liMganA bhedathI be prakArano che. bIjuM badhuM spaSTa che. 1. niyamenobhayatra varttate, ekenApi vinA vivakSitakalpocitasAmAcAryayogAditibhAvaH // Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 tattvanyAyavibhAkare zarIradvAramAha zarIradvAre sAmAyikacchedopasthApanIyayoraudArikataijasakArmaNAni, audArika taijasakArmaNavaikriyANi, audArikavaikriyA''hArakataijasakArmaNAni vA zarIrANi bhavanti / zeSANAntvaudArikataijasakArmaNAnIti / 58 / zarIradvAra iti / kArmaNavaikriyANIti / pUrvApekSayA'tra vaikriyasyaivAdhikyapradarzanAya kramollaMghanam / zeSANAmiti, parihAravizuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyAtAnAmityarthaH / trINyeva zarIrANi bhavantIti bhAvaH // (11) shriirdvaarbhAvArtha - sAmAyika saMyatamAM ane chedopasthApanIya saMyatamAM audArika-taijasa-kAmarUpa zarIro che, 59 // mauhari:-taisa-e-vaiThiya35 zarIro hoya cha, athavA mauri:-vaitthiy-maahaa:-taiskArpaNarUpa zarIro hoya che. bAkInA saMyatone audArika-taijasakArpaNarUpa zarIro hoya che. "audArika-taijasa-kAzmaNa-vaikriyANi." ahIM A vAkyamAM pUrvanI apekSAe vaikriyanI adhikatA batAvavA mATe kramanuM ullaMghana che. zeSa eTale parihAravizuddhika-sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta saMyatone, evo artha samajavo. arthAta 50 saM., sUTha saMane ya- saMta ne audArika-taijasa-kAzmaNarUpa traNa ja zarIro hoya che, evo bhAva samajavo. kSetradvAramAha kSetradvAre-janmasadbhAvAvAzritya sAmAyikacchedopasthApanIyasUkSmasamparAyayathAkhyAtAH karma bhUmyAM saMharaNApekSayA tvakarmabhUmau bhaveyuH / parihAravizuddhikastu karmabhUmAveva bhavet / nAsya saMharaNaM bhavediti / 59 / kSetradvAra iti / janmasadbhAvAviti / janma-utpattiH, sadbhAvo vivakSitakSetrAdanyatra tatra vA jAtasya tatra caraNabhAvenAstitvam / karmabhUmyAmiti / akarmabhUmau janmato na bhavanti, tatra jAtAnAM cAritrAbhAvAt, atraivaite catvAraH svayaM viharanti, parakRtavihArApekSayA tu karma bhUmAvakarmabhUmau vetyapi bodhyam, paJcabharatapaJcamahAvidehapaJcairAvatAni karmabhUmayaH / haimavataharivarSadevakurUttarakururamyakairaNyavatAni paJcabhirguNitAni SaDkarmabhUmaya iti / saMharaNApekSayeti, saMharaNaM nAma kSetrAntarAtkSetrAntare devAdibhirnayanam / akarmabhUmAviti, karmabhUmAvapIti bodhyam / karmabhUmAveveti, tatraiva jAyate viharati ceti bhAvaH / nAsyeti, etallabdhimato devAdibhissaMhartumazakyatvAditi bhAvaH / / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 18-12-60, sanama: zira : 495 (12) kSetradhArabhAvArtha - janma ane sadbhAva(saMbhava)nI apekSAe sAmAyika saMyata-chedopasthApanIya saMyatasUkSmasaMparAya saMyata-yathAkhyAta saMyato, karmabhUmirUpa kSetramAM hoya che. saMharaNanI apekSAe to akarmabhUmirUpa kSetramAM saMbhave che. parihAravizuddhika saMto karmabhUmirUpa kSetramAM ja hoya che. AnuM saMharaNa hotuM nathI. | vivecana - "janmasabhAvau iti=janma eTale utpatti, sadbhAva eTale bIjA kSetramAM ke vivakSita kSetramAM janmelAnuM tyAM =vivakSita kSetramAM ke bIjA kSetramAM caraNa(cAritra)paNAe vidyamAnatA. "karmabhUmyAM ItiakarmabhUmimAM janmanI apekSAe sA. saMyato hotA nathI, kema ke-akarmabhUmimAM janmelAone cAritrano abhAva che. A ja karmabhUmimAM sA. saMyata Adi cAra saMyato vihAra kare che. parakRtasaMharaNanI apekSAe to karmabhUmimAM ke akarmabhUmimAM vihArano saMbhava che. (5) pAMca bharata (5) pAMca mahAvideha ane (5) pAMca airAvatakSetro karmabhUmi tarIke oLakhAya che. pAMca (5) haimavata, (5) pAMca harivarSa, pAMca (5) devakuru, pAMca (5) uttarakuru, pAMca (5) ramyapha pAMca (5) airaNyavata, ema trIza (30) akarmabhUmirUpa kSetro che. saMharaNApekSayA' itisaMharaNa eTale eka kSetramAMthI bIjA kSetromAM deva Adi dvArA laI javuM, akarmabhUmo' iti=akarmabhUmimAM ane karmabhUmimAM paNa ema samajavuM. karmabhUmI eva' iti=parihAravizuddhika saMyata to te karmabhUmimAM janme che ane vicare che. "nAsya' iti=A parihAravizuddhi nAmaka labdhivALAne deva Adi upADI (saMharaNa karI) bIje ThekANe laI jaI zakatA nathI, evo bhAva samajavo. kAladvAramAha___ kAladvAre-sAmAyika utsarpiNyAmavasarpiNyAM noutsarpiNyavasarpiNyAmapi kAle syAt / tatra yadyutsarpiNyAM syAttadA janmato duSSamAduSSamasuSamAsuSamaduSSamArUpe arakatraye, sadbhAvatastRtIyaturyayoH, saMharaNato yatra kvApi syAt / yadyavasarpiNyAM tadA janmasadbhAvA-bhyAM tRtIyacaturthapaJcameSu pUrvakramaviparIteSvarakeSu, saMharaNatassarveSu syAt / yadi noutsarpiNyavasarpiNyAM tadA mahAvidehe duSSamasuSamAsadRzArake syAt / evaM chedopasthApanIyo'pi, parantu janmasadbhAvApekSayA noutsarpiNyavasarpiNyAM na syAt / 60 / ... kAladvAra iti / utsapiNyavasarpiNI noutsapiNyavasarpiNI ceti trividhaH kAlaH / tatrAdyau dvau kAlau bharatairAvatakSetrayoH, tRtIyo mahAvidehahaimavatAdiSu bhavati / janmato duHSameti, dvitIyatRtIyacaturtharUpa ityarthaH / tatra dvitIyasyAnte jAyate tRtIye caraNaM pratipadyate, tRtIya Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 tattvanyAyavibhAkare caturthayostu jAyate caraNaM pratipadyate ceti bodhyam / sadbhAvamAzritya tu tasya tRtIyacaturthayoreva sattetyAha sadbhAvata iti / tayoreva caraNapratipatteriti bhAvaH / yatra kvApIti, SaTsvapIti bhAvaH / pUrvakramaviparIteSviti, suSamaduSSamAduSSamasuSamAduSSamArUpeSvityarthaH / saMharaNatastviti, devAdikRtasaMharaNAvacchedenetyarthaH / sarveSviti, arakeSviti zeSaH, yasya kasyacidarakasya sadRzaH kAlo yatra tatrApItyarthaH / suSamasuSamAyAH sadRzaH kAlo devakurUttarakuruSu, suSamAsamakAlo harivarSaramyakeSu, suSamaduSSamAsamAnakAlo haimavatairaNyavateSu, duSSamasuSamAtulyakAlo mahAvideheSu, duSSamAduSSamaduSSamAsannibhaH kAlo na kvApi kSetra iti bodhyam / chedopasthApanIyasya prAyaH sAmAyikatulyatve'pi tatra yo vizeSastamAhaivamityAdinA, prAya iti zeSaH / chedopasthApanIyaH prAya evameva sAmAyikavadevetyarthaH / prAyazzabdasUcitaM vizeSamAha parantviti / chedopasthApanIyasya caturvidhArakatulyArakavatsu kSetreSu no janma na vA sadbhAvaH, saMharaNatastu syAtsadbhAva iti bhAvaH // (13) kAladvArabhAvArtha - sAmAyika saMyata utsarpiNIkALamAM, avasarpiNIkALamAM, noutsarpiNI-avasarpiNIrUpa paNa kALamAM hoya che. tyAM jo utsarpiNImAM hoya, tyAre janmathI duHSamAM-duHSama-suSamAsuSama-duHSamArUpa traNa ArAomAM, sadbhAva(saMbhava)thI cothA ArAmAM, saMharaNanI apekSAe game te kALamAM hoya. jo avasarpiNImAM hoya, tyAre janma ane sadbhAvanI apekSAe pUrvanA kramathI viparIta evA (3)jA, (4)thA ane (5)mA ArAomAM saMharaNanI apekSAe saghaLAya ArAomAM hoya. jo noutsarpiNI avasarpiNImAM hoya, tyAre duHSamasuSamA samAna ArArUpa kALavALA mahAvidehakSetramAM hoya. A pramANe chedopasthApanIya saMyato paNa samajavA. paraMtu janma ane sadbhAvanI apekSAe noutsarpiNI avasarpiNIkALamAM hotA nathI. vivecana - utsarpiNI-avasarpiNI-noutsarpiNI avasarpiNI, ema traNa prakArano kALa che. tyAM pahelAnA be kALa bharata ane airAvatakSetramAM hoya che. trIjo (noutsarpiNI avasarpiNIrUpa kALa) mahAvideha-haimavata Adi kSetramAM hoya che. janmato duHSamA" iti=(2)jA, 3(jA) ane (4)thA rUpa ArAomAM, evo artha karavo. tyAM bIjA ArAnA aMte janmela che ane trIjA ArAmAM cAritra le che, trIjA-cothA ArAmAM janma le che ane trIjAcothA ArAmAM cAritra le che, ema samajavuM. saddabhAva(sattA)nI apekSAe to te sAmAyika saMyatanI trIjAcothA ArAmAM ja sattA hoya che, mATe kahe che ke-"sadUbhAvataH iti. arthAt te trIjA ane cothA ArAmAM ja cAritranI pratipatti (Adara-svIkAra) che, ema bhAva samajavo. "yatra kavApI'ti=chae ArAomAM paNa evo bhAva jANavo. pUrvakramaviparIteSa iti=suSamaduHSamA-duHSama-suSamA duHSamAM rUpa ArAomAM, evo artha jANavo. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 sUtra - , sanama: ziraH "saMharatastu itideva Adie karela saMharaNanI apekSAe, evo artha samajavo. sarvedhu itikazeSa pramANathI saghaLA ArAomAM, evo artha che. arthAt je koI ArAno sarakho kALa jyAM che, tyAM sarvatra game te kALamAM paNa, evo bhAva jANavo. suSamasuSamAnA sarakho kALa (mahAvidehamAM Avela) devaguru ane uttarakurukSetromAM, suSamAnA sarakho kALa harivarSa ane ramyakakSetromAM, duHSamasuSamAno samAna kALa haimavata ane airaNyavatakSetramAM, duHSamasuSamAne samAnakALa mahAvidehakSetromAM, duHSamAduHSama-duHSamAnA sarakho kALa koI paNa kSetramAM nitya nathI, ema samajavuM. | 0 chedopasthApanIya saMyatanuM prAyaH sAmayika saM. nI sAthe samAnapaNuM hovA chatAM tyAM je vizeSa che tene kahe che. "evaM" ItyAdi ahIM "prAyaH'-ema zabda samajavo. arthAt chedopasthApanIya saMyata prAyaH evameva-sAmAyika saMyatanA jevo ja samajavo, evo artha che. prAyaH zabda sUcita vizeSane kahe che ke-"paraMtu Iti. arthAta chedopasthApanIya saMyatano cothA ArAnA samAna ArAvALA kSetromAM janma thato nathI ke sadbhAva hoto nathI, paraMtu saMharaNanI apekSAe saMbhavarUpa sadbhAva hoya, evo bhAva samajavo. parihAravizuddhisaMyatamadhikRtyAha parihAravizuddhisaMyata utsarpiNyavasarpiNyoH kAle syAnna tu noutsarpiNyavasarpiNIkAle / utsarpiNyavasarpiNyoryathAyogaM dvitIyatRtIyacaturthapaJcamArakeSu / 61 / parihAravizuddhisaMyata iti / parihAravizuddhyA saMyama ityarthaH / utsapiNyavasarpiNyoH kAla iti / utsarpiNyavasarpiNIsaMjJake kAla ityarthaH, utsarpiNInAmake kAle'vasarpiNI nAmake kAle ceti bhAvArthaH / yathAyogamiti / utsarpiNyAM janmato duSSamAduSSamasuSamAsuSamaduSSamArUpeSu, sadbhAvatastu duSSamasuSamAsuSamaduSSamArUpayoravasarpiNyAM janmatassuSamaduSSamAduSSamasuSamArUpayossadbhAvatassuSamaduHSamAduSSamasuSamAduSSamArUpeSvarakeSviti bhAvaH // parihAsavizuddha saMvatano adhikAra kahe chebhAvArtha - parihAravizuddhaka saMyata utsarpiNI ane avasarpiNInA kALamAM hoya, paraMtu noutsarpiNI avasarpiNInA kALamAM hotA nathI. utsarpiNI ane avasarpiNImAM yoga pramANe (2)jA, (3)jA, (4) thA ane (5)mA ArAmAM hoya che. vivecana - parihAravizuddhi nAmaka saMyatathI saMyata-parihAravizuddhika saMyata, evo artha jANavo. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 tattvanyAyavibhAkare "yathAyoga' iti-utsarpiNImAM janmanI apekSAe duHSamAduHSama, suSamAsuSama ane duHSamArUpa ArAomAM, sadbhAvanI apekSAe to duHSamasuSama-suSamaduHSamAM rUpa be ArAomAM, avasarpiNImAM janmanI apekSAe suSamaduHSamA-duHSamasuSamA rUpa be ArAomAM ane sadbhAvanI apekSAe suSamaduHSamAduHSamasuSamA-duHSamAM rUpa traNa ArAomAM parihAravizuddhika saMyata hoya che, evo bhAva jANavo. atha sUkSmasamparAyayathAkhyAtAvAzrityAha sUkSmasamparAyo janmasadbhAvAbhyAM kAlatraye, arakamAzritya tu yathAyogaM sAmAyika vatsyAt / yathAkhyAto'pyevam, saMharaNatastu sarveSvarakeSu / 62 / kAlatraya iti / utsarpiNyavasarpiNInoutsarpiNyavasarpiNIrUpe kAlatraya ityarthaH / arakeSu kathamityatrAhArakamAzrityeti / yathAyogaM sAmAyikavaditi / sAmAyiko hi utsarpiNyAM janmato dvitIyatRtIyacaturtheSu bhavati, ayamapi tathaiva, sAmAyikassadbhAvApekSayA tRtIyacaturthayoH / ayantu sadbhAvato dvitIyatRtIyacaturtheSu, dvitIyasyAnte jAyate tRtIye tu caraNaM pratipadyate, tRtIyacaturthayostu jAyate caraNaM pratipadyate ca, caraNabhAvena sadbhAvavivakSaNe tRtIyacaturthayorevAyamapi / avasarpiNyAM sAmAyiko janmasadbhAvAbhyAM tRtIyacaturthapaJcameSu, ayaM tu janmatastRtIya-caturthayoH, sadbhAvApekSayA tRtIyacaturthapaJcameSviti yathAyogazabdArtha iti bhAvaH / idameva yathAkhyAte'pyatidizati yathAkhyAto'pIti, ubhayossaMharaNaM syAnnavetyAzaMkAyAmAha saMharaNata-stviti / nanu sUkSmasamparAyayathAkhyAtayorapagatavedatvAt kathaM saMharaNaM, kSINavedAnAM saMharaNasya zAstre niSiddhatvAditi satyam, sAmAyikAdiSu pUrvaM saMhato yadA sUkSmasaMparAyo yathAkhyAto vA bhavati tadA bhUtasaMharaNamAzrityaivamuktatvenAdoSAditi dhyeyam // have sUkSmasaMgharAya saMyata ane yathAkhyAta saMyatanI apekSAe kahe chebhAvArtha - sUkSmasaMparAya saMyata janma ane sabhAvathI traNa kALamAM ArAnI apekSAe to yoga pramANe sAmAyika saMyatanI mAphaka hoya che. yathAkhyAta saMyata paNa e pramANe jANavo. saMharaNanI apekSAe saghaLA ArAomAM hoya che. vivecana - utsarpiNI, avasarpiNI ane noutsarpiNI avasarpiNI rUpa traNa kALamAM hoya che. "yathAyoga' sAmAyikavatuM "iti=kharekhara, sAmAyika saMyata utsarpiNIrUpamAM janmanI apekSAe (2), (3)% ane. (4)thA sAmomA Doya che. tevI 4 zata mA suukssmsN52|y saMyata 59 soya che. sAmAyika saMyata sadbhAvanI apekSAe (3)jA ane (4)thA ArAmAM hoya che. A sUkSmasaMparAya saMto samAthI (2), (3) 0 mane (4) thA mArAmomAM, bImArAnA aMtama 4nma thAya cha, (3)mA to cAritra svIkAre che tathA (3)jA ane (4)thAmAM janmela che ane cAritra svIkAre che. caraNabhAvanI apekSAe Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 499 sUtra - 62-63, saptamaH kiraNaH saddabhAvanI vivakSAmAM (3)jA ane (4)thAmAM ja A (sU) saM.) paNa samajavA. avasarpiNImAM sAmAyika saMyata to 4nmathA bhane samAthI (3)31, (4)thA bhane (5)mA mAmImai, mA sU0 saM0 to 4nmathA (3) 1. mAne (4)thA mAmImA, samAvanI apekSA (3), (4)thA bhane (5)bhA mArAmomA Doya che. mA pramANe yathAyoga zabdano artha che, ema bhAva jANavo. 0 A ja vastune yathAkhyAta saMyatamAM atideza (bhalAmaNa) kare che. yasaM. paNa A pramANe che. A sU. saMta ane ya, saMta rUpa baMnenuM saMharaNa thAya ke nahi ? AvI zaMkAmAM javAba Ape che ke'sN.2vstu' ti. zaMkA - sUkSmasaM5rAya saMyata ane yathAkhyAta saMyatanuM vedano kSaya hovAthI saMkaraNa kevI rIte? kema kevedanA kSayavALAonuM saMkaraNa zAstramAM niSiddha che. samAdhAna - ThIka che, paraMtu sAmAyika Adi cAritro hoya chate, pahelAM saMharaNa karAyelo sAmAyika Adi saMyata jyAre sUkSmasaMparAya ke yathAkhyAta saMyata bane che, tyAre bhUtakALanA saMharaNanI apekSAe A pramANe kahela hoI doSa nathI, ema jANavuM. kA imA utsapiNyAdaya ityatrAha - rUparasAdyutkarSaprayojakaH kAla utsarpiNI / rUparasAdihAniprayojakaH kAlo'vasarpiNI / tatrAvasarpiNyAM suSamasuSamAsuSamAsuSamaduSSamAduSSamasuSamAduSSamAduSSamaduSSamArUpAvaDarakA bhavanti / utsarpiNyAM vyutkramataSSaDarakAsta eva / 63 / ___ rUpeti / utsarpati vardhata arakApekSayA, utsarpayati vA bhAvAnityutsarpiNIti vigrahaH / rUparasAdInAmutkarSaH kSetre bhavati sa ca kAlahetukastasmAdrUparasAdyutkarSaprayojakIbhUto yaH kAlassotsapiNItyucyata iti bhAvaH / AdinA jIvagatAnAmanubhavAyuHpramANazarIrAdInAM grahaNam / sUkSmAddhAsAgaropamANAM dazabhiH koTIkoTIbhirniSpanno'yamutsarpiNIkAlavizeSaH / avasarpiNIsvarUpamAha rUparaseti / avasarpati hIyata arakApekSayA, avasarpayati bhAvAn rUpAdInityavasarpiNIti vigraho lakSaNaM spaSTam / ayamapi kAlavizeSa utsarpiNI parimANa eva / yatra tu bhAvA rUpAdisvarUpA na hIyante na vA vardhante tAdRzaH kAlavizeSo noutsarpiNyavasarpiNItyucyate / mUle tu suspaSTatvAnna pRthaglakSitA / athAvasarpiNI vibhajate tatreti / suSamasuSamAyA 1. atra kAlasvarUpato nitya iti na tasya hAnirupapadyate'nyathA'horAtraM sarvadA triMzanmuhUrtAtmakameva na syAt, kintu anantaguNaparihANibhirvarNagandharasasparzAdibhirhIyamAno'nantaguNavRddhibhistairvardhamAnaH kAlohIyamAnakAlo vardhamAnakAlazcetyucyata iti dravyato nityatvaM paryAyato'nityatvamityAzayena rUparasAdyutkarSetyAdi rUpeNa lakSaNaM praNItamiti // Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 tattvanyAyavibhAkare atizobhanatvena tasyA eva prathamaM nirdidikSayA kramamullaMghyAvasarpiNvevAdau vibhaktA / suSamasuSameti / zobhanAssamA varSA yatreti suSamA, atyantasuSamatvAdvIpsayA suSamasuSameti / sarvathA duSSamAnubhAvarahita ekAntasuSamArUpo sAgaropamacatuSkoTIkoTirUpo'yaM kAlaH / suSameti / sAgaropamANAM koTIkoTitrayAtmikA suSamasuSamApekSayA hAnimatI bodhyA / suSamaduSSameti / duSTAssamA yatra sA duSSamA, suSamA cAsau duSSamA ceti vigrahaH / suSamAnubhAvabahulA'lpaduSSamAnubhAvA sAgaropamANAM koTIkoTidvayapramANA'vaseyA / duSSamasuSameti, duSSamA cAsau suSamA ceti karmadhArayaH, duSSamAnubhAvabahulA'lpasuSamAnubhAvA dvicatvAriMzadvarSasahasranyUnaikasAgaropamakoTIkoTipramANA bhavati / duSSameti / iyamekaviMzativarSasahasramAnA duSSamAnubhAvA / duSSamaduSSameti / asyA api mAnamekaviMzativarSasahasrANi, sarvathA suSamAnubhAvarahitA'tiduSSamAnubhAvA ceti SaDbhAgA avasarpiNyA draSTavyAH / atra suSamasuSamAyAM manuSyANAM gavyUtatritayaM zarIrocchrAyastrINi ca palyopamAnyAyuH zubhapariNAmo'pi kalpavRkSAdiranekazca, tata eSAM parato bhAgeSvanantaguNA parihANiH, suSamAyAM gavyUtadvayaM samucchrAya: palyopamadvayamAyuH kalpavRkSAdizca / suSamaduSSamAyAmekagavyUtasamucchrAya ekapalyopamAyuH kalpavRkSAdiH / duSSamasuSamAyAM pUrvakoTyAyuH paMzazatadhanussamucchrAyaH duSSamAyAM duHSamaduSSamAyAJcAniyataM zarIrocchAyAdiH, tathApyevaM bhaNyate duSSamAyAntu prArambhe varSazatamAyuH saptahastasamucchrAyaH, duHSamaduSSamAyAM paryante tu hastapramANaM vapuH SoDazavarSANi paramAyurniravazeSauSadhiparihANizceti bodhyam / utsarpiNyAmapi ta eva bhAgAstAvanmAnAstatsvarUpAH pUrvoditakramaviparItakramA bhavantItyabhiprAyata AhotsarpiNyAmiti / evaJca viMzatisUkSmAddhAsAgaropamakoTIkoTIpramANadvAdazArakarUpamavasarpiNyutsarpiNyoH kAlacakraM paJcasu bharateSu paJcasvairavateSu cAnAdyanantaM parivartate / kuruSu tu suSamasuSamAtulyaH kAlaH, hariramyakeSu suSamAtulyaH, haimavatairaNyavateSu suSamaduSSamAnibhaH, SaTpaJcAzadantaradvIpasahitapaJcavidehakSetreSu duSSamasuSamAsadRza iti dik // ____1. nanUccatvaM zarIrasya svAvagADhamUlakSetrAduparitananabhaHpradezAvagAhitvaM, tatparyavA asaMkhyAtA eveti kathamanaMtabhAgaparihANiH, evamAyuSaH paryavA ekasamayonAdirUpA asaMkhyAtA eva, AyuHsthiterasaMkhyAtasamayAtmakatvAtkathamanantairAyuHparyavairhAniH, ucyate, prathamArake prathamasamayotpannamutkRSTaM zarIroccatvaM bhavati, tato dvitIyAdisamayotpannAnAM yAvatAmekanabhaHprartarAvagAhilakSaNaparyavANAM hAnistAvatpudgalAnantakaM hIyamAnaM draSTavyamAdhArahAnAvAdheyahAnerAvazyakatvAt, tenoccaparyavANAmapyanantatvaM siddhaM, nabhaHpratarAvagAhasya pudgalopacayasAdhyatvAt, evaM pratisamayaM hIyamAnasthitisthAnakAraNIbhUtAnyanantAnyAyuHkarmadalikAni parihIyante, tataH kAraNahAnau kAryahAnerAvazyakatvAttAni ca bhavasthitikAraNatvAdAyuHparyavA eva, ataste'nantA iti // Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 62, sakSama: vistA: utsarpiNI AdinuM svarUpa bhAvArtha - rUpa-rasa AdinA utkarSanA kAraNabhUta kALa, e 'utsarpiNI' kahevAya che. rUpa-rasa AdinI hAnimAM kAraNabhUta kALa, e 'avasarpiNI' kahevAya che. tyAM avasarpiNImAM suSamasuSamA-suSamAsuSamaduHSamA-duHSamasuSamA-duHSamA-duHSamaduHSamA rUpa cha (6) ArAo hoya che. utsarpiNImAM pazcAnupUrvIthI te ja cha (6) ArAo che. 501 vivecana - 'rUpa' iti=utsarpiNI zabdArtha je kALa-ArAonI apekSAe vadhato jAya che te athavA rUpa-2sa Adi bhAvonI vRddhimAM kAraNa te kALa (vigraha apekSAe) 'utsarpiNI' kahevAya che. arthAt rUpa-2sa Adino utkarSa (ahIM kALasvarUpanI apekSAe nitya che, eTale te kALanI hAniyukta nathI. nahi to rAta-divasa, (30) trIza muhUrtarUpa ja thAya. paraMtu anaMtaguNa parihAnivALA varNa-gaMdha-rasasparza AdithI hIyamAna-ghaTato, anaMtaguNavRddhivALI te varNa AdithI vadhato kALa 'hIyamAnakALa' ane 'vardhamAnakALa' kahevAya che. ema dravyathI nityapaNuM ane paryAyathI anityapaNuM che. evA AzayathI 'rUpa-rasa Adi utkarSa ityAdi rUpe lakSaNa raceluM che.) kSetramAM thAya che. tethI rUpa-2sa AdinA utkarSamAM kAraNabhUta je kALa, te 'utsarpiNI' kahevAya che. ahIM Adi padathI anubhavarUpa AyuSyapramANe-zarIra AdinuM grahaNa che. 0 daza koDAkoDI sUkSma aA sAgaropamothI banelo A utsarpiNIrUpa viziSTa kALa che. 0 avasarpiNI zabdArtha=ArAonI apekSAe je hIna thAya che te athavA rUpa-rasa Adi bhAvone ghaTADavAmAM kAraNabhUta je kALa, te (vigrahanI apekSAe) 'avasarpiNI.' lakSaNa spaSTa che. A viziSTa kALa paNa utsarpiNI jeTalA parimANavALo ja che. 0 vaLI jyAM rUpa-rasa Adi bhAvo (svarUpo) ghaTatA ke vadhatA nathI, tevo viziSTa kALa, 'noutsarpiNI avasarpiNI' kahevAya che. mULamAM to suspaSTa hovAthI juduM lakSaNa kareluM nathI. have avasarpiNIno vibhAga kare che. suSamasuSamA=atyaMta zobhana hovAthI suSamasuSamAne ja pahelAM kahevAnI icchAthI kramanuM ullaMghana karI avasarpiNIno ja AdimAM vibhAga karela che. 0 'suSamasuSamA' iti=zobhana (suMdara)samA eTale varSo jyAM hoya che. A pramANe 'suSamA'nI vyutpatti che. atyaMta suSamA hoI-vIpsA hoI, dvivA25NuM hoI 'suSamasuSamA'-ema siddha thAya che. arthAt sarva prakAre duHSamAnA prabhAvathIrahita, ekAnta suSamArUpa cAra koDAkoDI sAgaropama pramANavALo A kALa che. 0 suSamAtraNa koDAkoDI sAgaropama pramANavALI, suSamasuSamAnI apekSAe hAnivALI samajavI. 0 'suSamaduHSamA' iti=asuMdarasamA eTale varSo jyAM che te duHSamAM, suSamA evI duHSamA, evo vigraha che. suSamAnA pracUra prabhAvavALI, duHSamAnA alpa prabhAvavALI be (2) koDAkoDI sAgaropama pramANavALI jANavI. Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 tattvanyAyavibhAkare 0 duHSayasuSamA' Iti-duHSamAM evI suSamAM, ema karmadhAraya samAsa samajavo. duHSamAnA pracUra prabhAvavALI, suSamAnA alpa pramANavALI, 42 hajAra varSa nyUna eka koDAkoDI sAgaropama pramANavALI duHSamasuSamA jANavI. 0 'duHSamA iti=A (21) ekavIza hajAra varSa mAnavALI duHSamAnA prabhAvavALI hoya che. "duHSamaduHSamAnuM pramANa paNa ekavIza (21) hajAra varSanuM che. sarvathA suSamAnA prabhAvathI rahita ane atyaMta duHSamAnA prabhAvavALI che. evA cha (6) bhAga avasarpiNInA jANavA. 0 ahIM suSamasuSamAmAM manuSyonI sarIranI uMcAI (avagAhanA) traNa gAunI hoya che, traNa palyopamanuM AyuSya hoya che ane kalpavRkSa Adi zubha pariNAmavALAM aneka hoya che. bAda A zarIranI avagAhanA AyuSya AdimAM pachInA bhAgomAM anaMtaguNI hAni thAya che. [zaMkA - uccapaNuM eTale sva avagAha mULa kSetra karatAM uparanA AkAzapradezonI sAthe avagAha (avagAhIne rahevuM) che. tenA paryAyo asaMkhyAta ja che, mATe anaMta bhAge hAni kevI rIte? e pramANe AyuSyanA eka samaya nyUna AdirUpa paryAyo asaMkhyAta ja, kema ke-AyuSyanI sthiti asaMkhyAta samayarUpa che, to kevI rIte AyuSyanA anaMtA paryAyothI hAni ? samAdhAna - prathama ArAmAM prathama samayamAM utpanna zarIranuM uccapaNuM hoya che tenA karatAM dvitIya vagere samayomAM utpanna jeTalA eka prataramAM avagAhIrUpI paryAyonI hAni thAya che, teTalA anaMtA pudgalo hIyamAna (hInatAne pAmatA) jANavA, kema ke-AdhAranI hAnimAM AdheyanI hAni Avazyaka che. tethI ucca paryAyonuM paNa anaMtapaNuM siddha che, kema ke- AkAzaprataramAM avagAha pudgalonA upacayathI sAdhya che. A pramANe samaye samaye hIyamAna (ghaTatI) sthiti, sthAnanA kAraNabhUta anaMtA AyuSyakarmanA daLiyAo hAyamAna thAya che. tethI kAraNanI hAnimAM kAryanI hAni Avazyaka hoI ane te AyuSyakarmanA daLiyAo bhavyasthitimAM kAraNabhUta hovAthI AyuSyanA paryAyo ja samajavA. ethI te anaMtA kahevAya che.] 0 suSamAmAM be (2) gAunI zarIranI uMcAI, be palyopamanuM AyuSya ane kalpavRkSa Adi. 0 suSamaduHSamAmAM eka (1) gAunI zarIranI uMcAI, (1) eka palyopamanuM AyuSya ane kalpavRkSa Adi. duHSamasuSamAmAM pUrva koTi (koDapUrvako)nuM AyuSya, pAMcaso (500) dhanuSya pramANa zarIranI uMcAI. duHSamAmAM ane duHSamaduHSamAmAM zarIranI avagAhanA Adi aniyata che. 0 to paNa A pramANa kahevAya che ke-duSamAmAM to prAraMbhamAM sau (100) varSanuM AyuSya ane sAta (7) hAthanI uMcAI. 0 chellA ArArUpa duHSamaduHSamAmAM eka hAthanuM zarIra, sola (16) varSanuM utkRSTa AyuSya ane saghaLI auSadhionI hAni, ema samajavuM. (phaLa paripakava thatAM je vRkSa nAza pAme che, te ghauM-DAMgara-java vagere rUpa auSadhionI hAni samajavI.) Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 64, saptamaH kiraNa: 503 0 utsarpiNImAM paNa te ja bhAgo, teTalA ja pramANavALA, te svarUpavALA ane pUrvakathita kramathI viparIta kramavALA hoya che. 0 A pramANe vIza (20) sUkSma addhA sAgaropama koDAkoDI pramANarUpa bAra (12) ArArUpa avasarpiNI ane utsarpiNInuM kALacakra, pAMca (5) bharatomAM ane pAMca (5) airavatomAM anAdianaMta kALamAM pharyA kare che. devaku-uttarakurumAM to suSamasuSamA sarakho kALa che. harivarSa ane ramyakamAM suSamA samAna kALa che. haimavaMta ane airaNyavaMtakSetramAM suSamaduHSamA sarakho kALa che. (56) chappana aMtaradvIpa sahita pAMca (5) mahAvidehakSetromAM duHSamasuSamAnA sarakho kALa che. samprati gatidvAramAha- - gatidvAre-sAmAyikachedopasthApanIyau mRtvA devagatiM yAyAtAm / tatrApi vaimAnika eva / tatrApi jaghanyataH prathamadevalokamutkRSTatastvanuttaravimAnaM yAvat / virAdhakazcedyaH ko'pi bhavanapatiH syAt / parihAravizuddhiko vaimAnika eva syAt / tatrApi jaghanyatassaudharmakalpa utkRSTatassahasrArakalpe syAt / sUkSmasamparAyo'nuttaravimAne syAt / yathAkhyAtasaMyato devagatau syAccettadA'nuttaravimAna eva syAdathavA siddhigati yAyAditi / 64 / gatidvAra iti / tatrApIti devagatAvapItyarthaH, vaimAnika evetyatraivazabdena bhavanavAsi vAnamantarajyotiSkeSUtpAdo vyudasyate / tatrApIti, vaimAnikeSvapItyarthaH / prathamadevalokamiti saudharmadelokamityarthaH / etatsarvaM saMyamAvirAdhanayA bodhyam / devaloke sthitistu jaghanyena dve palyopame, utkarSeNa tu trayastriMzatsAgaropamANIti / tadvirAdhakazcedbhavanapatInAmanyatameSu deveSUtpattiH, virAdhitasaMyamasya bhavanapatyAdhutpAdasya zAstrAnumatatvAdityAzayenAha virAdhakazcediti / saMyamAvirAdhakatve tvAha parihAravizuddhika iti, spaSTamanyat / saMyamavirAdhakazcedbhavanapatyanyatameSUtpadyate, devaloke sthitirapi jaghanyena dve palyopame, utkarSeNASTAdazasAgaropamANIti / anuttaravimAna iti, ajaghanyotkRSTata iti bhAvaH / ayamavirAdhanAM pratItyAhamindratayotpadyate, virAdhanAM pratItya tu yaH ko'pi bhavanapatiH syAditi bodhyam / anuttaravimAna eveti, ajaghanyotkRSTata iti bhAvaH ubhayorapi saMyatayordevaloke sthitirajaghanyotkRSTatastrayastriMzatsAgaropamANItyapi bodhyam / yadA tu na devagatau tadAtvAhAthaveti / / (14) gtidvaarbhAvArtha - sAmAyika saMyata ane chedopasthApanIya saMyata kALadharma pAmIne devagatimAM jAya che. te devagatimAM paNa vaimAnika ja thAya che. te vaimAnikomAM paNa jaghanyathI prathama devaloka ane utkRSTathI to Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 tattvanyAyavibhAkare anuttaravimAna sudhI jAya che. jo ke koIpaNa sAdhu virAdhaka (pratisevaka) bane, to bhavanapati nAmaka deva bane che. parihAravizuddhika sAdhu vaimAnika bane che. sUkSmasaMparAya saMyata anuttaravimAnamAM vaimAnika bane che. yathAkhyAta saMyamI, devagatimAM anuttaravimAnamAM ja vaimAnika bane che athavA siddhigatimAM jAya che. vivecana - "vaimAnika eva' iti=ahIM evakArathI bhavanavAsI-vanavyaMtara-jayotiSkomAM utpattino niSedha karAya che. tathApi' iti=te vaimAnikomAM paNa evo artha karavo. "prathama devaloka iti=saudharma nAmaka devaloka sudhI evo artha samajavo. A badho phalAdeza saMyamanI avirAdhanAnI apekSAe samajavo. devalokamAM sthiti to jaghanyathI be (2) palyopamanI ane utkRSTathI to tetrIza (33) sAgaropamanI che. te sAmAyika-chodopasthApanIya cAritrano virAdhaka jo sAdhu hoya, to tenI bhavanapationA game te devomAM utpatti che, kema ke-virAdhita saMyamavALAnI bhavanapati AdimAM utpatti zAstradvArA anumata che. evA AzayathI kahe che ke-saMyamanA avirAdhaka 50 vi. saMyatanA devalokamAM sthiti paNa jaghanyathI be (2) palyopamanI ane utkRSTathI aDhAra (18) sAgaropamanI che, ema jANavuM. 0 "anuttaravimAna iti nahi jaghanyathI ke nahi utkRSTathI, arthAt jaghanyathI kaho ke utkRSTathI kaho, baMne rIte anuttaravimAnamAM A sU. saMta avirAdhanAnI apekSAe ahamirUpe utpanna thAya che, jayAre virAdhanAnI apekSAe to game te sAdhu bhavanapati thAya che. 0 "anuttaravimAne eva' iti=jAnyathI nahi ane utkRSTathI nahi, evI rIte upazamazreNi dvArA prApta yathAkhyAta saMyamayukta sAdhu kALa karIne anuttaravimAnamAM ja jAya che, sUkSmasaMgharAya saMyataupazAntamohI yathAkhyAta saMtarUpa baMnenI paNa devalokamAM sthiti, ajaghanya utkRSTathI tetrIza (33) sAgaropamanI hoya che. kSINamohI yathAkhyAta saMyata kALa karIne siddhigatimAM jAya che. ke devalokAH ke vA bhavanapataya iti prasaGgenoditAyAmAzaMkAyAM agre vakSyamANAnapi saMkSepato'tra vakti - tatra saudharmezAnasanatkumAramAhendrabrahmalAntakamahAzukrasahastrArA''nataprANatA''raNA'cyutabhedena dvAdazavidhA devalokAH kalpopapannadevAnAm / tadupari sudarzanasupratibaddhamanoramasarvabhadravizAlasumanasasaumanasaprItikarAdityabhedena nava graiveyakAH tadupari vijayavaijayantajayantAparAjitasarvArthasiddha bhedena paJcAnuttarAH / ubhaye kalpAtItAnAm / 65 / tatreti / devA hi sAmAnyena vimAnavAsijyotiSkavyantarabhavanapatibhedena caturvidhAH / vimAnavAsino'pi kalpopapannAH kalpAtItAzceti dvividhAH / evaMvidhAnAM devAnAM nivAsayogyasthAnaM devaloka ityAzayena tatsthAnAnyAha-saudharmetyAdinA / jyotiSkoparitanaprastArAda Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 505 sUtra - 65, saptamaH kiraNaH saMkhyeyayojanAdhvAnamAruhya merupalakSitadakSiNabhAgArdhe prAgvyavasthitaH prAcIpratIcyAyata udagdakSiNavistIrNo'rdhacandrAkRtirbhAsvaraH parikSepata AyAmaviSkambhAbhyAJcAsaMkhyeyayojanakoTIkoTyo lokAntavistArassarvaratnamayo'zokasaptaparNacampakacUtasaudharmAvataMsakopazobhitazakrAvAsassaudharmaH kalpaH / tasyopari codagvyavasthita ISaduparitanakoTyAM samucchritataro madhyavyavasthitAGkasphaTikarajatajAtarUpezAnAvataMsakavibhUSita aizAnakalpaH / saudharmasyopari bahUni yojanAnyatikramya saudharmakalpavatsanatkumAraH / asyopari mAhendraH kalpa aizAnakalpavat / sanatkumAramAhendrakalpayorupari bahUni yojanAnyatItya madhyavartI sakalanizAkarAkRtirbrahmakalpaH / evamuparyupari lAntakamahAzukrasahastrArAstraya kalpAH, tadupari bahUni yojanAnyatikramya saudharmaizAnakalpadvayavadAnataprANatanAmAnau dvau kalpau tadupari samazreNivyavasthitau sanatkumAramAhendravadAraNAcyutAviti dvAdaza devalokAH // tatra kIdRzAnAM devAnAM nivAsa ityatrAhakalpopapannadevAnAmiti / dIvyantIti devAH, prAgbhavopAttapuNyaprAgbhAropanataviziSTabhogasukhAH prANivizeSAH, tatra kalpA indrAdidazatayA kalpanAt kalpAH, kalpAH AcArAH te cAtrendrasamAnika-trAyastriMzadAdivyavasthArUpAH, tAn pratipannAH kalpopapannAH, te ca te devAzca kalpopapannadevA vaimAnikavizeSAsteSAmete lokA ityarthaH / taduparIti dvAdazadevalokoparItyarthaH, nava graiveyakA iti / lokapuruSasya grIvApradeze bhavA graiveyakAste nava yathAgamaM vyavasthitAssudarzanAdi-zabdavAcyA navavidhA ityarthaH / taduparIti graiveyakoparItyarthaH / abhyudayavighnahetUnAM jayAt, karmaNAM vijitaprAyatayopasthitaparamakalyANatvAdvA pratanukarmapaTalAvacchinnA vijayavaijayanta-jayantAH, abhyudayavighnahetubhirna parAjitAH kSudhAdibhirvA na parAjitA aparAjitAH, sAMsArika sarvakarttavyaparisamAptyA'nantarajanmani sakalakarmakSayalakSaNamokSasya bhAvitvena siddhaprAyAssarvArtha siddhA eteSAM vimAnavizeSA apyetannAmakA eva / mUle tu vimAnavizeSANAM nAmAnyabhihitAni / anuttarA iti, na vidyante uttarANi pradhAnAni vimAnAni yebhyaste'nuttarAH, devalokA api anuttarA ucyanta iti bhAvArthaH / vimAnAnyetAni na 1. ye indratulyatayA dyutivaibhavAdibhyazcaranti te sAmAnikAH, ye tu maMtrikalpAH paraspareNa sAhAyyakAriNa udAttAcArAssaMsArabhIravo gRhapatayastrayastriMzatparimANAstrAyastriMzAH kalpayordevAH samyagddaSTayo'pi mithyAddaSTayo'pi samyamathyAddaSTayo'pi, anuttaropapAtinastu samyagddaSTaya eva, vimAnAdhipatayastu samyagddaSTaya eva, sulabhabodhitAhetutIrthakRdAzAtanAparihArAnyathAnupapatteH / sAmAnikadevA na vimAnAdhipatayaH, devInAmiva mUlavimAnaikadeza eva tadutpattiyogyaM sthAnam / jinajanmotsavAdau teSAM siMhAsanAnAM zakravimAne maNDitatvAt / zakrAgramahiSIsiMhAsanamaNDanavaditi bodhyam // Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 tattvanyAyavibhAkare parasparamuparyupari bhavanti parantu madhye sarvArthasiddhavimAnaM paritazcatvArIti / ubhaya iti graiveyakA anuttarAzcetyarthaH / kalpAtItAnAmiti, indrAdidazatayA kalpanAvirahiNAmityarthaH, teSAM sarveSAmapi ahamindratvAditi bhAvaH / tathA ca SaDviMzatirvaimAnikA vijJeyAH // devaloko keTalA ane kayA kayA che? athavA bhavanapatio keTalA ane kayA kayA? A pramANenI prasaMgathI ugelI AzaMkAmAM upara kahevAtA devalokane ahIM saMkSepathI kahe che bhAvArtha - saudharma-aizAna-sanakumAra-mahendra-brahma-lAntaka-mahAzukra-sahasAra-Anata-prANata-AraNaazrutanA bhedathI bAra (12) prakAranA kalpopapatradevonA devaloko che. tenA upara sudarzana-supratibaddhamanorama-sarvabhadra-vizAla-sumanasa-saumanasa-prItikara AdityanA bhedathI nava (9) raiveyako che. tenA upara vijaya-vaijayanta-jayanta-aparAjita-sarvArthasiddhanA bhedathI pAMca (5) anuttaro che. raiveyako ane anuttaraloko kalpAtIta che. vivecana - kharekhara, devo sAmAnyathI vimAnavAsI-jayotiSI-baMtara-bhavanapatinA bhedathI cAra prakAranA che. 0 vimAnavAsI devo paNa kalpopapanna ane kalpAtItanA bhedathI be prakAranA che. AvA prakAranA devonA nivAsane yogya sthAna "devaloka' kahevAya che. 0 jyotiSka devalokanA uparanA prastArathI asaMkhyAta jojana=pramANa mArga upara caDyA bAda, merUparvatathI upalakSita (sUcita) dakSiNarUpa ardhabhAgamAM pUrvamAM vyavasthita, pUrvadizA ane pazcimadizAmAM lAMbo, uttaradizA ane dakSiNadizAmAM vistarNa (pahoLo), ardhacaMdra sarakhI AkRtivALo, dedIpyamAna, paripa(paridhi)nI apekSAe AyAma, vikhaMbhathI asaMkhyAta jojana koDAkoDIrUpa, lokanA aMta sudhI vistAravALo, saghaLA ratnamaya, azoka-saptaparNa-caMpaka-Amra-saudharmAvalaMsakathI upazobhita, zakranA AvAsarUpa, saudharmakalpa (davaloka) che ane tenA upara uttaramAM vyavasthita, thoDA uparanA agrabhAga dvArA khUba uMco, madhyamAM vyavasthita, aMkasphaTika-rajata-jAtarUpa (suvarNa) aizAna-avataMkathI vibhUSita aizAnakalpa (devaloka) che. 0 saudharmadevaloka upara ghaNA jojanone ullaMghI saudharmakalpa(devaloka)nI mAphaka sanakumAradevaloka che. 0 A sanakumAradevaloka upara mahendradevaloka aizAnadevalokanA jevo che. sanakumAra mahendrakalpa upara ghaNA jojanonA ullaMghana bAda madhyavartI sakala (pUrNa) caMdranA jevI AkRttivALo brahmakalpa divaloka) che. 0 A pramANe uparAuparI lAMtaka-mahAzukra-sahasArarUpa traNa kalpo (devaloka) che. 0 tenA upara ghaNA jojanonA atikramaNa bAda saudharma-aizAnarUpa be kalpo jevA Anata ane prANata nAmanA be kalpo(devaloko) che. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 61, sakSama: ri: 507 0 tenA upara samazreNimAM vyavasthita, sanatkumAra-mAhendra jevA AraNa ane acyuta nAmanA be kalpo che. A pramANe bAra (12) devaloko che. tyAM bAra (12) devalokomAM kevA devonA nivAsa che ? AnA javAbamAM kahe che ke-'kalpopapannAnAM' iti. kalpopapatra=dIpe-krIDA kare ityAdi arthavALA te devo, arthAt pUrvabhavamAM upArjita puNyapuMjonA udayathI prApta thayela bhogasukhavALA viziSTa jIvo 'devo' kahevAya che. tyAM kalpa eTale indra Adi daza(10)nA rUpe racanAvyavahAra hoI 'kalpa' kahevAya che. AcAro ahIM 1-indra, 2-sAmAnika=dyuti, vaibhava AdinI apekSAe indranI samAnatAthI vicare che, te 'sAmAnika' kahevAya che. 3-trAyatriMza--jeo maMtrI jevA, paraspara madadagAra, udAtta AcAravALA, saMsArathI DaranArA, gRhapatio (33) tetrIza pramANavALA 'trAyasi~zo' kahevAya che. (be kalpamAM devo samakitIo paNa, mithyAtvIo paNa ane mizradaeNSTio paNa hoya che. anuttaropapAtIo ane indro samakitIo ja che, kema ke-sulabhabodhitAnA hetubhUta tIrthaMkara (pratimAdi)nI AzAtanAnA parihAranI vyApti (anyathAnupapatti) che. sAmAnika devo vimAnanA adhipatio (indro) nathI, devIonI jema mULa vimAnanA ekadeza-bhAgamAM ja teonI utpattine yogya sthAna che, kema ke-janmanA utsava AdimAM teonA siMhAsano zakranA vimAnamAM maMDita hoya che. jema ke-zakranI agramahiSInA siMhAsanonuM maMDana, ema jANavuM.) ityAdi kalpone pAmelA 'kalpopapanna' kahevAya che. 'nava praiveyakA' iti=lokarUpI puruSanA grIvAnA pradezamAM-bhAgamAM thanArA 'greveyako' te nava (9) saMkhyAmAM eTale Agama pramANe vyavasthita, sudarzana Adi zabdathI vAcya nava prakAranA che. te praiveyako upara abhyudayanA vighnanA hetuonA jayathI athavA karmono lagabhaga vijaya prApta karelo hoI, ati pAtaLA karmanA AvaraNathI yukta, evA vijaya, vaijayanta ane jayanta-e traNa anuttaro tathA abhyudayanA vighnonA hetuothI nahi hArelA athavA kSudhA AdithI nahi hArelA, naparAjitA 'aparAjita anuttaro' kahevAya che. sarvArthasiddho=sAMsArika-sarva kAryonI parisamApti hoI, turta ja pachInA janmamAM sakala karmanA kSayarUpa mokSa thavAno hoI, siddha jevA ataeva 'sarvArthasiddha anuttaro' kahevAya che. A anuttaradevonA viziSTa vimAno paNa vijaya Adi nAmavALA ja jANavA. 0 mULamAM to viziSTa vimAnonAM nAmo kahelA che. 'anuttarA' iti=je vimAno karatAM bIjA koI vimAno pradhAno nathI, te 'anuttara vimAno' kahevAya che. devaloko paNa 'anuttaro' kahevAya che, evo bhAvArtha samajavo. 0 A vijaya Adi vimAno paraspara uparAuparI hotA nathI, paraMtu madhyamAM sarvArthasiddha vimAna che. cAreya bAju cAra (4) vimAno che, ema samajavuM. Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 tattvanyAyavibhAkare 'pAtItAnA. tindra mAhi35 6za prAranA 485vyavahArathI rahita 'pAtAta' upAya cha, kema ke saghaLA raiveyako ane anuttaro ahamindra rUpe prasiddha che, ema bhAva jANavo. tathAca (26) chavvIza vaimAniko jANavA. atha jyotiSkAdidevabhedAnAha candrasUryagrahanakSatratArakAH paJca jyotiSkAH / pizAcabhUtayakSarAkSasakinnarakimpuruSamahoragagandharvA aSTavidhA vyantarAH / asuranAgasuparNavidyudagnidvIpodadhidikpavanastanitakumArabhedena dazavidhA bhavanapatayaH / 66 / candreti / navatyadhikasaptazatayojanAni bhUbhAgAvaM tArakavimAnaprastAraH / tato dazayojanAnAmupari sUryavimAnaprastAraH / tato'zItiyojanAnAmUrdhvaJcandravimAnaprastAraH / tadupari viMzatiyojanAnyAruhya nakSatragrahANAM vimAnaprastAraH / etadvimAnavartino'pi candrAdaya ucyante / te ca dvividhA manuSyakSetravartino mAnuSottaraparvatAtparato yAvatsvayambhUramaNasamudraM vartinazceti / tatra prathame meroH prAdakSiNyena sarvadA bhramaNazIlAH, apare ca sadAvasthAnasvabhAvAH, ata eva ghaNTAvatsvasthAnasthA eva tiSThanti / jyotiSkA iti, dyotayanti jagat prakAzayantIti jyotIMSi vimAnAni, teSAM lokA jyotiSkAH, teSu bhavA api jyotiSkA iti bhAvaH / atha tRtIyadevabhedAnvyantarAnAha pizAceti / devatvAvAntaratattannAmakarmodayaprayuktA ete devabhedA vyantarAH, vividhamantaraM zailAntaraM kandarAntaraM vanAntaraM vA''zrayarUpaM yeSAM te vyantarAH, vigataM antaraM vizeSo manuSyebhyo yeSAM te vA vyantarAH, manuSyAnapi cakravartivAsudevaprabhRtIn bhRtyavadupacaranti kecidvyantarA iti manuSyebhyo vigatAntarA iti vigrahaH / caturthadevabhedAnAhAsureti / kumArazabdo'surAdibhiH pratyekaM yojyaH / ete hi devAH kAntadarzanAssukumArA mRdumadhuralalitagatayazzRGgArAbhijAtarUpavikriyAH kumAravaccoddhatarUpaveSabhASA''bharaNapraharaNAvaraNapAtayAnavAhakA ulbaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ucyante / bhavanapataya iti / bhavanAnAM patayastannivAsitvAtsvAmino bhavanapatayaH / nAgakumArAdyapekSayA bAhulyato bhavananivAsitvaM draSTavyam / prAyo hi te bhavaneSu kadAcidAvAseSu vasanti / asurakumArAstu prAcuryeNAvAseSu kadAcidbhavaneSu / bahirvRttAnyantassamacaturasrANyadhaHkarNikAsaMsthAnAni bhavanAni, kAyamAnasthAnIyA mahAmaNDapA vicitramaNiratnaprabhAbhAsitasakaladikcakrA AvAsA iti, vistarastvanyatra nibhAlanIyaH / / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 66, sakSama: niH have jyotiSka Adi devabhedone kahe che bhAvArtha - caMdra-sUrya-graha-nakSatra-tArA, ema pAMca (5) 'jyotiSIdevo' kahevAya che. pizAca-bhUtayakSa-rAkSasa-kinna2-kiMpuruSa-mahoraMga-gaMdharva ema daza prakAranA 'vyaMtaradevo' kahevAya che. asurakumAranAgakumA2-suvarNakumAra-vidyutakumAra-agnikumAra-dvIpakumAra-udadhikumAra-dikkumAra-pavanakumArastanitakumAranA bhedathI daza prakAranA 'bhavanapatidevo' kahevAya che. 509 vivecana - merUnA samatala bhUmibhAgathI (790) sAtasonevuM yojanapramANa uMce tArAonA vimAnano prastAra Ave che tyArabAda daza (10) jojana upara sUryavimAnano prastAra Ave che tyArabAda (80) eMzI jojana u52 (uMce) caMdravimAnano prastAra Ave che. tenA upara (20) vIza jojana caDyA bAda nakSatragrahonA vimAnano prastAra Ave che. A vimAnamAM vartanArAo paNa caMdra Adi kahevAya che. 0 vaLI teo manuSyakSetravartIo ane mAnuSottara parvata pachI svayaMbhUramaNa samudra sudhI rahenArA che. 0 tyAM pahelAnA manuSyakSetravartI caMdra Adi pAMca jyotiSIo merUparvatanI cAreya bAju pradakSiNAgatirUpe haMmezAM bhramaNanA svabhAvavALA 'cara' che. bIjAo manuSyalokanI bahAranA sUrya vagere jyotiSka vimAno svabhAvathI eka jagyAe kAyama sthira che, gatimAna nathI; ethI ja ghaMTAnI mAphaka svasthAnamAM ja sthAyIbhAve rahe che. 'jyotiSkAH' iti=jagatamAM prakAza kare che, te jyoti-prakAza vimAnarUpa devaloko 'jyotiSma' kahevAya che. te vimAnomAM thanAra devo paNa 'jyotiSka' kahevAya che, ema bhAva che. 0 have trIjA devanA bhedarUpa vyaMtaradevone kahe che. 'pizAca' iti=devonA peTAbhedarUpa te te nAmakarmanA udayathI janya, A pizAca Adi bhedavALA vyaMtaro, vyaMtara zabdArtha=vividha jAtanA aMtara=parvatonA, guphAonA ane vanonA AMtarAorUpa AzrayomAM vase che, mATe teo 'vyaMtara' kahevAya che; athavA manuSyothI aMta2-bheda vagaranA che. keTalAka vyaMtaro cakravartI-vAsudeva vagere manuSyonI paNa nokaranI mAphaka sevA kare che, mATe manuSyothI aMtara vagaranA 'vyaMtaro' kahevAya che. 0 cothA devabheda rUpa bhavanapati devone kahe che. ahIM kumAra zabda, asura Adi dareka zabdonI sAthe joDavA. jema ke-asurakumAra-nAgakumA2 ityAdi. 0 A bhavanapati devo, kharekhara, manohara darzanavALA mRdu-madhura-lalita gativALA, zRMgArathI thayela rUpa-saundaryasaMpanna kumAranI mAphaka uddhata rUpa-veza-bhASA-AbharaNa-zastra-DhAla-paDavuM-javuM vagere vahana karanArA (yAna-2tha vagere vAhananA vAhaka), utkaTa rAgavALA ane krIDAparAyaNa hoI 'kumAra' kahevAya che. 0 'bhavanapataya:' iti=bhavanonA patio bhavananivAsI hovAthI svAmIo 'bhavanapatio' kahevAya che. 0 nAgakumAra vagerenI apekSAe moTebhAge bhavananivAsIpaNuM jANavuM. kharekhara, prAyaH karIne moTebhAge teo bhavanomAM-kadAcit AvAsomAM vase che. asurakumAro to moTebhAge AvAsomAM ane kadAcit bhavanomAM vase che. Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 tattvanyAyavibhAkare 0 A bhavano bahArathI goLa, aMdarathI samacaturasa (samacorasa) ane nIce taLiye puSkara(kamala) karNikAnA jevA AkAravALAM che. 0 AvAso=kAyamAna(zarIranA barobara mApavALI-tRNa-kASThathI banAvelI jhuMpaDI-gharanI upara karelI tRNa-kASThanI joDI)nA sthAna barobara, mahAmaMDapa jevA jAtajAtanA maNi-ratnonI prabhAthI saghaLI dizAonA cakrane prakAzita karanArA 'AvAso' hoya che. zabda vistArarUpa vistAra to bIjA graMthamAM jovo. atha saMyamadvAramAcaSTe saMyamadvAre-sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyANAM pratyekaM saMyamasthAnAnyasaMkhyAtAni / yathAkhyAtasya tvekameva saMyamasthAnamiti / 67 / saMyamadvAra iti / saMyamazcAritraM tasya sthAnAni vizuddhiprakarSAprakarSakRtabhedAH, te ca pratyekaM sarvAkAzapradezAgraguNitasarvAkAzapradezaparimANAH paryavopetA bhavantIti tena cAritradvArAdasya nAbhedazaGkA kAryyA, saMyamasthAnasyAtra vicAryamANatvAt / asaMkhyAtAnIti, sUkSmasamparAyasya tvAntarmauhUttikAnyasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni kSayopazamavaicitryAdbhavanti, tadaddhAyA antarmuhUrtamAnatvAt tatra pratisamayaM saMyamavizuddhivizeSasya bhAvAditi vizeSo bodhyaH / ekameva saMyamasthAnamiti / ekasminneva samaye kaSAyANAmupazamena kSayeNa vA caraNazuddherni rvizeSatvAditi bhAvaH / atra saMyamasthAnasyAlpabahutvacintAyAM saMyamasthAnAni sarvANyeka viMzatirasadbhAvasthApanayA, tatra yathAkhyAtasya prathamamajaghanyotkRSTamekaM tato'dhastanAni catvAri tasmAdasaMkhyeyaguNAni sUkSmasamparAyasya tato'dhastanAni catvAri vihAyASTau parANi tato'saMkhyeyaguNAni parihAravizuddhikasya tyaktAni catvAri pUrvoditAnyaSTau tato'dhastanAni catvAri ceti SoDazapUrvebhyo'saMkhyAtaguNAni sAmAyikachedoMpasthAnIyayoH, etAni ca dvayorapi tulyAnyeveti vijJeyam // (15) saMyabhadvAra bhAvArtha - sAmAyika-chedopasthApanIya-parihAravizuddhika-sUkSmasaM5rAya saMyatonA pratyeka-dareka darekanA saMyamasthAno asaMkhyAta che. yathAkhyAta saMyatanuM to eka ja saMyamasthAna che, ema samajavuM. vivecana - saMyama eTale cAritra, tenA sthAno eTale vizuddhinA prakarSa ane aprakarSa dvArA karela leho35 che. 0 te sthAnarUpa bhedo, dareke dareka, sarva AkAzapradezanA agrathI guNita sarva AkAzapradeza parimANavALA paryAya sahita hoya che, ema samajavuM. tethI ja cAritradvAranI sAthe A dvA2nI abhedanI zaMkA karavI nahi, kema ke-ahI saMyamanA sthAnono ja vicAra che. Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 67-68, saptamaH kiraNaH 511 "asaMkhyAtAni' itisUkSmasaMpa rAyanA to aMtarmuhUrta samayanA asaMkhyAta saMyamasthAno kSayopazamanI vicitratAthI hoya che, kema ke-te sU) saMta nI addhA aMtarmuhUrtamAnavALI che. tyAM samaye samaye saMyamanI viziSTa vizuddhi hoya che, ema vizeSa jANavo. ekameva saMyamasthAna' iti= yathAkhyAtacAritranuM eka ja saMyamasthAna che, kema ke eka ja samayamAM kaSAyonA upazama ke kSayadvArA cAritranI zuddhimAM vizeSa bheda paDato nathI, evo bhAva che. 0 ahIM saMyamasthAnanI alpabadutvanI vicAraNAmAM saghaLA saMyamasthAno asadbhAva sthApanA (upana1) paDe mevIza (21) che. 0 tyAM yathAkhyAtanuM prathama (saMyamasthAna) jAnyathI nahi ke utkRSTathI nahi, arthAt eka che, tenAthI nIce rahela cAra (4) che. arthAt tenAthI asaMkhyAtaguNA sUkSmasaMpAyanA saMyamasthAno che. 0 tenAthI naayen| y||2 (4) choDIne mA8 (8) che. mAt sUkSma saM0 nA saMsthAna 42di parihAravizuddhikanA saMyamasthAno asaMkhyAtaguNA che. 0choudA yA2 (4), pUrva rela mA6 (8) bhane tanAthI niiyn| 2 (4), ma sola (16), arthAt pUrvanA saMyamasthAno karatAM asaMkhyAtaguNA sAmAyika ane chedopasthApanayanA saMyamasthAno che; ane A saMyamasthAno sAmAyika ane chedopasthApanIyamAM paNa sarakhAM che, ema jANavuM. sannikarSadvAramabhidhatte - sannikarSadvAre-sAmAyikasaMyatasya cAritraparyAyA anantAH / evaM yathAkhyAtaparyantAnAM sarveSAM bodhyAH / sAmAyikassAmAyikAntarAddhInassamAno'dhiko'pi syAt / hInAdhikatve ca SaTsthAnapatitatvaM syAt / evaM chedopasthApanIyaparihAravizuddhikApekSayA'pItthameva bhAvyam / sUkSmasamparAyikayathAkhyAtApekSayA tvanantaguNahInacAritraparyAyavAn syAt / 68 / ___ sannikarSadvAra iti / cAritraparyAyA iti, sarvaviratirUpapariNAmasya cAritrasya paryAyA bhedAste ca buddhikRtA viSayakRtA vA bodhyAH / bodhyA iti, cAritraparyAyA anantA ityanuSajyate / nanu sAmAyikAdInAM sarveSAM cAritrabhedasyAnantatvAvizeSeNa sAmyatApattyA svasvasajAtIyebhyassvavijAtIyebhyo vA hInAdhibhAvo'sti navetyAzaMkAyAmAha sAmAyika iti / sAmAyikAntarAditi, svasajAtIyAdityarthaH / hIna iti, vizuddhasaMyamasthAnasambandhitvena vizuddhataraparyAyApekSayA'vizuddhasaMyamasthAnasambandhitvenavizuddhatarAH praryAyA hInAH, tadyogAtsaMyato'pi hIna iti bhAvaH / samAna iti, sadRzavizuddhikaparyAyayogAtsamAna ityarthaH / adhiko'pIti, vizuddhataraparyAyayogAdadhika ityarthaH, SaTsthAnapatitatvamiti / vastUnAmanantAsaMkhyAtasaMkhyAtabhAgaiH, saMkhyAtA Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 tattvanyAyavibhAkare saMkhyAtAnantaguNaizca vRddhirvA hAnirvA bhavati, sarvavirativizuddhisthAnAdInAM vastUnAM vRddhirvA hAnirvA vicintyamAnA SaTsthAnagatA prApyate yathA anantabhAgavRddhirasaMkhyAtabhAga vRddhiH, saMkhyAtabhAgavRddhiH, saMkhyAtaguNavRddhiH, asaMkhyAtaguNavRddhiH, anantaguNavRddhizca, evaM hAnAvapIti / svavijAtIyasaMyatApekSayApyevameva hInAdhikatvaM syAdityAhaivamiti / itthameveti, hInassamAno'dhiko'pi syAt hInAdhikatve ca SaTsthAnapatitatvaM syAdityarthaH / vijAtIyayatsaMyatApekSayA sAmAyikasya vizeSastamadhikRtyAha sUkSmeti / anantaguNeti tathAvidhavizuddhivirahAditi bhAvaH // (16) sannikarSa dvArabhAvArtha - sAmAyika saMyamanA cAritraparyAyo anaMtA che. A pramANe yathAkhyAta sudhInA saghaLA saMyatonA cAritranA paryAyo anaMtA samajavA. sAmAyika saMyata, bIjA sAmAyika saMyatanI (cAritranI apekSAe) hIna athavA sarakho ke adhika paNa hoya che. vaLI hIna-adhikapaNAmAM kaTu (cha) sthAnamAM patitapaNe thAya che. e pramANe chodo pasthApanIya parihAravizuddhikanI apekSAe A ja pramANe vicAravAnuM che. sUkSmasaMpAyika, yathAkhyAtanI apekSAe to anaMtaguNahIna cAritraparyAyavALo sAmAyika saMyata hoya che. vivecana - sarvavirati pariNAmarUpa cAritranA paryAyo, bhedo che; ane te paryAyo buddhi dvArA karelA ke viSaya dvArA karelA anaMtA samajavA. zaMkA - saghaLA sAmAyika Adi saMtonA cAritrabhedanA anaMtapaNAmAM vizeSa nahi hovAthI sAmyatAnI prApti thavAthI potapotAnA sajAtIya karatAM ke vijAtIyo karatA hIna ke adhika bhAva che ke nahi? samAdhAna - "sAmAyikAntarAd iti arthAt svajAtIya karatAM, evo artha che. hIna' iti=arthAt vizuddha saMyamasthAna saMbaMdhI hoI vizuddhatara paryAyanI apekSAe vizuddha paryAyo ane avizuddhatara paryAyanI apekSAe avizuddha saMyamasthAna saMbaMdhI hoI, avizuddhatara paryAyo "hIna' kahevAya che. tenA yoge karI saMyama paNa "hIna' kahevAya che. "samAna" Iti=samAna vizuddhivALA paryAyanA yogathI "samAna che, evo artha samajavo. adhikoDapi' iti=vizuddhatara paryAyanA yogathI 'adhika che, evo artha jANavo. SaTrasthAna patitva' iti=vastuonI anaMta-asaMkhyAta-saMkhyAta bhAgothI ane saMkhyAta-asaMkhyAtaanaMtaguNothI vRddhi ane hAni thAya che. sarvaviratinA vizuddhinA sthAna AdinI ke vastuonI Adi ke hAni vicArAtI cha (6) sthAnamAM prApta thAya che. jema ke-1-anaMtabhAgavRddhi, 2-asaMkhyAtabhAgavRddhi, 3saMkhyAtabhAgavRddhi, 4-saMkhyAtaguNavRddhi, pa-asaMkhyAtaguNavRddhi ane 6-anaMtaguNavRddhi, e pramANe hAnimAM paNa samajavAnuM che. Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 513 sUtra - 69, saptamaH kiraNaH 0 potAnAthI vijAtIya saMyatanI apekSAe paNa A pramANe ja hIna-adhikapaNuM hoya che. 'tyameva' arthAt hIna-samAna-aghi 59 loya cha; ane hIna-pi.75ma paTa(7) sthAna patitapaNuM samajavuM. 0 vijAtIya je saMyata che, tenI apekSAe je sAmAyikamAM vizeSa che tene anulakSIne kahe che kesUkSmasaMpAyika, yathAkhyAtanI apekSAe to anaMtaguNe hIna cAritraparyAyavALo sAmAyika saMyata hoya che. chedopasthApanIya AdyatrayacAritryapekSayA sAmAyikavatsyAt / antyadvayApekSayA'pi tathaiva / evameva parihAravizuddhiko'pi / sUkSmasamparAya AdyatyApekSayAnantaguNAdhika eva / sUkSmasamparAyAntarApekSayA tulyo'nantaguNena hIno'dhiko'pi syAt / yathAkhyAtApekSayA'nantaguNahInaH / yathAkhyAtastu vijAtIyasaMyatApekSayA'nantaguNenAdhika eva, sajAtIyApekSayA tu tulya eveti / 69 / ___ AdyatrayacAritryapekSayeti-sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikarUpasajAtIyavijAtIyasaMyatApekSayetyarthaH / sAmAyikavaditi, hInAdhikasamatvAni bhaveyuhInAdhikatve tu SaTsthAnapatitatvaJca bhavediti bhAvaH / antyadvayApekSayApi tathaiveti, sUkSmasamparAyayathAkhyAtarUpavijAtIyasaMyatApekSayA'nantaguNahInacAritraparyAyavAnityarthaH / parihAravizuddhiko'pi sAmAyikatulya evetyAha evameveti / anantaguNAdhika eveti / sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikAnAM tathAvidhavizuddhaparyAyAbhAvenA'yamanantaguNAdhika eva, na hIno na vA samAna iti bhAvaH / sajAtIyasaMyatAntarApekSayA tu hInAdhikatulyatAssyurevetyAha-sUkSmeti / yathAkhyAtApekSayA tu kathamityatrAha-yathAkhyAteti / anantaguNahIna iti, anantaguNena hIna evetyarthaH samatve vA'yamapi yathAkhyAta eva syAditi bhAvaH / yathAkhyAto'pi vijAtIyacAritryapekSayA'dhika evAnyathA svarUpahAnyApatteH, sajAtIyAntarApekSayA tulya eva, parasparaM tAratamyAbhAvAdityAzayenAha yathAkhyAtastviti / alpabahutvacintAyAntu sAmAyikachedopasthApanIyayorjaghanyAzcAritraparyAyAH parasparaM tulyAssarvebhyasstokAzca / parihAravizuddhikasaMyatasya jaghanyAzcAritraparyAyA anantaguNAstasyaivotkarSakAzcAritraparyAyA anantaguNAH, sAmAyikachedopasthApanIyayozcaitayorutkarSakAzcAritraparyAyA dvayorapi tulyAH parihAratastvanantaguNAH, sUkSmasamparAyasya jaghanyakAzcAritraparyAyA anantaguNAstasyaiva cotkarSakAzcAritraparyAyA anantaguNAH, yathAkhyAtasaMyatasyAjaghanyotkRSTakAzcAritraparyAyA anantaguNA iti // Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 tattvanyAyavibhAkare chedopasthApanIya saMyatabhAvArtha - chedopasthApanIya saMyata pahelAnA traNa cAritranI apekSAe sAmAyikanI mAphaka hoya che, chellA be cAritranI apekSAe paNa te pramANe ja che. e pramANe ja parihAravizuddhika saMyata paNa jANavo. sUkSmasaMparAya saMyata pahelAnA traNanI apekSAe anaMtaguNA adhika ja che. bIjA sUkSmaparAya saMyatanI apekSAe tulya-samAna, anaMtaguNA hIna-adhika paNa hoya che. yathAkhyAta saMyatanI apekSAe anaMtaguNA hIna hoya che. yathAkhyAta saMyata to vijAtIya saMyatanI apekSAe to tulya-samAna ja samajavA. iti. vivecana - traNa cAritranI apekSAe=sAmAyika-chedopasthApanIya-parihAravizuddhika rUpa sajAtIyavijAtIya saMyatanI apekSAe. sAmAyika vatu itisAmAyikanI mAphaka hInapaNuM-adhikapaNuM-samAnapaNuM hoya che. hInaadhikapaNAmAM to SaT (cha) sthAna patitapaNuM hoya che, ema bhAva samajavo. anyayApekSayApi tadaiva iti=sUkSmasaMpAyathAgotarUpa vijAtIya saMyatanI apekSAe anaMtaguNAhIne cAritraparyAyavALo che, ema samajavuM. 0 parihAravizuddhika paNa sAmAyikanA sarakho ja che. mATe kahe che ke-"evameva' iti. "anaMtaguNAdhika eva' itisAmAyika-chedopasthApanIya-parihAravizuddhikomAM tathAvidha vizuddha paryAyano abhAva hovAthI A sUkSmasaM5rAya saMyata anaMtaguNo adhika ja che, hIna nathI ke samAna nathI, evo bhAva che. 0 bIjA sajAtIya saMyatanI apekSAe to hInatA-adhikatA-samAnatA hoya che ja. mATe kahe che kesUkSma iti. sUkSmasaMparAya yathAkhyAtanI apekSAe anaMtaguNA hIna ja che. athavA tulyatAmAM A sUkSmasaMparAya paNa yathAkhyAta ja thAya che, eTalo bhAva jANavo. 0 yathAkhyAta paNa vijAtIya saMyatanI apekSAe adhika ja che. jo ema mAnavAmAM na Ave, to (anyathA) svarUpanI hAninI Apatti AvI jAya che. 0 bIjA sajAtIyanI apekSAe samAna ja che, kema ke-paraspara taratamatAno abhAva che. 0 alpabadutvanI vicAraNAmAM to sAmAyika-chedopasthApanIyanA jaghanya cAritraparyAyo paraspara samAna ane sarvathI thoDA che. 0 parihAravizuddhika saMyatanA jaghanya cAritraparyAyo anaMtaguNA che. tenA ja utkRSTa cAritraparyAyo anaMtaguNA che. 0 A sAmAyika-chedopasthApanIya rUpa baMnenA utkRSTa cAritraparyAyo tulya che, parihAra karatAM anaMtaguNA che. sUkSmasaMpAyanA jaghanya cAritraparyAyo anaMtaguNA che ane tenA ja utkRSTa cAritraparyAyo anaMtaguNo che. yathAkhyAta saMyatanA jaghanya nahi ane utkRSTa nahi, evA cAritraparyAyo anaMtaguNA che. iti. Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 70-71, saptamaH kiraNaH 515 yogadvAramAhayogadvAre-AdyAzcatvArassaMyatA yogatrayavantaH / yathAkhyAtastu sayogI ayogI ceti 70 / yogadvAra iti / yogatrayavanta iti, manovAkkAyarUpayogatrayavanto na tvayogina ityarthaH / sayogIti, ekAdazadvAdazatrayodazaguNasthAnAntarbhAveNa yogatrayavAnityarthaH / ayogIti caturdazaguNasthAnAntarbhAveNa yogatrayAbhAvavAnityarthaH // (17) yogdaarbhAvArtha - pahelAnA cAra (4) sAdhuo traNa yogavALA hoya che. yathAkhyAta saMyata to sayogI ane ayogI-ema be prakAre che. vivecana - "yogatrayavantaH iti=arthAt mana-vacana-kAyarUpa traNa yogavALAo, paraMtu ayogI nathI evo artha samajavo. ___'sayo' timagiyA2 (11)bhaa-2(12)bhaa-2(13)| gurAsthAnamA antamavi DovAthI sayoga 59yogAyo, ma artha cha. 'ayoga' ti yauha(14)mA gurAsthAnamA santAna ho ayogI-traNa yoganA abhAvavALA hoya che, evo artha che. upayogadvAramAkhyAti upayogadvAre-AdyAstrayo yatAkhyAtAzca sAkAranirAkAropayogavantaH syuH sUkSmasamparAyastu sAkAropayogyeveti / 71 / upayogadvAra iti / upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIva ebhirityupayogA bodharUpA jIvasya svatattvabhUtA vyApAraH, te ca dvidhA-sAkArA anAkArAzca, tatrAkAraH, prativastu pratiniyato grahaNapariNAmarUpo vizeSaH, sahAkAreNa vartanta iti sAkAraH, sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSAMzagrAhiNa ityarthaH / tadviparItAstvanAkArAH sAmAnyAMzagrAhiNa ityarthaH / AdyA iti / sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikA yathAkhyAtAzca sAkAropayogavanto nirAkAropayogavantazca / sAkAropayogyeveti, nA'nAkaropayogayuktastasya tathAsvabhAvatvAditi bhAvaH / / -- (18) 6pyogbaarbhAvArtha - pahelAnA traNa saMto ane yathAkhyAta saMto, sAkAra (jJAna) nirAkAra (darzana)rUpa (75yogavA Doya che. suukssmsN52|y saMyata to Alt2 (jJAna) 65yogavANo 4 soya che. li. viveyana - upayovo va vastuparicche pratye 71 vyApAravANo janAvAya cha, te 'upayogI.' arthAt bodharUpa jIvanA svabhAvabhUta vyApAro upayogA. kahevAya che. te vyApAro sAkAra ane anAkAra Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 tattvanyAyavibhAkare rUpe be prakAranA che. tyAM AkAra eTale pratyeka vastumAM pratiniyata (vyApaka) grahaNapariNAmarUpa vizeSa AkAra sAthe vartanArA upayogo sAkAra upayogo-sAmAnya vizeSa Atmaka vastumAM vizeSarUpa aMzane grahaNa karanArA upayogo, tenAthI viparIto upayogo anAkArarUpa, sAmAnyarUpa aMzane grahaNa karanArA (upayogo. 0 "AghA iti=sAmAyika-chedopasthApanIya-parihAravizuddhiko ane yathAkhyAto sAkAra upayogavALo nathI, kema ke-te sUkSmasaMparAya saMyatano tathAsvabhAva che. kaSAyadvAraM vakti - kaSAyadvAre-sAmAyikassakaSAya eva / chedopasthApanIyo'pyevam / parantu zreNigatayostu prathamaM catvAraH kaSAyAH, tataH krodhAdiSu krameNa prathamAdIn vihAya trayo dvAveko vA syAt / parihAravizuddhikastu sakaSAya eva zreNiprAptyabhAvAt / sUkSmasamparAyassaMjvalanalobhakaSAyavAn yathAkhyAtastvakaSAyIti / 72 / kaSAyadvAra iti / sakaSAya eveti evazabdenAkaSAyatvavyavacchedaH / tathAtve'pi yo vizeSastamAha parantviti / zreNigatayoriti / upazamazreNiM vA kSapakazreNi vA praviSTayossAmAyikachedopasthApanIyayorityarthaH / prathamamiti, zreNipratipattipUrvamityarthaH / catvAra iti, saMjvalanakrodhamAnamAyAlobharUpA ityarthaH, tata iti, zreNinA saMjvalanakrodhAdike upazAnte kSINe vetyarthaH / krameNeti, krodhaM vihAya trayaH, krodhamAnau vihAya dvau, krodhamAnamAyA hitvaiko vA syAdityarthaH / sakaSAya eveti / saMjvalanakrodhamAnamAyAlobhalakSaNacatuHkaSAyavAneva, na tu tasya trayo dvAveko vA kaSAyo bhavedityarthaH / kimayamevameva bhavedityatrAha zreNIti, upazamakSapakAnyatara zreNiprAptyabhAvAt, tathAsvabhAvatvAditi bhAvaH / yathAkhyAtastviti / upazAntakaSAyavAn kSINakaSAyavAnvA syAditi bhAvaH // (18) ssaaydvaarbhAvArtha - sAmAyika saMyata kaSAyavALo ja che, chedo pasthApanIya saMyata paNa e pramANe che paraMtu zreNine pAmanAra te baMnene zreNinA svIkAra pahelAM saMjvalananA krodha Adi cAra kaSAyo hoya che tyArabAda krodha AdimAMthI kramathI prathama Adine choDIne traNa (3), be (2) ke eka kaSAya hoya che. parihAravizuddhika to sakaSAya ja hoya che, kema ke-zreNinI prAptino abhAva che. sUkSmasaMgharAya saMyata to saMjvalana lobharUpa kaSAyavALo hoya che, yathAkhyAta saMyata to kaSAya vagarano hoya che. iti. vivecana - "saMkaSAya eva' iti=ahIM evakArathI akaSAyapaNAno vyavaccheda samajavo. akaSAyapaNuM hovA chatAM je vizeSa che tene kahe che. upazamazreNimAM ke kSapakazreNimAM praveza karela sAmAyika Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 72-73, saptamaH kiraNaH 517 chedopasthApanIyamAM zreNinA svIkAra pahelAM je cAra (4) saMjavalana krodha-mAna-mAyA-lobharUpa kaSAyo hatAM, temAMthI zreNidvArA saMjvalana krodha vagere upazAnta ke kSINa thaye chate kramathI krodhane choDI traNa (3), krodha ane bhAnane choDI le (2), athavA ogha-mAna-bhAyAne choDI me (omaSAya) Doya che... 0 parihAravizuddhika saMyata to saMjvalana krodha-mAna-mAyA-lobharUpa cAra kaSAyovALA ja che, paraMtu tene 15 // (3), (2) : (1) pAyo hotA nathI, u4 3- 'te parikSA2vizuddhibhai G5zama 3 15:35 zreNinI prAptino abhAva che, kema ke-te prakArano ja svabhAva che. 0 yathAkhyAta saMyata to akaSAyI eTale upazAnta kaSAyavALo ke kSINakaSAyavALo hoya che. lezyAdvAramabhidhatte - lezyAdvAre-sAmAyikachedopasthApanIyau SaDvidhalezyAvantau / parihAravizuddhikaH zubhalezyAtrayavAn / sUkSmasamparAyazzuklamAtralezyAvAn / yathAkhyAtastu paramazuklalezyAvAn, caturdazaguNasthAne tu lezyArahita iti / 73 / __lezyAdvAra iti / kRSNAdidravyasAcivyaprayuktajIvapariNAmavizeSo lezyA / yoganimitteyaM, tena sahAnvayavyatirekAnuvidhAnAt / tatrApi yogaghaTakadravyarUpA, na tu yoganimittakarmadravyarUpA, yoganimittakarmaNo ghAtyaghAtyanyatarAtmakatvAt, tatra ca ghAtisvarUpatve yathAkhyAte sayogini paramazuklalezyAyA asattvaprasaGgaH, aghAtisvarUpatve tu caturdazaguNasthAnasthe yathAkhyAte lezyAyAH sattvaprasaGgazca syAt / ayogino yogapariNAmAbhAve lezyApariNAmAbhAvAdyogapariNAma eva lezyA, yogaghaTakatvena cAsyAH kaSAyANAmudayopabRhakatvamanubhAgahetutvaJca, iyaM bhAvalezyA, dravyalezyA tu kRSNAdidravyAtmikA, sA ca kRSNanIlakApotateja:padmazuklabhedAt SoDhA / kRSNadravyasambandhaprayuktAvizuddhapariNAma: kRSNalezyA, evaM nIlanIlalohitalohitapItazukladravyaprayuktatvaM nIlAdilezyAnAM bhAvyam / kRSNanIlakApotAazubhAzzeSAzzubhAH / SaDvidhalezyAvantAviti, sakaSAyamevAzrityedam / zubhalezyAtrayavAniti, teja:padmazuklalezyAvAniti bhAvaH / bhAvalezyApekSayA prazastA ete / paramazuklalezyAvAniti, ativizuddhapariNAmatvAt zukladhyAnasya tRtIyo bhedastatropayoginI, paramazuklalezyetyucyate, ekAdazadvAdazaguNasthAnasthayoH kevalaM zuklA / caturdaze tu nAsti lezyetyAha-caturdazeti / yogAbhAvAditi bhAvaH / 1. pUrvapratipannastu sarvAsvapi kathaJcidbhavati, tatrApi nAtyantasaMkliSTAsu varttate, tathA bhUtAsu vartamAno na prabhUtaM kAlamavatiSThate, kintu stokam, tatra pravRttistu karmavazAditi // Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare (20) lezyAdvAra bhAvArtha - sAmAyika-chedopasthApanIya saMyato cha (6) prakAranI lezyAvALA che, parihAravizuddhika saMyata traNa (3) zubha lezyAvALo che, sUkSmasaM5rAya saMyata mAtra (kevala) zukalalezyAvALo che, yathAkhyAta saMyata to 52ma zukalalezyAvALo che ane cauda (14)mA guNasthAnamAM to yathAkhyAta saMyata lezyA vagarano che. iti. vivecana - kRSNa-nIla vagere dravyonA sAnnidhyathI janya jIvano viziSTa pariNAma-adhyavasAya 'lezyA' kahevAya che. 518 0 A lezyA yoganA nimittathI janya che, kema ke-yoganI sAthe lezmAnuM anvaya-vyatirekanuM anuvidhAna che. (yoga hove chate lezyA che, ema anvaya ane yoganA abhAvamAM lezyAno abhAva che, ema vyatirekanuM anuvidhAna che.) tyAM paNa yogavRtti dravyarUpa che, paraMtu yogamAM nimitta karmadravyasvarUpa lezyA nathI, kema keyoga nimitta karmo ghAtI ke aghAtIrUpa che. vaLI tyAM jo ghAtIsvarUpa lezyA mAnavAmAM Ave, to sayogI (kevalI) yathAkhyAta saMyatamAM parama zukalalezyAno abhAvano prasaMga AvI jAya ! jo aghAtIkarmasvarUpa lezyA mAnavAmAM Ave, to cauda(14)mA guNasthAnakavartI yathAkhyAta saMyatamAM lezyAnI vidyamAnatAno prasaMga AvI jAya ! arthAt ayogImAM yogajanya pariNAmano abhAva hovAthI lezmArUpa pariNAmano abhAva che, mATe yogajanya pariNAma ja 'lezyA' kahevAya che. 0 vaLI yogamAM vRtti hoI, A lezyAnuM kaSAyonA udayamAM upabRhaka-uttejakapaNuM che ane anubhAgarasamAM hetupaNuM che. A 'bhAvalezyA' samajavI. 0 dravyalezyA to kRSNa vagere dravyarUpa che ane te kRSNa-nIla-kApota-tejaH-padma-zukalanA bhedathI (6) cha prakAranI che. 0 kRSNadravyanA saMbaMdhathI janya avizuddha pariNAma 'kRSNalezyA' kahevAya che. e pramANe nIladravyathI janya nIlalezyA, nIlalohitadravyajanya kApotalezyA, lohitadravyajanya tejolezyA, pItadravyajanya padmalezyA, zukaladravyajanya zukalalezyA, ema cha dravyalezyAo vicAravI. kRSNa-nIla-kApotalezyAo azubha che. tejaH-padma-zukalalezyAo zubha che. 0 sAmAyika-chedopasthApanIya saMyato cha (6) prakAranI lezyAvALAo che. ahIM sakaSAyanI apekSAe A kathana che. 0 parihAravizuddhika-tejaH-padma-zukalarUpa zubha traNa (3) lezyAvALo che. pUrvapratipanna parihAravizuddhika to saghaLI lezyAomAM paNa kathaMcit (apekSAe) hoya che. tyAM paNa atyaMta saMkilaSTa (nIca) lezyAomAM vartato nathI, tathA bhUta (azubha) lezyAomAM vartato ghaNA kALa sudhI raheto nathI paNa thoDA kALa sudhI rahe che. tyAM pravRtti to karmanA vaze karIne thAya che.] 0 A badhI saMyato lezmAnI apekSAe prazasta-zubha che. yathAkhyAta saM mAM ati vizuddha pariNAma hovAthI zukaladhyAnano je trIjo bheda che temAM A lezyA upayogI che, mATe A lezyA 'parama zukalalezyA' tarIke kahevAya che. Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 74, saptamaH kiraNaH / 519 agiyAra(11)mA ane bAra(12)mAM guNasthAnavartIomAM kevala zukalalezyA hoya che, cauda (14)mAM guNasthAnamAM to vezyA hotI nathI. yau6(14)mA gurAsthAnamA to yathANyAta saMyata vezyA 12no cha, ubha3-yogano samApacha. pariNAmadvAramAha__ pariNAmadvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyaparihAravizuddhikA varddhamAnahIyamAnasthirapariNAmavantaH / sUkSmasamparAyaH zreNyAM vardhamAno hIyamAnazca syAnna sthirapariNAmavAn / tatkAlastu jaghanyatassamaya eka utkRSTato'ntarmuhUrtaparimANaH / evamAdyAnAM kAlo jJeyaH / yathAkhyAtastu na hIyamAnapariNAmavAn / vardhamAnapariNAmakAlastu jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhartamAnamiti / sthitistu jaghanyenaikassamayaH / utkRSTatastrayodazaguNasthAnasthasya kiJcidUnapUrvakoTiparyantA bodhyeti / 74 / ____ pariNAmadvAra iti / trividhaH pariNAmazzuddhervardhamAnahIyamAnasthirabhedAt / zuddharutkarSaprAptirvardhamAnapariNAmaH, apakarSaprAptiIyamAnapariNAmaH, avasthAnaJca sthirapariNAmaH / trividho'pyayaM pariNAmassAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikAnAM bhavatItyAha sAmAyiketi / na sthirapariNAmavAniti, guNasthAnakasvabhAvAditi bhAvaH / nanu sUkSmasamparAyasaMyatasya vardhamAnahIyamAnapariNAmau kiyatkAlaM bhavata ityatrAha tatkAlastviti, vardhamAno hIyamAnazca kAla ityarthaH / jaghanyata iti / tAvekasamayavatinAvityarthaH / pratipattisamayAnantarameva maraNasambhavAditi bhAvaH / siMhAvalokananyAyena sAmAyikAditrayANAM pariNAmakAlamAhA''dyAnAmiti / kAla iti, vardhamAnakAlo hIyamAnakAlo'vasthitakAlo veti bhAvaH / tatra vardhamAnapariNAmakAle bAdhite kaSAyeNaikasamayamanubhavanAjjaghanyenaikassamayaH, vardhamAnapariNAmasyAntarmuhUrttakAlAvasthAnasvabhAvatvAdutkarSeNAntarmuhUrtaH / evameva hIyamAnAvasthitapariNAmau bodhyau / yathAkhyAtasya vardhamAnAvasthitapariNAmAvevetyAha yathAkhyAtastviti / pratyekaM kAlamAnamAha vardhamAneti / yaH kevalajJAnamutpAdayiSyati yazca zailezI pratipannastasyaivaM bodhyaH, taduttarakAlaM tadvyavacchedAt / ekassamaya iti, upazamAddhAyAH prathamasamayAnantarameva maraNAditi bhAvaH / kiJcidUneti, navavarSonetyarthaH / pUrvakoTyAyuSaH puruSasya janmato jaghanyena navasu varSeSu gateSu kevalajJAnamutpadyate, tato'sau tadUnAM pUrvakoTImavasthitapariNAmazzailezI yAvadviharati zailezyAJca varddhamAnapariNAmaH syAt, ato dezonetyuktamiti bhAvaH // Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 tattvanyAyavibhAkare (21) pariNAmadhArabhAvArtha - sAmAyika-chedopasthApanIya-parihAravizuddhiko, vardhamAna-hIyamAna ane sthirapariNAmavALAo che. sUkSmasaMparAya saMyata zreNimAM vardhamAna ane hIyamAna pariNAmavALo che, sthirapariNAmavALo nathI. teno kALa to jaghanyathI eka samaya, utkRSTathI aMtarmuhUrta pariNAmavALo che. A pramANe pahelAnA sAmAyika Adi traNano pariNAmakALa jANavo. yathAkhyAta saMyata to hIyamAnapariNAmavALo nathI. vardhamAna pariNAmakALa to jaghanyathI ane utkRSTathI aMtarmuhUrtanA mAnavALo che. sthiti to jaghanyathI eka samaya ane utkRSTathI temAM guNasthAnavartInI, kAMIka nyUna pUrvakroDa varSo sudhInI jANavI. iti. vivecana - zuddhino pariNAma vardhamAna-hIyamAna-sthiranA bhedathI traNa prakArano che. vardhamAnapariNAma eTale zuddhinA utkarSanI prApti, hIyamAnapariNAma eTale zuddhinA apakarSanI prApti ane sthirapariNAma eTale zuddhinuM sthira rahevuM. traNa prakArano paNa A pariNAma, sAmAyika-chedopasthApanIyaparihAravizuddhikone hoya che. 0 guNasthAnakanA svabhAvathI sUkSmasaMparAthI, zreNimAM caDato ane ghaTato che, paraMtu sthirapariNAmI nathI. zaMkA - sUkSmasaM5rAya saMyatamAM vardhamAna ane hIyamAnarUpa be pariNAmo keTalA kALa sudhI rahe che? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke-jaghanyanI apekSAe te vardhamAna ane hIyamAna eka samayavartI che, kema ke-sUkSmasaMpAyanA svIkAranA samaya pachI tarata ja maraNano saMbhava che, evo bhAva che. siMha avalokana nyAyathI sAmAyika Adi traNa saMyatonA pariNAmanA kALane kahe che ke-vardhamAnakALa, hIyamAnakALa ke avasthita(sthira)kALa jANavo. tyAM vardhamAnapariNAmano kALa kaSAyathI bAdhita thaye chate eka samaya sudhIno anubhava hovAthI, jaghanyathI eka samaya vardhamAnapariNAma aMtarmuhUrtakALa sudhI rahevAno svabhAva hovAthI utkRSTathI aMtarmuhUrta che. e pramANe ja hIyamAna ane avasthita pariNAma jANavA. 0 yathAkhyAta saMyatamAM vardhamAna ane avasthita pariNAme ja hoya che. vardhamAnapariNAmanA kALanA mAnane kahe che ke-vardhamAnapariNAmano kALa to jaghanyathI ane utkRSTathI aMtarmuhUrta che, kema ke-je kevalajJAnane pedA karaze ane je zailezIne pAmelo che, teno ja A pramANeno kALa jANavo. tenA pachI te vardhamAnapariNAmano vyavaccheda che. va850nI jaghanya sthiti eka samaya che, kema ke-upazama addhAmAMthI prathama samaya pachI tarata ja maraNa hoya che. 0pUrvakroDa varSonA AyuSyavALA puruSane janmathI jaghanyathI nava (9) varSo gayA pachI kevalajJAna utpanna thAya che. tyArabAda A nava varSa jUnA kroDapUrva varSo sudhI avasthita (sthira) pariNAmavALo zailezI sudhI vicare che ane zailezImAM vardhamAnapariNAmavALo thAya che. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 75, saptamaH kiraNa: bandhadvAramAcaSTe bandhadvAre-sAmAyikAdayastrayo'STau karmaprakRtIrAyurvarjasaptakarmaprakRtIrvA badhnanti / sUkSmasamparAyo mohanIyAyurvarjaSaTkarmaprakRtIrbadhnAti / yathAkhyAtastu ekAdazadvAdazatrayodazaguNasthAneSu vedanIyameva banAti / caturdaze tu bandharahita eveti / 75 / bandhadvAra iti / aSTau karmaprakRtIriti, AyubaMdhakAle paripUrNA iti zeSaH / Ayurvarjeti, tribhAgAdyavaziSTAyuSAmeva jIvAnAmAyurbandhakatayA vibhAgadvayAdau nAyurbandhakatvamiti tAdRzamAzrityAyurvarjetyuktam / mohanIyAyurvarjeti / apramattatvAdbAdarakaSAyodayAbhAvAcceti bhAvaH / vedanIyameveti, bandhahetuSu yogAnAmeva sattvAditi spaSTArthaH / bandharahita eveti, bandhahetUnAM sarveSAmabhAvAditi tAtparyArthaH // (22) baMdhArabhAvArtha - sAmAyi maahie| saMyato mA6 (8) pratimAne AyuSya sivAya sAta (7) karmaprakRtione bAMdhe che. sUkSmasaMparAya saMyata mohanIya ane AyuSyakarma sivAya cha (6) karmaprakRtione bAMdhe cha; ane yathAnyAta saMyata to agiyA2(11)mA, pA2(12)bhA, te2(13)mA gusthAnomA vehanAyane 4 bAMdhe che; jayAre cauda (14)mA guNasthAnamAM to yathAkhyAta saMyata baMdha vagarano ja che. iti. vivecana - ATha karmaprakRtione bAMdhe che, arthAt AyuSyanA baMdhakALamAM paripUrNa (ATha karmaprakRtio)ne bAMdhe che. [jayAre AyuSyakarma baMdhAtuM hoya, tyAre niyamA (8) ATha paNa karmanI prakRtio baMdhAya che. yAre bhoDanIya baMdhAtuM Doya, tyAre 16 (8) mAyuSyavaLa sAta (7) baMdhAya che. shaanaa125-6shn|125-naam-gotr mane aMtarAyo jAte chate mA6 (8), sAta (7), 7 (6) bhane pAya (5) monIya bhane AyuSyane va suukssmsN52|ymaa prApta thAya che. vehanIya to dhAte chate mA8 (8), sAta (7), cha (6) ane eka (1) baMdhAya che. tyAM vedanIyarUpa eka karmaprakRti upazAntamoha Adi traNa guNasthAnomAM baMdhAya che. tyAM ATha karmaprakAranI prakRtinA baMdhako apramatta sudhInA jIvo hoya che. sAta karmaprakRti baMdhako anivRtti bAdara sudhInA jIvo hoya che. cha (6) prakAranI karmaprakRti baMdhako sUkSmasaMparAthI hoya che. A badhA sarAgo-rAgavALAo che, kema ke-mohanIyakarmano udaya che ema jANavuM.] 1. AyuSi badhyamAne niyamenASTAvapi prakRtayo badhyante, mohanIye tu badhyamAne aSTau, AyurvarjAssapta vA, jJAnadarzanAvaraNanAmagotrAntarAyeSu badhyamAneSu, aSTau, sapta, SaT, SaT ca mohanIyAyurvarjAsUkSmasamparAye prApyante, vedanIye tu badhyamAne'STau sapta SaDekA ca, tatraikA vedanIyarUpA upazAntAditriSu sthAneSu tatrASTavidhabandhakAH apramattAntAH, saptavidhabandhakAH anivRttibAdarAntAH SaDvidhabandhakAssUkSmasamparAyAH, ete sarAgAH mohanIyodayAditi bodhyam // Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare 'Ayurvarja'iti=tri(trIjo) bhAga Adi avaziSTa AyuSyavALA ja jIvo AyuSyakarma bAMdhanArA hovAthI bIjA bhAga AdimAM AyuSyakarmanA bAMdhanArA hotA nathI. mATe tevAne apekSIne 'ayurvarja' itie pramANe kahela che. 522 'mohanIya Ayurvarja' iti=sUkSmasaM5rAya saMyata apramatta hovAthI ane bAdarakaSAyano abhAva hovAthI, mohanIya ane AyuSyakarmane choDI cha (6) karmaprakRtione bAMdhe che. 'vedaniyameva' iti=baMdhahetuo paikI yogonI vidyamAnatA hovAthI yathAkhyAta saMyata vedanIyane ja bAMdhe che. 'baMdharahita eva' iti=saghaLA baMdhanA hetuono abhAva hovAthI cauda(14)mA guNasthAnastha baMdharahita che. vedanAdvAramAha-- vedanAdvAre-sAmAyikAdyAzcatvAro'STau karmaprakRtIranubhavanti / yathAkhyAtastu nirgranthAvasthAyAMmohavarjasaptakarmaprakRtInAM vedako mohanIyasyopazAntatvAtkSINatvAdvA / snAtakAvasthAyAM ghAtikarmaprakRtikSayAccatasRNAM vedaka iti / 76 / vedanAdvAra iti / aSTAviti, niyameneti zeSaH / mohavarjeti, tatra hetumAha mohanIyasyeti, upazamazreNyA kSapakazreNyeti bhAvaH // (23) vedanAdvAra bhAvArtha - sAmAyika Adi cAra (4) saMyato ATha (8) karmaprakRtione anubhave che. yathAkhyAta saMyata to nigraMtha avasthAmAM mohane choDIne sAta (7) karmaprakRtiono anubhava karanArA che, kema ke-mohanIya upazAnta ke kSINa thayela che. snAtaka avasthAmAM ghAtIkarmaprakRtiono kSaya thavAthI cAra (4) aghAtIkarmaprakRtiono vedaka (anubhavakartA) che. vivecana - 'aSTA'vitti niyamA ATha (8) karmaprakRtiono anubhava kare che. [mohanIyanA udayamAM ATha (8) karmaprakRtiono udaya ane mohanIya varjI traNa (3) ghAtIkarmonA udayamAM (8) ATha ke (7) sAta karmaprakRtiono udaya thAya che. tyAM ATheyano udaya upazAntamohamAM ke kSINamohamAM hoya che. vedanIyaAyuSya-nAma-gotranA udayamAM (8) ATha, (7) sAta ke cAra (4) karmaprakRtiono udaya che. sUkSmasaMparAya sudhI ATheyano, upazAntamohamAM ke kSINamohamAM sAteyano, vedanIya Adi aghAtI cAreya(4)no sayogIkevalImAM ane ayogIkevalImAM udaya hoya che.] 1. mohanIyasyodaye'STAnAmudayaH, mohanIyavarjAnAM trayANAM dhAtikarmaNAmudaye'STAnAM saptAnAM vA tatrASTAnAM sUkSmasamparAyaguNasthAnaM yAvat saptAnAmupazAntamohe kSINamohe vA, vedanIyAyurnAmagotrANAmudaye'STAnAM saptAnAM catasRNAM vodayaH, sUkSmasamparAyaM yAvadaSTAnAM upazAntamohe kSINamohe vA saptAnAM catasRNAmetAsAmeva vedanIyAdInAM sayogikevalinyayogikevalini ceti // Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 76-77, saptamaH kiraNaH 523 0 upazamazreNithI ke kSapakazreNithI mohanIya, upazAnta ke kSINa thavAthI mohavarjIta (7) sAta karmaprakRtiono ya saMta nirgastha avasthAmAM vedaka che. udIraNAdvAramAha udIraNAdvAre-sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikA aSTau sapta SaDvA karmaprakRtIrudIrayanti / sUkSmasamparAya AyurvedanIyavarjaSaTkarmaprakRtIrAyurvedanIyamohavarjapaJcakarmaprakRtIrvodIrayati / yathAkhyAtastu dve vA paJca vA karmaprakRtIrudIrayati caturdazaguNasthAne tvanudIraka iti / 77 / udIraNAdvAra iti / udayAvalikAto bahirvatinInAM sthitInAM dalikasya kaSAyaissahitenAsahitena vA yogasaMjJakena vIryavizeSeNa samAkRSyodayAvalikAyAM pravezanamudIraNA, tasyAH paJcasthAnAni, saptASTau SaT paJca dve iti / aSTAviti, pramattaguNasthAnaM yAvatparipUrNA aSTaprakRtIrityarthaH / sapteti, kevalamanubhUyamAnabhavAyuSkAvalikAvazeSe satyAyuSa AvalikApraviSTatvenodIraNAyA abhAvAditi bhAvaH / SaDveti, apramattApUrvakaraNAnivRttibAdarA vedanIyAyurvarjAnAM SaNNAM karmaNAmudIrakAH, na tu vedanIyAyuSoH, tadudIraNAyogyAdhyavasAyAbhAvAt ativizuddhatvAditi bhAvaH / sUkSmasamparAya iti, yAvanmohanIyamAvalikAzeSaM na bhavati tAvat SaNNAM, AvalikAzeSe ca mohanIye tasyApyudIraNAyA abhAvAtpaJcAnAmudIraka iti bhAvaH / dve veti, kSINamohe jJAnadarzanAvaraNAntarAyeSvAvalikAmAtrAvaziSTeSu teSAmudIraNAyA abhAvAnnAmagotralakSaNe dve eva karmaNI udIrayatIti bhAvaH / paJca veti, upazAntamohe vedyamAnasyaivodIraNAniyamena mohanIyasyodayAbhAvenodIraNAyA abhAvAdvedanIyAyuSozca pUrvoktakAraNenAbhAvAt, kSINamohe mohasya kSINatvAcca paJcAnAM karmaNAmudIraka iti bhAvaH / anudIraka iti, udIraNAyA yogasavyapekSatvena tatra yogAbhAvAditi bhAvaH // (24) hii29||2bhaavaarth - sAmAyi-chopasthApanIya-parivAravizuddhiI mA6 (8), sAta (7) athavA 7 (6) karmaprakRtionI udIraNA kare che. sUkSmasaMparAya saMyatane AyuSya-vedanIyane choDI cha (6) karmaprakRtionI athavA AyuSya-vedanIya-mohanIyane choDI pAMca (5) karmaprakRtionI udIraNA hoya che. yathAkhyAta saMyatane to be athavA pAMca (5) karmaprakRtionI udIraNA hoya che. cauda(14)mAM guNasthAnamAM yathAkhyAta saMyata to uhaa29|| varanA hoya che. . vivecana - udIraNA eTale udayAvalikAthI bahAra vartanArI sthitionA dalikono kaSAyonI sAthe rahela ke sAthe nahi rahela yoga nAmanA viziSTa vIryadvArA kheMcIne udayAvalikAmAM praveza karAvavo. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 tattvanyAyavibhAkare te udIraNA. te udIraNAnA sAta (7), ATha (8), cha (6), pAMca (pa), be (2) evI rIte pAMca (5) sthAno che. 'aSTau' iti=pramattaguNasthAna sudhI paripUrNa ATha (8) karmaprakRtionI udIraNA hoya che. 'sapta' iti=sAta, kema ke-kevala anubhavAtA bhavanA AyuSyanI AvalikA bAkI rahyu chate AyuSya, AvalikAmAM praviSTa hovAthI udIraNAno abhAva che, evo bhAva che. 'SA' iti=athavA cha (6) apramatta-apUrvakaraNa-anivRtti bAdaravALAo vedanIya-AyuSyane choDI cha (6) karmonI udIraNA karanArA che. paraMtu vedanIya-AyuSyanA udIrako nathI, kema ke-tenI udIraNAyogya adhyavasAyano abhAva che. ethI ja ati vizuddha che. 'sUkSmasaMparAya' iti=sUkSmasaMparAya saMyata, AvalikA zeSavALuM mohanIyakarma jyAM sudhI na thAya, tyAM sudhI cha (6) karmono udIraka che. jyAre AvalikA zeSavALuM mohanIyakarma hove chate, te mohanIyanI paNa udIraNAno abhAva hovAthI pAMca (5) karmonA udIraka bane che. 'Dhe vA' iti=kSINamohavALo hoye chate jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa ane aMtarAyo, AvalikA mAtra avaziSTavALA hoye chate, jJAnAvaraNa AdinI udIraNAno abhAva hovAthI, nAma ane gotrarUpa be karmonI, kSINamoha yathAkhyAta saMyata udIraNA kare che. 'paMca vA' iti=upazAntamohavALAmAM anubhavAtA karmanI ja udIraNAno niyama hovAthI, mohanIyanA udayano abhAva hoI udIraNAno abhAva hovAthI ane vedanIya tathA AyuSyakarmono udIraka hoya che; temaja kSINamohavALAmAM moha kSINa hovAthI pAMca karmono udIraka che. 'anudI2kaH' iti=cauda(14)mA guNasthAnamAM yathAkhyAta saMyata udIraNA vagarano che, kema ke-udIraNA yoganI apekSAvALI hovAthI, tyAM cauda(14)mA guNasthAnamAM yogano abhAva hovAthI udIraNAno abhAva che. upasampaddhAnadvAramAcaSTe - upasampaddhAnadvAre-sAmAyikassAmAyikatvaM tyajan chedopasthApanIyatvaM sUkSmasamparAyatvamasaMyatatvaM vA prApnuyAt / chedopasthApanIyaH chedotvaM tyajan sAmAyikatvaM parihAra-vizuddhikatvaM sUkSmasamparAyatvamasaMyatatvaM vA prApnuyAt / parihAravizuddhikaH parihAra- vizuddhikatvaM tyajan punargacchAdyAzrayaNAcchedopasthApanIyatvaM devatvotpattAvasaMyatatvaM vA bhajet / sUkSmasamparAyastattvaM zreNipratipAtena tyajan pUrvaM sAmAyikazcettattvaM chedopasthApanIyazcetattvaM zreNisamArohaNato yathAkhyAtatvaM vA yAyAt / yathAkhyAtasaMyatastu tattvaM tyajan zreNipratipAtato sUkSmasamparAyatvaM asaMyamaM vA pratipadyate, upazAntamohatve maraNAddevotpattiM snAtakatve tu siddhigatiM pratipadyata iti / 78 / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 78, saptamaH kiraNaH 525 upasampaddhAnadvAra iti / upasampat chedopasthApanIyatvAdInAM sAmAyikAdeH prAptiH, hAnaM tasyaiva sAmAyikatvAdInAM tyAgaste adhikRtya vicAra ityarthaH / chedopasthApanIyatvamiti caturyAmadharmAtpaJcayAmadharmasaMkrame pArzvanAthaziSyavat tathA ziSyako vA mahAvratAropaNa iti bhAvaH / sUkSmasamparAyatvamiti, zreNipratipattita iti bhAvaH / asaMyatatvamiti bhAvapratipAtAditi bhAvaH / tyajanniti, yathA''didevatIrthasAdhurajitasvAmitIrthaM pratipadyamAnaH, ajitasvAmizAsane chedopasthApanIyatvAbhAvAditi bhAvaH / parihAravizuddhikatvamiti parihAravizuddhikasaMyame hi chedopasthApanIyasaMyatasyaiva yogyatA, ata eva sAmAyikasya svasvabhAvaparityAge parihAravizuddhikatvaprAptirmUle nokteti bhAvaH / sUkSmasamparAyatvaM zreNyArohaNAdbhAvapratipAtAccAsaMyatatvaM saMyatAsaMyatatvaM vA pratipadyata ityAha sUkSmasamparAyatvamiti, spaSTaM ziSTam / tattvamiti, sUkSmasamparAyatvamityarthaH / zreNipratipAteneti, addhAkSayeNa bhavakSayeNa vopazamazreNitaH pratipAtenetyarthaH, yena saMyamena sUkSmasamparAyatvamAptaH tattvaM patannavApnotItyAzayenAha pUrvamiti / zreNyAM varddhamAnaH sUkSmasamparAyo yathAkhyAtatvamevApnotItyAha zreNisamArohaNata iti / tattvaM tyajanniti, yathAkhyAtatvaM tyajannityarthaH, zreNIpratipAtata iti upazamazreNitaH pratipAtAdityarthaH / spaSTamanyat / / __ (25) upsNpaanvaarbhAvArtha - sAmAyika saMyata, sAmAyikapaNAne choDato, chedopasthApanIyapaNAne ke sUkSmasaMparAyapaNAne ke asaMmatapaNAne pAme che. chedopasthApanIyapaNAne choDato, sAmAyikapaNAne, parihAravizuddhikapaNAne, sUkSmasaMparAyapaNAne ke asaMtapaNAne pAmI zake che. parihAravizuddhika, parihAravizuddhikapaNAne choDato, pharIthI gaccha Adino Azraya karavAthI chedopasthApanIyapaNuM ke devapaNAnI utpattimAM asaMtapaNAne pAmI zake che. sUkSmasaMparAyavALo, sUkSmasaMparAyapaNAne zreNithI paDavAdvArA choDato, pahelAMno jo sAmAyika saMyata hoya to sAmAyikapaNAne ane jo chedopasthApanIya hoya to chedopasthApanIyapaNAne ke zreNithI caDavAdvArA yathAkhyAtapaNAne pAme che. yathAkhyAta saMyata to yathAkhyAtapaNAne zreNithI paDavAdvArA choDato, sUkSmasaMparAyapaNAne ke asaMyamane pAme che, upazAntamohapaNAmAM maraNa thavAthI devagatimAM utpattine pAme che, snAtakapaNAmAM to siddhigatine pAme che. vivecana - upasaMpachedopasthApanIyapaNA AdinI sAmAyika AdimAM prApti, hAna eTale te sAmAyika saMyatimAM ja sAmAyikapaNA Adino tyAga, te upasaMpAnane adhikRta karIne vicAra, upasaMpad hAnarUpa dvArano artha samajavo. chedopasthApaniyatva' iticAra mahAvratavALA dharmamAMthI paMcamahAvratavALA dharmanA saMkramaNamAM zrI pArzvanAthaziSyanI mAphaka chedopasthApanIyapaNuM athavA tathA prakArano ziSya, ke jemAM mahAvratonuM AropaNa thAya che temAM chedopasthApanIyapaNuM saMbhave che. Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 tattvanyAyavibhAkare sUkSmasaMparAyavaM' itikazreNinI pratipattinI apekSAe sUkSmasaMparAyapaNuM samajavuM. asaMyatatva' iti=bhAvathI paDavAnI apekSAe asaMmatapaNuM samajavuM. 'tyaja iti=jema zrI Adideva tIrthano sAdhu zrI ajitasvAmInA tIrthane pAmanAro (pAmato) hoya tyAre chedopasthApanIyapaNAno tyAga thAya che, kema ke-zrI ajitanAtha svAmInA zAsanamAM chedopasthApanIyapaNAno abhAva che. parihAravizuddhitva iti=parihAravizuddhika saMyamamAM kharekhara chedopasthApanIya saMyatanI ja yogyatA hoya che. ethI ja sAmAyikamAM svasva bhAvanA parityAgamAM parihAravizuddhikapaNAnI prApti mUlasUtramAM kahelI nathI. 0 sUkSmasaMparAyapaNAne zreNimAM caDavAnI apekSAe, bhAvanA paDavAnI apekSAe, asaMtapaNAne, saMyata asaMtapaNAne pAme che. 'tatva' titatva meTale suukssmsN52|55j, mevo artha sama4vo. 0 "zreNiprattipAtana iti addhA(samaya)kSayanI apekSAe ke bhavanA kSayanI apekSAe, upazamazreNithI paDavAnI apekSAe, je saMyamadArA sUkSmasaMparAyapaNuM prApta karela che, paDato te saMyamane pAme che. 0 zreNimAM vadhato sUkSmasaMparAya saMyata yathAkhyAtapaNAne ja pAme che. yasaMyata yathAkhyAtapaNAne choDato, upazamazreNithI paDavAnI apekSAe sUTa saMpaNAne ke asaMyamane pAme che. saMjJAdvAramAcaSTe - saMjJAdvAre-sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikAssaMjJopayuktA nosaMjJopayuktA bhavanti, saMjJopayuktA AhArAdiSvAsaktAH, nosaMjJopayuktA AhArAdiSvAsaktirahitAH / sUkSmasamparAyayathAkhyAtau tu AhArAdikartRtve'pi nosaMjJopayuktau syAtAmiti / 79 / __ saMjJAdvAra iti / jIvassaMjJAyate'nayeti saMjJA, vedanIyamohodayAzritA jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAzritA ca vicitrAhArAdyabhilASAdikriyA, sA copAdhibhedAdazavidhA, AhArabhayaparigrahamaithunakrodhamAnamAyAlobhaughalokabhedAt / sAmAyika iti, saMjJopayuktA iti vedanIyamohodayAdinimittasadbhAvAditi bhAvaH / nosaMjJopayuktA bhavanimittopazamaprabhAvAditi bhAvaH / sarAgatve nirabhiSvaGgatAyAssarvathA'bhAva iti niyamAbhAvAditi tAtparyam / nosaMjJopayuktA iti, jJAnapradhAnopayogavantaH, AhArAdyupabhoge'pi tatrAnabhiSvaktAH nIrAgatvAditi bhAvaH / saMjJopayukta zabdArthamAha saMjJopayuktA iti, nosaMjJopayuktazabdArthamAha nosaMjJopayuktA iti, spaSTamavaziSTam // 1. tatrAhArasaMjJA vedanIyodayAt, bhayaparigrahaimaithunakrodhamAnamAyAlobhasaMjJAH mohodayAt. oghasaMjJA jJAnAvaraNIyAlpakSayopazamAt. lokaH svacchandaparikalpitavikalparUpaH, lokasaMjJA ca jJAnAvaraNIyakSayopazamAt mohodayAcca bhavati // Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 70-80, sanama: zira : 527 (26) saMjJAdvArabhAvArtha - sAmAyika-chedo pasthApanIya-parihAravizuddhiko saMjJopayukta ane nosaMjJopayukta hoya che. saMjJopayukta eTale AhAra AdimAM Asakta, nosaMjJopayukta eTale AhAra AdimAM Asakita vagaranA kahevAya che. sUkSmasaMparAya saMyata ane yathAkhyAta saMyato to AhAra Adi karanArAo chatAM AhAra AdimAM Asakita vagaranA hoya che. vivecana - jenA vaDe jIva jaNAya che te saMjJA, vedanIya-mohanIyanA udayane Azrita ane jJAnAvaraNadarzanAvaraNanA kSayopazamane Azrita, kiMcita AhAra AdinI abhilASA AdirUpa kriyA; ane te saMjJA upAdhinA bhedarUpa AhAra-bhaya-parigrahamaithuna-krodha-mAna-mAyA-lobha-gha-lokarUpa upAdhinA bhedathI daza (10) prakAranI che. tyAM AhArasaMjJA vedanIyakarmanA udayathI thAya che. bhaya-parigraha-maithuna-krodha-mAna-mAyA-lobharUpa. saMjJAo mohanIyakarmanA udayathI thAya che. oghasaMjJA jJAnAvaraNIyanA alpa kSayopazamathI thAya che. loka eTale svacchaMda parikalpita vikalparUpa che. lokasaMjJA jJAnAvaraNIyanA kSayopazamathI ane mohanIyakarmanA udayathI thAya che.] sAmAyika iti=sAmAyika Adi traNa saMjJopayuktA=AhAra AdimAM Asakta hoya che, kema kevedanIya ane mohanIyanA udaya Adi rUpa nimittano sadbhAva che. nosaMjJopayuktA=AhAra AdimAM Asakta vagaranA che, kema ke-saMsAranA nimittonA upazamano prabhAva che. 0 "sarAgapaNAmAM anAsakitano sarvathA abhAva che'-evA niyamano abhAva che. nosaMzopayuktA" Iti=jJAnanI pradhAnatA viziSTa upayogavALAo, AhAra AdinA upayogamAM paNa te AhAra AdimAM anAsakta hoya che, kema ke-rAgarahitapaNuM che. AhArakadvAramAha AhArakadvAre-sAmAyikAzcatvAra AhArakA eva, yathAkhyAtastrayodazaguNasthAnaM yAvadAhArakazcaturdazaguNasthAne kevalisamuddhAtatRtIyacaturthapaJcamasamayeSvanAhAraka iti 80 / AhArakadvAra iti / audArikavaikriyAhArakapudgalAdAnamAhArastaM karotItyAhArakaH / tattadbhavayogyapudgalAdAnasyAvazyakatvAtsAmAyikAdInAmAhArakatvamevetyabhiprAyeNAha sAmAyikA iti, sAmAyikatvAdiviziSTA ityarthaH, yathAkhyAtassayogyantamAhAraka evetyAha yathAkhyAta iti / aSTasAmayike samuddhAte tRtIyacaturthapaJcamasamayeSu kevalakArmaNayogayutatvenAhAragrahaNAsambhavAdanAhArakaH, ayoginazzailezyavasthAyAM hUsvapaJcasvaroccAraNapramANamAtramAnAyAJca tatheti bhAvaH // Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 tattvanyAyavibhAkare (27) AhArakArabhAvArtha - sAmAyika Adi cAra saMto AhAraka-AhAra karanArA ja che. yathAkhyAta saMyata tera(13)mAM guNasthAnaka sudhI AhAraka che ane cauda(14)mAM guNasthAnamAM kevalisamudyAtanA-trIjAcothA-pAMcamA samayamAM anAhAraka che. vivecana - audArika-vaikriya-AhAraka zarIronA pudgalonuM grahaNa "AhAra' kahevAya che. te AhArane kare che eTale "AhAraka' kahevAya che. te te bhavane yogya pudgalonuM grahaNa Avazyaka hovAthI sAmAyika AdinuM AhArakapaNuM ja che. 0 sAmAyitva Adi viziSTa sAmAyika Adi cAra sayato AhAraka ja che. 0 yathAkhyAta saMyata sayogIkevaLI sudhI AhAraka ja che. 0 ATha (8) samayavALA kevalisamuddhAtamAM trIjA-cothA-pAMcamA samayamAM kevaLa kArmahayogathI sahitapaNuM hovAthI, AhAragrahaNano asaMbhava hovAthI, cauda (14)mAM guNasthAnamAM yathAkhyAta saMyata anAhAraka che. ayogInI pAMca (5) hrasvasvaranA uccAraNa mAtra pramANanA mAnavALI zailezIrUpa avasthAmAM "anAhAraka' kahevAya che. bhavadvAramAha bhavadvAre-sAmAyiko jaghanyataH ekaM bhavamutkRSTato'STau bhavAn gRhNIyAt / evaM chedopasthApanIyo'pi / parihAravizuddhiko jaghanyata ekamutkRSTatastrIn / evaM yathAkhyAtaM yAviti 82. bhavadvAra iti / sAmAyika utkRSTapariNAmato yadi kSapakazreNimArohettadA tasminneva bhave siddhyatItyAha jaghanyata iti / yadi tu zreNimanArUDho jaghanyena sAmAyikacAritraM spRzettadA''STau bhavagrahaNAni tasya syurityAzayenAhotkRSTata iti / jaghanyata ekamiti, parihAravizuddhikastattvaM vihAya chedopasthApanIyatvamavApya vizuddhivizeSeNa kSapakazreNimArohati cettadedamiti bhAvaH / devalokagamanaJcedbhavettadA manuSyo bhUtvA tenaiva bhavena siddhyatItyAzayenAhotkRSTatastrIniti / evamiti yathAkhyAtastu tadbhAva eva mRtvA'nuttaradevatvavizeSamApya punarmanuSyo bhUtvA yadi siddhayettadA bhavatrayaM bodhyam // (28) bhavadvArabhavArtha - sAmAyika saMyata jaghanyathI eka bhavane grahaNa kare che ane utkRSTathI ATha (8) bhavone grahaNa kare che. e pramANe chedo pasthApanIya saMyata paNa samajavo. parihAravizuddhika saMyata jaghanyathI eka bhavane ane utkRSTathI traNa bhavone grahaNa kare che. A pramANe yathAkhyAta sudhI samajavuM. iti. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 81-82, saptamaH kiraNaH 529 vivecana - sAmAyika saMyata, utkRSTa pariNAmathI jo kSapakazreNimAM caDe, to te ja bhavamAM siddha thAya che. e apekSAe kahe che ke - jaghanyataH iti. vaLI jo zreNimAM caDelo nathI hoto, to jaghanyathI sAmAyika yAritrano sparza 3 to 16 (8) ma tane Doya che. jAnyatAH eka Iti-parihAravizuddhikapaNAne choDI, chedopasthApanIyapaNAne pAmI, viziSTa vizuddhi dvArA jo kSapakazreNimAM caDe che tyAre A vastu che. arthAt jaghanyathI eka bhavanuM grahaNa kare che. jo devalokamAM gamana thAya, to manuSya banIne te ja bhAvathI siddha thAya che. "eva' iti yathAkhyAta saMyata to te bhAvamAM ja kALa karIne anuttararUpa viziSTa devapaNuM pAmI, pharIthI manuSya banI, jo siddha thAya tyAre tene traNa bhavo jANavA. AkarSadvAramabhidhatte - AkarSadvAre-sAmAyika ekabhavamAzritya jaghanyata ekavAraM, utkRSTatazzatapRthaktvavAraM sAmAyikasaMyatatvaM prApnoti / chedopasthApanIyo jaghanyata ekavAramutkRSTato viMzatipRthaktvavAraM chedopasthApanIyatvaM prApnuyAt / parihAravizuddhiko jaghanyata ekavAramutkRSTatatastrivAraM prApnuyAt / sUkSmasamparAyo jaghanyata ekavAramutkRSTatazcaturo vArAn pratipadyate, yathAkhyAtastu jaghanyata ekavAramutkRSTato dvivAraM yathAkhyAtatvaM prApnuyAditi / 82 / __AkarSadvAra iti / AkarSaNamAkarSaH prathamatayA muktasya vA sAmAyikatvAdergrahaNamityarthaH / sa caikaM bhavaM nAnAbhavAMzcAzritya vicAryate tatraikabhavAzrayeNa sAmAyikasya jaghanyata eka AkarSa utkarSeNa cAkarSANAM zatapRthaktvaM bhavati paratastu pratipAto'lAbho vetyAzayenAha sAmAyika iti / pRthaktvaM dviprabhRtyAnavabhya ucyate, zatapRthaktvamiti, zatadvayAdArabhya yAvannavazatamityarthaH / viMzatipRthaktvavAramiti, paJcaSAdiviMzataya AkarSANAM bhavantIti bhAvaH / trivAramiti, ekasmin bhave utkarSeNa vAratrayameva parihAravizuddhikatvokteriti bhAvaH / prApnuyAditi parihAravizuddhikatvamityAdiH / caturo vArAniti, ekabhave upazamazreNidvayasambhave pratyekaM saMklizyamAnavizuddhyamAnalakSaNasUkSmasamparAyadvayabhAvAcca catvAra AkarSAstasya sambhavantIti bhAvaH / pratipadyata iti sUkSmasamparAyatvamityAdiH / dvivAramiti, upazamazreNidvayasambhavAditi bhAvaH // (28) dvaarbhAvArtha - sAmAyika saMyata, eka bhavane AzrI jaghanyathI eka vAra ane utkRSTathI 200 thI 900 vAra sAmAyika saMyatapaNuM pAme che. arthAt jaghanyathI sAmAyika saMyatano eka AkarSa ane utkRSTathI zatapRthakatva (200 thI 800) . chopasthApanIya saMyata, dhanyathA pAra sane utkRSTathI (20) vIsa Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 tattvanyAyavibhAkare pRthakatva vAra (180) vAra chedopasthApanIyapaNuM cAritra) pAmI zake che. parihAravizuddhika, jaghanyathI ekavAra ane utkRSTathI traNavAra parihAravizuddhipaNAne pAmI zake che. sUkSmasaMparAya saMyata, jadhanyathI ekavAra ane utkRSTathI cAra vAra sUkSmasaMparAyacAritrane pAmI zake che. yathAkhyAta saMyata to jaghanyathI ekavAra ane utkRSTathI be vAra yathAkhyAtapaNe pAmI zake che. iti. vivecana - AkarSaNa-kheMcavuM te AkarSa. arthAtu prathamapaNe mUkela sAmAyikapaNA AdinuM grahaNa 'AkarSa kahevAya che. vaLI te AkarSa eka bhavane ane nAnA aneka bhavone AzrIne vicArAya che. tyAM eka bhavanI apekSAe sAmAyikano jaghanyathI eka AkarSa ane utkRSTathI zatapRthakatva (200 thI 900) AkarSo hoya che. pachIthI to pratipAta ke aprApti hoya che. pRthaphatva eTale (be ra)thI mAMDI nava (9) sudhInI saMkhyA kahevAya che. 'zatapRthakatva iti=baso (100)thI mAMDI navaso (00) sudhInI saMkhyA kahevAya che. viMzatipRtharva vAra" Iti=pAMca-cha Adi vIsIo AkarSonI thAya che, Avo bhAva che. "trivAra' iti=eka bhavamAM utkRSTathI traNa vAra ja parihAravizuddhikapaNAne pAme che. "caturovArA iti=eka bhavamAM be vAra upazamazreNino saMbhava hovAthI, dareka upazreNimAM saMkilazyamAna ane vizuddhaca mAnarUpa be sUkSmasaMparAyano sadbhAva hoI cAra (4) AkarSo te sUkSmasaMpAyanA thAya che. 'pratipadyate Iti=be upazamazreNino saMbhava hovAthI be vAra yathAkhyAtapaNAne pAme che. atha nAnAbhavAvacchedena vicArayati anekabhavAzrayeNa sAmAyikasya jaghanyato dvivAraM utkRSTatassahasrapRthaktvamAkarSA bhavanti / chedopasthApanIyasya jaghanyato dvivAramutkRSTato navazatAdUrdhvaM sahasrAvadhyAkarSA bhavanti / parihAravizuddhikasya jaghanyato dvivAramutkRSTatassaptAkarSAH, sUkSmasamparAyasya jaghanyato dvivAramutkRSTato navAkarSAH, yathAkhyAtasya jaghanyato dvivAramutkRSTataH paJcAkarSA bhavanIti 83 anekabhavAzrayeNeti / anekabhavatvasya prathamAdhArabhUtabhavadvaye jaghanyataH pratibhavamekasyauvAkarSasyoktatvAdanekabhavApekSayA jaghanyato dvAvevAkarSoM bhavata ityabhiprAyeNAha jaghanyato dvivAramiti / sahasrapRthaktvamiti sahasradvayAdArabhya yAvannavasahasraM sahasrapRthaktvamucyate / sAmAyikasya hyekabhave AkarSANAM zatapRthaktvakathanAt bhavAnAmutkRSTatazcASTatvAcchatapRthaktve'STabhirguNite sahasrapRthaktvaM bhavatIti bhAvaH / navazatAdUrdhvamiti / AkarSANAM SaDviMzatirekabhave'sya bhavati, bhavAzcAsyotkarSeNASTau, tathA cAkarSAstA aSTAbhirguNitAH SaSThyadhikanavazatAni bhavanti / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 82, sanama: zira : saMbhavamAtrAzrayaNenedamuktam, anyathA sAmAyikasya navAnAM zatAnAmekabhavIyAnAmaSTabhirguNane zatadvayAdhikasaptasahasrANi bodhyAnyevamanyeSAmapi jJeyaM / utkarSatassapteti / bhavaikAvacchedenAkarSANAM tritvAt bhavasyApi tritvAdekatra teSAM trayaM dvitIye dvayaM tRtIye'pi dvayamityevaM vikalpanayA saptAkarSA iti bhAvaH / navAkarSA iti / asyaikasmin bhave AkarSacatuSkasyoktatvAdbhavatrayasyAbhidhAnAccaikatra catvAro dvitIye'pi catvArastRtIye caika iti kRtvA navA''karSA bhavantIti bhAvaH / paJcAkarSA iti, asyaikatra bhave dvAvAkarSoM bhavatrayaJcetyataH ekatra dvau dvitIye dvau tRtIye caika iti paJcAkarSA iti bhAvaH // nAnA bhavanI apekSAe AkarSa vicArabhAvArtha - aneka bhavanI apekSAe sAmAyikanA AkarSo jaghanyathI bevAra ane utkRSTathI sahasapRthakatva be hajArathI nava hajAra thAya che. chedopasthApanIyanA jaghanyathI bevAra ane utkRSTathI navaso (COO)thI upara hajAra (1000) sudhInA AkarSo thAya che. parihAravizuddhikanA jaghanyathI bevAra ane utkRSTathI sAta (7) AkarSo hoya che. sUkSmasaMpAyanA jaghanyathI be vAra ane utkRSTathI nava (9) AkarSe che. yathAkhyAtanA jaghanyathI be vAra ane utkRSTathI pAMca (5) AkarSo hoya che. vivecana - aneka bhavapaNAnA prathama AdhArabhUta be bhavomAM, jaghanyathI pratyeka bhavamAM eka AkarSa kahela hoI aneka bhavanI apekSAe jaghanyathI be ja AkarSo hoya che. be hajArathI mAMDI nava hajAra sudhInI saMkhyA "sahastrapRthakatva' kahevAya che. kharekhara, sAmAyikanA eka bhavamAM zatapRthakatva rUpa AkarSonuM kathana hovAthI ane utkRSTathI ATha bhavo hovAthI, jo zatapRthaphatvane ATha(8)thI gaNavAmAM Ave, to sahastrapRthaphatva" thAya che, evo bhAva jANavo. navazatAdUrve iti=A chedopasthApanayanA utkRSTathI eka bhavamAM ekasovIza (12) AkarSo thAya che. AnA utkRSTathI ATha (8) bhavo hoya che. tathAca te ekasovIza AkarSone AThathI guye chate 960 AkarSA thAya che. saMbhava mAtranI apekSAe A kaheluM che. anyathA, sAmAyikanA eka bhavanA navaso (900) AkarSone ATha(8)thI guNatAM sAta hajAra baso (7200) jANavAM. e pramANe anya saMyamonuM jANavuM. utkarSataH sapta' Iti-parihAravizuddhikanA utkarSathI sAta (7) AkarSo hoya che. eka bhavanI apekSAe traNa (3) AkarSo hoya che. bhavo paNa traNa (3) che. eka bhavamAM traNa (3) AkarSo, bIjA bhavamAM be (2) AkarSo ane trIjA bhavamAM be (2) AkarSo hoya che. e pramANe vikalpanAthI sAta (7) AkarSo thAya che. - "navaAkarSA' Iti=A sUkSmasaMparAyanA eka bhavamAM cAra (4) AkarSo kahela hoI, traNa (3) bhavonuM kathana hovAthI eka bhavamAM cAra (4) AkarSo thAya che, bIjA bhavamAM paNa cAra (4) AkarSo thAya che ane trIjA bhavamAM eka (1) AkarSa-ema karIne nava (9) AkarSo thAya che. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare 'paMthA'rSA' 'ti=khA yathApyAtanA kheDa lavamAM je (2) ArSo thAya che bhane trA (3) lavo hoya che. methI kheDa lavamAMje (2) Aryo, jIbha lavamAM je (2) ArSo bhane jIbha lavamAM (1) kheDa ArSa-roma pAMya (4) ArSo thAya che. 532 kAlamAnadvAramAcaSTe * - kAlamAnadvAre- sAmAyikasya saMyamakAlamAnaM jaghanyenaikassamayaH / utkRSTato dezonanavavarSanyUnapUrvakoTiM yAvat / evameva chedopasthApanIyasya / parihAravizuddhikasya jaghanyenaikassamayaH, utkRSTata ekonatriMzadvarSanyUnakoTiM yAvat / sUkSmasamparAyasya jaghanyenaikassamayaH / utkRSTato'ntarmuhUrttam / yathAkhyAtasya tu sAmAyikasyeva syAditi / 84 / kAlamAnadvAra iti / mAnazabdena pUrvoditakAladvArApekSayA'sya vailakSaNyamAdarzitam / ekassamaya iti, sAmAyikatvaprAptisamanantaraM maraNasambhavamabhipretyedamavaseyamevamagre'pi bhAvyam / utkarSeNa dezoneti, garbhasamayAntarbhAveNedam / tadbahirbhAveNa janmasamayAdArabhya tvaSTavarSanyUnapUrvakoTiM yAvatsyAt janmato'STavarSAnte caraNapratipatteriti bhAvaH / sAmAyikAcchedopasthApanIyasyAvizeSAdAhaivamiti / ekonatriMzadvarSanyUneti / dezonanavavarSajanmaparyAyeNa kenApi cAritraM pUrvakoTyAyuSA gRhItaM tasya ca viMzativarSapravrajyAparyAyasya dRSTivAdo'nujJAtastatazcAsau parihAravizuddhikaM prAptastaccASTAdazamAsamAnamapyavicchinnatatpariNAmena tenAjanma pAlitamityevamekonatriMzadvarSANAM pUrvakoTiM yAvattatsyAditi bhAvaH / antarmuhUrttamiti, tatsthAnasya tAvatpramANatvAditi bhAvaH / kSINamohApekSayotkarSeNa dezonanavavarSanyUnapUrvakoTirbodhyA / sarvamidamekajIvApekSayA'vaseyam // (30) asamAnadvAra bhAvArtha - sAmAyika saMyatanuM, saMyamanuM kAlamAna jadhanyathI eka samaya ane utkRSTathI dezonanavavarSanyUna pUrvakroDa varSo sudhI; e pramANe ja chedopasthApanIyanuM kAlamAna che. parihAravizuddhikanuM jadhanyathI eka samaya ane utkRSTathI 29 varSanyUna pUrvakroDa varSo sudhInuM kAlamAna che. sUkSmasaM5rAyanuM jaghanyathI eka samaya ane utkRSTathI aMtarmuhUrta sudhInuM kAlamAna che. yathAkhyAtanuM kAlamAna to sAmAyikanA kAlamAnanI mAphaka thAya che. vivecana - mAna zabdathI pUrvakathita kAladvAranI apekSAe A dvAranI vilakSaNatA darzAvela che. 'ekaHsamaya' iti=sAmAyikapaNAnI prApti pachI maraNano saMbhava mAnIne A samajavAnuM che, AgaLa paNa samajavAnuM che. Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 84-85, saptamaH kiraNaH 533 0 "utkRSTatodezona' iti=garbha samayanA aMtarbhAva dvArA A kathana che. garbhathI bahArapaNAnI apekSAe janma samayathI mAMDIne to ATha (8) varSagUna pUrvakroDa varSo sudhI thAya che, kema ke-janmathI ATha (8) varSanA aMte yAritrano svIjara hoya che. 0 sAmAyika ane chedopasthApanIyamAM vizeSa bheda nahi hovAthI kahe che ke - "evaM iti. 0 "ekonatrisakavarSa jUna- iti=dezonanavavarSanA janmaparyAyavALA, pUrvakroDa varSonA AyuSyavALA koIe paNa cAritra grahaNa kareluM ane vIza (20) varSarUpa pravrayAnA paryAyavALA, tene dRSTivAdanI anujJA karela, ane tyArabAda A aDhAra (18) mAsanA mAnavALA parihAravizuddhika cAritrane paNa pAmelo, avicchinna te cAritranA pariNAmavALA teNe janma sudhI parihAravizuddhika cAritra pALeluM hovAthI (29) varSa jUnA pUrvakroDa varSo sudhI te pa0 vi. cAritra hoya che, evo bhAva jANavo. 0 sUkSmasaMgharAyanuM utkRSTathI kAlamAna "aMtarmuhUrta itiete sUkSmasaMparAya sthAna teTalA pramANavALuM hovAthI, sUkSmasaMparAyacAritranuM kAlamAna teTaluM ja che. 0 yathAkhyAtacAritranuM utkRSTa kAlamAna kSINamohanI apekSAe dezonanavavarSanyUna pUrvakroDa varSo jANavuM. 0 A badhuM eka jIvanI apekSAe jANavuM. nAnAjIvApekSayA tvAha anekajIvApekSayA tu sAmAyikAssarvadA bhaveyuH / chedopasthApanIyA jaghanyatassArdhadvizatavarSaparyantamutkRSTataH paJcAzallakSakoTisAgaropamaM yAvatsyuH / parihAravizuddhikA jaghanyena kiJcidUnadvizatavarSakAlamutkRSTataH kiJcidUnadvipUrvakoTikAlaparyantaM syuH 85 / anekajIvApekSayeti / sarvadA bhaveyuriti / pratyekaM teSAM bahukAlasthitikatvAt mahAvidehApekSayaitaditi jJeyam / sArdhadvizatavarSaparyantamiti / utsarpiNyAmAditIrthakarazAsanasya sArdhazatadvayavarSamAnatvena tatra chedopasthApanIyasaMyatasya bhAvAditi bhAvaH / paJcAzallakSeti / avasarpiNyAmAditIrthakarazAsanasya paJcAzallakSakoTisAgaropamamAnatvena tatra chedopasthApanIyasaMyatasadbhAvAditi bhAvaH / jaghanyena kiJcidUneti / utsarpiNyAM prathamajinasamIpe kenacidvarSazatAyuSkeNa parihAravizuddhikasaMyamaH parigRhItastajjIvitAnte tasyAntike'pareNa varSazatAyuSkeNa sa eva saMyamo gRhItastatazca na parihAravizuddhikasya pratipattirasti, tIrthakarasya tIrthakarAdgRhItaparihAravizuddhikasaMyatasya vA'ntika eva tadgrahItuM zakyatvAt / tatazca varSazatadvayaM jAtaM, tatrApyekonatriMzadvarSeSu vyatIteSvevaitaccAritrapratipattyA melanato'STapaJcAzadvarSANi jAtAni, atastannyUnadvizatavarSakAlaM bhavatIti bhAvaH / kiJcidUneti / avasarpiNyAmAdimajinasyAntike Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 tattvanyAyavibhAkare pUrvakoTyAyuSkaH kazcitparihAravizuddhikatvaM prapannastasyAntike ca tajjIvitAnte tAdRza evAnyastatpratipannaH punastadabhAvena pUrvakoTidvayaM jAtaM, tatra caikonatriMzadyugmasya nyUnatAkaraNe tathA bhAvAditi bhAvaH / sUkSmasamparAyANAM jaghanyenaikassamaya utkarSeNA'ntarmuhUrtasamayo yathAkhyAtAnAntu sAmAyikavadevA'tasteSAmekajIvApekSayA'tra vizeSAbhAvAnmUle kaNThato noktAH // nAnA jIvanI apekSAe kAlamAnadvArabhAvArtha - aneka jIvanI apekSAe sAmAyika saMyato sarvadA haMmezAM hoya che, chedopasthApanIya saMyato jaghanyathI aDhIso (250) varSo sudhI hoya che ane utkRSTathI pacAza lAkha kroDasAgaropama sudhI hoya che. parihAravizuddhika saMyato jaghanyathI kAMIka nyUna baso (100) varSanAkALa sudhI hoya che ane utkRSTathI kAMIka nyUna be kroDapUrvanA kALa sudhI hoya che. vivecana - "aneka jIvApekSayA' iti. "sarvadA bhaveya itidareka te sAmAyiko mahAvidehakSetranI apekSAe bahu kALa sudhI sthitivALA hoI sarvadA hoya che, evuM kaheluM jANavuM. 0 "sAIddhizatavarSaparyanta' iti-utsarpiNImAM pahelA tIrthakaranuM zAsana (250) basopacAza varSa sudhInuM mAnavALuM hoI, tyAM chedopasthApanIya saMyatano bhAva hovAthI jAnyathI basopacAza (250) varSa sudhInuM mAna che. 0 "paMcazallakSa' iti=avasarpiNImAM pahelA tIrthaMkaranuM zAsana pacAza lAkha kroDa sAgaropamanuM mAnavALuM hoI, tyAM chedopasthApanIya saMyatano sadbhAva hovAthI utkRSTathI pacAza lAkha kroDa sAgaropamanuM mAna che. 0 "jaghanyanakiMcidUna' iti-utsarpiNImAM pahelA tIrthaMkaranI samIpamAM koI eka so (100) varSanA AyuSyavALAe parihAravizuddhika saMyama grahaNa karela che. tenA jIvananA aMte tenI pAse bIjA eka so (100) varSanA AyuSyavALAe te ja saMyama grahaNa karela ane tyArabAda parihAravizuddhika saMyamanI pratipatti-svIkAra nathI, kema ke-tIrthakaranI pAse ke tIrthaMkara pAsethI grahaNa karela parihAravizuddhika saMyatanI pAse ja te saMyama grahaNa karI zakAya che. vaLI tethI baso (100) varSo thayAM. tyAM paNa ogaNatrIza (29) varSo gayA bAda ja A cAritrano svIkAra hovAthI, bannene bhegA karavAthI aThThAvana (58) varSo thayAM ethI te aThThAvana (58) varSagUna baso (100) varSonA kALa sudhI jaghanyathI parihAravizuddhiko hoya che, ema bhAva che. 0 "kiMcidUna' iti=avasarpiNImAM prathama tIrthaMkaranI pAse kroDapUrva varSonA AyuSyavALo koI eka parihAravizuddhikapaNAne pAmelo ane tenI pAse te jIvananA aMte tevo ja anya te parihAravizuddhakapaNAno svIkArela hoI, pachIthI te parihAravizuddhikapaNAno abhAva hovAthI be pUrvakroDa varSo thayAM. be ekotrIza (29)ne nyUyana karatAM tathA kaMIka nyUna be pUrvakoDavarNa kALa sudhI utkRSTathI parihAravizuddhiko hoya che. Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 86-87, saptamaH kiraNaH 535 0 sUkSmasaM5rAyano jaghanyathI eka samaya ane utkRSTathI aMtarmuhUrtano samaya, yathAkhyAtono to sAmAyikanI mAphaka ja che. mATe te sUkSmasaM5rAya yathAkhyAtonI eka jIvanI apekSAe je kahela che, te ahIM paNa vizeSa nahi hovAthI mUlamAM saMparAyo-yathAkhyAto kaMThathI-zabdathI kahelA nathI. antaradvAramAha antaradvAre - ekasya saMyamagrahaNAnantaramanyasya saMyamagrahaNe jaghanyata ekassamaya utkRSTatassaMkhyAtavarSANyantarakAlaH / evaM yathAkhyAtaparyantaM bodhyaH / 86 / antaradvAra iti / spaSTo'yaM pAThaH / ekajIvamAzritya tu vizeSo'yaM sAmAyikasya sAmAyikatvaM tyaktvA punargrahaNe jaghanyamantaramantarmuhUrttamutkRSTatastvanantakAlamevaM sarveSAmapi jJeyam / idamutkRSTamantaraM tIrthakaragaNadharAdimahApuruSANAM ghorAzAtanayA pravacanoDDAhakAnAM bhavatIti bhAvyam // (31) aMtaradvAra bhAvArtha - eka saMyamanA grahaNa pachI bIjA saMyamanA grahaNamAM, jadhanyathI eka samaya ane utkRSTathI saMkhyAtA varSo sudhIno kALa 'aMtarakALa' che. e pramANe yathAkhyAta sudhI jANavo. vivecana - A pATha spaSTa che. eka jIvane AzrIne to A vizeSa che ke-sAmAyika saMyatane sAmAyikapaNuM choDI sAmAyikapaNAne pharIthI grahaNa karavAmAM jaghanya aMtara aMtarmuhUrtanuM che. ane utkRSTathI to anaMtakALa sudhInuM aMtara che. A pramANe sarva saMyamonuM jANavuM. A utkRSTa aMtara tIrthaMkara-gaNadhara Adi mahApuruSonI ghora AzAtanAthI pravacanonI-zrI jainazAsanano udgAha karanArAone hoya che, ema samajavuM. pRthaktvApekSayA tvAha-- sAmAyikaizzUnyaH kAlo nAstyeva / chedopasthApanIyaizzUnyaH kAlo jaghanyena triSaSTisahastravarSANyutkRSTato'STAdazakoTAkoTisAgaropamaH / parihAravizuddhirahitaH kAlo jaghanyena caturazItisahasravarSANyutkRSTato'STAdazakoTAkoTisAgaropamaH / sUkSmasamparAya - rahitaH kAlo jaghanyenaikassamayaH / utkRSTataSSaNmAsAH / yathAkhyAtarahitaH kAlo nAstyeveti / 87 / sAmAyikairiti / triSaSTisahasravarSANIti / avasarpiNyAM duSSamAM yAvacchedopasthApanIyasaMyamaH pravarttate, tatastasyA evaikaviMzatisahasravarSamAnAyAmekAntaduHSamAyAmutsarpiNyA caikAntadu:SamAyAM duSSamAyAJca tatpramANAyAmeva tadabhAvassyAdevaJcaikaviMzatitrayeNa triSaSTivarSasahasrANyantaramuktamiti bhAvaH / aSTAdazakoTAkoTisAgaropama iti / utsarpiNyAM caturviMzatitama Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 tattvanyAyavibhAkare jinatIrthe chedopasthApanIyasya pravRttestato'tIte ca kramato dvitricatussAgaropamakoTIkoTipramANe suSamaduHSamAdisamAtraye'vasarpiNyAJcaikAntasuSamAditraye krameNa catustridvisAgaropamakoTIkoTipramANe'tItaprAye prathamajinatIrthe chedopasthApanIyatvaM pravartate ityevaM chedopasthApanIyasamayAntaraM bhavati / caturazItivarSasahasrANIti / duSSamaikAntaduSSamayoravasarpiNyA ekAntaduHSamAduSSamayorutsarpiNyAzca pratyekamekaviMzativarSasahasrapramANatvena caturbhirguNite ca tAvatpramANakAlAntaraM bhavati, tatra ca parihAravizuddhikasyAbhAvAditi bhAvaH / aSTAdazakoTAkoTisAgaropama iti / chedopasthApanIyasyotkRSTavadayaM bodhyaH, SaNmAsA iti muktivirahakAlasya tAvanmAtratvAditi mAva: || bhinna bhinna saMyamonA aMtarakALano vicArabhAvArtha - sAmAyika saMyatothI zUnya kALa nathI ja. chedopasthApanIya saMyatothI zUnya kALa jaghanyathI tresaTha (63) hajAra varSono ane utkRSTathI aDhAra (18) koDAkoDI sAgaropamano che. parihAravizuddhikothI rahita kALa jaghanyathI corAzI (84) hajAra varSono ane utkRSTathI aDhAra (18) koDAkoDI sAgaropamano che. sUkSmasaMparAya saMyatathI rahita kALa jaghanyathI eka samayano che ane utkRSTathI cha (6) mahinAno che. yathAkhyAta saMyatothI rahita kALa nathI vivecana - 'triSaSTisahasravarSANIti' chedopasthApanIya saMyatothI zUnya kALa jaghanyathI tresaTha (63) hajAra varSono che. avasarpiNImAM duHSamA sudhI chedopasthApanIya saMyata pravarte che tyArabAda te ja avasarpiNInI ekavIza (21) hajAra varSamAnavALI ekAnta duHSamA duHSamaduHSamA)mAM, utsarpiNInA ekavIza hajAra varSamAnavALI ekAnta duHSamAmAM ane duHSamAmAM ja, e pramANe 21421421 hajAra-ema traNa ekavIza hajAra varSo eTale barAbara tresaTha (63) hajAra varSonuM chedopasthApanIya saMyamanuM aMtara kahela che, evo bhAva che. 0 aSTAdazakoTAkoTi sAgaropama iti-utkRSTathI chedopasthApanIyothI zUnya kALa aDhAra (18) koDAkoDI sAgaropamano che. utsarpiNImAM covIza (24)mAM tIrthaMkaranA tIrthamAM chedopasthApanIya saMyatanI pravRtti che. tyArabAda kramathI chellA be-traNa-cAra koDAkoDI sAgaropamanA pramANavALo suSamaduHSamA Adi samAnarUpa traNa ArAo pUrA thayA bAda ane avasarpiNImAM AdinA ekAnta suSamA AdirUpa traNa ArAo kramathI cAra-traNa-be koDAkoDI sAgaropama pramANavALAo pUrA thayA bAda, pahelA tIrthakaranA tIrthamAM chedopasthApanIya saMyama pravarte che. e pramANenuM chedopasthApanIyanuM utkRSTa aMtara thAya che, ema jANavuM. 0 "caturazItivarSasahasANi' iti=parihAravizuddhika rahita kALa jAnyathI corAzI (84) hajAra varSano che. arthAt avasarpiNInA duHSamA ane ekAnta duHSamA tathA utsarpiNInA ekAnta duHSamAdaSamA pratyeka ekavIza (21) hajAra varSa pramANavALA hoI, 2100084=84000 ekavIza hajArane cArathI Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 88, saptamaH kiraNa: 537 guNAkAra karavAthI teTalA 84000 varSa pramANavALA kALanuM aMtara thAya che, kema ke-tyAM 84000 varSomAM parihAravizuddhikano abhAva che, evo bhAva che. 0 aSTAdazakoTAkoTi sAgaropamaH' iti=parihAravizuddhi rahita kALa utkRSTathI aDhAra (18) koDAkoDI sAgaropamano che. A, chedopasthApanIyanA utkRSTa zUnyakALanI mAphaka zUnyakALa samajavAno che. * 'SaebhAsAH' 'ti=sUkSmasaMparAya rahita zUnya aNa utkRSTathI cha (6) mahinAso che, prema u-mukti (siddhi)no utrRSTathI virahANa teTalo 4 cha (6) mahinAno che. samudvAtadvAraM vakti - samuddhAtadvAre-sAmAyikachedopasthApanIyayorvedanAkaSAyamaraNavaikriyataijasA''hArakASSaT samuddhAtA bhavanti / parihAravizuddhikasya vedanAkaSAyamaraNAtmakAstrayaH / sUkSmasamparAyasya na ko'pi / yathAkhyAtasya kevalisamuddhAta eva bhavediti / 88 / samudvAtadvAra iti / vedanAdyanubhavajJAnena sahaikatvamApanno jIvaH bahUn vedanIyAdikarmapradezAn kAlAntarAnubhavayogyAnudIraNAkaraNenAkRSyodaye prakSipyAnubhUya ca teSAM svapradezasaMzliSTAnAM nirjaraNaM samudghAtaH / sa ca saptavidho vedanAkaSAyamaraNavaikriyataijasAhArakakevalibhedAt / te ca yarthAkramaM asAtavedanIyakaSAyAkhyacAritramohanIyAntarmuhUrttAvazeSAyuH-karmavaikriyataijasAhArakazarIranAmasadasadvedyazubhAzubhanAmoccairnIcairgotrakarmAzrayAH / AdyASSaT samuddhAtAH pratyekamAntarmauhUrttikAH, antyastvaSTasAmayikaH, tatrAntimaM vihAyA'nye SaT sAmAyikachedopasthApanIyayossambhavanti tannimittasambhavAdityAzayenAha sAmAyiketi / spaSTamanyat // (32) samudghAtadvAra bhAvArtha - sAmAyiGa-chedyopasthApanIyamAM vehanA-SAya-bharaeA- vaiDiya-tainasa - AhAra, khema cha (6) samudraghAtI hoya che parihAravizuddhine vehanA-SAya-bharA3patra ( 3 ) samuddadhAto hoya che. sUkSmasaM5rAyane koI paNa samuddAta hoto nathI yathAkhyAtane kevalisamuddAta ja hoya che. 1. tatra vedanApIDito jIvaH svapradezAnanantAnantakarmaskandhaveSTitAn zarIrAdvahirapi vikSipati taizca pradezairvadanajaTharAdiranthrANi karNaskandhAdyapAntarAlAni nApUryA''yAmato vistAratazca zarIramAtraM kSetramabhivyApyAntarmuhUrtaM yAvadavatiSThate, tasmiMzcAntarmuhUrte prabhUtAsAtavedanIyakarmapudgalaparizATaM karoti / evameva kaSAyasamuddhAto'pi bhAvyaH / maraNasamuddhAtagata AyuH karmapudgalAn parizATayati, vaikriyalabdhimAMzca tadgataH svapradezAn zarIrAd bahirniSkAsya zarIraviSkambhabAhalyamAnamAyAmataH saMkhyeyayojanapramANaM daNDaM nisRjati tato yathAsthUlAn vaikriyazarIranAmakarmapudgalAn prAgvat zATayati / evaM taijasAhArakasamuddhAtau bhAvyau / kevalisamuddhAtagataH kevalI tu sadasadvedyAdikarmapudgalaparizATanaM karotIti // Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 tattvanyAyavibhAkare | vivecana - samuddhAta=vedanA AdinA anubhavanA jJAnanI sAthe ekatAne pAmelo jIva, ghaNA vedanIya Adi karmapradezone, kALAMtare anubhavayogya bhogavavAnA hoya evA karmapudgalone paNa tarata baLa vAparIne, udIraNAkaraNa vaDe AkarSIne udayamAM pheMkIne ane anubhavIne sva-AtmAnA pradezo sAthe saMzleSaNavALA karmapudgalonI nirjarA parizATana-vinAza karavo, te "samuddAta kahevAya che 0 te samudyAta vedanA-kaSAya-maraNa-vaikriya-taijasa-AhAraka-kevalinA bhedathI sAta prakAranA che. te samudyAta to, kramasara vidanA samuddhAta=vedanAthI pIDita jIva, anaMta anaMta karmonA skaMdhothI vIMTAyelA evA AtmAnA pradezone zarIrathI bahAra paNa kADhe che ane te pradezothI mukha-jaThara vagere propokaLa bhAgone ane kAna-khabhA vagere aMtarone pUrIne, laMbAI ane pahoLAIthI potAnA zarIra jeTalA kSetrane vyApI-avagAhI aMtarmuhUrta sudhI rahe che ane te aMtarmuhUrtamAM ghaNA asAtAvedanIyakarmonA pudgalonuM zATana kare che-kheravI nAMkhe che. e pramANe "vedanA muddAta kahevAya che. e pramANe kaSAyasamudraghAta paNa samajavo. maraNasamudyAtagata jIva AyuSyakarmanA pudgalone kherave che ane vaikriyabalabdhivALovaikriyasamudyAtagata jIva, karmathI AvRtta Atmapradezone zarIrathI bahAra kADhI, jADAI ane pahoLAImAM potAnA deha jeTalo ane laMbAImAM saMkhyAta jojana jeTalo teno daMDa banAvI, sthUla vaikriyazarIranAmakarmanA pudgalonuM pUrvavat zATana kare che, te "vaikriyasamudyAta. e e pramANe taijasa-AhAraka samudyAta jANavAM. kevalisamudyAtagata kevalI, sAtA-asatAvedanIya Adi karmapudgalonuM zATana kare che. Iti] 1asatAvedanIya, 2-kaSAyanAmaka cAritramohanIya, 3-aMtarmuhUrta zeSa rahela AyuSyakarma, 4-vaikriya, 5taijasa, 6-AhArakazarIranAma, 7-sAtA-asatAvedanIya, 8-zubha-azubhanAma, 9-ucca-nIca, 10gotrarUpa karmarUpa AzravavALA che. (vedanIya Adi pradhAnapada bhogave che.) 0 prathamanA cha (6) samuddhAto dareka antarmuhUrtanA kALavALA che. chello samudyAta ATha (8) samayevALo che. tyAM chellA samuddhAtane choDIne bIjA cha (6) samuddhAto sAmAyika ane chedopasthApanIyamAM saMbhave che, kema ke tenA nimittano saMbhava che. kSetradvAramAha kSetradvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyA lokasyA'saMkhyAtabhAge syuH / yathAkhyAstvasaMkhyAtabhAge, asaMkhyAtabhAgeSu kevalisamuddhAtapekSayA sarvalokavyAptazca syAditi / 89 / kSetradvAra iti / kSetramavagAhanAkSetraM tadAzrayato vicAre pravRtte sAmAyikAdicaturNAM lokasyAsaMkhyeyabhAgamAtrAvagAhitvAdAhAsaMkhyAtabhAge syuriti / tathA cAsaMkhyeyabhAge'saMkhyeyeSu bhAgeSu bhaveyurna saMkhyeyabhAge navA saMkhyeyeSu bhAgeSu navA ca sarvaloka iti bhAvaH / asaMkhyAtabhAga iti, tasya daNDakapATakaraNakAle lokAsaMkhyeyabhAgavRttitvaM, tadavagAhasya tAvanmAtratvAditi bhAvaH / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 81-10, sakSama: ni: 539 asaMkhyAtabhAgeSviti, mathikaraNakAle bahorlokasya vyAptatvena stokasya cAvyAptatayoktatvAllokasyAsaMkhyeyeSu bhAgeSu varttata iti bhAvaH / lokA''pUraNe ca sarvaloke varttata ityAha kevalIti // (33) kSetradvAra bhAvArtha sAmAyika-chedopasthApanIya-parihAravizuddhika ane sUkSmasaMparAya saMyato lokanA asaMkhyAtamA bhAgamAM hoya che. yathAkhyAta saMyata to, asaMkhyAtamAM bhAgamAM ane asaMkhyAta bhAgomAM kevalisamuddhAtanI apekSAe sarvalokamAM vyApta thAya che. iti. - vivecana - kSetra eTale avagAhanA (rahevAnuM) kSetra. tenI apekSAe vicAratAM, sAmAyika Adi cAra (4) saMyato lokanA asaMkhyAta bhAgamAM avagAha karanAra hovAthI asaMkhyAta bhAgamAM hoya che. tathAca asaMkhyAta (mA) bhAgamAM ane asaMkhyAta bhAgomAM hoya che, paraMtu saMkhyAta (mA) bhAgamAM athavA saMkhyAtA bhAgomAM ane sarvalokamAM hotA (rahetA) nathI, evo bhAva che. 0 'asaMkhyAta bhAga' itiyathAkhyAta saMyata to, kevalisamuddhAtanI apekSAe asaMkhyAta (mA) bhAgamAM varte che, kema ke-daMDa-kapATa karavAnA kALamAM lokanA asaMkhyAta bhAgamAM varte che, evo bhAva che. 'asaMkhyAta bhAgeSu' iti=maMthAna-daMDa-2vaiyAnA karavAnA kALamAM ghaNA lokamAM vyApta hovAthI, thoDA lokamAM avyApta hovAthI kaheluM che ke-'lokanA asaMkhyAtA bhAgomAM varte che,' ema bhAva che. vaLI lokane cAreya bAjuthI pUravAmAM sarvalokamAM varte che. sparzanAdvAramAcaSTe sparzanAdvAre- sAmAyikAdayo yAvatsu bhAgeSu lokasya syuste tAvato bhAgAn spRzeyuH / samIpataravarttipArzvabhAgasparzanena ca kiJcidadhikAnapIti / 90 / sparzanAdvAra iti / yeSAM yathAvagAhanA uktAstathA teSAM sparzanA apItyAha sAmAyikAdaya iti / tatrApi kiJcidvizeSamAha samIpatareti / kSetramavagAhanAviSayaM sparzanA tvavagADhakSetrasya tatpArzvataravarttinazcetyetayorvizeSaH // (34) sparzanAdvAra bhAvArtha - sAmAyika Adi lokanA jeTalA bhAgomAM varte che, teo teTalA bhAgone sparze che. vaLI samIpataravartI bAjunA bhAgano sparza thavAthI kAMIka adhika bhAgone paNa sparze che. iti. vivecana - je sAmAyika AdinI jevI rIte avagAhanA kahelI che, te prakAre teonI sparzanA paNa che. - tyAM paNa kAMIka vizeSane kahe che ke-'samIpata'. iti=kSetra avagAhanA viSayavALuM che ane sparzanA to avagADha kSetranI ane te avagADha kSetranA samIpataravartI bhAganI sparzanA che, mATe kSetra ane sparzanAdvA2mAM vizeSa-bheda che. Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 tattvanyAyavibhAkare bhAvadvAramabhidhatte - bhAvadvAre - sAmAyikAdyAzcatvAraH kSAyopazamikabhAve syuH / yathAkhyAtastvaupazamike kSAyike ca syAditi / 91 / bhAvadvAra iti / yadyapi parihAravizuddhiketareSAM keSAJcit kSapakazreNisambhavastathApi sajvalanalobhasya dazamaM yAvadbhAvAnna kSAyiko bhAva ityata Aha sAmAyikA iti / yathAkhyAtastviti, ekAdazaguNasthAnApekSayaupazamikatvaM tadUrdhvaguNasthAnApekSayA tu kSAyikatvamiti bhAvaH // (34) maavdvaarbhAvArtha - sAmAyika Adi cAra (4) saMyato lAyopathamika bhAvamAM thAya che. yathAkhyAta saMyata to aupathamika bhAvamAM ane kSAyika bhAvamAM hoya che. iti. vivecana - jo ke parihAravizuddhika sivAyanA keTalAka saMyatomAM kSapakazreNino saMbhava che, to paNa saMjvalana lobha daza (10)mAM guNasthAnaka sudhI hovAthI bhAvikabhAva nathI. mATe kahe che ke-"sAmAyikAdA' li. 0 yathAvAtavastu'= yathAkhyAta saMyata to agiyAra(11)mAM guNasthAnanI apekSAe aupathamika bhAvamAM che. te agiyAra(11)mAM guNasthAnakathI AgaLa uparanA guNasthAnakanI apekSAe to sAyikabhAvamAM che, evo bhAva che. parimANadvAramAha parimANadvAre-sAmAyikAH pratipadyamAnApekSayaikasmin kAle kadAcidbhaveyuH kadAcicca na / yadA bhaveyustadA jaghanyenaiko dvau trayo vA, utkRSTato dvisahastrAdyAvannavasahasram / pUrvapratipannApekSayA jaghanyata utkRSTatazca dvisahastrakoTIto yAvannavasahasrakoTi bhaveyuH / chedopasthApanIyAstu pratipadyamAnApekSayA kadApi syuH kadApi na / yadA syustadA jaghanyenaiko dvau trayo votkRSTato dvizatAdyAvannavazatam / pratipannApekSayA tu kvacinna syuH kvacicca jaghanyenotkRSTatazca dvizatAdyAvannavazatakoTi syuH / 92 / ___ parimANadvAra iti / yAvannavasahasrakoTIti, koTIsahasrapRthaktvamityarthaH / yadyapi sarvasaMyatAnAmetAvanmAtramAnatvenAsyaiva tAvanmAnatve itarasaMyatamAnamAdAya saMyatAnAmAdhikyazaGkA syAt tathApi koTIsahasrapRthaktvasya dvitryAdikoTIsahasrarUpaM kalpayitvA itareSAM saMkhyAyAH pravezenoktamAnAtirekasambhavo vyudasanIyaH / dvizatAditi, dvizatakoTIto yAvannavazatakoTItyarthaH, Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 11-12, sakSama: ni: koTIzatapRthaktvamiti yAvat / idaJca chedopasthApanIyasaMyataparimANamAdimatIrthakaratIrthAnyAzritya sambhavati, jaghanyantu samyaG nAvagamyate, yato duSSamAnte bharatAdiSu dazasu kSetreSu pratyekaM tadUyasya bhAvAdviMzatireva teSAM zrUyate / kecitpunarAhuH, idamapyAditIrthakarANAM yastIrthakAlastadapekSayaiva samavaseyam, koTIzatapRthaktvaJca jaghanyamalpataraM utkRSTaJca bahutaramiti // (36) parimANadvAra bhAvArtha - sAmAyika saMyato, pratipadyamAna (svIkAranAra)nI apekSAe eka kALamAM kadAca hoya che ane kadAca nathI hotA. jyAre hoya che, tyAre jaghanyathI eka (1), be (2) ke traNa (3) ane utkRSTathI be (2) hajArathI mAMDI nava (9) hajAra sudhI hoya che. pahelAM svIkArelanI apekSAe jaghanyathI ane utkRSTathI be hajAra kroDathI mAMDI nava (9) hajAra kroDa thAya che. chedopasthApanIya saMyato to pratipaghamAnanI apekSAe kadAca hoya che ane kadAca hotA nathI. jyAre hoya che, tyAre jadhanyathI eka (1), be (2) ke traNa (3) ane utkRSTathI baso (200)thI mAMDI navaso (900) sudhI hoya che. prattipannanI apekSAe to kavacit nathI hotA ane kavacit jadhanyathI ane utkRSTathI baso (200) kroDathI navaso (900) kroDa hoya che. vivecana - 'yAvantasahasrakoTi' iti. be (2) hajAra kroDathI nava (9) hajA2 kroDarUpa saMkhyA koTisahasra pRtha kahevAya che, ema samajavuM. 0 jo ke-sarva saMyato to ATalA ja mAtra pramANavALA hoI, sAmAyikanuM AnuM ja teTaluM pramANa hoye chate, bIjA saMyatanuM mAna laI adhika saMyatonI zaMkA thAya to paNa hajA2koTi pRthakatvane be-traNa Adi koTi sahasrarUpa kalpIne bIjAonI saMkhyAno praveza-samAveza thavAthI kahela mAnathI adhika saMbhavano niSedha karavo. 541 0 'dvizatAt' iti. baso (200) kroDathI navaso (900) kroDa sudhI, evo artha karavo. arthAt koTizata pRtha, evuM samajavuM. vaLI A chedopasthApanIya saMyata parimANa, prathama tIrthaMkaranA tIrthonI apekSAe saMbhave che, jaghanya to sArI rIte jaNAtuM nathI, kema ke-duHSamAne aMte bharata Adi daza (10) kSetromAM, dareka kSetromAM te be saMkhyAno bhAva hovAthI teonI vIza (20) saMkhyA ja saMbhaLAya che. vaLI keTalAka kahe che ke-A paNa Adi tIrthaMkarono je tIrthaMkALa che, tenI apekSAe ja samajavuM, ane koTizata pRthaktva jadhanya-alpata jANavuM ane utkRSTa-bahutara ema jANavuM. arthAt (200) baso kroDa jaghanya ane (900) navaso kroDa utkRSTa che, evo artha jANavo. parihAravizuddhyAdInAM parimANaM vicArayati parihAravizuddhikA apyevameva, kintu pratipannApekSayA jaghanyenaiko dvau trayaH, utkarSeNa ca dvisahasrAdyAvannavasahastram / sUkSmasamparAyAzca kvacinna syuH kvacicca jaghanyenaiko dvau trayaH, utkRSTataH kSapakazreNyAmaSTottarazatamupazamazreNyAM catuHpaJcAzatsyuH / pratipannApekSayA Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 tattvanyAyavibhAkare kvacinna syuH kvacijjaghanyenaiko dvau trayaH, utkRSTato dvizatAnnavazataM yAvatsyuH, yathAkhyA-tAstu sUkSmasamparAyavat / pratipannApekSayA tu jaghanyenotkRSTatazca dvikoTIto yAvannavakoTi bhaveyuriti / 93 / . parihAravizuddhikA iti / evameveti, pratipadyamAnakaM pratItya syAtsanti syAnna santi, yadi santi tadA chedopasthApanIyavajjaghanyata eko dvau trayo vA, utkRSTatazzatapRthaktvam / pratipannApekSayA tveSAM vaiziSTyamastItyAha-kintviti / sUkSmasamparAyavaditi kvacitsyuH kvacinna syuH, yadi syustadA kSapakazreNyapekSayA'STottarazataM, upazamazreNyapekSayA tu catuHpaJcAzatsyuriti bhAvaH / pratipannApekSayA tvAha pratipanneti / koTIpRthaktvamiti yAvat // parihAravizuddhi AdinA pariNAmano vicArabhAvArtha - parihAravizuddhika saMyato paNa e pramANe ja che. paraMtu pratipatranI apekSAe jaghanyathI eka (1), (2), tr|| (3) Doya cha bhane utkRSTayA va (2) 2thI nava (8) 2 cha. vaNI suukssmsN52|y saMyato payit nathI hotA bhane payit dhanyathA meM (1), (2), (3) Doya che. utkRSTathI kSapakazreNimAM ekaso ATha (108) ane upazamazreNimAM copana (54) hoya che. pratipannanI apekSAe pathit hotA nathI. apayit dhanyathA : (1), 2 (2), 95 (3) Doya cha bhane utkRSTayA so (200)thA navaso (400) Doya che. yathAjyAta saMyato to suukssmsN52|ynii bhAI eql. pratipannanI apekSA dhanyathA bhane utkRSTathI (2.) 8o'thI napa (C) hoya che. vivecana - "evameva iti=pratipadyamAnanI apekSAe kadAca hoya che ane kadAca hotA nathI. jo hoya cha, chaTopasthApanIyanI bhAI dhanyathA meM (1), (2) 3 (3) bhane utkRSTathI zatapRthaitva (sothI navaso) hoya che. pratipannanI apekSAe to A parihAravizuddhikomAM vizeSa che. "sUkSmasaMparAyavad tivayit Doya cha, pathit hotA nathI. ko hoya che, to 15 zreDizanI apekSAme mesomA (108) ane upazamazreNinI apekSAe to copana (54) hoya che, evo bhAva che. pratipannanI apekSAe to kahe che 3-'pratipanna' ti. arthAt TipRthatva cha. ( 3thI na4 cha.) athA'lpabahutvadvAramAha alpabahutvadvAre-paJcasu saMyateSu sarvebhyo'lpAssUkSmasamparAyAH, tebhyaH parihAravizuddhikAH saMkhyAtaguNAH, tebhyo yathAkhyAtAssaMkhyAtaguNAH, tebhyo'pi chedopasthApanIyAssaMkhyAtaguNAH, tebhya'pi ca sAmAyikAssaMkhyAtaguNA bodhyA iti / iti SatriMzad dvArANi / iti saMvaratattvam / 94 / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 12-14, sakSama: ni: alpabahutvadvAra iti / sarvebhyo'lpA iti, tatkAlasyA'lpatvAt zatapRthaktvapramANatvAcceti bhAvaH / parihAravizuddhikA iti, tatkAlasya sUkSmasamparAyApekSayA bahutvAt sahasra pRthaktvamAnatvAcceti bhAvaH / yathAkhyAtA iti / koTIpRthaktvamAnatvAditi bhAvaH / chedopasthApanIyA iti koTIzatapRthaktvamAnatvAditi bhAvaH / sAmAyikA iti, koTIsahasrapRthaktvamAnatvAditi bhAvaH / itIti sarvatretizabdastattadvArasamAptidyotaka iti bodhyam / itthaM sAmAnyena dvArANi varNitAnItyAhetIti / evameva cAsravadoSAnavalepasAdhanaH parispandavato'pi caraNakuzalasya prAya: karmAgamadvArasaMvaraNarUpassaMvaro diGmAtreNopapAdita ityAha itIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara zrImadvijayakamalasUrIzvara - caraNanalinasanyastAtmabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM saMvaranirUpaNaM nAma saptamaH kiraNaH // 543 (37) alpabahutvadvAra bhAvArtha pAMca saMyatomAM sUkSmasaMparAya saMyato saghaLAM karatAM thoDAM che. teonA karatAM parihAravizuddhiko saMkhyAtaguNA ane teonA karatAM yathAkhyAta saMyato saMkhyAtaguNA che. teonA karatAM paNa chedopasthApanIya saMyato saMkhyAtaguNA che ane teonA karatAM paNa sAmAyika saMyato saMkhyAtaguNA jANavA. iti. A pramANe chatrIza (36) dvAro samApta thavA sAthe saMvaratattva samApta thAya che. - vivecana - 'sarvebhyoDalyAH' iti=sUkSmasaM5rAyo badhAM karatAM thoDA che, kema ke-teono kALa alpa che ane teo zatapRtha (basothI navasonI saMkhyA)nA pramANavALA che. kALanI ane saMkhyAnI apekSAe alpa che. 0 'parihAravizuddhikA' iti=sUkSmasaMparAyanI kALanI apekSAe te parihAravizuddhikano kALa ghaNo che ane sahasrapRtha (be hajArathI nava hajAranI saMkhyA)nA pramANavALA che. arthAt kALa ane saMkhyAnI dRSTie sUkSmasaM5rAyathI parihAravizuddhiko ghaNA che. 0 'yathAkhyAtAH' iti=parihAravizuddhiko karatAM yathAkhyAta saMyato saMkhyAtaguNA che, kema keyathAkhyAto koTipRthamAna (be kroDathI nava kroDa saMkhyAnA mAna)vALA che. 0 'chedopasthApanIyA.' itiyathAkhyAta saMyato karatAM chedopasthApanIyo saMkhyAta guNA che, kema kekoTizatapRthaktva (baso kroDathI navaso kroDanI saMkhyA)nA mAnavALA chedopasthApanIyo che. 0 'sAmAyikAH' iti=arthAt chedopasthApanIyo karatAM sAmAyika saMyato saMkhyAtaguNA che, kema kekoTisahasrapRtha mAnavALA (be hajAra kroDathI nava hajA2 kroDanI saMkhyAnA mAnavALA) sAmAyiko che. Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 tattvanyAyavibhAkare 0 'iti' iti. saghaLe iti zabda te te dvAranI samAptino sUcaka che, ema jANavuM. A pramANe saMkSepathI dvAro kahe che. vaLI A pramANe ja AzravanA doSanA avalepanA abhAvanA sAdhanabhUta, kriyAvAn paNa cAritrakuzalanA prAyaH karmanA AgamananA dvArarUpa AzravanA saMvaraNarUpe saMvara dizA mAtrathI nirUpaNa karela che. iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sArI rIte sthApita potAnI bhaktinA samudAyavALA teozrInA paTTadhara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM 'saMvaranirUpaNa' nAmanuM sAtamuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM sAtamu kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. * iti sAtamuM kiraNa - Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH kiraNaH avasarasaGgatyA saMvare sati nirjarAyAH phalavattvena prayojyatAsaGgatyA vA saMvaranirUpaNAnantaramabhidhIyamAnAM nirjarAM lakSayati - krameNa baddhakarmapudgalAnAM tapovipAkAnyatareNa vidhvaMso nirjarA / 1 / krameNeti / tapo bAhyA'bhyantaratayA dvividhaM, tena hi nUtanakarmaNAM pravezAbhAvaH pUrvasaJcitakarmaNAM ca parikSayo bhavati, tatrA''dyassaMvararUpo dvitIyazca nirjarArUpaH, tasmAttapa ubhayasyA'pi hetuH / vipAko gatinAmAdikarmaNAM nAmAnuguNamudayo'nubhavaH, tAbhyAJca jIvena baddhAnAM karmapudgalAnAM jJAnAvaraNAdirUpANAM vidhvaMsaH karmapariNatevigamo jAyate, sairva nirjaretyarthaH / avasthAnahetvabhAvena hyanubhUtAH karmapudgalA na punarAvaraNAdirUpeNA'vatiSThante, tathA ca tapovipAkAnyatarajanyabaddhakarmavidhvaMsatvaM lakSaNam / janyAntantu tatra kAraNatvapratipAdanaparameva / tadapi kAraNamasAdharaNaM vijJeyam / / zrI nirjarAlakSaNa nAmaka aSTama kiraNa avasara saMgatithI saMvara hoye chate nirjarAnuM phaLa thAya che mATe athavA prayojyatA saMgatithI saMvaranirUpaNa pachI nirjarAnuM lakSaNa kare che. bhAvArtha - kramathI bAMdhela karmapugalono tapa athavA vipAkathI vidhvaMsa, e nirjarA' kahevAya che. vivecana - bAhya ane atyaMtararUpe be prakAranuM tapa che. kharekhara, te tapathI navA karmonA pravezano abhAva ane pahelAMnA bAMdhelA karmono kSaya thAya che. tyAM paheluM phaLa saMvararUpa che ane bIjuM phaLa nirjarArUpa che, tethI tapa-saMvara ane nirjarArUpa be prakAranA phaLano hetu che. 1... vivAdAdhyAsitaH puruSo nirjIrNaghAticatuSkaH kevalajJAnavattvAt ubhayavAdisiddhatAdRkpuruSavat ityanvayavyatirekiNaH, anvayAsiddhau vA yo na jIrNaghAticatuSko nAsau kevalajJAnavAn yathA'smadAdiriti kevalavyatirekiNo vA'numAnAt nirjarA'smadAdibhiravasIyate, AptAgamAcca / sarvajJena tu svAnubhavapratyakSeNeti // 2. mahAvratAdiSu hetvantareSu satsvapi tapasa eva pradhAnatayA nirjarAGgatvAditi bhAvaH // Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 tattvanyAyavibhAkare 0 vipAka eTale gati-nAma AdirUpa karmono jevuM nAma che te pramANeno udaya-anubhava, te "vipAka' kahevAya che. tapa ane vipAka dvArA jIve bAMdhelA jJAnAvaraNa Adi rUpa karmapudgalono vidhvaMsa-karmapariNatino vinAza thAya che, te ja nirjarA kahevAya che. vivAdanA sthAnabhUta puruSa cAra ghAtakarmanI nirjarA-kSayavALo che, kema ke-kevaLajJAnavALo che. jema keubhaya vAdI siddha tevo (kevalajJAnI) puruSa, A pramANe anvaya vyatirekavALo hetu jANavo. je kevaLajJAnI hoya che, te nirjIrNa ghAtacatuSka hoya che, ema anvaya che. je nirjIrNa ghAtacatuSka nathI, te kevaLajJAnI nathI. sebha saMsma bhATi (4ma same vo3) li. athavA va vyati34I (Datu) anumAnathA=ni, asmada AdithI jaNAya che, kema ke-AptasarvajJanA AgamanathI nirjarAnuM jJAna thAya che. sarvajJa to sva anubhavarUpa pratyakSathI nirjarA jANe che.] 0kharekhara, avasthAnanA hetuno abhAva thavAthI bhogavAyelA karmapudgalo pharIthI AvaraNa AdirUpe rahetA nathI. tathA ca tapa ke viSAkathI janya baddhakarmavidhvaMsapaNe nirjarAnuM lakSaNa che. tapovipAkAnyatarajanya sudhInuM baddhakarma vidhvaMsanuM vizeSaNa kAraNatAnA pratipAdanamAM parAyaNa ja che, vyavacchedakarUpa vizeSaNa nathI. to paNa mahAvrata Adi bIjA hetuo vidyamAna hovA chatAM, tapazcaryA ja nirjarAnuM pradhAna aMga hoI asAdhAraNa kAraNarUpa tapa samajavAnuM che. te baddhakarmavidhvaMsa rUpa nirjarAnA vipAkaja ane avipAkaja bhedathI be prakAro darzAve che. vipAkajAvipAkajabhedena tasyA dvaividhyamAdarzayati vidhvaMso'yaM vipAkodayena pradezodayena ca dvidhA bhavati / vipAkodayazca mithyAtvAdihetukakarmapudgalAnAM jaghanyotkRSTasthititIvramandAnubhAvAnAM svabhAvena karaNavizeSeNa vodayAvalikApraviSTAnAM rasodayapUrvakAnubhavanam / anudayaprAptakarmaprakRtidalikamudayaprAptasamAnakAlInasajAtIyaprakRtau saMkramayyAnubhavanaM pradezAnubhavaH / / vidhvaMso'yamiti / vipAkodayeneti, vipacanaM udayAvalikApravezo vipAkaH, aprazastapariNAmAnAM karmaNAM tIvratayA zubhapariNAmAnAJca mandatayA vyatyayena vA nAnAprakAraH pAko vA vipAkaH, sa evodayastenetyarthaH / pradezodayena ceti, saMkramaNenetyarthaH / mithyAtvAdIti, mithyAdarzanAviratikaSAyayogairbaddhAnAM jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAtmakAnAM karmapudgalAnAmityarthaH / jaghanyeti, jaghanyasthitikAnAmutkRSTasthitikAnAM mandAnubhAvAnAM tIvrAnubhAvAnAmityarthaH / adhyavasAyAdivaicitryata iyaM vicitratA'vaseyA / svabhAvenetyAdinodayAvalikApravezo hi zuddhaprAyogikabhedena dvividhaH, abAdhAkAlakSayeNodayAvalikApravezazzuddhaH, udIraNAkaraNenodayAvalikApravezaH prAyogika ucyata iti sUcitam / svabhAvena, Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, gaNama: vira : 547 abAdhAkAlakSayeNa karaNavizeSeNodIraNAkaraNena / rasodayapUrvakamanubhavanamiti, rasasahitasyAnusamayamicchayA'nicchayA vA'nubhUtiriti bhAvaH / pradezodayasvarUpamAhAnudayeti / yatkarmAprAptavipAkakAlamaupakramikakriyAvizeSasAmarthyAdanudIrNaM balAdudayaprAptAyAM svasamAnakAlInAyAM svasajAtIyAyAJca prakRtau saMkramayya vIryavizeSata AmrapanasAdipAkavadvedyate sa pradezodaya ityarthaH, tatrApi raso'styeveti sUcayituM pradezodaya ityanuktvA pradezAnubhava ityuktaM, anubhAvo raso jJeya ityuktyA'nubhavazabdena rasapratIteH / svasamAnakAlInAyAM prakRtau saMkramo na sambhavatIti sUcayituM samAnakAlIneti padam, bhinnajAtIyAyAJca prakRtau tanna bhavatIti sUcayituM sajAtIyetyuktaM, sAjAtyaJca mUlaprakRtivibhAjakatAvacchedakadharmeNa / tena karmatvena sajAtIyatve'pi jJAnAvaraNAdau darzanAvaraNAderna sakrama iti bhAvaH // vipAkodayabhAvArtha - A nirjarArUpa vidhvaMsa, vipAkarUpa udayathI ane pradezarUpa udayathI be prakArano hoya che. vaLI vipAka udaya eTale mithyAtva Adi hetujanya karmayugalonA jaghanya-utkRSTa sthitino ane tIvra maMda rasono, athavA jadhanya-utkRSTa sthitivALA, tIvra maMda rasavALA, svabhAvathI ke karaNavizeSathI (udIraNA nAmakaraNathI) udaya AvalikAmAM praviSTa, mithyAtva Adi hetujanya karmapudgalono rasanA udayapUrvakano anubhava, e "vipAkodaya' kahevAya che. pradezAnubhava eTale nahi udaya prApta evA karmaprakRtinA dalikano, udayaprApta-samAna kALavartI samAna jAtivALI karmaprakRtimAM saMkramAvI anubhava karavo, e "pradezAnubhava' kahevAya che. vivecana - vipAka eTale vipacana-pAkavuM te arthAt udaya AvalikAmAM praveza te "vipAka, athavA pariNAmavALA karmonuM tIvrapaNAe, zubha pariNAmavALAnuM maMdapaNAe athavA tenAthI viparItarUpe karmono nAnA prakArano pAka-zubhAzubha karmonA phaLano upabhoga, e "vipAka' kahevAya che. 0 "pradezodayena caM iti=pradezodaya vaDe eTale saMkramaNa vaDe. 0 "mithyAtva Adi' iti-mithyAdarzana-avirati-kaSAyayogarUpa hetuothI bAMdhela jJAnAvaraNadarzanAvaraNa-vedanIya-mohanIya-AyuSka-nAma-gotra ane aMtarAyarUpa karmapugalono, evo artha karavo. 0 "jaghanya iti=jaghanya, sthitivALA, utkRSTa sthitivALA, maMda rasavALA ane tIvra rasavALA, evo artha jANavo. 0 adhyavasAya AdinI vicitratAthI A sthiti, rasa AdinI vicitratA jANavI, 0 "svabhAvena' iti=AdithI kharekhara, udaya AvalikA praveza, zuddha ane prAyogika bhedathI be prakArano che. zuddha eTale abAdhAnA kALanA kSayathI udayAvalikAmAM praveza, e "zuddha udayAvalikA praveza' kahevAya che. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 tattvanyAyavibhAkare prAyogika=udIraNAkaraNathI udayAvalikA praveza, e prAyogika kahevAya che, ema sUcavela che. 0 svabhAva vaDe-abAdhAkALanA kSaya vaDe, karaNavizeSathI eTale udIraNAkaraNa vaDe, evo artha che. 0 "rasodayapUrvakanubhavana-iti=athata rasanI sAthe karmono samaye samaye icchAthI ke anicchAthI anubhava karavo, evo bhAva che. 0 pradezodayanA svarUpane kahe che ke-vipAkanA kALane nahi pAmeluM paNa aupakramika rUpa viziSTa kriyAnA sAmarthya dvArA (prayatnapUrvaka) je karma udayamAM nathI Avela, baLathI (baLajabarIthI) udayane pAmela, svasamAnakALavArtA ane svajAtiya prakRtimAM saMkramAvI, viziSTa vIryathI Amra (kerI)-5nasa AdinA pAkanI mAphaka vedAya-anubhavAya che, te "pradezodaya' kahevAya che. tyAM paNa rasa che ja, ema sUcana karavA mATe pradezodaya'-ema nahi kahIne "pradezAnubhava'-ema kahela che; kema ke-"anubhAvo raso joyA-evA vacanathI anubhava zabdathI rasanI pratIti thAya che ane sva asamAnakALavArtA prakRtimAM "saMkrama thato nathI. AvA sUcana mATe "samAnakAlIna'-evuM pada kahela che. vaLI bhinna bhinna jAtivALI-vijAtIya prakRtimAM te saMkrama thato nathI, evo sUcana mATe "sajAtIyaevuM pada kahela che. vaLI ahIM sAjAtya (samAna jAtidharma) eTale mULa prakRti vibhAjaktAvacchedaka dharmathI che. mULa prakRti jJAnAvaraNa Adi ATha, teono vibhajakatAvacchedaka dharma, jJAnAvaraNIyata AdirUpa dharmathI che.) tethI karmapaNAe sajAtIyapaNuM hovA chatAM, jJAnAvaraNa AdimAM darzanAvaraNa Adino saMkrama thato nathI, evo bhAva jANavo. [ahIM karmanI prakRti svabhAva pramANe phaLa ApavAno niyama mULa prakRtione lAgu ja paDe che, nahi ke - uttaraprakRtione paNa, kema ke-koIpaNa karmanI eka uttaraprakRti pAchaLathI adhyavasAyanA baLe te ja karmanI bIjI uttaraprakRti rUpe prAyaH (mohanIya-AyuSya Adi sajAtIya uttarapravRtiomAM paraspara saMkrama thato nathI.) badalAI jatI hovAthI, prathamano anubhava te badalAyelI uttaraprakRtinA svabhAva pramANe tIvra ke maMda phaLa Ape che. jema ke-jayAre matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya Adi sajAtIya, uttaraprakRtirUpe pariNa-saMkrame, tyAre matijJAnAvaraNanA anubhAva paNa zrutajJAnAvaraNAdinA svabhAva pramANe ja zrutajJAnAdine AvRtta kare che.] ubhayavidhApi nirjarA punariyaM dvividhetyAha seyaM sakAmAkAmabhedAbhyAM dvidhA / samyagdRSTidezaviratasarvaviratAnAM sAbhilASaM karmakSayAya kRtaprayatnAnAM yaH karmaNAM vidhvaMsaH sA sakAmA / mithyAdRSTInAmaihikasukhAya kRtaprayatnAnAM tapasyAdinA karmaNAM vidhvaMso'kAmA / 3 / seyamiti / sA tapovipAkAnyatarajanyA, iyaM nirjarA, kAmanAsahitatvAtsakAmA, tadvizeSarahitatvAccAkAmeti dvividheti bhAvaH / tatra kAmo'bhilASaH, tapaHparISahajayAdinA karma kSapayAmItyevaM rUpo buddhivizeSaH, tena sahitA sakAmA, sAkSAtparamparayA vA tapaHparISahAdijanyo Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 3, aSTamaH kiraNaH 549 vipAko mokSasAdhanamiti bhAvaH, tatra deveSu tAvadindrasAmAnikAdisthAnAnyavApnoti, manuSyeSu ca cakravartibaladevamahAmaNDalikAdipadAni labdhvA tataH sukhaparamparayA mokSamavApsyati, tapaHparISahakRto nikhilakarmakSayasvarUpo vipAkastu sAkSAnmokSAyaiva bhavatIti / nAsti kAmo buddhivizeSo janakatayA yasyAmityakAmA, narakatiryaGmAnuSadeveSu jJAnAvaraNAdikarmaNaH phalabhUtAdvipacyamAnAdAcchAdanAdirUpAdyA karmanirjarA sA'kAmA, na hi nArakAdibhistapaH parISaho vA'bhilaSitastadartham / tatra sakAmAmAcaSTe samyagdRSTIti / samyagdarzanamAtrabhAk, zaktyanuguNaM dvAdazavidhadharmasyaikadezenApyanuSThAtA -samyagdarzanabhAkca dezavirataH / sasamyaktvaH sAdhudharmAnuSThAyI yAvajjIvaM sarvebhyaH prANAtipAtAdibhyo viratassarvavirataH, teSAmityarthaH / sAbhilASaM buddhivizeSapUrvakamityarthaH / karmakSayAya kRtaprayatnAnAmiti, AnuSaGgikadevatvAdau niHspRhatayA mukhyAya karmakSayAya pravarttamAnAnAmiti bhAvaH / samyagdRSTyAdInAM nirjarA na samA, api tu yathottaramasaMkhyeyaguNA iti bhAvyam // akAmAmAkhyAti, mithyAdRSTInAmiti, samyagdRSTivirahitAnAmityarthaH, aihikasukhAya kRtaprayatnAnAmiti, ye kecana mithyAdRSTivizeSAssvargAdyarthaM vayaM tapasyAma ityabhisandhimanto'pi pravartante teSAmapIti bhAvaH / tAdRzAbhisandherajJAnarUpatvAdakAmatvameva, tapasyAdineti, tapastvAdirUpeNa teSAmabhimatenetyarthaH // be prakAranI paNa A nirjarA pharIthI be prakAranI che mATe tene kahe chebhAvArtha - te A nirjarA sakAma ane akAma bhedathI be prakAranI che. abhilASApUrvaka karmakSaya mATe prayatna 42naa| sabhyaSTi, zivirata ane saviratonI 4 dhonI vidhvaMsa (ni), te 'sama' cha. aihika (sAMsArika) sukha mATe prayatna karanArA, mithyASTiono tapazcaryA Adi dvArA karmono vidhvaMsa (ni42), me. 21.51ma' ThevAya che. vivecana - tapa ke vipAkathI janya nirjarA, kAmanA sahita hovAthI sakAmAM ane viziSTa kAmanArahita hovAthI akAmA-ema be prakAranI che, evo bhAva che. kAma eTale abhilASA. "tapa pariSahajanya Adi dvArA karmane huM khapAvuM chuM'-AvA rUpanI viziSTa buddhirUpa abhilASA sahita te 'sakAma," arthAt sAkSAt ke paraMparAthI tapaparISaha Adi janya vipAka (karmanirjarA) mokSanuM sAdhana che, evo bhAva che. paraMparAthI mokSasAdhanarUpa sakAmanirjarA-tyAM devomAM to indra-sAmAnika Adi sthAnone sakAmanirjarAvALo pAme che ane manuSyomAM cakravartI-baLadeva-mahAmaMDalika Adi sthAno meLavI tyArabAda sukhaparaMparA dvArA mokSane pAmaze. sAkSAtu mokSasAdhanarUpa sakAmanirjarA tapaparISahathI karelo sakalakarmakSayasvarUpa vipAka (karmanirjarA) to sAkSAt (avyavahita35) mokSa bhATe 4 thAya cha. li. Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 tattvanyAyavibhAkare je nirjarAmAM janakapaNAe viziSTa buddhirUpa kAma nathI, mATe "akAmA' kahevAya che. naraka-tiryaMcamanuSya-devomAM AcchAdAna Adi rUpa vipamAna jJAnAvaraNa Adi karmanI je nirjarA, te "akAmA kahevAya che, kema ke te nAraka Adi jIvoe te karmanirjarA mATe tapa ke parISaha iSTa izkela nathI. 0 sakAmanirjarAne kahe che ke-mAtra samyagdarzana(samakita)vALo, zaktinA anusAra bAra (12) prakArakanA zrAvakadharmamAMthI eka prakArane pama karanAro dezaviratidhara' ane samakitavALo sAdhudharmane karanAro jAvajajIva sudhI sarva prANAtipAta AdithI virata "sarvavirata' kahevAya che. te samyagdaSTi AdinI sAbhilASa eTale viziSTa buddhipUrvaka evo artha che. karmakSayAyakRta prayatnAnAM Iti. AnuSaMgika devapaNA AdimAM niHspRhatA hovAthI mukhya lakSyarUpa karmakSaya mATe pravRtti karanArA, te samyagdaSTi AdinI nirjarA "sakAmanirjarA." 0 te samyagdaSTi AdionI nirjarA samAna nathI, paraMtu upara uparanA guNasthAnavartI AtmAonI asaMkhyAtaguNI nirjarA hoya che, ema jANavuM. (nimnastha karatAM uccasthonI nirjarA asaMkhyAtaguNI che. akAmanirjarAne kahe che ke-mithyAdaSTi eTale samyagdaSTi vagaranAnI nirjarA. "aihikasukhAya kRtaprayatnAnAM iti. je koI viziSTa mithyASTio "svarga Adi mATe ame tapa karIe chIe'-AvA irAdAvALAo paNa pravRtti kare che, te mithyASTionI paNa nirjarA "akAmanirjarA kahevAya che, kema ke-tevI abhisaMdhi-irAdo ajJAnarUpa hoI akAma ja che. te mithyASTioe mAnela tApaNA Adi rUpathI karmono vidhvaMsa "akAmanirjarA." A nirjarA karmapudgaladravyadhvasa rUpa hoI 'dravyanirjarA kahevAya che. te dravyanirjarAmAM nimittabhUta AtmAno adhyavasAya, e "bhAvanirjarA' kahevAya che. mATe kahe che ke nirjareyaM karmapudgaladravyadhvaMsarUpatvAdravyanirjaretyucyate, tannimittAtmAdhyavasAyo bhAvanirjaretyucyata ityAha AtmapradezebhyaH karmaNAM nirjaraNaM dravyanirjarA, nirjarAnimittazubhAdhyavasAyo bhAvanirjadbhadga / / / Atmapradezebhya iti / vizleSAvadhau paJcamI, nirjaraNaM pRthakkaraNam, na tu vidhvaMsaH, paJcamyanupapatteH / AtmapradezeSu karmasambandhAbhAva iti bhAvaH // 1. nirjarAtvenaikavidhApi sA'STavidhakarmApekSayA'STavidhA'pi / dvAdazavidhatapojanitatvena ca dvAdazavidhA'pi, akAmakSutpipAsAzItAtapadaMsamazakasahanabrahmacaryadhAraNAdyanekavidhaka raNajanitatvenAnekavidhApi, dravyato vastrAderbhAvataH karmaNAmevaM dvicidhA'pi vA / nanu nirjarAmokSayoH kaH prativizeSaH ? ucyate dezataH karmakSayo nirjarA, sarvatastu mokSa iti // Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 4-5, aSTamaH kiraNaH 551 ni:bhAvArtha - AtmAnA pradezomAMthI karmonuM nirjaraNa, e dravyanirjarA che. nirjarAmAM nimitte zubha adhyavasAya, me. 'bhaavni|' che. vivecana - ahIM vizleSa (viyoga)nI avadhi (jenAthI chUTAya te avadhi)mAM paMcamI (pAMcamI vibhakti) thAya che. arthAt AtmAnA pradezothI nirjaraNa eTale pRthakakaraNa-chUTA thavuM, paraMtu vidhvaMsa-vinAza nahi, kema ke-paMcamI vibhakti yuktiyukta nathI. arthAt jo vidhvaMsa-vinAza hoya, to Atmapradeza zabdathI pAMcamI vibhakti Ave nahi. jo pRthakkaraNa-vizleSa-viyoga artha hoya, to pAMcamI vibhakti lAgu paDe che. AtmAnA pradezomAM karmanA saMbaMdhano abhAva, e ja nirjarAnuM tAtparya artha che. nirjarApaNAe eka prakAranI paNa nirjarA ATha prakAranA karmanA kSayanI apekSAe ATha prakAranI paNa che. bAra prakAranA tapathI janya hovAthI bAra prakAranI che. akAmasudhA-pipAsA-Atapa-daMzamazakasahana-brahmacaryadhAraNa Adi aneka prakAranA kAraNothI janya hoI aneka prakAranI paNa, dravyathI vastrAdinI ane bhAvathI karmonI, e pramANe be 52nI pani cha. prazna - ni mane bhokSamai zo 32-bheda cha ? uttara - zithI (zathI) bhanI kSaya nirjarA kahevAya che ane sarvathI (sarvathA) karmano kSaya mokSa kahevAya che.] nanu tapasA nirjarA bhavatItyuktaM tatra kintapa ityatrAhazarIravRttirasAdidhAtukarmAnyatarasantapanaM tapaH / 5 / zarIravRttIti / tapyante'nena bAhyAbhyantarabhedabhinnAnazanaprAyazcittAdinA yAni zarIraniSThAni rasAsRGmAMsamedo'sthimajjAzukrANi mithyAdarzanAdyarjitakarmANi ceti tapo'nazanAdi, tathA ca zarIraniSTharasAdikarmAnyatarasantApaprayojakapravRttitvaM lakSaNam / zarIravRttirasAdIni karmANi ca santapyate nIrasIkriyante'neneti vyutpatteH, vipAkasya nIrasIkaraNaprayojakatve'pi pravRtti-rUpatvAbhAvAnnAtiprasaktiH, sAkSAtkarmasantApakasya dhAtukSayapUrvakaM saMgatyAgazarIralAghavendriya-vijayasaMyamarakSaNAdidvArA karmasantApakasya ca saMgrahAyAnyataretyuktam / na cAlabdhavRttInAM karmaNAM tapasA kSayAbhyupagame teSAM niSphalatvaM syAt, anupabhuktAnAM kSayAnupapattizca, upapattau vopabhujyamAnAnAmapi kSayApAtAditi vAcyam, kAraNasya niyamena kAryajanakatvAnabhyupagamAt, anyathA kuzUlasthAdapi bIjAda1rotpattiprasaGgAt / maNyAdisamavahitavahninA dAhApAtAcca kintu sahakArivaikalyazaktipratibandhAdinA kAraNasya kAryAjanakatvena karmaNAmapi dravyakSetrAdisahakArivirahAt prabalakarmAntareNa zaktipratibandhAdvA 2. yathA mahAjalAzrayasya navInajalAgamanamArge niruddhe vidyamAne jale araghaTTAdinA niSkAsite ravikiraNAdinA krameNa zoSaNaM bhavet tathA prANivadhAdipApakarmaNAM nirodhe saMyatasyApi dvAdazavidhena tapasA bhavakoTisaMcitaM karma nijIryata iti bhAvaH // Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 tattvanyAyavibhAkare vRttyalAbhaH / tAdRzAnAJca karmaNAM tapasA kSaya iti na ko'pi doSaH / bhogena karmaNaH kSaya iti tUtsargaH, sa ca tapasastattvajJAnAdvA kvacit kathaJcit kSayAbhyupagamenApodyata iti nAsambhavo lakSaNasyeti dik // tapazaMkA - tapathI nirjarA thAya che-ema kahyuM, to tyAM tapa eTale zuM? bhAvArtha - zarIramAM rahela rasa Adi dhAtu ke karmanuM saMtapana jenAthI thAya, te "tapa" kahevAya che. vivecana - je bAhya ane atyaMtara bheTavALA anazana Adi tathA prAyazcita Adi (tapa) vaDe je zarIramAM rahelA rasa-lohI-mAMsa-meda-hADakAM-majjA-zukrarUpa dhAtuo ane mithyAdarzana (mithyAtva) Adi vaDe upArjita karmo tapAya-sukAya che, te "tapa" anazana Adi tapa kahevAya che. [jema mahA jaLAzayano navIna jaLanA AvavAno mArga rokya chate, vidyamAna jaLamAM araghaTTa AdithI kADhya chate ravikiraNa AdithI kramathI zoSaNa thAya che, tema jIvahiMsA Adi pApakarmono virodha karyo chate saMyatanuM paNa bAra prakAranAM tapathI karma nirjIrNa thAya che.] tathAca zarIraniSTha rasAdi dhAtu ane karmasaMtApa-(nIrasatA-zuSkatA)mAM prayojakapravRttipaNuM tapanuM lakSaNa che. 0 vyutpatti-zarIramAM rahela rasa Adi dhAtuo ane karmo jenA vaDe nIrasa karAya che te tapa, evI tapa zabdathI vyutpatti che. 9 padakRtya-vipAkanuM karmanA nIrasIkaraNamAM prayojakapaNuM hovA chatAM, pravRttirUpapaNuM nahi hovAthI vipAkamAM tapalakSaNanI ativyApti nathI. 0 dhAtukSayapUrvaka, saMga(parigraha)tyAga-zarIranI laghutA-indriyavijaya-saMyamarakSaNa Adi dvArA karmasaMtApa(zuSkakAraka tapa)no saMgraha karavA mATe "anyatara' evuM pada kahela che. zaMkA - udayavRttine nahi pAmelA karmono tapathI kSayanA svIkAramAM te karmo niSphaLa banI jAya! nahi bhogavAyelA karmonA kSayanI ghaTamAnatA nathI. athavA upapatti mAno to bhogavatA karmonA paNa kSayanI Apatti Avaze ja ne? samAdhAna - kAraNanI niyama (ekAMtathI) kAryanI janatAno svIkAra nathI. (kAraNa ke-ekAMtathI kAryane pedA kare ja, evo niyama nathI.) jo kAraNathI niyamAM kArya thAya che ja-evo niyama mAno, to kuzUla(annano koThAra, iMTo vagerethI banAveluM dhAnya rAkhavAnuM sthAna)mAM rahela paNa bIjathI aMkurAnI utpattino prasaMga Avaze ja ne? ane maNi AdithI samavahita (samavadhAnavALA) vahiMthI dAhanI Apatti (AgamanaprApti) thaze ja ne ? paraMtu sahakArI kAraNanA abhAvathI, zaktino pratibaMdha (avarodha) AdithI kAraNanI kArya pratye ajanakatA hoI, karmomAM paNa dravyakSetra-kALa AdirUpa sahakArIonA abhAvathI prabaLa (baLavAna) bIjA karmathI zaktimAM pratibaMdha (avarodha) thavAthI udayarUpa vRttino lAbha thato nathI. ane tevAM karmono tapathI kSaya thAya che, mATe koIpaNa jAtano doSa nathI. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 6-7, aSTamaH kiraNaH 553 'mothI bhano kSaya' to utsarga (2040) che. vaNI 6tsa[ tapathI tatpazAnathI, vyitkathaMcit karmanA kSayano svIkAra karavAthI apavAdaviSaya bane che, mATe lakSaNano asaMbhava nathI. tapano bAhya ane atyaMtara rUpe be prakAro pradarzita hovAthI have bAhya tapano vibhAga kare che. tatra tapaso bAhyAbhyantararUpeNa dvaividhyasya pradarzitatvAdadhunA bAhyaM tadvibhajate tatra bAhyatapAMsi anazanonodarikAvRttisaMkSeparasatyAgakAyaklezasaMlInatArUpeNa SaDvidhAni / 6 / tatreti / anazanAdirUpe tapasi bAhyatvaM annAdibAhyadravyanimittakatvAt parapratyakSaviSayatvAt prAyo bAhyazarIratApakatvAt tIrthikagRhasthAnuSTheyatvAcceti vijJeyam // bAhya tapabhaavaarth - pAya tapo anazana-6nohara-vRttisaMkSe5-2satyA-5145leza-saMdInatA 3pe 7 (6) prA2no che. vivecana - taati. anazana AdirUpa tapamAM bAhyapaNuM eTale anna AdirUpa bAhya dravyanA tyAgarUpa nimittajanyapaNuM hoI ane parane (bIjAone) pratyakSa viSayapaNuM hoI, prAyaH bAhya zarIrasya dhAtu tApakapaNuM hoI anyatIrthika (jainetara) gRhasthothI anuSThAnaviSaya hoI bAhyapaNuM che, ema samajavuM. sampratyanazanaM lakSayati - itvaraM yAvajjIvaM vA''hAraparityAgo'nazanam 7 / itvaramiti / itvaraM parimitakAlaM yathA namaskArasahitAdi SaNmAsaparyantaM mahAvIrasvAmitIrthe, saMvatsaraparyaMntaM zrInAbheyatIrthe, yAvadaSTau mAsAn dvAviMzatimadhyamatIrthakaratIrtheSu / pAdapopaMgamaneGginIbhaktapratyAkhyAnabhedato yAvajjIvamanazanaM trividham / atrAdyamapi nirvyAghAtasavyAghAtabhedena dvividham / pravrajyAzikSApadAdikramato jarAjarjaritazarIrasya caturvidhAhArapratyAkhyAnapUrvakaM jantuzUnyasthaNDilamAzritya nipatyaikasminneva pArzve prazastadhyAnaM bhRtvA parispandazUnyatayA jIvotkramaNaM yAvadvarttanaM nirvyAghAtam / AyussadbhAve'pi samupajAtavyAdhinotpannamahAvedanena yadupakrAntiH kriyate tatsavyAghAtam / zrutavihitakriyAvizeSaviziSTaM 1. pAdapoSagamanamavicAraM iGginIbhaktapratyAkhyAne savicAre, ceSTAtmakena kAyasambandhinA vartamAnatvAtsavicAraM, tadviparItamavicAraM, iGginIbhaktapratyAkhyAne saparikarma, sthAnaniSadanatvagvartanAdinA vizrAmaNAdinA ca vartamAnatvAt ekatra svayamanyena vA kRtasya, anyatra tu svayaM vihitasyodvarttanAdiceSTAtmakaparikarmaNo'nujJAnAt / aparikarma pAdapopagamanaM niSpratikarmatAyA eva tatrAbhidhAnAt // Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 tattvanyAyavibhAkare maraNamiGginI, iyaJca yaH pravrajyAdipratipattikrameNaivA''yuSaH parihANimavabudhyA''ttanijopakaraNaH sthAvarajaGgamaprANivivarjitasthaMDilazAyI ekAkIkRtacaturvidhapratyAkhyAnazchAyAyA uSNamuSNAcchAyAM saMkrAman saceSTaH samyagjJAnaparAyaNaH prANAJjahAti tasya bodhyam / gacchAntarvartI san kadAcitrividhasya kadAciccaturvidhasya paryante ca sarvathA''hArapratyAkhyAnaM kurvan samAzritamRdusaMstAraka utsRSTazarIropakaraNamamatvassvayamevodgrAhitanamaskAro nikaTavartisAdhudattanamaskAro vodvarttanaparivartanAdikaM kurvANassamAdhinA yatkAlaM karoti tadbhaktapratyAkhyAnam, evamevA'nazanaM vivicya zAstroktaM vijJeyam, tathA cetvarayAvajjIvAnyatarasvarUpAhAraparityAgo'nazanamiti mAva: || anazana tapanuM lakSaNabhAvArtha - itvara (thoDA kALa sudhI) ke vAvajIva (jAvajajIva sudhI) AhArano parityAga, e anazana tapa' kahevAya che. vivecana - itvara eTale parimita kALavALuM. jema ke-namaskAra sahita (atyaMta itva navakArasI paccakhANa, itvara eka upavAsa) navakArasI-eka upavAsa AdithI mAMDI zrI mahAvIrasvAmijInA tIrthamAM cha (6) mahinAnA upavAsa sudhInuM, zrI RSabhadevasvAminA tIrthamAM bAra (12) mahinAnA upavAsa sudhInuM, bAvIza (22) madhyama tIrthakaronA tIrthamAM ATha (8) mahinAno upavAsa sudhInuM tapa "ilvara bAhya anazana tapa' kahevAya che. 0 yAvajIvaka anazana, e pAdapopagamana [iMginI-bhakta pratyAkhyAnanA bhedathI traNa prakAranuM che. pAdapopagamana avicArarUpa che ane iMginI tathA bhaktapratyAkhyAna e be savicAra che. kAya saMbaMdhI ceSTAnI sAthe vartatuM hovAthI "savicAra' anazana kahevAya che ane kAya saMbaMdhI ceSTAthI rahita hovAthI "avicAra" anazana kahevAya che. iMginI ane bhaktapratyAkhyAna anazana telamAliza vagere rUpa (sevAnI sAthe vartatuM) hovAthI "saparikarma kahevAya che, kema ke eka jagyAe pote karela ke bIjAe karela, bIje sthAne to pote karela udvartana (uvaraNuM-telamAliza vagere) AdirUpa ceSTArUpa parikarmanuM vidhAna-anujJA che. pAdapopagamanarUpa anazana "aparikarma kahevAya che, kema ke-parikarma (sevA-zarIrasaMskArazuddhi) rahitatAnuM ja tyAM kathana che.] 0 tyAM prathama pAdapopagamana anazana paNa nirbhAdhAta ane satyAghAtanA bhedathI be prakAranuM che. nirvAghAta-pravrayAzikSApada AdinA kramathI (vidhithI) jarAthI jarjarita zarIravALAnuM cAra prakAranA AhAranA paccakakhANapUrvaka, jaMtu vagaranA sthAnanA Azraye, pAdapa eTale vRkSanI mAphaka eka je paDakhe prazasta dhyAnane dhArIne niSkapANAe prANonA nirgamana (nIkaLavA) sudhI rahevuM, te "nirbhAdhAta pAdapopagamana anazana' kahevAya che. Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 8, aSTama: ziraH 0 savAghAta-vidyamAna paNa AyuSyamAM jyAre upakrama karAya che, tyAre khUba utpanna (anivAya) vyAdhivALA-ataeva utpanna vedanAvALA sAdhu vaDe karAtuM pAdapopagamana anazana, e "savyAghAta pAdapopagamana anazana' kahevAya che. 0 iMginI-zrutamAM vidhAna karela kriyAvizeSane "iginI' kahe che. te iMginI viziSTa maraNa iMginImaraNa" kahevAya che. A iMginI je pravrayA AdinA svIkAranA kramathI ja AyuSyanI parihAni jANI, potAnA upagaraNonuM grahaNa karanAra, sthAvara-trasa jaMtuthI rahita sthAnamAM sthAyI (zAyI ke ubhA rahenAra) ekalo, cAra prakAranA AhAranuM paccakakhANa karanAra, chAyAmAMthI uSNa sthAnamAM saMkramaNa karato, uSNa sthAnamAMthI chAyAmAM pharato ceSTAvALo, samyajJAnamAM parAyaNa banelo prANone choDe che, tene iMginI nAmanuM anazana (maraNa) jANavuM. 0 bhaktapratyAkhyAna anazana-gacchanI aMdara rahelo hoto, kadAca traNa prakAranA, kadAca cAra prakAranA ane aMtamAM sarvathA AhAranuM paccakakhANa karato, komaLa saMthArAno Azraya lenAro, zarIranI ane upagaraNonI mamatAne choDanAra, pote ja navakArane yAda karanAro ke najIkamAM rahela sAdhue Apela navakArane sAMbhaLanAro, udvartana-parivartana Adine karato, samAdhipUrvaka je kALa kare che, te "bhaktapratyAkhyAna' anazana (maraNa) kahevAya che. A pramANe ja vivecanapUrvaka zAstramAM kahela anazana jANavuM. tathAca ivara ke thAvajavasvarUpI AhAratyAga, e "anazana' che. UnodarikAmAcaSTesvAhAraparimANAdalpAhAraparigrahaNamUnodarikA / / / svAhAreti / yasya puruSasya yAvadAhAraparimANaM tato'lpasyA''hArasya grahaNaM, utkRSTAvakRSTaparimANako varjayitvA madhyamena kavalena puMso dvAtriMzatkavalake striyo'STAviMzatikavalapramANe AhAre'STasaMkhyAkena, dvAdazasaMkhyAkena SoDazakena caturviMzatikena, ekenApi nyUnena vA vartamAnamUnodariketi bhAvaH / atrA'nazanAdau ca samyaktvaM vizeSaNIyaM tacca yathAgamAtmakaM, tena nRpazatrutaskarAdikRtAhAranirodhAdervyavacchedaH, upahatabhAvasya hi puMso'nazanAdikaM na saMyamarakSaNAya na vA karmanirjarAyai samartham // 1. ayaM bhAvaH ekakavalAdArabhya yAvadaSTau kavalA jaghanyamadhyamotkRSTaviziSTA alpAhAronodarikAH, navabhyaH kavalebhya Arabhya yAvadvAdazakavalAstAdRzA apAGkhanodarikAH, trayodazabhya Arabhya yAvat SoDazakavalAstAdRzA vibhAgonodarikAH, saptadazabhyo yAvaccaturviMzatikavalAH prAptonodarikAH, paJcaviMzaterArabhya yAvadekatriMzatkavalA: kiJcidUnodarikA ucyante, evaM strINAmapi puruSAnusAreNa bhAvyamiti / / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare UnodarikA bAhya tapanuM varNanabhAvArtha - potAnA AhAranA parimANa karatAM alpa AhAranuM parigrahaNa, e unodarikA tapa kahevAya che. vivecana - je puruSanuM jeTaluM AhAranuM parimANa che, tenA karatAM alpa AhAranuM grahaNa, moTA-nAnA parimANavALA kavalone (koLiyAone) choDI, madhyama kavala vaDe puruSanA batrIsa (32) kavalavALA, strInA aThThAvIsa (28) kavalavALA pramANarUpa AhAramAM ATha (8), bAra (12), sola (16) ane covIza (24) saMkhyA, athavA eka paNa nyUnathI vartavuM, te "yUna udarikA." [ahIM Avo bhAva che. puruSano (32) batrIza kavalapramANavALo AhAra che. tyAM eka kavalathI mAMDI ATha kavala sudhI jaghanya-madhyama-utkRSTaviziSTa alpAhAra nAmaka unodarikA' kahevAya che. (9) nava kavalothI mAMDIne (12) bAra kavalo "apAdha-upAdhi unodarikA' kahevAya che. (13) tera kavalothI mAMDI sola (16) kavalo "tribhAgonodarikA'-"saMpUrNa ardha UnodarikA' kahevAya che. (17) sattarathI mAMDI (24) covIza kavalo "prAptonodarikA' kahevAya che. (25) paccIzathI mAMDI (31) ekatrIza sudhI kavalo "kiMciunodarikA' kahevAya che. e pramANe strIonuM paNa puruSanA anusAre jANavuM.]. ahIM anazana AdimAM "samyakatva sahitatva'evuM vizeSaNa ApavuM ane te Agama pramANe samajavAnuM che. tethI rAjAe-zatrue, cora AdithI karela AhAranA nirodha Adino vyavaccheda jANavo. kharekhara, upahata (haNAyela) bhAvavALA purUSanuM anazana Adi saMyamarakSaNa mATe ke karmanirjarA mATe samartha thatA nathI. atha vRttisaMkSepamAhanAnAvidhAbhigrahadhAraNena bhikSAvRtteH pratirodhanaM vRttisaMkSepaH / 9 / nAnAvidheti / abhigraho niyamassa cAgamavihitaH, anekavidhA ye'bhigrahAsteSAM dhAraNenAvalambanenetyarthaH, niyamAzca bhikSAviSayAH utkSiptanikSiptAntaprAntacaryAdirUpA dravyakSetrakAlabhAvapravibhaktAM / yathA paTalakAdikaM kaDucchakAdinopakaraNena dAnayogyatayA dAyakenotkSipta yadi lapsye tadA grahISyAmItyAdirUpAH, tAnavalambyAparabhikSAyA yatpratirodhanaM sa vRttisaMkSepaH, dattInAM niyamena ekAM dattimadya grahISyAmi dve vA tisro vetyAdirUpeNetarAsAM dattInAM pratirodho'pi vRttisaMkSepastatra dattiH pAtrakAdau paTalakAdInAM yadekamukhena prakSepaH sA / hastena kaDucchakenodaGkikayA vA yadutkSipya dadAti sA bhikSeti vizeSaH / have vRttisaMkSepane kahe chebhAvArtha - nAnA prakAranA abhigrahanA dhAraNa dvArA bhikSAvRttimAM pratirodha, e "vRttisaMkSepa." vivecana - abhigraha eTale niyama. vaLI te AgamamAM vihita samajavo. aneka prakAranA je abhigraho, te abhigrahonA dhAraNathI bhikSAviSayako, ukSipta-nikSipta aMta-prAMta-caryA rUpa, dravya-kSetrakALa-bhAvanA vibhAgathI yukta niyamo, e "abhigraho' kahevAya che. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 9-10, aSTamaH kiraNaH 557 jema ke-kaDucchaka (kaDachI) vagere upakaraNathI paTalaka (paDalA) Adi. dAna yogyapaNAe dAyake upti (Apela) jo maLaze, to "huM grahaNa karIza," ityAdi rUpa abhigraho che, tene avalaMbIne bIjI bhikSAno pratiro5, te 'vRttisaMkSepa' upAya che. 0 dattionA niyamathI vRttisaMkSepa=eka dattine Aje huM laIza, be athavA traNa dattione laIza, ityAdi rUpathI bIjI dattiono pratirodha paNa "vRttisaMkSepa' kahevAya che. tyAM datti eTale pAtraka AdimAM paDalA AdithI () je eka bAjuthI akhaMDa dhArAthI nAMkhavuM, te "datti kahevAya che. akhaMDa dhArAe je jaLapramukha jeTaluM dravya ekIsAthe dAtA Ape, te datti-hAthathI-kaDucchakathI (kaDachI Adi sAdhanathI) athavA 331 (ghA vagairenu pAtra, nAnu pAtra-mukhI-sAsI-thipiyo)thI 4 mApe, te 'mikSa'-ama vizeSa che. rasatyAgasvarUpaM vakti - rasavatpadArtheSu dvitryAdInAM tyAgapurassaraM virasarUkSAdyAhAragrahaNaM rasatyAgaH / 10 / rasavaditi / guNavizeSavAcino rasatyAgapadaghaTitarasazabdasyAtra guNiparatvameva, rasavatpadArthaparityAgasyaivAbhimatatvAt, zuklaH paTa ityAdivadato rasatyAga iti lakSyanirdezo dravyatyAgapuraskAreNaiva rasaparityAga iti sUcayituM rasavatpadArtheSvityuktaM, na sarveSAmeva rasavatAM parityAgo rasatyAgo'pi tu dvitryAdInAmapItyAzayenAha dvitryAdInAmiti, anazane'pi dvivyAdipadArthaparityAgo'styeva, tasya sarvapadArthaparityAgarUpatvAdityAzaMkAyAmAha virasarUkSAdIti / na ca rUparasagandhasparzavantaH pudgalA iti niyamena sarveSAmeva padArthAnAM rasavattvAdviraseti kathamiti vAcyam, prakRSTarasazUnyatAyA eva vivakSitatvAditi bhAvaH / virasaM vikRtibhirasaMspRSTaM, rUkSaM prakRSTarasazUnyam / cittavikArahetubhUtA hi padArthA madyamAMsamadhunavanItAtmakAH kSIradadhighRtatailaguDAvagAhyAzca vikRtirUpAH / madyaM hi guDapiSTadrAkSAkhajUrAMdisambhavaM gaNanAtItajIvotpattisthAnaM jIvasyAsvAtaMtryaM vidhatte, tena cAkrAntaH kRtyAkRtyavivekabhraSTo vinaSTasmRtisaMskAro garhitamAcaratyeva / mAMsaM prANizarIrAvayavarUpamanantajantuprasavanidAnaM prANavyaparopaNamantarA, duSprApaM, prANAtipAtazcAtiduHkhapradatvena kRtakAritAnumatibhissarvathA pariharaNIyaH / mAMsaJca vRSyatamatvAdavazyaM gAddharyahetutvAttyAjyameva / annAdayastu na tAdRzAH / madhu ca mAkSikakautikabhrAmararUpaM trividhamapi vinA prANAtipAtena na sambhavatIti tadapi tyAjyameva / gomahiSyajAvikasambandhinavanItamapi vRSyatvAtparihAryamiti, pratyAkhyAnameteSAM dravyakSetrakAlabhAvApekSayA vivakSitam / gomahiSyajAvikoSTrI sambandhitvena kSIravikRtirapi paJcadhA / dadhivikRtistu karabhIvarjA catuHprakArA / ghRtavikRtirapi dadhivikRtivaccaturdhA / tilAtasIsiddhArthakakusumbakAkhyAni tailAni / ikSuvikArAtmikA guDavikRtiH Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 tattvanyAyavibhAkare khaNDazarkarAvarjA / ghRtAdyavagAhaniSpannAzzaSkulIprabhRtayo'vagAhyAH, etAsAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM tapaH, tatrApi mAMsAdicatuNrNAM sarvathA parityAgaH kArya eva, kSIrAdivikRtiSu sarveSAM parityAgastapastatrAsAmarthya dvivyAdiparigrahe'pi na tapo vyAhanyate, taptAyaHpiNDaprakSiptaghRtAdibinduvadityetatsUcanAya dvivyAdInAM tyAgapurassaramityuktamiti bodhyam / na cAnazanonodarikArasatyAgAnAM vRttiparisaMkhyAnAvaruddhatvena pRthaG nirdezo'nucito bhikSAcaraNe niyamakAritvasya sarvatrAvizeSAditi vAcyama, vizeSAta, bhikSAcaraNe pravarttamAno hi sAdhuretAvatkSetraviSayAM kAyaceSTAM kurvIta, kadAcidyathAzakti viSayagaNanArthaM vRttiparisaMkhyAnaM kriyate / anazanantvabhyavaharttavyanivRtti, UnodarikArasaparityAgAvabhyavaharttavyaikadezanivRttiparAvato mahAnbheda iti dhyeyam // rasatyAgasvarUpanuM varNanabhAvArtha - rasavALA padArthomAMthI be-traNa AdinA tyAgapUrvaka virasa-lukhkhA vagere AhAranuM grahaNa, e "rasatyAga' kahevAya che. vivecana - rasatyAga nAmaka padamAM rahela rasa zabda guNavizeSavAcaka che chatAM ahIM guNavAcaka ja che, kema ke-rasavALA padArthono parityAga ja abhimata-ISTa che. jema ke-"zuklapaTa." (dhoLA raMgavALuM kapaDuM) ethI rasatyAga'-e lakSyavAcaka pada che. dravyonA tyAgapUrvaka ja rasano tyAga che, ema sUcavavA mATe "rasavat'ema kaheluM che. 0 saghaLA ja rasavALA padArthono parityAga e rasatyAga nathI, paraMtu be-traNa-cAra Adi rasavALA padArthono paNa parityAga "rasatyAga' kahevAya che. anazanamAM paNa be-traNa Adino parityAga che ja, kema ke te anazana, sarva rasavALA padArthonA tyAgarUpa che. AvI AzaMkAnA samAdhAnamAM kahe che kevirasa-rUkSa Adi. zaMkA - "rUpa-rasa-gaMdha-sparzavALA pudgalo hoya che.'-Avo niyama hoI, badhAya padArtho rasavALA hoI, 'virasa AhAranI saMgati kevI rIte? samAdhAna - ahIM virasatAno vivakSita artha prakRSTa rasanI zUnyatA ja che. virasa eTale vikRtio (vigaIo)thI rahita, rUkSa eTale prakRSTa rasazUnya (lakhuM). 0 mananA vikAramAM hetubhUta, kharekhara, magha (dArU)-mAMsa-madha-mAkhaNarUpa padArtho mahA vikRtirUpa che. (abhakSya vigaI) ane dUdha-dahIM-ghI-tela-goLa-vRta Adi avagAha-niSpanna (ghIthI ke telathI taLeluM pakavAnna) bhastha vigaIrUpa che. prakRti sAvadyarUpa magha (dArU), gauDa (guDa-zeraDI Adi dravya), piSTa (juvAranA loTane koharAvI banAvela bhUko-loTa-cUrNa) telanuM cUrNa (khoLa), drAkSa (drAkSano dArU), khajUra-mahuvAsurAbIja vagere dravyothI thanAruM, asaMkhya jIvonI utpattinuM sthAnarUpa madha, jIvane paravaza (viSagarAdiva) Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20, aSTama: ziUT: 559 banAve che. maghathI gherAyelo, akartavya-kartavyanA vivekathI bhraSTa ane smaraNasaMskAro vagere naSTa thayAM che, evo jIva garNita-niMdita AcaraNa kare ja che. 0 mAMsa-prANInA zarIranA avayavarUpa, anaMta jaMtunA utpattinuM kAraNa, jIva (prANo)nI hiMsA sivAya azakya ane jIvahiMsA atyaMta duHkhadAyI hovAthI karavA, karAvavA ke anumodavArUpe mAMsano sarvathA (sarva rIte) parihAra karavo joIe. (madha, madirA ane mAkhaNamAM tenA varNa sarakhA asaMkhya trasa (beindriyAdi) jIvo upaje che. jIvathI juduM paDela kAcuM mAMsa, raMdhAtu mAMsa ane rAMdhelA mAMsamAM dareka samaye asaMkhya trasa jIvo ane bAdara nigoda (sAdhAraNa vanaspatikAya)nA jIvo upaje che, mATe te cAreya mahAvigaIyo rogAdi kAraNe paNa vAparavI yukta nathI. mAMsa vRSyatama (atyaMta vIryanI vRddhi karanAra-baLa karanAra, gAddharya(icchA-Asakita)no hetu hoI tyAjya che. anna vagere to tevA nathI. 0vaLI madha, mAlika (mAkhInuM), kau(pI)tika (bagasarAnuM) ane bhrAmara (bhamarAnuM)-ema traNa prakAranuM madha paNa jIvahiMsA sivAya saMbhavita nathI, mATe te madha paNa tyAjaya che. 0mAkhaNa, gAya-bheMsa-bakarAM-gheTAM saMbaMdhI mAkhaNa paNa vRSya (vIryavardhaka) hovAthI parihAra karavAlAyaka che. A badhAnuM paccakhANa, dravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe vivaNita karela che. gAya-bheMsa-bakarI-gheTIUMTaDI saMbaMdhI dUdhavikRti paNa pAMca prakAranI che. dadhivikRti to UMTaDI sivAya cAra prakAranI che. dhRtavikRti paNa dadhivikRtinI mAphaka cAra prakAranI che. 0 telo-tela-aLasI-sarasava-kusummaka-kAbarI-kusuMbI saMbaMdhI tela (vigaI) che. 0 izuvikArarUpa (narama-kaThaNarUpa) guDa(goLa) vikRti khAMDa-sAkara vagaranI samajavI. 0 ghI, tela AdinA avagAhataLavAthI banela mAlapUDo-jalebI vagere avagAhya-taLelI cIjo pakavAnna vigaI kahevAya che. 0 A rasavikRti (vigaI)ono tyAga-paccakhANa, e "rasatyAga' rUpa bAhya tapa che. tyAM mAMsa Adi cAra mahA vikRtiono sarvathA parityAga karavo ja joIe. 0 dUdha Adi vikRtio paikI sarva vigaIono tyAga, e tapa che. sarvatyAgamAM asamarthatA hoya chate be-traNa AdinA grahaNamAM paNa tapano vyAghAta thato nathI. jema ke-tapelA loDhAnA piMDamAM phekelA ghI AdinA biMduo. A sUcana karavA mATe be-traNa AdinA tyAgapUrvaka, ema kahela che. zaMkA - anazana-UnodaritA-rasatyAgo, vRttiparisaMkhyAnathI avaruddha hovAthI judo nirdeza anucita che, kema ke-bhikSAcaryA (gocarI)mAM niyamakAripaNuM vizeSa nathI-sAmAnya che. samAdhAna - vizeSa-bheda hovAthI vRtti saMkSepane pRtha kahela che. kharekhara, bhikSAcaryAmAM pravartatA sAdhue ATalA kSetramAM pharavuM. kadAca zakti pramANe viSaya gaNavA mATe vRttiparisaMkhyAna (saMkSepa) karAya che. anazana to AhAra karavA yogyanA tyAgarUpa che. UnodaritA ane rasaparityAga-e be AhAra karavA yogyanA ekadezanA tyAgarUpa che, mATe moTo bheda che-ema vicAravuM. Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 tattvanyAyavibhAkare samprati kAyaklezaM lakSayati - kezollucanAdiklezasahanaM kAyaklezaH / 11 / kezeti / kAyasambandhI klezaH kAyaklezaH, so'pi yathAtathArUpo na kAyaklezAtmakaM tapo'ta uktaM kezolluJcanAdIti / AdinA kAyotsargavIrotkaTukAsanaikapArzvadaNDAyatazayanAtApanA'prAvRtAdInAM grahaNam, tathA cAgamAnusArikezolluJcanAdijanyaklezasahanatvaM lakSaNam / saMsAryavasthAyAM hi zarIrAtmanoranyAnugatatvenAbhedAt sati kAyakleze tadadvArA''tmano'pi klezotpattyA karmanirjaraNAdeSAM taporUpatvaM, vinaikatvapariNatimAtmanassukhaduHkhAsambhavAt / svamAtrakRtakAyaklezarUpatvAdbuddhipUrvakatvAccAsya svaparanimittakAt yAdRcchikopanatAcca kSudhAdito vizeSo'vaseyaH // kAyakalezanuM lakSaNabhAvArtha - kezanA loca vagere klezanuM sahana karavuM, te "kAyakleza' tapa che. vivecana - zarIra saMbaMdhI kleza (bAdhana) kAyakleza, te jevo tevo kAyakleza tapa nathI. mATe kahela che. ke-kezoluMcanAdi iti, Adi padathI kAyotsarga-vIrAsana-utkaTAsana (gAyane dohatI veLA jema besAya che tema besavuM), eka pArtha (eka pAsAbhara besavuM), daMDAyatazayana-AtApanA levI, vastra vagaranA rahevuM, loca karavo, ityAdi kaSTa, te "kAyakleza." tathAca Agama anusAra kezoluMcana Adi janya phlezasahanapaNuM, e kAyakleza tapanuM lakSaNa che. kharekhara, saMsArI avasthAmAM zrI sarvajJakathita Agama anusAra kezaloca-AtApanA Adi kAyakleza viziSTa iSTaphalasAdhaka che, kema ke-Agamakathita hoye chate kAyakleza che. jema ke-vRkSa, mULa Adi sevanavIrAsana-niSpati kriyA, asnAnaka Adi, AvA anumAnathI kezotsucana Adi kAyaklezanuM karmanirjarAnuM hetupaNuM siddha thAya che. AvA AzayathI kahe che ke-saMsArI avasthAmAM zarIra ane AtmA paraspara anugata (vyApta) hoI, abhinna hoI, kAyakleza hoya chate, te kAyadvArA AtmAmAM klezanI utpatti hovAthI, karmanirjarA thavAthI A kAyakleza AdinuM tArUpapaNuM che, kema ke-ekatA nAmaka pariNati sivAya saMsArI AtmAmAM sukha-duHkhano asaMbhava (abhAva) che. 0 pote ja mAtra karela kAyakleza hovAthI, buddhipUrvaka hovAthI AnuM (kAyaklezanuM) sva-paranimittajanya ane yAdacchika (daivayoge) svataMtrapaNAe upanata (upasthita) sudhA AdithI vizeSa-bheda jANavo. -- 1. sarvajJapraNItAgamAnusArikezolluJcanA''tApanAnazanAdikAyaklezo viziSTeSTaphalasAdhakaH, Agamoditatve sati kAyaklezatvAt vRkSamUlAdisevanavIrAsananiSpratikriyAdivadityanumAnena kezollaJcanAdikAyaklezasya karmavicchedahetutvaM siddhayatItyAzayenAha saMsAryavasthAyAmiti // Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 11-12-13, aSTamaH kiraNaH 561 atha saMlInatAmAcaSTe - indriyayogakaSAyAdInniyamya viviktasthAnAsevanaM saMlInatA, sA caturvidhA indriyakaSAyayogaviviktacaryAbhedAt / 12 / indriyeti / viviktaM-vijanaM-bAdhAvivarjitaM sthAnaM pratizrayazayyAphalakAsanapIThAdikaM tasyA''sevanaM / zarIropaghAtakaraiH sthUlasUkSmajantusahitaiH strIpazupaNDakAdiyutaizca pratizrayAdibhissamyaktvAdInAM bAdhA syAdatastadrahitasthAnA''sevanamityarthaH / tadapyAsevanaM sasvAntAnIndriyANi saMyamya yogAnniSphalebhyaH krodhAdikaSAyakadambakaM codayanirodhaprAptodayavaiphalyakaraNAbhyAJca vijJeyamiti bhAvaH / sA ca saMlInatA jJAnadarzanacAritrasaMsthApikA indriyakaSAyayoganiyamanapUrvakatvAdviviktasthAnasambandhitvAcca caturvidhA bhavatItyAzayenAha seti // saMlInatAnuM varNanabhAvArtha - indriya-yoga-kaSAya AdinA niyamapUrvaka vivikta-ekAMta sthAnanuM Asevana, e 'saMdInatA' cha. te saMdInatA. ndriya-pAya-yoga-vividhata. yayAna methI yA2 5|2nii che. viveyana - vivi-nirjana-14 parnu sthAna=34zraya-zayyA-isa-mAsana-pI6 mAha 'sthAna' kahevAya che. tenuM Asevana zarIranA upaghAta karanArA nAnA-moTA jaMtuothI yukta ane strI-pazu-napuMsaka AdithI sahita upAzraya Adi sthAnothI samyaktva AdimAM bAdhA thAya che, mATe te strI AdithI rahita sthAnanuM mAsevana, se 'saMdInatA' upAya che. 0 te vivikta sthAnarUpa Asevana paNa mana sahita pAMca indriyono saMyama karIne, yogonuM niyamana karIne ane krodha Adi kaSAyonA udayano nirodha ane prApta udayanI niSphaLatA karavA dvArA vivikta sthAnanA sevanarUpa saMlInatA jANavI. te saMlInatA jJAna-darzana-cAritranI sthApanA karanArI indriyakaSAyayoganA niyamanapUrvaka hovAthI, vivikta sthAna saMbaMdhI hovAthI cAra prakAranI saMlInatA hoya che. tA eva kramato lakSayati prAptendriyaviSayeSvaraktadviSTatAbhAvaH indriyasaMlInatA / anuditakrodhasyodayanirodhaH prAptodayasya naiSphalyakaraNaM kaSAyasaMlInatA / kuzalAkuzalayogAnAM pravRttinivRttI yogasaMlInatA / zUnyAgArAdau nirbAdhe stryAdivarjite sthAne sthitirviviktacaryAsaMlInatA / 13 / prAptendriyeti / vizadaM mUlaM vyAkhyAtaprAyaJca / SaDvidhAdapyasmAdbAhyatapaso bAhyAbhyantaropadhiSu nirmamatvaM pratyahamalpAhAropayogAtpraNItAhAravarjanAcca zarIralAghavaM, unmAdAnudrekAdindriyajayaH, caryAjanitajantUparodhAbhAvAtsaMyamarakSaNaM nissaGgatAdiguNayogAdanazanAditapo'nutiSThazzubhadhyAnavyavasthitasya karmanirjaraNaJcAvazyaM jAyata iti bodhyam // Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare cAra prakAranI saMlInatAnuM kramasara varNana bhAvArtha - prApta indriyonA viSayomAM rAga-dveSano abhAva, e 'indriyasaMlInatA' che. nahi udayamAM Avela krodha Adi kaSAyono, udayano nirodha ane prApta udayavALA krodha Adi kaSAyonI niSphaLatA karavI, e 'kaSAyasaMlInatA' che. kuzala-akuzalamAM (zubha-azubhamAM) mana-vacana-kAyarUpa yogonI kramazaH pravRtti ane nivRtti, e 'yogasaMlInatA.' zUnya AgAra (ghara) AdimAM bAdhA vagaranA strI Adi rahita sthAnamAM sthiti, e 'viviktacaryA saMlInatA.' 562 vivecana - mUla, spaSTa ane vyAkhyAtaprAya che. 0 A cha prakAranA paNa bAhya tapathI, bAhya-atyaMtara upadhiomAM mamatAno abhAva (niHsaMgatva) haMmezAM alpa AhAranA upayogathI ane praNItA (snigdha) AhAranA tyAgathI zarIranI laghutA, unmAdanA udrekano abhAva hovAthI 'indriyajaya' bhaktapAna mATe nahIM janArane, caryA (bhikSAcaryA) janita jaMtuonA u5rodhano abhAva thavAthI 'saMyamarakSaNa' thAya che. niHsaMgatA AdinA guNano yoga thavAthI, anazana Adi bAhya tapane karanAra ane zubha dhyAnamAM sthira rahenArane avazya karmanI nirjarA thAya che, ema jANavuM. athAtizayena karmanirdahanakSamaM kramikaM svapratyakSabhUtamantaH karaNavyApArapradhAnaM pradhAnato bahirdravyAnapekSamitaratIrthikAnabhyastamanazanAdibhyo'ntaraGgabhUtamAntaraM tapo vibhajate prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyadhyAnotsargASSaDAbhyantaratapAMsi / 14 / prAyazcitteti / AbhyantaratapAMsIti / mokSaprAptAvantaraGgANi AbhyantarakarmatApakAni AbhyantarairevAntarmukhairbhagavadbhirjJAyamAnAnImAni tapAMsIti bhAvaH // have atizayathI karmane bALavAmAM samartha-kramika-svapratyakSabhUta aMtarakaraNanA vyApAranI pradhAnatAvALuM, pradhAnathI bAhya dravyanI apekSA vagaranuM, anyatIrthikonA abhyAsa vagarano ane anazana Adi karatAM aMtaraMgabhUta AtyaMtara tapano vibhAga kare che. atyaMtara tapa bhAvArtha - prAyazcita-vinaya-vaiyAvRtrya-svAdhyAya-dhyAna-kAyotsargarUpa cha (6) AtyaMtara tapo che. vivecana - mokSaprAptimAM aMtaraMgarUpa (ApyaMtara karmane tApanArA) atyaMtara ja aMtarmukha bhagavaMtothI jaNAtA A tapo 'atyaMtara tapo' che, evo bhAva che. have dareka prAyazcita Adine jaNAvavA pahelAM prAyazcitanuM varNana kare che. atha pratyekaM parijJApayituM prAyazcittaM nirUpayati aticAravizuddhijanakAnuSThAnaM prAyazcittam / taccA'''locanapratikramaNamizravivekavyutsargatapazchedamUlAnavasthApyapArAJcitabhedAddazavidham / 15 / Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14-15, aSTamaH kiraNaH 563 aticAreti / prAyassAdhulokaH, yasmin karmaNi tasya cittaM tatprAyazcittaM, prAyo vA'parAdhaH, tasya cittaM zuddhiH yasmAdanuSThitAttatprAyazcittamaparAdhavizuddhiphalakAnuSThAnamityarthaH, tadeva tasya svarUpamityAzayenoktamaticAreti, aticAravizuddhijanakatve satyanuSThAnatvaM lakSaNaM, pramAdajanyo mUlottaraguNaviSayako hi doSo'ticArasso'yamalpo'pi cittamAlinyaM vidadhAtyeva, atastacchuddhyai prAyazcittamabhimatamiti bhAvaH / yadyapyaticArasya kasyacidbhavati nivRttiH prakAzanamAtrAdapi, yathA zrutopadiSTavyApArAnuyAyino mokSArthaM yatamAnasyAvazyakaraNIyeSvatyantopayuktasya vyastasthUlAticArasya sUkSmAsravaprAdakriyANAm / tatrAnuSThAnatvAbhAvAdavyAptiprasaGgastathApi mAnasAnuSThAnarUpatvAttasya na doSaH, evameva pazcAttApAdAvapi vijJeyam, tadvibhAgamAha tacceti / tattvArthe tu mUlAnavasthApyapArAJcitAnAM sthAne parihAropasthApane paThitvA navavidhatvaM prAyazcittasya dRzyate // prAyazcitanuM varNanabhAvArtha - "aticAranI vizuddhinuM janaka anuSThAna, e "prAyazcitta' kahevAya che. ane te prAyazcitta sAloyanA - pratima! - mizra - vive = vyutsa - ta5 - che6 - bhUta - mAnavasthApya - pAyitanA bhedathI daza prakAranuM che. vivecana - prAyaH eTale sAdhuloka che, te sAdhunuM je karmamAM citta, te prAyazcitta." athavA prAyaH eTale aparAdha (pApa), tenuM citta eTale zuddhi (zodhana) je anuSThAnathI thAya che, te prAyazcitta. arthAt aparAdhanI vizuddhirUpI phaLavALuM anuSThAna, e 'prAyazcitta' kahevAya che. 0 aticAra vizuddhi janakapaNuM hoya chata, anuSThAnapaNuM prAyazcittanuM lakSaNa che. kharekhara, pramAdathI janya mUla-uttaraguNa viSayavALo doSa-aticAra, te A alpa paNa cittanI malinatAne kare che ja. ethI te cittamalinatAnI zuddhi mATe prAyazcitta abhimata che. 0 jo ke koI aticAranI nivRtti (zuddhi) pragaTa karavA mAtrathI thAya che. jema zAstramAM upadezela che, tema vyApAra karanAro mokSa prayatnazIla, pratilekhanA Adi Avazyaka kriyAmAM atyaMta upayogazIla banI sArI rIte pravRtti kare che, to paNa sthUla aticArazUnya AtmA sUkSma Azrava-pramAdakriyAthI AlocanA mAtrathI ja zuddha thAya che. [ayogInI avasthAne choDIne sarAga-vItarAga Adi avasthAomAM bhavastha jIvonuM karmabaMdhanuM vaicitrya che, ema sUrio kahe che. keTalAka AyuSya sivAya sAta prakAranA karmanA upArjako 1. vihAyAyogyavasthAM sarvAsu sarAgavItarAgAdyavasthAsu bhavasthajIvAnAM karmabandhavaicitryaM sUraya AhuH kecidAyurvarjasaptavidhakarmopArjakAH kecinmohAyurvarjaSaDvidhakarmArjakAH kecicca dvisamayasthitikaikavidhakarmabandhakA iti, tathAca virAdhanAyAssambhavena bhikSATanAdivihitAnuSTAnamapi AlocanApratikramaNAdiprAyazcittasamanvitaM bhavatIti bhAvaH // 2. tatra parihArazabdena mUlaprAyazcittamupalakSitam, upasthApanapadena cAnavasthApyapArAJcike sagRhIte, parihArazca mAsAdikaH SaNmAsAnta iti // Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare che, keTalAka mohanIya AyuSya sivAya cha prakAranA karmanA upArjako hoya che ane keTalAka be samayanI sthitivALA eka prakAranA karmabaMdhako hoya che. iti. tathAca virAdhanAno saMbhava hovAthI bhikSATana AdirUpa vihita anuSThAna paNa AlocanA pratikramaNa Adi prAyazcittanA samanvita hoya che, ema bhAva che.] - uparokta vizeSaNavALA AtmAmAM anuSThAnapaNAnA abhAvathI avyAptino prasaMga che, to paNa te Alocana mAtra anuSThAnanuM mAnasika anuSThAnarUpapaNuM hovAthI doSa nathI. e pramANe ja pazcAtApa AdimAM paNa jANavuM. te prAyazcittanA vibhAgane kahe che ke- 'ta Iti. tattvArthamAM to mUla anavasthApya pArAMcitanA sthAnamAM (parihAra zabdathI mUla prAyazcitta upalakSita che. upasthApana padathI anavasthApya pArAMcita saMgrahela che.) parivAra ane upasthApana ema kahIne prAyazcittanA nava prakAro dekhAya che. athA''locanamAcaSTegurvabhimukhaM samaryAdaM svAparAdhaprakaTanamAlocanam / 16 / gurvabhimukhamiti / maryAdayA mAyAmadAdidoSarahitena kAryamakAryaJca satyatayA bhaNatA bAleneva svAparAdhasya svenA''sevitakrameNA''locanArhAya gurave prakaTanamAlocanAprAyazcittamityarthaH / guruNA'nujJAtassvayogyabhikSAvastrapAtrazayyAsaMstArakapAdaproJchanAdIni AcAryopAdhyAyasthavirabAlaglAnazaikSakakSapakAsamarthaprAyogyavastrapAtrabhaktapAnauSadhAdIni vA gRhItvA, uccArabhUmevihArAdvA, caityavandananimittaM, pUrvagRhItapIThaphalakAdipratyarpaNanimittaM, bahuzrutApUrvasaMvignavandanapratyayaM, saMzayavyavacchedAya, zrAddhasvajJAtyavasanavihArANAM zraddhAvRddhyarthaM, sAdharmikANAM saMyamotsAhanimittaM hastazatAt paraM dUramAsannaM vA gatvA ca samAgato yathAvidhi gurusamakSamAlocayediti bhAvaH / AlocanA ceyamAvazyakeSu yAtAyAteSu sUpayuktasyAduSTabhAvatvAdaticAravidhurasyApramattasya chadmasthasya yatenraSTavyA, sAticArasya tvanyaprAyazcittasambhavAt / kevalajJAninazca kRtakRtyatvenAlocanAyA ayogAt / chadmasthasyApramattasya tu yathAzAstraM pravRttyA niraticAratve'pi ceSTAsUkSmapramAdanimittasUkSmAzravasambhavena tacchuddhyarthamAlocanA''vazyakIti vijJeyA // AlocanA prAyazcittabhAvArtha - gurunI sanmukha maryAdA sahita potAno aparAdha pragaTa karavo, te "Alocana' che. vivecana - maryAdA=mAyA-mada Adi doSarahita banI, kArya ane akAryane satyatAthI bALakanI mAphaka bolanAre, potAno aparAdha, krama(vidhi)nA AsevanapUrvaka pote AlocanAdAtA (yogya) gurunI AgaLa pragaTa karavo-e "AlocanA prAyazcitta' kahevAya che. gurunI anujJAne pAmelo svayogya bhikSA-vastra-pAtrashyyaa-sNstaar-paapoNchn mahi, athavA mAyArya-upAdhyAya-sthavi2-pANa-dAna-zaikSa-154 (tapasvI) Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - phyu-27, mama: zira : 565 asamarthayogya vastra-pAtra-bhakta-pAna Adi laI, aMDila bhUmithI ke vihArathI, caityavaMdana nimitte, pUrve grahaNa karela pITha-phalaka Adi prati arpaNa (pAchuM ApavAnA)nA nimitte, bahuzruta-apUrva saMvigna (saMvegI)nA vaMdana mATe, saMzayanA vyavaccheda mATe zrAddha-svajJAti-avasagna vihAravALAnI zraddhAnI vRddhi mATe, sAdharmikonA saMyamamAM utsAha caDAvavA mATe, so (100) hAthothI dUra ke najIka jaIne (cAlIne) Avelo, vidhipUrvaka gurunI samakSa AlocanA kare, evo bhAva che. 0 vaLI A AlocanA Avazyaka gamana-AgamanomAM atyaMta upayogavALAmAM duSTa bhAvano abhAva hovAthI aticAra vagaranA-apramatta-chamastha sAdhune jANavI. aticAravALAne to bIjA prAyazcittano . saMbhava che ane kevalajJAnImAM kRtyakRtyatA hovAthI AlocanAno abhAva che. 0 chadmastha apramattanI zAstra pramANenI pravRtti hovAthI aticArarahitapaNuM hovA chatAM, ceSTA-sUkSma pramAda nimittajanya sUkSma Azravano saMbhava hoI, tenI zuddhi mATe AlocanA Avazyaka che, ema jANavuM. pratikramaNamAhaaticArAtpratinivarttanaM pratikramaNam / 17 / aticArAditi / yanmithyAduSkRtimAtreNaiva zuddhimAsAdayati na ca gurusamakSamAlocyate tadarha prAyazcittaM pratikramaNam / yathA sahasA'nupayuktena yadi zleSmAdi prakSipyate na ca hiMsAdikA doSA Apadyante tAlocanAmantareNApi mithyAduSkRtapradAnena zuddhyati, tatpratikramaNamiti bhAvaH / samitipramukhANAM sahasA'nAbhogato vA kathamapi pramAde sati anyathAkaraNe pratikramaNaM mithyAduSkRtapradAnalakSaNaM prAyazcittaM kriyata iti tAtparyam / / pratikramaNarUpa prAyazcittabhAvArtha - aticArathI pAchA pharavuM, e pratikramaNa' kahevAya che. vivecana - je pApa mAtra "micchA mi dukkaDam'-pharIthI nahIM karavAnI pratijJApUrvaka "mAruM pApa mithyA thAo.'-Ama kahevA mAtrathI ja zuddhine pAme che. guru samakSa te prakAzita karAtuM nathI. te yogya prAyazcitta pratikramaNa' kahevAya che. jema ke-sahasA (vicAryA vagara ekadama) anupayoga dvArA jo kapha vagere pheMkAya che, vaLI hiMsA Adi doSo utpanna thayA nathI, to AlocanA vagara paNa "micchA mi dukkaDam devAthI zuddha thAya che te "pratikramaNa' che, evo bhAva che. 1. sahasAkArato vA'nAbhogato vA yadi manasA duzcintitaM vacasA durbhASitaM kAyena duzceSTitaM yadIryAyAM kathAM kathayan vrajet, bhASAyAmapi yadi gRhasthabhASayA DhaDDarasveraNa vA bhASeta, eSaNAyAM bhaktapAnagaveSaNavelAyAmanupayukto bhANDopakaraNasyAdAne nikSepe vA'pramArjayitA'pratyupekSite sthaNDile uccArAdInAM pariSThApayitA ca na ca hiMsAdidoSamApannaH, tathA yadA kandarpo hAso vA strIbhaktacaurajanapadakathAkaraNaM vA krodhamAnamAyAlobheSu gamanaM viSayeSu vA zabdAdiSvanuSaGgo jJAnadarzanacAritrapratirUpavinayAkaraNe ca tadA pratikramaNaM prAyazcittamiti bhAvaH / / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 tattvanyAyavibhAkare 0 samiti vagere pravacanamAtAone, sahasA ke anAbhogathI (upayoga vagara) koI paNa rIte pramAda thavAthI anyathA anya prakAre) karavAmAM "micchA mi dukkaDama' rUpa pratikramaNa-prAyazcitta karAya che, evuM tAtparya che. sihasAkArathI ke anupayogathI jo manathI duSTa ciMtavela, vacanathI duSTabhASita, kAyAthI duSTa ceSTita, jo karyAmAM, kathA kahetAM cAle, bhASAmAM paNa jo gRhasthabhASAthI ke Dhara svarathI bole, eSaNAmAM bhaktapAnanI gaveSaNaveLAmAM anupayogI, bhAMDopakaraNane levA ke mUkavAmAM pramArjana-pratyupekSaNa vagaranI jagyAmAM uccAra AdinA parijhApana karanAra, hiMsA Adi doSane nahIM pAmelo tathA jayAre kAma ke hAsya strI-bhakta-cora-dezanI kathA kahevI, krodha-mAna-mAyA-lobhamAM javuM. athavA jyAre zabda Adi viSayAsakita thAya, tyAre jJAna-darzana-cAritra-vinayAdi nahi karavAmAM pratikramaNa prAyazcitta thAya che.] mizramAcaSTeubhayAtmakaM mizram // 18 // ubhayAtmakamiti / AlocanaviziSTapratikramaNamityarthaH / yasmin punaH pratisevite yadi gurusamakSamAlocayati Alocya gurusandiSTaH pratikrAmati-pazcAcca mithyAduSkRtamiti brUte tadA zuddhyati tadAlocanapratikramaNalakSaNobhayArhatvAnmizra, nAnAprakArAn, zabdAdInindriyaviSayIbhUtAn viSayAnanubhUya kasyacidevaM saMzayassyAdyathA zabdAdiSu viSayeSu rAgadveSau gato'haM naveti tatastasmin saMzayaviSaye pUrvaM gurUNAM purata AlocanaM tadanantaraM gurusamAdezena mithyAduSkRtadAnamityevaMrUpaM prAyazcittaM bhAvayato mizraM pratipadyate, yadi hi nizcitaM bhavati yathA'mukeSu zabdAdiSu viSayeSu rAga dveSaM vA gata iti, tatra tapo'haM prAyazcittaM, athaivaM nizrayo na gato rAgaM dveSaM veti tatra sa zuddha eva na prAyazcittaviSaya iti bhAvaH / / mizra prAyazcittabhAvArtha - AlocanA-pratikramaNarUpa prAyazcitta, e "mizra' kahevAya che. | vivecana - AlocanaviziSTa pratikramaNa mizra kahevAya che. vaLI jenI virAdhanA karelI hoya che, tenI guru samakSa AlocanA kare che ane AlocanA karIne gurunA Adezane pAmelo pratikramaNa kare che tathA pachIthI micchA mi dukkaDam'- ema bole che. Ama jayAre zuddha thAya che, tyAre AlocanA-pratikramaNarUpa ubhayane yogya hovAthI ' mizra prAyazcitta' kahevAya che. '0 nAnA (aneka) prakAravALA indriyanA viSayabhUta thayela zabda Adi viSayone anubhavIne paNa, koIkane A pramANe saMzaya thAya che ke-zabda Adi viSayo pratye rAga-dveSane huM pAmyo ke nahIM? tyArabAda te saMzayanA viSayamAM pahelAM guruonI AgaLa AlocanA ane bAda guruno Adeza maLavAthI "micchA mi dukkaDam... devArUpa prAyazcitta karanArane 'mizra prAyazcitta prApta thAya che. Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28-12-20, mama: zira : 0 vaLI jo nizcitta hoya ke-amuka zabda Adi viSayonA rAga-dveSamAM huM jyAM gayo chuM, tyAM yogya prAyazcitta tapa (tapane yogya prAyazcitta) thAya che, ane rAga ke dveSane pAmyo nathI evo nizcaya hoya che; tyAM te zuddha ja che. prAyazcittaviSaya (yogya) thato nathI, evo bhAva che. vivekaM vyAkhyAtigRhItavastuno'vagatadoSatve parityajanaM vivekaH / 19 / gahIteti / yathA''dhAkarmaNi gRhIte parityAga eva kRte zuddhimAsAdayati nA'nyathA, so'yaM parityAgo vivekAtmakaM prAyazcittamityarthaH / azaThabhAvena sAdhunA saviturudgatAdibhramato gRhItamazanAdikaM tato bhrame'pagate zaThabhAvenA'zaThabhAvena vA'rdhayojanAtikrameNa nIte AnIte vA'zanAdike tatra viveka eva prAyazcittamitibhAvaH, atra zaTha indriyamAyAvikathAkrIDAdibhiH karma kurvan, glAnabhayAdikAraNatastvazaThaH / / viveka nAmaka prAyazcittanuM varNanabhAvArtha - grahaNa karela vastumAM doSanI khabara paDatAM gRhIta vastuno tyAga, e viveka prAyazcitta kahevAya che. vivecana - jema ke-AdhAkarmavALI vastu grahaNa karyuM chate, teno tyAga karyo chate ja zuddhine meLave che, anyathA nahIM. A parityAga "vivekarUpa prAyazcitta' che, evo artha che. azaThabhAvavALA sAdhue, sUrya ugyo che ityAdi bhramathI grahaNa karela azana Adi che. tyArabAda temano bhrama dUra thavAthI, zaThabhAvathI ke azaThabhAvathI ardhA yojananA atikramaNathI lAvela ke Avela (maMgAvela) azana Adi viSayamAM tyAM viveka ja prAyazcitta che, evo bhAva che. ahIM zaTha eTale indriyamAyA-vikathA-krIDA AdithI karma karanAro "saTha" kahevAya che. azaTha to glAna-bhaya Adi kAraNe karma karanAro : kahevAya che. vyutsargamabhidhatte - gamanAgamanAdiSu viziSTacittaikAgyapUrvakaM yogavyApAraparityAgo vyutsargaH / 20 / gamanAgamanAdiSviti / viziSTacittaikAgratApUrvakaM yogavyApAranirodhaH kAyotsargAparanAmA yaH prAyazcittavizeSaH prANAtipAtAdisAvadyabahule gamanAgamanadussvapnanausantaraNAdiviSaye bhavati sa vyutsarga iti bhAvaH // vyutsarga prAyazcittabhAvArtha - gamana-Agamana Adi nimitta hoya chate, viziSTa cittanI ekAgratApUrvaka yoganA vyApArono parityAga, e "sutsarga kahevAya che. Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 tattvanyAyavibhAkare vivecana - viziSTa cittanI ekAgratApUrvaka yoganA vyApArano nirodha, e "kAyotsarga'rUpa bIjA nAmavALo je prAyazcittavizeSa, prANAtipAta Adi (jIvahiMsAdi) rUpa sAvadyathI bharapUra evA gamanabhaagmn, svapna-duHsvapna- nausNt25|| (HuqlthI uta2j) mA viSaya-hoye chate 'vyutsa (yotsa0) thAya cha, mevo bhAva che. tapo nirUpayatichedagranthajItakalpanAnyatarAnusAreNa gurvanuziSTAnuSThAnavizeSastapaH / 21 / chedagrantheti / sacittapRthivIkAyAdisaGghaTTane samApatite chedagranthAnusAreNa jItakalpAnusAreNa vA SaNmAsAvasAno nirvikRtikAdiko yastapovizeSo dIyate tattapaHprAyazcittamityarthaH / / taparUpa prAyazcittanuM varNanabhAvArtha - chedagraMtha athavA jItakalpanA anusAra gurue anuziSTa (jaNAvela-kahela-anuzAsana viSaya35) anuThAnavizeSa, te 'ta5:prAyazcitta' vAya che. vivecana - sacitta pRthivIkAya AdinA saMghaTTana (saMghaTTo yAvat vinAza) thaye chate, chedagraMthanA (pAMca rAtri-divasothI mAMDI pAMca pAMca rAtri-divasonI vRddhithI cha (6) mahinA sudhI laI javuM. utsAraka zAstra chedagraMtha ane te nizItha, mahAnizItha, dazAzrutaskaMdha, bRhatkalpa, vyavahAra ane paMcakalpanA bhede cha (6) prakArano che. jIta-Acarita teno kalpa-varNana jItakalpa, te jIvakalpa pratipAdaka zrI jinabhadragaNikSamAzramaNaracita (58) aThThAvana gAthAmaya cheda, sUtravizeSa che.) anusAra ke jItakalpanA anusAre nirvikRti (navI) Adi mAMDI cha mahinA sudhIno (saMprati aThThama sudhIno) je viziSTa tapa apAya cha, te 'ta535 prAyazcitta' che. chedamAhatapasA durbhedyasya divasamAsAdikrameNa zramaNaparyAyApanayanaM chedaH / 22 / tapaseti / vizodhayituM tapasA munerazakyasya yanmahAvratAropaNakAlAdArabhyAhorAtrapaJcakAdinA krameNa zrAmaNyaparyAyacchedanaM kriyate sa chedaH, tapodurdamazca SaNmAsakSapako'nyo vA vikRSTatapaH karaNasamarthastapasA garvito bhavati / kimanena tapasA mametyabhisandhimAn tapaH 1. rAtriMdivapaJcakAdArabhya rAtriMdivapaJcakAdivRddhyA tAvanneyaM yAvat SaNmAsam / utsArakaM zAstraM chedagranthaH sa ca SaDvidhaH, nizIthaM mahAnizIthaM dazAzrutaskandho bRhatkalpo vyavahAraH paJcakalpazceti / jItamAcaritaM tasya kalpo varNanA jItakalpaH tatpratipAdakaH jinabhadragaNikSamAzramaNaracito'STapaJcAzadgAthAmayaH chedazrutavizeSaH // 2. vrataparyAyacchedanamAtraM chedaH sarvaparyAyachedastu na bhavati, tathAtve ca mUlameva syAt / yathA zeSAGgarakSArthaM vyAdhidUSitamaGga chidyate evaM vratazeSaparyAyarakSArtha aticArAnumAnena dUSitaH paryAya eva chidyata iti bhAvaH // Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22-22-23, mama: zira : 569 karaNAsamartho vA glAnAsahabAlavRddhAdistathAvidhatapa:zraddhAnarahito vA niSkAraNato'pavAdarucirveti dhyeyam // chedanAmaka prAyazcittabhAvArtha - tapathI avinAzyanuM divasa-mAsa AdinA kramathI zramaNaparyAyanuM apanayana karavuM, te "cheda' kahevAya che. vivecana - munine jayAre tapathI azakya vizodhi thAya che, tyAre je mahAvratanA AropaNakALathI AraMbhI ahorAtrapaMcaka Adi rUpa kramathI zramaNapaNAnA paryAyanuM chedana karAya che, te "cheda' nAmaka prAyazcitta kahevAya che. vritanA paryAyanuM mAtra chedana, e "cheda che. sarva paryAyano cheda to "cheda' thato (kahevAto) nathI. jo sarva paryAyano cheda hoya, to te "mUlaprAyazcitta' kahevAya che. (thAya.) jema zeSa aMganI rakSA mATe vyAdhithI dUSita aMga cheDAya che, ema vratanA zeSa paryAyanI rakSA mATe aticAranA anumAnathI dUSita (aparAdhanA anurUpa) paryAya ja chedAya che, ema bhAva che.] durdama tapasvI-cha mahinAnA kSapaNa (upavAsa) karanAra (kSapaka) athavA anya-bIjo (4) upavAsathI mAMDI cha mAsa sudhIno tapa karanAra, vikRSTa tapa karavAmAM samartha, jayAre tapathI garvita (abhimAnI) thAya che ane "mAre A tapathI zuM ?-evA vicAravALo, athavA tapa karavAmAM asamartha-glAna-azakta-bAla-vRddha Adi, tathA prakAranA tapanI zraddhAthI rahita, athavA kAraNa vagara apavAdamAM (apavAdasevanamAM) rUcivALo cheda prAyazcitta'ne yogya che, ema vicAravuM. mUlamAhaprArambhataH punarmahAvratAropaNaM mUlam / 23 / prArambhata iti / yasmin samApatite niravazeSaparyAyocchedamAdhAya punarmahAvratAropaNaM kriyate tAdRzaM prAyazcittaM mUlamityarthaH / AkuTTayA paJcendriyavadhe vihite darpaNa maithune sevite mRSAvAdAdattAdAnaparigraheSu pratiseviteSUtkRSTeSu nAkuTTayA punaH punasseviteSu vA mUlAbhidhAnametatprAyazcittaM bhavatIti bhAvaH // mUlanAmaka prAyazcittanuM varNanabhAvArtha - prAraMbhathI, pharIthI mahAvratonuM AropaNa, e "mUla prAyazcitta kahevAya che. | vivecana - je pApa (aparAdha) thaye chate saMpUrNa zramaNaparyAyano uccheda karIne pharIthI mahAvratonuM AropaNa karAya che, tevuM prAyazcitta "mUla' kahevAya che, evo artha che. AkathiI (jANI joIne n = LE guNabhaGasamparke vAntadarzanacAritre tyaktadazavidhasAmAcArIrUpe tapogarvitAdiSu ca mUlaM prAyazcittaM bodhyam / navamadazamaprAyazcittApattAvapi bhikSormUlameva prAyazcittaM, akRtakaraNasyAcAryasya kRtakaraNasyopAdhyAyasya tvanavasthApyaM prAyazcittamiti // Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 tattvanyAyavibhAkare irAdApUrvaka) paMcendriyanI hiMsA karyo chad, abhimAnathI maithunasevana karyo chate, utkRSTa mRSAvAdaadattAdAna-parigrahonI pratisevanA karyo chate ane anAkuthiI (irAdA vagara) vAraMvAra mRSAvAdAdinA sevana karyo chate mUlanAmaka A prAyazcitta thAya che. e pramANe mUle-uttaraguNanA bhaMganA saMbaMdhamAM ane darzanacAritranA vamana karanAramAM daza prakAranI sAmAcArIne choDanAramAM tapathI garviSTha AdimAM mUlanAmaka prAyazcitta jANavuM. navamA-dazamAM prAyazcittanI prAptimAM paNa bhikSune mUla ja prAyazcitta hoya che. karaNane nahIM karanAra AcAryane ane karaNane nahIM karanAra upAdhyAyane to anavasthApya nAmaka prAyazcitta hoya che. iti.) anavasthApyamAcaSTe akRtatapovizeSasya duSTatarasya kiyatkAlaM vratAnAropaNamanavasthApyam / 24 / * akRteti / yena punaH pratisevitenotthApanAyA apyayogyo na sthApyate vrateSu kaJcitkAlaM, yAvannAdyApi prativiziSTaM tapazcIrNaM bhavati pazcAcca cIrNatapAstaddoSoparatau vrateSu sthApyate tadanavasthApyaM prAyazcittamityarthaH / muSTiyaSTiprabhRtibhissvasya parasya svaparapakSagatasya vA ghorapariNAmataH praharaNenAtisaMkliSTacittAdhyavasAyo na sthApyate vrateSu yAvaducitaM tapo na kRtaM syAt, ucitaJca tapaH karma utthAnaniSadanAdyazaktiparyantaM, sa hi yadotthAnAdyapi kartumazaktastadAnyAn prArthayate, AryAH ! utthAtumicchAmItyAdi, te tu tadA tena saha saMbhASaNamakurvANAstatkRtyaM kurvanti, etAvati tapasi kRte tasyopasthApanA kriyata iti bodhyam / / anavasthApya prAyazcittanuM varNanabhAvArtha - viziSTa tapane nahIM karanAra atyaMta duSTa upara keTalAka kALa sudhI vratanuM AropaNa nahIM karavuM, te anavasthApya prAyazcitta' kahevAya che. vivecana - pharIthI pratisevana karanAra je utthApanA (upasthApanA)ne paNa ayogya keTalAka kALa sudhI vratomAM sthApanIya thato nathI. jeNe haju sudhI viziSTa tapa karela nathI ane pachIthI tapa karanAra te doSanI zAnti thayela hoI te vratomAM sthApanIya bane che, te "anavasthApya prAyazcitta che, evo artha che. arthAt muThThI, lAkaDI vagerethI potAnAne, bIjAne, athavA svapakSamAM ke parapakSamAM rahenArane, ghora pariNAmathI praharaNa-mAravA dvArA atyaMta saMkilaSTa mananA adhyavasAyavALo ane ucita tapane jyAM sudhI pUrNa nahIM karanAro vratomAM sthApanIya thato nathI. ane ucita tapakarma uThavA-besavAnI azakti sudhInuM hoya che. kharekhara, te jayAre uThavA vagere karavAne asamartha thAya, tyAre bIjAone prArthanA kare ke "he Aryo! pUjyo ! huM uThavAne icchuM chuM, ItyAdi.' vaLI tyAre teo tenI sAthe saMbhASaNa nahIM karanArA tenA kAryane kare che. ATaluM tapa karyA bAda tene upasthApanA (pharIthI dIkSA) karAya che, ema vicAravuM. Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24-25, aSTamaH kiraNaH 571 atha pArAJcitamAha rAjavadhAditIrthakarAdyAzAtanAkaraNena yAvad dvAdazavarSamaticArapAragamanato rAjapratibodhAdipravacanaprabhAvanayA punaH pravrAjanaM pArAJcitam / 25 / rAjarvadhAdIti / yasmin pratisevite liGgakSetrakAlatapasAM pAramaJcati tatpArAJcitaM, pAramantaM prAyazcittAnAM tata utkRSTataraprAyazcittAbhAvAdaparAdhAnAM vA pAramaJcati gacchatItyevaM zIlaM pArAJci, tadeva pArAJcikamiti nAmAntaram / rAjavadhasvaliGgighAtAdisevanAbhiridaM prAyazcittamApadyate, etaccAcAryANAmeva jaghanyata SaNmAsAnutkRSTato dvAdazavarSANi yAvadbhavati tatazcA'ticArapAragamanAnantaraM pravrAjyate / pravrAjanaJca rAjapratibodhAdipravacanaprabhAveNa tasya bhavatIti bhAvArthaH / taddazavidhaM prAyazcittaM dezaM kAlaM zaktiM saMhananaM saMyamavirAdhanAJca kAyendriyajAtiguNotkarSaJca prApya vizuddhyarthaM yathArha dIyate cAcaryate ca / tatropAdhyAyasya pArAJcika yogyAparAdhasambhave'pi anavasthApyameva prAyazcittaM na tu pArAJcitaM, anavasthApyAntasyaivopAdhyAyasya zAstre pratipAdanAtsAmAnyasAdhUnAmapi anavasthApyapArAJcitayogyAparAdhasambhave mUlAntameva prAyazcittaM, taccAnavasthApyamAzAtanAnavasthApyamAzritya jaghanyato yAvat SaNmAsAn varSamutkarSeNa pratisevanAnavasthApyApekSayA tu jaghanyato varSamutkRSTato dvAdazavarSANi bhavati / tIrthakarapravacanagaNadharAdyadhikSepakArI-AzAtanAnavasthApyaH, hastatADanasAdharmikAnyadhArmika stainyakArI pratisevanAnavasthApya iti / pAthita (pAyis) prAyazcittanuM vnibhAvArtha - rAjAnA vadha AdinI-tIrthaMkara AdinI AzAtanA karavA dvArA bAra varSo sudhI aticAranA pAragamanathI, rAjapratibodha Adi pravacananI prabhAvanAthI pharIthI pravrajayApradAna, e "pArAMcita prAyazcitta' DevAya che. ___ viveyana - nI pratisevanA [pA liNg-kssetr-10-tpon| pArane pAmecha, te '2iyita' vAya che. pArane eTale prAyazcittonA aMtane, kema ke tyArabAda (tenA pachI) utkRSTatara prAyazcittano abhAva che athavA aparAdhonA pArane pAme che, evo je svabhAva, te pArAMcita' kahevAya che. te ja pArAMcika'- evuM bIjuM nAma che. 1. mUle rAjavadhAdItyanena pratisevanApArAJcikaH tIrthakarAdItyanenAzAtanApArAJcikazca sUcitaH / AdyenAdinAmAtyaprAkRtagRhasthAdInAM vadha saGagrahaH dvitIyena ca saGghazrutAcAryagaNadharamahAtapasvinAm // 2. jaghanyamidamAzAtanA pArAJcikasya, asyotkarSoM dvAdazamAsAH / pratisevanApArAJcikasya tu jaghanyaM saMvatsarakAlaM, utkarSatastu dvAdazavarSANIti // Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 tattvanyAyavibhAkare 0 rAjAno vadha ane svaliMga (svapakSIya sAdhu)no ghAta AdinI sevanAthI A prAyazcitta prApta thAya che. A prAyazcitta AcAryone ja jaghanyathI cha (6) mAsa sudhI che. [mUlamAM "rAjavadha Adi-AvA vAkyathI pratisevanA pArAcika ane "tIrthakara Adi-AvA vAkyathI AzAtanA pArAcika sUcana karela che. pahelA Adi padathI amAtya, prAkRta gRhastha AdinA vadhano saMgraha ane bIjA AdithI saMgha-zruta-AcArya-gaNadhara-tapasvIonI AzAtanAno saMgraha jANavo.] (A AzAtanA pArAMcikano jaghanya kALa che. Ano utkarSa bAra (12) mahinA sudhI che. pratisevanA pArAMcikano jaghanya kALa eka varSano ane utkRSTathI to (12) bAra varSano che. iti.) utkRSTathI bAra varSo sudhInuM hoya che ane tyArabAda aticAranA pAragamana pachI dIkSA pradAna, rAjAne pratibodha Adi pravacananA prabhAvathI thAya che, evo bhAvArtha che. te daza prakAranuM prAyazcitta deza (viziSTa kSetra), kALa (snigdha-rUkSa-sAdhAraNa), zakti (prAyazcitta karanAranuM sAmarthya-vIya), saMvanana (vajaRSabhanArA Adi), saMyamanI (sattara prakAranI ke saghaLA mUlaguNa-uttaraguNanA samudAyanI), virAdhanA (khaMDana-aticAra), arthAt pRthivIkAya Adi cha (6) jIvanikAyanA saMghaTTana paritApana avadrAvaNa viSayavALuM prAyazcitta, beIndriya-teIndriya-caurindriyapaMcendriya kAyaviSayavALuM prAyazcitta, kALa Adi joIne devuM. athavA ekendriya-beIndriya-teIndriyacaurindriya-paMcendriya jAti dvArA, guNa eTale rAga-dveSa-moha,teonI utkarSa-apakarSa-madhya avasthAonI samIkSA karI, siMha-gAya AdinA hiMsakanI mAphaka te guNanI apekSAe karelI virAdhanAne pAmI, aticAranI vizuddhi mATe aparAdhane anurUpa (yogya) prAyazcitta apAya che-karAya che. 0 tyAM upAdhyAyane pArAMcitayogya aparAdhano saMbhava chatAM anavasthApya nAmaka ja prAyazcitta Ave che, pArAMcita nahIM, kema ke-upAdhyAyane anavasthApya sudhInuM ja prAyazcitta zAstramAM pratipAdana karela che. sAmAnya sAdhuone paNa anavasthApya-parAMcitayogya aparAdhano saMbhava thatAM mUla sudhInuM prAyazcitta che. 0 te anavasthApya paNa azAtanA anavasthApya AzrIne jaghanyathI cha (6) mahinAo ane utkRSTathI eka varSa sudhInuM che. pratisevanA anavasthApyanI apekSAe to jaghanyathI eka varSa sudhI ane utkRSTathI bAra (12) varSo sudhInuM hoya che. 0 tIrthaMkara-pravacana-gaNadhara Adino tiraskAra (AzAtanA) karanAro, hastathI (hAthothI) tADana karanAro ane sAdharmika-anya dhArmikanI corI karanAro pratisevanA anavasthApya kahevAya che. iti. adhunA vinayaM nirUpayati jJAnadarzanacAritropacArAnyatamo vinayaH, tatra namratApUrvakaM jJAnAbhyAso jnyaanvinyH| jinendroktapadArtheSu nizzaGkitatvaM darzanavinayaH / zraddhayA'nuSThAnena ca cAritraprarUpaNaM cAritravinayaH, guNAdhikeSvabhyutthAnAdyanuSThAnamupacAravinayaH / 26 / Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26, aSTamaH kiraNaH 573 jJAnadarzaneti / anAzAtanAbhaktibahumAnakIrtiprakAzanAtmako vinayaH karmarajohArakatvAt sa ca jJAnAdyAtmakaviSayabhedAccatuvidhaH tathA ca jJAnadarzanacAritropacArAnyatamaviSayakAnAzAtanAdimattvaM vinayasya lakSaNam / jJAnalAbhAyA''cAravizuddhaye samyagArAdhanAya ca vinayo bhavati / jJAnavinayamAha-tatreti, analasena zuddhamanasA dezakAlAdivizuddhividhAnavicakSaNena sabahumAnaM yathAzakti sevyamAnA ye matyAdayasteSu yo'bhyAsaH grahaNadhAraNasmaraNAdirjJAnavinaya iti bhAvaH / darzanavinayamAha-jinendrokteti, bhagavadbhirupadiSTAH padArthAH yathAlakSaNA eva varttante nAnyathAvAdino jinA iti niHsaMzayatA, tathA'rhatpraNItasya dharmasyAcAryopAdhyAyasthavirakulagaNasaMghasAdhusamanojJAnAM cAnAzAtanA prazamasaMveganirvedAnukampA''stikyAni ca darzanavinaya iti bhAvaH / cAritravinayamAha-zraddhayeti / sAmAyikAdipaJcavidhacAritreSu zraddhA tatpUrvakamanuSThAnaM yathAvattatprarUpaNaJca cAritravinaya ityarthaH / upcaarvinymaah-gunnaadhikessviti| upacaraNamupacAraH zraddhAsahito vyavahAro naikavidhassaH, pratyakSeSvAcAryAdiSu abhyutthAnAbhigamanAJjalikaraNavandanAnugamanAdirAtmAnurUpaH parokSeSvapi kAyavAGmanobhiraJjalikriyAguNasaMkIrtanAnusmaraNAdirUpa upacAravinayaH / guNaiH samyagjJAnadarzanairdazavidhasAmAcArIsampadbhizcAdhikA ye teSvityarthaH / ziSTajanAcaritA viziSTakriyA sAmAcArI svAthikaSyajantena sAmAcAryazabdena strItvavivakSAyAM niSpanno'yaM zabdaH / sA ca pratilekhanApramArjanabhikSeryA''locanabhojanapAtrakadhAvanavicArasthaMDilAvazyakabhedataH pratidinaprabhavA dazavidhA bhavatIti dik // vinayanuM nirUpaNa. bhAvArtha - jJAnavinaya-darzanavinaya-cAritravinaya ke upacAravinaya, ema cAra prakArano vinaya che. tyAM namratApUrvaka jJAnano abhyAsa karavo, e "jJAnavinaya che." zraddhA vaDe ane anuSThAna vaDe cAritranI prarUpaNA karavI, e "cAritravinaya' che. guNonI apekSAe adhiko-adhika guNavaMto pratye abhyasthAna Adi anuThAna, ye 75yAvinaya' che. - vivecana - anAzAtanA-tIrthakaAdinI sarvathA helanAno abhAva, bhakti=te tIrthakara AdimAM ja ucita sevA, bahumAna te tIrthaMkara AdimAM ja aMtaranA bhAvanI pratibaMdha, kIrtiprakAzana=te tIrthakara 3. anAzAtanA tIrthakarAdInAM sarvathA'helanA, teSvevocitopacArarUpA bhaktiH teSvevAntarabhAvapratibandho bahumAnaH, teSAmeva sadbhUtaguNotkIrtanA kIrtiprakAzanam / tIrthakarasiddhakulagaNasaMghakriyAdharmadhyAnajJAnajJAnyAcAryasthaviropAdhyAyagaNinAM sambandhInIti vinayapadAni trayodaza teSAM anAzAtanAdyupAdhibhedena caturbhirguNanAt dvipaJcAzadbhedA bhavantIti / Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 tattvanyAyavibhAkare AdinA ja sadbhUta (satya) guNonI utkIrtanA, arthAt tIrthaMkara-siddha-kula-gaNa-saMgha-kriyA-dharmadhyAna-jJAnajJAnI-AcArya-sthavira-upAdhyAya ane gaNi saMbaMdhI vinayanA pado tera che. teone anAzAtanA Adi upAdhinA bhedathI cAre guNavAthI (52) bAvana bhedo thAya che. anAzAtanA-bhakti-bahumAna ane kIrtiprakAzanarUpa vinaya karmarUpI rajane haranAra hoI ane te vinaya jJAna AdirUpa viSayanA bhedathI cAra prakArano che. tathAca jJAna-darzana-cAritra ke upacAra viSayaka anAzAtanA Adi vinayanuM lakSaNa che. jJAnanI prApti mATe, AcAranI vizuddhi mATe ane sArI rIte ArAdhanA karavA mATe vinaya thAya che. 0 jJAnavinaya-tyAM ALasya vagaranA zuddha manavALA ane deza-kALa Adi dvArA vizuddhinA vidhAnamAM vicakSaNa puruSe, bahumAnapUrvaka-zakti pramANe sevAtA mati, zruta, avadhi, manaHparyAya ane kevalajJAnomAM je abhyAsagrahaNa-dhAraNa-smaraNa AdirUpa 'jJAnavinaya' che. 0 darzanavinaya-zrI jinendra bhagavaMtoe kahela padArtho che tevA svarUpavALA ja padArtho varte che, anyathA vAdIjino hotA nathI. AvI niHzaMkatA tathA tevI rIte zrI jinendra bhagavaMte kahela dharmanI ane AcAryaupAdhyAya-sthavi-kula-gaNa-saMgha-sAdhu, temaja samanojJanI (sAMdharmika-sAMbhogika sAdhunI) AzAtanAno abhAva ane prazama-saMvega-nirveda-anukaMpA tathA Astikya, e 'darzanavinaya' che,-evo bhAva che. 0 cAritravinaya-sAmAyika vagere pAMca prakAranA cAritromAM zraddhA, te cAritronuM zraddhApUrvaka anuSThAna ane cAritronI yathArtha prarUpaNA, e 'cAritravinaya' kahevAya che. 0 upacAravinaya-upacaraNa-sevana, e 'upacAra' che. arthAt te upacAra zraddhA sahita viziSTa kriyArUpa vyavahAra aneka prakArano che. pratyakSa evo AcArya Adi pratye abhyutthAna (abhimukha AvatA guNAdhikane dekhI AsanathI ubhA thavuM), abhigamana (sAmA javuM), aMjalikaraNa (be hAtha lalATamAM lagADavA), vaMdanA karavI, anugamana (jatI vakhate guNAdhikanI pAchaLa keTalAka pagalAM sudhI javuM) vagere; potAne yogya parokSamAM guNAdhiko pratye mana-vacana-kAyAthI aMjalikaraNa-guNonuM saMkIrtana karavuM; temaja smaraNa-jApa Adi rUpa 'upacAravinaya'kahevAya che. guNAdhika eTale-guNa eTale samyagdarzana-jJAna vaDe daza prakAranI sAmAcArIrUpa saMpattiothI adhika jeo che teo pratye, evo artha jANavo. 0 sAmAcArI-ziSTajane Acarela viziSTa kriyA, e 'sAmAcArI.' svArthika (sva arthamAM karela) Syag rUpI pratyakSa aMtavALA sAmAcArya zabdathI strIliMganI vivakSAmAM 'sAmAcArI' zabda siddha thayela che. vaLI te sAmAcArI 1-pratilekhanA, 2-pramArjana, 3-bhikSA, 4-iryA, 5-AlocanA, 6-bhojana, 7-pAtrakadhAvana, 8-vicAra, 9-sthaMDila ane 10-AvazyakanA bhedathI pratidina thanArI daza prakAranI thAya che. samprati vaiyAvRttyamAha-- prabhusiddhAntoditasevAdyanuSThAnapravRttimattvaM vaiyAvRttyam / taccAcAryopAdhyAyatapasvizaikSakaglAnakulagaNasaMghasAdhusamanojJa bhedAddazavidham / etallakSaNAnyagre vakSyante |27| Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, aSTamaH kiraNaH 575 prabhviti / kAmaceSTAyA dravyAntarAdvA vyAvRttasya pravacanapreritakriyAvizeSAnuSThAnaparasya bhAvaH tathApariNAmaH karma vA vaiyAvRttyam / pravacaneSu kathitAni yAni sevAdirUpANyanuSThAnAni tatra yA pravRttistathAvidhapariNAmastadvattvamityarthaH / sevA ca kSetravasatipratyavekSaNabhaktapAnavastrapAtrabheSajazarIrazuzrUSaNatadAdezagamanavidyAmaMtraprayogAdiviSayA, samAdhyAdhAnavicikitsAbhAvapravacanavAtsalyasanAthatvAdiphalavatI ca / vaiyAvRttyasyAsyA''cAryAdiviSayakatvAddazavidhatvamiti jJApanAyA''ha-tacceti, vaiyAvRttyamapItyarthaH, samanojJabhedAditi, samanojJAnAM bhedAditi vigrahaH, tathAcA''cAryAdInAM bhedAd vaiyAvRttyamapi dazavidhamityarthaH, vaiyAvRttyayogyAnAM dazavidhatvAdvaiyAvRttyamapi dazavidhamiti bhAvArthaH, irdaJca kriyAyAH prAdhAnyapakSe / kriyAkriyAvatorabhedapakSe yathAzrutamapi samyageva / tatra kiMrUpA AcAryAdaya ityatrAha etaditi, lakSaNAni svarUpANi agre samyakvaraNanirUpaNe // vaiyAvRnya varNanabhAvArthI - prabhasiddhAntamAM kathita sevA vagere anuSThAnanI pravRtti, e vaiyAvRjya' kahevAya che. te vaiyAvRtya AcArya-upAdhyAya-tapasvI-zakSaka-glAna-kula-gaNa-saMgha, sAdhu ane samanojJanA bhedathI daza prakAranuM che. AnA lakSaNo AgaLa upara kahevAze. vivecana - kAmaceSTAthI ke bIjA dravyathI vyAvRtano-pravacanaprerita (kathita) viziSTa kriyArUpa anutthaan52|yaanii mA tathA pri|| OM dharma (yA), me 'vaiyAvRttya' upAya che. arthAt avynomaaNzAstromAM kahelA je sevA AdirUpa anuSThAno che, tenA vize je pravRtti-tathA prakArano pariNAma, e 'vaiyAvRttya' che. 0 kSetra-satipratyavekSaNa (nirIkSa5)-mozana-pAna-patra-pAtra-auSadha-zarIrazuzrUSA, tenA mAheza pramANe gamana, temaja vidyA-maMtra-prayoga Adi viSayavALI sevA che. ane samAdhinuM AdhAna (sthAnakaraNa), vicikitsA (saMdeha)no abhAva (athavA viziSTa cikitsA roga dUra karavAnA upAyano bhAva) ane pravacananA vAtsalyathI sahitapaNuM Adi phaLavALI sevA che. 0A vaiyAvRtya AcArya Adi viSayavALuM hovAthI daza prakAranuM che, AcArya AdinA bhedathI vaiyAvRtya paNa daza prakAranuM che, athavA vaiyAvRjyane dazapaNuM hovAthI vaiyAvRttva paNa daza prakAranuM che. ane A AcArya 1. AcAryAdiviSayakazAstroditakriyAvizeSAnuSThAnapravRttapuruSapariNAma iti bhAvavyutpattyarthaH, karmavyutpattyarthastu tAdRzAnuSThAnapravRttapuruSakartRkakriyetyarthaH, bhAvavyutpattau tAdRzavyApArapariNatasyaiva vaiyAvRttyamuktaM bhavati tadA viSayabhedAt vaiyAvRttyasya bhedo vAcyaH, kriyAprAdhAnyapakSe'pyevameva vAcyam / yadA tu tAdRzakriyANAmAcAryAdisambandhitvena kriyAyAH kriyAvatazcAbhedaH svIkriyate tadA''cAryAdaya eva vaiyAvRttyarUpA iti yathAzrutaM AcAryAdirUpatayA vaiyAvRttyavibhajanaM samyageveti bhAvaH // Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 tattvanyAyavibhAkare Adi viSayavALA zAstrakathita viziSTa kriyAnuSThAnamAM pravRtta puruSane pariNAma "vaiyAvRjya-e bhAvavyutpattino artha che. "vyAvRttasya bhAva karmarUpa vyutpattino artha to tevA anuSThAnamAM pravRtta puruSarUpI kartAvALI 'kriyA'-evo artha che. jyAre bhAvavyutpattimAM tevA vyApAramAM pariNatane ja vaiyAvRtya kahela thAya che, tyAre viSayanA bhedathI vaiyAvRjyano bheda kahevo. kriyAnI pradhAnatAnA pakSamAM paNa e pramANe ja kahevuM. jyAre tevI kriyAo AcArya Adi saMbaMdhI hoI kriyA-kriyAvAnano abheda svIkArAya che, tyAre AcArya Adi ja vaiyAvRttvarUpa che. ema zruta pramANe AcArya Adi rUpapaNAe vaiyAvRjyano vibhAga sAro ja che.] kathana kriyAnA prAdhAnya pakSamAM che. kriyA ane kriyAvAnanA abheda pakSamAM zrutanA pramANe paNa sAruM che. tyAM kevA svarUpavALA AcArya Adi che ? A viSayanA javAbamAM kahe che ke teonA lakSaNo-svarUpo agreAgaLa samyaphacaraNanA nirUpaNanA avasare kahevAze. svAdhyAyamAhakAlAdimaryAdayA'dhyayanaM svAdhyAyaH / 28 / kAlAdIti / A maryAdayA zAstrapratipAditayAdhyayanaM paThanaM AdhyAyaH suSTha zobhana AdhyAyaH svAdhyAyaH, tatra hi asvAdhyAyikaM saMyamaghAtyutpAtanimittadevatAprayuktasaMgrAmazArIrarUpeNa paJcavidhaM parasamutthaM, eSu svAdhyAyaM vidadhatassAdhostIrthakRdAjJAbhaGgAdayo doSA bhavanti / ata IdRzaM kAlaM vihAya ucitakAleSu adhyayanaM svAdhyAya ucyate / AdinA pauruSyapekSA grAhyA, tathAca kAlavelAparihAreNa pauruSyapekSayA'dhyayanaM svAdhyAya ityarthaH / sa ca vAcanApracchanApunarAvarttanA'nutprekSAdharmakathAbhedataH paJcavidhaH, ziSyebhya: kAlikasyotkAlikasya vA''lApakapradAnaM niravadyagranthArthobhayapradAnaM vA vAcanA, gRhItavAcanenApi ziSyeNa sati saMzaye punaH praSTavyamiti pUrvAdhItasUtrAdezzaGkitAdau praznaH pracchanA, svonnatiparAtisandhAnopahAsasaMghoSaprahasanAdibhirvarjitaH saMzayonmUlanAya nizcayadAAya vA paraM pratyanuyoga iti bhAvaH / pracchanayA vizodhitasya sUtrAdevismaraNaM mA bhUditi tasya drutavilambitAdidoSazUnyaM ghoSAdivizuddhaM gaNanaM parAvartanA, sUtravadarthe'pi vismaraNasaMbhavena tasya manasA vicintanamanutprekSA, itthamabhyastazrutena kRtaM dharmasya zrutarUpasya vyAkhyAnaM dharmakathA / prajJAtizayaprazastAdhyavasAyapravacanasthitisaMzayocchedaparavAdizaMkAnirAsaparamasaMvegatapovRddhyaticAravizuddhyAdayosya phalamiti // svAdhyAyanuvanibhAvArtha - 510 mAha mAthI adhyayana, bhe 'svAdhyAya' upAya che. vivecana - zAstramAM kahela maryAdAthI adhyayana-paThana AdhyAya, su eTale sAro (jinavacanano salyAsa) AdhyAya, se 'svAdhyAya' upAya che. 5252, tyai sasvAdhyAyis=saMyamaghAta, utpAta, Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28-21, aSTama: ni: 577 nimitta, devatAjanya saMgrAma, zArIrikarUpe ane parajanya-ema pAMca prakAranuM che. asvAdhyAyikomAM svAdhyAya karanAra sAdhune tIrthaMkaranI AjJAno bhaMga vagere doSo thAya che. ethI ja AvA kALane choDIne ucita kALomAM adhyayana 'svAdhyAya' evo artha che. vaLI te svAdhyAya vAcanA-pRcchanA-punarAvartana-anuprekSA ane dharmakathAnA pAMca bhedathI pAMca prakArano che. 0 vAcanA-ziSyone bhaNAvavuM arthAt ziSyone kAlika ke utkAlika sUtranA AlAvAo ApavA athavA niravadya (nirdoSa) graMtha (sUtra) ane teno artha athavA sUtrArtha ubhayanuM pradAna, e 'vAcanA' kahevAya che. 0 pRcchanA-vAcanAne grahaNa karanAra ziSye paNa saMzaya thaye chate pharIthI pUchavuM joIe. e pramANe pUrve bhaNela sUtra Adino zaMkA Adi hoI prazna, e 'pRcchanA' kahevAya che. arthAt potAnI unnati, bIjA para ThagAI, upahAsa, saMghoSa (moTo avAja), prahasana AdithI varjita thaI, saMzayanA unmUlana mATe athavA nizcayanI dRDhatA mATe bIjA pratye prazna, e 'pRcchanA.' 0 parAvartanA-pUchIne vizodhita karela sUtra Adi bhUlAI na jAya, mATe te sUtra AdinuM druta (jaldI) vilambita (dhIme dhIme) Adi doSothI zUnya ghoSa Adi guNothI vizuddha (varNanA uccArapUrvaka) guNavuMviziSTa abhyAsa-pArAyaNa, te 'parAvartanA' kahevAya che. 0 anuprekSA-sUtranI mAphaka arthamAM vismaraNano saMbhava hoI, te arthanuM manathI ciMtana karavuM, e 'anuprekSA' kahevAya che. 0 dharmakathA-A pramANe zruta abhyAsIe zrutarUpa (cAritrarUpa) dharmanuM karela vyAkhyAna, e 'dharmakathA' kahevAya che. 0 A svAdhyAyanuM phaLa, prajJAnoatizaya, prazasta, adhyavasAya, pravacanamAM sthiratA, saMzayano uccheda, paravAdI zaMkAno nirAsa, 52ma (utkRSTa) saMvega, tapanI vRddhi, aticAronI vizuddhi vagere che. iti. adhunA dhyAnasvarUpamabhidhatte cetaso yoganirodhapUrvakaikaviSayasthiratApAdanaM dhyAnaM, yoganirodhaH kevalinAM dhyAnam / 29 / cetasa iti / dhyAnazabdo vivakSAbhedena bhAvakartRkaraNasAdhanaH, tatra dhyeyaM pratyavyAvRttasya bhAvamAtreNAbhidhAne dhyAtirdhyAnamiti bhAvasAdhanaH dhyAyatIti dhyAnaM bAhulakalyuTpratyayena karttRsAdhanaH / karaNaprazaMsAparAyAmabhidhAnapravRttau samIkSitAyAM yathA sAdhvasi: cha prayoktRnirvartyayossatorapyudyamananipatanataMtratvAcchedanasyAsau karttRdharmAdhyAropaH kriyate tathA didhyAsorapyAtmanaH jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSataMtratvAd dhyAnAdipariNAmasya - Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 tattvanyAyavibhAkare kartRtvaM yujyate, paryAyaparyAyiNorbhedAccAsya karaNatvamapi / ekaviSayasthiratApAdanamiti / "eko-'nyArthe'sahAye ca prathame kevale tathe" ti kozAdekazabdasya bahvarthatve'pi saMkhyAvAcyatraika zabdaH / vIryavizeSAddhi nirAbAdhe sthAne prajvAlitA dIpazikheva cetasa ekasminviSaye sthiratApAdanaM aniyatakriyArthasya niyatakriyAvizeSakartRtvenAvasthApanam, tacca vAkkAyayorapi nirodha eveti proktaM yoganirodhapUrvaketi vAkkAyanirodhapUrvaketyarthaH, athavA manovAkkAya-nirodhapUrvaketi tadarthaH, cetazzabdasya cintAparaparyAyasya jJAnamarthaH, tasyaiva baikasminnarthe sthApanaM dhyAnamucyate vyagratve ca tasya jJAnatvameva natu dhyAnatvaM, tathA ca yogatrayanirodhapUrvakaM jJAnasyaikaviSayasthiratApAdanaM dhyAnamiti phalitArthaH / vyApakamidaM lakSaNaM chadmasthAnAM kevalinAJca dhyAneSviti sUcayitumuktaM yoganirodha iti, yoganirodhAtmakaM kevalinAM dhyAna-mapyetAdRzamevetyarthaH / tatrApi yogatrayanirodhapUrvakaM jJAnasyaikaviSayasthiratApAdanasya sattvAt / nanvekasminnarthe cittasyaikakriyAkartRtvena yadyavasthApanatvasyaiva dhyAnatvaM taTarthavyaJjanayogasaMkrAntiSu arthasaGkrame dravyAtparyAye paryAyAcca dravye saGkramarUpe zukladhyAnavizeSe'vyAptamekaviSaya-katvAbhAvAditi cenmaivam, ekazabdasya prAdhAnyavAcitvAt, asti hi saGkrame tasya tasya prAdhAnyam / tadidaM dhyAnAntarmohUrtikameva, na divasamAsAdiparimANaM, tataHparaM durdhyAnatvAd indriyopaghAtaprasaGgAt / ata eva na prANApAnavinigraho dhyAnaM, tadudbhatavedanAprakarSeNa zarIrapAtaprasaGgAt / dhyAnaJcedaM guptyAdibhirbhavati / anyasaMhananinAM tAvatkAlamadhyavasAya-dhAraNasAmarthyAbhAvAduttamasaMhananavAnevAdhikArI, uttamasaMhananAni vajrarSabhanArAcavajranArAcanArA-cArdhanArAcarUpANIti // dhyAnasva35nuM vaanbhAvArtha - yoganA nirodhapUrvaka cittanI eka viSayamAM sthiratA karavI, te "dhyAna' kahevAya che, yoganirodharUpa dhyAna kevalIone hoya che. vivecana - dhyAna zabda vivakSAnA bhedathI bhAvasAdhana-kaphUMsAdhana-karaNasAdhanarUpa che. tyAM dhyeya pratye avyAvRtta (anivRtta) cittanA bhAva (kriyA) mAtrathI kathanamAM dhyAti eTale dhyAna (ciMtanavizeSa), A 1.tathAca manaekAgratAlambanaM dhyAnaM, dhyAnAbhyAmakriyA bhAvanA uktaprakAradvayarahitA yA manazceSTA sA cinteti sUcyate / 2. yoganirodha eva kevalino dhyAnaM na tu cittAvasthAnaM, cittasyaivAbhAvAt yogAzcaudArikAdizarIrasaMyogasamutthA AtmapariNAmavizeSavyApArA eva / 3. saptasaptatilavapramANaH kAlavizeSo muhUrta tadantara evadhyAnaM chadmasthAnAM, tatparato bhAvanA cintA vA bhavet bahuvastusaMkrame sati sUciramapi dhyAnapravAho vA bhavenna tvekameva dhyAnaM divasAdimAnaM bhavediti bhAvaH // Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26, aSTama: vira : 579 pramANe dhyAna zabda bhAvasAdhana kahevAya che. (bhAvamAM pratyaya lAgI siddha thato zabda bhAvavAcaka) karUMsAdhanarUpa dhyAna zabda, bAhulaka arthamAM lyuTu (a) pratyaya lAgavAthI dhyAti-dhyAtA-dhyAna karanAro, e arthamAM dhyAna zabda (karUMvAcaka zabda) kahevAya che. karaNasAdhana dhyAna zabda karaNanI prazaMsAmAM parAyaNa, zabdanI pravRtti dekhAyelI hoya chate. jema ke-"sAdhu asiH chinatti." (talavAra sArI rIte chede che.) A pramANe prayoktA (prayojakaka) ane nirvatya (karma) vidyamAna hovA chatAM, chedana, udyamana (ugAmavuM) ane nipatana (paDavuM) rUpa kriyAne AdhIna hovAthI, asima (talavAramAM) sAdhakatamapaNuM hovA chatAM, svAtaMtryanI vivakSA hovAthI kartAnA dharmano adhyAropa karAya che. tevI rIte dhyAnanI icchAvALo AtmA jJAnAvaraNIya kSayopazama ane vIryAntarAyakarmanA kSayopazamane AdhIna hovAthI, dhyAtA-dhyeya hovA chatAM dhyAna Adi pariNAmamAM karUMpaNuM yukta che ane A dhyAnamAM paryAya ane paryAyInA bhedanI vivakSAthI arthAt cittamAM karaNapaNuM paNa vivakSita che. (jema daDhatvaprauDhatA-tIkSNatA Adi dharmathI svataMtrapaNAnI vivalAthI karaNanuM karjupaNuM che, tema ahIM ekAgratA-sthiratA Adi dharmathI svataMtrapaNAnI vivakSAthI karaNanuM kartRpaNe samajavuM ane sAdhakatamapaNAnI apekSAthI karaNapaNuM samajavuM.) 0 jo ke eka zabda, eka saMkhyAvAcI, anya arthavAthI, asahAyavAcI, prathama ane kevalavAcI ema kozanI apekSAe ghaNA arthano vAcI hovA chatAM, prastutamAM eka zabda saMkhyAvAcaka-eka zabda che. kharekhara, viziSTa vIryathI bAdhA vagaranA sthAnamAM prajvalita (prakaTita karela) dIpanI zikhA(vAlA)nI mAphaka cittanI (jJAnadhArAnI) eka viSayamAM (AlaMbanamAM) sthiratA karavI. arthAt aniyata-asthira kriyA (viziSTa) arthanuM (viSayanuM) niyata-sthira evI viziSTa kriyAnA kartApaNAe avasthApana [tathAca mananI tAnA AlaMbanavALuM dhyAna dhyAnanI abhyAsarUpa kriyA "bhAvanA" kahela be prakArathI rahita je mananI ceSTA-calacittatA, te "ciMtA'-ema sUcita karAya che.] dhyAna' kahevAya che ane te vacana ane kAyAnA nirodhamAM ja hoya che. athavA mana-vacana-kAyAnA nirodhapUrvaka, evo teno artha che. ceta' zabda, ke jenuM bIjuM nAma ciMtA che, arthAt cetas eTale jJAna, evo artha karavo. te jJAnadhArAne eka ja viSayamAM sthApana dhyAna' kahevAya che ane vyagratAmAM (vividha viSayamAM jatuM hovAthI vyAkuLatAmAM) te cittanuM jJAnapaNuM ja che, dhyAnapaNuM nathI. tathA traNa yoganA nirodhapUrvaka jJAnarUpa cittanI eka viSayamAM sthiratA karavI, e dhyAna che ema phalita artha che. 0 A lakSaNa chadmasthonA ane kevalIonA dhyAnomAM vyApaka che, yoganirodha ja kevalIne dhyAna che, paraMtu cittanI sthiratApAdana rUpa dhyAna nathI, kema ke-cittano ja abhAva che; ane yogo audArika Adi zarIrasaMyogathI pedA thayelA AtmapariNAmavizeSa vyApAro ja che.] kema ke-tyAM kevalIonA dhyAnamAM paNa traNa yogonA nirodhapUrvaka jJAnamAM eka viSayanI sthiratAnA ApAdananI vidyamAnatA che. zaMkA- eka arthamAM (viSayamAM) cittanA eka kriyAnA kartApaNAe jo avasthApanapaNAne ja dhyAnapaNuM che, to artha-vyaMjana-yoganI saMkrAntiomAM (paraspara saMkramaNomAMarthasaMkramamAM=dravyathI paryAyamAM ane paryAyathI dravyamAM saMkramaviziSTa zukladhyAnamAM AvyAptirUpa doSathI yukta lakSaNa che, kema ke-zukladhyAnamAM eka viSayakapaNAno abhAva che. to doSanuM lakSaNamAM nivAraNa kevI rIte? Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - ahIM eka zabda pradhAnatAvAcaka che, ema samajavAthI doSanuM nivAraNa che. kharekhara, saMkramarUpa zukladhyAnamAM tenuM tenuM pradhAnapaNuM siddha che. (dravyanuM ke paryAyanuM pradhAnapaNuM siddha che.) A dhyAna aMtarmuhUrtanA parimANavALuM ja che. (be ghaDI-48 miniTonuM muhUrta-(77) lavapramANavALo kALa-muhUrtanI aMdarano kALa aMtarmuhUrta kahevAya che.) te chadmastha jIvonI apekSAe samajavAnuM che. 580 [tenA pachIthI bhAvanA ke ciMtA hoya che, athavA bahu vastunA saMkramaNa (parivartana) hoye chate ghaNA lAMbA gALA sudhI paNa dhyAnano pravAha (dhArA) hoya che. paraMtu eka (viSaya) ja dhyAna divasa Adi paramANuvALuM hotuM nathI.] divasa dhyAna AdinA parimANavALuM nathI. arthAt mohanIyakarmanA prabhAvajanya saMklezathI, zubha dhyAna athavA vizuddhinI apekSAe azubha dhyAna parivartana pAme che. zubha dhyAna maTI azubha dhyAna bane che ke azubha dhyAna maTI zubha dhyAna bane che. A palaTAto pATo aMtarmuhUrtamAM palaTAya che. aMtarmuhUrta pachInuM dhyAna durdhyAna kahevAya che. durdhyAna thatuM hovAthI aMtarmuhUrta uparAMta dhyAnano kALa nathI. aMtarmuhUrtathI vadhAre vakhata sudhI dhyAna laMbAvavAthI indriono upaghAta thavAno prasaMga thavAthI divasa Adi parimANavALuM dhyAna nathI. 0 ethI ja zvAsozvAsa (zvAsocchvAsa)nA nirodhane dhyAna kahevAtuM nathI, kema ke-zvAsaprazvAsa nirodhajanya utkRSTa vedanAthI zarIranA patanano prasaMga che. 0 mAtrA dvArA kALanI gaNanAne 'dhyAna' kahevAtuM nathI, [a-I-u vagere hrasva svaro paikI game te eka bolavAmAM jeTalo vakhata lAge, te 'mAtrA' kahevAya che. svara vinA kevaLa vyaMjana bolatAM jeTalo vakhata lAge, te 'ardhamAtrA' kahevAya che. mAtrA ke ardhamAtrA jeTalo vakhata jANavAno mahAvaro karyA bAda bIjI kriyAono vakhata A dvArA mApavo, tene 'mAtrA vaDe kALanI gaNanA' kahevAmAM Avaze.] kema ke- vyagratA hovAthI dhyAnasvarUpanI hAnino prasaMga che, arthAt dhyAnaviSayaka vastunuM dhyAna na karAtAM citta mAtrAnI gaNatarI karavAmAM rokAyeluM rahe che. eTale ke-AvI dazAmAM cittanI vyagratA hoI, tene 'dhyAna' kahevAmAM AvatuM nathI. 0 A dhyAna gupti AdithI karAya che. 0 uttama saMhanana (saMdhayaNa) sivAyanA bIjA saMghayaNavALAonuM teTalA aMtarmuhUrta kALa sudhI adhyavasAyanA dhAraNanA sAmarthyano abhAva hoI uttama (prakRSTa) saMhanana(hADakAono viziSTa bAMdho)vALA ja dhyAnanA adhikArI che. uttama saMhanano (1) vajra (khIlI) RSabha (pATo) nArAca (markaTabaMdha) saMhanana, (2) vajanArAcasaMhanana, (3) nArAcasaMhanana ane (4) ardhanArAcasaMhanana-ema cAra (4) uttama saMghayaNo kahevAya che. nanvanena dhyAnenA''rttAdayassaMgRhItA naveti zaGkAyAM sAmAnyenoktaM dhyAnaM vibhajamAnasarvAnusyUtatvaM lakSaNasyA''viSkaroti - tadArttaraudradharmazuklabhedena caturvidham // 30 // Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 30-31, aSTamaH kiraNaH 581 taditi / dhyAnamityarthaH zokAkrandanavilApAdilakSaNamArtam / utsannabaddhAdilakSaNaM raudram / jinapraNItabhAvazraddhAnAdiliGgaM dharmam / abAdhA'saMmohanAdilakSaNaM zuklamiti, vistarastu yathAkramamiti // dhyAnavibhAgazuM A dhyAna dvArA Arta Adino saMgraha karelo che ke nahi ? AvI zaMkAomAM sAmAnyathI kahela dhyAnano vibhAga karatAM lakSaNanuM sarvamAM vyAptapaNuM che, emAM AviSkAra karatA kahe che. bhAvArtha - te dhyAna, bhAta-raudra-bhya-zulanA methI yA2 2nu cha. vivecana - zoka karavo, raDavuM, rUdanapUrvaka bolavuM Adi lakSaNavALuM "Arta che. bIjAne ucchinna ke baddha karuM, AvA kUra pariNAma Adi cihnavALuM "raudra' che. zrI jinakathita bhAvonI zraddhA Adi cihnavALuM "dharmI che. bAdhAno abhAva, saMmohano abhAva Adi lakSaNavALuM "zukala' che. zabdaprapaMcarUpa vistAra to kramasara kahevAto che. athA''rta lakSayati - iSTAniSTaviyogasaMyogaroganidAnAnyatamaviSayakaM sodvegacintanamArttam / SaSThaguNasthAnaM yAvadidaM bhavati / 31 / ___ iSTAniSTeti / RtaM duHkhaM zArIraM mAnasaJcA'nekaprakAraM, athavA'rdanamArtistatra bhavamArttam / taddhi caturvidhaM, tatraM prathamamiSTAnAM manoharANAM viSayANAM viyoge sati tatprAptyarthaM sodvegacintanaM arthAntaracintanAdAdhikyena prakRte'varodhaH, te kathaM nAma me syurityevaM vicintanarUpam / dvitIyaM, aniSTAnAM zabdasparzarasagandhAnAM viSayANAM saMyoge-indriyasambaddhe sodvegacintanaM tadviyogAya, kathamahamebhyo vimucyeyeti cetaso nizcalIkaraNam / tRtIyaM, rogasya prakupitAnAM pavanapittazleSmaNAM sannipAtena saMjAtasya zUlajvarAdirUpasya praticikIrSAM pratyAgUrNasyAnavasthitamanasaH dhairyoparamAt sodvegacintanam / caturthaM punaH nidAnaM kAraNaM mokSasukhaM virahayya punarbhavaviSayakasukhAya hetubhUtaM kAmopahatacetasAM tadviSayakaM sodvegacintanamiti / caturvidhamapIdamA kRSNanIlakApotalezyAbalAdhAnamajJAnaprabhavaM pauruSeyapariNAmasamutthaM pApaprayogAdhiSThitaM paribhogaprasaGgaM nAnAsaGkalpAsaGgaM dharmAzrayaparityAgi kaSAyAzrayopasthAnamanupazamapravardhanaM .... 1. amanojJavastusambandhena sambaddhasya tadviyogArtha smRtiH manojJavastusaMyogena sambaddhasyAmanojJaviyogArtha smRtiH, prathamo bhedaH, zUlazirorogAdivedanAyA viyogapraNidhAnaM tAdRzavedanAyA abhAve'pi asamprayogacintA dvitIyo bhedaH, iSTavastUnAmiSTavedanAyAzcAviyogAdhyavasAnaM tRtIyo bhedaH, niSevitakAmabhogasamprayogasamprayuktasya tadaviprayogasmRtisamanvAhArazcaturtho bheda ityapi kvacit // Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 tattvanyAyavibhAkare pramAdamUlamakuzalakarmAdAnaM kaTukavipAkAsadvedyaM tiryagbhavagamanaparyavasAnaM krandanazocanaparidevanatADanAdiliGgagamyaM vijJeyam / dhyAnasyAsya dhyAtAraM darzayati SaSTheti, aviratAssaMyatAsaMyatAH pramattasaMyatAzcA'sya dhyAtAra: kecitpramattasaMyatA nidAnaM varjayitvA pramAdodayodrekAdArttatrayaM vidadhati nApramattasaMyatAdayo'sya dhyAtAra iti bhAvaH // ArttadhyAnanuM lakSaNa bhAvArtha iSTaviyoga-aniSTasaMyoga-roga ke nidAnarUpa viSayavALuM udvegapUrvaka ciMtana, e 'ArdradhyAna' kahevAya che. A dhyAna chaThThA guNasthAna sudhI hoya che. vivecana - Rta eTale zarIra saMbaMdhI ane mAnasika duHkha athavA ardana eTale ati=pIDA, te du:kha ke pIDAthI thayela dhyAna, e 'Artta' kahevAya che. vaLI te ArttadhyAna cAra (4) prakAranuM che. 0 (1) iSTaviyogarUpa ArtadhyAna=iSTa-manohara viSayono viyoga thayA bAda tenI prApti mATe udvegapUrvakanuM ciMtana. te manohara viSayo mane kevI rIte maLe ? ityAdi ciMtanarUpa 'ArtadhyAna' che. [tyAM cAra prakAromAM eTale amanohara vastunA viyoga mATe smRtti-ciMtA, temaja manohara vastunA saMyogathI viyoga na thAya evI smRti-ciMtA 'prathama bheda' che. zULa-mastakavedanA-roga Adi janya vedanAnA viyogano vicA2 tathA tevI vedanAnA abhAvamAM paNa vedanAno saMyoga na thAya enI ciMtA, ema 'bIjo bheda' che. iSTa vastuono ane iSTa sukhanA anubhavarUpa vedanAnA viyoganA abhAvano adhyavasAya, e (3) 'trIjo bheda' che. atyaMta sevita kAmabhogonA saMyogathI yukta ane kAmabhoganA saMyogano viyoga na thAya evI smRticiMtA, e (4) 'cotho bheda che.' ema keTalAka kahe che.] 0 (2) aniSTasaMyogajanya ArtadhyAna=aNagamatA zabda-sparza-2sa-gaMdharUpa viSayono saMyogaindriyonI sAthe saMbaMdharUpa saMyoga thavAthI, tenA viyoga mATe udvegapUrvakanuM ciMtana. jema ke-'huM kevI rIte A aniSTa viSayothI mukta thAuM ?'-AvuM cittanuM nizcalIkaraNa (nizcala karavuM te), e bIjo bheda che. 0 (3) rogajanya ArtadhyAna=prakupita thayela vAyu-pitta-zleSma(kapha) (dhAtu)nA sannipAtathI (viSayatArUpa tridoSathI) thayela zUla-jvara (tAva) Adi rUpa roganI pratikAranI icchA (cikitsA) pratye udyamavaMta, asthira manavALAnuM dhairyanA abhAvathI udvegapUrvakanuM ciMtana, e trIjo bheda che. 0 (4) nidAnajanya ArtadhyAna=zAzvata mokSasukhane choDI saMsAranA viSayasukho mATe heturUpa nidAna, (niyANuM-lAMbA kALa sudhI tapazcaryA karyA bAda kAmabhoga-sukhonI icchA) kAmathI haNAyela cittavALAonuM viSayasukha viSayavALuM udvegapUrvakanuM ciMtana, e 'nidAnajanya ArdradhyAna' kahevAya che. 0 A cAra prakAranuM paNa ArtadhyAna, kRSNalezyA, nIlalezyA ane kApotalezyAnA baLanuM AdhAna (sthApana-dhAraNa) karanAruM che. ajJAnarUpI prabhava-mULavALuM ArtadhyAna che. pauruSeya (puruSa-AtmAe karela) pariNAmathI pedA thayela ArttadhyAna che. pApano prayoga jenA pAyAmAM che, evuM ArtadhyAna che. Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 32, aSTamaH kiraNaH 583 bhoga-upabhoganA prasaMgane pAmI thanAruM ArtadhyAna che. aneka saMkalpa-vikalponA cAreya bAjunA gherAnA saMgathI janya "Arta che. dharmanA sthAnonA-nimittonA parityAga karAvanAruM "ArtadhyAna che. kaSAyonA sthAno-nimittonI upasthitivALuM "ArtadhyAna che. azAnti-asamAdhine vadhAranAruM "ArtadhyAna" che. pramAdanA mULarUpa "ArtadhyAna che. pApakarmonuM grahaNa karAvanAruM "ArtadhyAna' che. kaDavA vipAkavALuM asatAvedanIyanuM janaka "Arta che. aMte tiryaMcagatimAM gamana karAvAnAruM "ArtadhyAna che. zoka karavo, raDavuM, karUNa vilApa karavo, chAtI kUTavI vagere cihnothI gamya "ArtadhyAna che. 0 A ArtadhyAnanA dhyAtA-adhikArIne darzAve che. avirato, saMyatAsaMto (dezaviratidharo) ane pramattasaMyato A ArtadhyAnanA dhyAtAo (adhikArIo) che. keTalAka pramattasaMyato (pramAdI sAdhuo) nidAna (niyANA) nAmanA ArtadhyAnane choDI pramAdanA udayanA udraka (AvirbhAva)thI traNa ArtadhyAnone kare che. apramattasaMyata Adio A ArtadhyAnanA dhyAtAo (adhikArIo) nathI. atha raudramAhahiMsA'satyasteyasaMrakSaNAnyatamAnubandhicintanaM raudram / ApaJcamametat / 32 / hiMseti / rodayatIti rudraH krUrastasyedaM karma raudraM tatra bhavaM vA / tadapi caturvikalpaM, hiMsAnubandhicintanaM-hiMsAnimittaM cintanamAdyaM, asatyanimittaM dvitIyaM, steyanimittaM tRtIyaM, caturthantu saMrakSaNAnubandhi viSayANAM zabdAdInAM tadAnIM manasaH paritoSakarANAM pazcAcca bhRzaM bhIkaraphalAnAM tatsAdhanabhUtAnAJca dhanadhAnyAdInAM saMrakSaNAnubandhidhyAnamityarthaH / tadidaM atikRSNanIlakApotalezyAbalAdhAnaM pramAdAdhiSThAnaM, narakagatiphalAvasAnaM mAraNAbhilASamaraNehA'paravyasanaprasannatAnirdayatvaparaklezakAritvAdiliGgagamyaM, tIvravadhabandhasaMkliSTAdhyavasAyaprasavamavaseyam / asya dhyAtAramAcaSTe ApaJcamametaditi / dezavirataM yAvadityarthaH / Artaraudre dhyAne prakRSTatamarAgadveSAnugatatvAt narakAdicaturgatikasaMsArasyaiva hetU bhavato na jAtucinmuktihetU ityavadheyam // raudradhyAnanuM nirUpaNabhAvArtha - hiMsAnubaMdhI-asatyAnubaMdhI-steyAnubaMdhI ke saMrakSaNAnubaMdhI ciMtana, e "raudradhyAna' kahevAya che. A dhyAna pAMcamA guNasthAna sudhI che. 1. ekendriyAdInAM vadhavedhabandhanadahanAGkanamAraNAdipraNidhAnaM, pizunAsabhyAsadbhUtaghAtAdivacanapraNidhAnaM, paralokApAyanirapekSaparadravyaharaNapraNidhAnaM, zabdAdiviSayasAdhanaparipAlanavyagratvamiti caturvidhaM raudradhyAnamiti bhAvaH // Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tattvanyAyavibhAkare te vivecana - rudra eTale je bIjAone raDAve te rudra-krUra. te krUranuM karma athavA krUrathI thayela je hoya, te 'raudra' kahevAya che. te raudradhyAna paNa cAra bhedavALuM che. [ekendriya Adi jIvonA 1-vadha-baMdhana-vadha-dahanaaMkana-mAraNa Adino vicAra, 2-pizuna-asabhya-asatya-ghAta AdinA vacananuM ciMtana, 3-paralokanA apAyathI nirapekSa bIjAnA dravyanA haraNano vicAra, ane 4-zabda Adi viSayanA sAdhanonA paripAlanamAM vyagratA, ema cAra prakAranuM raudradhyAna che.] 584 (1) hiMsAnubaMdhI ciMtanarUpa raudradhyAna=hiMsArUpI nimittajanya ciMtana (hiMsA saMbaMdhI satata vicAra ka2vo), e 'hiMsAnubaMdhI raudradhyAna' che. (2) asatyarUpI nimittajanya ciMtana=juThThuM bolavAnI vRttimAM je krUratA Ave che, tene lIdhe je satata ciMtA thayA kare to te 'asatyAnubaMdhI raudradhyAna.' (3) corIrUpI nimittajanya ciMtana=dravyanI corI karavAnA upAyamAM manane rokavAno satata vicAra karavo te, krodha-lobha Adi kaSAyone vaza banI paranuM dravyAdi harI levAno satata saMkalpa, te 'steyAnubaMdhI raudradhyAna' che. (4) saMrakSaNAnubaMdhI raudradhyAnatAtkAlika paritoSa karanArA ane pachIthI atyaMta bhayaMkara phaLa ApanArA zabda Adi viSayonA ane te viSayonA sAdhanabhUta dhanadhAnya AdinA saMrakSaNanuM satata ciMtana, te 'viSayasaMrakSaNAnubaMdhI raudradhyAna' che. A raudradhyAna atyaMta kRSNa-nIla lezyAnA baLanuM AghAna (sthApana-dhAraNa) jenAthI thAya che evuM raudradhyAna che, pramAdanA pAyA upara ubhuM rahela raudradhyAna che ane aMte narakagatinuM phaLa ApanAra 'raudradhyAna' che. mAravAnI abhilASA, mAravAnI icchA, bIjAnuM du:kha dekhI rAjI thavuM, nirdayatA, bIjAne kleza karavApaNuM, ityAdi cihnothI gamya (jANI zakAya), evuM raudradhyAna che. tIvra vadhano ane baMdhano saMliSTa adhyavasAya A raudradhyAnano janaka che, ema jANavuM. A raudradhyAnanA dhyAtAne (adhikArIne) kahe che ke-A raudradhyAna dezavirata guNasthAnaka sudhI rahe che. 0 A Artta ane raudrarUpa be azubha dhyAno, utkRSTatama rAga ane dveSathI anugatavyApta hovAthI naraka Adi cAra gativALA saMsAranA hetuo che, kadAcit mokSanA hetu nathI ema avadhAravuM. samprati dharmadhyAnamAha AjJApAyavipAkasaMsthAnAnyatamaviSayakaM paryAlocanaM dharmadhyAnam / apramattataH kSINamohaM yAvat / 33 / AAti / dharma: kSamAvivazalakSaLA, tatsavRdhdhidhyAna dharmadhyAnam / tattvatuvidha, AjJAviSayaka paryAlocanaM, apAyaviSayakaparyAlocanaM, vipAkaviSayakaparyAlocanaM, saMsthAna Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 33, aSTamaH kiraNaH 585 viSayakaparyAlocanaJceti / tatropadeSTarabhAve'pi mandabuddhitve'pi karmodayAtsUkSmatvAcca vastUnAM liGganidarzanAlAbhe'pi avitathavAdinaH kSINarAgadveSAssarvajJA anyathAsantamanyathA na jAnantyeva na bhASanta eva tatkAraNAbhAvAt atassarvathA satyamidaM tacchAsanaM saMsArasAgarottArakaJcetyAjJAM pramANIkRtyArthAvadhAraNamAjJAviSayakaM paryAlocanarUpaM prathamaM dharmadhyAnam / rAgadveSakaSAyendriyavazIbhUtAnAM prANinAM zArIramAnasaduHkhacintanaM dvitIyam, rAgadveSAdibhiH praduSTAntaHkaraNA jantavo mUlottaraprakRtivibhAgasambhUtajanmajarAmaraNagahanavipinaparibhramaNaparizramaprabhavaprabhUtaduHkhAkulAssAMsArikasukhaspRhayAlavazzarIrendriyAdyAzravadvArapravAhapatitA mithyAtvAjJAnAviratipariNatA yathAyogamAtaraudradhyAnavizeSAbhyAM paryAptaM karmajAlamAdAya dIrghakAlaM narakAdigatiSvapAyairyujyante / kecidihApi kRtavairAnubandhAH parasparamAkrozavadhabandhAdyAkrozabhAjaH klizyanta ityevaM pratyavAyaprAye'smin saMsAre udvegArthamapAyAnAM vicintanaM dvitIyaM dharmadhyAnam / vipAkaH karmaphalAnubhavastadvivekaH prati praNidhAnaM vipAkaviSayakaparyAlocanaM, tatra jJAnAvaraNAdyaSTavidhaM karmaprakRtisthityanubhAvapradezabhedabhinnamiSTAniSTavipAkapariNAmaM jaghanyamadhyamotkRSTasthitikaM narakAdivividhavipAka, tadyathA jJAnAvaraNAdurmedhastvaM, darzanAvaraNAccakSurAdivaikalyaM nidrAdyudbhavazca, asadvedyAd duHkhaM sadvedyAtsukhAnubhavaH, mohanIyAdviparItagrAhitA cAritravinivRttizca, AyuSo'nekabhavaprAdurbhAvaH, nAmno'zubhaprazastadehAdinirvRttirgotrAduccanIcakulotpattiH antarAyAdalAbha iti, evaM niruddhacetasaH karmavipAkAnusmaraNaM tRtIyaM dharmadhyAnaM / lokadravyasaMsthAnasvabhAvAvadhAnaM saMsthAnaviSayakaparyAlocanam, lokasya dravyasya ca saMsthAnamAkAravizeSaH, lokasyAdhomukhamallasaMsthAnamadholokaH, tadurdhvaM jhallAkRtistiryaglokaH, sa ca jyotirvyantarA 1. apAyopAyajIvAjIvavipAkavirAgabhavasaMsthAnA''jJAhetuvicayAni ceti caturvidhena saMkSiptamapi dazavidhaM tat / duSTamanovAkkAyavyApArANAmapAyaH kathaM heyaH syAdityevaMbhUtassaMkalpaprabandho doSaparivarjanasya kuzalapravRttitvAdapAyavicayam / teSAmeva kuzalAnAM svIkaraNamupAyaH sa kathamanumeyaH syAditi saMkalpaprabandha upAyavicayaM / asaMkhyeyapradezAtmakasAkArAnAkAropayogalakSaNAdisvakRtakarmaphalopabhogitvAdicintanaM jIvavicayam / dharmAdharmAkAzakAlapudgalAnAmanantaparyAyAtmakatvAdivicAro'jIvavicayam / vipAkavicayaM TIkAyAmuktameva / pretya svakRtakarmaphalabhogArthaM punaH prAdurbhAvo bhavaH, sa cAraghaTTaghaTIyaMtravanmUtrapurISAMtrataMtranibaddhadurgandhajaTharapurakoTarAdiSvajastramAvarttanaM, na cA'tra kiJcijjantoH svakRtakarmaphalamanubhavatazcetanamacetanaM vA sahAyabhUtaM zaraNatAM pratipadyata ityAdi bhavasaMkrAMtadoSaparyAlocanaM bhavavicayam / saMsthAnavicayantu TIkAyAmuktam / AjJAvicayamapi tatraiva AgamaviSayapratipattau tarkAnusAribuddheH puMsaH syAdvAdaprarUpakAgamasya kaSacchedatApazuddhisamAzrayaNIyatvaguNAnucintanaM hetuvicayamiti // Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 tattvanyAyavibhAkare kulo'saMkhyeyadvIpasamudrapariveSTitaH Urdhvaloka UrvIkRtamRdaGgAkRtirutkRSTazubhapariNAmopetaH kalpopapannakalpAtItadevavyApta ityevaM vicAraNA, dravyANAM tAvad dharmAdharmI lokAkArau gatisthitihetU, AkAzamavagAhalakSaNaM, AtmAna upayogalakSaNAzzarIrAdarthAntarabhUtA arUpAH kartAra upabhoktAro nijakarmaNAM zarIrAkArA muktau tribhAgahInAkArAH, kAlo vartanAdipariNAmI samayAtmakaH, pudgaladravyaM zarIrAdikArya, dravyaJcotpAdavyayadhrauvyayuktamanantadharmAtmakaM nityAnityaikAnekabhedAbhedasadasadAdisvarUpamityevaM praNidhAnaM caturthaM dharmadhyAnamityarthaH, nanu bhAvanAnAM dharmadhyAne'ntarbhAvastajjAtIyatvAditi cenna, anityAdiviSayavicintanasya jJAnarUpatve bhAvanAvyapadezAt, ekAgracintAnirodharUpatve dharmadhyAnatvAdityevaM pravRttinimittabhedAt / dhyAnoparamakAlabhAvitvAcca bhAvanAnAM tatorthAntaratvAt / asya dhyAtAramAhApramattata iti, sarvapramAdai rahitA apramattAstebhya Arabhya kSINamohaparyantavartino'sya dhyAtAraH, atra lakSaNaghaTakatayA dhyAnakAraNabhUto dhyAtavyavastunirdezo dharmadhyAnAvAntarabhedaH, apramattata ityAdinA dhyAtArazca pradarzitA upalakSakatayA / tena jJAnadarzanacAritravairAgyaviSayA bhAvanAH, yogyadezakAlA''sanavizeSA vAcanAdyAlambanaM manonirodhAdikramaH, anityatvAdibhAvanAH lezyAvizeSaH zraddhAnAdiliGgaM suralokAdiphalaM ca gRhyate / sadA hi jJAnaviSayako'bhyAso'zubhavyApAranirodhena cetasa ekasmin viSaye'vasthApako vizuddhikRd bhavanirvedakRcca bhavati, evaM ca jJAnena jJAtaparamArtho niSprakampaM dhyAyati / zaGkAdidoSarahitatvAtprazamasthairyAdiguNagaNopetaH tattvAntare'bhrAntacitto darzanazuddhyA dhyAnAya pravarttate, cAritrabhAvanayopAttakarmakSapaNamanupAttAzubhAnAdAnaM samyaktvAdi zubhakarmAdAnamayatvena dhyAnaJca prApnoti, jagattattvasya samyagjJAnAdviSayasnehasaGgAbhAvAdiha lokAdisaptabhayarAhityAdihaparalokAkAMkSAvaidhuryAt tathAvidhakrodhAdirAhityAcca vairAgyabhAvitamanA dhyAne nizcalo bhavati, apariNatayogAdInAM yuvatyAdivyatiriktApekSayA vijano dezo dhyAnayogyadezaH, yuvatyAdiyutadezastu sarvadA varNya eva / pariNatayogAnAM sunizcalamanasAM tu janAkIrNo janazUnyo vA dezo dhyAnAya kalpate / yatra kAle manoyogAdisvAsthyamuttamaM labhate sa eva dhyAnakAlo na tu divasanizAvelAvizeSAH / yA kAcinniSaNNatAdirUpA dehAvasthA prakRtadhyAnAnavarodhinI sa evA''sanavizeSo grAhyo na tvidamevAsanaM kAryamiti niyamaH / zrutadharmAnugatAnAM vAcanapracchanaparivarttanAnucintanAdInAM cAritradharmAnugatAnAM sAmAyikAdisAmAcArINAM samyagAsevanayA varaM dharmadhyAnaM samArohati, Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rUrU, aSTama: ripa: 587 yoganirodhakramastu dharmadhyAne na niyamitaH parantu yathA svAsthyaM bhavettathA kAryaH / dharmadhyAnoparame'pi sadA sAdhunA'nityAzaraNaikatvasaMsArabhAvanAH sacittAdiSvanabhiSvaGgabhavanirvedAdisthiratAyai bhAvanIyAH / atra sthitasya kramavizuddhAH pItapadmazuklalezyAstIvramandAdibhedA anukUlA bhavanti / AgamopadezA''jJAnisargatastIrthaMkaraprarUpitAnAM dravyAdipadArthAnAM zraddhAnamasya liGgaM, sUtramAgamaH, tadanusAreNa kathanamupadezaH, artha AjJA nisargaH svabhAvaH / tathA jinasAdhuguNotkIrtanaprazaMsAdAnavinayasampannaH zrutazIlasaMyamarato dharmadhyAyIti vijJAyate, tathaivaM dhyAyatassuralokAdikaM bhavatIti dharmadhyAne nimittAni vijJeyAni / kSINamohaM yAvaditi, upazAntamohakSINamohayostu zukle dhyAne vakSyamANe prAthamikadvibhede api bhavata ityapi bodhyam // dharmadhyAnanuM varNanabhAvArtha - AjJA, apAya, vipAka ke saMsthAnanA viSayavALuM paryAlocana-satata ciMtana, e "dharmadhyAna kahevAya che. A dharmadhyAna apramattathI mAMDI kSINamoha sudhI hoya che. vivecana - kSamA AdirUpa daza lakSaNavALo "dharma kahevAya che. te dharma saMbaMdhI dhyAna, e "dharmadhyAna' che. te dharmadhyAna cAra prakAranuM che. dharmadhyAnanA cAra prakAro(1) AjJAviSayaka paryAlocana-ahIM upadezakano abhAva hovA chatAM, maMdabuddhi hovA chatAM, jJAnAvaraNIyakarmanA udayathI ane vastuonuM sUkSmapaNuM hovAthI liMga (hetu) ane nidarzana (daSTAnta) nahIM maLavA chatAM, rAga-dveSanA sarvathA kSayavALA (vItarAga) sarvajJo satyavAdI ja hoya che. teo je prakAre vastu che te ja prakAravALI vastune jANe che, ulaTI rIte jANatAM ja nathI, bolatAM ja nathI, kema ke-tenA kAraNabhUta rAga-dveSano abhAva che. A ja kAraNasara A jainazAsana (sarvajJa-AjJA) sarvathA satya ja che. A sAcuM jainazAsana ja duHkhagahana saMsArasAgarathI pAra utAranAruM che. AvI rIte jinanI AjJAnuM pramANa karIne tattvArthanA avadhAraNa-nirNayarUpa AjJAviSayaka paryAlocanarUpa prathama (1) dharmadhyAna che. (2) apAyaviSayaka paryAlocana-rAga-dveSa-kaSAya-indriya Adine AdhIna banelA prANIonA zarIra saMbaMdhI ane mana saMbaMdhI duHkhonuM ciMtana, e bIjuM dharmadhyAna che. arthAt rAga-dveSa AdithI atyaMta duSTa aMta:karaNavALA jIvo, mUla ane uttaranA vibhAgavALI karmaprakRtioe Apela janma-jarA-maraNathI gahana evA bhavananA paribhramaNanA parizramathI janya duHkhothI AkuLa-vyAkuLa banelA, sAMsArika sukhonI spRhAkAmanAvALA, zarIra-indriya AdirUpa AzravAranA pravAhamAM paDelA, mithyAtva-ajJAna-aviratinA pariNAmothI pariNamelA, yoga pramANe viziSTa ArtadhyAna-raudradhyAna dvArA paryApta karma jALane grahaNa karI, dIrghakALa sudhI naraka Adi gatiomAM jIvo duHkhI thAyache. keTalAka ahIM paNa vairaparaMparAne karanArA, Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare arasaparasa Akroza-vadha-baMdhana vagere kaSTonA bhAgI dekhAya che-klezavALA jaNAya che. A kAraNathI pratyavAya-duHkhamaya A saMsArathI atyaMta udvega thAya, e hetuthI saMsArIonA duHkhono-tatkAraNa karmono vicAra, e A bIjuM dharmadhyAna che. 588 (3) vipAkaviSayaka paryAlocanarUpa dharmadhyAna-naraka, tiryaMca, manuSya ane devabhavomAM karmonA vipAka phaLa-rasanA anubhavano vivekarUpa vicAra, te vipAkaviSayaka paryAlocana rUpa trIjuM dharmadhyAna che. tyAM jJAnAvaraNIya Adi ATha karmonuM karmaprakRti-sthitirasa-pradezanA bhedavALuM, iSTa-aniSTa vipAka pariNAmavALuM jaghanya-madhyama-utkRSTa sthitivALuM ane naraka Adi vividha vipAkavALuM che. jema ke-(1) jJAnAvaraNIyakarmathI durbuddhi ajJAnatA pamAya che. (2) darzanAvaraNIyakarmacakSu (AMkha) Adi indriyonA abhAvane ane nidrA AdinI utpattine kare che. (3) asAtAvedanIyakarmathI duHkha ane sAtAvedanIyakarmathI sukhano anubhava thAya che. (4) mohanIyakarmathI viparIta (ulaTuM) grahaNa (viparIta darzana-jJAnarUpa grahaNa) thAya che ane cAritrano abhAva thAya che-avirati thAya che. (5) AyuSyakarmathI aneka bhavo-janmonI prApti (udaya) thAya che. (6) nAmakarmathI zubha-azubha zarIra AdinuM sarjana thAya che. (7) gotra nAmanA karmathI ucca-nIca kuLomAM utpatti thAya che. (8) aMtarAyakarmathI lAbha-prApti-siddhino abhAva thAya che. A pramANe sthira cittavALAnuM karmavipAkanuM ciMtana, e trIjuM dharmadhyAna kahevAya che. (4) saMsthAnaviSayaka paryAlocanarUpa dhyAna-lokanA ane dravyonA viziSTa AkArarUpa saMsthAnano vicAra, te saMsthAnaviSayaka paryAlocana kahevAya che. arthAt lokano ane dravyano viziSTa AkAra saMsthAna. jema ke 0 lokamAM nIcA mukhavALA mallaka(dIvo karavAnuM koDiyuM)nA jevA AkAravALo 'adholoka' che, jhallarI (khaMjarI) athavA thALanA AkAra jevo 'tIrAloka' che ane te jyotiSI-vyaMtarothI vyApta asaMkhyAta dvIpo ane samudrothI viMTaLAyelo che. 0 uMco karela mRdaMganA AkAra jevo, utkRSTa zubha pariNAmothI sahita, kalpopapanna ane kalpAtIta devothI bharela, evo urdhvaloka che. AvA prakAranI vicAraNA ane dravyonA AkArano vicAra evo che kelokanA jevA AkAravALA, dharmAstikAya ane adharmAstikAya nAmanA be dravyo kramathI gatimAM kAraNarUpa ane sthitimAM heturUpa che. AkAzadravya to avagAha-avakAza-jagyA devAnA lakSaNavALuM che. vaLI AtmAoAtmadravya to upayogarUpa lakSaNavALA, zarIrathI judA padArtharUpa, rUpa vagaranA (rUpa-rasa-gaMdha-sparza vagaranA) nijakarmonA kartA ane bhoktAo, zarIra AkAra-parimANavALA ane muktimAM trIjA bhAge hIna saMsthAnavALA AtmAo hoya che. kALa nAmanuM dravya vartanA Adi pariNAmavALuM ane samayasvarUpI che. pudgaladravya zarIra Adi kAryarUpa che. dravya eTale utpAda-vyaya-dhrauvyayukta, anaMta dharmarUpa nitya-anitya, eka-aneka, bheda-abheda, sad-asad Adi svarUpavALuM dravya che. AvI rIte padArthasvarUpanuM parijJAnarUpa tattva avabodhathI samyak kriyAnuSThAna thAya che ane samyak kriyAnuSThAnathI mokSaprApti thAya che, mATe dharmadhyAna atyaMta anivArya-Avazyaka che. Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rU3, sama: zira : 589 zaMkA - dhyAnanI jAtivALI bhAvanAono samAveza-aMtarbhAva dharmadhyAnamAM thaze ja ne? kema ke-dhyAna samAna jAtivALI bhAvanAo che. barobara ne? samAdhAna - anitya Adi viSayavALA ciMtanamAM jJAnarUpapaNuM thaye chate bhAvanAno vyavahAra che, jayAre ekAgratApUrvaka ciMtAnA nirodharUpapaNuM thaye chate dharmadhyAnapaNAno vyavahAra che. e ja kAraNe pravRttinA nimittamAM bheda hovAthI dhyAna ane bhAvanAmAM bheda che. vaLI dhyAnanA virAmakALa pachI bhAvanA vartatI hovAthI bhAvanA ane dhyAna e baMne judA che. [apAya, upAya, jIva, ajIva, vipAka, virAga, bhava, saMsthAna, AjJA ane heturUpa paryAlocanarUpa dharmadhyAna, saMkSiptathI cAra prakAranuM paNa vistArathI daza prakAranuM che.] (1) apAyaricaya-duSTa mana-vacana-kAyAnA vyApArono apAya (doSa) kevI rIte choDavo ? AvA prakAranI saMkalpanA racanA, doSaparivarjana paNa kuzala pravRttirUpa hovAthI "apAyaricaya" dharmadhyAna che. (2) te zubha mana-vacana-kAyAnA vyApAronA svIkArarUpa upAya, te kevI rIte jANavo ke anumaya hoI zake? evo saMkalpa karavo, e "upAyaricaya" dharmadhyAna che. (3) asaMkhyAta pradezarUpa jJAna-darzana-upayoga-lakSaNa Adi rUpa pote karela karmanA phaLanuM bhogavavApaNuM AtmAmAM che, ityAdi ciMtana, e "jIvavicaya' dharmadhyAna che. (4) dharma-adharma-AkAza-kALa-pudgalonuM anaMtaparyAya AtmakapaNA AdinuM ciMtana, e ajIvavicaya" dharmadhyAna che. (5) vipAkavicaya to TIkAmAM kahela che. (6) paralokamAM pote karela karmaphaLa bhogavavA mATe pharIthI janmavuM te bhava. vaLI te bhava araghaTTa ghaMTIyaMtranI mAphaka mUtra-purISa AMtaraDAnA tAMtaNAthI baMdhAyela durgadhIvALA jaThara (kali)rUpa zarIrathI bakhola AdimAM haMmezAM Avartana-pharIthI janmavuM-AvavuM. vaLI ahIM garbhAvAsa AdimAM pote karela karmanA phaLane anubhavatA jIvane cetana ke acetana koI vastu sahAyabhUta te zaraNabhUta thatI nathI. ityAdi bhavamAM saMkrAnta (upasthita thayela) doSanA paryAlocanarUpa "bhavavicaya" dharmadhyAna kahevAya che. (7) saMsthAna vicayarUpa dharmadhyAna TIkAmAM kahela che. (8) AjJAvicayarUpa dharmadhyAna te TIkAmAM ja kahela che. (9) Agamakathita viSayanI pratipatti svIkAramAM tarkanusAra buddhivALA tArkika puruSa pratye syAdvAdaprarUpaka zrI jinendra bhagavAnanuM AgamazAstra, kaSa-cheda-tApa zuddhithI viziSTa che. AvA uttama guNano vicAra, e "hetuvicaya' dharmadhyAna che. (10) virAgaricaya nAmaka dharmadhyAna-zarIra Adi kSaNika padArtho vinAzI che, evo vairAgyano vicAra, e "virAgaricaya" dharmadhyAna che. svAmInuM varNana-A dharmadhyAnanA dhyAtA svAmIne kahe che ke-"apramattata Iti. Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 tattvanyAyavibhAkare apramatta-sarva pramAdothI rahita apramatto kahevAya che. te apramattothI mAMDI kSINamoha paryata vartanArAo A dharmadhyAnanA svAmIo che. ahIM lakSaNamAM kahela dhyAnanA kAraNabhUta AjJAdirUpa dhyAtavya vastuno nirdeza dharmadhyAnanA avAntara bhedavALo che. vaLI 'apramattataHityAdi upalekSaka vAkyathI dhyAtAo svAmIo darzAvela che. te kAraNathI (1) jJAna-darzana-cAritra-vairAgyarUpa viSayavALI bhAvanAo, arthAt (4) jJAnabhAvanAjJAnano nitya abhyAsa hovAthI jJAnabhAvanAthI mananI tyAM ja sthiratAvALo guNa ja eka mAtra sAra che, ema jANanAro nizcaLa mativALo anAyAse ja dharmadhyAna kare che. (gA) darzanabhAvanA-zaMkA Adi zalya vagarano, zama-saMvega-nirveda-anukaMpA-Astikaya-zairya-prabhAvanA-yAtanA-sevA-bhaktiyukta, amUDha cittavALo ane darzanabhAvanA(saMskAra-abhyAsa)thI nirmaLatama buddhivALo akhkhalita ja dharmadhyAna kare che. (6) cAritrabhAvanA-cAritrabhAvanA abhyAsamAM adhiSThita thayelo navAM karmo leto nathI, jUnAM karmone nirjara che ke zubha karmone bAMdhe che, tethI prayatna vagara ja dharmadhyAyI bane che. (6) vairAgyabhAvanA-jagatanA ane kAyAnA svabhAvane vicAravAthI jagatanA svabhAvano jJAtA; niHsaMga, nirbhaya, vairAgI ane vairAgyabhAvanAmAM sthira cittavALo lIlA vaDe dharmadhyAyI bane che. (2) tathA yogya deza-kALa AsanavizeSo-yogya deza eTale strI-pazu-paMDakarUpa kaMTakarahita deza. kALa paNa eTale je kALamAM ja mananI samAdhi utpanna thAya che, te ja dhyAnakALa. 0 AsanavizeSa eTale viziSTa kAyAnI avasthA. (3) vAcanA-pRcchanA-parivartana-ciMtana-sadharma Avazyaka AdirUpa sAmAyika Adi AlaMbano che. A AlaMbanothI dharmadhyAnanA zikhara upara caDe che. (4) manoyoganigraha Adi dhyAna prattipattinA kramarUpa che. (5) anitya Adi bhAvanAo. (6) pati Adi zubha lezyAo (7) samasta jIva Adi padArthonI zraddhA, zrI jinezvara ane sAdhunA guNonuM utkIrtana tathA prazaMsA, temaja vinaya-dAno, e dharmadhyAnanA liMgo che. (8) devaloka Adi rUpa kALa. A uparokta badhuM grahaNa thAya che. kSINamoha yAvaditi-upazAnta' ane kSINamoha guNasthAnakamAM to prAthamika pRthakatva ane vitarkaekatvavitarka e be bhedavALA kahevAtA be zukladhyAno paNa hoya che, ema paNa jANavuM. [upazAntamoha ane kSINamohamAM sAmAnyathI dharmadhyAna kahela che, tethI agiyAra aMganA jANakAra upazAntamoha ke kSINamohamAM dharmadhyAna jANavuM. bAkInAne pUrvavidone zukaladhyAnanA pahelAnA be zukaladhyAna kahela che.] Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24-rU, aSTama: ni: 591 athAntimaM zukladhyAnamAha AjJAdyaviSayakaM nirmalaM praNidhAnaM zuklam / tacca pRthaktvavitarkaikatvavitarkasUkSmakriyavyuparatakriyabhedena caturvidham // 34 // AjJAdIti / AjJApAyAdyaviSayakanirmalapraNidhAnatvaM lakSaNaM ArttAdivAraNAya nirmaleti, dharmadhyAnavyAvRttaye AjJAdyaviSayaketi tAdRzajJAnavaraNAya praNidhAnamiti / lakSaNenAsya bhedAprApteH kaNThatastamAha tacceti / pRthaktvavitarkamAdyaM, pRthaktvena bhedena - vistIrNabhAvena vitarkaH zrutaM yasmiMstatpRthaktvavitarkaM, ekatvavitarkaM dvitIyaM, ekatvenAbhedena vitarko vyaJjanarUpo'rtharUpo vA yasya tadekatvavitarkaM, sUkSmakriyaM tRtIyaM, sUkSmA kriyA yasmintatsUkSmakriyaM, atrocchvAsanizvAsAdikAyakriyA sUkSmA bhavati, vyuparatakriyaM turyaM, vyuparatA yogAbhAvAt kriyA yasya tadvyuparatakriyamiti vigrahaH // aMtima zukaladhyAnane kahe che bhAvArtha - AjJA AdinA viSaya vagaranuM nirmaLa cittanI ekAgratArUpa praNidhAna, e 'zukladhyAna' kahevAya che. vaLI te dhyAna pRthakatvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriya ane vyuparatakriyanA bhedathI cAra prakAranuM che. vivecana - AjJA apAya AdinA viSaya vagaranuM nirmaLa praNidhAnapaNuM, e zukla dhyAnanuM lakSaNa che. lakSaNa samanvaya-Artta AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'nirmala'-evuM praNidhAnanuM vizeSaNa mUkela che. dharmadhyAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'AjJA AdinA viSaya vagaranuM'- ema kahela che. tAdeza-AjJAdi aviSayaka nirmaLa jJAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'praNidhAna' mUkela che. lakSaNa dvArA A dhyAnanA bhedanI prApti nahIM hovAthI zabdathI A dhyAnanA bhedane kahe che ke (1) pRthakatvavitarka rUpa prathama zukladhyAna-pRthakatvavitarkanI vyutpattijanya artha=pRthakatva eTale bheda (anekatva) ane vistRta bhAvathI vitarka eTale zruta je dhyAnamAM che, te 'pRthakatvavirtaka' zukladhyAna che. (2) ekatvavitarka rUpa bIjuM zukaladhyAna-ekatvavirtakano vyutpattijanya artha=ekatva eTale abhedanI sAthe ane vitarka eTale vyaMjanarUpa (arthavAcaka zabdarUpa) vitarka ke artharUpa vitarka jemAM che, te dhyAna 'ekatvavitarka' zukladhyAna che. (3) sUkSmakriya nAmaka trIjA zukladhyAnano vyutpattijanya artha evo che ke-je zukladhyAnamAM sUkSma kriyA hoya che, te sUkSmakriyA kahevAya che. ahIM ucchvAsa-niHzvAsa Adi kAyAnI kriyA sUkSmarUpa hoya che. (4) vyuparatakriya nAmaka cothA zukaladhyAnano vyutpatti (vigraha)janya artha evo che ke-vyaparata-virata Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 tattvanyAyavibhAkare (ni27) cha, ma -yogono abhAva cha. yA 4 zubhasadhyAnamA cha, te dhyAna 'tyuparatAya' upAya cha, . ema vyutpatti jANavI. atha pratyekaM teSAM bhAvamAha pUrvavidAM pUrvazrutAnusArato'nyeSAM tamantareNArthavyaJjanayogAntarasaGkrAntisahitamekadravya utpAdAdiparyAyANAmanekanayairanucintanaM pRthaktvavitarkam / idaM savicAram / 35 / pUrvavidAmiti / ekasmin dravye pudgalAtmAdirUpa utpAdavyayadhrauvyamUrtAmUrtanityAnityAdiyathAyogyaparyAyANAM nAnAnayairdravyAstikAdibhiranucintanaM smaraNaM, kathamityatrAha pUrvavidAM pUrvazrutAnusAreNa, anyeSAM marudevyAdInAM tamantareNApi striyaH pUrvazrutAnadhikArAt / etena pUrvajJAnasyaikAntaniyamo nAstIti sUcitam, pUrvaM praNayanAt pUrvANi caturdaza, tadvidaH pUrvavidasteSAM pUrvavidAM, punaH kathaMbhUtaM cintanamityatrAhArthavyaJjanayogAntarasaGkrAntisahitamiti / artho dhyeyaH-dravyaM paryAyo vA, vyaJjanaM tasya vAcakaM vacanaM, yogaH kAyavAGmanaHkarmalakSaNaH, anyo yogo yogAntaraM teSAM saMkrAntiH, parivartanaM dravyaM vihAya paryAyaM paryAyaM vihAya dravyaM yadupaiti sA'rthasaGkrAntiH, kAyayogaM tyaktvA yogAntaraM gRhNAti tacca tyaktvA'nyayogamiti yogasaGkrAntiH, arthavyaJjanayontarasahitatvAdidaM dhyAnaM savicAramucyata ityAzayenAhedamiti / savicAramiti, saha vicAreNArthavyaJjanayogAntarasaGkrAntyA vartata iti savicAram / yogAntarasaGkrAntirUpatvAdasya dhyAnasya yogatrayavyApAravatassambhava ityapi padenAnena sUcyate // zukaladhyAnanA dareka vibhAganA bhAvArthane kahe chebhAvArtha - pUrvavetAonuM pUrvazrutajJAna anusAra, bIjAonuM pUrvazruta sivAyanA zrutajJAnathI arthavyaMjana-yogAntaranI saMkrAnti sahita eka ja dravyamAM utpAda Adi paryAyonuM aneka nayothI anuciMtana, e 'pRthatvavita upAya che. mA dhyAna saviyA2 che. viveyana - purAta, mAtmA mA3i5 me dravyamA utpA6-vyaya-prauvya-bhUta-bhUta-nitya-anitya Adi yathAyogya paryAyonuM aneka nayothI-dravya Astika Adi aneka nayothI anuciMtana-smaraNa kevI rIte? to kahe che ke-"pUrvavidonuM pUrvazruta anusAra', pUrvavid sivAyanA bIjA marudevI AdinuM zukladhyAna pUrvazrutajJAna vagaranA bIjA zrutajJAna vaDe che, kema ke strIone pUrvazrutajJAnano adhikAra nathI. A kathanathI. pUrvazrutajJAnano ekAnta niyama nathI, ema sUcana karela che. pahelAM racAtAM hovAthI pUrvo cauda (14) che. tenA jANakAro "pUrvavid kahevAya che. te pUrvavidonuM artha-vyaMjana-yogAntaranI saMkrAnti sahitanuM dhyAna. Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rUdda-rU7, gaSTama: ziraH 593 arthAdi saMkrAntinuM varNana-artha-dhyeya (dhyAnaviSaya) dravya athavA paryAya, vyaMjana eTale te arthano vAcaka zabda, yoga eTale mana-vacana-kAyAno vyApAra, yogAntara bIjo yoga. artha-vyaMjana yogAntaronI saMkrAnti eTale parivartana. 0 arthAt dravyane choDI paryAyane je pAme che, temaja paryAyane choDI dravyane je pAme che, te artha "saMkrAnti samajavI. 0 eka zrutavacana(zabda)ne grahaNa karI bIjA zabdanuM AlaMbana kare che ane te paNa choDI bIjA vacanane pAme che, te vyaMjanasaMkrAnti' jANavI. kAyayogane choDIne yogAntaranuM grahaNa kare che ane te choDIne bIjA yogane grahaNa kare che, te "yogAntara saMkrAnti' kahevAya che. artha-vyaMjana-yogAntara sahita hovAthI A dhyAna "savicAra' kahevAya che. savicAra eTale artha-vyaMjana-yogAntara dhyAna kahevAya che. 0 A dhyAna yogAntara saMkrAnti rUpa hoI traNa yoganA vyApAravALAmAM ja saMbhavita che, e paNa A padathI sUcita thAya che. atha dvitIyaprakArabhAvamAha pUrvavidAM pUrvazrutAnusAreNA'nyeSAM tadbhinnazrutAnusAreNA'rthavyaJjanayogAntarasaGkrAntirahitamekadravye ekaparyAyaviSayAnucintanamekatvavitarkam / idantvavicAram / 36 / pUrvavidAmiti / vyAkhyAto'rthaH, tadbhinnazrutAnusAreNeti, atra marudevyAdInAM dravyazrutAbhAve'pi yatkiJcit zrutamastyeveti-sUcayituM tamantareNetyanuktvA tadbhinnazrutAnusAreNetyuktam / arthavyaJjanayogAntarasaMkrAntiratra nAstItyAhArthavyaJjanayogAntarasaGkrAntirahitamiti, ekadravya iti, abhedeneti zeSaH, abhedenaikadravye paryAyaviSayakAlocanamityarthaH, dravyAbhinnaparyAyaviSayakaM paryAyAbhinnadravyaviSayakaM veti yAvat / arthavyaJjanayogAntarasaMkrAntirahitatvAdevedaM dhyAnamavicAramucyata ityAhedantviti // zukaladhyAnanA bIjA prakAranA bhAvane kahe chebhAvArtha - "pUrvavidonuM pUrvanA zrata anusAra, te sivAyanA bIjAonuM pUrvathI bhinna zrutajJAna anusAra, artha-vyaMjana-yogAntara saMkrAntithI rahita, eka ja dravyamAM eka paryAyarUpe viSayanuM anuciMtana, e ekatvavitarka nAmaka zukladhyAna che. A zukladhyAna to avicArarUpa che." vivecana - "tabhinna zrutAnusAreNa itiahIM marUdevI AdimAM dravya(pUrva)zrutano abhAva hovA chatAM, yatkiMcit-pUrvadravyazruta sivAyanuM arthAt bhAvaThuta ke pUrvanA zrutathI bhinna zruta to avazya che, ema sUcavavA mATe "tenA sivAya'-ema nahIM kahetAM pUrvazrutathI bhinna bhAvazruta ke pUrvathI bhinna zrutanA anusAra, ema kahela che. Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 tattvanyAyavibhAkare 0 A dhyAnamAM arthavyaMjana-yogAntara saMkrAnti nathI. 0 'eka dravya iti. arthAt abhedathI eka dravyamAM paryAyaviSayano vicAra evo artha jANavo. dravyathI abhinna paryAyanA viSayanuM dhyAna ke paryAyathI abhinna dravyanA viSayanuM dhyAna bIjuM zukladhyAnaekatvavitarka zukladhyAna kahevAya che. 0 artha-vyaMjana-yogAntara-saMkrAnti rahita hovAthI ja A dhyAna avicAra kahevAya che. atha sUkSmakriyamAha sUkSmakAyakriyApratiruddhasUkSmavAGmanaHkriyasya sUkSmaparispandAtmakakriyAvaddhyAnaM sUkSmakriyam / idamapratipAti, pratipAtAbhAvAt // 37 // sUkSmakAyakriyeti / mokSagamanapratyAsannasamaye kevalino manovAgyogadvaye niruddha satyaniruddhakAyayogasyocchAsaniHzvAsalakSaNA tanvI kriyaiva yatra tathAvidhaM sUkSmakriyAtmakaM dhyAnamityarthaH / prathamaM manoyoganigrahe tato vAgyoganigrahe dhyAnamidaM bhavati / dhyAturasya pariNAmavizeSasya pravardhamAnatvenedaM dhyAnamapratipAtItyucyate, ityAhedamiti, hetumAha pratipAtAbhAvAditi, pariNAmavizeSasyetyAdiH // sUkSmakriya nAmaka zukaladhyAnane kahe chebhAvArtha - sUkSma evI kAyakriyAthI rokela sUkSma vacana ane sUkSma mananI kriyAvALAnuM sUkSma parispada Atmaka kriyAvALuM dhyAna, e "sUkSmakriya' kahevAya che. A dhyAna apratipAtI che, kema ke-pratipAtano abhAva vivecana - mokSagamananA najIkanA samayamAM yoganirodhanA kALamAM mana-vacanarUpa be yogano virodha karyA bAda, ardhA kAyayogane rokanArane uvAsa-niHzvAsarUpa sUkSmakriyA ja je dhyAnamAM che, tevA prakAranuM sUkSma kriyAtmaka dhyAna che. 0 pahelAM manano nigraha thAya che, tyArabAda vacanayogano nirodha thAya che. arthAt vacanayogano nirodha thaye chate A trIjuM zukaladhyAna hoya che. 0 A zukaladhyAnanA svAmIno viziSTa pariNAma atyaMta vadhato jato hoI A dhyAna apratipAtika kahevAya che. arthAt jyAM sudhI cuparatakriya nAmanuM cothuM dhyAna na Ave, tyAM sudhI paDatuM nathI-kAyama rahe che. arthAt pariNAmadhArA caDatI hoI TheTha vyachitrakriya-cothA chellA zikhara sudhI jIvane laI jAya che. atha vyuparatakriyamAcaSTeniruddhasUkSmakAyaparispansatmakakriyasya dhyAnaM vyuparatakriyam idamapyapratiyAti / Adye dve ekAdazadvAdazaguNasthAnayorantye dve kevalina eva trayodazacaturdazaguNasthAnakrameNa // 38 // Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra:- 38, aSTamaH kiraNaH 595 niruddheti / zailezyavasthAvasthitAnAM manovAkkAyayogatrayarahitAnAM yaddhyAnaM tadvyuparata -- kriyamucyate / nanu zukladhyAnasyAntimabhedadvaye manaso'bhAvena manovizeSarUpadhyAnatvaM kathamastIti cenna manomAtrasya dhyAnarUpatvAbhAvAt kintu sunizcalasyaiva yogasya tathAtvAt tasya kevalinassayoginassUkSmakriyAtmake dhyAne'kSateH kAyAtmakayogasya sunizcalatvAt na ca tathA'pyayoginoM dhyAne caturthe yogasyApi kAyasyAbhAvena tatrA'nupapattitvAdavasthyamiti vAcyam, kulAlacakrabhramaNavanmanaHprabhRtiyogoparame'pi pUrvaprayogAdyAnopapatteH dravyamanaso'bhAve'piM bhAvamanasassattvena dhyAnasambhavAt cetaso jJAnarUpatvenaikaviSayasthirIbhUtajJAnapariNAmarUpa dhyAnasyAtrApyakSatatvAcca // pravardhamAnapariNAmavizeSavattvAdidamapyapratipAtItyAhedamapIti / zukladhyAnasyAdhikAriNamAhAdye iti / pRthaktvaktikaikatvaktirke, ityarthaH, ekAdazadvAdazaguNasthAnayoriti / yathAkramamiti zeSaH, tathA ca pRthaktvavitarkamekAdaze,. ekatvavitarka dvAdaza ityartha: : / antimAvardhipradarzanaparamidaM, nAgrimaguNasthAnavarttinI meM bhakta iti bhAvaH / tena pRthaktvavitarkasyA'pUrvaguNasthAnAdivartinassambhave'pi na kSatiH / ekatvavitarkantu dvAdazaguNasthAna eva / apUrvaguNasthAnAdAdvAdazamidamapIti kecit / antye dve iti sUkSmakriyavyuparatakriye ityarthaH, sUkSmakriyaM saMyogino vyuparatakriyamayogina iti tAtparyam / atra bhAvanAdezakAlAsanavizeSA dharmadhyAnavat / dhyAtavyA avAntarabhedA dhyAtArazca mUla eka pradarzitAH kSAntimArdavArjavAdInyAlambanAni, manoyoganigrahastato vAgyoganigrahastata: kAyayoganigrahaH iti bhavAntakAle kevalina Azritya yoganigrahakramaH chAstha stribhuvanaviSayamantaH: karaNaM prativastu tyAgalakSaNakrameNa saMkocyANau vidhAyA'tIva nizcalazzuklaM dhyAyati, jinastu caramadvaYadhyAtAH tato'piH prayatnavizeSAnmano'panIyAvidyamAnAntaHkaraNo bhavati / tatrA'pi zailezImaprApto'ntarmuhUrtenA''dyaM zailezyAJca dvitIyaM dhyAyatiH / AzravadvArApAyAn saMsArAta zubhAnubhAvaM anantabhavaMsantAnaM vastuvipariNAmaJca cintayatIti bhAvanA, AdyadvayabhedApekSayA'sya bhAvanA, zuklalezyA prathamatrayabhede'ntime ca lezyAvirahoM bodhyaHH / avadhAsaMmohaviveka vyutsargAH liGgAni / zubhA''sravanirjarAnuttarAmarasukhAni dvayozzuklayo:: antyayostu paramanirvANaM phalamiti bodhyam // 1. kAprayoga eva sUkSmakriyasya bhAvAt ekatvavitarkasya kAyavAGmano'nyatamayoga eva bhAvAt pRthaktvavitarkasya tu manovAkkAyayogavyApAravata eva bhAvAditi bhedo vijJeyaH // 2. aNorapItyarthaH // 3. bhAvicArakAdyapekSayeti bhAvaH // Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 tattvanyAyavibhAkare atra dhyAne SoDazapAdAtmaka ekendriyavikalendriyasthAvarasaMzyasaMjJimanujagatitrasakAyapaJcendriyayogatrayakaSAyacatuSTayAhArakAnAhArakopazamakSayopazamakSAyikasamyaktvavedatrika jJAnatrikadarzanatrikabhavyAbhavyamithyAtvasAsvAdanamizrAviratidezaviratigatitrikAjJAnatrikalezyASaTkakevalajJAnadarzanasAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtamana:paryavAn SaTtriMzadvidhAnAzritya vicAryamANe, ekendriyavikalendriyasthAvarAsaMjJinAM manaso'bhAvena naikavidhamapi dhyAnaM sambhavati, manujagatitrasakAyapaJcendriyakSAyikasamyaktvabhavyeSu pratyeka SoDazavidhadhyAnasya sambhavaH, yogatrayAhArakatvayoH paJcadazavidhadhyAnasAmAnAdhikaraNyasya sambhavaH, vyuparatakriyAtmakadhyAnavizeSasAmAnAdhikaraNyAsambhavAt / upazamasamyaktvakaSAyacatuSTayavedatrikeSu trayodazavidhadhyAnasahacAritvasya sambhavaH, kSINamohAdiguNasthAneSveSAmasambhavena tatsthAnabhAvyekatvavitarkasUkSmakriyavyuparatakriyaissahacAritvAsambhavAt / jJAnatrika darzanatrikasaMjJitveSu caturdazavidhadhyAnasahavRttitvasambhavaH, manovirahakAlabhAvisUkSmakriyavyuparatakriyadhyAnavizeSasahavRttitvAsambhavAt / anAhArakatvakevalajJAnadarzaneSu sUkSmakriyavyuparatakriyadhyAnavizeSasAmAnAdhikaraNyameva / trayodazacaturdazaguNasthAnabhAvitvAtteSAm / itaradhyAnAnAM manoviSayakatvAcca / paJcasu lezyAsu kSAyopazamikasamyaktve ca dvAdazadhyAnasahacAritvaM, zukladhyAnasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / zuklalezyAyAzca vyuparatakriyAtirikta dhyAnaviziSTatvaM, ayogini lezyAvaidhuryAt / sAmAyikachedopasthApanIyayonidAnAtiriktAtabhedatrayaM dharmadhyAnacatuSTayaM pRthaktvavitarkaJca bhavati / parihAravizuddhikasyA'nantaroktAni pRthaktvavitarkavirahitAni bhavanti zreNiprAptyabhAvAt / sUkSmasamparAyasya pRthaktvavitarkaM dharmacatuSTayaM vA / dazamaguNasthAnamAtravRttitvAttasya yathAkhyAtasya caturvidhaM zukladhyAnaM dharmadhyAnaM vA / manaHparyavajJAnino nidAnAtiriktamArttatrayaM dharmacatuSTayaM zuklasyAdyadvayaJca bhavati / gatitrikAjJAnatrikAviratidezaviratyabhavyatAmithyAtvasAsvAdanamizrabhAvAnAM dhyAnASTakasAhacarya, dharmazuklAbhAvAditi dik // vyuparatAya nAma zubhasadhyAnane chbhAvArtha - sUkSma evA kAyanI parispada Atmaka kriyAnA nirodhaka jIvanuM dhyAna, e cuparatakriya kahevAya che. A paNa "apratipAtI che. prAthamika be zukaladhyAno agiyAramA ane bAramA, guNasthAnakamAM hoya che ane aMtima be zukaladhyAno kevalIne ja kramathI teramA ane caudamAM guNasthAnakamAM hoya che. vivecana - merUnI mAphaka sakaLa AtmapradezonI niSpakaMparUpa zailezI avasthAmAM rahela, mana-vacanakAyArUpI traNa yogothI rahita jIvonuM dhyAna, te suparatakriya' kahevAya che. Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28, aSTama: zira : 597 zaMkA - zukaladhyAnanA aMtima (chellA) be bhedomAM manano abhAva hovAthI ekAgraciMtAnirodhapraNidhAnarUpa viziSTa manarUpa dhyAnapaNuM kevI rIte ghaTe ? samAdhAna - ekAgraciMtAnirodha-praNidhAnarUpa viziSTa manane ja mAtra dhyAna kahevAtuM nathI, paraMtu niraddha-atyaMta nizcaLa yoga dhyAnarUpa che. mATe ja sayogIkevalInA sUkSmakriya Atmaka dhyAnamAM yoganI sunizcaLatA nirodharUpa dhyAnapaNuM akhaMDa-akSata che, kema ke-ahIM kAya Atmaka yoganI sunizcaLatA che. zaMkA - to paNa ayogIkavalInA cothA zukaladhyAnamAM kAyarUpa yogano abhAva hovAthI, tyAM yoganirodharUpa dhyAnanI aghaTamAnatA to tadavastha ja che ne? samAdhAna - kuMbhAranA cakranA bhramaNanI mAphaka mana Adi yogano virAma hovA chatAM, pUrvaprayoganI apekSAe yoganirodha-ayoga-sakaLa AtmapradezonI sunizciLatArUpa dhyAnanI ghaTamAnatA che. vaLI dravyamanano abhAva chatAM, kevaLajJAna Adi upayogarUpa bhAvamananI sattA hovAthI ayogarUpa dhyAnanI ghaTamAnatA che. bhAvamananuM jJAnarUpapaNuM hoI eka sarva dravyaparyAya) viSaya sthirabhUta jJAna pariNAmarUpa dhyAnanuM ahIM akSatapaNuM che. svasvarUpa sthiratArUpa dhyAna to akhaMDa ja che. 0 atyaMta vadhatA viziSTa pariNAmanI apekSAe A suparatakriya nAmaka cothuM dhyAna apratipAtI che, te mukta jIva thAya tyAM sudhI nivRtta thatuM nathI (anivarti che) ane TheTha mokSamahelamAM pahoMcADI de che. basa, pachI AtmasvarUpanI ramaNatArUpa sthiratA to anaMta ja che ne? 0 ahIM bhAvanA-deza-kALa-AsanavizeSo dharmadhyAnanI mAphaka samajavAM. avAjora bhedo (peTAbhedo) dhyAna viSayarUpa che ane dhyAtAo (svAmIo) mUlamAM ja pradarzita karela che. kSamA-mRdutA-RjutA Adi AlaMbano che. pahelAM manoyogano nigraha (nirodha) thAya che, tyArabAda vacanayogano nigraha ane te pachI kAyayogano nigraha, evo bhavanI samAptinA kALamAM kevalInI apekSAe yoganigrahano krama che. chadmastha, tribhuvananA viSayavALA aMtaHkaraNane, dareka vastunA tyAgarUpI kramathI saMkocIne, aNu-paramANumAM karIne (bAMdhIne), atyaMta nizcaLa banelo zukaladhyAna dharAve che. paraMtu jina-kevalI to chellA be zukaladhyAnonuM dhyAna dharanAra 1-te aNu-paramANunA dhyAna karatAM paNa viziSTa prayatna varSollAsathI manane dUra karI aMtaHkaraNa vagaranA thAya che. tyAM paNa zailezI avasthAne nahIM pAmanArA aMtarmuhUrta sudhI sUkSmakriya nAmaka pahelAM zukaladhyAnane dhyAve che ane zailezI avasthAne pAmanArA bIjA suparatakriya nAmaka zukaladhyAnane dhyAve che. 2-zukaladhyAnanA adhikArI-svAmIne kahe che ke-"Aghe" iti-pRthakatvavitarka ane ekatvavitarkarUpa be, evo artha jANavo. "ekAdazadvAdaza guNasthAnayo iti. krama pramANe arthAta pRthakatvavitarka agiyAramA guNasthAnamAM ane ekatvavitarka bAramA guNasthAnamAM che, evo artha jANavo. aMtima avadhine batAvanAruM A pada che. arthAt agrima-AgaLanA guNasthAnakonuM dhyAna karanAra. 3-A be zukaladhyAno nathI, tethI pAchaLanA apUrva guNasthAna Adi vartI evA pRthakatvavitarkanA saMbhavamAM (sattAmAM) paNa kSati-hAni nathI. ekatvavitarka to bAramA guNasthAnakamAM ja che. keTalAka "apUrva guNasthAnathI bAramA sudhI A paNa che'-ema kahe che. Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 tattvanyAyavibhAkare 0 "anatya iti=sUkSmakriya ane suparatakriya evAM baMne zukaladhyAno, evo artha che. sUkSmakriya nAmanuM zukaladhyAna sayogIkevalIne (kAyayogamAM ja sUkSmakriya nAmaka dhyAna hoya che. ekatvavitarka nAmaka zukaladhyAna kAya-vacana-manayogamAMthI koI eka yogamAM ja hoya che. pRthakatvavitarka nAmaka zukaladhyAna to mana-vacana-kAyayoga rUpa traNa yoganA vyApAravALAmAM ja hoya che, ema bhAva jANavo.) hoya che. suparatakriya nAmaka zukaladhyAna ayogIvalIne hoya che, evuM tAtparya che. 0 Azrava dvArA, apAyone, saMsAranI azubha asarone bhAvi nAraka AdinI apekSAe, anaMta bhavonI paraMparAne, vastuonA vipariNAma-vikArane vicitra pariNAmane ciMtave che. tevI bhAvanA, prAthamika be bhedanI apekSae A dhyAnanI bhAvanA che. zukalalezyA pahelAnA traNa bhedamAM hoya che ane chellA dhyAnamAM lezyAno abhAva jANavo. ahIM ahiMsA (avyaya nizcaLatA)-asaMmoha-prIti-aprItino abhAva-vivekadeha upAdhiono viveka, vyutsarga (saMgatyAga) (parama AnaMda), e cihno che. zubha Azrava, nirjarA ane anuttara devavimAnanA sukho pahelAnA be zukaladhyAnonuM phaLa che. (upazAntamohanI apekSAe) chellA be zukaladhyAnonuM phaLa parama nirvANa che, ema jANavuM. ahIM 16 pAda(pAyA-bheda) rUpa dhyAnamAM 1-ekendriya, 2-vikalendriya, 3-sthAvara, 4-saMjJI, pa-asaMjJI,-6-manujagati, 7-trasakAya, 8-paMcendriya, 9-yogazya (traNa yoga), 1O-kaSAyacatuSTaya (cAra kaSAyo), 11-AhAraka, 12-anAhAraka, 13-upazamasamyaktva, 14-kSayopazamasamyaktva, 15-kSAyikasamyakatva, 16-vedatrika (traNa vedo), 17-jJAnatrika, 18-darzanatrika, 19-bhavya, 20-abhavya, 21-mithyAtva, 22-sAsvAdana, 23-mitra, 24-avirati, 2pa-dezavirati, 26-gatitrika, 27ajJAnatrika, 28-lezyASaTaka (cha lezyAo), 29-kevalajJAna, 30-darzana, 31-sAmAyika, 32chedo sthApanIya, 33-parihAravizuddhi, 34-sUkSmasaMpAya, 35 yathAvAta, 36-mana paryAya rUpa (36) chatrIza prAsenI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to (1) 1-ekendriya, ra-vikalendriya, 3-sthAvara ane 4-asaMjJI mArgaNAmAM manano abhAva hoI eka prakAranuM paNa dhyAna saMbhavatuM nathI. (2) 1-manuSyagati, 2-trasakAya, 3-paMcendriya, 4-kSAyikasamyaktva ane pa-bhavya mArgaNAomAM dareka dareka sola (16) prAranA dhyAno saMbhave che. (3) 1-traNa yoga ane ra-AhArakapaNAmAM paMdara (15) prakAranA dhyAnanA samAnAdhikaraNapaNAno saMbhava che. jyAM jayAM traNa yogo ane AhArakapaNuM che, tyAM tyAM paMdara (15) prakAranA dhyAnanI sattA che, kema ke-traNa yoga ane AhArakapaNe jyAM hoya, tyAM bhupatakriya nAmaka viziSTa dhyAna rahetuM nathI. (4) 1-upazamasamyaktva, 2-kaSAyacaturya, 3-vedatrikamAM tera (13) prakAranA dhyAnanA sahacAripaNAno saMbhava che, kema ke-kSaNamoha Adi traNa guNasthAnomAM tera (13) prakAravALA dhyAnono asaMbhava hoI te kSaNamoha Adi guNasthAnomAM thanAra ekatvavitarka-sUkSmakriya-buparatakriya nAmaka dhyAnonI sAthe upazamasamakita Adi traNa vargaNAno sacAripano asaMbhava che. Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, aSTA: vira: 599 (5) 1-jJAnatrika, 2-darzanatrika, saMjJIpaNAmAM cauda (14) prakAranA dhyAnonuM sahavRttitvasahacAripaNAno saMbhava che, ema ke-mananA abhAvakALamAM thanAra sUthamakriya bhupatakriya nAmaka viziSTa dhyAnanA sahavRttitva-sahacAripaNAno jJAnatrika Adi mArgaNAmAM asaMbhava che. . (6) 1-anAhArakatva, ra-kevalajJAna, 3-kevaladarzanomAM sUmakriya-buparatakriya nAmaka viziSTa dhyAnonuM sAmAnAdhikaraNya ja che. anAhAraka AdimAM sUkSmakriya ane vyuparatakriyanI sattA che, kema ke-teramA ane caudamA guNasthAnomAM te (anAhArakatva Adi) sUkSmakriya Adi hoya che-thAya che ane bIjA dhyAno mananA AlaMbane thanArA che. (7) 1-pAMca legyAomAM ane rakSAyopathamika-samyakatvamArgaNAmAM bAra prakAranA dhyAnonuM sahacAritva (teonI sAthe vidyamAnatva) che, kema ke-zukaladhyAnonA (teonI sAthe avidyamAnatva hoI) sAmAnAdhikaraNyano (sattAno) abhAva che. (8) zuklalezyAmAM suparatakriya nAmaka dhyAna sivAya bIjA zukladhyAnothI viziSTapaNuM che, kema keayogImAM caudamAM guNasthAnakamAM lezyAno abhAva che, vyuparata zukaladhyAnano saMbhava che. (9) 1-sAmAyika ane ra-chedopasthApanIya mArgaNAmAM nidAnarUpa (pAyA) bheda sivAya (ArtadhyAnanA traNa bhedo) dharmadhyAnanA cAra bhedo ane pRthakatvavitarka nAmakazukaladhyAnano eka pAyo che. (10) 1-parihAravizuddhika mArgaNAmAM pUrvakathita dhyAno pRthakatvavitarka vagaranA hoya che, kema kezreNinI prAptino abhAva che. (11) 1-sUkSmasaMparAmAM pRthakatvavitarka nAmaka zukaladhyAna ke cAra prakAranuM dharmadhyAna che, kema ke te dazamAM guNasthAnaka sudhI hoya che. (12) 1-yathAkhyAta mArgaNAmAM cAra prakAranuM zukaladhyAna ke dharmadhyAna hoya che. (13) 1-mana:paryAyajJAnarUpa mArgaNAmAM mana:paryAyajJAnIne nidAna sivAya traNa ArtadhyAno-cAra dharmadhyAno zukladhyAnanA pahelAnA be bhedo hoya che. (14) 1-gatitrika, ra-ajJAnatrika, 3-avirati, 4-dezavirati, pa-abhavyatva, 6-mithyAtva, 7-sAsvAdana, 8-mizrabhAvarUpa mArgaNAomAM mukhyatve ArtadhyAnanA cAra bhedo-raudradhyAnanA cAra bhedo, ema dhyAnASTaka hoya che, kema ke dharmadhyAna ane zukaladhyAnano abhAva che. (ahIM samyaktva sahita avirati dezaviratimAM dharmadhyAna paNa gauNarUpa kahela che.) athA'bhyantastapobhedasyAvAntaramantimaM vyutsargamAhaaneSaNIyasya saMsaktasya vA'nnAdeH kAyakaSAyANAJca parityajanamutsargaH // 39 / iti nirjarAtattvam // Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 tattvanyAyavibhAkare aneSaNIyasyeti / vividhasyotsargo vyutsargaH, vyutsarjanaM vyutsargaH / sa dvividhaH, bAhya Abhyantarazceti / aneSaNIya saMsaktasyAnapAnopadhyAderbAhyadravyasya zAstroditavidhinA parityAge bAhyavyutsargaH / Abhyantarastu paryantakAle kAyasya saMsAraparibhrAmakakaSAyANAM karaNatrikaiH kRtakAritAnumatibhizca parityAgaH, tadetadabhiprAyeNa samuccitya tatsvarUpamAhAneSaNIyasyeti / na cA'parigrahAdasya gatArthatvamiti vAcyam, tasya dhanahiraNyAdyamUrchAviSayakatvAt / na ca prAyazcittAntargato'yamiti vAcyam, tasya pratidvandvyaticArasApekSatvAt, asya tu nirapekSatvAt / nacA'nekatrAsya vacanamanarthakamiti vAcyam kvacitsAvadhapratyAkhyAnAt, kvacinniravadyasyApi niyatakAlaM pratyAkhyAnAt kvaciccA'niyatakAlamiti nivRttidharmasya puruSazaktyapekSatvAduttarottaraguNaprakarSAdutsAhotpAdanArthatvAcca na paunaruktyamitibhAvaH / atha nirjarAM nigamayatItIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTadhara zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNa nalinasannyastAtmabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM nirjarAnirUpaNaM . nAmASTamaH kiraNaH // have atyaMtara parUpa bhedanA chellA avAntara bhedarUpa vyutsargane kahe che. vyutsagarnu vAna chbhAvArtha - aSaNIya ke saMsakta evA anna Adino, kAya ane kaSAyano parityAga, e vyutsarga che. vivecana - vividha vastuno utsarga (tyAga), te vyutsarga. te vyutsarga bAhya ane atyaMtara bhedathI be mAranoche. (1) aneSaNIya eTale uddagama Adi doSothI azuddhi, saMsakta doSavALA annapAna (bAra Adi bhedathI yukta upadhithI adhika upadhi)-vastra-pAtra-upAdhi AdirUpa bAhya dravyano zAstrakathita vidhipUrvaka parityAga, se 'pA vyutsA ' che. (2) AtyaMtara vyutsarga to paryatakALamAM (mRtyakALamAM) kAyAno ane saMsAramAM bhamADanArA kaSAyono mana-vacana-kAyArUpa traNa karaNothI karavA, karAvavA ane anumati (anumodana) AdirUpe tyAga, te 'mAlyaMtara vyutsavAya che. zaMkA - aparigraha mahAvratanA kahevAthI zuM vyutsarga kahevAto nathI? 1. aticAravizeSApekSaNarahitatvAt, sAmAnyena nirjarArthatvAditi bhAvaH // Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 31, aSTama: zira : 601 samAdhAna - te aparigraha mahAvrata, dhana-hiraNya AdinI amUcchanA viSayavALuM che, mATe aparigrahamAM vyutsargano samAveza thato nathI. zaMkA - prAyazcittanA pAMcamA vibhAgamAM vyutsarga (vyutsarga prAyazcitta arthAt kAussagnakAyotsargarUpa prAyazcitta thAya che. jema azuddha anna-pAna-upakaraNanuM pratiSThApana karI kAyotsarga karavo joIe, tema gamana-Agamana-vihAra-zruta-sAvadya-svapnadarzana nausaMtaraNa-uccAra-prasavaNa Adi karyA pachI kAyotsarga karavArUpa prAyazcitta thAya che.) kahela che eTale prAyazcittamAM AvI jAya che, to ene juduM kema kaho cho ? samAdhAna - te vyutsarga prAyazcitta viruddha aticAranI apekSA rAkhe che, jyAre A tArUpa vyutsarga viziSTa aticAranI apekSA rAkhatuM nathI. sAmAnyathI te nirjarArUpa phaLa hetuvALuM che. zaMkA - aneka sthaLe (anekavAra) A vyutsarga zabdanirarthaka kema nahi? samAdhAna - koI sthaLe sAvadyanuM pratyAkhyAna (tyAga) hoI, koI sthaLe niravadyanuM paNa niyata (amuka) kALa sudhI pratyAkhyAna hoI, koI sthaLe aniyatakALa sudhI A pramANe nivRttidharma puruSanI (AtmAnI) zaktinI apekSAvALo hoI, uttarottara guNano prakarSa hoI ane utsAhanA utpAdananuM prayojana hoI punarukti doSa nathI, evo bhAva samajavo. have nirjarAtattvano upasaMhAra kare che. iti nirjarA tattvam. -: prazasti - iti tapogacchanabhomaNi zrImad vijayAnaMdasUrIzvara paTTadhara zrImad vijayakamalasUrIzvara caraNakamalamAM bhaktisamudAyane sthApana karanAra, temanA ja paTTadhara evA zrI vijayalabdhisUrie racela "tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa "nyAyaprakAza' nAmaka vyAkhyAmAM jIvanirUpaNa nAmanuM AThamuM kiraNa samApta thAya che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadrakarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM AThamA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. AThamuM kiraNa samApta Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama kiraNaH athokta AgantukakarmanirodhakassaMvaro baddhakarmavidhvaMsikA nirjarA ca, tatra kimAtmakaH karmaNAM bandhaH kena vA sa ityAkAMkSAyAmupodghAtasaGgatyA baddhakarmaNAmityAdinirjarAlakSaNena bandhasya smRtatvAtprasaGgasaGgatyA'vasarasaGgatyA vA bandhaM nirUpayitukAmaH prathamaM bandhaM lakSayati AtmapradezaizzubhAzubhakarmasambandho bandhaH / 1 / Atmapradezairiti / sahArthe tRtIyA, Atmapradezaissaha zubhAnAM puNyarUpANAmazubhAnAM pApAtmakAnAJca karmaNAM pudgalavizeSANAM sambandho nIrakSIravatparasparAzleSaH kathaJcidbhedAbhedarUpastadatiriktasaMbandhAbhAvAt sambandhanarUpatvAdvandha ityarthaH / AtmanA sahaiva sambandhAnAM karmapudgalAnAM sambandho bandha ucyate na ghaTAdinA pudgalasambandhasyeti sUcayitumAtmetyuktaM, pradezena sahA'pi bandha iti sUcayituM pradezairiti / atra zubhAzubhakarmasambandhasyaivabandharUpatvaM vivakSitaM, na tu zubhAzubhAtmakakarmavargaNAnAmityabhiprAyaM sUcayituM zubhAzubhakarmasambandha iti, ata eva puNyapApAbhyAM bandhasya pRthagupAdAnaM kRtam / vastutaH karmaNazzubharUpatvamazubharUpatvaJceti dvaividhyameva, ubhayavidhenA'pi karmaNA sambandho bandho bhavatIti sUcayituM zubhAzubheti, karmapadena karmayogyapudgalA grAhyAH, jIvagrahaNapUrvaM teSAM karmapariNAmAbhAvAt / zubhAzubhakarmapadenottaraprakRtibodhAttasyaiva bandho lakSito na mUlaprakRtibandhastathAcA'vyAptistatra syAttadvAraNAyAtmapradezaiH karmasambandho bandha ityeva lakSaNazarIraM vijJeyam / ayaJca bhAvabandha ucyate / yastu prayogabandho visrasAbandhazca dravyabandharUpassa nehavivakSito'prakRtatvAt / AtmapradezaiH pudgalasambandhasya na bandhatvaM, muktAtmanA jIvena saha pudgalasambandhasattvAt, pudgalAnAM vyApakatvAt lokasyAJjanacUrNapUrNasamudgakavatpudgalaiH paripUrNatvAt karmapadopAdAne ca 1. prayogeNa bhAvabandho dravyabandhazca bhavati tatra prayogajanyo dravyabandho neha vivakSitastena bhAvabandhasya prayogajanyatve'pi na kSatiritibhAvaH // Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, navamaH kiraNaH 603 karmayogyapadgalAnAmeva graheNa tatsambandhasya tatra virahAnna kSatiH, rAgAdiguNayogAddhi jIvaH kAyAdiyogena karmavargaNAyogyapudgalaskandhAnAdAya karmarUpatayA pariNamayyA''tmasAtkaroti nAnya iti, Atmapradezairityanena jIvassvapradezAvagADhameva dalikaM gRhNAti na tvanantaraparamparapradezAvagADhaM, tatrA'pi ekasmin jIvapradeze yadavagADhaM grahaNaprAyogyaM dalikaM tadekamapi sarvairevAtmapradezairgRhNAti tasya sarvapradezAnAM zRMkhalAvayavAnAmiva parasparaM saMbaddhatvAt, vyApriyamANe caikapradeze'nantaraparamparatayA tadravyagrahaNAya sarvapradezAnAmapi vyApriyamANatvAttathA sarvatrApi sarvapradezeSvapi sarvAn grahaNaprAyogyAnavagADhAn skandhAnsavairevA''tmapradezairgRhNAtItyapyarthassUcitaH / nanu karmaiva nAsti kutastasya jIvapradezaissambandha iti cenna, AtmA svarUpeNa zazvajjJAnavAn tatsvabhAvatvAt, yo yatsvabhAvassa zazvattadvAn yathoSNasvabhAvo vahnizzazvadauSNyavAn jJAnasvabhAvazcA''tmAtatasso'pi zazvattadvAnityanumAnena zazvajjJAnavataH svagocarajJA pratibandhadarzanenatatpratibandhakajJAnAvaraNAdikarmasiddheH, bhUtAviSTapuruSasya svajJAnapratibandhakabhUtavat / tacca karmapaudgalikameva, nAtmaguNarUpaM amUrteranugrahopaghAtAbhAvAt AkAzaM hyamUrtaM digAdInAmamUrttAnAM nAnugrAhakaM na vopaghAtakaJca dRSTaM tathaivAmUrtaM karma kathamamUrtasyAtmano'nugrahopaghAtayorheturbhavet / na ca tathApi kathaM mUrtena karmaNA'mUrtasyAtmano bandho nahi pudgalenAmUrtena amUrtInAmAkAzAdInAmanugrahopaghAtau dRSTAvitivAcyam, AtmanaH karmasambandhasyAnAditvenaikAntikAmUrttatvAsiddhaH / ata evAmUrtasya jJAnasya kathaM mUrtena jJAnAvaraNIyena pratibandha iti zaMkApi parAstA kathaJcinmUrtAdAtmano jJAnasya sarvathA bhedAbhAvena tasyA'pi kathaJcinmUrtatvAt / evaJca nikhilakarmAtmakasya karmAdhArabhUtasya sarveSAmaudArikAdizarIrANAM kAraNabhUtasya pravAhato'nAdirUpasya AmokSaM jIvAvinAbhUtasya kArmaNazarIrasya mithyAtvAdiprasUtasya siddhau taccharIrayukto jIva: karmaprAyogyavargaNA audArikAdivargaNAzca gRhNan yogavAn kaSAyasnehAnuliptaH karmarajobhiraudArikAdizarIraizca kathaJcidabhedena sambadhyate, ata eva ca 1. akhilajJeyajJAtRsvabhAvasyAtmano jJAnaM sapratibandhakaM, svagocarajJAnapratibandhadarzanAt bhUtAviSTapuruSajJAnavat . ityanumAne tena bhUsAviSTapuruSajJAnapratibandhakabhUtavat nikhilajJeyajJAtRsvabhAvasyAtmano'pi jJAnasya pratibandhakaM karma siddhyati tena ca kArmaNazarIramArabhyate, tadabhAve audArikAdizarIrasambandhAsiddheH, na hi mUrtAmUrtayorghaTAkAzayorivaudArikAdizarIrAtmanoH parasparAnupravezassambhavati / na ca kathaM kArmaNazarIrasyAtmanAmUrtena sambandhaH, anAdikAlAdAtmanA kathaJcittAdAtmyasyAbhyupagamyamAnatvena tatra paryanuyogA sambhavAt / jIvakarmasaMyogasyAnAditve'pi bIjAikuyormadhye'nivartitakAryasya kasyacinnAzaH tatsamAnanAzavat tapassaMyamAdyapAyAtsa vyavacchidyata iti bodhyam // Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 tattvanyAyavibhA tadavacchnnisyAtmanassukhaduHkhAnubhavaH, svavIryeNaudArikAdipudgalAnAM cetanatayA pariNamitatvAt / anyathA zarIrasya jIvAdatyantaM bhedAttadavacchedena tasya sukhaduHkhasaMvedanaM na syAditi / na ca kArmaNazarIrasya mUrttatve audArikAdizarIravattasyaindriyakatvaprasaGga iti vAcyam, mUrttamAtrasyaindriyakatvamiti niyamAbhAvAt, atyantasUkSmatayA pariNatatvena tasya vaikriyAdizarIrasyeva carmacakSuSAmatIndriyatvopapatteH / kArmaNazarIravattva eva jIvo bhavAntaraM prApnoti, nAnyathA, audArikAdizarIrasya tadbhava eva tyAgAt zarIrAntarasya cAbhAvAt / na cA'zarIrasyaiva bhavAntaraprAptiriti vAcyam, sadehasyaiva tasyA'tra gamanadarzanenA'nyatrA'pi tathA'numAnAt, ata eva pUrvaprayogAdevAzarIrasya muktasya gamanamuktaM, na cA'cetanasya kathaM dezAntaraprApaNasAmarthyamiti vAcyam cetanAdhiSThitasyAcetanasyA'pi potAderiva dezAntaraprApaNasAmarthyopalambhAt / tasmAtkArmaNazarIreNAnAdisambandhasyA''tmanassaMsAriNa audArikAdizarIrasambandhAsiddhiriti // zrI baMdhanirUpaNa nAmaka navama kiraNa have AgaMtuka (AvanA2-navA) karmono nirodha karanAra saMvara (tattva) kahI dIdhela che ane baMdhAyela (prAcIna) karmono dhvaMza karanArI nirjarAnuM kathana karI dIdhela che. tyAM baMdha kayA svarUpavALo che athavA kayA kAraNathI baMdharUpI kArya che ? AvI AkAMkSA upasthita thavAthI (prakRtasiddha arthaka ciMtArUpa prakRta upasAdhakatvarUpa) upodghAta saMgati dvArA 'baddha karmaNAm' ityAdi nirjarAlakSaNathI baMdhanuM smaraNa karela hovAthI prasaMgasaMgati ke (anaMtara vaktavyatvarUpa) avasa2saMgatithI baMdhatvanuM nirUpaNa karavAnI icchAvALA pahelAM baMdha(kAryarUpa baMdha)nuM lakSaNa kare che. bhAvArtha - AtmAnA pradezonI sAthe zubha-azubha karmono saMbaMdha, te 'baMdha' kahevAya che. vivecana - 'AtmapradezaiH' iti. ahIM trIjI vibhakti 'sAthe' evA arthavALI che, arthAt AtmAnA pradezonI sAthe puNyarUpa evA zubha, pAparUpa azubha, viziSTa pudgalarUpa karmono kSIra-nIranI mAphaka, paraspara AzleSa-ekatAvALo saMbaMdha, kathaMcit bheda-abhedarUpa, tenAthI bIjA adhika saMbaMdhano abhAva hovAthI saMbaMdhana rUpa saMbaMdha hoI 'baMdha' kahevAya che. 0 AtmAnI sAthe ja saMbaMdhavALA karmapudgalono saMbaMdha kahevAya che paraMtu ghaTa AdinI sAthe pudgalasaMbaMdha baMdha kahevAto nathI. evuM sUcana karavA mATe 'AtmA' ema kahela che. pradezanI sAthe paNa baMdha che, ema sUcavavA mATe 'pradezaiH' ema kahela che. 0 ahIM zubha-azubha karmasaMbaMdhanuM ja baMdharUpapaNuM vivakSita che paraMtu zubha-azubharUpa karmavargaNAonuM baMdhapaNuM vivakSita nathI. evo abhiprAya jaNAvavA mATe 'zubha-azubha karmasaMbaMdha' ema kahela che. ethI ja puNya-pApatattva karatAM baMdhatattvanuM juduM grahaNa karela che. Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, navama: zira : 605 vAstavika rIte karmanuM zubharUpapaNuM ane azubharUpapaNuM-ema be prakAranA karmanI sAthe saMbaMdha baMdha thAya che, ema sUcavavA mATe "zubhAzubha kahela che. 0 karmapadathI "karmayogya pagalo' grahaNa karavAnA che, kema ke-jIvanA grahaNa karyA pahelAM te pudgalomAM karmapariNAmano (karmarUpe pariNamavAno) abhAva che. 0 "zubha-azubha karma padathI uttaraprakRtino bodha thavAthI, te uttaraprakRtino ja baMdha lakSaNaviSaya thAya che paraMtu mUlaprakRtino baMdha lakSita thato nathI. eTale (lakSya eka dezamAM avRttitva) avyApti nAmaka doSa tyAM thAya, mATe te doSane nivAravA mATe "AtmapradezonI sAthe karmano saMbaMdha e baMdha" kahevAya che, evuM ja lakSaNanuM zarIra (AkAra) jANavuM. 0 ane A bhAvabaMdha kahevAya che. vaLI je (Atmaprayatna) prayogabaMdha ane (svAbhAvika) visasAbaMdharUpa be prakArono dravyabaMdha ahIM vivakSita nathI, kema ke-aprakRta che. (prayogathI bhAvabaMdha ane dravyabaMdha thAya che. tyAM prayogajanyapaNuM hovA chatAM kSati nathI, evA bhAva che.) 0AtmapradezanI sAthe pudgalasaMbaMdhanuM baMdhapaNuM nathI, kema ke-muktasvarUpI jIvanI sAthe pudgalasaMbaMdhanuM astitva che, pudgalonuM vyApakapaNuM che. aMjanacUrNathI bharelA DAbaDAnI mAphaka cauda rAjaloka pudgalothI paripUrNa bharelo che. vaLI karmapugalanA grahaNa karavAmAM karmayogya pudgalonuM ja grahaNa karavAthI, te mukta AtmAmAM karmayogya pudgalonA saMbaMdhano sarvathA abhAva hovAthI koI kSati nathI, kAraNa ke-jIva, rAga AdirUpa vibhAvaguNanA yogathI kAya Adi yoga dvArA karmavargaNAnA yogya pudgalaskaMdhone laI, karmarUpapaNAe pariNAvI AtmasAt (AtmAdhIna) kare che. jIva sivAyano bIjo nahIM. iti. 0 "AtmapradezaiH AtmapradezonI sAthe.' A kathana dvArA jIva svapradezamAM avagADha ja (avagAhIne rahela) dalika (karmadaLiyA)ne grahaNa kare che, nahIM ke aMtara paramparapradezamAM avagADha dalikane tyAM paNa eka jIvapradezamAM je avagADhagrahaNa prAyogya dalika che te eka dalikane paNa saghaLAya AtmapradezothI grahaNa kare che. te dalikano sarva pradezono zRMkhalAnA avayavonI mAphaka paraspara saMbaMdha che. 0 vaLI te karmayogya pudgala dravyanA grahaNa mATe eka pradeza vyApAravALo thaye chate, anaMta paraMparAe saghaLA pradezo paNa vyApAravALA thAya che tathA saghaLe ThekANe paNa (sarva prakRtipugalonA) sarva pradezo paikI paNa avagADha (eka kSetra avagADha sUkSmasthita) grahaNayogya sarva skaMdhone saghaLA ja Atmapradezo vaDe grahaNa kare che, evo paNa artha sUcita thAya che. zaMkA - jo karma ja nathI, to kyAMthI teno (karmano) jIvapradezonI sAthe saMbaMdha? samAdhAna - AtmA svarUpathI haMmezAM jJAnavALo che, kema ke-jJAna AtmAno svabhAva che. je je svabhAvavALo hoya te haMmezAM te svabhAvavALo hoya ja. jema uSNa svabhAvavALo agni haMmezAM uSNatAvALo che, tema AtmA jJAnasvabhAvI che, mATe te AtmA paNa haMmezAM jJAnavALo che. evA anumAnathI nityajJAnavALA AtmAmAM svaviSayavALA (AtmaviSayaka) jJAnanA pratibaMdhakanA darzanathI sikaLa yajJAtR svabhAvavALA AtmAnuM jJAna pratibaMdhakavALuM che. svaviSayavALA jJAnano pratibaMdha dekhavAthI, bhUtathI Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 tattvanyAyavibhAkare AviSTa puruSanA jJAnanI mAphaka AvuM anumAna hoye chate, bhUtathI AviSTa puruSajJAnanA pratibaMdhaka bhUtanI mAphaka samasta zeyajJAtRtva svabhAvavALA AtmAnuM potAnA paNa jJAnanA pratibaMdha tarIke karma siddha thAya che ane tethI kArmaNazarIra AraMbhAya che. tenA abhAvamAM audArika Adi zarIranA saMbaMdhanI asiddhi che. vaLI mUrta-amUrta evA ghaTa AkAzanI mAphaka audArika Adi zarIra ane AtmAno paraspara anupraveza saMbhavato nathI. to pachI kAryaNazarIrano amUrta evA AtmAnI sAthe kevI rIte saMbaMdha jANavo ? anAdikALathI AtmAnI sAthe karmanuM kathaMcit tAdAtmya svIkArAtuM hovAthI tyAM praznane avakAza nathI. jIvakarmano saMyoga anAdi hovA chatAM bIja ane aMkuranA madhyamAMthI akRta kArya evA koI eka bIja ke aMkurano nAza che. tenA sarakhA nAzanI mAphaka tapa, saMyama Adi upAyathI jIvakarmanA saMyogano sarvathA viyoga thAya che-karAya che ema jANavuM.] te nityajJAna pratibaMdhakajJAna AvaraNa Adi karmanI siddhi hovAthI. jema ke-bhUtathI AviSTa puruSamAM svajJAnapratibaMdhaka bhUta. 0 vaLI te karma paudgalika (rUpI) che, AtmaguNarUpa nathI, kema ke-arUpI-amUrtamAM anugraha ane upaghAta arthAt lAbhAlAbha karavAno abhAva che. sababa ke-jema AkAza arUpI che, eTale amUrta evA dizA Adi dravyomAM anugraha karanAra ane upaghAtaka dekhAyela nathI. tevI rIte jo karma arUpI mAnavAmAM Ave, to AtmAmAM anugraha ane upaghAtamAM hetu kevI rIte thAya ? mATe karma rUpI che ema sAbita thAya che, kema ke-AtmA pratye anugrAhaka, upaghAtaka che. zaMkA - to paNa rUpI evA karmanI sAthe arUpI evA AtmAno baMdha kevI rIte ? kema ke- pudgalathI ane arUpIthI evA AkAza AdimAM anugraha ane upaghAta dekhAyelA nathI. samAdhAna AtmAmAM karmano saMbaMdha anAdithI hoI (abheda) ekatA hoI ekAntathI arUpIpaNuM nathI. A ja kAraNathI arUpI evA jJAnamAM rUpI evA jJAnAvaraNIyakarmathI pratibaMdha (AcchAdAna) kevI rIte ? - 0 evI zaMkA paNa khaMDita thaI jAya che. (apekSAe) kathaMcit rUpI evA AtmAthI jJAnano sarvathA bhedano abhAva hovAthI te jJAnamAM paNa kathaMcit mUrtapaNuM che. 0 evaM ca-evI rIte saghaLA karmasvarUpa, karmonA AdhArabhUta, saghaLA audArika Adi zarIronA kAraNabhUta, pravAhanI apekSAe anAdirUpa, mokSa sudhI jIvanI sAthe barobara kAyama lAgela, mithyAtva Adi hetujanya, kAryaNazarIranI siddhi thaye chate kArmaNa, zarIrayukta jIva, karmaprAyogya vargaNAone ane audArika vargaNAone grahaNa karato, yogavALo, kaSAyanA sneha(cIkAza)thI lepAyelo, karmarUpa rajanI sAthe ane audArika Adi zarIronI sAthe kathaMcit abhedabhAvathI joDAya che-baMdhAya che. vaLI ethI ja karmasaMbaMdhathI viziSTa AtmAmAM sukha-duHkhano anubhava che, kema ke-svavIrya vaDe audArika Adi pudgalone cetanapaNAe pariNamAvela che. 0 jo apekSAe jIva ane karmane abhinna na mAnavAmAM Ave, to jIvathI zarIrano atyaMta bheda thavAthI zarIranA avalaMbane-AdhAre thatuM jIvamAM sukha-duHkhanuM saMvedana-anubhava na thAya ! Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 607 sUtra - 2, navamaH kiraNa: zaMkA - jo kAryaNazarIrane rUpI mAnavAmAM Ave, to audArika Adi zarIranI mAphaka indriyajanya pratyakSano viSayaAMkhothI dekhAtuM thavAno prasaMga kAmarNaza2I2mAM kema nahIM Ave ? samAdhAna - evo koI niyama nathI ke-je je mUrta hoya, te saghaLAya indriyajanya pratyakSanA viSaya hoya. atyaMta sUkSmapaNAe pariNamana hovAthI te kAryaNazarIra, vaikriya Adi zarIranI mAphaka carmacakSuvALA jIvone mATe atIndriya che, indriyothI grAhya nathI, paraMtu 52 che. 0 vaLI kAryaNazarIranI sattAmAM ja jIva bIjA bhavane pAme che, anyathA kAryaNazarIra vagarano jIva bhavAMtarane pAmato nathI, kema ke-audArika Adi sthUla zarIrano te ja bhavamAM tyAga karela che ane bIjA zarIrano abhAva che. zaMkA - zarIra vagarano ja jIva bhavAMtara pAme che ema mAnIe to zo vAMdho ? = samAdhAna - dehavALA tenuM ja ahIM gamana (Agamana)nuM darzana hovAthI bIje ThekANe paNa tevI rIte gamananuM anumAna che. ethI ja pUrvanA prayogathI ja zarIrarahita (karmarahita) muktanuM gamana kaheluM che. zaMkA - acetananuM (zarIranuM) dezAMtaraprAptinuM sAmarthya kevI rIte ? samAdhAna - cetanathI adhiSThita evA zarIranuM paNa vahANa AdinI mAphaka dezAMtaraprAptinA sAmarthyano anubhava che. tethI kArmaNazarIranI sAthe anAdithI saMbaMdhavALA AtmAmAM, audArika Adi zarIranA saMbaMdhathI baMdha siddhi che ema jANavuM. nanu kAraNamantareNa na kvApi kAryaM dRSTaM, bandhazca kAryaM tenApi sakAraNena bhavitavyaM, yadyakasmAtsa tarhi mokSo'pi tathaiva syAt na ca tau tathA, tadarthaM kriyAyA: virodhaprasaGgAt ato bandhakAraNanirdezo 'vazyaM vAcya iti tatkAraNAnyAha sa ca mithyAtvAviratikaSAyayogairyathAyogaM samutpadyate |2| sa ceti / bandhazcetyarthaH / nanu bandhakAraNatA mithyAtvAdInAM samudAye vA syAdavayave vA syAdityAzaGkAyAmAha yathAyogamiti / tathA ca na sarveSAmeva hetutvamapi tu mithyAdRSTezcatvAraH samuditA bandhahetavaH, sAsvAdanasamyagdRSTisamyaGamithyAdRSTyasaMyatasamyagdRSTInAmaviratyAdayastrayaH, saMyatAsaMyatasyAviratimizrau kaSAyayogau ca pramattasaMyatasya, apramattAdInAM caturNAM ca kaSAyayogau, zAntakSINakaSAyasayogakevalinAM yoga eva, ayogakevalinAM na bandhahetuH / tatrApi mithyAtvAdIni avAntarabhedaviziSTAni pratyekaM bandhakAraNAni, nahi sarvANi mithyAtvAdIni ekatra jIve yugapatsambhavanti nA'pi hiMsAdayaH sarve pariNAmA iti yathAyogazabdarahasyArthaH / yadyapi tattvArthe pramAdamapi gRhItvA paJcahetukatvaM bandhasyoktaM, tathA'pyatra karmagranthAnusAreNa Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare cAturvidhyamuktam, tatra prakarSeNa mAdyatyaneneti pramAdaH, viSayakrIDAbhiSvaGgaH, yatnArabdhe'pyanutthAnazIlatA vA / pracurakarmendhanaprabhavanirantarAvidhyAtazArIramAnasAnekaduHkhahutavahajvAlAkalApaparItamazeSameva saMsAravAsagRhaM pazyaMstanmadhyavarttyapi sati ca tannirgamanopAye vItarAgapraNItadharmacintAmaNau yasmAdvicitrakarmodayasAcivyajanitAtpariNAmavizeSAdapazyanniva tadubhayamavigaNayya viziSTaparalokakriyAvimukha evA''ste jIvassa khalu pramAdastatra hetavo'STau ajJAnaM-mUDhatArUpam, kimevaM syAdanyathAvetyAdirUpassaMzayaH, viparyastatApratipattirUpaM mithyAjJAnaM, rAgo dveSo vismaraNazIlatA lakSaNassmRti bhraMzaH, arhatpraNItadharmAnAdarAtmako'nudyamaH, manovAkkAyAnAM duSTatAkaraNamiti, pramAdo'yaM madyaviSayakaSAyAdibhirjAyata iti mithyAtvAdicaturvidheSveva yathAyathamantarbhAva iti kRtvA lAghavArthinA mUlakAreNa pRthaGnokta ityavadheyam / ete catvAro bandhasya sAmAnyahetavo vizeSahetavastu pradoSanihnavAdayo'gra AvedayiSyante rUti vijh / / 608 avataraNikA - kAraNa vagara koIpaNa sthaLe kArya dekhAyeluM nathI, ane baMdha e kArya che. te baMdha paNa kAraNavALo (hetujanya) hovo joIe. jo akasmAta-kAraNa vagarano te baMdha mAnavAmAM Ave, to mokSa paNa akasmAta kAraNa vagarano thAya ! kAraNa vagaranA baMdha-mokSa nathI, kema ke-mokSa mATe thatI kriyAno virodhaabhAvano prasaMga thAya che. kriyArUpI hetugamya baMdha-mokSa che. ethI baMdhanA kAraNono nirdeza avazya kahevo joIe. A muddAthI te baMdhanA kAraNone kahe che. bhAvArtha - te baMdha, mithyAtva-avirati-kaSAya ane yogo vaDe yoga pramANe utpanna thAya che. vivecana - te baMdharUpI kArya (kAryarUpe baMdha) thAya che. mithyAtva Adino samudAya athavA cAramAMthI koI eka rUpa avayava baMdha pratye kAraNa che ? AvI AzaMkAmAM kahe che ke-'yathAyogaM' iti. yoga pramANe tathAca ekAnte saghaLA cAra paNa-traNa paNa-be paNa ane eka paNa hoI zake che. arthAt mithyArdaSTimAM (4) cArano samudAya baMdha pratye hetu che. sAsvAdana samyagdaSTi-samyag mithyAdaeNSTi-asaMyata samyagdaSTiomAM avirati Adi traNa(3)no samudAya baMdha pratye kAraNa che. saMyatAsaMyatamAM aviratithI mizra kaSAya ane yoga, baMdha pratye hetu che. pramattasaMyatamAM ane apramata Adi cAramAM kaSAya ane yoga, e baMdha pratye hetu che. 0 upazAntamoha kSINakaSAya sayogIkevalIomAM mAtra yoga ja baMdha pratye hetu che. 0 ayogIkevalIone baMdhanA hetuno abhAva che eTale baMdhAbhAva che. 0 tyAM paNa pratyeka mithyAtva Adi baMdhanA kAraNo avAntara bhedaviziSTa samajavAnA che, kema ke-eka jIvamAM sarva mithyAtva Adi kAraNo ekIsAthe hotA nathI, hiMsA Adi sarva pariNAmo paNa ekIsAthe hotA nathI. A pramANe yathAyogya zabdano rahasyarUpa artha jANavo. Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, navama: viraH 609 0 jo ke tattvArthamAM pramAdane paNa laIne (maMdabuddhi pratipattinA hetunI apekSA rAkhIne pramAdane paNa gaNIne) baMdhanA pAMca (5) hetuo gaNAvela che. to paNa ahIM karmagraMthanA anusAre (pramAdane asaMyama AdimAM aMtarbhAva rAkhIne) baMdha-hetu cAra (4) prakArano kahela che. 0 tyAM pramAda eTale jenA prakarSathI madavALo jIva thAya che te pramAda, viSayakriDAmAM Asakti ke prayatnathI AraMbhelamAM nahIM uThavAno svabhAva, puSkaLa karmarUpI indhana(lAkaDAM)thI janya niraMtara, nahIM bUjhAyela evA zArIrika-mAnasika duHkhorUpI agnionI jvALAonA samudAyathI bharela (bharacaka) evA saghaLA ja saMsArarUpI nivAsa gharane, tenA madhyamAM rahelo paNa joto chatAM, vaLI te saMsAravAsa gharamAMthI nIkaLavAnA upAyarUpa vItarAga zrI jinezvaradevakathita dharmarUpI ciMtAmaNi vidyamAna hovA chatAM, je vicitra karmanA udayanI sahAyathI pedA thayela viziSTa pariNAma (auyikabhAvathI) nathI joto, ema karI te saMsAranA duHkhadAvAnaLanA bhayane paNa nahIM gaNI (tarachoDI) viziSTa paralokanI kriyAthI vimukha ja cokkasa te jIva rahe che, temAM mukhyatve pramAda ja hetu che. 0 te pramAdanA paNa ATha hetuo che. (1) mUDhatArUpa ajJAna, (2) zuM Ama sAcuM che ke juduM ? ityAdi rUpa saMzaya, (3) viparitatAnA svIkArarUpa mithyAjJAna, (4) rAga, (5) dveSa, (6) bhUlavAnA svabhAvarUpa smaraNano nAza, (7) zrI arihaMtabhagavAna kathita dharmamAM anAdararUpa udyamano abhAva, ane (8) duSTa mana karavuM, duSTa vacana karavuM tathA duSTa kAyAnI pravRtti karavI. A pramANe A pramAda magha (surA)-viSaya-kaSAyavikathA ane nidrAthI pedA thAya che. 0 magha ane viSayarUpa pramAdano aMtarbhAva aviratimAM ja vivakSita che. kaSAyo to judA ja kahelA che. vikathA, nidrAno yogamAM aMtarbhAva che. evI rIte aMtarbhAva thato hoI kahe che ke-mithyAtva Adi cAra prakAranA baMdha-hetuomAM jevI rIte jyAM aMtarbhAva thato hoya, tyAM tevI rIte aMtarbhAva che ema karIne, lAghavanA arthI evA mUlakAre judo pramAdane kahelo nathI ema jANavuM. A baMdhanA cAra hetuo sAmAnya hetuo che. paraMtu pradveSa, nirbhava AdirUpa vizeSa hetuo to AgaLa upara jaNAvAze. ema digdarzana samajavuM. tatra mithvAtvAdInAmavAntarabhedApekSayA bandhasya saptapaJcAzadvidhatvAttAnAkhyAtumAdau mithyAtvaM nirvakti tatrAyathArtha zraddhAnaM mithyAtvam / taccA''bhigrahikAnAbhigrahikA''bhinivezikasAMzayikAnAbhogika bhedena paJcavidham |3| tatreti / mithyAtvAdicatuSTaya ityarthaH / yathArtha zraddhA hi samyagdarzanaM, tadviparItaM mithyAtvaM, tattvArthazraddhAnAbhAvo'ttattvAdhyavasAyarUpaH, na tu viparyastazraddhAnaM vivakSitaM, sAMzayikAdAvasambandhamAnatvAt tathA ca teSAmasamyagrUpatayA samyagdarzanaviparItatvAnnAsaGgrahaH / tadvibhajate tattvati II Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare tyAM mithyAtva AdinA avAntara bhedonI apekSAe baMdha (57) sattAvana prakArano che. teonuM varNana karavA mATe AraMbhamAM mithyAtvane kahe che. 610 bhAvArtha - tyAM ayathArtha zraddhA 'mithyAtva' che. ane te 1-AbhigrAhika, 2-anAbhigrAhika, 3-abhinivezika, 4-sAMzayika ane 5-anAbhogikanA bhedathI pAMca prakAranuM che. vivecana - yathArtha zraddhAnuM nAma samyagdarzana che. tenAthI viparIta mithyAtva che. tattvArthazraddhAnano abhAva, atattvanA adhyavasAya-nizcayarUpa mithyAtva ahIM samajavuM. paraMtu viparyasta (viparIta)nI zraddhArUpa mithyAtva vivakSita nathI, kema ke-sAMzayika Adi mithyAtvamAM saMbaMdhavALuM thatuM nathI. tathAca te sAMyika Adi samyag mithyAtvarUpa hoI samyagdarzanathI viparIta hovAthI asaMgraha thato nathI. arthAt teonA saMgraha karavA mATe viparyasta zraddhAna mithyAtva vivakSita nathI. te mithyAtvano vibhAga kare che. have AbhigrAhika mithyAtvane kahe che. athA''bhigrahikamAcaSTe kudarzane saddarzanajanyaM zraddhAnamAbhigrahikam |4| kudarzana iti / kudevakugurukudharmamaye darzane saddarzanamiti mAnyatA / idameva darzanaM samIcInaM nAnyadityevaM vA yacchraddhAnaM, darzanAbhAse tasmin grAhyatvamatistadabhigraha AgrahastannirvRttatvAdAbhigrahikaM mithyAtvamucyata iti bhAvaH / kudarzanavizeSyakasaddarzanatvaprakAraka - jJAnajanyazraddhAnatvaM lakSaNam / saddarzane saddarzanatvaprakArakajJAnajanya zraddhAnavAraNAya kudarzanavizeSyaketi / kudarzanaM darzanamitizraddhAnasya mithyArUpatvAbhAvAtsaditi, kudarzanaM tucchamiti jJAnajanyasvadarzanazraddhAne'tiprasaktinivAraNAya saddarzanatvaprakAraketi / arhaddarzanaM satyamanyadveti sAMzayikamithyAtve vyabhicAravAraNAya janya zraddhAnamiti / evamagre'pi yathAsambhavamUhyam // e 'AbhigrAhika' che. bhAvArtha - kudarzanamAM sudarzananI zraddhA, - vivecana - kudeva-kuguru-kudharmamaya darzanamAM A sa(su) darzana che. AvI mAnyatA-buddhi, athavA A ja darzana sAcuM che, bIjuM nahi-evI buddhi-nizcaya, darzanAbhAsa rUpa te darzanamAM upAdeyapaNAnI buddhi, te rUpa abhigraha eTale Agraha, tenAthI banela mithyAtva, e 'AbhigrAhika mithyAtva' kahevAya che evo bhAva che. kudarzanarUpa vizeSyavALA, sudarzanatvarUpa prakAra-vizeSaNavALA jJAnathI janya zraddhAnanizcayapaNuM lakSaNa che. lakSaNa padakRtya - saddarzanamAM sadarzanatvaprakAraka jJAnajanya zraddhAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'kudarzana vizeSyaka' evuM kahela che. 'kudarzana darzana che'-AvI zraddhAmAM mithyArUpapaNAno abhAva hovAthI 'sa ' ema kahela che. 1. lakSaNamidamupalakSaNaM tena saddarzanadharmikakudarzanatvaprakArakajJAnanibandhana zraddhAnatvasyA'pi saGgrahaH / darzanazabdopAdAnena devagurudharmANAmapi tadantargatatayA te'pi gRhItA eveti na nyUnatA bodhyA / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 4-5-6, navamaH kiraNaH kudarzana tuccha che.'AvA jJAnajanya svadarzananI zraddhAmAM ativyAptinA vAraNa mATe sadarzana-prakAraka' ema kahela che. "ahadarzana sAcuM che ke bIjuM darzana ?'-AvA sazayika mithyAtvamAM vyabhicAranA vAraNa mATe "janya zraddhAna' evuM lakSaNa kaheluM che. A pramANe AgaLanA lakSaNamAM saMbhava pramANe vicAravuM. anAbhigrahikamabhidhattesarvadarzanavizeSyakasamatvaprakArakapratipattiprayojakaM zraddhAnamanAbhigrahikam 5 / sarvadarzaneti / sarvANi darzanAni samIcInAnyeveti manvAnassarvatra sAmyatayA zraddhAM vidadhAti sA zraddhA anAbhigrahikamithyAtvamiti bhAvaH / tathA manvAno yadA sandegdhi tadA sAMzayikaM mithyAtvaM bhavati tadvAraNAya zraddhAnapadam / atra tAdRzapratipattijanyaM zraddhAnaM janakamapyanAbhigrahikaM bhavatIti sUcayituM pUrvatra janyatayA'tra ca janakatayA lakSaNamabhihitamiti dhyeyam // anAbhicAhika mithyAtvanuM varNanabhAvArtha - sarvadarzana vizeSyavALI ane samatva prakAravALI pratipattimAM prayojaka zraddhAna, e 'anAmiyA mithyAtva' upAya che. vivecana - saghaLA darzano (dava-guru-dharmo) sAcA ja che, Ama mAnato saghaLe ThekANe samAnatA-samatA vaDe zraddhAne kare che. te zraddhAe "anAbhiprAhika mithyAtva che. padakRtya - te prakAre mAnato jyAre saMdeha kare che, tyAre sAMzayika mithyAtva thAya che. tenA vAraNa mATe zraddhAna' e pada mUkela che. ahIM tAdaza pratipattijanya ane janaka paNa zraddhAna anAbhiprAhika thAya che, evA sUcana mATe pUrvalakSaNamAM janyapaNAe ane ahIM janakapaNAe lakSaNa kahela che, ema dhAravuM. AbhinivezikamAkhyAti - tattvavettRtve'pyatadartheSu tadarthatA'bhigraha AbhinivezikaM / 6 / tattvavettRtve'pIti / zAstratAtparyabAdhapratisandhAnatve'pItyarthaH / tena zrIjinabhadrasiddhasenAdiprAvacanikapradhAnavipratipattiviSayake pakSadvaye'pyanyatarasya vastunaH zAstrabAdhitatvAt tadanyatarazraddhAnavato nAbhinivezitvaprasaGgaH / teSAM svAbhyupagatArthe zAstratAtparyabAdhapratisandhAne'pi pakSapAtena tatpratisandhAnAbhAvAt kintvavicchinnaprAvacanikaparamparayA svAbhyupagatArthAnukUlatvena zAstratAtparyasyaiva pratisandhAnAt / atadartheSu atathAbhUteSvartheSu, 1. evaM devagurudharmANAmapi grahaNaM vijJeyam // Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 tattvanyAyavibhAkare tadarthatAbhigrahaH-duSTAbhinivezena tathAzraddhAnamityarthaH, goSThAmahilAdayo hi durabhinivezaviplAvitadhiyazzAstratAtparyabAdhaM pratisandhAyaivAnyathA zraddadhate / abhiniveze duSTatvaJca samyagvakRvacanAnivartanIyatvaM, tena samyagdRSTerapi anAbhogAtprajJApakadoSAdvA anyathA zraddhAnasaMbhave'pi nAbhinivezikatvam, teSAmabhinivezasya samyagvaktRvacananivarttanIyatvAditi bhAvaH // Abhinivezika mithyAtvane kahe chebhAvArtha - "tatvavettApaNuM hovA chatAM je tathAbhUta artha na hoya, tevA ayathArthomAM yathArthatAno Agraha, e "Abhinivezika mithyAtva' kahevAya che. vivecana - zAstranA tAtparya viSayaka bApanuM pratisaMdhAna-anusaMdhAnapaNuM hovA chatAM evo artha che tethI zrI jinabhadra-siddhasena Adi prAvacanika puruSapradhAnonA vipratipatti (be viruddha koTI sthApanAra zabda)nA viSayavALA be pakSamAM paNa koI eka (koTIrUpa) vastuzAstrathI bAdhita hovAthI, tenAthI bhinna bIjI eka koTIrUpa zraddhAnavALAmAM AbhinivezipaNAno prasaMga nathI, kema ke-teonA potAnA mAnelA arthamAM zAstratAtparyanA bAdhanA pratisaMdhAnamAM paNa pakSapAtapUrvakanA te pratisaMdhAnano abhAva che paraMtu avicchinna prAvacanikonI paraMparAthI pote mAnela arthanuM anukULapaNuM hoI zAstratAtparyanuM ja pratisaMdhAnaanusaMdhAna che. 0 tathAbhUta je artho na hoya, tevA ayathArtha arthomAM yathArthatAno abhigraha kadAgrahathI te prakArano nizcaya (zraddhAna), evo artha che. 0 jema ke-goSThAmAhila vagere, durAgrahathI bhraSTa buddhivALAo zAstranA tAtparyanA bApanuM anusaMdhAna karIne ja ulaTI zraddhA dhAraNa kare che. 0 AbhinivezanamAM duSTatva eTale samyaguM vaktA (yathArtha vaktA)nA vacanathI anivAraNIyaanivAryapaNuM che. tethI samyagdaSTimAM paNa anupayogathI athavA prajJApaka (zikSaka)nA doSathI, anyathA ulaTI zraddhAno saMbhava chatAM AbhinivezikapaNuM nathI. teono Abhiniveza samyagu vaktAnA vacanathI nivArI zakAya che. sAMzayikaM vakti - arhattattvadharmikasatyatvasaMzayajanakaMmithyAtvaM sAMzayikam / / arhattattveti / bhagavatproktAni jIvAditattvAni satyAni navetyevaMrUpasya saMzayasya janakaMtajjanyaM vA yanmithyAtvaM tatsAMzayikamityarthaH / anyaproktatattveSu satyatvasaMzayasya janakaM na tAdRGamithyAtvamityato'rhaditi yadyapi sUkSmArthAdiviSayassaMzayassAdhUnAmapi saMbhavati tathApi sa AgamoditabhagavadvacanaprAmANyapuraskAreNa nivarttate, svarasavAhitayA'nivartamAnazca sa sAMzayikamithyAtvarUpassannanAcArApAdaka eva, ata evAkAMkSAmohodayAdAkarSaprasiddhiriti // Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 7-8, navama: zira : 613 sAMzayika mithyAtvane kahe chebhAvArtha - zrI arihaMtakathita tattvaviSayaka satyapaNAnA saMzayanuM janaka mithyAtva, e "sAMzayika mithyAtva' kahevAya che. vivecana - bhagavaMte kahelA jIva Adi tattvo sAcAM che ke nahi? evA rUpanuM saMzayanuM janaka athavA tarjanya (saMzayajanya) je mithyAtva, te "sAMzayika mithyAtva' kahevAya che. 0 anya kahelA tattvamAM satyatAnA saMzayanuM janaka tevuM mithyAtva thatuM nathI, mATe "attattva' ema kahela che. jo ke sUkSma artha Adi viSayavALo saMzaya (praznarUpa zaMkA) sAdhuomAM paNa saMbhave che, to paNa te saMzaya Agamakathita bhagavaMtanA vacana pramANatA puraskAra dvArA (bhagavAnanuM vacana pramANa che-satya che, AvI zraddhAthI) dUra thAya che. vaLI jo te saMzaya svAbhAvika rIte dUra thato nathI, to te saMzaya sAMzayika mithyAtvarUpa hoto anAcArano sarjaka bane che. ethI ja AkAMkSA nAmaka mohanA udayathI AkarSa (amuka vakhata Ave ne jAya)nI prasiddhi che. athAnAbhogikamithyAtvamAha - dArzanikopayogazUnyajIvAnAM mithyAtvamanAbhogikam / / dArzaniketi / vizeSajJAnavikalAnAmityarthaH, te ca vicArazUnyA ekendriyAdayo vA, antatassparzopayogasyaikendriyAdAvapi sattvAdupayogazUnyajIvAprasiddhiprayuktAsambhavanyakkArAya dArzaniketi / tatrA''bhigrahikAbhinivezike viparyAsarUpatvena sAnubandhaklezamUlatvAdgarIyasI, zeSANi ca trINi nAtyantAnarthasampAdakAni viparItAvadhAraNarUpatvAbhAvena supratIkAratvAt rUti | have anAbhogika mithyAtvane kahe chebhAvArtha - dArzanika upayogazUnya jIvonuM mithyAtva, e "anAbhogika' kahevAya che. vivecana - vizeSajJAnarahita jIvonuM mithyAtva, e "anAbhogika evo artha jANavo. teo vicArathI zUnya ke ekendriya Adi jIvo jANavA. aMtanI apekSAe ekendriya AdimAM paNa sparza viSayano upayoga hovAthI upayoga zUnya jIvonI aprasiddhi dvArA janya asaMbhavanA vAraNa mATe "dArzanika iti kahela che. 0 tyAM AbhigrANika ane Abhinivezika-e banne viparyAsarUpa hoI, anubaMdhavALA kleza(karmakaSAya)nuM mULa hoI mahAna che-gariSTha che. 0 anAbhiprAhika-sAMzayika-anAbhogika, e traNa mithyAtvo atyaMta anartha saMpAdaka nathI, kema keviparIta nizcayano abhAva hoI sArI rIte pratihAra-nivAraNayogya che. Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 tattvanyAyavibhAkare aviratimAkhyAti - hiMsAdyavratebhyaH karaNairyogaizcA'viramaNamaviratiH / tasyAzca manaH paJcendriyANAM svasvaviSayebhyaH pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasarUpaSaDvidhajIvahiMsAtazcApratinivarttanarUpatvAvAdazavidhatvam / 9 / hiMsAdyavratebhya iti / aviramaNamaviratiH, kebhyaH, avratebhyaH, tathAcA'vratebhyo'viramaNamaviratiH / akaraNaM hi viratiH karaNaJcA'viratistathA ca kaiH karaNamitikaraNAkAMkSA jAyate, tatrA''ha-karaNairyogaizceti / indriyairmanovAkkAyarUpayogaizcetyarthaH, yadi kAyenaivendriyANAmapi grahaNaM bhavatItyucyate tadA karaNaiH kRtakAritAnumatibhirityarthaH / avratAni kAnItyatrAha hiMsAdIti / AdinA'satyasteyA'brahmaparigrahANAM grahaNam, yadyapi hiMsAdibhyo'viramaNamevAvrataM tathApi hiMsAdInAmapi aviratiM pratyanukUlatayA'vratatvoktiH, na ca hiMsAdayo vratarUpA api syustadviSayakaviramaNarUpatvAvratasyeti vAcyam, atyantapratikUlatayA virati prati tathAkathanasyAnucitatvAt evaJca hiMsAdyavratebhyaH kRtakAritAnumatimanovAkkAyAnyatamena karaNamitiyAvat / tasyA dvAdazavidhatvaM dvAdazasthAnapradarzanadvArA prakaTayati tasyAzceti, aviratezcetyartho dvAdazavidhatvamityanenA'sya sambandhaH / kathaM dvAdazavidhatvamityatrAha mana iti| manasassvasvaviSayebhyo'pratinivarttanamityekA paJcendriyANAM ghrANarasanacakSuzzrotrasparzAnAM svasvaviSayebhyo'pratinivartanAnIti paJca, SaDvidhajIvahiMsAdibhyo'pratinivarttanAnIti SaT militvA ca dvAdazavidhatvamiti bhAvaH // aviratinuM varNanabhAvArtha - hiMsA Adi avratothI karavA-karAvavA-anumodavArUpa karaNo vaDe ane mana-vacana-kAyArUpa yogo vaDe nahi aTakavuM. e "avirati' kahevAya che. te avirati, mana ane pAMca indriyone potapotAnA viSayothI anivartanarUpa pRthivIkAya-apakAya-agnikAya-vAyukAya-vanaspatikAya ane trasarUpa cha prakAranA jIvonI hiMsAthI apratinivartana rUpa (12) bAra prakAranI che. vivecana - nahi aTakavuM e avirati. kayI vastuothI nahi aTakavuM? AnA javAbamAM avratothI nahi aTakavuM te avirati. arthAt nahi karavuM (karAvavuM-anumodavuM) te kharekhara virati ane karavuM te avirati. konA vaDe karavuM? AvI karavAnI AkAMkSA thAya che tyAM kahe che ke - "karaNo vaDe ane yogo vaDe Iti, arthAt Indriyo vaDe ane mana-vacana-kAyarUpa yogo vaDe, evo artha che. jo kAyAthI ja indriyonuM paNa grahaNa thAya che ema kahevAya, to karaNo vaDe, karela-karAvela anumati vaDe evo artha jANavo. avrato kayA che? enA javAbamAM kahe che ke - "hiMsA Adi iti. Adi padathI asatya-corI-abrahma ane parigrahonuM Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2-20, navama: ziRUT: 615 grahaNa che. jo ke hiMsA AdithI nahi aTakavuM ja avrata che, to paNa hiMsA AdinuM avirati pratye anukULapaNuM hovAthI "avratapaNAnuM kathana che. zaMkA- hiMsA Adi vratarUpa paNa thAya, kema ke-te ahiMsA AdirUpa viSayavALA viramaNarUpa vrata che ne? samAdhAna - ema nahi, kema ke-virati pratye hiMsA Adi atyaMta pratikULa hoI tevuM kathana anucita che. evaM ca hiMsA Adi avratothI karela-karAvela-anumati dvArA mana-vacana-kAyAmAMthI koI ekathI nahi aTakavuM, e "avirati' che evo bhAva che. arthAt hiMsA AdimAMthI koI ekanuM karela-karAvela-anumati dvArA mana-vacana-kAyamAMthI koI ekathI karavuM, e "avirati che. te aviratinA bAra (12) prakArone bAra sthAnonA pradarzana dvArA pragaTa kare che. avirati bAra prakArorUpa che. kevI rIte dvAdazavidhapaNuM che? AnA javAbamAM kahe che ke- "mana" iti. (1) manane potapotAnA viSayothI pAchuM nahi haThavuM (1), (6) ghANarasana-cakSu-zrotra-sparzanarUpa pAMca indriyonuM potapotAnA viSayothI pAchuM nahi haThavuM ema (5), (12) pRthivIkAya Adi cha prakAranA jIvonI hiMsAthI nahi aTakavArUpa cha (6) maLIne bAra (12) prakAro aviratinA jANavA, evo bhAva che. kaSAyamAha - kaSAyaH pUrvoditapaJcaviMzatividhaH / vedatrayahAsyaSaTkAtmakanokaSAyaH kaSAyasahagAmitvAtkaSAyapadavAcyaH / 10 / kaSAya iti / pUrvoditeti pApanirUpaNoditetyarthaH / tathAcA'nantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAH, apratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhAH, pratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhAH, saMjvalanakrodhamAnamAyAlobhA iti SoDazavidhaH kaSAyaH / puMstrInapuMsakahAsyaratyaratizokabhayajugupsArUpo navavidho nokaSAya iti melanataH kaSAyaH paJcaviMzatividha iti bhAvaH / nanu navavidhanokaSAyasya kathaM kaSAyatvamityatrAha vedatrayeti puMstrInapuMsaketivedatrayetyarthaH, hAsyaSaTketi, hAsyaratyaratibhayazokajugupsASaTketyarthaH / kaSAyasahagAmitvAditi kaSAyeNa sahaiva vartamAnatvAdityarthaH, digdarzanamidaM, tena yaddoSo yaH kaSAyastatsahacAriNAM hAsyAdInAmapi taddoSatvena tatkAryakAritvAtkaSAyatvaM tatrApyalpakAryakAritvAcca nokaSAyatvamitibodhyam // - have kaSAyane kahe chebhAvArtha - kaSAya pUrvakathita pacIza (25) prakAravALo che. traNa veda-hAsya Adi cha (6) rUpa nokaSAya, kaSAyanI sAthe janAra hovAthI kaSAyapadavAcya kahevAya che. vivecana - pApanirUpaNamAM kahela anaMtAnubaMdhI krodha-mAna-mAyA-lobha, apratyAkhyAna krodha-mAnamAyA-lobha, pratyAkhyAna, krodha-mAna-mAyA-lobha, saMjavalana krodha-mAna-mAyA-lobha, ema (16) prakArano Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 tattvanyAyavibhAkare upAya, puM-khI-puMsa-hAsya-21-12-zo-bhaya-hugupsA35 (8) nava 52no nopAya, ma meLavavAthI kaSAya (25) pacIza prakArano thAya che. zaMkA - nava prakAranA nokaSAyanuM kaSAyapaNe kevI rIte? samAdhAna - puruSa-strI-napusaMDa amatra ho, hAsyaSaTa seTa hAsya-ti-ati-maya-zo:hugupsA35 7 (6)-ama (8) nouSAya, uSAyasAbhI DovAthI bheTa SAyanA sAthe prtt|-2ddetaa hovAthI, A to digdarzana che. tethI je doSavALo je kaSAya che, te kaSAyanI sAthe rahenArA (sahacArIo) hAsya Adi paNa te doSavALA hoI te kaSAyanuM kArya karanArA hoI hAsya AdimAM kaSAyapaNuM che. vaLI tyAM paNa alpa kArya karanArA hoI nokaSAyapaNuM che, ema samajavuM. caturthaM yogamAcaSTe - yogo manovAkkAyavyApAraH / tatra satyAsatyamizravyavahAraviSayakamanovAgvyApArA aSTau, tathaudArikaudArikamizravaikriyavaikriyamizrA''hArakA''hArakamizrakArmaNazarIrajanyavyApArAssapteti paJcadazayogAH / 11 / / yoga iti / yujyate'nenetiyogaH, tatra yadyapi bandhe'bhIpsitAlabdhavastulAbhe melane saMyoge zabdAdInAM prayoge samudAyazabdasyAvayavArthasambandhe dravyato bAhye manovAkkAyavyApAre bhAvato'dhyavasAyavizeSe ca yogazabdo varttate tathApi prakRtopayoginaM tadarthaM sUcayituM manovAkkAyavyApAra ityuktatvAnmanovAkkAyavyApAra evAtra vivakSitaH / so'yaM yogo dvividhaH, dravyayogo bhAvayogazceti / jIvenAgRhItAni gRhItAni vA svavyApArApravRttAni manovAgAdidravyANi dravyayogaH / jIvasya pariNAmavizeSo vIryasthAmAdizabdavAcyo bhAvayogaH / ayamapi dvidhA prazasto'prazastazceti / tatra prazastassamyaktvAdirAtmano'pavargeNa yojanAt, aprazasto mithyAtvAdiraSTavidhakarmabhiryojanAt / yadvA manovAkkAyapravartakAni dravyANi manovAkkAyaparispandAtmo yogazca dravyayogaH, etadubhayayogaheturadhyavasAyo bhAvayogaH / tatra dravyayogazzubho'zubho zubhAzubhazca vyavahAranayamAtrApekSayA vidhimatikramya dAnAdivitaraNacintanAtmaka manoyogastathaiva dAnAdidharmopadezAtmakavAgyogastathaiva jinapUjAvandanAdikAyaparispandAtmaka kAyayogazca zubhAzubho bhavati / bhAvayogastu zubho vA'zubho vA na zubhAzubharUpaH, Agame zubhAzubhAtmakAdhyavasAyasthAnasya tRtIyasyAnuktatvAt / tadevaM yogA anupayuktasya karmabandhAyopayuktasya ca karmanirjarAkAriNo bhavanti / so'yaM yogaH svarUpeNaiko'pi manovAkkAyalakSaNasahakAribhedAtrividhaH, manasA karaNena yogo manoyogo vAcA karaNena yogo vAgyogaH kAyena karaNena yogaH kAyayoga iti / sa vIryayogo vIryAntarAyakSayakSayopazamasamutthala Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 11, navamaH kiraNaH 617 bdhivizeSapratyayo'bhisandhyanabhisandhipUrvakatvAtsakaraNaH, akaraNazca bhavati / tatrAlezyasya kevalinaH kRtstrayo yadRzyayorarthayoH kevalajJAnaM kevaladarzanaJcopayuJjAnasya yo'sAvaparispando'pratigho vIryavizeSaH so'karaNaH / sa ca nehAdhikriyate vIryAntarAyakSayopazamajanyavIryavizeSasyaiva sakaraNasya karmasambandhakasyAdhikRtatvAt / tatraudArikAdi zarIrasyAtmanovIryapariNativizeSaH kAyayogaH, audArikavaikriyA''hArakazarIravyApArAhRtavAgdravyapuJjasAcivyAjjIvavyApAro vAgyogaH, manasA karaNena yuktasya jIvasya yogo jIvaparyAyo durbalasya yaSTikAdravyavadupaSTambhakaro manoyogaH / so'yaM manovyApAro vAgvyApArazca pratyekaM satyamRSAsatyamRSA'satyamRSAbhedena caturvidhatvAdubhayamelanenASTavidhamanovAgjanyo yoga ityAzayenAha satyAsatyeti / mizraH satyamRSArUpo vyavahAro'satyamRSArUpaH / kAyayogasya bhedamAha tatheti tatra zuddhA audArikavaikriyA''hArakakArmaNazabdA vyAkhyAtA audArikamizrastUcyate audArika evAparipUrNo mizra iti, yathA guDamizraM dadhi na guDatayA nApi dadhitayA vyapadizyate tAbhyAmaparipUrNatvAdapitu mizra iti tadvadatrApi audArikamizramaudArikatvena kArmaNatvena vA na vyapadizyate kintu audArikamizratayeti, evaM vaikriyA''hArakamizrAvapi / yadvA zuddhA audArikAdyAstatparyAptakasya mizrAstvaparyAptakasyeti / tatrotpattAvaudArikakAyaH kArmaNena, audArikazarIriNazca vaikriyA''hArakakaraNakAle ca vaikriyAhArakAbhyAM mizro bhavatItyaudArika mizraH / devAdyutpattau kArmaNena vaikriyamizraH kRtavaikriyasya caudArikapravezAddhAyAmaudArikeNa / AhArakamizrastu sAdhitA''hArakakAyaprayojanaH punaraudArikapraveze audArikeNeti / kArmaNastu vigrahe kevalisamudghAte ceti / etebhyo janyA vyApArAHsapta kAyavyApArA iti militvA paJcadazayogA bhavantItibhAvaH / nanu manovAgyogAH kAyayogavizeSA eva, zarIriNAM kasyAJcidapyavasthAyAM kAyayogasyAnivRtteH, azarIriNAmeva tannivRttyabhyupagamAt tathA ca manovAgyogAstadbhinnA na santIti ceducyate, ekasyaiva kAyayogasyopAdhibhedAttathAvyavahArAt / yena kAyayogena hi manovAgdravyANAmupAdAnaM karoti sa kAyayogaH, yena saMrambheNa vacodravyANi muJcati sa vAgyogaH, yena tu manodravyANi cintAyAM vyApArayati sa manoyoga iti / tathAca manovAgyogau kAyayoga eva, kAyenaiva tadravyagrahaNAt, prANApAnavat tathAhi prANApAnavyApAraH kAyenaiva tadrvyagrahaNAtkAyikayogAnna bhidyate tathA manovAgyogAvapi, na cettathA, prANApAnayogo'pi yogAntaraM syAnna caitadiSTaM, tasmAtkAyayoga evA'yaM tadvadimAvapi / na ca manovAgyogavatprANApAnavyApAraH kimitinoktaH, kAyayogatvasyAvizeSAt, anyathA prANApAna Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 tattvanyAyavibhAkare vyApAravattau pRthag na vAcyAvupAdhibhedenApi, upAdhibhedena yogacatuSTayasyaiva vaktavyatvaucityAditivAcyam lokalokottararUDhasya vyavahArasya siddhyarthaM tayorevoktatvAt kAyavyApArAtiriktatayA hi vAgvyApAro manovyApArazca spaSTatayA dRzyate loke, yathA vAcaH svAdhyAyAcaraNaM paraprabodhanAdikaM manasazca dharmadhyAnAdikaM vyApAraH, naivaM prANApAnayostayo stanuyogAntarvartitayaiva vyavahArAt na ca jIvayatyasAviti pratItijananAdikaM prANApAnaphalamastIti vAcyam, evaMvidhaprayojanamAtrasya sarvatra vidyamAnatvena dhAvanavalganAdivyApArANAmapi yogatvaprasaGgAt tasmAdviziSTavyavahArAGgabhUtaparapratyayanAdiphalatvAd vAGmanoyogAveva pRthagvAcyau tadevaM tanuyogo vAGnisargaviSaye vyApriyamANo vAgyogo manane vyApriyamANo manoyogo bhavati vAgviSayo yogo vAgyogaH manoviSayo yogo manoyoga iti vyutpatteH / yadvA kAyayogagRhItavAgdravyasamUhasAcivyAttannisargArthaM yo jIvavyApAravizeSassa vAgyogo vAcA sahakArikAraNabhUtayA jIvasya yogo vAgyoga iti vyutpatteH, kAyayogagRhItamanodravyasamUhasahakAreNa vastucintanAya yo'yaM jIvasya vyApAraH sa manoyogo manasA sahakArikAraNabhUtena jIvasya yogo manoyoga iti vyutpatteH, asmin pakSe ca manovAgyogau kAyayogAdbhinnAveva, vAGmanodravyanisargacintanAdikAle sato'pi kAyayogasyAvivakSaNAditidik // cothA yogane kahe chebhAvArtha - yoga eTale mana-vacana-kAyAno vyApAra. tyAM satya-asatya-mizravyavahAranA viSayavALA mana ane vacananA vyApAro ATha (8) che, temaja audArika-audArikamizra-vaikriya-vaikriyamizra-AhArakaAhArakamizra ane kArmaNazarIrathI janya vyApAro sAta (7) che. evI rIte paMdara yogo che. vivecana - jenA vaDe joDAya te yoga kahevAya che, e vyutpattijanya artha che. tyAM jo ke baMdhamAM (bAMdhavAmAM) ISTa ane nahi maLela vastunI prAptimAM, meLavavAmAM, saMyogamAM, zabda AdinA prayogamAM, samudAya zabdanA avayava arthanI sAthe saMbaMdhamAM, dravyathI bAhya evA mana-vacana-kAyAnA vyApAramAM ane bhAvathI viziSTa adhyavasAyamAM yoga zabda pravarte che. to paNa prakRtimAM upayogI evA te yoganA arthane sUcavavA mATe mana-vacana-kAyAno vyApAra vivakSita che. A yoga be prakArano che. eka dravyayoga ane bIjo bhAvayoga. 0 jIve nahIM grahaNa karelA athavA grahaNa karelA svavyApAranI pravRttinA nahIM viSaya banelA mana-vacana AdinA dravyo 'dravyayoga' kahevAya che. jIvano viziSTa pariNAma vIrya-sthAna Adi zabdathI vAcya 'bhAvayoga' DevAya che. A bhAvayoga paNa prazasta ane aprazasta bhedathI be prakArano che. (1) tyAM prazasta bhAvayoga samyakatva Adi che, kema ke-AtmAne apavarga-mokSanI sAthe joDanAra che. (2) aprazasta bhAvayoga mithyAtva Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 21, navama: ni: 619 Adi che, kema ke-AtmAne ATha prakAranA karmanI sAthe joDe che. athavA (1) mana-vacana-kAyAnA pravartaka (pravRttimAM hetubhUta) dravyo ane (2) mana-vacana-kAyAnA pariskaMdarUpa yoga, e 'dravyayoga' che. A be yoganA heturUpa adhyavasAya, e 'bhAvayoga' che. tyAM dravyayoga zubha-azubha-zubhAzubha bhede hoya che. vyavahAranaya mAtranI apekSAe vidhinuM ullaMghana karI dAnAdi devAnA ciMtanarUpa manorathorUpI manoyoga, temaja dAna Adi dharmanA upadezarUpa vacanayoga, tevI ja rIte zrI jinapUjA-vaMdana AdirUpa kAyapariskaMda kiyArUpa kAyayoga 'zubhAzubha' rUpa mizra thAya che. bhAvayoga to zubha athavA azubharUpa thAya che, zubhAzubharUpa mizrabhAvayoga thato nathI, kema ke-AgamamAM trIjuM (3) zubhAzubharUpa adhyavasAyanuM sthAna kahela nathI. te kAraNathI ja yogo upayogavagaranA(pramata) jIvamAM karmanA baMdha mATe thAya che ane upayogavALA (apramata) jIvamAM karmanI nirjarA karanArA thAya che. 0 A yoga svarUpanI apekSAe eka hovA chatAM mana-vacana-kAyArUpa sahakArIonA bhedathI traNa prakArano che. (1) manarUpI karaNa vaDe yoga (vyApA2) manoyoga, (2) vacanarUpI karaNa vaDe yoga vacanayoga ane (3) kAyArUpI karaNa vaDe yoga kalpayoga, ema samajavuM. 0 te vIryayoga, vIryAntarAyakarmanA kSaya ke kSayopazamathI pedA thayela viziSTa labdhirUpa nimittajanya abhisaMdhi (icchA) ke anabhisaMdhi (anicchA) pUrvaka hoI, 'sakaraNa' 'ane akaraNa' hoya che. 0 akaraNa vIryayoga eTale tyAM lezyA vagaranA, samasta jJeya-dazyarUpa artha mAtramAM kevalajJAna ane kevaladarzanarUpI upayogavALA kevalIne je A apariskaMda (niSkriya) apratihata-viziSTa vIrya che, te 'akaraNa' kahevAya che. teno ahIM adhikAra nathI, kema ke-vIryAntarAyanA kSayopazamajanya viziSTa vIryarUpa ja karmanI sAthe saMbaMdha karAvanAra evA sakaraNa vIryayogano adhikAra che. (1) tyAM audArika Adi zarIravALA AtmAno viziSTa vIryapariNAma, e 'kAyayoga' che. (2) audArika-vaikriya-AhAraka zarIranA vyApArathI grahaNa karela vacana dravyonA samudAyanI sahAyathI je jIvano vyApAra, e 'vAgyoga' che. (3) manarUpI karaNanI sAthe joDAyela jIvano yoga-jIvaparyAya, durbaLa (nirbaLa)ne lAkaDInI mAphaka sahAya karanAro, 'e manoyoga' che. 0 te A manano vyApAra ane vacanano vyApAra pratyeka satya-asatya-satyAsatya-asatyAkRSAnA bhedathI cAra prakArano hoI, baMnene meLavavAthI ATha (8) prakArano mana-vacanajanya yoga che. 0 ahIM mizrano artha satyamRSArUpa ane vyavahAra eTale asatyAmRSArUpa che. 0 kAyayoganA bhedane kahe che. tyAM zuddha audArika-vaikriya-AhAraka-kAryaNa zabdonI vyAkhyA (vivecana) pUrve karela che. audArika mizra-audArika ja aparipUrNa mizra kahevAya che. jema ke-goLathI mizrita dahIM, dahIM paNa na kahevAya ane goLa paNa na kahevAya, paNa mizra kahevAya che; kema ke-baMne apUrNa che. tevI rIte ahIM paNa Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 tattvanyAyavibhAkare audArikamizra audArikarUpe kAryaNarUpe kahevAtA nathI paraMtu mizrarUpe kahevAya che. e pramANe vaikriyamizra ane AhArakamizra paNa samajavA. athavA zuddha (ekalA) audArika vagere yogo paryApta avasthAvALAne ane mizrayogo aparyApta avasthAvALAne hoya che, ema jANavuM. 0 tyAM utpattimAM audArika kAya, kArmaNa sAthe ane audArika zarIravALAne vaikriya karavAnA ane AhAraka karavAnA kALamAM vaikriya AhArakanI sAthe mizra thAya che, ema audArikamizra jANavo. 0 deva AdinI utpattimAM kAmaNanI sAthe vaikriyamizra ane vaikriya karanArane audArika pravezanA kALamAM audArikanI sAthe vaikriyamizra thAya che. 0 AhArakamizra to, AhAraka kAyanA kAryane sAdhanAra, pharIthI audArikanA pravezamAM audArikanI sAthe AhArakamizra thAya che. 0 karmayoga to vigrahagatimAM (aMtarAlagatimAM-vakragatimAM) ane kevalI samuddhAtamAM hoya che. A yogothI janya vyApAro sAta (7) kAyanA vyApAro che. ema maLIne paMdara (15) yogo thAya chehoya che. zaMkA - mana-vacananA yogo kAyayoganA bhedo ja che, kema ke-zarIradhArIonI koI paNa avasthAmAM kAyayogano abhAva nathI. zarIra vagaranA zarIrIomAM ja kAyayoganA abhAvano svIkAra che. to manavacananA yogo te kAyayogathI judA nathI ne? samAdhAna - eka ja kAyayoganA upAdhi(vizeSaNa-dharma-viSaya Adi rUpa upAdhi)nA bhedathI tathA prakArano vyavahAra che. te AvI rIte-jema ke-je kAyayoga vaDe mana-vacananA dravyonuM grahaNa kare che, te kAyayoga." je saMdarbha (je kAyayoganI vegaviziSTa kriyA) vaDe vacananA dravyone mUke che, te "vAyoga." jenA vaDe mananA dravyone ciMtanamAM upayoga kare che, te "manoyoga." zaMkA - jo Ama che, to mana-vacananA yogo kAyayogarUpa ja thayA, kema ke-kAyAthI ja mana-vacananA dravyonuM grahaNa che. jema prANApAna (zvAsozvAsa) tathApi zvAsozvAsarUpa vyApAra kAyA vaDe ja tenA dravyanA grahaNathI kAyika bhogathI bhinna thato nathI, tema mana-vacananA be yogo paNa jANavA. jo Ama na mAno, to prANApAnayoga paNa bIjA (cothA) yoga tarIke jAya ! A to iSTa nathI. tethI zvAsozvAsa kAyayogarUpa che. tenI mAphaka mana-vacanayoga paNa kAyayogarUpa che ne? tathAca mana-vacana-yoganI mAphaka prANApAna vyApAra kema rahyo nathI ? kema ke-kAyayoga karatAM prANApAna vyApAramAM bheda nathI. jo kAyayoga karatAM prANApAna vyApAramAM bheda nathI mATe judo kahyo nathI, to upAdhibhedathI paNa te mana-vacanarUpa be yogo temaja hoI judA na kahevA joIe. anyathA jo ema na mAno, to upAdhibhedathI mana-vacana-kAya-prANApAnarUpa (4) cAra yogo ja kahevA vyAjabI che ne? samAdhAna - lokamAM ane lokottaramAM rUDha banela vyavahAranI siddhio mATe te mana-vacanarUpa be yogo kahela che. kharekhara, lokamAM kAyAnA vyApArathI bhinnarUpe vacanano vyApAra ane manano vyApAra spaSTapaNe dekhAya che. jema ke-vANIno. svAdhyAyanuM AcaraNa-parane pratibodhanuM dAna vagere vyApAra che ane manano Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, navama: vira: 621 dharmadhyAna Adi vyApAra che. paraMtu e pramANe ucchavAsa ane niHzvAsa kAyayoganI aMdara vartanArarUpe vyavahAra hovAthI kAyayogathI prANApAna vyApAra bhinna nathI. zaMkA - "A jIvADanAra che'-AvI pratItijanana Adi prANApAnanuM phaLa che, to prANApAna yoga kema judo nahi? samAdhAna - AvA prakAranuM prayojana mAtra saghaLe ThekANe vidyamAna hoI, doDavuM-vaLagavuM ityAdi vyavahAromAM paNa yogapaNAno prasaMga thAya che, tethI viziSTa koTinA vyavahAranA aMgabhUta parapratyAyana Adi (bIjAne pratIti-jJAna ApavA Adi) phaLavALA hoI mana-vacanayogo ja judA kahevA joIe. tethI ja A pramANe jyAre kAyayoga vANInA visarjananA viSayamAM vyApAravALo thato yoga "vacanayoga thAya che, ciMtanamAM vyApAravALo thato yoga "manoyoga thAya che, vANInA viSayavALo yoga "vAyoga thAya che ane mananA viSayavALo yoga e "manoyoga thAya che, evI vyutpatti che. athavA kAyayogathI grahaNa karela vacanadravya (zabdadravyonA samUhanI sahAyathI te choDavA mATeno je viziSTa jIvano vyApAra te "vAguyoga che, kema ke-sahakArI kAraNabhUta vANInI sAthe jIvano yoga vAguyoga evI vyutpatti che. ane kAyayoga vaDe grahaNa karela mananA dravyanA samUhanA sahakArathI vastunA ciMtana mATe je A jIvano vyApAra te "manoyoga che, kema ke-sahakArI kAraNabhUta mananI sAthe jIvano yoga manoyoga' che, evI vyutpatti che. 0 vaLI A pakSamAM mana-vacanarUpa be yogo kAyayogathI judA ja che, kema ke-vacanadravya, visarjana ane manodravya, ciMtana AdinA kALamAM vidyamAna evA kAyayoganI vivalA nathI. tadevaM saprabhedAn bandhahetUnabhidhAya prakRtisthityanubhAgapradezarUpeNa cAturvidhyasya bandhasya pUrvoktasvarUpasya prathamaM prakRtibandhamadhunA lakSayati - raktadviSTAtmasambaddhAnAM kArmaNaskandhAnAM pariNAmavizeSeNa svasvayogyakAryavyavasthApanaM prakRtibandhaH / 12 / / raktadviSTeti / rAgo mAyAlobhakaSAyalakSaNaH, dveSaH krodhamAnakaSAyalakSaNastAbhyAM kevalayogena vA yuktenAtmanA sambaddhAnAM gRhItAnAmityarthaH, ata eva raktadviSTasaMbaddhAnAmityanuktvA raktadviSTAtmasaMbaddhAnAmityuktaM tenAkaSAyibandhasyApi saMgrahaH / anenAtmani karmasambandhe heturAdarzitaH, rAgAdisnehaguNayogAdAtmani karmapudgaladravyaM lagatIti / kArmaNaskandhAnAmiti, karmayogyaskandhAnAmityarthaH / etena kSetrAntarAvagADhAH karmapudgalA na grahaNayogyA bhinnedezasthAnAM .....1. viziSTo heturAdarzitaH, tena mithyAdarzanAviratyAdInAM karmabandhahetutve'pi na kSatiH, uktaJca 'yadatiduHkhaM loke yacca sukhamuttamaM tribhuvane / tajjAnIhi kaSAyANAM vRddhikSayahetujaM sarva' miti / tatra rAgadveSahetukobandhassa sAmparAyikabandha ucyate, kevalayogahetuko bandha IryApathikabandha ucyate, sa copazAntakSINamohasayogikevalinAM bhavati, vedanIyasyaikasyaiva ca sa bandho vijJeya iti / 2. anAzritAnAM tadbhAvapariNAmAbhAvAditi bhAvaH / Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 tattvanyAyavibhAkare grahaNayogyatvAbhAvAditi sUcitam, yatra hyAkAze jIvo'vagADhastatra ya AkAzapradezA AtmanyAzritAstatra ye karmapudgalA rAgAdisnehayogata Atmani laganti ta eva karmapudgalA jIvAnAM saGgrahayogyA iti gUDhArthaH / pariNAmavizeSeNeti, adhyavasAyavizeSeNetyarthaH / AtmA hi sarvaprakRtiprAyogyapudgalAn sAmAnyenAdAya tAnadhyavasAyavizeSeNa jJAnAvaraNIyatvAdirUpeNa pariNamayati tathApariNamane heturadhyavasAyavizeSa uktaH / svasvayogyakAryavyavasthApanamiti / teSAM pudgalAnAM svasvayogyakAryakaraNasamarthatayA''racanamityarthaH / keSAJcitpudgalAnAM jJAnAvaraNasamarthatvena keSAJciddarzanAvaraNasamarthatvena keSAJcitsukhaduHkhAnubhavasamarthatayA keSAJciddarzanacAritramohakatayA keSAJcidAyuSTvena keSAJcidgatizarIrAdyAkAreNa keSAJcidgotratvena keSAJciccAntarAyatvena vyavasthApanamitibhAvaH / sthityanubhAgapradezabandhAnAM yassamudAyassa prakRtibandha ityapi lakSaNaM kaSAyaprayuktaprakRtibandhe saGgacchate na tUpazAntamohAdau kevalayogavazAdvadhyamAne prakRtibandhe tatra sthityanubhAgAbhAvAt yadi tu tatrApi samayadvayasthitiH kazcanAnubhAgo'pi vidyata iti vibhAvyate tadA lakSaNamidaM yujyata eveti bodhyam / / avataraNikA - tethI A pramANe prabhedapUrvaka baMdhanA hetuone kahI, prakRti-sthiti-anubhAga-pradezarUpe jenuM svarUpa pUrva kahela che, evA cAra prakAranA baMdhamAMthI prathama 'prakRtibaMdha'nuM lakSaNa jaNAve che. bhAvArtha - rAga-dveSathI viziSTa AtmAnI sAthe saMbaMdhavALA, pariNAmavizeSathI kArmaNaskaMdhonA potapotAne yogya kAryanI vyavasthA karanAra prakRtibaMdha che. viveyana - 23, bhAyA-somanAma pAya35 7. dveSa, opa-bhAna nAma 5SAya35 che. te methI athavA kevaLa yoganI sAthe yukta evA AtmA vaDe grahaNa karelA, evo artha jANavo. ethI ja "rakta-dviSTa saMbaddhAnAM-ema nahi kahIne "rakta-dviSTa AtmasaMbaddhAnAM-ema kahela che tethI "akaSAyI baMdha'no saMgraha 438 . 0 A vAkyathI AtmAmAM karmanA saMbaMdhamAM hetu batAvyo che. [viziSTa hetu darzAvyo che, tethI mithyAdarzana-avirati AdinuM karmabaMdhamAM hetupaNuM hovA chatAM kSati nathI. kahyuM che ke - "je lokamAM atyaMta duHkha che ane tribhuvanamAM uttama sukha che, temAM pahelAmAM kaSAyonI vRddhi e hetu che, bIjAmAM kaSAyano kSaya hetu che. saghaLuMya sukha-duHkha kaSAyanA kSaya-vRddhijanya che. tyAM rAga-dveSarUpI mULavALo baMdha "sAMparAyika baMdha' kahevAya che. kevaLa yogarUpI hetujanya baMdha "iryApathika baMdha' kahevAya che ane te upazAntamoha-kSINamoha sayogIkevaLIone hoya che ane eka vedanIya(zatAvedanIya)no ja baMdha jANavo.] rAga Adi sneha(snigdhatA-cIkAza)nAmaka guNanA yogathI AtmAmAM karmapudgaladravya lAge che. 1. na tu gatisamApannA ityarthaH, gatipariNatA hi te vegavattvAt gaccheyureva, natvAtmani zliSyanta iti bhAvaH // Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, navama: ni: 623 0 'kAryaNa skandhAnAma' iti. karmayoga skaMdhonI, evo artha che. A vAkyathI bIjA kSetromAM avagAhIne rahelA karmapudgalo grahaNane yogya nathI, kema ke-bhinna dezamAM rahelA anAzrita (svadezanA Azraye nahi rahelA-asthita-gatimAna) karmaskaMdho grahaNanI yogyatA vagaranA che, ema sUcana karela che. kharekhara, je AkAzamAM jIva avagAhIne rahelo che tyAM je AkAzapradezo che, tyAM AtmAnA Azraye rahelA je karmapudgalo sthita che-agatimAna che, te ja karmapudgalo rAga AdinA snehanA yogathI AtmAmAM lAge che, te ja karmapudgalo jIvone grahaNayogya che ema gUDha artha samajavo. 0 'pariNAma vizeSaNa' iti. viziSTa adhyavasAyathI evo artha jANavo. kharekhara, AtmA sarva prakRtiprAyogya pudgalone sAmAnyathI grahaNa karI, te sarva prakRtiyogya pudgalone viziSTa adhyavasAyathI jJAna AvaraNa kArakatva Adi svabhAvarUpe pariNamAve che tathA te prakA2nA pariNamanamAM hetu, ahIM viziSTa adhyavasAya tarIke kahelo che. 0 'svasvayogya kAryavyavasthApanam'-te pudgalonuM potapotAnA kArya karavAmAM samarthapaNAe sarjana karavuM, evo artha jANavo. arthAt te grahaNa karela sarva prakRti-prAyogya pudgalomAMthI keTalAka pugalone jJAnanA AvaraNamAM samarthapaNAe, keTalAka pudgalone darzananA AvaraNamAM samarthapaNAe, keTalAka pudgalone sukha-duHkhanA anubhavamAM samarthapaNAe, keTalAka pudgalone samyagdarzana-cAritramAM mohakArakapaNAe, keTalAka pudgalone AyuSyarUpe, keTalAka pudgalo gati-zarIra Adi AkAre, keTalAka pudgalone gotrapaNAe, keTalAka pudgalone aMtarAyarUpe pariNamanarUpa sarjana karanAra 'prakRtibaMdha' che. ahIM svabhAvavAcaka prakRti zabda che. (paMcasaM.-gA.432) ityAdi graMthamAM prasiddha sthiti-anubhAga-pradezabaMdhano je samudAya, te 'prakRtibaMdha' che. evuM paNa lakSaNa kaSAyajanya prakRtibaMdhamAM saMgata thAya che. paraMtu upazAntamoha AdimAM saMgata thatuM nathI, kema ke-kevaLa yogarUpa kAraNanA vaze karI baMdhAtA prakRtibaMdhamAM sthitibaMdha anubhAgabaMdhano abhAva che. jo upazAntamoha AdimAM paNa be samayanI sthitivALo koI eka anubhAga (rasa) paNa vidyamAna che ema manAya, tyAre A lakSaNa saMgata thAya ja ema jANavuM. adhunA sthitibandhamAha - pravibhaktAnAM karmaskandhAnAM viziSTamaryAdayA sthitikAlaniyamanaM sthitibandhaH | 13 | pravibhaktAnAmiti / jJAnAvaraNIyatvAdirUpeNa pravibhaktAnAmityarthaH, viziSTamaryAdayeti, yathA jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyavedanIyAnAM trayastriMzatsAgaropamakoTIkoTyaH saptatirmohanIyasya nAmagotrayoviMzatirAyuSastrayastriMzatsAgaropamANi parAsthitirjaghanyA ca dvAdazamuhUrttA vedanIyasya nAmagotrayoraSTau zeSANAmantarmuhUrttamityevaM rUpeNeti bhAvaH, itthaM yatsthitikAlasya niyamanaM sa sthitibandha ityarthaH / sthitiriyaM dvidhA karmatvenAvasthitirUpA'nubhavayogyA ceti, tatrAdyabhedamadhikRtya jaghanyotkRSTapramANamabhihitaM dvitIyA cAbAdhAkAlahInA yeSAM karmaNAM yAvatyassAgaropamakoTIkoTyasteSAM tAvantivarSazatAnyabAdhAkAlaH tatra ca svodayataH karma Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 tattvanyAyavibhAkare kAJcidapi bAdhAM jIvasya notpAdayati, navA tatra vedyadalikanikSepaH kintu tata Urdhvameva, tathAcAbAdhAkAlahInA'nubhavayogyA sthitiriti bhAvyam, vizeSaprakRtInAM sthitistu tattannirUpaNa evokteti // have sthitibaMdhane kahe che. bhAvArtha - jJAnAvaraNa Adi vibhAgavALA karmaskaMdhono viziSTa maryAdApUrvaka sthitinA kALano niyama, e 'sthitibaMdha' kahevAya che. vivecana - jJAna AvaraNIyatva Adi rUpe vibhAgavALA, evo artha 'pravibhakta'no samajavo. 0 'viziSTa mAyAdayA' iti. jema jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-aMtarAya-vedanIyonI darekanI trIza (30) koDAkoDI sAgaropamanI, mohanIyanI sittera (70) koDAkoDI sAgaropamanI, nAma-gotranI vIza (20) koDAkoDI sAgaropamanI ane AyuSyanI tetrIza (33) sAgaropamanI utkRSTa sthiti che. jaghanya sthiti vedanIyanI bAra (12) muhUrtanI tathA nAma ane gotranI ATha (8) muhUrtanI che. bAkInA karmonI aMtarmuhUrtanI jaghanya sthiti che. A pramANe je sthitikALanuM niyamana, te 'sthitibaMdha' samajavo. A sthiti (1) karmapaNAe avasthAnarUpa ane (2) anubhavayogyanA bhedathI be prakAranI che. (1) tyAM pahelA bhedanI apekSAe jaghanya-utkRSTa pramANa kahI dIdhuM che ane bIjI abAdhAkALahIna anubhavayogya sthiti jANavI. tyAM abAdhAkALa eTale je karmonI jeTalI sAgaropama koTAkoTi che, te karmonA teTalA (so) 100 varSo abAdhAkALa kahevAya che. jema ke-eka (1) sAgaropama koTAkoTino 100 varSano AbAdhAkALa tyAM abAdhAkALa daramiyAna karma potAnA udayathI koIpaNa jAtanI bAdhA jIvane pahoMcADatuM nathI, athavA tyAM vedya-anubhavayogya daLiyAno nikSepa (prakSepa) nathI. paraMtu abAdhAkALa pUrNa thayA bAda saghaLo anubhava thAya che. tathAca abAdhAkALathI hIna (rahita) anubhavayogya sthiti che, ema vicAravuM. vizeSa (uttara) prakRtionI sthiti to tenA tenA nirUpaNamAM kahelI che, ema jANavuM. atha rasabandhamAcaSTe - - paripAkamupayAtAnAM viziSTakarmaskandhAnAM zubhAzubhavipAkAnubhavanayogyAvasthA rasabandha: / 14 / paripAketi / rasabandho'nubhAvabandho'nubhAgabandha iti paryAyAH / paripAkamupayAtAnAM phalaM dAtumabhimukhIbhUtAnAM viziSTakarmaskandhAnAM jJAnAvaraNIyatvAdinA vyavasthApitakarmaskandhAnAM zubhAzubhavipAkAnubhavanayogyAvasthA rasabandha ityarthaH, vipAkAnubhAvo hi dvividhaH zubho'zubhazceti zubhaprakRtInAM zubho rasaH zubhAdhyavasAyaniSpannatvAt, azubhaprakRtInAJcAzubho'zubhAdhyavasAyaniSpannatvAt, tatrAzubhaprakRtInAM tAdRzatAdRzakaSAyaniSpAdyaH kaTukaH kaTukataraH kaTukatamo'tikaTukatamaH zubhaprakRtInAJca madhuro madhurataro madhuratamo'timadhuratarazca raso Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 14, navamaH kiraNaH 625 yathAsaMkhyamekadvitricatussasthAniko bhavati, nimbarasavadikSurasavacca, nimbAdInAmikSvAdInAM hi sahajo'kvathitaH kaTuko madhurazca rasa ekasthAnika ucyate sa eva bhAgadvayapramANassthAlyAM kvathito'rdhAvartitaH kaTukataro madhuratarazca dvisthAniko bhavati, bhAgatrayapramANazca kvathitaH kaTukatamo madhuratamastristhAniko bhAgacatuSTayapramANo vibhinnasthAne kvathitazcaturthabhAgAnto'tikaTukatamo'timadhuratamazca bhavati, evaM karmApi / iyamupamA sarvajaghanyaspardhakarasasya jaghanyAtmikA vijJeyA / spardhakAnyasaMkhyAni bhavanti, uttarottaraspardhakAni cAnantaguNarasAni, azubhAnAM nimbopamavIryo ya ekasthAniko rasastasmAdanantaguNavIryo visthAnikastato'pyanantaguNavIryastristhAnikastasmAdapyanantaguNavIryazcatussthAnikaH / zubhaprakRtInAM sarvAsAM punarekasthAniko raso nAstyeva, itipaJcasaMgrahAbhiprAyaH, dAnalAbhabhogopabhogavIryAntarAyANAM paJcAnAM matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAvaraNAnAM catuNA~ cakSuracakSuravadhidarzanAvaraNAnAM trayANAM puMvedasaMjvalanakrodhamAnamAyAlobhAnAM melanayA saptadazavidhAnAM karmaNAmevaikasthAnikarasavattvaM tadbhinnAzubhaprakRtInAmapi ekasthAniko raso na bhavati, anivRttibAdarAsaMkhyeyabhAgebhyaH parata eva tatprAptisaMbhavena tatra ca saptadazaprakRtIvinA ziSTAnAM bandhasyaivAbhAvAt kevalajJAnadarzanAvaraNayostatra bandhe'pi sarvaghAtitvena tayoDhisthAnikarasavattvenaiva nivarttanAt / zubhAnAmekasthAnikarasAbhAve kAraNantu saMklezasthAnAni vizodhisthAnAni ca pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezapramANAni, prAsAdamArohatAmArohaNe sopAnasthAnAni yAvanti, tAvantyeva yathA'vataratAmapi, tathA yAnyeva kSapakabhinno vizuddhisaMklezasthAnAnyArohati saMklizyamAnastAvatsthAnAnyavarohati teSvevAvatArAt vizuddhisthAnAni tu vizeSAdhikAni kSapaka zreNikAmArohataH kSapakasya vizuddhisthAneSu punassaMklezAbhAvato nivarttanAbhAvAt atastAni vizuddhisthAnAnyeva, na tu saMklezasthAnAni tasmAdvizuddhisthAnAnAmadhikatvaM tathAcAtyantavizuddhau vartamAnazzubhaprakRtInAM catussthAnikaM rasamabhinirvarttayati, atyantasaMkleze vartamAnasya zubhaprakRtayo bandha eva nAgacchanti / yA api vaikriyataijasakArmaNAdyAzzubhA naraka prAyogyAssaMkliSTo'pi badhnAti tAsAmapi svabhAvatassarvasaMkliSTo'pi dvisthAnikameva rasaM vidadhAti / yeSu madhyamAdhyavasAyasthAneSu zubhaprakRtayo badhyante teSu tAsAM dvisthAnikaparyanta eva raso badhyate naikasthAniko madhyamapariNAmatvAdeva / tatra girirekhAsadRzairanantAnubandhibhiH kaSAyairazubhaprakRtInAM catussthAnikarasabandhaH, AtapazoSitataDAgamahIrekhAsadRzairapratyAkhyAnAvaraNaistristhAnikarasabandhaH, vAlukArekhAsadRzaiH pratyAkhyAnAvaraNairdvisthAnikarasabandhaH, jalarekhAsadR Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 tattvanyAyavibhAkare zaissaMjvalanAbhidhaiH kaSAyaiH pUrvoditasaptadazAzubhaprakRtInAmekasthAnikarasabandhaH / zubhAnAntu vAlukAjalarekhAsadRzaiH kaSAyaizcatussthAnikarasabandhaH, mahIrekhAsadRzaistristhAniko rasabandhaH, girirekhAsadRzaiDhisthAniko rasabandhaH, AsAmekasthAnikarasabandho nAstyeva / tatrAnubhAgo rAgadveSapariNAmavazena jIvena karmarUpatayA pariNamitasyA''tmapradezaissaMzleSamupagatasya punarapyAveSTanapariveSTanarUpatayA'tigADhataraM baddhasyA'bAdhAkAlAtikrameNottarakAlavedanayogyatayA saMcitasyottarottarasthitiSu pradezahAnyA rasavRddhyA'vasthApitasya samAnajAtIyaprakRtyantaradalikakarmaNopacayaM nItasyeSatpAkAbhimukhIbhUtasya viziSTApAkamupAgatasyAtaeva phalaM dAtumabhimukhIbhUtasya sAmagrIvazAdudayaprAptasya baddhana jIvena niSpAditasyA'nAbhogikavIryeNa bandhasamaya eva jJAnAvaraNIyAditayA vyavasthApitasya pradoSanihnavAdivizeSapratyayairuttarottaraM pariNAmaM prApitasya paranirapekSamudayaprAptasya pareNa vodayamupanItasya svapararUpeNa vodayamupanIyamAnasya karmaNaH kAJcidgati sthitiM bhavaM vA prApya svayaM, paraM vA pudgalapariNAma prApya bhavati, tatra jJAnAvaraNIyasya darzavidhaH, darzanAvaraNIyasya navavidhaH, vedanIyasyASTavidhaH, mohanIyasya paJcavidhaH, AyuSazcaturvidhaH zubhAzubhanAmakarmaNazcaturdazavidhaH, gotrasyASTavidhaH, antarAyasya paJcavidha iti / tadevaM kRtasthitikasya svasmin kAle paripAkamitasya yA zubhAzubhAkAreNAnubhUyamAnAvasthA sa rasabandha iti dik // have rasarUpa baMdhane kahe chebhAvArtha - paripakavadazAne pAmelA viziSTa karmaskaMdhonA zubha-azubharUpa vipAkanA anubhavane yogya avasthA, me'2sadha' . vivecana - rasabaMdha, anubhAva ane anubhAgabaMdha, evA traNa paryAyavAcaka zabdo che. paripAkane pAmelA, phaLadAna mATe abhimukha thayela, viziSTa karmaskaMdhonI-jJAna AvaraNIyapaNA AdithI vyavasthAnA viSaya karela karmaskaMdhonI zubha azubha vipAkane anubhavavAne yogya avasthA, e '205' cha. 5252, vi5|635 anumAva zubha-azuma35 2 2no cha. (1) zuma prakRtimono zubha 1. zrotrendriyaviSayakSayopazamAvaraNazrotrendriyopayogAvaraNacakSurviSayakSayopazamAvaraNacakSurupayogAvaraNaghrANaviSayakSayopazamAvaraNadhrANopayogAvaraNarasanAviSayakSayopazamAvaraNarasanopayogAvaraNasparzanaviSayakSayopazamAvaraNasparzanopayogAvaraNarUpeNa dazavidhaH / nidrA nidrAnidrA pracalA pracalApracalAstyAnaddhicakSurdarzanAvaraNAcakSurdarzanAvaraNAvadhidarzanAvaraNakevaladarzanAvaraNarUpeNa navavidhaH / manojJazabdarUpagaMdharasasparzA manovacaHkAyasukhitA cetyaSTavidhaH / samyaktvavedanIyamithyAtvavedanIyasamyamithyAtvavedanIyakaSAyavedanIyanokaSAyavedanIyabhedataH paJcavidhaH / 2. prajJApanAyAstrayoviMzatipadamatra draSTavyam / Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, navamaH zira : 627 rasa che, kema ke-zubha adhyavasAyathI banelo che ane azubha karmaprakRtiono azubha rasa che, kema ke-azubha adhyavasAyathI banelo che. 0 tyAM azubha prakRtiono tevA tevA (viziSTa) kaSAyothI niSpAgha (sAdhya) kaTuka-kaTukatara-Tukatamaati kaTutama rasa hoya che ane zubha pravRtiono madhura-madhuratara-madhuratama-ati madhuratama rasa hoya che. anukrame eka-dvitri-catuH (eka-be-traNa-cAra) sthAnika ThANIo-guNo hoya che. niba(lIMbaDA)nA rasanI mAphaka ane izu-zelaDInA rasanI mAphaka kaDavo-mITho hoya che. 0 kharekhara, niba (lIMbaDA) Adino-ikSu Adino sahaja svAbhAvika-nahi ukALelo kaTuka ane mITho rasa eka sthAnika (eka ThANIo-ekaguNo) kahevAya che. 0 te ja be bhAga(aMza)rUpa pramANavALo ukALelo-thALImAM garama karelo-adhuM Avartita baLIne rahelo kaTukatara ane madhuratara (be ThANIo-dviguNo) thAya che. 0 vaLI traNa bhAga (aMza)rUpa pramANavALI thALImAM ukALelo-cothA bhAgarUpa aMtavALo-ati kaTukatama ane ati madhuratama thAya che. e pramANe karmamAM samajavAnuM che. [dhAro ke-ApaNI pAse eka zera lIMbaDAno rasa che. emAM je kaDavAza rahelI hoya, tene svAbhAvika yAne eka sthAnika (eka ThANIo) rasa kahevAmAM Ave che. jo A rasane ukALI teno aDadho bhAga (eka dvitIyAMza) baLI jAya teTalo, eTale aDadhozera bAkI rAkhIe, to te rasa pahelAM karatAM vadhAre kaDavo (kaTukatara) banelo kahevAya e niHsaMdeha che. A aDadhAzera rasamAM zera rasa jeTalI kaDavAza hovAthI, eTale AnI kaDavAza prathama karatAM bamaNI hovAthI te dvisthAnika yAne be ThANIo rasa kahevAya. jo zera rasane ukALIne tenA be bhAga jeTalo tene ocho banAvIne arthAt trIje bhAge (eka dvitIyAMza) te bAkI rahe tema karIe, to te rasa dristhAnika karatAM paNa vadhAre kaDavo che yAne prathama apekSAe kaTukatama che. A eka tRtIyAMza rasamAM svAbhAvika rasa karatAM traNagaNI kaDavAza rahelI hovAthI tene tristhAnika yAne traNa ThANIo rasa kahevAya. evI rIte jo zera rasane ukALIne tenA traNa bhAga jeTalo rasa bALI nAMkhI cothe bhAge (eka caturthAza) yAne (0) pAzera bAkI rahe tema karIe, to te rasa tristhAnika karatAM paNa vadhAre kaDavo che. prathamanI apekSAe ati kaTukatama che. A pAzera rasamAM zera rasa jeTalI kaDavAza hovAthI te catuHsthAnika yAne cAra ThANIo rasa kahevAya che. A pramANe jema lIMbaDAnI kaDavAza vadhArI zakAya che, tema ochI-maMda karI zakAya che. jo eka zera lIMbaDAnA rasamAM eka zera pANI reDIe, to A bazera mizraNamAM pahelA jeTalI kaDavAza rahelI hovAthI ekaMdara rIte tenI kaDavAza aDadhI thayelI gaNAya. evI rIte jo bazera pANI reDIe, to tenI kaDavAza trIje bhAge raheze. evI rIte jo traNa zera pANI reDIe, to kaDavAza cothe bhAge raheze. Ama te maMda-maMdatara-maMdatama bane che.] 0 A upamA sarva jaghanya spardhaka (rasozanI apekSAe samAnajAtIya paramANu samudAya(vargaNA)rUpa anaMta vargaNAono samudAya spardhaka kahevAya che.) rasanI jaghanya rUpa samajavI. 0 spardhako asaMkhyAta che ane uttarottaranA spardhako anaMtaguNA rasavALA che. Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 tattvanyAyavibhAkare 0 azubha karmaprakRtiono lIMbaDA jevI zaktivALo je eka ThANIo rasa che, tenA karatAM anaMtaguNI zaktivALo be ThANIo rasa che, tenA karatAM paNa anaMtaguNI zaktivALo traNa ThANIo rasa che ane tenA karatAM paNa anaMtaguNI zaktivALo cAra ThANIo rasa che. 0 sarva zubha prakRtiono to eka ThANIo rasa nathI ja, evo paMcasaMgrahano abhiprAya che. 0 dAna-lAbha-bhoga-upabhoga-vIryarUpa pAMca (5) aMtarAyo, cAra (4) mati-zrata-avadhimana:paryAyarUpa jJAnAvaraNo, traNa (3) cakSu-acakSu-avadhidarzanAvaraNarUpa traNa darzanAvaraNo, puMvedasaMjavalana krodha-mAna-mAyA-lobharUpa pAMca (5) mohanIyakarmo, ema meLavavAthI sattara (17) prakAranA karmono eka ThANIo rasa ane tenAthI bhinna azubha prakRtiono paNa eka ThANIo rasa hoto nathI; kema ke-anivRtti bAdarakALamAM asaMkhyAta bhAgo pachI ja te eka ThArIA rasanI prAptino saMbhava hoI ane tyAM sattara (17) prakRtio sivAya bAkInI prakRtionA baMdhano ja abhAva hovAthI, kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNano tyAM baMdha hovA chatAM, sarva ghAtIrUpe hoI be ThANIA rasarUpe ja sarjana che. 0 zubha karmaprakRtionA eka ThArIA rasanA abhAvamAM kAraNa to, saMkaleza sthAnarUpa rasabaMdhanA adhyavasAyo ane vizodhi sthAnarUpa rasabaMdhanA adhyavasAyo, darekanA asaMkhyAta lokanA AkAzapradezanA pramANavALA che. jema prAsAda upara caDanArAone caDavAmAM sopAnasthAno (pagathiyAM) jeTalAM che, teTalA ja prAsAda uparathI nIce utaranArAone che, paNa (tevI rIte ahIM paNa jeTalA ja saMkilazyamAnane azubha adhyavasAyo che, teTalA ja vizuddhacamAnane zubha adhyavasAyo che.) tevI rIte je je, kSapaka(kSapakazreNivALA)thI bhinna jIva vizuddha ke saMkleza (kaSAya)nA sthAno upara caDe che. 0 saMkilazyamAna jIva teTalA sthAnethI nIce utare che, kema ke-te teTalA sthAnothI ja utaravAnuM che. 0 vizeSa adhika vizuddhisthAno kSapakazreNi upara caDanAra kSepakane che, kema ke-vizuddhisthAnomAM to saMkleza (kaSAya)no abhAva hovAthI paDavAnuM nathI. ethI ja te vizuddhisthAno ja che paraMtu saMklezasthAno nathI, tethI vizuddhisthAnonuM adhikapaNuM che. 0 tathAca atyaMta vizuddhimAM vartanAro jIva zubha pravRtionA cauThANIA rasane banAve che. 0 atyaMta saMkleza(kaSAyanA udaya)mAM vartanAra AtmAne zubha prakRtio baMdhamAM AvatI ja nathIbaMdhAtI nathI. 0vaLI je vaikriya-taijasa-kArpaNa vagere zubha prakRtione naraka prAyogyane saMklezavALo paNa bAMdhe che, te karmaprakRtionA svabhAvathI sarvathA (atyaMta) saMklezavALo paNa dviThANIA rasane kare che. 0 je madhyama adhyavasAya sthAnomAM (sthAnavALAomAM) zubha pravRtio baMdhAya che, te sthAnomAM te karmaprakRtiono dri(be)ThANIo sudhIno ja rasa baMdhAya che, eka ThANIo baMdhAto nathI, kema ke-madhyama pariNAma ja che. girinI rekhA jevA anaMtAnubaMdhI kaSAyothI azubha prakRtiono cau(cAra)ThANIA rasano thAya che. Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, navama: vira: 629 0 taDakAthI zoSAyela taLAvanI pRthvInI rekhA jevA apratyAkhyAna AvaraNarUpa kaSAyothI tri(traNa) ThANIA rasano baMdha thAya che. 0 vAlukA(ratI)nI rekhA jevA pratyAkhyAnAvaraNarUpa kaSAyothI be (dvi) ThANIA rasano baMdha thAya che. 0 jaLanI rekhA jevA saMjavalana nAmanA kaSAyothI pUrve kahela uttara (17) azubha pravRtiono eka ThANIA rasano baMdha thAya che. paraMtu zubha prakRtiono to vAlukA ane jaLarekhA jevA kaSAyothI caucAra)ThANIA rasano baMdha thAya che. pRthvInI rekhA jevA kaSAyothI dvi(ba) ThANIA rasano baMdha, A zubha prakRtiono eka ThANIA rasano baMdha nathI ja. (1) tyAM rAga-dveSarUpa pariNAmane AdhIna banelA jIve karmarUpapaNAe pariNAvela karmano, (2) AtmAnA pradezonI sAthe saMzleSa(AtyaMtika saMbaMdhone pAmela karmano, (3) pharIthI paNa AveSTanapariveSTanarUpapaNAe atyaMta gADhatama bAMdhelA karmano, (4) abAdhAkALanA atikramaNa( ullaMghana) pachInA kALamAM vedana (anubhava) yogyapaNe saMcita (ekaThuM karela) karmano, (5) uttara uttara (AgaLa AgaLa)nI sthitiomAM pradezanI hAnithI, rasanI vRddhithI avasthAnA viSaya karela karmano, (6) samAna jAtivALI bIjI prakRtinA dalika(pradeza)nA karma (prakSepa kriyA) vaDe vRddhine pAmela karmano, (7) thoDA pAka tarapha abhimukha thayela karmano, (8) viziSTa pAkane pAmela ethI ja phaLa ApavA abhimukha thayela karmano, (9) sAmagrInA vize udayane pAmela karmano, (10) baMdhAyelA jIve karela karmano, (11) anAbhogika viryathI baMdhanA kALe ja jJAnAvaraNIyapaNA AdirUpe vyavasthAnA viSayarUpa banela karmano, (12) pradIpa-nikUva Adi viziSTa nimitto vaDe uttara uttara pariNAmane pAmela karmano, (13) paranI apekSA vagara udayane pAmela karmano, (14) athavA bIjA vaDe udayane pAmela karmano, ane (15) athavA sva-pararUpe udayamAM lAvatA karmano, (koI eka gati-sthiti-bhavane pAmIne potAno) athavA para evA pudgalapariNAmane pAmI anubhAga-rasa thAya che. 0 tyAM jJAnAvaraNIya karmano (zrotrendriyaviSaya kSayopazamAvaraNa-zrotrendriyopayogAvaraNa-cakSuviSaya kSayopazamAvaraNa-cakSuupayogAvaraNa-prANaviSayakSayopazamAvaraNa-prANopayogAvaraNa-rasanAviSaya kSayopazamAvaraNa-rasanopayogAvaraNa-sparzanaviSaya kSayopazamAvaraNa-sparzanopayogAvaraNarUpe) daza (10) prakArano rasa che. darzanAvaraNIyakarmano (nidrA-nidrAnidrA-pracalA-pracalAmacalA-syAnaddhi-cakSudarzanAvaraNaacakSudarzanAvaraNa-avadhidarzanAvaraNa ane kevaladarzanAvaraNarUpe) nava prakArano rasa che. vedanIyakarmano ATha prakArano che. (manojJa-suMdara zabda-rUpa-gaMdha-rasa-sparza-mananuM-vacananuM ane kAyAnuM sukha, ema ATha prakArano) rasa che. mohanIyakarmano (samyakatvavedanIya (mohanIya)-mithyAtvavedanIya (mohanIya)-samyagu mithyAtvavedanIya (mohanIya)-kaSAyamahanIya-nokaSAyamohanIyanA bhedathI pAMca prakArano) rasa che. AyuSyakarmano cAra (4) prakArano, zubha-azubha nAmakarmano cauda (14) prakArano, gotrakarmano ATha (8) prakArano ane aMtarAyakarmano pAMca (5) prakArano rasa che (ahIM zrI prajJApanA sUtranuM trevIsamuM pada jovuM.) tethI A pramANe sthiti karanAra, potAnA kALamAM paripAkane pAmela karmanI je zubha ke azubharUpa anubhavAtI avasthA, te rasano baMdha che ema digdarzana jANavuM. Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 tattvanyAyavibhAkare atha pradezabandhamAha prakRtyAditrayanirapekSaM dalikasaMkhyAprAdhAnyena karmapudgalAnAM grahaNaM pradezabandha: / 15 / prakRtyAdIti / tatrASTavidhabandhakenaikAdhyavasAyena gRhItasyASTau bhAgAH saptavidhabandhakasya saptabhAgAH SaDvidhabandhakasya SaDbhAgAH, ekavidhabandhakasyaiko bhAga iti dalikAnAM bhAgAH, tatra hi jIvo yadA''yuSo bandhakAle'STavidhabandhako bhavati, tadA'nantaskandhAtmakasya zeSakarmApekSayA AyuSo'lpasthitikatvena gRhItasya karmadravyasya sarvastoko bhAga AyuSkatayA - pariNamate / tata AyuSkabhAgApekSayAdhikassvasthAne tulyasthitikatvena tulyo nAmagotrayorbhAgaH, tatastayorapekSayA vizeSAdhikassvasthAne tulyasthitikatvena tulyo'ntarAyAvaraNayorbhAgaH, tatastayoradhiko mohanIyasya bhAgaH, tato vedanIyasyAdhikaH, sukhaduHkhajananasvabhAvasya vedanIyasya tadbhAvapariNatapudgalAnAmAdhikyata eva svakAryajananasamarthatvAt zeSANAntu svalpatve'pi tatsambhavAt / vedanIyAccheSakarmaNAM bhAgasya hInAdhikatve sthitivizeSa eva nibandhanam, yathA nAmagotrAderAyuSkAdyapekSayA sthiterAdhikye tayorbhAgasyAdhikatvaM hInatve ca hInatvamiti / yadyapi sthityanurodhena bhAgo bhavannAyuSassakAzAnnAmagotrayorbhAgasya saMkhyA - guNatvaM syAttathApi gatyAdinikhilakarmakalApAnAmAyuSkodayamUlatvenAyuSaH pradhAnatvAd bahupudgaladravyaM tat / yatorbhAgasya vizeSAdhikatvantu nAmagotrayossatatabandhitvena, AyuSkaM hi kAdAcitkabandhi, tato'lpadravyam / yadyapi ca jJAnAvaraNAdyapekSayA mohanIyabhAgasya saMkhyAtaguNasthitikatvena saMkhyAtaguNatvaM prAptaM na vizeSAdhikatvaM tathApi cAritramohanIyasya kaSAyalakSaNasya catvAriMzatsAgaropamakoTIkoTIsthitikatvenaitadapekSayA tadbhAgasyavizeSAdhika tvamuktaM, darzanamohanIyadravyaM tu sarvaghAtitvena cAritramohanIyadalikAdanantabhAga eva varttata iti na kiJcittena vardhata iti / tatrAlpataraprakRtibandhassarvotkRSTayogavyApAravAn paryAptassaMjJIjIva utkRSTapradezabandhaM karoti, bahutaraprakRtibandhako mandayogo'paryAptako'saMjJI jaghanyapradezabandhaM vidhatte / tathA pradezabandhazcaturvidha utkRSTo'nutkRSTo jaghanyo'jaghanyazceti / sarvabahavaH karmaskandhA yadA gRhyante sa utkRSTaH pradezabandhaH, tatasskandhahAnimAzritya yAvatsarvastoka-karmaskandhagrahaNaM tAvatsarvo' 'pyanutkRSTaH, yadA sarvastokakarmaskandhagrahaNaM sa jaghanyaH, tata ekaskandhavRddhimAzritya yAvatsarvabahuskandhagrahaNaM tAvatsarvo' 'pyajaghanyaH tatra jJAnadarzanAvaraNavedanIyanAmagotrAntarAyalakSaNamUlaprakRtiSaTke'nutkRSTa eva pradezabandhaH sAdyanAdidhruvA dhruvarUpeNa caturvidhaH, prakRtiSaTkasyotkRSTapradezabandhaH kSapakasyopazamakasya vA sUkSmasamparAyasya 1 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 15, navamaH kiraNaH 631 sarvotkRSTayoge vartamAnasyaikaM dvau vA samayau yAvatprApyate, mohanIyAyuHkarmadvayasyAbandhaka tvAttasya, utkRSTayogenaivotkRSTapradezabandhalAbhAdutkRSTayogasya, utkRSTayogAvasthAnakAlasya tAvanmAnatvAdekadvisamayasyAtragrahaNam / tathAcotkRSTaM pradezabandhaM vidhAyopazAntamohAvasthAJcAruhya punaH pratipatyotkRSTayogAdvA'smAdeva pratipatya yadA punaranutkRSTapradezabandhaM karoti tadA'sau sAdiH / etatsthAnamaprAptapUrvANAmanAdinirantaraM badhyamAnatvAt / dhruvo'bhavyAnAM bhavyAnAM tvadhruva iti / jaghanye'jaghanye utkRSTe ca sAdyadhruvalakSaNo dviprakAro bandhaH / upari vaNitassUkSmasamparAya utkRSTapradezabandhassAdistatprathamatayA badhyamAnatvAt / upazAntAdyavasthAyAM punaranutkRSTabandhagamane ca sa nAvazyaM bhavatItyudhruvaH / jaghanyaH punaramISAM SaTkarmaNAM pradezabandho'paryAptasya sarvamandavIryalabdhikasya saptavidhabandhakasya sUkSmanigodasya bhavAdyasamaye labhyate, dvitIyAdisamaye tvasaMkhyeyaguNavRddhena vIryeNAsya vardhamAnatvAt, dvitIyAdisamayeSvayamapyajaghanyaM badhnAti, punassaMkhyAtenAsaMkhyAtena vA kAlena pUrvoktajaghanyayogaM prApya sa eva jaghanyapradezabandhaM karoti punarapyajaghanyamityevaM jaghanyAjaghanyayoH pradezabandhayossaMsaratAmasumatAM dvAvapi sAdyadhruvau bhavataH / moha AyuSi ca caturvidhe pradezabandhe sAdyadhruvalakSaNo dvividho bandho bhavati / mithyAdRSTissamyagdRSTirvA'nivRttibAdarAntassaptavidhabandhakAla utkRSTayoge vartamAno mohanIyasyotkRSTapradezabandhaM, punaranutkRSTayogaM prApyAnutkRSTaM pradezabandhaM karoti punarutkRSTaM punarapyanutkRSTamityevamutkRSTAnutkRSTapradezayossaMsaratAM jantUnAM dvAvapi bandhau sAdyadhruvau bhavataH, jaghanyAjaghanyau tvetatpradezabandhau sUkSmanigodAdiSu saMsaratAmasumatAM karmaSaTkanirUpaNa uparyeva bhAvitau tadvadevAtrApi / AyuSkasya tvadhruvabaMdhitvAdeva tatpradezabandha utkRSTAdicaturvikalpo'pi sAdyadhruva eva bhavatIti, evaMrUpeNa karmapudgalAnAmeva prakRtisthitirasanirapekSaM dalikasaMkhyAprAdhAnyenaiva yadgrahaNaM karoti sa pradezabandho vijJeyaH / tatra yogasthAnAni kAraNaM prakRtayaH pradezAzca tatkAryaM, sthitibandhAdhyavasAyasthAnAni kAraNaM sthitivizeSAstatkAe~, anubhAgabandhAdhyavasAyasthAnAni kAraNamanubhAgasthAnAni tatkAe~, tathA prakRtipradezabandhayoryoga eva pradhAnaM kAraNaM, mithyAtvAviratikaSAyANAmabhAve'pi upazAntamohAdiguNasthAneSu vedanIyasya prakRtipradezabandhasadbhAvAt / sthityanubhAgabandhayostu kaSAyajanitajIvAdhyavasAyavizeSaH kAraNaM tadabhAve upazAntamohAdiSu tayorabhAvAt mithyAtvAviratyabhAve'pi pramattAdau kaSAyasadbhAvena tayossattvAcca / mithyAdRSTiguNasthAnavartI mithyAtvAdicatuHpratyayairjJAnAvaraNAdikarma sAsvAdanamizrAviratidezaviratilakSaNeSu mithyAtvavajaistribhiH, pramattApramattApUrvakaraNAnivRttibAdarasUkSma Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 tattvanyAyavibhAkare samparAyeSu kaSAyayogAbhyAM, upazAntamohakSINamohasayogiSu yogena yathAyogaM badhnAti / iti mUlaprakRtyAzrayeNa sAmAnyena bandhA uktAH, uttaraprakRtyAzrayeNa tu karmaprakRtyAdito'vaseyA iti vim II - have pradezabaMdhane kahe che- -- -- bhAvArtha - prakRti-sthiti-rasarUpa traNanI apekSA vagara daLiyAnI saMkhyAnI pradhAnatAthI karmapudgalonuM grahaNa, te "pradezabaMdha' kahevAya che. vivecana - tyAM aSTa prakAranA karmane bAMdhanAre, vicitratAgarbhita-eka adhyavasAya vaDe grahaNa karelA daLiyAnA ATha (8) bhAgo thAya che. sAta prakAranA baMdhanA sAta (7) bhAgo, cha (6) prakAranA baMdhanA cha (6) bhAgo ane eka prakAranA baMdhakane eka bhAga che, ema dalikonA daLiyAnA pradezonA bhAgo che. 0 kharekhara, tyAM jIva jyAre AyuSyanA baMdhakALamAM aSTa(8)vidha baMdhaka thAya che, tyAre bAkInA karmonI sthitinI apekSAe AyuSya alpa sthitivALuM hovAthI, grahaNa karelA te anaMta skaMdhasvarUpI karmadravyano sarvathI thoDo bhAga AyuSyano hoya che-AyapaNe pariName che. che tenA karatAM AyuSyanA bhAganI apekSAe nAma ane gotrono vizeSAdhika bhAga che. svasthAnamAM samAna sthitivALA hoI nAma ane gotrano tulya (samAna) aMza-bhAga che. 0tenA karatAM nAma ane gotranI apekSAe jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-aMtarAyano bhAga vizeSAdhika che. potAnA sthAnamAM samAna sthitivALA hoI traNeyano bhAga tulya che. 0 jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-aMtarAyanI apekSAe mohanIyamAM vizeSAdhika bhAga che. 0 tenA karatAM vedanIyano sarvathI vizeSAdhika che. ahIM evo prazna thAya che ke-vedanIyakarmanI sthiti to alpa che paNa bhAga te sarvathI vizeSAdhika che. tyAM zuM kAraNa che? tenA javAbamAM kahevAya che ke sukha ane duHkhane pedA karavAnuM svabhAvavALuM vedanIyakarma che. vaLI te vedanIyakarmapaNe pariNamelA pudgalo svabhAvathI pracUra-puSkaLa hotA ja sukha-duHkharUpa potAnA kAryane pragaTa karavA samartha thAya che. bAkInA karmapudgalo to svalpa paNa potAnA kAryane kare che. vaLI pratyakSa siddha che ke-pudgalonA potAnA kAryane pedA karavAmAM alpabahutve karela sAmarthyanI vicitratA che. jema ke-thoDuM paNa jhera (viSa) mAravA Adi kArya kare che. paraMtu DhephAM vagere pracUra-puSkaLa dravya te kArya kare che, ema ahIM paNa ghaTanA karI levI. 0 vedanIyakarma sivAya bAkInA karmonA bhAganI hInatA ane adhikatAmAM viziSTa sthiti e ja mULa kAraNa che. jema ke-nAma-gotra AdinI AyuSya AdinI apekSAe sthitinA adhikapaNAmAM nAma-gotranA bhAganI adhikatA che ane hInatAmAM hInatA che. 0 jo ke sthitinA anurodhathI (anusAre) bhAga thato che. AyuSyanI apekSAe nAma-gotrano bhAga saMkhyAtaguNo thAya, to paNa gati Adi samasta karmalApa AyuSyanA udayarUpI mULavALA hoI, AyuSyanI pradhAnatA hovAthI te AyuSya bahu pudgala dravyavALuM che. Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 25, navama: visarA: 633 0 te nAma ane gotranA bhAganI vizeSa adhikatA to nAma-gotrano satata (niraMtara) baMdha hovAthI che. kharekhara, AyuSyakarma to kadAcit (eka vakhata) baMdhavALuM che, tethI alpa dravyavALuM che. 0 vaLI jo ke jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-aMtarAyanI apekSAe mohanIyakarmano bhAga saMkhyAtaguNI sthitivALo hoI saMkhyAtaguNapaNuM prApta che, vizeSa adhikapaNuM prApta nathI. to paNa kaSAyarUpI cAritramohanIyakarma cAlIza (40) koTAkoTI sAgaropamanI sthitivALuM hoI, A apekSAe te mohanIyano bhAga vizeSAdhika kahela che. 0 darzanamohanIya dravya to sarvaghAtI hoI cAritramohanIyanA daLiyAM karatAM anaMtamA bhAgamAM ja varte che, mATe tethI kAMI vadhatuM nathI ema samajavuM. 0 tyAM alpatara (atyaMta alpa) prakRtinA baMdhavALo=sarvotkRSTa yoganA vyApAravALo paryAptasaMjJI jIva utkRSTa pradezanA baMdhane kare che. 0 bahutara (atyaMta bahu) prakRtinA baMdhane karanAro, yoganI maMdatAvALo, aparyAptaasaMjJI jIva jaghanya pradezanA baMdhane kare che. 0 temaja pradezabaMdha utkRSTa-anutkRSTa-jaghanya-ajaghanyanA bhedathI cAra (4) prakArano che. (1) utkRSTa pradezabaMdha-sarvathI bahu karmaskaMdho jayAre gRhita thAya che, tyAre utkRSTa pradezabaMdha che. (2) anutkRSTa pradezabaMdha-temAMthI skaMdhahAninI apekSAe jyAM sudhI sarvathI thoDo kamaskaMdha gRhita thAya, tyAM sudhI saghaLoya "anutkRSTa baMdha' kahevAya che. (3) jaghanya pradezabaMdha-jyAre sarvathI thoDA karmaskaMdhanuM grahaNa thAya, tyAre jaghanya pradezabaMdha' kahevAya che. (4) ajaghanya pradezabaMdha-temAM tenA karatAM eka skaMdhanI vRddhinI apekSAe jyAM sudhI sarvathI bahu skaMdhonuM grahaNa thAya, tyAM sudhI saghaLo "ajaghanya pradezabaMdha' kahevAya che. tyAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedanIya-nAma-gotra-aMtarAyarUpa cha (6) mULabhUta prakRtiomAM anutkRSTa ja pradezabaMdha sAdi-anAdi-dhruva-adhRvarUpe cAra (4) prakArano che. 0 jJAnAvaraNa Adi cha (6) prakRtiono utkRSTa pradezabaMdha, sarvotkRSTa yogamAM vartatA sUkSmasaMparAyavALA kSapaka ke upazamakamAM eka samaya sudhIno ke be samaya sudhIno prApta thAya che, kema ke te sUkSmasaMparAmAM mohanIyakarmano ane AyuSyakarmano baMdha nathI. vaLI ahIM sUkSmasaMparAmAM utkRSTa yogathI ja utkRSTa pradezabaMdhano lAbha che. utkRSTa yoganA rahevAnA kALanuM mAna teTaluM ja hovAthI eka-be samayavALA utkRSTa yoganuM grahaNa karela che. tathAca utkRSTa pradezabaMdha karIne ane upazAntamohanI avasthA upara caDIne, pharIthI paDIne, athavA A utkRSTa yogathI ja paDIne jyAre pharIthI anutkRSTa pradezabaMdhane kare che, tyAre A "sAdi anutkRSTa pradezabaMdha' kahevAya che. Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare 0 jeNe kadI A sthAna (sUkSmasaMparAyanuM sthAna) pUrve prApta nathI karela, evA jIvomAM "anutkRSTa pradezabaMdhaanAdirUpa che, kema ke-niraMtara anutkRSTa pradezo baMdhAtA che. 0 abhavya jIvomAM anutkRSTa pradezabaMdha dhruva che. bhavya jIvomAM anutkRSTa pradezabaMdha adbhava che. iti. jaghanya-ajaghanya-utkRSTa pradezabaMdha sAdi ane adhuvanA bhede be prakArano che. (1) sAdi utkRSTa pradezabaMdha-upara kahela sUkSmasaMparAyavALo utkRSTa pradezabaMdha sAdi (AdivALo) che, kema ke-te prathamapaNAe baMdhAto che. (2) adhruva utkRSTa pradezabaMdha-upazAnta Adi avasthAmAM pharIthI anutkRSTa baMdhamAM javAmAM, te utkRSTa pradezabaMdha avazya thato nahi hovAthI adhuva che. (3-4-5-6) jaghanya-ajaghanya-pradezabaMdhanuM sAdi adhuvarUpe varNana-jaghanya pradezabaMdha-pUrve kahela A cha (6) karmono jaghanya pradezabaMdha, aparyAptA-sarvathI maMda vIryanI labdhivALA sAta (7) prakArano karanAra, evo sUkSma nigodamAM bhavanA prathama samayamAM meLavAya che, kema ke bIjA vagere rUpa samayamAM te asaMkhyAtaguNA vadhelA vIryathI A (jIvanuM-nigodIA jIvanuM) vardhamAnapaNuM che. bIjA vagere samayomAM A sUkSma nigodavALo jIva paNa ajaghanya pradezabaMdhane kare che. vaLI pharIthI saMkhyAtA ke asaMkhyAtA kALa bAda, pUrve kahela jaghanya yogane pAmI te ja jIva jaghanya pradezabaMdhane kare che, pharIthI paNa ajaghanyane bAMdhe che. AvI rIte jaghanya-ajaghanyarUpa pradezabaMdhamAM saMsAramAM pharatA prANIonA beya-sAdi ane adhruva nAmanA bhedo hoya che. 0 mohanIyakarmamAM ane AyuSyakarmamAM cAra (4) prakAranA pradezabaMdha paikI sAdi-adhuvanA bhede e prakArano baMdha hoya che. 0 mithyAdaSTi ke samyagdaSTithI mAMDI anivRtti bAdara paryanta sAta (7) prakAranA baMdhakALamAM utkRSTa yogamAM vartato AtmA mohanIyanA utkRSTa pradezabaMdhane kare che. vaLI pharIthI anutkRSTa yogane pAmI anutkRSTa pradezabaMdhane kare che. pharIthI utkRSTane ane te pachI pharIthI anutkRSTane kare che. AvI rIte utkRSTa ane anutkRSTa pradezamAM saMsAramAM pharatA jaMtuone be paNa-sAdi ane adhuva baMdha thAya che. vaLI jaghanya-ajaghanya nAmaka A pradezabaMdha to sUkSma nigoda AdimAM saMsAramAM (pharatA) jIvomAM cha (6) karmonA nirUpaNamAM upara ja hamaNAM vicArI gayA tenI mAphaka ahIM paNa vicAravA, 0 AyuSyakarma to adhuvabaMdhI hovAthI ja, te AyuSyakarmano pradezabaMdha utkRSTa Adi cAra bhedavALo paNa sAdi ane adhuvarUpe ja be bhedavALo thAya che. iti. AvA rUpe karmapudgalonuM ja prakRti-sthiti-rasanI apekSA vagaranuM daLiyAnI saMkhyAnI pradhAnatAe ja je grahaNa kare che, te pradezabaMdha jANavo. 0 tyAM prakRtirUpa kArya ane pradezarUpa kArya pratye yoga(rUpa)sthAno kAraNa che, viziSTa sthitirUpa kArya pratye sthitibaMdhanA adhyavasAyasthAno kAraNa che, anubhAga0AnarUpa kArya pratye anubhAgabaMdhanA adhyavasAya sthAno kAraNa che, temaja prakRtibaMdha ane pradezabaMdharUpa kArya pratye yoga ja pradhAna kAraNa che; kema ke-mithyAtva Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 16, navamaH kiraNaH 635 avirati-kaSAyono abhAva chatAM upazAntamoha Adi guNasthAnomAM vedanIyanI prakRtibaMdha-pradezabaMdhanI sattA cha. 0 sthitibaMdha ane rasabaMdharUpa kArya pratye kaSAyathI pedA thayela jIvano viziSTa adhyavasAya kAraNa che. vaLI te kaSAyanA abhAvamAM upazAttamoha AdimAM sthitibaMdha-rasabaMdhano abhAva che ane mithyAtva-aviratinA abhAvamAM paNa pramatta AdimAM kaSAyanI vidyamAnatAthI sthitibaMdha-rasabaMdhanI vidyamAnatA che. 0 mithyATi gusthAnavatA 4 mithyAtva mAhi yAra (4) 25othI, saasvaain-mishr-vitidezaviratirUpa guNasthAnomAM vartamAna jIva mithyAtvane varjI traNa kAraNothI, pramatta-apramatta-apUrvakaraNaanivRtti bAdara-sUkSmasaMpAya-guNasthAnavartI jIva kaSAya ane yogarUpa be kAraNothI ane upazAntamohakSINamoha-sayogI guNasthAnavartI jIva eka mAtra yogarUpa kAraNathI saMbhava pramANe jJAnAvaraNa Adi karmane bAMdhe che. A pramANe mULa prakRtinA Azraye sAmAnyathI baMdho kahela che. uttaraprakRtino baMdha apekSAe to karmaprakRti Adi graMthothI jANavo. A pramANe digdarzana karAvela che. nanu jIvo rAgAdyAviSTo yatkarma badhnAti tadadhyavasAyavizeSeNa, tatra kiM caturvidhamapi bandhamekenaivAdhyavasAyena badhnAti, uta vibhinnena, tatra yadyekena tarhi kathamekena bandhavaicitryaM, yadi tvanekena tarhi tAdRzatAdRzAdhyavasAyavigame tAdRzatAdRzabandhAbhAvaprasaktyA kadAcidrAgiNo'pi prakRtibandhamAnaM kadAcitsthitibandhasahitaM, kadAcitrayaM kadAciccatuSTayamapi syAnnatu catuSTayaniyama na caitadiSTamityAzaMkAyAmAha - bandhAzcaite catvAra ekavidhAdhyavasAyavizeSeNa jAyante saGkramodvarttanAdikaraNavizeSAzca / 16 / bandhAzcaita iti / ekavidheti, tathAcaikenaivAdhyavasAyena caturvidho bandho yugapajjAyata ityarthaH, na ca kathaM kAryavaicitryamiti vAcyam, yogasya prakRtipradezabandhayoH kaSAyasya sthitirasabandhayonimittatvena vicitraikAdhyavasAyena vicitrakAryotpattau bAdhakAbhAvAt tathA ca yogena kaSAyena ca sAmAnyena gRhItAnAM karmapudgalAnAM vicitrAdhyavasAyavizeSAdeka vidhAjjJAnAvaraNIyatvAdibhedena sthitimattvena rasavattvena pradezavatvena ca pariNamanaM jAyata iti bhAvaH / na kevalaM bandhA evaite ekavidhAdhyavasAyena jAyante kintu karaNavizeSA apItyAha saGkrameti // avataraNikA-zaMkA - rAga-dveSathI gherAyelo jIva je karma bAMdhe che, te viziSTa adhyavasAyathI bAMdhe che e to barAbara che, paNa tyAM zuM cAra prakAranA paNa baMdhane ekIsAthe viziSTa eka eka adhyavasAyathI bAMdhe che? tyAM jo eka adhyavasAyathI kaho, to kevI rIte ekathI baMdhamAM vicitratA? jo aneka adhyavasAyothI kaho, Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 tattvanyAyavibhAkare to tevA tevA adhyavasAyonA abhAvamAM tevA tevA baMdhanA abhAvano prasaMga AvavAthI kadAcit rAgI jIvamAM paNa mAtra prakRtino baMdha, kadAca sthitibaMdha sahita prakRtibaMdha, kadAca prakRti Adi traNa, kadAcit cArano paNa thAya ! to pachI cAra baMdhono niyama raheto nathI. vaLI A iSTa nathI. AvI A zaMkAmAM kahe che ke bhAvArtha-samAdhAna - vaLI A prakRti Adi cAra (4) baMdho eka prakAranA viziSTa adhyavasAyathI ekIsAthe thAya che, eTaluM ja nahi paNa saMkrama Adi viziSTa karaNo paNa thAya che. vivecana - tathAca viziSTa eka adhyavasAyathI prakRti Adi cAra prakArano baMdha ekIsAthe (kramathI nahi) thAya che, evo artha che. zaMkA - eka adhyavasAyarUpakaraNamAM ekavidhapaNuM hoI kAryamAM vicitrapaNuM kevI rIte ? samAdhAna - jo ke yogathI prakRtipradezabaMdha, kaSAyathI sthitianubhAgabaMdha che, to paNa te tenA kSayopazamavALI ane udayavALI zarIra(yoga)kaSAya vagere prakRtiono ekIsAthe udaya hovAthI, kSayopazama hovAthI, vicitra eka adhyavasAyathI vicitra kAryanI utpattimAM bAdhaka nathI. jema citra-vicitra moranA baccAnI utpatti thaye chate cakSuviSayathI dUra paNa garbhanuM-bIjanuM ja vicitrapaNuM pratIta thAya che, tema ekIsAthe ja prakRti Adi vicitra baMdhomAM eka adhyavasAyanI vicitratA bilakula siddha ja che. 0 tathAca yoga vaDe ane kaSAya vaDe sAmAnyathI grahaNa karelA karmapudgalonuM eka (prakAranA) viziSTa vicitra adhyavasAyathI jJAnAvaraNIyapaNA Adi (prakRti) bhede karI sthitibaMdharUpe-2sabaMdharUpe-pradezabaMdharUpe pariNamana thAya che, evo bhAvArtha jANavo. are, kevaLa ekalA A baMdho ja eka adhyavasAya vizeSathI thAya che ema nahi, paraMtu ekavidha adhyavasAya vizeSathI kAraNavizeSo paNa thAya che. arthAt baMdho thAya che ane saMkramaNa-urtanAdi viziSTa karaNo eka adhyavasAyavizeSathI thAya che, ema jANavuM. kiyanti karaNAnItyatrAha - karaNavizeSAzca bandhanasaGkramodvarttanApavarttanodIraNopazamanAnidhatti nikAcanAbhedAdaSTavidhAH ||17| karaNavizeSAzceti / dAtrAdidravyakaraNe kSetrakaraNe kAlakaraNe bhAvakaraNe niSpAdane saMyamavyApAre samAcaraNe karaNakAraNAnumodanarUpe karaNatrike jIvavIryavizeSe'pi ca karaNazabdapravRtteratra jIvavIryavizeSagrahaNAya vizeSapadamuktam / badhyate yena, saMkramyante yena, dvaita yayA, apavartyate thayA, kvIryate thayA, 3pazamyate thayA, nidhIyate thayA, niAvyate yayA''tmapariNatyA'dhyavasAyarUpayeti tattacchabdavyutpattiravaseyA / tatra bandhanakaraNAdhya Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27-28, navama: ni: vasAyAssarvastokAstebhya udIraNAdhyavasAyA asaMkhyeyaguNAstato'pi saMkramAdhyavasAyA asaMkhyeyaguNA udvarttanApavarttane saMkramabhedAvatastatrAntarbhAvaH / tata upazAntopazamanAdhyavasAyA asaMkhyeyaguNAstato'pi nidhattyadhyavasAyAstato'pi nikAcanAdhyavasAyA iti // karaNo keTalA che ? bhAvArtha karaNavizeSo, baMdhana-saMkramaNa-urtanA-apavartanA udIraNA-upazamanA-nittinikAcanAnA bhedathI ATha (8) prakAranA che. 637 vivecana - dAtA vi. rUpa dravyakaraNamAM, kSetrakaraNamAM, kALakaraNamAM, bhAvakaraNamAM, niSpAdanamAM, saMyamavyApAramAM, samAcaraNamAM, karaNa-kAraNa-anumodanarUpa trikaraNamAM, jIvavIryavizeSamAM paNa karaNa zabdanI pravRtti che. ahIM jIvavIryavizeSanA grahaNa mATe vizeSa pada kahela che. baMdhana-je vIryavizeSathI baMdhAya te baMdhana. saMkramaNa-je vIryavizeSathI saMkramaNa thAya te saMkramaNa. urtanA-je vIryapariNatithI urtana thAya te urtanA. apavartanA-je vIryapariNatithI apavartana thAya te apavartanA. udIraNA-je vIryapariNatithI udIraNA thAya te udIraNA. upazamanA-je vIryapariNatithI upazamana thAya te upazamanA. nitti-je vIryapariNatithI nidhatti thAya te nitti. nikAcanA-je adhyavasAyarUpa AtmapariNatirUpa vIryapariNatithI karma nikAcita thAya te nikAcanA. A pramANe te te zabdonI vyutpatti jANavI. 0 tyAM baMdhanakaraNanA adhyavasAyo sarvathI thoDA che. te adhyavasAyo karatAM udIraNAkaraNanA adhyavasAyo asaMkhyAtaguNA che. tenA karatAM paNa saMkramaNanA adhyavasAyo asaMkhyAtaguNA che. urtanAkaraNa ane apavartanAkaraNa rUpa be karaNo saMkramaNanA bhedarUpa che, mATe te baMneno samAveza te saMkramaNakaraNamAM samajavAno che. tenA karatAM upazAntanA upazamanAkaraNanA adhyavasAyo asaMkhyAtaguNA che. tenA karatAM paNa nittinA adhyavasAyo asaMkhyAtaguNA che. tenA karatAM paNa nikAcananA adhyavasAyo asaMkhyAtaguNA che. atha karaNasvarUpamAdarzayati tatra baddhAtmano vIryapariNAmavizeSaH karaNaM / vIryaJcAtra yogakaSAyarUpaM vivakSitam / 18 / tatreti / baddhAtmana iti salezyasyetyarthaH tenAyoginAM siddhAnAJca vyAvRttistadvIryasya bandhAdyahetutvAt / vIryapariNAmavizeSa iti / kSAyikakSAyopazamikarUpavIryalabdhijanyo vIryavizeSa ityarthaH, ayaJca chadmasthAnAM sayoginAJca bhavati, ubhayeSAmapi sa buddhyabuddhipUrvakatvAbhyAM dvividhaH, dhAvanavalganAdikriyAsu niyujyamAno buddhipUrvakaH, bhuktAhArasya dhAtumalatvAdipariNAmApAdaka ekendriyAdInAM tattatkriyAprayojakazcAbuddhipUrvakaH, tatrApi kSAyopazamikavIrya - Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 tattvanyAyavibhAkare labdhijanyaM chAdmasthikaM vIryamakaSAyisakaSAyibhedato dvividhamupazAntamohakSINamohAnAmakaSAyikaM sUkSmasamparAyAntAnAJca sakaSAyikaM vijJeyaM, tathA ca bandhAdyanukUlatayA manovAkkAyasahakRtaH kaSAyasahakRtazca sthUlasUkSmaparispando vIryapariNAmavizeSa ucyate iti bhAvaH / tattatkriyAsahitAnAM manovAkkAyAnAntu yogAtmakatvamitarasya kaSAyAtmakatvametau kaSAyayogau ca vIryamucyata ityAzayenAha - vIryaJceti / atra bandhAdiprakaraNe, yogaH pariNAmAlambanagrahaNasAdhanaM prakRtipradezabandhayornimittaM, kaSAyassthitirasabandhahetuH kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhAstajjanito jIvasyAdhyavasAyavizeSaH kaSAyazabdenehocyate / etasya vIryavizeSasya yogasya viSaye'vibhAgavargaNAspardhakAntarasthAnAntaropanidhAparamparopanidhAvRddhisamayajIvAlpabahutvaprarUpaNAH karmaprakRtyAdito'vaseyAH // karaNanA svarUpanuM varNana bhAvArtha - tyAM baddha AtmAno (lezyAvALA AtmAno) viziSTa vIryapariNAma, e karaNa kahevAya che. vaLI ahIM vIrya, yoga-kaSAyarUpa vivakSita che. vivecana - 'bahmAtmana' iti. baddha AtmA eTale lezyAvALA AtmAno, evo artha che. tethI ayogIkevalIonI ane siddhonI vyAvRtti che, kema ke-ayogIkevalIonuM ane siddhonuM kaivalika paNa alezyavIrya, baMdha AdimAM heturUpa nathI. 'vIryapariNAmavizeSa'-kSAyika-kSAyopazamika rUpa vIryalabdhijanya viziSTa vIrya, te vIryapariNAmavizeSa. 0 vaLI A vIryapariNAmavizeSa chadmasthone ane sayogIkevalIone hoya che. baMnene paNa te viziSTa pariNAma, buddhipUrvaka ane abuddhipUrvakanA bhede be prakArano che. (1) doDavuM-vaLagavuM-cAlavuM vagere kriyAomAM joDAto viziSTa vIryapariNAma, e buddhipUrvakano che. (2) khAdhelA AhAranA dhAtu-malapaNA Adi pariNAmane karanAro ane ekendriya Adi jIvone te te kriyAmAM prayojaka kAraNarUpa viziSTa vIryapariNAma, e abuddhipUrvakano che. tyAM paNa kSAyopazamika vIryalabdhijanya, chAprasthika vIrya akaSAyI ane sakaSAyInA bhedathI be prakAranuM che. (1) upazAntamohakSINamoha jIvomAM akaSAyI salezyavIrya hoya che. (2) sUkSmasaM5rAya sudhInA jIvomAM salezya-sakaSAyika vIrya jANavuM. tathAca baMdha Adi pratye anukULa (janakapaNAe) mana-vacana-kAyarUpa sahakArI sahita ane kaSAyarUpa sahakArI sahita sthUla-sUkSma paridarUpa (kaMpanAdi kriyArUpa) viziSTa vIryapariNAma, karaNarUpe kahevAya che evo bhAva che. te te kriyAthI sahita mana-vacana-kAyayoga tarIke kahevAya che. kaSAya ane yoga e baMne vIrya tarIke kahevAya che. ahIM baMdha Adi prakaraNamAM (1) prakRtibaMdha-pradezabaMdharUpa kArya pratye pariNAma, AlaMbana ane grahaNanA sAdhanabhUta yoga che. (2) sthitibaMdha ane rasabaMdha rUpa kArya pratye kaSAya hetu che. ahIM krodha-mAnamAyA-lobharUpI kaSAyothI pedA thayela jIvano viziSTa adhyavasAya, kaSAya zabdathI kahevAya che. Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 19, navamaH kiraNaH 639 0 A vIryavizeSarUpa yoganA viSayamAM, avibhAga vargaNA spardhakAntara sthAna-anaMtaropanidhAparaMparopanidhA-vRddhisamaya-jIva alpa-bahutvarUpa prarUpaNAo karmaprakRti Adi graMthothI jANavI. iti. atha karaNavizeSAn lakSayitumupakramate - karmaNAmAtmapradezaissahAnyo'nyAnugamanaprayojakavIryapariNAmo bandhanakaraNam / atra yogAtmakavIryeNa prakRtipradezayoH kaSAyaizca sthityanubhAgayorbandho jAyate / 19 / karmaNAmiti / jIvapradezaissahAnyo'nyAnugatIkriyate'STaprakAraM karma yena vIryavizeSeNa tadvandhanakaraNamityarthaH / jIvo hi yogenaudArikAdizarIrayogyAn pudgalaskandhAn gRhNAti, tatra yogAnAM jaghanyamadhyamotkRSTatve pudgalAnAmapi stokamadhyamaprabhUtAnAM grahaNaM jAyate, grahaNayogyAM pudgalaskandhA anyato vijJeyAH / svapradezAvagADhaM grahaNayogyaM dalikamekamapi sarvairevAtmapradezaiH zRMkhalAvayavAnAmiva parasparaM sambaddhairgRhNAti pudgaladravyANAJca parasparaM sambandhasnehato vijJeyaH / tathAca bandhanakaraNasAmarthyAdvadhyamAnAnAM mUlottaraprakRtInAM jJAnAvArakatvAdisvabhAvavaicitryAdbhedo bhavati / dRSTaJcaitattRNadugdhAdInAM svabhAvabhedAdvastubhedastathAtrApi karmatvena tulyatve'pi svabhAvabhedAnedaH / ayaJca prakRtibandhaH, karmaNAM jJAnAvArakatvAdisvabhAvasyaiva prakRtitvAt, yathA modakasya vAtavinAzakatvAdisvabhAvaH prakRtiH / tathAcAvivakSitasthitirasapradezaH prakRtibandho'vivakSitarasaprakRtipradezaH sthitibandho'vivakSitaprakRtisthitipradezo rasabandho'vivakSitaprakRtisthitirasaH pradezabandha ityapi bandhacatuSTayalakSaNamUhyam / karmaNAM sthitizca modakasya dvitridinAvasthAnarUpeva pratiniyatakAlAvasthAnarUpA, tasya snigdhamadhurAdirasavatkarmaNo'pi rasaH zubhAzubhAdiH, tathA tasya pradezA yathaikadviprasRtyAdipramANAstathA karmaNo'pi bahutarabahutamAdirUpA avaseyAH / tatra prakRtipradezabandhau yogataH sthitirasabandhau kaSAyata ityAhAtreti / yuktiH pUrvamevoktA / prakRtibandhaH pUrvamAdarzitaH sAdyadhruvAdizca / pradezabandho'pi jantunASTavidhabandhakena yadekenAdhyavasAyena vicitratAgarbheNa gRhItaM dalikaM tasyASTau bhAgA bhavanti, saptavidhabandhakasya 1. AtmapradezAzcAsaMkhyeyAsteSu sarvaprakRtipudgalA badhyante ekaiko'pyAtmapradezo'nantairjJAnAvaraNAdikarmaskandhairbaddhaH / anantAnantapradezAH karmavargaNArhAH pudgalA badhyante / na saMkhyeyapradezA navA'saMkhyeyapradezA nApyanantapradezAH / anante rAzau punaranantapudgalaprakSepAdanantAnanta iti vyavahAra iti // ... 2.. mithyAtvAdicatuSTayasya sAmAnyena karmabandhahetutve'pi prAthamikakAraNatrayAbhAve'pyupazAntamohAdiguNasthAnakeSu yogabalato vedanIyasya bandhAt yogAbhAvenAyogiguNasthAne bandhAbhAvAcca prakRtipradezabandhayoryoga eva pradhAnaM kAraNamavasIyate, karmaNo jaghanyotkRSTarUpatayA sthitibandhottarakAlInasthitisevanarUpamanubhavanaJca krodhAdirUpakaSAyajanitajIvAdhyavasAyavizeSAtmakakaSAyAdbhavatIti bhAvaH // Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 tattvanyAyavibhAkare saptabhAgAH, SaDvidhabandhakasya SaDbhAgA ekavidhabandhakasya tveko bhAga iti mUlaprakRtibhAgavibhAgA uktAH, tatrottaraprakRtInAntu jJAnAvaraNIyasya sthityanusAreNa pUrvoditarUpeNa yo mUlabhAga Abhajati tasyAnantatamo bhAgaH kevalajJAnAvaraNAya dIyate, tasyaiva bhAgasya sarvaghAtiprakRtiyogyatvAt, zeSasya bhAgacatuSTayaM vidhAya matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAvaraNebhya ekaiko bhAgo dIyate / darzanAvaraNasyApi yo mUlabhAgaH prAptastasyAnantatamaM bhAgaM SoDhA vidhAya sarvadhAtibhyAM nidrApaJcakakevaladarzanAvaraNAbhyAM dIyate, zeSasya bhAgatrayaM vidhAya cakSuracakSuravadhidarzanAvaraNebhya ekaiko bhAgo dIyate / antarAyasya prAptaM mUlabhAgaM nikhilamapi paJcadhA kRtvA dAnAntarAyAdibhyo dIyate, sarvaghAtyavAntarabhedAbhAvAt / zeSasya bhAgacatuSTayaM vidhAya matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAvaraNebhya ekaiko bhAgo dIyate / antarAyasya prAptaM mUlabhAgaM nikhilamapi paJcadhA kRtvA dAnAntarAyAdibhyo dIyate, sarvaghAtyavAntarabhedAbhAvAt / mohanIyasya labdhabhAge'nantatamaM sarvaghAtiprakRtiyogyaM dvidhA kRtvA darzanamohanIyacAritramohanIyAbhyAM prayacchati / darzanamohanIyasya prApto bhAgassarvo'pi mithyAtvamohanIyasyaiva bhavati cAritramohanIyabhAgantu dvAdazadhA vibhajyAdyadvAdaza kaSAyebhyo dIyate / mohanIyazeSabhAgaM dvidhA kRtvA kaSAyamohanIyAya nokaSAyamohanIyAya ca dIyate / kaSAyamohanIyabhAgaM caturdhA vidhAya saMjvalanakrodhAdibhyaH, nokaSAyamohanIyabhAgaM paJcadhA kRtvA badhyamAnavedAya badhyamAnahAsyAdiyugalAya bhayajugupsAbhyAJca dIyate, nAnyebhyo bandhAbhAvAt / tathA vedanIyAyurgotreSu yo mUlabhAga Abhajati sa eSAM svasvaikaprakRterbadhyamAnAyA upaDhaukate dviprabhRtInAmamISAM yugapadvandhAbhAvAt / nAmno bhAgastu yadA yadA yAvatyo bandhamAyAnti tAvatIbhyastadA tadA samAnatayA vibhajya dIyate / vistaro'nyatra // anubhAgasya kAraNaM kASAyikA adhyavasAyAH, te ca dvidhA, zubhA azubhAzca, zubhaiH kSIrakhaNDarasopamAhlAdajanakabhAgaM karmapudgalAnAmAdhatte nimbakozAtakIrasopamaJcAzubhaiH, te ca zubhA azubhA vA'dhyavasAyAH pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezapramANAH zubhAH kevalaM vizeSAdhikAH / yAneva hyanubhAgabandhAdhyavasAyAn kramikAn saMklizyamAnaH krameNAdho'dha Askandati tAneva vizudhyamAnaH krameNordhvamUrdhvamArohatIti sopAnArohaNAvataraNatulyAnAmubhayeSAM sAmye'pi kSapakasyAdhyavasAyavizeSe vartamAnasya zreNimArohatastebhyaH pratipAtAbhAvena zubhAnAmazubhApekSayA vizeSata Adhikyam / evaJca yena kenApyadhyavasAyenAnubhAganimittena jIvo yogyapudgalAdAnasamaye karmaparamANau pratyekaM rasasya nirvibhAgAn bhAgAn sarvajIvebhyo'nantaguNAnutpAdayati, karmavargaNAntaHpAtina karmaparamANavo hi jIvagrahaNapUrvaM prAyo Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 19, navamaH kiraNaH 641 nIrasA ekasvarUpA Asan yadA tu jIvena gRhyante te tadAnIM grahaNasamaya eva kASAyikAdhyavasAyena tAdRzatAdRzarasA vibhAgA jJAnAvArakatvAdivicitrasvabhAvA Apadyante, jIvAnAM pudgalAnAJca zakteracintyatvAt, na cedamasambhavi, gogRhItazuSkatRNAdiparamANUnAmatyantanIrasAnAmapi kSIrAdirUpatvena saptadhAtutvena ca pariNAmadarzanAt, te ca rasA vibhAgAH karmaparamANuSu kvacitstokAH kvacittebhyaH prabhUtAH, kvacicca prabhUtatamA bhavanti, atra vargaNAspardhakAdivicAraH karmagranthebhyo draSTavyAH / sthitibandhe'pi saMklezasthAnAni vizodhisthAnAnyapi sarvatrAsaMkhyeyaguNatayA pUrvavadeva bhAvyAni, tatra mUlaprakRtInAM jaghanyotkRSTA ca sthitiragre'smAbhirvakSyate mUla eva sA ca karmarUpatayA'vasthAnasvarUpA vijJeyA, anubhavaprAyogyA tu saivAbAdhAkAlahInA yeSAM karmaNAM yAvatyassAgaropamakoTIkoTyasteSAM tAvanti varSazatAnyabAdhAkAlo vijJeyaH / abAdhAkAlahInazca karmadalikaniSeka., jaghanyastvabAdhAkAlontarmuhUrttam / bandhakAnAzritya jaghanyotkRSTasthitivivecanA karmaprakRtyAditaH kAryA / evaM sthitisthAnAdi prarUpaNAnyapi / ityevaM bandhanakaraNavicAro dizA darzita iti // karaNavizeSonA lakSaNono upakramabhAvArtha - karmonA AtmapradezonI sAthe paraspara anugama-saMzleSarUpa saMbaMdhamAM prayojaka vIryano pariNAma, e baMdhanakaraNa' che. ahIM yogarUpI vIryathI prakRti ane pradezano tathA kaSAyothI sthiti ane anubhAgano baMdha thAya che. vivecana - jIvanA pradezonI sAthe ATha (8) prakAranuM karma, je vIryavizeSathI paraspara anugata karAya cha, te pNdhn425|| che bhevo artha che. 0 kharekhara, jIva yoga dvArA audArika Adi zarIrayogya pudgalaskaMdhone grahaNa kare che. tyAM yogonA, jaghanya-madhyama-utkRSTapaNAmAM, thoDA madhyama-ghaNA pudgalonuM paNa grahaNa thAya che. grahaNayogya pudgalaskaMdho bIjA graMthathI jANavA. 0 svapradezomAM avagADha, grahaNayogya eka dalikane paNa saghaLA AtmapradezonI sAtheno (AtmAnA pradezo asaMkhyAta che. teomAM sarva prakRtinA pudgalo baMdhAya che. eka eka (pratyeka) paNa AtmAno pradeza anaMta jJAnAvaraNa Adi karmaskaMdhothI baMdhAyelA che. anaMtAnaMta pradezavALA karmavargaNAyogya pagalo baMdhAya che, saMkhyAta pradezavALA-ke asaMkhyAta pradezavALA pudgalo baMdhAtA nathI, paraMtu anaMta pradezavALA pudgalo baMdhAya che. anaMta rAzimAM pharIthI anaMta pudgalonA prakSepathI anaMtAnaMta tarIke vyavahAra thAya che.) zRMkhalAnA avayavonI mAphaka paraspara saMbaMdhavALA saghaLA AtmapradezonI sAtheno pudaMgaladravyono paraspara saMbaMdha snehathI (rAgAdinA snehathI) jANavo. Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 tattvanyAyavibhAkare 0 tathAca baMdhana-karaNanA sAmarthyathI baMdhAtI mUla-uttara pravRtiomAM jJAnAvaraNatva AdirUpa svabhAvanI vicitratAthI bheda samajavAno che. vaLI A joyeluM che ke-ghAsa-dUdha AdimAM svabhAvanA bhedathI vastumAM bheda che. [gAya vagere ghAsa khAIne jyAre tene dUdharUpe pariNAve che, tyAre temAM madhuratAno svabhAva baMdhAya che. A svabhAva amuka vakhata sudhI to kAyama raheze ja. e prakAranI tenI kALamaryAdA e ja samaye nakkI thAya che. e madhuratAmAM tIvratA Adi vizeSatAo udbhave che ane e dUdhanuM paudgalika pariNAmanuM paNa samakALe ja nirmANa thAya che. tema ahIM prakRtibaMdhAdimAM samajavuM.] 0 prakRtibaMdha-ahIM prakRti eTale karmono jJAna AvArakatva AdirUpa svabhAva ja jANavo. jema ke sUMTha vagere padArthonA banelA lADuno svabhAva vAyu, kapha Adine haravAno che. 0 tathAca avivakSita (amuka ja ema nahi) sthiti-rasa-pradezavALo "prakRtibaMdha," avivakSita rasaprakRti-pradezavALo "sthitibaMdha', avivaNita prakRti-sthiti-pradezavALo "sabaMdha" ane avivaNita prakRtisthiti-rasavALo pradezabaMdha'-e prakAre paNa cAra baMdhanuM lakSaNa vicAravuM. 0vaLI karmonI sthiti pratiniyata kALa sudhI rahenArI che. 0 sthitibaMdha-jema pUrve kahela lADunI sthitimAM koI lADu be-traNa Adi divaso sudhI sAro rahe che, pachI svabhAva badalAya che. 0 rasabaMdha-jema koI lADu rasa karIne mITho, tIkho ke kaDavo hoya, tema koI karma zubha rasavALuM ane azubha rasavALuM hoya che, ke jethI jIvane sukha-duHkhano anubhava thAya che. 0 pradezabaMdha-jema koI lADumAM ocho ke vadhAre loTa hoya che, tema koI karma ochA pradezavALuM ke vadhAre pradeza(aNuo)vALuM baMdhAya che. 0 tyAM prakRtibaMdha ane pradezabaMdha yogathI hoya che tathA sthitibaMdha ane rasabaMdha kaSAyathI thAya che. ahIM yukti pUrve ja kahela che. mithyAtva Adi cAranuM sAmAnyathI karmabaMdhanuM hetupaNuM chatAM, pahelAnA traNa karaNanA abhAvamAM paNa upazAntamoha Adi guNasthAnomAM yoganA baLathI vedanIyano baMdha che. yoganA abhAvathI ayogI guNasthAnamAM baMdhano abhAva che. ethI ja prakRtibaMdha ane pradezabaMdhamAM mAtra yoga ja pradhAna kAraNa jaNAya che. karmanI jaghanya-utkRSTarUpANAe sthiti ane baMdhanA pachInA kALamAM sthitinA sevanarUpa anubhavana, krodha Adi rUpa kaSAyothI pedA thayela jIvanA adhyavasAyavizeSa rUpa kaSAyathI thAya che, evo bhAva che.] 0 prakRtibaMdha sAdi-adhruva AdinA bhede pUrve darzAvyo che. 0 pradezabaMdhanA nirUpaNamAM paNa pUrve ATha (8) prakAranA baMdhaka jIva vaDe je vicitratAgarbhita eka adhyavasAya vaDe grahaNa karela dalika che, tenA ATha (8) bhAgo thAya che. sAta (7) prakAranA baMdhakanA sAta (7) bhAgo, cha (6) prakAranA baMdhakanA cha (6) bhAgo ane eka prakAranA baMdhakano to eka (1) bhAga hoya che. A pramANe mULa prakRtinA bhAganA vibhAgo kahelA che. Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 21, navama: ziraH 643 0 tyAM uttaraprakRtiono to jJAnAvaraNIyanI sthiti anusAre pUrve kahelarUpe je mULa bhAga Ave che (bhAga paDe che), teno anaMtamo bhAga kevaLajJAnAvaraNane apAya che, kema ke-te ja bhAga sarvaghAtI prakRtiyogya che. bAkI rahelanA cAra bhAga karIne matijJAnAvaraNa-zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa ane mana:paryavajJAnAvaraNane eka eka bhAga apAya che. 0 darzanAvaraNano paNa je mULa bhAga prApta che, tenA anaMtamA bhAgane cha (6) prakAre karIne sarvaghAtI pAMca nidrAne ane kevaLadarzanAvaraNane apAya che. bAkI rahelanA traNa bhAga karIne cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa ane avadhidarzanAvaraNane eka eka bhAga apAya che. 0 aMtarAyanA prApta saghaLAya mULa bhAgane pAMca prakAro karIne dAnAntarAya Adine apAya che, kema kesarva ghAtInA avAntara bhedano abhAva che. 0 mohanIyanA prAptabhAgamAM sarva ghAtI prakRtiyogya anaMtamA bhAgane be prakAre karIne darzanamohanIya ane cAritramohanIyane Ape che. 0 darzanamohanIyano prApta saghaLo bhAga mithyAtvamohanIyano ja thAya che. cAritramohanIyanA bhAgane to bAra prakAre vibhAga karIne pahelAnA bAra (12) kaSAyone apAya che. 0 mohanIyanA bAkI rahelA bhAgane be prakAro karIne kaSAyamohanIyane ane nokaSAyamohanIyane apAya che. 0 kaSAyamohanIyanA bhAgane cAra prakAro karIne saMjvalana krodha Adi cArane ane nokaSAyamohanIyanA bhAgane pAMca prakAro karIne baMdhAtA vedane, baMdhAtA hAsya Adi yugalane (bene) ane bhaya-jugupsAne apAya che, bIjAone nahi, kema ke-baMdhano abhAva che. 0 temaja vedanIya-AyuSya-gotramAM je mULa bhAga vibhakta thAya che, te mULa bhAga vedanIya Adi traNa karmonI baMdhAtI potapotAnI eka prakRtine Ape che, kema ke-A be vagereno ekIsAthe baMdhano abhAva che, ekIsAthe ekano baMdha hoya che. 0 nAmakarmano bhAga to, jyAre jyAre jeTalI prakRtio baMdhamAM Ave che, tyAre tyAre teTalI karmaprakRtione samAnatAthI vaheMcIne apAya che. vizeSa zabdavistAra bIjA graMthamAM che. 0 anubhAga(rasa)nA kAraNabhUta kaSAya saMbaMdhI adhyavasAyo che ane te zubha-azubhanA bhede be prakAranA che. te zubha adhyavasAyo dvArA karmapudgalomAMnA khIra-khAMDanA rasa jevA AhalAdajanaka bhAgane grahaNa kare che ane te azubha adhyavasAyo dvArA lIMbaDA-kozAtakI (paTelano velo, aghoDA nAmanI vanaspati)nA rasa jevA khedajanaka karmapugalanA bhAgane grahaNa kare che. 0 te zubha ke azubha adhyavasAyo, dareke dareka saMkhyAta lokAkAzanA pramANavALA che. phakta zubha adhyavasAyo vizeSAdhika che. 0 kharekhara, je kramika (kramAgata-kramavartI) evA rasabaMdhanA adhyavasAyone ja saMkilaSTa (azuddha) banAvato saMkilaSTa AtmA krame karIne nIce nIce jAya che, te ja rasabaMdhanA adhyavasAyone vizuddha karato Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 tattvanyAyavibhAkare asaMkilaSTa AtmA krame karIne UMce UMce caDe che. A pramANe sopAnanA ArohaNa-avarohaNa sarakhA te baMne adhyavasAyonI samAnatA chatAM, viziSTa adhyavasAyamAM vartanAra zreNimAM caDanAra kSepakanA zubha adhyavasAyo azubha adhyavasAyonI apekSAe vizeSa adhika che, kema ke-te zubha adhyavasAyothI patanano abhAva che. 0 vaLI A pramANe je koI paNa anubhAga(rasa)mAM nimittabhUta adhyavasAyathI jIva, yogya pudgalanA grahaNa samayamAM karmaparamANumAM, sarva jIvo karatAM anaMtaguNa, pratyeka rasanA nirvibhAga (jano vibhAga thaI zake nahi evA) bhAgone utpanna kare che. 0 kharekhara, karmavargaNAnI aMdara rahelA karmaparamANuo jIvanA grahaNa pahelAM prAyaH nIrasaekasvarUpavALA hatA. vaLI jyAre teo jIvathI grahita thAya che, tyAre grahaNasamayamAM ja kaSAya saMbaMdhI adhyavasAyathI tevA tevA rasavALA vibhAgo jJAna Avarakatva Adi vicitra svabhAvavALA prApta thAya che, kema ke-jIvonI ane pudgalonI zakti aciMtya che. vaLI A vastu asaMbhavita nathI, kema ke-gAya vaDe grahaNa karAyela atyaMta nIrasa paNa zuSka ghAsa vagere paramANuonA kSIra (dUdha) Adi rUpapaNAe ane sAta (7) dhAtupaNAe pariNAmanuM darzana che. 0 vaLI te rasarUpa vibhAgo, karmaparamANuomAM kavacita thoDA, kavacita tenA karatAM ghaNAM ane kavacit ghaNA ghaNA hoya che. ahIM vargaNA-spardhaka Adi vicAro karmagraMthothI jANavA. sthitibaMdhamAM paNa saMkaleza(kaSAya)sthAno-vizodhisthAno paNa saghaLe ThekANe asaMkhyAtaguNapaNAe pUrvanI mAphaka ja vicAravA. 0 mULa prakRtionI jadhanya ane utkRSTa sthiti AgaLa mULa sUtramAM kahevAze, ane te sthiti karmarUpapaNAe avasthAnasvarUpavALI jANavI. anubhava,yogya sthiti to abAdhAkALahIna jANavI. je karmonI jeTalI sAgaropama koTAkoTI che, teTalA so varSano abAdhAkALa jANavo. vaLI abAdhAkALahIna karmadalika niSeka hoya che. (pratyeka karmanI abAdhAkALa rahita sthitimAM te te karmono niSeka (bhogavavApaNuM) thAya che, te prANIone karmanA paribhogane arthe che. niSeka eTale zuM? karmanA daLa je pahelA samayamAM vadhAre hoya, te bIjA samayamAM ethI ochAM thAya, ema anukrame ochAM ochAM thatAM jAya. evI rIte karmanA daLanI racanA prANIo vedavA mATe kare, te "niSeka' kahevAya che.) 0 jaghanya abAdhAkALa aMtarmuhUrtano che. 0 baMdhakonI apekSAe jaghanya-utkRSTa sthitinI vivecanA karmaprakRti Adi graMthothI karavI. e pramANe sthiti-sthAna AdinI prarUpaNAo paNa karavI. A pramANe baMdhanakaraNanA vicAranuM digdarzana che. atha saGkramaNakaraNaM svarUpayati - anyakarmarUpatayA vyavasthitAnAM prakRtisthityanubhAgapradezAnAmanyakarmarUpatayAvyavasthApanaheturvIryavizeSassaMkramaNam / 20 / Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20, navamaH kiraNaH 645 anyakarmeti / tathA tathA badhyabandhakabhAve jIvakarmaNohi parasparaM savyapekSatvam / jIvAdhyavasAyavizeSamAzritya karmavargaNAntaHpAtino jIvasvapradezAgADhAH pudgalA jJAnAvaraNIyAdikarmarUpatayA pariNamante, jIvo'pi svapradezAvagADhatathAvidhakarmavipAkodayAttathApariNamate / tatra saMklezasaMjJitena vizodhisaMjJitena vA yena vIryavizeSeNAnyakarmarUpatayA vyavasthitAnAMvivakSitabadhyamAnaprakRtyAdivyatiriktatayA sthitAnAM prakRtyAdInAM-anyakarmarUpatayA-badhyamAnAsu prakRtyAdiSu madhye'badhyamAnaprakRtyAdidalikaM prakSipya badhyamAnaprakRtirUpatayA, badhyamAnAnAM vA prakRtInAmitaretararUpatayA pariNamayati sa vIryavizeSassaGkramaNamityarthaH / yathA badhyamAnasAtavedanIye'badhyamAnAsAtavedanIyasya, ucvairgotre vA tAdRze nIcairgotrasya tAdRzasyetyAdi / tathA badhyamAne matijJAnAvaraNIye badhyamAnasyaiva zrutajJAnAvaraNIyasya zrutajJAnAvaraNIye vA tAdRze tAdRzamatijJAnAvaraNIyasyetyAdi / so'yaM saGkramaH prakRtisthityanubhAgapradezarUpaviSayabhedAccaturvidha iti sUcayituM prakRtisthityanubhAgapradezAnAmityuktam / darzanatrikasya bandhaM vinApi saMkramAd bandhaghaTitaM saMkramalakSaNaM noktam / mithyAtvasyaiva hi bandho na sarmyaktvasamyamithyAtvayoH, vizuddhasamyagdRSTiM samyaktvasamyaGmithyAtvayoH, patadgraharUpabandhAbhAve'pi mithyAtvaM saGkramayati, samyaktve ca samyaGmithyAtvam / saMkramyamANaprakRterAdhArabhUtA prakRtiH patadgraha ucyate, kintu kRte'ntarakaraNe prathamasthitau samayonAvalikAtrikazeSAyAM badhyamAneSvapi saMjvalaneSu caturdhvapi prakRtyantaradalikasaMkramAbhAvAttadAnIM na teSAM patadgrahatvaM, tathAntarakaraNe kRte dvayorAvalikayoH prathamasthitisatkayoH puMvedasya prakRtyantarasaMkramAbhAvena na patadgrahatvaM, mithyAtve kSapite samyamithyAtvasya samyamithyAtvayozca kSapitayossamyaktvasyodvalitayostu samyaktvasamyaGmithyAtvayomithyAtvasya na patadgrahatvamityAdikaM vibhAvanIyam / darzanamohanIyacAritramohanIyayorAyuSAM mUlaprakRtInAJca parasparaM na saGkramaH / yo yasmin darzanamohanIye vartate na tasyAnyatra saMkramo'vizuddhadRSTitvAt / tathA paraprakRtiSu saMkrAntaM dalikamAvalikAmAtrakAlaM bandhAvalikAgatamudayAvalikAgatamudvartanAvalikAgataJcodvartanAdisakalakaraNAyogyam, darzanamohanIyatrikavarjamupazAntamohanIyaM sakalakaraNAyogyaM draSTavyam / tatra samyaktvasamyamithyAtvanarakadvikamanujadvikadevadvikavaikriyasaptakAhArakasaptakatIrthakaroccairgotrarUpAzcaturviMzati 1. baddhamithyAtvapudgalAnAM madanakodravasthAnIyAnAmauSadhavizeSakalpenaupazamikasamyaktvAnugatena vizodhisthAnena zuddhArdhavizuddhAvizuddhakaraNAditi bhAvaH // Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 tattvanyAyavibhAkare prakRtaya AyuzcatuSTayaJcAdhruvasattAkam / zeSaM punastriMzaduttaraM prakRtizataM dhruvasatkarma, tato'pi sAtAsAtavedanIyanIcairgotramithyAtvarUpaM prakRticatuSTayamapasAryate, tato'vaziSTAssarvA dhruvasatkarmaprakRtayaH SaDviMzatyuttarazatasaMkhyAssaGkramamadhikRtya sAdyAdirUpatayA caturvidhA api bhavanti / AsAM hi saMkramassaMkramaviSayaprakRtibandhavyavacchede na bhavati, tAsAM punarbandhArambhe bhavatyato'sau sAdiH / tattadbandhavyavacchedasthAnamaprAptasya punaranAdiH, abhavyasya kadAcidapi vyavacchedAbhAvena dhruvaH / kAlAntare vyavacchedasambhavena bhavyasya tvadhruvaH / adhruvasatkarmaNAmadhruvasatkarmatvAdeva saMkramassAdyadhruvaH sAtAsAtavedanIyanIcairgotrANAntu parAvarttamAnatvAtsAdyadhruvo'vaseyaH, badhyamAne sAte'sAtasya, asAte vA tAdRze sAtasya, uccairgotre tathAvidhe nIcairgotrasya, nIcairgotre tAdRze uccairgotrasya saMkramo nAnyadA'ta eSAM saMkramasya sAditvamadhruvatvaJca / mithyAtvasya tu saMkramo vizuddhasamyagdRSTerbhavati, vizuddhasamyagdRSTitvaJca kAdAcitkamatastasya saMkramo sAdyadhruva eveti / mithyAdRSTyAdipramattAntAssAtavedanIyasya saMkrAmakAH, paratassaMkramyamANaprakRtyAdhArabhUtAsAtavedanIyasya bandhAbhAvAnnetare tatsaMkrAmakAH, api tu tatra sAte badhyamAne'sAtasyaiva saMkramaH / anantAnubandhinAM mithyAdRSTyAdayo'pUrvakaraNAntA yaza: kIrtessaGkrAmakA netare, parataH kevalAyAstasyA eva bandhena patadgrahAbhAvAt / anantAnubandhivarjadvAdazakaSAyANAM nokaSAyANAJca mithyAdRSTyAdayo nivRttibAdarasamparAyAntAssaGkrAmakA na pare, paratasteSAmupazamAtkSayAdvA / mithyAtvasamyaGmithyAtvayoraviratasamyagdRSTyAdaya upazAntamohaparyavasAnAssaMkrAmakAH, na pare, paratastayossattAyA abhAvAt / samyaGmithyAtvaM punarmithyAdRSTirapi saMkramayati, samyaktvasya mithyAdRSTireva saGkrAmako nAnye, mithyAtve varttamAnasyaiva saMkrAmakatvAt / uccairgotrasya mithyAdRSTisAsvAdanau, anyeSAM nIcairgotrAbandhakatvAt / itarAsAM matijJAnAvaraNIyAdiprakRtInAM sUkSmasamparAyaparyavasAnA mithyAdRSTyAdayassaGkrAmakA na pare parato bandhAbhAvena patadgrahAbhAvAditi / evaM jJAnAvaraNapaJcakadarzanAvaraNanavakaSoDazakaSAyabhaya-jugupsAtaijasasaptakavarNAdiviMzatinirmANAgurulaghUpaghAtAntarAyapaJcakalakSaNA: patadgrahA dhruvabandhinyassaptaSaSTiprakRtayassAdyanAdidhruvAdhruvarUpacaturbhedAH / abhavyabhavyApekSayA dhruvAdhuvatve, svasvabandhavyavacchede patadgrahatvabhAvena tatra saMkramAsaMbhavAdbandhArambhe ca hetutaH patadgrahatvena sAditvaM tattadbandhavyavacchedasthAnamaprAptasyAnAditvaM, zeSAstvadhruvabandhinyo'STAzItisaMkhyAH prakRtayo'dhruvabandhitvAdeva patadgrahatvamadhikRtya sAdyadhruvA bhAvanIyAH / mithyAtvasya punardhruvabandhitve'pi yasya samyaktvamithyAtve vidyete sa eva te tatra saMkramayati nAnya iti tasya sAdyadhruvapatadgrahatvaM Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647 sUtra - 20, navamaH kiraNaH bhAvyam, vizeSo'tra karmaprakRtyAdito'vaseyaH / aSTamUlaprakRtInAmaSTapaJcAzadadhikazatasaMkhyAkottaraprakRtInAJca yA sthitirhasvIbhUtA satI dI(kRtA dI(bhUtA satI hUsvIkRtA patadgrahaprakRtisthitiSu vA madhye nItvA nivezitA sa sthitisaMkrama ucyate, tatra sthitInAmanyatra nivezanaM na sAkSAdazakyatvAdapitu sthitiyuktaparamANudvAraivaM, tato mUlaprakRtInAM parasparaM saMkramAbhAvAt tAsAM prakRtyantaranayanalakSaNassthitisaGkramo na bhavati kintu dvAvevodvarttanApavartanAlakSaNau saGkramau, hasvIbhUtasya dIrdhIkaraNamudvartanA, dIrghAbhUtasya hasvIkaraNamapavarttaneti / evamanubhAgasaMkramo'pi mUlottaraprakRtiviSayaH, lakSaNantu yastAsAM raso husvIbhUtassan dIrghAkRto dIrghAbhUtassan isvIkRto'nyaprakRtisvabhAvena pariNamito vA sa sarvo'pyanubhAgasaMkramaH, parantu mUlaprakRtInAM parasparaM saGkramAbhAvenAnyaprakRtisvabhAvapariNAmarUparasasaGkramo na bhavati / evaM yatsaMkramaprAyogyaM karmadalikamanyaprakRtirUpatayA pariNamyate sa pradezasaGkramaH, sa codvalanAvidhyAtayathApravRttaguNasarvasaGkramabhedena paJcavidhaH, ghanadalAnvitasyAlpadalasyotkiraNamudvelanaM, yAsAM prakRtInAM guNapratyayo bhavapratyayato vA bandho na bhavati tAsAM saMkramakaraNaM vidhyAtasaGkramaH / apUrvakaraNaprabhRtayo'badhyamAnAzubhaprakRtInAM sambandhikarmadalikaM pratisamayamasaMGkhyeyaguNatayA badhyamAnAsu prakRtiSu yatprakSipanti sa guNasaGkramaH / sarveSAmapi saMsArasthAnAM jIvAnAM dhruvabandhinInAM bandhe parAvarttamAnaprakRtInAntu svasvabhavabandhayogyAnAM bandhe'bandhe vA yassaGkramaH pravarttate sa yathApravRttasaMkramaH / caramasamaye yatparaprakRtiSu prakSipyate dalikaM sa sarvasaGkrama ucyate / atra sarveSAM vizeSaH karmaprakRtyAdito vijJeya iti dik // saMkramaNakaraNanA svarUpanuM varNanabhAvArtha - anya karmarUpapaNAe vyavasthita prakRti-sthiti-anubhAga-pradezakane anya karmarUpapaNAe vyavasthA karavAmAM heturUpa viziSTa vIrya, e "saMkramaNakaraNa' kahevAya che. 1. tathAca karmaparamANUnAM husvasthitikAlatAmapahAtha dIrghasthitikAlatayA vyavasthApana, teSAmeva dIrghasthitikAlatAmapahAya husvasthitikAlatayA vyavasthApana, punaH saMkramyamANaprakRtisthitInAM patadgrahaprakRtau nItvA nivezanamiti bhAvyam // 2. udvarttanApavarttanArUpI saMkramau tu bhavata iti bhAvaH / .. 3. yathA'nantAnubandhicatuSTayasamyaktva-mithyAtvavedadvikanarakadvikavaikriyasaptakAhArakasaptakamanujadvikoccaurgotrANAM palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtramantarmuhUrtena kAlena sthitikhaNDamutkirati punastathaiva dvitIyaM prathamakhaNDAdvizeSahInaM, evameva pUrvasmAtpUrvasmAdvizeSato hInAni sthitikhaNDAni yAvad dvicaramasthitikhaNDamantarmuhUrtakAlenotkIryanta iti // Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 tattvanyAyavibhAkare vivecana - "anya karma iti." kharekhara, jIva (baMdhaka) ane karma (badhdha)nA te te prakAre badhya-baMdhakabhAva saMbaMdhamAM paraspara baMne apekSAvALA che. 0 jIvanA viziSTa adhyavasAyanI apekSA rAkhIne karmavargaNAnI aMdara rahela jIvanA potAnA pradezamAM avagADha pudgalo jJAnAvaraNa Adi karmarUpapaNAe pariNata thAya che. jIva paNa potAnA pradezamAM avagADha tathA prakAranA karmanA vipAkarUpa udayathI te prakAre pariName che. 0 tyAM saMklezanAmaka ke vizodhinAmaka je viziSTa vIrya vaDe anya karmarUpapaNAe vyavasthita, eTale vivakSita-baMdhAtI prakRti AdinA bhinapaNAmAM rahela prakRti Adine anya karmarUpapaNAe, eTale baMdhAtA prakRti AdinA dalikane pheMkIne baMdhAtI prakRtirUpapaNAe, athavA baMdhAtI karmaprakRtione itaretara bhinna bhinna rUpapaNAe je pariNAve che, te viziSTa vIryasaMkramaNa che, evo bhAvArtha che. jema ke baMdhAtA sAtavedanIya karmamAM nahIM baMdhAtA asAtA vedanIyanuM saMkramaNa, tAdaza-baMdhAtA ucca gotramAM nahIM baMdhAtA nIca gotranuM saMkramaNa. 0 temaja baMdhAtA matijJAnAvaraNIyamAM nahIM baMdhAtA ja zrutajJAnAvaraNIyanuM saMkramaNa, baMdhAtA zrutajJAnAvaraNIyamAM nahIM baMdhAtA matijJAnAvaraNIyanuM saMkramaNa ItyAdi. 0 A saMkramaNa prakRti-sthiti-anubhAga-pradezarUpa viSayanA bhedathI cAra prakAranuM che, ema sUcavavA mATe "prakRti-sthiti-anubhAga-pradezAnAm'-ema kahela che. 0 darzanatrikanuM baMdha sivAya saMkramaNa thatuM hovAthI baMdhaghaTita (sahita) saMkramanuM lakSaNa kahela nathI. 0 kharekhara, mithyAtvano ja baMdha che, samyaktvamohanIya-mizramohanIyano bAMdhelA mithyAtvanA madana (mIno pAvela) kodarA jevA pudgalo auSadhavizeSa jevA aupazamika samyaktva pAchaLa rahela vizodhi sthAna vaDe zuddha-ardhazuddha-avizuddha karavAthI zuddha samyakatvamohanIya Adi jANavA.) baMdha nathI. vizuddha samyagdaSTi jIva, samyaktva-samyagu mithyAtvano pataTThaharUpa baMdhanA abhAvamAM paNa mithyAtvanuM saMkramaNa kare che ane samyakatvamAM samyagU mithyAtvane saMkramAve che. 0 saMkramaNa viSayabhUta prakRtinA AdhArabhUta prakRti pataTThaha kahevAya che. 0 paraMtu (navamA guNasthAnakamAM) aMtarakaraNa karyA bAda, samaya~traNa AvalikA zeSavALI prathama sthitimAM baMdhAtA paNa saMjavalanomAM-cAromAM paNa bIjA prakRtinA dalikanA saMkramano abhAva hovAthI te vakhate teonuM pataghrahaNapaNuM nathI. 0 temaja aMtarakaraNa karyuM chate prathama sthiti saMbaMdhI be AvalikAmAM puMvedanuM bIjI prakRtimAM saMkramano abhAva hovAthI pataghrahaNapaNuM nathI. 0 mithyAtva kSapita (kSayaprApta) thaye chate samyagU mithyAtva(mizra)nuM, mithyAtvasamyagU mithyAtva kSapita (kSayaprApta) thaye chata, samyakatvanuM samyakatvamohanIya ane mizramohanIya udvalitanA (udvalanA prApta) thaye chate, pataghrahaNapaNuM nathI ityAdi vicAravuM joIe. Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20, navama: ziraH 649 uttara prakRtirUpa darzanamohanIya ane cAritramohanIyano, cAreya AyuSyano ane mULa prakRtiono paraspara saMkrama thato nathI. 0 je jIva je darzanamohanIyamAM varte che, teno bIje saMkrama thato nathI, kema ke-avizuddha dRSTi che. 0 temaja paraprakRtiomAM saMkrAnta dalika, AvalikA mAtra kALa sudhI, baMdha AvalikAmAM gayela, udaya AvalikAmAM rahela ane udvartanA AvalikAmAM rahela (dalika) udvartanA Adi sakaLa karaNone ayogya thAya che. darzanamohanIya trikane choDIne upazAnta mohanIyakarma sakaLa karaNane ayogya che, ema jANavuM. 0 tyAM samyakatva, samyagu mithyAtva, narakaddhika-manujaddhika-devaddhika-vaikriya saptaka-AhAraka saptaka, tIrthaMkara-ucca gotrarUpa covIza (24) prakRtio ane cAra (4) AyuSyo "adbhava sattAvALA' che. 0 bAkI rahela ekasotrIza (130) dhruvasattAka che. 0 temAMthI sAtAvedanIya, asAtavedanIya, nIca gotra ane mithyAtvarUpa cAra prakRtio bAda karIne, 130-4=126 bAkI rahela dhruvasattAka saghaLI-126 saMkhyAvALI prakRtio saMkramaNane apekSI, sAdi Adi (anAdi-dhruva-apruva) rUpapaNAe cAra prakAravALI paNa thAya che. 0 kharekhara, A prakRtiono saMkrama, saMkramanA viSayabhUta prakRtibaMdhanA vyavacchedamAM thato nathI. te prakRtiono pharIthI baMdhanA AraMbhamAM saMkrama thAya che, mATe A saMkrama "sAdi kahevAya che. 0 te te baMdhanA vyavacchedanA sthAnane prApta nahi thaye saMkramaviSayano saMkrama "anAdi che. 0 abhavyamAM kadAcid paNa vyavacchedano abhAva hovAthI saMkrama "dhruva' che. 0 kAlAntaramAM vyavacchedano saMbhava hovAthI bhavyamAM to saMkrama 'adhuva" che. 0 adhruva sattAvALAM karmomAM adhruva sattA hovAthI ja saMkrama "sAdi adhuva' che. sAtAvedanIyaasatAvedanIya-nIca gotromAM to parAvarta mAnatA hovAthI "sAdi-adbhava' saMkrama jANavo. baMdhAtA sAtavedanIyamAM asatAvedanIyano, baMdhAtA asAtAvedanIyamAM sAtavedanIyano, baMdhAtA ucca gotramAM nIca gotrano, baMdhAtA nIca gotramAM ucca gotrano saMkrama che, bIje vakhate nahIM. ethI ja A prakRtiono saMkrama sAdi ane adbhava che. 0 mithyAtvano saMkrama vizuddha samyagdaSTi jIvane hoya che. vaLI vizuddha samyagdaSTipaNe kadAcit pedA thanAruM che, ethI mitthAtvano saMkrama sAdi-adhruva ja che. 0 mithyAdRSTithI mAMDI pramatta sudhInA jIvo sAtAvedanIyano saMkrama karanArA che. pachIthI saMkramanA viSayabhUta prakRtinA AdhArabhUta asatAvedanIyanA baMdhano abhAva hovAthI bIjAo (apramattAdi) te sAtAvedanIyanA saMkramaka nathI, paraMtu tyAM baMdhAtA satAvedanIyamAM asatAvedanIyano ja saMkrama che. 0 mithyAdaSTithI apramattasaMyata sudhInA jIvo anaMtAnubaMdhIonA saMkrAmaka che, bIjA jIvo nahIM, kema ke-sAtamA guNasthAnaka pachIthI anaMtAnubaMdhIono upazama ke kSaya thAya che. Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 tattvanyAyavibhAkare 0 mithyASTithI mAMDI apUrvakaraNa sudhInA jIvo yazakIrtirUpa karmanA saMkrAmaka che, bIjA jIvo nahIM, kema ke-apUrvakaraNa pachIthI phakta te yazakIrtino ja baMdha hovAthI "pataghraha'no abhAva che. 0 mithyAdaSTithI mAMDI nivRtti bAdarasaparAya sudhInA jIvo anaMtAnubaMdhI sivAya (12) bAra kaSAyonA "saMkrAmaka che, bIjAo nahIM, kema ke pachIthI te bAra kaSAya-nokaSAyono upazama ke kSaya che. 0 avirata samyagdaSTithI mAMDI upazAntamoha sudhInA jIvo mithyAtva ane samyagu mithyAtva(mizra)nA saMkrAmaka che, bIjAo nahIM, kema ke-upazAntamoha pachI te mithyAtva-mizranI sattAno (vidyamAnatAno) abhAva che. 0 mithyASTi paNa mizrane saMkramAve che, mithyAdaSTi ja samyakatvamohanIyano saMkrAmaka che, bIjAo nahi, kema ke-mithyAtvamAM vartato ja jIva samyakatvamohanIyano saMkrAmaka banI zake che. mithyASTi, sAsvAdanavALA jIvo ucca gotranA saMkrAmaka che, kema ke bIjAo nIca gotranA baMdhaka hotA nathI. 0 mithyASTithI mAMDI sUkSmasaM5rAya sudhInA jIvo bIjI matijJAna AvaraNIya Adi prakRtionA saMkrAmako che, bIjAo nahi, kema ke- sUkSmasaMparAya pachIthI matijJAnAvaraNIya Adi prakRtiono-baMdhano abhAva hovAthI pataghrahano abhAva che. iti. 0 A pramANe jJAnAvaraNa paMcaka (pa), darzanAvaraNa navaka (9), kaSAyaSoDazaka (16), bhaya-jugupsA (2), taijas saptaka (7), varNa Adi viMzati (20), nirmANa-agurulaghu-upaghAta (3), aMtarAyapaMcaka (5), pataOMha evaM dhruvabaMdhavALI saDasaTha (67) prakRtio sAdi-anAdi-dhruva-adhRvarUpa cAra (4) bhedavALI che. 0 abhavyanI apekSAe dhruvapaNuM ane bhavyanI apekSAe adhuvapaNuM che. potapotAnA baMdhanA vicchedamAM pataghrahaNapaNAno abhAva hoI tyAM saMkramano saMbhava hovAthI ane baMdhanA AraMbhamAM hetuthI pataghrahaNapaNuM hoI "sAdipaNuM che. te te baMdhanA vyavacchedanA sthAnane nahi prApta karanAranuM "anAdipaNuM che. 0 bAkInI adhuvabaMdhavALI aThyAsI (88) saMkhyAvALI prakRtio adhuvabaMdhI hovAthI patathrahaNapaNAnI apekSAe sAdi-adhuvarUpe vicAravI. 0 vaLI mithyAtvanuM dhruvabaMdhIpaNuM hovA chatAM jenI pAse samyakatva mithyAtva che (mizramohanIya) che, te ja AtmA te samyakatva mithyAtvane te mithyAtvamAM saMkramAve che, bIjAo nahIM. A pramANe te mithyAtvanuM sAdi-adhruva-pataghrahaNapaNuM vicAravuM. ahIM vizeSa tattva karmaprakRti Adi graMthothI jANavuM. sthitisaMkrama - ATha (8) mULa prakRtionI ane ekasoaThThAvana (158) saMkhyAvALI uttaraprakRtionI je sthiti TUMkIne lAMbI karelI ane lAMbIne TUMkI karelI, athavA patadhraha prakRti sthitionA madhyamAM laI jaIne sthApita karelI, te sthitisaMkrama' kahevAya che. 0 tyAM sthitionuM bIje ThekANe sthApana sAkSAtu nathI, kema ke-azakya che paraMtu sthitiyukta paramANuo dvArAe ja te samajavuM. Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, navama: ri: 651 0 tethI mULa prakRtiomAM paraspara saMkramano abhAva hovAthI te mULa prakRtiono bIjI prakRtiomAM laI janAro sthitisaMkrama thato nathI, paraMtu udvartana ane apavartanA rUpa baMne saMkramo ja thAya che. 0 hRsvane dIrgha karanAra udvartanA che ane lAMbAne TUMkuM banAvanAra apavartanA che, ema jANavuM. 0 A pramANe anubhAga (rasa) saMkrama paNa mULa-uttara prakRtinA viSayavALo che. lakSaNa to, je rasa te prakRtiono hRsva hato te dIrgha karelo, dIrgha hato te hrasva karelo. athavA anya karmaprakRtinA svabhAve pariNAmAvelo te saghaLoya rasa "anubhAgasaMkrama' kahevAya che. 0 paraMtu mULa prakRtiomAM paraspara saMkramano abhAva hovAthI anya prakRti svabhAva-pariNAmarUpa rasa saMkrama thato nathI. (udvartanA-apavartanArUpa saMkramo to thAya che.) 0 pradezasaMkrama-A pramANe je saMkramaprAyogya karmadalika anya prakRtirUpapaNAe pariNamAvAya, te pradezasaMkrama' kahevAya che. te pradezasaMkrama udgalanA-vidhyAta-yathApravRtta-guNa-sarvasaMkramanA bhede pAMca prakArano che. (1) uddalanA-ghana-analpa daLavALAne alpa daLavALA tarIke utkiraNa (goThavavuM), te "udvalanA." (jema ke-anaMtAnubaMdhI cAra, samyakatva-mithyAtva-vedaddhika-narakaddhika-vaikriyasaptaka-AhArakasaptaka-manubhadrika ucca gotrakane palyopamanA asaMkhyaya bhAga jeTalA sthitikhaMDane ukere che. (uvela che-vinAza kare che.) eTale ke te bhAgamAM rahelA uparyukta pramANanI sthitivALA kamaMdalikone tyAMthI uThAve che ane tema karIne je sthiti nIce khaMDita thavAnI nathI temAM, eTale ke-jemAM rahelA daliko anubhavAtAM nathI te sthitimAM tene prakSepe che-goThave che. A pramANe sthitikhaMDane ukeravAnI kriyA aMtarmuhUrtamAM pUrI thAya che.) (2) vidhyAtasaMkrama-je karmaprakRtiono guNapratyaya (nimittaviziSTa) guNasthAnaprAptinA hetuthI ke bhavanA pratyaya(hetu)thI baMdha thato nathI, te karmaprakRtionuM saMkramaNa karavuM te "vidhyAtasaMkrama." (3) apUrvakaraNa-(AThamA guNasthAnaka vAcaka na gaNatAM 4-5-6-7 guNasthAna vagere vALAo nahIM baMdhAtI azubha pravRtio saMbaMdhI karmadalikane dareka samaye asaMkhyAta guNapaNAe baMdhAtI prakRtiomAM je pheke che, te "guNasaMkrama" kahevAya che. (4) saghaLAya saMsArastha jIvonI dhruvabaMdhInI karmaprakRtionA baMdhamAM, potapotAnA bhavamAM baMdhayogya parAvartamAna (apruva) prakRtionA baMdhamAM ke abaMdhamAM je saMkrama pravarte che, te "yathApravRtta saMkrama kahevAya che. (5) carama (chellA) samayamAM je dalika paraprakRtiomAM pheMkAya che, te "sarvasaMkrama' kahevAya che. ahIM tamAmanuM vizeSa tattva karmaprakRti Adi graMthothI jANavuM. ema digdarzana. adhunodvartanAmAcaSTe - karmasthityanubhAgayoH prabhUtIkaraNaprayojakavIryapariNatirudvartanA / 21 / karmeti / sthityanubhAgamAtraviSayeyamudvartanetisUcanAya karmasthityanubhAgayorityukta mevamevottaralakSaNe vijJeyam / udayAvalikAto bahirvartinInAM sthitInAmudvartanA bhavati Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare udayAvalikAgatAstu sakalakaraNAyogyAH / tathA'bAdhAkAlAduparitanya eva sthitayaH udvartyante, badhyamAnaprakRtyabAdhayA samAno hInA vA yA pUrvabaddhaprakRtInAM sthitissA'bAdhAkAlAntaH praviSTatvAnnodvartyate / tathAcAbAdhAntaH praviSTA nikhilA api sthitaya udvarttanApekSayA parityAjyA bhavanti, tatrotkRSTA'bAdhotkRSTAtItthApanA bhavati, dvisamayenonA sA dvisamayonotkRSTAtItthApanA, evaM pratisamayahAnyA tAvadatItthApanA bhavanti yAvajjaghanyA'bAdhA' ['ntarmuhUrttapramANA, tato'pi jaghanyatarA'tItthApanA yAvadudayAvalikA tAvadvAcyA, udayAvalikAgatAnAM tu sthitInAmanudvarttanIyatvAt / karmadalikanikSepavicArastu karmaprakRtyAdito bodhya iti dik // have urdanAkaraNane kahe che 652 bhAvArtha - karmonI sthiti ane anubhAgamAM prabhUtIkaraNa-vadhAro karavAmAM prayojaka vIryapariNati, e 'urjAnA' kahevAya che. vivecana - 'karma' iti. sthiti ane rasarUpa baMne mAtra viSayavALI A 'urjAnA' che. A pramANenA sUcana mATe 'karmasthiti anubhAgayoH'-ema kahela che. A pramANe AgaLanA lakSaNamAM jANavuM. udaya AvalikAthI bahAra vartanArI sthitionI urjAnA thAya che, udaya AvalikAmAM rahela sthitio to sakaLa karaNone ayogya che. 0 temaja abAdhAkALathI upara rahenArI ja sthitio uttanAnA viSaya bane che. 0 baMdhAtI prakRtinI abAdhAnI sAthe samAna ke hIna je pUrve bAMdhela prakRtionI sthiti che, te abAdhAkALanI aMdara praviSTa hovAthI urjAnAno viSaya nathI. 0 tathAca abAdhAnI aMdara praviSTa saghaLIya sthitio urjAnAnI apekSAe tyAjya thAya che. tyAM utkRSTa abAdhA utkRSTa 'atItthApanA' ema kahevAya che. atItthApanA ullaMghana yogya che. (urjAnAmAM nahIM gaNavAyogya che.) 0 samayathI nyUna je utkRSTa abAdhA 'samayona utkRSTa atItthApanA' thAya che, be samayothI nyUna te abAdhA 'krisamayona utkRSTa atItthApanA.' A pramANe dareka samayanI hAni dvArA teTalI atItthApanAo thAya che. jyAM sudhI jaghanya abAdhA antarmuhUrta pramANavALI, tyAM sudhI abAdhA atItthApanA asaMkhya jANavI. tyArabAda tenAthI paNa jaghanyatara atItthApanA udayAvalikA sudhI kahevI, kema ke-udaya AvalikAmAM rahela sthitio to uttanIya nathI hotI. karmadalikonA nikSepano vicAra to karmaprakRti Adi graMthothI jANavo. evuM digdarzana che. athApavarttanAmAha - karmasthityanubhAgayorhrasvIkaraNaprayojakavIryavizeSo 'pavarttanA // 22 // Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, navamaH kiraNaH 653 karmasthitIti / karmaparamANUnAM dIrghasthityanubhAgavatAM dIrghasthityanubhAgAvapahRtya husvasthitirasavattayA vyavasthApane prayojakIbhUtavIryavizeSa ityarthaH / udayAvalikAyA bAhyAna samayamAtradvisamayamAtrAdisthitibhedAnapavartayati / udayavatInAmanudayavatInAM prakRtInAmudayasamayAdArabhyAvalikAmAtrA sthitirudayAvaliketi vijJeyA / te cApavartyamAnAsthitivizeSA yAvadvaMdhAvalikAhInA sarvA karmasthitistAvallabhyante / udayAvalikAyA uparitanI yA samayamAtrA sthitistasyA dalikamapavartayannudayAvalikAyA uparitanau dvau tribhAgau samayonAvatikramyAdhastena samayAdhike tRtIye bhAge nikSipati, eSa jaghanyo nikSepo jaghanyA cAtItthApanA, yadAcodayAvalikAyA uparitanI dvitIyA sthitirapavartyate tadAtItthApanA prAguktapramANA samayAdhikA bhavati nikSepastu tAvanmAtra eva / evaM tRtIyA yadApavartyate tadA prAguktamAnA'tItthApanA dvisamayAdhikA bhavati nikSepastu tAvAneva / evamatItthApanA pratisamayaM tAvadvardhayitavyA yAvadAvalikA paripUryate nikSepaviSayANAM sthitInAJca samayAdhika AvalikAtribhAga evAnuvarttate, tataH paramatItthApanA sarvatra tAvanmAtraiva pravarttate, nikSepastu yAvadvandhAvalikAtItthApanA''valikArahitA'pavartyamAnAsthitisamayarahitA ca sakalApi karmasthitistAvadvardhate / ityevaM nirvyAghAtApavartanA vijJeyA / savyAghAtA'pavartanodvartanApavarttanayossaMyogenAlpabahutvaM karmaprakRtyAdibhyo vijJeyam / evamanubhAgodvarttanApavarttanAdikamapi tata evA'vagantavyam / udvarttanApavarttane saMkramabhedAveva sthityanubhAgAzraye ityalaM vistareNa // have apavartanAkaraNane kahe chebhAvArtha - karmonI sthiti ane rasamAM ghaTADo karavAmAM prayojaka viziSTa vIrya, e "apavartanAkaraNache. vivecana - "karmasthiti iti. apavartanA sthiti ane rasanA viSayavALI che, prakRti ane pradezanA viSayavALI nathI. evA AzayathI kahela che ke- "sthitirasavALA." karmaparamANuonI dIrgha sthiti ane rasanuM apaharaNa karI hrasva sthiti tathA rasavALA rUpe vyavasthA karavAmAM prayojakabhUta vIryavizeSa, evo artha che. I 0 udayAvalikAmAMthI bahAra rahela (udayAvalikAmAM rahela sthiti Adi sakala karaNane ayogya hoI apavartanAne ayogya che, mATe bAhya kahela che.) samaya mAtra-ddhisamaya mAtra Adi sthitinA bhedonuM apavartana 73 cha. .. -- 1. apavarttanA ca sthityanubhAgaviSayeva, na prakRtipradezaviSayetyAzayenoktaM sthityanubhAgavatAmiti / ke testhitivizeSA yAnapavarttayatItyatrAhodayAvalikAyA iti, udayAvalikAgatAstunikhilakaraNAyogyatvenApavartanAnarhatvAt bAhyAniti // Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 tattvanyAyavibhAkare 0 udayAvalikA-udayavALI ke udaya vinAnI prakRtionI udaya samayathI mAMDI mAtra AvalikAvALI sthiti 'udayAvalikA' che, ema jANavI. 0 te badhA apavarttanA viSayarUpa sthitivizeSo, jyAM sudhI baMdhAvalikAhIna saMghaLI karmasthiti che, tyAM sudhI meLavAya che. 0 udayAvalikAnI uparanI je mAtra samayavALI sthiti che, tenA dalikanuM apavartana karato, udayAvalikAnA uparanA samayanyUna be vibhAgonuM atikramaNa karI nIcenA samaya adhikavALA trIjA bhAgamAM nikSepa kare che-apavartAya che. A jadhanya nikSepa ane jadhanya 'atItthApanA' kahevAya che. 0 vaLI jyAre udayAvalikAnI uparanI bIjI sthiti apavartanAno viSaya bane che, tyAre pUrvokta pramANavALI atIsthApanA samayathI adhika bane che ane nikSepa to teTalA pramANavALo ja che. 0 A pramANe atIsthApanA samaye samaye tyAM sudhI vadhAravI, ke jyAM sudhI AvalikA pUrAya che ane nikSepa viSayavALI sthitionI samayathI adhika AvalikAno trIjo bhAga ja anuvarte che. te pachI atIsthApanA saghaLe ThekANe teTalA pramANavALI ja pravarte che. 0 nikSepa to jyAM sudhI baMdhAvalikA atItthApanA-AvalikArahita ane apavarttanA viSayarUpa sthiti samayarahita saghaLIya karmasthiti vadhe che tyAM sudhI. 0 A pramANe nirvyAghAtarUpa apavarjhanA jANavI. 0 savyAghAta apavartanA, urdanA ane apavartanAnuM paraspara (saMyogathI) alpa-bahupaNuM karmaprakRti Adi graMthothI jANavuM. e pramANe anubhAganA urjAnA-apavartanA vagere paNa te graMthothI ja jANavuM. 0 sthiti ane anubhAganA AzrayabhUta urjAnA ane apavattanA saMkramanA bhedarUpa ja che. A pramANe vistArathI saryuM. sampratyudIraNAmAha - anuditakarmadalikasyodayAvalikApravezanidAnamAtmavIryamudIraNA |23| anuditeti / yena yogasaMjJakavIryavizeSeNa kaSAyasahitena tadrahitena vodayAvalikAbahirvarttinIbhyarasthitibhyaH paramANvAtmakaM dalikamapakRSyodayAvalikAyAM prakSipyate sa eSa vIryavizeSa udIraNetyarthaH / sApi prakRtisthityanubhAgapradezabhedatazcaturdhA / pratyekamapi mUlottaraprakRtiviSayatvAdvividham / aSTadhA ca mUlaprakRtiviSayA, bandhanAdInAM pRthagavivakSitatve dvAviMzatyadhikazatamudayasamakakSatayottaraprakRtInAM bhavati, pRthak tadvivakSAyAntu aSTapaJcAzadadhika zatabhedAstAsAm / jJAnAvaraNadarzanAvaraNanAmagotrAntarAyANAM mUlaprakRtInAM anAditvaM Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 23, navamaH kiraNaH dhruvatvamadhruvatvaJca / vedanIyamohanIyayozcaturvidhatvamapi / tatra jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANAM yAvatkSINamohaguNasthAnakasya samayAdhikAvalikAzeSo na bhavati tAvatsarvajIvAnAmudIraNAyA avazyaMbhAvena, nAmagotrayozca yAvatsayogicaramasamayaM tAvatsarveSAmavazyaMbhAvenAnAditvaM, dhruvatvamabhavyApekSayA'dhruvatvaJca bhavyApekSayeti / vedanIyasya yAvatpramattaguNasthAnakaM mohanIyasya sUkSmasamparAyaguNasthAnakaM yAvadudIraNAyA bhAvenApramattAdiguNasthAnakebhyaH pratipatato vedanIyasyopazAntamohaguNasthAnakAcca pratipatato mohanIyasyodIraNAyAssAditvaM, tatsthAnamaprAptasyAnAditvaM, dhruvatvAdhruvatve pUrvavat / AyurudIraNAyAssAditvamadhruvatvaJca / paryantAvalikAyAmAyuSo niyamenodIraNAyA abhAvAdadhruvatvaM punarapi bhavotpattiprathamasamaye pravarttamAnatvAcca sAditvaM / utaraprakRtInAntu karmaprakRtyAdibhyo jJAtavyAH / jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANAM kSINamohAntAssarvepyudIrakA: / mohanIyasya sUkSmasampArAyAntA udIrakAH / vedanIyasya pramattaguNasthAnakaparyantAssarve'pyudIrakAH / AyuSo'caramAvalikapramattAntA udIrakAH, nAmagotrayostu sayogikevaliparyavasAnAssarve'pyudIrakA iti / adhikamanyatra draSTavyam / tathA jJAnAvaraNavedanIyAyurgotrAntarAyANAmekaikamudIraNAsthAnaM, yathA jJAnAvaraNAntarAyayoH paJcaprakRtyAtmakamekaikaM, vedanIyAyurgotrANAM vedyamAnaikaprakRtyAtmakaM naitAsAM dvitryAdikAH prakRtayo yugapadudIryante yugapadudayAbhAvAt / darzanAvaraNIye cakSurdarzanAvaraNAdInAM paJcAnAM catasRNAM vA prakRtInAM yugapadudIraNA bhavati / mohanIye ekasyA dvayozcatasRNAM paJcAnAM SaNNAmaSTAnAM navAnAM dazAnAM vA / nAmakarmaNo dazodIraNAsthAnAni ekacatvAriMzat-dvicatvAriMzat-paJcAzatekapaJcAzat-dvipaJcAzat-tripaJcAzat-catuHpaJcAzat paJcapaJcAzat-SaTpaJcAzat-saptapaJcAzacceti / vizeSastvanyato draSTavya ita prakRtyudIraNA / sthityudIraNAyAM prathamaM lakSaNamucyate, udayo dvividhaH, samprAptyasamprAptibhedAt kAlakrameNa karmadalikasyodayahetudravyakSetrAdisAmagrIsamprAptau ya udayassa samprAptyudayaH, akAlaprAptaM karmadalikamudIraNAprayogeNa vIryavizeSasaMjJitena samAkRSya kAlaprAptena dalikena sahAnubhUyate so'samprAptyudayaH, tathAcAsamprAptyudaya evodIraNA yA sthitiraprAptakAlApi satI udIraNAprayogeNa samprAptyudaye prakSiptA dRzyate kevalacakSuSA sA sthityudIraNeti / bhedAdikamanyato draSTavyam / anubhAgodIraNAyAM saMjJAdvibhedA, sthAnaghAtibhedAt sthAnaM caturvidhaM ekadvitricatussthAnabhedAt etacca pUrvamupadarzitam ghAtisaMjJA tu sarvaghAtidezaghAtyaghAtibhedatastrividhA / tathA zubhakarmaNAmanubhAgaH kSIrakhaNDarasopamaH, azubha 1. vedanIyAyurgotraprakRtInAmityarthaH / 655 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 tattvanyAyavibhAkare karmaNAntvazubho ghoSAtakInimbarasopamaH / svaviSayaM yAH pUrNatayA ghnanti tAssarvaghAtinyaH, kevalajJAnadarzanAvaraNeAdyadvAdazakaSAyA mithyAtvaM nidrApaJcakaJceti viMzatiH / etA hi prakRtayo yathAyogamAtmaghAtyaM guNaM samyaktvaM jJAnaM darzanaM cAritraM vA sarvAtmanA ghAtayanti / matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAvaraNAni cakSuracakSuravadhidarzanAvaraNAni saMjvalanakaSAyA nokaSAyA antarAyAzca paJcaviMzatiprakRtayo dezaghAtinyaH / jJAnAdiguNaikadezavighAtitvAt / kevalajJAnadarzanAvaraNIyAbhyAmAvRtayorapi kevalajJAnadarzanayormandamandatarAdiviziSTaprakAzarUpANAM matijJAnAdicakSurdarzanAdInAM jJAnadarzanaikadezarUpANAM vighAtakatvAt AdyadvAdazakaSAyakSayopazamasamutthacAritralabdheraticArasampAdakatayA dezato vighAtakatvAt sarvadravyaikadezaviSayadAnAdivighAtakAritvAcca / nAmagotravedanIyAyurantargatAstu prakRtayo hantavyAbhAvAnna kimapi ghnantIti tA aghAtinyaH / sarvaghAtinInAM raso hi tAmrabhAjanavanizchidro ghRtavadatisnigdho drAkSAvattanupradezopacitaH sphaTikAbhravannirmalaH sakalasvaviSayaghAtitvena sarvaghAtI / dezaghAtinInAntu rasa: kazcidvaMzadalanirmApitakaTavadatisthUlacchidrazatavatsaMkulaH, kazcitkambalavanmadhyamavivarazatasaMkulaH, ko'pi masRNavAsovadatisUkSmavivarasaMvRto'lpasneho vimalazca svaviSayaikadezaghAtitvAddezaghAtI bhavati / aghAtinInAM rasa ubhayavilakSaNaH / vipAko'pi pudglkssetrbhvjiivvipaakbhedaaccturvidhH| pudrelAnadhikRtya yasya rasasya phaladAnAbhimukhyaM sa pudgalavipAkaH / sa ca saMsthAnaSaTkasaMhananaSaTkAtapazarIrapaJcakAGgopAGgatrayodyotanirmANasthirAsthiravarNAdicatuSkAgurulaghuzubhAzubhaparAghAtopaghAtapratyekasAdhAraNanAmnAM SaTtriMzatprakRtInAm / kSetre gatyantarasaMkramaNahetunabha:pathe yasya rasasya phaladAnAbhimukhyaM sa rasaH kSetravipAko yathA catasRNAmAnupUrvINAm / bhave narakAdirUpe svayogye yasya rasasya phaladAnAbhimukhatA sa bhavavipAko yathA catvAryAyUMSi parabhave saMkrameNApyudayAbhAvAt / gatInAntu paraMbhave saMkramAdudayena svabhavavyabhicAritvAnna bhavavipAkitvam / jIvamevAdhikRtya yo raso'nugrahopaghAtAdisampAdanAbhimukho bhavati sa jIvavipAkaH / yathA 1. aghAtinyo na kaJcana jJAnAdiguNaM ghAtayanti kevalaM sarvaghAtinIbhissaha vedyamAnAssarvadhAtirasavipAkaM darzayanti dezaghAtinIbhizca saha vedyamAnA dezaghAtirasaM, coraissaha vartamAno'cauro yathA caura ivAbhAsate tadvaditibhAvaH // 2. zarIratayA pariNateSu pudgaleSu yAsAM vipAkastAH pudgalavipAkinya itibhAvaH // 3. nanu vigrahagatyabhAve'pi saMkramakaraNenAnupUrvINAmudayo vidyata iti kathaM kSetravipAkinyastAH, na gativajjIvavipAkinya iti ceducyate vidyamAne'pi saMkrame yathA tAsAM kSetraprAdhAnyena svakIyo vipAkodayo na tathA'nyAsAmiti kSetravipAkinya eveti // 4. yathA mokSagAmino'zeSA gatayo manuSyabhave kSayaM yAntIti bhavaM prati gatInAM na naiyatyamitibhAvaH // 5. yadyapi sarvA eva prakRtayaH paramArthatassAkSAtparamparayA vA jIvasyaivAnugrahamupaghAtaJca kurvantIti jIvavipAkinya eva tathApi mukhyatayA kSetrabhavapudgaleSu tadvipAkasya vivakSitatvAt tathA proktA iti // Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 23, navama: visarA: 657 jJAnAvaraNapaJcakaM darzanAvaraNanavakaM vedanIyadvayaM darzanamohanIyatrikaM paJcaviMzatimohanIyaprakRtayo'ntarAyapaJcakaM gaticatuSTayaM jAtipaJcakaM vihAyogatidvikaM trasatrikaM sthAvaratrikaM susvaradussvarasubhagadurbhagAdeyAnAdeyayazaHkIrtyayaza:kIrttitIrthakarocchAsanAmAni gotradvayaJcetyaSTasaptatiprakRtayaH / udayayogyatApekSayA'STasaptatiriti, bandhayogyatAmAzritya tu samyaktvasamyamithyAtvaparihAreNa SaTsaptatirbodhyA / pratyayasAdhAnAdisvAmitvaprarUpaNA anyato vijJeyAH / evaM sAdhanAdisvAmitvaprarUpaNAtmikApradezodIraNApi // have udIraNAne kahe chebhAvArtha - nahIM udayamAM Avela karmonA dalikane udayAvalikAnA pravezamAM nidAnarUpa AtmavIrya, e 'udIraNA' kahevAya che. vivecana - "anudita' iti. je yoganAmaka vIryavizeSa vaDe, kaSAyavALA ke kaSAya vagaranA jIva vaDe udaya AvalikAthI bahAra rahela sthitiomAMthI paramANurUpa dalika kheMcIne udaya AvalikAmAM pheMkAya che, te A ja vIryavizeSa "udIraNA' kahevAya che. te udIraNA paNa prakRti, sthiti, rasa ane pradezanA bhedathI cAra (4) prakAranI che. dareke dareka mULa ane uttaraprakRtinA viSayavALI hoI be prakAranI che. vaLI mULa prakRtinA viSayavALI udIraNA (8) ATha prakAranI che. 0 baMdhana AdinI pRthar vivekSA nahIM karavAthI (120) ekasovIza uttaraprakRtinI-udayanI sarakhI kakSA hoI udIraNA (120) prakAranI che. jo baMdhana AdithI judI vivakSA karavAmAM Ave, to (158) ekasoaThThAvana bhedavALI udIraNA samajavI. 0 jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-nAma-gotra-aMtarAyarUpa mULaprakRtio, anAdi-dhruva-adhruva, ema traNa bhedavALI che. 0 vedanIya-mohanIya to cAra bhedavALI paNa che. 0 tyAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-aMtarAyonI, jyAM sudhI kSINamohaguNasthAnanosamayathI adhika AvalikAno zeSa na thAya, tyAM sudhI sarva jIvomAM udIraNAno avazyabhAva hovAthI ane nAma-gotranI, sayogIkevalInA carama samaya sudhI saghaLA jIvomAM avazyabhAva thavAthI udIraNAnuM anAdipaNuM che. abhavyanI apekSAe dhruvapaNuM ane bhavyanI apekSAe adhruvapaNuM che. 0 pramatta guNasthAnaka sudhI vedanIyanI ane sUkSmasaMparAya guNasthAnaka sudhI mohanIyanI udIraNA hovAthI, apramatta Adi guNasthAnakothI paDanAra jIvanA vedanIyanI ane upazAntamoha guNasthAnakathI paDanAranA mohanIyanI udIraNAnuM sAdipaNuM che. te sthAnane nahi pAmelAnI udIraNAnuM anAdipaNuM che. pUrvanI mAphaka dhuvatva-adhuvatva che. Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 tattvanyAyavibhAkare 0 AyuSyanI udIraNAnuM sAdipaNuM ane dhruvapaNuM che. 0 paryanta AvalikAmAM AyuSyanA niyamathI udIraNAno abhAva hovAthI adhuvapaNuM, pharIthI paNa bhavanI utpattinA prathama samayamAM pravartatI hovAthI sAdipaNuM che. 0 uttaraprakRtionA to udIraNAnA bhedo karmaprakRti Adi graMthothI jANavAM.- 0 jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-aMtarAyonA saghaLAya kSINamoha sudhInA jIvo udIrako che. 0 mohanIyanA sUkSmasaMparAya sudhInA jIvo udIrako che. 0 vedanIyanA pramatta guNasthAna sudhInA saghaLAya jIvo udIrako che. 0 AyuSyanA carama AvalikA vagaranA pramatta sudhInA jIvo udIrako che. nAma ane gotranA to sayogIkevalI sudhInA saghaLAya udIrako che. iti. adhika bIjA graMthamAM jovuM. 0 temaja jJAnAvaraNa-vedanIya-AyuSya-gotra-aMtarAyonuM darekane eka eka udIraNAsthAna che. jema kejJAnAvaraNa-aMtarAyanuM pAMca prakRtirUpa eka eka sthAna che. vedanIya-AyuSya-gotronuM vedAtA eka prakRtirUpa sthAna che. A vedanIya-Ayu ane gotra prakRtionI be-traNa Adi prakRtio ekIsAthe udIrAtI nathI, kema ke-ekIsAthe udayano abhAva che. 0 darzanAvaraNIyamAM cakSudarzana Adi pAMca ke cAra prakRtionI ekIsAthe udIraNA thAya che. 0 mohanIyamAM eka-be-cAra-pAMca-cha-(sAta)-ATha-nava ke dezanI ekIsAthe udIraNA che. 0 nAmakarmanA 1-(41), 2-(42), 3-(50), 4-(51), 5-(52), 6-(53), 7-(54), 8-(55), 9-(56), 10-(57)-ema karmaprakRtionA daza (10) udIraNAsthAno che. vizeSa to bIjethI jANavuM. iti "prakRti udIraNA." 0 sthiti udIraNAnuM pahelAM lakSaNa kahevAya che. kharekhara udaya, saMprApti ane asaMprAptinA bhede be prakArano che. kALanA kramathI karmadalikano, udayanA hetubhUta dravya-kSetra Adi sAmagrInI saMprApti hoye chate je udaya, te "saMprAyudaya' che. 0 kALa vagara prApta karmadalika, vIryavizeSa nAmaka udIraNAnA prayogathI kheMcIne kALaprApta dalikanI sAthe anubhavAya che, te "asaMkAmyudaya' che. tathAca asaMprAyudaya ja udIraNA, je sthiti nahi prApta thayela kALavALI paNa hotI, udIraNA prayogathI saMprAyudayamAM kevalajJAnarUpI cakSuthI pheMkAyelI dekhAya che, te sthitiudIraNA" ema jANavuM. bheda vagere bIjethI jANavuM. 0 anubhAganI udIraNAmAM saMjJA, sthAna ane ghAtInA bhedathI be prakAravALI che. sthAna-eka-be-traNa-cAra sthAnanA bhedathI cAra prakAranuM che. vaLI A pUrve (eka ThANIyo rasa vagere pUrve)kahela che. ghAtIsaMjJA to svaghAtI-dezaghAtI-aghAtInA bhedathI traNa prakAranI che. Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, navama: niH 659 0 tathA zubha karmono rasa kSIra-khAMDanA rasa jevo che. azubha karmono rasa ghoSAtakI-lIMbaDAnA rasa jevo che. 0 je karmaprakRtio potAnA viSayane pUrNapaNAe ghA kare che, te 'sarvaghAtinI' kahevAya che. kevalajJAnAvaraNa-kevaladarzanAvaraNa-pahelAnA bAra kaSAyo, mithyAtva ane pAMca nidrAo, ema vIza (20) sarvaghAtinI che. kharekhara, A sarvaghAtI prakRtio, yoga pramANe potAnA ghAtanA viSayarUpa guNasamyaktva-jJAna-darzana ke cAritrane sarva rIte pUrNapaNe haNe che. 0 mati-zruta-avadhi-manaHparyavarUpa jJAnAvaraNo, cakSu-acakSu-avavidharUpa darzanAvaraNo, saMjavalana kaSAyo-nokaSAyo ane aMtarAyo, ema pacIza (25) prakRtio 'dezaghAtinI kahevAya che, kema ke-jJAna Adi guNanA ekadezanI vighAtaka che. tathAhi kevaladarzanAvaraNathI AvRtta paNa kevalajJAnanA ane darzananA maMda-maMdatara Adi viziSTa prakArarUpa jJAna-darzananA ekadezarUpa matijJAna Adi, cakSudarzana AdinA vighAtaka che ane sarva dravyonA ekadezaviSayaka dAna AdinA vighAtakArI che. 0 nAma-gotra-vedanIya-AyuSyarUpamAM aMtargata prakRtio to hananayogya nahi hovAthI koIne paNa haNatA nathI, mATe te prakRtio 'aghAtinI' kahevAya che. 0 sarvaghAtinI prakRtiono kharekhara rasa tAMbAnA bhAjananI mAphaka chidra vagarano, (nakka2) ghInI mAphaka atyaMta snigdha (cIkaNo), drAkSanI mAphaka thoDA (sUkSma) pradezothI upacita, sphaTika temaja abarakhanI mAphaka nirmaLa ane saghaLA potAnA viSaya(haMtavya)nA ghAtI hoI 'sarvaghAtI' kahevAya che. 0 dezaghAtinI karmaprakRtiono to koIka 2sa vAMsadaLathI banAvela kaTa (sAdaDI vagere)nI mAphaka atyaMta sthUla, seMkaDo chidrothI yukta, koIka rasa kaMbalanI mAphaka madhyavartI, seMkaDo chidrothI vyApta, koIka 2sa komaLa (lIsA-cIkaNA) vasranI mAphaka atyaMta sUkSma, (jhINA) chidrothI sahita, alpa snehavALo (cIkaNo) ane nirmaLa, svaviSayanA ekadeza(aMza)no dhAtI hoI 'dezaghAtI' thAya che. 0 aghAtiono rasa ubhayathI vilakSaNa-vijAtIya che. [aghAtinIo, koI eka jJAna Adi guNamAM ghAta karato nathI, phakta sarvaghAtionI sAthe vedAtI aghAtinIo sarvaghAtI rasanA vipAkane darzAve che ane dezaghAtinIonI sAthe vedAtI aghAtinIo dezaghAtI rasanA vipAkane darzAve che. coronI sAthe rahenAra zAhukAra jema coranI mAphaka bhAse che, tenI mAphaka ahIM bhAva samajavo.] 0 vipAka paNa pudgala-kSetra-bhava-jIvavipAkanA bhedathI cAra prakArano che. (1) pudgalone AzrI (zarIrapaNe pariNamelA pudgalomAM je prakRtiono vipAka, te pudgalavipAkinI kahevAya che.) je rasanuM phaLadAna tarapha sanmukhapaNuM te pudgalavipAka che; ane te cha (6) saMsthAna, cha (6) saMghayaNa, Atapa (5) pAMca zarIro, (3) traNa aMgopAMgo, udyota-nirmANa-sthiraasthira-varNa Adi cAra (4) agurUlaghu-zubha-azubha-parAghAta-upaghAta-pratyeka sAdhAraNarUpa chatrIza (36) prakRtio 'pudgalavipAkInI' che. Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare (2) bIjI gatinA saMkramaNahetubhUta AkAzamArgarUpa kSetramAM je rasanuM phaLadAnanuM sanmukhapaNuM, te rasa 'kSetravipATu' che. Thebha }-yAra (4) AnupUrvI jono rasa. 660 (3) svayogya na24 mahi35 bhavamAM ke rasanuM ijahAnanuM sanmuSaya, te 'lavaviyA' che. prema - cAra (4) AyuSyono rasa. kema ke-parabhavamAM saMkramathI paNa udayano abhAva che. gationo parabhavamAM saMkramathI-udayathI hovAthI svabhAvanI sAthe visaMvAdI-vyabhicArI hovAthI 'bhavavipAkI' nathI. (jema mokSagAmI jIvanI badhI gatio manuSyabhavamAM kSaya pAme che, mATe bhava prati gationo niyama nathI.) 0 (4) jIvane AzrI je rasa u5kA2-upaghAta Adi karavAmAM abhimukha thAya che, te 'jIvavipAka' uhevAya che. bhebha }-jJAnAvaraNa pAMtha (4), darzanAvaraNa nava (8), vehanIya je (2), darzanamohanIya za (3), mohanIyanI payIza (25) prakRtikho, aMtarAya pAMtha (4), gati yAra (4), bhati pAMya (4), vihAyogati je (2), trasatri eA (3), sthAvaratri eA (3), susvara-husvara-subhaga-hurbhaga-AheyaanAheya-yazaHDIrti-ayazaHDIrti, tIrthaM42 - ucchvAsa nAma3pa jane je (2) gotra, khema hotera (78) prakRtio 'jIvavipAkI' che. udaya yogyatAnI apekSAe to aThThotera (78) prakRtio samajavI. baMdhayogyatAnI apekSAe to samyaktva ane samyag mithyAtvanA parihArathI chotera(76) prakRtio jANavI. pratyaya-sAdi-anAdi-svAmItvanI prarUpaNAo bIjethI jANavI. A pramANe sAdi-anAdi-svAmItvaprarUpaNArUpa pradezaudIraNA paNa jANavI. adhunopazamanAmAkhyAti - karmaNAmudayodIraNAnidhattinikAcanAkaraNAyogyatvena vyavasthApanAheturvIryapariNatirupazamanA / udayazca yathAsthitibaddhAnAM karmapudgalAnAmabAdhAkAlakSayAtsaMkramApavarttanAdikaraNavizeSAdvodayasamayaprAptAnAmanubhavanam / 24 / karmaNAmiti / yAdRzavIryavizeSataH karmaNAmudayasyodIraNAnidhattinikAcanAnAmayogyatayA vyavasthApanaM bhavati tAdRzavIryapariNatirupazamanetyarthaH / karmaNAmupazamanA dvividhA, kRtakaraNA'kRtakaraNA ceti, yathApravRttyapUrvAnivRttikaraNasAdhyakriyAvizeSakRtA karaNakRtA, yathApravRttyAdikaraNakriyAvizeSamantareNApi vedanAnubhavanAdikAraNairyopazamanA sA'kRtakaraNetyarthaH, dvaividhyamidaM dezopazamanAyA eva na sarvopazamanAyAstasyAH karaNebhya eva bhAvAt / akaraNakRtopazamanAyA akaraNA'nudIrNarUpabhedabhinnAyAssampratyanuyogasya vyavacchinnatvena kRtakaraNopazamanA'tra kiJcidvicAryate kRtakaraNopazamanA dezasarvaviSayabhedato dvividhA, sarvaviSayopazamanA guNopazamanA prazastopazamaneti nAmadvayavatI dezaviSayopazamanA aguNopazamanA' prazastopazamanA ceti nAmadvayavatI / tatra sarvopazamanA mohanIyasyaiva, zeSakarmaNAntu dezopazamanA / paJcendriyassaMjJI sarvaparyAptaH upazamalabdhyupadeza zravaNalabdhikaraNatrayahetu Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, navamaH kiraNaH 661 prakRSTayogalabdhitrikayukto vA karaNakAlAtprAgapi yAvadantarmuhUrta pratisamayamanantaguNavRddhyA vizuddhyA'vadAyamAnacittasantatirabhavyasiddhikavizodhikamatikramya vartamAno matizrutAjJAnavibhaGgajJAnAnAmanyatamasmin sAkAropayoge vartamAno manovAkkAyAnyatamayoge vA vartamAno vizuddhalezyAnyatamayuktaH kRtAntassAgaropamakoTIkoTipramANasthitikAyurvarjasaptakarmA catussthAnakAzubhakarmAnubhAgasya dvisthAnakakArI dvisthAnakazubhakarmAnubhAgasya ca catussthAnakArI jJAnAvaraNIyAdisaptacatvAriMzaddhRvaprakRtIsvasvabhavaprAyogyA: parAvartamAnamadhyasthA ativizuddhapariNAmatvenAyurvarjAzzubhA eva banan badhyamAnaprakRtInAM sthitimantassAgaropamakoTIkoTimAtrapramANAM banan jaghanyamadhyamotkRSTayogavazataH pradezAgraM jaghanyamadhyamotkRSTarUpeNa banan paripUrNe ca sthitibandhe pUrvasthitibandhApekSayApalyopamAsaMkhyeyabhAganyUnamanyaM sthitibandhaM kurvan tathaivAnyamanyaM sthitibandhaM vidadhat badhyamAnAnAM prakRtInAmanubhAgamazubhAnAM dvisthAnakaM pratisamayamanantaguNahInaM badhnan zubhAnAJca catussthAnakaM pratisamayamanantaguNavRddhaM kurvannevamevameva yAvadantarmuhUrtaparisamApti vyApRtaH pariNAmavizeSANi pratyekamAntau ttikAni samudAyenApyAntarmohUrtikAni trINi yathApravRttyapUrvanivRttikaraNAni vidhAyAntauhUrtikImupazamanAddhAmavApnoti / karaNatrayanirUpaNA anyato'vagantavyA, anivRttikaraNAddhAyAssaMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu saMkhyeyatama ekasmiMzca bhAge'vazeSe'ntarmuhUrttamAtramadho muktvA mithyAtvasyAntarakaraNaM karoti, antarakaraNaM nAmodayakSaNAdupari mithyAtvasthitimantarmuhUrttamAnAmatikramyoparitanIJca viSkambhayitvA madhye'ntarmuhUrttamAnaM tatpradeza vedyadalikAbhAvakaraNaM, tanniSpAdanakAlo'pyantarakaraNakAla eva, so'pyantarmuhUrtapramANaH prathamasthiteH kiJcinyUno'bhinavasthitibandhAddhayA samAnaH / tathA hi prathamasthityantarakaraNe dve api antarmuhUrtapramANe yugapadArabhate, antarakaraNaprathamasamaya eva cAnyaM sthitibandhaM mithyAtvasyArabhate sthitibandhAntarakaraNe yugapat samApayati / antarakaraNe ca kriyamANe guNazreNessaMkhyeyatamaM bhAgamantarakaraNadalikenotkirati, utkIryamANaJca dalikaM prathamasthitau dvitIyasthitau ca prakSipati / antarakaraNAdadhastanI sthitiH prathamoparitanI ca dvitIyetyucyate, tata udayodIraNAbhyAM prathamasthitimanubhavan tAvadgato yAvadAvalikAdvikaM zeSam / tatra sthitasya pUrvapravRtto dvitIyasthitessakAzAdudIraNAprayogeNa dalikaM samAkRSyodaye prakSeparUpa AgAlo'tra na bhavati kintu kevalamudIraNaiva / sA'pi tAvadeva yAvadAvalikAzeSo na bhavati / tatassApi nivarttate tataH kevalenaivodayena tAmAvalikAmanubhavati tasyAmapyapagatAyAM mithyAtvasyodayo'pi nivarttate taddalikAbhAvAt tasmizcApagate upazAntAddhAsamAgamastatra Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 tattvanyAyavibhAkare prathamasamaya eva copazamasamyaktvaM labhate / atrodayodIraNAdInAM nivRtterIdRzopazamanAkaraNAdhyavasAya evopazamanetyucyate / paraM tatraupazamikalAbhaprathamasamayAdArabhya mithyAtvadalikaM pratisamayaM yAvadantarmuhUrtaM samyaktvasamyaGmithyAtvayossaMkramayati, prathamasthiticaramasamaye dvitIyasthitigatadalikasyAnubhAgabhedena zuddhamizrAzuddhatayA vibhaktatvAt / ayaM guNasaMkrama ucyate'ntarakaraNasthitenaupazamikasamyaktvalakSaNaprazastaguNAnvitena kriyamANatvAt / ityevaM samyaktvotpAdo nirUpitaH / IdRzaupazamikasamyaktvayuto na cAritramohopazamAya yatate kintu vedakasamyagdRSTiH kSAyopazamikasamyagdRSTyaparanAmA, sa cAvirato dezaviratassarvavirato vA vizodhyaddhAyAM varttamAna eva, saMklezAddhAyAM vartamAnastu na cAritramohanIyopazamanAya pravarttate / tatrAvirato yathApravRttyapUrvakaraNe vidhAya dezaviratassarvavirato vA bhavati dezaviratastu karaNadvayaM kRtvA sarvaviratimavApsyati, anayoH pratipattyanantaraM yAvadantarmuhUrtaM vardhamAnapariNAmaniyamAt tAvanmAnAM udayAvalikAyA upari guNazreNi pratisamayaM dalikaracanApekSayAnantaguNavRddhAmAracayati tataH paraM ko'pi vardhamAnapariNAmaH ko'pi ca hIyamAnapariNAmaH ko'pyavasthitapariNAmazca bhavati / vardhamAnapariNAma Urdhvamapi vardhamAnAM guNazreNi karoti hIyamAno hIyamAnAmavasthito'vasthitAM / pariNAmahrAsena dezasarvaviratipariNAmAt AbhogamantareNa paribhraSTassantaH punaH pUrvapratipannAM dezaviratiM sarvaviratiM vA pratipadyamAnA akRtakaraNA eva pratipadyante, ye tvAMbhogenaiva mithyAtvaM gatAH punastatprapitsavaH karaNapurassarameva pratipadyante tadevaM kRtakaraNAkRtakaraNadezaviratisarvaviratilAbho vijJeyaH / evaM cAritramohopazamanA'nyaMtra draSTavyA / evamupazAntamohanIyaprakRtayassaMkramaNodvarttanApavarttanodIraNAnidhattinikAcanAkaraNAnAmayogyA bhavanti, darzanamohanIyatrike tUpazAnte'pi saGkaramApavarttane bhavataH, tatra samyaktve mithyAtvasamyaGmithyAtvayo: saGkramaH, apavarttanA tu trayANAmapi / yadyapyupazAnte mohe saMkramaNodvarttanApavarttanAnyapi karaNAni na bhavanti tato lakSaNe tadanabhidhAnAnyUnatA tathApi sarvavidhopazamanAsaMgrahAyaitAni vihAya lakSaNamAcaritamanyathA dezopazamanAsaGgraho na syAditi / iti sarvopazamanA saMkSepata AdarzitA / yathApravRttApUrvakaraNAbhyAM prakRtyAdInAM dezopazamanA 1. kevalaM kathaJcitpariNAmahAsAddezavirato'viratiM sarvavirato vA dezaviratiM pratipannassan bhUyo'pi pUrvapratipannAM dezaviratiM sarvaviratiM vA karaNarahito'pi pratipadyate evamakRtakaraNe'nekazo gamAgamaM karotItibhAvaH // 2. yastvAbhogapratipattyA naSTakaraNo dezaviratessarvavirate rvA paribhraSTo mithyAtvaJcagatassa bhUyo'pi jaghanyenAntarmuhUrttakAlena utkarSataH prabhUtena kAlena pUrvapratipannAmapi dezaviratiM sarvaviratiM vA karaNadvayapurassarameva pratipadyata itibhAvaH // 3. guNasthAnagranthe pUrvokte // Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, navamaH kiraNaH 663 prakRtisthityanubhAgapradezadezopazamanArUpeNa pratyekaM mUlaprakRtyuttaraprakRtiviSayakatvabhedabhinnena caturvidhA / dezopazamanA sarveSAM karmaNAM bhavati, ekadvitricaturindriyAsaMjJisaMjJipaJcendriyatiryaGnArakadevA manuSyAzca yathAsaMbhavamapUrvakaraNaguNasthAnaparyavasAnA dezopazamanayA mUlaprakRtimuttaraprakRti vopazamayituM samarthAH / dezopazamanayopazamitAnAM karmaNAmudvartanApavarttanAsaMkramaNarUpANi karaNAni pravartante nAnyAni / darzanatrikopazamakA viratAssvApUrvakaraNAntimasamayaM yAvaddezopazamanAM kurvanti, anantAnubandhinAM visaMyojane cAturgatikA api svApUrvakaraNAntimasamayaM yAvaddezopazamakAH / zeSacAritramohanIyaprakRtInAmupazamanAyAM kSapaNAyAM vA yAvadapUrvakaraNaguNasthAnacaramasamayaM tAvaddezopazamanA / zeSaprakRtInAJca sarvopazamanA na bhavatyeva kiMtu dezopazamanaiva sApi cA'pUrvakaraNaguNasthAnaM yAvat / adhikaM karmaprakRtyAdibhyo vijJeyamitidik // lakSaNAntargatodIraNAdInAM karaNavizeSatvena jJAtatvAdudayapadArthaM nirvaktiudayazceti / sthitikSayeNa prayogeNa vA dvividha udayo bhavati, udayahetUnAM dravyakSetrakAlabhavabhAvarUpANAM prAptau sthiterabAdhAkAlarUpAyA nAze sati ca yaH karmapudgalAnAM svabhAvata udayaH pravartate sa sthitikSayeNodayaH / yaH punarudaye'nyasya pravarttamAne karaNavizeSarUpaprayogeNodayo bhavati sa prayogeNodaya ityAzayenoktaM karmapudgalAnAmityAdinA / prAyo yatrodayastatrodIraNA yatrodIraNA tatrodaya iti, udayasyodIraNAsahabhAvitvAjjJAnAvaraNapaJcakadarzanAvaraNacatuSTayAntarAyapaJcakasaMjvalanalobhavedatrayasamyaktvasamyamithyAtvarUpaviMzatiprakRti muktvA zeSANAM udIraNAvadeva sAdhanAdikaM bhavati / etAsAntu svasvodayaparyavasAna udIraNAmantareNApi kevalenodayenAvalikAkAlamAtramanubhavanaM bhavati / vizeSo'trAnyatovilokanIya iti // - have upazamanAne kahe chebhAvArtha - karmone udaya-udIraNA-nidhatti-nikAcanArUpa karaNanA ayogyapaNAe vyavasthita karavAmAM heturUpa vIryanI pariNati, e "upazamanA kahevAya che. ane udaya=abAdhAkALanA kSayathI ke saMkramaapavartanA Adi karaNavizeSathI udayanA samayane pAmelA, sthiti pramANe bAMdhelA karmapudgalono anubhava, meM 'dhya' che. vivecana - "karmaNAmiti, jevI vIryavizeSathI karmonuM udaya-udIraNA-nidhatti-nikAcanArUpa karaNonA ayogyapaNAe vyavasthApanA thAya che, tevI vIryapariNati, e "upazamanA' evo artha che. 1. mUlottaraprakRtiviSayaudayo dhruvAdhruvasAdyanAdirUpatazcaturvidhaH, jJAnadarzanAvaraNAntarAyANAmudayaH kSINamohAntasamayaM yAvat mohasyopazAntamohaguNasthAnakaM yAvat vedanIyanAmagotrAyuSAM sayogAntasamayaM yAvadbhAvyaH, tatra sthityudayamadhikRtyAha sthitikSayeNeti / anubhAgamadhikRtyAha prAyo yatreti // Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 tattvanyAyavibhAkare 0 karmonI upazamanA, kRtakaraNA ane akRtakaraNAnA bhedathI be prakAranI che. (1) yathApravRtti-apUrvaanivRttikaraNathI sAdhya-kriyAvizeSathI karAyela upazamanA, e "kRtakaraNA che. 0 (2) yathApravRtti Adi karaNasAdhya kriyAvizeSa sivAya svAbhAvika paNa vedanA anubhavane Adi karaNothI je upazamanA, te "akRtakaraNA" ema samajavuM. A be prakAro deza upazamanAnA ja jANavA, sarvopazamanAnA nathI, kema ke-te sarvopazamanA karaNothI ja thAya che. 0 akaraNa-anudIrNarUpa bhedavALI akaraNakRta upazamanAno hamaNAM anuyoga (arthavyAkhyA) vyavacchinna hovAthI, kRtakaraNa upazamanA, deza ane sarvarUpa viSayanA bhedathI be prakAranI che. 0 sarvaviSayopazamanA-guNa upazamanA ane prazastopazamanA, AvA be nAmavALI sarvaviSayopazamanA" che. 0 dezaviSayopazamanA-aguNopazamanA ane aprazastopazamanA, AvA be nAmavALI 'dezaviSayopazamanA' che. 0 tyAM sarvopazamanA mohanIyakarmanI ja che, bAkInA karmonI to dezopazamanA che. 0 paMcendriya, saMjJI ane sarvaparyApta, upazamalabdhi-upadezazravaNalabdhi traNa karaNarUpa hetuvALo ke utkRSTa yogarUpa traNa labdhithI yukta, karaNakALathI pahelAM paNa aMtarmuhUrta sudhI, samaye anaMtaguNI vRddhi evI vizuddhithI zuddha thatI cittanI paraMparAvALo, abhavyasiddhika vizodhinuM atikramaNa karI, vartato, matijJAnazrutaajJAna-virbhAgajJAnomAMnA koI eka jJAnarUpa sAkAra upayogamAM vartato, athavA mana-vacanakAyayogamAMthI koI eka yogamAM vartato, vizuddha legyAmAMthI koI eka vizuddha vezyAthI yukta, AyuSyane varjI, sAteya karmonI sAMtaH sAgaropama koDAkoDI pramANavALI sthitine karanAro, cAra ThANIA rasavALA azubha karmanA rasane be ThANIo rasa banAvanAro ane be ThANIA rasavALA zubha karmanA rasane cAra ThANIo banAvanAra, parAvartamAnanA madhyamAM rahela svasvabhavaprAyogya, jJAnAvaraNIya Adi suDatAlIza (47) dhruva prakRtione ati vizuddha pariNAma dvArA AyuSya varjI zubha tarIke ja bAMdhato, baMdhAtI prakRtionI sthitine sAMtaH koDAkoDI sAgaropama pramANarUpe bAMdhato, jaghanya-madhyama-utkRSTa yoganA vazathI pradezone jaghanya-madhyama-utkRSTarUpe baMdhAto, vaLI sthitibaMdha pUrNa thayA bAda pUrvasthitibaMdhanI apekSAe palyopamanA saMkhyAtabhAga nyUna bIjA sthitibaMdhane karato, tevI ja rIte bIjA bIjA sthitibaMdhane karato, baMdhAtI azubha pravRtionA be ThANIA rasane samaye samaye anaMtaguNa hInarUpe bAMdhato, zubhonA cAra ThANIA rasane samaye samaye anaMtaguNa vRddhirUpe karato, A ja pramANe aMtarmuhUrtanI parisamApti sudhI vyApAravALo, dareka aMtarmuhUrtavALA ane samudAyathI paNa aMtarmuhUrtavALA pariNAmavizeSarUpa traNa yathApravRtti-apUrva-anivRttikaraNe karIne, aMtarmuhUrta kALavALI upazama addhA(samaya)ne pAme che. traNa karaNonA nirUpaNo bIjethI jANavA. 0 anivRttikaraNa addhAnakALa)nA saMkhyAtA bhAgI gayA pachI eka saMkhyAto bhAga bAkI rahyuM chad, aMtarmuhUrta bhAga sudhI nIce mUkIne mithyAtvanuM aMtara karavArUpa aMtarakaraNa kare che. Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24, navama: ni: 665 0 aMtarakaraNa eTale udayanA kSaNathI upara aMtarmuhUrta mAnavALI mithyAtvanI sthitine ullaMghIne ane u52nI sthitine dabAvIne, madhyamAM aMtarmuhUrtanA mAnavALA tenA pradezathI vedavAyogya dalikonA abhAvanuM karavuM, tenA niSpAdanano kALa paNa aMtarakaraNanA kALamAM ja che te paNa, aMtarmuhUrta pramANavALA prathama sthitinA be aMtarakaraNone paNa ekIsAthe AraMbhe che ane aMtarakaraNanA prathama samayamAM ja mithyAtvanA bIjA sthitibaMdhane AraMbhe che tathA sthitibaMdha ane aMtarakaraNane ekIsAthe pUrNa kare che. 0 vaLI karAtA aMtarakaraNamAM guNazreNinA saMkhyAta bhAgane aMtarakaraNanA dalika vaDe ukere che ane ukerAtA dalikane prathama sthitimAM ane bIjI sthitimAM pheMke che. 0 aMtarakaraNathI nIcenI sthiti prathama ane u52nI sthiti dvitIya, ema kahevAya che tyArabAda udayaudIraNA vaDe prathama sthitine anubhavatA, jyAM sudhI AvalikA dvika zeSa rahela che, tyAM sudhI gayelo che. 0 tyAM rahelAne pUrvapravRtta dvitIya sthitimAMthI udIraNAprayogathI dalika kheMcIne udayamAM prakSeparUpa AgAla ahIM hoto nathI, paraMtu phakta udIraNA ja hoya che. te udIraNA paNa jyAM sudhI zeSa AvalikA na thAya tyAM sudhI ja che tyArabAda te udIraNA paNa nivRtta thAya che tyAra pachI kevaLa udaya vaDe ja te AvalikAne anubhave che. te AvalikA paNa cAlI jatAM mithyAtvano udaya paNa aTake che. tenA dalikono abhAva hovAthI te mithyAtva cAlyA jatAM upazAnta addhAno samAgama che ane tyAM prathama samayamAM ja upazamasamyaktva pAme che. ahIM udaya-udIraNA Adino abhAva thavAthI Avo upazamanAkaraNano adhyavasAya ja 'upazamanA' kahevAya che. 0 vaLI bIjuM, tyAM aupazamikanA lAbhanA prathama samayathI mAMDI mithyAtva dalikane samaye samaye aMtarmuhUrta sudhI samyaktva ane samyag mithyAtvamAM saMkramAve che, kema ke-prathama sthitinA carama samayamAM bIjI sthitimAM rahela dalikanA rasanA bhedathI zuddha-mizra-azuddharUpe vibhAga che. 0 A guNasaMkramaNa kahevAya che, kema ke-aupamika samyaktvarUpa prazasta guNasaMpanna aMtarakaraNamAM rahelA AtmA vaDe karAtuM che. A pramANe samyaktvanI utpattinuM nirUpaNa pUruM thAya che. 0 AvA aupamika samyaktvavALo cAritramohanA upazama mATe prayatna karato nathI, paraMtu kSAyopazamika samyagdaSTi evA bIjA nAmavALo vedaka samyagdaSTi, vaLI te avirata, dezavirata ke sarvavirata vizodhi addhAmAM (kALamAM) vartato ja cAritramohanA upazama mATe prayatna kare che paraMtu saMkleza addhA(kALa)mAM vartato cAritramohanIyanA upazama mATe pravartato nathI. 0 tyAM avirata, yathApravRtti-apUrvarUpa be karaNo karIne dezavirata ke sarvavirata thAya che. dezavirata to be karaNo karIne sarvavirati pAmaze, kema ke-A be karaNonI pratipatti pachI aMtarmuhUrta sudhI vardhamAna pariNAmano niyama che. teTalA pramANavALI udayAvalikAnI upara guNazreNine samaye samaye dalikaracanAnI apekSAe anaMtaguNa vRddharUpe banAve che. tyArabAda koI eka AtmA vardhamAna pariNAmavALo, koI eka AtmA hIyamAna pariNAmavALo ane koI eka AtmA avasthita (sthira) pariNAmavALo thAya che. Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 tattvanyAyavibhAkare 0 vardhamAna pariNAmavALo AgaLa paNa vadhatI guNazreNine kare che; hIyamAna, hIyamAna guNazreNine ane avasthita, avasthita guNazreNine kare che. 0 pariNAmanA ghaTavAthI, deza-sarvavirati pariNAmathI, Abhoga (upayoga) sivAya, paribhraSTa thayelA (kevaLa kathaMcit pariNAma ghaTavAthI dezavirata aviratine athavA sarvavirata dezaviratine pAmelo hoto, pharIthI paNa pUrva pratipanna dezavirati ke sarvaviratine karaNa vagarano paNa pAme che. A pramANe akRtakaraNavALo anekavAra gamanAgamana kare che, evo bhAva che.) hoto, pharIthI pUrva pratipanna dezavirati ke sarvaviratine akRtakaraNavALAo ja pAme che. jeo AbhogathI (upayogathI) (je Abhoga (upayoga)nI pratipattithI naSTa karaNavALo dezaviratithI ke sarvaviratithI paribhraSTa thayelo, mithyAtve gayelo, pharIthI paNa jaghanyathI aMtarmuhUrta kALathI-utkRSTathI ghaNA kALe pUrvapratipanna paNa dezavirati ke sarvaviratine be karaNonA karavApUrvaka pAme che.) mithyAtve gayelAo pharIthI te pAmavAnI icchAvALAo karaNapUrvaka ja pAme che. tethI A pramANe kRtakaraNa ane akRtakaraNarUpa dezavirati-sarvavirati lAbha jANavo. 0 A pramANe cAritramohanIyanI upazamanA bIje (pUrvokta guNasthAna graMthamAM) jANavI. 0 A pramANe upazAttamohanIya prakRtio saMkramaNa-udvartanA-apavanA-udIraNA-nidhatti-ane nikAcanA karaNone ayogya thAya che. 0 darzanamohanIya trikamAM to upazAnta thayA chatAM saMkramaNa-apavartanA nAmaka be karaNo thAya che. tyAM samyakatvamAM mithyAtva-mizrano saMkrama che, traNeyanI to apavarNanA thAya che. 0 jo ke upazAntamohamAM saMkramaNa-udvartanA-apavartanAkaraNo paNa thatA nathI, tethI lakSaNamAM tenA nahIM kahevAthI nyUnatA che. to paNa sarvavidha upazamanA saMgraha mATe A traNa karaNI choDIne lakSaNa kareluM che, anyathA dezathI upazamanAno saMgraha na thAya. A pramANe sarvopazamanA saMkSepathI darzAvela che. 0 dezopazamanA=yathApravRtta-apUrvakaraNa vaDe prakRti AdinI dezopazamanA, prakRti-sthiti-anubhAgapradezarUpa dezopazamanA rUpe, dareka dareka mULaprakRti-uttaraprakRti viSayaka dezopazamanA cAra prakAranI che. 0 dezopazamanA saghaLA karmonI thAya che. ekendriya-dvindriya-trindriya-caurindriya-asaMzI-saMjJI-paMcendriya-tiryaMca-nArako-devo ane manuSyo, saMbhava pramANe apUrva guNasthAna sudhInA jIvo, deza upazamanA vaDe mULaprakRtine ke uttaraprakRtine upazamAvavA mATe samartha thAya che. 0 deza upazamanA vaDe upazamAvela karmomAM, udvartanA-apavartanA-saMkramaNarUpa karaNo pravarte che, bIjA nahIM. 0 darzanatrikanA upazAmako-virato potAnA apUrvakaraNanA aMta samaya sudhI dezopamanA kare che. 0 anaMtAnubaMdhIonA visaMyojanamAM (viSayamAM) caturgatinA jIvo paNa potAnA apUrvakaraNanA aMtima samaya sudhI dezopazamako hoya che. Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - ra1, navamaH zviraH 667 0 zeSa (bAkInA) cAritramohanIya prakRtionI upazamanAmAM ke kSapaNAmAM apUrvakaraNa guNasthAnanA carama samaya sudhI dezopazamanA thAya che. 0 vaLI zeSa prakRtionI sarvopazamanA thatI ja nathI, paraMtu dezopazamanA ja ane te paNa apUrva guNasthAnaka sudhI. vizeSa karmaprakRti Adi graMthothI jANavuM, ema digdarzana che. lakSaNanI aMdara rahela udIraNA Adi karaNavizeSa che ema jANeluM hoI, have udayapadanA arthane kahe che. udaya-sthitinA kSayathI (mUla-uttaraprakRti viSayavALo udaya dhruva-adhruva-sAdi-anAdi rUpathI cAra prakArano che. jJAna-darzanAvaraNa-aMtarAyono udaya kSINamohanA aMta samaya sudhI, mohano udaya upazAntamoha guNasthAnaka sudhI ane vedanIya-nAma-gotra-AyuSyono udaya sayogI guNasthAnakanA aMta samaya sudhI jANavo. tyAM sthitinA udayanI apekSAe kahe che ke-sthitikSaNe'ti.) athavA prayogathI be prakArano udaya thAya che. udayanA heturUpa dravya-kSetra-bhAva-bhavonI prApti thatAM abAdhAkALarUpa sthitino kSaya thavAthI je karmapudgalono svabhAvathI udaya pravarte che, te sthitizayathI udaya" jANavo. 0 vaLI je anyanA pravartatA udayamAM karaNavizeSarUpa prayogathI udaya pravarte che, te prayogathI udaya kahevAya che. evA AzayathI kahyuM che ke-karmayugalanA ityAdi. 0 prAyaH karIne jyAM udaya che tyAM udIraNA che ane jyAM udIraNA che tyAM udaya che. A pramANe udayaudIraNA sahabhAvI hoI, jJAnAvaraNa pAMca (5), darzanAvaraNa cAra (4), aMtarAya pAMca (5), saMjavalana lobha-veda traNa (3) ane samyaktva-samya mithyAtvarUpa vIza (20) prakRtione mUkIne bAkInIonuM udIraNA mAphaka ja sAdi-anAdi thAya che. 0 A prakRtiono to potapotAnA udayanA aMtamAM udIraNA sivAya paNa kevaLa udayathI AvalikA kALa sudhIno anubhava thAya che. vizeSa anya graMthathI jovo. iti atha nidhattimAha - karmaNAmudvarttanApavarttanAnyakaraNAyogyatvena vyavasthApanAnukUlavIryavizeSo nidhattiH ripI karmaNAmiti / yena vIryavizeSeNa karmaNAmudvartanApavartanAbhinnAni karaNAni na pravartante pravartete ca te tAdRzo vIryavizeSo nidhattinAmetyarthaH / dezopazamanAvadbhedasvAminAvasyApi / yatraguNazreNistatra prAyo dezopazamanAnidhattinikAcanAyathApravRttasaGkramA api sambhavanti, tatra guNapradezAgraM stokaM tato dezopazamanAyA asaMkhyeyaguNaM tato nidhattamasaMkhyeyaguNaM tato nikAcitamasaMkhyeyaguNaM tato'pi yathApravRttasaMkrameNa saMkrAntamasaMkhyeyaguNaM bhavati / svAminastu sarve'pyekadvitricaturindriyAsaMjJisaMjJipaJcendriyatiryaGnArakadevA manuSyAzca yathAsambhavamapUrvakaraNa Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 tattvanyAyavibhAkare paryavasAnAssarvakarmaNAM dezopazamanAsvAminaH / atha prasaGgAddezopazamanA kiJcidvicAryate / dezopazamanA mUlaprakRtInAmaSTAnAmapUrvaguNasthAnakAdUrdhvaM gatvA patatAM pravarttamAnA sAdiH, tatsthAnamaprAptAnAmanAdiH, dhruvA'bhavyAnAM, bhavyAnAM tvadhruvA dezopazamanAmadhikRtya mohanIyasya catuHpaJcaSaTsaptASTakaviMzatibhedena SaTprakRtisthAnAni, zeSANi tu anivRttibAdare prApyamANatvAdatra na sambhavanti / mithyAdRSTisAsvAdanasamyamithyAdRSTivedakasamyagdRSTInAmaSTAviMzatisthAnaM, udvalitasamyaktvasya mithyAdRSTeH samyamithyAdRSTervA SaDviMzatisatkarmaNo mithyAdRSTessamyaktvamutpAdayato'pUrvakaraNAtparataH paJcaviMzatisthAnaM veditavyaM mithyAtvapradezopazamanAyA abhAvAt / tathAnantAnubandhinAmudvalane'pUrvakaraNAtparato vidyamAnasya caturviMzatisthAnaM, caturviMzatisatkarmaNo vA caturviMzatisthAnaM / kSapitasaptakasyaikaviMzatisthAnamiti / nAmakarmaNastu tryuttarazataM dvayuttarazataM SaNNavatiH paJcanavatiH, trinavatiH, caturazItidvaryazItizceti dezopazamanAyogyAni / tatrAdimAni catvAri yAvadapUrvakaraNaguNasthAnakacaramasamayaM tAvadveditavyAni na parataH, zeSANi trINi ekendriyANAM bhavanti zreNi pratipadyamAnAnAntu na sambhavanti zeSANi sthAnAni apUrvakaraNaguNasthAnakAtparatolabhyanta iti tAni dezopazamanA'yogyAni / jJAnAvaraNadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAmekaikaM prakRtisthAnaM dezopazamanAyogyaM tatra jJAnAvaraNAntarAyayoH paJcaprakRtyAtmakaM, darzanAvaraNasya navaprakRtyAtmakaM, vedanIyasya dviprakRtyAtmakaM AyuSo dve prakRtisthAne dve prakRtI ekA ca, tatrAbaddhaparabhavAyuSkasyaikA, baddhaparabhavAyuSastu dve, gotrasya dve prakRtisthAne dezopazamanAyogye, ekA dve ceti, anudvalitoccairgotrasya dve, udvalitocvairgotrasyaiketi // evaM sthityanubhAgapradezadezopazamanAsthityanubhAgapradezasaMkramavatprAyo bhavatyatassA'nyatra draSTavyA // have nidhattikaraNane kahe chebhAvArtha - karmonI udvartanA-apavarnanAthI bhinna karaNonA ayogyapaNAe vyavasthA karavAne anukULa vAyavizeSa, bhe nipatti' upAya che. vivecana - karmaNamiti. je vIryavizeSathI karmomAM udvartanA ane apavartanA sivAyanA karaNo pravartatA nathI ane te uddvanA ane apavartanArUpI be karaNo pravarte che, tevo vIryavizeSa "nidhatti' nAmavALo, evo artha che. A nidhattikaraNanA paNa dezopazamanAnI mAphaka bheda ane svAmI samajavA. Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 21, navama: vira: 0 jayAM guNazreNi che, tyAM prAyaH dezopazamanA-nidhatti-nikAcanA-yathApravRtta-saMkramo paNa thAya che. tyAM guNapradezo thoDA che, tenAthI dezopazamanA asaMkhyAtaguNA che, tenAthI nidhatta asaMkhyAtaguNA che, tenAthI nikAcita asaMkhyAtaguNA che ane tenAthI yathApravRtta saMkramathI saMkrAnta asaMkhyAtaguNA hoya che. 0 svAmIo-saghaLAya ekendriya-dvindriya trindriya-caurindriya-asaMjJI-saMjJIpaMcendriya-tiryaMca-nArakodevo ane manuSyo, saMbhava pramANe apUrvakaraNa sudhInA jIvo, sarva kamanI dezopazamanAnA svAmIo che. have prasaMgathI dezopazamanA kaMIka vicArAya che. 0 dezopazamanA, ATha (8) mUlaprakRtionI apUrva guNasthAnakathI AgaLa jaIne paDanArAone pravartatI "sAdi' kahevAya che. te nahIM prApta karanArAone "anAdi che, abhavyone "dhruva' che ane bhavyone to "adbhava che. 0 dezopazamanAne uddezI mohanIyanA 4-5-6-7-8-21nA bhedathI cha (6) prakRtisthAno che. bAkInA sthAno to anivRtti bAdaramAM prApta thatA hovAthI ahIM saMbhavita nathI. 0 mithyAdRSTi-sAsvAdana-samyagu mithyASTi-vedaka samyagdaSTione (28) sthAno che, samyaktvamohanIyanI uddalanA karanAra mithyASTine ke samyagu mithyAdaSTine (27) sthAno che ane udvalita samyaktvavALA samyak mithyAdRSTine athavA anAdi mithyAdaSTine chavIza (26) sthAno che. chavIzanI sattAvALA samyakatvane pedA karatAM mithyAdaSTine apUrvakaraNathI pachI (25) sthAno jANavAM, kema kemithyAtvapradezanA upazamanAno abhAva che. 0 temaja anaMtAnubaMdhIonA uddalanamAM apUrvakaraNathI pachI vidyamAnane (24) sthAno che, covIza sattAvALAne (24) sthAno che. 0 saptakanA kSaya karanArane (21) sthAno che. iti. 0 nAmakarmanA to 1-103, 2-102, 3-96, 4-95, 5-93, 6-84, 7-82, A pramANe dezopazamanAnA yogya sthAno che. tyAM pahelAnA cAra sthAno apUrvakaraNa guNasthAnakanA carama samaya sudhI jANavA, pachIthI nahi. bAkInA traNa sthAno ekendriyone hoya che, zreNine pAmanArAne to saMbhavatA nathI. zeSa sthAno apUrvaguNasthAnaka pachI meLavAya che, mATe te dezopazamanAne ayogya che. 0 jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedanIya-aMtarAyone eka eka prakRtisthAna dezopazamanAne yogya che. tyAM jJAnAvaraNa ane aMtarAyane pAMca prakRtirUpa eka eka sthAna, darzanAvaraNane nava prakRtirUpa eka eka sthAna ane vedanIyane be prakRtirUpa eka eka sthAna hoya che. 0 AyuSyane to be prakRtisthAna rUpa be prakRtio ane eka prakRti hoya che. tyAM parabhavanA AyuSyane nahIM bAMdhanArane eka prakRti, parabhavanA AyuSyane bAMdhanArane be AyuSyanA sthAno (eka cAlu ane eka parabhavanuM) hoya che. Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 tattvanyAyavibhAkare 0 gotrane be prakRtisthAno dezopazamanAne yogya che. eka ane be ema che. ucca gotranI udgalanA nahi karanArane be che, ucca gotranI udvalanA karanArane eka prakRti che, ema jANavuM. bhAvI zata sthiti anumA-pradeza-dRzopazamanA, sthiti-manumA-pradeza-saMjamAnI bhAI prAyaH thAya che, mATe te dezopazamanA bIje sthAne jANavI. atha nikAcanAmAha - karaNasAmAnyAyogyatvenAvazyavedyatayA vyavasthApanAprayojakavIryavizeSo nikAcanA / 26 / karaNeti / yena vIryavizeSeNa karmANi sakalakaraNAyogyatvenAvazyavedyatayA ca vyavasthApayati sa vIryavizeSo nikAcanetyarthaH / iyamapi bhedAdito dezopazamanAtulyaivAvaseyeti // vanAyanAne / chbhAvArtha - saghaLA karaNone ayogya hoI avazya vedavAyogyapaNAe vyavasthAkAraka vIryavizeSa, e 'nijAyanA' upAya che. vivecana - je viziSTa vIryathI karmone sakaLa kAraNone ayogyarUpe ane avazya vedavAyogyarUpe AtmA vyavasthita kare che, te viziSTa vIrya nikAcanA' evo artha che. A nikAcanA paNa bheda vagerethI dezopazamanAnI tulya ja jANavI. iti. ityevaM caturvidhaM bandhaM karaNAni ca lakSayitvA'tha mUlottarabhedabhinnaM prakRtibandhaM puNyapApanirUpaNe nirUpitottarabhedaM samprati mUlabhedapradarzanena sAGgaM vidadhAtukAma Aha - tatra mUlaprakRtibandhazca jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyabhedenASTa vidhaH / 27 / tatreti / jJAnadarzanayordvandvottaramAvaraNazabdena tatpuruSastatassarveSAM dvandvaH / jJAnaM darzanaM hi jIvasya svatattvabhUtaM tadabhAve jIvatvasyaivAyogAt cetanAlakSaNatvAjjIvasya, jJAnadarzanayorapi madhye jJAnaM pradhAnaM, tadvazAdeva sakalazAstrAdivicArasantatipravRtteH / kiJca sarvA api labdhayo jIvasya sAkAropayogayuktasya jAyante na darzanopayogayuktasya / api ca yasmin samaye sakalakarma vimukto jIvassaMjAyate tasmin samaye jJAnopayogayukta eva, na darzanopayogayuktaH, darzanopayogasya dvitIyasamaye bhAvAt / tato jJAnaM pradhAnaM tadAvaraNaM jJAnAvaraNaM karma, tatastatprathamamuktaM / tadanantaraM ca darzanAvaraNaM, jJAnopayogAccyutasya darzanopayogAt / ete ca jJAnadarzanAvaraNe svavipAkamupadarzayatI yathAyogamavazyaM sukhaduHkharUpavedanIyakarmavipAkodayanimitte Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26-27, navamaH kiraNaH 671 bhavataH, tathA hi jJAnAvaraNamupacayotkarSaprAptaM vipAkato'nubhavan sUkSmasUkSmataravastuvicArAsamartha mAtmAnaM jAnAnaH khidyate bhUrilokaH, jJAnAvaraNakarmakSayopazamapATavopetazca sUkSmasUkSmatarANi vastUni nijaprajJayA vindAno bahujanAtizAyinamAtmAnaM pazyan sukhaM vedayate / tathA'tinibiDadarzanAvaraNavipAkodaye jAtyandhAdiranubhavati duHkhasammohaM vacanagocarAtikrAntaM, darzanAvaraNakSayopazamapaTiSThatAparikaritazca spaSTacakSurAdyupeto yathAvadvastunikurumbaM samyagavalokamAno vedayate'mandamAnandasandoham / tata etadarthapratipattyarthaM darzanAvaraNAnantaraM vedanIyagrahaNam / vedanIyaJca sukhaduHkhe janayatItyabhISTAnabhISTaviSayasambandhe cAvazyaM saMsAriNAM rAgadveSau, tau ca mohanIyahetukau, tata etadarthapratipattaye vedanIyAnantaraM mohanIyagrahaNaM, mohanIyamUDhAzca jantavo bahvArambhAH parigrahaprabhRtikarmAdAnAsaktA narakAdyAyuSkamAracayanti, tato mohanIyAnantaramAyurgrahaNam / narakAdyAyuSkodaye cAvazyaM narakagatyAdinAmAnyudayamAyAnti, tata AyuranantaraM nAmagrahaNam / nAmakarmodaye ca niyamAduccanIcAnyataragotrakarmavipAkodayena bhavitavyamato nAmagrahaNAnantaraM gotragrahaNam / gotrodayena coccaiHkulotpannasya prAyo dAnalAbhAntarAyAdikSayopazamo bhavati rAjaprabhRtInAM prAcuryeNa dAnalAbhAdidarzanAt / nIcaiHkulotpannasya tu dAnalAbhAntarAyAdhudayo nIcajAtInAM tathA darzanAt, tata etadarthapratipattyarthaM gotrAnantaramantarAyagrahaNamiti / yasya jJAnAvaraNIyaM tasya niyamena darzanAvaraNIyamasti, yasya darzanAvaraNIyamasti tasyApi niyamena jJAnAvaraNIyamasti / yasya jJAnAvaraNIyamasti, yasya niyamena vedanIyamasti, yasya vedanIyamasti tasya kevalyapekSayA jJAnAvaraNIyaM nAsti, tadbhinnApekSayA cAsti tat / mohakSaye sati yAvadanutpannakevalajJAnaM tasya kSapakasya jJAnAvaraNIyamasti mohanIyaJca nAsti, akSapakasya tUbhayamasti / mohanIyasattve jJAnAvaraNasyAvazyambhAvaniyamAt / jJAnAvaraNena saha vedanIyavadAyurnAmagotrANAmapi bhAvyam / antarAyasya tu darzanAvaraNIyavatparasparaM vyApyavyApakabhAvo vijJeyaH / darzanAvaraNIyena samaM zeSakarmaNAM bhAvAbhAvavicAro jJAnAvaraNIyavadeva / vedanIyena sahAkSINamohApekSayA niyamena mohanIyamasti kSINamohApekSayA tu mohanIyaM nAsti, yasya tu mohanIyamasti tasya niyamena vedanIyamasti / evaM vedanIyena sahAyurnAmagotrANAM parasparaM vyApyavyApakabhAvo vijJeyaH / antarAyastu vedanIyasattve'kevalinAM niyamenAsti, kevalinAntu nAsti / antarAyasattve ca vedanIyaM niyamena varttate / yasya mohanIyamasti tasya niyamenAyurasti yasyAyurasti tasyAkSINamohasya mohanIyamasti kSINamohasya tu nAsti / evameva yasya mohanIyaM tasya nAmagotrAntarAyANi niyamAtsanti, yasya tu tAni santi tasyAkSINamohasya mohanIyamasti parasya nAsti / yasyAyurasti tasya niyamena Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 tattvanyAyavibhAkare nAmagotre yasya nAmagotre tasya niyamenAyurasti / yasya tvAyustasyAntarAyaH kevalyapekSayA nAsti, akevalyapekSayAtvasti / nAmagotrayozca parasparaM vyApyavyApakabhAvaniyamaH, nAmasattve'ntarAyastu kvacit syAtkvacinna syAt / antarAyasattve tu nAmAvazyamasti / evaM gotrAntarAyayorapi bhAvyamiti // A pramANe cAra prakAranA baMdhanA ane karaNonA lakSaNa batAvIne, have mUla-uttaranA bhedavALA, jenA uttarabhedonuM varNana puNya ane pApanA nirUpaNamAM karela che evA, hamaNAM mUlabhedanA darzAvavA dvArA aMga sahita karavAnI icchAvALA prakRtibaMdhane kahe che. have mULa prakRtibaMdhane kahe chebhAvArtha - tyAM vaLI mUlaprakRtibaMdha, jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedanIya-mohanIya-AyuSya-nAma-gotraaMtarAyanA bhedathI ATha (8) prakArano che. vivecana - jJAna ane darzanano dvandrasamAsa karyA bAda AvaraNa zabdanI sAthe tapuruSa karavo ane tyArapachI sarva padono dvanda samAsa karavo. kharekhara, jJAna-darzana jIvanA svabhAvabhUta che. tenA abhAvamAM jIvapaNAno abhAva hoI, jIvanuM cetanAlakSaNa hoI, vaLI jJAna ane darzananA madhyamAM jJAna pradhAna che; kema ke-jJAnanA vize ja sakaLa zAstra Adi vicAraparaMparAnI pravRtti che, vaLI saghaLIya labdhio sAkArarUpa upayogavALA jIvamAM ja utpanna thAya che, darzanarUpa upayogavALAmAM nahIM. vaLI je samayamAM sakaLa karmothI rahita jIva thAya che, te samayamAM jJAnarUpa upayogavALo ja hoya che, darzanarUpa upayogavALo nahi; kema ke-bIjA samayamAM darzanarUpa upayoga hoya che, tethI jJAna pradhAna che. tene AvaranAra jJAnAvaraNakarma che tethI te pahelAM kaheluM che ane tyArabAda darzanAvaraNa kaheluM che, kema ke-jJAnanA upayogathI khaselAne darzana upayoga che. 0 A jJAna-darzanAvaraNo svavipAkane batAvatAM, yoga pramANe avazya sukha-duHkha rUpe vedanIyakarmanA vipAka udaya pratye nimitta thAya che. 0 tathA ivRddhinA utkarSane pAmelA jJAnAvaraNano udayathI anubhava karanAro ghaNo loka, sUkSmasUkSmatara vastunA vicAramAM potAne azakta jANato zokAtura bane che; ane jJAnAvaraNakarmanA kSayopazamanI paTutA(tIkSNatA-nipuNatA) saMpanna AtmA, potAnI pratibhAthI sUkSma-sUkSmatara vastuone jANato (meLavato),ghaNA janothI AtmAne mahAna mAnato sukha-AnaMdane anubhave che. tevI rIte atyaMta gADha darzanAvaraNanA vipAka udayamAM janmAMdha Adi AtmA, avarNanIya duHkhathI muMjhavaNane anubhave che; ane darzanAvaraNanA kSayopazamanI paTijhatA saMpanna AtmA, spaSTa cakSu AdivALo ane yathArtha vastunA samudAyane sArI rIte joto amaMda AnaMdanA vRMdane anubhave che. tethI ja A vastu darzAvavA mATe darzanAvaraNa pachI vedanIyanuM grahaNa karela che. ane vedanIya sukha-duHkhane pedA kare che. A pramANe iSTa-aniSTa viSayo saMbaMdhamAM avazya saMsArIone rAga ane dveSa je thAya che, te mohanIyakarmathI pedA thAya che. tethI A arthanA svIkAra mATe vedanIya bAda Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28, navama: ziR: 673 mohanIyanuM grahaNa che. vaLI mohanIyathI mUDha banelA jaMtuo, ghaNAM AraMbhavALA-parigraha vagere karmAdAnamAM Asakta thayelA naraka AdinA AyuSyane bAMdhe che, tethI mohanIya bAda AyuSyanuM grahaNa kare che. naraka AdinA AyuSyanA udayamAM avazya narakagati Adi nAmakarmo udayamAM Ave che, tethI AyuSya bAda nAmakarmanuM grahaNa che. vaLI nAmakarmanA udayamAM niyamA ucca-nIcamAMthI koI eka gotrakarmanA vipAka udaya thAya ja, ethI nAmagrahaNa bAda gotranuM grahaNa che. gotranA udayathI ucca kuLamAM utpanna thayelAne prAyaH dAnalAbha Adi aMtarAyono kSaya (kSayopazama) thAya che, kema ke-rAjA vageremAM pracuratAthI dAna-lAbha Adi dekhAya che; ane nIca kuLamAM utpanna thayelAne to dAna-lAbha Adi aMtarAyono udaya che, kema ke-nIca jAtiomAM temaja dekhAya che. tethI A vastunA svIkAra mATe gotra bAda aMtarAyanuM grahaNa che. che jemAM jJAnAvaraNIya che. temAM niyamA darzanAvaraNIya che. jemAM darzanAvaraNIya che, temAM niyamo jJAnAvaraNIya che. jemAM jJAnAvaraNIya che, temAM niyamA vedanIya che. jemAM vedanIya che, temAM kevalInI apekSAe jJAnAvaraNIya nathI. te kevalI bhinnanI apekSAe te jJAnAvaraNIya che. 0 mohano kSaya thavAthI jyAM sudhI kevaLajJAna utpanna nathI thayuM, evA te kSepakane jJAnAvaraNIya che ane mohanIya nathI. akSapakane to baMne che, kema ke-mohanIyakarmanI sattAmAM jJAnAvaraNIyanI avazya sattAno niyama che. jJAnAvaraNIyanI sAthe vedanIyanI mAphaka AyuSya-nAma-gotrano paNa vicAra karavo. aMtarAyano to darzanAvaraNIyanI mAphaka vyApya vyApakabhAva jANavo. darzanAvaraNIyanI sAthe bAkInA karmono bhAvAbhAvano vicAra jJAnAvaraNIyanI mAphaka jANavo. vedanIyanI sAthe akSaNamohanI apekSAe niyamA mohanIya che, kSaNamohanI apekSAe to mohanIya nathI. jemAM mohanIya che, temAM to niyamA vedanIya che. A pramANe vedanIyanI sAthe AyuSya-nAma-gotrono paraspara vyApya vyApakabhAva jANavo. aMtarAya to vedanIyanI vidyamAnatAmAM akevalIone niyamo che, kevalIone to nathI. aMtarAyanI hAjarImAM vedanIya niyamA varte che. jemAM mohanIya che, temAM niyamA AyuSya che. jemAM AyuSya che, te akSaNamohamAM mohanIya che, kSINamohamAM to nathI. e pramANe jemAM mohanIya che, temAM nAma-gotra-aMtarAyo niyama che. jemAM te nAma-gotra aMtarAyo che. te akSINamohamAM mohanIya che. kSINamohamAM nathI. jemAM AyuSya che, temAM niyamA nAma-gotra che. jemAM nAma-gotra che, temAM niyamo AyuSya che. jemAM AyuSya che, temAM aMtarAya kevalInI apekSAe nathI, akevalInI apekSAe to che. nAma ane gotrano paraspara vyApya vyApakabhAva niyama che. nAmanI sattAmAM aMtarAya to kavacit (akSaNamohamAM) hoya ane kavacit (kSINamohamAM) na hoya. paraMtu aMtarAyanI sattAmAM to nAma avazya che. A pramANe gotra ane aMtarAyamAM vicAravuM. jJAnAvaraNIyAdInAmavAntarabhedA eva prakRtibandhasyottarabhedA viMzatiyutazatarUpA ityAha - ... - eSAmavAntarabhedA viMzatyuttarazatAtmakA bodhyAH / vivRtAzcaite puNyapApatattvayoH / udaye ca samyaktvamohanIyamizramohanIyasahitA dvAviMzatyuttarazatabhedA bhavanti / sattAyAntvaSTapaJcAzaduttarazatabhedAH syuH / vivRtAzcaite sarve karmagranthe / 28 / Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare eSAmiti / jJAnAvaraNIyAdikarmaNAmityarthaH / ke te bhedA ityatrAha vivRtA iti etebhedAH, udaye kiyanto bhedA ityatrAhodaye ceti / ayaM bhAvaH, bandhodayayozcintyamAnayorbandhananAmAni saMghAtananAmAni ca svasvazarIrAntargatatayA vivakSyante, na tu pRthaktayA, tathA varNacatuSTayasyottarabhedAH krameNa paJcadvipaJcASTasaMkhyAkA bandhodayayorna pRthak vivakSaNIyAH parantu varNagandharasasparzAzcatvAraM eva / bandhe cintyamAne ca samyaktvasamyaGmithyAtve na gRhyete tayorbandhAbhAvAt / tathA ca bandhacintane bandhanapaJcakasaMghAtanapaJcakavarNAdiSoDazakAni sattAgatanAmnastrinavaterapanIyante zeSAssaptaSaSTirgRhyante, mohanIyaprakRtayazca samyaktvasamyaGgmithyAtvahInASSarviMzatistatassarvaprakRtisaMkhyAyoge bandhe viMzatyuttarazataM prakRtayo bhavanti / udaye ca cintyamAne samyaktvamizre apyudayamAyAta iti te api parigRhyete tasmAdudaye dvAviMzaMzatamityabhiprAyeNoktaM samyaktvetyAdi / sattAyAM kiyanta ityatrAha sattAyAntviti / sattAyAntu cintyamAnAyAM bandhanapaJcakasaMghAtanapaJcakavarNAdiSoDazakaJca saMyojya prakRtInAmaSTacatvAriMzaM zataM vijJeyam / yadA tu punargargarSizivazarmaprabhRtyAcAryANAM matenASTapaJcAzadadhikaM prakRtizataM sattAyAmadhikriyate tadA bandhanAni paJcadaza vivakSyante tato'STacatvAriMzadadhikasya prakRtizatasyoparibandhanagatatAdRzaprakRtayo'dhikAH prApyante tadA bhavatyaSTapaJcAzaduttaraM prakRtizatamitibhAvaH / tadetatsarvaM karmagranthAdau darzitamityAha vivRtA iti, zrIvijayadevendrasUrimaharSikRte, karmagranthe - karmavipAkAdigranthaSaTka itibhAvaH // 674 jJAnAvaraNIya AdinA peTAbhedo ja prakRtibaMdhanA 120 rUpa uttarabhedonuM varNana bhAvArtha - A karmonA peTAbhedo 120 rUpa jANavAM. A peTAbhedonuM vivaraNa puNya ane pApatattvamAM karela che. vaLI udayanAM samyaktvamohanIya ane mizramohanIya sAthe 122 bhedo thAya che. sattAmAM to 158 bhedo hoya che. A badhAnuM vivaraNa karmagraMthamAM che. vivecana - eSAmiti=A jJAnAvaraNIya Adi karmono evo artha che. te kayA kayA bhedo ? AnA javAbamAM kahe che ke-'A bhedonuM vivaraNa puNya-pApatattvamAM karela che.' udayamAM keTalA bhedo che ? AnA javAbamAM kahe che ke-ane udayamAM ityAdi.' ahIM A bhAva che ke-baMdha ane udayanA vicAramAM baMdhananAmakarmo-saMghAtananAmakarmo potAnA zarIramAM aMtargatapaNAe vivakSita karAya che paraMtu alagarUpe nahIM. tevI rIte varNa catuSTayanA karmathI 5-2-5-8 saMkhyAvALA uttarabhedo, baMdha ane udayamAM alagarUpe vivakSAyogya thatA nathI, paraMtu varNa-gaMdha-rasa-sparzarUpe cAra ja che. vaLI baMdhanA ciMtanamAM samyaktvamohanIya ane mizramohanIya grahaNayogya thatA nathI, kema ke-te baMneno baMdha thato nathI. tathAca baMdhaciMtAmAM pAMca baMdhano, pAMca saMghAtano ane varNa Adi soLa (16) sattAgata nAmamAMthI (93mAMthI) bAda karatAM bAkInI Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 29, navamaH kiraNaH 675 saDasaTha (67) grahaNa karAya che; ane mohanIyanI prakRtio samyakatvamohanIya-mizramohanIyahIna evuM chavIza (26) che. tethI sarva prakRtionI saMkhyAnA yogamAM baMdhamAM 120 prakRtio hoya che. 0 ane udayanI ciMtAmAM samyaktva ane mizra paNa udayamAM Ave che, mATe te baMne udayamAM levAya che, tethI udayamAM 122 che. evA abhiprAyathI kahyuM che ke-"samyakatve tyAdi. 0 sattAmAM to, sattAnI ciMtAmAM pAMca baMdhano-pAMca saMghAtano ane varNAdi soLa, ema bheLavIne '8 jANavI, vaLI jyAre gargaRSi-zivazarma vagere AcAryonA mate 158 sattAmAM manAya che, tyAre 15 baMdhanonI vivakSA karAya che. te A badhuM karmagraMtha Adi graMthomAM batAveluM che. mATe kahe che ke-"zrI vijayadevendrasUrimaharSikRta karmavipAka Adi (6) cha graMtharUpa karmagraMthamAM A badhAnuM vivaraNa karela che.' atha jJAnAvaraNasvarUpamAha - Atmano vizeSabodhAvaraNakAraNaM karma jJAnAvaraNam / 29 / Atmana iti / sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako yo bodhastajjJAnaM tadAvaraNakAraNaM yatkarma tajjJAnAvaraNamityarthaH / sAmAnyavizeSAtmakavastuniSThavizeSaviSayaka bodhAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNaM, atra sAmAnyavizeSAtmaketivizeSaNaM vastunassAmAnyavizeSAtmakatvamiti darzayituM / tena sAmAnyarUpatvameva vizeSarUpatvameva vA vastunassvarUpamiti pakSo nirasto darzanAvaraNavAraNAya vastuniSThavizeSaviSayaketipadam / atra vizeSahetavo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAJca pradoSo nihnavo mAtsaryamantarAya AsAdanamupaghAtazca / matyAdijJAnapaJcakaM mokSaM prati mUlasAdhanamityuktau kasyacidanabhivyAhAryo yo'ntardorjanyapariNAmaH sa pradoSaH / yatkiJcit paranimittamabhisandhAya jJAnino jJAnasya vA'palApo nihnavaH / dAnayogyAya dAnArhamapi bhAvitaM jJAnaM yasmAnna dIyate tanmAtsaryam / kAluSyAdinA jJAnasya vyavacchedakaraNamantarAyaH / manasA vacasA kAyena vA jJAnasya jJAnino vA'nAdara AsAdanam, prazastajJAnadUSaNamupaghAta iti / itthameva ca darzanaviSayA hetavo darzanapadaprakSepeNaita eva bhAvyAH // have jJAnAvaraNanuM svarUpa kahe che- bhAvArtha - mAtmAnA vizeSa jodhamA mA124Anu // 29 // dharma, bhe 'zAnA125' upAya che. vivecana - AtmanaH iti. sAmAnya vizeSarUpI vastumAM vizeSanA prahaNarUpa je bodha, te "jJAna." temAM sAvarAna // 25 // 4 ubha, te 'zAnAvara' mevo artha che. 1. jJAnadarzanayostadvattaddhetUnAJca ye kila vighnanihnavapaizunyA''zAtanAghAtamatsarAH, te jJAnadarzanAvaraNakarmahetava AzravAH // iti // Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 tattvanyAyavibhAkare lakSaNa - sAmAnya vizeSasvarUpI vastumAM rahela vizeSanA viSayavALA bodhamAM AvaraNanuM kAraNa paNuM hoye chate karmapaNuM, e jJAnAvaraNanuM lakSaNa che. padakRtya - ahIM vastunuM sAmAnya vizeSAtmaka evuM vizeSaNa, vastunuM sAmAnya vizeSAtmakatvarUpa svarUpa darzAvavA mATe che, tethI sAmAnyarUpapaNuM ja ke vizeSarUpapaNuM ja vastunuM svarUpa che, evA ekAntika pakSanuM khaMDana thAya che. darzanAvaraNamAM ativyAptinA vAraNa mATe "vastunii vizeSa viSayaka'- evuM pada mUkeluM che. - jJAnAvaraNabaMdhanA vizeSa hetuo(1) mati Adi jJAna, sAdhu Adi jJAnI ane jJAnasAdhana pustaka Adi pratye aniSTa AcaraNathIzatrutAthI jJAnAvaraNIyakarma baMdhAya che. (2) mati Adi jJAno mokSa pratye mULa sAdhana che, evA kathanamAM koI ekano akathanIya je aMtamAM rahela durjanatAno pariNAma, hArdika aprItirUpa "pradoSa'-pradveSa, e jJAnAvaraNano vizeSa hetu che. (3) je kAMI paranimittane uddezIne arthAt je jJAnInI pAse abhyAsa karyo hoya te tene chUpAve, te jJAnI ke jJAnano nidvava' jJAnAvaraNano vizeSa hetu che. (4) dAnapAtrane, dAnayogya paNa bhAvita jJAna ja kAraNathI apAtuM nathI, te mAtsaryadoSa jJAnAvaraNano vizeSa hetu che. (5) malinatA AdithI jJAnano vyavaccheda karavArUpa, jJAnI Adi pratye bhojana-pAna-vastraupAzrayalAbhanA nivAravArUpa aMtarAya, e jJAnAvaraNano vizeSa hetu che. (6) manathI, vacanathI ke kAyAthI jJAna ke jJAnIno anAdara, jAti AdinA ughADavA Adi helanA, AsAdana-AzAtanA" jJAnAvaraNano vizeSa hetu che. (7) jJAna-jJAnI-zAna sAdhanano mULathI vinAza, prazasta evA jJAnamAM dUSaNarUpa upaghAta, e jJAnAvaraNano vizeSa hetu che. A pramANe ja darzanaviSayavALA hetuo jJAnanA sthAne darzanapadanA prakSepathI A ja vicAravA. atha darzanAvaraNasvarUpamAha - AtmanassAmAnyabodhAvaraNasAdhanaM karma darzanAvaraNam / 30 / Atmana iti / sAmAnyavizeSAtmake vastuni sAmAnyagrahaNAtmako yo bodho darzanaM tadAvaraNakAraNaM karmetyarthaH / vastuniSThasAmAnyaviSayakabodhAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam // jJAnadarzanAvaraNayorAlasyasvapanazIlatAnidrAdaraprANAtipAtAdayo'pi hetavo'vaseyAH // Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 30-31, navamaH kiraNaH 677 have darzanAvaraNanuM svarUpavarNanabhAvArtha - AtmAnA sAmAnya bodhamAM AvaraNanuM sAdhanabhUta karma, e "darzanAvaraNa che. vivecana - Atmana iti. sAmAnya vizeSasvarUpI vastumAM sAmAnyanA grahaNarUpa je bodha, e "darzana, tenA AvaraNanuM kAraNa karma, evo artha che. lakSaNa - vastumAM rahela sAmAnya viSayavALA bodhanA AvaraNanuM kAraNapaNuM hote chate karmapaNuM MkSA che. jJAnAvaraNa-darzanAvaraNanA Alasya, nidrAno Adara, uMghaNazI svabhAva, hiMsA Adi paNa vizeSa hetuo jANavA. vedanIyaM lakSayati - sukhaduHkhAnubhavaprayojakaM karma vedanIyam / 31 / sukheti / yadyapi vedanIyatvamanubhavayogyatvaM tacca sarvakarmaNAM tathApi paGkajAdizabdavadasya zabdasya rUDhiviSayatvAtsAtAsAtarUpameva karma vedanIyamucyate zAstravyavahArAt / ata eva cAnubhavaprayojakamityanuktvA sukhaduHkhAnubhavaprayojakamityuktam / tatra duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAni svaparobhayasthAnyasadvedyasya bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogakSAntizaucAni sadvedyasya hetavaH / virodhidravyopanipAtAdabhilaSitaviyogAdaniSTazravaNAnniSThura zravaNAdAtmanaH pIDAlakSaNaH pariNAmo duHkham / anugrAhakabAndhavAdisambandhavicchede vaiklavyavizeSaH zokaH / parIvAdaparibhavaparuSavacanAdizravaNanimittApekSaH kaluSAntaHkaraNasya tIvrAnuzayapariNAmastApaH / paritApajanyAzrupAtapracuravilApAGgavikArAdyabhivyaGagyamAkrandanam / prANiprANaviyojanaM vadhaH / saMklezapravaNaM svaparAnugrahAbhilASaviSayamanukampApracuraM paridevanam / yadyapi zokAdayassarve duHkhajAtIyA eva tathApi yathA gaurityukte anitivizeSe tatpratipAdanAya khaNDamuNDazuklAdyupAdAnaM kriyate tathA duHkhamityukte vizeSAjJAnAtkatipayavizeSapradarzanena tadvivekapratipattaye zokAdInAmuktirbodhyA / etAni ca duHkhAdIni kadAcit krodhAdyAviSTenAtmanA svasmin kaSAyavazAtkadAcitparasmin janayati kadAciccAdhamarNasamavAye satyuttamarNasya tannirodhaparasya bhujikriyAnivRttAvubhayatra kSutkRtAni duHkhAdIni sambhavanti / AyurnAmagotrodayavazAdbhavantIti bhUtAni prANinaH, ahiMsAdivratAbhisambaddhAH vatinasteSvanugrahArdIkRtacetaso'nukampanamanukampA / 1. duHkhazokavadhAstApakrandane paridevanam / svAnyobhayasthAH syurasadvedyasvAmI ihAzravAH // 2. devapUjAgurUpAstipAtradAnadayAkSamAH / sarAgasaMyamo dezasaMyamo'kAmanirjarA / zaucaM bAlatapazceti sadvedyasya syurAzravAH // Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 tattvanyAyavibhAkare parAnugrahabuddhyA''tmIyavastvatisarjanaM dAnam / saMjvalanakaSAyasahavartinaH puruSasya prANivadhAyuparatissarAgasaMyamaH, AdinA saMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapoyogA grAhyAH / anAtyantikIviratissaMyamAsaMyamaH / viSayanivRttiJcAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratantryAdbhoganirodho'kAmanirjarA / yathArthapratipattyabhAvAdajJAninastapo bAlatapaH / lokAbhimataniravadyakriyAnuSThAnaM yogaH / manovAkkAyairdharmapraNidhAnAtkrodhanivRttiH zAntiH / lobhatRSNAdibhiruparamazzaucamityevaM kAraNaissadvedyaM bhavatIti // vedanIyanuM lakSaNabhAvArtha - sukha-duHkhanA anubhavamAM prayojaka karma, e "vedanIya che. vivecana - sukhetti. jo ke vedanIyatva eTale anubhavayogyapaNuM ane te sarva karmonuM che, to paNa paMkaja Adi zabdanI mAphaka A vedanIya zabda, rUDhiviSayavALo rUDha (vyutpatti-eka jAtinI zabdazaktithI rahita parAvRtti asahayogarUDha=parAvartana-paryAyano asahiSNu) hoI, sAtA-asAtArUpa ja karma "vedanIya kahevAya che. kema ke-zAstrano vyavahAra che. ethI ja anubhavaprayojaka ema nahIM kahIne sukha-duHkhanA anubhavaprayojaka ema kahyuM che. asAtavedanIyanA vizeSa hetuo-duHkha eTale virodhI dravyanA samAgamathI, iSTanA viyogathI, aniSTanA sAMbhaLavAthI ane kaThora sAMbhaLavAthI AtmAno pIDArUpa pariNAma, e duHkha che. zoka eTale upakArI-bAMdhava AdinA saMbaMdhavicchedamAM viziSTa vyAkuLatA-gabharATa, e "zoka.' tApa eTale niMdA-tiraskAra-kaThora vacana AdinA zravaNanA nimittathI janya malina aMta:karaNavALAno tIvra pazcAttAparUpa pariNAma, e "tApa." AkaMdana eTale pazcAttApathI janya agrupAta-pracura vilApa, aMgavikAra AdithI abhivyakta, e AkaMdana.' vadha eTale prANIonA prANono viyoga. paridevana eTale saMklezajanaka, sva-para taraphathI upakAranI abhilASAvALo anukaMpAtulya, e paridevana'-dilagIrI-ArtanAda. jo ke zoka vagere saghaLA du:khajAtIya ja che, to paNa jema "gAya" ema kahyuM chate, vizeSa jJAna vagaranA jIvamAM tenA pratipAdana mATe khaMDa-muMDa-zukala AdinuM grahaNa karAya che, tema "du:kha' ema kahyuM chate vizeSa ajJAna hovAthI keTalAka vizeSonA pradarzanathI tenA vivekanI pratipatti mATe zoka AdinuM vacana jANavuM. vaLI A duHkha Adi, kadAcita krodha AdithI gherAyelo AtmA, potAnAmAM ane kadAcita adhamarNa (davAdAra)nA samavAya (samUha) hoye chate, te samudAyanA nirodhamAM parAyaNa-uttamarNa-leNadAranI bhojanakriyAnA abhAvamAM baMne ThekANe bhUkhe karelA du:kha vagere saMbhave che. A badhA azAtA vedanIya vizeSa hetuo che. Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 32, navamaH kiraNaH 679 zAtA vedanIyanA vizeSa hetuo(1) sarvabhUtAnukaMpA-AyuSya, nAma ane gotranA udayavaze thAya che. te bhUta eTale prANIo te saghaLA prANIo pratye dayA. (2) vatIo prati viziSTa anukaMpA-ahiMsA Adi vratanI sAthe saMbaMdhavALA dezavratI-sarvavratIomAM anugrahathI Arda cittavALAnI anukaMpAvizeSa-bhaktivizeSa utkRSTa bhakti. (3) 52n| anuhanA abhiprAyathI. potAnI vastunu mati sarchana-tyA, te 'hAna' che. (4) saMpasana pAya35 rAgavAyA sAdhuno prAuMsa mAthi viti35, te 'sarAsaMyama' cha. AdithI saMyamasaMyama-akAmanirjarA-bAlatapoyoga levAM. tathApti AtyaMtika viratino abhAva, te saMyamasaMyama (dezavirati) che. akAmanirjarA-AtmakalyANanA abhiprAyathI viSayatyAgane nahIM karanArano parataMtratAthI bhogano niropa, me mni|' che. bAlatapa-vyathArtha jJAna ane pratipattinA abhAvathI ajJAnIno tapa, e "bAlatapa' che. do'thI samimata-dauDa nirava yAnuThAna, me 'yo|' cha. zAnti-mana, vacana ane kAyAthI dharmabuddhithI krodhano tyAga, e "kSamA che. shauy-som-tRss|| mAhithA virAma, mApA 2n| 129othI zatAvehanIya thAya che. ti. mohanIyaM karma svarUpayati - rAgadveSAdijanakaM karma mohanIyam // 32 // rAgeti / mohayati sadasadvikalaM karotyAtmAnamiti mohanIyam / mohAya-heyopAdeyavivekAbhAvAya cittavyAkulatAyai mithyAtvakaSAyaviSayAbhilASAya vA yogyaM mohanIyam / ata evAtmA rakto dviSTazca bhavatItyAzayena rAgadveSAdijanakatve sati karmatvaM lakSaNamuktaM, yAvadeva hi mohanIyaM tAvadoSAH, tatkSaye cAvazyambhAvI karmakSayo'to rAgadveSayoH pradhAnaM kAraNamidam / AdinA kAmaguNA grAhyAH, vedasya mohanIyAntaHpatitatvAt / kevalinAM zrutasya saMghasya dharmasya devAnAJcAvarNavAdA darzanamohanIyasya hetavaH / kevalinAM viSaye'vAstavikadoSodbhAvanaM, asabhyavAkprayogo nindAprakaTanamityAdayaH kevalyavarNavAdAH / tIrthakaropadiSTayathAsthita 1. vItarAge zrute saMghe dharme sarvasureSu ca / avarNavAditA tIvramithyAtvapariNAmitA / sarvajJasiddhadevAprahlavo dhArmikadUSaNam / unmArgadarzanAnA''graho'saMyatapUjanam / asamIkSitakAritvaM gurvAdiSvavamAnanA / ityAdayo dRSTimohasyAzravAH parikIrtitAH // Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 tattvanyAyavibhAkare jJeyAnusAriNi sAGgopAGge zrute'vidagdhaprAkRtabhASApracuramidaM vratakAyaprAyazcittapramAdopadezapunaruktatAbahulaM kutsitApavAdaprAyamityAdibhASaNaM zrutAvarNavAdaH / caturvidhe saMghe saMyatAdiviSaye sacittAdivyavahAraparAyaNAH paripelavabAhyazaucAcArA janmAntarakRtakarmodayajanyakezolluJcanAtApanAdiduHkhAnubhavinaH kalahakAriNo'sahiSNavaH prAgadattadAnA bhUyo'pi duHkhitA eva bhaviSyantItyevaMrUpA avarNavAdAH, evameva zrAvakaprabhRtisaMghAdiSu bhAvyam / krodhAdikaSAyodayAdAtmanazzabdAdiviSayeSu gAAdayastIvrapariNAmAzcAritramohanIyasya hetavo bhAvyAH // mohanIyakarmanuM svarUpavarNanabhAvArtha - rAgadveSa Adi janaka karma, e mohanIya kahevAya che. vivecana - rAgati. AtmAne sadasanA bhAna-vivekarahita kare che, Avo mohanIya zabdano artha cha. athavA mohane mATe, heya-upAdeyanA vivekanA abhAva mATe, cittanI vyAkuLatA mATe ke mithyAtvakaSAya-viSayanI abhilASA mATe yogya, e "mohanIya' kahevAya che. e mohanIyathI ja AtmA rAgI ane dveSI thAya che. evA AzayathI rAga-dveSa Adi janakapaNuM hoya chate karmapaNuM ema lakSaNa kaheluM che. kharekhara, jyAM sudhI mohanIya che, tyAM sudhI doSo che. vaLI te doSonA kSayamAM karmakSaya avazya thAya che. ethI A mohanIya rAga ane dveSanuM pradhAna kAraNa che. AdithI kAmaguNo levA, kema ke-veda, mohanIyanI aMdara vartamAna che. darzanamohanIyanA vizeSa hetuo0 bhagavAna paramaRSi kevalIno avarNavAda=kevalIonA viSayamAM avAstavika doSanuM uddabhAvana, asabhya vacanano prayoga, niMdA karavI. (jema ke-samavaraNabhUmimAM apUkAya-pRthvIkAyanA AraMbhanA anumodIo che vagere rUpa niMdA.). 1. kaSAyodayatastIvraH pariNAmo ya AtmanaH / cAritramohanIyasya sa Azrava udIritaH // utprAsanaM sakaMdarpopahAsohAsazIlatA, bahupralApo dainyoktirhAsyasyAmI syurAzravAH, dezAdidarzanautsukyaM citre ramaNakhelane / paracittAvarjanA cetyAzravAH kIrtitA rateH // asUyApApazIlatvaM pareSAM ratinAzanam / akuzalaprotsahanaM cAraterAzravA amI // parazokAviSkaraNaM svazokotpAdazocane / rodanAdiprasaktizca zokasyaite syarAzravAH // svayaM bhayaparINAmaH pareSAmatha bhApanam / trAsanaM nirdayatvaM ca bhaya pratyAzravA amI // caturvarNasya saMghasya parivAdajugupsane / sadAcArajugupsA ca jugupsAyAM syurAzravAH // IrSyA viSAdagArthe ca mRSAvAdo'tivakratA / paradAraratAsaktiH strIvedasyAzravA ime // svadAramAtrasaMtoSo'nIAmandakaSAyatA / avakrAcArazIlatvaM puMvedasyAzravA iti // strIpuMsAnaGgasevogrAH kaSAyAstIvakAmanA / pAkhaMDistrIvratabhaMgaH SaMDaveMdAzravA amI // sAdhUnAM garhaNA dharmonmukhatA vinakAritA / madhumAMsaviratAnAmaviratyabhivarNanam // viratAviratAnAM cAntarAyakaraNaM muhuH / acAritraguNAkhyAnaM tathA cAritradUSaNam // kaSAyanokaSAyANAmanyasthAnAmudIraNam / cAritramohanIyasya sAmAnyenAzravA amii|| Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 33, navamaH kiraNaH 681 0 ahaMkathita sAMgopAMga zrutano avarNavAda=tIrthakarothI upadiSTa yathArtha joyanA anusArI sAMgopAMga zrutanA viSayamAM avidagdha prAkRta bhASAnibaddha, vrata-kAya-prAyazcitta-pramAdopadeza-punaruktithI yukta, kutsita apavAdatulya A zrata che ityAdi bhASaNa, e zrutano avarNavAda che. 0 cAturvarNa saMghano avarNavAda=sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha zrI saMghamAM, sAdhu AdinA viSayamAM, sAdhuo to sacittAdinA vyavahAra parAyaNa, bAhya zauca AcArathI rahita, janmAntaramAM karela karmodayajanya kezotsucana-AtApanA Adi duHkhanA anubhavIo, kajIyA karAvanArAo, asahiSNuo, pahelAM dAna nahi denArA. pharIthI paNa du:khI ja thaze, AvA prakAranA sAdhu saMbaMdhI avarNavAdo che. A pramANe zrAvaka vagere rUpa saMgha AdimAM vicAravuM. paMcamahAvratarUpa sAdhanavALA, kSamAdi daza lakSaNavALA, dharmano avarNavAda, bhavanapati-vyaMtara-jyotiSika-vaimAnikarUpa cAra prakAranA devono avarNavAda, ityAdi darzanamohanIyanA hetuo che: 0 krodha Adi kaSAyonA udayathI AtmAnA zabda Adi viSayomAM vRddhi-Asakti Adi utkRSTa pariNAmo, e cAritramohanIyanA vizeSa hetuo vicAravAM. athAyuSassvarUpamAha - gaticatuSTayasthitiprayojakaM karma AyuH / 33 / gaticataSTayeti / devatiryaGamanujanarakarUpagaticatuSTayetyarthaH / svasvakRtakarmabhiH prAptanarAkAdigato nirgantumicchato'pi jantoH pratibandhakatayA yadA gacchati na tu niSkramaNAyAvakAzaM dadAti sthitiparyantaJca tatraiva taM sthApayati tadAyuHkarmetyarthaH / gaticatuSTayasthitiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / prabhUtaprANiprANavyaparopaNamanavaratakhaNDanIpeSaNIcullyudakumbhapramArjanIvyApAro bAhyAbhyantaravastuSu mamatvaM kuNapAhArAbhyavahAritvaM kaSAyodayAttIvrapariNAmo mithyAdarzanazliSTAcAratvamutkRSTamAnatvaM zailabhedasadRzaroSastIvralobhAnurAgaparaparitApapraNidhAnavadhabandhanAbhinivezAnRtavacanaprasvAdanAviratamaithunopasevAsthiravairAvazendriyaniranugrahasvabhAvakRSNalezyApariNAmaraudradhyAnAdayo narakAyuSo hetavaH / manovAkkAyazaThatvamithyAtvAvaSTambhA 1. paMcendriyaprANivadho bahuvAraMbhaparigrahau / niranugrahatA mAMsabhojanaM sthiravairatA // raudradhyAnaM mithyAtvAnantAnubandhikaSAyatA / kRSNanIlakapotAzca lezyA anRtabhASaNam // paradravyApaharaNaM muhurmaithunasevanam / avazendriyatA ceti narakAyuSa AzravAH // unmArgadezanA mArgapraNAzo gUDhacittatA / ArtadhyAnaM sazalyatvaM mAyAraMbhaparigrahau // zIlavate sAticAro nIlakApotalezyatA / apratyAkhyAnakaSAyAstiryagAyuSaAzravAH // alpau parigrahAraMbhau sahaje mArdavArjave / kApotapItalezyAtvaM dharmadhyAnAnurAgitA // pratyAkhyAnakaSAyatvaM pariNAmazca madhyamaH / saMvibhAgavidhAyitvaM devatAgurupUjanam // pUrvAlApapriyAlApau jJAnaprajJApapanIyatA / lokayAtrAsu mAdhyasthyaM mAnuSAyuSa AzravAH // sarAgasaMyamo dezasaMyamo'kAmarnijarAkalyANamitrasaMparko dharmazravaNazIlatA / pAtre dAnaM tapaH zraddhA ratnatrayAvirAdhanA / mRtyukAle parINAmo lezyayoH padmapItayoH // bAlaM tapo'gnitoyAdi sAdhanollaMbanAnica / avyaktasAmAyikatAlaM devasyAyuSa AzravAH // Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 tattvanyAyavibhAkare dharmadezanAkUTakarmanIla-kApotalezyApariNAmArttadhyAnAdayastiryagAyuSo hetavaH / alpArambhaparigrahasvabhAvamArdavArjavamithyAdarzanAliGgitAtivinItatA vAlukArAjisadRzaroSasvAgatAdhabhilASalokayAtrA'nugrahaudAsInyagurudevatAtithipUjAsaMvibhAgazIlatAkApotalezyApariNAmadharmadhyAnAdayo manuSyAyuSo hetavaH / sarAgasaMyamo dezaviratirakAmanirjasabAlatapaHkalyANamitrasamparkadharmazravaNatapobhAvanApAtradAnatapanalezyApariNAmAvyaktasAmAyikAvirAdhitasamyagdarzanAdayo daivAyuSo hetava iti // AyuSyakarmanA svarUpanuM varNana bhAvArtha - cAra gatiomAM sthitinuM prayojaka karma, e Ayu. vivecana - gaticatuSTayeti. deva-tiryaMca-manuSya-narakarUpa cAra gatio, evo artha che. 0 potapotAnA karelA karmothI prApta nAraka Adi gatiomAMthI nIkaLavAne icchanAra jaMtu mATe pratibaMdhakapaNAne je pAme che, paraMtu nIkaLavA mATe avakAza ApatuM nathI ane sthiti sudhI tyAM ja tene sthApe che, te "Ayukarma kahevAya che. lakSaNa - cAra gatiomAM sthiti prayojakapaNuM hoya chate karmapaNuM, e AyukarmanuM lakSaNa che. nAraka AyuSyanA hetuo- (1) bahu AraMbha=ghaNA-vipula AraMbha, prANInA prANano nAza niraMtara muzala-ghaMTI-cUlA-pANInA ghaDA ane sAvaraNIno vyApAra. (2) bahuparigrahatA=zarIra Adi atyaMtara ane suvarNa Adi bAhya vastuomAM mUccha-mamatva, mAMsAhAranI kriyA, kaSAyanA udayathI tIvra pariNAma, mithyAtva saMbaMdhI AcAra, utkRSTaanaMtAnubaMdhI krodha-mAna-mAyA-lobha, paMcendriyavadha, bIjAne paritApa karanAra Azaya, vadha-baMdhana, kadAgraha, juThuM vacana, utkRSTa-ghaNo svAda, satata-vAraMvAra maithunasevana, sthira vairabhAva, avazendriya, nirdaya svabhAva, kRSNalezyApariNAma, raudradhyAna Adi nAraka AyuSyanA hetuo che. tiryaMca AyuSyanA hetuo - mana-vacana-kAyAnI zaThatA, mithyAtva, stabdhatA, unmArga-adharma dezanA, kuTakarma, nIla-kApota lezyApariNAma, sazalyatA gUDhacittatA, mArgadhvaMza, mAyA-zIlavratamAM aticAra, apratyAkhyAna kaSAyo, ArtadhyAna Adi tiryaMca AyuSyanA kAraNo che. manuSya AyuSyanA hetuo - alpa parigraha-AraMbha, svAbhAvika mUdutA-saraLatA, kApotalezyApariNAma, dharmadhyAnano anurAga, mithyAdarzanayuta ati vinaya, pratyAkhyAna kaSAya, madhyama pariNAma, saMvibhAga (supAtrAdi dAna)nuM karavuM, deva-gurupUjA, atithisatkAra, pahelAM bolavuM, priya bolavuM, loyAtrAmAM mAdhyayya, jJAnapAtratA, dharmadhyAna Adi manuSya AyuSyanA hetuo che. deva AyuSyanA hetuo - pAtramAM dAna, tapa, zraddhA, ratnatrayInI avirAdhanA, mRtyakALamAM padha-pIta lezyA pariNAma, sarAgasaMyama, dezavirati, akAmanirjarA, bAlatapa, kalyANamitra saMbaMdha, dharmazravaNa, bhAvanA, avyakta sAmAyika, e deva saMbaMdhI AyuSyanA hetuo che. Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 34-35, navamaH kiraNaH 683. samprati nAmakarmA''caSTe - narakagatyAdinAnAparyAyaprayojakaM karma nAmakarma / 34 / naraketi / yaddhi jIvaM nArako'yaM tiryagyoniko'yaM manujo'yaM devo'yaM ekendriyo'yaM dvIndriyo'yaM trIndriyo'yaM caturindriyo'yaM audAriko'yaM vaikriyo'yaM hastavAnayaM pAdavAnayamityAdivyapadezairanekadhA nAmayati-karoti tannAmakarmetyarthaH / kAyavAGmanaHkauTilyaM visaMvAdo mithyAdarzanaM mAyAprayogo pizunatA'sthiracittatAdayazcAzubhasya hetavaH / kAyavAGmanoRjutvamavipralambho dhArmikadarzanasambhramassaMsArabhIrutA pramAdavarjanaM sadbhAvArpaNaM samyaktvamArjavAdayazca zubhasya hetava iti // ve nAma chbhAvArtha - narakagati AdinA paryAyamAM prayojaka karma, e nAmakarma kahevAya che. viveyana - nati. 5352, 4 bhavane, mA naarii-tiryy-mnussy-hev-mendriy-dvindriytrindriya-caurindriya-dArika-vaikriya-hAthavALo-pagavALo che, A pramANenA vyavahArothI aneka M2pANI nAve -42 che, te 'nAma' upAya che mevo artha cha. azuma nmn| utumao - mana-vayana-yAnI 4ztA, mane:35tA, asamaMsatA, visNvaahanyathArUpatA, mithyAtva, mAyAprayoga, cADI khAvI, cittanI caMcaLatA vagere azubha nAmakarmanA hetuo che. zubha nAmakarmanA hetuo - mana-vacana-kAyAnI saraLatA, nahIM ThagavuM, dhArmikajanadarzanamAM saMbhrama, saMvega(Adara)bhAva, pramAdano tyAga, sadbhAvanuM arpaNa, samyaktva, saraLatA vagere zubha nAmakarmanA tumao cha. atha gotramAkhyAti - uccanIcajAtivyavahArahetuH karma gotram / 35 / 1. manovAkkAyavakratvaM pareSAM vipratAraNam / mAyAprayogomithyAtvaM paizunyaM calacittatA // suvarNAdi praticchandakaraNaM kUTasAkSitA / varNagandharasasparzAnyathopapAdanAni ca / aGgopAGgacyAvanAni yaMtrapaMjarakarma ca / kUTamAnatulAkarmAnyanindA'tmaprazaMsanam // hiMsAnRtasteyAbrahmamahArambhaparigrahAH // paruSAsabhyavacanaMzuciveSAdi nAmadAH // maukharyAkrozau saubhAgyopaghAtAH kArmaNakriyAH / parakautUhalotpAdaH parahAsyaviDambane // vezyAdInAmalaMkAradAnaM dAvAgnidIpanam / devAdivyAjAdgandhAdicauryatIvrakaSAyatA // caityapratizrayArAmapratimAnAM vinAzanam / aGgArAdikriyA cetyazubhasya nAmna AzravaH / etaevAnyathArUpAstathA saMsArabhIrutA / pramAdahAnaM sadbhAvArpaNaM kSAntyAdayo'pi ca // darzane dhArmikANAJca saMbhramaH svAgatakriyA / paropakArasAratvamAzravAH zubhanAmani // Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare ucceti / gUyate saMzabdyata uccAvacaizzabdairyat tadgotraM, uccanIcakulotpattilakSaNaparyAyavizeSavedyaM karma, pUjyo'yamapUjyo'yamityAdivyapadezarUpAM gAM trAyate 'rthAvisaMvAdena pAlayati yattad gotram / tathAcoccanIcAnyataraviSayakavyavahArAsAdhAraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / ubhayagotrasaGgrahAyAnyatareti / tiryaggatyAdAvativyAptivAraNAyAsAdhAraNeti / tatra paraniSThayathArthAyathArthAnyataradoSodbhAvanecchA, svaniSThayathArthAyathArthAnyataraguNodbhAvanAbhiprAyaH, sadasadguNacchAdanodbhAvane jAtikularUpabala zrutAjJaizvaryatapomadaparAvajJAnotprAsanakutsanAdayo niicaigotrsy kAraNAMni / AtmanindAparaprazaMse guNotkRSTeSu vinayena vRttirvijJAnAdibhirutkRSTasyApi satastatkRtamadaviraho jAtikularUpabalavIryajJAnaizvaryatapovizeSavato'pi svotkarSApraNidhAnaM parAvajJAnauddhatyanindAstavopahAsaparaparivAdanivRttirityAdaya uccairgotrasya hetavaH // 684 have gotrane kahe che bhAvArtha - ucca-nIca jAtinA vyavahAramAM hetukarma, e 'gotra' kahevAya che. vivecana - uccati. uMcA-nIcA zabdothI je bolAvAya, te gotra. ucca-nIca kuLamAM utpattirUpa paryAyavizeSathI zeyakarma 'gotrakarma.' A pUjya che, A apUjya che, ityAdi vyavahArarUpa je vANInI rakSA kare che, te vANIne arthanA avisaMvAdathI pALe che, te 'gotrakarma.' lakSaNa - tathAca ucca ke nIcanA viSayavALA vyavahAramAM asAdhAraNa kAraNapaNuM hoye chate karmapaNuM gotranuM lakSaNa che. padakRtya - tiryaMcagati AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe 'asAdhAraNa' iti kahela che. ubhaya gotranA saMgraha mATe 'anyatara' iti kahela che. nIcagotranA hetuo - tyAM-paramAM rahela sAcA ke juThThA doSone pragaTa karavAnI icchA, potAmAM rahela sAcA ke juThThA guNone pragaTa karavAno abhiprAya, potAnAmAM avidyamAna guNone paNa pragaTa karavA, bIjAnA vidyamAna guNo DhAMkavA, jAti-kuLa-baLa-rUpa zruta-AjJA-aizvarya-tapa saMbaMdhI mada, (garva) parano tiraskAra, mazkarI-ThaThTho, niMdA karavI, dhikkAravuM, doSa mUkavo vagere nIcagotranA kAraNo che. uccagotranA hetuo - AtmAnI (potAnI) niMdA, pArakAnI prazaMsA, guNothI utkRSTo tarapha vinayapUrvaka vartana, vijJAna AdithI utkRSTa chatAM vijJAnAdi janya garvano abhAva, jAti-kuLa-baLa-vIryajJAna-aizvarya-tapo vizeSavALA chatAM sva utkarSanA saMkalpano abhAva, parano tiraskAra, uddhatA, niMdAgarbhita stuti, upahAsa, paraniMdAno abhAva, ityAdi uccagotranA hetuo che. 1. parasya nindAvajJopahAsAssadguNalopanam / sadsaddoSakathanamAtmanastu prazaMsanam // sadasadguNazaMsA ca svadoSAcchAdanaM tathA / jAtyAdibhirmadazceti nIcairgotrAzravA amI // nIcairgotrAzravaviparyAso vigatagarvatA / vAkkAyacittairvinaya uccairgotrAzravA amI // Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 685 sUtra - 36-37, navamaH kiraNaH athASTamamantarAyakarma lakSayati - Atmano vIryAdipratibandhakaM karmAntarAyakarma / 36 / Atmana iti / dAtRpratigRhItrorantarmadhye etyodayadvIryaM pratyutpannaM vastu yadupahanyate AgAmino vA labdhavyasya mArga upahanyate ca tadantarAyaM karmetyarthaH / AdinA bhogopabhogadAnalAbhA gRhyante / vIryAdInAM vighnakaraNaM jJAnapratiSedhasatkAropaghAtAdayo'sya hetavaH / atra pradoSAdayo vizeSahetavo jJAnAvaraNAdInAM pradezabandha eva hetava iti na niyamaH, ebhirjJAnAvaraNe badhyamAne yugapaditareSAmapi karmaNAM bandhAttathApi anubhAgavizeSe niyamena hetutayA viziSya hetavo darzitAH // AThamA aMtarAyakarmanuM lakSaNabhAvArtha - AtmAnA vIrya AdimAM pratibaMdha karanAruM karma, e "aMtarAyakarma." vivecana - Atmana iti. denAra ane lenAranA madhyamAM AvIne vIryasaMpanna je vartamAna vastu haNAya che athavA bhaviSyamAM meLavavAyogya vastuno mArga haNAya che, te "aMtarAyakarma che evo vyutpatyartha che. AdithI bhoga-upabhoga-dAna-lAbha levAya che. vIrya AdimAM vighna karavuM, sakapaTa ke niSkapaTa vighAta karavo, jJAnapratiSedha, sukha ke satkArano upaghAta vagere A aMtarAyakarmanA hetuo jANavA. 0 ahIM pradoSa vagere hetuo, jJAnAvaraNa AdinA vizeSa hetuo, pradezabaMdha pratye ja hetuo che, evo niyama nathI, kema ke-A hetuothI jJAnAvaraNa baMdhAtAM ekIsAthe bIjA paNa karmono baMdha che, to paNa anubhAga viziSTa rasa pratye niyamathI hetupaNuM hoI vizeSa hetuo darzAvelA che. atha mUlakAro mUlaprakRtInAM sthitimAha - jJAnadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAM triMzatsAgaropamakoTIkoTikAlaM yAvat, mohanIyasya saptatisAgaropamakoTIkoTikAlaM yAvat, viMzatisAgaropamakoTIkoTikAlaM yAvannAmagotrayoH, AyuSazca trayastriMzatsAgaropamakAlaM yAvatparAsthitirbodhyA / evameva vedanIyasya dvAdazamuhUrtA, nAmagotrayoraSTamuhUrtA, zeSANAJcAntarmuhUrtamaparA sthitiriti / 37 / // iti bandhatattvam // jJAneti / triMzaditi / utkRSTasaMkleze sthitasya mithyAdRSTeriyaM parAsthitiH / saptatisAgaropameti / mithyAtvApekSayeyam / samyamithyAtvasyotkarSato'pyantarmuhUrttamAnatvAt, kaSAyasya catvAriMzatsAgaropamakoTikoTipramANatvAt / nokaSAyANAJca viMzatisAgaropamakoTIkoTipramANatvAt / viMzatIti / narakatiryaggatyekendriyAdijAtyapekSayeyam / nIcergotrApekSayA ca Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 tattvanyAyavibhAkare gotrasya tAvatI sthitiH / trayastriMzaditi / devanarakAyuSo'pekSayeyam / tatra jJAnAvaraNAdicaturNAmabAdhAkAlazca trINi varSasahasrANi etaddhInA karmasthitiranubhavayogyA-karmadalikaniSekaH, jJAnAvaraNIyAdikaM hi karma utkRSTasthitikaM baddhaM sadvandhasamayAdArabhya trINi varSasahasrANi yAvanna kiJcidapi jIvasya bAdhAM svodayata utpAdayati, tAvatkAlamadhye dalikaniSekasyAbhAvAt tata UrdhvaM hi dalikaniSekaH, niSeko nAma krameNa yAvaccaramasamayaM racanA / dvAdazamuhUrtA iti, sAtavedanIyasya sakaSAyasyedaM, itarasya tu prathamasamaye bandho dvitIyasamaye vedanaM tRtIyasamaye tvakarmIbhavanamiti, aSTamuhUrtA iti, yazaHkIluccairgotrApekSayedam / zeSANAmiti jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAyurantarAyANAmityarthaH / paJcAnAM jJAnAvaraNAnAM cakSurdarzanAvaraNAdInAM caturNA darzanAvaraNAnAM udayApekSayA samyaktvasamyamithyAtvayossaMjvalanalobhasya paJcAnAmantarAyaprakRtInAM tiryagAyuSazcApekSayeyaM sthitiriti / itarAsAntu prakRtInAM jaghanyotkRSTasthitayastattatprakRtinirUpaNa evoktA iti dik / atha bandhatattvaM nigamayatItIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa labdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM bandhanirUpaNanAmA // navamaH kiraNaH samAptaH // have mUlakAra, mUlaprakRtionI sthitine kahe chebhAvArtha - jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedanIya-aMtarAyonI (30) trIza koDAkoDI sAgaropamanA kALa sudhI sthiti che, mohanIyanI sittera (70) koDAkoDI sAgaropamanA kALa sudhInI sthiti che, (20) vIza koDAkoDI sAgaropamanA kALa sudhInI sthiti nAma ane gotrakarmanI che. temaja AyuSyakarmanI tetrIza (33) sAgaropamanA kALanI sthiti che. A utkRSTa sthiti jANavI. A pramANe vedanayanA bAra (12) muhUrto, nAma ane gotranA ATha (8) muhUrto, bAkInA karmonI aMtarmuhUrtanI jaghanya sthiti che. iti. vivecana - jJAneti. jJAnAvaraNAdinI trIza (30) koDAkoDI sAgaropamarUpa, utkRSTa saMkleza-kaSAyamAM rahelA mithyASTine utkRSTa sthiti che 0 (70) 1315131 sAgaropamanI bhonIyanI, mithyAtva monIyabhanI apekSAbhe 6STa sthiti cha, kema ke-mizramohanIyanI utkRSTathI paNa aMtarmuhUrta pramANavALI sthiti che. kaSAyanI cAlIza (40) koDAkoDI sAgaropama pramANavALI utkRSTa sthiti che ane nokaSAyonI vIza (20) koDAkoDI sAgaropama pramANavALI utkRSTa sthiti che. 0 nAmagotranI vIza (20) koDAkoDI sAgaropamanI, naraka-tiryaMcagati ane ekendriya Adi jAtinI apekSAe nAmanI utkRSTa sthiti che. vaLI nIcagotranI apekSAe gotranI utkRSTa sthiti teTalI jANavI. Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rU7, navama: ni: 687 0 AyuSyanI tetrIza (33) sAgaropamanI, deva ane narakanA AyuSyanI apekSAe utkRSTa sthiti che. tyAM jJAnAvaraNa Adi cAra (4) karmono abAdhAkALa traNa (3) hajAra varSono che. traNa hajAra varSa nyUna-hIna karmasthiti, anubhavayogya-karmadalika niSeka-racanA thAya che. kharekhara, utkRSTa sthitivALA jJAnAvaraNa Adi cAra karmo baMdhAyelA hatA, baMdha samayathI mAMDI traNa hajAra varSo sudhI jIvane koI jAtanI bAdhA potAnA udayathI pahocADatA nathI, kema ke-teTalA kALanA madhyamAM dalika-niSeka-racanAno abhAva che. kharekhara, tyArabAda dalikono niSeka thAya che. niSeka eTale karmapudgalonA anubhAgo (daliko)nI racanA. te niSeka (bhogyakALa) prathama sthitimAM ghaNo (bahu), bIjI sthitimAM vizeSa hIna, AvA kramathI chellA samaya sudhInI racanA jANavI. bAra (12) muhUrto-kaSAyavALAne sAtAvedanIyanI jadhanya sthitinuM varNana che. niSkaSAyane to prathama samayamAM sAtAvedanIyano baMdha, bIjA samayamAM vedana-anubhava ane trIjA samayamAM akarmA thavAnuM che. iti. ATha (8) muhUrto-yazaHkIrti ane ucca gotranI apekSAe A kathana che. 'zoSaNa' iti. jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIya-AyuSya-aMtarAyarUpa bAkInA karmonI jaghanya sthiti aMtarmuhUrtanI che. 0 pAMca (5) jJAnAvaraNonI, (4) cakSudarzanAvaraNa AdirUpa darzanAvaraNonI, udayanI apekSAe samyaktvamohanIyanI-mizramohanIyanI-saMjvalana lobhanI pAMca (5), aMtarAyaprakRtionI, tiryaMca AyuSyanI apekSAe A jaghanya sthiti che. bIjI karmaprakRtionI to jaghanya-utkRSTa sthitio te te prakRtionA nirUpaNamAM ja kahelI che. iti dik. have 'iti' padathI baMdhatattvano upasaMhAra kare che. iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sArI rIte sthApita potAnI bhaktinA samudAyavALA teozrInA paTTara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM 'saMvaranirUpaNa' nAmanuM navamuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM navamA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. navamuM kiraNa samApta 0 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dazamaH kiraNaH tadevaM bandhavigamopAyabhUtasaMvaranirjarAnirUpaNottarakAlaM. bandhaM prarUpya tatpratidvandvibhUtamavasaraprAptamokSatattvaM nirUpayati - kRtsnakarmavimuktyA''tmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH / 1 / kRtsneti / kRtsnaM nikhilaM yatkarma mUlottaraprakRtibhedabhinnaM tasya yA vimuktirAtmapradezebhyo'tyantamapagamastayA''tmano yatsvAtmanyavasthAnaM svasvabhAvena varttanaM sa mokSa ityarthaH / vimuktipadena kRtsnasya karmapudgalasya karmatvena rUpeNa kSayo'tra vivakSito na dravyatvena, tanmukhena tasya nityatvAt, karmatvenaiva tasya nAzAt, karmayogyapudgaleSvAtmanA parigRhIteSveva karmatvaparyAyotpAdena tasmAdatyantamapagateSu teSu tatparyAyanAzena tadrUpeNa teSAmapi nAzAt / nanu paugalikakarmaprakRtInAmeva kiM nirAso mokSaH, utaupazamikakSAyopazamikaudayikakSAyika pAriNAmikAnAM bhAvAnAmapItyAzaMkAyAmAhA''tmana iti, tathA ca svasya yatsvarUpaM tasminnavasthAnaM vartanamityarthaH, tena kevalasamyaktvajJAnadarzanAni jIvasya svarUpaM tadrUpeNA''tmano'vasthAnaM mokSaH, ete ca bhAvAH kSAyikAH, aupazamikakSAyopazamikaudayikAnAntu sarvathA abhAva eveti sUcitam, kathameSAmabhAva ityatrAha vimuktayeti, karmatvena pudgalasattve hyupazamAdayaH sambhavanti, tasyaiva vimuktayA tadAdhArANAM teSAM sambhava eva nAsti, yastu na tadAdhAraH kSAyikAdirbhAvasso'styeva trividhadarzanamohanIyAdInAmAtyantikakSayeNaiva kevalasamyaktvAdInAM bhAvAditi bhAvaH / etena sarvathA''tmAbhAvo mokSa iti nirastaM mokSAdhArapadArthasyA''vazyakatvAt / na ca kevalasamyaktvajJAnadarzanAnAmeva yadi sattvaM taddanantavIryasukhAdInAmapi nivRttiprasaGga iti vAcyam / tadavinAbhAvitvena teSAmatraivA'ntargatatvAt, anantasAmarthyAbhAve hi nAnantAvabodhassaMbhavati, sukhamapi ca na jJAnAtiriktaM kiJcidapi tu jJAnavizeSarUpameva, evaM ___ 1. dharmiNamAtmAnaM vinA sadanuSThAnamokSAdInAM vicArAyogyatvAt, nahi vandhyAsutasyAbhAve tanniSThasurUpakurupatvAdIn kazcidArabhate cintayitumiti bhAvaH // Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, dazamaH kiraNaH 689 siddhatvAstitvAdibhAvA api tadavinAbhAvina eva, bhavyatvantu kevalasamyaktvAdiniSpattivinAzitvena tadutpattau nAstyeveti bhAvaH / nanvAtmAbhAva eva mokSaH, tathA hi saMsAro nArakatiryaGmanuSyadevatvameva, nAnyaH, nArakAdiparyAyabhinnazca na ko'pi jIvaH, kadAcidapi tadbhinnatvena jIvasyAnupalabdheH, tato nArakAdibhAvanAze jIvasya svasvarUpanAzAtsarvathA jIvAbhAva eva prApta iti cena, paryAyamAtranAze paryAyiNassarvathA nAzasyAniSTatvAt, nahi kanakakuNDalAdiparyAyanAze svarNasya nAzaH kasyApISTaH / na ca saMsAraH karmakRtaH, tatastannAze saMsAro nazyati tathA tannAze ca jIvasyApi nAza eveti vAcyam, kAraNavyApakayoreva kAryavyApyanivartakatvAt saMsArazca karmakAryamatastannAze tannAzo yuktaHjIvastu na karmakRtaH, anAdikAlapravRttatvAt ataH karmanAze na tasya nAzaH / vikArAnupalambhAcca na sarvathA vinAzadharmA, dRzyante hi mudgarAdinA dhvastasya ghaTasya kapAlalakSaNA vinAzadharmAH, na tathA jIvasyAto nityatvaM taddharmatvAcca mokSasyApi nityatvam // nanu svAtmanyavasthAnamityanena jJAnAdimattvaM muktasyoktaM tanna saGgacchate jJAnakAraNAbhAvAt, jJAne hi zarIrendriyAdikaM kAraNaM muktasya tadabhAvAnna jJAnaM bhavitumarhatIti cenna vyAptyasiddheH, na hi zarIrendriyAdIni jJAnasya kAraNaM vyApakaM vA, yena tannivRttau tasyApi nivRttiH syAt, jJAnasyAtmasvabhAvatvena zarIrAdinivRttAvapi na tannivRttiH, tasmAdasti mukto jIvassa ca jJAnarahita iti viruddhaM vacanameva / svAtmani dehe pratyakSAnubhavAdeva jIvasya jJAnasvarUpatvasiddheH, indriyavyApAroparame'pi tadvyApAropalabdhArthAnusmaraNAdindriyasattve'pi cAnyamanaskatAyAmanupalambhAt / adRSTA zrutAnAmapyarthAnAM tathAvidhakSayopazamapATavAvyAkhyAnAdyavasthAyAM kadAcitsphuraNAcca tasmAtsarvadA prakAzamaya eva jIvaH, paraM saMsAryavasthAyAMchadmasthaH kiJcinmAtramavabhAsayati kSINAkSINAvaraNachidaizcAvabhAsanAt, sacchidrakuDyAdyantaritapradIpavat / muktAvasthAyAJca sarvAvaraNakSayAtsarvamarthaM prakAzayati, vigatakuDyAdyAvaraNapradIpavat, na tu jIvasya tadAnIM prakAzAbhAvaH, iti siddhaM tadAnIM jJAnasvarUpatvam / evaM sukhAdi svarUpatvamapi bhAvyam / atra kRtsna 1. AtmA hi sAmAnyato nikhilalokAlokavartipadArthAnAM samyak paricchedanipuNaH, paraM ca karmapaTalAvRttatajjJAnatvAdasmadAdInAM viSayeSu saMzayA'jJAnaviparyayA atItAdiviprakaSTAdipadArtheSvasamyakapratItizcAvirbhavati, niHzeSatayA jJAnAvaraNAdikarmamalApagame ca pratibandhakAbhAvena nikhilapadArthajJAnasvabhAvatAyAM na ko'pi virodha iti bhAvaH // 2. evaM sukhasvarUpo'pyAtmA, yathA saMsAriNaH sukhaduHkhe parasparAnuSakte na tathA muktAtmanaH, duHkhamUlasya zarIssyAbhAvAt, AtmasvarUpatvAcca sukhasya / na cedaM sukhaM duHkhAbhAvarUpam, mukhya bAdhakAbhAvAt rogAnmukto'haM sukhI jAta ityAdau sukhIti padasya paunaruktyApatteH IdRzajaDarUpAtmatattvasya mokSasya puMsAmupAdeyatvAsaMbhavAt sAMsArikasukhasya duHkharUpatvAdevAtyantikasukhavizeSalipsayaiva mumukSUNAM pravRttezcetyabhiprAyeNAhaevaM sukhAdisvarUpatvamapi bhAvyamiti // Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 tattvanyAyavibhAkare karmavimuktyA''tmanassvAtmanyavasthAnamityanena saGgrahanayena muktiruktA, tena hyAvaraNocchittyA vyaGgyaM sukhaM muktiriSyate, saMsAradazAyAM jIvasvabhAvasya sendriyadehAdyapekSAkAraNasvarUpAvaraNenAcchAdyamAnatvAt pradIpasyApavarakAvasthitapadArthaprakAzakatvasvabhAvasyeva tadAvArakabRhaccharAvAdinA / tadapagame tu pradIpasyeva jIvasyApi viziSTaprakAzasvabhAvo'yatnasiddha eveti / na ca zarIrAdyabhAve jJAnasukhAdInAmabhAvaprasaGga iti vAcyamaprayojakatvAt, anyathA zarAvAdyabhAve pradIpAderabhAvaprasaGgassyAt na ca zarAvAdeH pradIpAdyajanakatvAnna doSa iti vAcyam, tathAbhUtapradIpapariNatyajanakatve zarAvAdestadanAvArakatvaprasaGgAt / vyavahAranayena tu svIkRta - puMstrIzarIrasyAtmanassamyagjJAnakriyAbhyAM sAdhyaH karmaNAM kSayo muktiriSyate, anvayavyatirekAbhyAM tayostaM prati kAraNatvAt na ca karmakSayasya muktitve'pumarthatvaM syAditi vAcyam, muktessAkSAt duHkhahetunAzopAyecchAviSayatvena paramapuruSArthatvAvirodhAt / duHkhe hi dveSe taddhetUn niyamena dveSTi tatastannAzahetuSu jJAnAdiSu pravarttate, tato nAzopAyecchA jAyata iti / na ca samyagjJAnakriyAbhyAmityuktaM tanna yuktaM samyagdarzanasyApi hetutvAditi vAcyam dvayorapyanayorjJAnadarzanayossahacAritvAt / nanu svIkRtapuMstrIzarIrasyAtmana ityuktaM tatra svIkRtapuMzarIrasya tu samyagjJAnakriyAsambhavAdyuktaM mokSAdhikAritvaM strINAntu na tathA, tAsAM jJAnadarzanayossaMbhave'pi cAritrAsaMbhavAt, vastraparibhogasyAvazyakatvAt, anyathA vivRtAGgyastAH puruSANAmabhibhavanIyA loke garhaNIyAzca bhaveyuH, vastraparibhoge ca parigrahavattvena saMyamAbhAva eva syAditi cenna, vastrasaMsargamAtrasya parigrahatvAsaMbhavAt, mUrcchAviziSTasyaiva tAdRzasya parigrahatvAt, anyathA bharatacakravarttino niSparigrahatvavarNanaM kevalotpAdazcAsaMgataM syAt, jinakalpapratipannasya kasyacit sAdhostuSArakaNAnuSakte zIte patati sati kenApyaviSahyamadya zItamiti vicintya tasya zirasi vastre prakSipte parigrahatvApAtaprasaGgAt, tAsAmapi samyagdarzanAdiprakarSasambhavAcceti dik / sa ca sarmyagjJAnakriyAbhyAM bhavati, kriyArahitasya jJAnasya tadrahitAyAH kriyAyA 1. nanu jJAnameva pradhAnaM mokSakAraNaM na kriyA, tasyA api jJAnakAryatvAt, jJAnaM hi mokSaM prati kAraNaM, tadapAntarAlabhAvinAM sarvasaMyamakriyAdInAmapi tasmAttadeva mokSaM prati pradhAnaM kAraNamiti cenna jJAnasya paramparayopakArakatve kriyAyA evAnantaryeNa pradhAnakAraNatvApatteH, avyavadhAnena yadupakArakaM tasyaiva pradhAna kAraNatvAt, yugapatkAryotpattau dvayorapyanukUlatve dvayorapi prAdhAnyasyaucityAt, apAntarAle bhavantyA api kriyAyA mokSAsAdhanatve kevalAdapi jJAnAnmokSApatteH, akAraNasyAnapekSaNIyatvAt / dvayorapi sahacAritve ca kathamekaM jJAnaM kAraNaM bhavenna kriyA, na ca kriyaiva kAraNaM bhavatu na jJAnamiti vAcyam, tathAsatyunmattAdikriyAto'pi mokSApatteH, tasmAjjJAnakriyobhayAt muktiriti bhAvaH // Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, dazamaH kiraNaH 691 vA'samarthatvAt, na ca pratyekaM kAraNatAvirahe kathaM samudAye kAraNatvamiti vAcyam, pratyekaM dezopakAritvAt samudAyasya ca sampUrNopakAritvAditi dik // ___ nanu dharmAdharmayormuktau tAvadAtyantikI nivRttiryuktA, anyathA tadanupapatteH, tannivRttau ca tatphalabhUtAnAM buddhyAdInAmapi nivRttirAvazyakI nimittApAye naimittikasyApyapAyAt, muktasyAtmano'ntaHkaraNasaMyogAbhAvena na tatkAryasya buddhyAderutpattiH, tathAcAzeSavizeSaguNanivRttiruktau siddhyatyeveti cenneSTApatteH, ko hi nivArayati muktAvadRSTahetukAnAM AtmAntaHkaraNasaMyogajAnAJca buddhyAdInAM nivRttim, kintu karmakSayahetukAnAM prazamasukhAnantajJAnAdInAM nivRttimeva nivArayAmaH, tathA ca muktau kathaJcid buddhyAdivizeSaguNAnAM nivRttiM kathaJcidanivRttirvyavatiSThate / na ca jJAnatvAvacchinna evAdRSTAntaH karaNAdihetutvAnmuktau tadajanyajJAnAdyanupapattiriti vaktuM yuktam, parairIzvarajJAnAdivyAvRttaye janyatvasya kAryatAvacchedakakoTau dAnAt, tasya ca dhvaMsapratiyogirUpatvena / dhvaMsApratiyogijJAnAdInAM muktAvanupapattya bhAvAt / na ca janyatvena jJAnAdInAM muktAvapi dhvaMsa Avazyaka iti vAcyam / janyatvena dhvaMsahetutve mAnAbhAvAt, pratiyogino viziSTaya hetutve'pi muktajJAnAdInAM dhvaMsAhetutvakalpana eva lAghavAt / na copayogasya saMsAradazAyAmantarmuhUrtAdikAlanAzyatvadarzanAnmuktAvapi kAlAnnAzaprasaGga iti vAcyam / kevalajJAnAdInAM kAlAnAzyatvAdupayogasya kSaNikatve'pi pravAhatastadAnantyasya ca siddhAntasiddhatvAt / vastutastu adRSTAntaHkaraNasaMyogakarmakSayAdayo na jJAnotpattau nimittabhUtAH / api tu AvirbhAvatirobhAvAveti pUrvamevoktam / na cAtmano buddhyAdiguNA: kadAciducchidyante, santAnarUpeNa jAyamAnatvAt pradIpavat, amISAM janmano nirantaraM sarvAnubhavasiddhatvAnnAsiddhiH, sAdhyaviparyayeNa vyApterasiddhyA na viruddhaH, vipakSe gaganAdau hetorasattvena ca nAnaikAntika iti vAcyam / vikalpAsahatvAt, santAnapadena pitRputrapautrAdikrameNa puruSasampradAyo gotrAdyaparanAmA santAno vivakSitaH, uta upadAnopAdeyabhAvenottarottarakAryaparamparotpAdaH, athavA sAmAnyena sajAtIyakAryakAraNapravAha iti, tatra nAdyastasya puruSeSveva prasiddhyA guNAdau tadasambhavAt / na dvitIyaH, teSAmAtmopAdeyatvena svIkRtatayA parasparamupAdAnopAdeyabhAvAnaGgIkArAt / na dvitIyaH, teSAmAtmopAdeyatvena svIkRtatayA parasparamupAdAnopAdeyabhAvAnaGgIkArAt / nAntyo buddhayAdibhyo vijAtIyAnAmicchAdInAmapyutpattidarzanena sajAtIyakAryakAraNotpattyabhAvAt / smRtyAdInAJca bhavadabhiprAyeNApramANatayA vijAtIyAnAmapi samyagjJAnAdibhyassaMskArodbodhadvAreNotpatteH / pAkajaparamANurUpAdInAJcaivaMvidhasantAnarUpeNotpattAvapi bhavatA'tyantocchedAnabhyupagamAt, saMsArasya Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 tattvanyAyavibhAkare caivaM rUpasyApyatyantocchedAbhAvena vyabhicArAt, muktAvanityabuddhyAdInAmatyantocchedasyAsmAbhirapi svIkRtatvena siddhasAdhanAcca // tathA svasvarUpe caitanyamAtre'vasthAnamAtmano mokSa iti kapilamatamapi pramANabAdhitaM, caitanyavizeSe'nantajJAnAdau svarUpe'vasthAnasya mokSatvasAdhanAt / na hyanantajJAnAdikamAtmano'svarUpaM sarvajJatvAdivirodhAt / pradhAnasya sarvajJatvAdisvarUpaM nAtmana iti cenna, tasyAcetanatvAdAkAzAdivat, jJAnAderapyacetanatvAdacetanapradhAnasvabhAvatvaM yuktameveti cetkutastadacetanatvasiddhiH, acetanA jJAnAdaya utpattimattvAd ghaTavadityanumAnAditi cenna, hetorbuddhiniSThapratibimbahetubimbacaitanyalakSaNenAnubhavena vyabhicArAt, tasya cetanatve'pyutpattimattvAt / na ca kathamutpattimAnanubhava iti vAcyam, buddhyAdivatparApekSatvAt / parApekSo hyasau buddhyadhyavasAyApekSatvAt, buddhipratibimbitamarthaM puruSazcetayata iti vacanAt / buddhyadhyavasitArthAnapekSatve'nubhavasya sarvatra sarvadA sarvasya puMso'nubhavaprasaGgAt, sarvadA sarvadarzitvApattestadupAyAnuSThAnavaiyarthyameva syAt, yadi punaranubhavasAmAnyamAtmano nityamanutpattimadeveti mataM tadA jJAnAdi sAmAnyamapi nityatvAdanutpattimadbhavediti tava heturasiddhaH / na ca jJAnAdivizeSANAmutpattimattvAnnAsiddha iti vAcyam, tarkhanubhavavizeSANAmapyutpattimattvAdvyabhicArApatteH / na cAnubhavasya na vizeSAssantIti vAcyaM, vastutvavirodhAt / sakalavizeSarahitatve hi kharaviSANavadanubhavo'vastveva bhavet / na cAtmanAnekAntaH, tasyApi sAmAnyavizeSAtmaka tvAdanyathA'vastutvApatteH / kAlAtyayApadiSTazcotpattimattvahetuH, jJAnAdInAM svasaMvedanapratyakSatvAccetanatvaprasiddhaH, na ca cetanasaMsargAdacetanasyApi jJAnAdezcetanatvapratItiH pratyakSato bhrAntaiveti vAcyam, zarIrAderapi cetanatvapratItiprasaGgAt cetanasaMsargAvizeSAt / na ca zarIrAdyasambhavI buddhyAderAtmanA saMsargavizeSa iti vAcyam, kathaJcittAdAtmyAtiriktasya saMsargasyAbhAvAt / tato nAcetanA jJAnAdayaH svasaMviditatvAt, anubhavavat, te svasaMviditAH parasaMvedanAnyathAnupapatteH, tathAcAtmasvabhAvA jJAnAdayaH cetanatvAdanubhavavat, iti na caitanyamAtre'vasthAnaM mokSaH, anantajJAnAdicaitanyavizeSe'vasthAnasya mokSatvapratIteriti // nanvatyantajJAnasantAnoccheda eva mokSaH, tathAhi baddhasya saMsAriNo mokSa iti vaktavyaM bandhazca rAgAdibhiH, sa caikAntanitya Atmani na saMbhavati vikArApatteH, tasmAnnAtmano bandho navA mokSastayoranupapattyA ca tAdRzAtmano'bhAva eva yuktaH, jJAnasya kAryatayA vikAritvena rAgAdiyogena bandhasambhavAt kathaJcidbhAvanAbalena tadvigamAcca mokSa upapadyate, ayameva ca tasya mokSo yadvinAza iti cenna, Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, dazamaH kiraNaH 693 jJAnasya kSaNikatvAdutpattyanantaraM vinApi vinAzakaM tadvinAzAt, na ca rAgAdibhirjJAnakSaNasya bandha ApAdayituM zakyate, ekAntanityasyeva ekAntAnityasyApyavikAryatayA rAgAdiyogaviyogAsambhavAt / tato bandhAbhAvAtkathaM mokSaH / nanu jJAnasya tadasambhave'pi tatsantAnasyaika tvAdakSaNikatvAcca rAgAdiyogAdvandho bhAvanAdyatizayAcca santAnAnutpattilakSaNo mokSazca saMbhavati, santAnazca jJAnAnAmanAdiH kAryakAraNapravAha iti cenna jJAnavyatiriktasyaikasyAkSaNikasya paramArthasattayA'bhyupagamyamAne nAmAntareNAtmano'bhyupagatatvena tasyaiva bandhamokSayorupapAditatvAt, na ca nityasyAvikAryatayA tadanupapattiriti vAcyam ekAntanityatAyA nirAsena pariNAminityasyaivAsmAbhiraGgIkArAt / tasmAdAtmAbhAva iti riktaM vacaH / yadyasmAbhirapi santAnasya saMvRtisattayaivAbhyupeyate tarhi santAninAM jJAnakSaNAnAmeva vastusattvaM teSAJcAnekatvakSaNikatvAbhyAmekasyaiva bandhamokSayoranupapattyA'nyasya bandho'nyasya mokSa iti syAt, tathAcAnugatasyaika syAbhAvena mokSapravRttirna syAt, evaM santAnibhyassantAnasyAbhinnatve'pi pUrvoktadoSa eva / navA santAnasyAnAgatAnutpAdalakSaNamokSassaMgacchate, jJAnakSaNasya jJAnakSaNAntarajananasvabhAvatvAditi // zrI mokSanirUpaNa nAmaka dazama kiraNa avataraNikA - A pramANe baMdhanA vinAzanA upAyabhUta saMvara-nirjarAnA nirUpaNa pachIthI baMdhanuM nirUpaNa karI, te baMdhanA vipakSabhUta avasare Avela mokSatattvane kahe che. bhAvArtha - samasta karmanA kSayathI AtmAnuM svasvarUpamAM avasthAna, e "mokSa' che. vivecana - mUla ke uttara prakRtirUpa bhedathI yukta je sakaLa karma che, tenI je vimukti eTale AtmAnA pradezomAMthI atyaMta kSaya, te sakaLa karmavimuktithI je AtmAnuM svasvabhAvamAM avasthAna-vartavuM, te "mokSa kahevAya che. 0 vimukti padathI sakaLa karmapudgalano karmarUpe kSaya ahIM vivalita che, paraMtu dravyarUpe nahi, kema kedravyarUpe te pudagala dravya nitya che, karmaparyAyarUpe ja teno vigama che. AtmAe grahaNa karela karmayogya pudgalomAM ja karmata nAmaka paryAyanI utpatti thavAthI, AtmAmAMthI te karmapudgalo atyaMtarUpe gaye chate, te karmapudgalomAM karmatvaparyAyano nAza thavAthI, karmaparyAyarUpe te karmayogya pudgalono nAza che. zaMkA - paudgalika karmaprakRtiono kSaya e zuM mokSa che? athavA pathamika-kSAyopathamika-audayikakSAyika-pariNAmika bhAvono paNa nAza e zuM mokSa che? : 1. ayaM bhAvaH vartamAnajJAnakSaNaH karma badhnan na prAg badhnIyAt asato banthAyogAt na vA saha, sahabhAvinossavyetaragoviSayANayoriva tadasaMbhavAt nApi pazcAt, utpAdAnantaraM niranvayaM dhvaMsena dvitIyAdikSaNAvasthAsaMbhavena tadanupapatteriti // 2. nanu mA bhUt ekaikazo jJAnakSaNAnAM bandho rAgAdyutpAdo vA, tatsantAnasya tvekasya santatamanavartamAnasyAsau syAditi zaMkate nanviti // Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - tathAca AtmAnuM (potAnuM) je svarUpa che temAM rahevuM, ema ahIM samajavuM. tethI kevaLa samyaktva-jJAna-darzano jIvanuM svarUpa che, te jJAnAdi rUpe AtmAnuM rahevuM mokSa-paryAya che. samyaktva-jJAnadarzana Adi bhAvo mokSamAM kSAyika ja hoya che. aupazamika, kSAyopazamika ke audayika bhAvono sarvathA abhAva ja ema sUcita karela che. zaMkA - mokSamAM A aupazamika Adi bhAvono kema abhAva che ? 694 samAdhAna - 'sakala karma vimuktithI'-e padathI uparokta zaMkAnuM samAdhAna thAya che. kharekhara, karmarUpe pudgalanI sattA hoye chate upazama Adi saMbhave che. karmarUpe pudgalanI vimukti-kSaya thavAthI, te upazama AdinA AdhArabhUta te karmapudgalono saMbhava ja nathI. te karmapudgalarUpa AdhA2vALo je nathI evo te, kSAyika Adi bhAva che ja, kema ke- traNa prakAranA darzanamohanIya AdinA kSayathI ja kevaLa (kSAyika) samyaktva AdinI sattA che, evo bhAva che. A nirUpaNathI 'sarvathA AtmAno abhAva mokSa che.'- (dharmArUpa AtmA sivAya sadanuSThAna-mokSa Adino vicAra ayogya thAya che, kema ke- vaMdhyAputranA abhAvamAM temAM rahela surUpa-kurUpa AdinA koIpaNa vicAra karato nathI.) AvI mAnyatAnuM khaMDana thAya che, kema ke-mokSanA AdhArabhUta padArtha Avazyaka che. zaMkA - kevaLa samyaktva-jJAna-darzanono ja jo sadbhAva che, to anaMta vIrya-sukha AdinA paNa abhAvano prasaMga kema nahi Ave ? samAdhAna - te samyaktva AdinI sAthe avinAbhAvI sahacArI hoI te anaMta vIrya Adino kSAyika jJAna AdimAM aMtarbhAva che. kharekhara, anaMta sAmarthyanA abhAvamAM anaMtajJAna saMbhavatuM nathI. vaLI sukha paNa jJAnathI atirikta (adhika-bhinna) kAMI nathI paraMtu jJAnavizeSarUpa ja sukha-cidAnaMda ja che. A pramANe siddhatva-astitva Adi bhAvo paNa kevaLa samyaktva AdinI sAthe avinAbhAvI ja che. 0 bhavyatva to kevaLa samyaktva AdinI siddhi hoye chate vinAzazIla hoI, kevaLa samyaktva AdinI utpattimAM bhavyatva nathI ja, evo bhAva che. zaMkA - 'AtmAno abhAva ja mokSa' che, e pakSa barobara che. tathAhi naraka-tiryaMca-manuSya-devarUpa ja saMsAra che, bIjo saMsAra nahIM. nAraka Adi paryAyathI rahita koIpaNa jIva nathI, kema ke-koIpaNa vakhate nAraka Adi bhinnarUpe jIvanI pratIti nathI. tethI nAraka Adi paryAyanA nAzamAM jIvanA svasvarUpaparyAyano nAza thavAthI jIvano abhAvarUpa mokSa ja kema prApta na thAya ? samAdhAna - paryAya mAtranA nAzamAM paryAyI dravyano nAza iSTa nathI, kema ke-sonAnA kuMDala Adi paryAya mAtranA nAzamAM sonAno nAza koIne iSTa-saMmata nathI. zaMkA - saMsAra karmathI banelo che, tethI karmanA nAzamAM saMsAra naSTa thAya che. tevI rIte saMsAranA nAzamAM jIvano paNa nAza ja kema nahi ? samAdhAna - vyApaka kAraNamAM vyApyabhUta kAryanuM nivartakapaNuM hoI karmarUpa kAraNanuM saMsArarUpa kArya che, to karmarUpa kAraNanA nAzamAM saMsArarUpa kAryano nAza vyAjabI che. paraMtu jIvane karme banAvelo nathI. karmarUpa Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, vAma: zira : 695 kAraNanuM kArya jIva nathI, kema ke-anAdikALathI jIvanI pravRtti che. ethI karmanA nAzamAM jIvano nAza asaMbhavita che. 0 vaLI vikAranA abhAvathI sarvathA vinAzI (janya) dharmavALo AtmA nathI. kharekhara, mogara AdithI tUTelA ghaDAnA kapAlarUpa vinAzajanya dharmo dekhAya che. tevI rIte jIvanA vinAzajanya dharmo dekhAtA nathI, mATe jIvanuM-AtmAnuM nityapaNuM che. tenA dharma-siddhatvarUpa mokSanuM paNa nityapaNuM che. zaMkA - svasvarUpamAM avasthAnarUpa mokSanuM svarUpa je kahyuM, te jJAnAdi svarUpa muktamAM ghaTatuM nathI, kema ke-jJAnanA kAraNono abhAva che. kharekhara, jJAna pratye zarIra-indriya Adi kAraNa che. muktamAM te kAraNano abhAva hovAthI jJAna saMbhavI zake nahIM ne ? samAdhAna - vyAptinI asiddhi (abhAva) che. tathApi jJAna pratye zarIra-indriya vagere kAraNa ke vyApaka nathI, jethI te zarIra-indriya AdinA abhAvamAM te jJAnano paNa abhAva thAya ! vaLI jJAna AtmAno svabhAva hoI zarIra AdinA abhAvamAM paNa te jJAnano abhAva nathI. tethI mukta jIva che, vaLI te jJAnarahita che.-AvuM vacana viruddha ja che, kema ke- potAnA AtmAmAM zarIranA Azraye pratyakSa anubhavathI ja jJAnasvarUpanI siddhi che. vaLI indriyonA vyApAranA virAmamAM paNa tenA vyApArathI pUrve prApta karela artha (viSaya)nuM smaraNa che (anusmaraNa che) ane indriyonI vidyamAnatAmAM paNa anyastha mana hoye chate viSayano upalaMbha (pratIti-grahaNa) thato nathI. 0nahi joyela, nahi sAMbhaLela paNa arthonA viSayomAM tathA prakAranI kSayopazamanI paTutAthI vyAkhyAna Adi avasthAmAM kadAcit skUraNA thAya che. tethI sarvadA saghaLAkALamAM prakAza-jJAnajayotirmaya ja jIva che. 0bIjI vAta evI che ke-saMsArI avasthAmAM chadmastha jIva kiMciMdra mAtra jANe che, kema ke-kSaNa akSINa AvaraNanA chidrothI avabhAsa che. jema ke-chidravALA bhIMta vagerenI vacce rahela dIpaka. 0 mukta avasthAmAM sarva AvaraNonA kSaye sarva arthane jANe che-prakAze che. jema ke-bhIMta vagerenA AvaraNa vagarano pradIpa. jIvamAM te vakhate prakAza-jJAnano abhAva nathI. A pramANe muktimAM jJAnasvarUpa siddha che. (kharekhara, AtmA sAmAnyathI sakaLa lokAlokamAM vartatA padArthone sArI rIte jANavA samartha che. paraMtu karma AvaraNathI AcchAdita te jJAnAdi hovAthI, asmad Adi saMsArI chadmastha jIvone saMzayaajJAna-viparyayo, atIta Adi-dUrastha padArthomAM mithyAjJAna pragaTa thAya che; ane saMpUrNatayA jJAna AvaraNa Adi malanA vinAzamAM pratibaMdhakanA abhAvathI sakaLa padArthaviSayaka jJAnasvarUpamAM koIpaNa virodha nathI.) A pramANe jema jJAnasvarUpI AtmA che, tema sukhasvarUpI AtmA che. AtmAnuM jJAnavatu sukha Adi svarUpa che. (sukhasvarUpI paNa AtmA che. jema saMsArIne sukha-duHkha paraspara saMbaMdhI che, tema muktimAM nathI, kema ke-duHkhanA mULarUpa zarIrano abhAva che ane AnaMda-AtmasvarUpa che. vaLI ema nahi kahevuM ke'duHkhAbhAvarUpa sukha che," kema ke-mukhya sukhamAM bAdhakano abhAva hovAthI "rogathI mukta thayelo huM sukhI thayo," ItyAdimAM sukhI evA padamAM punaruktinA doSanI Apatti Ave che. AvA jaDarUpa Atmatattvano mokSa buddhizALI puruSone upAdeya thato nathI. vaLI sAMsArika sukha duHkharUpa hovAthI ja AtyaMtika viziSTa sukhanI icchAthI ja mokSArthI jIvonI pravRtti che. AvA abhiprAyathI kahe che ke-e pramANe sukhAdi svarUpa Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 tattvanyAyavibhAkare paNa vicAravuM.) ahIM "kRtna karmanI vimukti dvArA AtmAnuM svasvarUpa avasthAnarUpa mokSa.'-A pramANenA saMgrahanayathI mukti kahelI che. tethI AvaraNonA ucchedathI vyagya-gamya sukha (AnaMda) mokSa tarIke iSTa che, kema ke-saMsAradazAmAM AnaMdarUpa jIvasvabhAva indriya sahita deha Adi rUpa apekSA-kAraNasvarUpa AvaraNathI AcchAdita karAya che. jema ke-apazka(rUma)mAM rahela padArtha prakAzatva svabhAvavALo pradIpa. te pradIpanA AcchAdaka moTA zarAva (zarAvaLA) AdithI AcchAdita karAya che. jema pradIpa AcchAdaka moTA zarAva AdinA abhAvamAM pradIpanI mAphaka jIvano paNa viziSTa prakAza (jJAna) svabhAva prayatna vagara siddha ja che. zaMkA - zarIra AdinA abhAvamAM jJAna, AnaMda AdinA abhAvano prasaMga kema nahi Ave? samAdhAna - jJAna, sukha Adi pratye zarIra AdinuM (vyApti grAhaka kArya-kAraNarUpa anukUlatakabhAva) aprayojakapaNuM hovAthI prasaMga nahIM Ave. jo zarIra AdinA abhAvamAM jJAna AdinA abhAvano prasaMga mAno, to zarAva AdinA abhAvamAM pradIpa AdinA abhAvano prasaMga thAya! zaMkA - pradIpa Adi pratye zarava Adi ajanaka hovAthI doSa kevI rIte? samAdhAna - tathAbhUta pradIpanI pariNatinA ajanaka zarAva AdimAM pradIpa pratye anAvArakapaNAno prasaMga to Avaze ja. 0 vyavahAranayanI apekSAe puruSa athavA strInA zarIravALA AtmAno samyajJAna ane kriyAthI sAdhya karmono kSaya, e "mokSa' icchAya che. anvaya-vyatirekathI karmakSaya rUpa kArya pratye samyajJAna-kriyAnuM kAraNapaNuM. zaMkA - karmanA kSayanA muktipaNAmAM puruSArthapaNAno abhAva kema nahi? samAdhAna - muktimAM, sAkSAtu duHkhanA hetubhUta karmanA nAzanA (samyagdarzanAdi) upAyothI ke (upAyonI) icchAno viSaya hoI parama puruSArthapaNuM aviruddha che. kharekhara, duHkha pratye dveSa thatAM duHkhanA hetuo pratye niyamo TheSa kare che tyArabAda te du:khanAzanA hetubhUta jJAnAdimAM pravarte che tyArapachI nAzanA upAyathI mokSapuruSArthanI icchA thAya che. zaMkA - "samyajJAna ane kriyAthI mokSa'- ema je kahyuM te ThIka nathI, kema ke-samyagdarzananuM paNa hetupaNuM che ja ne? samAdhAna - A bemAM paNa jJAna, darzanano sahacArI hovAthI samyajJAnanA prahaNamAM samyagdarzananuM prahaNa thaI jAya che. zaMkA - "svIkRta puruSazarIravALA ke strIzarIravALA AtmAnI mukti -evuM je vacana kahyuM che, tyAM svIkAra karelA puruSazarIravALAne to samyajJAna-kriyAno saMbhava hovAthI mokSanuM adhikArIpaNuM che, paraMtu strIone mokSano adhikAra nathI, kema ke-te strIomAM jJAna-darzanano saMbhava chatAM cAritrano asaMbhava che. vaLI strIone vastrano svIkAra Avazyaka che. avatra strIo puruSonA tiraskArane yogya bane che ane lokamAM niMdApAtra thAya ! jo vastrano svIkAra kare, to parigrahavALImAM saMyamano abhAva thAya ja ne? Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, zama: ni: 697 samAdhAna - vasranA saMbaMdha mAtramAM parigrahapaNAno asaMbhava che. mUrchAviziSTa vastrAdi ja saMsargaparigraha kahevAya che. 0 jo vasrasaMbaMdha mAtrane parigraha kahevAmAM Ave, to vastradhArI bharatacakravartInuM niSparigrahapaNAnuM varNana ane kevalajJAnanI utpatti asaMgata thAya ! vaLI jinakalpanA svIkAranAra koIka sAdhunA viSayamAM tuSAra kaNanA saMbaMdhavALI ThaMDI paDye chate, jo koI AtmA 'Aje ThaMDI asahya che'-ema vicArI, te sAdhunA mastaka upara vastra pheMke, to te sAdhumAM parigrahanI Apattino prasaMga AvI jAya ! te strIomAM paNa samyajJAna-cAritranA pakarSano saMbhava che. A pramANenuM digdarzana che. 0 vaLI te mukti samyagnAna-kriyAthI ja che, kema ke-mokSa pratye kriyArahita kevala jJAnarahita kevala kriyA asamartha-ajanaka che. zaMkA - pratyeka samyajJAna ke kriyAmAM jo kAraNatA nathI, to samudAyamAM kAraNatA kevI rIte ? samAdhAna - pratyeka sabhyajJAna ke kriyA deza aMzathI upakAraka hoI kAraNa che ane samudAya saMpUrNasarvathA u5kA2I hoI saMpUrNa kAraNa che, ema digdarzana jANavuM. zaMkA dharma-adharmanA kSayarUpa AtyaMtika nivRtti ja muktimAM yuktiyukta che. jo puNya-pApanI AtyaMtika nivRtti na thAya, to mukti ghaTe nahi. vaLI dharma-adharma rUpa adeSTanA kSayamAM dharmadharmajanya phaLabhUta buddhi Adino paNa kSaya Avazyaka che, kema ke-kAraNanA abhAvamAM kAryano nAza paNa hoya che. mukta AtmAmAM aMtaHkaraNanA saMyogano abhAva hovAthI aMtaHkaraNa saMyogajanya buddhi Adi rUpa kAryanI utpatti nathI. tathAca sakaLa vizeSa guNonI nivRtti ja mokSamAM siddha thAya che ja ne ? kema ? samAdhAna - tamArI kahelI bAbata eka apekSAe iSTa ApattirUpa che. kharekhara, adRSTajanya AtmA ane mananA saMyogajanya buddhi AdinI nivRttine koNa aTakAve che ? paraMtu karmakSayarUpa hetujanya prazama sukhaanaMta jJAna-AnaMda AdinI nivRttine (abhAvanI mAnyatAne) aTakAvIe chIe. tathAca muktimAM apekSAe (kSAyopazamika) buddhi Adi vizeSa guNonI nivRtti ane apekSAe (kSAyika) anaMta jJAnaAnaMdAdinI anivRtti (sattA) kAyama rahe che. zaMkA - jJAnatvAcchinna. jo jJAna mAtra pratye adRSTa aMtaHkaraNa Adi hetu che, to ajanya (nitya) jJAna AdinI ghaTamAnatA kevI rIte ? samAdhAna - jainetara vAdIoe IzvarajJAna AdimAM vyAvRtti (ativyAptivAraNa) mATe kAryatAvacchedaka koTimAM janyatvano niveza karela che. arthAt janyajJAna mAtra pratye adRSTa aMtaHkaraNa Adi hetu che. te janmajJAna dhvaMzano pratiyogI hoI anitya vinAzI che. (je janya che, te anitya che.) te janyajJAna vaMzapratiyogI hoI muktimAM bhale na ho, paraMtu dhvaMzano apratiyogI (anaMta nitya) jJAna AdinI muktimAM upapatti-ghaTamAnatA che. zaMkA - janyatvanA kAraNe jJAna Adino muktimAM dhvaMza kema Avazyaka nahIM ? Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - janyatvamAM dhvaMza pratye hetupaNAmAM pramANano abhAva che. (jema ke-dhvaMza janya che paNa eno dhvaMza nathI.) pratiyogInuM vizeSe karI hetupaNuM chatAMya muktajJAna AdimAM dhvaMzanuM ahetupaNuM che, evI kalpanAmAM ja lAghava che. 698 zaMkA - upayoga, saMsAradazAmAM aMtarmuhUrtakALa Adi kALathI nAza-dhvaMzano jo viSaya dekhAya che, to muktimAM paNa kALathI upayoganA nAzano prasaMga kema nahi Ave ? samAdhAna - kevalajJAna Adi upayogo kALathI nAzanA-dhvaMzanA viSaya banatA nathI. vaLI upayoga kSaNika (sAmAyika) hovA chatAM tenuM, kSAyikanI pravAhanI apekSAe anaMtapaNuM-avinAzIpaNuM (nityapaNuM) siddhAntasiddha che. vastutaH adRSTa-aMtaHkaraNa-saMyoga-karmakSaya Adi, jJAnanI utpattimAM nimittabhUta nathI paraMtu AvirbhAva-tirobhAva che, ema pUrve kaheluM ja che. zaMkA - AtmAnA buddhi Adi guNo kadAcit uccheda viSayavALA thAya che, kema ke- saMtAnarUpe pedA thAya che. jema ke-pradIpa. vaLI A buddhi Adi guNonI utpatti niraMtara sarvane anubhavasiddha hoI 'asiddhi' nAmaka doSa nathI. jema ke - pakSamAM hetunuM sattva che. sAdhyanA abhAvanI sAthe anvaya vyAptino abhAva hoI 'viruddha' doSa nathI. vaLI vipakSabhUta gagana AdimAM hetunuM asattva hoI anaikAntika-vyabhicAra nAmaka doSa nathI. ema barobara che ne ? samAdhAna vikalpone nahi sahana karanAra hoI uparokta kathana barobara nathI. tathAhi-(1) vikalpa=zuM saMtAnapadathI pitA-putra-pautra AdinA kramathI puruSasaMpradAya, gotra Adi bIjA nAmavALo saMtAna vivakSita che ? (2) vikalpa=upAdAna-upAdeya bhAvathI uttara uttara kAryaparaMparAno utpAda, saMtAnapadathI zuM vivakSita che ? (3) vikalpa=sAmAnyathI sajAtIya kArya-kAraNano pravAha, zuM saMtAnapadathI vivakSita che ? tyAM prathama vikalpa nathI ghaTato, kema ke-te saMtAnanI puruSomAM ja prasiddhi hoI, buddhi Adi guNomAM teno asaMbhava che. bIjo vikalpa ghaTato nathI, kema ke-te guNono AtmAthI upAdeyarUpe svIkRta hoI, guNono ane AtmAno paraspara upAdAna-upAdeyabhAvano asvIkAra che. trIjo chello vikalpa ghaTato nathI, kema ke-buddhi AdithI vijAtIya icchA AdinI paNa utpatti dekhAtI hoI, sajAtIya kArya - kAraNabhAvanI utpattino abhAva che. vaLI smRti Adi ApanA mate apramANa che, paNa vijAtIya smRti Adi paNa samyajJAna AdithI saMskAranA udbodha (jAgRti) dvArA utpanna thAya che. vaLI pAkajanya paramANurUpa AdinI, AvA prakAranA saMtAnarUpe utpatti chatAM Ape atyaMta ucchedano svIkAra karela nathI. vaLI saMtAnarUpavALA saMsAranA paNa atyaMta ucchedanA abhAvanI sAthe vyabhicAra che. arthAt sAdhyAbhAva ucchedanA abhAvavALA saMsAramAM saMtAnarUpe utpattirUpa hetu hoI, tamArA anumAnamAM vyabhicAra nAmaka doSa che. ane muktimAM anitya (chAdmasthika) vinAzI buddhi Adi guNono atyaMta uccheda amoe paNa svIkAra karela che, mATe siddhasAdhana nAmaka doSa che. Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 1, zama: ni: 699 tathA 'caitanya mAtra svasvarUpamAM avasthAna, e AtmAno mokSa che.' Avo kapilano siddhAMta pramANathI bAdhita che, kema ke-caitanyavizeSarUpa anaMtajJAna AdirUpa svarUpamAM-pUrNa svarUpamAM avasthAna, e ja mokSarUpe siddha che. vaLI anaMtajJAna Adi AtmAnuM pUrNa svarUpa nathI, ema nahi bolavuM, kema ke-sarvajJatva Adi sAthe virodha Ave che. zaMkA - pradhAna prakRtinuM sarvajJatva Adi svarUpa che, AtmAnuM sarvajJatva Adi svarUpa nathI, to pachI zeno virodha ? samAdhAna - pradhAna prakRti to acetana che. jema ke - AkAza Adi mATe acetana prakRtinuM sarvajJatva Adi svarUpa, viruddha che. zaMkA - jJAna Adi acetana che, to tene acetana prakRtinA svabhAvarUpa mAnIe to zo vAMdho ? samAdhAna - pahelAM jJAna AdimAM acetanapaNAnI siddhi karo ane pachI badhI vAta karo to bahu sAruM. vAdI - to lo A acetanapaNAnuM siddhinuM anumAna jJAna vagere acetana che, kema ke-utpattimAna che. je je utpattimAna che, te te acetana che. jema ke-ghaTa Adi. prativAdI - buddhimAM rahela pratibiMba (sukha-duHkha padArtha AdinuM pratibiMba)nA hetubhUta e ja buddhimAM biMba-pratibiMbabhUta caitanyarUpa anubhavanI sAthe utpattimatvarUpa hetuno vyabhicAra che. arthAt acetanatvanA abhAvavALA pratibiMbabhUta cetanazaktimAM utpattirUpa hetu che. mATe tamAruM anumAna barobara nathI. zaMkA - buddhimAM pratibiMbita caitanyarUpa anubhava kevI rIte utpattimAna che ? samAdhAna - buddhi jJAna AdinI mAphaka paranI apekSA rAkhe che. (anubhava) A kharekhara, paranI apekSAvALo che, kema ke-buddhinA adhyavasAya pratibiMbanI apekSA rAkhe che. 'buddhimAM pratibiMbita padArthane puruSa (cetana) jANe che.'-evuM sAMkhyonuM vacana che. jo darpaNa AkAravALI buddhimAM pratibiMbita arthanI apekSA vagarano anubhava mAnavAmAM Ave, to te anubhava sarva kALamAM, sarva dezamAM ane saghaLA puruSamAM anubhavano prasaMga AvI jAya ! sarvadA sarvadarzIpaNAnI Apatti thAya ! sarvadarzIpaNAnA upAyanA anuSThAnanI nirarthakatA thAya ! jo vaLI 'anubhava mAtra AtmAno nitya che-anupapattivALo che'-evo siddhAnta che, to sarva jJAnAdi paNa nitya hoI anutpattivALuM thAya ! to uparokta anumAnamAM Apelo Apano hetu (utpatti) jJAnAdi (pakSa)mAM avidyamAna hoI asiddha thAya che. vAdI - jJAna Adi vizeSo (keTalAka jJAnAdi) utpattimAna che, saghaLA nahi, to pachI asiddha kevI rIte ? prativAdI - to anubhava vizeSomAM utpatti hoI vyabhicAranI Apatti che-acetanatvanA abhAvavALA anubhava vizeSomAM utpatti che, mATe vyabhicarita hetu che. Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vAdI - anubhavamAM vizeSo nathI, ema kahIe to zo vAMdho ? prativAdI - vastutvanI sAthe virodha che. kharekhara, saghaLA vizeSothI rahitapaNAnI mAnyatAmAM gadheDAne ziMgaDAnI mAphaka anubhava avastu ja thAya. 700 vaLI AtmAnI sAthe anekAnta (vyabhicAra) doSa nathI. te AtmA paNa sAmAnyavizeSa Atmaka che. jo sAmAnyavizeSa Atmaka na mAnavAmAM Ave, to AtmA avastu bane ! vaLI A utpattiketu bAdhita che, kema ke-jJAna Adi svasaMvedana (AtmAnubhava-mAnasa) rUpa pratyakSa pramANathI cetanavALA tarIke prasiddha che. zaMkA - cetanA saMsarga-saMbaMdhathI acetana paNa jJAnAdimAM cetanapaNAnI pratIti pratyakSathI bhrAMtivALI kema nahi ? samAdhAna - jo Ama che, to zarIra AdimAM paNa cetanapaNAno prasaMga Avaze, kema ke-cetanano saMsargasaMbaMdha ja che. zaMkA - zarIra AdinI sAthe asaMbhavita evo buddhi Adino AtmAnI sAthe viziSTa saMbaMdha che, to pachI zarIra AdimAM cetanapaNAno prasaMga nahi ja Ave ne ? samAdhAna - kathaMcit tAdAtmyathI atirikta (adhika-bhinna) saMsargano abhAva che. saMsarga baMne ThekANe samAna hoI jema jJAnAdi, tema zarIra Adi samajavAM. tethI jJAna acetana nathI, kema ke-svasaMvidita che. jema ke-anubhava. te jJAna Adi svasaMvidita (svaprakAzita-prakAzaka) che, kema ke-parasaMvedananI sAthe vyApti che. jyAM pa2saMvedana che, tyAM svasaMvedana che. jo svasaMvedana mAnavAmAM Ave, to pa2saMvedana ghaTe ja nahi. tathAca jJAna Adi AtmAnA svabhAvo che, kema ke-cetana che. jema ke-anubhava. mATe caitanya mAtramAM avasthAna e mokSa nathI, kema ke-anaMtajJAna Adi rUpa viziSTa caitanya 52ma caitanyamAM avasthAna che. evI ja mokSapaNAnI pratIti che. basa. vAdI - atyaMta jJAna saMtAnano uccheda ja mokSa che. te A pramANe-baMdhavALA saMsArIno mokSa che, ema kahevAya che. vaLI baMdha rAga AdithI thAya che ane te baMdha ekAnta nitya AtmAmAM saMbhavato nathI, kema kevikAranI Apatti che. tethI AtmAno baMdha ke mokSa emAMnuM kAMI AtmAmAM nathI. vaLI baMdha ke mokSanI anupapatti (abhAva) hoI baddha ke mukta AtmAno abhAva ja yukta che, kema kejJAna kAryapaNAe vikArI hoI rAga AdinA yogathI, baMdhanA saMbhavathI, jJAna baddha che ane kacit bhAvanAbaLathI, baMdhanA vinAzathI, mokSa jJAnamAM ghaTamAna thAya che, jJAnayukta bane che. A ja teno (AtmAno) mokSa, je jJAna vinAzarUpa che. prativAdI - - jJAna kSaNika hovAthI (ahIM A bhAva che ke-vartamAna jJAnakSaNa karma bAMdhato, pahelAM na bAMdhe, kema ke-avidyamAnano baMdha thato nathI. athavA sAthe na bAMdhe, kema ke-sAthe thanAra DAbA-jamaNA ziMgaDAnI mAphaka teno asaMbhava che. pachIthI paNa bAMdhato nathI, kema ke-utpatti pachI tarata ja niranvaya nAza Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 2, zama: riLa: 701 thavAthI bIjA Adi kSaNonI avasthAno asaMbhava hoI, te jJAnamAM karmabaMdhanI aghaTamAnatA che.) utpatti pachI vinAzaka vagara te jJAnano vinAza hoI jJAna baddha thatuM nathI. vaLI rAga AdithI jJAnakSaNamAM baMdhanuM ApAdAna azakya che, kema ke-ekAnta nityanI mAphaka ekAntaanitya paNa vikAra yogya nahi hoI, rAga Adino yoga ke viyogano asaMbhava che. tethI jJAnamAM baMdha nathI, to mokSa kevI rIte ? (bhale, dareka jJAnakSaNomAM baMdha ke rAga AdinI utpatti na ho ! paraMtu niraMtara anuvartamAna eka jJAnakSaNonA saMtAnamAM A baMdha Adi thaze ja, evI zaMkA kare che. 'nanu' e padathI.) zaMkA - jJAnamAM baMdha Adino asaMbhava chatAM, te jJAnasaMtAnamAM baMdhAdino baMdha besaze, kema ke-te saMtAna eka che, akSaNika (nitya) che. rAga AdinA yogathI jJAnasaMtAnamAM baMdha, bhAvanA AdinA atizayathI saMtAnanI utpattinA abhAvarUpa mokSa saMbhava che. vaLI jJAnono saMtAna anAdi che, kArya-kAraNa pravAharUpa che, to to barobara baMdhamokSa ghaTaze ja ne ? samAdhAna - jJAnathI bhinna jJAnasaMtAna eka che-akSaNika che. AvI rIte paramArtha sarUpe svIkAra karatAM bIjA nAmarUpe AtmAno svIkAra karAto hoI, te AtmAno ja baMdha ane mokSa yuktipUrvaka pratipAdita karela che. zaMkA - jJAnasaMtAnarUpa AtmA nitya-avikArI hoI baMdha-mokSa kevI rIte ghaTamAna thAya ? = | samAdhAna - ekAnta (sarvathA) nityatAnA nirAzapUrvaka pariNAmI nitya ja, amoe-jainoe svIkArela che, mATe baddha-mukta AtmAno abhAva che, e vacana nirarthaka che. jo ame paNa saMtAnane saMvRtti(kalpanA)thI sarUpe svIkArIe, to saMtAnastha jJAnakSaNo ja vastu sat thAya. te jJAnakSaNomAM anekapaNA ane kSaNikapaNA vaDe ekamAM ja baMdha-mokSanI aghaTamAnatA hoI, anya kSaNano baMdha ane anya kSaNano mokSa thaI jAya. tathAca anugata-sarvAnuyAyI eka dravyano abhAva hovAthI mokSanI pravRtti na thAya. e pramANe saMtAna ane saMtAnIonA abhedamAM paNa pUrvakathita doSa ja che. athavA saMtAnano anAgatamAM anutpAdarUpa mokSa saMgata thato nathI, kema ke-jJAnakSaNa bIjA jJAnakSaNone pedA karavAnA svabhAvavALo che. iti. evaM svarUpato mokSamabhidhAya tattvabhedaparyAyairvyAkhyA kAryeti niyamamanusaran tadbhedAn pradarzayitukAmaH siddhAnte siddhAnAM satpadaprarUpaNAdibhirnirUpaNadarzanena svayamapi tathaiva vidadhAtuM siddhAnavatArayati tadvAn muktaH |2| tadvAniti / kRtsnakarmakSayaprayuktasvasvarUpAvasthAnaparyAyavAnmukta ityarthaH / tena paryAyaparyAyiNoH kathaJcidabhedAtsatpadaprarUpaNAdibhissiddhabhede vAcye tadabhinnamokSAtmakaparyAyasyA'pi bhedaH prajJApita eveti bhAvaH // Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 tattvanyAyavibhAkare avataraNikA - A pramANe svarUpanI apekSAe mokSanuM kathana karI "tattvabheda-paryAyothI vyAkhyA karavI." A nyAya-niyamane anusaranAra, mokSanA bhedone kahevAnI icchAvALA siddhAntamAM siddhonuM satpadaprarUpaNA Adi nirUpaNane jovAthI pote paNa te ja prakAre karavAne mATe siddhone utAre che-kathe che. bhAvArtha - 'te bhokSavAko bhuta' ThevAya che. vivecana - "tadvAnitti. sakala karmakSayajanya svasvarUpamAM avasthAnarUpa paryAyavALo mukta che, evo artha che. tethI paryAya ane paryAyIno kathaMcit abheda hovAthI, satpadaprarUpaNA AdithI siddhono bheda vAcyakathanIya thavAthI, te siddhothI abhina mokSarUpa paryAyano paNa bheda jaNAvelo ja che, ema bhAva che. te mukto keTalA prakAranA che? AvI zaMkAnA javAbamAM kahe che ke tatra muktAH katividhA ityatrAha - so'nuyogadvAraissiddhAntapaprasidvaissatpadaprarUpaNAdibhirnavabhinirUpaNAdupacAreNa navavidhaH / 3 / sa iti / mukta ityarthaH / anuyogadvArairiti, vidhiniSedhAbhyAmarthaprarUpaNArUpairvyAkhyAprakArairityarthaH / siddheSu parasparaM vastuto vailakSaNyAbhAvena kathaMnavavidhatvamityAzaMkAyAmAhopacAreNeti / navabhiH prakArairvicAryamANatvAdeva navavidhatvaM teSAM na tu vastuto navavidhatvamiti bhAvaH // bhAvArtha - "te mukta, siddhAntaprasiddha, satpadaprarUpaNA Adi nava anuyogadvArabhUta satpadaprarUpaNA AdithI nirUpita thavAthI upacArathI nava prakArano che. vivecana - 'se iti." te mukta, anayoga dvArothI eTale vidhiniSedhapUrvaka-arthaprarUpaNArUpa-vyAkhyAnaprakAro-aMgothI prarUpita hoI navavidha che. siddhomAM paraspara vastutaH bheda nahIM hovAthI kevI rIte nava prakAro ghaTI zake? AvI AzaMkAmAM kahe che 3 - '75yArathI' vyAdhyAnAnaka () bhaMgAthA siddho, viyaa2-5359||n viSayabhUta hovAthI 4 na4 (6) prakAravALA che. paraMtu vastutaH siddhomAM bheda nathI, evo bhAva che. pahelAM satpadaprarUpaNAne kahe che. tatrAdyAM satpadaprarUpaNAmAha - gatyAdimArgaNAdvAreSu siddhasattAyA anumAnenAgamena vA nirUpaNaM satpadaprarUpaNA / / / gatyAdIti / sattAbhidhAyakaM padaM satpadaM tasya prarUpaNA satpadaprarUpaNA, vidyamAnArthAbhidhAyipadasya tattvakathanamiti bhAvaH, asatyapyarthe bAhye zazaviSANAdipadaprayogAt bAhyArthe satyapi ghaTapadaprayogadarzanAnmokSazabdaH siddhazabdo vA ghaTapadavad vidyamAnArthabhidhAyako vA zazazRGgavadavidyamAnArthAbhidhAyako vetyAzaGkAyAmAha siddhasattAyA ityAdi / mokSAdizabdasya Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 3-4, dazamaH kiraNa: 703 vidyamAnArthAbhidhAyakatvamAptopadezAt, asamastapadatvahetoranumAnAdvA nirUpaNamityarthaH, anumAnaprayogazca mokSazabdassiddhazabdo vA vidyamAnArthAbhidhAyI, asamastatve sati padatvAdghaTAdipadavaditi / zazazRGgAdipade vyabhicAravAraNAya vizeSaNam / anarthakavarNasamudAye vyabhicAravAraNAya vizeSyam / atra padatvaM na suptiGantatvarUpaM, dyotakeSu nipAteSu tAdRzapadatvasattvena sAdhyAbhAvAdvyabhicArApatteH / kintu svArthapratyAyane zaktimadyatpadAntaraghaTitavarNAntarApekSaNarahitaM parasparasvaghaTitavarNasahakArivarNasaGghAtarUpaM tadeva cAsamastaM padaM, rAjapuruSa ityAdisamaste padatvavyavahArastu suptiGantatvAt, na tUktalakSaNataH, svArthapratyAyane samastapadasamudAye zaktyabhAvAt / yadi caikadezasamudAyayoH kathaJcittAdAtmyena tatrApi svArthapratyAyanazaktimattvaM varttate'nyathA'rthavattvAbhAve nAmasaMjJA'pravRttau vibhaktyanupapattissyAditi vibhAvyate tadApi na tasya padatvaM, padAntaraghaTitavarNAntarasApekSatvAt / na ca padalakSaNe padasya ghaTitatvenAtmAzrayApattiriti vAcyam / padalakSaNe suptiGantarUpasya padasyaivAntargatatvAt / ata eva hi ghaTAdizabdAnAM padatvamanyathA ghaTadhAtUttarasyApratyayasya karthakatvena zaktimattvAtpadatvaprAptau padAntaraghaTitavarNAntarApekSatvena padatvaM na syAt, tathA cedRzaM padatvaM na zazazRMgAdizabdeSu vartate padAntaraghaTitavarNAntarApekSatvAt, arthavattvaM punarastyeva, anyathA nAmasaMjJA'prAptyA vibhaktyanutpattiprasaGgaH syAt, evaJca mokSazabdasya yo'yaM vidyamAno'rthassa eva kRtsnakarmakSayarUpo mokSa iti nizcIyate / yadyapi mokSazabdasya vimuktirUpasya kArAgArAnmokSo jAta ityAdi pratItyA prasiddhirasti tathApi sarvabandhakSayasyaiva tatpadasya mukhyArthatayA tasya siddhirvivakSitA, uktapratItau tu yatkiJcidvandhavimuktivAcakatvaM mokSapadasya lAkSaNikaM, asati pratibandhake zabdArthasaMkocasyAnyAyyatvAt / ato na siddhasAdhanatvApattiH / tathA ca tAdRzaparyAyavatAM siddhAnAmapi vidyamAnatvaM siddhameva, paryAyamAtrasya sAdhikaraNatvAditi manvAno gatyAdicaturdazamArgaNAsu te kva santItyAzaMkAyAM manujAdigatyAdAveva teSAM siddhiriti zAstrato yanirUpaNaM saiva satpadaprarUpaNeti darzayati gatyAdItyanena vAkyena / tathA ca siddhasattAyA anumAnenAgamena vA gatyAdimArgaNAdvAreSu siddhasattAyA Agamena nirUpaNaM satpadaprarUpaNeti yojanA kAryA, prathamayojanAyA bhAvastu pradarzita eva, dvitIyayojanAyA bhAvamAkhyAtuM gatyAdimArgaNA vibhAgena svarUpeNa ca darzayati - bhAvArtha - gati Adi mArgakhAdvAromAM siddhasattAnI anumAnathI ke AgamathI nirUpaNA, e satpadaprarUpaNA. Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vivecana - satpada e sattAvAcaka pada che. tenI prarUpaNA satpadaprarUpaNA, vidyamAna padArthavAcaka padanuM tattva-kathana evo bhAva che. 704 avidyamAna arthavALA paNa bAhyamAM zazazRMga (zazalAnuM ziMgaDuM)no prayoga hovAthI ane vidyamAna arthavALA paNa bAhya arthamAM ghaTapadano prayoga dekhavAthI, zuM mokSazabda ke siddhazabda ghaTapadanI mAphaka vidyamAna arthano vAcaka che ? AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke - 'siddhasattAyo' ityAdi. mokSazabda ke siddhazabda vidyamAna arthano vAcaka che, kema ke-AptanA upadezarUpa AgamapramANa che athavA asamasta-samAsa vagaranA zuddha padatvarUpa hetuvALuM anumAnapramANa che, evuM nirUpaNa che. anumAnano prayoga-mokSazabda ke siddhazabda vidyamAna arthano vAcaka che, kema ke-asamastapaNuM hoye chate padapaNuM che. jema ke-ghaTa Adi pada. asamasta e vizeSaNa che ane pada e vizeSya che. jo asamasta, evuM padanuM vizeSaNa na mUkavAmAM Ave, to sAdhyanA abhAvavALA zazazRMga AdimAM vyabhicAradoSa Ave che. tenA vAraNa mATe asamasta, evuM padanuM vizeSaNa kahela che. evI rIte nirarthaka varNasamudAyamAM vyabhicAranA vAraNa mATe pada, evuM vizeSya kahela che. asamastatva viziSTapadatva hetu che. ahIM padatva eTale vibhakti aMtapaNuM nathI, kema ke('ca' Adi avyavo bIjA padonI sAthe ja prayogavALA bane che, kevaLa prayogavALA banatA nathI. bIjA padamAM svIkArela artha ghotaka hoI. jema ke-vRkSa ane plakSa 'ca' Adi avyavo ghotaka kahevAya che, vAcaka nahi.) dyotaka nipAtomAM (ca Adi avyaya Adi nipAtomAM) tevuM vibhakti aMtapaNArUpa padatva hoI, vidyamAna arthavAcakatvarUpa sAdhyanA abhAvavALA nipAtomAM vyabhicAra Ave che, mATe vibhakti aMtapaNArUpa padatva ahIM vivakSita nathI. asamastapadanI vyAkhyA-svArtha (zabdanA-arthanA) pratyAyanamAM (pratipAdanamAM) yogyatA nAmaka sahaja zaktivALuM je padAnta2mAM 2hela bIjA varNonI apekSA vagaranuM, paraspara svapadamAM rahela varNonA, sahakArI52spa2 sApekSa varNonA samudAyarUpa pada, te ja 'asamastapada' tarIke jANavuM. 'rAjapuruSa' iti Adi samAsavALA padamAM padatvano vyavahAra to sup-tiGanta vibhakti annapaNArUpa padatvanI apekSAe samajavAno che, paraMtu pUrvokta lakSaNanI apekSAe nahIM; kema ke-zabdArtha pratipAdananI samAsavALA padanA samudAyamAM zakti (yogyatA nAmaka zakti)no abhAva che. vaLI jo eka deza (avayava) ane samudAya (avayavI)no kathaMcit tAdAtmya hoI, tyAM paNa samastapada samudAyamAM svArtha pratyAyana zakti varte che. anyathA, arthavattAnA abhAvamAM (arthazUnya samastapada samudAyamAM) nAmanI (arthavannAma-arthavALuM zabdarUpa nAmasaMjJA kahevAya che.) saMjJAnI apravRtti hoI vibhakti ghaTI zake nahi. Avo vicAra jyAre karAya, tyAre paNa te samastapadanuM (padasamudAyanuM) vivakSita padapaNuM nathI ghaTatuM, kema ke- tyAM bIjA padamAM rahela bIjA varNonI apekSA che. zaMkA - - padanA lakSaNamAM pada zabda ghaTita hoI AtmAzraya (svasya svApekSitatva aniSTaprasaMgaH toSaH) nAmaka doSanI Apatti kema nahi ? ahIM pada pote potAnA padanI apekSA rAkhe che mATe aniSTa prasaMga Ave che ne ? Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra -1, rAma: zira : 705 samAdhAna - padalakSaNamAM suputinta vibhaktirUpa padano aMtarbhAva hoI AtmAzraya nAmaka doSa nathI. lakSaNastha padano artha judo che ane vivakSita padano artha judo che. kharekhara, ethI ja ghaTa Adi zabdonuM padapaNuM che. anyathA, ghaTa dhAtuthI pachI Avela pratyaya kartArUpa arthavALo hoI-zaktimatva hoI, padatvanI prApti thatAM, padAntaramAM rahela varmAntaranI apekSA hoI padava na thAya ! tathAca AvuM padatva, zazazRMga Adi zabdomAM vartatuM nathI, kema ke-padAra0 varNAntaranI apekSA che. vaLI arthavattA to che ja. anyathA nAmanI saMjJAnI Apatti thavAthI vibhaktinI anutpattino prasaMga thaI jAya ! vaLI A pramANe mokSa zabdano je A vidyamAna artha che, te ja sakala karmanA kSayarUpa mokSa, e pramANe nizcita thAya che. jo ke vibhaktirUpa mokSa zabdanI "jelamAMthI chUTo thayo' ityAdi pratItithI prasiddha che, to paNa te mokSapadano sarva baMdha-kSaya ja mukhya artha hoI tenI siddhi vivakSita che. uparokta pratItimAM to yatkiMcit vimukti vAcakatva mokSapadanuM lAkSaNika-lakSaNAvAcaka gauNa che, kema ke-pratibaMdhaka na hoya chate zabda-arthano saMkoca yuktiyukta nathI. ethI siddhasAdhanatAnI Apatti nathI. tathAca tevA mokSaparyAyavALA siddhonuM paNa vidyamAnapaNuM siddha ja che-paryAya mAtra AdhAravALA che. AvI mAnyatAvALA, gati Adi cauda (14) mArgaNAomAM te siddho kyAM che? AvI AzaMkAmAM "manuSya Adi gati AdimAM ja te siddhonI siddhi che." AvuM zAstrathI je nirUpaNa, te ja "satpadaprarUpaNA." A pramANe "gati Adi evA vAkyathI darzAve che. tathAca "siddhasattAnuM anumAnathI ke AgamathI'-AvuM vAkya hoI, gati Adi mArgakhAdvAromAM siddhasattAnuM AgamathI nirUpaNarUpa satpadaprarUpaNA rUpI dvitIya yojanA karavI joIe. anumAnathI siddhasattAnA nirUpaNarUpa satpadaprarUpaNArUpI prathama yojanAno bhAva to pradarzita karI dIdho che. have bIjI yojanAno bhAva kahevA mATe gati Adi mArgaNAone vibhAga ane svarUpapUrvaka darzAve che. tatra gatIndriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanalezyAbhavyasamyaktvasaMjJAhArakarUpAzcaturdaza mUlabhUtA mArgaNAH / 5 / tatreti / gatIti, gamyate prApyate svakarmarajasA samAkRSTairjantubhiriti gatiH, tattannAmakarmodayAnnArakatvAdiparyAyapariNatistadvipAkavedyakarmaprakRtirapi, kAraNe kAryopacArAt / nanu sarve'pi paryAyA jIvena prApyanta iti sarveSAmapi gatitvaprasaGgo naivaM, yato vizeSeNa vyutpAditA api zabdA rUDhito gozabdavatpratiniyatamevArthaM viSayIkurvantItyadoSaH / tathA ca nArakatvAdirevAtra zAstrIyarUDhyA gatizabdavAcyo na grAmAdigamanakriyA, nApi yAnAdikriyetibhAvaH / indriyeti / idi paramaizvarya iti dhAtorindanAdindro jIvaH, AvaraNAbhAve sarvaviSayopalabdhibhogalakSaNaparamaizvaryayogAt, tasya liGga-cihnamavinAbhAviliGgasattAsUcanAt, indriyaviSayopalambhAddhi jJApakatvasiddhistatsiddhAvupayogalakSaNo jIva iti jIvatvasiddhiriti / viSayopalambhAddhi indreNa dRSTaM sRSTaM juSTaM dattamiti vendriyam / AtmanA dRSTvA svaviSaye niyojanAt, Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare AtmakRtazubhAzubhakarmaNA cakSurAdInAM sarjanAt / indriyadvAreNAsya vijJAnotpAdAt, viSayagrahaNAyAtmanA viSayebhya: samarpaNAcca / atra yajjIvaliGgaM tatsarvamindriyamiti na niyamaH parantu yadindriyaM tattathAvidhamiti, yathA ye vRkSAsta AmrA iti na niyamaH kintu ya AmrAste vRkSA iti / indriyavizeSacarcA agre kariSyate / kAyeti, cIyate upacayaM nIyate yathAyogamaudArikAdivargaNAgaNairyassa kAyaH, yogeti, yujyate iti yogo mana AdirdhAvanavalganAdikriyAsu vIryAntarAyakSayopazamajanyaparyAyeNa vyApAryamANatvAt tattatkriyAsvalambanarUpatvAdvIryazaktisthAmAdipadavAcyassAmarthyavizeSo yogaH / vedeti, aGgopAGganirmANAdinAmakarmodayajanyazarIravRttyAkAravizeSo veda: / kaSAyeti kRSanti vilikhanti karmakSetraM sukhaduHkhaphalayogyaM kurvantIti kaSAyA auNAdika Ayapratyayo nipAtanAcca RkarAsyAkAraH / kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM jIvaM karmamalinaM kurvantIti kaSAyA nipAtanAtkaluSazabdasya kaSAyAdezaH / kaSyante bAdhyante jIvA aneneti kaSaM karma bhavo vA tasya''yo lAbha eSAM yataste kaSAyAH mohanIyakarmapudgalodayasampAdyajIvapariNAmavizeSAH krodhAdayaH / jJAneti jJAtirjJAnaM jJAyate vastu paricchidyate'neneti jJAnaM, yathAsthitArthaparicchedanaM, yadvA jJAtirjJAnamAvaraNakSayAdyAvirbhUta AtmaparyAyavizeSaH, sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSAMzagrahaNapravaNaH, jJAyate'nenAsmAdvA jJAnaM tadAvaraNasya kSayaH kSayopazamo vA / saMyameti, saMyamanaM saMyamaH, sAvadyayogAtsamyaguparamaNam, saMyamyate niyamyate AtmA pApavyApArasambhArAdaneneti saMyamaH zobhanA yamAH prANAtipAtAnRtabhASaNAdattAdAnAbrahmaparigrahaviramaNalakSaNA yasminniti saMyamazcAritram / darzaneti, dRSTirdarzanaM sAmAnyavizeSAtmavastuvRttisAmAnyaviSayakabodhaH, anAkArAtmako bodho vA, dRzyate'nena vA darzanaM darzanAvaraNakSayaH kSayopazamo vA / lezyeti / lizyate prANI karmaNA yayA sA lezyA, karmabandhasthitividhAtrI, kRSNAdidravyasAcivyAdAtmana: pariNAmavizeSaH / bhavyeti, muktiyogyo bhavatIti bhavyaH paramapadayogyatAvAn vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti vA bhavyaH, anAdipAriNAmikabhavyabhAvayogI / samyaktveti, samyakzabdaH prazaMsArtho'viruddhArtho vA samyagityasya bhAvaH samyaktvaM prazasto mokSAvirodhI vA prazamasaMvegAdilakSaNa AtmadharmastattvArthazraddhAnaM vA mithyAtvamohanIyakSayopazamAdijanyam / saMjJIti, saMjJA bhUtabhavadbhAvibhAvasvabhAvaparyAlocanaM sA vidyate yasya sa saMjJI, viziSTasmaraNAdirUpamanovijJAnasahitendriyapaJcakasamanvitaH prANI, saMjJA devagurudharmaparijJAnaM sA vidyate yasya sa saMjJIti vA / AhAraketi, AhAraNamAhAraH, ojolomaprakSeparUpaH, tamAhArayatItyAhArakaH / mUlabhUtA iti, uttarabhedA agre vakSyanta iti 706 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra -1, vazamaH ziraH 707 bhAvaH, mArgaNA iti, mAya'nte Abhiriti mArgaNAH, paryAlocanAhetubhUtA anvayidharmAH, padArthAnveSaNasthAnAni vetyarthaH // bhAvArtha - tyAM 1-gati, 2-indriya, 3-kAya, 4-yoga, pa-veda, 6-kaSAya, 7-jJAna, 8-saMyama, 9-darzana, 10 glezyA, 11-bhavya, 12-samyaktva, 13-saMjJI, 14-AhArakarUpa cauda (14) mULabhUta mArgaNAo che. vivecana-(1) gati-potAnA karmarajathI kheMcAyelA prANIothI meLavAya te gati. te (gati) nAmakarmanA udayathI nArakapaNA Adi paryAyomAM pariNati, te karmanA vipAkathI anubhavayogya karmaprakRti paNa gati' rUpe kahevAya che, kema ke-kAraNamAM kAryano upacAra thAya che. zaMkA - saghaLAya paryAyo jIvathI prApta karAya che, mATe saghaLAya kamamAM gatipaNAno prasaMga Avaze ne ? samAdhAna - saghaLAya paryAyomAM-karmomAM gatipaNAno prasaMga nahi Ave, kema ke-vizeSathI vyutpattinA viSayavALA banelA zabdo paNa rUDhithI go zabdanI mAphaka pratiniyata arthane viSaya kare che - batAve che, mATe koI doSa nathI. 0 ahIM nArakatva Adi paryAya ja zAstrIya rUDhithI (vivaphA)-gati zabdathI vAcyakathanayogya bane che, paraMtu grAma Adi taraphanI gamanakriyA nahIM, vAhanayAna AdinI kriyA paNa nahIM, evo bhAva che. (2) indriya-Idi paraaizvarye', Idi dhAtu, paraaizvaryavAcaka che AvA Idi dhAtuthI paraaizvaryavALo indra eTale jIva. kema ke-AvaraNono abhAva thavAthI sarva viSaya upalabdhi-sAkSAtkAranA bhoga-anubhavasvarUpI parama aizvaryano yoga che. te IndranuM-jIvanuM liMga-cihna indriya che, kema ke-avinAbhAva liMga hetunI sattAnuM sUcana che. kharekhara, indriyanA viSayono upalaMbha (prApti) thavAthI viSayagrAhaka indriyomAM liMga--gamakatva-AtmAnA jJApakatvanI siddhi che ane tenI siddhi thatAM "upayoga lakSaNavALo jIva-A pramANe jIvatvanI siddhi che. athavA indriya eTale indra joyela indriya, kema ke-AtmAe joIne zabda Adi rUpa svaviSayamAM niyukta karela, nitya saMbaMdha hoI prakarSathI upalabdhi darzanavALI banAvela te indriya. Indra sarjela sRSTi te indriya, kema ke-AtmAe karela zubha-azubha karma dvArA cakSu AdinuM sarjana che. jIve upalabdhi hetupaNAe pariNAmAvela te indriya, indra juSTa sevela te indriya, kema ke-indriya dvArA AtmAmAM vijJAnanI utpatti che. zabda AdinA vyaMjaka hetupaNAe sevela te indriya. inDe Apela te indriya. jema ke-viSayanA grahaNa mATe AtmAe viSayone Apela te indriya. ahIM je jIvanuM liMga-cihna che, te saghaLuM indriya che evo niyama nathI. je indriya che te jIvaliMga che evo niyama che. jema je vRkSo che te AMbAnA jhADa che evo niyama nathI, paraMtu je AMbAo che te vRkSo che evo niyama che. indriyanI vizeSa carcA AgaLa upara karAze. Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 tattvanyAyavibhAkare (3) kAya-je yoga pramANe audArika Adi vargaNAothI vadhe che-puSTa thAya che, te kAya. (4) yoga-joDAya te yoga. doDavuM, vaLagavuM Adi kriyAomAM vIryAntarAyanA kSayopazamajanya paryAyathI joDAtA hovAthI, mana Adi yoga, te te kriyAomAM AlaMbana-AdhArarUpa hoI vIrya-zakti-sthAma Adi padathI vAcya, viziSTa sAmarthya yoga' kahevAya che. (5) veda-aMgopAMga nirmANa Adi nAmakarmanA udayathI janya zarIramAM rahenAra viziSTa AkAra veda" che. (6) kaSAya-kheDe te* kaSAya-karmakSetrane sukha-dukha phaLayogya kare che te kaSAya. ahIM kRm dhAtu auNAdika Aya pratyaya ane nipAtathI Rno AkAra jANavo. (7) jJAna-jANavuM te jJAna. je vaDe vastu jaNAya te jJAna. yathArtha vastu pariccheda athavA jJAnAvaraNa kSaya AdithI prakaTa thayela AtmAno viziSTa paryAya. sAmAnya-vizeSa rUpa vastumAM vizeSAMzanA grahaNamAM tatpara, jenA vaDe ke jenAthI jaNAya, te jJAna-jJAnAvaraNano kSaya ke kayopazama. (8) saMyama-saMyama karavo te saMyama. pApavALA yogathI sArI rIte aTakavuM, pApavyApAranA samudAyathI jenA vaDe AtmA saMyamita bane che te saMyama. zobhanayamo prANAtipAta-amRtabhASaNa-adattAdAna-abrahmaaparigrahanA viramaNarUpa yamo jemAM che, te saMyama eTale cAritra. (9) darzana-jovuM. sAmAnya-vizeSa Atmaka vastumAM rahela sAmAnyanA viSayavALo bodha ke anAkAra Atmaka bodha jenA vaDe dekhAya, te darzana eTale darzanAvaraNano kSaya ke kSayopazama. (10) legyA-jenA vaDe karmanI sAthe prANI saMbaMdhita thAya, te lezyA karmanA baMdhamAM sthitine karanArI, kALA vagere dravyanI madadathI AtmAno viziSTa pariNAma. (11) bhavyamArgaNA-muktiyoga thAya che te bhavya-paramapadanI yogatAvALo athavA vivakSita (siddhatva) paryAyathI thaze, te bhavya anAdi pAriNAmika, bhavyatva nAmaka bhAvanA yogavALo. (12) samyakatvamArgaNA-samyapha zabda prazaMsA arthavALo ke aviruddha arthavALo, samyaguno bhAva, samyakatva, prazasta ke mokSano avirodhI, prathama saMvega Adi lakSaNavALo Atmadharma athavA mithyAtvamohanIyanA kSayopazama AdithI janya tattvArthanI zraddhA. (13) saMjJImArgaNA-saMjJA eTale bhUta-vartamAna-bhaviSyanA bhAvanA svabhAvanI paryAlocanA-samIkSA. te jenI pAse hoya, te "saMjJI' kahevAya che. viziSTa smaraNa Adi rUpa manovijJAna sahita pAMca indriyavALo prANI "saMjJI," athavA sudeva-sugurusudharmanuM samyajJAna te saMjJA. te saMjJAvALo "saMjJI' kahevAya che. ka kalaSita kare te kaSAya, zuddha svabhAvavALA hotA evA AtmAne karma malina kare te kaSAya. kaluSa zabdano kaSAya AdezanipAtathI jANavo. jenA vaDe jIva bAdhita thAya che, te kaSa eTale karma ke saMsAra. teno Aya eTale lAbha te kaSAya. mohanIyakarmanA pugalanA udayathI janya jIva pariNAmavizaSo krodha Adi jANavA. Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 6, dazamaH kiraNaH 709 (14) AhAraka-pudgalonuM levuM te AhAra aparyApta dazAgata ojas AhAra, sparzana-rUMvATIthI levAto AhAra lomAhAra ane koLiyArUpe-mukhathI levAto AhAra kavalAhAra-prakSepAhAra, ema traNa prakAre je AhAra kare che te AhAraka. A cauda (14) mULabhUta mArgaNAo che. uttarabhedo AgaLa upara kahevAtA che, evo bhAva che. mArgaNAo eTale jenA vaDe zodhAya, te mArgaNAo paryAlocanA hetubhUta anvayI dharmo athavA padArthanA anveSaNasthAno. athottaramArgaNA AcaSTe - narakatiryaGmanuSyadevabhedena catasro gatimArgaNAH / 6 / naraketi / narakagatitiryaggatimanuSyagatidevagatibhedenetyarthaH / narAn kAyanti zabdayantiyogyatAnatikrameNa jantUnAkArayanti svasvasthAna nArakAH iti pApakarmaNAM yAtanAsthAnAni tatra gatistadyogyaparyAyavizeSo nArakatvarUpaH, nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedAnnarakapadanikSepASSoDhA, tatra nAmasthApane prasiddhe, Agamato noAgamatazca dravyanarako dvidhA, Agamato'nupayukto jJAtA, noAgamato jJazarIrabhavyazarIravyatiriktA ihaiva bhave tiryagbhave kecanAzubhakAritvAdazubhAssattvAH kAlasaukarikAdayaH / athavA yAni kAnicidazubhAni sthAnAni cArakAdIni yAzca narakapratirUpA vedanAstAssarvA api dravyanarakatayAbhidhIyante yadvA karmadravyanokarmadravyabhedAavyanarako dvedhA, tatra narakavedyAni yAni baddhAni karmANi tAni caikabhavikasya baddhAyuSkasyA'bhimukhanAmagotrasya cAzrayeNa dravyanarakarUpANi bhavanti / nokarmadravyanarakAstu ihaiva ye'zubhA rUparasagandhazabdasparzAste / kSetranarakastu narakAvakAzakAlamahAkAlarauravamahArauravapratiSThAnAbhidhAnAdinarakANAM caturazItilakSasaMkhyAnAM viziSTo bhUbhAgaH kAlanarakastu yatra yAvatI sthitiH / bhAvanarakAzca ye jIvA narakAyuSkamanubhavanti te, tathA narakaprAyogyakarmodayaH / etadvitayamapi bhAvanarakatvenAbhidhIyata iti / tiro'Jcanti gacchantIti tiryaJco vyutpattinimittaJcaitat pravRttinimittaM tu tiryaggatinAma / tiryaGnAmakarmodayaniSpAdyatiryaktvalakSaNaparyAyavizeSastiryaggatiH, manujagatinAmakarmodayasamApAditamanuSyatvalakSaNaparyAyavizeSo manujagatiH, devagatinAmakarmodayaprabhavadevatvalakSaNaparyAyavizeSo devagatirityevaM gatimArgaNottarabhedAzcatvAra iti bhAvaH // ___ uttaramAfgumoneDe chbhAvArtha - naraka-tiryaMca-manuSya-devanA bhedathI cAra gatimAM mArgaNAo kahevAya che. Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 tattvanyAyavibhAkare vivecana - narakagati-tiryaMcagati-manuSyagati-devagatinA bhedathI, evo artha che. utkRSTa pApI narone (tiryaMcone) bolAve che, evo naraka zabdano vyutpatti artha che. pApakarmonA yAtanAsthAno, tyAM gati eTale tene yogya viziSTa paryAya nArakatvarUpa che. nAma-sthApanA-dravya-kSetra-kALa-bhAvanA bhedathI narakapadanA nikSepAo cha prakAranA che. tyAM nAma ane sthApanA prasiddha che. AgamathI ane noAgamathI dravyanaraka be prakAre che. AgamanI apekSAe upayoga vagaranA narakapadano jJAtA, noAgamanI apekSAe jJa(jANakAra)nuM zarIra ane bhavya (bhaviSyamAM jANakAra)nuM zarIra, tenAthI bhinna, A ja bhavamAM, tiryaMca bhavamAM keTalAka pApakArI hoI pApI prANIo. jema ke-kAlazaukarika Adi prANIo, athavA je koI azubha sthAno jela vagere che ane naraka samAna je vedanAo che, te saghaLI paNa dravyanaraka rUpe kahevAya che. athavA 0 karmadravya ane nokarmadravyanA bhedathI dravyanaraka be prakAre che. tyAM narakamAM bhogavavAnAM je bAMdhelAM karmo te karmo, nAma ane gotra jenA sanmukha thayela che, evA eka bhavanA bAMdhelA AyuSyanI apekSAe-Azraye dravyanarakarUpa thAya che. 0 nokarma dravyanarako to ahIM ja je azubha rUpa-rasa-gaMdha-zabda-sparze che, te badhA "nokarpadravya naraka kahevAya che. kSetranaraka-narakAvAsarUpa kALa-mahA kALa-raurava-mahAraurava-apratiSThAna nAma Adi rU5 corAzI (84). lAkha saMkhyAvALA narakAvAsono viziSTa pRthvIbhAga, te kSetranaraka. 0 kALanaraka to jyAM jeTalI sthiti, te "kALanaraka." 0 bhAvanaraka-je jIvo narakanA AyuSyane bhogave che, te jIvo bhAvanarako kahevAya che, temaja narakaprAyogya karmano udaya A baMne paNa bhAvanarakarUpe kahevAya che. tiryaMcagati-je tIrtho cAle te tiryaca, e vyutpattijanya artha che. paraMtu pravRttimAM nimitta to tiryaMcagati nAmakarma che. tiryaMcagati nAmakarmanA udayathI janya tiryakatvarUpa paryAyavizeSa, e tiryaMcagati che. manuSyagati-manuSyagati nAmakarmanA udayathI janita manuSyatvarUpa paryAyavizeSa, e manuSyagati che. devagati-devagati nAmakarmanA udayathI janya devatvarUpa paryAyavizeSa, e devagati che. A pramANe gatimArgaNAnA cAra bhedo che, evo bhAva che. indriyamArgaNottarabhedAnAha - ekadvitricatuHpaJcendriyabhedena paJcendriyamArgaNAH 7 / / eketi / tatrendriyANi sparzanarasanaghrANacakSuzzrotrANi, dravyabhAvabhedena tAni dvividhAni, nivRttyupakaraNabhedena dravyendriyamapi dvividham, bhAvendriyamapi labdhyupayogabhedena dvividham, nirvRttirnAma prativiziSTassaMsthAnavizeSaH, sApi bAhyAbhyantarabhedena dvidhA, bAhyA parpaTikAdirUpA Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 7, dazamaH kiraNaH 711 sA ca vicitrA na pratirUpaniyatarUpatayA vaktuM zakyate, AbhyantaranivRttistu sarveSAmapi samAnAkadambapuSpAdyAkArA, sparzanendriyasya tu bAhyAbhyantarabhedo nAsti / upakaraNaM zaktivizeSa AbhyantaranivRttiniSThaH kathaJcidarthAntarabhUtaH, kathaJcidabhedAcca dravyAdinA tasya vighAtasambhavaH / labdhistattadindriyaviSayatastattadindriyAvaraNakSayopazamaH, zeSendriyANi labdhiprAptAveva bhavanti, zrotrAdIndriyasya svasvaviSaye zabdAdau paricchedyavyApAra upayogaH, sa caikasmin kAle ekenaiva kenApIndriyeNa bhavati, tasmAdupayogamAzritya sarve'pi jIvA ekendriyAH, ekendriyadvIndriyAdivyapadezastu nivRttyupakaraNalabdhIndriyANi pratItya, evaM labdhIndriyamAzritya sarve pRthivyAdayo'pi jIvAH paJcendriyA bakulacampakatilakavirahakAdInAM vanaspativizeSANAM rasanaghrANacakSuHzrotralakSaNendriyasambandhyupalambhadarzanena tadAvaraNakSayopazamasambhavAnumAnAt, dRzyate hi zrRMGgAritakAminIvadanArpitacArumadirArAgagaNDUSeNa bakulasya, tilakasya kAminIkaTAkSavikSepeNa, virahakasya paJcamodgAra zravaNena puSpapallavAdisambhavaH / bAhyendriyApekSayA tu ekendriyAdivyavahAraH / na ca bakulAdInAmekaiko rasanAdIndriyopalambha evoktaH kathaM sarvaviSayopalambhasambhava iti vAcyam, mukhyatayA tatsambhave'pi gauNavRttyA zeSendriyopalambhasambhavAt, zrRMgAritasvarUpataruNIgaNDUSArpaNAt tasyAzca tanulatAsparzAdhararasacandanAdigandhazobhanarUpamadhurollApalakSaNAnAM paJcAnAmapIndriyaviSayANAM sambhavAditi / dravyendriyApekSayA tvekendriyamArgaNA dvIndriyamArgaNA trIndriyamArgaNA caturindriyamArgaNA paJcendriyamArgaNeti indriyamArgaNAH paJcavidhA iti bhAvaH // ndriyamAna uttarahIne 4 chabhAvArtha - 28-0-391-2-pAMya 5ndriyonA methI paMthendriyamA[gu 4vAya che. vivecana - sparzana-rasana-prANa-cakSu-zrotra, ema pAMca indriyo che ane te dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAravALI che. temAM dravyendriya paNa nivRtti ane upakaraNanA bhedathI be prakAranI che ane bhAvendriya paNa labdhi ane upayoganA bhedathI be prakAranI che. 0 nivRtti-viziSTa saMsthAna-AkAravizeSa. te nivRtti paNa bAhya ane atyaMtaranA bhedathI be prakAranI che. bAhya nivRtti parpaTIkA (pApaDI) Adi rUpa che ane te vicitra che, niyatarUpe kahI zakAtI nathI. atyaMtara nivRtti to sarva jIvonI paNa samAna zrotrendriya AdinI kadaMbapuSpa AdinA AkAravALI che. sparzanendriyamAM bAhya-atyaMtara AkArano bheda nathI. 0 upakaraNa-atyaMtara nivRttimAM rahenAra kathaMcit (antara nivRttithI) arthAntarabhUta (bhinna padArtharUpa) zaktivizeSa ane te upakaraNano zabda AdirUpe pariNata dravya (bhASAvargaNA Adi) AdinI sAthe kathaMcit abheda hovAthI (vAta-pitta AdithI) upaghAtano saMbhava che. (upaghAta hoye chate, attara nivRtti chatAM, tenAthI bhinna hovAthI viSayagrahaNa thatuM nathI.) Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 tattvanyAyavibhAkare 0 labdhi-te te indriyanA viSayanI apekSAe te te indriyAvaraNa kSayopazamalabdhinI prApti hoya, to ja nivRtti-upakaraNa upayoga AdirUpa zeSa indriyo hoya che. labdhinA abhAvamAM zeSa indriyono abhAva che. 0 upayoga-labdhinA sanidhAnathI AtmA dravyendriya nivRtti pratye vyApAra kare che, tenuM nimitta laIne AtmAno, mananI madadathI arthagrahaNa pratye vyApAra-upayoga te zrotra Adi indriyano, potapotAnA viSayamAM-zabda AdimAM paricchedya vyApArarUpa upayoga kahevAya che. vaLI te upayoga eka kALa(samaya)mAM koIpaNa eka ja indriya dvArA hoya che. tethI upayoga (indriyonI apekSAe saghaLAya jIvo ekendriya che. ekendriya-dvindriya Adi vyavahAra to nivRtti-upakaraNa-labdhi indriyonI apekSAe che. e pramANe labdhi indriyanI apekSAe saghaLA pRthivIkAya Adi paNa jIvo paMcendriya kahevAya che. bakula-caMpaka-tilaka-virahaka Adi vanaspati vizeSomAM rasana-prANa-cakSu-zrotrarUpa indriya saMbaMdhI anubhava dekhAvAthI, te rasanAdi indriyAvaraNa kSayopazamarUpa labdhinA saMbhavanuM anumAna che. kharekhara, dekhAya che ke-soLa zaNagAravALI kAminInA mukhamAM rAkhela khuzabodAra dArUno kogaLo bakulanA jhADa upara karavAthI puSpa-patrono prAdurbhAva thAya che. tilakanA jhADa pratye kAminInI kaTAkSapUrvakadaSTi pheMkAyAthI te puSpa-patrothI alaMkRta bane che. zirISanA phUlo ane patro kAminInA paMcama svaranA udgAranA zravaNathI khIle che. ahIM bAhya indriyanI apekSAe to ekendriya Adi vyavahAra che. zaMkA - bakula AdimAM eka eka rasanAdi indriyano upalaMbha ja kahyo, kema sarva viSayono upalaMbha na kahyo ? samAdhAna - mukhyapaNe eka eka viSayano upalaMbhano saMbhava chatAM, gauNavRttithI zeSa indriyanA upalaMbhano saMbhava che, kema ke-zRMgAravALI tarUNIe dArUno kogaLA karavAthI jema bakulanA jhADa upara asara thaI, tema zarIrasparza, adharoi rasa, caMdanAdigaMdha, suMdara rUpa ane madhura svarano AlAparUpa pAMca indriyaviSayono paNa saMbhava che. 0 dravyendriyanI apekSAe to ekendriyamArgaNA-dvindriyamArgaNA-trindriyamArgaNA, caurindriyamArgaNA ane paMcendriyamArgaNA, ema indriyamArgaNA pAMca prakAranI che evo bhAva che. atha kAyamArgaNAbhedamAhapRthivyatejovAyuvanaspatitrasabhedena SaT kAyamArgaNAH / / pRthivIti / pRthivIkAyApkAyatejaskAyavAyukAyavanaspatikAyatrasakAyarUpAH SaDityarthaH / pRthivyeva kAyo yasya saH pRthivIkAyaH, sa dvividhassUkSmabAdarabhedAt, tatra sUkSmatvaM bAdaratvaJca sUkSmabAdaranAmakarmodayApekSaM, sUkSmAssakalalokavyApinassamudgakaparyAptaprakSiptagandhAvayavavat, pratiniyatasthAnavartino bAdarAH, sUkSmapRthivIkAyikAH paryAptAparyAptabhedena dvividhAH, paryApsirnAma pudgalopacayajazzaktivizeSaH, tatprabhedAssvarUpANi ca pUrvato vijJeyAni, tatraikendriyANAM catasro Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 8, dazamaH kiraNaH 713 vikalendriyANAM paJca saMjJinAM SaDiti bodhyAH, labdhyA karaNena ca svayogyaparyAptipUrNatAbhAjassUkSmapRthivIkAyikAH paryAptasUkSmapRthivIkAyikAH, labdhyA karaNena vA svayogyaparyAptipUrNatAvikalAste'paryAptasUkSmapRthivIkAyikAH, ye'paryAptakA eva santo mriyante te labdhyaparyAptakAH, ye punazzarIrendriyAdIni na tAvannivarttayanti, atha cAvazyaM nirvarttayiSyanti te karaNAparyAptAH, bAdarapRthivIkAyikA api zlakSNakharabhedato dvividhAH, zlakSNA cUrNitaloSThakalpA mRdupRthivI, tadAtmakajIvA apyupacAreNa zlakSNabAdarapRthivIkAyikA ucyante te ca kRSNanIlalohitahAridrazuklapANDupAnakamRttikAbhedena saptavidhAH / dezavizeSe dhUlirUpA satI pANDu iti prasiddhA mRttikA pANDumRttikA, jIvopyupacAreNa tAdRzaH, nadyAdipUraplAvite deze pUre'pagate bhUmau zlakSNamRdurUpo yo jalamalAparaparyAyaH paGkassA pAnakamRttikA, upacArAttadyukto jIvo'pi tathA / kharabAdarapRthivIkAyikAstu anekavidhA api mukhyatayA zarkarAvAlukopalAdibhedena catvAriMzadvidhAzzAstre proktAste tata evA'vagantavyAH / saMkSepatastu paryAptAparyAptabhedena dvividhAste, sAkalyena paryAptIviziSTavarNAdIn vA'samprAptA aparyAptAH, ucchAsAparyAptyaparyAptyA mRtatvena spaSTataravarNAdi vibhAgAprAptestadviparItAstu paryAptAH // ApaH kAyo yeSAM te'pkAyAH, te'pi sUkSmabAdarabhedena dvividhAH pratyekaJca paryAptAparyAptabhedato dvividhAH / bAdarApkAyikAH karakazItoSNakSArakSatrakaTvamlalavaNavaruNakAlodapuSkarakSIraghRtekSurasodAdayaH / teja:kAyo yeSAM te tejaskAyAH, te'pi pUrvavat sUkSmabAdaraparyAptAparyAptabhedena catuvidhAH / zuddhavajrajvAlAGgAravidhudulkAmurmurAlAtanirghAtasaMgharSasamutthasUryakAntamaNinissRtAciragniprabhRtibhedato bAdaratejaskAyA bhavanti / vAyuHkAyo yeSAnte vAyukAyikAste'pi pUrvavaccaturdhA / prAcInAvAcInodIcInadakSiNordhvAdhastiryagvidiganavasthitotkalikAmaNDalikAguJjAjhaMjhAsaMvartakaghanatanuzuddhavAtavAtotkalikAvAtamaNDalIbhedena bAdaravAyukAyikA vijJeyAH / vanaspatiH kAyo yeSAnte vanaspatikAyAH, sUkSmabAdarabhedabhinnAH, paryAptAparyAptabhinnAssUkSmAssarvalokApannA acakSurlAhyA anekAkArAzca / bAdarAssamAsato dvividhAH pratyekasAdhAraNabhedAt, patrapuSpaphalamUlaskandhAdIn prati pratyekaM jIvo yeSAnte pratyekajIvAH, sAdhAraNAstu parasparAnuviddhAnantajIvasaMghAtarUpazarIrAvasthAnAstatra pratyekazarIrA vRkSagucchagulmalatAvallIparvatRNavalayaharitauSadhijalaruhakuhaNeti dvAdazavidhAH pratyekajIvAH / sarve'pyete vanaspatijIvAssamAsataSSoDhA bhavanti, agrabIjamUlabIjaparvabIjaskandhabIjabIjaruhasammUrcchanajabhedAt / agrabIjAH kuraNTAdayaH, mUlabIjA utpalAdayaH, parvabIjA ikSvAdayaH, skandhabIjAH sallakyAdayaH, Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare bIjaruhAzzAlyAdaya:, sammUrchanajAstRNAdaya: / sarvo'pi vanaspatikAyo dvividhaH paryAptAparyAptabhedAditi / trasA dvividhAH, gatitrasA udAratrasAzceti, tejovAyavo gatitrasAH saJcalanadharmatvAt parantu te nAtra vivakSitAH, trasanAmakarmodayaprabhavAnAmeva vivakSitatvAt / te codAratrasA eva, uktaJca tattvArthe "tejovAyU dvIndriyAdayazca trasA" iti / tejovAyvoH kriyAtastrasatvaM, dvIndriyAdInAM labdhita iti bhAvo bhASyaTIkAkRdbhirAviSkRtaH, udArA dvIndriyatrindriyacaturindriyapaJcendriyAH, vyaktazvAsocchvAsAdiprANayogAt, udArA api paryAptAparyAptabhedena dvividhA, kRmizaMkhAdayo dvIndriyAH kundhUpipIlikAdayastrIndriyAH, bhramaramakSikAdayazcaturindriyAH, nAraka tiryaGmanuSyadevAH paJcendriyAssarve trasA eva na tvekendriyA iva trasAssthAvarAzca / tatra narakAvAseSu bhavA nArakAH / tiryaJco gavAdayo jalacarasthalacarakhecarabhedabhinnAH / saMmUcchimA garbhajAzceti manuSyA dvividhAH, karmabhUmyakarmabhUmyantaradvIpeSu ye manuSyA garbhavyutkrAntAste garbhajAH, eSAM purISamUtrazleSmasiMghANavAntapittazoNitazukramRtazarIrapUyastrIpuMsaMyogazukrapudralavicyutinagaranirdhamananikhilApavitrasthAneSu ye sammUcchitAste sammUcchimAH / ete'paryAptA eva / saMmUcchimabhinnA manujAstu paryAptA aparyAptA api / devAstu caturnikAyAH caturvidhotpattisthAnatvAt vyantarajyotiSkavaimAnikabhavanavAsibhedAt vivecitA ete pUrvameva te'pi paryAptAparyAptabhedabhinnA iti dik // have kAyamArgaNAne kahe che bhAvArtha- pRthivI, pAzI, agni, vAyu, vanaspati khane trasanA ledhthI cha (6) ayamArgazAo che. viveyana - pRthivIDAya, ayuDAya, tebhsDAya, vAyuDAya, ane trasahAya 35 cha (6) AyamArgazAo che. (1) pRthivI e ja jenI kAyA che, te 'pRthivIkAya' jIva sUkSma ane bAdaranA bhedathI be prakAranA che. ahIM sUkSmapaNuM ane bAda25NuM sUkSmanAmakarma ane bAdanAma karmanA udayanI apekSAvALuM che. sUkSma pRthivIkAya jIvo sakaLa lokamAM vyApaka che. jema ke- DAbaDAmAM pUrepUrI rIte bharela sugaMdhIdAra pAvaDarano avayava. bAda pRthivIkAya jIvo niyatasthAnavartI che. sUkSma pRthivIkAya jIvo paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA che. paryApta eTale pudgalanA samudAyamAMthI pedA thayela viziSTa zakti. tenA prabhedo ane svarUpo pUrvanA prakaraNamAMthI jANI levAM. tyAM ekendriyone cAra (4), vikalendriyone pAMca (5) ane saMzIone cha (6) paryAptio jANavI. 714 0 labdhi ane karaNanI apekSAe svayogya paryAptinI pUrNatAvALA sUkSma pRthvIkAyika te 'paryApta sUkSma pRthvIkAyika jIvo,' labdhithI ke karaNathI svayogya paryAptionI pUrNatAthI rahita te 'aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIvo' ane aparyAptA ja hotA mare che te 'labdhi aparyApta jIvo' kahevAya che. vaLI jeoe Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 8, vAma: ziraH 715 jyAM sudhI zarIra, indriya Adi banAvyA nathI paraMtu have pachI jeo avazya banAvaze, te jIvo "karaNa aparyApta' kahevAya che. bAdara pRthvIkAyika jIvo paNa zlakSaNa ane kharanA bhedathI be prakAranA che. 0 zlaSNa bAdara pRthvIkAyika jIvo cUro karela-bArIkamAM bArIka karela DhephAnA jevI pRthvI mRdupRthvI samajavI. 0 mUdupRthvIrUpa jIvo paNa upacArathI zlaSNa bAdara pRthvIkAyika kahevAya che. vaLI teo kALI, bhUrI, rAtI, pILI ane sapheda mATI, temaja amuka dezamAM utpanna thatI dhULarUpa mATI pAMDumRttikA jevA che. jIva paNa upacArathI tevo gaNAya che. nadI vageremAM pUra AvyA pachI tenA kAMThe bArIka komala5 jalamala jenuM bIjuM nAma che, tevo paMkakAdava, te "pAnamRttikA.' upacArathI tenAthI yukta jIva paNa "pAnakamRttikA' kahevAya che. 0 khara, bAdara, pRthvIkAyika jIvo aneka prakAranA hovA chatAM mukhyatve zarkarA, vAlukA, upala AdinA bhede cAlIza (40) prakAranA zAstramAM kahelA che. te badhA te zAstramAMthI ja jANavA. saMkSepathI to teo paryApta-aparyAptanA bhede be prakAranA che. paripUrNapaNe paryAptione ke viziSTa varNa Adine nahi pAmelA aparyApta che, kema ke-ucchavAsa paryApti pUrNa nahIM karIne marelA che. athavA spaSTatara varNa AdinA vibhAganI aprApti che. tenAthI viparIto paripUrNapaNe paryAptione ke viziSTa varNa Adine pAmelA paryApta che. (2) pANIrUpI kAyavALA jIvo "akAya' kahevAya che. te paNa sUkSma ane bAdaranA bhede be prakAranA che. dareka paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA bAdara apukAyika jIvo che. jema ke-karA, ThaMDu jaLa, garama jaLa (svabhAvathI unA pANInA kuMDo vagerenuM jaLa), khAruM jaLa, khATuM jaLa, kaDavuM jaLa, lavaNa, varUNakAlodadhi, puSkara, kSIra, dhRta, ikSarasodadhi Adi samudronA jaLo. (3) agnirUpI kAyAvALA jIvo "tejaskAya' kahevAya che. teo paNa pUrvanI mAphaka sUkSma-bAdara ane paryApta-aparyAptanA bhedathI cAra prakAranA che. jema ke-zuddha agni, vajano agni, bhaDako, vALArUpa agni aMgAra (saLagato kolaso)no agni, vijaLIno agni, ulkAno (kavacit kavacit AkAzamAMthI je agni jhare che ane jenA moTA lIsoTA paDe che teno agni, murmura-bhAThAno agni, chANAno agni (bharasADa), alAta-kolasAno agni, nirdhAtathI thato (pavana sAthe athaDAvAthI thato stuliMgataNakhA) ane saMgharSathI (araNinA lAkaDAM ghasavAthI) utpanna thato agni, jaMgalamAM vAMsa paraspara athaDAvAthI-ghasAvAthI utpanna thato agni, sUryakAnta maNinA prayogathI agni, ityAdi aneka bhedathI bAdara tejaskAya thAya che. (4) pUrvano, pazcimano, uttarano ane dakSiNano vAyu, uMca-nIce-tIrtho vAto vAyu, cAra khUNAno vAyu, anavasthita rIte vAto vAyu, utkalikA vAyu (ja rahI rahIne vAya ane jenAthI dhULamAM rekhAo paDe che te vAyu), maMDalika vAyu (je mAMDalAkAre vAya ane pAMdaDAM vagerene maMDalAkAra-goLa goLa cakrAvo letAM bhamAve te), guMjAvAta-gaMjArava karato vAyu, jhaMjhAvAta-varSARtumAM nIkaLato tophAnI vAyu, saMvartaka-taNakhalA Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 tattvanyAyavibhAkare vagerene uMce caDAvIne bhamAve te ghanavAta=ghATo vAyu, tanuvAta=pAtaLo vAyu; A sarva vAyu pRthivI AdinA AdhAra ghanodadhinI nIce hoya che. ityAdi bhedathI bAdara vAyukAyika jIvo jANavA. (5) vanaspatirUpI kAyAvALA jIvo 'vanaspatikAya' kahevAya che. te sUkSma ane bAda bhedavALA paryApta ane aparyAptanA bhedavALA che. 0 sUkSma vanaspatikAya jIvo sarvalokavyApta, cakSuthI agrAhya (adazya) ane aneka AkAravALA che. 0 bAdara vanaspatikAya jIvo saMkSepamAM pratyeka ane sAdhAraNanA bhedathI be prakAranA che. (a) pratyeka jIvo pAMdaDAM, phUla, phaLa, mULa, skaMdha Adi pratye, pratyeka eka eka jIvavALA dareka hoya che. te jIvo pratyeka jIvo kahevAya che, kema ke-teonA eka zarIramAM eka jIva hoya che. (A) sAdhAraNa jIvo-paraspara samAIne sAthe rahelA, anaMta jIvonA samudAya rUpa eka zarIramAM rahevAnA svabhAvavALA jIvo, sAdhAraNa jIvoanaMtakAya jIvo kahevAya che. 0 tyAM pratyeka zarIravALA vanaspatikAya jIvo-(1) vRkSa=AMbo, lIMmaDo, pIMpaLo, vaDa vagere vRkSa. (2) guccha=jenAM pAMdaDAM gucchArUpa hoya te. jema ke-bIjoDuM-rIMgaNAM vagere. (3) gulma=jemAM thaDano vikAsa na hoya paNa nIcethI DALIo phUTe, te gulma kahevAya che. jema ke-gulAba, jUI, mogaro vagere. (4) latA=je vRkSa ke staMbha vagerenA AdhAra upara caDe, tene latA kahe che. jema ke-caMpakalatA, padmalatA ityAdi. (5) vallI=velA. moTAbhAge bhoMya upara patharAya te velA kahevAya che. jema ke-kAkaDIno velo, dudhIno velo. (6) parvaga=jemAM parva ane gAMTha hoya te parvaga kahevAya che. jema ke- zeraDI, vAMsa, netara vagere. (7) tRNa=dhAsa. jema ke-dhro, DAbha vagere. (8) valaya=jenI chAla goLa hoya te valaya kahevAya che. jema ke-laviMga, sopArI, khajUra vagere. (9) harita=zAkabhAjI. (10) auSadhi=dhAnyavarga. jema ke-DAMgara, ghauM vagere. (11) jalarUha=jema ke- padma, kumuda, sUryavikAsI ke caMdravikAsI kamaLa vagere kamaLajAti. (12) kuhaNa=bhUmine phoDIne nIkaLanArI vanaspati kuNa kahevAya che. jema ke- bhUcchatra vagere. A pramANe bAra prakAranA pratyeka vanaspatikAya jIvo che. badhAya vanaspatikAya jIvo saMkSepamAM cha (6) prakAranA che. jema ke-(1) agrabIja-DALa nAkhavAthI uganAra jhADa. jema ke-kuraMTa. (pILo-kAMTA aLiyo nAmanuM jhADa.) (2) mUlaja-utpala, suraNa vagere mUla-kaMdamAMthI utpanna thanA2 che. (3) parvabIja-zeraDI, vAMsa vagere parva-gAMThamAMthI utpanna thanArA che. (4) skaMdha bIja-sallakI, vaDa vagere skaMdhamAMthI utpanna thanArA che. (5) bIjarUha-DAMgara, SaSTika, maga vagere bIjamAMthI utpanna thanArA che. (6) saMmUrcchanaja-ghAsa, bhUmicchatra vagere potAnI meLe utpanna thanAra che. vanaspatikAyanI A pramANe cha (6) mULa jAtio che. saghaLAya vanaspatikAya jIvo paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA che. Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 8, rAma: vira: 717 (6) trasakAya==sa jIvo gatitrasa ane udAratrasanA bhedathI be prakAranA che. (1) agnikAya ane vAyukAya gati=sa kahevAya che, kema ke-te baMneno svabhAva cAlavAno che, kudaratI rIte cAle che. paraMtu te gati=sonI ahIM vivaphA nathI, kema ke-trasanAmakarmanA udayajanya labdhitrasa jIvono adhikAra che. te labdhitrasa jIvo udAra traso ja che. vaLI tattvArthamAM kahyuM che ke - "tejovAyu dvindriyodayazca trasAH' iti. teja ane vAyunuM kriyAnI apekSAe trasapaNuM che. trasanAmakarmanA udayarUpa labdhinI apekSAe dvindriya AdinuM trapaNuM che. Avo bhAva bhASyaTIkAkAroe pragaTa karela che. ahIM udAra eTale dvindriya-trindriya-caturindriya-paMcendriya jIvo samajavA, kema ke-vyakta-pariTyuTa zvAsocchavAsa Adi prANono yoga che. traso paNa paryAya-aparyAyanA bhedathI be prakAranA che. 0 Trindriya-kRmi (peTamAM, phoDalAmAM, haraza vageremAM thanArA) karamiyA, zaMkha vagere be indriyovALA jIvo kahevAya che. 0 trindriya-kaMtha-kaMthavA. te bahu ja bArIka dhoLA raMganA jIvo hoya che. pipalIkA-kIDI vagere traNa indriyavALA jIvo kahevAya che. 0 caturindriya-bhamarA, mAkhI vagere cAra indriyavALA jIvo kahevAya che. 0 paMcendriya-nArakI, tiryaMco, manuSyo ane devo paMcendriya jIvo kahevAya che. saghaLA traso ja udAratraso-labdhikaso ja che, paraMtu ekendriyonI mAphaka gati-sa ane sthAvaro nathI. 0 tyAM narakAvAsomAM utpanna thanArA nArako kahevAya che. 0 tiryaMco, jalacara-pANImAM cAlanArA matsya Adi. 0 sthalacara-bhUmimAM cAlanArA catuSpada gAya vagere; uraparisarpa, sApa vagere; noLiyA vagere bhUjaparisarpa, khecara-popaTa vagere romaja pakSI, cAmAcIDiyAM vagere carmajapakSI jANavA. manuSyo-garbhaja ane saMmUrchAima bhedathI be prakAranA manuSyo che karmabhUmimAM-akarmabhUmimAM-aMtaradvIpamAM janmelA manuSyo che te badhAya garbhaja che. A manuSyonA viSTAmAM, mUtramAM, kaphamAM, nAsikAnA melamAM, vamanamAM, pittamAM, parUmAM, lohImAM, viryamAM, vIryanA sukAI gayelA pudgalo bhInA thAya temAM, jIva vagaranA mRtakalevaramAM, strI-puruSonA saMyogamAM, nagaranI khALamAM ane sarva apavitra sthAnomAM pedA thayelA saMmUrchAima manuSyo kahevAya che. te aparyApta hoya che, aMtarmuhUrta AyuSyavALA hoya che ane atyaMta sUkSma hoI ApaNe joI zakatA nathI. 0 saMmUcchima sivAyanA garbhajamanuSyo paryApta hoya che ane aparyApta paNa hoya che. 0 devo to caturnikAya=cAra nikAya(vAsa ke saMgha)vALA kahevAya che, kema ke-cAreya devonA utpattisthAno cAra prakAranA che. jema ke-vyaMtara, jayotiSI, vaimAnika, bhavanapatinA bhedathI cAra jAtinA devo che. A devonuM vivecana pahelA karI dIdhuM che. te devo paNa paryApta ane aparyApta-karaNa aparyAptanA bheTavALA che. Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 tattvanyAyavibhAkare yogamArgaNAbhedamAha - manovAkkAyAstisro yogamArgaNAH / / mana iti / manaHprAyogyANi dravyANyAtmapradezaiH kAyayogenAdAya manastvena pariNamitAni vastucintApravartakAni ca manAMsi taissahakArikAraNabhUtaissahito jIvavIryavizeSo manoyogaH / satyAdibhedatassa caturvidhaH / bhASApudgalagrahaNottaraM bhASApariNAmamApannAH pudgalA vAgityucyante, tatsahakArikAraNako yogo jIvazaktivizeSo vAgyogaH, so'pi pUrvavadeva caturvidhaH / kevalaM kAyAvaSTambhajanyassAmarthyavizeSaH kAyayogaH / sa caudArikAdibhedena saptavidhaH / avAntarabhedAnAM svarUpANyanyatra pUrve vA draSTavyAni // have yoganI mArgaNAnA bhedane kahe chebhAvArtha - mana, vacana ane kAyA e traNa yogamArgaNAo che. vivecana - manaprAyogya dravyone AtmAnA pradezonI sAthe kAyayogathI grahaNa karIne manapaNAe pariNAvelA ane vastuviSayaka ciMtAnI pravRttimAM kAraNabhUta mana dravyamano kahevAya che. te sahakArI kAraNabhUta dravyamanothI sahita viziSTa jIvavIrya "manoyoga' kahevAya che. te satya AdinA bhedathI cAra prA2no cha. 0 bhASAnA pudgalanA grahaNa pachI bhASA pariNAmane pAmelA pudgalo 'vA tarIke kahevAya che. te dravyavANInA sahakArI kAraNavALo, viziSTa jIvazaktirUpa yoga "vAyoga' kahevAya che. te vAyoga paNa pUrvanI mAphaka ja cAra prakArano che. 0 kevaLa kAyAnA AlaMbanathI janya viziSTa sAmarthya "kAyayoga' kahevAya che. te audArika AdinA bhedathI sAta (7) prakArano che. peTAbhedonA svarUpo bIje ThekANe ke pUrvamAM jovAM. atha vedamArgaNAbhedamAcaSTe - puMstrInapuMsakabhedena tisro vedamArgaNAH / 10 / pumiti / trayo'pi vedoM dravyabhAvabhedena dvividhAH / puruSAdeH stryAdhabhilASo bhAvavedo nirmANAGgopAGgAdinAmakarmajanyaH puruSasya zmazrUkUrcaziznAdiviziSTo dravyapuruSavedaH, striyaHstanayoninirlomamukhAdiviziSTAkAro dravyastrIvedaH, etadubhayavilakSaNAkAro dravyanapuMsakavedaH // 1. puruSavedo nirantaraM bhavan jaghanyato'ntarmuhUrttamutkarSatassAtirekasAgaropamazatapRthaktvaM / strIvedo jaghanyenaikassamayaH / utkarSataH palyopamazataM pUrvakoTipRthaktvaJca, napuMsakavedo jaghanyata ekassamayaH, utkarSato'nantAddhA // Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 9-10-11, dazamaH kiraNaH 719 have vedamArgaNAnA bhedane kahe chebhAvArtha - paM-sI-napuMsakanA bhedathI traNa vedamArgaNAo che. vivecana - traNa paNa vedo dravya ane bhAvathI be prakArano che. puruSano strI pratye abhilASa puMveda, strIno puruSa pratye abhilASa strIveda ane napuMsakano strI-puruSa pratye abhilASa napuMsakaveda, e bhAvaveda DevAya che. 0 nirmANa - aMgopAMga AdinAmakarmajanya-puruSano dADhI, mUMcha, puruSacihna Adi viziSTa AkAra dravyapuruSaveda che. strIno stana, strIcihna, keza vagaranA mukha AdithI viziSTa AkAra dravyastrIveda che. A baMnethI vilakSaNa AkAra dravyanapuMsakaveda che. kaSAyamArgaNAbhedamabhidhatte - krodhamAnamAyAlobharUpAzcatastraH kaSAyamArgaNAH / 11 / krodheti / catuHpratiSThitaH krodhaH, yathAhi svayamAcaritamaihikamAmuSmikaM pratyapAyamavabuddhya yadA kazcidAtmana evopari krudhyati tadA sa krodha AtmapratiSThitaH / yadA para udIrayatyAkrozAdinA kopaM tadA kila tadviSaye krodha upajAyata iti sa parapratiSThitaH / yadA kazcittathAvidhAparAdhAdAtmaparaviSayakrodhamAdhatte sa ubhayAzritaH, yadA tu svayaM duzcaraNamAkrozAdikaJca kAraNaM vinA kevalakrodhavedanIyAdupajAyate sa hi nAtmapratiSThitaH, svayaM duzcaraNAnAcaraNenAtmaviSayatvAbhAvAt, na parapratiSThitaH parasyApi niraparAdhitvAt, ata eva nobhayapratiSThitaH, ato'pratiSThita iti, evaM mAnAdayo'pi / anantAnubandhyAdibhedAH pUrvamevoktAH, tathA AbhoganivarttitAnAbhoganirvatitopazAntAnupazAntabhedato'pi te caturdhA bhavanti, yadA yasyAparAdhaM samyagavabudhya kopakAraNaJca vyavahArataH puSTamavalambya nAnyathA'sya zikSopajAyata ityAbhogyakopaJca vidhatte tadA sa kopa AbhoganirvatitaH / yadA tvevameva tathAvidhamuhUrttavazAdguNadoSavicAraNAzUnyaH paravazIbhUya kopaM kurute tadA sa kopo'nAbhoganirvartitaH, anudayAvastha upazAnto ninimittamudayAvastho'nupazAntaH / anantAnubandhikrodhAdayaH samyagdarzanasahabhAvikSamAdisvarUpopazamAdicaraNalavapratibandhinaH, cAritramohanIyatvAt, na copazamAdibhireva cAritrI, alpatvAdyathaikakArSApaNo na dhanapatiH kintu mahatA mUlaguNAdirUpeNa cAritrI mana:saMjJayA saMjJivat, ata eva trividhaM darzanamohanIyaM paJcaviMzatividhaM cAritramohanIyam / na ca 1. puruSaveda niraMtara thato jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI sAtireka basothI navaso sAgaropama; strIveda jaghanyathI eka samaya, utkRSTathI so palyopama ane pUrva koTi pRthakatva tathA napuMsakaveda jaghanyathI eka samaya ane utkRSTathI anaMta addhA (kALa.) Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 tattvanyAyavibhAkare cAritrAvArakasya samyaktvAvArakatvAnupapattistathA ca saptavidhaM darzanamohanIyamekaviMzatividhaJca cAritramohanIyamiti vAcyam, anantAnubandhibhireva samyaktve AvRte mithyAtvasya vaiyarthyAMpatteH, AvRtasyApyAvaraNe'navasthAnAt, tasmAdyathA kaSAyANAM kevalajJAnAnAvArakatve'pi kaSAyakSayaH kevalajJAnakAraNatayocyate tasmin satyeva tasya bhAvAt, tathAnantAnubandhiSUditeSu na mithyAtvaM kSayopazamamupayAti tadabhAvAcca na samyaktvamiti samyaktvasahacAryupazamAdiguNAvArakatvamanantAnubandhinAM, samyagdarzanamohanIyasya kvacitsaptavidhatvakathanantu samyaktvasahacAriguNeSu samyaktvopacArAt / dezaviratyAvArakA apratyAkhyAnAH, sarvaviratighAtinaH pratyAkhyAnAH, saMjvalanA yathAkhyAtacAritrAvArakAH / / kaSAyamArgaNAnA bhedanuM kathanabhAvArtha - krodha-mAna-mAyA-lobharUpa cAra kaSAyamArgaNAo che. vivecana - cAramAM pratiSThita krodha che. tathApi pote Acarela Aloka saMbaMdhI-paraloka saMbaMdhI viruddhaaniSTa kartavyane jANI jyAre koI eka, potAnA ja upara gusso kare che, tyAre te 1-krodha "AtmapratiSThita thAya che. jayAre Akroza AdithI bIjo kopanI udIraNA kare che, tyAre kharekhara, te bIjA upara krodha thAya che. te krodha 2-parapratiSThita che. jayAre koI eka, tathA prakAranA aparAdhathI AtmaviSayaka-paraviSayaka krodhane kare che, te 3-sva-para Azrita krodha che. jyAre pote duSTa AcaraNa ane Akroza vagere rUpa kAraNa vagara, kevaLa krodhamohanIyanA udayathI thAya che, tyAre kharekhara, te krodha AtmapratiSThita nathI; kema ke-bIjo paNa niraparAdhI che. ethI ja ubhaya pratiSThita nathI. ethI te krodha 4-"apratiSThita tarIke kahevAya che. e pramANe mAna vagere kaSAyo paNa samajavAM. vaLI anaMtAnubaMdhI Adi bhedo pahelAM ja kahelA che. temaja Abhoga nivartita, anAbhoganivartita, upazAnta ane anupazAntanA bhedathI paNa te kaSAyo cAra prakAranA che. 0 jayAre jenA aparAdhane sArI rIte jANI, puSTa avalaMbana tarIke vyavahArathI kopanuM kAraNa jANI, anya prakAre zikSA nathI thavAnI; A pramANe joIne kopane kare che, tyAre te kopa "Abhoganivartita kahevAya che. 0 jayAre e pramANe ja tathAvidha muhUrta-kALavaze, guNa-doSanI vicAraNAthI rahita-paravaza banI kopa kare che, tyAre te kopa "anAbhoganivartita kahevAya che. 0 udayanI avasthA vagarano 'upazAnta krodha' kahevAya che. che kAraNa vagara udayanI avasthAvALo krodha "anupazAnta' kahevAya che. 1. zamasaMveganirvedAnukampAstikyeSu // Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22-22, razamaH vira: 721 0 anaMtAnubaMdhI krodha vagere, samyagdarzananI sAthe thanAra, kSamA Adi svarUpavALA upazama Adi rUpa cAritranA aMzanA pratibaMdhaka che, kema ke-cAritramohanIya che. zaMkA - upazama AdithI samakitI, cAritrI kahevAze ja ne? samAdhAna - alpatA hoI cAritrI kahevAya nahIM. jema ke- eka kArSA paNa (koDIrUpiyAvALo) dhanapati kahevAto nathI. paraMtu mahAna mUlaguNa mahAvrata Adi rUpathI cAritrI kahevAya che. jema ke-mananI saMjJAthI saMjJI kahevAya che. ethI ja traNa prakAranuM darzanamohanIya, pacIza (25) prakAranuM cAritramohanIya che. zaMkA - cAritranA AvArakamAM samyakatvanA AvArakapaNAnI aghaTamAnatA che ane te prakAre jo mAno, to sAta (7) prakAranuM darzanamohanIya ane ekavIza (21) prakAranuM cAritramohanIya thaze ja ne ? samAdhAna - anaMtAnubaMdhIothI ja samyakatva AvRtta thavAthI mithyAtvamAM nirarthakapaNAnI Apatti Avaze ! AvRttimAM paNa AvaraNa mAnavAthI anavasthA nAmaka doSa che. tethI jema kaSAyonuM kevalajJAna pratye anAvArakapaNuM chatAM kaSAyano kSaya, kevalajJAna pratye kAraNapaNAe kahevAya che, kema ke-te kaSAyakSaya hoye chate ja te kevalajJAna hoya che. tevI rIte anaMtAnubaMdhIono udaya hoye chate mithyAtvano kSayopazama thato nathI ane mithyAtvanA kSayopazamano abhAva thavAthI samyakatva thatuM nathI. mATe samyakatvasahacArI upazama Adi guNonuM AvArakapaNuM anaMtAnubaMdhIomAM mAneluM che. samyagdarzanamohanIyanuM (kSayopazama samyakatvanuM) kavacit sAta prakArapaNAnuM kathana to samyatvasahacArI (zama-saMvega-nirveda-anukaMpA-Astikya athavA sAta rUcirU5) guNomAM samyakatvanA upacAranI apekSAe che. 0 dezaviratinA AdhArako apratyAkhyAna kaSAyo che. 0 sarvaviratinA ghAtako pratyAkhyAna kaSAyo che. 0 yathAkhyAtacAritranA AvArako saMjvalana kaSAyo che. samprati jJAnamArgaNAbhedamAha - matizrutAvadhimanaHparyavakevalamatyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnabhedAdaSTau jJAnamArgaNAH / mithyAdRSTInAM matizrutAvadhayaH krameNa matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnAnyucyante / atra paJcavidhatve'pi jJAnAnAmanveSaNAprastAve AdyatrayaviparItAnAmapi matyajJAnAdInAM jJAnatvena grahaNAdaSTavidhatvaM jJAnamArgaNAyA bodhyam / manaHparyavakevalayostu vaiparItyAbhAva eva / agre saMyamAdiSvapyevameva vaiparItyena mArgaNA vijJeyAH / 12 / Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 tattvanyAyavibhAkare __ matIti / jJAyante paricchidyante arthA anenAsminnasmAdveti jJAnaM, jJAnadarzanAvaraNayoH kSayaH kSayopazamo vA, jJAtirvA jJAnaM, AvaraNadvayakSayAdyAvirbhUta AtmaparyAyavizeSaH, vizeSAMzagrAhako jJAnapaJcakAjJAnatrayarUpaH / nanu sakalamapIdaM jJAnaM jJaptyekasvabhAvaM jJaptyekasvabhAvatvasya sarvatrAvizeSeNa kiM kRto'yaM paJcadhA'STadhA vA bhedaH, na ca vArttamAnikaM vastu mateH, trikAlaviSayaH pariNAmo dhvanigocaraH zrutasya, rUpidravyANyavadheH, manodravyANi manaHparyavasya, samastaparyAyAnvitaM sarvaM vastu viSayaH kevalasyeti jJeyabhedastatkRto jJAnabheda iti vAcyaM kevalajJAnasya bahubhedatvApatteH, vArttamAnikAdivastUnAM tatrA'pi jJeyatvAdanyathA tadaviSayatve tasya kevalino'sarvajJatvApatiprasaGgaH, na ca yAdRzI pratipattirmatyAdijJAnasya na tAdRzI zrutAdijJAnasyeti pratipattiprakArabhedAr3heda iti vAcyam, ekasminnapi jJAne tattaddezakAlapuruSasvarUpabhedenAnantabhedaprasakteH pratipattiprakArasyAnantyAt / na cAvArakANAM matijJAnAvaraNAdInAM bhedAr3heda iti vAcyam, jJAnasyaikatve AvArakANAM paJcadhAtvAnupapatteH, AvAryApekSaM hyAvArakaM, AvAryaJca jJAnaM jJaptirUpatvAdekamata AvArakaM kathaM paJcadhA bhavet / na ca svabhAvAdeva paJcadhAtvaM svabhAve ca na paryanuyorga iti vAcyam, bhagavatassarvajJatvahAniprasaGgAt, jJAnasyAtmadharmatvena matyAdInAM svAbhAvikatvena ca kSINAvaraNasyApi tadbhAvaprasaktyA'smadAdivattasyAsarvajJatvaM syAt, yadi kevalajJAnabhAvatassamastavastuparicchedAnnAsarvajJatvamityucyate tadApi kevalopayogavirahakAle matijJAnopayogasambhavena dezataH paricchedena tadA tasyAsarvajJatvaM balAdApatatyeva / na ca tasya tadupayoga eva na bhaviSyatIti vAcyam, AtmanaH svabhAvatvena tasyApi krameNopayogasya nivArayitumazakyatvAt, kevalajJAnAntaraM kevaladarzanopayogavat, tataH kevalajJAnopayogakAle sarvajJatvaM matyAdijJAnopayogakAle'sarvajJatvamApadyate, na caitadiSTaM, tasmAjjJAnaM asakalasaMjJitaM sakalasaMjJitamiti dvibhedameva, avagrahajJAnAdArabhya yAvadutkarSaprAptaparamAvadhijJAnaM tAvatsakalamapyekaM, taccAsakalasaMjJitamazeSavastuviSayatvAbhAvAt, aparaJca kevalinastacca sakalasaMjJimiti ceducyate, jJAnAnAM jJaptyekasvabhAvatvaM sAmAnyato vA vizeSato vA bhavatA'bhyupagamyate ? nAdyassiddhasAdhyatayA tasya bAdhakatvAyogAt bodharUpatayA'smAbhirapi sakalajJAnasyApyekatvAbhyupagamAt, nApi dvitIyo'siddhatvAt, svasaMvedanapratyakSeNa pratiprANi jJAnasyotkarSApakarSadarzanAdvizeSata ekatvAnupalambhAt / na cotkarSApakarSamAtrabhedadarzanena yadi jJAnasya bhedastahi 2. matyAdijJAnaviSayajAtasya tenAgrahaNAditi bhAvaH // 3. nahi ko'pyevaM paryanuyukta kathaM ghaTa eva jalAharaNaM karoti na paTa itIti bhAvaH // Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 723 sUtra - 12, dazamaH kiraNaH pratiprANi dezakAlApekSayotkarSApakarSayoranekavidhatvena jJAnasyAnekavidhatvameva prAptaM na tu paJcavidhatvamiti vAcyam, paristhUlanimittabhedataH paJcadhAtvasya pratipAdanAt / tathAhi sakalaghAtikSayo nimittaM kevalajJAnasya, manaHparyavajJAnasya tvamarpoSadhyAdilabdhyupetasya pramAdalezenApyakalaGkitasya viziSTAdhyavasAyAnugato'pramAdaH, avadhijJAnasya punastathAvidhAnindriyarUpidravyasAkSAdavagamananibandhanaH kSayopazamavizeSaH, matizrutayostu lakSaNabheda iti / jJeyabhedamAtrato jJAnasya bhedAnabhyupagamAnna tatpakSoktadoSaH, ekenApyavagrahAdinA bahuvidhavastugrahaNopalambhAt / nApi pratipattiprakArabhedakRto doSassambhavati dezakAlAdyapekSayA jJAnAnAmAnantye'pi paristhUlanimittabhedena vyavasthApitajJAnapaJcakebhyo'natiriktatvAt tajjAtIyatvAnatikramaNAt / paristhUlanimittabhedamadhikRtya jJAnAnAM bhedavyavasthApanAcca nAvaraNabhedaprayuktadoSasyAvakAza iti / na caivaM vyavasthApitA jJAnabhedA jJAnasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA, AtmabhUtatve kSINAvaraNe'pi tadbhAvaprasaGgaH, anAtmabhUtatve na te pAramAthikAH, tataH kathamAvAryApekSo vAstava AvArakabheda iti vAcyam, vastutattvAparijJAnAt / iha hi sakalaghanapaTalavinirmuktazAradadinamaNiriva samantatassamastavastustomaprakAzanaikasvabhAvo jIvaH, tasya ca tathAbhUtasvabhAvaH kevalajJAnamiti vyapadizyate / sa ca yadyapi sarvaghAtinA kevalajJAnAvaraNenAviyate tathApi tasyAnantatamo bhAgo nityodghATita eva / tatastasya kevalajJAnAvaraNAvRtasya ghanapaTalAcchAditasyeva sUryasya yo mandaprakAzasso'pAntarAlAvasthitamatijJAnAdyAvaraNakSayopazamabhedasampAditaM nAnAtvaM bhajate matijJAnAvaraNakSayopazamajanito mandaprakAzo matijJAnaM, zrutajJAnAvaraNakSayopazamajanitassa zrutajJAnamityAdirUpeNa / tata AtmasvabhAvabhUtA matyAdayo bhedAH, te ca pravacanopadarzitaparisthUlanimittabhedataH paJcasaMkhyAH, tadapekSamAvArakamapi paJcadheti na viruddhyate / na caivamAtmasvabhAvabhUtatve kSINAvaraNasyApi tadbhAvaprasaGgaH, yata ete matijJAnAvaraNAdikSayopazamarUpopAdhisampAditasattAkAstataH kathaM te tathArUpakSayopazamAbhAve bhavitumarhanti, nahi sUryasya ghanapaTalAvRtasya mandaH prakAzaH kaTakuDyAdyAvaraNavivarabhedopAdhisampAditassakalaghanapaTalakaTakuDyAdyAvaraNApagame sUryasya te tathArUpA mandaprakAzabhedA bhavanti / yathA vA janmAdayo bhAvA jIvasyAtmabhUtA api karmopAdhisampAditasattAkatvAttadabhAve na santi tadvanmatyAdayo bhedA jIvasyAtmabhUtA-api matijJAnAvaraNAdikSayopazamasApekSatvAttadabhAve kevalino na bhavanti tato nAsarvajJatvadoSaH / yadapi matijJAnAdiviSayasya kevalajJAnAviSayatve'sarvajJatvApattiruktA sApi na sambhavati, tadviSayatvena tasyAgrahe'pi kevalajJAnena tadgrahaNAt, matyAdijJAnamAtranirUpitatvena Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare 724 bhAvaH, jJeyatAyAH, kevalajJAnasyAbhAve'pi na tAvatA'sarvajJatvApattiH, alpAspaSTajJAnAbhAvamAtreNa sarvajJatvAkSateH, kApardikamAtradhanAbhAvavatomaharddhikasya nirdhanitvAbhAvavaditi dik // matyAdijJAnalakSaNAdInyagre vakSyante // nanu kiM sarveSAmeva jIvAnAM jJAnAni matyAdIni bhavantItyatrAha mithyAdRSTInAmiti / mithyAdRSTInAM matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaJca matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamityucyate viparyayatvAt pramANAbhAsatvena teSAM jJAnAnyajJanAni, darzanamohanIyodayaprayuktamithyAdarzanapariNAmena saha vRttitvAnmatizrutAvadhayo'jJAnatvaM bhajante / nanu yathArthapariccheditvaM jJAnatvamayathArthapariccheditvamajJAnanatvaM tadubhayaM ca mithovirodhi, zItoSNavat tatkathamekasminneva matijJAnAdau tadubhayasambhavaH, maivamAdhAradoSAt dRzyate hi kaTukAlAbUbhAjane nihitaM dugdhaM svaguNaM parityajati tathA matyAdInyapi mithyAdRSTibhAjanagatAni duHSyanti pAriNamikazaktivizeSAt na ca rUpAdiviSayopalabdhivyabhicArAbhAvAtteSAM viparyayAyathaiva hi matijJAnena samyagdRSTayo rUpAdInupalabhante tathaiva mithyAdRSTayo'pi matijJAnena, yathaiva ghaTAdiSu rUpAdIn zrutena nizcinvantyupadizanti ca parebhyassamyagdRSTayastathA mithyAdRSTayo'pi zrutajJAnena, yathaivAvadhinA rUpiNo'rthAnavagacchanti tathaiva vibhaGgenApIti vAcyam / vidyamAnAvidyamAnArthayoryathAvadavabodhAbhAvena tAdRzopalabdheryAdRcchikatvAt, unmattopalabdhivat / unmatto hi doSodayAtkadAcilloSThaM suvarNamiti suvarNaM loSThamiti jAnAti kadAcicca loSThaM loSThamiti suvarNaM suvarNamiti ca, tathaiva mithyAdarzanodayAt vastuno'nekAntAtmakasyaikAntAtmakatvaM kartRrahitaM jagatsakartRkaJca jAnAtyato yathArthabodhAbhAvena kadAcittasyopalabdheryathArtharUpAdiviSayakatve'pi ajJAnameveti bhAvaH / evantarhyaSTavidhatvaM jJAnAnAmatra kathamuktamityatrAhAtreti mArgaNAprakaraNa ityarthaH / paJcavidhatve'pi jJAnAnAmiti / zabdanayamate sarvajIvAnAM cetanA - svabhAvatvAt jJasvabhAvatvAcca na kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate, ata eva matyajJAnAdayo viparyayA na santi tasmAtpaJcavidhatvameva jJAnAnAM tanmateneti bhAvaH / naigamAdinayena tu matyajJAnAdInAmapyarthaparicchedakatvena jJAnatvAttanmatAzrayeNAtra jJAnAnAmaSTavidhatvamuktamityAzayenAhAnveSaNAprastAva iti / Adyatrayeti matizrutAvadhItyarthaH / jJAnatvena grahaNAditi, arthapariccheditvAditi bhAvaH / nanu jJAnAdiSu kimarthamajJAnAdiviparItagrahaNamiti ceducyate caturdazasvapi mArgaNAsthAneSu pratyekaM sarvasaMsArikasattvasaMgrahArthamitItyAzayena bodhyamityuktam / manaHparyavakevalayorviparItatA'sti navetyatrAha mana iti / nirmUlato mithyAtvasya kSayeNa kevalasya kSayopazamopazamAbhyAJca manaH paryavasya jAyamAnatvAditi bhAvaH / viparItAnAmapi Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, vAma: ri: mArgaNAsu grahaNamanyatrApyatidizati agra iti vakSyamANAsu mArgaNAsvityarthaH, kAsu mArgaNAsvityatrAha saMyamAdiSvapIti AdinA bhavyasamyaktvAhArakANAM grahaNam / evameveti, jJAnamArgaNAyAmuktaprakAreNaivetyarthaH, vaiparItyeneti, tattadviparItaghaTitA ityarthaH // have jJAnamArgaNAnA bhedane kahe che 725 bhAvArtha - matijJAna-zrutajJAna-avadhijJAna-mana:paryavajJAna-kevalajJAna-mati ajJAna-zruta ajJAna ane vibhaMgajJAnanA bhedathI ATha (8) jJAnamArgaNAo che. mithyAdRSTionA matijJAna 'mati ajJAna,' zrutajJAna 'zruta ajJAna' ane avadhijJAna 'vibhaMgajJAna' tarIke kahevAya che. ahIM jJAno pAMca prakAranA chatAM, jJAnonI anveSaNAnA prasaMgamAM pahelAMnA traNa jJAnothI viparIta paNa mati ajJAna Adine jJAnapaNe grahaNa karela hoI, jJAnamArgaNA ATha prakAranI jANavI. manaHparyavajJAna ane kevalajJAnamAM to viparItapaNAno abhAva ja che. AgaLa saMyama AdimAM paNa A pramANe ja viparItapaNAe mArgaNAo jANavI. vivecana - jenA vaDe jemAM jenAthI artho jJAta thAya che, te jJAna, athavA jJAna-darzanAvaraNano kSaya ke kSayopazama jJAna, athavA jANavuM te jJAna, ema vyutpatyartho traNa thAya che. jJAna-darzana AvaraNarUpa be AvaraNanA kSaya AdithI AvirbhUta, viziSTa AtmaparyAya, vizeSabhUta aMzane grahaNa karanAra, pAMca jJAna ane traNa ajJAnarUpa ATha (8) jJAnamArgaNAo kahevAya che. pUrvapakSa pUrvapakSa-saghaLuMya paNa jJAna jJapti(jANavuM-jaNAvavuM)rUpa ekasvabhAvavALuM che. jJapti ekasvabhAvapaNuM sarva jJAnamAM vizeSa vagara rahetuM hovAthI, jJAnomAM kayA kAraNathI A bheda pAMca prakArano che ke ATha (8) prakArano che ? zaMkA matijJAnano viSaya vartamAnakALanI vastu che. zrutajJAnano viSaya, traNa kALanI vastu, akSaraparipATIpUrvaka, zrutagraMthanA anusAre sarva paryAya vagaranA sarva dravyo che. avadhijJAnano viSaya rUpI dravyo che. mana:paryavajJAnano viSaya manodravyo che. kevalajJAnano viSaya sarva paryAya samanvita sarva vastu che. A pramANe jJeyaviSayano bheda che. to jJeya viSayabhedathI karelo jJAnabheda kema nahi ? uttara - jo zeyabhedathI jJAnano bheda mAno, to kevalajJAna bahu-anaMta bhedavALuM thaze evI Apatti Avaze, kema ke-vartamAnika Adi vastuo tyAM-kevalajJAnamAM paNa jJeya che. jo vartamAnika Adi vastuo kevalajJAnamAM zeya na mAnavAmAM Ave, to matijJAna Adi viSaya samUhanA agrahaNathI te kevalImAM asarvajJapaNAnI Apattino prasaMga Avaze ja, mATe viSayabhedakRta jJAnabheda nathI. zaMkA - jevI pratipatti mati Adi jJAnanI che, tevI pratipatti zruta Adi jJAnanI nathI, mATe pratipattinA prakAranA bhedathI jJAnomAM bheda kema nahIM ? uttara - eka paNa jJAnamAM te te deza-kALa-puruSa-svarUpanA bhedathI anaMtA bhedono prasaMga thavAthI pratipattinA prakAro anaMta thAya ! mATe pratipattibhedakRta jJAnano bheda nathI. Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .726 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - AvAraka-AcchAdaka-matijJAna AvaraNa AdinA bhedathI jJAnomAM bheda kema nahIM? uttara - jo jJAna eka che, to pAMca prakAranA AdhArakonI aghaTamAnatA che. vaLI kharekhara, AvArya(jJAna)nI apekSAvALuM AvAraka hoya che ane AvArya-AcchAdanayogya jJAna jJaptirUpa hoI eka che. ethI AvArako pAMca prakAranA kevI rIte hoI zake ? mATe AvArakabhedakRta AcArya jJAnabheda nathI. zaMkA - jJAnomAM paMcavidhapaNuM svabhAvathI ja che ane svabhAvamAM prazna nathI. jema ke koI paNa eka prazna nathI karato ke- A ghaDo kema pANI lAve che ane kapaDuM kema lAvatuM nathI? to svabhAvakRta bheda jJAnomAM thaze ja ne ? uttara - jo svabhAvakRta bheda jJAnomAM mAnavAmAM Ave, to bhagavaMtamAM sarvajJANAnI hAni-bhaMgano prasaMga Avaze ! jJAna AtmAno dharma hoI ane mati Adi jJAnano svAbhAvika hoI, kSINa AvaraNavALAmAM paNa mati Adi jJAnono prasaMga thavAthI ammadchadhastha AdinI mAphaka bhagavaMtamAM asarvajJapaNuM thAya ! jyAre kevalajJAnanA bhAvathI samasta vastunuM jJAna hovAthI asarvazapaNuM nathI ema kahevAya, tyAre paNa kevaLa upayoganA abhAvakALamAM matijJAnanA upayogano saMbhava hoI, aMzathI jJAna thavAthI, te vakhate te bhagavaMtamAM asarvazapaNuM baLAtkArathI Avaze ja. zaMkA - te kevaLIne te matijJAnano upayoga thaze ja nahIM ne? uttara - AtmAno svabhAva hoI kramathI te matijJAnano upayoga nivAravAne mATe azakya che. jema kekevalajJAna pachI kevaladarzanano upayoga, tethI kevalajJAnanA upayogakALamAM sarvajJapaNuM, mati Adi jJAnanA upayogakALamAM asarvazapaNuM ApattivALuM thAya che, ane A ISTa nathI, tethI jJAna asakala saMjJAvALuM ane sakala saMjJAvALuM-ema be bhedavALuM mAnavuM joIe. avagrahajJAnathI mAMDI utkarSa prApta parama avadhijJAna parvatanuM jJAna saghaLuMya eka che ane te asakala saMjJAvALuM che, kema ke-samasta vastu viSayarUpe nathI. vaLI bIjuM te jJAna kevaLIne sakala saMjJAvALuM che. AvI rIte pUrvapakSa pUro thAya che. uttarapakSauttarapakSa- tamone amArA be prazno che ke-tamo jJAnonuM jJapti ekasvabhAvapaNuM sAmAnyathI mAno cho ke vizeSathI? jo sAmAnyathI jJAnonuM jJapti ekasvabhAvapaNA rUpa prathama pakSa kaho, to siddhasAdhyatA nAmano doSa che, kema ke-bAdhakatAnA abhAvathI bodharUpe ame paNa sakala jJAnamAM paNa te jJapti ekasvabhAvapaNAnI apekSAe ekapaNuM mAnela che. bIjA pakSarUpe vizeSathI te jJAnomAM jJapti ekasvabhAvapaNuM mAnavAmAM asiddhi nAmaka doSa che, kema ke-svasaMvedana pratyakSa pramANathI pratyeka prANImAM jJAnano utkarSa-apakarSa dekhAya che, vizeSathI ekapaNAnI pratItino abhAva che. zaMkA - utkarSa-apakarSa mAtranA bheda dekhAvAthI jo jJAnano bheda che, to pratyeka prANImAM deza-kALanI apekSAe utkarSa-apakarSo aneka prakAravALA thatA hoI jJAnanuM anekavidhapaNuM prApta thAya che. kevI rIte paMcavidhapaNuM? Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, zama: ni: 727 samAdhAna - paristhUla-mahAna nimittanA bhedathI jJAnonuM paMcavidhapaNuM pratipAdana che. te A pramANekevalajJAna pratye paristhUla-mahAna nimitta sakaLa ghAtIkarmano kSaya che. mana:paryavajJAna pratye paristhUla nimitta AmarSa-auSadhi Adi labdhisaMpanna, pramAdanA lezathI paNa akalaMkita AtmAno viziSTa adhyavasAya anugata pramAdano abhAva che. avadhijJAna pratye paristhUla nimitta tathAvidha anindriya (mana) ane rUpIdravyanA sAkSAt jJAnanI prAptimAM mULa kAraNabhUta viziSTa kSayopazama che. matijJAna ane zrutajJAnamAM lakSaNabheda sthUla nimitta che. 0 mAtra-kevaLa zeyabhedathI jJAnanA bhedano asvIkAra hovAthI tenA pakSamAM kahela doSa nathI, kema ke-eka evA paNa avagraha AdithI bahuvidha vastunA grahaNanI pratIti che. 0 pratipatti prakAranA bhedathI karela doSa paNa saMbhavato nathI, kema ke-deza-kALa-AdinI apekSAe jJAnonuM anaMtapaNuM chatAM paristhUla nimittanA bhedathI vyavasthApita pAMca jJAnothI bhinna nathI-abhinna che. jJAnatvajAti abAdhita che. 0 paristhUla nimittabhedanA adhikAre jJAnonI bhedanI vyavasthA thavAthI AvaraNabhedajanya pUrvapakSokta doSano avakAza nathI. zaMkA A pramANe vyavasthApita jJAnabhedo jJAnanA svabhAvarUpa che ke asvabhAvarUpa che ? jo svabhAvabhUta kaho, to kSINa AvaraNavALAmAM paNa jJAnabhedonA saMbhavano prasaMga Ave ! jo asvabhAvabhUta kaho, to te jJAnabhedo pAramArthika-vAstavika nathI. tethI AvAryajJAnanI apekSAvALo AvA2kano bheda vAstavika kevI rIte ? - samAdhAna tamAruM A kathana vastutattvanA parijJAnanA abhAvathI kahela che. tathAhi-kharekhara, ahIM samasta meghasamudAyathI sarvathA rahita zaradaRtu saMbaMdhI sUryanA jevo cAreya bAjuthI samasta vastusamudAyanA prakAzananA ekasvabhAvavALo jIva che ane te jIvano tathAbhUta svabhAva tarIke kevalajJAna che ema kahevAya che. - 0 vaLI te kevalajJAnarUpa tathAbhUta svabhAva, jo ke sarvaghAtI evA kevalajJAnAvaraNa vaDe AvRtta thAya che, to paNa te kevalajJAnano anaMtamo bhAga nitya ughADo ja hoya che. tethI meghamALAthI AcchAdita sUryano jema maMda prakAza, tema kevalajJAnAvaraNathI AvRtta te kevalajJAnano te maMda prakAza, aMtarAlamAM rahela matijJAna AdinA AvaraNanA kSayopazamanA bhedathI karela anekapaNAne pAme che. matijJAnanA AvaraNanA kSayopazamathI thayela maMdaprakAza matijJAna kahevAya che. zrutajJAnanA AvaraNanA kSayopazamathI thayela te maMda prakAza zrutajJAna tarIke kahevAya che. te te AvaraNanA kSayopazamathI maMda prakAza vizeSarUpa avadhijJAna Adi kahevAya che, tethI AtmAnA svabhAvabhUta mati AdirUpa bhedo che ane te bhedo zrI jinendrapravacanamAM upadarzita paristhUla nimittanA bhedathI pAMca saMkhyAvALA che. te pAMca saMkhyAvALA jJAnabhedarUpa AvAryanI apekSAvALuM AvAraka paNa pAMca (5) prakAranuM che, emAM koI jAtano virodha nathI. vaLI A pramANe AtmAnA svabhAvabhUta hoI kSINa AvaraNavALAmAM paNa mati AdinA bhAvano prasaMga paNa nahIM Ave, kema ke-A mati Adi jJAnabhedo matijJAna AvaraNa Adi kSayopazamarUpa upAdhi(saMbaMdha)thI karela sattAvALAo Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 tattvanyAyavibhAkare che. mATe tathAvidha kSayopazamanA abhAvamAM te mati Adi bhedo kevI rIte saMbhavI zake ? arthAt saMbhavI zakatA nathI. jema ke-meghamALAthI AcchAdita sUryano maMda prakAza, sAdaDI-bhIMta Adi AvaraNanA vivarachidronA bhedarUpa upAdhithI karela (thayelo che. sakaLa meghavALA sAdaDI-bhIMta Adi AvaraNonA abhAvamAM sUryanA te, tathArUpa maMda prakAzanA bhedo hotA nathI. athavA jema janma Adi bhAvo, jIvanA AtmabhUta hovA chatAM karmanI upAdhi (saMbaMdha)thI karela sattAvALA che. tethI karmarUpa upAdhinA abhAvamAM janma Adi bhAvo nathI hotA, tema mati Adi bhAvo ke bhedo jIvanA AtmabhUta chatAM matijJAnAvaraNa AdinA kSayopazamarUpa upAdhinI apekSAvALAo che. tethI matijJAna AvaraNa AdinA kSayopazamarUpa upAdhinA abhAvamAM kevalIne te hotA nathI, mATe pUrvapakSokta asarvajJatAno doSa nathI Avato. vaLI je matijJAna AdinA viSayamAM kevalajJAnanI aviSayatAmAM asarvajJapaNAnI Apatti kahelI hatI te paNa saMbhavatI nathI, kema ke-matijJAna AdinA viSayane matijJAna AdinA viSayapaNAnI apekSAe nahIM grahaNa hovA chatAM, kevalajJAna vaDe kevalajJAna viSayapaNAe, te saghaLA matijJAnAdi viSayonuM grahaNa karela che. mati Adi jJAna nirUpitapaNAnI apekSAe zeyatAno (viSayatAno) kevalajJAnamAM abhAva chatAM, teTalA mAtrathI (kavalajJAna mAtra nirUpita zeyatA sarva zeyamAM hoI) asarvajJatAnI Apatti nathI, kema ke-alpa-aspaSTa jJAnanA abhAva mAtrathI sarvajJatAmAM kSati nathI. jema ke-koDI mAtrarUpa dhananA abhAvavALA mahartikamAM nirdhanatAno abhAva. A pramANe digdarzana karAvela che. 0 mati Adi jJAnanA lakSaNo AgaLa upara kahevAze. zaMkA - zuM saghaLA ja jIvone mati Adi jJAno hoya che? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke - "mithyAdaSTione ityAdi. arthAta mithyASTionuM matijJAna matiajJAna tarIke, zrutajJAna zrutaajJAna tarIke ane avadhijJAna vibhaMgajJAna tarIke kahevAya che, kema ke-viparyaya che. pramANa AbhAsarUpa hoI te mithyASTionA jJAno ajJAno (mithyA-viparIta jJAno) thAya che, kema ke-darzanamohanIyakarmanA udayajanya mithyAdarzananI sAthe vartamAna hoI, mati-zruta-avadhijJAno ajJAnatAne pAme che. zaMkA - yathArtha paricchedI jJAna ane ayathArtha paricchedI ajJAna, te jJAna-ajJAna baMne paraspara virodhI che, mATe jayAM zIta tyAM uSNa nahIM ane jyAM uSNa tyAM zIta nahIM, ema virodhI zIta-uSNatAnI mAphaka eka ja matijJAna AdimAM matijJAna-matiajJAna ema baMneno saMbhava kevI rIte? samAdhAna - ame ema nathI kahetA ke - "eka ja AdhAramAM jJAna ane ajJAna ema baMne rahe che. paraMtu samyagdaSTirUpa AdhAramAM jJAna che ane mithyAdRSTirUpa AdhAramAM ajJAna che. mithyAdaSTirUpa AdhAramAM mithyAtvanA doSanA kAraNe jJAna ajJAna bane che. kharekhara, evuM dekhAya che ke-jema AdhAranA doSathI kaDavA tuMbaDArUpa bhAjanamAM nAkheluM dUdha potAnA guNane choDI de che, tema mithyASTirUpa bhAjanaAdhAramAM gayela mati Adi jJAno paNa dUSita-doSavALA bane che, kema ke-viziSTa pAriNAmika (pariNAmanI) zakti che. Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 22, rAma: vira: 729 zaMkA - rUpa Adi viSayonI upalabdhi, sAkSAtkAra ke pratItimAM vyabhicArano abhAva hovAthI, te rUpa Adi viSayaka matijJAna AdimAM viparyayano abhAva che. jevI rIte samyagdaSTio matijJAnathI rUpa Adine jANe che (meLave che), tevI rIte mithyASTio paNa matijJAnathI jANe che-meLave che. jevI rIte samyagdaSTio zrutajJAnathI ghaTAdimAM rUpa Adino nizcaya kare che ane bIjAone upadeze che, tevI rIte mithyASTio paNa zrutajJAnathI nizcaya kare che ane bIjAone upadeze che. jevI rIte samyagdaSTio avadhijJAnathI rUpI padArthone jANe che, tevI rIte virbhAgajJAnathI mithyASTio jANe che. to ekane jJAna ane bIjAne ajJAna ema kema kahevAya che? samAdhAna - vidyamAna ane avidyamAna padArthomAM yathArtha jJAnanA abhAvathI, sane asat ane asatane sat, evI pratIti-upalabdhi-sAkSAtkArarUpa upalabdhi ajJAnarUpa che, kema ke-te arthanI upalabdhi yAdecchika che-paryAlocanA vagaranI che. jema ke-unmattanI upalabdhi. jema vAyu-pizAca AdithI pakaDAyelo unmatta, pUrvakRta karmonA udayathI upahata indriya-manavALo thayelo, kadAca DhephAne sonA tarIke ane sonAne phArUpe viparIta paNe jANe che, kadAca DhephAne DhephA tarIke ane sonAne sonArUpe paNa jANe che, tema mithyAdarzana rUpa karmanA udayathI haNAyela AtmA, anekAnta Atmaka vastune ekAnta AtmakarUpe-kartA vagaranA jagatane kartAvALArUpe jANe che. e kAraNathI yathArtha tattva saMbaMdhI bodhanA abhAvathI, kadAca te mithyAdaSTinI upalabdhi-pratIti yathArtha rUpa-sparza Adi viSayavALI chatAM, mati Adi jJAno ajJAnarUpa kahevAmAM kazo vAMdho nathI, kema ke-jJAnanA heya-hAna-upAdeya-upAdAnarUpa phaLanA abhAvathI ajJAna kahevAya che. (sarvanayasaMmata zrI jinendrapravacanAnusArI bodha, e yathArtha bodha kahevAya che, ke je samyagdaSTiomAM prApta thAya che.) zaMkA - jo Ama che, to jJAno ATha (8) prakAranA che ema kema kahyuM che? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke - "atra' iti. A mArgaNAnA prakaraNamAM arthAtu jJAnonuM paMcavidhapaNuM hovA chatAM mArgaNAnA prakaraNanI apekSAe ATha prakAranA jJAno gaNAvela che. zabdanayamatanI apekSAe sarva jIvono cetanA svabhAva hoI za (jJAyaka) svabhAva hoI, koI mithyAdRSTi ke ajJAnI jIva nathI, ethI ja matiajJAna AdirUpa viparyayo nathI. tethI te zabdanayamatanI apekSAe jJAno pAMca prakAranA che, evo bhAva che. naigama Adi nayanI apekSAe matiajJAna Adi arthagrAhakapaNAe jJAnarUpa hoI, te naigama Adi nayanI apekSAe ahIM jJAno ATha prakAranA che, ema kahela che. evA AzayathI kahe che ke-mArgaNA-anveSaNanA prastAvamAM "anveSaNA prastAve' iti. "Aghatraya iti. mati-zruta-avadhirUpa traNa jJAnothI viparIta paNa matiajJAna AdinuM jJAnapaNe arthagrAhakanI apekSAe grahaNa karavAthI jJAnamArgaNA ATha prakAranI che, ema jANavuM. zaMkA - jJAna AdimAM viparIta ajJAna AdinuM kema grahaNa karyuM che? samAdhAna - cauda paNa mArgaNAsthAnomAM dareka sarva saMsArI jIvanA saMgraha mATe viparIta jJAna AdinuM grahaNa karela che, evA AzayathI "bodhyam'-ema kaheluM che. Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare zaMkA - mana:paryavajJAnamAM ane kevalajJAnamAM viparItatA che ke nahIM ? samAdhAna - sarvathA mithyAtvano kSaya hovAthI-kSAyika samyaktva hovAthI kevalajJAnamAM viparItatA nathI. mithyAtvano upazama ke kSayopazama hovAthI apramatta manuSya saMyatarUpa svAmInA mana:paryavajJAnamAM viparItatA nathI. 730 - ahIM viparItonuM paNa mArgaNAomAM grahaNa bIjA ThekANe paNa atideza kare che ke 'agre' iti. AgaLa upara kahevAtI saMyama Adi mArgaNAomAM. ahIM Adi padathI bhavya-samyaktva-AhArakonuM grahaNa karavuM. 'evameva' iti. jJAnamArgaNAmAM kahelA prakArathI bIje ThekANe te te viparIta-ghaTita mArgaNAo jANavI. atha cAritramArgaNAbhedamAcaSTe - sAmAyikachedopasthApanaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtadezaviratyaviratirUpAssapta cAritramArgaNAH / 13 / sAmAyiketi / nirUpitAni pUrvamevaitAni paJca cAritrANi lakSaNabhedadvAraiH / dezaviratistu sAvadyayogasyaikAdivrataviSaye sthUlasAvadyayogAdau virativiziSTaM cAritram / paJcANuvratAni trINi guNavratAni catvAri zikSApadavratAnIti dvAdazaprakArA dezaviratasya bhavanti, eSAM vistarastu anyatra vilokanIyaH / cAritraviparItA'viratirmArgaNopayogitvAtsaMgRhItA // have cAritramArgaNAnA bhedane kahe che bhAvArtha - sAmAyika, chedopasthAna, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya, yathAkhyAta, dezavirati ane aviratirUpa sAta (7) cAritramArgaNAo che. vivecana - sAmAyiketi. A pAMca (5) cAritronuM nirUpaNa, lakSaNa ane bhedonA dvArothI pahelAM karI dIdhela che. devati-sAvadyayoganA eka Adi vratanA viSayamAM sthUla sAvaghayoga AdimAM virativiziSTa cAritra, e dezavirati' kahevAya che. pAMca (5) aNuvrato, traNa (3) guNavrato ane cAra (4) zikSApadavrato-ema bAra prakAravALI virati dezaviratine hoya che. A bAra vratono vistAra bIjA graMthamAM jovo. cAritrathI viparIta avirati, ahIM mArgaNAmAM upayogI hovAthI saMgraha karela che. darzanamArgaNAbhedamAha cakSuracakSuravadhikevalabhedena catastro darzanamArgaNAH | 14 | cakSuriti / darzanAvaraNakSayopazamAdijaM sAmAnyamAtragrahaNaM darzanaM / indriyAvaraNakSayopazamAddravyendriyAnupaghAtAcca cakSurdarzanalabdhimato jIvasya ghaTAdiSu cAkSuSaM darzanaM cakSurdarzanam / Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 13-14, dazamaH kiraNaH sAmAnyaviSayatve'pi cAsya ghaTAdivizeSAbhidhAnaM tatsAmAnyavizeSayoH kathaMcidabhedAdekAntena vizeSebhyo vyatiriktasya sAmAnyasyAgrahaNakhyApanArtham / 'nirvizeSaM vizeSANAM graho darzanamucyate' ityabhidhAnAt / cakSurvarjazeSendriyacatuSTayaM manazcAcakSurucyate, acakSurdarzanamindriyAvaraNakSayopazamAddravyendriyAnupaghAtAccAcakSurdarzanalabdhimato jIvasya viSaya saMzliSTatAsambandhena bhavati / etAdRzasambandhAbhAvAdeva jAyamAnatvAccakSurdarzanasya pRthaguktiH, itarendriyANAM prApyakAritvAt / manasastvaprApyakAritve'pi prApyakArIndriyavargasya tadanusaraNIyasya bahutvAdacakSurdarzanAntargataM tadboddhavyam / avadhidarzanAvaraNakSayopazamasamudbhUtAvadhidarzanalabdhimato jIvasyAvadhidarzanaM sarvarUpidravyeSu bhavati, na punaH sarvaparyAyeSu zAstre'vadherutkRSTato'pyekavastugatasaMkhyeyAsaMkhyeyAnyataraparyAyaviSayatvasyaivoktatvAt / jaghanyatastu rUparasagandhasparzalakSaNAzcatvAraH paryAyAstasya viSayAH / nanu paryAyA vizeSA ucyante na ca darzanaM vizeSaviSayaM bhavitumarhati jJAnasyaiva tadviSayatvAt, tatkathamavadhidarzanaviSayAH paryAyA bhavitumarhantIti cetsatyaM, kevalaM paryAyairapi ghaTazarAvodaJcanAdibhirmRdAdisamAnyameva tathAviziSyate punaste naikAntena vyatiricyante, ato mukhyatassAmAnyaM guNIbhUtAstu vizeSA apyasya viSayIbhavantIti / kevaladarzaninastadAvaraNakSayAvirbhUtatallabdhimato jIvasya sarvadravyeSu mUrttAmUrtteSu sarvaparyAyeSu ca sakaladRzyaviSayatvena paripUrNAtmakaM kevaladarzanaM bhavati / manaH paryavajJAnantu tathAvidhakSayopazamapATavAt sarvadA vizeSAneva gRhNadutpadyate na sAmAnyam, atastaddarzanaM noktam // darzanamArgaNA bhedanuM varNana bhAvArtha - yakSu, jayakSu, avadhi jane devalanA bhedhthI yAra (4) darzanamArgazAo che. vivecana hevAya che. - 731. darzana AvaraNanA kSayopazama AdithI janya sAmAnya mAtranuM grahaNa, e 'darzana' (1) cakSudarzana-indriya AvaraNanA kSayopazamathI ane dravyendriyanA upaghAtanA abhAvathI cakSudarzanalabdhivALA jIvanuM ghaTa Adi padArthomAM cakSu dvArA dekhavuM, te 'cakSudarzana' kahevAya che. vaLI A cakSudarzana sAmAnya viSayavALuM hovA chatAM ghaTa Adi vizeSanuM kathana, te sAmAnya ane vizeSano kathaMcit abheda hovAthI ekAntathI vizeSothI bhinna sAmAnyanA agrahaNanA jaNAvavA mATe che, kema ke-zAstranuM vacana che }-'nirvizeSa sAmAnya rIte (dravya3ye) vizeSonuM-pahArthonuM grahaNa darzana hevAya che. (2) acakSudarzana-cakSu sivAyanI bAkInI cAra indriyo ane mana, e 'acakSu' tarIke kahevAya che. indriya AvaraNanA kSayopazamathI, dravyendriyanA upaghAtanA abhAvathI acakSudarzana labdhivALA jIvanuM viSayanA saMzleSarUpa saMbaMdhathI acakSu dvArA darzana, e 'acakSudarzana' kahevAya che. Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 tattvanyAyavibhAkare 0 AvA-viSaya saMzleSa (saMyoga)rUpa saMbaMdhanA abhAvathI ja pedA thanAra hovAthI 'cakSudarzana'nuM pRthagualaga kathana kareluM che. jema ke-cakSu sivAyanI cAra indriyo prApyakArIrUpe mAnela che. 0 mananuM to aprApyakArIpaNuM hovAchatAM mananA anusAre-isAre vartanArI prApyakArI indriyavarganI saMkhyA ghaNI hovAthI acakSudarzananA antargata te mana (manodarzana) jANavuM. athavA mana to anindriya che. aniyi darzanano saMgraha acakSudarzanapadathI thaI zake che. (3) avadhidarzana-avadhidarzanAvaraNanA kSayopazamathI prakaTela avadhidarzananI labdhivALA jIvanuM avadhidarzana saghaLA rUpIdravyomAM thAya che, paraMtu sarva paryAyomAM nahIM, kema ke-zAstramAM, avadhimAM utkRSTathI paNa eka vastumAM rahela saMkhyAtA ke asaMkhyAtA paryAyonI viSayatAnuM kathana che. jaghanyathI to te avadhinA rasa-rUpa-gaMdha-sparzarUpa cAra (4) guNarUpa paryAyo viSaya tarIke che. zaMkA - paryAyo vizeSa tarIke kahevAya che. vaLI darzana vizeSanA viSayavALuM banI zakatuM nathI, kema kejJAna ja vizeSanA viSayavALuM che. to kevI rIte avadhidarzananA viSaya tarIke paryAyo thaI zake ? samAdhAna - tamAruM kahevuM satya che, paraMtu mATI vagere sAmAnya ghaTa-zarAva-DhAMkaNAM vagere paryAyothI paNa tathArUpe viziSTa thAya che. vaLI te ekAntathI ghaTa-zarAva-DhAkaNuM vagere paryAyo, mATI vagere sAmAnya dravyathI bhinna nathI-abhinna che. mukhyathI sAmAnya, dravya) gauNarUpe-apradhAnabhUta vizeSo paNa A avadhidarzananA viSayo bane che. (4) kevaladarzana-kevaladarzana AvaraNanA kSayathI prakaTela kevaladarzana labdhivALA kevaladarzanI jIvanuM, sarva mUrta-amUrta dravyomAM ane sarva paryAyomAM sakala dazya padArthanI viSayatA hoI paripUrNarUpa kevaladarzana hoya che. jei padArtho sAmAnyadharmane gauNa karI vizeSa dharma viziSTarUpe jJAnathI jaNAya che, te ja padArtho viSamatAvizeSadharmone gauNa karI samatA-sAmAnyadharmothI viziSTa pradhAnarUpe darzanathI gamya thAya che-dekhAya che, kema kejIvano svabhAva che.] mana:paryavajJAna to tathA prakAranI kSayopazamanI paTutAthI sarvadA mukhyataH paryAyone ja grahaNa karatuM utpanna thAya che, mATe mana:paryava sAmAnyadarzana nathI. ethI mana:paryAyanuM darzana kaheluM nathI. samprati lezyAmArgaNAbhedamAkhyAti - kRSNanIlakApotatejaHpadmazuklabhedena SaD lezyAmArgaNAH / 15 / kRSNeti / lizyate prANI karmaNA yayA sA lezyA, kRSNAdidravyasahakArabalenAtmanaH pariNAmavizeSaH / atra vizeSato yadvaktavyaM tatpUrvamevAdarzitam // have lazyAmArgaNAnA bhedane kahe chebhAvArtha - kRSNa-nIla-kApota-teja:-pA-zukalanA bhedathI cha (6) legyAmArgaNAo che. Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 15-16, dazamaH kiraNaH 733 vivecana - jenA vaDe karmanI sAthe AtmA saMbaMdhavALo bane che, te 'lezyA' kahevAya che. kALA vagere dravyonI madadathI AtmAno viziSTa pariNAma, e 'lezyA'nuM lakSaNa che. ahIM vizeSathI je kahevAnuM te pahelAM visa che. lezyAnAM svarUpANyAdarzayitumupakramate - alpaphalAya phalina AmUlaM vinAzakaraNAdhyavasAyaH kRSNalezyA / yathA phalagrahaNArthaM vRkSacchedAdhyavasAyaH / 16 / alpeti / bhAvalezyA dvidhA vizuddhAvizuddhabhedAt, akaluSadravyasamparkajanyAtmapariNAmo vizuddhalezyA / kaluSadravyasamparkajanyAtmapariNAmo'vizuddhalezyA / vizuddhA kaSAyANAM kSayeNopazamena ca jAyata iti dvidhA, avizuddhApi rAgaviSayA dveSaviSayA ceti dvidhA, teja:padmazuklA vizuddhalezyAH kRSNanIlakApotA avizuddhalezyAH / tejaAdInAM vizuddhalezyAtvamekAntavizuddhimAzrityoktaM tena tejaH padmazuklAnAM kSAyopazamikatve'pi na kSatiH / AsAM lakSaNAni tu tattaddravyasAcivyajanitAdhyavasAyA eva / mUle tu saMklezavizodhipariNAmapradarzanadvArA tatsvarUpANi pradarzitAni / paJcAzravapramatto manoguptyAdirahitaH pRthvIkAyAdiSu tadupamardakatvAderavirataH tIvrasAvadyavyApArapariNato guNadoSaparyAlocanArahito'tyantamaihikAmuSmikApAyazaMkAvikalo nRzaMso'nigRhItendriyo jIvaH kRSNalezyAyAmeva pariNamediti bhAvaH / saMklezamevodAharaNenAviSkaroti yatheti // lezyAonA svarUponuM darzana bhAvArtha - alpaphaLa mATe mULathI phaLavALA-vRkSono vinAza karavAno adhyavasAya, e 'kRSNalezyA' kahevAya che. jema ke-phaLa levA mATe vRkSanA chedanano Azaya. vivecana - bhAvalezyA vizuddha ane avizuddhanA bhedathI be prakA2vALI che. (1) vizuddhalezyA=nirmaLa dravyonA saMbaMdhathI janya AtmAno pariNAma, e 'vizuddhalezyA.' (2) avizuddhalezyA=malina dravyonA saMbaMdhathI thanAro AtmAno pariNAma, e 'vizuddhalezyA.' vizuddhalezyA, kaSAyonA kSayathI ane upazamathI ema be prakAre thAya che. avizuddhalezyA paNa rAgaviSayavALI ane dveSaviSayavALI ema be prakAranI che. 0 tes-padma-zudulalezyAoM 'vizuddhavezyAo' 'hevAya che. 1. lakSaNantu paJcAzravapramattatvAdireva itareSAM bhAvakRSNalezyAsadbhAvasyopadarzakatvAt, yo hi yatsadbhAva eva bhavati sa tasya lakSaNaM yathauSNyamagneH / asyA jaghanyA sthitirmuhUrttArdham, antarmuhUrttAdhikAni trayastriMzatsAgaropamANi sthitirutkRSTA bhavati / saptamanArakApekSayeyaM bodhyA // Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 tattvanyAyavibhAkare kRSNa-nIla-kApotalezyAo "avizuddha vezyAo' kahevAya che. 0 tejolezyA AdinuM vizuddhalezyApaNuM ekAnta vizuddhanI apekSAe kahela che, tethI teja-padmazukalalezyAonuM kSAyopathamikapaNuM chatAM kSati nathI. A vezyAonAM lakSaNo, te te dravyonA sahakArathI pedA thanArA adhyavasAyo ja che. mULamAM to saMkaleza (kaSAya) ane vizodhinA pariNAmonA pradarzana dvArA tenA svarUpo darzAvelA che. lakSaNo =hiMsA Adi pAMca AzravomAM pramatta, manogupti AdithI rahita, pRthvIkAya AdinA upamardana AdithI nahIM aTakelo, tIvra sAvadya vyApAramAM otaprota, guNa-doSonA vicAra-viveka vagarano, atyaMta Aloka ke paralokanA apAya-duHkhanI zaMkA vagarano, nirdaya-kUra, indriyone AdhIna evo jIva, bhAvarUpa kRSNalezyAmAM pariName che. [kRSNalezyAnI jaghanya sthiti adhamuhUrta ane sAtamI nArakInI apekSAe utkRSTa sthiti antarmuhUrta adhika evI tetrIza (33) sAgaropamanI che.] nIlalezyAM svarUpayati - alpaprayojanAya tadaMzacchedanAdhyavasAyo nIlalezyA / yathA phalAya zAkhAcchedAdhyavasAyaH / 17 / alpeti / kRSNalezyApekSayAtra vizuddhimuttaralezyApekSayA ca saMklezaM sUcayati tadaMzacchedanAdhyavasAya iti / IrSyAmarSAtapo'vidyAmAyAnirlajjatAviSayAbhikAGkSApradveSayutaH pramatto rasalolupaH sukhagaveSakaH prANyupamardanenAvirataH sAhasiko jIvo nIlalezyAyAmeva pariNarmatIti bhAvaH / tatrAnurUpaM dRSTAntamAha yatheti // nIlalezyAnuM svarUpa| bhAvArtha - alpa phaLa mATe te vRkSanA amuka bhAgane chedavAno adhyavasAya, e "nIlalezyA' kahevAya che. jema ke-phaLane khAtara zAkhA-DALIno chedano Azaya. vivecana - ahIM kRSNalezyAnI apekSAe vizuddhine ane uttaralezyAnI apekSAe saMkalezane sUcave che. 0 ISya-asahiSNutA-tapano abhAva-ajJAnatA-mAyA-nirlajjatA-viSayAkAMkSA-praDhaSathI yukta, pramatta, rasamAM Asakta, sukhanI gaveSaNAvALo, prANIonA upamardana-hiMsAthI nahIM aTakelo ane duHsAhasika jIva bhAvarUpa nIlalezyAmAM ja pariName che. [A nIlalezyAnI jaghanya sthiti ardhamuhUrta che ane dhUmaprabhA nArakInA uparanA pAthaDAnI apekSAe palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgathI adhika daza sAgaropamanI utkRSTa sthiti che.] 1. sthitizcAsyA jaghanyA muhUrtArdham utkarSeNa palyopamAsaMkhyeyabhAgAdhikAni dazasAgaropamANi dhUmraprabhoparitanaprastarApekSayeyam // Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 17-18-19, dazamaH kiraNaH 735 kApotalezyAM svarUpayati - alpaphalArthaM tadaMzAMzacchedanAdhyavasAyaH kApotalezyA / yathA tadarthaM pratizAkhAcchedAdhyavasAyaH / 18 / alpaphalArthamiti / atrApi vizuddhyavizuddhI pUrvavat / vacasA vakra: kriyayA vakra samAcAro manasA nikRtimAnanRjukaH svadoSapracchAdakazchalI mithyAdRSTiranArya utprAsakaduSTavAdI cauraH parasampadA'sahano lubdha kApotalezyAyAM pariNaMmatIti bhAvaH / tatra dRSTAntamAha yatheti / / potatazyAnuM 2135bhAvArtha - alpaphaLa mATe te vRkSanA aMzanA aMzane chedavAno adhyavasAya, e "kApotalezyA." jema kephaLane mATe pratizAkhA-zAkhAnI zAkhAnAnI zAkhA)ne chedanano adhyavasAya. vivecana - ahIM paNa pUrvapUrvanI apekSAe vizuddhi ane uttara-uttaranI apekSAe azuddhi pUrvanI mAphaka sama4vI. bhanathI-vayanathI-yAthI dit, juTisa, potAnA ghoSane DhAMnA2, bhAyAvI, asalI, mithyASTi, cora, pArakI saMpadAne nahIM sahana karanAro, lobhI ane upahAsapUrvaka duSTa bolanAro kApotalezyAmAM pariName che. [AnI jaghanya sthiti ardhamuhUrta che ane vAlukAprabhAnA uparanA pAthaDAnA nArakanI apekSAe palyopamanA asaMkhyAta bhAgathI adhika traNa sAgaropama sudhInI utkRSTa sthiti che.] tejolezyAM svarUpayati - alpaphalArthamaMzAMzApekSayA nyUnAMzacchedanAdhyavasAyaH tejolezyA / yathA phalagrahaNAya stabakacchedanAdhyavasAyaH / 19 / alpeti / kAyamanovAgbhiranutsitto'capalo'mAyI akutUhala: vinItavinayaH dAntassvAdhyAyAdivyApAravAn vihitazAstropacAraH abhirucitadharmAnuSThAno'GgIkRtavratAdinirvAhakaH pApabhIruhitaiSakaH paropakAracetA hiMsAdyanAzravastejolezyAyAM pariNamet / dRSTAntamAha yatheti // tejalezyAnuM svarUpabhAvArtha - alpaphaLa mATe aMzanA aMzanI apekSAe nyUna aMzane chedavAno adhyavasAyae 'tovezyA.' bha3-Nane devA mATe chAne chevAno bhAzaya. 1. sthitirjaghanyA muhUrtArdham palyopamAsaMkhyeyabhAgAdhikAni trINi sAgaropamANyutkRSTA vAlukAprabhoparitanaprastaranArakApekSayA // 2. jaghanyA sthitirmuhartArdham, utkaSTA tu palyopamAsaMkhyeyabhAgAdhike dve sAgaropame / IzAnApekSayeyaM bodhyA // Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare vivecana bhana-vayana-DAyAthI namra-jayapasa, mAyA vagarano, hutUhala vagarano, vinayasaMpanna, damanavALo, svAdhyAya AdimAM prayatnazIla, zAstrano vinaya-bahumAna karanAro (jJAnAcArapAlaka), dharmakriyAmAM rUcivALo, svIkArelA vrata Adine nibhAvanAro, pApathI DaranAro, paropakAramAM dattacitta ane hiMsA Adi Azrava vagarano tejolezyAmAM pariNata thAya che. jema ke -phaLane mATe gucchAne kApavAno Azaya. [tenI jaghanya sthiti ardhamuhUrta che ane izAna devalokanI apekSAe palyopamano asaMkhyAta bhAga adhika be (2) sAgaropamanI utkRSTa sthiti che.] padmazyAmAha ISatklezapradAnena phalagrahaNAdhyavasAyaH padmalezyA / yathA vRkSAtphalamAtraviyojanAdhyavasAya // 20 // ISaditi / atIvAlpakrodhamAnamAyAlobhaH prazAntacitto dAntaH svAdhyAyAdipravRtto vihitazAstropacAraH pratanubhASaka upazAnto vazIkRtAkSaH padmalezyAMyAM pariNamet / dRSTAntamAha yatheti // 736 padmalezyAnuM svarUpa bhAvArtha - thoDo kleza daI phaLa levAno adhyavasAya, e 'padmalezyA' che. jema ke-vRkSathI phakta phaLanA viyogano adhyavasAya. vivezana - atyaMta asya kodha-mAna-mAyA - solavANI, prazAMta vittavANo, hamanavAlo, svAdhyAya himAM pravRttizIsa, zAstrano vinaya-jahumAna-bhakti karanArI, atyaMta alpaparimita josanAro upazAnta ane indriyavijetA 'padmalezyA'mAM pariName che. dRSTAntane kahe che ke - 'yatheti.' [tenI jaghanya sthiti ardhamuhUrta ane brahmadevalokanI apekSAe adhika muhUrtavALI daza sAgaropamanI utkRSTa sthiti che.] zuklazyAmAha itaraklezAkaraNataH phalagrahaNAdhyavasAyazzuklalezyA / yathA bhUpatitaphalagrahaNAdhyavasAyaH / 21 / - itareti / prazAntacitto dantAtmA dharmazukladhyAnadhyAyI samito guptassarAgo vItarAgo vA jitendriyazzuklelezyAyAM pariNamet / dRSTAntamAha yatheti / iha zubhalezyAsu keSAJcidvizeSANAnAM punarupAdAne'pi lezyAntaraviSayatvAdapaunaruktyam / pUrvapUrvApekSayottarottarasya vizuddhita: 1. muhUrttA jaghanyA sthitaH, utkRSTA tu muhUrttAdhikAni dazasAgaropamANi brahmadevalokApekSayeyam // 2. muhUrttA jaghanyA sthitiH trayastriMzatsAgaropamANi muhUrttAdhikAnyutkRSTA anuttarApekSayeyam // Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 20-21-22, rAma: vira: 737 prakRSTatvaJca bhAvanIyam / viziSTalezyApekSayaivaM kAraNavidhAnAnna devAdibhirvyabhicAraH / sarvAsAmeva dravyalezyAnAM anantapradezAtmakatvaM, asaMkhyapradezAvagADhatvaJca vijJeyam / AdyAstisro'prazastavarNagandharasopetA aprazastAdhyavasAyahetavaH saMkliSTArtaraudradhyAnAnugatAdhyavasAyasthAnahetavaH, uttarAstisraH prazastavarNagandharasopetAH prazastAdhyavasAyahetavo'saMkliSTadharmazukladhyAnAnugatAdhyavasAyahetavazca // zukalezyAnuM svarUpabhAvArtha - bIjAne kaleza nahIM karavApUrvaka phaLa levAno adhyavasAya, e "zukalezyA. jema ke-pRthvI upara paDela phaLa levAno Azaya. vivecana - prazAnta cittavALo, dAtta AtmA, dharma-zukladhyAnadhyAtA, samitivALo, guptivALo, prazasta rAgavALo athavA vItarAga ane IndriyavijetA "zukalalezyA'mAM pariName che. teinI jaghanya sthiti adhamuhUrta ane anuttaranI apekSAe adhika muhUrtavALI tetrIza (33) sAgaropamanI utkRSTa sthiti che.] 0 ahIM zubha lezyAomAM keTalAka vizeSaNonuM pharIthI grahaNa chatAM bIjI vezyAno viSaya hoI punaHukti nathI. 0 pUrvapUrvanI apekSAe uttara-uttaranuM, vizuddhi hovAthI prakRSTapaNuM vicAravuM. viziSTa vezyAnI apekSAe A pramANe kAraNanuM vidhAna hoI deva AdinI sAthe vyabhicAra-virodha nathI. 0 saghaLIya dravyalezyAo anaMta pradeza Atmaka che, kema ke-anaMta pradeza vagarano skaMdha jIvane grahaNayogya thato nathI. te asaMkhyAta pradezanA avagAhavALI che, kema ke-anaMta paNa vargaNAonA AdhArabhUta AkAzapradezo asaMkhyAtA ja che. are, sakaLa paNa lokanA pradezo asaMkhyAtA che. 0 prathamanI traNa vezyAo azubha varNa-gaMdha-rasavALI che, azubha adhyavasAyanA hetubhUta che ane saMkilaSTa (kaSAyakaluSita) Arta-raudradhyAnane anugata adhyavasAyanA sthAnanA hetuo rUpa che. 0 chevaTanI traNa vezyAo zubha varNa-gaMdha-rasavALI che, zubha avyavasAyanA hetubhUta che ane asaMkaliSTa (kaSAyarahita) dharma-zukaladhyAnane anugata adhyavasAyanA heturUpa che. atha bhavyamArgaNAbhedamAha - bhavyAbhavyabhedena dvividhA bhavyamArgaNA / tatra bhvyssiddhigmnyogystdvipriitoDamaDya: sararA 1. anantapradezavyatirekeNa skandhasya jIvagrahaNayogyatvAbhAvAditi bhAvaH // 2. anantAnAmapi vargaNAnAmAdhArabhUtAkAzapradezA asaMkhyeyA eva, sakalasyApi lokasya pradezAnAmasaMkhyAtatvAditi bhAvaH // Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 tattvanyAyavibhAkare __ bhavyeti / pratipakSatayA'trAbhavyasyApi grahaNam / anAdipAriNAmikabhavyatvAbhavyatvayogAjjIvo bhavyo'bhavyazca bhavati / nanu bhavyatvamabhavyatvaM vA jIve kathamavagamyata iti ceducyate siddhigamanayogyo'haM naveti saMzaya eva tatsAdhakaH, sa ca saMzayo'bhavyasya na kadAcidapi bhavati / tathA cAyaM bhavyassiddhigamanayogyatvaprakArakasaMzayAnyathAnupapatterityanumAnameva mAnam / mokSapravRttiyogyatAvacchedakatayA ca bhavyatvaM siddhyati, tatra yogyatAgamakassaMzaya eva / saMsAryekasvabhAvatve ca kadAcidapi kasyacidapi mokSArthaM pravRttireva na syAt / na ca mokSapravRttiyogyatAvacchedakatvaM zamAdimattvasyaiveti vAcyam, zamAdermokSapravRttyuttarakAlInatvAt, zamAderapi kAryatayA tatra bhavyatvasyaiva kAraNatAvacchedakatvaprasaGge mokSapravRttiyogyatAyA evAvacchedakatvasyaucityAMcca / tathA ca bhavyatvamabhavyatvaJca parokSajJAninAmasmAdRzAmanumAnagamyaM pratyakSajJAninAJca pratyakSaM tathA'nAdisiddham / nanu bhavyatvamavinAzi syAt, jIvatvavat svAbhAvikatvAt, na caitadiSTaM, tatsattve nirvANAbhAvAt, siddho na / bhavyo nApyabhavya iti vacanAditi cenna, prAgabhAvasyAnAdisvabhAvatve'pi ghaTotpattau vinAzadarzanAt / evaM bhavyatvasyApi samyagdarzanajJAnacAritropAyato nAzasambhave kSatyabhAvAt / na ca prAgabhAvasyAbhAvarUpatayA'vastutvamiti na tasyodAharaNatvaM yuktamiti vAcyam, tasya ghaTAnutpattiviziSTatatkAraNabhUtAnAdikAlapravRttapudgalasaMghAtarUpatvena bhAvatvAt / na caivaM sati stokastokAkRSyamANadhAnyasya dhAnyapUrNakoSThAgArasya kadAcitsamuccheda iva SaNmAsaSaNmAsaparyante bhavyasyaikasyAvazyaM siddhigamanAt krameNApacIyamAnasya sarvasyApi bhavyarAzeH kadAciducchedaprasaGga iti vAcyam, anantatvAdbhavyarAzeranAgatakAlAkAzavat / iha yagRhadanantakenAnantakaM tatstokastokatayA'pacIyamAnamapi nocchidyate, yathA pratisamayaM vartamAnatApattyA'pacIyamAno'pyanAgatakAlasamayarAziH, pratisamayaM buddhyA pradezApahAreNApacIyamAnassarvanabhaHpradezarAzirvA tathA bhavyarAzirapi / yasmAccAtItAnAgatakAlau tulyAverva yazcAtItenAnantenApi kAlenaika eva nigodAnantatamo bhAgo'dyApi bhavyAnAM siddhaH, eSyatApi kAlena tAvanmAtra eva bhavyAnantabhAgassiddhi gacchan yukto na hInAdhikaH, bhaviSyato'pi kAlasyAtItatulyatvAt tato na sarvabhavyAnAmucchedo yuktaH sarveNApi kAlena tadanantabhAgasyaiva siddhigamanasambhavasyopadarzitatvAdityetatsarvamabhipretyoktaM tatreti // 1. sarvakAlInApekSayA'tra tulyatvamuktaM natu vivakSitakAlApekSayaiveti bhAvaH // Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 739 sUtra - 22, zama: ni: bhavyamArgaNAnA bhedanuM varNana bhAvArtha - bhavya-abhavyanA bhedathI be prakAranI bhavyamArgaNA che. tyAM bhavya eTale siddhigamanayogya ane tenAthI viparIta siddhigamanane ayogya 'abhavya' che. vivecana - pratipakSarUpe-viparItarUpe A bhavyamArgaNAmAM abhavyanuM paNa grahaNa samajavuM. 0 anAdi pAriNAmika (pariNAma) rUpa bhavyatva ane abhyatvanA yogathI kramasara jIva bhavya ane abhavya hoya che. zaMkA - jIvamAM bhavyatva ke abhavyatva pariNAma kevI rIte jANI zakAya ? samAdhAna - huM bhavya chuM ke nahi ?-Avo saMzaya ja bhavyapaNAne sAbita karI ApanAra che, kema ke-te saMzaya abhavyane koI kALamAM paNa thato nathI. tathAca (AtmA) bhavya che, kema ke-siddhigamana yogyatA prakAravALA saMzayanI vyApti (anyathAnupapatti) che. jyAM jyAM siddhigamana yogyatA prakA2ka saMzaya che, tyAM tyAM bhavyatva che je je siddhigamana yogyatA prakA2ka saMzayavALo che, te te bhavya che. AvuM anumAna ja bhavyatvasiddhimAM pramANa che. 0 mokSanI pravRttinI yogyatAnA avacchedaka-niyaMmakapaNAe bhavyatvanI siddhi thAya che. arthAt bhavyatAvALo jIva ja mokSanA AzayathI garbhita mokSanA upAyagata pravRttithI yogyatAvALo hoya. tyAM bhavyatAno gamana-anumApaka 'huM bhavya chuM ke nahIM ?'-evo saMzaya che. koI bhavya jIva mokSe jAya ke na paNa jAya-mokSapravRtti kare ke na paNa kare, to paNa mokSagamananI yogyatA-mokSapravRttinI yogyatA bhavyamAM ja che, abhavyamAM nahIM. jema ke-mATImAM ghaTa banavAnI yogyatA che. koI mATIno ghaDo bane ke na bane paNa yogyatA to che ja. zaMkA - mokSapravRtti yogyatAnuM avacchedakapaNuM-niyAmakapaNuM zama AdimAM ja che, to bhavyatAmAM kevI rIte ? samAdhAna - mokSapravRttinI yogyatA(bhavyatA)nA uttarakALamAM zama Adi thanAra che. 0 zama AdinuM kAryapaNuM hoI, te zama Adi niThakAryatA pratye bhavyatAmAM kAraNatA-vacchedakatAnA prasaMgamAM mokSapravRtti yogyatAnuM avacchedaka-niyAmakapaNuM ja yuktiyukta che. tathAca bhavyatvapariNAma ane abhavyatvapariNAma, parokSa jJAnI (mati-zrutavALA parokSa jJAnI) amArA jevAone saMzayanI vyApti dvArA anumAnathI gamya che, jyAre pratyakSa jJAnI (avadhi-manaHparyAyarUpa vikala pratyakSa ane kevalajJAnarUpa sakaLa pratyakSa jJAnI)one pratyakSarUpa te prakAre anAdisiddha che. zaMkA - bhavyatvapariNAma ane abhavyatvapariNAma, nArakatva Adi paryAyanI mAphaka karmakRta nathI paraMtu cetanatva AdinI mAphaka svAbhAvika che, ema kahevAya che. jo Ama che, to bhavyatva avinAzI-nitya thaze, kema ke-jIvatvapariNAmanI mAphaka svAbhAvika che. A to iSTa nathI, kema ke-jo bhavyatva avinAzI mAnavAmAM Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 tattvanyAyavibhAkare Ave, to nirvANa-mokSano abhAva che; kema ke-'siddha, bhavya nahIM ne abhavya paNa nahIM'-evuM vacana che. to bhavyatva vinAzI ke avinAzI ? te sAbita karo ! samAdhAna - prAbhAva (jenI nivRttimAM kAryano prAdurbhAva te prAbhAva kahevAya che. jema ke-mRtapiMDarUpe vinAza thatAM ghaTarUpe pariNamana, te ghaTa pratye mRtapiMDa prAbhAva kahevAya che.) anAdi svabhAvavALo chatAM ghaTanI utpattimAM mRtapiMDarUpa prAgbhAvano vinAza dekhAya che. evI rIte bhavyatvano paNa samyagdarzana-jJAnacAritranA upAyathI vinAzanA saMbhavamAM kSatino abhAva che. zaMkA - prAgbhAva to abhAvarUpa hoI avastu-asat che tenuM udAharaNa yukta nathI ja ne ? ' samAdhAna - ghaTanI anutpattithI viziSTa-te ghaTanA kAraNabhUta anAdikALathI pravRtta pudgalonA samudAyarUpa te mRtapiMDa che, mATe bhAvarUpa che-mRtapiMDa abhAvarUpa nathI. zaMkA - thoDuM thoDuM dhAnya roja jemAMthI kaDhAya che, evo dhAnyathI bharelo koThAra eka divasa jema khAlI thAya che, tema cha cha mahinAnA aMte eka bhavya jIva avazya mokSe jAya che. to kramathI vinaSTa-khAlI thatI saghaLI bhavya rAzino koI vakhata ucchedano prasaMga kema nahIM Ave ? samAdhAna - bhavya rAzino kadI ucchedano prasaMga nahIM Ave, kema ke-anAgata(bhaviSya)kALa ane AkAza(lokAlokarUpa sarva AkAza)nI mAphaka bhavyarAzi anaMta che. 0 ahIM je bRhat (karmagraMthane anusAre anaMtanA nava prakAromAMthI madhyama anaMtAnaMta ane siddhAMtanA mate ATha anaMtomAMthI bRhat-utkRSTa anaMtAnaMta) anaMtAnaMta che, te thoDA thoDA rUpe apacayavALuM thAya, to paNa ucchedanA viSayavALuM thatuM nathI. jema samaye samaye vartamAnapaNAnI prAptithI apacayavALA paNa anAgatakALanI samayarAzi ucchinna thatI nathI, vaLI buddhi-kalpanAthI samaye samaye pradezanA apahArathI apacayavALI sarva AkAzathI pradezarAzi ucchinna thatI nathI, tema bhavyarAzi paNa mukta thavA chatAM khAlI thatI nathI. 0 vaLI jethI (sarva kALanI apekSAe, paraMtu vivakSita kALanI apekSAe nahIM.) atItakALa ane bhaviSyakALa tulya ja che. vaLI je atIta anaMtakALanI apekSAe eka ja nigodano anaMtamo bhAga hamaNAM paNa bhavyono siddha che, bhaviSyakALanI paNa apekSAe teTalo ja nigodano anaMtamo bhAga siddhie janAro yukta che, hIna ke adhika nahIM : kema ke-bhaviSyakALa paNa atItakALa sarakho che. tethI sarva bhavyono uccheda yukta nathI, kema ke-saghaLAya kALanI apekSAe eka nigodanA anaMtamA bhAge siddhagamanano saMbhava darzAvelo che. A badhuM vicArIne kahyuM che ke-'tatra' iti. atha samyaktvamArgaNAbhedamAcaSTe aupazamikakSAyopazamikakSAyikasAsvAdanavedakamithyAtvarUpeNa SaTsamyaktva mArgA: rA Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 23, dazama: kiraNaH aupazamiketi / upAdhibhedAvivakSayA samyaktvamekavidham, samyaktvaJcAjJAnasaMzayaviparyayanirAsenedameva tattvamiti nizcayapUrvikA jinoditajIvAdipadArtheSvabhiprItiH / upAdhibhedAttu dvividhaM trividhaM caturvidhaM paJcavidhaM dazavidhaM / tatra dvividhaM dravyaMto bhAvato vA, nizcayena vyavahAreNa vA, paudgalikApaudgalikabhedena vA, naisargikAdhigamikabhedato vA / kAkaroca - dIpakabhedena kSAyikaupazamikakSAyopazamikabhedena vA trividhaM, aupazamikakSAyikakSAyopazamikasAsvAdanabhedana caturvidhaM, aupazamikakSAyikakSAyopazamikasAsvAdanavedakabhedena paJcavidham, idameva ca pratyekaM nisargAdhigamabhedena dazavidhaM vijJeyam / dvividhantu pUrvamAdarzitam / trividhamucyate, kArakaM sUtroktAjJAzuddhA kriyA, tasyAM paragatasamyaktvasyotpAdakatvena samyaktvaM, tAdRzakriyAvacchinnaM vA samyaktvaM kArakasamyaktvametacca vizuddhacAritriNAM bhavati / yatsamyaktvaM sadanuSThAnaM rocayatyeva kevalaM na punaH kArayati tadrocakaM yathA zreNikAdInAm / svayaM mithyAdRSTirabhavyo vA dharmakathayA parebhyo jIvAdipadArthAn dIpayati taddIpakaM, nanu svayaM mithyAdRSTiratha ca tasya samyaktvaM kathamucyate virodhAt, maivam, mithyAdRSTerapi satastasya yo vyApAravizeSassa khalu pratipattRRNAM samyaktvasya kAraNamataH kAraNe kAryopacArAdAyurdhRtamitivat samyaktvamityucyate / atha caturvidhaM, mithyAtvamohanIyasya karmaNo yo vipAkapradezarUpatayA dvividhasyApyudayasya bhasmacchannAgnivadviSkambhaNamupazamastasmAdaupazamikaM samyaktvaM bhavati, tattUpazama zreNimanupraviSTasya jantoranantAnubandhiSu darzanatrike copazamaM nIte bhavati, tathA prathamato'nAdimithyAdRSTessato jIvasya yo'sau samyaktvalAbhastasmin vaupazamikaM samyaktvaM bhavati / anantAnubandhikaSAyakSayAnantaraM mithyAtvamizrasamyaktvalakSaNatrividhadarzanamohanIyakarmaNa AtyantikakSayAtkSAyikaM samyaktvaM bhavati, tathodIrNasya mithyAtvamohanIyakarmaNaH kSayAdanudIrNasya copazamAtsamyaktvarUpatApattilakSaNAdviSkambhitodayasvarUpAcca kSAyopazamikaM samyaktvaM bhavati / punaranantAnubandhikaSAyodayenaupazamikasamyaktvAccyavamAnasya mithyAtvamadyApyaprApnuvato'trAntare jaghanyatassamayapramANamutkRSTataSSaDAvalikAH sAsvAdanasamyaktvaM bhavati / vedakasamyaktvena pUrvoktAni catvAri gRhItvA samyaktvasya paJcavidhatvamapi / kSapaNa pratipannasyAnantAnubandhikaSAyacatuSTayaM kSapayitvA mithyAtvamizrapuJjeSu sarvathA kSapiteSu 741 9. vizeSeNa vizuddhikRtA mithyAtvapudgalA eva dravyataH samyaktvaM, bhAvatastu tadupaSTambhopajanito jIvasya jinoktatattvarucipariNAmaH, dezakAlasaMhananAnurUpaM yathAzakti munivRttaM yathAvatsaMyamAnuSThAnarUpaM samyaktvaM naizcayikam / samyaktvahetusahita upazamAdiliGgagamyazzumAtmapariNAmo vyAvahArikasamyaktvam / kSAyopazamikaM paudgalikasamyaktvaM kSAyikamaupazamikaJcApaudgalikamiti bhAvaH // Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 tattvanyAyavibhAkare samyaktvapuJjamapyudIryAnubhavena nirjarayato niSThitodIraNIyasya caramagrAse'vatiSThamAne'dyApi samyaktvapudgalAnAM kiyatAmapi vedyamAnatvAdvedakaM samyaktvamupajAyate / nanvevaM sati kSAyopazamikenAsya ko vizeSaH, samyaktvapuJjapudgalAnubhavasyobhayatrApi samAnatvAt, satyaM kintvetadazeSoditapudgalAnubhUtimataH proktaM, itarattUditAnuditapudgalasyaitanmAtrakRto vizeSaH, paramArthatastu kSAyopazamikamevedam, caramagrAsazeSANAM pudgalAnAM kSayAccaramAgrAsavartinAntu mithyAsvabhAvApagamalakSaNasyopazamasya sadbhAvAditi / puJjatraye ca tasmin azuddhasya puJjasyodayAnmithyAtvaM jIvasya bhavatyakRtapuJjatrayasya vA, tasya ca samyaktvapratipakSItayAtra grahaNaM maargnnopyotviviti | samyakatva mArgaNAbhedanuM varNanabhAvArtha - aupazamika, lAyopathamika, kSAyika, sAsvAdana, vedaka ane mithyAtvarUpe cha (6) samyakatvamArgaNAo che. vivecana - upAdhirUpa bhedanI vivekSA vagara eka prakAranuM samyakatva che; ane samyakatva, ajJAna, saMzaya ane viparyayanA nirAzapUrvaka "A ja tattva che'-evA nizcayapUrvaka zrI jinezvarakathita jIvAdi padArthaviSayaka abhirUcirUpa kahevAya che. 0 upAdhibhedathI to be prakAranuM, traNa prakAranuM, pAMca prakAranuM ane daza prakAranuM samyakatva thAya che. tyAM dravyathI ane bhAvathI be prakAranuM samyaktva che. vizeSathI vizuddha karela mithyAtvanA muddagalo ja dravyathI samyakatva, bhAvathI to dravyasamyakatvanI madadathI thayelo jIvano zrI jinakathita tattvarUcirUpa pariNAma samyakatva kahevAya che. athavA nizcayathI ane vyavahArathI samyakatva be prakAranuM che. deza-kALa-saMghayaNane yogya, yathAzakti yathArtha saMyamanA anuSThAnarUpa samyakatva nizcayathI samakti, samyakatvanA hetu sahita, upazamAdi lakSaNothI gamya, zubha AtmapariNAma vyavahArika samyakatva che.] athavA paudgalika ane apaudgalikanA bhedathI samakita be prakAranuM che [kSAyopathamika samakti paudgalika samakita che, jyAre sAyika ane aupazamika samakita apaudgalika che.] athavA naisargika ane adhigamika bhedathI be prakAranuM samakita che. 0 kAraka-rocaka-dIpakanA bhedathI athavA kSAyika-aupathamika-kSAyopathamikanA bhedathI traNa prakAranuM samakita che. 0 aupathamika-sAyika-lAyopathamika-sAsvAdananA bhedathI cAra prakAranuM samakita che. 0 pazamika-sAyika-lAyopathamika-sAsvAdana-vedakanA bhedathI pAMca prakAranuM samakita che. A ja pAMca prakAranuM samakita nisarga ane adhigamanA bhedathI daza prakAranuM che. be prakAranuM samakita pUrve darzAvela che. have traNa prakAranuM samakti kahevAya che. Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 23, rama: virATa 743 (1) kAraka-sUtrakathita AjJAthI zuddha kriyA, te kriyA bIjAne samyakatvanI utpattimAM kAraNa bane che, mATe kriyA athavA sUtrakathita AjJA zuddha kriyAvALuM kAraka samakita vizuddha cAritravaMtone hoya che. (2) rocaka-je samyakatva sakriyAno rUcibhAva ja pedA kare che, paraMtu karAvavAmAM uttejaka nathI banatuM, te rocaka samakita che. jema ke-zreNika rAjA AdinuM samakita. (3) dIpaka-pote mithyASTi ke abhavya jIva dharmakathA dvArA bIjAonI AgaLa jIva Adi padArthono prakAza pAthare che, te dIpaka che. zaMkA - pote mithyAdRSTi ane temAM samakita kevI rIte kahevAya che? kema ke-virodha che. samAdhAna - mithyAdaSTi hovA chatAM paNa je teno viziSTa kriyAvyApAra che te, sAMbhaLanArasvIkAranArAonA samyakatva pratye kAraNa bane che. ethI kAraNamAM kAryano upacAra karI "AyuSya =dhI che'nI mAphaka mithyAdaSTi AdimAM samyaktva kahevAya che. have cAra prakAranuM samakita kahevAya che. (1) aupathamika samyakatva-mithyAtvamohanIyakarmano je, vipAkarUpe-pradezarUpe be prakAranA udayanuM, rAkhathI DhAMkelA agninI mAphaka aTakAvavuM, e "upazama' kahevAya che. te upazamathI samakita aupathamika thAya che. te au0 sa0 upazamazreNimAM praveza karelA prANIne, anaMtAnubaMdhI cAra ane traNa darzanonA upazamathI thAya che. tevI rIte prathamathI anAdi mithyAdRSTi jIvane je A samyakatvalAbha che, temAM aupathamika samyakatva hoya che. (2) kSAyika samyaktva-anaMtAnubaMdhI kaSAyanA kSaya thayA bAda mithyAtva-mizra-samyakatvamohanIyarUpa traNa prakAranA darzanamohanIyakarmanA AtyaMtika kSayathI "kSAyika samyakatva thAya che. (3) lAyopathamika-udaya pAmelA mithyAtvamohanIyakarmanA kSayathI ane nahIM udaya pAmelAnA upazamathI samyakatvarUpatAnI prApti lakSaNathI ane aTakAvela (rokela) udayasvarUpathI "kSAyopathamika' samyakatva hoya che. (4) sAsvAdana-vaLI anaMtAnubaMdhI kaSAyanA udayathI aupathamika samatithI paDanArane ane vaLI mithyAtvane nahIM pAmanArane, A baMnenI vacce jaghanyathI samayanA pramANavALuM ane utkRSTathI cha (6) AvalikAnA mAnavALuM "sAsvAdana thAya che. vedaka samakitanI sAthe pUrvokta cAra bheLavatAM samatinA pAMca prakAro thAya che. (5) vedaka-kSapakazreNi pAmelAne anaMtAnubaMdhI cAra kaSAyone khapAvI, mithyAtva ane mizrarUpI be paMjo sarvathA khapAvyA bAda, samyakatva nAmanA puMjane udIraNA karI anubhavathI nirjaratAM, udIraNA yogyanI samApti thayA bAda chello koLiyo bAkI rahyuM chate, haju paNa keTalAka samyakatvapuMjanA pudgalo vecAtAM, chevaTano paramANu vedatAM "vedaka' samakita thAya che. zaMkA - jo Ama che, to lAyopathamika ane vedakamAM zI vizeSatA che ? kema ke-baMne ThekANe samyakatvapuMjanA pudgalono anubhava samAna che. samAdhAna - tamAruM kahevuM ThIka che, paraMtu A vedaka samakita sarva udaya pAmela pugalonA anubhavavALAne kahela che, jayAre bIjuM "kSAyopathamika samakita to udita-anudita pudgala saMbaMdhI che. temAM Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 tattvanyAyavibhAkare ATalo ja mAtra bheda che. paramArthathI to kSAyopathamika A che, kema ke- (kSAyopathamika samakita asaMkhya vAra thAya che, jyAre vedaka samiti eka vAra thAya che.) carama grAsarUpa zeSa sivAya sarva pudgalonA kSayathI carama grAsavartI pudgalomAM to mithyA svabhAvanA vinAzarUpa upazamano sadbhAva che. (6) mithyAtva-te traNa puMjo paikI azuddha pujanA udayathI jIvane mithyAtva thAya che athavA traNa paMjo nahIM karanArane mithyAtva hoya che. samyakatvanA pratipakSIrUpe te mithyAtvanuM ahIM grahaNa che, kema kemArgaNAmAM te upayogI che. saMjJimArgaNAbhedaM vibhajate - saMzyasaMjJibhedena dvidhA saMjJimArgaNA / samanaskAssaMjJino manohInA asaMjJinaH / 24 / saMjJIti / saMjJA dIrghakAlopadezikI hetuvAdopadezikI dRSTivAdopadezikI ceti trividhA / tatraitatkaromyahametatkRtaM mayA kariSyAmyetadahamityAditraikAlikavastuviSayAM saMjJAM yo dhArayati saMjJI, sa ca garbhajastiryaGmanuSyo vA devo nArakazca manaHparyAptiyuktaH / tadviparIto'saMjJI tathAvidhatrikAlaviSayavimarzazUnyaH, sa ca saMmUchimapaJcendriyavikalendriyAdirityAzayenAha samanaskA iti / ye punariSTAniSTavastuSu saJcintya svadehaparipAlanahetoriSTeSu vartante'niSTebhyastu nivartante prAyeNa sAmpratakAla eva, nAtItAnAgatakAlayoH, te hetuvAdopadezikIsaMjJayA saMjJino dvIndriyodayastadviparItA asaMjJinaH pRthivyAdayaH, dvIndriyAderapi pratiniyateSTAniSTapravRttinivRttidarzanena vArttamAnikamAnasikaparyAlocanavattvAt, pRthivyAdayastu dharmAdyabhitApe'pi tannirAkaraNAya pravRttinivRttirahitA eva / dRSTivAdopadezena tu kSAyopazamike jJAne vartamAnassamyagdRSTireva saMjJI samyagjJAnayuktatvAt, mithyAdRSTiH punarasaMjJI samyagjJAnasaMjJArahitatvAditi // saMzAmA menovimaabhAvArtha - saMjJI-asaMjJInA bhedathI be prakAranI "saMjJImArgaNA' che. manavALAo saMjJI ane mana vagaranA asaMzI kahevAya che. vivecana - saMjJA-(1) dIrghakAlopadezikI, hetuvAdopadezikI ane dRSTivAdopadezika rUpathI traNa prakAranI che. tyAM "huM A karuM chuM, meM A karyuM che, huM A karIza.' ityAdi traNa kALa saMbaMdhI vastunA viSayavALI saMjJAne je dhAraNa kare che, te saMjJI. ane te garbhaja, tiryaMca ke manuSya, deva ane nArakI jIva 1. dIrghakAlopadezikImityarthaH, iha sarvatra ca saMjJitvAsaMjJitvavyavahAra etatsaMjJApekSayaiva bhavatIti vijJeyaH // 2. hetuvAdopadezenAlpamanolabdhisampannasyApi saMjJitvenAbhyupagamAditi bhAvaH // 3. kSAyikajJAne vartamAno'pi dRSTivAdopadezena na saMjJI, atItArthasmaraNasyAnAgatacintAyAzca kevalinyabhAvAta, tajjJAnasya sarvadA sarvArthAvabhAsakatvAditi bhAvaH // Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 24-25, dazamaH kiraNaH 745 mana:paryAptiyukta "saMzI' kahevAya che. te saMjJIthI viparIta asaMjJI, tathA prakAranA traNa kALanA viSayanA vicArathI zUnya, asaMjJI, samUchima paMcendriya, vikalendriya Adi rUpa che. AvA AzayathI kahe che ke - "samanaskA' Iti. [ahIM ane sarvajJa saMjJItva-asaMjJItvano vyavahAra, dIrghakAlopadezikI saMjJAthI ja thAya che.] (2) hetuvAdopadezikI saMjJAthI saMjJI-jeo iSTa-aniSTa vastuo vize vicAra karI, svazarIranA pAlananA hetuthI-potAnA sukhane arthe iSTa padArthomAM pravRti kare che ane aniSTa padArthothI aTake che, prAyaH karI vartamAnakALamAM ja, bhUta-bhaviSyakALamAM nahIM, teo hetuvAdopadezikI saMjJAnI apekSAe, saMjJAo dvindriya Adi trasa jIvo (hetuvAdopadezathI alpa manolabdhisaMpannamAM paNa saMjJIpaNAnA svIkAranI apekSAe) saMjJI kahevAya che. tenAthI viparIta pRthivI Adi ekendriyo "asaMzI' kahevAya che, kema kedvindriya AdimAM paNa pratiniyata ISTa-aniSTamAM pravRtti-nivRtti dekhavAthI vartamAna saMbaMdhI mAnasika paryAlocanA che. pRthivI Adi ekendriya to garamI AdithI tApavALA thavA chatAM tenA nirAkaraNa mATe pravRtti-nivRttithI rahita ja che. (3) dRSTivAnA upahezathI kSayopazama zAnamA vartanArI, chabhastha sabhyadRSTi 4 saMzI upAya cha, kema ke-samyajJAnathI yukta che. vaLI mithyAdaSTi asaMzI kahevAya che kema ke-samyajJAnarUpa saMjJAthI rahita che. (mativyApArathI nirmukta sarva jino saMjJAtIta che.) AhArakamArgaNAbhedamAcaSTe - AhArakAnAhArakabhedena dvividhA''hArakamArgaNA / AhArakaraNazIlA AhArakAstadbhinnA anAhArakAH / 25 / AhAraketi / AharaNamAhAro grahaNamabhyavahAro vA, sa caujolomaprakSeparUpeNa trividhaH / yAvadaudArikaM zarIraM na niSpadyate tAvattaijasasahitena kArmaNena yadAhArayati sa ojaAhArastenAhArakAssarve'pyaparyAptakAH / tatra prathamotpattau jIvaH pUrvazarIraparityAge vigrahaNAvigraheNa votpattideze taijasasahitena kArmaNena taptasnehapatitApUpakavattatpradezasthAnAtpudgalAnAdatte taduttarakAlamapi yAvadaparyAptakAvasthAM sa oja AhAraH / zarIraparyAptyuttarakAlaM bAhyayA tvacA lomabhirAhAro lomAhAraH, indriyAdibhiH paryAptibhiH paryAptAH keSAJcinmatena zarIraparyAptakA vA loAhAriNo bhavanti / prakSepaNa kavalAderAhAraH prakSepAhAraH, sa ca vedanIyodayena caturbhissthAnairAhArasadbhAvAdbhavati / paryAptakA yadaiva prakSepaM kurvanti tadaiva prakSepAhArA nAnyadA, lomAhAratA tu vAyvAdisparzAtsarvadaiva, sa ca lomAhAro'rvAgdRSTimatAM na dRSTipathamavatarati 1. tatra sparzendriyeNoSmAdinA taptacchAyayA zItavAyunodakena ca prIyate prANI, garbhastho'pi paryAptyuttarakAlaM lomAhAra eveti // Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 tattvanyAyavibhAkare prAyazaH pratisamayavartI ca / prakSepAhArastUpalabhyate prAyassa ca niyata kAlIyaH devakurUttarakuruprabhavA aSTamabhaktAhArAH, saMkhyeyavarSAyuSAmaniyatakAlIyaH prakSepAhAraH / ekendriyANAM devanArakANAJca nAsti prakSepaH, paryAptyuttarakAlaM sparzendriyeNaivA''haraNAllomAhAraH, dvIndriyAdInAM tiryaGmanuSyANAJcaparakSepAhArastamantareNa kAyasthiterevAbhAvAt / anye tu yo jihvendriyeNa sthUlazarIre prakSipyate yaH punassparzendriyeNaivopalabhyate dhAtubhAvena prayAti sa lomAhAra iti vadanti / tadetadAhA''hArakaraNazIlA iti trividhAnyatamAhArakaraNazIlA ityarthaH / athAnAhArakAnAha tadbhinnA iti trividhAhAribhinnA ityarthaH / vigrahagatau vakragatimApannA vakradvaye trisamayotpattAvekasmin samaye, vakratraye catussamayotpattike madhyavartinodvayossamayayorvakracatuSTaye paJcasamayotpattike madhyavartiSu triSu samayeSu, kevalinassamuddhAtAvasthAyAM tRtIyacaturthapaJcamasamayeSu zailezyavasthAyAJca husvapaJcAkSarodgiraNakAlamAtraM, siddhAzca sadaivAnAhArakA iti bhAvaH // AhArakamArgaNA bhedanuM kathanabhAvArtha - AhAraka ane anAhArakanA bhedathI be prakAranI "AhArakamArgaNA' kahevAya che. AhAra karavAnA svabhAvavALA AhArako ane te AhArakothI bhinna "anAhArako' kahevAya che. vivecana - AhAra eTale audArika Adi pudgalonuM grahaNa ke bhojana. te AhAra oja AhAralomAhAra ane prakSepa-kavalAhAranA bhedathI traNa prakArano che. (1) oja AhAra-jyAM sudhI audArika Adi zarIra niSpanna na thAya, tyAM sudhI taijasazarIranI sAthe kArmaNazarIrathI je audArika Adi yogya pagalone grahaNa kare che, te "ojasa AhAra' kahevAya che. sarva apayapti (725 // a5yApta) (r)po 'mosa mAhArI' 53414 cha. tyAM prathama utpattimAM jIva, pUrvazarIranA tyAga bAda vigraha (vakra)gati dvArA ke avigraha (Rju) gati dvArA utpattidezamAM-sthAnamAM AvI, prathama samayamAM taijasa sahita kArmaNazarIrathI tapAvela ghI-telamAM paDela pUDAnI mAphaka, te pradezasthAnamAMthI te te zarIrayogya pudgalone grahaNa kare che. tyArabAda dvitiya Adi samayamAM paNa jyAM sudhI aparyApta-karaNa aparyApta avasthA sudhIno pudgalagrahaNarUpa AhAra "ojasa mAhAra' hevAya che. (2) lomAhAra-zarIraparyApti bAda bAhya tvacA sparzanendriya-vivara AdithI loma (rUMvATA) vaDe AhAra "lomAhAra." indriya Adi paryAptiothI paryApta "lomAhArI' kahevAya che. keTalAkanA mate 1. tatra devAnAM manasA parikalpitAzzabhAH pudgalAssarveNaiva kAyena pariNamanti, nArakANAntvazubhA iti vijJeyam // Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 25, vAma: zira : 747 zarIraparyApathI paryApta jIvo "lomAhArI' kahevAya che. (sparzanendriya dvArA garamI AdithI tapelo jIva chAyAthI, ThaMDA pavanathI ke pANIthI khuza thAya che garbhastha paNa paryApti pachI lomAhArI ja hoya che.) (3) prakSepAhAra-mukhamAM bhojana vagerenA koLiyA mUkavArUpa AhAra prakSepa AhAra (kavalAhAra) jANavo. vaLI te kavalAhAra vedanIyanA udayathI cAra sthAno(azana Adi cAra prakAro)thI AhArano sadbhAva hoI thAya che. 0 paryApta jIvo jyAre mukhamAM bhojananA koLiyA nAMkhe che, tyAre ja kavalAhArI thAya che, bIjA samaye nahIM. lomAhArapaNuM to vAyu AdinA sparzathI sarvadA ja hoya che. te lokAhAra arvApha dRSTivALAothI dekhAto nathI, prAyaH pratyeka samayamAM vartanAro che. 0 kavalAhAra to dekhAto che ane te prAyaH niyata kALavALo che. jema ke-devakara ane uttarakuranA jugaliyAo cothA divase AhAra karanArAo che ane saMkhyAnA AyuSyavALAono prakSepAhAra aniyata kALavALo che. 0 ekendriya jIvone ane devanArakone prakSepa AhAra nathI, kema ke-paryAptiothI pUrNa thayA bAda sparzanendriya-kAyAthI ja AhAra hovAthI lomAhAra che. tyAM sarva devone manobhakSaNarUpa AhAra hoya che. teo tathAvidha zaktivaze mana vaDe potAnA zarIrane puSTa kare evA zubha pudgalone grahaNa karI, sarva kAya vaDe zubha pariNamatA hoI teone tRptipUrvaka parama saMtoSa thAya che. dvindriya Adi jIvone ane tiryaMca tathA manuSyone prakSepAhAra hoya che, kema ke-te prakSepAhAra sivAya kAyA TakI zakatI nathI. (sUtrakRtAMganI niyuktinI 173mI gAthAnI vyAkhyA karatAM zrI zIlAMgasUrie matAntara darzAvatAM kahyuM che ke-) keTalAko to je jIbha dvArA skUla zarIramAM naMkhAya, te AhAra "prakSepAhAra,' je nAka-AMkha-kAna vaDe upalabdha thAya ane je dhAturUpa pariName che, te "ojasa AhAra' ane je kevaLa kAyA dvArA upalabdha che ane je dhAturUpe pariName che, te "lomAhAra'-ema kahe che. tethI traNa prakAromAMthI koI eka prakAranA AhAra karavAnA svabhAvavALA "AhArako' che, jayAre traNa prakAranA AhArakothI bhinna "anAhArako kahevAya che. 0 punarjanma mATe prayANa karanArane aMtarAlagati samayamAM-vigrahagatinA viSayamAM vakragatine pAmelA jIvo, be vakramAM traNa samayavALI vigrahagatinI utpatti hoya chate, eka samayamAM-traNa vakramAM-madhyavartI be samayomAM, pAMca samayevALI vigrahavALI gatinI utpattivALA cAra vakramAM, madhyavartI traNa samayomAM chadmastho anAhArI hoya che. 0 kevalInI samuddhAta avasthAmAM trIjA-cothA-pAMcamA samayamAM kevalIo anAhAraka hoya che. 0 pAMca hrasva svara akSara bolavAnA kALavALI zailezI avasthAmAM ayogIkevalIo anAhAraka hoya che. Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 tattvanyAyavibhAkare 0 siddho sadA anAhArako hoya che, evo bhAva che. ityevaM caturdazamUlamArgaNottarabhedAnAkhyAyA''su siddhasattA kveti nirUpayati - ......... tatra naragatipaJcendriyajAtitrasakAya bhavyasaMjJiyathAkhyAtakSAyikAnAhArakakevalajJAnakevaladarzaneSu mokSo na zeSeSu / 26 / tatreti / caturdazamArgaNAvAntarabhedamadhikRtyetyarthaH / naragatIti, anantarapazcAtkRtanayamadhikRtya naragatau muktiH prApyate na zeSAsu gatiSu, pAzcAtyamekAntaraM gativizeSamadhikRtya punassAmAnyatazcatasRbhyo'pi gatibhya Agatassiddhyati / siddhaprastAvAtsiddha ityanuktvA mokSapadagrahaNaM karmakSayasiddhairihAdhikArasteSAmeva mokSaparyAyeNAnanyatvAditi sUcanAya, tena karmazilpavidyAmantrayogAgamArthayAtrAbhiprAyatapaH siddhAnAM vyudAsaH / anantaraikAntarapazcAtkRtau nayau naigamasaGgrahavyavahArarupau sakalArthagrAhitvAt, vartamAnakAlArthagrahakarjusUtrazabdasamabhirUdaivambhUtanayarUpapratyutpannabhAvApekSayA tu siddhassiddhagatau siddhayati / paJcendriyajAtIti, anantarapazcAtkRtajAtyapekSayedam, nara eva sanyataH siddhyatyata eva paJcendriyajAtAveveti bhAvaH, ekAntaritapazcAtkRtajAtyapekSayA tvanyatamasyAM jAtau pratyutpannabhAvApekSayA ca naikasyAmapIndriyamArgaNAyAM sarvathA zarIraparityAgenaiva siddhatvaparyAyotpatteriti bhAvaH / trasakAyeti, atrApi pUrvavadeva bhAvyam / bhavyeti, anantaraikAntaritapazcAtkRtanayApekSayedam, bhavyAnAmeva siddhirbodhyA'bhavyAnAntu kathamapi siddhyabhAvAt, pratyutpannanayApekSayA tu siddho na bhavyo nApyabhavya iti / saMjJIti, pUrvavadeva / yathAkhyAteti, anantarapazcAtkRtanayApekSayedam, ekAntarapazcAtkRtanayApekSayA tu kecitsAmAyika sUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH, kecitsAmAyikacchedopasthApanasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH kecitsAmAyikaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH kecittu sAmAyika chedopasthApanIyaparihAra vizuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH, tIrthakRtastu sAmAyika sUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNa eva / pratyutpannanayApekSayA siddho na cAritrI nApyacAritrIti / kSAyiketi, kSAyikaM dvividhaM zuddhamazuddhaJca, tatra kSAyikI zuddhA'pAyasadravyarahitA bhavasthakevalinA siddhAnAJca zuddhajIvasvabhAvarUpA samyagdRSTiH sAdyaparyavasAnA, azuddhA cApAya 1. aSTavidhakarmadahanAnantaraM siddhasyaiva satassiddhatvamupajAyate nAsiddhasya, tadAtmano hi svAbhAvika satsiddhatvamanAdikarmAvRtaM tadAvaraNavigamenAvirbhavatyeva na panarasadapajAyate na vasataH kharaviSANAderjanma bhavati siddhasya siddhatvaM sadbhAvarUpamupajAyate na tu pradIpanirvANakalpamabhAvarUpamiti bhAvaH // 2. yasya hi siddhi vinI sa bhavya ucyate, siddhasya tu na sA bhAvinI sAkSAtsaJjAtatvAta, tato'sau na bhavyo nApyabhavya iti bhAvaH // Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 26, rAma riVI: 749 sahacAriNI zreNikAderiva samyagdRSTiH sAdisaparyavasAnA, pratyutpannanayApekSayA'zuddhe kSAyike na siddhasambhavaH, anantarapazcAtkRtanayApekSayApyevameva / ekAntaranayApekSayA tu azuddhakSAyikAdAvapi / anAhAraketi, pratyutpannanayApekSayedam, kevalajJAnakevaladarzaneti / pratyutpannanayApekSayA'nantarapazcAtkRtanayApekSayA tu dvAbhyAM tribhizcaturbhirapi jJAnairevamekAntarite'pi bodhyam / na zeSeSviti, yogavedakaSAyalezyAsvityarthaH / yathAsambhavaM pratyutpannAnantarapazcAtkRtanayApekSayaiva muti siddhasattAnuM nirUpaNaA pramANe cauda mUlamArgaNAnA uttarabhedone kahIne A mArgaNAomAM (zodhanomAM) siddhasattA kyAM hoya che, enuM nirUpaNa kare che. bhAvArtha - tyAM naragati-paMcendriya jAti-trasakAya-bhavya-saMjJI-yathAkhyAta-kSAyika-anAhAraka ane kevalajJAnadarzanomAM mokSa hoya che, bAkImAM nahIM. vivecana - tyAM eTale cauda mArgaNAonA peTAbhedonI apekSAe, evo artha che. (1) naratIti - pUrvabhAva prajJApanIya naya-pUrva-atItabhAva prajJApaka nayanA bhedarUpa anaMtara pazcAdbhuta nayanI apekSAe naragatimAM mukti prApta thAya che, bIjI gatiomAM nahIM. ekAntara pazcAdbhuta nayanI apekSAegativizeSanI apekSAe to sAmAnyathI cAreya gatiomAMthI Avelo siddha thAya che. vaLI ahIM siddhanA prastAvathI "siddha- ema nahIM kahIne, mokSapadanuM grahaNa, karmakSayasiddhono ahIM adhikAra che; kema ke-te karmakSayasiddhono ja mokSaparyAyanI sAthe abheda che, ema sUcana karavA mATe che. tethI karmasiddha, zilmasiddha, vidyAsiddha, maMtrasiddha, yogasiddha, Agamasiddha, arthasiddha, yAtrAsiddha, abhiprAyasiddha ane tapa siddhono vyavaccheda che. 0 anaMtara-ekAntara pazcAdbhuta nayo naigama-saMgraha-vyavahArarUpa che, kema ke-te sakaLa kALanA arthagrAhI che. vartamAnakALanA arthanA grAhaka, RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evaMbhUta nayarUpa (pratyutpanna bhAva prajJApanIyarUpa) pratyutpanna bhAvanI apekSAe to siddhamAM siddhagatimAM siddha thAya che. (2) pandriyAtIti - anaMtara pazcAdbhUta jAtinI apekSAe paMcendriyajAtimAM mukti hoya che, bIjI jAtiomAM nahIM. manuSya ja hoto, je paMcendriyajAtithI siddha thAya che. ethI ja paMcendriyajAtimAM ja mukti hoya che, evo bhAva che. 0 ekAntarita pazcAtkRta jAtinI apekSAe to koI eka jAtimAM mokSa thAya che. 0 pratyutpanna-vartamAna bhAvanI apekSAe eka paNa indriyamArgaNAmAM mokSa nathI, kema ke sarvathA zarIranA tyAgapUrvaka ja siddhatvaparyAyanI utpatti che. [ATha prakAranA karmanA dAha-kSaya bAda siddha ja honArane siddha thAya che, asiddhane nahIM. kharekhara, siddhatvAtmaka AtmAnuM vidyamAna siddhatva, anAdi karmathI AvRtta hatuM, te tenA AvAraka AvaraNanA kSayathI Avirbhata ja thAya che, nahIM ke nahotuM ane utpanna thAya che. jema Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 tattvanyAyavibhAkare ke-asat khara viSANa AdinI utpatti thatI nathI, siddhanuM sadbhAvarUpa siddhatva pragaTa thAya che, dIpakanA nirvANa samAna abhAvarUpa nahIM.] (3) sAyeti - trasakAyamAM mokSa hoya che. ahIM pUrvanI mAphaka ja vicAravuM. (4) madhyeti - bhavyamAM mokSa hoya che. A kathana anaMtara ekAntarita pazcAdbhuta nayanI apekSAe che. bhavyone ja siddhi jANavI, abhavyomAM koIpaNa rIte siddhi thatI nathI. pratyutpanna nayanI apekSAe to siddha bhavya nathI, abhavya paNa nathI. [kharekhara, jene siddhi thanArI hoya, te jIva bhavya kahevAya che. siddhane to te siddha thanArI nathI, kema ke te sAkSAt siddha thayela che. tethI A siddha bhavya nathI-abhavya paNa nathI, evo bhAva che.] (5) saMgIti - saMjJImAM mokSa hoya che. ahIM paNa pUrvanI mAphaka samajavuM. (6) yathAzcAtteti - yathAkhyAtacAritramAM mokSa thAya che. A kathana anaMtara pazcAdbhuta nayanI apekSAe che. ekAntara pazcAdbhuta nayanI apekSAe to, keTalAka sAmAyika-sUkSmasaMparAya-yAkhyAtacAritravaMto hotA mokSe jAya che, keTalAka sAmAyika-chedopasthApanIya-sUkSmasaMparAya-yathAkhyAtacAritravaMto hotA mokSa jAya che, keTalAka sAmAyika-parihAravizuddhika-sUkSmasaMparAya yathAkhyAtacAritravato hotA mokSe jAya che ane keTalAka to sAmAyika-dopasthApanIya-parihAravizuddhika-sUkSmasaMparAya-yathAkhyAtacAritravaMto hotA mokSa jAya che. 0 tIrthakaro to sAmAyika-sUkSmasaMparAya-yathAkhyAtacAritravaMto hotA mokSe jAya che. 0 pratyutpanna nayanI apekSAe siddha cAritrI nahIM, acAritrI paNa nahIM. (7) kSayiti - kSAyika (samyaktva) zuddha ane azuddhanA bhedathI be prakAranuM che. tyAM (1) zuddha sAyika samyagdaSTimAM zuddhapaNuM eTale matijJAnanA aMza-nizcayajJAnarUpa apAyano ane sadbhavya=prazasta hoI suMdara athavA vidyamAna, adhyavasAyathI vizuddha banAvelA, samyagdarzanarUpa pariNAmajanaka, mithyAtvanA dalikono zuddha puMja, evA saddhavyano abhAva. kSAyika-zuddha samyagdaSTi, bhavastha kevalIomAM ane siddhomAM zuddha jIvasvabhAvarUpa hoya che te sAdianaMta che. (2) je apAya ane sadbhavyavALuM samyagdarzana che, temAMthI zuddha mithyAtva pudgalanA puMjarUpa sadravyano kSaya thaye chate, mAtra matijJAnAMza-nizcayajJAnarUpa apAyanI sAthe rahenArI samyagdaSTi chabastha zreNika AdinI samyagdaSTinI jema azuddha kSAyika samyagdaSTi kahevAya che ane A kSAyika samyagdaSTi sAdisAMta che. je kALamAM zreNika Adi e darzanasaptaka khapAvIne rUci prApti karI, tyAre tenI Adi hoI sAdi ane jayAre apAyarUpa matijJAna, kevalajJAna utpanna thaye chate apagata thaze tyAre samyagdaSTinA apAyano aMta hoI te samyagdaSTi sAMta kahevAya che. (azuddha kSAyika samyagdaSTi nahIM kahevAtAM zuddha kSAyika samyagdaSTi kevalI-siddhabhagavaMto kahevAya che.) 0 pratyutpanna nayanI apekSAe azuddha kSAyikamAM mokSano saMbhava nathI, zuddha kSAyika samyagdaSTimAM mokSa hoya che. Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 27, raNama: ziRUT: 751 0 anaMtara pazcAtakRta nayanI apekSAe e pramANe ja arthAta zuddha kSAyika samyagdaSTimAM mokSa hoya che. 0 ekAntarita pazcAtkRta nayanI apekSAe to azuddha kSAyika samyagdaSTi-samyagdarzana AdimAM paNa mokSa hoya che. 0 anAdAti - anAhArakamAM mokSa hoya che. A kathana pratyutpanna nayanI apekSAe che. 0 anaMtara pazcAtuta nayanI apekSAe to be jJAnomAM, traNa jJAnomAM ane cAra jJAnomAM mokSa hoya che. e pramANe ekAntarita pazcAtukRta nayanI apekSAe paNa jANavuM. bAkInI mArgaNAomAM-yoga, veda, kaSAya ane legyAmArgaNAomAM mokSa hoto nathI. ahIM saMbhava pramANe pratyutpanna-anaMtara pazcAdbhuta nayanI apekSAe ja mArgaNAomAM mukti che, ema jANavuM. atha dravyapramANadvAramAha - siddhajIvasaMkhyAnirUpaNaM dravyapramANam / tacca siddhajIvAnAmanantatvaM bodhyam / 27 / siddheti / siddhAnAM jIvadravyANAM yA saMkhyA parigaNanAtmikA tasyA nirUpaNamityarthaH / saMkhyAmAha tacceti dravyapramANaJcetyarthaH, anantatvamiti, AgamaprasiddhAnantasaMkhyApramitatvamityarthaH / navavidhe'nante madhyamayuktAnantasaMjJopalakSitAyAM paJcamAnantarasaMkhyAyAM na kadAcana vyabhicAritvamiti bhAvaH / tathA sarvajIvAnAmanantabhAge'nantaguNA abhavyebhya ityapi bodhyam // have dravyapramANa dvAra kahe che bhAvArtha - siddhajIvonI saMkhyAnuM nirUpaNa dravya pramANa che ane te dravyapramANa siddhajIvonuM anaMtapaNArUpa jANavuM. vivecana - siddharUpa jIvadravyonI parigaNanArUpa je saMkhyA, tenuM nirUpaNa dravyapramANa' che, evo artha che. saMkhyAne kahe che ke - "tati =te dravyapramANa, "manantatvati'=1-jaghanyaparIta anaMta, 2-madhyamaparIta anaMta, 3-utkRSTaparIta anaMta, 4-jaghanyayukta anaMta, 5-madhyamayukta anaMta, 6-utkRSTayukta anaMta, 7jaghanya anaMta anaMta, 8-madhyama anaMta anaMta, 9-utkRSTa anaMta anaMta ema nava prakAranA anaMta paikI madhyamayukta anaMta saMjJAvALA pAMcamA anaMta saMkhyAmAM siddhajIvo varte che. emAM visaMvAda kadI nathI, evo bhAva che. 0 tathA sarva jIvonA anaMtamA bhAgamAM, abhavya jIvo karatAM anaMtaguNA siddhajIvo hoya che, ema jANavuM. Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 tattvanyAyavibhAkare samprati kSetracintAyAmAha - caturdazarajjupramitasya lokasya kiyadbhAge siddhasthAnamiti vicAraH kSetradvAram / lokasyAsaMkhyeyabhAge siddhazilocaM siddhasthAnaM, asaMkhyeyAkAzapradezapramANaM siddhAnAM kSetrAvagAho jJeyaH / 28 / caturdazeti / nirjAtasaMkhyAnAmeSAM nivAse vipratipattirjAyate kiyantamAkAzamete vyApnuvanti kiyadbhAgaJca netyatastannirUpaNArthaM kSetradvAramiti bhAvaH / dharmAdharmaparicchinno jIvAjIvAdhArakSetraM lokaH, tanmAnaM caturdazarajjuH, uttarayati lokasyeti, siddhazilAyA UrdhvaM lokasyAsaMkhyeyabhAge samastAssiddhA eko vA''zritaH, asaMkhyeyAkAzeti / ekasiddhajIvApekSayA sarvasiddhajIvApekSayA vedam / ekasyApi jIvasyAsaMkhyeyapradezatvAdasaMkhyeyabhAga evAvagAhaH, sarvAvagAhacintAyAM bRhattamo'saMkhyeyabhAgaH, ekAvagAhe tu laghutama iti vizeSaH, siddhAnAM bAhalyamAnamaGgIkRtyotkarSataH krozaSaSThabhAge'vagAhanA, dai_pRthutvAbhyAntu paJcacatvAriMzadyojanalakSapramANaM siddhAvagAhakSetraM, tasya vRttasaMsthAnatvAt / ekAvagAhasya tu yasya yAvatpramANaM zarIraM tasya vibhAgonA tAvatyevAvagAhaneti kathamasaMkhyAtatvamiti cet tanna, asaMkhyAtarAzerasaMkhyAtabhedabhinnatvenAvirodhAt // have kSetranI vicAraNAne kahe chebhAvArtha - cauda rajupramANavALA lokanA keTalAmAM bhAgamAM siddhonuM sthAna che ?-Avo vicAra te kSetradvAra che. lokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM siddhazilA upara siddhasthAna che. asaMkhyAta AkAzapradeza pramANavALo siddhono kSetrAvagAha jANavo. vivecana - siddhonI saMkhyAnA jJAna bAda A siddhonA sthAnanA viSayamAM vipratipatti-saMzayajanaka vAkya thAya che ke-"A siddho, keTalI jagyAne vyApIne rahe che ane keTalI jagyAmAM nahI vyApIne rahe che? ethI tenA nirUpaNa mATe kSetradvAra che, evo bhAva che. dharmAtiskAya ane adharmAstikAyathI vyApta jIva ane ajIvanA AdhArabhUta kSetra "loka kahevAya che. tenuM pramANa cauda (14) rajaju che. 0 yauha 24amita sonA lAmA bhAga siddhonuM sthAna cha ? anAvAvamA cha ? - 'lokasye' ti. lokanA agrabhAge 45 lAkha jojana pramANavALI siddhazilA che. tethI eka jojana dUra lokano aMta che. te jojananA 1/24, cAra koza jojananA che. chellA eka kozanA 1/6 chaThThA bhAgarUpa (jaghanya avagAhanA, be hAthavALA jIvanI 1 hAtha ane 8 AMgaLa, pAMcaso dhanuSyavALA jIvanI 333 dhanuSya, 1 hAtha ane 8 AMgaLarUpa) lokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM siddho ane ekasiddha avagAhIne rahela che. Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 28-21, zama: ni: 753 0 asaMvAdmazeti=siddhonA kSetranuM A pramANa lokanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTaluM che, kema keasaMkhyAta AkAzapradezapramANa siddhono kSetrono avagAha che. A kathana sarva siddhajIvonI apekSAe ke eka siddhajIvanI apekSAe che. 0 ekapaNa jIvano asaMkhyAta bhAgamAM ja avagAha che, kema ke-jIva asaMkhyAtapradezI che. 0 sarva siddhonA avagAhanA vicAramAM bRhattama (moTAmAM moTo-utkRSTa mahAt) lokAkAzano asaMkhyAtamo bhAga jANavo. eka siddhajIvanA avagAhamAM to laghutama (nAnAmAM nAno) lokAkAzano asaMkhyAtamo bhAga jANavo, evI vizeSatA che. 0 siddhonI bahalatA (niraMtaratA)nA nAme svIkArI utkarSa rIte siddhazilA upara A cAra kozamAMthI eka kozanA chaThThA 1/6 bhAgamAM avagAhanA che. 0 dIrghatA ane pRthutA (laMbAI-pahoLAI)thI to 45 lAkha jojanapramANavALuM siddhonA avagAhanAnuM kSetra (siddhazilA) che, kema ke-te siddhazilA vRta (goLa) saMsthAna AkAravALI che. zaMkA - eka avagAhavALAnI to jenuM jeTaluM zarIra che (jaghanya hAthanA zarIravALA ane utkRSTa pAMcaso dhanuSyanA zarIravALA manuSyo siddha thAya che. have siddha thanArA AtmAnuM be hAthanuM ke pAMcaso dhanuSyanuM zarIra che. jyAre zarIrano tyAga kare che, tyAre zarIranI aMdarano polANanobhAga pUrAI Atmapradezono ghana thAya che tethI), te mULa zarIranI avagAhanAno-uMcAIno eka tRtIyAMza bhAga ghaTe chenyUna thAya che, ane be tRtIyAMza bhAga bAkI rahe che teTalI ja avagAhanA che arthAt saMkhyAtI che. to eka avagAhanAvALAnI asaMkhyAta AkAzapradezapramANa kSetravALI avagAhanA kevI rIte ? samAdhAna - 1 hAtha ane 8 AMgaLavALI ke 333 dhanuSya, 1 hAtha ane 8 AMgaLavALI avagAhanAnuM kSetra asaMkhyAta AkAzapradeza pramANavALuM hoI, jaghanya avagAhanAnA AkAzapradezo asaMkhyAtA che ane utkRSTa avagAhanAnA AkAzapradezo asaMkhyAta ja che, kema ke-saMkhyAtAnA jema saMkhyAtA bhedo che, tema asaMkhyAta rAzinA bhedo asaMkhyAtA hoI koI virodha nathI. arthAt 1 hAtha ane 8 AMgaLavALo sidghajIva, ke 333 dhanuSya, 1 hAtha ane 8 AMgaLavALo siddhajIva ke sarva siddho asaMkhyAta AkAzapradezone avagAhIne rahelA che. sparzanAdvAraM prarUpayati siddhAtmano'vAgAhanAkAzaparimANatassparzanA kiyatIti vicArassparzanAprarUpaNA / avagAhanAtasteSAmadhikA sparzanA bhavati // 29 // siddheti / siddhasya svAvagADhAkAzapradezaissparzanA kiM nyUnAdhikA tulyA veti prarUpaNamiti bhAvaH / abhivyAptilakSaNA'vagAhanA, sparzanA tu sambandhamAtrarUpeti vizeSaH / adhikatva Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 tattvanyAyavibhAkare mevetyabhiprAyeNAhAvagAhanAta iti, yathaikapradezAvagADhasya paramANossaptapradezA sparzanA tathaiva yAvati kSetre ekassarve vA'vagADhAstAvataH kSetrasya ye'nantarAssarvadigpradezAste taisspazyanta iti sparzanAdhiketi bhAvaH / / sparzanAdvAra prarUpaNA---- bhAvArtha - siddha AtmAnI avagAhanAnA AkAzaparimANathI sparzanA keTalI che? evo vicAra, e sparzanAprarUpaNA kahevAya che. avagAhanAthI te siddhonI sparzanA adhika hoya che. vivecana - siddhanI potAnA avagADha AkAzapradezothI zuM sparzanA nyUna, adhika ke samAna che? AvI prarUpaNA "sparzanAprarUpaNA' che, evo artha che. abhivyAptirUpa lakSaNavALI "avagAhanA' kahevAya che. sparzanA to saMbaMdha mAtrarUpa che. Ama vizeSatA jANavI. avagAhanA karatAM sparzanAnI adhikatA ja che. AvA abhiprAyathI kahe che ke-"avagAhanAta Iti. jema eka AkAzapradezamAM avagADha paramANunA sAta (7) pradezavALI sparzanA che, tema jeTalAM kSetramAM avagADha ekasiddha ke sarvasiddho che, teTalA kSetranA je anaMtara sarva dizAonA pradezo che (pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, urdhva, adhaH ema cha dizAonA pradezo che.), te pradezo ekasiddha ke sarvasiddhonI sparzanAnA viSayarUpa bane che. eTale avagAhanA karatAM sparzanA adhika che, evo bhAva che. atha kAladvAraM vakti - siddhAvasthAnaM kiyatkAlamiti vicAraH kAladvAram / vyaktyapekSayA sAdyananto jAtimAzrityAnAdyanantaH syAt / 30 / __siddhAvasthAnamiti / sthitimato'vadhiparicchedArthaM jIvaissiddhatvaM kiyantaM kAlaM dhAryata iti prazne vicAraH kAladvAramityarthaH / uttarayati vyaktyapekSayeti, ekajIvApekSayetyarthaH, yadA sa siddhatAM gatastadA tasya siddhatvamupajAtamiti sAditvaM, tatastasya pralayAbhAvAccAparyavasi tatvamiti bhAvaH / jAtimAzratyeti, sarvasiddhApekSayetyartho'nAdyananta iti, siddhshuunykaalaamAvaliti mAva: | have kAladhAranuM varNanabhAvArtha - siddhonuM avasthAna keTalA kALa sudhI che? - evo vicAra, e "kAladhAra' kahevAya che. vyaktinI apekSAe sAdianaMta ane jAtinI apekSAe to anAdianaMta sthitikALa che. vivecana - sthitivALAnI avadhinA jJAna mATe jIvo vaDe siddhatva keTalA kALa sudhI dhAraNa karAya che?Avo prazna thaye chate te je vicAra, te "kAladvAra' kahevAya che. Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 30-31-32, dazamaH kiraNaH 755 enA javAbamAM kahe che ke - "vyaktapekSati." eka jIvanI apekSAe evo artha che. jyAre te siddhatAne pAmyo, tyAre tenuM siddhatva thayuM. AthI siddhapaNuM sAdi che ane tyArabAda te siddhapaNAno vinAza nahIM hovAthI siddhatva anaMta che, evo bhAva che. "jAtimAzrityeti." sarva siddhonI apekSAe siddhatva anAdianaMta che, kema ke-siddhothI zUnyakALano abhAva che, evo bhAva che. antaradvAramAkhyAti - parityaktasya punaH parigrahaNAvAntarakAlavicAro'ntaraprarUpaNA / siddhAnAM pratipAtAbhAvAdantaraM nAstIti dhyeyam / 31 / parityaktasyeti / kasyacitparyAyasya kAraNAntaravazAnyagbhAve sati punarnimittAntarasaMyogAttasyaivAvirbhAvo dRzyate, prakRte'pi siddhatvaparyAyasya nyagbhAve sati punastatprAptiH kiyatkAlAnantaraM bhavatIti saMzaye yo vicArasso'ntaraprarUpaNetyarthaH / uttaramAcaSTe siddhAnAmiti, AvaraNakAraNAnAM sarvathA'sambhavAditi bhAvaH // aMtaradvAranuM varNanabhAvArtha - choDelI cIjane pharIthI grahaNa karavAmAM avAntara kALano vicAra, e "aMtaraprarUpaNA kahevAya che. siddhonA patananA abhAvathI aMtara nathI, ema dhAravuM. vivecana - koI eka paryAyano kAraNAntaranA vaze abhAva ke tirobhAva thavAthI, pharIthI anukULa nimittAntaranA saMyogathI te chUTelA paryAyano AvirbhAva dekhAya che. prakRtimAM paNa siddhatva paryAyano abhAva ke tirobhAva thavAthI pharIthI siddhatvanI prApti keTalA kALa bAda thAya che?-Avo saMzaya thatAM je vicAra, te aMtaraprarUpaNA' evo artha che. tenA javAbamAM kahe che ke- "siddhAnAmiti." siddhatva paryAyanuM patana nahIM hovAthI aMtara nathI, kema ke-AvaraNabhUta karmanA bIjarUpa mithyAtva Adi kAraNono sarvathA kSaya thavAthI asaMbhava che, evo bhAva che. (jema atyaMta dagdha bIjathI aMkuro thato nathI, tema saMsArakAraNa karmabIja dagdha thavAthI pharIthI saMsAramAM AMTo nathI.) atha bhAgadvAramAha - saMsAryAtmasaMkhyApekSayA kiyadbhAge siddhA iti vicAro bhAgadvAram / anantAnantasaMsArijIvApekSayA anantA api siddhAstadanantabhAge bhavanti // 32 // saMsArIti / saMsArijIvarAzyapekSayA siddhAH kasmin bhAge vartante iti vicAro bhAgadvAramityarthaH / uttarayati ananteti / jIvasaMkhyA madhyamAnantAnantasaMjJakASTamAnantapramANA, tadapekSayA siddhAnAmanantatve'pi anantatame bhAge'vatiSThante te, teSAM paJcamAnantasaMkhyApramitatvAditi bhAvaH // Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 tattvanyAyavibhAkare bhAgadvAranuM varNanabhAvArtha - saMsArI jIvonI saMkhyAnI apekSAe keTalAmAM bhAgamAM siddho che ?-evo vicAra, e bhAgadvAra che. anaMtAnaMta saMsArI jIvonI apekSAe anaMta evA siddhajIvo paNa te saMsArI jIvonA anaMtamAM bhAgamAM hoya che. vivecana - saMsArI jIvarAzinI apekSAe siddho kyA bhAgamAM varte che? evo vicAra bhAgadvAra che, mevo artha cha. tenA vAlamA cha - 'ananteti.' (r)vasaMdhyA madhyama anaMta anaMta saMzAvA. AThamA anaMtapramANavALI che. te anaMtAnaMta saMsArI jIvonI saMkhyAnI apekSAe siddhonuM anaMtapaNuM chatAM anaMtamA bhAgamAM te siddho varte che, kema ke te siddho pAMcamA madhyamayukta anaMta saMkhyArUpa pramANavALA che, evo bhAva che. samprati bhAvadvAramAkhyAtuM bhAvanAha - aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikabhedena paJca bhAvAH / karmaNAmupazamenaupazamikaH, kSayeNa kSAyikaH, kSayopazamAbhyAM kSAyopazamikaH, udayenaudayikaH, svabhAvAvasthAnena ca pAriNAmiko jJeyaH / eSu siddhAH katamasmin bhAve vartanta iti vicAro bhAvadvAram / teSAM jJAnadarzane kSAyike jIvatvaJca pAriNAmikamiti bhAvadvayaM syAt / 33 / aupazamiketi / tAn svarUpayati karmaNAmiti, karmaNAmanudbhUtasvavIryatA upazamastena nivRtto bhAva aupazamikaH, sa dvividhaH aupazamikasamyaktvacAritrabhedAt, darzanacAritramohanIyopazamajanyAvetau bhedau / kSayeNeti, karmaNAmatyantocchedena nivRttaH kSAyiko bhAva ityarthaH, jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryasamyaktvacAritrabhedena navavidhaH, kevalajJAnadarzanAvaraNIyAntarAyapaJcakadarzanacAritramohanIyakSayajanyA ete bhAvAH / kSayopazamAbhyAmiti / karmaNAmeka dezakSayeNaikadezopazamanAcca jAtaH kSAyopazamikaH, jJAnacatuSkAjJAnatrayadarzanatrikalabdhipaJcaka samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamarUpeNASTAdazavidhaH, tattatkarmaNAM kSayopazamajanyaH / udayeneti, dravyAdinimittakakarmaphalaprAptirUpodayaphalako bhAva audayikaH, gaticatuSTayakaSAyacatuSka vedatrayamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyASaTkabhedenaikaviMzatividhastatkarmodayajaH dravyAtmalAbhamAnahetukaH dvArArthamAhaiSviti prokteSu bhAveSvityarthaH / kSAyike jJAnadarzanAdau pAriNAmike pariNAma sa eva tena vA nivRttaH pAriNAmikaH, jIvatvabhavyatvAbhavyatvAdayaH jIvatve natu bhavyatvAdau taniSedhAt siddhAnAM vRttirityabhiprAyeNottarayati teSAmiti bhAvadvayamiti kSAyikapAriNAmikarUpabhAvadvayamityarthaH // Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rUrU, vazama: vira: 757 have bhAvadvAranuM varNanabhAvArtha - aupathamika, zAyika, lAyopazamika, audayika ane pariNAmikanA bhedathI pAMca (5) bhAvo che. karmonA upazamathI aupathamika, kSayathI kSAyika, kSayopazamathI kSAyopathamika, udayathI audayika ane svabhAvanA avasthAnathI pariNAmika jANavAM. A bhAvo paikI siddho kayA bhAvamAM varte che, evo e bhAvadvAra che. te siddhonA jJAna ane darzana kSAyika bhAvavALA che ane jIvatva pAriNAmika bhAvavALuM che, ema e bhAvo che. vivecana - te bhAvonuM svarUpavarNana kare che ke - "rmaLati." karmonI nahIM pedA thayelI potAnI zakti, te upazama kahevAya che. 0 te upazamathI thayelo bhAva "aupathamika kahevAya che. te aupazamikabhAva samyakatva ane cAritranA bhedathI be prakArano che, kema ke-darzanamohanIyanA upazamathI aupathamika samyakatva ane cAritramohanIyanA upazamathI aupathamika cAritra, ema be bhedo che. 0 "kSati." karmonA atyaMta ucchedarUpa kSayathI banelo bhAva "kSAyika kahevAya che. te kSAvikabhAva jJAna-darzana-dAna-lAbha-bhoga-upabhoga-vIrya-samyakatva-cAritranA bhedathI nava (9) prakArano che, kema kekevalajJAnAvaraNIya, kevaladarzanAvaraNIya, pAMca aMtarAya, darzanamohanIya ane cAritramohanIya karmonA kSayathI pedA thayela A bhAvo che. 0 "kSayapAmata' - karmonA ekadezathI kSaya dvArA ane ekadezathI upazama dvArA-kSayopazama dvArA pedA thayela bhAva "kSAyopathamika' kahevAya che. te kSAyopathamika bhAva cAra jJAna, traNa ajJAna, traNa darzana, pAMca labdhi, samyakatva, cAritra ane saMyamasaMyamanA bhedathI aDhAra (18) prakAravALo che, kema ke-te te karmonA kSayopazamathI janya che. 0 3ti-dravya-kSetra Adi nimittothI janya karmaphaLanI prAptirUpa udayathI thayelo bhAva audayika' kahevAya che. te audayikabhAva cAra gati, cAra kaSAya, traNa veda, mithyAtva, ajJAna, asaMyatatva, asiddhatva ane cha lazyAnA bhedathI ekavIza (21) prakArano che, kema ke te te karmonA udayathI pedA thayela che. 0 pariNAmika-dravyarUpa jIvanA svarUpa lAbha mAtra hetuvALo (jJApaka) pariNAma ja "pAriNAmika kahevAya che. jIvavartI asAdhAraNa dharma-vaizeSika dharmajIvatva-bhavyatva-abhavyatva che. jIvamAM ja jIvabhAvarUpa jIvata asaMkhyAta pradezo ane cetanA che. bhavya (bhAvI) che siddhi jenI, e bhavya kahevAya che. uttarapadanA lopathI bhIma Adi zabdanI mAphaka bhavyamAM ja bhavyatva (siddhi) che. abhavya eTale siddhigamana mATe ayogya kadAcita paNa je siddha thanAro nathI, te abhavyamAM ja abhavyatva (asiddhi) che. A jIvanA jIvatva Adi traNa bhAvo svAbhAvika-kudaratI che, karme karelA nathI, anAdi pAriNAmika bhAvo che. pariNAmika bhAva anAdi prasiddha che, kema ke sakaLa paryAyarAzinI abhimukhatAne pAmanAro (mUla) sarva bhAvono AdhAra che-bhAvomAM pradhAnabhUta che. Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 tattvanyAyavibhAkare 0 jJAna-darzana Adi kSAyikabhAvamAM jIvatvarUpa pAriNAmika bhAvamAM siddhonuM rahevuM che. bhavyatva AdimAM siddho nathI, kema ke-bhavyatva Adino abhAva che. evA abhiprAyathI kahe che ke 'teSAmiti' - 'bhAvadvayamiti.' arthAt te siddhone kSAyiGa bhane pArizAbhi935 me bhAvo hoya che. - adhunA'lpabahutvadvAramAha - katamasmin vede siddhA alpAH katamasmiMzca bahava iti vicAro'lpabahutvadvAram / napuMsake stokAH strIpuruSayoH kramataH saMkhyeyaguNA vijJeyAH / 34 / katamasminniti / puMstrInapuMsakabhedabhinne vede kutrAlpAH kutra vA bahava ityAzaGkAyAM yo vicArastadalpabahutvadvAramityarthaH, yadyapi siddhAnAM pUrvamavedatvamuktaM tathA cAyaM vicAro na sambhavati tathApyavyavahitapUrvanayApekSayA'yaM vicAro bodhyaH / uttarayati napuMsaka iti napuMsake sarvastokAH, strIvede saMkhyeyaguNAstebhyo'pi puruSasiddhAssaMkhyeyaguNA ityarthaH / puruSANAmaSTazataM strINAM viMzatirdaza napuMsakAnAm, idaJca ye puruSebhya uddhRtAH puruSA eva jAyante teSAmaSTazataM bodhyam, ye ca puruSebhya uddhRtAH striyo napuMsakA vA jAyante ye ca strIbhya uddhRtAH puruSA napuMsakA vA jAyante ye tu napuMsakebhyaH uddhRtA napuMsakAH puruSAsstriyo vA jAyante'STasveteSu bhaGgeSu pratyekaM daza daza bhavantIti bhAvaH / atra punaste siddhA avyavahitapUrvaparyAyanayAvalambanena kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrabaddhajJAnAvagAhAntarasaMkhyAlpabahutvairvicAryante tatra tIrthaliGgabuddhadvArANyAzritya mUlakRdevAnupadaM vivecayati zeSApekSayA tUcyate kSetratassArdhadvitIyadvIpasamudradvayalakSaNe manuSyakSetre tiryagloke siddhatvaM labhate janmasaMharaNApekSayA, adholoke'dholaukikeSu grAmeSu, Urdhvaloke tu pANDukavanAdau, tIrthakRtaH punaH paJcadazasu karmabhUmiSu na zeSAsu, vyAghAtAsambhavAditi I kAlataH-utsarpiNyAM janmAGgIkRtya dvitIyatRtIyacaturthArakeSu, siddhigamantu tRtIyacaturthayoreva, avasarpiNyAntu tRtIyacaturthapaJcamArakeSu siddhyati tatra jAtasya sarvathA siddhyanarhatvAt, vyAghAtApekSayA tu triSvapyutsarpiNyAdiSu siddhyati / tIrthakRtAM punaravasarpiNyAmutsarpiNyAJca janma siddhigamanaM ca suSamaMduSSamAduSSamasuSamArUpayorevArakayorveditavyam / gatitaH- manuSyagatAveva na zeSAsu proktamevedaM mUle / vyavahitaprAktana 1. tatrApi nirvyAghAtena paJcadazasu karmabhUmiSu vyAghAtena samudranadIvarSadharaparvatAdAvapi vijJeyam // 2. yathA bhagavAn RSabhasvAmI suSamaduHSamArakaparyante samudapAdi, ekonanavatipakSeSu zeSeSu siddhimagamat, vardhamAnasvAmI tu bhagavAn duHSamasuSamArakaparyanteSu ekonanavatipakSeSu zeSeSu siddhisaudhamadhyamadhyAsteti // utsarpiNyAM caturviMzatitamastIrthakarassuSamaduSSAmAyAmekonanavatipakSeSu vyatikrAnteSu janmAsAdayati, ekonanavatipakSAdhikacaturazItipUrvalakSAtikrame ca siddhyatIti // Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 34, dazamaH kiraNaH 759 paryAyanayAGgIkAreNa tu sAmAnyatazcatasRbhyo'pi gatibhyaH / cAritradvAramAzritya pUrvamevoktam / jJAnadvArApekSayApi tathaiva / avagAhanAtaH-utkarSeNa paJcaviMzatyadhikapaJcadhanuzzatapramANAyAmavagAhanAyAM siddhyanti, yathA marudevIkAlavartinaH, marudevyAmapi yathoktapramANAvagAhanA draSTavyA, jaghanyena dvihastapramANAyAm, yathA vA manakakUrmasutAdInAm / tIrthakRtAntu jaghanyAvagAhanA saptahastapramANA mahAvIravat / utkRSTA paJcadhanuzzatamAnA nAbheyavat, zeSAstvajaghanyotkRSTAH / antarataH-jaghanyata ekasamayaH, utkRSTataH SaNmAsAH, nirantaraJca jaghanyato dvau samayau, utkRSTato'STau samayAH, saMkhyAtaH-jaghanyata ekasmin samaye ekassiddhayati, utkarSeNASTAdhikaM zatam / tathA cAsmin bharatakSetre'syAmavasarpiNyAM bhagavato nAbheyasya nirvANasamaye zrUyate'STottaraM zatamekasamayena siddham / alpabahutvataH-yugapat dvivyAdikAH siddhAH stokA ekakAH siddhAH saMkhyeyaguNA iti saMkSepataH pradarzitAni dvArANi, vistaratastu siddhaprAbhRtAdau draSTavyAni // ve sayapatvadvAra 4 chbhAvArtha - kayA vedamAM siddho alpa che ane kayA vedamAM ghaNA che?-Avo vicAra, e "alpabahuvaidvAra" che. napuMsakamAM thoDA, temaja strI ane puruSomAM kramathI saMkhyAtaguNA jANavA. vivecana - puruSa, strI ane napuMsakabheTavALA vedamAMthI kayA vedamAM alpa ane kayA vedamAM ghaNA?, AvI zaMkAmAM je vicAra, te "alpabahuvaidvAra' kahevAya che. jo ke-pahelAM siddhonuM vedarahitapaNuM kaheluM che eTale A vicAra saMbhavI zakato nathI, to paNa avyavahita pUrvanaya(pUrvabhAva prajJApanIya naya)nI apekSAe A vicAra jANavo. A alpabahuvaidvAramAM A zaMkAno javAba Ape che ke-"napuMsake iti. napuMsaka liMgavALA sahuthI thoDA siddha thayelA hoya che. (ahIM eTalI spaSTatA Avazyaka che ke-10 prakAranA janmanapuMsakone cAritrano abhAva che, tethI teo mokSe jaI zakatA nathI. paraMtu jamyA bAda kRtrima rIte thayelA 6 prakAranA napuMsakone cAritrano lAbha hovAthI teo mokSe jaI zake che.) strIvedamAM saMkhyAtaguNA ane tenA karatAM puruSasiddho saMkhyAtaguNA hoya che. puruSaliMgIo samakALamAM 108, strIliMgIo 20 ane napuMsakaliMgIo 10 mokSe jaI zake che. vaLI sAuthana, mo 0 puruSothI udbhUta (pratibuddha thayelA) puruSo ja mokSe jAya che. tevA 1-puruSasiddhonI 108 saMkhyA jANavI. -1. nAbhikulakarapatnI marudevI, nAbhezca zarIrapramANaM paJcadhanuHzatAni paJcaviMzatyadhikAni yAvadAsIt, tatpatnItve'pi tasyAH pramANatastadapekSayA kiJcinyanatvameveti sampradAyaH kiyatA nyanAdhikye'pi dezAnAmAgame darzanenAbAdhakatvAt / athavA tasyA hastiskandhAdhirUDhAyAssiddhatvAt hastiskandhAdhirUDhAnAJca saMkacitAGgatvena noktAvagAhanAyA virodhaH uktaJca 'ahavA saMkoyao siddhA' iti // Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 tattvanyAyavibhAkare 0 jeo puruSothI udbhUta pratibuddha) ra-strIo ke 3-napuMsako thAya che. 0 jeo strIothI udbhUta (pratibuddha) 4-puruSo ke-nupasako thAya che. 0 jeo napuMsakothI udbhUta 6-napuMsako, 7-puruSo ke 8-strIo thAya che. A ATha bhAMgA-prakAramAM dareka daza daza (10) siddha thAya che. vaLI te siddho, avyavahita pUrvanayanI apekSAe kSetra-kALa-gati-liMga-tIrtha-cAritra-buddha-jJAna-avagAha-aMtara-alpabahutadvArothI vicArAya che. tyAM tIrtha-liMga-buddhadvArone AzrIne mUlakAra ja, have pachI-A sUtrapadanI pachI vivecana karanAra che. zeSanI apekSAe to kahevAya che. kSetranI apekSAe aDhI dvIpa ane be samudrarUpa ticchalokanA vibhAgarUpa manuSyakSetramAM (tyAM paNa nirvAghAtathI paMdara karmabhUmiomAM vyAghAtathI samudra-nadI-varSadhara parvata AdimAM paNa) janma-saMharaNanI apekSAe siddhapaNuM pAme che. janmanI apekSAe paMdara karmabhUmiomAM janmelo mokSe jaI zake che. saMharaNanI apekSAe to adholokamAM-adholaukika gAmomAM, UrdhvalokamAM to pAMDakavana AdimAM manuSyakSetramAM mokSe jaI zake che. tIrthakaro to karmabhUmiomAM mokSe jAya che, bIjI jagyAe nahIM, kema kevyAghAtano abhAva che. 0 kALanI apekSAe to utsarpiNImAM janmanI apekSAe bIjA-trIjA-cothA ArAomAM ja siddha thaI zake che. 0 avasarpiNImAM trIjA-cothA-pAMcamA ArAomAM siddha thaI zake che paraMtu vizeSatA e che ke-cothA ArAmAM janmelo pAMcamA ArAmAM siddha thaI zake che paNa pAMcamA ArAmAM janmelo pAMcamA ArAmAM mokSe jaI zakato nathI, kema ke-pAMcamA ArAmAM janmelAnI sarvathA siddhinI yogyatA nathI hotI. vyAghAtasaMharaNanI apekSAe to avasarpiNImAM-utsarpiNImAM ane noavasarpiNI-utsarpiNIrUpa traNa kALomAM siddha thaI zake che. vaLI tIrthakaronI apekSAe avasarpiNImAM ane utsarpiNImAM janma ane siddhigamana suSamaduHSamAduSamAsuSamArUpa trIjA-cothA ArAomAM ja jANavuM. jeima bhagavAna zrI RSabhadeva svAmI suSama-duHSamArUpa trIjA ArAnA aMte janmyA, nevyAsI (89) pakhavADiyAM bAkI rahyuM chate siddhisaudhamAM gayA. zrI vardhamAnasvAmI bhagavAna to duHSamasuSamArUpa cothA ArAnA aMtamAM nevyAsI (89) pakhavADiyAM bAkI rahyuM chate siddhisaudhamAM gayA. utsarpiNImAM covIsamA tIrthaMkara, suSamaduHSamArUpa ArAmAM nevyAsI (89) pakhavADiyAM gayA pachI janma pAme che ane nevyAzI (89) pakhavADiyAMthI adhika corAzI (84) lAkha pUrvanA gayA pachI siddha thAya che.] 0 gatinI apekSAe manuSyagatimAM mokSa hoya che, zeSagatiomAM te hoto nathI. A vastu mULamAM kahI dIdhela ja che. vyavahita-atItakAlina pUrvanA paryAyanayanA svIkAranI apekSAe to sAmAnyathI cAra gatiomAMthI mokSe jaI zake che. 0 cAritradvAranI AzrIne pahelAM ja kahI dIdheluM che. 0 jJAnadvAranI apekSAe paNa temaja jANavuM. Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - rU5, tama ziraH 761 avagAhanAdvAranI apekSAe utkRSTathI pacIza (25) dhanuSyathI adhika pAMcaso dhanuSyanI pramANavALI avagAhanAmAM (zarIranI uMcAImAM) siddha thaI zake che, jema ke-marUdevIkALavArtA jIvo marUdevImAM paNa pUrvokta pramANavALI avagAhanA jANavI. jAnyathI be hAthanA pramANavALI avagAhanAmAM siddha thaI zake che. jema ke vAmana (ThIMgaNA) kUrmaputra vagere. tIrthakaronI to jaghanya avagAhanA sAta (7) hAthapramANavALI che. jema ke bhagavAna zrI mahAvIradeva. utkRSTa pAMcaso (500) dhanuSyapramANavALI avagAhanA che. jema ke bhagavAna zrI AdinAtha. bAkInA tIrthakaro to jaghanya nahIM ane utkRSTa nahIM paNa madhyama avagAhanAvALA hoya che. 0 aMtaranI apekSAe (tyAM aMtara eTale eka vartamAna samayamAM siddha thayo, tyArabAda bIjA keTalA kALe siddha thaze. A pramANe siddhino gamanazUnyakALa "aMtara' kahevAya che. vacalo kALa, anaMtara eTale chellAno vyavaccheda-niraMtara) jaghanyathI aMtara (kALa) eka samaya ane utkRSTathI cha mahinAo che. niraMtaratAnI apekSAe jaghanyathI be samaya ane utkRSTathI ATha samayo (niraMtara kALa) che. 0 saMkhyAnI apekSAe jaghanyathI eka samayamAM eka siddha thAya che ane utkRSTathI ekaso ATha (108) siddha thAya che. tathAca A bharatakSetramAM A avasarpiNImAM bhagavAna zrI RSabhadevanA nirvANa samayamAM 108 eka samayamAM siddha thayelA saMbhaLAya che. 0 alpabadutvanI apekSAe ekIsAthe be, traNa Adi siddha thayelA thoDA che. ekekaekalA siddha thayelA saMkhyAtaguNA che. A pramANe saMkSepathI dvAro darzAvyA che. vistArathI to siddhaprAbhRta AdimAM jovA. have tIrtha, liMga ane buddhadArone pharIthI bIjA prakAre siddhone kahe che. atha tIrthaliGgabuddhadvArANi manasi kRtya punaH prakArAntareNa siddhAnAha - siddhA api jinAjinatIrthAtIrthagRhiliGgAnyaliGgasvaliGgastrIliGgapuruSaliGganapuMsakaliGgapratyekabuddhasvayambuddhabuddhabodhitaikAnekasiddhabhedena paJcadazavidhAH / 35 / siddhA iti / ayambhAvaH, siddhAnAmayaM bhedo na vAstavikaH kRtsnakarmakSayasya kevalajJAnAdInAJca sarvatrAvizeSAt kintu siddhatvaprAptipUrvakAlInabhavAvasthAmAzritya vAcyaH / tatrApyate nAsaMkIrNAH, jinAjinarUpe, tIrthAtIrtharUpe, ekAnekarUpe vA bhedadvaye, gRhiliGgAnya____2. atredaM bodhyam siddhakevalajJAnaM hi dvividhaM, anantarasiddhakevalajJAnaM paramparasiddhakevalajJAnaJceti / siddhatvaprathamasamaye vartamAnasya kevalajJAnamAdyaM, vivakSitasiddhatvaprathamasamayAd dvitIyAdiSu samayeSu anantAmaddhAM yAvadvartamAnAnAM kevalajJAnaM dvitIyam / tatrAnantarasiddhakevalajJAnaM paJcadazavidhaM, tacca siddhatvaprApyavyavahitapUrvakAlInabhavAvasthAmAzritya siddhAH paJcadazavidhAH proktAH / paramparasiddhakevalajJAnantvanekavidhaM, taccAprathamasamayasiddhadvisamayasiddhatrisamayasiddhacatussamayasiddhAdibhedato bhAvyamiti / / Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 tattvanyAyavibhAkare liGgasvaliGgarUpe strIliGgapuruSaliGganapuMsakaliGgarUpe, pratyekabuddhasvayambuddhabuddhabodhitarUpe vA bhedatraye zeSabhedAnAmantarbhAvAt, kintu vizeSaparijJAnArthameva granthArambha iti // ...... tIrtha-liMga-buddhadArone kahe chebhAvArtha - siddho paNa jina-ajina-tIrtha-atIrtha-gRhiliMga-anyaliMga-svaliMga-strIliMga-purUSaliMganapuMsakaliMga-pratyekabuddha-svayaMbuddha-buddhabodhita-eka ane aneka rUpa siddhonA bhedathI paMdara prakAranA che. vivecana - ahIM A bhAva che ke-siddhonA A bheda vAstavika nathI, kema ke sakaLa karmano kSaya ane kevalajJAna Adi guNo saghaLA siddhomAM samAna che. paraMtu siddhatvanI prAptithI pUrvakAlina saMsAra avasthAne AzrIne bheda kahevAyogya che. ahIM A jANavAnuM che ke-kharekhara, siddha-kevalajJAna be prakAranuM che. eka anaMtarasiddha kevalajJAna ane bIjuM paraMparasiddha kevalajJAna. (1) siddhatvanA prathama samayamAM vartamAnanuM kevalajJAna pahelA naMbaranuM che ane (2) vivaNita-siddhatvanA prathama samayathI mAMDI dvitIya Adi samayomAM TheTha anaMtakALa sudhI vartamAnonuM kevalajJAna paraMparasiddha kevalajJAna che. tyAM anaMtarasiddha kevalajJAna paMdara prakAranuM che ane te siddhatva prAptinA avyavahita pUrvakAlina bhavanI avasthAnI apekSAe siddho paMdara prakAranA kahelA che. paraMparasiddha kevalajJAna to aneka prakAranuM che ane te aprathama samayasiddha, dvisamaya-trisamayasiddha, catu samayasiddha Adi bhedathI bhAvavuM.] tyAM paNa A bhedo amuka amukamAM samAveza pAmatA nathI ema nahIM, pAme che. jema ke- jina-ajinarUpa be bhedamAM, tIrtha-atIrtharUpa be bhedamAM, athavA eka-anekarUpa be bhedamAM, gRhiliMga-anyaliMga-svaliMgarUpa traNa bhedamAM, strIliMga-purUSaliMga-napuMsakaliMgarUpa traNa bhedamAM, athavA pratyekabuddha-svayaMbuddha-buddhabodhitarUpa traNa bhedamAM. bAkInA sarva bhedono samAveza thAya che. paraMtu vizeSa parijJAna mATe ja graMthano AraMbha che, ema jANavuM. atha jinAjinasiddhAnAha - anubhUtatIrthakaranAmavipAkodayajanyasamRddhayo muktA jinasiddhAH / yathA RSabhAdayaH, ananubhUtatIrthakaranAmavipAkodayajanyasamRddhayo muktA ajinasiddhAH / yathA punnddriiknAtharAyaH rUddA. anubhUteti spaSTam / ajinasiddhAnAha ananubhUteti / spaSTam // have jinasiddha-ajinasiddha bhedone kahe chebhAvArtha - tIrthaMkara nAmakarmanA vipAkarUpa udayathI janya samRddhi-paraaizvaryano anubhava karanArA, muktie gayelA jinasiddha' kahevAya che. jema ke-zrI RSabha jinezvara Adi, tIrthaMkara nAmakarmanA vipAkarUpa udayathI janya parama aizvaryano anubhava nahi karanArA muktie gayelA "ajinasiddha kahevAya che. jema kepuMDarIka gaNadhara Adi. vivecana - ahIM spaSTa che, mATe TIkA nathI. Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 36-37, dazamaH kiraNaH 763 tIrthAtIrthasiddhAnAha - pravartite tIrthe muktAstIrthasiddhAH / yathA gaNadhAriNaH / arvAk tIrthasthApanAyA eva muktA atIrthasiddhAH / yathA marudevA / 37 // pravartita iti / saMsArApAravArAMnidhistIryate'neneti tIrthaM pravacanaM paramagurupraNItaM yathAvasthitasakalajIvAjIvAdipadArthaprarUpakam, tacca na nirAdhAraM bhavitumarhatIti kRtvA saMghaH prathamagaNadharo vA taditi veditavyaM, tasminnutpanne ye siddhAste tIrthasiddhA ityarthaH / nidarzanamAha yatheti / atIrthasiddhAnAhArvAgiti / tIrthasyAbhAvo'tIrthaM, abhAvazcAtrAnutpAdo vyavacchedo vA vivakSitaH / tasmin sati ye siddhAste'tIrthasiddhAH / tatra tIrthasyAnutpAde siddhAnAM nidarzanamAha-yatheti / nahi marudevyAdisiddhigamanakAle tIrthamutpannamAsIt kintu kevalajJAnAvAti prabhonizamya putraviyogena rudatIM paTalAvRtanetrAM tAM vAraNaskandha Aropya vandanArthaM pracalite bharate dUrAdeva divyanidhvAnaM nizamya prahRSTAntaraGgA harSAzruNA dUrIkRtacakSurAvaraNA vibhuvaibhavaM dRSTvA'cintayat putrasnehana mayA netre gatatejaske kRte, nAnena kamapi saMdiSTamiti, putrasnehaM vidhUya viraktA ghAtikarmakSayoditakevalajJAnA vAraNaskandha eva sA siddhimupayAtA'tastIrthasaMsthApanapUrvaM muktigamanAdatIrthasiddheti bhAvaH / arthateSAM satpadaprarUpaNA dravyakAlAntarANyAzritya paramparayAlpabahutvasya vicAre kriyamANe tIrthakaratIrthe tIrthakarItIrthe'tIrthe ca siddhyantyete, yugapadekasamayenotkarSatastIrthakRtazcatvArassiddhyanta, aSTazatamatIrthakRtAM viMzatisstrINAM dve tIrthakayau~ / tIrthakaratIrthe tIrthakarItIrthe vA'tIrthakarasiddhA utkRSTato'STau samayAn tIrthakarAstIrthakaryazca dvau dvau samayau nirantaraM siddhyanti / tIrthakRtaH pUrvasahasrapRthaktvamutkarSato'ntaraM, tIrthakarINAmanantaH kAlaH, atIrthakarANAM sAdhikaM varSaM notIrthasiddhAnAM saMkhyeyAni varSasahasrANi notIrthasiddhAH pratyekabuddhAH / jaghanyatassarvatrApi samayaH / sarvastokAH tIrthakarIsiddhAH, tatastIrthakarItIrthe pratyekabuddhasiddhAssaMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tIrthakarItIrthe'tIrthakarIsiddhA saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tIrthakarItIrthe'tIrthakarasiddhAssaMkhyeyaguNAH, tebhyastIrthakarasiddhA anantaguNAH tebhyo'pi tIrthakaratIrthe pratyekabuddhasiddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tIrthakaratIrthe sAdhvIsiddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tIrthakaratIrthe'tIrthakarasiddhAH saMkhyeyaguNA iti // 1. tIrthasya vyavacchedazca candraprabhasvAmisuvidhisvAmyapAntarAle, tatra ye jAtismaraNAdinA'pavargamavApya siddhAste tIrthavyavacchedasiddhA ityapi bodhyam / Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 tattvanyAyavibhAkare tIrthasiddha-atIrthasiddhonuM kathanabhAvArtha - tIrthanI sthApanA pachI mukta thayelA "tIrthasiddha kahevAya che. jema ke-gaNadharo. tIrthasthApanA pahelAM mukta thayelAM "atIrthasiddho' kahevAya che jema ke-marUdevA. ' vivecana - jenA dvArA apAra saMsArasAgara tarAya, te "tIrtha' kahevAya che. tIrtha eTale paramagurupraNIta pravacana yathArtha sakala jIva-ajIva Adi padArthaprarUpaka che ane te AdhAra vagaranuM na hoI zake, e apekSAe zrI jainazAsananA AdhArabhUta prathama gaNadhara ke saMgha ja tIrtharUpa jANavuM. te tIrtha utpanna thayA pachI je siddha thayA, te "tIrthasiddho' che. jema ke-gaNadharo. atIrthasiddhone kahe che ke-atIrtha eTale tIrthano abhAva. ane abhAva eTale utpattino abhAva ke vyavaccheda vivakSita che. te atIrtha hoya chate je siddha thayelA, te "atIrthasiddho' che tyAM tIrthanI utpattinA abhAvamAM siddhonA daSTAntane kahe che. jema ke-marUdevA. marUdevI AdinA siddhinA gamanakALamAM tIrtha utpanna nahotuM thayuM, paraMtu prabhunA kevalajJAnanI prApti sAMbhaLI, svaputranA viyogathI raDatI, paTalathI AvRtta netravALI, te marUdevImAtAne hAthInA skaMdha upara besADI, vaMdana mATe cAlela bharatajI thaye chate, dUrathI divya dhvanine sAMbhaLI harSita hRdayavALI, harSanA AMsuthI dUra thayela cakSunA AvaraNavALI marUdevImAtA, vibhunA vaibhavane joI vicAravA lAgI ke-"meM putranA snehathI be AMkho tejohIna karI nAMkhI, A RSabhe to saMdezo koI jAtano mokalyo ja nahIM." A pramANe vicArIne putrasnehane dUra karI, vairAgyavALI mAtA, ghAtakarmanA kSayathI kevalajJAnavALI, hAthInA skaMdha upara ja te marUdevA mAtAjI mokSamAM pahoMcI gayA. tethI tIrthasthApanA pahelAM ja muktigamana thavAthI "atIrthasiddhA kahevAya che. vaLI tIrthano vyavaccheda zrIcaMdraprabhasvAmI ane zrI suvidhinAtha svAmInA vacagALAmAM thayo hato. tyAM jeo jAtismaraNa AdithI mokSa pAmI siddha thayelA che, teo paNa "atIrthasiddho' kahevAya che. 0 A siddhonI satpadaprarUpaNA, dravya-kALa-aMtaronI apekSAe, paraMparAe alpabadutvano vicAra karatAM tIrthakaratIrthamAM, tIrthakarItIrthamAM ane atIrthamAM A tIrthasiddho-atIrthasiddho siddha thAya che. 0 ekIsAthe samayamAM utkarSathI cAra tIrthakaro siddha thAya che. 0 atIrthakaro 108, strIo 20 ane tIrthakarIo 2 siddha thAya che. 0 tIrthakaratIrthamAM athavA tIrthakarItIrthamAM atIrthakara siddho, utkRSTathI ATha (8) samaya sudhI tIrthakaro ane tIrthakarIo be be samaya sudhI niraMtaratAthI siddha thAya che. 0 tIrthaMkarano hajAra pUrvapRthakatva (2 thI 9 saMkhyAvAcaka zabda pRthatva che.) utkarSathI aMtara che. tIrthakarIono anaMtakALa sudhInuM aMtara che, atIrthakaronI adhika sahita eka varSa sudhInuM aMtara che ane notIrthasiddhono saMkhyAtA hajAra varSonuM aMtara che. notIrthasiddha eTale pratyekabuddho samajavA. jaghanyathI sarvatra paNa samaya che 0 sahuthI thoDA tIrthakarI siddho che. tenA karatAM tIrthakarInA tIrthamAM pratyekabuddha siddho saMkhyAtaguNA che. teo karatAM paNa tIrthakarInA tIrthamAM atIrthakarI siddho saMkhyAtaguNA che. teo karatAM paNa tIrthakarItIrthamAM Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 765 sUtra - 38, dazamaH kiraNaH atIrthakara siddho saMkhyAtaguNA che. teo karatAM paNa tIrthakara siddho anaMtaguNA che. teo karatAM paNa tIrthakaratIrthamAM pratyekabuddha siddho saMkhyAtaguNA che. teo karatAM paNa tIrthakaratIrthamAM sAdhvIsiddho saMkhyAtaguNA che. teo karatAM paNa tIrthakaratIrthamAM atIrthaMkarasiddho saMkhyAtaguNA che. iti. atha gRhiliGgasiddhAnAha - pUrvabhavA''sevitasarvaviratisAmarthyajanyakevalajJAna jJAnaprAptyUrdhvaM bahulAyuSo'bhAvAdgRhasthAvasthAyAmevAntarmuhUrtAbhyantare muktA gRhiliGgasiddhAH / yathA bharatacakrItyucyate // 38 // __ pUrvabhaveti / liGgaM trividhaM puMstrInapuMsakabhedAta, athavA dvividhaM dravyabhAvabhedAt / tatra dravyaliGga trividhaM gRhiliGgamanyaliGga svaliGgaJceti, etatsarvApekSayA krameNa vicAryate tatra prathamaM gRhiliGgaM vakti pUrvetyAdinA / gRhiNAM liGgaM dIrghakezakacchabandhAdi gRhiliGgam / bhAvaliGgaM zrutajJAnakSAyikasamyaktvacaraNAni teSu ca vartamAnanayacintayA kiJcidanuvartate kiJcinnivartate kSAyikasamyaktvamanuvartate zrutacaraNe tu nivarttate na tadvinA kasyacitsiddhatvamityabhipretyAvyavahitaprAgjanmani tadadarzane'pi tatpUrvajanmApekSayA dravyacAritrasattvametajjanmani ca jJAnasattvaM sUcayannatra gRhiliGgasiddhatvaM vyAkhyat / dRSTAntamAha yatheti / kevalajJAnotpattyapekSayA nidarzanamidaM, utpannakevalAnAmavazyaM mokSaniyamAt / anyathA kevalaprAptyanantaraM devArpitasAdhudravyaliGgasya dhAraNapUrvakaM viharaNena bhavyapratibodhasya zAstre zrutasya virodhApatteH, ata evocyata ityuktam / atra nirupacaritanidarzanaM tu marudevIprabhRtayaH / have gRhiliMga siddhone kahe chebhAvArtha - pUrvabhavamAM ArAdhela sarvaviratinA sAmarthyathI janya kevalajJAnavALAo, jJAnaprApti pachI ghaNA AyuSyano abhAva hovAthI gRhastha avasthAmAM ja, aMtarmuhUrtamAM mukta thayelA "gRhiliMga siddho' 53vAya che. hebha -maratayaql. vivecana - liMga, puruSa-strI-napuMsakanA bhedathI traNa prakAranuM che, athavA dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAranuM che. dravyaliMga, gRhiliMga-anyaliMga-svaliMganA bhedathI traNa prakAranuM che. A saghaLAnI apekSAe karmathI vicArAya che. tyAM pahelAM gRhiliMga kahe che ke-pUrva ityAdi. arthAt gRhasthonuM lAMbA keza, kAchaDIkacchoTo bAMdhavo vagere rUpa je liMga, te "gRhiliMga' kahevAya che. ----0 bhAvaliMga-zrutajJAna, kSAyika samyakatva ane cAritro bhAvaliMga kahevAya che. vaLI teo paikI vartamAna nayanA vicArathI pAchaLa kSAyika samyakatva anugAmI thAya che. zruta, cAritra aTakI jAya chesahacArI thatA nathI paraMtu tenA sivAya siddhapaNuM nathI. Avo abhiprAya rAkhIne avyavahita pUrvajanmamAM te Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 tattvanyAyavibhAkare mRta, cAritranA darzana nahIM hovA chatAM, tenA pUrvajanmanI apekSAe dravyacAritranI sattA ane cAlu janmamAM jJAnanI sattAnuM sUcanA karanAre ahIM gRhiliMga siddhapaNAnI vyAkhyA karela che. daSTAntane kahe che ke-"yathati.' kevalajJAnanI utpattinI apekSAe A daSTAnta che, kema ke-kevalIono avazya mokSano niyama che. anyathA (nahIMtara) kevalaprApti pachI deve ApelA sAdhunA vezanA dhAraNapUrvaka vihAra karI bhavya jIvono pratibodha, je zAstramAM sAMbhaLela che tenI sAthe virodha AvI jAya ! ahIM nirUpacarita daSTAnta to marUdevI vagerenuM jANavuM. anyaliGgasiddhAnAha - bhavAntarA''sevitasarvaviratijanyakevalajJAnA alpAyuSkAssantastApasAdiliGgenAntarmuhUrtAntare muktA anyaliGgasiddhAH / yathA valkalacIrI / 39 / __ bhavAntareti / AdinA bhautaparivrAjakAditIrthAntarIyaliGgaM grAhyam / spaSTaM / dRSTAntamAha yatheti / prasannacandrarSerdhAtA'yaM svapitussamIpe vasan vRkSatvagAdiparivasano guNaniSpannAbhidhAnaH pitustumbI pratilekhyamAnAM kadAcitsamIkSya samutpannajAtismRtiH pUrvabhavAsevitasarvaviratimahimnA'tra samadhigatakevalajJAno mukti talliGga eva prapanna iti tasyAnyaliGgasiddhatvaM, bhAvApekSayA svaliGgasiddhatvaJca vijJeyam // anyaliMga siddhone kahe chebhAvArtha - bhavAntaramAM ArAdhela sarvaviratijanya kevalajJAnavALAo, alpa AyuSyavALAo, tApasa AdinA vezathI aMtarmuhUrtamAM siddha thayelA "anyaliMga siddha kahevAya che. jema ke-valkalacIrI. vivecana - ahIM Adi padathI bhauta-parivrAjaka Adi tIrthAntariyonuM liMga (veza) grahaNa karavuM spaSTa che. jema ke-valkalacIrI. prasannacaMdra RSinA bhAI, potAnA pitAnI pAse rahetAM vRkSanI chAla vagere vastra paheranAra, guNasiddha nAmavALA valkalagIrI, pitA vaDe paDilehaNa karAtI kadAca tuMbaDIne joIne jAtismaraNajJAnanI utpattivALA, pUrvabhavamAM ArAdhela sarvaviratinA mahimAthI ahIM kevalajJAnanI utpattivALA banI, te tApasanA vezamAM ja muktie gayA. A pramANe te valkalacIrInuM anyaliMga siddhapaNuM che ane bhAvanI apekSAe svaliMga siddhapaNuM jANavuM. svaliGgasiddhAnAha - ratnatrayavanto rajoharaNAdiliGgena yuktA muktAssvaliGgasiddhAH / yathA sAdhavaH / 4 / / ratnatrayeti / spaSTam / nidarzanamAha yatheti / zAstroditamUlottaraguNayuktA na tadguNarahitAH kevalaM bhikSAcarA iti bhAvaH / tatra gRhiliGga ekasamaya utkRSTatazcatvAraH anyaliGge daza, svaliGge'STazataM siddhyanti / nirantaraJca svaliGge'STau samayAH anyaliGge catvArassamayAH, Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra-39-40-41.dazamaH kiraNaH 767 gRhiliGge dvau samayau / antarantu sarveSvapi jaghanyata ekassamayaH, utkarSeNAnyaliGge gRhiliGge ca pratyekaM saMkhyeyAni varSasahasrANi, svaliGge sAdhikaM varSam / gRhiliGgasiddhAssarvastokAH tebhyo'pyanyaliGgasiddhA asaMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi svaliGgasiddhA asaMkhyeyaguNA iti // svaliMga siddhone kahe chebhAvArtha - traNa ratnavALAo, rajoharaNa Adi vezathI yukta, mukta thayelA "svaliMga siddho' kahevAya cha. ma -sAdhumo. vivecana - zAstrakathita mUla-uttaraguNathI yukta, nahIM ke te guNarahita mAtra bhikSAcaro, evo bhAva samajavo. 0 tyAM gRhiliMgamAM eka samayamAM utkRSTathI cAra (4), anyaliMgamAM daza (10) ane svaliMgamAM mesomA (108) siddha thAya che. niraMtaratAnA apekSA svaliMgamA mA6 (8) samayo sudhI, anyaliMgamAM cAra (4) samaya sudhI ane gRhiliMgamAM be samaya sudhI siddha thAya che. aMtara to saghaLAomAM jaghanyathI eka samaya che, utkRSTathI anyaliMgamAM ane gRhiliMgamAM (darekamAM) saMkhyAtA hajAro varSo che tathA svaliMgamAM sAdhika eka varSa che. 0 gRhiliMga siddho sahuthI thoDA che. teo karatAM paNa anyaliMga siddho asaMkhyAtaguNA che. teo karatAM paNa svaliMga siddho asaMkhyAtaguNA che. atha strIliGgasiddhAnAcaSTe - samyagdarzanAdimahimnA strIzarIrAnmuktAstrIliGgasiddhAH / yathA candanAprabhRtayaH / ratnatrayeNa puruSazarIrAnmuktAH puruSaliGgasiddhAH / yathA gautamagaNadharAdayaH / kRtstrakarmakSayAnnapuMsakazarIrAnmuktA napuMsakaliGgasiddhAH / yathA gAGgeyaH / / 1 / samyagiti / atra strIliGgAdikaM zarIranirvRttirUpaM na tu vedo nepathyaM vA, vedasatve siddhatvAbhAvAt / spaSTaM mUlaM, nidarzanamAha yatheti / puruSaliGgasiddhAnAha ratnatrayeNeti spaSTam / dRSTAntamAha-yatheti / napuMsakaliGgasiddhAnAha kRtsneti spaSTam, nidarzanamAha yatheti // 1. mUle samyagdarzanAdimahimneti padena strINAmapi pravacanArthAbhiruciH SaDAvazyakakAlikotkAlikAdibhedabhinnaM zrutaM saptadazavidhasaMyamasyAkalaGkatayA dhAraNaM durdharabrahmacaryapAlanaM mAsakSapaNAditapo'nuSThAnaJca vartata iti sUcitam / na ca strINAM ralatrayasambhave'pi na tatsambhavamAnaM muktiprApakaM, kintu prakarSaprAptamanyathA dIkSAnantarameva sarveSAM muktipadaprAptiprasakteH, tatprakarSazca strINAmasambhavIti vAcyam, tAsAM tatprakarSAsambhavagrAhakapramANAbhAvAt / na ca svabhAvata eva strItvena ratnatrayaprakarSo viruddhayate. Atapena chAyeveti vAcyama. ahachena saha virodhAvadhAraNAsambhavAt, yasmAdanantaraM mokSapadaprAptissa hi ratnatrayaprakarSaH, sa cAyogyavasthA caramasamaye, ayogyavasthA cAsmAdRzAmapratyakSeti / na ca sarvotkaSTapadaprAptisarvotkaSTAdhyavasAyena bhavati, sarvotkaSTaJca duHkhasthAnaM sukhasthAnaJca, Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 tattvanyAyavibhAkare have strIliMga siddha kahe chebhAvArtha - samyagdarzana AdinA mahimAthI, strI zarIrathI mukta thayelA "strIliMga siddho' kahevAya che. jema ke-caMdanA vagere. traNa ratnothI, puruSa zarIrathI siddha thayela "purUSaliMga siddho' kahevAya che. jema ke- gautama gaNadhara vagere. sakala karmanA kSayathI napuMsaka zarIrathI mukta thayelA "napuMsakaliMga siddho' kahevAya che. jema ke-gAMgeya. vivecana - ahIM strIliMga Adi, zarIranI AkRtirUpa jANavuM, paraMtu veda ke veSarUpa nahIM kema ke-vedanI sattAmAM siddhapaNAno abhAva che. mUla spaSTa che. [mUlamAM "samyagdarzana Adi mahimAthI'- e padathI strIone paNa pravacananA arthanI rUci, cha Avazyaka, kAlika-utkAlika Adi bhedavALuM zrutajJAna, sattara (17) prakAranuM akalaMkapaNe saMyamanuM dhAraNa karavuM, durdhara brahmacaryanuM pAlana temaja mAsakSapaNa Adi tapanuM AvaraNa hoya che, ema sUcita karela che.] zaMkA - strIomAM paNa ratnono saMbhava chatAM, teno saMbhava mAtra muktiprApaka thato nathI paraMtu utkRSTa koTinI ratnatrayI muktiprApaka bane che. jo ema na hoya, to dIkSAnI sAthe ja sarva jIvonI muktipadanI prAptino prasaMga AvI jAya ! ane ratnatrayIno utkarSa strIomAM asaMbhavita che. samAdhAna - te strIomAM ratnatrayInA utkarSanA asaMbhavanA grAhakapramANano abhAva hovAthI strIomAM ratnatrayIno utkarSa che ja zaMkA - jema AtAnI sAthe svabhAvathI ja chAyA viruddha che, tema strIpaNAnI sAthe ratnatrayIno prakarSa viruddha ja che. samAdhAna - chAyA ane Atapa to daSTa che, jyAre nahIM dekhAyelA strIpaNAnI sAthe adRSTa ratnatrayIprakarSanA virodhanA nizcayano asaMbhava che. kharekhara, jenA pachI tarata ja mokSapadanI prApti, te ratnatrayIno prakarSa kahevAya che ane te ratnatrayIno prakarSa ayogI avasthAnA chellA samayamAM hoya che. ayogI avasthA amArA jevA chabasthone pratyakSadaSTa nathI. sarvotkRSTaduHkhasthAne saptamanarakapRthivyAM strINAM gamanaM niSiddhaM zAstre, tAsAM tathAvidhAdhyavasAyavirahAt ata eva cAnumIyate tAsAmutkRSTAdhyavasAyavirahAtsarvotkRSTasukhasthAnaM nirvANaM nAstIti vAcyam, strINAM niHzreyasaM prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvanizcAyakapramANAbhAvAt, nahi bhUmikarSaNAdikaM kartumazaknuvatazzAstrAvagAhane'pi sAmarthyAbhAvo nizcetuM pAryate, pratyakSavirodhAt / na ca sammUcchimAdiSUbhayamapi prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvo dRSTa ityatrApi tathAnumIyata iti vAcyam, bahirvyAptimAtreNa hetorgamakatvAbhAvAt, antarvyAptyA hi gamakaH, sA ca pratibandhabalAsiddhayati na cAtra so'sti, saptamapRthivIgamanasya nirvANagamanahetutvAbhAvAt, caramazarIriNAM saptamapRthivIgamanamantareNaiva nirvANagamanAcca, sammacchimAdInAntu bhavasvAbhAvyAdeva yathAvatsamyagdazarnAdipratipattyasaMbhavena nirvANagamanAbhAvaH / bhujaparisarpapakSicatuSpadoragANAM yathAkramamadho yAvad dvitIyatRtIyacaturthapaJcamapRthivIgamane'pyUrdhvaM sarvoSAmutkarSato yAvatsahastrAraM gamanAt nAdhogativiSaye manovIryapariNativaiSamye UddharvagatAvapi tadvaiSamyamanumAtuM zakyata iti / Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 42, vazama: ziraH 769 zaMkA - sarvotkRSTa padanI prApti sarvotkRSTa adhyavasAyathI thAya che ane sarvotkRSTa du:khasthAna ane sukhasthAna che. sarvotkRSTa duHkhasthAnarUpa sAtamI nArakImAM strIonuM gamana niSiddha che. zAstramAM kahyuM che ke - te strIone tathAvidha adhyavasAyano abhAva che, ethI ja anumAna karAya che ke-te strIone utkRSTa adhyavasAyanA abhAvathI sarvotkRSTa sukhasthAnarUpa mokSa nathI. samAdhAna - strIonA mokSa pratye sarvotkRSTa manovIya pariNatinA abhAvanA nizcAyaka pramANano abhAva che. vaLI ema kahevAya ke-je bhUmi khodavAnI zakti vagarano che, te zAstrAvagAhanamAM paNa zakti vagarano che, kema ke-pratyakSano virodha che. zaMkA - saMmUccima AdimAM utkRSTa sukhasthAna-duHkhasthAna pratye paNa sarvotkRSTa manovIrya pariNatino abhAva daSTa che. ethI ahIM prakRtimAM paNa tevI rIte anumAna karAya to zo vAMdho? samAdhAna - bahirlApti mAtrathI hetu gamaka thato nathI, paraMtu aMtarthAptithI ja hetu gamaka thAya che. te aMtarthApti pratibaMdha(anvaya vyatireka anyathAnupapatti)nA baLathI siddha thAya che. ahIM te pratibaMdha nathI, kema ke-nirvANagamana pratye saptama pRthvIgamanamAM hetupaNAno abhAva che, kema ke-caramazarIrIo sAtamI nArakImAM gamana karyA sivAya ja nirvANamAM jAya che. vaLI saMmUcchima AdimAM to bhavanA svabhAvanA kAraNe ja yathArtha samyagdarzana AdinA pratipattino asaMbhava hoI mokSagamanano asaMbhava che. vaLI bhUparisarpapakSI-catuSpada-uraparisarponuM kramasara nIce, bIjI nArakI-trIjI nArakI-cothI nArakI ane pAMcamI nArakImAM gamana hovA chatAM, uMce te saghaLA bhUjaparisarpa Adi cAreyanuM utkarSathI AThamA sahastrAra devaloka sudhI gamana hovAthI, adhogatinA viSayamAM manovIrya pariNatimAM viSamatA che. paraMtu urvagatimAM paNa te vaiSamyanuM anumAna na karI zakAya, kema ke samAnatA che. daSTAntane kahe che ke-"yathati." jema ke-caMdanA vagere. pratyekabuddhasiddhAnAcaSTe -- ___ ekanimittamAtradarzanajanyavairAgyAstatkAlasamprAptaratnatrayA muktAH prtyekbuddhsiddhaaH| yathA karakaNDudvimukhanamirAjarSiprabhRtayaH / / 2 / ___ upadezeti / buddharAcAryAdibhirbodhitAssanto ye siddhAste pratyekabuddhasiddhA iti bhAvaH, nidarzanamAha yatheta / bAhyavRSabhAdipratyayasApekSA karakaNDvAdInAM bodhiH / eSAM jaghanyata upadhiDhividha utkarSeNa navavidhaH prAvaraNavarjaH, tathA pUrvAdhItaM zrutaM niyamato bhavati, tacca jaghanyata ekAdazAGgAni, utkRSTataH kiJcinnyUnAni dazapUrvANi, liGgaM tebhyaH kadAciddevatA prayacchati kadAcicca liGgarahitA api bhavanti // pratyekabuddha siddhone kahe chebhAvArtha - eka mAtra bAhya nimittanA darzanathI janya vairAgyavALA, tatkALa ratnatrayIne pAmelAo, mukta thanArA pratyekabuddha siddho' kahevAya che. jema ke-karakaMDU-dvimukha-namirAjarSi vagere. Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 tattvanyAyavibhAkare vivecana - jeo bAhya nimittanI apekSA rAkhI buddha thAya che, teo pratyekabuddho' kahevAya che. te bAhya nimittathI jAgelAo hotA je siddha thAya che, te pratyekabuddha siddho che. daSTAntane kahe che ke-"yatheti.' bahAranA RSabha Adi nimittanI apekSAvALI karakaMDU AdinI bodhi che A pratyekabuddhonI upadhi jaghanyathI be prakAranI che ane utkRSTathI prAvaraNa sivAyanI nava prakAranI che. tevI rIte pUrve abhyasta kareluM zrata niyamathI hoya che ane te zrata jaghanyathI agiyAra (11) aMgo che tathA utkRSTathI kAMIka nyUna daza (10) pUrvo che. te pratyekabuddhone kadAcit deva veSa Ape che ane kadAcita veSa vagaranA paNa hoya che. svayambuddhasiddhAnAha - nimittadarzanamantarA bodhaprAptipUrvakaM kevalino muktAssvayambuddhasiddhAH / yathA pannAlaya: 4rUA nimitteti / svayambuddhA bAhyapratyayamantareNa svayameva nijajAtismaraNAdinA buddhAH, te ca tIrthakarAstIrthakaravyatiriktAzca, eSAmupadhiAdazavidha eva pAtrAdikaH / pUrvAdhItaM zrutaJca bhavati na vA, yadi bhavati tato liGga devatA vA prayacchati, gurusannidhiM gatvA vA pratipadyante, yadi caikAkino viharaNasamarthA icchA ca teSAM tathArUpA jAyate tata ekAkino viharanti, anyathA gacchavAse'vatiSThante / atha pUrvAdhItaM zrutaM na bhavati tarhi niyamAdrusannidhi gatvA liGgaM pratipadyante gacchaJcAvazyaM na muJcanti, etatsarvaM tIrthakaravyatiriktAnAM bodhyam, dRSTAntamAha vati | svayaMbuddha siddhonuM kathanabhAvArtha - nimittadarzana sivAya, bodhanI prAptipUrvaka kevalIo, mukta thayelA "svayaMbuddha siddho kahevAya che. jema ke-kapila Adi. vivecana - svayaMbuddho, bAhya nimitta vagara pote ja potAnA jAtismaraNa AdithI bodhi pAmelAo hoya che ane teo tIrthaMkara sivAyanA hoya che. A svayaMbuddhonI upadhi, pAtra vagere bAra prakAranI hoya che. pUrva abhyastazruta hoya kharuM ke na paNa hoya. jo zrata hoya che, to teone deva veSa Ape che athavA guru pAse jaI veSane svIkAre che. vaLI teo ekalA vihAra karavA mATe samartha hoya che ane jo tevI icchA thAya to teo ekalA vicare che, nahi to gacchAvAsamAM rahe che. jo pUrva adhita zrata na hoya, to niyamathI teo guru pAse jaI veSane svIkAre che ane gacchane avazya choDatA nathI. A badhuM tIrthaMkara sivAyanA svayaMbuddhomAM jANavuM. jema ke-kapila vagere. buddhabodhitasiddhAnAha - upadezajanyapratibodhA avAptaratnatrayA muktA buddhabodhitasiddhAH / yathA jmbuusvaamivmRtaya: 44 Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 43-44-45-46, dazamaH kiraNaH 771 ___ upadezeti / buddhairAcAryAdibhirbodhitAssanto ye siddhAste buddhabodhitasiddhA iti bhAvaH dRSTAntaM darzayati yatheti // buddhabodhita siddhonuM varNanabhAvArtha - upadezathI janya pratibodhavALA, ratnatrayIne pAmanArAo, mukta thayelA "buddhabodhita siddho' vAyacha. -svAmI vagere. vivecana - buddha eTale AcArya vagerethI bodhavALA hotA jeo siddha thayA, teo "buddhabodhita siddho cha. hebha :-svAmI 23. ekasiddhAnAha - itarAnavAptamuktikaikasamayAvAptamuktikA ekasiddhAH / yathA zrImahAvIra svAminaH / ekasmin samaye'nekaissaha muktA anekasiddhAH / yathA RSabhadevAdyAH // iti mokSatattvanirUpaNam / 45 / itareti / ekasminnekasmin samaye ekakA eva santo ye siddhAsta ekasiddhA ityarthaH, nidarzanamAha yatheti / anekasiddhAnAha ekasminniti / ekasmin samaye'neke siddhA aneka siddhA ityarthaH / dRSTAntamAha-yatheti / mokSatattvaM nigamayati itIti / eka siddhonuM varNanabhAvArtha - bIjAonI sAthe mukti nahIM pAmanArA, eka samayamAM ekalA ja muktine pAmelAo "eka siddho' kahevAya che. jema ke-zrI mahAvIrasvAmI. eka samayamAM anekonI sAthe mukta thayelA "aneka siddho' DevAya che. bha3- zrImahe vagaire. A pramANe mokSatattvanuM nirUpaNa pUrNa thAya che. vivecana - eka samayamAM ekalA ja hotA jeo siddha thayelA che, teo "ekasiddho' kahevAya che. eka samayamA bhane (utkRSTathI 108) siddha thAya cha, tamo 'ane'siddho' avAya che. bhokSatatpanI 75saMhAra 43 cha 3 - 'itIti.'mA prabhArI mokSatatpanu ni359|| samApta thAya che. muktyupAyabhUtAM samyakzraddhAM nigamayati - samyakzraddhA yathAzAstraM savibhAgA slkssnnaa| saMkSepeNa samAkhyAtA syAnmodAya vipazcitAm / 46 / 1. utkaSTato'STottarazatasaMkhyA veditavyA // Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 tattvanyAyavibhAkare samyakzraddheti / prazaMsAthai samyagiti nipAtastattvaJca zraddhAyAM yathAvasthitArthapariccheditvaM parApekSAmantaropajAyamAnatvaM vA, athavA samaJcati sarvAn dravyaparyAyAn vyApnotIti samyak dravyaparyAyanayadvayApekSayA jIvAdayo'stitra yadA dRSTiH pravarttate tadA rucirUpAM zraddhAmaJcati ataH samyak, dravyaparyAyanayadvayApekSayA jIvAdayo'stitra yadA dRSTiH pravarttate tadA rucirUpAM zraddhAmaJcati ataH samyak, sA cAsau zraddhA ca samyakzraddhA aviparItArthagrAhiNI rucirityarthaH / samAkhyAtetyagretanenAnvayaH / kathaM samAkhyAtetyatrAha savibhAgA salakSaNeti lakSaNavibhAgAbhyAM nirUpiteti bhAvaH / nirUpaNe'smin zrotRjanagrAhyatAsampAdanAya prAmANikatvamasyAviSkaroti, yathAzAstramiti / zAstramanusRtyaiva proktA na tu kalpanayeti bhAvaH / granthasyAsya praNayane hetuM darzayati saMkSepeNeti / AgamAnAmativistRtatvena vyutpannakalpAnAM sugamatayA AgamArthabodhArthamayaM prayAsa iti bhAvaH / tadidaM prarUpaNaM zAstrAnusAritvAtsaGgraharUpatvAcca vipazcitAM vivecanAcaturANAM parityaktamanomAlinyAnAM modAyAnandAya bhavedevetyAzayamAha syAnmodAya vipazcitAmiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNAvinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM mokSanirUpaNanAmA dazamaH kiraNaH samAptaH // samApto'yaM samyakzraddhAkhyaH prathamo bhAgaH // muktinA upAyabhUta samyapha zraddhAno upasaMhAra kare che ke mUla - lakSaNa ane vibhAgapUrvaka, zAstra anusAra, saMkSepathI nirUpita karelI, samyapha zraddhA, paMDitonA mAnaMda bhATe thAmI. 'samyakzraddheti' mA 'sabhya' avyaya prazaMsAvAya che. zraddhAmA sabhya55j aTo yathArtha pahArthanu zAna che athavA bIjAnI apekSA sivAyanI utpatti che. athavA sarva dravyaparyAyone vyApta thAya te "samyapha dravya ane paryAyarUpa be nayonI apekSAe jIva vagere padArtho che. tyAM jyAre daSTi pravarte che, tyAre rUcirUpa zraddhA vyAce cha. methI samyavAya che. samyapha evI zraddhA-samyapha zraddhA, aviparIta arthane grahaNa karanArI rUci, evo artha che. Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 46, zama: niH 773 'samAAtA' A pramANenA AgaLanA padanI sAthe anvaya che. te kevI rIte kahelI che ? to kahe che ke - 'vimAsalakSaLeti.' lakSaNa ane vibhAgathI nirUpita karelI che, evo bhAva che. A nirUpaNamAM zrotAjananI grAhyatAnA saMpAdana mATe AnA pramANikapaNAno AviSkAra kare che ke - 'yathAzAstramiti.' A samyak zraddhA zAstra anusAre nirUpita karelI che paraMtu matikalpanAthI nahIM, ema jANavuM. A graMthanI racanAmAM hetune darzAve che ke - 'saMkSepekheti.' Agamono mati vistAra hovAthI, jJAnI AtmAone sugamatApUrvaka AgamanA arthanA bodha mATe A prayAsa che, evo bhAva che tethI A prarUpaNA zAstra anusAra hoI, saMgraharUpa hoI, mananI malinatA vagaranA vivecanamAM catura paMDitajanonA AnaMda mATe thaze ja. iti tapogacchanabhomaNi zrImad vijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImad vijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopakSa 'nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM mokSa'nirUpaNa' nAmanuM dasamuM kiraNa samApta thayela che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM dasamuM kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. sabhyazraddhA nAmano A prathama bhAga samApta thayo dazamuM kiraNa samApta 0 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha naM. paMkti naM. 4 4 19 28 28 34 34 34 34 36 46 47 52 56 56 56 71 83 84 90 91 93 94 95 107 3 paramagurupa 13 vizvara 8 punadvivavidham 9 bhavyAsattvA 23 tattveNu azuddha 11 muclU mocana 6 saMjaranirja re, 1 1 tattvanyAyavibhAkara prathama khaNDa zuddhi patraka bhUtAvayava mera dvitva bahutvA pekSayA 1 2 dhavakhadira palAzam 1 bodhaT 12 niraSi 23 pravartate 10-11 yAvAna 1 gUDhatvAsazarIra 16 karaNAkaraNayoH 17 nityAtmAnabhyupagame 2 alpAsvatvAt 3 zarIrendriyo sa bhASA 13 vidyAvAna 23 badhvA vivAna 7 'na akhanti' 14 aMgara da trikriya 20. gatimatva zuddha pRSTha naM. paMkti naM.... paramagurUpa 117 vivara 223 punardvividham 129 bhavyasattvA 133 mRclU mocane 136 saMvaranijare, tattveSu 156 bhUtAvayavabheda 187 dvApekSA 191 caitrazca 194 dhavakhadirapalAzam | 199 bhoTa 211 'nizyatri' 215 pravarttante 222 222 gUDhatvazarIra 235 karaNAkaraNayoH 259 nityAtmAnamabhyupagame 264 alpasvaratvAt 267 zarIrendriyAsabhASA 272 kriyAvAnuM 283 285 vivezana 196 'na aravanti' 311 aMgAra 326 trIndriya 349 gatimattva 359 azuddha 18 zavAgAra 13 bhaI 5 14 'aparo dharma' 13 parisvanda bhUyastva jJAna to 19 yathA'kAzAdayaH 19 cheDAya che, 7 syAhaimAnIti / 1 sahanana 16 hAma 25 prabhavajIvitaM 15 cakradharamAdInA 10 hetu tADavasara 11 kAryavarya 25 asavadhAnayo: 12 78 2 014201 4 cAritrINamapi 1 bIbhasta 4 tAne vAha 21 kApaTa 15 cAvadiyama // 1 karmAzlekSyatitam 16 bhavAMtara 7 kRthana zuddha avagAha jUduM 'vyavahArika' 'aparo'dharma parispandabhUyastva jJAnato yathA''kAzAdayaH chopraya che, tyAmAnIti / saMhana koThAmAM prathamavajIvita cakradharAdInA hetutA'vasara kAryakarya asamavadhAnayoH ApekSaka jAvAva cAritriNamapi bIbhatsa nAbhasa tAnevAha kApaTyeti yAvariyam // karmAzlekSyati tam bhAvAttara krathana Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare 775 381 pRSTha naM. paMkti naM. azuddha 364 20 nivyApArastiSThata avidhivALA 381 17 samAyika 381 17 642 404 2 AsvAdane 438 1 um 447 11 nAvyApti/ udA 580 salAyamAna taccA''locana pAdaprompTana yabhii, nizcayo AutanA parimANavALuM arti 'bhAttadhyAna pRcchana "pRthakatvavirtaka pRthakatvavirtaka' 'antya pRthakatvavirtaka paripakavadazAne (12) prahAra AvArakatva tinIbhyasisthatibhyaH tasmizcApagate saMGkarasaMkramaNApavarttane bhagavAnAma' 598 495 zarIra 626 507 629 512 zuddha | pRSTha naM. paMkti naM. azuddha nirvyApArAstiSThata 562 25 taccA'''locana avadhi /564 25 pAdapoMchana sAmAyi 566 5 yAmai, Use 566 16 nizrayo sAsvAdane 572 20 azAtanA 7 paramANuvALu nAvyAptiH/ 582 7 ati calAyamAna 583 2,7 mata dehapAlanajanya 586 'I', 'vi' 19 'Yasravita 597 25,26,29 pR vita karmabhUmyAM | janmasadbhAvAbhyAM 1 'manatya 599 12,13,15 pRthapavita 16 pari5:16zAne trAyazciza paryAyopetA 16 (12) prahA5 644 9 bhAva patitattvaM 654 24 vartinIbhyasthitibhyaH yathAkhyAtAzca 27 tasmiMzcApagate hote |662 19 saGkaramApavarttane Ayurvarja |667 13 pudAnA' "araviti |678 2 hoya zcattattvaM 8 'suti' chaMdopasthApanIyataM' 15 devatiryaka zreNipratipAtena' 16 narakAdigato pratibhavamekasyai nirgantumicchato jUna 687 12 'zodha' cApUryA 690 2 vyaGgya tadyasya 690 15 vivRttAGgyastAH yathAkhyAtAstu 691 6 nivRttaruktI 13 viziSTahetutve'pi 'prazayanaya 696 4 apavazya (3) 7 pakarSano 3 the cha. 661 518 dehapAlajanya 491 494. 18 karma bhUmyAM 20 janmasadbhAvA-bhyAM 502 6 sarIra 8 trAyanniza 510 9 paryavopetA 22 patitva' 515 15 yatAkhyAtAzca 6 hove 2 'ayurva 522 28 "aravitti 524 25 zetattvaM 525 ra6 chedopasthApaniyatva' 11 'lipratipAta 530 20 pratibhavamaikasyau 534 25 nyUyana 537 21 nApUryA 541 3 tadUyasya 542 2 yathAkhyA-tAstu 544.-.-10 sAtamu 547 19 praziyana 550 5 52i 550 5 pama 522 hote 678 526 'suti devatirya narakAdigate nirgantumicchato 'zeSauum' vyaGgya vivRttAGgyastAH nivRttirmuktI vaiziSTyahetutve'pi apavaraka (rUma) mAM prakarSano cha. sAtamA 691 Ri/697 53/702 Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 tattvanyAyavibhAkare 706 pRSTha naM. paMkti naM. azuddha 702 5 'tadvAnitti. 702 10 paprasiddha 704 15 bhavyako 705 3 zaktimatva 6 tattvakriyAsvalambana 712 22 trindriyamA 713 13 ucchAsA 714 5 nindriya 715 komalara5 28 21 24 azaNayo 717 4,5,7,8 dindriyA 717 7, 10 vindriya 4 arvA pa . 8 viyojanAdhyavasAya pRSTha naM. paMkti naM. azuddha 'tadvAniti. |737 2 pradezAvagADhatvaJca prasiddha 740 3,4,5,9 bhUtapiMDa apayako |746 1 niyata kAlIyaH zatimA 747 17 dvindriya tattvakriyAsvAlambana |749 1 (5namai) trIndriyamA 753 1 asaMkhyacAkAzeti ucchavAsA |753 25 vAgAhanA jIndraya 755 1 'vyatapekSayA amara35 756 9 bhAvanAha ja2|760 28 matabina azeLiyo|762 7,12 Alsdna vAndriyA 764 11 thaye trIjiya7i66 ___17 hAya kASapaNa772 viyojanAdhyavasAyaH |773 15 samuM pradezAnagADhatvaJca mRtiMDa niyatakAlIyaH tIndriya (sthAnomAM) asaMkhyeyAkAzeti vagAhanA 'vyatyapekSayati' bhAvAnAha 715 AtAtakAlIna 716 AtItakAlIna gaye dhyA' 721 ati dasamAM pRSTha naM. paMkti naM. 727 122 122 azuddha dravyamAna cArAbhi vartamAnAnAM zuddha pRSThanaM. paMktinaM. dravyamana |408 carAbhi vartanA 460 ___18 azuddha tA vanneyaM bUTavadiva tAvanneyaM cUDavadvi che, navamA gusthAnaka sudhI. 129 >>MIE: 146. 264 devotpAdona kinta raMga 19 303 sUtra-11 13 viSAka prazasta, athavasAya kalpayoga yAvatya saMkhyAta devotpAdana 466 kintu 546 sara, 11muMka77 sama./119 111,512.641 vyAvRti 640 kavAyodaya 647 samaye 722 yadudaya 723 5/754 kimidaM vipAka prazastaadhyavasAya kAyayoga yAvantya asaMkhyAta vyApRti kavAyadayo 22 303 330 342 350 399 4083 saye yadudayA apApa kamidaM tvamayA~ jAtimAbhratyeti 1,2 tvAmarSoM jAtamAzrityeti Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta granthano rasAsvAda A graMthamAM 'tattva' ane 'nyAya'--A be viSayo upara prakAza phelAvavAmAM Avyo che, ke jethI graMthane 'vibhAkara' suryanI upamA apAyela che. jo ke 'cAya' e jJAnanuM nirupaNa che ane jJAnanirupaNa jIva tattvAMtargata che, mATe tattvathI te bhinna che. tema graMthanA nAmano dhvani pragaTita thato nathI, paNa nava tattvomAM pradhAna tattva jIva che. jIvanuM pradhAna lakSaNa jJAna che ane jJAnasvarUpa cAya jJAnano eka mahattvano vibhAga che tema sUcana karavAmAM AvyuM che. mATe ja graMthanuM nAma "tatpanyAyavibhAkara' hovA chatAM tattva ane nyAya evA be vibhAga na karatAM graMthakAre jJAna, darzana ane cAritra-ema traNa vibhAga karyA che. temAM prathama be vibhAgamAM vibhAjita che. racanA - A graMthanI racanA aMge paNa eka nAno itihAsa che. pU. muni zrI prabhAvavijayajI mahArAje eka divasa sva. pU. gurudevane vinaMti karI ke-ApazrI koI mArA jevA alpamati jIvone bodha thAya, te mATe koIka suMdara graMtha banAvI ApavAnI kRpA karo. sarala hRdayI sva. pU. gurudeve ziSyanI te vinaMti mAnya rAkhI. sva-paradarzananAM gaMbhIra uMDANa sudhI pahocI gayela pU. gurudeva eka apratima smRtizaktinA khajAnA hatA. graMthanuM nirmANa eka asAdhAraNa vAta che. eka sAmAnya lekhaka paNa saMkhyAbaMdha pustako uthalAvato hoya che, jyAre pU. gurudeva A graMtha nirmANa karatA hatA, tyAre koI graMtha temane jovA mAMgyo hoya tevuM mane yAda nathI. moTAbhAganA sUtro teo rAtanA ja banAvatA ane divasanA koInI pAse lakhAvI detA. graMthakartA AcAryazrInI A eka ajoDa saphaLatA che ane smRtizaktino eka anupama pUrAvo che. teozrInA jIvananI keTalIka viziSTatAo teozrInA sAhityasarjanamAM paNa utaryA vagara rahe nahi, mATe paNa te vyaktitvanI spaSTatA karavI yogya che. sau prathama teozrIne pU. AcAryadeva zrImad vijayAnaMdasUrIzvarajI mahArAja (AtmArAmajI ma.) pU. AcAryadeva zrImad vijayakamalasUrIzvarajI mahArAja jevA guru ane praguru prApta thayA hatA, ke jeozrImAM rahela zAsanaprema ane satyagaveSaNa teozrImAM sahaja rIte saMkrAnta thayA hatA. 2. vyAkhyAnanI ajoDa zaktie vAdavivAdanAM anekAneka prasaMgo prApta karAvyA hatA, ke jethI dArzanika jJAna atyaMta puSTa bane temAM koI Azcarya na gaNAya. 3. smRti ane svAdhyAya samatA vaDe jIvatA AgamanI garaja sAravA teozrI zaktimAna hatA. 4. teozrInI svabhAvagata saraLatA pratyeka kSetramAM vistAra pAmI hatI, ke jenA darzana graMtharacanAmAM paNa thAya che 5. sahaja kAvyazakti paNa teozrInA graMthamAM dekhAyA vinA na rahI zake. KIRIT GRAPHIcs-09898490091