Book Title: Shaddarshan Part 02 Nyaya Vaisheshik
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: University Granthnirman Board
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005834/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDradarzana [ dvitIya khaMDa ] nyAya-vaizeSika SIX PHILOSOPHIES OF INDIA [ VOL II] NYAYA-VAISESIKA lekhaka nagIna jI. zAha upaniyAmaka, lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda-9 NAGIN J. SHAH Deputy Director, L. D. Institute of Indology Ahmedabad-9. rAte 200 yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa-gujarAta rAjya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya zrI nagInadAsa jIvaNalAla zAhano janma sane 1931mAM sAyalAmAM (surendranagara ji le) thayA che. temaNe vaTavA jaina Azrama, cI. na. chAtrAlaya ane mahAvIra jaina vidyAlaya(amadAvAda mAM rahI vaTavA zALA, cI. na. vidyAvihAra, gujarAta koleja ane bho. je. adhyayana saMzodhana vidyAbhavanamAM abhyAsa kyo che. paMDita zrI sukhalAlajInA mArgadarzana nIce taiyAra karela ane gujarAta yunivarsiTInI pIeca. DI. padavI mATe mAnya thayelA temanA mahAnibaMdha Akalanka's Criticism of Dharmakirti's Philosophy : A study" prakAzita thayo che. gayA varSe (1973mAM) boDe temano padarzanano prathama bhAga sAMkhya-ga--prakAzita karyo che. uparAMta, temaNe prakhyAta naiyAyika jayaMta bhaTTanI nyAyamaMjarI uparanI ekamAtra TIkA nyAyamaMjarIyaMthibhaMga'nuM saMzodhana-saMpAdana karyuM che. temaNe bIjA saMpAdana karyA che tema ja saMzodhana lekho paNa lakhyA che. temaNe jAmanagaranI DI. ke. vI. kolejamAM thoDAM varSa saMskRtanA a dhyApaka tarIke kArya karyuM che. sane 196 thI teo lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira (amadAvAda)mAM saMzodhana-saMpAdananuM kArya kare che, ane hAla te saMsthAnA te upaniyAmaka che. temanA rasano viSaya bhAratIya darzana che. paMDita zrI sukhalAlajIe temanA A rasane vizeSa keLavyo che. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yagdarzana [ dvitIya khaMDa ] nyAya-veroSika SIX PHILOSOPHIES OF INDIA [ VOL II] NYAYA-VAISESIKA mi lekhaka nagIna jI. zAha upaniyAmaka, lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda-9 NAGIN J. SHAH Deputy Director, L. D. Institute of Indology Ahmedabad-9 paNa niya yunivarsiTI bora gujarAta rA yunivarsiTI graMtha nirmANa gu ja rA tarI jya, a ma dardI vI de. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prakAzaka : je, khI. seMDila, adhyakSa yunivarsiOTI graMtha nirmANu kheDa gujarAta rAjya, amadAvAda-ke jI yunivarsiTI graMtha nirmANu kheDa prathama AvRtti : 1974 zrI rAmAnaMda presa, kAMderIyA roDa amadAvAda-2 nakala : 1000 ki`mata : rU. 28-00 "Published by the University Book Production Board, Gujarat State, under the Centrally Sponsored Scheme of Production of Literature and Books in Regional Languages at the University level, of the Government of India in the Ministry of Education and Social Welfare (Department of Culture), New Delhi.' H mudraka H ma. zrItribhuvanadAsajI zAstrI : vikretA H mesasa bAlagAviMda brukaselasa, bAlAhanumAna pAse, gAMdhI rADa, amadAvAda-1 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzanuM purovacana ucca keLavaNInuM mAdhyama mAtRbhASA bane e khvAhiza mUrtimaMta karavI hoya te yunivarsiTIe aneka vidyAzAkhAo mATe vipula graMthasAmagrI taiyAra karavI joIe. A sAmagrI aneka kakSAnA ane rasanA vidyArthIo ane abhyAsIene upayogI thAya te rIte nirmANa thAya te vidyAvyAsaMganuM uttama kArya hAtha dharI zakAya. yunivarsiTI keLavaNInuM sanAtana dhyeya yuvAna peDhImAM vidyAvyAsaMganI vRtti vikasAvavAnuM che. A vRtti yuvAna vidyAthInA mAnasa jagatanuM eka AjIvana aMga bane tevI IcchA ApaNe saue sevavI joIe. A icchAne bara lAvavA mATe kendrIya sarakAre, rAjya sarakAra dvArA hareka bhAratIya bhASA mATe Arthika sahAya ApavAnI haiyAdhAraNa ApI bhautika paristhiti sarjI che. AvI bhautika sagavaDanA saMdarbhamAM uttama mAnaka graMtho gujarAtanI navI peDhIne caraNe dhazvAno paDakAra yunivarsiTIonI vidyApravRtti sAthe saMkaLAyelA saunI samakSa paDela che. - gujarAta rAjya sarakAre graMthanirmANanuM A kAma tvarAthI ane apekSita dharaNe thAya te hetusara yunivarsiTI graMtha nirmANa borDanI racanA karI che. A borDa para gujarAtanI badhI yunivarsiTInA kulapatio tema ja vidvAno, saMlagna sarakArI khAtAMonA niyAmake vagere niyukta thAya che ane mAnaka graMthanI dhAraNA pariNAmajanaka bane te mATe vidyAzAkhAvAra viSayavAra anubhavI vidvAna prAdhyApakenAM milana yojI emanI bhalAmaNa anusAra lekhana mATe prAdhyApakone notaryA che ane lakhANa sUma tathA dhyeyapUrvaka bane te hetusara evA ja vidvAnone parAmarzaka tarIke nimaMtryA che. A gujarAta rAjyanI yunivarsiTIomAM vinayana vidyAzAkhAnA tatvajJAnanA vidyArthIone suyogya gujarAtI graMthe maLI rahe te hetuthI A yojanA anvaye taiyAra thayelA pustaka "padarzana-dvitIyakhaMDa (nyAya-vaizeSika)ne prakAzita karatAM AnaMda anubhavuM chuM. e AnaMdamAM umere e vAte thAya che ke pustakanA lekhaka prA, na, jI. zAha te viSayanA jJAtA che ane potAnA jJAna ane anubhavano lAbha vidyArthIone ApavAnuM temaNe svIkAryuM che. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ De, ja, A. yAjJika jevA vidvAne A graMtha pramANabhUta bane ane viSayavastunI sarvagrAhI rajUAta thAya te mATe salAhasUcane ane mArgadarzana ApI parAmarzaka tarIke je sevAo ApI che te badala temano huM AbhAra mAnuM chuM. che. A graMtha A vidyAnA abhyAsIone jaladI prApta thAya te mATe presa tathA borDanA sTAphe je jahemata uThAvI che te badala saune AbhAra mAnuM chuM. yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa gujarAta rAjya, amadAvAda29-7-74. je. bI. Dila * adhyakSa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa darzana' para graMtha lakhavA mane nimaMtraNa ApyuM. tene lIdhe mane bhAratIya darzananA vizeSa adhyayananI taka maLI. te badala huM yunivarsiTI graMtha nirmANa borDano hArdika AbhAra mAnuM chuM. "padarzana" graMthanA khaMDavAra prakAzanano prastAva maMjUra rAkhavA badala tema ja prakAzananuM kArya jhaDapathI pUruM thAya tevI vyavasthA karI ApavA badala graMtha nirmANa borDanA mAjI adhyakSa zrI IzvarabhAI paTelano huM kharekhara RNI chuM. temanA anugAmI adhyakSa zrI seDile paNa A prakAzanane jhaDapI banAvavAmAM pitAno gya phALe Apela che ane graMtha vize UMDe rasa dAkhavela che, te badala huM temano antaHkaraNapUrvaka AbhAra mAnuM chuM; temanA kAryakALamAM A graMtha prakAzita thAya che. vaLI, graMtha nirmANa borDanA sau kAryakaroe UlaTabhera ApelA sahakArane huM vIsarI zake nahi. pradarzana paranAM (1) sAMkhyoga (2) nyAyazeSika ane (3) mImAMsAvedAnta e traNa pustakomAMnuM , A dvitIya pustaka che. sAMkhya-cogaviSayaka prathama pustaka gayA varSe prakAzita thaI gayuM che. A ditIya pustakanA lekhanamAM paNa pradhAna daSTikoNa nyAya-vaizeSika darzananA siddhAntone mULa saMskRta graMthane AdhAre vizada rIte rajU karavAno rahyo che. aneka varSonA bhAratIya darzanonA adhyayananA tema ja chellA be varSanA nyAyamaizeSika darzananA nirantara abhyAsanA phaLarUpe A pustaka pragaTa thAya che. temAM nyAya-vaizeSika darzananI samasyAonuM sAMgopAMga nirUpaNa to che ja paraMtu sAthe sAthe te samasyAone aitihAsika ane dArzanika daSTie mUlavavAnAM navAM dizAsUcano paNa che. A pustaka kevaLa pAThyapustaka ja nathI paraMtu abhyAsagraMtha paNa che. chatAMya, aMte to graMthanI guNavattAnI bAbatamAM vidvAna ane sahRdaya vAcake ja pramANa che. paritoSAt viduSo ne sAdhu maLe prayogavijJAnam / vidvAnoe mAruM sAMkhya-gaviSayaka prathama pustakane je AvakAra Ape che tenAthI mane A atyanta kaThina dvitIya pustaka lakhavAne baLa maLyuM che. khAsa karIne lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA adhyakSa zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAe mArA A adhyayanakAryamAM rasa laIne mAro utsAha aneka gaNo Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhAryo che. yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa taraphathI A pustakanA pazamarzakanI hesiyatathI kArya karatAM "padarzana'nI A ejanAmAM rasa dAkhavIne ane A pustakane samIkSAtmaka daSTie vAMcI sUcano karIne gujarAta yunivarsiTInA tatvajJAnanA prAdhyApaka Do. jayendrakumAra yAjJike mane upakRta karyo che te badala huM temane AbhAra mAnuM chuM. bhAratIya darzanane samajavAnI daSTi ane pradAna karanAra ane mAre mATe zAzvata preraNAstrota samA kuzaladraSTA paMDita zrI sukhalAlajI tarapha mAro kutabhAva zabdabaddha ko azakya che. A pustakamAM je kaMI sattva che te temaNe pradAna karelI daSTine AbhArI che ane je kaMI kSatio che te mArI aNasamajane kAraNe che. A pustaka nyAya-vaizeSikanA tema ja anya bhAratIya darzananA vizeSa abhyAsa mATe vAcakemAM rasa jagADaze te mAro zrama sArthaka thayA. mane AnaMda thaze. ane, paramArthabhAvanAkramasamunmiSatpulakalAJchitakapolam / svakRtIH prakAzayantaH pazyanti satAM mukhaM dhanyAH // lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira amadAvAda-9 26 jAnyuArI 974 nagIna jI. zAha upAdhyakSa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanirdeza vaizeSikadana adhyayana 1 pIdha vaizeSika'zabdane a vaizeSikadananI prAcInatA vaizeSikadarzananuM sAhitya ane tene vikAsa kaNAda ane temanuM vaizeSikasUtra prazastapAda ane temanuM bhASya vaizeSikadarzana ane nyAyadarzIna vaizeSikadarzana ane pUrvamImAMsA vaizeSikadarzana ane vyAkaraNazAstra vaizeSikadarzananA uddeza vaizeSika napraveza 2 mAthAsthApanA 3 khAdyA na mAnanArane pratiSedha padArtho eTale ? sAvava bhAvatva zuM che. dravyasthApanA prAstAvika guNAthI bhinna tema ja guNanA aAyarUpa drA paramANurUpa mAtra kAradravya avayavI yA kA dravya dravyanu sthAyitva pRSTha 1-10 1 1 ja ja 5 5 } 7 cha 11-14 " 13 15-21 15 22-08 ra 23 31 >> sUra Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79-98 5 sparzava6 bhautika dravyo dravyo nava ja che sparzavat bhautika dravyo pRthvI pRthvInA bheda-prabheda 80 teja 9-106 99 - 100 102 103 vAyu paramANuvAda paramANuonI keTalIka lAkSaNiktAo paramANuparimANa paramANugati paramANamAMthI aMtya avayavInI utkRttine krama pAka prAstAvika pIlupAvAda naiyAyikata pIlupAvAdakhaMDana vaizeSikane uttara samApana 8 sRSTi ane pralaya 9 karaNavAda * * pIThikA nyAyazeSika kAraNavAdanI mukhya lAkSaNikatAo prAcIna nyAyazeSika darzanane kAraNavAda prAcIna nyAyazeSika kAraNavAdanI uttarakAlIna = nyAyavaizeSika kAraNuvAda sAthe tulanA nyAyazeSika kAraNavAdamAM pariNAma azakya nyAyavaizeSika kAraNavAda kSaNikavAda bhaNI laI jAya chetraNa prakAranAM kAraNe kAraNusAmagrI 107-116 107 107 110 112 113 117-118 119-154 119 124 128 133 14. 143 - 146 147 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekakArya bahumaraNavAdane (Plurality of causesno) pratikAra 147 kAraNavyAkhyA 149 kAryavyAkhyA 15ra. 10 acetana zeSa dravyo 155-182 asparzavaH bhautika dravya AkAza 155-162 zabda guNa nathI paNu dravya che evo pUrvapakSa 155 zabda guNa ja che evo siddhAntapakSa 156. zabda AkAzano ja guNa che 158 AkAzanA dharmo 15 AkAzane bhautika dravya kema mAnyuM che ? 161 abhautika-acetana dravya 162-182 (1) kALa 162-166 kALa dravyanA astitvanI sthApanA - 162 kALabheda aupAdhika 164 janya janaka kALa 164 vartamAnakALanuM astitva nathI e pUrvapakSa 165 vartamAnakALanI sthApanA 165 AkAza ane kALa 166 (2) dipha 16-169, diphanA astitvanI sAbitI 167 diphabhedo aupAdhika 17 dipha ane kALanI tulanA (3) mana - 169-17pa mananA astitvanI sthApanA 169 jJAnayaugapadyanI brAti manane Indriya sAthe joDanAra zuM che? 171 mananI gati 172 manane AtmA sAthe saMga anAdisAna 174 mananA dharmo 175 : 1 0 ' ' , , Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 AmAM Atmasiddhi AtmAnA vizeSaguNo Atmavibhutva Atmabahutva Atmanityatva janmakAraNa 183-246 183 " 198 206 209 211 219 . mukti muktinA upAya mekSa zakya che ? 12 Izvara kaNAda ane Izvara nyAyasUtrakAra gautama ane Izvara vAtsyAyana ane Izvara prazastapAda ane Izvara udyotakara ane Izvara jayaMta bhaTTa ane Izvara zrIdhara ane Izvara udayanAcArya ane Izvara samApana 13 guNapadArtha guNo dravyathI bhinna che guNavyAkhyA guNenI sUcI guNavibhAga guNomAM kAryakAraNabhAva AdhAra dravya vinA guNonuM astitva vIsa guNone paricaya (1) rUpa (2) rasa (3) gadha 221 - 26 229 247-286 247 248 : 250 255 257 261 267 . 270 275 287-356 287 288 290 297 299 300 300 * 301 301 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 301 312 313 313 314 314 315 321 (4) sparza (5) zabda (6) gurutva (7) dravartI (2) sneha (9) saMskAra (10-17) buddhi vagere ATha guNo (ane bhAvanA) (18) saMkhyA (19) parimANa (20) pRthakRtva (21) saMga (22) vibhAga (23-24) paratva-aparatva 14 karmapadArtha karmanI bAhyarthatA ane tenI pratyakSagamyatA nyAyazeSika darzanamAM karmanuM mahatva paramANukarma karmanI lAkSaNiktAo karmanA prakAra karmanAM kAraNo 15 sAmAnyapadArtha prAstAvika nyAyazeSika sAmAnyasiddhAntanA vikAsa para be daSTibiMdu sAmAnyanA bAhya astitvane tArkika AdhAra ' jAti ane jAtibAdhaka sAmAnyanI indriyagrAhyatA sAmAnyanI nityatA sAmAnya vyApaka che ? vyaktimAM sAmAnyanI vRtti sAmAnya ane apeha sAmAnyanI vyAkhyA 325 327 335 342 357-372 357 359 359 360 364 365 373-402 373 3173 376 378 385 385 389 391 394 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403-408 403 405 407 408 408-420 409 410 16 vizeSapadAtha vizeSanuM svarUpa ane siddhi aNu, vizeSa ane svalakSaNa vizeSa ane paramANuvAda vizeSanuM jJAna zakya che ? 17 samavAya padAtha samavAyanuM mahattva samavAya ane ayutasiddha samavAyasiddhi samavAya ane kAryakAraNasiddhAnta samavAyane rahevA mATe anya saMbaMdhanI jarUra nathI samavAya pratyakSa che ? samavAya eka ane nitya te samavAya-saMgabhedanidarzana 18 abhAvapadAtha prAstAvika abhAvanA siddhAntane vikAsa Avazyaka paribhASA abhAvanA prakAra abhAvanuM pratyakSa virodhIonA AkSepone parivAra ane abhAvanA bAhya astitvanI sthApanA . 412 - 414. 15 417 421-441 421 421 422 4ra6 430 '' 435 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pRSTha 443-450 443 443 445 445 441 446 447 448 448 451-461 451 51 adhyayana 1 pIThabaMdha "nyAya zabdano artha nyAyavidyAnAM anya nAmo nyAyavidyAne uddabhava nyAyazAstra, pUrvamImAMsA ane vaizeSikadarzana nyAyazAstranuM prayojana nyAyazAstranuM mahatva nyAyasAhitya , saMgharSa dvArA nyAyadarzanane vikAsa nyAyasUtrano viSaya 2 pramANa jJAnanA bhedo yathArtha anubhava=pramA)nuM lakSaNa yathArtha anubhava(=pramA)nuM sAdhakatama kAraNa (=karaNa=pramANu) ApaNe badhA ja anubhavo yathArtha kema nathI ? anubhavagata yathArthatA ke ayathArthatAnuM jJAna kevI rIte thAya che ? anubhavarUpa jJAnanuM jJAna kevI rIte thAya che ? pramANenI saMkhyA pramANonI saMkhyAnuM niyAmaka pramANuntarbhAva pramANusaMplava-pramANuvyavasthA pramAtA, pramANa, prameya ane pramiti 3 pratyakSa pratyakSazabdano artha pratyakSa pradhAna pramANa indriya ane tenuM kArya 454 454 455 456 456 457 458 462-5-1 462 462 * 463 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 467 , 467 418 469 (474 : indriyanuM prApyakAritva sannikarSa ane tenA prakAra dravya AdinA pratyakSajJAnene kramA pratyakSajJAna kevI rIte utpanna thAya che ? pratyakSajJAnonI yugapaTTa utpatti saMbhave ? keTalIka mahattvanI samasyAone vicAra nirvikalpa ane savikalpa pratyakSa nirvikalpa pratyakSane pramANa gaNI zakAya ? savikalpaka pratyakSa upara bauddha prahAra bauddhone vAcaspatie Apela uttara savikalpaka pratyakSamAM mAnasa bhAga alaukika sannika ane alaukika pratyakSa mAnasa pratyakSa avayavIpratyakSa 4 anumAna "anumAnane artha anumAnanAM aMgenI sAmAnya samajUtI pakSatA anumeya zuM che ? pakSadharmAtAjJAna vyApti vyAptino artha vyApya-vyApakabhAva vyApti nirupAdhika saMbaMdha vyAptiniyAmaka saMbaMdhe keTalA ? vyAptinA prakAra vyAptigrahaNa liMgaparAmarza anumiti anumAnanA prakAra (1) pUrvavata-zeSata-sAmAnyatadaSTa 478 478 482. .486 489 492 492 502-535 502 502 503 504 504 - 505 505 506 507 508 509 510 514 516 . * 516 516 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 519 para1 para2 525 525 525 para 536-541 536 536 537 537 (2) anvayavyatirekI-kevalAnvayI-kevalavyatirekI (3) svArthanumAna-parAthanumAna paMcAvayavavAkya hetabheda heturUpa hetvAbhAsa anumAnanuM mahattva 5 upamAna upamiti upamAna pramANa sadazya eTale zuM ? trividha upamiti upamAna pramANanI sthApanA 6. zapramANa prAstAvika zabda-zabdArtha(pada-padArtha) vAkya ane vAkyartha Apta ane AptatAjJAna zabdapramANa anumAnathI pRthapha che ? vedapramANa zabdapramANanI upayogitA 7 smRti prAstAvika bhATTo ane bauddhone mata naiyAyika ane prabhAkareno mata taiyAyika mate smRtinI yathArthatA-ayathArthatAne AdhAra laugAkSI ane vallabhAcAryane mata '8 brAntajJAna prAstAvika cArvAkasaMmata akhyAtivAda 537 para-556 54ra. 542 548 550 551 553 553 papa7-566 557 557 : 558 563 566 567-579 567 568 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 569. pa71 571 pa7ra 573 574 mAdhyamikasaMmata asakhyAtivAda sAMkhyasaMmata prasiddhArthakhyAti gAcArasaMmata AtmakhyAti brahmAdvaitasaMmata anirvacanIya khyAti mImAMsakasaMmata alaukikArthakhyAti prabhAkarasaMmata akhyAtivAda naiyAyikasaMmata viparIta khyAti saMzaya saMzaya eTale ? saMzayajJAnanuM sAdhAraNa kAraNa saMzayajJAnanA prakAra saMzaya ane viparyAya saMzayanuM mahattva 10 tarka tarkasvarUpa takanA prakAro takanAM pAMca aMga pramANane tarkanI apekSA kyAre ? 11 kathA kathA vAda ja85 vitaMDA chala jAti nigrahasthAna vizeSanAmasUci mukhya saMdarbhagraMtha zuddhipatra 580-584 580 pa81 581 582. 583 585-588 585 587 588 588 589-602 589 591 591 592 592 593 598 603 606 607 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veroSidarzana adhyayana pIThama dha vaizaSika' zabdanA artha maharSi kaNAdapraNIta dana vaizeSika nAme prasiddha che. A nAma 'vizeSa' zabda uparathI niSpanna thayeluM che. A 'vizeSa' zabdanA bhinna bhinna atha darzAvI judA judA vidvAne vaizeSika' nAmane judI judI rIte samajAve che. 'vizeSa' zabdanA cAra arthA karavAmAM Ave che-(1) vizeSa eTale vaizeSika daIne svIkArelA vizeSa nAmane svataMtra padA, te vizeSa nAmane svataMtra padArtha mAne che eTale tenu nAma vaizeSika paDayuM che. (2) vizeSa eTale vyavaccheda yA bheda. vaizeSika darzIna padArthAnuM sUkSma dRSTie vizleSaNa karI temanA bheda yA temanI lAkSaNikatAo darzAve che eTale enu vaizeSika nAma rAkhavAmAM AvyuM che.2 (3) vizeSa eTale caDhiyAtuM yA viziSTa sAMkhya karatAM te caDhiyAtuM yA viziSTa hovAthI tene vaizeSika nAma ApyuM che.3 (4) vizeSa eTale dravya, guNa, karyAM, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva A sAta padAvizeSA. A sAta padArthavizeSAnu nirUpaNa karatuM hAI tene vaizeSika nAma apAyuM che.ja vaizeSikadananI prAcInatA vaizeSikasUtraneA samaya isvIsananI trIjI zatAbdI mAnavAmAM Ave che. sUtrone cheADI jo saMpradAyanA prArabhanA vicAra karIe te sAMkhya saMpradAya pachI vaizeSika saMpradAya kAlakramamAM Ave. vaizeSikanA ullekha 'milinda paha' (150 i. sa. pU.)mAM che.pa temAM kahyuM che ke rAjA milinda sAMkhya, yAga, vaizeSika ane nItizAstrane jANakAra hatA. jaineAnA prAcIna AgamAmAMya vaize pikane ullekha che. jaina AvazyakacUrNimAM rAhaguttanA ullekha che; te rAhagrutta va mAnanirvANa pachI 544 vaSe (=i.sa. 050) thayela manAya che; te keTalAka vaizeSika siddhAntAne pravaka hatA nAgAju te ( i.sa. pUrve prathama yA dvitIya zatAbdI) peAtAnA dazabhUmi 1. .1 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana vibhASAzAstramAM vaizeSikano ullekha karyo che. Ama vaizeSika darzanane saMpradAya bahu ja prAcIna che, je ke vaizeSikasUtra pAchaLathI racAyAM che. vaizeSikadananuM sAhitya ane tene vikAsa vaizeSika saMpradAyane traNa yugamAM vaheMcI zakAya-(1) bauddha AcArya dinAga sudhIne kALa, (2) didbhAgottarakALa ane (3) bhAratamAM bauddhonA asta pachI kALa. prathama yuga vaizeSika darzanano prAraMbhika yuga che. te atyaMta prAcIna kALathI zarU thaI bauddha AcArya didbhAganA udbhava (i.sa. 500) sudhI cAle che. A yugamAM kaNade vaizeSikasUtra racyAM ane prazastapAde svataMtra graMthanA rUpamAM padArtha dharma saMgraha yA prazastapAdabhASya racyuM. bIjo yuga bauddha dArzanike sAthenA saMgharSano yuga che. A saMgharSane pariNAme vaizeSika darzanano vikAsa thayo che. A samaya dinAganA udayathI agiyAramI sadI sudhI cAle che. A samayamAM zivAdiye. saptapadAthI lakhI, vyomazive prazastapAdabhASya upara vyomavatI TIkA racI, zrIdhare te ja bhASya upara nyAyakaMdalI TIkA lakhI ane udayane paNa te ja bhASya upara kiraNAvalI TIkA racI. trIjo yuga bauddhonA A dezamAMthI cAlyA gayA pachI zarU thAya che. A hAsano yuga che. A yuga agIAramI sadIthI zarU thAya che. A gALAmAM vaizeSika prakaraNagraMthamAM guNanuM nirUpaNa karatI veLAe vaizeSikenA pratyakSa ane anumAna e be pramANane badale taiyAyikamAnya cAreya pramANenuM nirUpaNa thavA lAgyuM. Ama nyAyazeSika samilita, graMtha lakhAvA lAgyA. A samayano mahattvano graMtha vallabhAcAryanI nyAyalIlAvatI che. A vaizeSika darzananA pAyAnA graMtho vaizeSikasUtra ane prazastapAdabhASya che, eTale emane paricaya karI levo joIe. kaNAda ane temanuM vaizeSikasUtra vaizeSikasUtra (i.sa. 300)nA racayitA RSi kaNAda che. temane vaizeSika saMpradAyanA pravartaka paNa mAnavAmAM Ave che. paraMtu saMpradAyapravartaka ane sUtrakAranuM eka hevuM saMbhavita lAgatuM nathI, kAraNa ke ApaNe joyuM tema saMpradAya to sUtraracanA pahelAM astitvamAM hato. kaNAdane kaNabhupha, kaNabhakSa, vagere samAnArthaka nApothI paNa oLakhAvavAmAM Ave che. kaNAdano artha che "kaNone khAnAra." kaMdalIkAra zrIdhara anusAra kaNano artha che anAjano dANo. te jaNAve che ke RSinuM nAma kaNAda eTalA mATe paDayuM hatuM ke te mArgamAM paDelA dANAo - vINI khAI pitAno udaranirvAha karatA hatA. athavA kaNane artha paramANu Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana paNa thaI zake, ane "paramANune khAnAra' evuM nAma vaizeSikadarzananA pravartakanuM kadAca eTalA mATe paDayuM lAge che ke te vaidika darzanemAM paramANuvAdanA paNa pravartaka manAya che. bauddha janazruti pramANe karNanuM bIjuM nAma ulUka hatuM eTale enA darzanane aulUkya darzana paNa kahevAmAM Ave che. paraMtu kaMdalI upara TIkA lakhanAra jaina lekhaka rAjazekhare noMdhelI janazruti anusAra Izvara kaNAda RSinI tapasyAthI eTalA te prasanna thayA ke temaNe "ulUkanA rUpamAM pragaTa thaI RSine vaizeSika saMmata dravya vagere cha padArthono upadeza dIdho eTale vaizeSika darzananuM nAma "lUkya darzana" paDI gayuM. keTalIka jagyAe "lUkya' nAma vaizeSika darzananuM nAha paNa kadanuM gaNavAmAM AvyuM che. Ane artha e thAya ke kaNAdanA pitAnuM nAma ulUka hatuM.10 prazastapAde kaNAda RSine "kAzyapa" paNa kahyA che. A emanuM gotranAma jaNAya che.11 vaizeSikasUtrane daza adhyAya che ane pratyeka adhyAyane be Ahnike che. prathama adhyAyamAM dravya, guNa, karma, sAmAnya ane vizeSa A pAMca padArthonuM vivecana che. tenA prathama AhnikamAM dravya, guNa ane karmanuM nirUpaNa che, jyAre tenA dvitIya AphrikAmAM jAti ane vizeSanuM nirUpaNa che. dvitIya adhyAyamAM dravyanuM vizeSa nirUpaNa che. tenA prathama AhnikamAM pRthvI, jala, teja, vAyu ane AkAza A pAMca bhUtonAM lakSaNo ApI emanI samIkSA karavAmAM AvI che, jyAre tenA dvitIya AphrikAmAM dizA, kAla ane zabda vizenI carcA che. tRtIya adhyAyanA prathama AhnikamAM AtmAnuM ane dvitIya AhnikamAM antaHkaraNanuM nirUpaNa che. cothA adhyAyamAM zarIra ane zarIravivecanamAM upayogI paramANukAraNatva vagerenuM nirUpaNa che. pAMcamA adhyAyamAM karmanuM pratipAdana che. enA prathama AhnikamAM zArIrika karmanuM ane dvitIya AphrikAmAM mAnasa karmanuM vizleSaNa che. chaThThA adhyAyamAM zrautadharmanuM vivecana che. enA prathama AphrikamAM dAna ane pratigrahanuM tathA dvitIya AhnikamAM brahmacarya, gAIzya, vAnaprastha ane saMnyAsa e cAra AzramanA dharmonI vivecanA che. sAtamA adhyAyamAM guNa ane samavAyanuM pratipAna che. enA prathama AhnikamAM buddhinirapekSa rUpa, rasa, vagere guNenuM nirUpaNa che jyAre enA dvitIya AhnikamAM buddhisApekSa diva, paratva, aparatva, pRthakva, vagere guNonuM tema ja samavAyanuM nirUpaNa che. AThamA adhyAyamAM pratyakSanI carcA che. navamA adhyAyamAM buddhivizeSa upara ane dazamAM adhyAyamAM anumAna upara vicAra karavAmAM Avyo che. Ama dasa adhyAyamAM dravya vagere badhA padArthonuM pUrepUruM vivecana karavAmAM AvyuM che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadana - vaizeSikasUtramAM prathama uddezya, pachI lakSaNa ane tyAra pachI lakSaNaparIkSA A krame vivecana cAle che. uzyano artha che pratipAdya viSayavastunI nAmamAtra ApI gaNanA karavI te. Ama uddezyano artha nAmamAtrathI viSayane nirdeza evo thAya che. udAharaNa tarIke, dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya A cha padArtho che. uddezyanuM phaLa pratipAdya viSayanuM sAmAnya jJAna che. asAdhAraNa dharmanuM nAma lakSaNa che. udAharaNArtha, pRthvIne asAdhAraNa dharma che gaMdha. A ja pRthvInuM lakSaNa kahevAya. lakSaNanuM prayojana bIjA padArthothI lakSita padArthanA bhedanuM jJAna karAvavAnuM che. pRthvInuM lakSaNa gaMdhavatva che. enAthI pRthvIno jala vagerethI bheda thAya che, kAraNa ke jala vageremAM gaMdha nathI. lakSaNa barAbara lakSitamAM ghaTe che ke nahi teno vicAra karavo te parIkSA che. lakSaNa doSarahita che evo nizcaya parIkSAnuM phaLa che. prazastapAda ane temanuM bhAgya vaizeSika saMpradAyamAM prazastapAdanuM sthAna mahattvapUrNa che. temaNe prazastapAdabhASya (padArthadharmasaMgraha) racyuM che. temAM temaNe vaizeSikasUtranA eka eka sUtrane laI vyAkhyA karI nathI paraMtu vaizeSika padArthonuM nirUpaNa karato eka svataMtra graMtha ja racyo che. kaNAdanI apekSAe temaNe vaizeSika saMpradAyane eka navuM ja rUpa ApyuM che. kaNAde sAmAnya, vizeSa ane samavAyane cittata- yA buthapekSa padArtha mAnyA che paraMtu prazastapAde emane bAhyarthanA rUpamAM 'sata" sthApita karyA. kaNAde kevaLa 17 guNa gaNuvyA jyAre prazastapAde temAM cha guNo umerI temanI saMkhyA 24 karI. kaNAdanA satramAM nirvikalpa pratyakSanI keTinI kaI bhUmikA nathI, jyAre prazastapAde sAmAnyanA jJAna pUrve avibhakta Alocana 3 nAmanI bhUmikA svIkArI nivikalpa pratyakSano praveza vaizeSika darzanamAM prathama vAra karAvyo. A eka bahu mahattvanI vAta che. prazastapAde kareluM anumAnanuM nirUpaNa paNa navInatAyukta che. sajIva padArtho kSaNika che ane saMkhyA vagere aneka padArtho paNa kSaNika che evo mata kaNAdanAM sUtromAM nahi paNa prazastapAdabhASyamAM ja sau prathama pratipAdita thayo che. vaizeSikanA paramANuvAdane atyAre ApaNe jevo mAnIe chIe tevo to prazastapAdabhASyamAM maLe che. vaLI, paramANu, caNuka ane caNakanuM paraspara tAratamya vagere bAbato paNa prazastapAdabhASyamAM ja sau prathama ApaNane jovA maLe che. kaNAdamAM te caNakanuM nAma suddhAM nathI. caNaka paNa aNuparimANu hoI zake che ane caNaka tathA caNakanA parimANanuM kAraNa dhitva Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana ane trita saMkhyA che-A.badhA siddhAMto pahelavahelI vAra prazastapAdabhASyamAM jovA maLe che. "nitya padArthone paraspara vyAvRtta karanAra 14 vizeSa che' evuM vizeSapadArthanuM svarUpa prazastapAde ja sau prathama sthApyuM che. atyAre vaizeSika darzananuM je svarUpa che te kaNAdapratipAdita vaizeSika darzananA svarUpathI ghaNuM juduM che ane tenA ghaDavaiyA prazastapAda che. ApaNe kahI zakIe ke prazastapAdanA bhASyane lIdhe kaNAdanA sUtro gauNa banI gayAM. AnuM pariNAma e AvyuM ke anya dArzanike prazastapAdane ja vize uddhata karatA rahyA ane TIkAo paNa vizeSe prazastapAdabhASya upara ja lakhAI. prazastapAda dinnAga pahelAM thayA ke pachI thayA ke samakAlIna hatA te vize haju chevaTano nirNaya nathI thaI zakyo, paraMtu eTalI vAta to spaSTa che ke temaNe bauddhadarzanane najaramAM rAkhIne bAhyArthavAdane khUba daDha ryo ane sAthe sAthe bauddhadarzananI asara nIce AvI keTalIka bAbato vaizeSika darzanamAM paNa dAkhala karI. Ama vaizeSika darzanamAM prazastapAda ane temanA bhASyanuM atyaMta mahattva che. - vaizeSikadazana ane nyAyadarzana vaizeSika darzana ane nyAyadarzana, baMne samAnataMtra che. vaizeSikadarzana padArthazAstra che jyAre nyAyadarzana pramANazAstra che. vaizeSikanA padArthazAstrano svIkAra nyAyadarzane karela che ane nyAyanA pramANuzAstrano mahada aMze svIkAra pAchaLanA vaizeSika graMthamAM maLe che. baMne vaccenA saiddhAtika matabhedo gauNa che. manuSyanI svAbhAvika pravRtti prathama bAhya jagata tarapha mUke che ane pachI enI dRSTi aMtajaMgata tarapha vaLe che. arthAta, buddhi dvArA vastuvivecana yA padArtha vizleSaNa prathama thAya che ane pachI padArtha vivecana karanAra sAdhana buddhinI parIkSA ane vivecana karavAnuM sUjhe che. A krama tArkika (logical) to che ja, paNa sAthe sAthe kAlika (chronological) hevAno paNa pUrepUro saMbhava che. aneka vidvAna e nirNaya upara AvyA che ke nyAya saMpradAya karatAM vaizeSika saMpradAya vadhu prAcIna che. vezeSika darzana ane pUrvamImAMsA keTalAka vicArakonuM mAnavuM che ke vaizeSika darzana pUrvamImAMsAnA kSetramAM udbhavyuM che. AnA samarthanamAM teo nIcenI dalIla Ape che : (1) vaizeSikasUtramAM prathama traNa sUtrone AkAra ane AtmA pUrvamImAMsAnAM sUtronA AkAra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadazana - ane AtmA jevo che. A traNa sUtrone zabdazaH artha A pramANe che : "tethI have ame dharmane samajAvIzuM. jene kAraNe amyudaya ane niHzreyasa prApta thAya te dharma che. vedo tenuM pratipAdana karatA hovAthI pramANa che.15 prazastapAda A traNa sUtrone vaizeSikadarzananA bhAgarUpa gaNatA lAgatA nathI kAraNa ke temanA upara temaNe potAnA bhASyamAM kaMI lakhyuM nathI. dharmanI sAthe vaizeSikanA cha padArthonI saMgati kaThina lAgavAthI prAcIna paMDitae eka zleka banAvyo che; A zlokano artha Avo che--dharmanI vyAkhyA karavA IcchanAra cha padArthonuM varNana karavA besI jAya che te enA jevuM che ke himAlaya javA IcchanAra samudra bhaNI DagalAM mAMDa.16 (2) dharmanuM pratipAdana karatA hovAne kAraNe vedo pramANa che e te pUrvamImAMsAne lAkSaNika siddhAMta che. (3) IzvaracodanAthI abhivyakta thayelA dharmathI ja niHzreyasanI prApti thAya che ema prazastapAda jaNAve che.18 ahIM pUrvamImAMsAnA lAkSaNika pAribhASika pada "codanA'ne prazastapAda IzvaracodanAmAM pheravI nAkhe che. A vaizeSika darzana upara pUrvamImAMsAnI asaranuM sUcaka che. (4) jyAre zrIdhara mAtra vedanuM ja nahi paNa badhA ja prakAranA zabdapramANunuM prAmANya svataH che enI khUba joradAra rIte sthApanA kare che tyAre vaizeSika darzana upara pUrvamImAMsAnI prabaLa asaranuM ApaNane bhAna thAya che. A pUrvamImAMsAne ja viziSTa siddhAMta che eTale nyAya-vaizeSike teno bacAva ke samarthana na karavuM joIe. A badhuM darzAve che ke vaizeSika saMpradAyano udbhava pUrvamImAMsAkSetramAM thayo haze. A eka pakSa che. te sAco na paNa hoya paNa vicAraNIya te avazya che. vaizeSikadarzana ane vyAkaraNazAstra prathama traNa sUtrone AdhAre vaizeSika darzanano uddabhava pUrvamImAMsAkSetramAM thayo tema mAnavA karatAM te traNa sUtro sivAyanAM sUtro ane vicArone dhyAnamAM laI vaizeSika darzanano uddabhava vyAkaraNazAstrakSetramAM thayo ema je kaI mAne te tene pratikAra karavo saheluM nathI. vyAkaraNazAstramAM vya, guNa, karma, jAti (AkRti), dipha, kALa, saMkhyA, saMbaMdha vagerenI carcAo Ave ja che. pataMjali (I.sa.pU. 150)nA mahAbhASyamAM to A carcAo tAtvikarUpa dhAraNa kare che. bhatRharinI vAkyapadIya (I.sa. 450)mAM A badhAMnuM viziSTa nirUpaNa maLe che. A uparathI koine lAge ke vyAkaraNanA kSetramAM vaizeSikanuM padArthazAstra udbhavyuM che. vaizeSika dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya A cha padArtha kahe che e hakIkata paNa A saMdarbhamAM ghaNI sUcaka banI rahe che. A paNa eka pakSa che. te sAco na paNa hoya paraMtu vicAraNIya jarUra che. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana - vaizeSikadanano uddeza vaizeSika darzanane uddeza nizreiyasa yA mokSa che. vaizeSikane mate mekSa AtyaMtikI duHkhanivRtti che. paraMtu ahIM prazna thAya ke dravya, guNa, vagere padArthonA dharmo jANavAthI mokSa kevI rIte maLe ? A to vicitra lAge che. jarA vicArIzuM to A vicitra nahi lAge. jagatanA dravya, guNa, vagere padArtho tema ja bhUtabhautika, cetana ane abhUta-acetana dravyanA svarUpane barAbara samajIe to avidyA dUra thAya ane vidyA yA tattvajJAna janme. A tattvajJAnane laIne duHkhamukti thAya.20 eTale, sAdhanA mArgamAMya lokasvarUpaciMtanane mahatva ApavAmAM Ave che. vaizeSikadarzana svayaM lekasvarUpaciMtananuM darzana che. tethI A daSTie vaizeSikadarzana potAnA uzathI viruddha yA tene asaMgata upakrama kare che ema nahi gaNAya. kaNada jaNAve che ke dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya A padArthonA samAna ane vizeSa dharmonA tatvajJAnathI niHzreyasa prApta thAya che.21 vaizeSikadanapraveza vaizeSika sAta padArtha gaNAve che - dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva. padArthone be vibhAgamAM vaheMcavAmAM Ave che-bhAvapadArtha ane abhAvapadArtha. prathama cha bhAva padArtha che ane chelle abhAva padArtha che. vaizeSikasUtramAM cha bhAva padArthone ja gaNAvyA che. 22 ' dravya nava prakAranA che-pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza, kALa, dizA, AtmA ane mane.23 guNanA vIsa prakAra che-sparza, rasa, rUpa, gaMdha, zabda, saMkhyA, vibhAga, saMyoga, parimANa, pArthakya, paratva, aparatva, buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dharma, adhama, prayatna saMskAra, dveSa, sneha, gurutva ane vatva.24 karma pAMca prakAranA che-ullepa, avakSepa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana.25 sAmAnyanA be prakAra che--para sAmAnya ane apara sAmAnya. sattA para sAmAnya che ane dravyata vagere apara sAmAnya che.' pratyeka paramANune pitAne khAsa vizeSa hoya che. A vizeSane AdhAre eka paramANune bIjA paramANuthI bhedA thAya che. - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sana hAthathI yA game teTalA zaktizALI vaijJAnika sAdhanathIya je e vastuone koI kadIya judI karI baMneyane judA judA dezamAM mUkI zakavA zaktimAna nathI tevI e vastuo vaccene nitya saMbaMdha te samavAya che; dAkhalA tarIke, dravya ane gu.28 pratyakSa ane anumAna e ja svataMtra pramANeA che. upamAna vagere bIjA pramANAne A emAM ja samAveza thaI jAya che.29 AcAryo kahe che ke dvita-saMkhyA, pAkaja-utpatti ane vibhAgaja-vibhAga A viSayAmAM vaizeSikAnI prajJA khIle che. Ama A traNa vaizeSikanA mAnItA viSayA che. vaizeSika darzanane kramazaH vikAsa thayA che, tema chatAM eTaluM jarUra kaMhI zakAya ke tenA aMtima svarUpanI rUparekhA ghaNe aMze prazastapAde taiyAra karI dIdhI ja hatI. ahIM ApaNe vaizeSikadarzananA aMtima svarUpanuM ja nirUpaNa karavAnA chIe. alabatta, jyAM aitihAsika dRSTie kaMI kahevA jevu haze tyAM tene nirdezamAtra karIzuM. vaLI, vaizeSikanA padA zAstranuM nirUpaNa karatI veLAe tenA samAnataMtra nyAya ne te te matane vizada ane puSTa karavA je kahyuM haze tene saMgraha ane nyAyane te bAbate je ka MI matabheda haze tenuM nirUpaNa paNa prasaMge prasaMge karI levuM yogya lAge che. eTale ApaNe tema karIzuM. Ama vaizeSikadarzInamAM samagra padArthAMzAstranI carcA ApaNe karIzuM. pAdaTIpa : 1 nityadravyavRttayo'ntyA [vizeSA:,] vizeSA eva vaizeSikaM vinayAdibhyaH svArthe ikaN / tad vaizeSikaM vidantyadhIyate vA tattyadhIta ityaNi vaizeSikAH / teSAmidaM vaizeSikam / SaDdarzanasamuccayaTIkA / 2 vizeSo vyavacchedaH, tattvanizcayaH tena vyavaharatItyarthaH / kiraNAvalI (biblI 0 ', (30) T. 622 / 3 H. Ui Vaizesika Philosophy : Intro. p. 4. 4 dravyaguNakarmasAmAnyavizeSa samavAyAtmakaiH dharmottarapradIpa pR0 240 / 5 saMkhyA yogo nIti visesikA / milindaprazna pR0 4 / padArthavizeSairvyavaharantIti vaizeSikAH ' Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizaSikana 6 mAmeNa rohagutto guNa. lappae sa colUo / davvAichappayatthovaesaNAo chalau ti // 2508 || vizeSAvazyakabhASya (kAzI) pR0 1002 / lubhe| AvazyakacUrNi bhA0 1 patra 424-6 / paMca sayA coyAlA taiyA siddhiM gayassa vIrassa / purimaMtaraMjiyAe terAsiyadiTThi uvavaNNA // 135 // ...... Avazyaka sUtravRtti (hAri0), sUrata pR0 318-21 / H. Ui-Vaisesika Philosophy : Intro. p. 46. 7 8 kaNAdamiti tasya kApotIM vRttimanutiSThato rathyAnipatitAMstaNDulakaNAnAdAya pratyahaM kRtAhAranimittA saMjJA / nyAyakandalI, pR0 4 / 8 vI. pI. dvivedI : nyAyaGa halI, saMskRta prastAvanA 50 11. vaNI, lukho sarvadarzanasaGgrahaTokA-- ' tapasvine kaNAdamunaye svayamIzvara ulUka rUpadhArI pratyakSIbhUyaM padArthaSaTkamupadidezetyaitihyaM zrUyate' / . vI. pI. dvivedI : nyAyainhasI, saMskRtaprastAvanA pR0 7 / prazastapAdabhASya pR0 480 | kaNAdaH / ruDhivazAccAyaM zabdaH kAzyape munau vartate / dharmottara pradIpa, pR0 240 / 12 artha iti dravyaguNakarmasu / vai0 sU0 8.2.14 / sAmAnyaM vizeSa iti buddhayapekSam / vai0 sU0 1.2.3 / 13 tatra sAmAnyavizeSeSu svarUpAlocanamAtraM pratyakSaM pramANaM... sAmAnya vizeSajJAnotpattau avibhaktamAlocanamAtraM pratyakSaM pramANam, asminnAnyat pramANAntaramasti, aphalarUpatvAt / prazastapAdabhASya, pratyakSa prakaraNa / 14 nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH / te khalvatyantavyAvRttihetutvAd vizeSA eMva | prazastapAdabhASya, uddezaprakaraNa, pR0 36 / 15 athAto dharmaM vyAkhyAsyAmaH / yato'bhyudayaniH zrayamasiddhiH sa dharmaH / tadvacanAdAmnAyasya prAmANyam / vai0 sU0 1.1.1-3 / 19 dharmaM vyAkhyAtukAmasya SadapadArthopavarNanam / himavadgantukAmasya sAgaragamanopamam // 10 11 17 mI0 sU0 1.1.4-5 / 18 taccezvaracodanAbhivyaktAd dharmAdeva / prazastapAdabhA0 pR0 18 / 17 nyAyakandalo pR0 10 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDza na .. 20. AtyantikI duHkhanivRttirasahyasaMvedananikhiladuHkhoparamarUpatvAdaparAvRttezca nizcita zreyaH / tasya kAraNaM dravyAdisvarUpajJAnam / nyAyakandalo, pR. 16 / . dharmavizeSaprasUtAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tattvajJAnAd niHzreyasam / vai0 sU0 1.1.4 / 22 vai0 sU0 1.1.4 / 23 vai0 sU0 1.1.5 / 24 456 t| 17 gue| 1 ve cha- 'rUparasagandhasparzAH saMkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhayaH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnAzca gunnaaH'| vai0 sU0 1.1.6 / paraMtu prazasanA624 guNe gAve che. // 17bhAM mI 7 gunne| umere cha-'cazabdasamuccitAzca gurutvadravatvasnehasaMskArAdRSTazabdAH saptaivetyevaM caturviMzatirguNAH' prazastapAdabhASya pR0 27 / 25 vai0 sU0 1.1.7 / 26 vai0 sU0 1.2.4-5 / . 27 prazastapAdabhASya, pR0 36 / numepijI ,14mI. yA vizeSanu nirUpaNa kaNAdanA vaizeSikasUtramAM nathI. kaNAde te eTaluM ja kahyuM che keH 'anyatrAntyebhyo vizeSebhyaH' arthAt sAmAnyavizeSa pasaMta satya vizeSa! paNa che. paraMtu te aMtya vizeSenuM kArya zuM che te sUtramAM jaNAvyuM nathI. 28 ayutasiddhAnA ... yaH sambandhaH...sa samavAyaH / prazastapAdabhASya pR. 37 / 28 prazastapAdabhASya, buddhiprakaraNa / 30 dvitve ca pAkajotpattau vibhAge ca vibhAgaje / yasya na skhalitA prajJA taM vai vaizeSikaM viduH / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 2 khAdyA sthApanA bAhyA na mAnanAranA pratiSedha keTalAka dAnikA jJAnanI bahAra vastunuM astitva svIkAratA nathI. tee temanA matanA samanamAM nIcenI dalIle| Ape che: (1) jJAna pAte ja peAtAne jANuM che (svasaMvedana). eTale ene grAhya viSaya tarIke khAdya vastunI jarUra nathI. jJAna pote peAtAne jANe che, jJAna peAtAnA prakAza yA prAkaTyane mATe bIjA upara AdhAra rAkhatuM nathI e vAta dIpakanA dRSTAMtane AdhAre samajI zakAya.1 (2) jyAre ApaNe pratyakSathI 'nIlane jANIe chIe tyAre 'nIla' ane 'nIlajJAna' e enI pratIti sadA sAthe ja thAya che. A uparathI jaNAya che ke te baMne eka ja vastu che. je e vastu alaga heAya che temanuM jJAna kAIka vAra teA alaga thAya che ja. paraMtu ahIM teA evuM thatuM nathI. eTale te baMne eka ja vastu hAvI jAI e. jJAnane mAnavu anivAya heAI nIlajJAna' ja sat vastu che ane nahi ke nIla khAdya vastu. 'nIla' ane 'nIlajJAna' e enA saheApala bhane AdhAre te baMnene abheda puravAra thAya che. arthAt te emAMthI ekanA svIkAra karavA joI e ane bIjAne tapa ja gaNavuM joI e. eTale kAM teA 'nIla' bAhya vastune svIkAra karA kAM te 'nIlajJAna'te svIkAra kare. A be ja vikalpeA che. mAtra 'nIla'te svIkArI 'nIlajJAna'nA cheda UDADayA azakaya che. eTale 'nIlajJAna' ja che 'nIla' khAdya vastu nathI ema mAnavu joI e.2 (3) bAhya vastue na hovAthI jJAnamAM bhAsatA AkAre jJAnanA ja AkArA che, khAdya vastuenA AkArA nathI. (4) jJAnanA bhinna bhinna AkAranI niyAmaka anAdi vAsanA che, bAhya vastue nathI.4 (5) bAhya vastu vinA smaraNa, svagna vagere sthaLe jJAnAkArA saMbhave che. eTale jJAnAkArA mATe khAdya vastue nahi paNa vAsanA ja kAraNabhUta che." A vAsanA anAdika hAI tenA kAraNarUpe bAhya vastuneA svIkAra thaI zake ja nahi. A dalIleA uparathI siddha thAya che ke jJAna ja che ane jJAnathI atiArakta bAhya vastu che ja nahi. bAhya arthamAM mAnanAra vaizeSika Anu jossApUrNAMka khaMDana kare che. (1) jJAnane svasa MvedanarUpa mAnavuM ceAJa nathI. jJAnanu` svasa MvedanapaNuM siddha karavA dIpakanuM dRSTAMta ApavAmAM Ave che ane kahevAmAM Ave che ke je prakAzarUpa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Sagdarzana . * hAya che te peAtAnA prakAzane mATe khIjAnI apekSA rAkhatA nathI, jema ke dIpaka. paraMtu A vAta barAbara nathI. dIpaka peAtAnAthI anya vastuenA pratyakSanA utpAdanamAM te viSaya je jagyAe rahelA hAya che.te jagyAmAM rahelA adhakArane dUra karavAnuM ja kAma mAtra kare che. peAtAnA pratyakSanA utpAdana mATe aMdhakArane dUra karavAnuM kAma dIpaka pAte ja karI le che. eTale dIpakanA pratyakSane mATe bIjo dIpaka lAvave jarUrI nathI, paraMtu tyAMya cakSu vagerenI apekSA teA rahe che ja. eTale dIpaka kharekhara svaprakAzaka na gaNAya. te svaprakAzaka kharA arthamAM tyAre ja gaNAya jo tene peAtAnuM jJAna utpanna karavA cakSu vagerenI sahAya na levI paDatI heAya. jema dIpakane peAtAnA grahaNa mATe paranI apekSA che, tema jJAnane paNa peAtAnA grahaNane mATe paranI apekSA che. eTale jJAnaM svaprakAzaka na gaNAya. vaLI, jJAna pAte ja peAtAnu N grahaNa karI zake nahi. game teTalA kuzaLa naTa hAya paNa peAte peAtAnA khabhA upara caDI zake nahi. (ra) 'nIla' ane 'nIlajJAna'nA abhedane puravAra karavA "nIla"nuM ane 'nIlajJAna'tu eka sAthe grahaNa thatuM heAvAthI" (saheApalammaniyamAt) e hetu ApavAmAM Ave che. paraMtu A hetunA vicAra karIe teA jaNAze ke temAM ja 'nIlajJAna'thI atirikta 'nIla' vastune svIkAra rahelA che. bIjuM, kharekhara teA 'nIla'tu ane 'nIlajJAna'nuM grahaNa eka sAthe thatu ja nathI, kAraNa ke nIla'nI pratIti thayA pachI avyavahita uttaravI kSaNe 'nIlajJAna'nI pratIti thAya che. vaLI, 'nIla' ane nIlajJAnane abheda nathI kAraNa ke 'nIla'nI pratIti bahirmu khapravaNa hoya che jyAre 'nIlajJAna'nI pratIti aMtamu`khapravaNa heAya che. (3) jJAnamAM bhAsatA AkArA jJAnanA ja hoya che ema mAnavuM yogya nathI. jo jJAnamAM bhAsatA AkArA jJAnanA ja hoya te 'huM nIla chu" evI ja pratIti thavI joI e ane kadIya A nIla che'" evI pratIti na thavI joI e. paraMtu paristhiti evI nathI. A darzAve che ke 'A nIla ' e jAtanI pratIti jJAnamAM bhAsatA AkAra| bAhya vastuenA paNa hoya che e puravAra kare che.10 (4) vAsanAvaicitryane AdhAre jJAnanA AkAreAnA vaicitryatA khulAsA karavA jatAM aneka muzkelIe UbhI thaze. ame vaizeSika pUchIe chIe ke vAsanAvaicitrya jJAnathI abhinna che ke bhinna jo abhinna mAnaze| te vAsanA ane jJAna vacce je bheda svIkArAya che te Takaze nahi. jo vAsanA jJAnathI bhinna che ema kaheze! teA pachI bAhya vastune jJAnathI bhinna mAnavAmAM tamane ATale adheA dveSa kema che ? ema ame vaizeSike tamane pUchIe chIe. 11(5) svamajJAnane AdhAre bAhya vastune cheda UDAvaleA barAbara nathI, kAraNa ke svaprajJAnanA mULamAM khAdyA ne anubhava rahelA ja che. jAgrata avasthAnA jJAnamAM bhAsavAne Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana gya viSayanuM ja saMskAravaza svajJAnamAM ApaNane bhAna thAya che. je ema na hoya to svaprajJAnamAM pahelAM joyelA-jANelA viSayanuM ja bhAna kevI rIte thAya ? sthamajJAnanA viSayanA badhA ja bhAge yA avayavonuM ApaNane jAgrata avasthAmAM jJAna thayeluM ja hoya che.12 keTalAka dArzanike jaNAve che ke bAhya artha kAM to paramANurUpa heya kAM to avayavIrUpa hoya, paraMtu paramANu ane avayavI baMneyanuM astitva tarkathI siddha thatuM nathI; eTale bAhya arthanuM astitva ja nathI. AnI sAme vaizeSika paramANu ane avayavI baneyanI prabaLa rIte sthApanA kare che. AnuM nirUpaNa yathAsthAne karIzuM. vaizeSika mAtra bAhyavastuvAdI nathI paraMtu te AtyaMtika bAhyavastuvAdI che. te vastuone jJAnabAhya mAne che eTaluM ja nahi paNa te pratItibheda vastubheda yA padArthabheda mAne che. Ama jeTalA pratItionA prakAra teTalA ja bAhya jagatamAM padArthonA prakAra te svIkAre che. pratibhAsano arthAt jJAnane atizaya (arthAta vadhAro) bAhya viSayanA atizaya vinA saMbhavato ja nathI e vaizeSika siddhAMta che.13 pratItinA bhedane AdhAre vaizeSike padArthabheda mAne che. bAhya padArthone kaNAda ane prazastapAda cha vargomAM vaheMcI de je--dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya. paraMtu pachInA vaizeSikAe abhAva nAmano eka sAtame padAthe paNa joDI dIdhuM che. Ama kula sAta padArtho che. - padArtha eTale ? padArtha zuM cIja che ? "padArtha 'pada ane 'artha" e be zabdomAMthI banela zabda che. eTale "padArthano artha thAya jenA mATe zabdano prayoga karavAmAM Ave te vastu. bIjA zabdomAM kahIe to, je vastune ApaNe keI ne keI nAma ApI zakIe te vastu padArtha che. vaLI, nAma te ja vastune ApI zakAya jene ApaNe jANatA hoIe. uparAMta, ApaNe jANa paNa te ja vastune zakIe jenuM astitva hoya. A uparathI padArthane traNa lakSaNo phalita thAya che - By Bria(isness), 3467(knowability) 242 24 Peta444(namabilit:).98 pAdaTIpa : 1 jJAnasyaM svasaMvedanamevAnyasya grAhyatA / nyAyakandalI pR0 296 / tathA yat parasya prakAzakaM tat svaprakAze sajatIyaparAnapekSam / yathA pradIpaH / prakAzakaM ca / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paThTha na parasya jJAnamiti / ataH prakAzamAnasyaiva bodhasya viSayaprakAzakatkamiti nyAyAdanapetam / nyAyakandalI pR0 302 / tathA sati sahopalambhaniyamAt... vedya vedakayoramedaH, medasya sahopalambhAniyamo vyApako nIlapItayoryugapadupalambhaniyamAbhAvAt / nyAyakandalI pR0 302 / 3 tasmAdAkAramAtra saMvedanameva sarvatra / nyAyakandalI pR0 269 / 4 AlayavijJAnapratibaddhavAsanAparipAkAt / nyAyakandalo pR0 268 / vAsanAvizeSAt tadvizeSasiddhiH / nyAyakandalI pR0 313 / 14 5 na tAvadayaM dRzyate'rthasya sadA'tIndriyatvAt / kAryavaicitryeNa kalpanIyazcet dRzyasya " samanantarapratyayasyaiva zaktivaicitryaM kalpyatAm yena svapnajJAne'pyAkAravaicitryaM ghaTate, na hi tatra dezakAlavyavahitAnAmarthAnAM sAmarthyam, avidyamAnatvAt / nyAyakandalI pR0 304 / 9 jJAnAkArasyApyanAdivAsanAvazena prtibhaasmaansy...| nyAyakandalI pR0 306 / tatrApyanAdiravicchinnapravAhAmedavAsanaiva nimittam / nyAyakandalI pR0 304 / 7 svasaMvedanasiddhau kiM pramANam ? yat prakAzaM tat svaprakAze parAnapekSaM yathA pradIpa iti cet ? pradIpasya taddezavartitamopanayane vyApAraH, sa cAnena svayameva kRta iti tadarthaM pradIpAntaraM nApekSate, vaiyarthyAt / svapratipattau tu cakSurAdikamapekSata eveti sAdhyavikalatA / nyAyakandalI pR0 309 / 8 'saha' zabdasya sAhAyyaM yaugapadyaM vA'rthaH, tayozca bhedena vyAptatvAdviruddha iti... / nyAyakandalI pR0 302 / 8 asiddhazca sahopalambhaniyamo nIlametaditi bahirmukhatayArthe'nubhUyamAne tadAnImevAntarasya tadanubhavasyAnubhavAt / nyAyakandalI pR0 309 / jJAnAkAratve tvahaM nIlamiti pratItiH syAnna tvidaM nIlamiti / nyAyakandalI pR0 310 / 11 vAsanAvaicitryaM yadi bodhAkArAdananyat kastAsAM parasparato vizeSaH / athAnyadarthe kaH pradveSaH ? nyAyakandalI pR0 312 | 12 svapnAdipratyayA api samAropitaba ( hyAlambanA na svAtmamAtraparyavasAyinaH, jAgradavasthopayuktAnAmevArthAnAM saMskAravazena tathA pratibhAsanAt, anyathA dRSTazrutAnubhUteSvartheSu tadutpattiniyamAyogAt / nyAyakandalI pR0 310 / 13 na hi viSayAtizayamantareNa pratibhAsAtizayo'vakalpate / nyAyamaJjarI, bhA0 1, pR0 124 / 14 SaNNAmapi padArthAnAmastitvAbhidheyatvajJeyatvAni / prazastapAdrabhA0 pR0 41 / 10 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 3 - bhAvatva bhAvatva zuM che ? cha padArthomAM abhAva nAmano sAtamo padArtha umerAtAM padArthonA be moTA vibhAga banyA-bhAva padArtha ane abhAva padArtha. cha padArthomAM je bhAvatva che te zuM che? enuM lakSaNa zuM? bhAvatva e svarUpasanda (existence per se) che ema nahi kahI zakAya kAraNa ke svarUpasanda to abhAva padArthamAM paNa che. vaLI, bhAvatva e to cha padArthomAM rahetuM sAmAnya che jyAre svarUpasatva te darekane potAnuM AgavuM hoya che. "che evA jJAnane je viSaya che te bhAvatva che ema kahevuM paNa barAbara nathI kAraNa ke ema mAnatAM ativyAptidoSa Ave che. "che evA jJAnano viSaya to abhAvapadArtha paNa che, jema ke "ahIM ghaTAbhAva che."3 "je parapratiSedhAtmaka nathI te bhAva" evI vyAkhyA paNa nirdoSa nathI, kAraNa ke bhAva ane abhAva paraspara vyAvartaka che eTale jema abhAva parapratiSedhAtmaka che tema bhAva paNa parapratiSedhAtmaka che ema mAnavuM joIe. je bhAva abhAvapratiSedhAtmaka na hoya to te bhAva nathI.AnI sAme vaizeSika darzana vAMdho uThAve che ane jaNAve che ke taka bhale kaheto hoya ke bhAva abhAvapratiSedhAtmaka che paraMtu anubhavano cukAdo judo che. abhAva bhAvapratiSedhAtmaka che paraMtu bhAva abhAvapratiSedhAtmaka nathI evo anubhava ane mAnasazAstrano cukAdo che. bhalene A chellI vyAkhyA paNa nirdoSa na hoya paNa tethI kaMI bhAvanI hastIne mITAvI ochI ja zakAze ? tarkanI dRSTie bhAvanuM yA bhAvatvanuM nirdoSa lakSaNa ApI zakavuM azakya hoya tethI bhAvatvane apahnava arthAta nakAra na thaI zake kAraNa ke te anubhavAya to che ja. Ama bhAvatva e tarkane viSaya nathI paNa anubhavano viSaya che evuM vaizeSike ThasAvavA mAgatA hoya ema lAge che. bhAvava cha bhAva padArthomAM che. vaizeSikane bhAvathI alaga sattA zA mATe mAnavI paDI? sattA kevaLa sAmAnya che. tethI te kevaLa anugatabuddhine hetu che. A sattAne AdhAre kavya, guNa ane karmane eka vargamAM mUkavAmAM Ave che, tene kAraNe ja temane artha kahevAmAM Ave che. A traNa padArtho "A sata che' evI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana buddhinA viSaya che. A sata che evI buddhi A traNeya padArthone vize thavAnuM kAraNa temanAmAM sattA che te che. sAmAnya, vizeSa ane samavAya A traNa bhAva padArthomAM sattA rahetI nathI. ema kema sattA jemAM rahe che temAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. je sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM sattA mAnIe te aneka tarkabAdhAo UbhI thAya. sattAne sAmAnyamAM rahetI mAnIe te anavasthAdeva Ave. tene vizeSamAM rahetI mAnIe te vizeSa pitAnuM vyAvRtti karavAnuM kAma saMzaya upajAvyA vinA na karI zake. tene samavAyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetI mAnIe to je samavAya saMbaMdhathI te samavAyamAM rahetI hoya te samavAyamAM rahevA mATe bIje samavAyasaMbaMdha mAnavo paDe ane Ama anavasthAda Ave. A traNa padArthomAM sattA mAnatAM tarkabAdhAo Ave che, paNa temane vize paNa ApaNane 'A sata che evI buddhi to thAya che. je temanAmAM sattA nathI te temane vize ApaNane A sata che evI buddhi kema thAya che ? AnA uttaramAM zrIdhara kahe che ke sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM svarUpa sattva che. svarUpasatva ane sattA vacce sAdazya hevAthI sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM sattAne Aropa karavAmAM Ave che. A Aropane laIne sAmAnya, vizeSa ane samavAyane vize paNa "A sat che evI buddhi ApaNane thAya che. Ama sAmAnya, vizeSa ane samavAya vize thatI "A sata che evI buddhi bhramarUpa che. jemanI aMdara sattA sAmAnya nathI emane vize thatI 'A sat che evI anugatabuddhi bhramarUpa ja gaNAya. sAmAnya, vizeSa ane samavAyane vize thatI "A sata che evI anugatabuddhi mithyA che paNa temanA svarUpanI pratIti mithyA nathI kAraNa ke temanuM svarUpa yathArtha che, satya che. A svarUpa e temanuM svarUpasava yA svAtmasattva che.10 te temane pita pitAnuM AgavuM che. temanuM svAtmasatva sattA sAthenA saMbaMdhathI nirapekSa che. Ano artha ja e ke te temanuM AgavuM svarUpa che. A svAtmasatva sattA sAmAnyarUpa nathI paNa lakSaNyarUpa che. ahIM keI ne prazna thAya ke jemanAmAM sattA rahe che te dravya, guNa ane karmane svAtmasattva che ke nahi ? prazastapAda jyAre kahe che ke svAtmasattva e chellA traNa padArthone dharma che tyAre temAMthI spaSTarUpe phalita thAya che ke te dravya, guNa ane karmane dharma nathI. Ama prazastapAdane mate dravya guNa ane karmane svAtmasattva nathI. Ane artha e ke dravya, guNa ane karmanuM sattva (astitva) sattAne AbhArI che. paraMtu Ama mAnavuM zakya che ? vaizeSika anusAra sattA sAmAnya je vyaktiomAM rahe che te vyaktiothI te svarUpe bhinna che. je dravya, guNa ane karmanI vyaktionuM satva temanAthI bhinna sattA sAmAnyane kAraNe hoya to eno artha to e thAya Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizASakadana 17 ke temanuM sattva temanAthI svabhAvamAM bhinna keAI vastune AbhArI che. arthAt temanuM sattva svabhAvabhUta nathI paraMtu aupAdhika che, AgaMtuka che. emAMthI te e kalita thAya ke sattAthI nirapekSa A padArthAnuM keAI astitva ja nathI. vaizeSika paNa kadAca kaheze ke kharekhara temanuM sattva sattAsAmAnya nirapekSa che ja nahi. ahIM vaizeSikane koI prazna pUche che ke sat vastu sAthe sattA joDAya che ke asat vastue sAthe ? jo prathama vikalpa svIkAravAmAM Ave te sattA mAnavAnI kAI jarUra rahetI nathI kAraNa ke sattAnA saMbaMdha vinAya te vastu to sat che. jo bIjo vikalpa svIkAravAmAM Ave teA zazazRMga jevI asat vastue sAthe paNa sattAneA saMbaMdha mAnaveA paDe.12 A Apattine javAba zrIdhara nIce mujaba Ape che. nitya vastuonI bAbatamAM sattAnA joDANu pahelAM te vastue sat hatI ke pachI sattAnA joDANa bAda te sat thaI e prazna ja asthAne che. anitya vastuenI bAbatamAM pahelAM asat evI vastu temanA kAraNeAnA sAmarthya thI jevI utpanna thAya che tevI ja sattA sAthe joDAI jAya che ema vaizeSikA mAne che. zazazRMga jevI asat vastuo sAthe sattAnuM joDANa thatuM nathI kAraNa ke tevI asat vastuene utpanna karavA kAI kAraNa sama nathI.13 udyotakara paNa A ja vAta bIjI rIte kahe che. te jaNAve che ke sattA sat vastu sAthe ke asat vastu sAthe joDAtI nathI paraMtu jyAre vastu utpanna thAya che tyAre te sattAjAtiyukta ja utpanna thAya che.14 vaizeSikAne teA e prasiddha siddhAMta che ke vastunI utpatti ane te vastunuM sattA sAthenuM joDANa eka kALe thAya che.15 paraMtu A siddhAMta paNa samasyA ukelavA zaktimAna nathI. mAnI laI e ke peAtAnI utpattinI kSaNe ja vastune sattA sAthe sabaMdha thAya che, tema chatAM ApaNI samakSa e prazna teA rahe che ja ke utpatti ane sattAjoDANa pachI dravyavyakti, guNavyakti ke kama vyakti sattAthI bhinna hoya che ke abhinna ? vaizeSikanA tA e siddhAMta che ke jemanAmAM sattA rahe che temanAthI te svabhAve bhinna che. paraMtu sattAMne laI te jo dravyavyakti, guNavyakti ane kamavyaktinuM sattva hoya, svarUpa heAya te te vyakti sattAthI svarUpataH bhinna kevI rIte hoI zake ? te vyakti sattAthI svarUpe bhinna teA ja ghaTI zake jo tene tenuM peAtAnuM AgavuM svarUpa hAya, svAtmasattva hAya, svarUpasattva hAya. eTale dravya, guNa ane kane paNa svarUpasattva hoya che ema mAnavuM te e. have jo svarUpasattva prathama traNa padArtho sahita badhA ja padArthAMmAM mAnavAmAM Ave te sattA je prathama traNa padArthomAM ja rahe che tene mAnavAnI keAI jarUra rahetI nathI, 1. 2 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 paDradarzana sivAya ke tene prathama traNanuM arthapaNuM (sattvana-rIAlITInI eka caDiyAtI zreNI) sUcavatI mAnavAmAM Ave. svarUpasanda dravya, guNa ane karma padArthomAM svIkArIe to paNa tene bhAvatva na gaNI zakAya kAraNa ke tene (svarUpa sarvane) to bhAva padArthanI jema abhAvapadArthamAM paNa mAnavuM ja paDe. tethI pAchaLanA vaizeSikee the cha bhAva padArthono saMgraha karavA eka samAna bAhya AdhAra zedhavA prayatna karyo che. dravya, guNa ane karmamAM sattA sAkSAt samavAya saMbaMdhathI rahe che, jyAre sAmAnya, vizeSa ane samavAyane sattA sAtheno saMbaMdha sAkSAt samavAyathI nathI paNa bIjI rIte che. jemAM sattA samavAya saMbaMdhathI rahe che temAM sAmAnya ane vizeSa paNa samavAya saMbaMdhathI rahe che. Ama sattA, sAmAnya ane vizeSa traNeya ekAthasamaveta che. eTale sAmAnya ane vizeSano sattA sAthe ekArtha samatatvarUpasaMbaMdha che. sattA jemAM samavAya saMbaMdhathI rahe che temAM samavAya samavAya saMbaMdhathI rahetuM nathI paNa tenuM astitva (vRtti) te tyAM hoya che ja. Ama sattA ane samavAya saMbaMdha baMne ekArthavRtti gaNAya. eTale samavAyane sattA sAthe ekArthavRttirUpa saMbaMdha che. dravya, guNa ane karma A traNa bhAva padArtho sAmAnya, vizeSa ane samavAya e traNa bhAva padArthothI e rIte bhinna che ke prathama traNane sattA sAthe saMbaMdha sAkSAta samavAyasaMbaMdhathI che jyAre bIjA traNane sattA sAthe saMbaMdha sAkSAta samavAya saMbaMdhathI nahi paNa samavAya saMbaMdhathI judA evA ekAAsamavetavarUpa ane ekArthavRttirUpa saMbaMdhothI che. A uparathI kahI zakAya ke bhAvatva e sAkSAta samavAyasaMbaMdhathI ke anya keI saMbaMdhathI sattA sAtheno saMbaMdhamAtra sUcavatuM jaNAya che. upara karelI samagra carcA darzAve che ke bhAvatva sattA karatAMya vizALa sAmAnya che. karNada sattAne dravya, guNa ane karma A traNa padArthomAM rahetI gaNe che. vaLI, te A traNa padArthone ja 'artha' saMjJA Ape che. kaNAdane mate sauthI vizALa sAmAnya bhAva che. temanA anusAra bhAva ja zuddha sAmAnya che kAraNa ke te ja kevaLa anuvRttino hetu che, te kadIya vyAvRttine hetu nathI.17 sUtranA TIkAkAre sattA ane bhAva eka ja che ema samajAve che. kaNAda kharekhara bhAva ane sattAne eka ja mAne che ke pachI te bhAvane sattA karatAMya vizALa ane cha padArthone saMgreDa karatuM sAmAnya gaNe che te kahevuM kaThaNa che. paraMtu prathama adhyAyanA dvitIya AhnikanuM chelluM sUtra sUcave che ke te bene sUtrakAra kadAca eka ja Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' vaizeSikadarzana 1Ta mAnatA hoya. paraMtu temaNe eka ja vastu mATe eka ja saMdarbhamAM "sattA ane "bhAva" evI be judI judI saMjJAo kema vAparI haze ? AvazyakasUtravizeSAvazyakabhASyamAM uslikhita vaizeSikazAstra praNetA ane pahulUka tarIke prasiddha rahaguptanI mAnyatA A sthaLe nedhavI rasaprada thaze. tenA mate sAmAnyanA traNa prakAra che--(1) cha padArthomAM rahetuM mahAsAmAnya, (2) dravya, guNa ane karma A traNa padArthomAM rahetuM sattA sAmAnya ane (3) dravyatva, vagere sAmAnya vizeSa.18 ahIM jaNAveluM mahAsAmAnya e ja prazastapAde nirdezeluM chaye padArthomAM rahetuM astitva che. AthI e saMbhava che ke kaNAdano bhAva e rehaguptanA mahAsAmAnya ane prazastapAdanA astitvathI bhinna na hoya. je mAtra anuvRttino hetu che te bhAvane ja je sattA mAnIe te sattA paNa mAtra anuvRttine ja hetu che ema svIkAravuM paDe. paraMtu sattA to mAtra dravya, guNa ane karmamAM rahetI hoI tene mAtra anuvRttino hetu kevI rIte gaNI zakAya ? A samasyAno ukela zrIdhara nIce pramANe sUcave che. jo ke sattA pote sAmAnya, vizeSa ane samavAya A traNa padArthothI vyAvRtta rahe che tema chatAM te pote jemAM rahe che te dravya, guNa ane karma e traNa padArthone sAmAnya, vizeSa ane samavAya e traNa padArthothI vyAvRtta karI zakatI nathI. ema kema ? enuM kAraNa e che ke jema sattA dravya, guNa ane karmane vize "A sat che' evI anugatabuddhi janmAve che tema svarUpasarva sAmAnya, vizeSa ane samavAyane vize "A sat che evI anugatabuddhi janmAve che. Ama 'A sata che evI anugatabuddhi che padArthone vize thAya che. arthAta sattA dravya, guNa ane karmamAM rahe che ane sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM rahetI nathI tema chatAM "A sata che' evI anugatabuddhi che dravyone vize thAya che tenuM kAraNa e che ke sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM svarUpa sattva che.* prathama traNe bhAva padArtho ane chellA traNa bhAva padArtho vacceno bheda samajavA jevo che. prathama traNane artha gaNyA che jyAre chellA traNane artha nathI gaNyA. prathama traNamAM sattA rahe che jyAre chellA traNamAM sattA rahetI nathI. prathama traNamAM apara sAmAnyaya rahe che jyAre chellA traNamAM te teya rahetAM nathI. A uparAMta eka mahattvano bheda prathama traNa bhAva padArtho ane chellA traNa bhAva padArtho vacce che. A bheda kAryakAritA upara AdhArita che. prathama traNa padArtho bAhya ane AMtara ghaTanAonI utpattimAM nimitta bane che; teo pitAnuM jJAna jJAtAomAM utpanna kare che eTaluM ja nahi paNa bAhya jagatanI ghaTanAonI utpattimAM paNa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana nimitta bane che. AthI UlaTuM chellA traNa bhAva padArtho mAtra svajJAnotpAdaka ja che. sAmAnya anuvRttibuddhinuM janaka che, vizeSa vyAvRttibuddhinuM janaka che ane samavAya Ibuddhino janaka che. Ama A chellA traNa bhAva padArtho vizeSa prakAranI buddhionA janaka tarIke ja kAma kare che. A traNa prakAranI vizeSa buddhio je temanA astitvanI sAdhaka che. prathama traNa bhAva padArtho dharma ane adharmanI utpattimAM kAraNa che jyAre chellA traNa bhAva padArtho dharma ane adharmanI utpattimAM kAraNa nathI. 1 pAdaTIpa 1 khaNDanakhaNDakhAdya (caukhambA) pR0 1043 / 2 astIti pratyayaviSayatvam / citsukhI (nirNayasAgara) pR. 274 mA khaNDanakhaNDakhAdya pR0 1043 / 3 khaNDanakhaNDakhAdyaTIkA (vidyAsAgara caukhambA) pR0 1044 / 4 aparapratiSedhAtmakatvaM bhAvatvam / khaNDanakhaNDakhAdya pR0 1046 / 5 khaNDanakhaNDakhAdya pR0 1047 / 1 anirvAcyamapyanubhUyamAnamazakyApahnavam / nyAyavA0 tA0 TIkA / 7 sA cAnuvRttereva hetutvAt sAmAnyameva / prazastapAdabhASya pR0 29 / 8 saditi yato dravyaguNakarmasu sA sattA / vai0 sU0 1.2.7 / artha iti dravya guNakarmasu / vai0 sU0 8.2.3 / 4 etena sAmAnyAdInAM trayANAM sAmAnyarahitatvaM sAdharmyamuktamityarthaH / kathametat ? bAdhakasadbhAvAt / sAmAnye sattA nAsti, aniSTaprasaGgAt / vizeSeSvapi sAmAnyasadbhAve saMzayasyApi sambhavAt / nirNayArtha vizeSAnusaraNe'navasthaiva / samavAye'pi sattAbhyupagame tavRttyarthaM samavAyAbhyupagamAdaniSTApattireva dUSaNam / nyAyakandalI pR. 49 / 10 kutastahi sAmAnyAdiSu satsadityanugamaH ? svarUpasattvasAdhamryeNa sattAdhyAropAt / tarhi mithyApratyayo'yam ! ko nAmAha neti / bhinasvabhAveSvekAnugamo mithyaiva, svarUpagrahaNaM. tu na mRSA, svarUpasya sattvAt / nyAyakandalI pR0 49-50 / 11 sAmAnyAdInAM trayANAM svAtmasattvam ... / prazastapAda pR0 49 / 12 kiM sattAsambandhaH sato'sato vA ? satazcet prAk sattAsambandhAt sannevAsAvartha iti vyarthA sttaa| athAsataH sambandhaH kharaviSANAdiSvapi sattA syAt / nyAyakandalI pR. 44 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 17 13 nityeSu tAvat pUrvAparabhAvAnabhyupagamaH / anityeSu prAgasata eva sattA kAraNa sAmarthyAt / na ca khrvissaannaadissvtiprsnggH| tadutpattau kasyacit sAmarthyAbhAvAt / nyAyakandalo pR. 44 / 14 na sataH sattAsambandho nAsataH / yadaiva tad vastu tadaiva sattayA sambaddham / nyAyavArtika 2.2.64 / 15 jAtaH samvaddhazcetyekaH kAlaH / niSThAsambandhayorekakAlatvAt / vyomavato pR0 690 / 16 dravyAdau samavAya eva sAmAnyavizeSayorekArthasamavAyaH samavAye ekArthavRttitvaM sambandho'styeva / kiraNAvalIbhAskara, (sarasvatI bhavana TeksTsa), pR0 41 / bhAvo'nuvRttereva hetutvAt sAmAnyameva / vai0 sU: 1.2.4 / / 18 saditi liGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAccaiko bhAvaH / vai0 sU0 1.2.17 / 18 navaraM coyAlasayaM teNa roheNa cha mUlapayatthA gahiyA......sAmaNNaM tivihaM mahAsAmaNNaM, sattAsAmaNNaM 'tripadArthasabuddhikAri, sAmaNNaviseso dravyatyAdi / AvazyakasUtravRtti-hAribhadrIya-, sUrata, pR0 321 / tatra mahAsAmAnya Sadasvapi padArtheSu pdaarthtvbuddhikaari| uttarAdhyayanasUtrabRhadavRtti (zAntisUri) pR0 172 A / yadyapyeSA sAmAnyAdibhyo vyAvartate tathApi na tebhyaH svAzrayaM vyAvartayituM zaknoti / teSAmapi svarUpasattAsaMbuddhisaMvedyatvAt / nyAyakandalI pR0 30 / / 21 dravyAdInAM trayANAmapi sattAsambandhaH, sAmAnyavizeSavattvam , svasamayArthAbhidheyatvam , dharmAdharmakartRtvaM ca / prazastapAdabhASya pR0 43 / sAmAnyAdInAM trayANAM... buddhilakSaNatvamakAryatvamakAraNatvamasAmAnyavizeSavattvaM ... arthazabdAnabhidheyatvaM ca / prazastapAdabhASya pR0 49 / buddhireva lakSaNaM pramANaM yeSAM te buddhilakSaNAH / nyAyakandalI pR. 50 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 4 dravyasthApanA prAstAvika kaNade dravyanuM lakSaNa ApyuM che. te kahe che ke je guNavata, karmavata ane samavAyikAraNa (upAdAnakAraNu) hoya te dravya. dravya guNa ane karmane Azraya che. kAryamAtranA samavAdhikAraNa tarIke je hoya che te vya ja hoya che. dravyo nava ja che. naveya dravyo keIne keI kArya(dravya, guNa, karma)nAM samAyikAraNa che. pRthvI, jala, teja ane vAyu A cAra sparzava dravya te dravya, guNa, karma traNeyanAM samavAdhikAraNa bane che, bAkInAM AkAza, vagere nityadravyo te pote potAnA guNonAM samavAyikAraNa che. dravyathI atirita bIjo kaI padArtha (arthAta guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ke abhAva) samavAyayikAraNa banI nathI zakate. temanA mate nava dravya A che-pRthvI, jaLa, teja, vAyu, AkAza, kALa, dipha, AtmA ane mana. A nava dravyomAMthI prathama cAranA be prakAra che-mULa dravya (mAtra kAraNadravya) ane kAryadravya. mULa dravya te paramANu ane kAryadravya te avayavI. pRthvIparamANu, jaLaparamANu, tejaparamANu, vAyuparamANu, AkAza, kAla, dipha, AtmA ane mana A badhAM nitya dravya che. nitya hevAthI te kAM te aNuparimANa che kAM te vibhuparimANa che. pRthvI paramANu, jaLaparamANu, tejaparamANuM, vAyuparamANu ane mana aNuparimANa che, jyAre bAkInAM vibhuparimANa che. A uparathI phalita thAya che ke A badhAM nitya dravya niravayava che. aNu aNuparimANu havA chatAM kSaNika nathI; tenI dezavyApti na hovA chatAM kALavyApti to che. kAryadravya yA avayavI aNuparimANa paNa nathI ke vibhuparimANa paNa nathI paraMtu madhyamaparimANa che. te ochevadhate aMze dezamAM vyApela hoya che. tevI ja rIte kALamAM paNa te ochevatte aMze vyApela hoya che, arthAta te kSaNika nahi paNa kiyatkAlasthAyI hoya che. A kAryakra yA avayavIomAM bhaNuka, caNuthI mAMDI ghaTa, paTa vagere saune samAveza thAya che. kAryakravya yA avayavIonuM vibhAjana karatA jaIe te chevaTe avibhAjya aNuo prApta thAya che. A darzAve che ke kArya dravya sAvayava che. teo pitAnA avayavomAM rahe che. nitya ane anitya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 roSikadana (kiyatkAlAyI) dravyAnA eka nAMdhapAtra samAnadhama che - kAya kAraNAvidhitva. nitya dravyeAne na te kaIM kAraNa che ke na teA keAI kAya, eTale emane vinAza kAryAM ke kAraNathI thatA nathI. anitya dravyone vinAza teA thAya che ane emanA vinAzanAM kAraNeA paNa heAya che paraMtu emane vinAza emanA peAtAnAM kAraNeAthI ke kAryothI thatA nathI paNa khIjI vastuethI thAya che.4 khIjI rIte kahIe teA kAradravya peAtAnA kA dravyane nAza karatuM nathI ane kAyadravya pAtAnA kAraNadravyanA nAza karatuM nathI. dAkhalA tarIke, taMtuemAMthI paTa banyA che; taMtuo kAradravya yA avayuvA che ane paTa kAyadravya yA avayavI che; ahI taMtu paTanA nAza nathI karatA ane paTa taMtueneA nAza nathI karatA. Ama kAraNudravya ane tenA kAyadratha vacce vaSyadhAtakabhAvarUpa vireAdha nathI. kAraNudravya ane kArya - dravya--je vaizeSikanA mate ekabIjAthI taddana bhinna che--eka sAthe eka dezamAM rahe che. je dezamAM taMtue rahe che te ja dezamAM paTa paNa rahe che. Ama be bhinna dravyo eka kALe eka ja dezamAM rahe che ! dhamadhamI bheda, avayava-avayavIbheda tema ja kAraNa--kAya bhedanA vaizeSika siddhAMtanuM A pariNAma che. 3 vaizeSikanI dravyanI mAnyatA upara cArapAMkhIe humalA karavAmAM AvyA che- (1) eka bAjuthI guNAthI bhinna tema ja guNAnA AzrayarUpa dravyanI mAnyatA upara prahAra thAya che. (2) bIjI bAjuthI paramANunI mAnyatA upara humalA thAya che. (3) trIjI bAjuthI kAyadravya yA avayavInI mAnyatA upara humalA thAya che. ane (4) ceAthI bAjuthI dravyanI nityatA ane sthAyitva para humalA thAya che. A cAreya bAjuthI AvatA prahArAne sAmaneA vaizeSikA (ane naiyAyikA) kevI dRDhatAthI kare che tenuM nirUpaNa ApaNe kramazaH karIzuM. (1) guNAthI bhinna tema ja guNenA AzrayarUpa dravya keTalAka dAza`nikA guNAthI atirikta dravyane svIkAra karatA nathI. temane mate guNA ja che ane dravya nAmanI keAI cIja nathI. ApaNe jene ghaTane anubhava gaNIe chIe te kharekhara amuka rUpa, amuka rasa, amuka gaMdha, amuka spa, vagere dharmAMtA yA guNAneA ja anubhava che. sAmAnya buddhine lAge che ke anubhava A badhA guNAthI bhinna ghaTadravyane grahaNa kare che. para Mtu vivecanapradhAna buddhinI AgaLa dravya che ke nahi tenI samasyA khaDI thAya che. anubhavanuM vizleSaNa karatAM evuM kaMI bAkI rahetuM nathI ke jene mATe guNAthI bhinna dravya mAnavuM paDe vivecanapradhAna buddhine lAge che ke anubhavamAM te guNA ja Ave che paNa guNAthI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 Sadde na bhinna dravya jevI keAI vastu anubhavamAM AvatI nathI. darzanazAstranI mULabhUta samasyAomAMnI A eka che. dravyane na mAnanAra dA`nikA kahe che ke dravya guNAthI bhinna jaNAtuM teA nathI ane tema chatAM peAtAnI jAtane guNAthI bhinna manAvavA icche che e to vicitra kahevAya.pa anubhavane cukAdo eTalA majabUta che ke udyotakara jevA vaiyAyika paNa ghaDIbhara to e vAtane chUpI rIte svIkAra karI le che. te svIkArI le che ke dravyanA anubhava nathI thatA. paraMtu te jaNAve che ke koI vastune anubhava na thavAnAM e kAraNeA hoya che. eka kAraNa te te vastunu astitva ja na hovuM te che, jema ke zazazaMga. ane khIjuM kAraNa teA tenuM astitva hovA chatAM tenA anubhava mATe jarUrI sAdhanasAmagrI na hovI te che. udyotakara sUcavavA mAge che ke dravya anubhavamAM nathI AvatuM tenu N kAraNa e nathI ke tenuM astitva ja nathI paNa te che ke tenA anubhava mATe jarUrI sAdhanono abhAva che. ahIM udyotakara virAdhInI dalIlathI prabhAvita thaI nyAya-vaizeSika siddhAMtathI viruddha khelI gayA che. hakIkatamAM nyAya-vaizeSikano te e siddhAMta che ke dravya paNa indriyagrAhya che, anubhavano viSaya che. vireAdhInuM maMtavya che ke anubhavanuM vizleSaNa nahiM kare tyAM sudhI dravya anubhavamAM Ave che evu lAgaze paNa jevuM anubhavanuM vizleSaNa karavA mAMDazo tevuM ja dravya te vizleSaNanA tApathI peAtAnuM astitva gumAvatuM jaNAze. vaizeSika virodhInA takathI DhIlA paDatA nathI. te dRDhatAthI jaNAve che ke anubhava ane taka kha'teno cukAdA guNAthI atirikta dravya mAnavAnI tarapheNa kare che. mAtra guNo ja che ane dravya che ja nahi e matano bacAva anubhava ke takathI thaI zake tema nathI. guNAthI atirikta dravya che ja e puravAra karavA te nIcenI dalIleA Ape che. (1) udyotakara pote ja jaNAve che ke anubhavamAM guNAthI atirikta dravyanuM grahaNa thAya che. eka pratyakSagrAhya vastunu bIjI pratyakSagrAhya vastu sAthe jyAre grahaNa thAya che tyAre te anubhavane je zabdomAM utArIe chIe te zabdo gRhIta thayelI vastuonA bheda ja haMmezAM darzAve che, jema ke brAhmaNanu kamaMDaLa". A caMdanane zveta rUpa, zIta sparzI, vagere che' ApaNA anubhavane varNavatuM A vAkaya darzAve che ke ApaNA anubhavamAM zveta rUpa, vagere guNAthI atirikta caMdana--dravya gRhIta thAya che.cha (2) cakSu ane tak A taiya indriyA eka ane grahaNa kare che. A vAta nIcenI yuktithI puravAra thAya che. jene meM joyuM tene huM aDakavo' evA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 25 ekArtha pratisaMdhAnajJAnathI puravAra thAya che ke caDyuM ane tvapha A be InDiyana viSaya eka che. A eka viSaya te dravya che. A be indriyanA je AgavA viSaya che te to rUpaguNa ane rasaguNa che. nyAyazeSikano e siddhAMta che ke A be indriye potAnA AgavA viSayane grahaNa karavA uparAMta eka samAna viSayane paNa grahaNa kare che. cakSuIndriyapratyakSa rUpane grahaNa kare che, sparzanendriya pratyakSa sparzane grahaNa kare che ane vaLI te beya pratyakSe te be guNonA AzrayarUpa dravyaneya grahaNa kare che. Ama guNonI jema dravya paNa indriyapratyakSathI gRhIta thAya che. dravyathI dalIla kare che ke rUpa, rasa, vagere guNone sanniveza yA saMsthAna ApaNAmAM dravyanI pratIti janmAve che, kharekhara guNothI bhinna dravya che ja nahi, dravyapratIti brAnta che. AnI sAme udyotakara jaNAve che ke sanniveza yA saMsthAnamAM dravyanI bhrAti mAnavAmAMya saMsthAna ane dravya baMnene prasiddha arthAta sata mAnavA ja paDe. vaLI, te vidhIne pUche che ke jene vidhI saMsthAna kahe che te rUpa, vagere guNothI abhinna che ke bhinna ? je saMsthAnane guNothI abhinna mAnaze te ghaTapratIti, paTapratIti vagere pratItiomAM je bheda che teno khulAso nahi thaI zake. je saMsthAnane guNothI bhinna mAnazo to bIjA nAme dravyane svIkAra karyo gaNAze. (3) rUpa, vagere guNothI dravya abhinna che ema mAnavuM agya che kAraNa ke dravya eka hoya che ane guNo bahu hoya che. je be vastuo judA judA vacanamAM kahevAtI hoya te bhinna hoya che, jema ke "tArAo ane caMdra. jema tArAomAM bahutva ane caMdramAM ekatva hoI tArA ane caMdra be bhinna vastuo che tema guNomAM bahutva ane dravyamAM ekatva heI guNa ane dravya be bhinna vastuo che. 10 (4) dravya na mAnanAranI eka mahattvanI dalIla e che ke guNanA jJAna vinA dravyanuM jJAna thatuM nathI eTale guNethI dravya bhinna nathI. jenAthI je abhinna hoya tenA aMgrahaNe tenuM agrahaNa hoya. AnA javAbamAM udyotakara jaNAve che ke guNanA grahaNa vinA dravyanuM grahaNa saMbhave che. dAkhalA tarIke, zveta sphaTika nIla padArthanA sAnidhyamAM nIla dekhAya che tyAre tenA pitAne taguNa gRhIta thato nathI paNa sphaTika to gRhIta thAya che. (5) zrIdhara kahe che ke rUpa, rasa, vagere guNothI bhinna dravya jevI kaI vastu nathI ema mAnavuM ThIka nathI. "A thAMbhalo che, A ghaDo che evAM saMsthAnasaMvedanonI bhinnatA bAhya thAMbhale, ghaDo vagere dravyo mAnyA vinA nahi ghaTe, kAraNa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 Saddha na ke rUpa, vagere guNA te badhe ja heAya che. mAtra guNA mAnavAthI ane dravya nahi mAnavAthI teA badhe eka sarakhuM jJAna yA saMvedana thaze kAraNa ke rUpa, rasa vagere guNA te badhe che. dravya na mAnanAra virodhI AneA khulAsA karatAM kahe che ke ghaTasaMvedana, paTasa Mvedana, vagere sa Mvedanabhedo bhinna bhinna vAsanA jAgavAthI thAya che; ghaTavAsanA jAgavAthI ghaTasa Mvedana thAya che; paTavAsanA jAgavAthI paTasa Mvedana thAya che; eTale dhaTasaMvedana, paTasaMvedana, vagere saMvedanabhedonA khulAsA vAsanAbhedathI thaI jatA hAI dhaTa, paTa, vagere bAhya dravyo mAnavAnI keAI AvazyakatA nathI. zrIdhara virodhIne jaNAve che ke nIlasaMvedana, pItasaMvedana, vagere saMvedanabheda paNa vAsanAbhedathI ja samajAvAne, khAdya nIla, pIta, vagere guNo zA mATe mAnA che ? je dalIlathI dravyane cheda uDADA che te ja dalIlathI guNAne paNa cheda UDI jaze. e ja taka thI guNAnI dazA paNa dravya jevI ja thaze. temanu astitva paNa jokhamAze. vireAdhI uttara Ape che ke nIlasa Mvedana, pItasaMvedana, vagere saMvedanA kAdAcitya che. amuka vakhate nIlasa Mvedana thAya che, amuka vakhate pItasa Mvedana thAya che, vagere; pratyeka kSaNe arthAt sadAya nIlasa Mvedana ke pItasa Mvedana thatuM rahetuM nathI. jo nIlasa Mvedana, pItasaMvedana, vagere sa MvedanA bAhya nIla, pIta vagere guNe vinA mAtra nIlavAsanA, pItavAsanA vagere vAsanAenA jAgavAthI ja thatAM hAya te te enA atha e thAya ke vAsanAnuM jAgavuM nIla, pIta, vagere bAhya guNArUpa kAraNAne adhIna nathI paNa mAtra peAtAnA anAdi pravAhane ja adhIna che, pariNAme te vAsanA pratyeka kSaNe jAgatI ja rahevAnI ane nIlasa vedana, pItasaMvedana, vagere . sa Mvedane pratyeka kSaNe thatAM ja rahevAnAM, te saMvedanAnuM kAdAcitkatva nahi saMbhavavAnuM. Ama nIlasaMvedana, vagere saMvedaneAnu kAdAcitkatva mAtra vAsanAthI na ghaTatuM hoI bAhya nIla, pIta vagere guNo svIkAryAM che. zrIdhara jaNAve che ke A ja tarka dravyanI bAbatamAM paNa vicAravA joI e. ghaTasaMvedana, paTasaMvedana vagere sa MvedanA kAdAcitka che ane temanu N kAdAcitkapaNuM paNa ghaTa, paTa, vagere bAhya dravyo mAnyA vinA mAtra vAsanAthI nahi ghaTe. rUpa, sparza, vagere guNAthI bhinna bAhya sta Mbhadravyane staMbhavAsanAnA uddeAdhaka kAraNa tarIke svIkAryAM vinA nahi cAle. vaLI, zrIdhara kahe che ke guNAthI atirikta dravyane mAnIzuM te ja cakSu ane k atethI eka ja vastu gRhIta thAya che evI je sAjanIna pratIti che te ghaTI zakze. rUpa vagere guNAne ja mAnavAthI te pratItinA khulAsA nahi thaI zake kAraNa ke rUpa vagere guNAmAMthI pratyeka eka eka niyata indriyathI ja gRhIta thAya che.12 ag Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 27 (6) dravya na mAnanAranI dalIlAnuM khaMDana karI udayanAcAya nIce pramANe dravyanI sthApanA kare che. dravya na mAnIe tA cakSu ane k A e inDiyA dvArA thatA 'jene meM joyuM tene huM spardhA' evA ekA prati dhAnajJAnanA khulAsA na thaI zake. ekA pratisa dhAnajJAnanA viSaya eka che. te viSaya kayA ? rUpa ane sparze guNAne ekbIjAthI abhinna gaNI ekA pratisa dhAnajJAnanA viSaya eka che ema na. samajAvI zakAya. je rUpa che te sparzI nathI, kAraNa ke te judI judI indriyothI gRhIta thAya che. rUpa cakSuthI gRhIta thAya che . ane sparza tvacAthI gRhIta thAya che. rUpa tagindriyagrAhya nathI. jo rUpane gindriyagrAhva mAnIe te AMdhaLAne paNa nIla vagerenA anubhava thavA joI e. rUpa ane spa`nA abheda hoya te rUpa gindriya-grAhya thavuM joI e. paraMtu paristhiti AvI nathI. eTale rUpa ane spA abheda - ekatA ekA pratisa MdhAnajJAnanA viSaya che ema na kahI zakAya.13 ekA pratisa dhAnajJAnaneA je eka viSaya che te guNasamudAya che ema kahevu paNa yAgya nathI. guNasamudAya e zuM che . guNAnu eka dezamAM hAvuM te guNasamudAya che ke temanuM eka kALe hAvuM te ke temanuM badhAnu eka samAna kAyaM hAvuM te ke pachI temanuM badhAnu eka samAna kAraNathI pedA thavuM te ? A cAramAMthI eka paNa vikalpa ghaTatA nathI. (ma) upAdAnakAraNarUpa eka dezamAM guNAnu rahevuM ghaTatuM nathI, kAraNa ke dravyadveSInA mate rUpanuM upAdAnakAraNa rUpa che ane sparzInuM upAdAnakAraNa spa che. je rUpa ane sparzI baMnenuM eka samAna upAdAnakAraNa che. evuM svIkAravAmAM Ave to te dravyanA svIkAra ja thaI jAya. adhikaraNarUpa bhUtala vagere jevA eka AdhAramAM guNAnu hAvuM paNa ghaTatu N nathI. virAdhIne mate dravya jevuM te kaMI che nahi. eTale cakSuthI gRhIta thatA ghaTa e rUpa sivAya bIjuM kazuM nathI. tevI ja rIte spa` nendriyathI gRhIta thatA ghaTa e sparza sivAya bIjuM kazuM nathI. Ama jyAre ApaNe cakSuthI bhUtala para Ta dekhIe chIe tyAre ApaNe kharekhara rUpa upara rUpa dekhIe chIe, ane jyAre ApaNe sparzanendriyathI bhUtala para ghaTa anubhavIe chIe tyAre paNa ApaNe kharekhara sparzI upara sparzI anubhavIe chIe. A rIte rUparUpamAM rahe che ane sparzI spardhAmAM rahe che paNa rUpa ane sparzI baMne kAI eka AdhAramAM rahetA nathI. Ama dravya na mAnIe teA koI paNa rIte rUpa ane spatu eka dezamAM rahevuM ghaTatuM nathI. A carcA uparathI phalita thAya che ke vireAdhInA matamAM guNAnuM eka dezamAM hAvuM te guNasamudAya e prathama vikalpa ghaTatA nathI.14 eka kALe rUpa ane sparzInu hovuM te rUpa ane sparza guNAne samudAya che ema Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 Sada na mAnavuM paNa dhaTatuM nathI. rUpa ane sparzI e guNAnuM eka kALe hAvuM keAI pramANathI siddha thatuM nathI. rUpa ane sparzInuM grahaNa eka kALe arthAt yugapat thatuM nathI paNa kramathI thAya che. mAnI le ke temanuM grahaNa yugapa thAya che paNa teTalA mAtrathI temane eka samudAya na manAya. UMTa ane gadheDA ane eka kALe gRhIta thAya che eTale temane eka samudAya mAnaze ? vidhIne mate UMTa ane gadheDA bane rUpa vagere guNA ja che; e badhA guNeAnA yugapad grahaNathI temanA eka ja samudAya mAnavA paDe. paNa A vAta virAdhIne ISTa nathI. tethI, te bacAva kare che ke UMTaguNA ane gadheDAgrAnA eka samudAya nahi ane kAraNa ke te baMnenA bhedanuM grahaNa ApaNane hoya che. jo e vastuonA bhedanu agrahaNa hAya ane sAthe sAthe te be vastue yugapad gRhIta thatI hoya te ja temane eka samudAya gaNAya. AnI viruddha udayana jaNAve che ke ema te rUpa ane spanA bhedanuM agrahaNa nahi paNa grahaNa che eTale temanuM yugapad grahaNa mAnIe teA paNa . temaneA samudAya nahi manAya. AthI guNeAnuM eka kALe hevuM te temane samudAya che evA mata paNa ghaTatA nathI. Ama bIjo vikalpa paNa ghaTatA nathI.15 () guNAnu` eka samAna kAya che tethI temanA samudAya che.ema kahevuM barAbara nathI, kAraNa ke temanuM eka samAna kArya nathI. rUpanu N kAya ane spanu kAya` eka ja nathI. rUpanuM kAya juduM che, spanuM kAya juduM che. jo kahevAmAM Ave ke temanuM prayAjana eka hAvAthI temaneA samudAya gaNAya, te te paNa kharAbara nathI. udakAharaNarUpa prayAjana jema rUpanuM che tema spa`tu paNa che ema virAdhI kahevA mAge che. paNa A vAta cogya nathI, kAraNa ke viredhIne ' mate udaka jevuM kAI dravya nathI; udaka e rUpa, vagere guNeA ja che. eTale rUpa yA sparze eka eka guNa peAtAnAmAM aneka guNAne kevI rIte dhAraNa karI zake ? jo virAdhI kahe ke rUpa ane sparzItA samudAya aneka guNAne dhAraNa kare che, athavA te rUpa ane sparze peAte guNeAnA samudAyane dhAraNa kare che teA udayana tenuM dhyAna kheMce che ke samudAya peAte haju puravAra thayA nathI eTale enA upayeAga karI prastuta samasyAnA ukela na lAvI zakAya. Ama trIjo vikalpa paNa ghaTatA nathI.16 (4) guNAnuM eka samAna kAraNa hovuM te temanuM samudAyatva che ema mAnavuM paNa yogya nathI kAraNa ke dareka guNane pAtapeAtAnuM Agavu kAraNa hoya che. rUpanu kAraNa rUpa che ane sparzInuM kAraNa spa che. Ama cothA vikalpa paNa ghaTatA nathI.17 zakaya cAreya vikA ghaTatA na heAI guNAnA samudAya mAnavA mATe keAI nimitta ghaTatuM nathI. have jo nimitta vinA samudAyanA vyavahAra thAya che ema mAnIe te te satra samudAya mAnavAnI Apatti Ave.18 guAnA samudAya ja virodhInA matamAM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikada na 29 ghaTatA nathI eTale ekA pratisa dhAnajJAnanA viSaya samudAya che ema virAdhI kaye mADhe kahI zake ? Ama guNAne ameda ke guNAnA samudAya ekA pratisa dhAnajJAnaneA viSaya ghaTI zakatA na heAI ApaNA mATe tenA viSaya tarIke dravyane mAnyA vinA kAI chUTako nathI. (7) rUpa, vagere guNAthI ja badhAM prayAjanA yA akriyAe sadhAtI hAi temanAthI atirikta dravya mAnavAnI jarUra nathI ema kahevuM kharAbara nathI, kAraNa ke A ja tarkanA upayega karI virodhIne pUchI zakAya ke dravyathI badhAM prayeAjane yA akriyAe sadhAtI hAI dravyathI atirikta guNA mAnavAnI zI jarUra ? A ApattimAMthI mArga kADhavA viredhI jaNAve che ke guNA teA mAnavA paDaze kAraNa ke guNAnI upalabdhi (=anubhava, pratIti) ApaNane thAya che. udayana virezadhIne kahe che ke guNAnI jema dravyanI upalabdhi paNa darekane thAya che, eTale dravyanI upalabdhine AdhAre dravyane paNa mAnavuM ja joI e. virAdhI AnI sAme jaNAve che ke dravyanI upalabdhi guNAnI upalabdhi sAthe ja thAya che--arthAt guNAnI upalabdhi vinA dravyanI upalabdhi thatI nathI--eTale dravyane guNAthI bhinna gaNI zakAya nahi. uyana A vAtane svIkAra nathI karatA. te jaNAve che ke guNAnI upalabdhi vinAya dravyanI upalabdhi sabhave che. udAharaNA, jyAre ApaNane pIta zaMkhanuM bhrAnta jJAna thAya che tyAre zvetarUpanI upalabdhi hAtI nathI paNa zaMkhanI upalabdhi tA hoya che. A Apatti TALavA virodhI kahe che ke prastuta dRSTAMtamAM zaMkhanI nahi paNa zaMkhasadaza alIka vastunI upalA'hAya che. alIka vastunI paNa upalabdhi yA pratIti thaI zake che; amuka netrarogavALI vyaktine alIka taimirikakezanI upalabdhi thAya che. AvI dalIla sAMbhaLI uyana jaNAve che, "vAha virAdhIne dravyadveSa ! sparzI tema ja bIjI vyAvahArika kriyAo dvArA zaMkhadravyanI upalabdhi che ja, mAtra tenA zvetaguNanI upalabdhi nathI."19 AnI viruddha virezadhInu kahevu che ke zvetaguNayukta hAvuM te zaMkha heAvAnI anivAya zarata che ane tethI zvetaguNanA abhAvamAM zaMkhane abhAva ApeAApa phalita thAya che. udayanAcAya jaNAve che ke dravya ane guNa vacce AveA vyAptisaMbaMdha mAnavAmAM temane vAMdheA nathI. 'jyAM jyAM zaMkha hAya che tyAM tyAM zvetaguNa hoya che ane jyAM jyAM zvetaguNa nathI hotA tyAM zaMkha nathI te' AveA vyAptisabaMdha zuM khadravya ane tenA zvetaguNa vacce mAnavAmAM udayanAcAya ne kaMI vAMdhA nathI. paraMtu te virAdhIne jaNAve che ke dravya ane guNa vacce vyAptisabaMdha che paNa dravyanI upa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to vaDjha na labdhi ane guNanI upalabdhi vacce vyAptisaMbaMdha nathI. 'jyAM jyAM zaMkhanI upalabdhi hAya che tyAM tyAM zvetaguNanI upalabdhi hoya che ane jyAM jyAM zvetaguNanI upalabdhinA abhAva hAya che tyAM tyAM zaMkhanI upalabdhinA abhAva hoya che' AvA vyAptisabaMdha zaMkhadravyopalabdha ane zvetaguNApalabdhi vacce che ja nahi. dhUma agni vinA hotA nathI paraMtu dhUmanI upalabdhi tA agninI upalabdhi vinA sa Mbhave che. tevI ja rIte zaMkha zvetaguNa vinA. tA nathI, paraMtu zaMkhanI upalabdhi tA zvetaguNanI upalabdhi vinA saMbhave che. Ama, zvetaguNa zaMkhanuM niyata lakSaNa heAvA chatAM arthAt zaMkha zvetaguNa vinAnA kadIya na hAvA chatAM, zvetaguNanI upalabdhi vinA za`khanI upalabdhi ane pariNAme zaMkhanuM astitva saMbhave che. tethI zvetaguNanI anupalabdhi zaMkhanA ke za MkhanI upalabdhinA abhAva puravAra karI zake nahi.20 mAnI lo ke dravyanI upalabdhi sadA, guNanI upalabdhi sAthe ja thAya che, arthAt guNanI upalabdhi vinA dravyanI upalabdhi kadIya thatI nathI. paraMtu Ane AdhAre dravya guNathI abhinna che evA ni ya na bAMdhI zakAya. ghaTarUpanI upalabdhi AlArUpanI upalabdhi vinA kadIya thatI nathI paNa tethI ghaTarUpa ane AlAkarUpane abheda tA virodhI svIkAratA nathI. vireAdhI ghaTarUpa ane AlAkarUpane bhinna ja mAne che. Ama dravyanI upalabdhi sadA guNanI upalabdhi sAthe ja mAnIe te paNa dravyanA guNAnI sAthe abheda siddha thatA nathI.21 (8) dravyanA guNanI sAthe abheda nathI kAraNa ke dravya ane guNanA dharmo bhinna che, paraspara virodhI che. temanA dharmAM paraspara virodhI che te nIcenI AbatA uparathI siddha thAya che. dravya zaMkhanI upalabdhi vakhateya tenA guNAtI anupalabdhi sabhave che, dravyanA abhidhAna vakhateya guNanuM abhAna na hovuM sabhave che, dravyanA niSedha vakhateya tenA guNAnA aniSedha sabhave che, vagere 22 (9) dravya ane guNunA abheda mAnavAmAM Ave te dUrathI ane najIkathI vastune jotAM aspaSTa ane spaSTa grahaNa yA pratItineA je bheda paDe che tene khulAsA nahi thaI zake,23 vaizeSikA ane taiyAyikA daDhatApUva ka guNAthI atirikata dravya che enI Ama sthApanA kare che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSikadana (2) paramANurUpa mAtra kANudravya dravyadveSIe paramANunA astitvanA cheda uDADavA je tarka ApyA che tenA parihAra karI nyAyavaizeSikAe tenA astitvane sthApavA je tarko ApelA che temanuM ja vizleSaNa ahIM karIzuM. ahIM ApaNe vaizeSika paramANuvAdanI carcA karavA mAgatA nathI. 31 vaizeSikAne mate bhautika vastuonA arthAt kA dravyAnA ( = avayavIenA) aMtima avayavA paramANue che. avayavInuM vibhAjana karatAM tenA avayavA prApta thAya che, te avayaveAnuM vibhAjana karatAM temanA avayavA prApta thAya che ane A vibhAjananI dhArAnA jyAM aMta Ave che te paramANue che. paramANuonu vibhAjana azakya che. te avibhAjya che. avibhAjya hAi te niravayava che. niravayava hAI temanuM utpAdaka upAdAnakAraNa nathI. vaizeSine mate upAdAnakAraNa hameza kAnA avayavArUpa hoya che. paraMtu paramANue te niravayava che eTale temanuM utpAdaka upAdAnakAraNa keAI hoI na zake. paramANue akAraNa che. eTale te nitya che.24 vaLI, paramANuone parimANa che. temanu piramANu aNuparimANa che. aNuparimANane paricchinna parimANu gaNAya. vaizeSika paricchinna parimANavALA dravyane mRta gaNe che. eTale e amAM aNu mRta che. paramANunA astitvane AdhAra tenA niravayavapaNA upara che eTale vire dhI tenA niravayavapaNA upara prahAra karI tenA astitvanuM khaMDana kare che. te nIce pramANe che. (1) paramANu paricchinna parimANavALu dravya che ema tame vaizeSike mAtA che ane e aMmAM tame tene mRta gaNA che. je sUta dravyo che temane saMsthAna avazya heAya che. saMsthAna e khIjuM kaMI nahi paNa avayavasanniveza che. A uparathI phalita thAya che ke paramANune avayavasanniveza che ane pariNAme avayaveA che. paramANu niravayana nathI.25 (2) paramANu niravayava nathI te nIcenI lIlathI paNa puravAra thAya che. tame vaizeSikA AkAzane vyApaka mAne che eTale teNe paramANune a MdarathI ane bahArathI vyApavu joie. Ama mAnatAM paramANunA aMdaranA bhAga ane khabahAranA bhAga ema be bhAga mAnavA paDe ane pariNAme paramANu niravayava na rahe. AnA bacAvamAM jo vaizeSika kahe ke paramANunI aMdara AkAza nathI te| AkAza asava gata Thare.26 (3) eka aNu (vacalA aNu) tenI AjubAjunAM cha aNue sAthe eka vakhate saMyeAga dharAvatA hAI tene cha avayaveA yA bhAgA ( pUrva bhAga, pazcimabhAga, uttarabhAga, dakSiNabhAga, UrdhvabhAga, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana adhobhAga) hovA joIe jyAM AgaLa tene pelA cha aNuo sAthe saMyoga thato hoya. Ama mAnIe to aNanuM niravayavapaNuM rahetuM nathI. je kahevAmAM Ave ke te ye aNuo pelA vacalA aNu sAthe eka ja dezamAM joDAya che te to e cha aNuono je piMDa bane te mAtra aNuparimANu ja rahe joIe.27 A paristhiti vaizeSikene ISTa nathI. - A dalIlanuM jesApUrvaka khaMDana karI vaizeSika paramANune sAbita kare che. (1) dravyahInuM kahevuM che ke je mUrta hoya tene avaye hovA ja joIe; paramANu mUta che mATe paramANune avayavo hovA ja joIe. udyotakara AnuM nIce pramANe khaMDana kare che : paramANunA avayava mAnI te avayavone mUrta ane niravayava mAnaze te to mUrta hoya te sAvayava ja hoya evo niyama je tame amArA upara ThokI besADavA mAgo cho te niyama viruddha tame pote je jAva cho evuM thaze. je paramANunA avayavone paNa avayavo che ema mAnazo te guTi , (trasareNu, indriyagrAhya nAnAmAM nAno kaNa)nuM gurutva, saMkhyA ane parimANa ameya (infinite) banI jaze. jo A Apattine TALavA virodhI kahe ke mUrta vastu aMta sudhI vibhAjana pAmatI rahe che te aMta svayaM niravayava che ema temaNe kahevuM paDaze. je virodhI kahe ke aMta svayaM vibhAgarUpa ja che to tema to kahI zakAya ja nahi kAraNa ke vibhAga vibhAjayamAna padArtha sivAya zakya ja nathI. vaizeSine mate vibhAga guNa hoI tenA AdhArarUpa vibhajyamAna keI dravya hovuM ja joIe. Ama virodhI samakSa traNa vika che : (1) mUrta vastunA vibhAganI prakriyA niravayava paramANuo prApta na thAya tyAM sudhI cAle che, (2) vibhAganI prakriyA chevaTanA avayavonA pralaya yA vinAza sudhI cAle che, (3) vibhAganI prakriyAno keI aMta nathI-anaMta che. 28 je pahelo vikalpa svIkAravAmAM Ave te paramANu mUrta hAI sAvayava che ema kahevAmAM vyAghAtadoSa Ave. vibhAganI prakriyA paramANue aTake che arthAta paramANu niravayava che ema svIkAravuM ane sAthe sAthe kahevuM ke te sAvayava che e paraspara virodhI vAta che. vaLI, vibhAganI prakriyA paramANuo prApta na thAya tyAM sudhI ja cAle che ema kahevAno artha e thAya ke paramANuo akAraNa che, temanuM kaI kAraNa nathI, teo mAtra kAraNadravyo che. have je AvA paramANuonI bAbatamAM kahevAmAM Ave ke te sAvayava che te te sakAraNa banI jAya, kAryadravya banI jAya. Ama vibhAganI prakriyA jyAM aTakI jAya che te paramANuo sAvayava Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana che ema kahevAno artha e thAya ke te akAraNa che ( = mAtra kAraNadravya che) ane sakAraNa che (= kAryadravya che). A te paraspara virodhI vAta thaI29 bIjo vikalpa svIkAravAmAM rahelI muzkelIone te ApaNe nirdeza karyo che. vibhAjananI prakriyA chevaTanA avayanA pralaya yA vinAza sudhI cAle che ema kahevAno artha e thAya ke chevaTe vibhAga ja rahe che. bIjuM kaMI nahi. paraMtu vibhAga potAnA vibhajyamAna dravyanA AdhAra vinA rahI zake ja nahi.30 vibhAganI prakriyAno aMta ja nathI evo trIjo vikalpa svIkArIe te yurinuM gurutva, saMkhyA tema ja parimANa ameya banI jAya. A paNa ISTa nathI. A trIjA vikalpanI bAbatamAM vaizeSikee kahelI vAtane vistArathI samajavA jevI che. ghaDAne pheDI ApaNe TukaDA karIe chIe. A TukaDAo paNa sAvayava arthAta kAryarUpa che. eTale temanuM vibhAjana paNa saMbhave che. A rIte ApaNe TukaDAnA TukaDA ane pachI temanAya TukaDA karatA ja jaIe chIe. chevaTe A TukaDAo eTalA nAnA banI jAya che ke temanuM vibhAjana karavuM kaThaNa paDe che. dhULanA kaNane le. e eTaluM nAnuM che ke ApaNe ene teDI zakatA nathI. paraMtu ApaNane je viziSTa sAdhana maLI jAya to tene paNa toDI zakIe. ApaNe vALane cIrI zakatA nathI paNuM jo atyaMta pAtaLI tIkSNa dhAravALuM viziSTa sAdhana maLI jAya to teneya cIrI zakIe. Ama kaNavibhAjana yA vALa chedana durgama hovA chatAM buddhigamya to che. have prazna e thAya che ke A vibhAjananI prakriyA kyAM sudhI cAlaze? e kyAMya aTakaze ke nahi? je kalpanAnI madadathI ApaNe kaNanuM vibhAjana karatA jaIe te * 2 4 8 16 32 64 128 256 512 1024" A pramANe ApaNe anaMtanI tarapha AgaLa vadhatA ja jaIzuM ane vibhAjananI prakriyAno kyAMya aMta nahi Ave. Ane anavasthA kahevAya, kAraNa ke AmAM kayAMya virAmanI yA aTakavAnI zakyatA ja nathI. AvI anavasthAmAM parvata ane rAI baMnenuM parimANa ekasarakhuM banI jaze. kema ? kAraNa ke baMnenA vibhAjanane kyAMya aMta nathI. ane tethI jema parvatanA avayava * 2 > >>> > !> S> 5 4 8 16 32 64 128 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anaMta che, tema rAInA avayava paNa rA SaddAna rA rA rA rA rA rA > -> > > > ra 4 8 16 32 4 128 anaMta che. te paMta ane rAInA parimANamAM bheda kevI rIte ghaTI zake ? na ja ghaTI zake.31 A rIte ja anavasthAne kAraNe ApekSika lAdhava ane gaurava paNa nahi ghaTI zake. Ano artha e ke aMtima ekama (unit) vinA parimANabheda ane gurutvabheda na dharI zake. paraMtu anavasthAmAM aMtima ekama asa Mbhavita che. eTale vibhAjanaprakriyAmAM kAMkane kayAMka avasthAna yA virAma mAnavA ja joI e. vibhAjananI prakriyAnI eka carama sImA mAnavI anivAya che. bhUta dravyanu vibhAjana karatAM karatAM ApaNe vibhAjanaprakriyAnI carama sImAe paheAMcIe chIe ane tyAM ApaNane sUkSmAtisUkSma mRta avibhAjya dravya prApta thAya che. A avibhAjya mUta dravya te paramANu che. rA > (2) AkAzane vyApaka mAnAr paramANune niravayava na mAnI zake evI virodhInI bIjI dalIlanA javAba vaizeSika nIce pramANe Ape che. bahAranA bhAga ane aMdaranA bhAga te kAyadravyanI bAbatamAM ja saMbhave che. kAyadravyanAM kAraNeA arthAt avayaveAmAMthI je avayavA khIjA avayavAthI DhaMkAyelA hAya temane kAya dravyanA aMdaranA bhAga kahevAya jyAre je avayava temane DhAMkanAra hAya ane khIjA kAI avayavAthI DhaMkAyelA na hoya temane kAyadravyanA bahAranA bhAga kahevAya. paraMtu paramANu te nirbhAga yA niravayava (mAtra kAraNudravya) che eTale tenI bAbatamAM aMdaranA bhAga ane bahAranA bhAga sa MbhavatA ja nathI.32 paramANunA niravayava hovA sAthe AkAzanA vyApaka heAvAnA kAI virAdha nathI. AkAza vyApaka che ja kAraNa ke tenA guNA zabda ane saMcAga sarvAMtra upalabdha thAya che.33 virodhI prazna kare che ke jo AkAza vyApaka hoya te| jema pANI peAtAnAmAM gati karatI ane peAtAnI sAthe Takkara letI nAva sAme Takkara laI tUTe che (AkAra badale che) tema AkAza pAtAnI aMdara gati karatA ane peAtAnI sAthe Takkara letAM dravyA sAme kema (sa`tra) Takkara letuM nathI ane tUTatu nathI (AkAra badalatuM nathI) vaizeSika uttara Ape che ke enuM kAraNa tA e che ke AkAza niravayava dravya che. virAdhI jaNAve che ke AkAza niravayava dravya heAI tUTatuM nathI (AkAra badalatuM nathI) ema mAnI laIe teA paNa e prazna tA rahe che ja ke AkAzamAM gati karanAra ane tene Takkara lagAvanAra dravya pAte AkAzathI, pratiSThAta kema pAmatuM nathI AkAza te dravyanI gatine kema rAkatuM nathI ? vaizeSika jaNAve che ke tenuM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSidana 35 kAraNa tenuM spa rahitapaNuM che. je dravya spaguNanA Azraya heAya te ja peAtAnI sAme Takkara lenAra dravyanI gatine rAke che. Ama sAvayava ane, spardhA guNayukta dravyomAM ja dekhAtA prastuta che dharmAMnA hovAnI zaMkA virAdhIe niravayava ane sparahita AkAzamAM na karavI joIe.34 (3) pUrva`ki, pazcimaki, vagere dibheda sAthe paramANu joDAyelA hAI tenI pAtAnI aMdara paNa bhAgeA mAnavA paDe evI vireAdhInI dalIlanA uttara udyotakara nIce pramANe Ape che. bhedo ja nathI. dik eka ja che. tenA bhedo tA kalpita che. eTale dibhedone AdhAre aNumAM bheda yA bhAgA (pUrvabhAga, pazcimabhAga, vagere) mAnavA ucita nathI.35 udyotakaranI A vAta vAcaspati vistArathI samajAve che; dik eka ane sa`gata che. tenA bhedo saMbhavatA nathI. ahIM virodhI prazna kare che ke jo dik eka (= nirbhAga) hoya te A paramANu amuka paramANunI pUrve che ane amuka paramANunI pazcime che evI buddhi kema thAya che? AnA javAba nIce pramANe che. rAtri pachI pahelavahelA sUryanA dik sAthe je sa Myoga thAya che tene sUryodayadeza kahIe chIe ane divasamAM sauthI chellA nA dik sAthe je sa McAga thAya che tene sUryAstadeza kahIe chIe. Ama sUryodayadeza ane sUryAstadeza diphphedo nathI paNa daphnA sUrya sAthenA saMyogA mAtra che, dinA ` sAthenA AvA saMcAgeA aneka ane che. A sagAne ja ApaNe bhedo mAnI laI e chIe paraMtu hakIkatamAM dibhedo che ja nahi. sUyyadayadezanI najIkanA deza sAthe saMyukta paramANu sUryodayadezathI dUranA deza sAthe saMyukta paramANunI pU.mAM kahevAya. evI ja rIte sUryAstadezanI najIkanA deza sAthe saMyukta paramANu sUryAstadezathI dUranA deza sAthe saMyukta paramANunI pazcimamAM kahevAya. A pUrva paramANu ane pazcimaparamANunI apekSAe je paramANu sUryodayadeza ane sUryAstadeza baMnethI dUra hoya tene vacalA yA madhyavartI paramANu kahevAya. A rIte ja dakSiNaparamANu, uttaraparamANu, Urdhva paramANu ane adhaHparamANune samajavA joI e. upasaMhAra karatAM vAcaspati jaNAve che ke eka ja arthAt nirbhAga paramANunA jA paramANuo sAthenA saMyeAgeAne ja paramANunA bhAgeA tarIke ApaNe kalpIe chIe paNa hakIkatamAM te paramANunA bhAgA nathI. A saMyegA avyApyavRtti che. dinI bAbatamAM paNa dinA saMyogane dinA bhAgeA tarIke kalpavAmAM Ave che paNa hakIkatamAM teA dik eka che, nirbhAga che, tene bhAgA nathI. vaLI, paramANunA 7 paramANuo sAthenA yugapa saMcAga tenA mUtvane kAraNe che ane nahi ke tenA sAvayavapaNAne kAraNe. te sAvayava che ja nahi. 36 O Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana * upara je kahyuM ke saMgo avyayavRtti che tene artha zo ? vaizeSikane mate saMga guNa che. je guNa pitAnA Azrayane vyApIne raheto nathI te guNa avyApyavRtti kahevAya, dAkhalA tarIke vAMdarAne vRkSa sAthe saMyoga. kapisaMyoga AkhA vRkSamAM rahetuM nathI, te to DALInA eka dezamAM rahe che, te mULamAM rahetA nathI. sagaguNa rUpaguNa jevo nathI. rUpaguNa to AkhAya vRkSane vyApIne rahe che. eTale te vyApyavRtti kahevAya che. saMgaguNa vRkSanA eka bhAgamAM, eka avayavamAM rahe che eTale tene avyApyavRtti kahevAya che. zeSika anusAra avayava(DALI) avayavI(vRkSa)thI bhinna che. avayava ane avayavI vacce bheda che. eTale prazna Ubho thAya ke kapisaMyogane vRkSa sAthe kema gaNavAmAM Ave che ane DALI sAthe kema gaNavAmAM nathI Avato praznamAM sUcita prakriyA apanAvIe to nIce jaNAvelI Apatti Ave. saMyoga DALI sAthe je tarkathI mAno cho te tarkathI te tene DALI sAthe nahi paNa DALIne eka deza sAthe ane chevaTe to mAtra eka aNu sAthe ja mAnavo paDavAno; ane aNu pratyakSagrAhya na hoI te saMyoga paNa pratyakSagrAhya nahi banavAno. A Apatti 'TALavA saMyogane hamezA chellA kArya dravyamAM (ahIM vRkSa) rahe mAnavo joIe. saMyogane chellA kAryakravyamAM mAnIe eTale tene avazyapaNe tenA eka dezamAM mAnavo joIe.37 have je saMyoga e AdhAranA eka dezamAM ja rahetA guNa hoya te aNumAM rahetA saMginI bAbatamAM zuM thaze? je te aNunA eka dezamAM rahe che ema kaho to aNu sAvayava banI jaze. A Apatti TALavA avyayavRttinA upara jaNAvela arthamAM vaizeSikee sudhAre karyo che. avyayavRtti guNa eTale evo guNa ke je potAnA AzramamAM eka ja samaye rahete paNa hoya ane na paNa rahete heya.38 eka ja guNa potAnA AzrayamAM eka ja samaye rahe che tema ja rahetuM nathI ema kahevAmAM te virodha jaNAya che. vaizeSike A virodhano parihAra nIce pramANe kare che. kapisaMyoga eka samaye vRkSamAM rahe che ane nathI rahete eno artha e ke DALIrUpa avacchedakathI avacchinna kapisAga vRkSamAM rahe che paraMtu mULarUpa avacchedakathI avacchinna kapiga vRkSamAM raheto nathI. avacchedakano artha che badhI bAjuthI kApanAra, maryAdita karanAra, ane avacchinnano artha che badhI bAjuthI pAnAra, maryAdita thanAra. Ama kAryadravyamAM amuka avayavathI avacchinna saMga rahe che ane bAkInA avayavothI avacchinna te raheto nathI ema samajavuM joIe. paramANunI bAbatamAM saMyoganuM rahevuM ane na rahevuM amuka diphasvacchinna saMga temAM rahe che ane anya diavacchinna saMga temAM raheto nathI ema kahI samajavuM joIe.39 vacalA paramANune bIjA paramANu sAthe (kaho ke pUrva Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 37 paramANu sAthe) samAga avyApyavRtti che enA artha e nathI ke te vacalA paramANunA pUrva bhAgamAM rahe che ane bIjA bhAgAmAM rahetA nathI (kAraNa ke paramANu te| nirbhAga (niravayava che)) paNa tenA artha te e che ke pUva vicchinna sayeAga temAM rahe che ane digantarAvacchinna saMyAga temAM rahetA nathI. A rIte paramANunA cha paramANuo sAthenA tema ja cha dizA sAthenA saMceAgane samajavAthI paramANumAM sAvayavapaNAnI Apatti nahi Ave. virodhI uparanI carcAne aMte evA AkSepa kare che ke AmAMthI te e phalita thAya che ke (1) 7 aNue eka ja AzrayamAM rahe che ane (2) cha aNuenA vacalA aNu sAthenA saMcAge eka ja AzrayamAM rahe che; jo kharekhara Ama ja hAya tA sAta aNuone je piMDa ane te aNuparimANu ja rahevA joI e paNa A teA ISTa nathI. A Apattine javAba vaizeSika nIce pramANe Ape che. vacalA aNunA cha aNue sAthe cha saMyogeA che. A cha sayAgamAMthI vacalA aNune pUrva aNu sAthene saMyeAga vacalA aNu ane pUrva aNumAM rahe che. te vacalA aNu ane pazcimaaNumAM rahetA nathI. tevI ja rIte vacalA aNune pazcimaaNu sAthene saMcAga vacalA aNu ane pazcimaaNumAM ja rahe che paNa vacalA aNu ane pU aNumAM rahetA nathI. A rIte e meM aNuonI joDI laI vicArIe tA te cha saMcAgeAnA AzrayA bhinna bhinna che--eka ja nathI--te jaNAI Ave che. Ama cha sayeAgeAnA AzrayA cha judI judI parimANujoDIe che. A choDIemAMnI pratyeka joDImAM vacalA paramANu che ja eTale e dRSTie cha sayAgAnA eka samAna Azraya che evu zithila rIte kahevuM hAya teA kahI zakAya. paraMtu kharekhara teA sayAga e evA guNa che je hamezA saMyukta e dravyeAmAM ja rahe che, eTale prastuta cha saMyAgAne eka AzrayamAM rahetA na ja gaNavA joI e.40 ja vacalA paramANu sAthe joDAtA cha paramANuone eka Azraya nathI ja. vaizeSika jaNAve che ke jo ke vacalA aNunA cha aNue sAthenA saMcAgeA vacalA aNumAM rahe che e dRSTie te sagAne eka Azraya che ema hajuya zithila rIte kahI zakAya41 paraMtu cha aNuene eka Azraya che ema teA kAI paNa rIte na ja kahI zakAya. cha aNuonA eka Azraya tarIke vacalA aNune gaNI zakAya nahi kAraNa ke dravyanA Azraya tenA avayaveA (samavAyikAraNa-upadAnakAraNa) sivAya khIjuM ka MI heAI zake niha, paraMtu paramANu te kArahIna ane niravayava Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vadarzana che, eTale tene keI Azraya ja hoI zake nahi. Ama paramANu kyAMya samavAyasaMbaMdhathI raheto nathI. rUpa, vagere guNo eka dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. saMge paNa guNa heI, ApaNe joyuM tema, vacalA aNumAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. paraMtu cha paramANuone temanA niravayava svabhAvane kAraNe keI Azraya ja nathI eTale temanI bAbatamAM temano eka Azraya hovAno prazna ja saMbhava nathI. kaI paNa be dravyo eka ja AzrayamAM samavAya saMbaMdhathI rahetA nathI. dAkhalA tarIke, eka ja paTa potAnA AzrayabhUta taMtuomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che; bIjA keI dravyanuM (kaho ke bIjA paTanuM) te ja taMtuomAM samavAyasaMbaMdhathI rahevuM azakya che. alabatta, rUpa vagere guNo hovAne kAraNe eka ja AzrayarUpa dravyamAM samavayasaMbaMdhathI rahe che. saMge pote paNa guNo heI aneka saMyogo eka AzrayarUpa dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahI zake che ane eTale cha paramANuonA vacalA paramANu sAthenA saMgo vacalA paramANumAM samavAya saMbaMdhathI rahI zake che.. paraMtu be dravya eka ja AzrayamAM samavAya saMbaMdhathI kadI rahI zaktA nathI. tethI cha aNuonuM vacalA paramANumAM samavAya saMbaMdhathI rahevuM zakya ja nathI.42 ' ahIM virodhI jaNAve che ke kArya ane tenuM kAraNa keTalIka vAra eka ja samaye eka ja AzrayamAM rahe che. jyAre ghaTa paTathI saMyukta bane che tyAre te paTanA kAraNabhUta taMtuothI paNa saMyukta banI jAya che tema ja te taMtuonA kAraNabhUta aMzuethI paNa saMyukta banI jAya che. pariNAme, kArya (paTa), tenuM kAraNa (taMtu) ane tenuM kAraNa (aMzu)-A badhAM eka ja Azraya ghaTamAM rahe che. AnA uttaramAM udyotakara jaNAve che ke paTa, taMtu, vagerenA ghaTa sAthenA saMge eka AzrayamAM-ghaTamAM rahe che paraMtu e dravya-kArya ane kAraNa (paTa ane taMtu) eka AzramamAM rahetA nathI. paTa taMtuomAM rahe che jyAre taMtuo aMzuomAM rahe che.43 vAcaspati bIjuM kuMDAmAM boranuM dRSTAMta ApI A muddo vistArathI samajAve che. A dRSTAMtamAM kuMDuM AdhAra che ane bera Adheya che. Ama kuMDA ane bera vacce AdhArAdheyasaMbaMdha che. A dRSTAMtamAM kuMDuM jema barane AdhAra che tema te boranA avayavono ane te avayanA avayavanAya AdhAra che. Ama ahIM aneka dravyono eka AdhAra jaNAya che. paraMtu e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke AdhArAyeyapaNAnuM nimitta samavAya ja nahi saMyoga paNa saMbhave che. eka vastu pitAnI aMdara bIjI vastune samavAya dvArA ke saMga dvArA dhAraNa kare che. kuMDAmAM bAranA dRSTAMtamAM kuMDuM e.bora, boranA avayavo ane e avayavonA avayavone AdhAra che e vAta kharI paNa e te badhAne Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana AdhAra saMyoga dvArA che samavAya dvArA nahi. bora kuMDAmAM sagAsaMbaMdhathI rahe che. beranA avayavono ane A avayavonA avayavone paNa kuMDA sAthe saMgasaMbaMdha ja che. A uparathI spaSTa thAya che ke eka karatAM vadhu dravyo jyAre eka AzramamAM rahetAM hoya tyAre te badhAM temAM saMgasaMbaMdhathI ja rahetAM hoya che. koIpaNa be dravya eka AzrayamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetAM ja nathI. phaLa tenA avayavomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che ane te avayavo pitAnA avayavomAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. Ama ekathI vadhu dravyanuM eka ja AzrayamAM samavAyasaMbaMdhathI rahevuM zakya ja nathI, te mAtra saMgasaMbaMdhathI ja zakya che.44 have paramANu vize A bAbate vicArIe. vaizeSika mata anusAra ekathI vadhu dravyo samavAyasaMbaMdhathI eka AzrayamAM rahI zaktA ja nathI. tethI vacalA paramANune A daSTie cha paramANuono Azraya gaNI zakAya nahi. aneka vastuo samavAya saMbaMdhathI eka ja AzramamAM rahetAM parimANamAM vadhAro thato nathI. ahIM aneka paramANuo samavAya saMbaMdhathI vacalA paramANumAM rahetA nathI tethI parimANanA vadhArAne keI bAdhA AvatI nathI. rUpa, vagere guNa samavAyasaMbaMdhathI eka paramANumAM rahe che paNa tethI tenA parimANamAM vadhAro thato nathI. ethI UlaTuM cha aNuo tenI aMdara saMgasaMbaMdhathI rahe che ane tethI sAta aNuonA piMDamAM parimANane vadhAro thAya che. samavAyasaMbaMdhathI aneka vastuonuM eka AzrayamAM rahevuM te. parimANavRddhi yA sthULatAnuM virodhI che45 jyAre saMyogasaMbaMdhathI aneka vastuonuM eka AzrayamAM rahevuM te parimANavRddhi yA sthaLatAnuM virodhI nathI. pariNAme, sAta paramANunA banelA piMDamAM parimANaddhi nahi thAya ane piMDa mAtra aNuparimANa ja raheze evo virodhIne AkSepa Takato nathI. Ama virodhIonI badhI ja dalIlene yogya javAba ApI vaizeSikee paramANurUpa kAraNudravyanuM astitva sAbita karyuM che. (3) avayavI yA kAryakravya avayavo DAtAM te avayavamAMthI je utpanna thAya che tene vaizeSike avayavI kahe che. temane mate avayavo kAraNa che ane avayavI kArya che. eTale avayavIne mATe teo kAryadravya evI saMjJA vApare che. vaizeSike anusAra jema govA aneka gAya vyaktiomAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM sAmAnya che tema avayavI aneka avayavarUpa dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahetuM eka dravya che. avayavI - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDyuM na avayaveAthI bhinna che. eTale enA atha e thAya ke avayavI avayaveAmAM rahetA hAvA chatAM te pAte niravayava che. 40 virAdhInI dalIlonuM khaMDana karI vaizeSikA avayaveAthI bhinna avayavInu astitva nIce pramANe sthApe che. (1) vRkSa jevI sthULa vastunuM pratyakSa e anumAnanA ja eka prakAra che ke nahi e praznanI carcA veLAe nyAyasatramAM avayavInI carcA karavAmAM AvI che. jyAre jJAtA vRkSane pratyakSathI jANe che tyAre te tenA amuka ja avayavene pratyakSathI grahaNa kare che, badhA avayavane pratyakSathI grahaNa karatA nathI. pachI gRhIta avayavAnA pratyakSajJAnanA AdhAre vRkSane te jANe che. Ama gRhIta avayavA uparathI vRkSanuM jJAna e gRhIta dhUma uparathI agninA jJAna jevuM ja che. vRkSanA jJAnamAM ApaNe pratyakSathI jANelA avayavA uparathI vRkSanuM anumAna karIe chIe, tethI vRkSanu kahevAtuM pratyakSa e kharekhara pratyakSa nathI paNa anumAna che. Ave keAIkanA mata che.46 naiyAyika ke vaizeSikane te svIkAryAM nathI. te matavAdInA matanuM khaMDana karatAM nyAyabhASyakAra vAtsyAyana tene prazna kare che ke ahIM zenuM anumAna thAya che ? -- agRhIta avayavAnuM ke badhA avayaveAthI bhinna avayavIrUpa vRkSanuM ? pahelA vikalpanA svIkAra karavA zakya nathI kAraNa ke agRhIta avayavA e kaI vRkSa nathI. khIjo vikalpa paNa svIkAravA zakya nathI kAraNa ke kAI paNa vakhata jenuM peAtAnA liMga (hetu) sAthe pratyakSa na thayu hAya tenuM anumAna asa Mbhavita che. A baMne vikalpeAne jarAka vistArathI samajIe. pahelA vikalpa temane anulakSIne che jee avayaveAne ja svIkAre che ane avayavIne svIkAratA ja nathI. jo avayaveAthI bhinna avayavIrUpa vRkSane svIkAra karavAmAM na Ave ane vRkSane mAtra avayaveAnA samudAyarUpa ja gaNavAmAM Ave te vRkSanuM jJAna saMbhave ja nahi, kAraNa ke vRkSa te na tA pratyakSathI jANelA AgalA avayavA che ke na to apratyakSa rahelA ane anumAnathI jANelA bAkInA avayave che. eTale, avayavIrUpa vRkSane svIkAra karaveA ja joI e. bIjo vikalpa temane anulakSIne che je avayaveAthI bhinna avayavIne svIkAra karavA chatAM tene pratyakSagrAhya svIkAravA taiyAra nathI. vAtsyAyana jaNAve che ke avayavIne pratyakSagrAhya mAnyA vinA chUTako ja nathI. avayavI kevaLa anumAnagrAhya che ema mAnavuM zakya nathI kAraNa ke je cAreya kyAMya pratyakSa dvArA gRhIta thayuM ja nathI tenuM anumAna karavuM azakaya che. anumAnamAM e Avazyaka che ke Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 41 sAdhana ane sAdhyane eka sAthe kayAMka tA pratyakSathI jAhelAM hAvA ja joIe. dhUmADA uparathI agninuM anumAna zakya bane che kAraNa ke ApaNe rasADAmAM dhUmADA ane agnine sAthe pratyakSa joyelA che. prastuta vRkSanA dAkhalAmAM, avayavIrUpa vRkSanuM tenA AgalA avayave| sAthe kAI vAra kacAMka pratyakSa thayu hAya ! te AgalA avayaveAnA pratyakSa uparathI pachIthI vRkSanu anumAna karI zakAya. jo eka paNa vAra avayavIrUpa vRkSanu tenA AgalA avayaveA sAthe pratyakSa svIkAravAmAM Ave te tenA AgalA avayaveza jyAre jyAre pratyakSa thAya che tyAre tyAre avayavI paNa pratyakSa thAya che e ApameLe phalita thAya. Ama avayavI pratyakSagrAha puravAra thAya che. TUMkamAM, vaizeSika jaNAve che ke jo vRkSane kevaLa avayavAnA samudAyarUpa ja mAnavAmAM Ave te vRkSane na teA pratyakSathI jANI zakAya ke na te anumAnathI jANI zakAya ane pariNAme tenA jJAnanI zakayatA ja na rahe. parantu bIjI bAju, avayaveAthI bhinna avayavIrUpa vRkSane svIkAravAmAM Ave te tenA AgalA avaveAnA pratyakSa sAthe tenuM paNa pratyakSa svIkAryAM vinA na cAle.47 ahIM kAI sUcana karI zake ke avayavIne pratyakSagrAhya mAnIe paraMtu tenA amuka avayava pratyakSa thatA hAya tyAre nahi paNa tenA badhA avayavA pratyakSa thatA hoya tyAre ja. A sUcana nyAya--vaizeSikane svIkAya nathI. te jaNAve che ke jo ema mAnIzuM teA te avayavInu pratyakSa kadI thaze ja nahi kAraNa ke tenA badhA avayava| eka sAthe pratyakSa thavA azakaya che; tenA pAchalA avayaveA AgalA avayavAthI hameza DhaMkAyelA hAya che.48 Ama bAhya sthULa viSayeAnA jJAnanI zakayatA temane temanA avayaveAthI bhinna avayavIrUpe svIkArI temanA AgalA avayavonA pratyakSa sAthe temanu paNa pratyakSa svIkAravAmAM rahelI che, anyathA nahi. (2) virAdhI jaNAve che ke paramANue ja che ane avayavIrUpa koI svata Mtra dravya nathI. 'ghaTa che' 'paTa che' vagere buddhi paramANue ja pedA kare che. Anu khaMDana karatAM vaizeSika virodhIne pUche che ke Tabuddhi, paTabuddhi vagere vividha buddhie pedA karanAra paramANuomAM te te vizeSa buddhi pedA karatI vakhate koI vizeSatA Ave che ke nahi ? arthAt, buddhinI vizeSatAnuM kAraNa paramANuemAM AvatI vizeSatA che ke pachI tevA ne tevA paramANue ghaTabuddhi paNa utpanna kare che ane paTamuddhi paNa utpanna kare che? jo virAdhI kahe ke paramANuomAM vizeSatA Ave Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadarzana che te vaizeSika tarata ja kaheze ke te vizeSatA e ja avayavI che. paraMtu je te kahe ke paramANuomAM kaMI vizeSatA AvatI nathI te teNe paramANuomAM paraspara viruddha dharmo atIndriyapaNu ane indriyagrAhyapaNuM - mAnavA paDaze. eka ja vastumAM viruddhadharmAdhyAsanI A Apatti TALavA virodhI je paramANuomAM vizeSatA mAnI te vizeSatAne paramANuonA saMgarUpa gaNI kahe ke saMganI madadathI ekabIjAnI najIka rahelA yA joDAyelA paramANuo - je pahelAM atIndriya hatA te - IndriyagrAhya bane che te te paNa yogya nathI kAraNa ke atIndriya. vastuone saMga paNa atIndriya ja hoya che. paramANuo pote atIndriya che eTale emanAmAM Avela saMgarUpa vize paNa atIndriya ja hevAne. tethI sagarUpa vizeSatAvALA paramANuo paNa atIndriya ja raheze, InTigrAhya nahi bane.49 virodhI vaizeSikane nIce pramANe Apatti Ape cheH dalIla khAtara mAnI laIe ke paramANuo pitAthI bhinna avayavIne utpanna kare che. paraMtu paramANuo, avayavane tyAre ja utpanna karI zake jyAre temanAmAM bhegA maLavAthI keI Aga : tuka dharma pedA thAya--Ama mAnavuM ja joIe. Ama na mAnIe te te eka eka paramANurUpa avayava paNa avayavI pedA karI zake che ema svIkAravuM paDe, paraMtu A te vaizeSikane ISTa nathI. eTale paramANuo bhegA maLe che tyAre temanAmAM Agantuka dharma utpanna thAya che ema vaizeSike e svIkAravuM ja joIe. A paLe virodhI vaizeSikane jaNAve che ke A Agantuka dharma ja ghaTabuddhi, vagere. khulAso karavA samartha che, tethI avayavIne mAnavAnI koI jarUra nathI.pa0 . vAcaspati virodhIne uttara Ape che ke ghaTabuddhi, paTabuddhi vagere buddhione. viSayarUpa kAraNa (AlaMbana pratyaya) tevuM ja joIe. temanuM viSayarUpa kAraNa paraspara vyAvRtta ane parama sUkSma paramANuo na ja ghaTI zake. eTale e buddhionA viSayarUpa kAraNa tarIke avayavIne mAnavo joIe. arthAta, paramANuonA bhegA maLavAthI avayavI utpanna thAya che e svIkAravuM joIe. avayavI vinA eka sthaLe viSayanuM jJAna ghaTI zake nahi kAraNa ke paramANuo te sthULa nathI.' vaLI virodhI jaNAve che ke buddhimAM pratIta thatI sthULatA (vaTa, peTa, vagere) bahAra che ja nahi. te sthULatA te mAtra pratibhAsano ja dharma che. arthAta , sthULatA bAhyaviSayagata nathI paNa jJAnagata che.para udyotakara ane vAcaspati virodhIne jaNAve che ke tenI uparanI dalIla svIkArIe te sthUlatAnI buddhi brAnta che ema mAnavuM paDe, ane sthULatAnA bhrAnta Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana jJAnane mAne te kyAMka sthULatAnA abrAnta jJAnane paNa svIkAravuM ja paDe.pa3 Ama chevaTe jJAnanA viSayarUpa sthULatAne bAhya mAnyA vinA virodhIne chUTake nathI. tethI parama sukSma paramANuothI bhinna temanAthI utpanna thayelA sthULa avayavIne. svIkAra karyA vinA cAle ema nathI. (3) nyAyasUtrakAra jaNAve che ke kevaLa paramANuone mAnIe ane avayavIne na mAnIe to dravya, guNa, karma, sAmAnya, sAmAnyavizeSa ane samavAya A badhAnuM kadI grahaNa thaI zake ja nahi kAraNa ke paramANuo ane temAM rahelA guNa, vagere atIndriya che. paraMtu ApaNane dravya, guNa, vagerenuM grahaNa te thAya che. eTale paramANuothI bhinna indriyagrAhya avayavI che e puravAra thAya che.pa4 (4) avayavInA siddhAMta viruddhanI ApattiomAMnI eka citrarUpanI samasyAnA saMdarbhamAM UThe che. vaizeSika anusAra avayavInuM (kAryanuM) rU5 (ke kaI paNa guNa) avayavonA (kAraNanI) te guNathI bhinna hoya che. dAkhalA tarIke, paTarUpa taMturUpathI | bhinna che. paTarUpa ane taMdurUpanA kAraNo paNa bhinna che. parUpanuM samavAyikAraNa paTa che jyAre tenuM asamavAdhikAraNa taDurUpa che. tattvarUpanuM samAyikAraNa takhta che ane asamAyikAraNa resAnuM rUpa che. jyAre paTanA samavAyikAraNarUpa tattvaomAMthI keTalAka lAla hoya, keTalAka pILA hoya, keTalAka vAdaLI hoya, vagere tyAre kAryakAraNabhAvanI upayukta prakriyAne laI muzkelI UbhI thAya che. lAla tatuo, vAdaLI vastuo, vagerethI banelA paTamAM paNa te badhAM rUpe mAnavAM joIe. ahIM e yAda rAkhIe ke guNe be jAtanA hoya che--saMga jevA avyApyavRtti ane rUpa jevA vyApyavRtti. lAla, pILA, vAdaLI vagere rUpane paTanAM rUpa na gaNI zakAya kAraNa ke temAM dareka paTane vyApIne raheto nathI. te rUpa tattvarUpa avayavonA che kAraNa teo takhtaone vyApIne rahe che. paraMtu paTane paNa tatuonA rUpathI bhinna rUpa hovuM ja joIe. te e rUpa kayuM? A ApattimAMthI mArga kADhavA veze. zika hiMmatapUrvaka jaNAve che ke paTane eka citrarUpa hoya che. te eka citrarUpanA asamAyikAro takhtaonAM vividha rUpo che. virodhI kahe che ke A citrarUpathI adhika vicitra bIjuM zuM hoI zake 55 - virodhI vaizeSikane pUche che ke aneka rUpa eka citrarUpane kevI rIte utpanna karI zake ? vaizeSika uttara Ape che ke vicitrakArasAmarthyathI utpanna thatuM citrapa badhAne pratyakSa thAya che, eTale ene svIkAravuM joIe. Ama anubhavanA nAme muzkelImAMthI chaTakavAno vaizeSika ahIM prayatna kare che. * Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana * virodhI vaizeSikano keDo choDato nathI. virodhI tene pUche che ke citrarUpa dharAvatA paTanI kinAra citrarUpa na dharAvatI hoya paNa lAla hoya te zI paristhiti thaze paTa avayavI hAI kinAramAM paNa te che ja eTale paTanuM citrarUpa kinAramAM paNa hovuM ja joIe, to pachI kinAramAM dekhAtuM kema nathI57 ? uparanI samasyAno khulAso vaizeSika nIce pramANe Ape che. paTanA citrarUpanuM pratyakSa thavAmAM aneka hetuo jarUrI che, temAMnA eka hetu paTanA avayavabhUta tattvaenA aneka rUponuM darzana paNa che ja. paraMtu kinAranA pratyakSa vakhate paTanA avayavonA aneka rUponuM pratyakSa thatuM nathI eTale kinAramAM citrarUpa hovA chatAM tenuM pratyakSa thatuM nathI.58 vaizeSikano A khulAse gaLe Utare evo jaNa nathI. jo paTarUpa avayavI kinAramAM pratyakSa thato hoya te te avayavInuM citrarUpa paNa tyAM pratyakSa thavuM ja joIe kAraNa ke vaizeSikanA siddhAMta pramANe paTanuM grahaNa paTarUpanA grahaNa vinA saMbhave ja nahi. ' navyataiyAyikae A muzkelIomAMthI bacavA eka citrarUpane asvIkAra karI aneka avyAkhavRtti rUpane svIkAra karyo che, 59 paraMtu Ama karI temaNe rUpa vagere guNe vyApyavRtti che evA vaizeSikanA mULabhUta siddhAMtanuM khUna karyuM che. vaLI, citrarUpane svIkAra e avayavIne svIkAra sAthe anivAryapaNe saMkaLAyela che eTale citrarUpanA asvIkArathI avayavInuM astitva paNa jokhamAya che. citrarUpane asvIkAra karI judA judA rUpa avayavamAM mAne eTale pachI eka avayavI rahete ja nathI paNa te judA judA avayavono samUha ja banI rahe che. Ama citrarUpa asvIkAra vaizeSikanA avayavInA siddhAMta mATe ghAtaka che. . (5) vaizeSikane mATe atyaMta vicitra paristhiti che tyAre UbhI thAya che jyAre tene tenA avayavInA siddhAMtane kAraNe, arthAta avayavI avayavothI bhinna dvivya che evA siddhAMtane kAraNe, anicchAe avayavInuM tema ja avayavonuM juduM juduM vajana mAnavAnI pharaja paDe che. avayavInI parIkSA vakhate kahevAmAM Ave che ke avayavo (kAraNa) ane avayavI (kArya) be bhinna dravyo hovAthI temane pitapitAnAM judAM vajana hovAM joIe. A paristhitimAM taMtuomAMthI paTa jevo bane tevuM ja tenuM vajana bamaNuM thaI javuM joIe kAraNa ke navuM dravya tenA pitAnA vajana sAthe umerAya che. paNa AvuM te anubhavAtuM nathI. eTale be vikalpo rahuM cheeka te e ke jevuM navuM kAryadravya (avayavI) utpanna thAya che tevuM ja kAradravya (avayavo) pitAnuM vajana gumAve che ane bIjuM e ke kAryavya (avayavI) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 45 nA vajanathI kAraNa vya(avayavo)nuM vajana hovA chatAM pratibandha pAme che. avayavInA vajanathI avayavonuM vajana nAza pAme che yA pratibandha pAme che. A bemAMthI ekeya vikapano svIkAra karavo udyotakarane muzkela lAge che kAraNa ke kAraNa (avayavo) ane kArya (avayavI) bannene ekabIjAthI taddana bhinna tema ja eka kALe sAthe rahetAM mAnavAM ane kahevuM ke ekanuM vajana kAM to nAza pAmyuM che tyA pratibandha pAmyuM che te saMgata nathI, ucita nathI.50 udyotakaranI samakSa nIcenI samasyA khaDI thAya che. kAraNa (avayavo) ane kArya (avayavI) baMnene potapotAnAM judAM judAM vajano che, bemAMthI koInuM vajana bIjAnA vajanathI nAza nathI pAmatuM ke pratibaMdha nathI pAmatuM, to pachI te judAM vajano ApaNane jaNAtAM kema nathI? udyotakara A samasyAne vicitra tarakIbathI khulAso kare che. te kahe che ke kAryAnuM vajana je kharekhara kAraNanA vajanathI. bhinna che te ApaNane jaNAtuM nathI kAraNa ke kula vajanamAMthI keTaluM vajana kAraNanuM che ane keTaluM vajana kAryanuM che te nakkI karavuM ApaNe mATe azakya. che. jyAre dravyanuM vajana karavAmAM Ave che tyAre samajavuM joIe ke paramANuthI mAMDI chellA kAryakravya sudhInAM badhAM ja dravyane samAhAranuM vajana karavAmAM Ave che ane nahi ke kevaLa chellA kAryakravyanuM. Ama kAMTA upara darzAvatuM vajana kevaLa chellA kAryakravyanuM nathI hotuM paNa te to paramANuo, chellA kAryadravya, tema ja paramANuo ane chellA kAryakravya vaccenA badhAM ja dravyanuM sAmaTuM vajana hoya che. eTale sAmAnya mANasane mATe e nakakI karavuM muzkela che ke ATaluM vajana kAraNanuM che ane ATaluM vajana kAryanuM che. udyotakarano A khulAso saMtApakAraka nathI lAgato. svIkArI laIe ke vastunuM karAyeluM vajana kAraNa ane kAryanI lAMbI paraMparAnuM sAmaTuM vajana che ane emAMthI tenuM keTaluM e nakakI karavuM azakya che to paNa prazna vaNaukelyo rahe che ke jyAre navuM dravya pitAnA vajana sAthe utpanna thAya che tyAre vajana vadhatuM kema nathI? udyotakara nIce pramANe puravAra kare che ke kAryane (avayavIne) kAraNathI (avayavothI) ja pitAnuM vajana hoya che. je avayavIne avayavonA vajanathI juduM potAnuM vajana na hoya to teno AdhAra dUra thatAM te kadI paDe nahi, kAraNa ke dravyanuM patana tenA pitAnA vajanane lIdhe thAya che. ema na mAnI zakAya ke avayavonA vajanathI avayavInuM patana thAya che, kAraNa ke jyAre be dravya ekabIjA sAthe saMyogasaMbaMdhathI joDAyelAM hoya tyAre ja ekanuM vajana bIjanA patanamAM kAraNabhUta bane che paraMtu avayavI to avayavomAM samavAyasaMbaMdhathI rahe Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padane che; saMgasaMbaMdhathI nahi. tethI avayavIne potAnuM vajana hoya che e svIkAravuM joIe. ahIM keI prazna UThAvI zake ke avayavI sAthe samavAyasaMbaMdha dharAvatA avayavonuM vajana avayavInA patanamAM hetu bane che ema svIkAravAmAM vaizeSikane zuM vadhe che arthAta avayavonA vajananI sahAyathI samavAya avayavInA patanamAM hetu bane che ema vaizeSike zA mATe nathI svIkAratA ? A praznanA javAbamAM udyotakara jaNAve che ke sUtrakAre saMyogane ja kriyAtu tarIke gaNuvyo che paraMtu temaNe kyAMya samavAyane kriyA hetu tarIke gaNuM nathI. vaLI, samavAyane kriyA hetu tarIke svIkAratAM aneka Apattio ane doSa Ave che. 4 - avayavo ane avayavIne pitAnAM judAM judAM vajana hovA chatAM tevuM ApaNane jaNAtuM nathI e bAbate zrIdhara jaNAve che ke avamAMthI avayavI utpanna thatAM vajanamAM je vadhAro thAya che te khUba ja naje hovAthI ApaNe vajana karavAno kAMTo te vadhAre darzAvato nathI; udAharaNArtha, jyAre moTI vastunuM vajana karavAmAM Ave che tyAre tene greTelA sukSma anya dravyanAM kaNAnuM vajana kAMTo darzAvatuM nathI. 5 zrIdharano A khulAso te kaMI khulAso kahevAya ! - avyavo ane avayavIne potapotAnAM judAM judAM vajana hoya che e siddha karavAnA vaizeSika-nAyikanA maraNiyA prayAso darzAve che ke avayavo (kAraNu) ane avayavI (kArya) baMnene ekabIjAthI taddana bhinna dravya mAnavAne temano siddhAMta keTale nabaLo che. (6) avayavothI bhinna avayavIne mAnanAra vaizeSikane virodhI nIce pramANe doSa de che. eka dravya bIjA dravyano avayava na hoI zake, jema ke gAya azvano avayava nathI. taMtuo avayavo che ane paTa avayavI che. tethI mAnavuM joIe ke paTa taMtuothI bhinna dravya nathI. Ama avayavI avayavothI bhinna dravya nathI e puravAra thAya che. vaizeSika vidhInI dalIlane javAba nIce pramANe Ape che. je paTane taMtuothI bhinna dravya na mAnIe te taMtuonuM avayavapaNuM ja azakya banI jAya. avayavo avayavInI apekSA rAkhe che. je avayavInA astitvane nakAravAmAM Ave te avayavone pitAnA astitvanuM bIja-kAraNuja na rahe arthAta avayavIne astitvane na svIkArIe te avayavonuM astitva paNa jokhamAya. vaLI, paTanA taMtuo ema ApaNe je chaThThI vibhaktine prayoga karIe chIe te paNa paTa ane taMtuone bheda ja darzAve che. uparAMta, be abhinna dravyamAM eka avayava Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 47 ane bIjuM avayavI hetuM nathI. je jenAthI abhinna hoya te teno avayava na ja hoI zake. taMtu taMtunA avayava ke paTa paTano avayava keIe kadIya jANe . (7) virodhI kahe cheH kArya potAnA upAdAnakAraNathI hamezA abhinna ja hoya che. avayavI kArya che ane avayavo upAdAnakAraNa che. eTale avayavIne avayavothI abhinna ja mAnavo joIe. vidhIne. zeSika uttara Ape che : je avayavIne avayavothI abhinna mAnIe te kAraNe pote pitAne utpanna kare che evI vicitra vAta mAnavI paDe. paraMtu keI kAraNa pote pitAne utpanna karI zake ja nahi. taMtu taMtune utpanna karI zake ja nahi. taMtu taMtune utpanna nathI karato paNa paTane utpanna kare che. 67 tethI avayavothI bhinna avayavIne mAnavo joIe. (8) virodhI jaNAve che ke avayavomAMthI avayavI nAmanuM kaI dravya utpanna thatuM ja nathI paraMtu avaye eka bIjAnI najIka amuka rIte goThavAya che eTale ApaNe tene avayavonA nAmathI juduM nAma ApIe chIe. gADha rIte najIka goThavAyelAM taMtuone ja paTa nAma ApavAmAM Ave che. Ama paTa nAmavALI taMtuothI bhinna kaI vastu nathI; paTa e to mAtra taMtuono saMsthAnavizeSa yA racanAvizeSa che. vaizeSika vidhIno pratikAra karatAM pUche che ke saMsthAnavizeSa pote avacothI bhinna che ke abhinna virodhI saMsthAnavizeSane avayavothI abhinna mAnI zake nahi kAraNa ke tema mAnatAM saMsthAnavizeSanI vAta artha vagaranI banI jAya. eTale virodhIe saMsthAnavizeSane avayathI bhinna ja mAnava paDe. paraMtu ema mAnatAM to ADakatarI rIte avayavano svIkAra ja thaI gayo gaNAya. (9) je jenAthI utpanna thAya che tenAthI bhinna na ja hoya evuM virodhI jaNAve che. arthAta, je jenAthI bhinna hoya te kadIya tene utpanna karI zake nahi. gAya azvathI bhinna che eTale te azvane pedA karI zake nahi. taMtuothI paTa utpanna thAya che eTale paTa taMtuothI bhinna na hoya paNa abhinna ja hoya. Ano uttara udyotakara nIce pramANe Ape che : vireAdhIne mata barAbara nathI, kAraNa ke virodhIo mAnI lIdhuM che ke kAraNa pitAthI bhinna kAryane utpanna na Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana ja karI zake. paraMtu turI, vema, vagere paTathI bhinna hovA chatAM paTane utpanna kare ja che. je kAraNa (avayavo) ane kArya (avayavI) abhinna ja hoya che evuM mAnIzuM to ApaNA mATe e samajAvavuM muzkela banI jaze ke zA mATe paTa paTane utpanna nathI karato ? avayavo kAraNa che ane avayavI kArya che eTale temano abheda che evo virodhI mata agya che. 8 (10) je avayavo je avayavIthI bhinna dekhAya che te avayavo te avayuvInA hotA nathI paNa bIjA avayavInA hoya che. cakra vagere thAvayo. paTethI bhinna che eTale te paTanA avayavo nathI paNa rathanA avayavo che. je cakra vagere avayavo jema paTathI bhinna che tema rathathI paNa bhinna ja hoya to te cakra vagere avayavo taMtuonI jema rathathI bhinna kaI vastunA hovA joIe. paraMtu cakra vagere avayavo rathathI bhinna koI bIjI vastunA hotA nathI. A uparathI sAbita thAya che ke cakra vagere avayavo rathathI bhinna nathI. A pramANe virodhI avayavI avayavothI abhinna che ema vaizeSikane jaNAve che. AnA uttaramAM udyotakara kahe che ke abheda puravAra karavA je zarata anivArya nathI tema ja je kharekhara jyAM abheda nirvivAdapaNe hoya che tyAM hatI paNa nathI te zaratanI vidhIe kalpanA karelI che. ane sAthe abheda hovA mATe anuM nathI bhinna kaI vastunA avayava na hovuM jarUrI nathI. ane pitAnA svabhAva sAthe abheda nirvivAda che paraMtu ApaNe ane vize ama na kahI zakIe ke a pitAnA sivAya bIjI kaI vastuno avayava nathI kAraNa ke vastu pote pitAno avayava hoya e zakya nathI.70 . (11) avayavI avayamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che evo vaizeSika siddhAMta che. virodhI vaizeSikane pUche che ke avayavI tenA pratyeka avayavamAM pUrepUro (g7) rahe che ke thoDA thoDA (rA) rahe che ? pahelo vikalpa vaizeSika svIkArI zake tema nathI kAraNa ke avayava karatAM avayavInuM parimANu moTuM hoI avayavI tenA eka avayavamAM pUrepUre samAI ja na zake. vaLI, pahele vikalpa svIkAratAM avayavI prathama avayavamAM ja pUrepUre samAI jAya ane bAkInA avayamAM avayavI rahe ja nahi, pariNAme aneka avayavomAM avayavI rahe che e vaizeSika siddhAMta ja bhAMgI paDe.72 bIjo vikalpa paNa vaizeSika svIkArI zake tema nathI kAraNa ke tene svIkAra karatAM avayavInuM ekatatva jokhamAya ane te pote aneka vasvabhAvavALo arthAta avayavasamUharUpa banI jAya. uparAMta, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadAna 49 bIjo vikalpa svIkAratAM avayavIne avayaveAmAM rahevA bIjA avayaveAnI jarUra paDaze ane A bIjA avayaveAmAM rahevA trIjA avayaveAnI jarUra paDaze ane Ama anavasthAdoSa Avaze.74 Ama A e vikAmAMthI ekya vikalpa vaizeSika svIkArI zake tema nathI ane trIjo vikalpa teA saMbhavatA nathI. tethI e puravAra thAya che ke aneka avayaveAmAM avayavI nAmanu eka dravya rahetuM nathI arthAt avayaveAthI bhinna avayavI nAmanuM dravya ja nathI. AnA uttara taiyAyika tema ja vaizeSika nIce pramANe Ape che. avayavI peAtAnA pratyeka avayavamAM pUrepUrA rahe che ke thADA thADA rahe AveA prazna ja khATA che, kAraNa ke A e vikalpe te je svayaM eka na hoya paNa aneka avayaveArUpa hoya tenI chAbatamAM saMbhave.pa'kRtsna'" (pUrepUrI) ane 'ekadeza' (gheADI) zabdonA prayAge. je vastu avayaverUpa heAya tene anulakSIne ja thAya che. jyAre aneka avayaveArUpa vastu ekamAM samAI jAya tyAre te vastu pUrepUrI ekamAM samAI gaI ema ApaNe kahIe chIe. jyAre aneka avayavarUpa vastu ekamAM na samAvAthI gheADIka mAM, theADIka vamAM ane thADI mAM ema anekamAM TukaDe TukaDe vaheMcAIne rahe tyAre te vastu thoDI gheADI anekamAM rahe che ema ApaNe kahIe chIe.76 Ama kRtsnavikalpa aneka ekamAM rahe che evA matane anulakSIne che jyAre ekadezavikalpa aneka anekamAM rahe che evA matane anulakSIne che. paraMtu avayavInI bAbatamAM te vaizeSika mata eka anekamAM rahe che evA che. virAdhIne yata jaNAve che ke eka avayavI tenA avayavamAM vyAsajaya arthAt pratyekamAM judo judo rahe che; te tenA eka avayavamAM samApta thaI jatA nathI. jema eka sAmAnya aneka vyaktiomAM rahe che . tema ja eka avayavI aneka avayavAmAM rahe che. eka avayavIne aneka avayaveAmAM rahevA khIjA avayavAnI jarUra paDatI nathI kAraNa ke tenA te bIjA avayavAne ApaNe kadI joyA ja nathI. eka avayavI aneka avayaveAmAM rahe che e hakIkata che.77 eka anekamAM rahetuM hoya evu kAi daSTAMta che ke nahi evA praznanA javAbamAM jyaMta jaNAve che ke je vastu pratyakSa dekhAtI hAya tene puravAra karavA dRSTAMtanI koi jarUra nathI.78 (12) vidhI vaizeSikane pUche che ke jo paTanA amuka bhAgane lAla raMge raMgavAmAM Ave te paTa avayavIne raMga kayeA kahevAya ? A paTanA raMgane citra 5. 4 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadarzana rUpa na gaNI zakAya kAraNa ke citrarUpa to asamavAya kAraNonAM arthAta taMtuonAM vividha rUpa ja utpanna karI zake. prastuta paTano eka bhAga lAla hevAthI peTane lAla mA joIe paraMtu teno bAkIno bhAga lAla na hovAthI tene lAlaraMga rahita paNa gaNavo joIe. Ama eka ja vastu paTamAM paraspara virodhI dharmo mAnavA paDe. paraMtu paraspara virodhI dharmo ekamAM hoI zake ja nahi, eTale kharekhara jene eka mAnavAmAM Ave che te eka che ja nahi paNa be bhAgone samAhAra che. virodhIne vaizeSikane uttara nIce pramANe che: lAla raMga paTane nathI paraMtu lAla dravya(dyestuff )ne che. paTe A lAla dravya sAthe saMyukata che. paTane eka bhAga lAla na hovA chatAM lAla jaNAya che kAraNa ke tenI teTalA bhAganI sapATI lAla dravyathI DhaMkAyelI che. vaizeSika siddhAMta pramANe avayavIne nAza jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI teno raMga badalAto nathI. tethI je je avayavIne raMgIna dravyathI raMgavAmAM Ave che te te avayavIno te raMgIna dravya sAthe mAtra saMga ja hoya che evI vaizeSika mAnyatA che.78 (13) virodhI vaizeSikane kahe che ke je avayavI eka che ema mAnIe te tenuM eka ja vakhate DhaMkAyelA hovuM tema ja na DhaMkAyelA hovuM keTalIka vAra bane ane pariNAme ekamAM paraspara virodhI dharmo hevAne deSa Ave. virodhIe darzAvelI samasyAno khulAso karatAM vaizeSika jaNAve che ke prastuta virodhI dharme be judA judA bhAgonA che ane avayavI te e be bhAgethI bhinna eka dravya che. te virodhI dha avayavIne nathI. Ane kAraNe ja amuka bhAga DhaMkAyela hovA chatAM bAkIno bhAga DhaMkAyelo na hovAthI avayavI gRhIta thAya che. ahIM koI prazna UThAve che ke jyAre amuka bhAga DhaMkAyeluM hoya tyAre avayavI teTale ja dhULa kema nathI dekhAto eTale te jyAre tene kaI paNa bhAga DhaMkAyele nathI hotA tyAre dekhAya che? AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke jyAre avayavInuM grahaNa thAya che tyAre tenA parimANanA grahaNano AdhAra te tenA prastA parimANavALA bhAganA grahaNa upara che. paraMtu e cokkasa na kahI zakAya ke avayavInA parimANanA grahaNa mATe teno keTalA parimANavALo bhAga gRhIta thavo joIe. alabatta, ApaNe eTaluM ja kahI zaikIe ke te avayavInA parimANane grahaNa karAve evA pratA parimANavALA joIe. tethI avayavIne moTo bhAga DhaMkAyeluM hoya tyAre avayavInuM grahaNa thavA chatAM tenA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana para parimANanuM grahaNa narthI thatuM kAraNake tenA parimANanA grahaNa mATenI zarata te vakhate pUrI thatI nathI.81 ahIM kAi prazna kare ke peAtAnA parimANanA grahaNa vinA avayavInuM grahaNa kevI rIte saMbhave arthAt parimANurahita avayavI kevI rIte gRhIta thaI zake ? vAcaspati AnA uttaramAM jaNAve che ke parimANu te avayavInA aneka dharmamAMnA kevaLa eka dha che; vaLI, avayavI peAtAnA dharmAthI bhinna che; dhama-dhamI bheda e te vaizeSika siddhAMta che; tethI avayavInA cokkasa parimANunu agrahaNa avayavInA grahaNamAM bAdhaka banatuM nathI.82 (14) virAdhI vaizeSikane kahe che ke jo hAtha, vagere avayaveAthI bhinna zarIrarUpa avayavI mAnIe te eka avayavImAM calana-acalana e paraspara vireAdhI dharmAMnI Apatti Ave; jyAre hAtha hAle tyAre zarIrane tenA te bhAganI apekSAe hAlatuM ane anya bhAgeAnI apekSAe acala kahevu paDe. Ama eka avayavIrUpa zarIramAM e paraspara virAdhI dharmAMnI Apatti Ave. virAdhIne uttara ApatAM vaizeSika kahe che ke ahIM hAtha hAlavA chatAM zarIra hAlatuM nathI. calanadha` hAthamAM che ane acalanadhama zarIramAM che eTale paraspara virAdhI dharmAM ekamAM nathI. vaizeSika e vAtane svIkAra nathI karatA ke avayavanuM calana anivAya` rIte avayavImAM paNa calana ANe che. enuM kAraNu e che ke ene mate avayava ane avayavI e bhinna dravyeA che 3 tema ja temanAM calananI kAraNusAmagrI paNa bhinna che; uparAMta, A kAraNu-sAmagrI ha Mmeza samakAla hetI nathI; dAkhalA tarIke hAthanuM calana amuka prakAranI IcchAne kAraNe che, jyAre zarIranuM calana bIjA prakAranI IcchAne kAraNe che. tethI ApaNe zarIrane sthira rAkhI hAthane laMbAvavA ke halAvavA IcchI zakIe chIe eTaluM ja nahi paNa tema karI paNa zakIe chIe. keAi ahIM nIce pramANe zaMkA kare che. avayavanA hAlavA chatAM avayavI na hAle te ene atha e thAya ke avayavI e avayavAna banelA che jemAMte eka calanayukta che ane bIjo calanarahita che. paraMtu AvA avayavI astitva dharAvI na zake, kAraNa ke calanayukata avayava calanarahita avayavathI chUTo ja paDI jAya arthAt e avayavA vaccenA saMcAga tUTe (vibhAga thAya) ane tene riNAme avayavI dravyane nAza thAya.84 A zaMkAnuM samAdhAna vaizeSika nIce pramANe kare che. vaizeSikane eveA siddhAMta nathI ke calanayukana avayava calanarahita avayavathI avazya chUTo Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana ja paDI jAya. vaizeSikane mate calanathI janmatA vibhAga be prakArano che-eka prakArano vibhAga dravyAraMbhaka (dravyotpAdaka) saMgano nAzaka hoya che : jyAre bIjA prakArano vibhAga deza sAthenA saMgano nAzaka hoya che. A be vibhAge paraspara virodhI che. tethI eka ja kriyAthI te baMne eka sAthe pedA thaI zakatA nathI. Ama jyAre hAtha hAle che tyAre tenuM sthAnAMtara thAya che-tene eka deza sAthe saMga tUTe che ane bIjA deza sAthe saMyoga thAya che paNa zarIrathI ke bIjA avayavothI te vikhUTo paDI jato nathI. A badhAMnA anubhavenI vAta che. eTale hAtha hAlavA chatAM zarIra sthira rahe emAM kaMI ajugatuM nathI. uparanI samagra carcA darzAve che ke nyAya-vaizeSike kAryadravya yA avayavInI sthApanA mATe maraNiyA prayatno karyA che tema ja virodhInI dalIlone teDavA zakya teTalI badhI ja sabaLa tArkika zakti vAparI che. (4) dravyanuM sthAyitva - je vastunI kAlavyAptine (nityatA yA kiyatkAlasthAyitAna) taddana niSedha karI tene kSaNika ja mAnavAmAM Ave te dravya jevA kaI padArthanuM astitva ja nathI evuM phalita thAya. A kAraNe vaizeSike e kSaNabhaMgavAdane joradAra pratikAra karyo che ane vastunI kAlavyAptinI sthApanA karI che. ahIM dravya na mAnanAra dArzanike vastu kSaNika che e puravAra karavA je dalIla karI che temane prathama vicArIzuM ane tyAra pachI vaizeSike te dalIlanuM khaMDana karI kevI rIte vastunI kAlavyApti puravAra kare che te darzAvIzuM. : dravyathI dArzanika nIce pramANe vastunI kSaNikatA puravAra kare che? (1) kaI vastu sthAyI nathI. jema eka vastunuM eka kALe be sthAne astitva azakya che tema eka vastunuM be kSaNoe astitva azakya che. je eka vastu ja kSaNe astitva dharAvatI hoya to tenuM ja kSaNe astitva heI ja na zake, kAraNa ke kSaNe vastunA astitvane artha rahe kSaNe athavA anya koI paNa kSaNe tenA astitvanuM na hovuM te che. jo ApaNe svIkArIe ke e ja vastunuM raha kSaNe paNa astitva cAlu rahe che to eno artha e ja thAya ke tenuM astitva ane astitva baMne kSaNe che. Ama vastune sthAyI mAnatAM eka vastumAM paraspara virodhI dharmo mAnavAnI Apatti Ave. 8 , Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 53 (2) satanuM lakSaNa che artha kriyAkAritA (kArya karavuM te). That which works is real. je kArya kare che te sat che ane je kArya karatuM nathI te asata che. sthAyI vastumAM artha kriyAkAritA ghaTatI nathI. sthAyI vastune vize prani udbhave che ke te potAnAM badhAM ja kAryo kramathI kare che ke akramathI ? jo te potAnAM badhAM ja kAryo akramathI arthAta prathama kSaNe ja karI nAkhe te bIjI, trIjI, vagere kSaNe tene kaMI karavAnuM rahe nahi, pariNAme te kSaNee tenI sattA ja na rahe. je te potAnAM kAryo kamathI kare che ema mAnIe to prazna UThe ke te kAryone utpanna karavA te prathama kSaNe samartha che ke nahi? je samartha hoya to prathama kSaNe ja badhAM kAryone teNe karI devAM joIe. samartha zA mATe kALakSepa kare je te kAryone utpanna karavA te prathama kSaNe asamartha hoya to kadIya te temane utpanna nahi karI zake kAraNa ke asAmarthya teno svabhAva che ane teno e svabhAva bIjI, trIjI, vagere kSaNee rahevAne ja. Ama e sapaSTa che ke sthAyI vastu kamathI potAnAM kAryo karI zake nahi. kSaNabhaMgavAdI samakSa keI nIce pramANe rajUAta kare che : sthAyI vastu prathama kSaNe paNa badhAM kAryone utpanna karavAnuM sAmarthya dharAvatI hovA chatAM te te badhAM kAryone prathama kSaNe utpanna karatI nathI kAraNa ke temane utpanna karavA mATe yogya sahakArikAraNonI tene apekSA che ane te badhAM kAryonAM badhAM ja yogya sahakArikAra eka kALe (arthAta prathama kSaNe) tene prApta thatAM nathI paNa kramathI thAya che. je kAryane utpanna karavA jarUrI sahakArikAraNe tene jyAre prApta thAya che te kAryane te tyAre ja utpanna kare che. bIja potAnA kArya aMkurane tyAre ja pedA kare che jyAre tene jarUrI sahakArikAraNo jevAM ke pANI, khAtara, tApa, vagere prApta thAya che. Ano javAba ApatAM kSaNabhaMgavAdI prazna UThAve che ke sahakArikAraNo mukhya kAraNamAM kaMI atizaya (excellence, additament) lAve che ke nahi ? je nA, to sahakArikArano koI artha nathI. jo hA, to te atizaya mukhya kAraNathI bhinna che ke abhinna ? je atizayane mukhya kAraNathI bhinna mAnavAmAM Ave to kAya mukhya kAraNathI bhinna atizayamAMthI utpanna thatuM hoI atizayane ja kAryanuM kAraNa mAnavuM joIe--pelA mukhya kAraNane nahi. atizayanA hatAM kArya utpanna thAya che ane enA na hotAM te utpanna thatuM nathI. ethI UlaTuM, mukhya kAraNanA (bIjanA) hovAM chatAM kArya (aMkura) utpanna thatuM nathI eTale mukhya kAraNane nahi paNa sahakArikaraNoe utpanna karelA ane mukhya , Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. padarzana kAraNathI bhinna evA atizayane kAryanuM kharuM kAraNa gaNavuM joIe. paraMtu A to ISTa nathI. eTale A ApattimAMthI ugaravA je ema kahevAmAM Ave ke sahakArikAraNoe utpanna karelA ane pitAthI bhinna evA atizayathI upakRta thayeluM mukhya kAraNa (bIja) ja kAryanuM (aMkuranuM) kharuM kAraNa che te te paNa yogya nathI. atizaya mukhya kAraNano upakAra tenAmAM atizaya janmAvyA vinA na karI zake kAraNa ke te sivAya te mukhya kAraNa pahelAM hatuM tevuM ja cAlu rahe. mukhya kAraNathI bhinna prathama atizaya mukhya kAraNamAM atizaya janmAve che ema mAnatAM jUno prazna vaLI pAcho khaDo thAya ke A bIje atizaya mukhya kAraNathI bhinna che ke abhinna ? - ane Ama anavasthAdoSa (infinite regress) Ave. have je bIjo vikalpa svIkArIe arthAta atizayane mukhya kAraNathI abhinna svIkArIe to mukhya kAraNa prathama kSaNe jevuM hatuM tevuM pachInI kSaNoe rahe che ane temAM kaMI phera paDato nathI ema mAnavuM paDe; tethI teNe pitAnAM badhAM kAryo prathama kSaNe ja karI nAkhavAM joIe. je kahevAmAM Ave ke atizayarahita kAraNa nAza pAme che ane tenA sthAne atizayayukta kAraNa utpanna thAya che te ema kahevAno artha to e thAya ke pahelI kSaNanI vastu nAza pAme che ane bIjI kSaNe navI ja vastu utpanna thAya che, Ama kSaNikavAda AvIne Ubho rahe che. te kSaNabhaMgavAda sAme prazna UThAvavAmAM Ave che ke kSaNika mukhya kAraNane sahakArikaraNo kevI rIte upakAra karI zake ? je sthAyI mukhya kAraNanI bAbatamAM sahakArikAraNo nirarthaka che to kSaNika mukhya kAraNanI bAbatamAM paNa te nirarthaka ja che. mukhya kAraNa ane sahakArikAraNo eka sAthe eka ja kSaNe astitvamAM Ave che ane bIjI kSaNe to temanuM astitva hotuM nathI. eTale sahakArita kAraNone mukhya kAraNane upakAra karavAne samaya ja maLatuM nathI. Ama kSaNabhaMgavAdamAM sahakArikAraNo nirarthaka Thare che. - kSaNabhaMgavAdI upara UThAvelA praznano nIce pramANe uttara Ape che : sahakArikAraNo nirarthaka nathI. kSaNabhaMgavAdamAM sahakAritAne artha "ekabIjAne upakAra karavo" evo thato nathI paNa "sAthe kArya karavuM evo thAya che. Ama paraspara sApekSatA e sahakAritA nathI paraMtu eka kAryakAritA e sahakAritA che. bI, mATI, pANI, tApa, vagere sAthe eka kArya kare che paraMtu temAMnuM kaI bIjAne upakAra karatuM nathI. mukhya kAraNa kSaNika hAI sahakAritAraNothI rahita te hotuM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 vaizeSikadarzana ja nathI; te sahakArikAro sAthe utpanna thAya che ane bIjI ja kSaNe te sahakArikAra sAthe nAza pAme che. sthAyI vastu kramathI ke akramathI artha kriyA karI zakatI nathI. kSaNika vastu kamathI artha yiA karI zake ja nahi. te kSaNika heI eka kSaNa ja astitva dharAve che ane tenA astitvanI kSaNe ja te artha kriyA kare che. Ama kSaNika vastu akramathI ja potAnAM kAryo kare che. bIjI kSaNe tenuM astitva ja na hovAthI bIjI kSaNe te zuM karaze te prazna kSaNabhaMgavAdamAM UThato nathI. Ama sthAyI vastu artha kriyAkArI nathI jyAre kSaNika vastu artha kriyAkArI che. eTale sthAyI vastu sata nathI paNa kSaNika vastu ja sat che e puravAra thAya che. 87 (3) vastunI kSaNiktA tenI vinazvaratA uparathI puravAra thAya che. badhA bhautika padArtho kAryakravyo che. temanI utpatti temanAM kAraNomAMthI thAya che. tethI te badhA vinAzI che. have prazna UThe che ke teo janmathI ja vinazvarasvabhAva che ke avinazvarasvabhAva ? trIjo vikalpa saMbhavato nathI. je teo janmathI avinazvarasvabhAva hoya to temano vinAza keI kadI karI zake nahi, kAraNa ke nAza na pAmavuM e temano svabhAva che. Ama teo nitya banI jAya. paraMtu paristhiti AvI nathI arthAta hakIkatamAM teo nitya nathI. eTale teo vinazvarasvabhAvavALA ja janmyAM che e vikalpa svIkAravo joIe. tethI sattA e jema temano svabhAva che tema vinazvaratA. paNa temano svabhAva che ema mAnavuM joIe. vinadharatA temano svabhAva hovAthI janmatAMnI sAthe ja teo vinazvaratAthI gherAI jAya che. vinazvaratA temano svabhAva hovAthI temanA vinAza mATe keI kAraNonI jarUra nathI. 88 vinAza e utpanna vastuono dhruvabhAvI dharma che, svabhAvabhUta dharma che. je jene svabhAvabhUta yA prabhAvI dharma hoya te potAnI utpatti mATe te dhamIrU5 vastunAM utpAdaka kAraNothI bhinna bIjA kAraNonI apekSA rAkhato nathI, jema ke talavAranuM lehamayad. ethI UlaTuM, je dharma dhamIrUpa vastunAM utpAdaka kAraNothI bhinna bIjA kAraNonI apekSA rAkhe che te te vastuno dhruvabhAvI yA svabhAvabhUta dharma gaNAto nathI, jema ke kApaDa upara caDhAvele raMga. je vastu pitAnA vinAza mATe potAnAM utpAdaka kAraNothI bhinna bIjAM kAraNonI apekSA rAkhe che ema mAnavAmAM Ave to te bIjA kAraNomAM rukAvaTa AvavAthI (pratibaMdha) ke vikalatA UbhI thavAthI te vastune vinAza thAya nahi ane vastu nitya Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padana banI jAya. eTale ApaNe svIkAryA vinA chUTake nathI ke vastu janme che tyAre vinazvara ja janme che. Ama vastu pitAnAM utpAdaka kAraNothI ja vinazvarasvabhAva janme che eTale te utpanna thatAM ja vinAza pAme che. 89 vastunI utpattinAM je kAraNo che te ja vastunA vinAzanAM kAraNe che. Ama vastunI sattA ane vinAzitA eka che, temanI vacce bheda nathI. bhedano hetu kAraNabheda che. have je vastunA vinAzanAM kAraNe te vastunI utpattinAM kAraNothI bhinna che evuM svIkAravAmAM Ave te vinAzitA ane sattAne abheda nahi bane arthAta vinAzane sata vastuthI bheda mAnavo paDe. vinAzane sata vastuthI bhinna mAnatAM vinAza pachI paNa vastunuM astitva rahe che evo svIkAra karavo paDe, kAraNake vastuthI bhinna keIkanI utpattithI vastunA svabhAvane kaMI asara na thAya.90 je kArya tenI utpattinI prathama kSaNe ja nAza na pAme to ene artha e thAya ke te mRtyune (vinAzane) pAra karI gayuM che. jeNe vinAzane pAra karyo hoya te te avinAzIsvabhAva banI jAya ane pariNAme anaMta yugo che. je kahevAmAM Ave ke vastuno svabhAva keTalIka kSaNa pachI nAza pAmavAne che arthAta amuka kSaNo TakavAno che te evI vastu kadI nAza pAmaze nahi e samajI levuM joIe kAraNa ke teno "amuka kSaNa TakavAno svabhAva te bIjI, trIjI, cothI, pAMcamI.....kSaNe paNa rahevAno ja. eTale, ApaNe svIkAravuM joIe ke vastu tenI utpattinI kSaNe ja nAza pAme che, anyathA, te kadI nAza nahi pAme. kSaNabhaMgavAdIne mate vinAzano artha che pratyeka kSaNe te vastuno nAza. A vinAza sUkSma che. te dekhAtuM nathI. paraMtu je vinAzane ApaNe joI zakIe chIe enuM zuM ? lAkaDInA prahArathI ghaDAno nAza thato ApaNe dekhIe chIe. je vinAzane pitAnAM kAraNe hoya ja nahi to ahIM lAkaDI vagere nAzaka mAdhyamanuM kArya zuM che ? kSaNabhaMgavAdI kahe che ke lAkaDInuM kArya ghaTane vinAza karavAnuM nathI paraMtu ghaTasaMtatithI visadaza (vijAtIya) kapAlasaMtati utpanna karavAnuM che. pratyeka kSaNe navI navI utpanna thatI vastuonI eka niraMtara zreNIne (saMtati-Continuumne) ApaNe eka nAma (kahe "ghaTa) ApIe chIe. jyAre saMtatinA ghaTake samAna hoya che tyAre tene sabhAga, sadaza yA sajAtIya kahevAmAM Ave che. paraMtu jyAre ghaTa nAmanI saMtatinI jagyAe Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 57 tenAthI judI jAtanI kapAla nAmanI saMtati zarU thAya tyAre te kapAlasaMtatine ghaTasaMtatithI visadaza hovAthI visabhAga, vijAtIya ke visadaza saMtati kahevAmAM Ave che. lAkaDInA prahArane lIdhe ghaTasaMtatinI jagyAe pAlasaMtati zarU thAya che. Ama lAkaDInA prahAranuM kArya ghaTano vinAza karavAnuM nathI paraMtu visadaza pAlasaMtati utpanna karavAnuM che. (4) vastunI sthAyitAmAM mAnanAra pratyabhijJAne vastunI sthAyitA siddha karanAra pramANa tarIke jaNAve che. pratyabhijJAna AkAra "te A che evo hoya che. Ama pratyabhijJA pUrvAnubhUta vastu ane vartamAnamAM anubhavAtI vastu baMnenI ektAne grahaNa kare che ane pariNAme te vastunI sthAyitA siddha kare che. kSaNabhaMgavAdI jaNAve che ke te ja A che evA AkAranuM jJAna eka nathI paNa pratyakSa ane smaraNa be. aMzanuM baneluM che. teno eka aMza "A" indriyasannihita vartamAna viSayanuM grahaNa kare che, jyAre teno bIjo aMza "te" mRtyupasthita pUrvAnubhUta viSayanuM grahaNa kare che. pratyabhijJAnA A baMne aMzane pitapotAnAM AgavAM utpAdaka kAraNo che. sannihita vartamAna viSayane ja Indro grahaNa kare che; tethI nirdiSTa atIta viSayane grahaNa karavAnI temanAmAM zakti nathI. saMskAra pUrvAnubhavajanita hovAthI tethI nirdiSTa pUrvAnubhUta viSaya pUrato tene vyApAra maryAdita che; te "AthI nirdiSTa vartamAna viSayane sparzata nathI. indriya pratyakSanuM kAraNa che jyAre pUrvAnubhavaijanya saMskAra smRtinuM kAraNa che. pratyakSa ane smRtithI bhinna pUrvAnubhUta viSaya ane vartamAna viSaya baMnene grahaNa karanAruM koI eka jJAna ja nathI. pratyabhijJA eka jJAna nathI kAraNa ke temAM parasparavirodhI be svabhAvo-pratyakSatA ane parokSatA-che. be virodhI svabhAvo ekamAM na saMbhave. Ama pratyabhijJA eka (unitary) jJAna nathI paNa pratyakSa ane smRti evAM bhinna viSayagrAhI be jJAna che.4 dalIla khAtara mAnI le ke pratyabhinA eka jJAna che. have prazna e Ubho thaze ke te kaI jAtanA viSayane grahaNa kare che ? zuM te atIta viSayane grahaNa kare che ? ke vartamAna viSayane grahaNa kare che ? ke pachI anAgata viSayane grahaNa kare che ? je svIkAravAmAM Ave ke te atIta (bhUta) viSayane grahaNa kare che to te smRtithI bhinna nathI evuM sAbita thaze. je svIkAravAmAM Ave ke te vartamAna viSayane ja grahaNa kare che to te sthAyitva siddha na karI zake. atIta, vartamAna ane anAgata paraspara virodhI svabhAva che. tethI eka sAthe eka viSayamAM . Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temanuM devuM saMbhavatuM nathI ane pariNAme te traNeyane ke temAMnA keI bene eka jJAna viSaya karI zake nahi.94 pratyabhinA upajanana (utpatti) ane apAya (vinAza) rahita vastunA kevaLa svarUpane grahaNa kare che ema mAnavuM barAbara nathI, kAraNa ke vastu kevaLa vartamAnakAlaniSTha ja hoya che. kSaNabhaMgavAdI ahIM prazna UThAve che ke vastunA vinAza ane janmane kAla vartamAna che ke avatamAna ? je avartamAna, te te kAlanuM grahaNa zakya ja nahi bane. eTale vastunA vinAza ane janmano kAla vartamAna ja mAnyA vinA chUTake nathI. vastunA vinAza ane janmane kALa vartamAna mAnatAM utpAda ane vinAzanuM grahaNa paNa vartamAna kALa sAthe thaze. tethI vastu avazya utpAda ane vinAza baMnethI yukta hoya che e hakIkta puravAra thAya che." Ama sthAyitva puravAra karavA AvelI bicArI pratyabhijJA kSaNikatA puravAra karI vidAya le che.? pratyabhijJA pUrvakAlIna ane uttarakAlIna viyenI ekatA puravAra na karI zake. e ekatAnuM jJAna brAnti che. - (5) kSaNabhaMgavAdIo vastunI kSaNikatAne pratyakSa pramANathI nIce pramANe siddha kare che : pratyakSa pote jJAnasvabhAva hovAthI kSaNika che. tethI te pitAnA astitvakALe je viSaya astitva dharAvato hoya che tene ja grahaNa kare che. Ama pratyakSa potAnA viSayanI vartamAnakALasaMbaddha na hovAnI zakyatAne dUra kare che. vaLI, pratyakSa vartamAna kSaNathI anya bhUta ane bhaviSyata kSaNo sAthenA potAnA viSayanA saMbaMdhanI zakyatAne paNa dUra kare che kAraNa ke tene vartamAna kSaNa sAthe niyata saMbaMdha che. jene saMbaMdha vartamAna kSaNa sAthe heya teno saMbaMdha bhUta ke bhaviSyata kSaNo sAthe na hoI zake. je vartamAna kSaNe gRhIta thanAra viSayane bhUta ane bhaviSyam kSaNo sAthe saMbaMdha azakya hoya te teno artha e thAya ke te viSaya kevaLa vartamAna kSaNe ja astitva dharAve che arthAta kSaNika che. pratyakSathI kevaLa vastu gRhIta thAya che paraMtu kSaNikatAnuM grahaNa thatuM nathI evI vAta karavI barAbara nathI. sthAyitva mAnanArA paNa svIkAre che ke pratyakSa kAlAvacchinna (kAlaviziSTa) viSayane ja grahaNa kare che. keIka bhaNe che, keIka rasoI kare che vagere vAkyo darzAve che ke vartamAnakALa vistRta che ane te mAtra kSaNasImita nathI88-Ama mAnavuM paNa ThIka nathI. vartamAna dIdhuM che ema kahevuM tema ja te aneka kSaNone banele eka avayavI che ema Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana mAnavuM bAliza che.88 vartamAnakALa eka kSaNa jeTalo ja vistRta che ane tenI pUrvanA badhA kSo atIta che jyAre tenI pachInA badhA kSaNo anAgata che.10 0 je pratyakSane kSaNika mAnI tenA viSayane kSaNika svIkArIe to paNa dhArAvAhI pratyakSa e pratyakSano eka evo prakAra che je kSaNika nathI paNa lAMbAkALa sudhI cAle che, eTale dhArAvAhI pratyakSanA viSayane to chevaTe aneka kSaNa TakanAra gaNyA vinA chUTake nathI ema kahevuM barAbara nathI. dhArAvAhI pratyakSa lAMbAkALa sudhI cAlatuM eka jJAna nathI paNa eka pachI eka niraMtara udbhavatAM aneka kSaNika jJAno che. tethI dhArAvAhI pratyakSano viSaya paNa eka nathI paNa eka pachI eka niraMtara ubhavatA aneka kSaNika viSaya che. dhArAvAhI pratyakSa e aneka kSaNika pratyakSanI saMtati che, jyAre tene viSaya e aneka kSaNika viyonI saMtati che. Ama kSaNabhaMgavAdI puravAra kare che ke vastunI kSaNikatA pratyakSagrAhya che.' have ApaNe vaizeSike kSaNabhaMgavAdInI dalIlenuM khaMDana karI vastunuM sthAyitva kevI rIte puravAra kare che te joIzuM. (1) eka vastunuM be kSaNoe hovuM azakya che eTale vastu kSaNika che evuM mAnanAra kSaNabhaMgavAdIne vaizeSika nIce pramANe uttara Ape che. jyAre vartamAna kALanuM jJAna thAya che tyAre te jJAna a-vartamAnakALane bhUtakALane ane bhaviSyakALane) vyAvRtta kare che kAraNa ke vartamAnakALa ane a-vartamAnakALa paraspara virodhI che. alabatta, vartamAnakALa sAthene vastuno saMbaMdha te vastunA bhUtakALa ane bhaviSyakALa sAthenA saMbaMdhane vyAvRtta karatuM nathI. ekano aneka sAthe saMbaMdha hovAmAM kaI virodha nathI, eka dorAne aneka maNakAo sAthe saMbaMdha hovAmAM kaI virodha nathI. pUrva kSaNa ane uttara kSaNa ekabIjAnI virodhI che. eka vastuno pUrva kSaNa sAtheno saMbaMdha ane teno uttara kSaNa sAtheno saMbaMdha e be saMbaMdho paNa ekabIjAthI bhinna che. paraMtu eka vastuno be kSaNa sAthe saMbaMdha thavAthI te be kSaNe ekanI be vastuo banI jatI nathI. vastu be bhinna kSaNothI tema ja te kSaNo sAthenA be bhinna saMbaMdhothI paNa judI che. eTale kSaNabhede ke saMbaMdhabhede vastubheda thato nathI. ekano bheda bIjAnA bhedanuM kAraNa banato nathI. eTale kSaNabheda vastumAM bheda janmAvata nathI. 102 (2) artha kriyAkArI hoya te ja sata evI kSaNabhaMgavAdInI mAnyatAno svIkAra vaizeSike karatA nathI. temanA mate A sat che evI buddhino je Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o padarzana abAdhita viSaya che te sata che. 103 kAraNatA ja svarUpa sattA nathI paraMtu svarUpasattA e to ghaTa vagere vastuonuM anubhava ane adhyavasAyathI gRhIta thatuM svarUpa che. janatA yA kAraNatA vastuno svabhAva nathI paNa dharma che, ane dharma to dhamathI kharekhara bhinna che. eTale dharma badalAtAM vastu (dhamI) badalAI jaya che ema na manAya. 104 bIjarUpa dhamamAM aMkurane utpanna karavAnuM sAmarthya (artha kriyA sAmartha, kAraNatA) uddabhavatAM te bIja AgalI kSaNanA bIjathI bhinna banI jatuM nathI. ahIM vaizeSika pautAnA maulika dharmadhamIbhedanA siddhAMtane Azaro le che. Ama kSaNabhaMgavAdIne mate artha kriyAkAritA vastuno svabhAva che jyAre vaizeSikane mate te vastuno AgaMtuka dharma che. vaizeSika anusAra vastune svabhAve svarUpasattA che ane A svarUpa sattA "A che "A che evI sata-buddhino viSaya che. prastuta saMdarbhamAM vaizeSike satanuM lakSaNa 'sattA jAtiyukta hoya te sata' evuM nathI ApatA paraMtu svarUpa sattAne ja sata nuM lakSaNa gaNe che. sattA jAtiyukta hoya te sata' evuM sata nuM lakSaNa keTalAka vaizeSikene barAbara lAgatuM nathI kAraNa ke sattAjAti sat vastuthI bhinna che ane tethI tene sata vastune svabhAva gaNI zakAya nahi. eTale ja zrIdhara, vAcaspati jevA nyAyavaizeSike svarUpa sattAne ja vastune svabhAva gaNe che. te A kSaNabhaMgavAdamAM kAraNabhAva ja ghaTatuM nathI. kAryotpattimAM vyApAra karyA vinA ja kAryanuM kAraNa banI zakAtuM hoya to te kAryanA kAraNa hovAne dAvo saghaLI vastuo karI zake. eTale kAraNane vyApAra kAryotpattimAM mAnavo ja joIe. paraMtu kSaNabhaMgavAdamAM kAraNavyApAra zakya ja nathI, kAraNa ke kAraNa pote utpanna thayA vinA bIjAnI utpattimAM vyApAra karI zake nahi; ane je te potAnI 'utpatti pachI kAryanI utpattimAM vyApAra kare che ema mAnavAmAM Ave te kAraNanuM bIjI kSaNe (arthAta utpatti pachInI kSaNa) astitva svIkAravuM paDe. pariNAme vastu akSaNika siddha thAya.05 sthAyI vastu kema ke akramathI kAryone utpanna na karI zake ema mAnanAra kSaNabhaMgavAdIne vaizeSike jaNAve che ke sthAyI vastu kramathI potAnAM kAryone utpanna kare che. je kSaNe badhAM sahakArikANo tenI sAthe thAya che (tenI najIka Ave che) tyAre te potAnA kAryane utpanna kare che, ekalI te potAnA kAryane utpanna karavA samartha nathI. A sahakArikAra vatumAM (arthAta mukhya kAraNamAM kaMI atizaya upanna kare che ke nahi evA kSaNabhaMgavAdIonA praznanA javAbamAM vaizeSika jaNAve che ke sahakArikAraNe mukhya kAraNanA svabhAvamAM kaMI atizaya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 61 utpanna karatA nathI, sahakArikAraNeA mAtra sahakArI ja che. jo mukhya kAraNamAM kaI atizaya mAnavA ja hoya te te vaizeSikAne mate kevaLa sahakArisAhityarUpa ja che.106 Ama mukhya kAraNanA svarUpamAM atizayanI utpattine prazna ja UDatA nathI ane pariNAme kSaNubhagavAdIoe sthAyI vastu mAnanAra vaizeSike sAme Apattione je DuMgara khaDA karI dIdhA hatA te kevaLa kAlpanika ja hatA. (3) kSaNabhaMgavAdI kahe che ke sat vastuo svabhAvathI ja vinAzI che, aTale teo nArAka kAraNAnI apekSA rAkhyA vinA ja vinAza pAme che. tee svabhAvathI vinazvara na hoya te temanA nArA koI kadIya karI zake nahi. vaizeSika kSaNabhaMgavAdIne vyaMgamAM kahe che vinAzanI jema utpattinI bAbatamAM paNa kSaNabhagavAdIe Ama ja mAnavuM joI e. jo ghaTa svabhAvathI ja utpattizIla hoya te tene utpanna thavA mATe koI kAraNanI apekSA na hovI joie, ane pariNAme daMDa, cakra vagere kAraNeA vinA ghaTe utpanna thavuM joie. bIjI bAju, utpanna thavu te jo ene svabhAva na hoya te tene koI kayAreya utpanna na karI zake, jemake zazaza'ga. jo kahevAmAM Ave ke utpattimAM te kAraNeAnA vyApAra dekhAya che eTale utpattinAM kAraNeA mAnavAM joie teA vinAzanI bAbatamAM paNa ema kahevu joie. 107 e vinAza ane sattva eka ja che evI kSaNabhagavAdInI mAnyatAnA virodha karatAM vairoSika nIce pramANe jaNAve che: utpanna vastu eka kSaNa ja Take che ke bIjI kSaNe paNa Take che ? jo te eka kSaNa ja astitva dharAvatI hoya te bIjI kSaNe te nahi hovAnI. Ane atha e ke tenuM astitva prathama kSaNe che ane tene nAza bIjI kSaNe che. kSaNabhAMgavAdIne mate bhinnakSaNavatI vastue bhinna ja gaNAya che. eTale sattva ane vinAza ane bhinnakSaNavatI hovAthI bhinna ja manAvA joie. je bIjI kSaNe paNa vastu astitva dharAve che ema kSaNabhaMgavAdI kahe to teA vastunI kSaNikatA ja na rahe,108 jo kSaNabhaMgavAdI kahe ke eka ja vastunI sattA ane vinAza abhinna che evI amArI mAnyatA nathI paraMtu amAre mate te bIjI kSaNe rahelI vastunu astitva e prathama kSaNavatI vastune vinAza che, te Ama mAnavuM paNa yogya nathI. zrIdhara jaNAve che ke prathama kSaNavI vastu ane dvitIya kSaNavatI vastu vacce vyakti tarIke bheda che paraMtu temanI vacce svarUpanI daSTie keAI bheda nathI. pUrva kSaNavI ghaTa ane uttarakSaNI ghaTa e eka ghaTadravyanI be avasthAe che.. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana pUrva kSaNe ane uttara kSaNe ghaTadravya to eka ja che. jema eka vastu eka deza uparathI bIjA deza upara jatAM svarUpathI bIjI thaI jatI nathI tema eka vastu eka kSaNathI bIjI kSaNe AvatAM svarUpathI badalAI jatI nathI. avasthAo badalAvA chatAM dravya badalAtuM nathI. vaLI, dvitIya kSaNavatI vastune grahaNa karanAra pramANa tenA bhAvane grahaNa karavAmAM ja caritArtha che, te pUrvekSaNavatI vastunA abhAvane grahaNa karatuM nathI. arthAta, dvitIya kSaNanI vastunA bhAvane grahaNa karanAra pramANa prathamakSaNanI vastunA abhAvane grahaNa karatuM nathI. AthI dvitIyakSaNanI vastune bhAva pUrvekSaNanI vastunA abhAvarUpa ja che ema puravAra thatuM nathI. 108 je Apatti kSaNabhaMgavAdIne Ave che te vaizeSikane AvatI nathI kAraNa ke tene mate vastuno vinAza (abhAva) e tenA svarUpano vinAza che. eTale ApaNane ghaTano vinAza thatAM "dhaTa nathI evI pratIti thAya che. vinAzanI utpatti e vastunI nivRtti che, vinAzanuM hovuM e vastunuM navuM che, vinAzanI upalabdhi e vastunI anupalabdhi che kAraNa ke bhAva ane abhAva baMne paraspara virodhI che. tethI vastu tenA nAza pachI TakatI nathI, astitva dharAvatI nathI.110 eka vastunI utpattithI bIjI vastunA svarUpanI zruti kevI rIte thaI zake evI zaMkA vyAjabI nathI kAraNa ke vastuone svabhAva ja evo che. 111 vastu kSaNika che ja nahi. utpatti pachI tarata ja teno nAza thatuM nathI. vaLI, vastunA vinAzane kAraNenI apekSA che. ApaNe anubhavIe chIe ke ghaTa utpanna thayA pachI lAMbA kALa sudhI Take che ane jyAre te sakhata vastu sAthe athaDAya che tyAre ja nAza pAme che.112 vastunI utpattinAM je kAraNe che temanAthI judAM te vastunA vinAzanAM kAraNe hatAM nathI evI kSaNabhaMgavAdInI vAta barAbara nathI. manuSyanA janmanAM je kAraNe che te ja kAraNe tenA mRtyunAM nathI. vaLI, je dhruvabhAvI hoya tene kAraNanI apekSA nathI ema mAnavuM paNa barAbara nathI. nAca hi dhruvaM mRtyuH | janmelAne maravAnuM avazya che. paraMtu mRtyune tenAM pitAnAM kAraNo hoya che. mRtyu kAraNanI apekSA rAkhe ja che. 113 kSaNabhaMgavAdI kahe che ke je vinAza vastunAM utpAdaka kAraNothI, bhinna kAraNonI apekSA rAkhe che evuM mAnIe te te dhruvabhAvI na rahe kAraNa ke tenAM kAraNono pratibaMdha thatAM vinAza thAya ja nahi. AnA javAbamAM vaizeSika jaNAve che ke vastunI utpattinAM kAraNe niyata che paraMtu tenA vinAzanAM kAraNo anaMta Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana che tema ja aniyatakAlIna che. tethI vinAzanAM badhAM kAraNono badhe vakhate pratibaMdha azakya che. emAMnuM keI eka kAraNa to AvI paDavAnuM ja.14 lAkaDInA prahAranuM kAma ghaTane vinAza karavAnuM nathI paNa ghaTasaMtatinI jagyAe tenAthI visadaza kapAlasaMtati pedA karavAnuM che evA kSaNabhaMgavAdInA matano prativAda karatAM vaizeSika nIce pramANe kahe che. jyAM sudhI ghaTasaMtAnanI sadazane utpanna karavAnI zaktino vinAza na thAya tyAM sudhI ghaTasaMtAnathI visadaza kapAlasaMtatino utapAda zakya nathI. je te zaktino nAza lAkaDInA prahArathI thAya che evuM kSaNabhaMgavAdI svIkAre to ghaTavastunA nAzanA hetu tarIke lAkaDInA prahArane svIkAravAmAM teNe AnAkAnI na karavI joIe. A ja prazna paratve vaizeSika kSaNabhaMgavAdInA matanuM bIjI rIte khaMDana kare che. te prazna UThAve che ke ghaTasaMtatinI jagyAe visadaza kapAlasaMtatinI utpatti dhruvabhAvI che ke nahi ? je te dhruva bhAvI na hoya to ghaTane vinAza paNa dhruvabhAvI nahi ghaTe kAraNa ke carmacakSu dharAvatA sAmAnya jano visadarza kapAlasaMtatinA utpAda sivAya ghaTane nAza dekhatA nathI. Ama ghaTavinAza dhruvabhAvI che e siddha thatuM nathI. bIjI bAju, je ghaTasaMtatinI jagyAe visadaza kapAlasaMtatinI utpatti dhruvabhAvI hoya to eno artha e thAya ke dhruvabhAvIne paNa potAnAM kAraNenI apekSA che. je pAlasaMtatinI utpatti dhruvabhAvI che tene mATe je lAkaDInA prahAra jevA kAraNanI jarUra paDatI hoya te dhruvabhAvI ghaTavinAza mATe tevA kAraNanI jarUra nathI ema kahevuM yogya nathI. 115 (4) pratyabhijJA pote eka jJAna nathI evA kSaNabhaMgavAdInA matanuM khaMDana karatAM vaizeSika nIce pramANe kahe che. pratyabhijJA nAmanuM jJAna bhUta ane vartamAna kALaviziSTa eka ja vastunuM grahaNa kare che. pratyabhijJAna viSaya eka nathI ema kahevuM anubhavaviddha che. pratyakSa ane smRti baMne eka ja viSayanuM grahaNa karI zaktA na hovAthI (arthAt pratyakSa kevaLa vartamAnaviSayagrAhI ane smRti kevaLa atItaviSayagrAhI hovAthI) viSayanI bhUtakAlIna ane vartamAnakAlIna baMne avasthAone grahaNa karanAra pratyabhijJAne anubhavanA baLe mAnavI joIe. DAhyA mANaso daSTa kArya uparathI adaSTa kAraNanI kalpanA kare che; paraMtu ethI UlaTuM, kAraNa dekhAtuM nathI mATe anubhUta kAryanuM astitva nathI ema teo kahetA nathI. pratyabhijJArUpa eka jJAnano saune anubhava che. DAhyA mANasanuM kAma pratyabhijJArUpa eka jJAnane svIkArI tenAM kAraNo vize vicAravAnuM che. jo ke saMskAra ane Indriya baMne svataMtra rIte pratyabhijJArUpa eka kArya utpanna karavA asamartha che . Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padana tema chatAM te baMne sAthe maLIne tene utpanna karI zake che. pratyabhijJA e be kAraNone baLe bhUta ane vartamAna baMnene jANe che. pratyabhijJA indriyajanya hovAthI tene pratyakSa paNa gaNavAmAM Ave che. pUrvAvasthA indriyasakRiSTa na hovA chatAM pratyabhijJAne pratyakSa gaNavAmAM Ave che kAraNa ke te indriyajanya che ane jJAnanA pratyakSa hovA mATe e ja eka nirNAyaka lakSaNa che. vaLI, e te sau svIkAre che ke kAraNasAmagrInI vilakSaNatA kAryamAM paNa vilakSaNatA lAve che. pratyabhijJAnI kAraNasAmagrImAM indriya ane saMskAra baMne hovAthI pratyabhijJAmAM pratyakSatva ane parokSa baMne AvI zake che, emAM amane vaizeSikene keI virodha lAgato nathI. Ama pratyabhijJArUpa eka jJAna vastunI bhUtakAlIna ane vartamAnakAlIna avasthAone grahaNa karatuM hovAthI viSayanI sthAyitA puravAra thAya che. 16 (5) kSaNabhaMgavAdI anusAra pratyakSa kSaNika heI te kSaNika vastune grahaNa kare che. Ano virodha karatAM vaizeSike kahe che ke animeSa daSTivALI vyakti atruTita sattAvALA (arthAt sthAyI) viSayane grahaNa kare che.117 kSaNabhaMgavAdI jaNAve che ke nyAyazeSikane mate paNa jJAna kSaNika che. eTale pratyakSajJAna paNa kSaNika ja che. pariNAme pratyakSa pitAnA samakAlIna viSayane ja grahaNa kare che. Ama viSaya paNa kSaNika ja puravAra thAya che. A vAtane virodha karatAM vaizeSika kahe che ke pratyakSa jJAna pote ja potAne jANatuM nathI te e kevI rIte e jANI zake ke tene vidhya svasamakAla che. athavA dalIla khAtara mAnI le ke te e jANe che tema chatAM pratyakSajJAna e kevI rIte jANI zake ke tenA viSayanuM astitva pUrva kSaNe na hatuM ane uttara kSaNe nahi hoya.118 kSaNabhaMgavAdI evo mata dharAve che ke pratyakSa vartamAnakSaNavartI viSayane jyAre grahaNa kare che tyAre te tenA atIta ane anAgata kSaNa sAthenA saMbaMdhane vyAvRtta kare che. vaizeSika A matanuM khaMDana nIce pramANe kare che. vartamAnane grahaNa karanAra jJAna vartamAnetara kALane vyAvRtta kare che, kAraNa ke vartamAna ane vartamAnetara paraspara virodhI che. tema chatAM te vartamAnagrAhI jJAna potAnA viSayanA vartamAnetara kALa sAthenA saMbaMdhane vyAvRtta na karI zake. jema eka sUtrane aneka maNakA sAthe saMbaMdha hevAmAM kaI virodha nathI tema eka viSayano atIta, vartamAna ane anAgata kSaNa sAthe saMbaMdha hevAmAM kaI virodha nathI. 19 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikana 65 vaizeSika jaNAve che ke pratyakSajJAna atIta ane anAmatane paNa jANI zake che. tema chatAM dalIla khAtara te mAnI le che ke te atIta ane anAgatane nathI grahaNa karatuM. Ama mAnatAM e prazna UThaze ke jyAre vyakti AMkhanuM maTaku mAryA vinA niraMtara eka viSayane ja jotA hAya tyAre tenI khAkhatamAM vata mAna kALanA vistAra keTalA mAnavA ? jyAre nimeSakRta darzInaviccheda na heAya tyAre jeTalA vakhata sudhI dana tUTe nahi teTalA vakhata vamAnakALa mAnavA paDe ane pariNAme evA vatamAnakALanA grahaNa sAthe te kALaviziSTa vastunI sthiratA paNa gRhIta thaze. A dAkhalAmAM te pratyakSa vastunI sthiratAne grahaNa kare che e spaSTa che.120 kSaNabhaMgavAdI vaizeSikane kahe che ke tame jJAnane sthira mAnatA nathI, tamAre mate jJAna kSaNika che. jo paristhiti AvI che teA ame pUchIe chIe ke bIjI kSaNe jyAre pratyakSajJAna nAza pAme che tyAre te viSayane kANu grahaNa kare che ? khIjuM jJAna tene grahaNa kare che ema uttara deze te ame pUchIzuM ke tene viSaya je prathama jJAnaneA hateA te ja che ema tame kaI rIte kahI zakazeA : 121 uparanA praznonA javAba ApatAM jayaMta bhaTTa jaNAve che ke animeSadaSTivALAnuM pratyakSa jJAna kSaNika nathI evA paNa keTalAkanA mata che. paraMtu nyAyavaizeSikanA meDhAmAM A vAta zAbhe nahi. eTale jayaMta bIjI rIte javAba Ape che. te kahe cheH nAna kSaNika che ke sthAyI e prazna carcavA niraka che. nyAyavaizeSikAe aneka vAra jaNAvyuM che ke viSayane grahaNa karatI vakhate jJAna pAte peAtAne grahaNa karatuM nathI ane tethI jJAnaneA svabhAva zeA che te ApaNe jANI zakIe nahi. paraMtu avicchinnasattAka ane ApaNe jANIe chIe ja e nizcita vAta che.122 vaLI, trIjI rIte paNa jayaMta javAba Ape che ane A javAba ja kSaNabhaMgavAdIe jaNAvelI ApattimAMthI ugaravAne kharA upAya che. te nIce pramANe kahe che jyAre vyakti animeSa nayane viSayane nihALe che tyAre indriyanA vyApAramAM kAI viccheda jaNAtA nathI. te vakhate indriyane vyApAra atruTita hoya che. A hakIkata che. tene svIkAra na karavA te ADAI che. indriyane vyApAra e bIjuM kaMI nahi paNa indriyane peAtAnA viSaya sAthe sanniSa che. Ama animeSa nayane viSayane nihALatI veLAe indriyanA viSaya sAthe vicchedarahita sanniSa hoya che. AvA samnikakSa` uparathI e puravAra thAya 1. 5 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 paDadana che ke te sanvika janya pratyakSajJAna avicchinnasattAka arthAt sthAyI viSayane grahaNa kare che.123 Ama vaizeSikAe kSaNabhaMgavAdInA sabaLa pratikAra karI vastunuM sthAyitva puravAra karyu che. vastunuM sthAyitva puravAra thatAM dravyanI mAnyatAne daDha ane pAyAnA TekA maLe che. peAtAnI dravyanI mAnyatA upara je cArapAMkhIe humalA thayA tenA vaizeSike kevI tArkikane chAje evI vIratAthI sAmaneA karyAM ane kevI rIte peAtAnA dananI prANabhUta dravyanI mAnyatAne rakSI ane sthApI tenuM ApaNe vistArathI narUpaNa karyu.. pATIpa 3 2 J 1 kriyAguNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam / vai sU0 1.1.15 2 tadabhAvAdaNu manaH / vai0 sU0 7.1.23 / u AkAzakAladigAtmanAM srvgttvm...| prezastapAdabhASya pR0 58 / 4 pRthivyAdInAM navAnAmapi ... kAryakAraNAvirodhitvam / prazastapAdabhASya pR0 54 | nityAnAM kAraNavinAzayorabhAvAdeva kAraNenAvinAzaH, anityadravyANAM kAraNavinAzayoH sambhave'pi kAraNena na vinAzaH, kintvanyeneti vivekaH / nyAyakandalI pR0 55 / 5 guNino'pi guNavyatiriktasyAnupalambhAdayaM guNI rUpAdibhyo'rthAntaratvena nAtmAnamupadarzayati vyatirekaM ca tebhyo vAJchatIti citram / nyAyamaJjarI, bhA0 1, pR0 272 / 1 kimidamagrahaNaM grAhyasyAbhAvAdAho grahe hetvabhAvAt ? / nyAyavArtika 1.1.14 / 7 yadidaM candanamupalabhyate tasya zvetaM rUpaM tikto rasaH paTurgandhaH zItaH sparza iti / cAyaM pratyakSasya pratyakSeNa vyapadezaH so'rthAntare dRSTo yathA brAhmaNasya kamaNDaluriti / nyAyavArtika 1.1.14 // 8 ubhayaM pRthivyAdInAM indriyArthatve zAstraM yuttizca sambhavati / zAstraM tAvad darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAditi / yuktirapi darzanasparzanayo rekaviSayatvena pratisandhAnaM 'yamahamadrAkSaM taM spRzAmi' iti dRSTisparzanaviSayA yukti: / nyAyavArtika 1.1.14 / 8 rUpAdaya eva tena tenAkAreNa sannivizante tAnayamupalabdhA tathAkArAn pratipadyamAno Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana ghaTa iti pratipadyate, na punA rUpAdivyatiriktA ghaTAdaya iti ... / saMsthAnabhedAd bhedapratyaya iti cet - kenacit saMsthAnavizeSeNAvatiSThamAnA rUpAdayaH saMsthAnabhedAnuvidhAnAd ghaTAdibuddhihe tavo bhavantIti / naitadasti / saMsthAnasyAnyatve'nanyatve saMjJAbhedamAtratvAt vyarthAbhidhAnaprasAGgAcca / yadi saMsthAnaM rUpAdibhyo'nyat , dravyaM taditi saMjJAbhedamAtram / athAnanyat tathApi rUpAdinAM saMsthAnabhedAnuvi dhAnAt ghaTAdipratyayA iti vyarthAbhidhAnam / nyAyavArtika 1.1.14 / 10 pRthivItyekavacanaM rUpAdaya iti bahubacanaM, vacanabhedAnuvidhAnaM ca yatra ttraarthbhedH| tadyathA nakSatrANi zazIti / nyAyavAtika 1.1.14 / tadagrahe tabuddhayabhAvAditi cAsiddho'pyayaM hetuH / kathamasiddhaH ? rUpAdyagrahe dravyagrahAt / yasmAnnIlAdyupadhAnabhedAnuvidhAyinaH sphaTikamaNe rUpAnupalabdhau sphaTika iti pratyayo dRSTaH / nyAyayArtika 1.1.14 / pratIyamAnarUpasparzavyatiriktasya dravyAntarasyAbhAvAditi cet , na, stambho'yaM kumbho'yamiti pratyekavilakSaNasaMsthAnasaMvedanAd rUpAdisvabhAvasya sarvatrAvizeSAt / vAsanAbhedAt pratisaJcayaM saMvittibheda iti cet , nIlAdisaMvittibhedo'pi vAsanAkRta evAstu nArtho nIlAdibhedena / asati bAhyavastuni svasantAnamAtrAdhIna. janmano vAsanAparipAkasya kAdAcitkatvAnupapatteH tanmAtrahe tornIlAdisaMvedanasya kAdAcitkatvAsaMbhavAd nIlAdibhedakalpaneti cet, stambhAdisaMvittibhedasyApi bAhyavastvananurodhino na kAdAcitkatvamupapadyata iti rUpAdivyatiriktaH pratisaMcaya vAsanAvizeSaprabodhaheturvilakSaNaH saMsthAnavizeSaH kalpanIyaH yena darzamasparzanAbhyAme kArthagrahaNamapi siddhayati / nyAyakandalI pR0 102-103 / / 13 na hi .yadeva rUpaM sa eva sparza iti / na ca rUpaM tvagindriyagrAhyam , andha syApi nIlAdipratyayaprasaGgAt / Atmatattvaviveka pR0 320 / 14 na tAvadupAdAnarUpaikadezasambhavaH, tayoH pratiniyatopAdAnatvAt / sambhave vA tadeva dravyamiti paryavasitaM. vivAdena / gapyadhikaraNIbhUtabhUtalAdyAdhAratayA tatsaMbhavaH / cakSuSA hyupalabhyamAne bhUtale rUpavizeSe ghaTo'pi cakSuSaivopalabhyamAno rUpavizeSastadAdhAra iti zaMkyate ni cetum , tayoradharottarabhAvenaikajJAnasaMsargitvAt / Atmatattva0 321--322 / / 15 naikakAlatayA'pi, pramANAbhAvAt / bhAve'pi vA karabharAsabhayorapyekakAlatayA samu dAyatvaprasaGgaH, bhedAgrahasya prakRte'pyasambhavAt / Atmatattva0 pR0 322-323 / 11 naikakAryatayApi, upAdeyarUpasyaikasya kAryasyAbhAvAt / ekodakAharaNalakSaNA bhartha kriyA ityapi na yuktam, rUpAdyatiriktasyodakasyAnabhyupagamAt / ekaikasyAnekAhAyatve pramANAbhAvAt , samudAyasya cAsiddheH / Atmatattva0 pR0 323 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 225-326 / . .. 17. naikakAraNatayApoti / Atmatattva0 pR. 324 / / 18 nimittamantareNa tu samudAyavyavahAre'tiprasaGgaH / Atmatattva0 pR0 324 / 18 rUpAdibhireva samastArthakriyAsiddheH kiM tadatiriktadravyakalpanayeti cet / na / tAvanmAtreNaiva samastArthakriyAsiddheH kiM rUpAdikalpanayetyasyApi vAcATavacaso'vakAzaprasaGgAt / pratIyamAnatvAditi cet, tulyam / abhedasAdhanaM bAdhakamiti cet / kiM tat ? sahopalambhaniyama iti cet , na, .... pItazaGkhopalambhAdau zvaityAnupalambhe'pi zaGkhopalambhAt / nAsau zaGkhaH kintu zaGkha iva taimirikakezavaditi cet , aho ! guNavadvidveSaH yat taimarikakezAH karatalaparAmarzapratiniyatApayarthakriyayorapAyAnna santi iti vyavasthApayati, iha tu tatsambhave'pi zubhratAmAtrAnupalambhA diti / Atmatattva0 pR0 325-326 / 20 vyApakatvAditi cet , vastunorvyAptirupalambhayo ? Aye na vipratipattiH / na ca vyApakAnupalabdhimAtreNa vyApyatadupalabdhI nivartete, dahanAnupalabdhau dhUmataDu. palabdhyorapi nivRttiprasaGgAt / ... tasmAnna vyApakAnupalabdhyA vyApyatadupala bdhayonivRttiH, kintu vyApakanivRtteH / Atmatattva0 pR0 327 / / 21 anaikAntAt / abhAsvaraM hi rUpaM bhAsvareNa saha niyamenopalabhyate tato bhinnaM ceti / Atmatattva0 pR0 328 / 22 dharmavirodha eva ko'treti cet tadupalambhe'pyanupalambhaH, tadabhidhAne'pyanabhidhAnaM, tanniSedhe'pyaniSedha ityAdi / Atmatattva0 pR0 330 / / 23 abhede ca dharmadharmiNordUrAdUratayA grahaNe paTvapaTunI kutaH ? Atmatattva0 pR0 330 / 24 sadakAraNavannityam / vai0 sU0 4.1.1 / paraM vA truTeH / nyA. sU0 4.2.17. / 25 mUrtimatAM ca saMsthAnopapatteravayavasadbhAvaH / nyAsU0 4.2.23 / paricchinnAnAM hi sparzavatAM saMsthAnaM trikoNaM caturasraM samaM parimaNDalamityupapadyate, yat tat saMsthAnaM so'vayavasannivezaH, parimaNDalAzcANavastasmAt sAvayavA iti / nyAyabhA0 4. 2. 23 / 26 AkAzavyatimedAt tadanupapattiH / AkAzAsarvagatatvaM vA / nyAyasUtra 4. 2. 18-19 / 27 SaTkena yugapad yogAt paramANoH SaDaMzatA / SaNNAM samAnadezatvAt piNDaH syAdaNumAtrakaH // nyAyavA0 4. 2. 25. mA yo sumadhunI vijJaptimAtratAsiddhi nAbhana timAthI nyAyavArtikamA udhRta 42vAmAM Ave che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 28 yat tAvat mUrtimattvAt sAvayavA iti / tanna / anekAntAt / yaH paramANo ravayavaH sa mUrtimAMzca niravayavazcetyanekAntaH / atha mUrtimattvAt tasyApyavayavAH santi / evaM sati truTirameyaH prApnoti gurutvasaMkhyAparimANairityuktam / atha tAvanmUrtimadvibhajyate yAvadanta iti / anto niravayava iti vAcyam / athAnto vibhAgaH / sa na yuktaH vibhAgasya vibhajyamAnairvinA'nupapatteriti / etAvaccaitat syAt - paramANvanto vibhAgaH, pralayAnto vA, ananto vA ? nyAyavA0 4. 2.25. / (pR. 514) . 29 yadi paramANvanto'nekAntaH vyAhataM bhavati paramANurmUrtimA~ ca na ca sAvayava iti / kaH punaratra vyAghAtaH ? niravayayaM mUrtimantaM ca paramANuM pratipadyase sAvayavaH iti ca brviissi| ... sAvayavaH paramANuriti bruvatA kAryavizeSaH paramANurityuktaM bhavati / kAryavizeSaH paramANu ceti vyAhatam / nyAyavArtika 4. 2. 25 (pR0 514-515) 30 vibhAgasya cAnAdhAratvaprasaGgaH / nyAyavArtika 4.2.25 / 31 truTerameyatvaprasaGgaH / nyAyavArtika. 4.2.25 / tato'vayavavibhAgasyAnava sthAnAd dravyANAmasaMkhyeyatvAt truTitvanivRttiH truTirapi sumeruNA tulyaparimANaH syAt / na khalvanantAvayavatve kazcid vizeSa ityarthaH / nyAyavA tAtpa0 TI0 4.2.17 / 72 antarbahizca kAryadravyasya kAraNAntaravacanAdakArye tadabhAvaH / nyAyasUtra 4. 2.20 / antariti pihitaM kAraNAntaraiH. kAraNamucyate / vahiriti ca vyavadhAyakamavyavahitaM kAraNamevocyate / tadetat kAryadravyasya saMbhavati nANorakArya tvAt / nyAyabhASya 42.20 / 33 zabdasaMyogavibhavAcca sarvagatam / nyAyasUtra 4. 2. 21 / 34 saMsarpatA pratighAtinA dravyeNa na vyUhyate yathA kASThenodakam / kasmAt ? niravayavatvAt / sarpacca pratighAti na viSTabhnAti nAsya kriyAhetuM guNaM pratibadhnAti / kasmAt ? asparzatvAt, viparyaye hi viSTambho dRSTa iti sAvayave spazavati dravye dRSTaM dharma viparIte nAzaGkitumarhati / nyAyabhASya 4.2.25 / / 35 ka evamAha digdezabhedo'stIti, digdezabhedAzca dizaH saMyogAH / nyAyavA tika 4.2.25 / 1 svarUpeNaikA dik sarvagatA ca nAsyA bhedo'stItyarthaH / ekatve'pi diza Adityo dayadezapratyAsannadezasaMyukto yaH sa itarasmAd viprakRSTadezasaMyogAt paramANoH pUrvaH evamAdityAstamayadezapratyAsannadezasaMyukto yaH sa itarasmAd viprakRSTadezasaMyogAt paramANoH pazcimaH tau ca pUrvapazcimau paramANU apekSya yaH sUryodayAstamayadezavipra A Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Saddha na kRSTadeza saMyogaH sa madhyavartI... . tasmAdekasyApi paramANoH paramANvantarasaMyogA avyApyattaya eva bhAgAH / evaM dizo'pyekasyA api saMyogA eka bhAgAH / so'yaM paramANoH SaTkena yugapad yogo mUrtatvamAtraprayukto na sAvayavatvaprayukta iti na sAvayavatvaM gamayitumarhatIti / nyA0 vA0 tA0 ThI0 4.225 / 37 yadi pradezasya saMyogo na pradezinastadA pradezasyApi svapradezApekSayA pradezitvAnniH pradeze paramANumAtre saMyogaH syAt / tadvRttistu saMyogo na pratyakSa iti saMyogapratItyabhAva iti paryavasyati / nyAyakandalI pR0 248 / 38 avyApyavRttayaH svAzraye vartante na vartante cetyarthaH / nyAyakandalI pR0 247 // 35 avayavAntaradigantarAvacchedena hi tAvavirudvau / kiraNAvalI (banArasa, 1919 ) pR0 172 / 40 madhyasya hi paramANoruparyadhaH pArzvavartibhiH paramANubhirye saMyogAstatra madhyasya pUrveNa paramANunA yaH saMyogo nAsau madhyapazcima paragANyAzrita: evaM madhyamaparamANusaMyogo naiva madhyamapUrva paramANvAzraya iti / evamanyatrApi draSTavyam / SaDapi bhinnadezA eveti samAnadezatvamasiddham / nyA0 vA0 tA0 TI0 4.2.25 / 41 atha paramANUnAM sambandhinaM paramANuM madhyamadhikRtyocyate tadAzritA hi saMyogA Espi bhavantIti tatrAha na kiJcid bAdhyata iti / nyA0 vA0 tA0 TI0 4.2.25 / 70 43 yatra yat samavetaM sa tasya dezo yathA rUpAdInAM dravyam, na ca paramANavaH kvacit samavayanti kintu tatsaMyogAH / tena devatAM saMyogAnAmastu samAnadezatA na tu paramANUnAma dezatvAditi / nyA0 vA0 tA0 TI0 4.2.25 / nanu ca kAryakAraNe.. . samAnadeze yathA ghaTaH paTena sambaddhayate tantunA tadaMzunA ca tantvAzrayeNetyAdi / etadanabhyupagamena pratyuktam / nyAyavArtika 4.2.25 / 44 dravyANAmekatra samavAyena samAnadezatAM vyAsedhAmo na tu saMyogena / nyA0 vA0 tA0 TI0 4.2.25 / 45 samavAyena hi samAnadezatA sthaulyaparipanthinI / nyA0 vA0 tA0 TI0 4.2.25 / 42 46 pratyakSamanumAnameka dezagrahaNAdupalabdheH / nyAyasUtra 2.1.30 / 47 nyAyAbhASya 2.1.30-32 / 48 avayavaistAvadavayavAntarasya vyavadhAnAdazeSagrahaNaM nopapadyate iti / nyAyabhASya 48 2.1.32 / yasya paramANavo ghaTAdibuddhihetavo bhavanti sa cedaM praSTavyaH kiM paramANava upajAtavizeSA buddhibhedaM kurvanti utAnupajAtavizeSA iti ? kiM cAtaH yadyupa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 71 50 ArtAvizeSAH, yo'sau vizeSaH so'vayavIti prAptam / athAnupajAtavizeSAH, ta evAtIndriyA aindriyakA cA mahAn virodhaH / vizeSaH saMyogaH paramANUnAM te parasparapravryAsattau satyAM saMyogopakaraNA upalapsyanta iti / nAtIndriyatvAd aNUnAm / nAtIndriyANAM saMyogaH pratyakSo bhavitumarhati / nyAyavArtika 2.1.36 / na ca yamAgantukamAsAdya paramANavo'vayavinaM janayanti vayavinA | nyA0 vA0 tA0 TI0 2 1.36 / dAbhAsA hi buddhistadasyA AlambanapratyayaH / na ceyaM vAlambanA / tathA sati sthUlamedAt tadekamiti na To0 2.1.36 / tenaiva sthUlabuddhiM kRtamaM 53 52 pratibhAsadharmaH sthaulyam | nyA0 vA0 tA0 TI0 2.1.36 / mithyApratyayA apyete na bhavanti pradhAnAbhAvAt / nyAyavArtika 2.1.36 / 54 sarvAgrahaNamavayavyasiddheH / nyAyasUtra 2.1.34 / kiM tat sarvam ? dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH / kathaM kRtvA ? paramANusamavasthAnaM tAvad darzana - viSayo na bhavatyatIndriyatvAdaNUnAm, dravyAntaraM cAvayavibhUtaM darzanaviSayo nAsti, darzanaviSayAce dravyAdayo gRhyante tena niradhiSThAnA na gRhyeran / nyAyabhASya 2.1.34 | tathA ca prAvAdukapravAdaH - ekaM ca citraM cetyetacca citrataraM tataH / nyAyakandalI pR0 76 / pa tathApi citrAtmano rUpasya nAyuktatA, vicitra kAraNasAmarthya bhAvinastasya sarvalokaprasiddhena pratyakSeNaivopapAditatvAt / nyAyakandalI pR0 76 / 57 acitre pArzve paTasyeva tadAzrayasya citrarUpasya grahaNaprasaGgaH iti cet... / 51 55 paraspara vyAvRttaparamasUkSmaparamAsyAt / nyA0 vA0 tA0 nyAyakandalI, pR0 76 / 58 na, anvayavyatirekAbhyAM samadhigata sAmarthyasyAvayavanAnArUpadarzanasyApi citrarUpagrahaNahetutvAt tasya ca pAvantare'bhAvAt / nyAyakandalI0 pR0 76 / navyAstu tatrApi avyApyavRttyA eva nAnArUpam / nyAyasiddhAntamaJjarI, kArikA 100 / } 0 apare tu kAryagurutvena kAraNagurutvaM pratibaddhaM bruvate / kAryagurutvaiH kila kAraNagurutvAni pratibaddhAni, ato'vanativizeSo na bhavati / etat tu na yuktamiti pazyAmaH / etena kAryagurutvena kAraNagurutvavinAzo'pi vyAkhyAtaH / nyAyavArtika 2. 1. 33 / 61 nAtra kAryakAraNaguruve'vadhAryete kintu AcaramAd A ca paramANozca dravyamamAhAra unmIyate / tatra manuSyadharmaNo na yuktaM vaktumiyat kAraNagurutvam iyat kAryagurutvamiti / nyAyavArtika 2.1.33 / 59 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 pa6 na 12. na hi kAryagurutvamantareNa kAryapAte'nyo heturasti, tasmAd guruvAntaravat kAryamiti / nyAyavArtika 2.1.33 / 67 yatra guravamAzrayAntarapAte heturbhavati tatra saMyoga upakaraNam yathA tulApaTalagurutvavaddravyasaMyoga iti / na tu kAryakAraNayoH saMyogo'yutasiddhatvAt / nyAyavArtika 2.1.33 / 14 samavAyopakaraNaM gurutvaM pAtayiSyatIti cet, na asaGkIrtanAt virodhAcca / nyAyavArtika 2.1.33 / 65 yat punaravayavigurutvasya kAryAtireko na gRhyate, tadavayavAvayavigurutvabhedasyAlpAntaratvAt yathA mahati dravye unmIyamAne tatpatitasUkSmadravyAntara gurutvakAryAgrahaNam / nyAyakandalI pR0 641 / " 66 anarthAntarabhAve nAvayavatvaM siddhayati tantUnAmiti / kiM kAraNam ? avayavyapekSatvAt / avayavyapekSo'vayavaH / na cAvayavipratyAkhyAne'vayavatve kiJcid bIjamasti / ... anarthAntaraM paTAt tantava iti ... bruvANaH tantUnAM tantvavayavatvaM bravIti / nyAyavArtika 2.1.33 / 17 na hi kAraNamAtmAnaM nirvartayatIti / nyAyavArtika 2.1.33 / 98 yaccedamucyate saMsthAnavizeSAvasthAnamiti / kiM tadarthAntarabhUtamAho neti / yadyarthAntarabhUtaM kiM taditi vaktavyam / atha nocyate, zUnyaM tarhi idaM vAkyam 'saMsthAna vizeSam' iti / nyAyavArtika 2.1.33 / 18 anarthAntarAcca turyAderarthAntarasya paTasyotpattidarzanAd viruddha: / ... asambaddhArtho na paTa : paTAdutpadyata iti / nyAyavArtika 2.1.33 / 70 nAnyo'vayavyavayavebhyo 'vayavAntarAvayavAnAmavayavyantarArthAntarabhAvAt - iha yesa - yavino'rthAntaraM bhavanti te'vayavyantarAvayavA bhavanti yathA cakrAdayo rathAvayavA iti te'rthAntaraM paTAt / yadi ca tantavo'pi paTAdarthAntaraM syuH te'pi paTavyatirekeNAvayavyantarAvayavAH syuH / na ca te tadvayatirekeNAvayavyantarAvayavAstasmAnnArthAntaramiti / ... na tantavastantUnAmavayavA iti / nyAyavArtika 2.1.33 / 71 na tAvat pratyavayavaM vartate parimANabhedAt / nyAyabhASya 4 2. 8 / 72 kAtsnye'na vRttau vA'vayavAntare vRttyabhAvaH / nyAyakandalI pR0 107 / na tAvadekadezena vRttiravayavavyatirekeNAsyaikadezAbhAvAt / nyAyakandalI pR0 107 / 73 74 tasminnapi caikadezena vartamAno'vayavaH kimekadezena vartate kRmsnena veti pUrvavat prasaGgaH / nyAyavArtika 4. 2. 7 / 75 ekasmin bhedAbhAvAd medazabdaprayogAnupapatterapraznaH / nyAyasUtra 4.2.11 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 73 tAvimau 75 kRtsnamityanekasyAzeSAbhidhAnam, ekadeza iti nAnAtve kasyacidabhidhAnam, kRtsnaikadezazabdau bhedaviSayau naikasminnavayavinyupapadyate bhedAbhAvAditi / nyAyabhASya 4.2.11 / 77 vRttizcAvayaveSvasya vyAsajyaiva gamyate / na pratyavayavaM tasya samAptirvyaktijAtivat // vyAsajya vartamAno'pi na khalvavayavAntaraiH 78 vartate tadasaMvitteH kintu vartata eva saH / nyAyamaM, bhA0 2, pR0 115 / pratyakSadRSTa evArthe dRSTAntAnveSaNena kim / nyAyamaJjarI, bhA02, pR0 115 / 78 ekasminnavayave rakte taddezo'vayavI rakto'vayavAntare cArakta ityekasya raktAraktatvaprasaGga ityadUSaNam avirodhAt / rAgadravyasaMyogo raktatvam, araktatvaM ca tadabhAvaH / ubhayaM caikatra bhavatyeva, saMyogasyAvyApyavRttitvAt / nyAyakandalI pR0 106 / tadapyasAram, ekAvayavAvaraNe'vayavyAvaraNasyAbhAvAt / sa hyeo'nekeSu vA'vayaveSu vartamAnaH katipayAvayavAvaraNe'pyanAvRtetara katipayAvayavagrahaNena gRhyate, tasya sarvatrAbhinnatvAt / nyAyakandalI pR0 106 / anAvaraNadazAvat katipayAvayavAvaraNe'pi tathAvidhasthaulyopalambhaH kiM na syAditi tvavaziSyate / tadapyasat , tasya pariNAma ( mANa ) gatasAmAnyavizeSasya tato'nyasya niyatasAmagrIvedyasya tadabhAve tadupalambhe'pyanupalambhatvAt / Atmatattvaviveka pR0 80 21 259-60 / 82 parimANabhedo hi sthaulyamavayavidharmo na ca tasya tAdRzasyAnavabhAse'vayavI nAvabhAsito bhavati, tasya tato'nyatvAt / nyA0 vA0 tA0 TI0 2.1.32. / sAmagrIbhedenAvayava niyatakampotpAde tasyAM dazAyAmavayavino nizcalatvAt / Atmatattvaviveka pR0 260 / 84 evaM tarhi kampAkampayoravayavayorvibhAgAt saMyoganAze dravyanAzaH syAditi cet... 1 Atmatatvaviveka pR0 260 / 25 na caivamapi, karmaNo dravyArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanananiyamAnabhyupagamAt / Atmatattvaviveka pR. 0 261 / 83 Buddhist Logic Vol. I, pp. 86-87. 86 87 hetubindu, pR0 57-63 / 88 yeSAM tAvad vinAzo dRzyate teSAM yadi na pratikSaNa vinAzaH syAt tadA vinAzapratItireva na syAt / tathA hi yadi dvitIye kSaNe bhAvasya sthitistadAsau sarvadaiva tiSThet / dvitIye'pi kSaNe kSaNadvayasthAyisvabhAvatvAt / tadA ca tenAparakSaNadvayaM sthAtavyam iti na vinAzo bhAvasya syAt / dRzyate ca / ...... Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tasmAd vinAzapratItyanyathAnupapattyA pratikSaNavinAzAnumAnam / pramANavA svo0 karNa0 pR0 369 / 87 tathA hi yadyeSAM dhruvabhAvi tatra teSAM kAraNAntarApekSA nAsti yathA zarakRpANAdInAM lohamayatve, dhruvabhAvI ca kRtakAnAM vinAza ityanumAnaM vinAzasya hetvanta rAyattatAM pratikSipati, ye hetvantarasApekSA na te dhruvabhAvinaH yathA vAsasi rAgAdayaH / ....... tathA yadi bhAvA api svahetubhyo vinAzaM prati hetvantaramapekSante tadA hetvantarasya pratibandhavaikalyayorapi sambhave kazcit kRtako'pi na vinazyet svahetutazca vinazvarasvabhAvA jAyamAnA utpattyanantarameva vinazyantIti siddhaM kSaNikatvam / kandalI pR0 188 - 189 / 80 na ca bhAvAdabhinnasya vinAzasya hetvantarajanyatA kAraNabhedasya bhedahetutvAt / bhinnasya hetvantarAdutpAde ca bhAvasyopalabdhyAdiprasaGgaH, anyotpAdAdanyasvarUpapracyuterabhAvAt / kandalI pR0 189 / atha mRtyorapakrAntastasya cet prathamaH kSaNaH / avinAzisvabhAvatvAdAstAM yugazatAnyapi // nyAyamaM0 bhA0 2, pR0 20 / atha katipayakSaNavyavahitavinAzasvabhAvo bhAva iSyate tarhi prAktananayena kadAcidapi na vinazyet, vinAzasamaye'pi tatsvabhAvAnapAyena punaH katipayakSaNApekSaNaprasaGgAt / nyAyamaM0 bhA0 2, pR0 20 / " 92 va tarhi mudgarAdInAM vyApAraH ? vijAtIyasantatijanmanIti brUmaH / nyAyamaM0, bhA0 2, pR0 20 / nanveSa pratyayo na bhAvasya pUrvAparakAlAvasthAnaM zaknoti pratipAdayituM na hyetadekaM vijJAnaM kAraNAbhAvAd indriyasannihitaviSayaM na pUrvakAlatvamavagAhate, saMskAro'pi pUrvAnubhavajanmA tadviSaye niyato nAparakAlatAM parispRzati, na ca tAbhyAmanyadubhayaviSayaM kiJcidekamasti yadetad vijJAnaM prasuvota / ito'pi naitadekaM vijJAnaM svabhAvabhedAt - idamiti hi pratyakSatA taditi hi parokSatvam ; pratyakSatAparokSatve ca parasparavirodhinI naike yujyete, tasmAd grahaNasmaraNAtmake 193 / 1 83 Sadana ime saMvittI bhinnaviSaye / kandalI pR0 84 parasparaparityAgavyavasthita nijAtmanAm / , ekatra na samAvezaH kathaJcidupapadyate // nyAyamaM0 bhA0 2, pR0 21 / 85 athorajananApAyarahitavastusvarUpagrAhiNI pratyabhijJetyucyate, tadapyayuktam, vartamAnaikaniSThatAyAH pradarzitatvAd bhAvAnAM ca vinAzajanmanorvartamAno vA kAla: syAdanyo vA ? tadanyastAvad grahItumazakya ityuktam, vartamAne tu tadutpAdavinAzakAle kathyamAne tadgrahaNAt tadavinAbhUtau bhAvAnAmutpAdavinAzAvapi gRhItau syAtAm / nyAyamaM0, bhA0 2, pR0 22 / , Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSikadana 86 seyaM tapasvinI sthairya prasAdhayitumAgatA pratyabhijJA vinAzitvaM pratiSThApya gamiSyati / nyAyamaM0, bhA0 2 pR0 22 / 87 kSaNikaM pratyakSaM jJAnaM svasamAnakAlavartinImarthasya sattAM paricchindat tatkAlAsambaddhatAM vyavacchindat tatkAlabhAvAvyabhicAriNaH kAlAntarasambandhamapi vyavacchindat tadekakSaNAvasthAyitvaM kSaNikatvaM gRhNAti iti / kandalI pR0 196 / 88 nanu pacati paThatIti vartamAno'pi vitata eva kAlaH pratIyate / nyAyamaM0, bhA0 2, pR0 23 / 88 na hyasti kAlAvayavI nAnAkSaNagaNAtmakaH / vartamAnakSaNo dIrgha iti bAlizabhASitam // nyAyamaM0, bhA0 2, pR0 23 / 100 vartamAnaH kiyAn kAla eka eva kSaNastataH / pUrvaH kSaNo'tItatAM spRzatyuttarastvanAgatatAm // nyAyamaM0 bhA0 2, pR0 23 / 101 nanvavicchinna dRSTInAM na hi truTyadavasthitiH / stambhAdiravabhAtIti kathametasya bhaGgitA // naitadevam, tatrApyekakSaNavRttitvAd jJAnasya, kSaNAntare tu jJAnameva nAsti, kasyA - vicchinnasattA, kasyA truTitasattA, kasya vA bodhakam ? nanvastyeva kSaNAntare tat jJAnamavicchinnatvAt dRSTeriti cet, maivam, buddhedIrghakAlatvAd jJAnAntarotpAda evAsAvityAyuSmAn, tasmAd yathaiva santAnavRttyA jJAnakSaNodayaH / * * 75 tathaivotpAdyatAmeSa stambhakSaNaparamparA // so'yamavicchinnadRSTI nAma truTIta padArthasa sAgrahaNAbhimAna itthamutthitaH / nyAyamaM0, bhA0 . 2 0 23-24 / ? 102 vartamAnakAlaparicchede cAtatkAlavyavacchedo yukto bhAvAbhAvAyorvirodhAt na tu kAlAntarasambandhavyavacchedo maNisUtra vadekasyAneka sambandhatvAvirodhAt / nyAyakandalI pR0 197 / tasmAt pUrvAparadezakAlau tatsambandhau vA kAmaM bhidyeyAtAm parasparA'rbhAvAvinAbhAvAt / tayorekadApi tAdAtmyenApratibhAsanAt / na tu tadA - liGgitasvabhAvaH padmarAgamaNistasya tAbhyAmanyatvAt / na cAnyabhedo'nyabhedamApAdayati atiprasaGgAt / nyA0 vA0 tA0 TI0 1.1.4 / 103 kitavAdhitasadbuddhigamyatA sattvabhiSyate / nyAyamaJjarI, bhA0 2, pR0 28.0 104 janakatvaM nAma na vastusvabhAvo'pi tu taddharmaH, dharmazva dharmiNo vastuto bhidyate / na cAnyasya bhedo'nyasya bhedAyAlamatiprasaGgAt / nyA0vA0tA0TI0 3.2.14 (pu0 560 ) / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 yaduna 105 na cAlabdhAtmanastasya vyApAraH parajanmani / labdhAtmanastu vyApAre sthitiH siddhA kSaNAntare // nyAyamaJjarI, bhA0 2, pR0 28 / 106 nApi sahakAriNo bhAvasya svarUpAtizayamAdadhAti kintu sahakAriNa eva te 1 atizayaH punaretasya sahakArisAhityam / nyAyakandalI pR0 185 / 107 utpattAvapi tulyo'yaM pralApaH, bhavanasvabhAvazced ghaTaH svata eva bhavati kiM daNDAdisAmayyA, abhavanasvabhAvastu kartumazakyaH kharaviSANavaditi, kAraNabyApArakArya - tvadarzanAdaparyanuyoga eSa iti cedvinAze'pi samaH samAdhiH / nyAyamaJjarI, bhA0 2, pR0 30 / 108 utpanno bhAvaH kimekakSaNAvasthAyI kiM vA kSaNAntare'pyavatiSThate, kSaNAntarAvasthitipakSe tAvat kSaNikatvavyAhitara nekakAlAvasthAnAt, ekakSaNAvasthAyitve tu kSaNAntare sthityabhAva iti na bhAvAbhAvayorekatvaM kAlabhedAt / nyAyakandalI pR0 190 / 108 atha mataM na brUmo bhAvaH svasyaivAbhAvaH kintu dvitIyakSaNaH pUrvakSaNasyAbhAvaH iti / tadapyasAram, pUrvAparakSaNayorvyaktibhede'pi svarUpravirodhasyAbhAvAt yathA ghaTo bhinnasantAnavartinA ghaTAntareNa saha tiSThati evamekasantativartinAmapi saha tiSThed, dvitIyakSaNagrAhi pramANAntarasya tatsvarUpavidhezcaritArthasya prathamakSaNAniSedhe pramANatvAbhAvAt / nyAyakandalI pR0 190 / . > 110 abhAvastu bhAvapratiSedhAtmeva ghaTo nAstiIti pratItyudayAt tatastasyotpattirbhAvasya nivRttiH, tasyAvasthAnaM bhAvasyAnavasthitiH, tasyopalambho bhAvasyAnupalambha iti yuktam parasparavirodhAt / nyAyakandalI pR0 190 / 111 anyotpAde kathamanyasya svarUpapracyutirityaparyanuyojyam vastusvAbhAvyAd, ghaTa vinaSTa iti ca vyapadezaH tadavayavakriyAdinyAyenAbhAvotpattyaiva / ata evAyaM tasyaivAbhAvo na sarvasya / nyAyakandalI pR0 191 / 112 evaM va sati na bhAvasya kSaNikatvaM pazcAdbhAvinastadabhAvasya hetvantarasApekSasya bhAvAnantaryaniyamAbhAvAt / tathA ca dRzyate ghaTasyotpannasya cireNaiva vinAzo mudgarAbhighAtAt / nyAyakandalI pR0 190 / 113 yacca dhruvabhAvitvAd abhAvasya hetvantarAnapekSetyuktaM tadapi ... anaikaantikm...| nyAyakandalI pR0 192 / 114... anantAstu vinAzahetavo'niyatakAlAzca teSAM sarvadA sarveSAM pratibandhasyAzakyatvAt kazcideko nipatatyeva / nyAyakandalo pR0 192 / , Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizaSikadana 115 santAnapratibaddhAyAH sadRzArambhaNazaktera pratighAte vilakSaNasantAnotpattyasambhavAd mudgarAbhighAtena tasyAH pratihRtau ca bhAvapratighAte kaH pradveSaH / nyAyakandalI pR0 191 / api ca dhruva bhAvitvamasiddhamanaikAntikaM vA / idaM bhavAn pRSTo vyAcaSTAM kiM ghaTasantAnAt sabhAgAt kapAlasantatidhruva bhAvinI na vA ? na ced na vinAzo'pi ghaTasya dhruvabhAvI, na khalu visabhAgakSaNotpAdamantareNa ghaTavinAzamIkSAmahe mAMsacakSuSastathA cAsiddhA dhruvabhAvitA vinAzasya / nyA0 vA0 tA0 To0 3.2.14 / 111 pratIyate tAvadetasmAd vijJAnAt pUrvAparakAlAvacchinnamekaM vastutattvaM tadapyasya viSayo na bhavatIti saMvidviruddham / grahaNasmaraNe ca naikaM viSayamAlambete tasmAdekamevedaM vijJAnamiti pratIti sAmarthyAdubhayaviSayamA stheyam / pratIyamAna kAryotpattaye cApratIyamAnamapi kAraNaM kalpayanti vidvAMso na tu kAraNApratItyA vizadamapi kaarymphuunuvte....| tena yadyapi pratyeka mindriya saMskArAvasamarthoM tathApi saMhatAbhyAmidamekaM kAryaM pratyabhijJAsvabhAvaM prabhAvayiSyate, bhaviSyati caitadubhayakAraNasAmarthyAdubhayaviSayaM prApsyati ca pratyakSatAM viSayendriyasAmarthyAnuvidhAnAt / na ca yatraikai kama samartha tatra militAnAmapi teSAmasAmarthyaM pratyekamakurvaMtAmapi kSityudakabIjAnAmanyonyasannidhibhAjAmaGkurAdijananopalabdheH / yatra vilakSaNA sAmagrI tatra kAryamapi vilakSaNameva syAditi supratItam tenAsya sannihitAsannihitaviSayatAlakSaNe pratyakSatAparokSate na virotsyete / ata eva cendriyasannikarSAbhAve'pi pUrvakAlapratyakSa taiva indriyajJAnaviSayatvAt tanmAtrAnubandhitvAcca pratyakSatAyAH / nyAyakandalI pR0 193 - 194 / , , wy 117 animeSadRSTeratruTitasattAkastAmbhAdipadArthagrAhi pratyakSamutpadyate / nyAjamaJjarI bhA0 2, pR0 35 / 118 svAtmAnameva na gRhNAti vijJAnaM kutaH svasamAnakAlatAmarthasya gRhNAti, gRhNAtu vA tathA'pi pUrvamayaM nAsIt pazcAcca na bhaviSyatItyatra pratyakSamajAgarUkaM pUrvAparakAlatAgrahaNAt / nyAyakandalo 197 / 115 vartamAnakAlaparicchede cAtatkAlavyacchedo yukto bhAvAbhAvayorvirodhAnna tu kAlAntarasambandhavyavacchedo maNisUtravadekasyAnekasambaddhatvAvirodhAt / nyAyakandalI pR0 197 / 120 mA nAma bhUdatItAnAgatakAlagrahaNaM vartamAna eva tatrAnimeSadarzanasya kiyAn kAla iti cintyatAm nimeSakRtasyApi darzana vicchedasyAnavakAzAd yAvaddhi darzanaM na vicchinnaM tAvAn vartamAnaH kAla iti tadgrahaNe sthairyaM gRhItaM bhavati kSaNikatvam / nyAyamaJjarI, bhA0 2, pR0 35 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 Sagdarzana 121 nanu bhavadbhirapi na sthiraM jJAnamiSyate, kSINe ca jJAne so'rtho dvitIye kSaNa kena gRhyate ? jJAnAntareNa tu gRhyamANaH sa evetyatra ko nizcayaH ? nyAyamaJjarI bhA0 2, pR0 34 / 122 animeSadRSTerjJAnaM na kSIyata ityeke / athavA kiM na etena na hi viSaya pratibhAsakAle jJAnamavabhAsata ityasakRduktam, vakSyate ca / tena tat kidRzamiti kuto vayaM vidmH| arthastvavicchinnasattAka eva gRhyate / nyAyamaJjarI, bhA0 2, pR0 35 / 123 nimeSakRto'pi vicchedo'sya nAsti, atha ca na sthira indriyavyApAra iti sAha - sikatAmAtram, sannikarSazcAsya viSayagrahaNe vyApAraH, sa ca sthira eva, tasmAt vitatakAlasya vastunaH pratyakSeNa grahaNamiti sthitam / nyAjamaJjarI, bhA0 2, pR0 36 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana pa sparza vajra bhautika dravyo drabyA nava ja che vaizeSikane mate dravce nava ja che--pRthvI, jaLa, teja, vAyu, AkAza, kAla, ude, AtmA ane mana. keTalAka dArzanike aMdhakArane nava dravyeAthI svataMtra eka dazamuM dravya mAne che. aMdhakArane dazamA dravya tarIke teo nIce pramANe sAbita kare che. teo kahe che ke jemAM guNa ane kriyA hoya te dravya che. aMdhakAramAM paNa nIla rUpa (guNu) vidyamAna che. vaLI, 'aMdhakAra cAle che' evI pratIti paNa ApaNane thAya che. A darzAve che ke aMdhakAramAM kriyA paNa che. Ama guNa ane kriyA aMdhakAramAM hovAthI aMdhakAra dravya tarIke puravAra thAya che. aMdhakAra dravya hovA chatAM tene nava dravyeAmAM samAveza thatA nathI. emAM gaMdha nathI eTalA mATe e pRthvI na heAI zake. emAM nIla rUpa hAvAthI eneA pRthvI sivAyanA jaLa vagere bAkInAM dravyAmAMthI kAI paNa dravyamAM samAveza na thaI zake, kAraNa ke jaLa ane agninuM rUpa zveta heAya che--nIlu nahi--ane vAyu, AkAza, kAla, di, AtmA ke manane keAI rUpa hAtu nathI. tethI aMdhakAra emanAthI bhinna dravya che. aMdhakAra ane khIjA dravyo vacce khIjo paNa eka bheda che. rUpavALAM khIjA dravyonu pratyakSa prakAzanI sahAyatAthI thAya che, paraMtu aMdhakAranu pratyakSa prakAzanI sahAyatA vinA thAya che. AthI aMdhakAra vaizeSikAe mAnelAM nava dravyeAthI alaga dazamuM dravya che. vaizeSikA A matanuM khaMDana kare che. prakAzanA abhAvanuM nAma ja aMdhakAra che. prakAzane(tejate) mAne eTale enA abhAvane mAnave paNa Avazyaka che. aMdhakArane prakAzanA abhAvarUpa mAnavAthI jo kAma cAlatu hAya teA eka navA dravyanI kalpanA zA mATe karavI ? paraMtu ahIM prazna e thaze ke aMdhakAra jo abhAvarUpa ja hoya te emAM guNa ane karmInI pratIti kema thAya che? A praznanA uttara e che ke A ane pratItie kevaLa bhrama che. jema AkAza nIla che' evI pratIti bhrama che tema aMdhakAra nIla che' evI pratIti paNa bhrama che. 'aMdhakAra cAle che' evI pratIti prakAzanA khasavAthI thAya che, arthAt jyAre Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 Sadde na prakAza eka sthAnethI bIje sthAne jAya che tyAre prakAzanA cAlavAne kAraNe aMdhakAra paNa cAlatA jaNAya che. vaLI, jo aMdhakArane alaga dravya mAnavAmAM Ave te enA avayavA vagere paNa mAnavA paDe. AvI vadhu paDatI kalpanAe karavA karatAM te aMdhakArane prakAza(teja)nA abhAvarUpa mAnavA e ja vadhAre ucita che.1 spavad bhautika dravyo nava drabyAmAMthI pRthvI, jaLa, teja ane vAyu A cAra spazavALAM bhautika dravyA che. AkAza bhautika hovA chatAM spavALu nathI, jyAre bAkInAM drabyA teA abhautika che. abhautikane sparze hAvAneA saMbhava ja nathI. prastuta cAra dravyonA ja nitya ane anitya ema baMne prakAranA saMbhave che. nitya prakAra paramANue che ane anitya prakAra avayavIe--kAya dravyA che. A cAra sivAyanAM bAkInAM dravya kevaLa nitya che, temAM mana aNuparimANu che jyAre bAkInAM vibhu che. eTale temanA avayavI--kAya dravyo-saMbhavatA nathI. pariNAme, paramANuonuM svarUpa kevuM che; paramANuemAMthI kAyadravya kevI rIte bane che; paramANuo ane kA dravya vaccenA kAya kAraNabhAva kevA che; badhAM ja kAya dravyo paramANuomAM vidhaTita thaI jAya, kAI kAyadravya heAya ja nahi, kevaLa paramANue ja Aya evI avasthA zakaya che ke nahi; zakya hoya te kevI rIte zakaya bane che ane vaLI pAche suSTinA AraMbha kevI rIte thAya che?--A badhA prazne A cAra dravyonA saMdarbhomAM UThe che. eTale ApaNe A cAra dravyAne eka pachI eka nirUpIne tyAra bAda paramANuvAda, pAkajaprakriyA, kAya kAraNubhAva (Ara MbhavAda) ane pralaya--sRSTinI carcA karIzuM. saMkhyA, parimANu, pRthaktva, saMceAga, vibhAga, paratva ane aparatve A sAta guNA badhAM spavad bhautika dravyAmAM hoya che eTale te te spa`vad bhautika dravyanA nirUpaNu vakhate temane gaNAvIzuM nahi. pRthvI pRthvInuM lakSaNa gaMdha che. gadhaguNa kevaLa pRthvImAM ja hAya che, khIjA kAI dravyamAM hAteA nathI.2 tethI jyAM gaMdha heAya tyAM pRthvInuM astitva che ema samajavu' joie. pRthvImAM rUpa, rasa, gaMdha, sparza, gurutva, vatva .ane saMskAra ATalA guNa hoya che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizaSikadana 81 (1) sAteya prakAranAM rUpA--zveta, nIla, pIta, lIlA, kApAta, lAla ane citra--pRthvImAM ja saMbhave che.OM Ane atha e ke keTalAka pRthvIparamANue zveta hoya che, keTalAka nIla, vagere. eka ja pRthvIparamANu eka samaye sAteya rUpA dharAve che ema vaizeSikanuM kahevuM nathI. paraMtu vividha rUpeA dharAvatA paramANuone anelA avayavI sAteya rUpe eka sAthe dharAvI zake.4 tema chatAM vaizeSika ema nahi kahe ke A avayavI sAteya rUpA dharAve che. paNa e te ema kaheze ke avayavenAM sAta rUpAmAMthI baneluM eka svataMtra citrarUpa avayavI dharAve che. jo avayavIne sAta rUpA dharAvatA mAnavAmAM Ave te e rUpe vyApyavRtti na rahe jyAre rUpane te vaizeSika vyApyavRti gaNe che. eTale avayavIne vyApIne rahenAra eka svataMtra citrarUpa vaizeSikane mAnavu paDayuM che. citrarUpanI carcA ApaNe karI gayA chIe. jaLa ane teja (agni) paNa rUpavALAM che, paraMtu emanAmAM aneka raMge nathI hotA. zuddha jaLamAM kevaLa zukala rUpa hoya che ane agnimAM bhAsvara zukala rUpa hoya che. paraMtu pRthvI te aneka rUpAvALI hoI zake che. enA aNue vividha rUpA-ragA dharAve che. ahIM keine zaMkA thAya ke AkAzamAM nIla, rakta, vagere raMgA dekhAya che tenu zuM vaizeSika kahe che ke hakIkatamAM AkAza rUpahIna che. tene keAI raMga nathI. dhULanA karNAnA saMcAgane kAraNe te nIla dekhAya che. vaLI, sUryanA prakAza paDavAthI te kaNA vividha raMgeA dhAraNa kare che. AkAzane peAtAne te kAI raMga nathI. (2) chae cha prakAranA raseA--madhura, khATA, khArA, tIkhA, kaDavA ane kaSAya--pRthvImAM ja saMbhave che. AnA atha e ke keTalAka pArthiva paramANue madhura hoya che, keTalAka khATA, vagere. eka ja pArthiva paramANu eka samaye chae cha rasA dharAve che ema vaizeSikanuM kahevuM nathI. paraMtu vividha rasavALA pArthiva paramANuenA banelA avayavI chae cha rasA eka sAthe dharAvI zake.pa citrarUpanI jema citrarasa paNa vaizeSike mAnyA haze ema ApaNane lAge paraMtu vaizeSike citrarasa nathI svIkAryAM. (jue setu pR. 184) jaLamAM kevaLa madhura rasa hAya che ane teja vagere bAkInAM dravyA rasahIna che. (3) gandha guNa pRthvI sivAya bIjA kAI dravyamAM hotA nathI. 5. E Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana ahIM prazna UThe che ke pRthvIthI bhinna jaLa vagere dravyamAMya gabdha kyAM nathI hotI ?. gulAbajaLamAM sugaMdha hoya che. vAyumAM paNa gaMdha hoya che. te pachI gandha guNa pRthvImAM ja che ane bIjAM dravyomAM nathI ema kema kahI zakAya ? A zaMkAnuM samAdhAna dezeSika nIce pramANe kare che. jaLa ane vAyumAM jaNAtI gadha svAbhAvika nathI paNa pAdhika che arthAt jaLa ane vAyune pitAne keI gadha nathI. jyAre emanI sAthe pArthiva kaNane saMga thAya che tyAre e kaNonI gaMdhane ApaNe jaLa ke vAyunI mAnI laIe chIe. vaLI, zaMkA thAya che ke maNi, vaja vagere ratno pArthiva hovA chatAM emanAmAM gaMdha jaNAtI nathI to gaMdha pRthvIne ja guNa che ema kevI rIte kahI zakAya ? " AnA javAbamAM vaizeSika jaNAve che ke maNi, vaja vagerene raMga pAkaja (= agnisaMgajanya) che. pAkaja rU5 gadhanI sAthe ja hoya che. eTale maNi vageremAM gabdha che ja. vaLI, maNi, vagerene cUra karI nAkhavAmAM Ave che tyAre te cUrAmAM gaMdha jaNAya che eTale maNi, vageremAM paNa gaMdha hovI ja joIe e spaSTa thAya che. maNi vageremAM gaMdha hovA chatAM nathI jaNAtI tenuM kAraNa e che ke temanAmAM te anubhUta yA alphaTa rUpe hoya che. gaMdha be prakAranI hoya che--sArI ane kharAba (sugaMdha ane durgadha). A baMne prakAranI gaMdha eka kALe eka pArthiva paramANumAM hotI nathI. paraMtu A be prakAranI gaMdha dharAvatA aneka pArthiva paramANunA banelA eka avayavImAM A be ya prakAranI gaMdha hoya ke nahi arthAta citrarUpanI jema citragaMdha saMbhave che ke nahi ? AnA javAbamAM vaizeSika jaNAve che ke citragaMdha saMbhavatI nathI. setukAra padmanAbha jaNAve che ke mAtra rUpane ja citra svIkAravAmAM AvyuM che paraMtu rasane ane gadhane citra svIkAravAmAM AvyA nathI. rasane ane gaMdhane citra mAnavA mATe kaI prayojana nathI. vaLI, temane arthAta rasane ane gaMdhane citra svIkAravAno mArga svabhAvathI ja durgama che eTale purAtana e mAge gayA nathI. eTale arvAcInoe e mArge potAnI buddhino saMcAra bahu sAvadhAnIthI karavAno che. 10 (4) pAkaja anuSNazIta sparza pRthvImAM ja che. 1 pANIne sparza zIta che, tejano sparza uSNa che jyAre pRthvIne sparza anuSNazIta che. vAyuno sparza Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana paNa anuzIta che paraMtu vAyune te sparze pAkaja nathI jyAre pRthvIne anuzIta sparza pAkaja che.12 3 pRthvImAM badhA prakAranAM rUpA, badhA prakAranA raseA, badhA prakAranI gaMdha hAI zake che paNa sparze badhA prakAranA hAtA nathI. sparze teA anuzIta ja hoya che. jyAre pRthvIne jaLa sAthe saMcAga heAya che tyAre pRthvIne sparze zIta lAge che ane jyAre tene agni sAthe saMyoga hAya che tyAre tene sparze uSNa lAge che. Ama pRthvImAM zIta sparzI ane uSNu sparza aupAdhika che, svAbhAvika nathI. rUpa, rasa, gandha ane sparza A cAreya guNeA pRthvImAM pAkajanya che. ene atha e ke pRthvI paramANunu nIla rUpa pAkaprakriyAthI lAla, vagere banI jAya che; madhura rasa pAkaprakriyAthI khATA, vagere banI jAya che; vagere. Ama pRthvI paramANucyAnA raMgA, rasA, gaMdha pAkajaprakriyAthI badlAya che evuM vaizeSikA mAne che. Ane atha e ke pArthiva paramANudravya rUpanA, rasanA ane gaMdhanA vividha paryAyo--prakArA dhAraNa kare che. pArthiva paramANu nitya che, tenA guNAnA paryAye anitya che. guNa-guNInA atyaMta bheda mAnanAra vaizeSikane e samasyA UThatI nathI ke guNA anitya hoya teA dravya nitya kevI rIte ghaTI zake? (5) pRthvImAM gurutva che kAraNa ke te patanazIla che.13 (6) dravatva guNa paNa pRthvImAM che paraMtu te tene svAbhAvika guNu nathI paNa naimittika guNa che. arthAta pRthvImAM naimittika dravatva jovA maLe che. dAkhalA tarIke ghI, lAkha, vagere pArthiva drabyAmAM agninA saMcAgarUpa nimittathI dravatva janme che. 14 (7) pRthvImAM vega ane sthitisthApakatA A e saMskArA paNa jovA maLe che.15 pRthvInA bheda-prabheda pRthvInA mULa e bheda che--paramANurUpa nitya pRthvI ane kAyarUpa anitya pRthvI. paTa, ghaTa, vagere pArthiva vastue kAvyeA che, avayavIe che. eTale emanI utpatti paNa thAya che ane vinAza paNa thAya che. arthAt tee sAdi- sAnta che. paraMtu je pArthiva paramANuemAMthI e banelI che e paramANue anAdi-anaMta che. e paramANue na te kadI utpanna thayA che ke na teA kadI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana nAza pAmavAnA che. e paramANuo zAzvata che. ApaNe sAvava vastune utpanna karI zakIe chIe paraMtu mULabhUta paramANuone aMtima avane-utpanna karI zakatA nathI. A rIte ja, ghaTa vagere sAvayava dravyano vinAza thaI zake che, paNa paramANuono vinAza thaI zakato nathI. paramANuono te kevaLa saMyogavibhAga thAya che. utpAda-vinAza thato nathI. tethI ja paramANurUpa pRthvI nitya che paraMtu pArthiva paramANuonA kAryarUpa pRthvI anitya che.' kAyarUpa anitya pRthvInA traNa bhedo che--pArthiva zarIra, pArthiva indriya ane pArthiva vitha7 zarIra eTale ? jenA dvArA AtmA sukha-du:khane bhoga kare che tene zarIra kahevAmAM Ave che. zarIra dhAraNa karyA pachI ja AtmA sukha ane duHkhane anubhava karI zake che. 18 zarIranA be prakAra che--nija ane anija. je zarIranI utpatti garbhAzayamAM zukra ane zoNitanA saMyogathI thAya che te zarIrane nija kahevAmAM Ave che. je zarIra zukra ane zeNitanA saMga vinA ja bane che tene enija tarIke oLakhavAmAM Ave che 19 zukra ane zANitanA sAga vinA zarIrotpatti kevI rIte saMbhave ? A zaMkAnuM samAdhAna karatAM zrIdhara jaNAve che ke garbhAdhAnakriyAmAM paramANuvize ne saMyoga thavAthI ja te zarIranI utpatti thAya che. zukrazANita zuM che? paramANuo ja che ne. vizeSa-vizeSa paramANuonA maLavAthI eka guNavizeSa paripAka thAya che. A pAkathI paramANuo paraspara maLIne zarIrarUpamAM pariNata thavA lAge che. eTale zarIrAtti yathArthataH garbhAdhAnakriyA para nahi--zukazoNita saMga para nahi-paraMtu paramANuonA saMmizraNa para nirbhara che. tethI deharacanA mATe garbhAzayamAM zukra-zoNitanuM maLavuM anivArya nathI. mithunakriyA vinA paNa zarIrelpatti thaI zake che. emAM koI asvAbhAvikatA nathI.20 yonija zarIranA be bheda che--jarAyuja ane aMDaja 21 jarAya yA garbhAzayamAMthI je zarIrane prasava thAya tene jarAyuja kahevAya. je zarIra I! phoDI bahAra nIkaLe te aMDaja kahevAya. ayonija zarIranA traNa bheda che-Tvedeja, uddhijaja ane aSTavizeSajanya. je zarIra parasevAmAMthI utpanna thAya te sveja kahevAya. udAharaNArtha, jU, mAMkaDa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana vagere. je zarIra pRthvI phADIne bahAra nIkaLe che te udbhijja kahevAya. udAharaNA, latA, vRkSa.22 je zarIra AtmAnA dharma vizeSathI ke adhama vizeSathI svabhAvataH utpanna thAya che tene adaSTavizeSajanya kahevAmAM Ave che. alaukika devatAonAM zarIra dharmAM vizeSathI utpanna thAya che.23 nArakeAnAM zarIr paNa ayonija heAya che. paraMtu te adhama vizeSane laIne utpanna thAya che.24 85 pArthiva zarIra ceAnija ane ayeAnija ane prakAranA heAya che. jarAyuja, aMDaja, svedaja ane udbhijjU zarIra pArthiva ja hoya che. manuSya vagerenA zarIrane vaizeSikA pArthiva mAne che. paraMtu temanAmAM bhInAza, garamI vagere heAvAthI temane jalIya ane taijasa paNa kema na mAnavA joIe ? aneka prAcIna saMpradAyA temane pAMcabhautika mAne che athavA te AkAzane cheDI cAtuau`tika mAne che. vaizeSikane peAtAnA darzananI prakriyAne kAraNe manuSya vagerenAM zarIrane kevaLa pArthiva mAnavu paDayuM che, kAraNa ke jo tene jalIya vagere paNa mAnavAmAM Ave te manuSyanA zarIramAM pRthvI jAtinI sAthe sAthe jala jAti paNa rahe. paraMtu eka ja vastumAM pRthvIvAti ane jalavAti mAnavAmAM sakaradoSa Ave che. vaizeSika anusAra jyAM ghaTa vageremAM pRthvI Ati rahe che tyAM jalatva jAti nathI rahetI ane jyAM nadI vageremAM jalavAti rahe che tyAM pRthvItva jAti nathI rahetI. Ama manuSya vagerenA zarIra pArthiva ja che. arthAt te zarIranuM samavAyikAraNa pRthvIparamANuo ja che, jala vagerenA paramANue te mAtra nimittakAraNa ja che. vaizeSikAnA ekAtIyAra bhakatvanA siddhAMta ja AnA mULamAM che. kAI paNa vastunA AraMbhaka-samavAyikAraNarUpa-paramANue eka ja nnatinA hAya che.25 vaizeSikane mate AMkha, nAka, jIbha ane cAmaDI A cAra indriyAnA Ara Mbhaka paramANue anukrame tejasa, pArthiva, jalIya ane vAyavIya che. manuSya vagerenAM zarIranA AraMbhaka paramANue pArthiva ja che. A e mAnyatAnA sAthe vicAra karIe teA zarIrane atha ApaNe A indriyA sivAyanuM zarIra evA karavA paDe. ane vaizeSikane A abhipreta lAge che. te indriyAne zarIramAM rahenArI mAne che, indriyA pote zarIranA bhAgarUpa nathI. yAnija zarIretpattinI prakriyA vaizeSikA nIce pramANe varNave che. zukra ane zANitanA saMcAga pachI mAtAnA jAranA agni sAthe saMbaMdha thavAthI zukrazANitanA AraMbhaka paramANuemAM pahelAMnAM rUpa, vagerenA nAza thAya che ane khIjA... rUpa, vagerenI utpatti thAya che. parivatiMta rUpa vagerethI yukta zukra--zANitanA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 87 che. ghANanA AraMbhaka pArthiva avayavo anya bhUtothI abhibhUta thayA nathI detA kAraNa ke AraMbhaka pArthiva avayavonuM pramANa vadhu hoya che ane anya saMgI bhUtanuM pramANa ochuM hoya che.29 viSayane artha che jIvanA upabhoganuM sAdhana.30 vaNakathI mAMDI brahmAMDa sudhInAM badhAM ja kAryakravya viSaya che. A daSTie zarIra ane indriya paNa viSaya ja gaNAya. paraMtu zarIra ane indriyanA khAsa prajano phuTa karavA mATe temane viSayathI alaga alaga vibhAga gaNAvyo che.31 pArthiva viSaye pArthiva gaNuka, caNuka vagere krame jANavA. prazastapAda temane traNa vibhAgamAM vaheMce che--mATI, paththara ane sthAvara. prathama vibhAgamAM bhUmirUpa pradeza, dIvAla, ITa vagereno samAveza thAya che. bIjA vibhAgamAM sAmAnya paththarathI mAMDI maNi, vaja vagereno samAveza thAya che. trIjA vibhAgamAM ghAsa, latA, vRkSa, vagereno samAveza thAya che.32 je pote svecchAe ceSTA na karI zakatuM hoya tene sthAvara kahevAmAM Ave che. A daSTie te traNeya vibhAgane sthAvara gaNAya. paraMtu mATI ane paththarane bIjA viziSTa lakSaNo hovAthI temanA be vibhAgo sthAvara-vibhAgathI judA gaNAvyA che.33 hakIkatamAM te ghAsa, latA, vRkSa, vagerene sthAvara vibhAgamAM mUkavA barAbara nathI kAraNa ke sajIva zarIranI ceSTAo jevI ceSTAo temanAmAM che ja--bhale pachI mAtrAno bheda heya. A kAraNe ja keTalAka vaizeSike temane ayonija ubhijaja zarIra tarIke gaNe che. jaLa jaLamAM rUpa, rasa, sparza guNo che. tethI tene joI zakAya che, cAkhI zakAya che ane aDI zakAya che. uparAMta enAmAM dravatva (pravAhitA) ane snigdhatva paNa che.34 (1) rUpa-jaLanuM svAbhAvika rUpa zukala che. paraMtu upAdhinA sAgathI tenAmAM bIjAM rUpa paNa jaNAya che. samudranA pANInuM nIla rU5 aupAdhika che.35 vizuddha arthAta upAdhirahita jaLanuM rUpa te sadA zukala ja hoya che. . Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana * (2) rasa-jaLano svAbhAvika rasa madhura che. lIMbunA rasamAM khaTAza ane kArelAnA rasamAM kaDavAza hoya che paNa te to pArthiva kaNonA saMyogane kAraNe che. zuddha pANI khAruM ke kaDavuM hotuM nathI. zuddha pANI madhura ja hoya che. je kaI kahe ke zuddha pANImAM madhura rasa anubhavAta nathI te vaizeSika kahe che ke te vAta barAbara nathI. haraDe khAdhA pachI zuddha jaLa pIvAthI madhura rasane anubhava thAya che. A madhura rasa haraDene nathI paNa jaLane che. haraDe to jaLanA madhura rasanI abhivyaMjaka che.37 (3) sparza---jaLane svAbhAvika sparza zIta ja che. jyAM sudhI tene sUryakiraNo sAthe ke agni sAthe saMyoga thatuM nathI tyAM sudhI te zItaLa ja hoya che. temanI sAthenA saMgane kAraNe ja te garama thAya che. te saMga dUra thatAM ja te potAnI svAbhAvika zItaLatA prApta kare che. Ama jaLamAM jaNAtI uSNatA pAdhika che.8 (4) dravatvavatva arthAta pravAhitA jaLano svAbhAvika (sAMsiddhika) guNa che. pRthvI kaThaNu yA ghana hoya che paNa jaLa tarala hoya che. ahIM eka prazna UThe che-barapha ane kara to kaThaNa yA ghana hoya che te pachI emane jaLa kema karIne gaNI zakAya ane jo emane jaLa mAnavAmAM Ave te emanAmAM dravatva kyAM che ? A zaMkAnuM samAdhAna muktAvalIkAra nIce pramANe kare che. barapha ane karIne pArthiva na gaNI zakAya, kAraNa ke jarAka garamI maLatAM ja emanuM drava yA jalatva pragaTa thAya che. A dravatva. keI adaSTa zaktithI avaruddha thaI javAne kAraNe ApaNane kAThinyanI pratIti thatI hatI. eTale kAThinyapratIti e kharekhara brAti che.40 bIjI eka zaMkA jAge che. keTalIka pArthiva vastuo paNa evI hoya che je pIgaLIne vahevA lAge che; dAkhalA tarIke ghI, mINa vagere. emanAmAM jaLavA na hovA chatAM dravatva to jaNAya che. te pachI dravatva kevaLa jaLano ja guNa che ema kevI rIte mAnI zakAya ? A zaMkAnuM samAdhAna nIce pramANe che. ghI, mINa, lAkha vageremAM svaMbhAvika dravatva hotuM nathI paraMtu agnino saMga pAmI te badhAM pIgaLe che. Ama emanuM dravatva svAbhAvika nathI paraMtu amuka kAraNathI uddabhaveluM che. AvI ja rIte Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana te sIsu, lADhuM, cAMdI, seAnu... vagere dhAtuomAM paNa dravartI svAbhAvika nathI. AganI sakhata garamI pAmIne ja teo tarala yA pravAhI bane che. Ama pArthiva vastunA tvamAM ane jaLanA vatvamAM phera che. A vastune pravAhI banavA mATe agninA sayeAganI apekSA che jyAre jaLa te svabhAvika rIte ja pravAhI che.41 Ama nirapekSa, svAbhAvika kevaLa jaLamAM che. ahIM eka prazna UThI zake. barapha paNa garamI pAmIne pIgaLe che. te pachI upara jaNAvelI pAvi vastuethI enA bheda kayAM rahyo ? AnA uttaramAM kahI zakAya ke baraphanuM ghanatva svAbhAvika nathI paNa aupAdhika che. jyAre tApanA sayeAgathI e upAdhi dUra thaI jAya che tyAre barapha peAtAnA svAbhAvika pravAhIrUpamAM AvI jAya che. paraMtu lAkha, sIsu vagerenuM ghanatva svAbhAvika che-- aupAdhika nathI. agnisaMyAgarUpa khAsa kAraNa maLavAthI te pravAhIrUpa dhAraNa kare che. baMne vacce A aMtara che. dUdha ane telanuM dravatva svAbhAvika che. dUdha ane tela pArthiva che. paraMtu emanAmAM pArthiva paramANu karatAM jalIya paramANuo vadhAre pramANamAM hovAthI temanAmAM svAbhAvika dravatva hoya che. te svAbhAvika jaLanu che, pRthvInu nathI.42 (5) snigdhatA-snigdhatA yA cIkAza e paNa jaLanuM khAsa lakSaNa che.43 jyAM snigdhatA dekhAya tyAM jaLa hoya ja. ghI, carabI, tela vagere pAvi dravyomAM je snigdhatA jaNAya che te temanAmAM rahelA jalIya aMzane laI te che. pRthvImAM snigdhatA hotI nathI.44 jema pRthvImAM naimittika drava che tema temAM naimittika snigdhatA che ke nahi ? vaizeSika pRthvImAM naimittika snigdhatAneya svIkAra nathI karatA. arthAt pRthvI paramANumAM koI nimittathI (agnisa MyAgathI) dravatva janmI zake che paNa kAI paNa nimittathI pRthvI paramANumAM snigdhatA janmI zakatI nathI.4pa pRthvInI jema jaLa paNa paramANurUpamAM nitya ane kA rUpamAM anitya che. kAyarUpa jaLanA paNa traNa prakAra che-jalIya zarIra, jalIya indriya ane jalIya viSaya 46 jalIya zarIra ayeAnija hoya che. enuM astitva valAkamAM manAyuM che. jalIya paramANuothI je indriya banI che te rasanendriya che. te jIbhanA agra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhAgamAM rahe che ane svAdane grahaNa kare che. nadI, samudra vagere jalIya viSaya che.47 teja teja eTale agni. agnimAM rUpa ane sparza be guNa hoya che.48 (1) rUpa-agninuM rUpa dIptimAna zukla che.49 jaLa ane pRthvImAM paNa zukala rU5 che. paraMtu emanAmAM dIpti arthAta svataH prakAzavAnI zakti nathI hotI. A guNa kevaLa agnimAM che. agni svataH prakAzita thaIne bIjAne paNa prakAzita kare che. A agninI vizeSatA che.pa0 AganI javALAmAM keTalIka vAra lAla, pILo vagere raMga dekhAya che. te raMga agni dravya sAthe saMyukta pRthvI dravyanA che, agninA nathI. zuddha agninuM rUpa camakavALuM veta hoya che. pa (2) sparza-agnine ja sparza uSNa hoya che. agni sivAya bIjA kaI dravyane sparza uSNa nathI hoto. tethI jyAM uSNatAno anubhava thAya tyAM agninuM astitva che ema samajI levuM joIe. jaLa zItala hoya che. pRthvI uSNa paNa nahi ane zItaLa paNa nahi evI hoya che. vAyuno sparza A badhAthI nyAro ja hoya che. kevaLa agnino sparza ja uSNa hoya che. A agninI vilakSaNatA che. tata dharatImAM, ukaLatA pANImAM, vaizAkhI vAyarAmAM ApaNane je uSNatAne anubhava thAya che te kramazaH pRthvI, jaLa ane vAyunI uSNatA nathI paraMtu temanI sAthe saMyukta agninI ja uSNatA che. Ama agni sivAya bIjA keI dravyamAM uSNatA hatI ja nathI. - agni paNa paramANurUpamAM nitya ane kAryarUpamAM anitya che. zarIra, Idhyi ane viSayabhedathI kAryarUpa agninA traNa prakAra che. Aneya zarIra ayonija hoya che. enuM astitva AdityalokamAM manAyuM che. A Agneya zarIra kevaLa agnine puMja nathI. nimittabhUta pArthiva avayavonA vizeSa prakAranA saMyoganI sahAyatAthI AraMbhaka Agneya avayavo eka vizeSa prakAranA Agneya zarIrane utpanna kare che. Ama A Agneya zarIra kevaLa agninA puMjarUpa na hovAthI e upabhoganuM sAdhana banI zake che. tejasa paramANuothI je indriya banelI che tene cakSurindriya kahe che. enA dvArA rUpanuM jJAna thAya che.pa3 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta vaizeSika darzana Agneya viSayanA cAra prakAra che-bhauma, divya, aurya ane Akaraja. bhauma arthAta kAThedhajanya agni jenA dvArA ApaNe rasoI karIe chIe. divya arthAta IMdhana vinA utpanna thayele agni dAkhalA tarIke sUrya, candra, vidyuta vagere. darya arthAta jaTharAgni jenA dvArA AmAzayamAM bhejananA rasano paripAka thAya che. Akaraja arthAta khANamAMthI nIkaLato agni, udAharaNArtha suvarNa.54 suvarNa jevA Agneya kAvyomAM naimittika kavitva manAyuM che. suvaNane taijasa dravya mAnavA mATenuM kAraNa zuM che? suvarNa pArthiva dravya nathI tema ja jalIya dravya paNa nathI, paraMtu tejasa dravya ja che. suvarNane agnine atyaMta saMga lAgavA chatAM tenA dravatvano nAza thato nathI jyAre pRthvI ane jaLanA dravatvano to thoDA agninA saMgathI paNa nAza thAya che. A kAraNathI pArthiva dravya ane jalIya dravya karatAM suvarNa juduM paDe che ane tethI tene tejedravyanA vargamAM mUkayuM che. 55 . suvarNa te dravya hevA chatAM tenuM rUpa zukla nathI paNa pILuM che, tene sparza uSNa nathI paNa azItoSaNa che. AnuM kAraNa e che ke suvarNamAM saMga saMbaMdhathI rahelA pArthiva avayavonAM rUpa ane sparzathI suvarNanA pitAnAM rUpa ane sparza abhibhUta thayelAM hoya che.? zaMkaramizra potAnA vaizeSikasUtropaskAramAM rUpa(prakAza) ane sparza (uSNatA)nI mAtrAne AdhAre tejanA cAra bheda gaNAve che : (1) jemAM prakAza ane * uSNutA baMne ubhUta (prakaTa) che te te. udAharaNArtha, sUryanuM teja, dIvAnI ta. (2) udabhUta rUpa ane anubhUta sparzavALuM teja. udAharaNArtha, caMdranuM teja. (3) anubhUta rUpa ane udbhuta sparzavALuM teja. udAharaNArtha, tapta dharatImAM raheluM teja. (4) jenAM prakAza ane uSNatA agRhIta ja rahe che te teja. udAharaNArtha, AMkhanuM teja. vAyuM vAyumAM rUpa, rasa, gaMdha, vagere guNo nathI paNa kevaLa sparza che.57 vAyu adazya dravya che. adazya dravyane kevaLa liMga yA lakSaNanA dvArA ja jANI zakAya. vAyunuM liMga sparza che.pa8 arthAta vAyunuM astitva kevaLa sparza dvArA jANuM zakAya che. pRthvI, jaLa ane teja A dravyo dazya ane spRzya baMne hoya che, emane sparzavAthI je sattA jANI zakAya che te ja emane jevAthI jANI zakAya che. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana paraMtu vAyunI vAta evI nathI. vAyune keI rUpa-raMga nathI. tethI vAyune AMkhathI joI zakAya nahi. kevaLa sparzanA AdhAre ApaNane vAyanuM jJAna thAya che. vAyuno sparza vilakSaNa che. jevI rIte ApaNe mATI yA pANIne hAthamAM laI zakIe chIe tevI rIte vAyune hAthamAM laI zakAto nathI. vAyunA vahevAthI ApaNA zarIrane sparzano anubhava thAya che. A sparzane na te ApaNe sadA zitala kahI zakIe ke na to sadA uSNa -alabatta, jyAre vAyu sAthe jaLane saMparka hoya che tyAre vAyuno sparza zItala lAge che ane jyAre tenI sAthe agnino saMparka hoya che tyAre tene sparza uSNa lAge che. Ama zItaLa ke uSNa sparza vAyuno pitA nathI. tene sparza to e baMnethI nyAre che. vAyuno sparza pRthvInA sparza jevo paNa nathI. pArthiva vastuone sparza mRdu yA kaThora hoya che. paNa vAyunA sparzamAM mRdutA yA kaThoratAno anubhava thato nathI. vaLI pRthvIne anuSNazIta sparza pAkaja che jyAre vAyuno te sparza apAkaja che. Ama vAyune sparza pRthvI, jaLa ane tejanA sparzathI vilakSaNa che.pa9 vAyunuM kaI rUpa daSTigocara thatuM nathI. eTale vAyune "adaSTaliMga kahevAmAM Ave che. - vAyumAM sparza ane gati e be jaNAya che. sparza guNa che ane gati kriyA che. paraMtu guNa ane kriyA dravyamAM ja rahe che. guNa (sparza) ane kriyA (gatine Azraya hevAthI vAyu dravya che e vAta puravAra thAya che. guNa, kriyA, sAmAnya ane vizeSa dravyamAM rahe che paNa dravya pite bIjA dravyamAM rahetuM nathI. (ahIM eka paramANurUpa dravya bIjA paramANurUpa dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahetuM nathI ema samajavAnuM che). vAyumAM guNa ane kriyA samavAya saMbaMdhathI rahe che paNa vAyu bIjAmAM samavAya saMbaMdhathI raheto nathI eTale te dravya che. vAyano :Azraya AkAza mAnIe arthAta vAyu AkAzamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che ema mAnIe to zuM bAdhA Ave ? A zaMkAnuM samAdhAna AkAzanI carcA veLAe karIzuM. vAyune AkAzanI jema eka kema nathI gamyo? A praznanA uttaramAM kaNAda kahe che ke sAmasAmI dizAomAMthI vAtA vAyuono pArasparika saMgharSa temanI anetA sUcave che. je vAyu eka ja hoya to te aMdaroaMdara athaDAya kevI rIte ? ane e to ApaNuM anubhavanI vAta che ke vAyuoe sAmasAme athaDAya che. ghaNI vAra taNakhalAM vagere havAmAM UMce UDatAM jaNAya che. e uparathI puravAra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana thAya che ke vAyuo sAmasAme athaDAya che. vAyunI svAbhAvika gati tiryapha che. te pachI taNakhalAM vagere vAyunA vegathI upara kevI rIte jAya ? emane upara laI janAra to vAyu che. tethI vAyunuM Urdhvagamana mAnavuM paDaze. ane, A. Urdhvagamana tyAre ja zakya bane jyAre vAyunA be jhapaTA sAmasAmI dizAothI samAna vegathI eka bIjA sAthe athaDAya. A uparathI vAyu eka nathI paNa aneka che e puravAra thAya che.' vAyu paNa paramANurUpe nitya ane kAryarUpe anitya che. kAryarUpa vAyunA cAra prakAra che-vAyavIya zarIra, vAyavIya indriya, vAyavIya viSaya ane prANa.5 vAyavIya zarIra jalIya ane Agneya zarIranI jema anija hoya che ane pArthiva paramANuo te zarIramAM sagI dravya tarIke hovAthI te viSapabhegakSama bane che. vAyavIya AraMbhaka paramANuothI banelI indriya tvacA kahevAya che. A Indriya dvArA prANIone sparzanuM jJAna thAya che. havA, AMdhI, jhaMjhA vagere vAyavIya viSaya che. emane ApaNe joI zaktA nathI, paraMtu zarIrane lAgavAthI, pAMdaDAM hAlavAthI ane sUsavATArUpI zabda thavAthI ApaNane te viSayanuM jJAna thAya che. tiryapha vahevuM temano svabhAva che. emanA vegathI vAdaLAM cAle che. teo halakI vastune eka jagyAethI bIjI jagyAe UDAvIne laI jAya che..!! prANavAyu zarIranI aMdara rahelA rasa, dhAtu ane maLa vagerenuM saMcAlana kare che. te che to eka paraMtu kriyAbhede tenA pAMca bhedo thAya che. 67 (1) apAnavAyuM-te nIce tarapha gati kare che. enI sahAyathI maLamUtranuM visarjana thAya che. (2) vyAnavAyu-te cAre bAju vyApta hoya che. enA dvArA bhajanarasa AMtaraDAmAM pravAhita thAya che. (3) udAnavAyu-te upara tarapha gati kare che. e bhajanarasane upara laI jAya che. (4) prANavAyu-Ane laIne nAka ane meMmAM zvAsakriyA thAya che. (5) samAnavAyu-te pAkisthaLe jaTharAgninuM samAnarUpe vitaraNa kare che. prANa, apAna, samAna, udAna, ane vyAnanA sthAno kramaza: hRdaya, maLadvAra, nAbhi, kaMTha ane sarvAvayava che. temanAM kArya kramazaH nIce pramANe paNa gaNAvavAmAM Ave che--annapraveza, mUtrAghutsarga, anAdipAcana, bhASaNadi ane nimeSo. 8 pAdaTIpa 1 nanu dazamaM dravyaM tamaH kuto noktam ? taddhi pratyakSeNa gRhyate tasya ca rUpavattvAt karmavattvAcca dravyatvam / taddhi gandhazUnyatvAnna pRthivI, nIlarUpavattvAcca na Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55zana.. jalAdikam / tatpratyakSe cA''lokanirapekSaM cakSuH kAraNamiti cet ? na / Avazyakatejo'bhAvenaivopapattau dravyAntarakalpanAyA anyAyyatvAt / rUpavattApratotistu bhramarUpA, karmavattApratItirapyAlokApasaraNaupAdhikI bhrAntireva / tamaso'tiriktadravyatve'nantAvayavAdikalpanAgauravaM ca syAt / nyAyasiddhAntamuktAvalI, kaa03| 2 vyavasthitaH pRthivyAM gandhaH / vai0 sU0 2.1.2 / 3 zuklapItAdyanekavidhaM rUpaM kSitAveva nAnyatra / nyAyakandalI pR0 75 / 4 ekasyAM pRthivItvajAtau nAnArUpANi vyaktibhedena samavayanti / kvacidekasyAmapi vyaktAvanekaprakArarUpasamAvezaH, yatra nAnAvidharUpasambandhibhiravayavairavayavyArabhyate / nyAyakandalI pR075| 5 rasaH SaDavidhaH ityatrApi pUrvavad vyAkhyAnam / nyAyakandalI pR0 77 / 1 sugandhi salilam, sugandhiH samIraNa iti pratyayAd dravyAntare'pi gandho'stIti cenna, pArthivadravyasamavAyena tadguNopalabdheH / nyAyakandalI pR0 74 / 7 nanu tathApyavyApako gandhaH kSiteH, vakSyamANeSu maNivajrAdiSvanupalabdheH; tatkathaM tadvyavasthAhetuH ! na, pAkena pUrvanivRttau rUpAntarotpattau ca pAkajarUpasyaiva gandha sahacaritatayA tatrApi tadanumAnAt / kiraNAvalI pR0 32 / 8 yattu prastarabhasmano gandhavattvena tatparamANorgandhavattayA tadArabhyasya prastarasyApi ____ gandhavattvam / ...manudbhavAdeva tatra gndhaanuplmbhH| setu0 pR0 204-205 / 8 gandho dvividha: surabhirasurabhizca / prazastapAdabhASya pR0 73 / 10 gandharasau tu citrau nAGgIkriyate, prayojanAbhAvAt / eSa ca mArgo nisargato durgama iti na purAtanairabhyAsita ityarvAcInairapi sAvadhAna cetaHsaJcAra ihAcaraNIya iti saMkSepaH / setu0 pR0 184 / 11 sparzo'syA anuSNazItatve sati pAkajaH / prazastapAdabhA0 pR0 73 / 12 yadyapi nabhasvato'nuSNazItasparza uktastathApi na paakjH| kiraNAvalI pR0 34 / 13 patanopadezAd gurutvam / prazastapAdabhA0 pR0 72 / me| vai0 sU0 5.1.7 / 14 'sarjitumadhUcchiSTAnAM pArthivAnAmagnisaMyogAd dravyatvamadbhiH sAmAnyam' (vai0 sa0 2.1.7) iti vacanAt pRthivyAM naimittikaM dravatvamastItyuktam / nyAyakandalI pR0 73 / 15 uttarakarmavacanAt (vai0 sU0 5. 1. 17) saMskAra iti / prazastapAdabhASya pR0 73 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSika darzana 95 16 sA ca dvividhA- nityA cAnityA ca / paramANulakSaNA nityA, kAryalakSaNA tvanityA / prazastapAdabhASya pR0 78 / 17 trividhaM yasyAH kAryam-zarIrendriyaviSayasaMjJakam / prazasta0 pR0 81 / 18 bhoktubhogaaytnm zarIram / nyAyakandalI pR0 82 / / 18 zarIraM dvividhaM yonijamayonijaM ca / tatrAyonijamanapekSya zukrazoNitaM...aNubhyo jAyate |....shukrshonnitsnnipaat yonijam / prazasta0 pR082 / 20 bhayamabhisandhiH-zarIrAmme paramANava eva kAraNam , na zukrazoNitasannipAtaH, kriyA vibhAgAdinyAyena tayovinAze sati utpannapAkajaiH paramANubhirArambhAt / na ca zukrazoNitaparamANUnAM kazcidvizeSaH pArthivatvAvizeSAt...paramANubhyo'yonijazarIro tpattirnAnupapannA / nyAyakandalI pR0 82 / 21 tad dvividhaM jarAyujamaNDajaM ca / prazastapAda0 pR0 82 / 22 ayonijam-svedajodbhijjAdikam / svedajAH kRmidaMzAdyAH / udbhijjaastrugulmaadyaaH| nyAyasiddhAntamuktAmalI kA0 38 / 23 tatrAyonijmanapekSya zukrazoNitaM devarSINAM zarIraM dharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jAyate / prazastapAda0 pR0 82 / 24 nArakiNAM zarIramapyayonijam / nyAyasiddhAntamuktAvalI 38 / 25 na ca kledomAdepalambhAdApyatvAdikamapi syAditi vAcyam, tathA sati jalatva pRthivItvAdinA saGkaraprasaGgAd |...ten pArthivAdizarIre jalAdInAM nimittamAtra bodhyam / nyAyasiddhAntamuktAvalI .kA0 38 / / pituH zukraM mAtuH zoNitaM tayoH sannipAtAnantaraM jaTharAnalasambandhAd zukrazoNitArambhakeSu paramANuSu pUrvarUpAdivinAze sati samAnaguNAntarotpattau dvayaNukAdiprakrameNa kalalazarIrotpattistatrAntaHkaraNapravezo na tu zukrazoNitAvasthAyAm , zarIrAzrayatvAnmanasaH / tatra mAturAhAraraso mAtrayA saGkAmati / adRSTavazAt tatra punajaTharAnalasambandhAt kalalArambhakaparamANuSu kriyAvibhAgAdinyAyena kalalazarIre naSTe samutpannapAkajaiH kalalArambhakaparamANubhiradRSTavazAdupajAtakriyairAhAraparamANubhiH sambhUya zarI rAntaramArabhyata ityeSA kalpanA zarIre pratyahaM draSTavyA / nyAyakandalI pR0 85 / 27 zarIrAzrayaM jJAturaparokSapratItisAdhanaM dravyamindriyam / nyAyakandalI pR0 82 / 28 atIndriyatvadravyatvaniyatAdhiSThAnavRttitva... / vyomavatI pR. 232 / / 28 bhyastvAd gandhavattvAcca pRthivI gandhajJAne / vai0 sU0 8.16 / gandhajJAnaM ghrANam, tasminnArabdhavye pRthivI kAraNaM bhUyastvAt, zarIrApekSayA tu bhUyastvam / bhUyastvaM tu ghrANe pRthivyAH, pAdAdinA gandhopalabdhyabhAvAt / gandhavattvAcca, yatazca svasamavAyinA gandhena ghrANendriya gandhamabhivyanaktyatastasya gandhavatI pRthivyeva Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadarzana kAraNam , bhUtAntarANi tu saMyogIni svalpAnyeva / candrAnandavRtti (vai0 sU0) pR0 64 / pArthivatvAt ghrANasya rUpAdimattvamapi sambhavatIti gandhavattvaM utkarSoM vivkssit:......| vyomatI pR0 234. jalAdhanabhibhUtaiH pArthivAvayavairArabdhaM ghrANam / jalAdibhiranabhibhUtairapratihatasAmayeravayavairadRSTavazAditaravilakSaNamArabdhametam, ato viziSTotpAdAdidameva gandhAbhivyaktisamartham , nAnyaditi / nyAyakaMdalI pR0 87 / 30 zarIrendriyavyatiriktamAtmopabhogasAdhanaM dravyaM viSayaH / nyAyakandalI pR0 82 / 31 zarIrendriyayoviSayatve'pi prakArAntareNopanyAsaH / nyAsiddhAntamuktAvalI kA0 38 / viSayastu dvayaNukAdikrameNArabdhastrividho mRtpASANasthAvaralakSaNaH / tatra bhUpradezAH prAkAreSTakAdayo mRtprakArAH / pASANa upalamaNivajrAdayaH / sthAvarAstRNauSadhi vRkSalatAvatAnavanaspataya iti / prazastapAdabhASya pR0 89 / / 33 nanu svecchAdhInaceSTAvirahaH sthAvaratvam , tatt mRtpASANayorapyasti / satyam , tayo rUpAntarasyApi sambhavAdanena rUpeNAbhidhAnaM na kRtam / nyAyakandalo pR089 / 43 rUparasasparzavatya Apo dravAH snigdhAH / vai0 sU0 2.1.2 / zuklamadhurazItA eva rUparasasparzAH / prazastapAda0 pR0 92 / . 35 apsu rUpAntarapratItirAzrayarUpabhedAt / nyAyakandalI pR0 92 / / 1 pRthivItvasyAmlAdijanakatAvacchedakatvAcca 'jale nAmlAdikam / jambIrasAdau tvAzrayaupAdhikI tathA pratItiH / nyAyasiddhAntamuktAvalI kA0 39 / 37 na, harItakyAdibhakSaNasya jalarasavyaJjakatvAt / nyAyasiddhAntamuktAvalI kA0 39 / 38 teja:saMyogAz2jale uSNapratItiraupAdhikI sphuTaiva, tatra pAkAsambhavAt / nyAya siddhAntamu0 kA0 39 / 38 ambhasyeva sAMsiddhikaM ca dravatvam / prazastapAda0 pR0 93 / 40 na ca himavarakyoH kaThinatvAt pArthivatvamiti vAcyam, USmaNA vilInasya tasya jalatvasya pratyakSasiddhatvAt / ...adRSTavizeSeNa dravatvapratirodhAt karakAdInAM kAThinyapratyayasya bhrAntitvAt / nyAyasiddhAntamuktAvalI kA0 40 / 41 sarpirjatumadhUcchiSTAnAmagnisaMyogAd dravatvamadbhiH sAmAnyam / trapusIsaloharajatasuvarNA nAmagnisaMyogAd dravatvamadbhiH sAmAnyam / vai0 sU0 2.1.6-7 / 42 tailAdAvapi jalasya dravatvam / nyAyasiddhAntamuktAvalI kA0 39 / 43 sneho'mbhasyeva / prazastapAdabhASya pR0 93 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 87 44 yattu kvacit kSIrAdiSu darzanaM tat saMyuktasamavAyAdudakagatasyaiva yathA sAMsiddhikadravatvasya kSIratailayoH / nyAyakandalI pR0 93 / 45 tathApi naimittikadravatvamiva naimittikaH pRthivyAmayaM bhaviSyati, pArthiveSvapi ghRtAdiSupalabdheH iti cet, tadanvayavyatirekAnanuvidhAnAt / kiraNAvalI pR0 47 / 49 prazastapAdabhASya pR0 94 / 47 prazastapAdabhASya pR0 95 / 48 tejI rUpasparzavat / vai0 sU0 2.1.3 / 48 tatra zuklaM bhAsvaraM ca rUpam / prazastapAdabhASya pR0 97 / 50 zuklaM rUpaM pRthivyudakayorapyasti kintu na bhAsvaraM rUpam, svarUpaprakAzakaM zuklaM rUpaM tejasyeveti / nyAyakandalI pR0 98 / 51 yattvasya lohitaM kapilaM vA rUpaM kvacit pratIyate tadAzrayopAdhikRtam, nirAzrayasya sarvatra zuklatAmAtrapratIteH / nyAyakandalo pR0 98 / para uSNa eva sparzaH / prazastapAdabhASya pR0 17 / 53 prazastapAdabhASya pR0 98-99 / 54 prazastapAdabhASya pR0 100-101 / 55 nyAyakaustubha - pratyakSa pR0 100 - 101 / (saM0 umeza mizra ) 59 bhUyasAM pArthivAnAM pArthivAvayavAnAmupaSTambhAdvanudbhUtarUpasparza piNDIbhAvayogyaM suvarNAdikamArabhyate, tatra pArthivadravyasamavetA ime rasAdayo gRhyante / nyAyakandalI pR0 102 / 57 sparzavAn vAyuH / bai0 sU0 2.1.4 / 58 sparzazca vAyoH / vai0 sU0 2.1.8 / 58 sparzo'syAnuSNAzItatve satyapAkajaH / prazastapAdabhA0 pR0 111 / 10 vAyusannikarSe pratyakSAbhAvAd dRSTaM liGga N na vidyate / vai0 sU0 2.1.15 / 11 na ca dRSTAnAM sparza iti adRSTaliGgo vAyuH / vai0sU0 2.1.10 / 12 kriyAvattvAd guNavattvAcca / vai0 su0 2.1.12 / 13 adravyavattvena dravyam / vai0 sU0 2.1.11 / 14 vAyorvAyusaMmUrcchanaM nAnAtvaliGgam / vai0 sU0 2.1.14 / 15 tatra kAryalakSaNacaturvidhaH zarIramindriyaM viSayaH prANa iti / prazasta0 pR0 113 / 5. 7 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prazastapAdabhAgya pR0 113-115 / 17 prANo'nta zarIre rasamaladhAtUnAM preraNAdiheturekaH san kriyAmedAd apAnAdisaMjJAM labhate / prazastapAda0 pR0 120 / 18 hRdi prANI gude'pAnaH samAno nAbhisaMsthitaH / udAnaH kaNThadezastho vyAna: sarvazarIragaH // annapravezanaM mUtrAdyutsargo'nnAdipAcanam / bhASaNAdi nimeSAzca tadvyApArAH kramAdamI // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 6 paramANuvAda paramANuonI keTalIka lAkSaNikatAo pRthvI, jaLa, teja ane vAyu A cAra spavad bhautika drabyA paramANurUpamAM maLe che. Ama paramANuonA mULabhUta cAra prakAra che--pArthiva, jalIya, tejasa ane vAyavIya. pArthiva pamANu jalIya, tejasa ke vAyavIya paramANumAM kadI pheravAI zakatA nathI; jalIya pazmANu pArthiva, tejasa ke vAyavIya paramANumAM kadI phezvAI zakatA nathI; vagere. eTale A prakArAne mUlabhUta gaNAvavAmAM AvyA che. vaLI, pArthiva, jalIya, tejasa ane vAyavIya paramANuonA guNAmAM paNa bheda che. A mATe nIcenA kAThe jue. paramANu 1 pRthvI sAmAnya guNa 1 saMkhyA, 2 parimANu, rU pRtha, 4 sa McAga, 4 5 vibhAga, pazrva, 7 aparatva, 8 vega 2 jaLa 1 rasa, 2 rU5, 3 spa 4 gurutva, 5 sAMsiddhika dravata, 6 snigdhatva 3 teja 1 rUpa, 2 sparza, 3 dravatva 4 vAyu 1 spa pArthiva pamANamAM jude jude vakhate badhA ja prakAranAM rUpA, badhA ja prakAranA rasA ane baMne prakAranI ga Mdha saMbhave che. arthAt eka pArthiva pamANumAM eka sAthe badhA ja prakAranAM rUpe saMbhavatA nathI, eka sAthe badhA ja prakAranA se| saMbhavatA nathI ane eka sAthe ane prakAranI gaMdha sa MbhavatI nathI. "" vizeSa guNa 1 gaMdha, 2 rasa, 3 rU5, 4 sparze, 5 gurutva, ke naimittika dravartI "" Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 padana pArthiva paramANumAM pAkaja anuSNazIta sparza hoya che. jalIya paramANumAM zukala rUpa, madhura rasa ane zIta sparza hoya che. tejasa paramANamAM bhAsvara zukalarUpa ane uSNa sparza hoya che. vAyavIya pamANumAM apAkaja anuSNazIta sparza hoya che. jemane ApaNe joIe chIe, cAkhIe chIe, saMghIe chIe, sparzIe chIe te badhI jagatanI vastuonAM te aMtima kAraNe che. A badhI vastuo avayavIrUpa che. A paramANuo temanA nivayava avayava che. paramANuonA saMyogathI ja e badhI vastuo banelI che. paramANuo nivayava hovAthI avibhAjya che, tethI teo aMtima kAraNo che, temanAM koI kAraNa nathI. mATe ja teo nitya che. paznANuone Indri grahaNa karI zakatI nathI. enuM kAraNa e nathI ke paramANuomAM rUpa, rasa vagere nathI. enuM kAraNa te e che ke temanAmAM rUpa, vagere hovA chatAM mahatparimANa ane anekadravyakitatva nathI. kaNAda pote ja jaNAve che ke dravyanI cakSu dvArA upalabdha nIcenI traNeya zarato pUrNa thAya te ja thAya--(1) dravyane mahaparimANa hAya (2) dravya aneka dravyomAM (avayavomAM) rahetuM hoya (3) dravyamAM rUpa hoya. paramANu ekle te indriyagrAhya nathI paNa samudAyamAMya te indriyagrAhya banatuM nathI.3 pArthiva paramANuo sivAya bAkInA badhA paramANuonA svAbhAvika guNa nitya che. mAtra pArthiva pamANumAM ja eka raMganuM bIjA raMgamAM, eka rasanuM bIjA rasamAM ane eka gaMdhanuM bIjI gaMdhamAM parivartana svIkAravAmAM Avela che. bIjA zabdomAM kahIe te pRthvInAM rUpa, rasa, gaMdha ane sparza pAkaja che?* jyAre jaLanAM rUpa, rasa ane sparza, tejanAM rUpa ane sparza tema ja vAyuno sparza pAkaja nathI. A eka atyaMta noMdhapAtra hakIkata che. paramANuomAM aMtya vizeSa che. A vizeSane kAraNe ja eka pArthiva paramANu bIjA pArthiva paramANuthI, eka jalIya paramANu bIjA jalIya paramAguthI, eka tejasa paramANu bIjA tejasa paramANuthI ane eka vAyavIya paramANu bIjA vAyavIya pakSANuthI judo paDe che. paramANaparimANa be paramANuonA saMyogathI caNaka bane che. duSaNanuM parimANa paNa aNunA parimANa jeTaluM ja hoya che. baMnenuM parimANa 'aNuparimANa che. alabatta, Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 101 aNunuM aNuparimANa nitya che jyAre caNakanuM aNuparimANu anitya che. aNunA aNuparimANa mATe pArimAMDalya evuM khAsa nAma rAkhavAmAM AvyuM che. pArimAMDalyano artha che golakAkAra. kaNade aNuparimANa mATe "parimaMDala zabda vAparyo che. prazastapAda jaNAve che ke aNu ane mananuM parimANa pArimAMDalya che. aNune parimANu hovA chatAM laMbAI, jADAI ke pahoLAI nathI. eTale tene trikoNa, carasa, ghana ke golaka evo keI AkAra na hoI zake. tema chatAM vaizeSike e kadAca mAnyuM che ke jene kaI bAju na hoya evI vastunuM varNana karavA mATe najIkamAM najIka paDato jo keI zabda hoya to te "pArimAMDalya" che. paraMtu pArimAMDalyane (galakAkArane) paNa bAjuo hoya che. game tema paNa aNunA aNuparimANa mATe ja vaizeSike pArimAMDalya zabda vApare che. teo thANukanA aNuparimANa mATe pArimAMDalya zabda vAparatA nathI. aNu ane caNukanA be aNuparimANa vacce kAI mAtrAno bheda (quantitative difference) che ke nahi? navyA anusAra te be aNuparimANa vacce koI mAtrAno bheda nathI kAraNa ke aNuparimANano potAno svabhAva ja evo che ke temAM mAtrAbheda saMbhave ja nahi. chatAM prAcInoe te be aNuparimANa vacce mAtrAbheda mAnya lAge che. zrIdhara pArimAMDalyane sarvopakRSTa parimANa gaNe che. te kahe che ke caNakanuM parimANu aNu che paraMtu tenAthI apakRSTa parimANa to paramANunuM pArimAMDalya che. sAmAnya niyama evo che ke kAraNanA parimANathI kAryanuM parimANa utpanna thAya che (zALaTr: #AryapujAnAma-te). tatunA parimANathI kApaDanuM parimANu utpanna thAya che. vaizeSika siddhAMtamAM kAraNa avayavarUpa hoya che ane kArya avavIrUpa hoya che. tethI kAraNanA parimANathI kAryanuM parimANa vadhAre ja thavAnuM. e to spaSTa che ke taMtunA parimANathI kApaDanuM parimANa vadhAre hoya che. paraMtu ahIM e dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke je prakAranuM parimANu hoya te prakAranA parimANano ja vadhAro thavAne. arthAt kAraNanuM parimANa mahatva hoya to kAryanuM parimANa mahattara thAya. evI ja rIte, kAraNanuM parimANu aNu hoya te kAryanuM parimANa aNutara thavuM joIe. aNuparimANathI tenAthI judA prakAranuM mahatvaparimANu utpanna na thaI zake, UlaTuM e ja jAtanuM vadhAre pAmeluM parimANu aNutara utpanna thAya. A niyama pramANe to be aNuonA saMyogathI banelA caNakanuM parimANu aNu nahi paNa aNutara thavuM joIe. vaLI, A niyama pramANe traNe thANukanA banelA yahukamAM parimANa vadhu aNutara thavAnuM ane maha5rimANanI utpatti thavAnI ja nahi. A muzkelIomAMthI mArga kADhavA vaize Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tor pagdarzana SikAe mAnyuM che ke e aNuomAMthI banelA hraSaNukanuM parimANu aNunA parimANuthI utpanna thatuM nathI paraMtu e aNuomAM rahelI dvitya saMkhyAthI utpanna thAya che.12 dvita saMkhyAthI utpanna thayeluM A pazmiANa na teA vibhinna jAtIya arthAt mahattparimANu hAya che ke na to 'aNuta'hAya che para Mtu aNunA pazmiANa jevuM aNupazmiANu ja heAya che. dvaNuka pachI traNa dvaSaNukAmAMthI eka RNuka bane che. RNukanu pazmiANa paNa caNakanA parimANathI utpanna thatuM nathI kAraNa ke draSakanuM pazmiANu aNupazmiANu che. caNakanuM pazmiANu aNupazmiANa che eTale te RNukanA mahaparimANunuM kAraNa banI zake nahi. tethI RNukanuM parimANa traNa caNukAmAM rahelI 'trita' saMkhyAthI utpanna thAya che. tritva ane enA pachInI sa`khyAone bahu' mAnavAmAM AvI che.13 vaizeSikAe evu mAnyuM che ke 'bahutva' saMkhyA paNa mahattazmiANane utpanna kare che.14 A rIte bahuta' saMkhyAne kAraNe RNukamAM mahattpamiANu AvI jAya che. RNukamAM mahattpamiANa utpanna thayA pachI enAthI AgaLanAM kAryonAM parimANa pota potAnAM kAraNeAnAM pazmiANathI ja utpanna thAya che, kAraNa ke eka vAra mahapazmiANa utpanna thaI gayuM eTale pachI AgaLa vadhArene vadhAre mahat pazmiANa utpanna thaI zake che- pazmiANanA prakAra teA eka ja rahe che. RNukamAM mahapazmiANanI utpatti thayA pachI kANanA guNu kAyanA guNane utpanna kare che e niyama pazmiANanI bAbatamAM lAgu paDe che. 15 pati vikhUTA paramANunI gati e prakAranI che--sarjanAtmaka ane asarjanAtmaka. sarjanAtmaka gati pamANuone saMyoga - sAdhI avayavIrUpa kAryonI utpattimAM mahattvanA phALA Ape che ane Ama sRSTi utpanna thAya che. pralayane aMte sRSTinA AraMbha thavAnA hoya che tyAre A jAtanI gati paramANuomAM pedA thAya che. AthI UlaTuM, asanAtmaka gati pamANuonA saMyoga sAdhI zakatI nathI. A gati te paramANunA AkAzanA amuka pradeza sAthe viyoga ane tenI najIkanA anantara pradeza sAthe saMcAga karAvI Ape che. arthAt A gati paramANuomAM mAtra paspi MdanA (vibrations) pedA kare che. jenA sarjanamAM kaI kALeA nathI evI A gatinA saMbhava pralayakALa jyAM sudhI sRSTinA AraMbha mATe adRSTamAMthI dhakko nathI AvatA tyAM sudhI ja hoya che. alabatta, adRSTamAMthI dhakko AvatAM ja suSTinA AraMbha mATe jarUrI sarjanAtmaka gati paramANumAM pedA thAya che ane asanAtmaka gatinuM sthAna laI le che. pralayakALe asarjanAtmaka gatinuM prayAjana Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 1e7 pralayanI kALamaryAdA mApavAnuM che. asarjanAtmaka gatinA aMtima ghaTakathI kSaNa mapAya che ane kSaNanI hArathI kALane gALo mapAya che. asarjanAtmaka gati paNa je pralayakALe paramANuomAM na hoya to pralayanI avadhinuM mApa nIkaLe nahi, pralayanI avadhinI khabara paDe nahi. A uparathI e phalita thAya che ke paramANu sadeva gatizIla hoya che, tenAmAM gatisAmAnya (karmava) to sadeva hoya che ja, paraMtu amuka gativizeSa sadeva hoto nathI. asarjanAtmaka gati ane sarjanAtmaka gatine sAMkhyonA sadazapariNAma ane visadazapariNAma sAthe sarakhAvI juo. | sarjanAtmaka gati ane sarjanAtmaka gati A be gativizeSa paramANu emAM svayaMbhU, svataH ke svAbhAvika nathI. sarjanAtmaka gatinuM kAraNa adaSTane mAnavAmAM AvyuM che. A adaSTa eka AdhyAtmika yA naitika baLa che; te karmAnusAra jIvonuM bhaviSya ghaDe che ane temane sukhaduHkhanA anubhava mATe yogya zarIra, indriya ane viSayanuM jagata nirmANa kare che. A adaSTa vipAke mukha banIne paramANuomAM sarjanAtmaka gati pedA kare che. Ane pariNAme paramANuo saMyoga pAmI avayavIrUpa kAryo utpanna kare che. AthI UlaTuM, jyAre adRSTa vipAkaparAkSukha bane che tyAre zarIre, Indrio ane viSayanuM jagata vighaTana pAme che, nAza pAme che ane chevaTe kevaLa paramANuo ja rahe che. Ama sRSTine aMte pralayanI zarUAta thavAnI hoya tyAre vighaTananA visphoTAghAtathI (mahAbhUtasaMkSobhathI) asarjanAtmaka gati paramANuomAM janme che ane sAthe sAthe temanAmAM vega paNa pedA thAya che. visphaTAghAtathI janmela vega visphoTAghAtathI janmelI asarjanAtmaka gatine pralayakALa daramiyAna cAlu rAkhe che. tethI pralayakALeya paramANuo spaMdamAna hoya che.7 kaNade paramANuomAM sarjanAtmaka gatino prAraMbha (gAya) adabrakArita mAnyo che.8 asarjanAtmaka gatinI vAta kaNaMdanAM sUtromAM jaNAtI nathI. prazarUpAde adaSTanA niyAmaka tarIke Izvarane svIkAra karyo che. Izvarane sarjananI IcchA thatAM adaSTa vipAke--kha bane che ane tene saMhAranI IcchA thatAM adaSTa vipAkapazamukha bane che. 8 paramANuomAMthI aMtya avayavInI utpattino krama paramANuo joDAIne sIdhe sIdhe aMtya avayavI banAvI zaktA nathI. je paramANuo bhegA maLIne avAntara avayavIonI paraMparA vinA sIdhe . Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 Saddana sIdhA atya avayavI banAve che ema mAnIe te aMtya - avayavI tUTatAM te sIdhA adRzya paramANuomAM vibhakta yA vidhaTita thaI javA joIe paNa evu tA anubhavAtuM nathI. vaLI, paramANuemAMthI sAkSAt aMtya avayavInI utpatti mAnatAM tya avayavImAM mahattparimANunI utpatti azakaya banI jAya kAraNa ke mahuparimANunI utpatti mATe bahusaMkhyA ane kAyadravya ane jarUrI che. aMtya avayavInA AraMbhaka aneka paramANuemAM bahutvasa MkhyA te che paraMtu teo kAyadrabyA nathI eTale te je atya avayavI utpanna kare te mahatparimANurahita ja hAvA joIe. paraMtu A te ISTa nathI. have, jo paramANue sAkSAt aMtya avayavIne utpanna na karI zakatA hAya tA pachI aMtya avayavIne utpanna karavA mATe paramANuoe sau prathama e- enI saMkhyAmAM, traNa traNanI saMkhyAmAM ke vadhAre saMkhyAmAM saMyukta thavuM joI e. A traNa vipA ja che. paramANue traNa-traNanI saMkhyAmAM ke vadhAre saMkhyAmAM joDAya che ema mAnatAM temanAthI banatA avayavIe maharimANuvALA na heAI zake. upara jaNAvyu che tema nyAyavaizeSikanI e mAnyatA che ke AraMbhaka dravya(samavAyikAraNa)nI ethI vadhu saMkhyA (bahutva) mahattparimANanu eka kAraNa che. Ara Mbhaka dravyo tarIke traNa ke vadhu aNue mAnatAM te aNuemAM bahuta saMkhyA heAvAthI teo evA avayavI (kAya`) utpanna kare jemAM mahattpattimANu hoya. paraMtu avayavImAM mahattparimANunI utpatti mATe AraMbhaka dravyAnI ahutvasaMkhyA pUratI nathI paraMtu sAthe sAthe AraMbhaka dravyAnu kArya dravya hAvu paNa jarUrI che. have jo traNa ke vadhu paramANue 'bhegA maLI avayavI utpanna kare che ema mAnIe te te avayavInA avayavA paramANuo hovAthI kAvya nathI ane tene pariNAme temaNe utpanna karelA avayavImAM mahaparimANu utpanna na thaI zake. A vastu svIkAya nathI. A kAraNe nyAyavaizeSika mAne che ke sau prathama paramANue e enI saMkhyAmAM joDAI dvaNuka rUpa avayavIe banAve che. temane mate A caNukarUpa avayavIe kAyadravyo che paraMtu aNuparimANu che. AvA traNa caNakA joDAI ne RNuka nAmanA avayavI banAve che. A RNukamAM mahaparimANu utpanna thAya che kAraNa ke tenA AraMbhaka traNa dUSaNukAmAM bahutva saMkhyA che ane tee kAyadravyo paNa che. mahattparimANu cAra ke vadhu dUSaNakAthI paNa utpanna thaI zake che eTale traNathI vadhu dUSaNakA joDAI ne mahaparimANu dharAvatA avayavIrUpa kAyadravyane utpanna karI zake e zakayatAnA niMkAra na thaI zake. paraMtu sAmAnya rIte nyAyavaizeSika vicArakA--khAsa karIne uttarakAlIna-- RNukane bhautika padArthInA anivAya ghaTaka tarIke gaNe che. jo vikalpe traNa, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 105 cAra ke vadhAre dUSaNukAne nAnAmAM nAnA pratyakSagamya ghaTakane utpanna karatA svIkAravAmAM Ave te te utpanna thanAra ghaTakAnuM parimANa juduM juduM mAnavuM paDaze. tethI nAnAmAM nAnA pratyakSagamya dhaTakAmAM parimANunI ekarUpatA lAvavAnA IrAde uttarakAlIna nyAyavaizeSika vicArakoe kadAca nakkI karyu lAge che ke sau prathama traNa ja caNukA bhegA maLe che ane tethI tyaNuka e anivAya`paNe avAntara avayavIonI paraMparAmAM hAya ja che. A RNuka nAnAmAM nAne pratyakSagamya ghaTaka che, avayavI che. RNuka banyA pachI be, traNa ke vadhu RNukA joDAI meTA avayavIe banAve che ane A paraparAne aMte aMtya avayavI prApta thAya che.20 nyAya--vaizeSikanI anya avayavInI mAnyatA vize nAMdhapAtra muddo e che ke te dhaTane anya avayavI gaNe che kAraNa ke teo UtaraDane avayavI ja gaNatA nathI; vRkSane anya avayavI gaNe che kAraNa ke tee vanane avayavI gaNatA ja nathI. Ane atha e ke amuka haida sudhI ja navAM kAryAM utpanna thAya che, pachI te te kAryAne mAtra samUha ja bane che, navAM kAryAM utpanna thatAM nathI. pAdaTIpa 1 sAraLavannityam / yai sU. 42 / ramatyane avyavattvAr pAoparutmiH| vai sU. 4.2.6 / 3 nyAyamAMSya 2.6.36 / 4 atra ca gandharUparasAMnAM pAkajatvaM sadapi sphuTatvAnnoktam, sparzasya tu tathAtve vivruttivRtti: ...! biAvahI pR. 34 / 5 anteSu bhavA antyAH, svAzrayavizeSakatvAd vizeSAH / prazastapAda0 pR0 765 / } tathA cANvapi dvividham - nityamanityaM ca / nityaM paramANumanassu tat pArimANDa yam / anityaM dvaNuka eva / prazastapAda pR0 318-19 / 7 nityaM minham| yai sU. 7.6.20 | . 8 pArimANDalyamiti sarvApakRSTaM parimANam / nyAyakandalo pR0 318 / 8 dvathaNukaparimANaM tAvad aNu... tasmAcca paramANuparimANamapakRSTam / nyAyakandalo pR0 317 / 10 parimANasya svasamAnajAtIyotkRSTaparimANajanakatvaniyamAt / nyAyasiddhAntamuktA , valI kA0 15 / 11 aNuparimANaM tu na kasyApi kAraNam / taddhi svAzrayArabdhadravyaparimANArambhakaM bhavet, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tot Saddha na tacca na saMbhavati; parimANasya svasamAnajAtIyotkRSTaparimANajanakatva miyamAnmahadArabdhasya mahattaratvavadaNujanyasyANutaratvaprasaMgAt / nyAyasiddhAntamuktAvalI kA0 15 / 12 dvitvasaGkhyA cANvorvartamAnA dvayaNuke'NutvamArabhate / prazastapAdabhASya pR0 327 / 13 tatrezvarabuddhimapekSyotpannA dvadyaNukeSu bahutvasaGkhyA tairArabdhe kAryadravye tryaNukAdilakSaNe rUpAdyutpattisamakAlaM mahattvaM karoti / prazastapAdabhAgya - pR0 323 / 14 kAraNa bahutvAcca / vai0 sU0 7.1.19 / 15 dvibahubhirmahadbhizvArabdhe kAryadravye kAraNamahattvAnyeva mahattvamArabhante na bahutvam / prazastapAdabhASya pR0 324 / 1 paramANuSu vegakarmaNI ca tiSThataH / karma vinA kAlAvacchedAnupapattau tAvantameva kAlamiti pralayaparimANAsiddheH, vegaM vinA karmAnupapatteH / setu (prazastapAdabhASyaTIkA) pR0 286 / 17 mahAbhUtasamplava saMkSobhalabdha saMskArANAM paramANUnAM mandataratamAdibhAvena kAlAvacchedaikaprayojanasya pracayAkhya saMyogaparyantasya karmasantAnasyezvaranizvasitasyAnuvRtteH / nyAyakusumAJjali, 2.3 / (bodhanI sahita ). 18 ... aNUnAM manasazcAdyaM karmAdRSTakAritam / vai0 sU0 5.2.13 / 17 prazastapAdabhASya (sRSTisaMhAraprakaraNa) pR0 121-142 / 20 kandalI pR0 79-80 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 7 pAka prAstAvika ApaNe pArthiva paramANuonAM rUpa, rasa, gaMdha ane sparza pAkaja che evuM jaNAvyuM che. Ano artha e ke pArthiva paramANuomAM eka rUpamAMthI bIjA rUpamAM, eka rasamAMthI bIjA rasamAM, eka gaMdhamAMthI bIjA gaMdhamAM ane eka sparzamAMthI bIjA sparzamAM pAka dvArA parivartana thAya che. paNa A pAka e zuM che ? pAka e evo agnisaMga che jene kAraNe pArthiva paramANumAM agAunAM rUpa vagere nAza pAme che ane temanI jagAe bIjA rUpa vagere utpanna thAya che. AvA agnisaMyogo paNa vividha prakAranA hoya che. tethI ja pArthiva paramANuomAM vividha rU5 vagere pedA thAya che ane pariNAme A pArthiva paramANuomAMthI banelA pArthiva avayavIomAM vividha rUpa vagere ApaNane jaNAya. che. ahIM kArya guNo kAraNaguNapUrvaka che e niyama kAma kare che. vaizeSike ane taiyAyike baMneya eTaluM to samAnapaNe svIkAre che ke jyAre pArthiva paramANuo keI avayavInA avayavarUpe na hatAM svataMtra chUTA hoya che tyAre pAka te pArthiva paramANuomAM thAya che. paraMtu pArthiva avayavIrUpa kArya-- dravyamAM pAka thAya che ke nahi e prazna paratve vaizeSika ane naiyAyika vacce matabheda che. vaizeSikane mane ahIM paNa pAka paramANuomAM (pIluomAM) ja thAya. che-avayavImAM nahi. AthI UlaTuM, naiyAyike mAne che ke ahIM to pAka avayavImAM (piTharamAM ja thAya che-paramANuomAM nahi. A kAraNe vaizeSikane pIlu pAkavAdI ane neyAyikane piTharapAkavAdI tarIke oLakhavAmAM Ave che. pIlu pAkavAda vaizeSika avayavIrUpa pArthiva vastumAM (dA. ta. ghaTamAM) pAka na mAnatAM te avayavInA samavAyikAraNarUpa ( material cause) aMtya avayavo pArthiva paramANuomAM ja pAka mAne che. Ama kevI rIte thAya che tene vazeSika nIce. pramANe samajAve che. jyAre keI pArthiva avayavI (dA. ta. kAco ghaDo) agninA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 Sadana sayeAgamAM Ave che tyAre te avayavInA AraMbhaka (nalerial cause) pArthiva paramANuemAM agninA abhidhAtathI ke dabANathI gati utpanna thAya che. A gatine kAraNe te paramANuonA paraspara vibhAga thAya che. tethI temane ekbIjA sAthenA saMyoga nAza pAme che. temanA ekabIna sAthene saMyAga tUTavAthI zukarUpa kAyadravyane nAza thAya che [ane chevaTe aMtya avayavIrUpa kAyadravyanA (dA. ta. kAcA ghaDAnei) nAza thAya che]. caNukarUpa kAya dravyane nAza thatAM paraspara asa bahu svata Mtra paramANuemAM bInna agnisa yAgathI temanA vamAna rUpa vagere guNA (dA. ta. zyAmarUpa vagere) nAza pAme che. tyAra pachI trInna agnisa AgathI te paramANuomAM agAunA rUpa vagere guNAnI jagyAe navA guNA (dA. ta. lAla rUpa vagere) utpanna thAya che. pachI utpanna thanAra avayavIne (dA. ta. pAkA ghaDA) je AtmA ke AtmAe bhAgavavAnA che temanA adRSTanI asarathI navA guNAvALA paramANuomAM gati utpanna thAya che. A gatine kAraNe A navA guNAvALA paramANu paraspara joDAya che. tethI A paramANuonA guNA jevA guNuMvALA caNaka bane che. pachI AMvA traNa paNukA joDAI ne temanA guNA jevA guNAvALA RNuka banAve che ane A krame chevaTe A navA guNAvALA atya avayavI (dA. ta. lAla rUpa vagere dharAvatA pAkeA ghaDA) utpanna thAya che. ahIM nIcenA traNa pranA udbhave cheH (1) zA mATe aMtya avayaveAmAM (paramANuomAM) avayavInA vighaTanane Agraha rAkhavAmAM Ave che ? (2) zA mATe eka pachI eka traNa agnisa yogA mAnavAmAM AvyA che ? bIjA zabdomAM hIe teA, eka ja agnisa yAgane kramathI avayavInuM paramANumAM viTana karatA, paramANuomAM zyAmarUpa vagereno nAza karatA ane navA lAla rUpa vagerene utpanna karatA zA mATe nathI kapyA ? (3) punaH saMcAga mATe paramANuemAM gatinI utpatti zyAma rUpa vagerenA nAza thatAM ja--arthAt navA guNAnI utpatti pahelAM----kema nathI mAnI ? A traNeya praznanA javAba eka pachI eka vairoSika dRSTibiMduthI ApIe. avayavImAM navA rUpa vagere guNe! utpanna thavA mATe tenuM tenA atya avayaveAmAM (paramANumAM) vighaTana thavuM atyaMta Avazyaka che. te sivAya samagra avayavImAM arthAt tenA bahAranA ane aMdaranA aMte bhAgamAM navA rUpa vagere guNA utpanna na thaI zake. jo tenuM aMtya avayaveAmAM vighaTana na thAya te agnisa ceAga avayavInA aMdaranA bhAga sAthe na thaI zake, tethI te bhAga kAcA rahe ane temAM pAkajanya navA gunA utpanna na thAya. avayavInI aMdaranA bhAgamAM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizASakadana tee agninA praveza tyAM sudhI- zakaya nathI jyAM sudhI tenA aMtya avayave vibhakta na thai jAya.ra khIjuM, ApaNe jANIe chIe ke kapaDuM vaNatAM pahelAM taMtuomAM raMga utpanna karavAmAM Ave che ane nahi ke kapaDuM vaNyA pachI. vaLI, paramANuomAM avayavInA viTananuM anumAna ApaNe agAunA zyAma rUpa vagere guNAnA nAza uparathI karI zakIe chIe. avayavInA rUpa vagere guNAnA nAza avayavInA nAza vinA saMbhave ja nahi."udAharaNA, jyAre kapaDAne baLavAmAM Ave che tyAre kapaDAneA nAza thatAM tenA rUpa vagere guNAne paNa nAza thAya che. A niyama badhA avayavIone lAgu paDe che. AthI e phalita thAya che ke kAcA ghaDAmAM zyAmarUpa vagere guNAne nAza tyAre ja zakaya bane jyAre emanA Azraya (avayavI kAcA ghaTa) nAza pAme. ahIM keAI prazna UThAvI zake ke zyAma rUpa vagere guNAne nAza mAnavA ja zA mATe, jethI kAcA ghaTarUpa avayavIne nAza mAnavA paDe ? AneA uttara e che ke jyAM sudhI avayavI peAtAnAnA agAunA guNA cheDe nahi tyAM sudhI tenAmAM navA guNA utpanna thaI zake ja nahi eve niyama che. A niyama nirapavAda che. TUMkamAM, navA rakta Adi guNAnI utpatti uparathI agAunA zyAma Adi guNAnA nAza anumita thAya che, ane zyAma Adi guNAnA nAza uparathI temanA AzrayarUpa avayavIne (ahIM kAcA ghaTaneA) nAza (arthAt te avayavInuM tenA aMtya avayavarUpa paramANuemAM viTana) anumita thAya che. uparAMta, avayavInuM tenA atya avayaveAmAM vidhaTana anivAya che, kAraNa ke agninA saMcAga avayavInA mAtra bahAranA bhAga pUratA maryAdita nathI hAtA paNa tenA aMdaranA bhAga sAthe paNa hAya che; Ama mAnavAnuM kAraNa e che ke jo agnisa MyAganI asara bahAranA bhAganI jema aMdaranA bhAga upara na mAnavAmAM Ave te| zyAma rUpa vagere agAunA guNAnA nAza tenA bahAranA bhAgamAM thAya ane aMdaranA bhAgamAM na thAya, pariNAme keTalAka avayaveAmAM agAunA zyAma Adi guNo ja raheze. A te azakaya che kAraNa ke avayavA zyAma * vagere guNA dharAvatA hoya ane avayavI rakta vagere guNA dharAve e teA bane ja nahi. tethI niHzeSa avayavI sAthe agnisa cAga mAnavA ja joI e, ema mAnatAM te avayavInA badhA ja avayaveAnI--paramANuonI sAthe agninA saMcAga mAnavA ja joI e. jo A anivAya hAya te agnisayeAganA abhidhAta (AdhAta) yA tedana(dabANu)thI avayavInuM tenA atya avayaveAmAM vighaTana na mAnavAmAM koI kAraNa nathI. vadhArAmAM, jo avayavInuM paramANuomAM vighaTana na mAnavAmAM Ave te avayavImAM navA guNAnI utpattinA khulAsA na thaI zake kAraNa ke avayavImAM guNAnI utpatti avayavaguNupUrNAMka ja hAya che. . Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padona have ApaNe bIjo prazna laIe. enA javAba e che ke judAM judAM kAryAM mATe judAM judAM kAraNeA mAnavAM joI e. prathama agnisa Myoga avayavInuM paramANuemAM viTana karavA jarUrI che. khIjo AgnasaMyoga chUTA paDelA (svataMtra) paramANuemAM agAunA rUpa Adi guNAnA nAza karavA jarUrI che. ane trIjo agnisaMyoga te svataMtra paramANuomAM navA rUpa Adi guNAne utpanna karavA jarUrI che. paramANuomAM avayavInA viTanathI mAMDI paramANuomAM navA guNAnA utpAda thAya tyAM sudhI ekane eka agnisayAga cAlu rahe che ema mAnavuM truddhigamya nathI kAraNa ke agni avilaMbathI gamanazIla che (arthAt kSaNika che).5 vaLI, e tA sAmAnya anubhavanI vAta che ke eka ja vastunuM utpAdaka ane nAzaka kAraNa eka ja na hoI zake. udAharaNA, taMtuonA rUpa vagere guNone nAza karanAra kAraNa ane temanI utpatti karanAra kAraNa aMte eka ja nathI paNa judAM che. tethI svataMtra paramANuomAM agAunAM rUpa vagerene nAza karanAra ane navAM rUpa vagerenI utpatti karanAra e judA judA agnisaMyoge mAnavA joIe. jo utpAdaka ane nAzaka kAraNane niyamathI eka ja mAnavAmAM Ave te arthAt rUpa vagere guNAnuM utpAdaka ane nAzaka kAraNa eka ja mAnavAmAM Ave te agnisaMyAga dUra thatAM paramANu rUpa vagere guNAthI rahita banI jAya. paraMtu A te ISTa nathI. tema chatAM rUpa vagerenu utpAdaka ane nAzaka kAraNa eka ja mAnatAM A aniSTapatti anivAya che, kAraNa ke je agAunAM rUpa vagerene nAza karI navAM rUpa vagerene utpanna karaze te ja navAM rUpa vagerene paNa nAza karaze ja, kAraNa ke rUpa AdinuM utpAdaka ane nAzaka kAraNa te svAbhAvathI ja che." 110 trIjA praznanA uttaramAM vaizeSika jaNAve che ke rUpa Adi yukta dravya ja tevA rUpa Adi yukta kArya dravyane utpanna kare che, eTale rUpa Adi yukta dravyamAM ja tevA rUpa Adi yukta kAyadravyane utpanna karavAnI kriyA jaNAya che. A uparathI mAnavuM ja paDe ke pArthiva paramANuomAM pAkathI navAM rUpa vagerenI utpatti pachI ja te paramANuomAM A navAM rUpa vagerene dharAvanAra caNukane utpanna karavAnI kriyA cAlu thAya che, ane nahi ke agAunAM rUpa vagerenA nAzanI kSaNe. naiyAyikakRta pIlupAkavAdakhaMDana vaizeSikAnA pIlupAkasiddhAMta viruddha naiyAyikA nIcenI dalIlA kare che : (1) ghaTa vagere kA dravyeAmAM ja agnisaMyAgathI agAunA rUpa vagere guNAne nAza Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 311 ane navA rUpa vagere guNAnI utpatti mAnavAM joIe. bhaThThImAM pakavavA mUkelA ghaTane bhaThThInA chidra vATe jotAM enA e ja AkAravALA te ApaNane jaNAya che. Ama pratyakSa dvArA kAcA ghaTatuM paramANuomAM vighaTana thatuM ApaNune jaNAtu nathI. (2) bhaThThImAM pakavavA mUkelA ghaTane pAkavA pachI bahAra kADhIne jotAM ApaNane 'A pelA ja Ta che' evuM abAdhita pratyabhijJAna thAya che. A paNa darzAve che ke ghaTa tenA te ja rahyo che, kevaLa rUpa vagere guNA navA utpanna thayA che. rUpa vagere guNAnI navI utpattinI sAthe avayavInI paNa navI utpatti mAnavI jarUrI nathI.10 (ka) bhaThThImAM mUkelA ghaTa upara mUkavAmAM AvelAM tRNu, kara vagere ghaTa uparathI paDI jatAM nahAvAthI ghaTanuM paramANuemAM viTana thayuM nathI evuM anumAna thAya che. jo dhaTanuM paramANumAM viTana thayuM. hAta te| te badhAMnuM patana avazya thayuM hAta,11 kAraNa ke paramANuomAM temane dhAraNa karI rAkhavAnuM sAmarthya nathI.12 (4) jo kAcA ghaTatuM paramANuomAM viTana thayA pachI pAkA ghaTa banatA hoya teA pAkA ghaTanAM parimANu ane AkAra niyamathI kAcA ghaTanA parimANa ane AkAra jevAM ja hAya che tene khulAsA karaveA muzkela banaze.13 (5) vaizeSikAnA pIlupAkasiddhAMtamAM eka vicitratA e che ke kAcA ghaTane saMpUrNa nAza thAya che ane navA ja pAkeA ghaDA utpanna thAya che tema chatAM navA ghaDA pelA dhaDAnI jagyAe te ja sthitimAM niyamathI hAya che.13 (6) kAcA ghaDAnA saMpUrNa nAza pachI navA pAkA ghaDA utpanna thAya che ema te kema mAnI zakAya ? kAraNa ke ghaTAtpattinAM kAraNA kuMbhAra, cAkaDA, lAkaDI vagerenA te tyAM abhAva che. eTale, emanI sahAya vinA navA pAkA ghaDAnI utpatti mAnavI ayeAgya che.14 (7) ghaTanA (paramANuomAM) viTana vinA agnisa ceAga tenA aMdaranA bhAga sAthe azakaya che evA vaizeSikanA matanA virAdhamAM taiyAyikA jaNAve che ke dhaTa vagere kAya dravyo chidrALu che eTale e chidro vATe tejasa paramANue temanA cheka aMdaranA bhAgamAM praveza karI zake che. A kAraNe ja viTana vinA niHzeSa ghaTa agnisa ceAgamAM Ave che. dhaTa chidrALu che e hakIkatA InakAra thaI zake ema nathI, anyathA temAMthI pANInuM jhamavuM ane tenI bahAranI sapATInu ThaMDu rahevu. A e hakIkatAnA khulAsA nahi thaI zake.15 (8) ApaNe sphaTikanI ArapAra joI zakIe chIe kAraNa ke AMkhamAMthI nIkaLatuM tejanu kiraNa sphaTikanI ArapAra jaI zake che. jo eka dravya khIjA dravyamAM tenuM paramANuomAM vighaTana karyAM vinA na pravezI zakatuM hoya te AMkhamAMthI nIkaLatAM tejakiraNane sphaTikamAM praveza thatAM ja sphaTikanA nAza thaI jAya. paraMtu Ama mAnavuM ISTa nathI. A uparathI taiyAyika tAraNa kADhe che ke agninA kaNA khIjA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 vaDjha na ghaTa vagere dravyeAnI aMdara pravezI zake eTalA mATe te ghaTa vagere dravyAnu paramANuomAM vighaTana mAnavuM anivAya` nathI.16 vaizeSikanA uttara maiyAyike UThAvelA vAMdhAonA vaizeSike ApalA uttarA A pramANe che : (1) bhaThThImAM chidra vATe joI rahelAne ghaMTanu viTana jaNAtuM nathI ane tene te ja ghaTa jaNAya che kAraNa ke ghaTa, Adi kAya drabyone vinAza tema ja temanI punaH utpatti kramazaH thAya che. agnisa yAgathI kAcA ghaTanA nAza dvaSaNuka, RNuka Adi krame thAya che. caNuka, RNuka, vagerenA nAzanI paraMparAthI bahu samaya pachI kAcA ghaTane nAza thAya che. jyAM sudhI tene nAza na thAya tyAM sudhI teA tenuM pratyakSa thAya ja. vaLI, eka bAju eka agnisa yAgathI nAzanI A prakriyA zarU. thAya che jyAre bIjI bAju khInna agnisa yAgathI pAkaja guNe! jemanAmAM utpanna thayA che te paramANu caNuka, RNuka vagere krame navIna ghaTanI utpati zarU karI de che. A kAraNe bhaThThImAM chidra vATe jonAMrane dhaDAnu viTana jaNAtuM nathI ane enA e ja ghaTane pAte joI rahyo che evuM tene lAge che.17 (2) bhaTTImAM pakavavA mUkelA dhaTane pAkavA pachI bahAra kADhIne jotAM ApaNane A peleA ja ghaTa che' evuM pratyabhijJAna thAya che tenuM kAraNa e nathI ke kAco dhaTa ane pAkA ghaTa eka ja che paraMtu e che ke te e judA judA ghaTa vacce atyaMta sAdazya che, jema ke dIvAnI jyAta pratikSaNa judI judI hovA chatAM A te ja javALA che' evuM pratyabhijJAna te javALAonA atyaMta sAdRzyane kAraNe thAya che.18 (3) (1)mAM kAcA ghaDAnA nAzaneA ane pAkA ghaDAnI utpattine je krama ApyA che tenAthI ja Ane khulAsA thaI jAya che.17 (4) jeTalA avayavA kAcA ghaTanA utpAdaka hoya che teTalA ja avayaveA pAkA ghaTanA utpAdaka heAya che, eTale ja navA avayavInAM parimANa ane AkAra pahelA avayavInAM parimANa ane AkAra jevAM ja hAya che.19 (5) kAcA dhaTa ane pAkA ghaTanAM piramANu, AkAra ane sthiti eka lAge che eTale te be judA ghaTa nathI paNa eka ja che evuM kahenAra naiyAyikanI vAta barAbara nathI ema vaizeSika naiyAyikasamata-- vaizeSikasaMmata paNa--eka dAkhalA TAMkI puravAra kare che. naiyAyikane mate jyAre sAyanI aNIthI dhaDAmAMthI traNacAra RNuka kheravI nAMkhavAmAM Ave che tyAre te ghaDo tenA te ja rahetA nathI paraMtu nAza pAmI tenI jagyAe kho navA ja dhaDA pedA thAya che tema chatAM te e dhaDAnAM pariNa, AkAra ane sthitimAM ApaNane koI pheraphAra jaNAtA nathI. sAyanI aNIthI traNacAra Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 113 jyaNuka kheravI nAkhavAthI eka dhaDe nAza pAmI tenI jagyAe bIjo dhaDA utpanna thai jatA heAya evuM sAmAnya buddhine te na jaNAya paraMtu takanI dRSTie tema mAnyA vinA cAle nahi. avayava ane avayavI vaccene sabaMdha ja evA che ke avayavI peAtAnuM astitva yA ekatva gumAvyA vinA peAtAnA theADAya avayaveAne cheDI O na zake. A uparathI vaizeSika kahevA mAMge che ke sAmAnya buddhine agnisa yAgathI kAcA ghaTanA nAza thaI tenI jagyAe bIjo navA ja ghaTa utpanna thatA na jaNAya te paNa takanI dRSTie ema mAnyA vinA chUTakA nathI.20 (!) kuMbhAra, cAkaDA, vagerenI sahAya vinA navA DeA kevI rIte utpanna thai zake ? evA taiyAyikane vAMdhA barAbara nathI kAraNa ke te paNa svIkAre ja che ke jyAre sAyanI aNIthI ghaDAmAMthI traNacAra RNuka kheravI nAMkhavAmAM Ave che tyAre je bIjo ghaDA utpanna thAya che tenI utpattimAM kuMbhAra, cAkaDA, vagerenI sahAyanI jarUra nathI.21 (7) vaizeSika zrIdhara ghaTanI (avayavInI) chidrALutAnI taiyAyika mAnyatAnuM nIce pramANe khaMDana kare che. paramANue peAte teA chidrALu hoI zake ja nahi kAraNa ke te niraza che. jo caNakane chidrALu mAnavAmAM Ave te te e paramANuonA saMyAga ja azakaya banI jAya ane pariNAme drazukanI utpatti saMbhave ja nahi. Ane atha e ke e saMyukta paramANue vacce aMtara-chidra-heAI zake nahi. e saMbadhIone amuka bhAgamAM sayeAga ane amuka bhAgamAM asaceAga hAya te ja aMtaravALA saMcAga saMbhave paraMtu paramANu niraza hAvAthI evA saMcAga e paramANue vacce saMbhavI zake ja nahi. caNukAthI banelA RNukamAM chidrALutA che paNa te pratyakSa thatI nathI kAraNa ke te pratyakSa thavAnI yeAgyatA dharAvatI nathI ema kahI RNukamAM chidrALutAne svIkAra karavA ceAgya nathI. aMtya avayavImAM chidrALutA tyAre ja Ave jo kAM to paramANu chidrALu hAya, kAM tA dracaNuka chidrALu hAya kAM teA RNuka chidrALu hoya paraMtu A traNamAMthI ekeyane chidrALuM gaNI zakAya tema nathI. eTale ghaTa vagere aMtya avayavIe chidrALu nathI e vaizeSika mAnyatA ja barAbara che. A pramANe zrIdhara dalIla kare che.22 samAna pArthiva avayavImAM jaNAtuM paramANuomAM pAkaja navA guNAnI 5. 8 guNaparivartana tenA vighaTanathI prApta thayelA utpattithI thAya che ke khuda avayavImAM ja Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bRhadarzana pAkaja navA guNAnI upattithI thAya che e samasyAnI carcAnuM samApana karatAM jaNAvavuM joI e ke vaizeSikAne pIlupAkasiddhAMta vaizeSika dRSTinu tArkika pariNAma heAvA chatAM moTA bhAganA citAne TekeA meLavI zakyo nathI. temanA siddhAMtanI dharI rUpa dalIla e che ke agnisa McAganA AghAta yA dabANathI ghaTa jevA pArthiva avayavInuM paramANumAM viTana mAnavuM ja joI e. temanI A dalIlanI saccAInI sabhavitatAneA InakAra na karI zakAya. para Mtu ApaNane lAge che ke vaizeSike pArthiva avayavI upara agnisa MyAganA AghAta yA dabANunI judI judI mAtrAonI judI judI asarA thAya che e hakIkatanA pUrepUrA rahaMsya upara dhyAna ApyuM nathI. agninI tIvratAnI mAtrAne bheda tA vaizeSika paNa svIkAre ja che. paraMtu A svIkAranA prastuta samasyAnA saMdarbha'mAM temaNe vicAra karyAM hAya ema lAgatuM nathI, kAraNa ke temane mate agninI tIvratA game teTalI hoya paNa ghaTanuM vighaTana ane punaH dhaTana avazya thaze ja. ApaNA anubhava AnAthI UlaTA che. jyAM sudhI agninI tIvratAnI mAtrA amuka hada sudhI hoya che tyAM sudhI ghaTa peAtAnA vyUha (=paramANuone paraspara saMcAga) cheDatA nathI arthAt tenuM vighaTana thatuM nathI, paraMtu A mAtrAnI hada agni jyAre vaTAve che tyAre ApaNane ghaTa ja-vaizeSika jaNAve che tevA navA paNa-jaNAtA nathI. A darzAve che ke agninI tIvratA je pAka mATe jarUrI che tenAthI ghaTanu vidhaTana thatuM nathI paraMtu te tIvratA vadhI jAya te ja tenuM paramANuemAM viTana thaI jAya che paNa tyAra pachI temAMthI bIjo keAI ghaTa utpanna thatA jaNAtA nathI. tanA je khANane vaza thai vaizeSikane A pIlupAkanA jaTila siddhAMtane Azare levA paDyA che te dabANane taiyAyika vaza thatA nathI. taiyAyika prastuta ghaTanAne 'kAraNaguNapUva ka kAya guNa'nA niyamanA kSetra bahAra rAkhe che. sAmAnyataH te A niyama svIkAre che; tenuM kahevuM che ke pAkarUpa bAdhaka na hoya te ja A niyama kAma kare che. arthAt A niyamane kAya karatA aTakAvanAra pAka che evu tenuM maMtavya che. pAdaTIpa 1omavatI pR0 446 | dahI pR 217-212 / 2 antarbahizca sarveSvavayaveSu vartamAnasya samavetasyAvayavino bAhye vartamAnena bahinA vyAptervyApakasya saMyogatyAbhAvAt kaaryruupaadiinaamutpttivinaashyorklRpterntrvrttinaamAyaMsa vitti mAvaH / hrI pR. ra / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 vaizeSikadarzana 3 svatantreSu paramANuSu pAkajotpattau kAryAnavaruddha eva dravye sarvatra rUpAdyutpattidarzanaM pramANam / paramANurUpAdayaH kAryAnavarUddheSveva dravyeSu bhavanti, ArabhyamANarUpAditvAt , tantvAdirUpavat / kandalI pR0 259 / 4 ghaTarUpAdaya AzrayavinAzAdeva nazyanti / kandalI pR. 263 / 5 na caitAvantaM kAlameko'gnisaMyogonuvartitumISTe, tejaso'vilambena gamanazIlatvAt / kiraNAvalI pR0 119 / 6 na ca yadeva rUpAdInAM vinAzakAraNaM tadeva teSAmutpattikAraNamityavagantavyam, tantu___rUpAdInAmanyata utpatteranyatazca vinAzadarzanAt / kandalo pR0 259 / 7 kiraNAvalI pR0.119 / 8 pAkajotpattyanantaraM paramANuSu kriyA na tu zyAmAdinivRttisamakAlameveti rUpAdimatyeva dravye rUpAdimatkAryadravyArambhahetubhUtakriyAdarzanAd dRzyate / paramANukriyA rUpAdimatyeva jAyate rUpAdimatkAryArammahetubhUtakriyAtvAt paTArambhakasaMyogotpAdakatantukriyA vat / kandalI pR0 261 / 8 tathA hyApAkanikSipteSu ghaTAdiSu kulArasya chidrapradezena nirIkSamANasyAkSajaM vijJA nam-ghaTaH pacyata iti / byoma0 pR. 447 / 10 tathA pAkottarakAlaM sa evAyaM ghaTa ityabAdhyamAnasya pratyabhijJAnasyopalabdheravasthAnam / vyoma0 pR0 447 / / 11 uparisthApitAnAM ca tRNakarparAdInAmapAtAccAvasthAyitvam / vyoma pR0 447 / 12 paramANUnAM ca dhAraNasAmarthyAbhAvAt / vyoma0 pR. 447 / / 13 taddezatvatatparimANatvatatsaMkhyAtvopalabdhezca / yadi cotpannapAkajAH paramANavo dvayaNukA diprakrameNa ghaTAdikamArabheran taddezaM tAvatparimANaM tatsaMkhyA ca na syAnniyamaheto. rabhAvAt / dRSTazcAyaM niyamaH tasminneva deze tAvatparimANaM tatsaMkhyA ca / evaM ghaTAdInAmavasthAyitvam / vyoma0 pR0 447 / 14 na ca ghaTAdevinAze kAdibhivinA punarutpattiryuktA / vyoma0 pR0 447 / 15 yadi cANupravezAdrvyasya vinAzaH, tarhi bahirdeze zItasparzopalambhA'nyathAnupapattyo dakasya niHsaraNAdAdhArasya vinAze tatpAtaH syAt / atha siddhaM dravyamityudakasya niHsaraNam, tarhi tanmArgeNaiva tejo'NupravezAdantardeze pAkaH sampadyata iti kiM tadvanAzenetyalam / vyoma0 pR0 448 / 19 AvaraNAbha vazca / tathAhi-vegAdagnisambandhAdavayavakriyAkrameNa ghaTAdevinAzastathA vegavaccakSuHsambaddhAt kAcAbhrasphaTikAdeH kriyAkrameNa vinAze tadavyavahitena sambaddhasya cakSuSaH prakAzakatvamityAvaraNAbhAvaH syAt / vyoma pR0 448 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 paTTana 17 sarvAvasthopalavdhirapi kAryasya vinazyato'pi krameNa vinAzAt / nahi ghaTaH paramANusaJcayArabdho yena vibhakteSu paramANuSu sahasaiva vinazyet kintu dvayaNukAdiprakrameNArabdhaH / tasya dvayaNukaJyaNukAdyasaGkhyeyadravyavinAzAtparamparayA cireNa vinazyato yAvadavinAzastAvadupalabdhirastyeva / ekatazca pUrve'vayavAM vinazyanti, anyataico - tpannapAkamairaNubhirapUrve tatsthAne eva dvayaNukAdikrameNArabhyante, tena pakvApakvAva yavadarzanam / yadA cAnyAvayavAnAM nAzAtpUrvAvayavino vinazyatA tadaivApUrvAvayavAnAmutpAdAt kSaNAntare pUrvAvayavivinAze'vayavyantarasya cotpAdaH ityAdhArAdheyabhAvoSvadhAraNaM ca syAt / kandalI pR0 264 / 18 pratyabhijJAnaM ca jvAlAdivat sAmAnyaviSayam / kandalI0 pR0 264 | 18 yAvantaH pUrvasyAvayavAstAvanta evottarasyArambhakAH tatparimANatvaM tatsaGkhyAnvaM copapadyate / kandalI pR0 265 / tathA hi paramANvapagame dvayaNukamavazyaM nazyatIti; anyathA kAryanityatApraGgAt / tannAze tu trasareNavo'vazyaM vinazyanti / tannAze tatkAryamItyanenaiva krameNAntyAvayaviparyantaH pralayaH, anyathA nirAzrayakAryAvasthAnaprasaGgAt / kiraNAvalI pR0 122 / 21 vyomavatI pR0 448 / 22 na tAvatparamANavaH sAntarAH, nirbhAgatvAt / dvyaNukasya sAntaratve cAnutpattireva, tasya paramANvorasaMyogAt / saMyuktau cedimau nirantarAveva | sabhAgayorhi vastunoH kenacidaMzena saMyogAt kenacidasaMyogAt sAntaraH saMyogaH / nirbhAgayostu nAyaM vidhiravakalpate / sthUladravyeSu pratIyamAneSvantaraM na pratibhAtyeva, tryaNukeSvevAntaram, taccAnupalabdhiyogyatvAnna pratIyata iti gurvIyaM kalpanA / tasmAnnirantarA eva ghaTAdayaH / kandalI0 pR0 262-263 / 20 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 8 sRSTi ane pralaya kaNAdanA vaizeSikasUtramAM sRSTi-pralayanI mAnyatAne spaSTa nirdeza nathI. paraMtu prazastapAdabhASyamAM te mAnyatAno svIkAra ane samajUtI che. ahIM ApaNe mukhyataH prazastapAda anusAra nyAyazeSikanI sRSTi ane pralayanI mAnyatAnuM nirUpaNa karIzuM. jyAre brahmAnA sai varSa pUrA thAya che tyAre vartamAna brahmAnA mokSano samaya Ave che. te vakhate mahezvarane sRSTinA saMhAranI IcachA thAya che. mahezvaranI saMhAre chAnuM prayojana e che ke saMsArathI khinna banelAM-thAkI gayelAM-prANIo pralayarUpI rAte ArAma kare. mahezvarane saMhArecchA thatAMnI sAthe ja - arthAta saMhArecchAsamakAla - zarIra, indriya ane mahAbhUtanA pravartaka (badhA AtmAonA) adaSTonI pota potAnAM kAryo karavAnI zakti kuMThita thaI jAya che. tethI anAgata arthAta navAM zarIra, indriya ane mahAbhUta utpanna thatAM nathI. adaSTanI zakti kuMThita thatAM ja, bIjI bAju, mahezvaranI saMhArecchA ane AtmA-aNusaMyogo eka prakAranI gati (zarIra ane indriyanA AraMbhaka paramANuomAM) pedA kare che. A gatithI zarIra ane indriyanA AraMbhaka paramANuomAM vibhAga thAya che. A vibhAgathI zarIra ane indriyanA AraMbhaka paramANuone parasparane saMga nAza pAme che. te paramANuo vacceno saMyoga nAza pAmatAM zarIra ane indriyane paramANu paryata vinAza thAya che. Ama zarIra ane indriyanA AraMbhaka paramANuo vikherAI jaI alaga alaga thaI jAya che. vaLI, zarIra ane indriya sivAyanA je avayavIrUpa kArya che te badhAne paNa nIce darzAvela krame vinAza thAya che. pahelAM pArthiva kAryadravyono nAza thAya che, pachI jalIya kAryadravyano nAza thAya che. pachI taijasa kAryakravyonI nAza thAya che ane chevaTe vAyavIya kAryadravyono nAza thAya che. have zarIra, indriya ke viSayarUpa kaI paNa kAryadravya bacatuM nathI, mAtra paraspara asaMbaddha paramANuo tema ja dharma, adharma ane saMskArathI yukta AtmAo ja bace che. A avasthAnuM nAma pralaya yA saMhAra che. pralayakALe kALa, dipha ane AkAzanuM paNa astitva hoya che. pralayakALe paramANuomAM parispaMdarUpa gati hoya che. A gati be paramANuno saMyoga karavA samartha nathI. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaduna pralayarUpI rAte jIvAnA thAka UtarI jAya che eTale mahezvaramAM sRSTi utpanna karavAnI icchA jAge che. mahezvaranI sRSTi icchAnuM prayAjana e che ke prANIo sRSTi daramyAna peAtAneA bhAga saMpAdana kare. mahezvarane sRSTi utpanna karavAnI icchA thatAMnI sAthe ja badhA AtmAonAM adRSTonI mukti thaI gayelI zakti jAgrata thAya che ane kAryAnmukha bane che. adRSTanI zakti kAryafnmukha banatAM AtmA ane aNuene saMyoga thAya che. kAYanmukha adRSTa ane AtmA aNusa`yAgAne laI sau prathama vAyavIya paramANuomAM viziSTa gati utpanna thAya che. A gatine kAraNe vAyavIya paramANuo paraspara joDAya che ane temanAmAMthI caNuka, tryazuka vagere krame mahAvAyu utpanna thAya che. A mahAvAyuM. AkAzamAM utpanna thAya che che ane tyAM vegathI ghUmatA rahe che. mahAvAyunI utpatti pachI upara jaNAvelI rIte mahAsalilanidhi utpanna thAya che. A mahAsalinidhi mahAvAyumAM utpanna thAya che. mahAsalilanidhinI utpatti pachI upara jaNAvelI rIte mahAsalilanidhimAM mahApRthvI utpanna thAya che. mahApRthvInI utpatti pachI upara jaNAvelI rIte te ja mahAsalilanidhimAM dedIpyamAna mahAna tejapuMja utpanna thAya che. A rIte cAreya mahAbhUtAnI punaH utpatti thAya che. 18 A cAra mahAbhUtAnI utpatti thatAM ja mahezvaranA dhyAnamAtrathI pArthiva paramANunI sahAya pAmelA tejanA paramANuomAMthI eka moTuM IMDuM. (hiraNyagarbha) pedA thAya che. pachI mahezvara e IMDAmAM sakaLa bhuvaneAnI utpatti karI te utpattisamakAla ja sa lAka ipatAmaha caturmukha brahmAnI praznanI sRSTi mATe niyukti kare che. mahezvara dvArA niyukta brahmA utkRSTa jJAna, vairAgya ane aizvaya vALA hoya che. te prANIonA ka`vipAkAne jANIne temanAM kama anusAra temane jJAna, bhAga ane AyuSa Ape che. te sutAne arthAt prajApatione; mAnasa manu, devaviSe e, pitRone; peAtAnAM mukha, bAhu, jAMdha ane pageAmAMthI anukrame brAhmaNa, kSatriya, vaizya ane zudrone; tema ja khIjAM nAnAmeATA prANIone utpanna kare che. dareka prANIne te peAtAnA kane anurUpa dharma, jJAna, vairAgya ane aiya sAthe joDe che. Ama sRSTinA pravAha pharI cAlu thAya che ane brahmAnA se| varSa sudhI te rahe che pAdaTIpa 1 padArthadharmasaGgraha pR0 121-142 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 9 kAraNavAda pIThikA kAraNavAda pratyeka bhAratIya darzananuM hArda pragaTa kare che. dareka darzananI satanA svarUpa vizenI mAnyatAne tenA kAraNavAda sAthe gADha saMbaMdha che. eTale, dareka darzananA kAraNavAdane barAbara samajo atyaMta jarUrI che. kAraNa ane kAryano bheda che ke abheda ? arthAta te baMnenuM sattva (essence) eka ja che ke juduM ? je baMnenuM sarva juduM hoya te temanI vacce ATale gADha niyata saMbaMdha kema che je baMnenuM satva eka ja hoya to kAraNa te satvane kAryamAM kevI rIte sakrAnta kare che. kArya utpanna thatAM kAraNa nAza pAme che ke nahi ? utpatti pUrve kArya kAraNamAM hoya che ke nahi ? - A badhA praznone vicAra dareka bhAratIya darzana potAnI AgavI rIte kare che. sAMkhyadarzanane mate kAraNu ane kAryane abheda che. arthAt kAraNane sarvathI kAryanuM satva bhinna nathI. cUrNa, piMDa, kapAla, ghaTa, vagere mRddhavyanA vikAra, AkAro yA avasthAo che ane A vikAra, AkAro yA avasthAo ja mRddhavyanAM kAryo che. A badhA vikArone dharmo gaNavAmAM Ave che ane te badhA mRddharUpa dhamanA dharmo che. sAMkhya anusAra dharmo dhamIthI bhinna nathI. A daSTie sAMpe kAryane kAraNathI abhinna gaNe che. sAMkhya pramANe kArya utpatti pahelAM potAnA kAraNamAM upAdAnakAraNamAM--avyakta avasthAmAM hoya che. ghaTa kapAlamAM kadIya raheto nathI. jema ghaTamRddhavyano vikAra yA dharma che tema kapAla paNa mRdravyano vikAra yA dharma che. e baMne dharmo mRddhavyarUpa upAdAnakAraNamAM eka sAthe rahe che, alabatta baMne eka sAthe vyakata thatA nathI paNa niyata kramathI ja vyakta thAya che tema ja vyakta thavA mATe sahakAritAraNAnI apekSA paNa rAkhe che. utpatti pahelAM dhaTa kapAlamAM hoya che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke eka vikAra yA dharma bIjA vikAra yA dharmamAM rahetA nathI paraMtu baMne vikAre yA dharmo dhruva dhamamAM (dravyamAM rahe che. Ama kharekhara ghaTanuM upAdAnakAraNa kapAla nathI paNa mRdda che je kapAlanuM paNa upAdAnakAraNa che ane jyAre Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 padarzana kapAla vyakti hoya tyAre ghaTa avyakta hoya che tema ja jyAre ghaTa vyakta bane che tyAre pAla avyakata-tirahita bane che. ghaTanuM vyakta thavuM e ja ghaTanI utpatti che. tethI sAMkhya pramANe ghaTa (kArya) utpatti pahelAM potAnA upAdAnakAraNabhUta yuddhamAM avyaktarUpe hoya che ja. A ja rIte, paTanuM upAdAnakAraNa taMtu nahi paNa paTAvasthA ane taMtuavasthA baMne jemAM rahe che te dhruva dravyakaho pAsa-che. paTa utpatti pahelAM taMtumAM avyaktarUpe rahe che ema kahevAmAM zaithilya che. sAMkhya anusAra cIvaTathI kahevuM hoya to ema ja kahevuM joIe ke je dhruva dravyamAM tatuavasthA vyakta thaI ne rahI hoya che te ja dravyamAM paTAvasthA avyakatarUpe rahe che. paTa utpatti pahelAM ke utpatti pachI kyAreya taMtuomAM rahetA ja nathI. jema paTa eka AkAra, vikAra yA dharma che tema taMtu paNa eka AkAra, vikAra yA dharma che. eka AkAra, vikAra yA dharma bIjA AkAra, vikAra yA dharmamAM raheto nathI. badhA AkAra, vikAra yA dhame kevaLa temanA AdhArabhUta dravya yA dhamamAM rahe che. paraMtu taMtuone paTanA upAdAnakAraNa tarIke sAMkhya gaNe che evuM keTalIkavAra avadhAnathI mAnI laI dArzanike sAMkhyanA kAraNavAdanI carcAne avaLe pATe caDAvI de che. dUdhane dahIMnuM upAdAnakAraNa gaNavuM ane dahIM utpatti pahelAM dUdhamAM hoya che. ema kahevuM barAbara nathI. dUdha paNa vikAra yA dharma che ane dahIM paNa vikAra yA dharma che ane temanuM upAdAnakAraNa eka dhruva dravya che-jemAM te baMne utpatti pahelAM, utpatti pachI ane nAza pachI paNa rahe che. Ama kharekhara to sAMkhya kAraNavAdamAM eka dhruva dravya upAdAnakAraNa che ane tenI niyata kramika avasthAo tenAM kAryo che. te niyata kramika avasthAomAM eka avasthAnI niyata pUrvavatI avasthAne sAMkhya tenuM upAdAnakAraNa gaNatuM nathI. Ama eka upAdAnakAraNamAMthI judAM judAM sahakArIo maLavAthI niyata krame judAM judAM kAryo temanA upAdAnakAraNamAM avyakata avasthAmAMthI vyakta avasthA. pAme che arthAt utpanna thAya che. te judAM judAM kAryomAM upAdAnaMbhUte dhruva dravya anusmRta rahe che, arthAta judAM judAM kAryonI eka zaMkhalAmAM upAdAnakAraNanuM sAtatya rahe che. eTale sAMkhe anusAra kAryanI utpatti pachI paNa tenA upAdAnakAraNanuM astitva cAlu ja rahe che-te vartamAna ja rahe che. sAMkhya mate upAdAnakAraNa traNeya kALe vartamAna ja hoya che, jyAre tenAM niyata kramavALAM kAryo vyakata avyakta (anAgata, vartamAna ane atIta) thayAM kare che. upAdAnakAraNanI kadI utpatti (AvirbhAva) nathI ke kadI nAza (tirobhAva) nathI. kArya ja niyatakrame ane yevya sahakArIo maLatAM utpanna thAya che, ane te ja nAza pAme che. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana tenI utpatti kevaLa AvirbhAva che ane nAza e kevaLa tirabhAva che. tene AvirbhAva ane tirabhAva tenA upAdAnakAraNamAM thAya che. tenI utpatti taddana navIna vastunI utpatti nathI tema ja tene nAza niranvaya nathI. te utpatti pahelAM potAnA upAdAnakAraNamAM avyaktarUpe (anAgatAvasthAmAM hoya che, utpatti pachI vyaktarUpe (vartamAnAvasthAmAM hoya che ane nAza pachI vaLI avyaktarUpe (atItAvasthAmAM) hoya che. Ama sAMkhya mate kArya utpatti pahelAM ane nAza pachI paNa pitAnA kAraNamAM avyakatarUpe hoya che ja. sAmAnya rIte ApaNe taMtuone paTanA kAraNa tarIke mAnIe chIe. eTale ApaNe jene kAraNa ane kArya gaNue chIe tene vize sAMkhe kaheze ke tame jene kAraNa ane kArya gaNe che temanuM santa te eka ja che kAraNa ke baMnemAM eka dhruva dravya anusmRta che ane te baMne to eka dravyanI be avasthAo che, be svataMtra dravyo nathI. eTale tame jene kAraNa gaNo cho te potAnA kAryamAM pitAnuM sarva dhruva dravya dvArA saMkrAnta kare che. tame jene kAraNa gaNo cho te nivRtta thatAM kArya utpanna thAya che. kAraNunivRtti ane kAryotpatti e te dhruva dhamI dravyamAM kAraNanuM tirodhAna ane kAryano AvirbhAva ja che. Ama tame jene kAraNu gaNo cho teno niranvaya nAza nathI tema ja tame jene tenuM kArya gaNe cho tenI taddana navIna utpatti nathI. ApaNe joyuM tema sAMkhya anusAra upAdAnakAraNamAM aneka kAryo utpanna thAya che ane nAza pAme che tema chatAM upAdAnakAraNa badalAtuM nathI, avasthAe (kAryo badalAya che paNa avasthAvAna badalAtuM nathI, dharmo badalAya che paNa dharmI badalAto nathI. A te kevuM? sAMkhya pAte ja dharmone dhamI thI abhinna mAne che. te pachI temaNe dharmonA badalAvA sAthe dhamAM paNa badalAya che ema svIkAravuM ja joIe. sAMkhyanA pariNAmavAdanuM khaMDana karatAM kamalazIla nIce pramANe jaNAve che : vastu (= dravya = upAdAnakAraNa) anyathA banavA chatAM tenI te ja rahe che ema mAnavuM na joIe kAraNa ke "anyathA banavuM" eTale "anya svabhAva utpanna thavo". e ja artha thAya. "anyathA thavuM eTale zuM ? zuM mULa vastunuM ja thavuM ke enAthI anya vastunuM thayuM ? je mULa vastunuM ja thavuM hoya to te te pitAnAM kAraNothI pahelethI utpanna thayelI ja che eTale enA pharI utpanna thavAnI vAta karavI vAhiyAta che. je mULa vastuthI anya vastunuM thavuM evo eno artha hoya te mULa vastu tenI te ja rahe che, eTale te anyathA bane che ema na kahI zakAya. kamalazIlanuM tAtparya e che ke eka dhruva upAdAnakAraNa jemanuM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1rara. padarzane. tema rahIM aneka avasthAe rUpe--dharmopa--utpanna thAya che ema kahevuM yogya nathI. dUdha, dahIM, mAkhaNa, ghI, vagere kAryorUpe temanuM upAdAnakAraNabhUta dravya utpanna thavA chatAM te tenuM te ja rahe che, temAM pheraphAra thatuM nathI ema mAnavuM barAbara nathI. je sAMkhya kahe ke temAM paNa pheraphAra thAya che to tene pratikSaNa pariNAmavAda kSaNikavAda ( pratItyasamutpAdavAda) banI jAya. jo te kahe ke temAM kaMI pheraphAra thato nathI te tenA vikAro tenA vikAro nahi gaNAya, tenA vikArane miyA mAnavA paDe ane pariNAme zAMkara vedAntane vivartavAda AvI paDe. paraMtu A samasyAno sAMkhyadarzanasammata zakya ukela zo che teno vicAra karIe. badhA ja zakya AkAro yA vikAre traNeya kALa dhamI dravyamAM che ja -temAMthI keI eka AkAra ja eka samaye upara UThe che, vyakta thAya che ane bIjA badhA AkAro avyakta rahe che; eka paNa AkAra dhamImAM ocho thata, nathI ke vadhAre thatuM nathI. te pachI dhamAM badalAvAnI vAta ja kyAM rahI che te te traNeya kALa teTalA ja dharmo dharAvatA vartamAna ja hoya che--atIta ke anAgata thato nathI. ApaNe upara joyuM tema keTalAkane sAMkhya pariNAmavAdamAM vivartavAdanI zakyatA rahelI jaNAya che. keTalAke sAMkhya pariNAmavAdane vivartavAdanI pUrva bhUmikA tarIke gaNAvela che. sarvajJAtmamuni pitAnA saMkSepazArIraka bhASyamAM kahe cha : vivartavAdasya hi pUrvabhUmivedAntavAde pariNAmavAdaH / vyavasthite'min pariNAma vATe svayaM samAvata vivartavAH II 2.61 + dha, AkAra, vikAro badalAvA chatAM dhamI dravya badalAtuM nathI ema mAnavAmAM virodha che. eTale zAMkara vedAnta dha, AkAro ane vikArone mithyA mAnI samasyAne ukela che. Ama vikAro vikAra nathI paNa vivarte che. badhAM parivartane, badhI utpattio ane badhA vinAze mithyA che. arthAta badhAM kAryo mithyA che ane kevaLa kAraNa sat che. pariNAme kAraNa kUTasthanitya kare che. A phUTasthanityakAraNa brahma che. kAraNa vastutaH potAnA svarUpamAM ja rahe che, kevaLa tenA badalAI javAno bhrama ApaNane thAya che. deraDAmAM sApane bhrama ApaNane thAya che tyAre deraDuM sApamAM badalAI jatuM nathI paNa doraDuM doraDuM ja rahe che, kevaLa doraDAmAM ApaNane sApanI pratIti thAya che. evI ja rIte, brahma vastutaH jagatanA rUpamAM badalAI jatuM nathI paraMtu ApaNane brahmamAM jagatanI pratIti thAya che. jyAM ApaNane kAryanI pratIti thAya che tyAM kAraNa ja hoya che. A arthamAM kArya kAraNathI abhinna gaNAyuM che. A che vivartavAda. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadazana 123 zAMkara vedAntI jaNAve che ke je dravyamAM (dharmomAM parivartana na thatuM hoya to AkAramAM (dharmamAM) paNa parivartana na saMbhavI zake. tethI AkAra yA dharmamAM jaNAtuM parivartana satya nahi paNa brAnta che ema svIkAravuM ja joIe. Ama sAMkhyanA vikAravAda yA pariNAmavAdane dUra karI tenuM sthAna vivartavAda le che. vikAravAda anusAra sAce ja dharma parivartana thAya che paraMtu vivartavAda anusAra A parivartana sAcuM nathI paNa brAnta che. vikAravAda anusAra kAraNa pote jemanuM tema rahI judAM judAM kAryo dhAraNa kare che, dravya jemanuM tema rahI judI judI avasthAo dhAraNa kare che. vivartavAda anusAra kAraNa jemanuM tema ja rahe che ane te pote judAM judAM kAryo (avasthAo) dhAraNa karatuM nathI. vivartavAda anusAra tenA upara judAM judAM kAryono (avasthAono Aropa karavAmAM Ave che. navA nAmano ene navA AkArano kAraNa upara Aropa karavAmAM Ave che. dharma-dhamanI paribhASAmAM kahIe to vedAnta mAne che ke kevaLa dhamI ja sat che, dharmo mithyA che, miththA dharmono dhamI upara Aropa karavAmAM Ave che. jema pariNAmavAda taraphathI vivartavAda bhaNI javAya tema kSaNikavAda (pratIyasamutpAdavAda) bhaNuM paNa javAya. zAMkara vedAntIoe dharmone miththA gaNyA to bauddha kSaNikavAdIoe dharmane miyA gaNe. bauddha anusAra dhruva dhamI (dravya) ja nathI. kevaLa dharmo ja che. avyavahita pUrva kSaNano dharma kAraNa che ane uttara kSaNane dharma kArya che. kAraNa ane kArya ekabIjAthI bhinna che. temane joDanAra keI kaDI nathI. kAraNa pitAnuM sarva kAryamAM saMkrAnta karatuM nathI. kAraNe pachI kArya Ave che eTaluM ja, kAraNamAMthI kArya utpanna thatuM nathI. kAraNanA hatAM kArya utpanna thAya che. kArya utpanna thatAM pahelAM kAraNano niraya vinAza thAya che. kAraNano niranvaye vinAza thatAM taddana navuM kArya upanna. thAya che. kAraNanuM kArya samakAla astitva zakya nathI. A che pratItyasamutpAdavAda. Ama bauddho sAMonA pratikSaNa pariNAmavAdamAMthI dhuva dhama dravyano cheda uDADI tene pratItyasamuspAdavAda bhaNuM laI gayA. nyAyapika anusAra avayavo kAraNa che ane avayavI kArya che. taMtuo kAraNa che ane paTa kArya che. avayavI avayavothI taddana bhinna dravya che. taMtu, eka dravya che ane paTa bIjuM dravya che. arthAta baMnenA svabhAva ekabIjAthI taddana bhinna che. eTale nyAzeSika kAraNa ane kAryano bheda svIkAre che. kArya pitAnA kAraNamAM samavAya saMbaMdhathI raDe che.4 paTa taMtuomAM samavAyasaMbaMdhathI. rahe che. vastutaH taMtuomAMthI paTa utpanna thato nathI paNa taMtuomAM paTa utpanna Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 padarzana thAya che, ane utpanna thayA pachI te taMtuomAM rahe che. paTa utpatti pahelAM taMtuomAM hotA nathI. Ano artha e ke paTa utpatti pahelAM sarvathA asata hoya che. eTale A siddhAMtane asatkAryavAda yA AraMbhavAda kahevAmAM Ave che. utpatti pachI kArya kAraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che eTale kAraNane samAyikAraNa kahevAmAM Ave che. samAyikAraNa kAryasamakAla pitAnuM alaga astitva dharAve che. te potAnuM sarva potAnA kAryamAM saMkrAnta karatuM nathI. sAMkhya taMtune paTanuM kAraNa-upAdAnakAraNa-gaNatuM nathI, paraMtu tene te te paTAvasthAnI pahelAM niyatapaNe vyakta thatI-utpanna thatI-ta--avasthA ja gaNe che; paTanuM kAraNa te paTa ane taMtu be avasthAo jenI che te dhruva dravya che. sAMkhya anusAra paTotpatti pahelAM taMtunI nivRtti thAya che jyAre nyAyapika anusAra paTotpatti pachI paNa taMtunuM astitva cAlu rahe che. sAMkhya jemane eka dhruva dravyanI aneka niyata kramika avasthAo (kAryo) gaNe che temane nyAyazeSika eka dhruva dravyamAMthI niyata krame utpanna thatAM svataMtra divya gaNe che jemAM pUrva pUrvanuM dravya uttara uttaranA dravyanuM samavAdhikAraNa che. sAMkhya anusAra peluM dhruva dravya niyata kramathI utpanna aneka kAryonuM eka upAdAna kAraNa che jyAre nyAyazeSika anusAra dhruva dravya niyata kramathI utpanna aneka svataMtra dravyanuM eka samAvAyakAraNa nathI, nyAyazeSika tene te e badhAM svataMtra kramotpanna dravyonA aMtya avayavo tarIke ja gaNaze. nyAyazeSike dhruva dhamanI aneka avasthAone (dharmone) dhamathI bhinna mAnI che, pariNAme te avasthAo (dharmo svataMtra dhamaenuM sthAna pAmyA che. A uparathI samajAze ke nyAyazeSikanA samavAyikAraNane sAMkhyanA pAribhASika zabda 'upAdAnakAraNathI vaNavavuM ucita nathI. nyAyavaizeSika kAraNavAdanI mukhya lAkSaNikatAo jyAre aneka dravyono saMga thAya che tyAre temanA saMgane pariNAme keTalIka vAra taddana navI ja vastu utpanna thAya che. dAkhalA tarIke, jyAre aneka taMtuono saMyoga thAya che tyAre pahelAM jenuM astitva nathI hotuM evI paTa nAmanI taddana navI vastu utpanna thAya che. A kAraNavAdanA nIcenA muddAo noMdhapAtra che. (1) je dravyono saMga thavAthI taddana navI vastu utpanna thAya che temane avayavo yA kAraNa gaNavAmAM Ave che ane je taddana navI vastu utpanna thAya che tene avaevI yA kArya gaNavAmAM Ave che. taMturapa avayavomAMthI taddana navo paTarUpa avayavI utpanna thAya che. taMturUpa avayava paTarUpa avayavInuM kAraNa che. utpanna thayeluM kArya (avayavI) taddana navI ja vastu che eno artha e ke te utpatti Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 125 pahelAM astitva dharAvatu na hatuM tema ja tenuM sattva(=dravyatattva) paNa tenI utpatti pahelAM astitva dharAvatuM nathI hAtuM. (2) navA astitvamAM AvelA avayavI e kevaLa avayaveAnA samudAya nathI paraMtu te te avayavAnA sayAgAthI utpanna thayelI taddana navI vastu che. kAya (avayavI) kAraNathI (avayaveAthI) taddana bhinna vastu che ene atha e ke bannenAM sattva (=dravyatattva) taddana judAM che, tema chatAM baMne sAthe sAthe astitva dharAve che. kAya utpanna thayA pachI tenuM kAraNa tenI sAthe astitva dharAvavAnu cAlu rAkhe che. (3) jyAre paTane-kapaDAne- raju karavAmAM Ave che tyAre sAmAnya yuddhine taMtu ane paTa be judI judI vastue tyAM hAya evuM lAgatu nathI. tene te tyAM eka ja vastu jaNAya che je pahelAM taMturUpa hatI ane have paTapa che; athavA te te te paTane ta MturUpa gaNe che ane ema paNa te eka ja vastune mAne che. tyAM e judI judI vastue che ema svIkAravuM sAmAnyaSuddhine kaDe che. jyAM sAmAnya suddhine eka vastu ja jaNAya che tyAM nyAyavaizeSikane avayaleA ane avayavI ema be bhinna svabhAvavALI judI vastu jaNAya che. nyAyavaizeSika sAmAnya buddhie UThAvelA vAMdhAne sAmane te e vacce samavAyasaMbaMdha mAnIne kare che. nyAyazeSika kAyane (avayavIne) tenA kAraNamAM (avayaveAmAM) samavAyasaMbaMdhathI rahetuM mAne che (4) kAya je avayaveAmAM vibhakta thAya te badhI ja jAtanA avayavAne te kAyanA AraMbhaka (kAraNabhUta) avayA nathI gaNavAmAM AvatA. dAkhalA tarIke, jo paTane phADI tenA nAnA nAnA TukaDA karavAmAM Ave te te TukaDA paTanA avayaveA teA gaNAya paNa temane tenA AraMbhaka avayava! na gaNAya. kevaLa tu Mtuone ja paTanA AraMbhaka avayavA gaNAya. (5) jyAre aneka dravyAneA saMyAga thAya che tyAre temanA sayeAganA pariNAme keTalIka vAra taddana navI ja vastu utpanna thAya che. ahIM 'keTalIka vAra' e zabdo mahattvanA che. jyAre aneka dravyeAnA saMcAga thAya che tyAre temane saceAga hamezA anivAya rIte avayavIne (kAOne) utpanna karatA nathI. keTalIka . vAra, Ave! saMcAga te dravyAne (avayavAnA) kevaLa samudAya ja banAve che. avayaveAnA samudAya avayaveAthI bhinna dravya nathI. Ama keTalIka vAra dravyonA sa McAga nUtana kAryaMne (avayavIne) utpanna karatA nathI. dAkhalA tarIke, doraDAthI lAkaDIenI bhArI bAMdhavAmAM Ave che tyAre te lAkaDIone saMcAga navA avayavIrUpa dravyane utpanna karatA nathI. arthAt, bhArI navuM avayavIrUpa dravya nathI paraMtu kevaLa avayavAnA (lAkaDIone) samudAya che. tevI ja rIte, sainya e sainikeAthI banelA navA avayavI nathI tema ja vana e vRkSeAthI anelA navA avayavI nathI. sainya ane vana anukrame sainike ane vRkSAnA samudAya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 | darzana : rUpa che. paraMtu jyAre aneka taMtuone saMga thAya che tyAre temano saMga paTa nAmanA navA ja avayavIne (kAryane) utpanna kare che. taMtuonI bAbatamAMya jyAre temane najIka najIka mUkI AMTI banAvavAmAM Ave che tyAre temane saMga keI navA avayavIne (kAryane) utpanna nathI karato; AMTI navo avayavI nathI paNa kevaLa Avaye (taMtuono) samudAya che. have prazna e upasthita thAya che ke kyAre avayavone saMyoga avayavI banAve ane kyAre kevaLa samudAya ? Ane javAba ApavA nyAyazeSikane anubhavano Azaro zodhavo paDe che. nyAyavaizeSika kahe che ke taMtuonA saMyogathI banelo paTa taMtuothI bhinna navI ja vastu (avayavI) tarIke anubhavAya che jyAre taMtuonA saMgathI banelI AMTI taMtuothI bhinna navI ja vastu tarIke anubhavAtI nathI. A sivAya temanI pAse bIje kaI uttara nathI. (6) nyAyapika anusAra keTalAka avayavIo (kAyadravyo) aMtyAyavIo che. Ano artha e ke teo kaI paNa avayavInA avayavo kadI banatA nathI; arthAta teo kaI paNa avayavIne kadI utpanna karatA nathI; nyAyazeSika paribhASAmAM spaSTapaNe kahIe to temanAmAM samavAya saMbaMdhathI keIpaNa avayavI kadI raheto nathI. udAharaNArtha, ghaTaavayavI tenA avayavomAM (kapAlamAM) utpanna thAya che arthAta samavAyasaMbaMdhathI rahe che paraMtu ghaTa aMtyAvayavI hovAthI aneka ghaDAo keI avayavInA avayavo kyAreya banI zakatA nathI. sainya e kaMI avayavI nathI kAraNa ke tenA ghaTake manuSyo svayaM atyAvayavIo che. evI ja rIte, vana paNa avayavI nathI kAraNa ke tenA ghaTaka vRkSo pote ja aMtyAvayavIo che. AMTInA udAharaNamAM taMtuo aMtyAvayavI na hovA chatAM teo navA avayavIne utpanna karatA nathI. paraMtu te ja taMtuo paTarU5 navo avayavI utpanna karI zake che. ahIM prazna UThe che ke zA mATe amuka vastune aMtyAvayavI gaNavI ane amukane nahi ? UMdhA bAMdhelA aneka ghaDAo ghaDAthI bhinna prakAranuM kArya karatI nAnI boTarUpa navo avayavI utpanna kare che ema kema na mAnavuM ? taMtuo je kArya nathI karatA te kAryane karatI AMTIne zA mATe navo avayavI na gaNavo ? (1) avayavone saMga kyAre navA avayavIne utpanna kare che ane kyAre nathI karato te vize tema ja (2) kaI vastuone aMtyAvayavI gaNavI joIe ane kaIne nahi te vize keI nizcita dhoraNa nathI. badhAno AdhAra vaiyaktika anubhava upara ja che. jyAre taMtuone sAthe ekaThA karavAmAM Ave che tyAre te samudAyanuM rUpa pAme che. paraMtu jyAre temane goThavIne vaNavAmAM Ave che tyAre teo doraDuM nAmane navo avayavI utpanna kare che. have, dhAro ke taMtuene evI rIte goThavavAmAM Ave ke jethI teo suMdara kahArane dekhAva dhAraNa Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 127 kare. A hArane navo avayavI gaNo ke nahi ? zA mATe tene navo avayavI na gaNavo joIe ? ane je te navo avayavI hoya te zA mATe badhI ja jAtanA taMtusamudAyane na avayavI na gaNavo joIe? nyAyavaizeSika ahIM mAtra vaiyaktika anubhavanuM dhoraNa svIkAre che. potAnA avayavo na karatA hoya tevuM navuM kAma karatI vastune avayavono samudAya jyAre jyAre prastuta kare tyAre tyAre te vastune avayavomAM pedA thato navo avayavI mAnavo ema nyAyazeSika kahe che. zarIrane DhAMkavAnuM kAma taMtuo nathI karatA paNa 5Ta kare che. tethI paTane taMtuomAM raheto navo avayavI gaNavAmAM Ave che. kyAM navuM kArya mAnavuM ane navA avayavIne svIkAra karavo ane kyAM tema na karavuM teno AdhAra chevaTe vyaktinI nirNAyaka buddhi para rahe che. Ama avayavI je kharekhara bAhya che te buddhayapekSa, buddhitaMtra banI jAya che. hakIkatamAM che, pratyeka samudAya potAnA ghaTaka na karatA hoya tevuM keI ne koI kAma karI zake che. eTale nyAyazeSikanA tarka anusAra paNa jyAre ane jyAM aneka dravyono saMga hoya tyAre ane tyAM navo avayavI utpanna thAya che ema mAnavuM ja joIe. (7) agAu jaNAvyuM tema, kArya avayavInA rUpamAM potAnA AraMbhaka avayavomAM utpanna thAya che. AraMbhaka avayavo kAryanuM samAyikAraNa che. kAraNa (taMtuo) kAryanI (paTanI utpatti pachI paNa astitva dharAve che. bIjA zabdomAM kahIe to, paTa taMtuomAMthI nahi paNa taMtuomAM utpanna thAya che. taMtuo potAnuM satva (=dravya) paTane ApI detA nathI kAraNa ke te pitAnA kArya paTanI sAthe potAnuM astitva cAlu rAkhe che. taMtuo potAnuM sarva paTane ApI detA nathI tema chatAM paTa jyAre utpanna thAya che tyAre te potAnA avayavabhUta taMtuomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. taMtuo paranuM kAraNa e arthamAM che ke paTe5ttinI avyavahita pUrvekSaNe taMtuo avazya hoya che. kAraNa pitAnuM satva kAryane ApI detuM nathI eTalA aMzamAM nyAyazeSika kANuvAda bauddha pratItyasamutpAda sAthe sAmya dharAve che. te be siddhAMto vacce bheda eTale ja che ke bauddha siddhAMta anusAra pUrvanI kAraNakSaNa kAryakSaNanI utpatti pahelAM niranvaya vinAza thAya che jyAre nyAyavaizeSika siddhAMta anusAra kAraNanuM astitva kAryotpatti pachI paNa cAlu rahe che. nyAya-vaizeSika taMtuo (kANu=avayavo) ane paTa (kArya=avayavI) bene taddana bhinna dravyo-vastuo gaNe che. taMtuo ane paTane pitAnuM AgavuM satva ane juduM juduM vajana che. taMtuo ane paTanAM judAM judAM vajana mAnavAmAM paDatI muzkelIono nirdeza ApaNe karI gayA chIe. temanuM juduM juduM satva mAnatAM prazna e Ubho thAya che ke kAryanuM satva AvyuM kyAMthI ? nyAyavaizeSike Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 padana svIkAratA na heAvA chatAM temanAM upara AvI paDe che ke kAnuM sattva enI meLe UbhuM thAya che arthAt te zUnyamAMthI (abhAvamAMthI) UbhuM thAya che. paraMtu jevuM kAyaM astitvamAM Ave che ke tarata ja te tenA kAraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahevA lAge che. hakIkatamAM samavAyikAraNamAM kAyanI utpatti ane vRtti ekakAlika che. nyAyavaizeSika samavAyikANa mATe keTalIka vAra upAdAnakAraNa' zabdanA prayoga kare che. 'samavAyikAraNa'ne aM che 'jemAM kAya` samavAyasaMbaMdhathI rahe che te kAraNa'. agAu jaNAvI gayA te pramANe, nyAyavaizeSikanI samavAyikAranI mAnyatAne suMsagata 'upAdAnakAraNu' zabdano prayoga nathI ja, tema chatAM keTalIka vAra samavAyikAraNanA a mAM upAdAnakAraNanA prayAga karavAmAM Ave che. 'upAdAnakAraNa' zabda sAMkhyanI kAraNanI mAnyatA sAthe ja susaMgata che, kAraNa ke te zabdanA artha thAya che-- je peAtAnuM sattva peAtAnA kAyane ape che te kAraNa'. nyAyavaizeSikanuM samavAyikAraNa nimittakAranI jema ja kAbAhya che, kAyathI bhinna che, arthAntara che kAraNa ke te nimittakAraNanI jema peAtAnuM sattva kAyane ApI detuM nathI. nyAyavaizeSika dAnike A hakIkatathI pUrepUrA sabhAna hatA. udyotakara jaNAve che ke jema kAMThalA (nimittakANa) paTathI (kAryathI) bhinna vastu (arthAntara) che tema taMtu (samavAyikAraNa) paNa paTathI bhinna vastu che.pa nyAyavaizeSika kAraNavAdanu vikasita aMtima rUpa e temanA khIjA danA, khAsa karIne sAMkhya ane bauddha, sAthe cAlelA lAMbA dhaNunuM pariNAma che. nyAyavaizeSika kAraNavAdanAM phalitAnu pUrepUruM mUlyAMkana teA temanA pramANabhUta graMthAmAM paNa thayuM nathI. kaNAdanAM sUtromAM sthULa prAthamikarUpamAM kANuvAdanA nyAyavaizeSika siddhAMta maLe che. prazastapAde tene spaSTa AkAra ApyA che. tene vadhu vikAsa udyotakara, vAcaspati, jayaMta ane anyanI kRtiomAM thayA che. zrIdharanI kaMdalImAM te sthira thaI tArkika aMtima rUpa pAmyA che. bhASApariccheda, taka sa Mgraha jevA graMthA ane temanI TIkA parathI lAge che ke tenI vizeSa spaSTatA karavAnuM kAya` teA cheka bAramI zatAbdI sudhI cAlyA karyu che. khAzmI zatAbdImAM gageze nyAyavaizeSika darzanane prameyacarcA uparathI pramANacarcA tarapha vAkhyuM ane tyArathI kAraNavAdanI vizeSa carcA lagabhaga aTakI gaI. prAcIna nyAyavaizeSika darzananA kAraNavAda nyAyavaizeSika kAraNavAda sAme eka gaMbhIra vAMdhA che. kAraNa ane kAya avayava ane avayavI ema be judAM dravyo tarIke ' samakAla eka ja dezamAM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSidana 129 astitva kevI rIte dharAvI zake ? AvI mAnyatA teA e mRta dravyeA eka ja jagAe . samakAla nahI zake e niyamanuM ullaMdhana kare che. bauddho paNa sapratidhatvane mUta dravyanuM vyAvartaka lakSaNa mAne che; arthAt, je jagA eka mRta dravye rAkI hoya te jagA te ja vakhate khIjuM dravya reAkI zakatuM nathI. nyAyavaizeSikane paNa e siddhAMta che ke e mRta dravyeA eka ja dezamAM rahI zake nahi. paraMtu te dezanA atha jagA nahi paNa AdhAra kare che. nyAyavaizeSika anusAra dravyane AdhAra jemAM te samavAyasa badhathI he che te avayave che. udAharaNA, paTane AdhAra tenA kANurUpa avayavA taMtue che; e tatuonA AdhAra tenA kAraNarUpa avayaveA azue che. Ama kANu ane kAya e e dravyeAne eka ja AdhAra (deza) nathI. kAya pAtAnA kAbhUta avayavAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che evI peAtAnI viziSTa mAnyatAthI prastuta vAMdhAne sAmane nyAyavaizeSika kare che. paraMtu e mRta drabyA eka ja jagAe kevI rIte rahI zake e kharI samasyAne ukela nyAyavaizeSikanA upara jaNAvelA khulAsAmAMthI maLatA nathI. nyAyavaizeSika dRSTie prastuta samasyA bAbate kahevuM joI e ke e mRta dravye eka jagAe na rahI zake e niyama te e mRta dravyone lAgu nathI paDatA jemAMnu eka bIjAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahetu hAya. kANu ane kAya e e judAM judAM dravye eka sAthe eka jagAe kevI rIte chhI zake e praznane nyAyavaizeSike ApelA khulAsA gaLe utare evA nathI. kAraNa peAtAnA kAryanI samakAla astitva dharAve che ane kAya` peAtAnA kANamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che e siddhAMta prAcIna nyAyavaizeSikadarzanamAM dhaDAyA na hatA evuM jaNAya che. vaizeSikasUtra, nyAyasUtra, nyAyabhASya ane prazastapAdabhASyamAM paNa A siddhAMta jaNAtA nathI. avayavIne bacAva karatI veLAe udyotakara tenA dhaLA nirdeza kare che. te siddhAMtanA vadhu vikAsa vAcaspatinI nyAyavAti katA TIkAmAM jovA maLe che. paraMtu nyAyaka dalI, kiraNAvalI ane pachInA graMthAmAM e siddhAMta ghaDAI ne sthira banyA che. nyAyasUtra ane nyAyabhASyamAM avayavamAMthI avayavAthI bhinna avayavInI utpatti mAnavAmAM AvI che paNa kArya samakAla kANunA astitvanI kalpanA karavAmAM AvI nathI. UlaTuM, kahevAmAM AvyuM che ke jyAre kAraNudravyanA vyUha (=racanA =saMsthAna) badalAya che tyAre ja navuM kACdravya utpanna thatuM rahevAthI evuM anumAna karavAmAM Ave che ke jyAre kAya utpanna thAya che tyAre kANanA 1. 9 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 paDadana nAza thAya che." Ama prAcIna nyAyavaizeSikadana anusAra kANanA atha che kAryotpatti pahelAMne avayavAna vyUha. udAharaNA, taMtuone paTAtpatti pahelAMnA vyUha paTanuM kAraNa che; te taMtune vyUha paTanI utpatti pahelAM avazya nArA pAme che. kAraNu nAza pAmatu nathI paNa kAnA rUpamAM peAtAnu astitva TakAvI rAkhe che evI sAMkhya mAnyatAnA pratikAra karatI veLAe nyAyasUtramAM upara TAMkavAmAM Avela vidhAna karavAmAM AvyuM che. uttarakAlIna nyAyavaizeSika siddhAMta anusAra taMtue--ta MtuoneA vyUha nahi--paTanuM kAraNa che ane te baMne bhinna dravyo che tema chatAM taMtue paTanI sAthe astitva dharAve che. sAMkhya ane bauddha kAraNavAdo viruddha prAcIna ane uttarakAlIna nyAyavaizeSika daIne svIkArelA kAraNavAdone spaSTa khyAla meLavI levA jarUrI che. bauddho mAne che ke avyavahita pUrvanI kAraNakSaNane niranvaya nAza thAya che, kAraNakSaNanuM ka MI ja bacatuM nathI je kAya kSaNamAM saMkrAnta thatuM heya, kArya kSaNa taddana navI ja vastu tarIke astitvamAM Ave che. kAraNa tatu savathA nAza pAme che ane tenuM kAya paTa taddana navu ja astitvamAM Ave che, tantu peAtAnA sattvanuM lezamAtra paNa paTane ApatuM nathI. sAMkhya anusAra taMtunuM sattva ane paTanuM sattva eka ja che; ekanuM eka dravya pahelAM taMtunA rUpamAM ane pachI paTanA rUpamAM jaNAya che. dravya e dhruva dhamI che. te eka avasthAmAMthI dharma - mAMthI) bIjI avasthAmAM (dharmImAM) badalAya che. udAharaNA, ekanA eka dravyanI taMtu ane paTa e avasthAe che. sAMkhyathI UlaTuM, prAcIna nyAyavaizeSikadarzIna mAne che ke kAryaMtpattinI anivAya zarata kAradravyane nAza che. be da nAnA A paraspara virAdhI matA temanI satanI bhinna bhinna mAnyatAone laI te che. sAMkhya pramANe ApaNe jene kAraNa ane kAya gaNIe chIe te tA kharekhara eka dhruva dravyanI avasthAe che, te e avasthAomAM dhruva dravya anusmRta che, te dhruva dravya ja sat che ane te ja kharekhara upAdAnakAraNa che. parivartana pAmatI avasthAe (dharmo) alaga sat vastue nathI paraMtu te dhruva dhI thI abhinna dhruva dhInA kevaLa dharma che. udAharaNA, keyUra, kuMDaLa, vIMTI e badhA suvarNa nAmanA dravyanA kevaLa judA judA dharmo che. jo keyUra bhAMgI kuMDaLa banAvavAmAM Ave te je suvaNa dravya keyUramAM hatuM te ja suva dravya kuMDaLamAM paNa peAtAnuM astitva cAlu rAkhe che. Ama umAdAnakAraNa peAtAnAM kAryAmAM anusmRta hoya che. prAcIna nyAyaveroSika dana anusAra keyUra, kuMDaLa, Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 131 vIMTI, vagere judAM judAM dravya che; tethI kuMDaLarUpa kAryakravyanI utpatti pahelAM agAunA keyUrarUpa kAraNadravyano nAza thavo ja joIe. eTale prAcIna nyAyavaizeSika darzana kahe che ke kAryotpatti pahelAM kAraNano nAza avazya thAya che. bauddho kahe che ke je kAryopatti pahelAM kAraNa nAza pAmatuM hoya to tene artha e thAya ke kAraNanAzamAMthI (arthAta abhAvamAMthI) kArya utpanna thAya che. A Apattino uttara nyAyabhASyakAra vAtsyAyana nIce pramANe Ape che: "jyAre (avayavono) jUno gUDa vyAhata thAya che ane pariNAme te junA bRhamAMthI utpanna thayeluM kAraNudravya (avayavI) nAza pAme che tyAre avayavone navo bRha astitvamAM Ave che. te navA yUhamAMthI kArya utpanna thAya che, ane nahi ke abhAvamAMthI."8 Ano artha e thAya ke je ke kAraNadravyano nAza thAya che chatAM te kAraNadravyanA avayavo bIjI rIte goThavAIne kArya utpanna kare che. ahIM e dhyAnamAM rAkhavuM joIe. ke prAcIna nyAyazeSika siddhAMta pramANe kAya e avayavonI navIna racanA (bRha) ja mAtra nathI paraMtu te navIna racanAmAMthI utpanna thayeluM dravya che. prAcIna nyAyazeSika siddhAMta anusAra tema ja bauddha siddhAMta anusAra paNa karyotpatti pahelAM kAraNavyano nAza thAya che. paraMtu te be siddhAMta vacce nIce pramANe taphAvata che. bauddha siddhAMta anusAra kAraNano saMpUrNa vinAza thAya che, tenI pAchaLa tenuM kaMI paNa zeSa rahetuM nathI, teno nAza. niranvaya che. AthI UlaTuM, prAcIna nyAyavezeSika siddhAMta pramANe je ke kAraNa nAza pAme che chatAM tenA avayavone te pAchaLa mUkatuM jAya che, tethI kAraNano nAza niranvaya yA niHzeSa nathI. sAMkhyanI jema ja udyotakara ane vAcaspati baMne bauddhane Apatti Ape che ke je zAlibIjanA niranvaya vinAza thata hoya to te zAlibIjavinAzane yavabIjavinAzathI kaI bheda rahe nahi; ane tethI je niraya vinAzane kAraNa gaNIe te zAlibIja potAnA nirA vinAzathI vAMkura paNa utpanna kare.10 agAu jaNAvI gayA chIe ke prAcIna nyAyazeSika darzana mAne che ke kAryotpatti pahelAM tenA kAraNane nAza thAya che. A mAnyatA uttarakAlIna nyAyavaizeSikadarzananI mAnyatAthI sAva UlaTI che. uttazkAlIna nyAyavaizeSika darzana anusAra kAryotpatti pachI paNa kAraNa astitva dharAve che ane kArya pote pitAne kAraNamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. prAcIna nyAyazeSika siddhAMta sAMkhya jevo che. prAcIna nyAyazeSika siddhAMta anusAra avayavonA pahelAMnA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 paDadana vyUhamAMthI utpanna thayelA kAradravyanA (avayavInA) nAza pachI ja te ja avayavAnA pachInA vyUhamAMthI kArya dravya (navA avayavI) utpanna thAya che. sAMkhya ane prAcIna nyAyavaizeSika siddhAMtA vacce phera eTalA ja che ke jemane sAMkhya eka dravyanI be avasthAe gaNe che temane prAcIna nyAyavaizeSikadarzIna tenA te ja avayavAnA e avayavIe gaNe che. prAcIna nyAyavaizeSika dazanane e bhAna thayeluM ke kAraNa ane kAya e bhinna dravyA. samakAla .eka ja jagAe na rahI zake. prAcIna nyAyavaizeSika siddhAMtane mAnya karatAM jayaMta jaNAve che ke jo kAnI utpatti pachI paNa kAraNanA vinAzane na svIkAravAmAM Ave te aneka mRta dravyo eka kALe eka dezamAM rahe che evuM svIkAravAnI Apatti Ave.11 prAcIna nyAyavaizeSikadana anusAra jo ke avayaveAmAMthI avayavIrUpa taddana navuM ja dravya utpanna thAya che, tema chatAM avayavAne avayavIthI juduM dravya nathI mAnavAmAM Avyu. te baMne--avayava ane avayavI--maLIne eka dravya bane che eTale e dravyA eka kALe eka dezamAM zte che evuM svIkAravAnI Apatti AvatI nathI. pahelAM avayavAmAM'(ta MtuomAM) kAraNudravya avayavI (taMtusamudAya) rahe che. pachI jyAre te ja avayaveAnA vyUha adalAya tyAre pelA jUnA kAraNudravyarUpa avayavI (taMtusamudAya) nAza pAme che ane te ja avayaveAmAM bIje avayavI--kAya dravya--utpanna thAya che. baMne vakhate avayava ane avayavI bhegA maLIne eka dravya bane che, te be judAM drabyA nathI. prAcIna nyAyavaizeSika siddhAMta nIcenI bAbatamAM sAMkhya siddhAMtathI judo paDe che. sAMkhya anusAra dhamI (dravya) kAraNa ane kAyanI zRMkhalAmAM anusmRta rahe che. zRMkhalAgata kAraNa ane kAya e judA dhI (dravya) nathI paNa dhruva dhInA (dravyanA) e dharmAM (avasthAe) che. AthI UlaTuM prAcIna nyAyavaizeSika darzIna evu mAne che ke kAraNa ane kAya e judAM dravyA che. A prAcIna nyAyavaizeSika siddhAMtanuM sAMkhya siddhAMta sAthe sAmya e amAM che ke avayavAnA rUpamAM te eka zAzvata - dhruva - tattva svIkAre che ane avayavA mAraphata kAraNanuM tattva kArya mAM saMkrAnta thAya che ema mAne che. te eka zRMkhalAgata avayavIonA avayavAne judA judA nahi paNa ekanA eka gaNe che ane krameAtpanna avayavIe kramathI eka pachI eka tenA te ja avayavAmAM (samavAyasaMbaMdhathI) rahe che ema mAne che. A vicAra uttarakAlIna nyAyavaizeSika darzana mATe pArake che. kAraNanA abhAvamAMthI kAya utpanna thAya che evA bauddha siddhAMtanu khaMDana karavA prAcIna nyAyavaizeSikAe kAraNanuM tattva (athavA) kAya mAM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikada na 133 saMkrAnta thAya che evA siddhAMta sthApyA hoya ema lAge che. prAcIna nyAyavaizeSikane A vicAra sAMkhyanA vicAra jevA che. kAraNanI kAryoMmAM saMkrAnti kevaLa pariNAmavAdamAM ja zakaya che. sAMkhya pariNAmavAdanA prabhAva uttarakAlIna nyAyavaizeSika danamAM paNa koika kAika vAra dekhA de che. vAcaspati jevA paNa medhyAna paLe, khAsa karIne bauddha prahArathI janmelI tANanI taMga avasthAmAM, nyAyavaizeSika kAraNavAdane sAMkhya paribhASAmAM DhALe che. bauddhane uttara ApatAM te kahe che ke bIja aMkuranu` upAdAnakAraNa che kAraNa ke bIjanA sArabhAganI vikriyAthI ja aMkura utpanna thAya che. 12 kharekhara te 'vikriyA' zabda sAMkhya vicArasaraNIne che; tene uttarakAlIna nyAyavaizeSika kAraNavAdamAM kAI sthAna nathI. prAcIna nyAyavezeSika kAraNavAdanI uttarakAlIna nyAyavaizeSika kAraNavAda sAthe tulanA have ApaNe prAcIna nyAya--vaizeSika kAraNavAdamAMthI uttarakAlIna nyAyavairoSika kAraNavAda kevI rIte vikasyA te joI e. prAcIna siddhAMta anusAra kAryA-patti pahelAM kAraNudravyane nArA thAya che ane te kAraNudravyanA avayavAmAMthI ja kAyarUpa avayavI utpanna thAya che. avayave! avayavIthI bhinna dravya nathI. AnA artha aveA nathI ke prAcIna siddhAMta avayavIne avayavArUpa ja mAne che. jo ema ja heAya te tenA te ja avayavemAMthI judA judA avayavo bane che ema kevI rIte mAnI zakAya? eTale te avayavIne avayavAthI judo mAnavA chatAM te ane tenA avayava e judAM dravyo che ema mAnavAnA matanA nathI. avayavI peAtAnA avayave sAthe maLIne eka dravya bane che. A prAcIna siddhAMtamAM svIkArAyela avayavIsiddhAMtanA pUrepUrAM kalitA teA bauddho sAthenA nyAyavaizeSikanA sava mAMthI pragaTa thavA lAgyAM. e saMghane pariNAme nyAyavaizeSikane lAgyuM ke avayavAne avayavIthI bhinna dravya tarIke gaNavuM joI e ane te ane dravyo samakAla astitva dharAve che ema paNa mAnavu joie. Ama mAnatAM ja evA siddhAMta ghaDAyA ke avayavArUpa kAradravyamAMthI avayavIrUpa navuM ja kArya dravya utpanna thAya che. avayava ane avayavI e bhinna dravyeA hovAthI avayavIne samavAyasaMbaMdhathI avayaveAmAM rahetA kalpavAmAM AvyA ane A samavAya saMbaMdhanI yukti dvArA be mRta dravyAne eka dezamAM rahevuM zakaya banAvavAmAM AvyuM. kAya rUpa avayavIne tenA avayaveAthI bhinna dravya tarIke svIkAreA eTale te avayavI jemAM samavAya Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 yaduna saMbaMdhathI rahe che evA tenA avayavane kAradravya tarIke svAbhAvika rIte ja mAnavA paDe. avayaveAmAM rahetA ane kAradravya gaNAtA avayavI avayava ne nyUya badalAtAM nAza pAme che ane te ja avayaveAnA navA vyUhamAMthI navA kAya - dravya gaNAtA avayavI utpanna thAya che evA prAcInAneA kAraNavAda uttarakAlIna nyAyavaizeSikAe tyajI dIdhA. prAcIna nyAyavaizeSika siddhAMta anusAra jyAre zrRtpiDamAMthI ghaDo banAvavAmAM Ave che tyAre mRvayavAnA amuka vyUhamAMthI janmelu dravya mRddhi Da kAraNa che; jyAre te ja mRdbhavayaveA navA vyUha dhAraNa kare che tyAre A kAradravya dRpiMDane nAza thAya che ane A navA vyUhamAMthI kArya dravya ghaTa utpanna thAya che. 13 tevI ja rIte, ta MtusamudAya e paTanuM kAraNa che. A taMtusamudAyarUpa paTanuM kAraNa paTarUpa kAnI utpatti pahelAM nArA pAme che. je ta MtuomAM pAnuM kAraNa tatusamudAya utpanna thayA hatA te ja ta MtuemAM paTarUpa navuM kAM utpanna thAya che. AthI UlaTu, uttarakAlIna nyAyavaizeSika siddhAMta ghaTanA kAraNa tarIke zrRtpiDane gaNatA nathI para Mtu jemanAmAM ghaTa avayavIrUpe utpanna thAya che te nRvayavAne ghaTanA kAraNa tarIke gaNe che. A ja rIte, paTanA kAraNa tarIke taMtusamudAyane nahi paNa taMtuone gaNe che. ahIM eka prazna udbhave che ke ta MtusamudAyane avayavI gaNavA ke nahi ? uttarakAlIna siddhAMta tene avayavI nathI gaNatA jyAre prAcIna siddhAMta tene avayavI gaNe che. prAcIna siddhAMtamAM avayaMvAnA agAunA avayavI kAraNa che; avayavAne vyUha badalAtAM navA avayavInA rUpamAM te ja avayavAmAM jyAre kAryo utpanna thAya che tyAre agAunA avayavI--jene kAraNa gaNavAmAM Ave che te--nAza pAme che. uttarakAlIna siddhAMta te avayavAne ja kAraNa tarIke mAne che eTale tene mate kAraNa avazya kArya samakAla astitva dharAve che; A siddhAMta anusAra kA peAtAnA kAraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. Ama prAcIna ane uttarakAlIna nyAyathaizeSika kAraNavAdo vacce mULagAmI bheda che. kAraNa ane kAnA pAtapotAnA kAraNarUpa AdhAre judA judA kalpIne eka ja dezamAM be mRta dravyonA rahevAnI Apattine uttarakAlIna nyAyavaizeSika vicArakAe kevI rIte TALI che tenI samajUtI agAu ApI dIdhI che. paTanA AdhAra taMtue che ane ta Mtune AdhAra aMzue che, kevaLa e ja dravyeA-- kAraNudravya ane kAryaM dravya--nahI paNa kAya kAraNanI vistRta zRMkhalAmAM rahelAM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veoSikadarzana 135 asaMkhya dravyo . samavAyasa baMdhanA camatkArathI eka ja jagAe rahe che. udAharaNA, be aNue eka draSaNuka banAve che, traNa dvaNukA eka RNuka banAve che, aneka RNukA rUne nAneA kaNa banAve che, AvA aneka kA eka azu banAve che, aneka aMzue eka taMtu banAve che, aneka taMtue eka paTa banAve che. aNuthI mAMDI paTa sudhInAM A badhAM ja dravyeA eka ja jagAe rahe che. pratyeka pachInu dravya kAya che ane pratyeka AgAunuM dravya kAraNa eTale pachI pachInu dravya tenI avyavahita pUnA dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. jene aMtyaavayavI gaNavAmAM Ave che. te kAya dravye kAya kAraNanI zRMkhalAne aMta Ave che kAraNa ke atyaavayavI AgaLanA kAI avayavInuM kAraNa kadIya banatuM na eka nyAyavaizeSika zAkhAne mate kAya kAraNanI zRMkhalAnAM ja dravye nahi paraMtu jemanI vacce kArya-kAraNanA saMbaMdha nathI evA eka ja jAtinA aneka dravye paNa eka ja samaye eka dezamAM rahe che. A matanA puraskartA zrIdhara che. A mata anusAra jyAre be tatune saMcAga thAya che tyAre e taMtuenA anelA paTarUpe navuM dravya utpanna thAya che, ane pachI jyAre trIjo taMtu umeravAmAM Ave che tyAre traNa tatuonA banelA bIjo paTa utpanna thAya che. A khIjA paTanuM tattva pahelA paTanA tattvathI judu che. Ama cAra taMtuonA banelA, pAMca tataMtuonA banelA ke tethI vadhAre ta MtuonA banelA paTa kramathI utpanna thAya che ane te badhA ekjhInathI bhinna dravyeA che. ahIM teA kevaLa deza ja nahi paNa AdhAra paNa eka ja che.e taMtuonA banelA paTanA AdhAra je che te ja traNa tatuonA banelA paTanA, cAra taMtuenA banelA paTanA tema ja vadhAre taMtuonA banelA paTanA paNa AdhAra che. zrIdhara ema kahIne A muzkelI pAra kare che ke judA judA paTAnA AdhAra eka ja nathI kAraNa ke e tatuonA banelA paTa be ta MtuomAM rahe che, traNa taMtune banelA paTa traNa taMtuemAM rahe che--arthAt mAtra be ta MtuemAM ja rahetA nathI paraMtu te ja e taMtue tema ja vadhArAnA eka taMtu ema kula maLI traNa taMtuomAM rahe che, ane A ja krame cAra vagere taMtuenA banelA paTA vize samajavuM. A siddhAMta pramANe, eka paTa e kharekhara eka paTa nathI paNa aneka paTAneA samUha che, e ta tuomAM rahetA paTa, traNa taMtuomAM rahetA paTa ane A ja krame vadhu vadhu taMtuemAM rahetA paTeA badhA ekkhInathI bhinna vyo che.14 A mata eTaleA vicitra che ke sAmAnya buddhine kemeya gaLe na utare. tethI navIna nyAyavaizeSika vicArakAe Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pradarzana A matane tilAMjali ApI dIdhI. nyAyasiddhAMta muktAvalInA kartA vizvanAtha kahe che ke A siddhAMta be mUrta dravyanA eka kALe eka dezamAM rahevAnA doSathI dUSita che.15 jemanuM pratinidhitva vizvanAtha kare che te navIna nyAyazeSika vicArake mAne che ke be taMtuonA banelA paTanI utpatti pachI jyAre trIjo taMtu umeravAmAM Ave che tyAre pelA be taMtuono saMyoga kAMThalAnA AghAtathI nAza pAme che ane te saMyoganA nArA sAthe te saMga jenuM asamAyikAraNa che te be taMtuonA banelA paTano paNa nAza thAya che. A mata pramANe eka eka taMtu umerAtAM pUrva pUrvane paTa nAza pAme che ane tenI ja jagAe navo no paTa utpanna thAya che. Ama aMtima paTa je taMtuomAM rahe che kAraNa ke tenI agAu kamathI utpanna thayelA badhA ja paTo nAza pAmyA hoya che. pariNAme enA e ja taMtuomAM aneka paTonA eka sAthe astitvanI vicitratA dUra thAya che. paraMtu A navA mata anusAra vaNATakAmanI prakriyAmAM eka pachI eka no paTa utpanna thAya che ane agAune paTa nAza pAme che, ane Ama aneka paTonI zaMkhalA astitvamAM Ave che. A siddhAMta paNa ocho vicitra nathI. prAcIna nyAyazeSika kAraNavAdamAMthI uttarakAlIna nyAyazeSika kAraNavAda - tarapha laI jatI prakriyA nyAyavaizeSika darzananA graMthamAM spaSTapaNe jaNAya che. vikAsanI aMtima kaTie pahoMcelA nyAyazeSika kAraNavAda anusAra bIja bIja tarIke aMkuranuM kAraNa nathI kAraNa ke cokasAIthI kahIe to jemAM aMkura samavAya saMbaMdhathI rahe che te aMkuranA avayavo ja aMkuranuM kAraNa che; bIja te dUranuM ane paraMparAthI aMkunuM kAraNa che. jyAre bIja nAza pAme che tyAre tenuM tenA avayavomAM vighaTana thAya che; te avayavonuM astitva cAlu rahe che; te avayavo sAthe bIjAM kaNo bhaLe che. tUTavAnI ane joDAvAnI satata prakriyA dvArA bhAvi aMkuranA avayavonuM nirmANa thAya che ane te aMkuranA avayamAMthI navo avayavIrUpa aMkura utpanna thAya che. have joIe ke A siddhAMta kevI rIte vikasyo. udyotakara kahe che ke "bIjanAza e aMkuranuM kAraNa nathI. jyAre bIjanA avayavono bRha vyAhata thAya che ane tenI jagAe navo yUha utpanna thAya che tyAre navA bRhamAMthI aMkura utpanna thAya che. A udyotakaravacana prAcIna nyAyazeSika kAraNavAda sAthe saMgata che. prAcIna nyAyavaizeSika kAraNuvAda anusAra bIja aMkurane navA avayavabRha dvArA utpanna kare che. udyotakaranA upayukta vAtika upara TIkA lakhatAM vAcaspati mitra nIcenA prazna UThAve che: "je bIjanA avayavono navo DyUha ja aMkunuM kAraNa hoya Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSikana 137 na ane bIja na hoya to aMkAthI kheDUta bIjane zA mATe le ?"17 A praznanA javAbamAM te jaNAve che ke bIjane kevaLa eTalA mATe levAmAM Ave che ke tene cheDI tenA avayavAne laI zakAtA nathI. Ama vAcaspatie sUcavI dIdhuM ke khIja nahi paNa khIjAvayave| ja nA vyUha dhAraNa karIne aMkuranuM kAraNa bane che. ApaNe agAu nAMdhyu che tema udyotakara paNa bIjane ja aMkuranu vyUhAntara dvArA kAraNe gaNanAr ane akarAtpatti pahelAM kAraNadravya khIjA nAza mAnanAr prAcIna siddhAMtane ahIM spaSTapaNe mAnya rAkhe che. * bIjA eka saMdarbhomAM virodhI sUcave che ke kAraNa-aNu kAya -aNune utpanna kare che ema tema ja kAraNu-aNune ja avayava mAnI temAM kArya-aNu rahe che ema mAnavuM. virAdhIne udyotakara nIce pramANe javAba Ape che : "kAya -paramANu jyAre astitvamAM Ave che tyAre kAraNu-paramANunuM astitva hatu ja nathI."18 tethI kANu-paramANune kA-paramANunA avayava tarIke na svIkArI zakAya kAraNa ke kAnA astitva vakhateya tenA avayavanuM astitva tA hoya che ja. Ama udyotakaranA A mata anusAra avayavA kAraNa nathI ane pariNAme kAraNa kAya samakAla astitva dharAvatuM nathI. A udyotakaranA vAtikanI TIkAmAM vAcaspati kahe che ke : avayavavALA hAvAne artha che samAnajAtinA avayavavALA hevuM te, ane kevaLa te avayavAthI Arabdha (utpanna) thavu. eTaluM ja nahi paNa temanAmAM rahevuM teya."19 ahIM vAcaspati spaSTapaNe jaNAve che ke kAryanuM kAraNa kAnA avayaveA che ane kAya te avayaveAmAM rahe che. AnA a` e ke kAraNu kArya samakAla astitva dharAve che. jo ke A sadamAM udyotakara kAryotpatti pahelAM kAraNa nAza pAme che evA prAcIna matane svIkAre che tema chatAM bIje ThekANe avayavA ane avayavInAM vajane judAM judAM che arthAt te be judAM dravyeA che tenuM samarthAMna kare che. A darzAve che ke udyotakaranA samayamAM kAya nu kAraNa tenA avayavA che ane tethI kAraNa kA"samakAla astitva dharAve che evA uttarakAlIna kAraNavAda ghaDAvAnI prakriyA zarU thaI gaI hatI. jyAre pUrNa vikasita rUpe A uttarakAlIna kAraNavAda sthira thayA tyAreya evuM te sUcavAyuM ja ke kAryotpatti bAda kAraNanI zakti ruMdhAI jAya che. peAtAnA kAMthI rudhAyeluM hovAthI kAraNa pAte agAu je kAryo karI zakatu hatuM te badhAM ja kAryAM have te karI zakatu N nathI. udAharaNAM, taMtuemAM paTanI utpatti pachI taMtuo pahelAM je kAryAM karI zaktA hatA te badhAM kAryAM have taMtuo karI zakatA nathI. agnisayeAgathI ghaDAnA kALAmAMthI lAla raMgamAM thatA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 paDyuM na rUpAntaranA saMdarbha mAM zrIdhara jaNAve che ke A rUpAntara tyAre ja thAya che jyAre ghaDAnuM kharekhara tenA paramANuomAM vighaTana thAya che kAraNa ke kAthI anavaruddha dravyamAM ja navAM rUpa AdinI utpatti thai zake che evuM ApaNe dekhIe chIe.20 AnA atha e ke navAM rUpa AdinI utpatti paramANuomAM ja thai zake che. prAcIna ane uttarakAlIna nyAyathaizeSikA eTaluM te samAnapaNe mAne che ke kAraNa ane kAya` e judAM dravyeA che. eTale emanI samakSa evA prazna upasthita thAya che ke jo kAraNa ane kAya e judAM dravyo hoya teA temanI vacce ATaluM badhu tAdAtmya kema jaNAya che. prAcIna nyAyavaizeSikAe A samasyAnA ukela sAMkhya valaNa apanAvIne kADhavo. prAcIna nyAyavaizeSika anusAra amuka gRha dharAvatA avayavAmAM kAradravya rahe che ane e vyUha vyAhata thatAM kAraNudravya nAza pAmI te ja navA vyUhavALA avayaveAmAM navuM kAyadravya utpanna thAya che. kAraNa ane kAya ane anukrame tenA te ja avayaveAmAM rahetA heAvAthI te avayavA sAMkhyanA dhruva upAdAnakAraNa yA dravya jevA ja A dRSTie banI rahe che, eTale prAcInA avayavAne kAradravyanA tattvane kAyadravyamAM saMkrAnta karatI kaDIrUpa gaNe che. prAcInA pUrvottara avayavIone kAraNa--kAya tarIke gaNe che tema ja avayavAne avayavIthI bhinna dravya gaNatA nathI. jo avayavane avayavIthI bhinna dravya mAnavAmAM Ave te be mRta dravyo eka samaye eka dezamAM rahe che ema mAnyA vinA cAle nahi, paraMtu prAcInAne e ISTa nathI. paraMtu uttarakAlIna nyAyavaizeSika daza na avayavAne avayavIthI bhinna dravya tarIke svIkAre che. temane mate taMtue paTathI judA svabhAvanuM dravya che. vaLI, avayave! kevaLa avayavA ja nathI, paNa avayavI paNa che. taMtue paTanA avayave che paraMtu aMzue taMtunA avayA hovAthI taMtu pote avayavI paNa che. avayavI peAtAnA avayavAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che ema mAnatAM paTa taMtuomAM rahe ane taMtu zuomAM rahe. Ama avayavI peAtAnA avayaveAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che ema mAnIne me bhUta dravyAnA eka dezamAM rahevAnI Apattine uttarakAlIna nyAyavaizeSikA TALe che. prAcInA taMtue ane paTane avayavI gaNaze paNa temanA avayave! te samAna ja mAnaze, ane paTotpatti pahelAM taMturUpa avayavIneA nAza mAnaze. kharekhara prAcIna siddhAMta anusAra Ama ja manAvuM jAie paNa ta Mtu-paTanuM udAharaNa evuM che ke AvI rIte spaSTapaNe prAcIneA jaNAvatA nathI. temane vadhu anukULa dRSTAMta teA sAMkhya Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 130 prasiddha mRpiMDa-ghaTanuM che. prAcIna avayavone avayavIthI bhinna dravya kema nathI mAnatA ? kadAca temane lAgyuM haze ke je avayavone temanI ja aMdara kamathI utpanna avayavIothI bhinna dravya tarIke mAnIe to teo pUrvanA kAraNadravyarUpa avayavInA sattvane uttaranA kAryakravyarUpa avayavImAM saMkranta karavAnA mAdhyama tarIke kArya nahi karI zake. vaLI, prAcInoe eka zaMkhalAgata kamotpanna avayavIonA avayavo eka ja mAnyA che bhinna bhinna nathI mAnyA tenuM kAraNa paNa e che ke teo pUrvottara kAraNa-kAryarUpa avayavIonI bAbatamAM kAraNanA sattvanI saMkrAti kAryamAM mAnavA Icche che. paraMtu uttarakAlIna nyAyavaizeSika anusAra avayavomAM temanA avayavI tarIke rahetuM pahelAMnuM dravya te avayavomAM ja utpanna thayelA pachInA dravyanuM kAraNa nathI; ene badale avayavo pote ja te pachInA dravyanuM kAraNa manAya che. avayavone kAraNe mAnyA eTale temanuM kArya samakAla astitva paNa mAnavuM paDayuM. paraMtu kAraNanuM sattva to. kAryathI bhinna ja che. Ama kAryasamakAla potAnuM AgavuM astitva dharAvanArA ane pitAnA sattva-tatvane jevuM ne tevuM TakAvI rAkhanAra kAraNa keIpaNa rIte potAnA sarva-tattvane potAnA kAryamAM saMkrAnta karI zake nahi. pariNAme uttarakAlIna nyAyazeSikone mate potAnA kAryanI avyavahita pUrvavatI niyatapaNe hovuM (nicatapUrvavataMtra) e ja kAraNutA che. barAbara AvuM ja bauddha pratItyasamutpAdavAdamAM che. A bauddha kAraNavAda pramANeya kAraNa potAnuM sarva pitAnA kAryamAM koIpaNa rIte saMkrAnta katuM nathI. nyAyazeSika siddhAMta ane bauddha siddhAMta vacce bheda e che ke nyAyazeSika siddhAMta pramANe kArya utpanna thayA. pachI samavAya saMbaMdha dvArA pitAnA kAraNamAM rahe che jyAre bauddha siddhAMta pramANe te kAryotpatti pahelAM tene niranvaya vinAza thAya che. nyAyavaizeSika anusAra kArya kAraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM hovA chatAM teNe potAnuM sarva kAraNamAMthI meLavyuM che ema mAnI zakAtuM nathI. Ama e spaSTa che ke je. uttarakAlIma nyAyazeSika kAraNavAdane enA tArkika nigamana bhaNI laI javAmAM Ave ane tene kAraNa paNa kAryasamakAla astitva dharAve che evI dhAraNamAMthI. mukta karavAmAM Ave te tenI ane bauddha kAraNavAdanI vacce kaMI khAsa bheda raheze nahi. A be kAraNavAdo vaccenuM naikaTa prAcIna vicArakanA dhyAna bahAra rahyuM nathI. ane vAcaspatie eka sthaLe to kahI dIdhuM che ke vaizeSike paNa badhAM mUrta dravyono (paramANuo sivAya) niraya vinAza mAne che. zaMkarAcArye sarvanAzika bauddhonI sarakhAmaNImAM vaizeSikene ardhanAzika A kAraNe ja kahyA che. . Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadana kAraNane tenA kAya sAthe saMbaMdha e rIte kalpI zakAya kAM teA kAraNa pAtAtuM sattva kA mAM saMkrAnta kare che ema svIkArIne kAM te te kevaLa peAtAnA kAyanI avyavahita pUvavatI hoya che eTaluM ja svIkArIne. prathama vikalpa sAMkhyA ane prAcIna nyAyavaizeSikA svIkAre che jyAre bIjo vikalpa auDho ane uttarakAlIna nyAyavaizeSike svIkAre che. 140 nyAyavaizeSika kAraNavAdamAM pariNAma azakaya nyAyavaizeSika darzanamAM kAi dravya pariNamanazIla nathI. jyAM jyAM ApaNane pariNAma lAge che tyAM tyAM kharekhara pariNAma che ja nahi paraMtu pUrvAM dravyane nAza ane tene sthAne taddana navA ja dravyanI utpatti che. Ama ' pariNAma ' * vikriyA' jevA zabdone nyAyavaizeSika darzanamAM kAI sthAna nathI. * nyAyavaizeSika kAraNavAda anusAra jyAM sudhI tenuM te ja kAya dravya astitva dharAve che tyAM sudhI tenA AraMbhaka avyavAmAM ekaneya vadhAre| ke ghaTADo (cayApacaya ) azakaya che. je amuka saMkhyAvALA avayavonA banelA avayavI che te tene te ja na rahI zake jo tenA te Arbhaka athayavAmAMthI eka avayavane paNa kADhI levAmAM Ave ke temanAmAM ekane paNa umeravAmAM Ave. paTamAM eka navA taMtunA umeza e rIte karI zakAya--(1) eka navA taMtune eka pRthak dravya tarIke paTa sAthe joDIne. Ama ahIM e pRthak byAne saMvega thaze. (2) vaNatI vakhate ja eka navA taMtu umerIne. ahI paTanA asamavAyikAraNarUpa pahelAMne tatuonA sa Myega nAza pAme che ane te sAthe ja pahelAMne paTa nAza pAme che. pachI badhA taMtue (navA umerAyelA taMtu sAthe ) navesarathI saMyukta thAya che ane taddana navA avayavIrUpa bIjo ja paTa utpanna thAya che. A uparathI e spaSTa thAya che ke jyAM sudhI kAvyanA Arbhaka avayavAnI vAta che tyAM sudhI temanAmAM ekanA paNa vadhArA zakaya nathI.2 1 " tevI ja rIte, kAyadravyanA AraMbhaka avayavamAMthI ekane paNa dUra karI zakAtA nathI. udAharaNAM, paTamAMthI eka taMtu paNa kADhavAmAM Ave te tene artha e thAya ke je avayaveAmAM paTa samavAyasaMbaMdhathI rahetA hatA temanAthI eka avayava alaga thaI gayo. pariNAme, te tatune khInna avayavA sAthenA saMcAga nAza pAmyA ane tenA nAzanI sAthe te jenuM asamavAyikAraNa hatA te mULa paTa paNa nAza pAmyA. tethI jyAre jyAre eka taMtune paNa kADhI levAmAM Ave che tyAre tyAre te sAthe ja mULa paTa nAza pAme che ane je padya taMtune Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiziyakadana 141 kADhyA pachI cAlu rahetA lAge che te hakIkatamAM teA mULa paTanA nAza pachI taddana navA utpanna thayelA bIjo paTa hoya che. Ama kAyadravyanA AraMbhaka avayeAmAMthI ekane ghaTADo karavA azakaya che. mULa paTamAMthI eka taMtune kADhatAM te paTane nAza thaI taddana navA ja paTa utpanna thAya che ema mAnyA pachI navA paTanI utpatti kevI rIte thAya che e prazna udbhave che. AneA javAba vaizeSikA nIce pramANe Ape che. eka ta Mtune kheMcI kADhyA pachI utpanna thanAra taddana navA paTanI utpattinI prakriyA eka meTA paTane phADavAthI utpanna thatA be nAnA paTAnI utpattinI prakriyA jevI ja che. e nAnA paTone meTA paTanA nAza pachI utpanna thanAra taddana e navAM dravye gaNavAmAM Ave che. A e navA paTAnuM samavAyikAraNa te! mahApaTanuM je hatu te ja rahe che. evuM mAnavAmAM AvyuM che ke prastuta prakriyAmAM eka dravyanA nAzathI khIjuM dravya utpanna thAya che tyAre te khIjA dravyanuM samavAyikAraNa pahelAMnA dravyanA samavAyikArathI juduM nathI hotu.22 have prazna e jAge che ke navA e paTAnA (je mahApaTanA phADavAthI taddana navA utpanna thayA che te) taMtuenA saMcAgA kevI rIte utpanna thAya che ? zrIdhara anusAra te be nAnA paTA mahApaTamAM judAM dravyo tarIke astitva dharAvatA hatAM ja eTale temanA taMtuenA navA saMcAgeAnI samasyA upasthita thatI ja nathI. vizvanAtha pramANe jyAre paTamAMthI eka taMtu kheMcI kADhavAmAM Ave che tyAre te paTanA asamavAyikAraNurUpa tatusa ceAgA nAza pAme che ane navA ja taMtusa McAgA utpanna thAya che. eTale vizvanAthane mate mahApaTane phADavAthI taddana navA ja utpanna thayelA e navA paTenA taMtusa yeAgA paNa taddana navA ja utpanna thAya che. vizvanAthane mATe navA taMtusa ceAgeAnI utpattinA khulAsA karavo kaDhina che--sivAya ke ema svIkAravAmAM Ave ke je kriyA meTA paTane phADe che te ja kriyA navA saMceAgAne utpanna kare che. zaMkaramizra vizvanAthanA matane samajAvatA kahe che ke jyAre meTA paTane nAza thAya che tyAre nAnA paTA avasthita sAgAmAMthI ja utpanna thAya che.23 paraMtu Ama kahevuM barAbara nathI, kAraNa ke vizvanAthanA siddhAMta pramANe navA saMcAgAne avasthita saMceAgA na gaNI zakAya. hakIkatamAM teA nyAyavaizeSika danamAM A samasyAnA ukela ja nathI. je hA te, eTaluM spaSTa che ke eka paNa taMtune paTamAMthI kheMcI kADhavAmAM Ave che tyAre te paTaneA nAza thAya che. te meTA paTanA nAza pachI je nAnA paTa rahe che te kAM te zrIdhara mAne che tema pahelAM meTA paTamAM avasthita hateA kAM te vizvanAtha mAne che tema taddana navA ja utpanna thayelA che. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yagdarzana uttarakAlIna nyAyavaizeSika kAraNavAdamAMthI e phalita thAya che ke kAyadravyamAM eka kaNanA umerA kaztAMnI sAthe ke temAMthI eka kaNane kADhI letAMnI sAthe ja te kAyadravyanA nAza avazya thAya che. nyAyavaizeSika kAraNavAdanuM A pAsuM bhAgye ja dhyAnamAM levAmAM Ave che. jyAre nyAyavaizeSika kAraNavAda ghaDataranI prakriyAmAMthI pasAra thai rahyo hatA tyAre A pAsAnuM keTalIka vAra tenA puraskartAone paNa bhAna na hatuM. udAharaNAtha, bauddha kSaNabhaMgavAdanuM khaMDana karatI veLAe udyotakara jaNAve che ke bauddha siddhAMta pramANe pratikSaNa navIna vastu utpanna thAya che eTale e siddhAMtamAM vastune vadhAre ane ghaTADA (cayeApacaya) bane azakaya che; e ane te avasthita (akSaNika) vastunI bAbatamAM ja sa MbhavI zake.24 udyotakarane anusarI vAcaspati kahe che: " kSaNikavAdamAM avayavAnA caya-upacaya ghaTA nathI kANuM ke jyAre utpAda ane vinAza niranvaya hoya tyAre caya-upacayanI kalpanA ja azakaya banI jAya che."pa A TIkAkArane e bhAna na thayuM ke. nyAyavaizeSika kAraNavAda pramANe paNa kAyaeN dravyamAM (kAyadravyanA avayaveAmAM) vadhArA ke ghaTADI zakya nathI. 142 nyAyavaizeSika siddhAMta anusAra dravyamAM kevaLa cayApacaya ja azakaya che ema nahi paNa samagra pariNAma (parivartana) azakaya che. dravyamAM pariNAma traNa rIte thaI zake che--(1) dravyanA avayaveAmAM vadhArA-ghaTADA thavAthI (2) dravyanA avayavAnA vyUhamAM pheraphAra thavAthI (3) dravyanA guNanA parivata nathI. prathama vikalpa zakaya nathI e te ApaNe joi gayA. bIjo vikalpa paNa zakaya nathI kAraNa ke dravyanA avayayavAnA vyUhanA pheraphAranA aMte| e thAya ke avayavAnA pahelAMnA saMcAganeA nAza ane navA saMyoganI utpatti avayavAnA pahelAMnA saMcAgeAnA nAza ane navA saMyogAnI utpattine a nyAyaveroSika siddhAMta pramANe tA e ja thAya ke pahelAMnA dravyane nAza ane taddana navA ja dravyanI utpatti. have trIjA vikalpane vicAra karIe. guNAnA be prakAra che-- (1) ayAvadravyabhAvI arthAt dravyanA astitva daramyAna utpanna thatA ane nAza pAmatA sa McAga, vibhAga jevA guNeA. A guNA evA che ke temanI utpatti ane nAzathI dravyamAM kaMI pheraphAra thatA nathI. (2) yAvadravyabhAvI arthAt jyAM sudhI dravya astitva dharAve tyAM sudhI astitva dharAvanAra rUpa, rasa, gaMdha, spardhA jevA guNeA.26 A yAvadravyabhAvI guDDAnA parivatananA artha e thAya ke pahelAMnA dravyane nAza ane taddana navA ja dravyanI utpatti. AmAM apavAdarUpa kevaLa pArthiva pamANuo che. A pArthiva paramANue agnisa yAgathI peAtAnA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veSidarzana 143 rUpa vagere guNA badale che. jyAre kAcA kALA ghaDA agnisa yAgathI lAla bane che tyAre vaizeSika anusAra jyAM sudhI te tene te ja rahe che tyAM sudhI 2Mga badalAte nathI. pa Mtu jyAre agninA saMcAga tene thAya che tyAre tenuM paramANuomAM vighaTana thaI jAya che; pachI te ja paramANuomAM khInna agnisa ceAgeAthI kALA raMga nAza pAme che ane tenI jagyAe lAla 2Mga utpanna thAya che; tyAra bAda lAla raMgavALA te ja paramANue caNuka, RNuka Adi krame saMcAga pAmI nave lAla ghaDA banAve che. A badhuM eTaluM teA jhaDapathI bane che ke ApaNane evA bhrama thAya che ke mULa kALA ghaDA ja lAla bane che, paraMtu A guNaparivana ghaDArUpa avayavImAM nahi paraMtu aMtya avayaveArUpa pArthiva paramANuemAM ja thAya che. Ama pArthiva paramANue ja eka evA che jyAM tenA te ja dravyamAM guNanu parivartana thAya che. e sivAya bIje badhe ja jyAM ApaNane enA e ja dravyamAM guNaparivartana jaNAya che tyAM kharekhara te pUrva dravyane nAza thAya che ane tenI jagAe navuM ja dravya utpanna thAya che. nyAyavaizeSika anusAra paramANue dvacakamAM pariName che evI chApa taddana geravAjabI che. paramANunAM caNukamAM pariNamavAnI vAta ja kayAM che, te tA dUcaNukasamakAla astitva dharAve che; tevI ja rIte, dUSaNuka paNa kaMI RNukamAM pariNamatA nathI, te te RNukasamakAla paNa astitva dharAve ja che; ane AvuM ja badhAM kAraNudravyA vize che; keAI kAraNudravya kArya dravyamAM pamituM nathI paNa jevuM te tevuM te kAyadravyanI sAthe astitva dharAve che. nyAyavairoSika kAraNavAda kSaNikavAda bhaNI laI jAya che jo nyAyavaizeSika darzanamAM caceApacaya zakya na heAya te te prANIzarIranI vRddhihAninI ghaTanAne kevI rIte samajAvaze ? zrIdhare kukSImAM gabha vRddhinA praznane carco che. tyAM temaNe kahyuM che ke gabha`vikAsa e pariNAmanuM udAharaNa nathI; te te pratikSaNa pahelAMnA dravyanA sthAne taddana navA ja dravyanI utpattinuM udAharaNa che. Ama jyAM sudhI jIvaMta zarIrane lAge vaLage che tyAM sudhI te pratikSaNa nAza pAme che ane tenI jagyAe taddana navu ja zarIra utpanna thAya che. tethI jIvaMta zarIra jeTaluM bauddha mate kSaNika che teTaluM ja nyAyavaizeSika mate paNa kSaNika ja che. jo jIvaMta zarIra pratikSaNa nAza pAmatu ane tenI jagAe taddana navu ja utpanna thatuM rahetuM hoya teA pachI ApaNane 'te enuM e ja che' evI pratIti kema thAya che ----evA praznanA uttaramAM zrIdhara jaNAve che ke te pratikSaNanAM judAM judAM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vidazana zarIranI utpatti niraMtara hovAthI tema ja te badhAM atyaMta sadaza hovAthI ApaNane tyAM eka ja zarIra che evo bhrama thAya che.27 Ama nyAyazeSika darzananA eka prakhara vicArakane mate jIvaMta zarIranuM sthAyitva e brAti che. jemanAmAM cayApacaya jaNAto nathI evA ghaTa, paTa jevA jaDa padArthonI bAbatamAM kahevAmAM AvyuM che ke eka paNa avayavane vadhAre ke ghaTADe eTale te mULa dravyano nAza ane tenI jagyAe tadana navA bIjA dravyanI utpatti. have je so varasa pachI enA e ja ghaDAnuM vajana karIzuM to keTalAka milIgrAma ochuM thaze. A sUcave che ke dekhI na zakAya evo nAza satata cAlyA kare che. peluM keTalAka milIgrAma vajana ghaDAnuM ochuM thayuM eTale teTalA vajananA para mANuo ghaDAmAMthI kharI paDyA. ane e paramANuo badhA eka sAthe eka kSaNe kharI paDyA nathI paNa te kharI paDavAnI prakriyA so varasanA lAMbA gALA daramyAna satata cAlatI rahI che. Ano artha e ke pUrva pUrvanI vastuonA nAzanI ane temanI jagyAe uttara uttaranI vastuonA utpAdanI prakriyA satata cAlyA kare che. nyAyavaizeSika kadAca kaheze ke A prakriyA pratikSaNa nathI cAlatI ane keTalIka kSaNo ghaTa sthira rahe che. emanI e vAta sAcI hoya to paNa bAkInI kSaNoe te ghaDA pratikSaNa nAza pAme che ane enI jagyAe bIje ghaDe Ave che, ane tema chatAM e badhA samaya daramyAna ekano eka ja ghaDe che evI brAnta pratIti ApaNane thAya che - A hakIkata vastunA ekatvanI yA sthiratAnI yA nityatAnI suMdara kalpanAnA bhAMgIne bhUkA karI de che. ApaNe agAu joI gayA ke guNaparivartanano artha te te dravyane nAza ane tenI jagyAe bIjA navA dravyanI utpatti evo ja thAya che. have, je ghaDAne ke kAgaLanA TukaDAne pavana, TADha, taDake ane varasAdamAM lAMbo samaya khule rahevA daIe to teno raMga teno te ja raheze ? nahi ja rahe. e raMgaparivartana kaMI eka ja kSaNamAM nathI thaI jatuM. te te samagra samaya daramyAna na jaNAya e rIte cAlyA kare che. Ano artha e thAya ke prastuta dravya ekanuM eka ja nathI rahetuM paNa te te aneka bhinna bhinna kSaNika dravyonI zaMkhalA che jemAM pUrvanI kSaNe pUrvanuM dravya nAza pAme che ane pachInI kSaNe tenI jagyAe taddana navuM ja dravya utpanna thAya che. Ama rUpa vagere guNonI aMdara satata pheraphAra thato rahe te hevAthI nirjIva dravyo paNa kSaNika banI rahe che. jema bauddho guNone pratikSaNa badalAtA mAne che tema ame vaizeSike temane pratikSaNa badalAtA mAnatA nathI ema kahevuM e to khoTuM mana manAvI saMteSa levAnI ja Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 145 vAta che. tethI e phalita thAya che ke svayaM nyAyavaizeSika siddhAMta anusAra niva dravyeAmAM ya sthAyitvanu ekatvanuM --bhAna kevaLa bhrAnti che. ekatvapratItine AdhAre drazyasthAyitvane pAyeA caNI tenA upara peAtAnA bAhyAvAdanI teArliMga ImArata UbhI karI temAM masta rahenAra nyAyavaizeSikanI dazA A tabakake kharekhara dayAjanaka banI jAya che. uparAMta, nyAyavaizeSika vicArakA avayavAnA saMyogeAne kAyadravyanA asamavArSikAraNa tarIke svIkAre che. jyAre e taMtuoneA banelA paTa utpanna thAya che tyAre eka navA avayavI (be taMtuonA banelA paTa) utpanna thAya che. paraMtu jyAre jyAre avayaveAne (taMtuonA ) saMyoga thAya che tyAre tyAre badhA ja prasaMgeAe navA avayavI (paTa) utpanna thatA nathI. keTalAka prasa MgeAe avayavAne sayeAga kevaLa avayavasamudAya banAve che. A avayavasamudAya avayaveAthI bhinna dravya nathI. agAu jaNAvI gayA tema, anubhava sivAya evu... kAI dheAraNa nathI je nakkI karI Ape ke kayAre avayavane sa Myoga navA avayavI utpanna kare che ane kayAre te tema nathI karatA. paraMtu anubhava e te vaiyaktika che--vyaktinA valaNa upara AdhAra rAkhe che. bIjuM, nyAyavaizeSika anusAra atyAvayavIrUpa dravyA saMyukta thaI navA avayavI utpanna nathI karatA. paraMtu ahIM paNa atyAvayavI kAne gaNavA ane keAne nahi tenA AdhAra anubhava ja che. AthI devaTe ApaNA mATe e niNya anivAya ane che ke avayavAnA saMcAgeAthI sava kALe ane sava`deze navA avayavI utpanna thAya che. Ama pratyeka saMcega navA kAya dravyanI utpattinA svIkAra karAve che. pratyeka vastune dara kSaNe kAI ne kAI navA sacege thatA ja rahetA heAvAthI te pratyeka kSaNe satata navuM navuM kAya dravya utpanna karatI ja raheze. nyAyavaizeSika anusAra kAraNeA (avayave!) peAtAnAM kAryAM (avayavIe) sAthe peAtAnuM astitva cAlu rAkhe che. nyAyavaizeSike evuM vicitra jagata UbhuM karyu che jemAM krame satataM navAM kAyadravyA utpanna thayAM kare che paNa temanAM kAraNa-dravyeAtA nAza thatA nathI. bauddha dA`nika nyAyavaizeSika kAraNavAdane kevaLa tenA tArkika nigamana bhaNI laI jAya che ane spaSTa zabdomAM jaNAvI de che ke satata utpattinI sAthe satata nAza paNa cAle che, jyAre jyAre kAya utpanna thAya che tyAre pUrva kAraNanA nAza thaI ja gayA heAya che. Ama nyAyayaizeSika kANuvAdane tene ja taka lagADatAM ane tenI sAthe asaMgata kalpanAne dUra karatAM te kAraNavAda chevaTe bauddha kSaNikavAdamAM ja pariName che. 5. 10. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padana traNa prakAranAM kAraNeA upara je kAraNa vize vicAra karyAM che te che samavAyikAraNa, nyAyavaizeSika anusAra kAraNa traNa prakAranAM heAya che--(1) samavAyikAraNa, (2) asamavAyikAraNa ane (3) nimittikAraNa, 28 utpatti pachI kAya je kAraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che te kAraNane samavAyikAraNa gaNavAmAM Ave che. 28 nyAyavaizeSika matamAM sAmAnya, vizeSa ane samavAya e traNa nitya padArthoM che. eTale emanAM kAraNAne kAI prazna ja upasthita thatA nathI. abhAve nitya ane anitya ema e' prakAranA hAya che. te emAMthI anitya abhAvAne kevaLa nimittakANA hoya che. bAkI rahyAM dravya, guNa ane kama e traNa padArthA. A traNa padArthAya tattvataH alaga che eTale temanAM kAraNeA paNa alaga che. udAharaNA, nyAyavaizeSika siddhAMtamAM 'paTa' ane 'paTarUpa' e bhinna vastu che ane emanAM kAraNo paNa bhinna che. paTanuM samavAyikAraNa tantu che; paTa peAtAnA samavAyikANumAM utpatti pachI samavAyasaMbaMdhathI he che, paraMtu paTarUpanuM samavAyikAraNa zuM che ? paTarUpa padravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che arthAt para ja paTarUpanuM samavAyikANu che. Ama pratyeka anitya dravya - pAtAnA guNonuM samavAyikAraNa che. paraMtu ahIM prazna UThe che ke paTa ane paTarUpa te eka sAthe ja utpanna thAya che jyAre kAraNa te| kAya pUrve hovuM joI e. A praznanA samAdhAna mATe nyAyavaizeSikane ema mAnavAnI pharaja paDe che ke paTarUpa pAnuM kAya` hovAthI paTanI utpattinI eka kSaNa pachI utpanna thAya che, arthAt utpattinI prathama kSaNe paTa nirguNa hoya che. rUpa, sparza, laMbAI, paheALAI vagere guDAthI hita paTa kevA hoya e ApaNI samajamAM AvatuM nathI. paraMtu nyAyayaizeSika jaNAve che ke paTanuM astitva guNo vinA kevaLa eka kSaNa heAya che eTale ethI vyavahAramAM kAI bAdhA AvatI nathI. 146 khIjuM kAraNu asamavAyikANu che. ta Mtue paTanuM samavAyikAraNa che jyAre taMtusa yeAge! paTanuM asamavAyikAraNa che. asamavAyikAraNa ene gaNavAmAM AvyuM che je samavAyikAraNamAM peAtAnA kAya` sAthe rahetuM hoya. ta Mtue paTanuM samavAyakAraNa che ane taMtusa Myoga paTanuM asamavAyikAraNa che; kAya paTa ane tenuM asamavAyikANu ta Mtusaceoga ane kA` paTanA samAyikANamAM (taMtuomAM rahe che. paTarUpatu asamavAyikAraNa taturUpane mAnavAmAM AvyuM che. ahIM ne ke taMtu pa peAtAnA kArya paTarUpanA samavAyikAraNamAM (paTamAM) rahetuM nathI para Mtu paTarUpanA 2.navAyikAraNanA (=vaTanA samavAyikAraNamAM (taMtuomAM rahe che.30 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 147 samAyikAraNa ane asamAyikAraNane choDI bAkI badhAM kAraNo nimittakANa kahevAya che; dAkhalA tarIke vaNakara, sALa vagere paTanAM nimittakAraNo che. 31 samavAyakAraNa ane asamAyikAraNane prAcIna nyAyavezeSikadarzanamAM koI sthAna hoI zake nahi. samavAyikAraNano artha thAya che jemAM utpatti pachI kArya samavAyasaMbaMdhathI rahe che te upAdAnakAraNa. Ano artha e ke upAdAnakANa kAryotpatti pachI paNa potAnuM astitva TakAvI rAkhe che. prAcIna kAryanI utpatti pachI kAraNanuM astitva cAlu rahetuM mAnatA nathI. eTale prAcIna nyAyazeSika darzanamAM samAyikAraNane sthAna kayAMthI hoya? ane samAyikAraNanI mAnyatA na hoya to tene sApekSa evI asamAyikANanI mAnyatA paNa prAcIna nyAyazeSikadarzanamAM kyAMthI hoya? tethI ja uttarakAlIna nyAyazeSika darzananA kAraNavAdanI prANabhUta A be prakAranA kAraNonI mAnyatA vaizeSikasUtra, nyAyasUtra ane nyAyabhASya jevI prAcIna kRtiomAM maLatI nathI. alabatta, prazastapAda asamAyikAraNano nirdeza kare che paNa te prAsaMgika che. temaNe traNa prakAranAM kAraNono spaSTa ullekha karyo nathI. paraMtu prazastapAdabhASya uparanI TIkAo kaMdalI, kiraNAvalI vageree ja kAraNonA traNa prakAranI mAnyatA dAkhala karI che. ane pachI to tyAra bAdanA badhA ja nyAyazeSika graMthamAM A traNa prakAro gaNAvavAmAM AvyA che ane temanI vyAkhyAo paNa bAMdhavAmAM AvI che. kAraNasAmagrI kAraNono samudAya kAraNasAmagrI kahevAya. kAraNasAmagrI saMpUrNa hoya te ja kArya utpanna thAya che. je te saMpUrNa na hoya ane teno eka paNa aMza khUTato hoya to kAryopattimAM bAdhA Ave che. udAharaNartha, ghaDAnI utpatti mATe jarUrI pUrNa sAmagrI mATI, pANI, daMDa, cakra, kuMbhAra, vagere (ane temanA samucita vyApA) maLIne bane che. AmAMthI eka paNa aMga khUTatuM hoya to te kAraNasAmagrI apUrNa yA vila kahevAya che ane ghaTotpatti thatI nathI. kAraNa uparathI kAryanuM anumAna thaI zake che ema jyAre kahevAmAM Ave che tyAre "kAraNuMzabdathI saMpUrNa kAraNasAmagrI artha abhipreta hoya che. ekakArya-bahukAraNavAdane (Plurality of Causes) pratikAra eka jAtanuM kArya jude jude vakhate judI judI jAtanAM kAraNothI (judI judI jAtanI kAraNasAmagrIthI) utpanna thaI zake ke nahi? dekhItI rIte to eka jAtanuM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 padarzana kArya jude jude vakhate judI judI jAtanAM kAraNomAMthI utpanna thatuM lAge che. agni judI judI jAtanAM kAraNothI jude jude vakhate utpanna thato lAge che. sUkA ghAsamAM taNakho nAkhI phUMka mAravAthI, cakamaka sAthe leTuM aphALavAthI, kAcane sUrya sAme dharI saLagI UThe evA padArtha para sUrya kiraNo ekatrita karavAthI, araNInA lAkaDAnA gharSaNathI agni utpanna thAya che. Ama eka jAtanuM kArya judI judI jAtanAM kAraNothI utpanna thaI zake e saMbhavitatAne anubhava samarthana Ape che. paraMtu eka jAtanuM kArya judI judI jAtanAM kAraNomAMthI utpanna thaI zake che ema mAnatAM te kAryakAraNabhAvanA mULamAM ja kuThArAghAta thAya. pachI amuka kAryanuM amuka ja kAraNa hoya evo niyata saMbaMdha arthAta kAryakAraNabhAva rahetA nathI. vaLI, kAryane svabhAva kAraNanA svabhAva para nirbhara che evuM badhAM mAne che. je eka jAtanA kAryanAM aneka jAtanAM aneka kAraNo mAnavAmAM Ave to pachI kAryanA svabhAvanuM niyAmaka keI nahi rahe. 32 che upara jaNAvelI ApattimAMthI chUTavA mATe eka jAtanA kAryamAM aneka jAtanAM aneka kAraNo mAnanArA mImAMsake A aneka kAraNomAM kAryotpAdaka eka zakti mAne che. Ama teone mate judI judI jAtanAM kAraNothI jude jude vakhate eka jAtanuM kArya utpanna thAya che kAraNa ke te badhAM kAraNomAM kAryotpAdaka eka zakti rahelI che. teo A zaktine kevaLa phalanumeya mAne che. amukamAM agniutpAdaka zakti che evuM jJAna ApaNane te agnine utpanna kare pachI ja thAya che. Ama zakti atIndriya che.33 . nyAyazeSika vicArake AvI zaktine mAnI eka jAtanA kAryamAM aneka jAtanAM aneka kAraNo mAnavA taiyAra nathI, kAraNa ke tema mAnatAM kArya uparathI kAraNanuM anumAna azakya banI jAya; tema ja kAraNanA abhAvamAM kAryanA abhAvanuM anumAna karavuM paNa azakya banI jAya kema ke te kAryane utpanna karavAnI zakti dharAvatI bIjI kaI vastu hovAno saMbhava che. Ama jANItA kAraNanA abhAvamAM paNa ApaNe kAryanI AzA haMmezA rAkhIe - ema mAnIne ke kaI evI vastu hoya paNa kharI jenI aMdaranI kAryotpAdaka zaktine ApaNe haju pakaDI pADI na hoya.33 nyAyavaizeSika ciMtake eka jAtanA kAryanAM aneka jAtanAM aneka kAraNo svIkAratA nathI. te pachI jyAM eka jAtanA kAryamAM aneka jAtanAM aneka kAraNo Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 149 jaNAya che tyAM temane| ze! khulAsA che? teo jaNAve che ke prastutamAM jene eka jAtanu kArya gaNavAmAM Ave che te kharekhara eka jAtanuM nathI paNa judI judI jAtanu che. je agni cakamaka ane pattharanA akaLAvAthI thAya che te kAcathI ke dhAsathI utpanna thatA agniethI judI jAtaneA che. A traNeya agnienI avAntara jAtie bhinna bhinna che. sUkSma parIkSakane tene khyAla Ave che paNa sAmAnya mANusane tene khyAla AvatA nathI. traNa ana`rAmAMnA ekamAM ghAsatela, ekamAM spIrITa ane ekamAM gesa che. temanI vATe saLagAve. traNa jyeAta thaze. traNeya jyeAta bhinna bhinna prakAranI jaNAraze. jANakAra vyakti dUrathI jyeAtane bheda pArakhI traNa barAmAMnA kayAmAM ghAsatela che, yAmAM spIrITa che ane kayAmAM gesa che te sahelAI thI kahI zake che. Ama nyAyavaizeSika daza na eka jAtanA kAyanAM aneka jAtanAM aneka kAraNAnI mAnyatA svIkAratuM nathI.34 kAraNavyAkhyA (AntecedepitAnI pachI ja che. (2) niyatatva viziSTa lakSaNa kAraNamAM nIcenAM lakSaNA hovA joI e. (1) pUrti ce) - kAraNa peAtAnA kAyathI pUvavatI hoya che. jema putra janme che ema kA` paNa raNa pachI ja utpanna thAya (Invariability )- kevaLapUvatI hAvuM e ja kAraNanuM banatuM nathI arthAt kAraNanI kAraNatA tenAM pUtitvamAM ja nathI. mAnI leA ke. kayAMka zaMkha phUMkAyA. enA pachI tarata ja eka pAku phaLa jhADa uparathI nIce paDayuM. ahIM zaMkha phUMkAyA pachI phaLa paDayuM che. para Mtu ApaNe ema na kahI zakIe ke zaMkha phUMkAvA e phaLa paDavAnuM kAraNa che, kAraNa ke jyAre jyAre phaLa paDe che tyAre tyAre enI pahelAM zaMkha phUMkAtA nathI. prastuta udAharaNamAM paurvApaya hovA chatAM niyata paurvApaya (invariable succession) nathI. eTale zaMkha phuMkAvA ane phaLa paDavuM e be vacce kAya kAraNabhAva manAyeA nathI. kAraNane mATe kevaLa pUvatI hAvu eTalu ja nahi paraMtu sAthe sAthe niyata pUvI (invariable antecedent) heAvuM paNa Avazyaka che. eTale ja annam bhaTTa kAraNanI nIce pramANe vyAkhyA bAMdhe che--hAniyatapUrvavRtti kAraLaCA arthAt kAnI pUrve jenu hAvuM niyata che te kAraNa che. (3) ananyathAsiddhatva ( unconditionality ) - A me lakSaNothI paNa kAraNanI nirdoSa vyAkhyA anatI nathI. niyata pUvatI hAvAthI ja keAI vastu kAraNu banI jatI nathI. niyata pUrvIvatI hevA uparAMta te ananyathAsiddha paNa hovI joI e.35 anyathA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 paDaduna siddhanA atha che jenA kAya sAthe sAkSAt saMbaMdha na hoya te.' je anyathAsiddhu na heAya ane sAthe sAthe niyata pR vI heAya te ja kAraNa kahevAya. anyathAsihanA pAMca prakArA gaNAvyA che. te pAMca prakArenI saMkSipta samajUtI nIce ApI che. (1) cena sarphe pUrvamA1:36 arthAt kAraNa je rUpathI kAya nuM kAraNa che te rUpa. udAharaNA taMtu paTanuM kAraNa che. ahIM prazna UThe che ke taMtuM tenA kayArUpe . paTanuM kAraNa che? ApaNe taMtune pRthvIpe, dravyarUpe yA taMturUpe laI zakIe. paraMtu e te spaSTa che ke ta Mtu paTanuM kAraNa ta MturUpe che, dravyarUpe ke pRthvIrUpe nathI. taMturUpane aM che taMtutvajJativiziSTa eTaNe taMtu paTanu' kAraNa 'ta'tu'rUpe che. Ama taMtunI sAthe sAthe taMtutva paNa paTanI niyata pRvI che. tatva paTanI niyata pU vatI hAvA chatAM paTanuM kAraNa nathI paNa anyathAsiha che. A che anyathAsiddhanA prathama prakAra. (2) drAraLamAvAya nA caya kaarthAt jenA kA sAthe svataMtra anvayavya tireka na hoya paraMtu kAraNane laIne hAya te. eka vastunA hatAM bIjI vastunu hovu anvaya kahevAya che; ane ekanA abhAvamAM khIjInu na heAMvuM te vyatireka kahevAya che. kAraNa ane kAya vacce anvayavyatireka che, arthAt kAraNa hatAM kAya" thAya che ane kAraNanA abhAvamAM kAya thatuM nathI. bIjA zabdomAM, kAraNanuM kAya` prati niyatapUrva vatI hAvuM e ja enA kAya sAthe anvayavyatireka saMbaMdha che. paTa prati enA kAraNa taMtunA anvayavyatireka che. paNa taMtu tenA viziSTa guNA vinA teA hAI zakatA nathI. eTale taMtu dvArA paTa sAthe ta MtuguNAne paNa annayavyatireka thaI jAya che. paraMtu paTa sAthe tatuJAnA anvayavyatireka svata MtrarUpe arthAt sAkSAt nathI paNa paTa sAthe taMtunA anvayavyatireka dvArA che. A che anyathAsiddhunA bIjo prakAra. (3) anya prati pUrvamAve jJAte yapUrvamavijJAnam 36 arthAt baLa pratyenA pUrvabhAva jANyA pachI jenA prastuta kAya pratyenA pUrva bhAva jaNAya te. AkAza nitya ane saMvyApaka che, arthAt te saMkALe ane sarva deze che. tethI tene paTa vagere kAryonu niyatapUrva vatI gaNI zakAya. paraMtu te niyatapU vatI hAvA chatAM tene te kAryonuM kAraNa nahi gaNI zakAya. tenI anyathAsiddhi batAvavA ahIM kahevAmAM AvyuM che ke je vastune prastuta kAryaM pratyenA pUrva bhAva anya vastu pratyene tene pUrvabhAva jANyA pachI ja jaNAya te vastu te kAya nI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 151 bAbatamAM anyathAsiddha mAnavI. e te spaSTa che ke AkAzanI kAraNutA AkAzatvarUpe ja saMbhave, dravya vagere rUpe nahi. ane AkAzatvane ApaNe "zabdanA samavAdhikAraNarUpe ja samajIe chIe. AkAza paTanuM pUrvavata che ema ApaNe tyAre ja kahI zakIe jyAre ApaNe "zabdanA samavAdhikAraNarUpe AkAzanuM svarUpa samajI lIdhuM hoya. "AkAza' nAmavALA dravyane mAnavAmAM eTalA ja mATe AvyuM che ke zabdanuM samavAyikAraNa keI dravya hovuM ja joIe, ane zabda te badhe ja utpanna thAya che, eTale e dravya AkAza vyApaka ane nitya hovuM joIe. paristhiti AvI hovAthI AkAza paTa Adi kAryonuM pUrvavatI paNa che. Ama "zabda pratye AkAzana pUrvabhAva jANyA pachI ja paTa vagere kAryo pratyene tene pUrvabhAva jJAta thAya che, eTale paTa vagere kAryonI bAbatamAM AkAza anyathAsiddha che. A che anyathAsino trIjo prakAra. (4) nanaya te pUrvavartitAmavarijJAca na ca pAse ! arthAt kAryajanaka (kAraNu) pratyano jeno pUrvabhAva jANyA vinA kArya pratye jeno pUrvabhAva na jANI zakAya che. Ama A anyathAsiddhano artha e che ke kAryanA kAraNanuM kAraNa te kAryanuM kAraNa nathI. je kAryanA kAraNanA kAraNane paNa te kAryanuM kAraNa mAnavAmAM Ave te kAraNaparaMparA ghaNI vadhI jaze. eTale kAryanA "kAraNanA kAraNane te kAryanuM kAraNa nathI mAnavAmAM AvatuM. udAharaNe joIzuM. paranuM kAraNa taMtuo che ane taMtuenuM kAraNa aMzuo che. aMzuone paTanA kAraNa tatuo prati pUrvabhAva jANyA pachI ja temano paTa prati pUrvabhAva jANI zakAya che. Ama jo ke aMzu paTanA niyata pUrvavatI hovA chatAM teo paTanI bhAbatamAM anyathAsiddha che. bIjuM udAharaNa laIe. ghaDAnuM kAraNa kuMbhAra che, ane kuMbhAranuM kAraNa "kuMbhArane bApa" che. kuMbhAranA bApane ghaTanA kAraNa kuMbhAra prati pUrvabhAva jANyA pachI ja te kuMbhAranA bApano ghaTa prati pUrvabhAva jJAta thAya che. Ama kuMbhArano bApa ghaTano niyata pUrvavatI hovA chatAM gharanuM kAraNa nathI. A che anyathAsino cotho prakAra. (5) atimiyA ca macaeNnicatAva pUrvamavira:36 arthAta niyata ane AvazyakathI atikti je kaMI pUrvavatI hoya te badhuM. je niyata pUrvavatI hovA chatAM Avazyaka na hoya te anyathAsiddha che. tyAM be vastuo kAryanA kAraNa tarIke vikalpa saMbhavatI hoya tyAM je vastune kAraNa tarIke svIkAratAM kalpanA lAghava thAya te vastune ahIM Avazyaka kahI che. enAthI atikti pelI bIjI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 padarzana vastu anyathAsiddha gaNAze. kharekhara te A pAMcamA prakAramAM prathama cAra prakArane samAveza thaI jAya che. Ama AnI vyAdhyA nAye pramANe mane cha : ananyathAsiddhaniyatapUrvavati kAraNam / arthAt nAma pUvati (antecedence), niyatatva (invariability ) mane anyathAsirapa (unconditionality) yA traNe sakSaNa me| sAthe hoya te kAraNa che. kAryavyAkhyA nyAyavaizeSika anusAra kArya taddana navuM ja utpanna thAya che. utpatti pahelAM kArya asata hoya che arthAta enuM astitva hotuM nathI. bIjA zabdomAM kahIe to utpatti paDasA (prAg) yI samAva hoya che. yAma utpatti paDelA yA prAgabhAva hoya che. A prAgabhAva kArya utpanna thatAM ja dUra thaI jAya che. eTale Ayanu sakSaya nAye pramANe mAMdhavAmAM Avyu che-prAgabhAvapratiyogitva kAryatvam / pAdIpa 1 sAMjya-yoga, (136zana, prathama mAra, prAza yuni0 athanie moDa) 046-17 2 na hi sa eva anyathA bhavati svabhAvAntarotpattilakSaNatvAd anyathAtvasya; tathA hi yat tad anyathAtvaM nAma tat kiM bhAvAd arthAntaram Ahosvid bhAva eva ? na tAvad bhAva eva, tasya svahetoreva pUrva niSpannatvAt / athArthAntaraM cet, tathA sati bhAvo'cyutidharmA tathaivAvasthita iti na tasya anyathAbhAvaH / tattvasaM050 (G. O. S.) pR0 141 / 3 Akalanka's Criticism of Dharmakirti's Philosophy (L.D. Series, Ahmedabad), p. 73-75 4 yatsamavetaM kArya bhavati jJeyaM tu samavAyijanakaM tat / kArikAvalI, 18 / 5 arthAntaraM paTAt tantavaH taddhetRtvAt turyAdivaditi / nyAyavA0 2.1.36 / 6 mUrtAnAM samAnadezatAvirodhAt / nyAyama0, bhA0 2, pR0 66 / 7 vyUhAntarAd dravyAntarotpattidarzanaM pUrvadravyanivRtteranumAnam / nyAyasUtra 3.2.16 / 8 vyAhatavyUhAnAmavayavAnAM pUrvavyUhanivRttau vyUhAntarAd dravyaniSpatti bhAvAt / nyAyabhA0 4.1.18 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 153 8 bIjAvayavAH kutazcinnimittAt prAdurbhUtakriyAH pUrvavyUhaM jahati vyUhAntaraM cApadyante vyUhAntarAdaGkura utpadyate / nyAyabhA0 4.1.18 / nahiM ananvayavinaSTayoH zAli-yavabIjayoH kazcid vizeSo'sti yena ekasmAt zAlyaGkuro nAnyasmAditi / nyAyavA0 ta0 TI0 4.1.18 / 11 uttarottara kAryArambhe'pi pUrvapUrvakAraNAnapAyAd mUrtAnAm ekadezatvaM syAt / nyAyamaM0, bhA0 2, pR0 73 / 12 bIjamaGkurasyopAdAnaM tatsArabhAgavikriyayA aGakurasyotpatteH / nyA0vA0tA0TI0 3.2.14 / 13 yathA mRdavayavAnAM vyUhAntarAd dravyAntare sthAlyAmutpannAyAM pUrvaM mRtpiNDadravyaM mRdavayavavibhAgebhyo nivartata iti / nyAyabhAra 3.2.16 / 14 na ca mUrtAnAM saMmAnadezatAdoSaH yAvatsu tantuSu eko'vayavI vartate tAvatsvevAnyUnAnatirikteSu parasya samavAyAnabhyupagamAt, dvitantukaM dvayostantvoH samavaiti tritantukaM tu tayostantvantare caityuttarottareSu kalpanAyAM kutaH samAnadezatvam / kandalI pR0 353 / 15 na ca pUrvatantava eva tantvantarasahakArAt pUrvapaTe sati eva paTAntaramArabhantAmiti vAcyam / mUrtayoH samAnadezatAvirodhAt, tatra paTadvayAsambhavAdekadA nAnAdravyasya tatropalambhasya bAdhitatvAcca / siddhAntamuktA0 113 / 16 na bIjanAzo'Gkura kAraNamapi tu vyAhatavyUhAnAM bIjAvayavAnAM pUrvavyUhanivRttau vyUhAntaramutpadyata iti vyUhAntarAdaGkura AvirbhavatIti... evaM ca bIjopAdAnaM yuktam / nyAyavA0 4.1.17 / 17 nanu yadi bIjAvayavavyUhAntaramaGkarotpAdaheturna bIjaM kasmAd aGkurArthinaH kRSIvalA bIjamupAdadate ? bIjAvayavopAdAne avarjanIyatayA bIjamAgacchadazakya pratyAkhyAnam / nyA0vA0 tA0TI0 4.117 / 18 na kAryaparamANukA kAraNaparamANurasti / nyAyavA0 42.25 | 17 sAvayavazabdasyArthaH samAnajAtIyAvayavaM na kevalaM tadArabdhamapi tu tadAzritam / nyA0vA0tA0TI0 4.2.25 / 20 kAryAnavarUddha eva dravye sarvatra rUpAdyutpattidarzanam / kandalI0 pR0 259 / 21 na ca paTAdinAze'pi tantvantarasaMyogAt parimANAdhikyaM na syAditi vAcyaM tatrApi vemAdyabhighAtenAsamavAyikAraNatantusaMyoganAzAt paTanAzasyAvazyakatvAt / kiMca tanvantarasya tatpaTAvayavatve pUrvaM tatpaTa eva na syAt tantvantararUpakAraNAbhAvAt / tantvantarasyAvayavatvAbhAve ca na tena parimANAdhikyaM saMyuktadravyAntaravat tasmAttatra tanvantarasaMyoge sati pUrvaM paTanAzastata: paTAntaro ttirityavazyaM svIkAryam / 10 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDsana avayavina: pratyabhijJAnaM tu sAjAtyena dIpakalikAdivat / na ca pUrvatantava eva tantvantarasahakArAtpUrvapaTe satyeva paTAntaramArabhantAmiti vAcyaM mUrtayoH samAnadezatAvirodhAt tatra paTadvayAsambhavAt ekadA nAnAdravyasya tatropalambhasya bAdhita - tvAcca / tasmAtpUrvasya dravyasya pratibandhakasya vinAze dravyAntarotpattirityasyAvazyamabhyupeyatvAt / siddhAntamuktA0 112 / 22 yad dravyaM yaddravyadhvaMsajanyaM tat tadupAdAnopAdeyam / siddhAntamuktA0 35 / 23 mahApaTa nAze avasthitasaMyogebhya eva khaNDapaTotpattau .... upaskAra 1.1.22 / 24 ubhayaM caitad avasthitavastuviSayam / nyAya0yA0 3.2.12 / 25 avayavopacayApacayau na kSaNikapakSe yujyete niranvayotpAdavinAzayorupacayApacayapratyayAbhAvAt / nyA0vA0tA0TI 3.2.12 / 26 apAkajarUparasagandha.....snehAnAM yAvaddravyabhAvitvam / padArthadharmasaM0 pR0 249 / 27 vyaktInAmavyavadhAnotpAdanaM nAntarAgrahaNasya Atyantika sAdRzyasya ca bhrAntihetoH sarvadA sambhave jvAla divyaktivat / kandalI pR0 86 / 28 kAraNaM trividham - samavAyyasamavAyinimittabhedAt / tarkasaMgraha | 154 25 yatsamavetaM kAryamutpadyate tatsamavAyikAraNam / yathA tantavaH paTasya, paTazca svagatarUpAdeH / tarkasaMgraha | 30 kAryeNa kAraNena vA sahaikasminnarthe samavetatve sati yat kAraNaM tadasamavAyikAraNam / yathA tantusaMyogaH paTasya, tanturUpaM paTarUpasya / tarkasaMgraha | 31 tadubhayabhinnaM kAraNaM nimittakAraNam / tarkasaMgraha | 32 kAraNasya jAtiniyamAbhAve kAryajAtiniyamo hetvabhAvena vyAhanyeta / nyAyakumAMjali, bodhano 1.6 / 33 kathaM tarhi tRNAraNimaNibhyo bhavannAzuzukSaNirekajAtIyaH ? ekazaktimattvAditi cet, na; yadi hi vijAtIyeSvapyekajAtIyakAryakAraNazaktiH samaveyAt, na kAryAt kAraNa - vizeSaH kvApyanumIyeta....... / nyAyakusumAMjali 1.6 / 34 phUtkAreNa tRNAdereva, nirmathanenAraNereva, pratiphalitataraNi kiraNairmaNereveti prakAraniya - mavattenaiva vyajyamAnasya kAryajAtibhedasya bhAvAt / dRzyate ca pAvakatvAvizeSe'pi pradIpaH prAsAdodaravyApakamA lokamArabhate, na tathA jvAlAjAlajaTilo'pi dArudahano, na tarAJca kArISaH / nyAyakusumAJjali 1.6 / 35 anyathA siddhizUnyasya niyatA pUrvavartitA / kAraNatvam // kArikAvo kA0 16 / 36 kArikAvalI kA0 19-22 / ....... Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 10 acetana zeSa dravyA asparzavad bhautika dravya AkAza aspavad bhautika dravya eka AkAza ja che. vaizeSikA AkAzane zabdaguNanA samavAyikAraNa tarIke kalpe che. bIjI rIte kahIe te vaizeSika zabdaguNane rahevA mATenA dravya tarIke AkAzanI kalpanA kare che. eTale tee prathama zabda guNa che e puravAra kare che ane pachI e batAve che ke A guNa pRthvI, jaLa teja, vAyu, kALa, di, AtmA ane mana e AmAMthI koI paNa dravyamAM rahetA nathI. A be vastu siddha thatAM e ApeApa phalita thAya che ke je dravyamAM zabdaguNa rahe che tenu nAma AkAza che. zabda guNa nathI paNa dravya che evA pUrva pakSa zabda dravya, ka, sAmAnya, vizeSa ke samavAya nathI paNa guNa che. keTalAka dAnike zabdane guNa nahi paNa dravya mAne che. te peAtAnI mAnyatAnA samanamAM nIcenI dalIla Ape che. (1) dravyanA pratyakSa vinA guNanu pratyakSa thaI zakatuM nathI jyAre dravyanuM pratyakSa A ke te guNanA pratyakSa vinA thaI zake che. zabdanuM pratyakSa AkAzanA pratyakSa vinA thaI zake che eTale zabda AkAzanA guNa nathI paNa dravya che. (2) jenuM jJAna peAtAnA Azraya sAthe thAya te guNa hAI zake paraMtu je nirAzraya ja pratIta thAya te dravya ja hoya. zabda nirAzraya pratIta thAya che. eTale te guNu nahi paNa dravya hAvA joI e. (3) indriya sAthe saMyoga thatAM jenuM sAkSAt jJAna thAya te dravya ja hoya. kaNendriyane zabda sAthe saMyoga thatAM zabdanuM sAkSAt nAna thAya che. sayAga e dravyo vacce 'ja saMbhave. tethI zabda dravya che e siddha thAya che. karNendriya dravyane grahaNa karI zake nahi evA saMzayanA nirAsa e vAtathI thaI jAya che ke kandriya mananI jema niravayava heAvAthI te dravyane grahaNa karI zake che. (4) zabdane peAtAne sa MkhyA, vega, vagere guNA che. jo te tenA guhaiM| na ta teA kaNendriya temane grahaNa na karI zakata. zabdane guNo hAvAthI te pAte guNa na heAI zake. guNa viSNu N hAya Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 padana che. ethI puravAra thAya che ke zabda dravya che. (5) zabda vibhu che, sarvavyApI che. je vibhu hAya te guNa na heAya paNa dravya hAI zake. zabda guNa ja che e siddhAntapakSa vaizeSikA upara ApelI dalIleAnuM nIce pramANe khaMDana kare cheH (1) dravyanA pratyakSa vinA guNanuM pratyakSa thAya che. hakIkatamAM, keTalIka indriyeA dravyane grahaNa karatI ja nathI. bhautika dravyanuM pratyakSa kevaLa cakSu ke sparzInendriyathI thAya che. dhrANu ane rasana anukrame gaMdhaguNa ane rasaguNunuM grahaNa kare che paNa jemAM e guNA samavAyasaMbaMdhathI rahe che te dravyAnuM grahaNa kastI nathI. tethI dravyanA gaMdha ke rasanuM grahaNa karanAra aMdhArAne laine ke aMdhApAne laI te dravyanuM pratyakSa na paNa karatA hAya ema bane. guNanA pratyakSa mATe pUrve dravyanuM pratyakSa Avazyaka nathI. (ra) peAtAnA Azraya sAthe pratIta thavuM e kaI guNanuM ja lakSaNa nathI. peAtAnA Azraya sAthe guNa ja pratIta thatA hoya evuM te| tyAre ane ke guNane ja Azraya hAya ane dravya vagere bIjA padArthAne na heAya. hakIkatamAM te badhAM ja kAya dravyAne kAraNudravyarUpa Azraya hoya che ja tema ja kama, sAmAnya, vizeSa ane samavAyane paNa Azraya che ja.2 (3) zrotra nitya dravyane grahaNa kare che ema mAnavuM ayeAgya che kAraNa ke zrotra khAghendriya hAvAthI cakSunI mAphaka nitya dravyane grahaNa karavA zaktimAna nathI. (4) zabdane peAtAne kAI guNo nathI. tenA kahevAtA guNA te tenA vAhaka vAyunA che; tenA nathI. te guNA kavivarane vyApelI gindriya dvArA gRhIta thAya che, karNendriya dvArA gRhIta thatA nathI. vAyunA guNAnA zabda upara kevaLa Arepa karavAmAM Ave che.4 (5) kaNendriya peAte vibhu che paraMtu te upAdhine kAraNe paricchinna jaNAya che. jo zabdane vibhu mAnavAmAM Ave te zabda ane karNendriya vacce sayeAga azakaya banI jAya kAraNa ke e vibhu dravyeA vacce sayeAga saMbhavatA nathI, ane AvA saMcAga vinA kaNendriyajanya pratyakSajJAna azakaya banI naya. tethI zabdane vibhu na mAnavA joI e. pariNAme vibhu heAvAthI zabda dravya che ema kahevuM barAbara nathI.pa zabda dravya nathI e puravAra karavA vaizeSika nIce pramANe dalIlA kare che : (1) mAnI lo ke zabda dravya che. have te kAM te mRta dravya hAvu joI e kAM te amUrta dravya. jo te mRta hoya te! spRzya hovuM joI e ane amRta heAya te atIndriya hovuM joI e. paraMtu zabda spRzya paNa nathI ke atIndriya paNa nathI e te ApaNA dainaMdita anubhavanI vAta che. A darzAve che ke zabda dravya nathI. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 157 (ra) jo zabda dravya hAya ! te kAM te sAvayava dravya hAya ke niravayava dravya hAya. prathama vikalpa zakaya nathI kAraNa ke zabdanA avayaveAnuM ApaNane pratyakSa thatuM nathI. bIjo vikalpa paNa zakaya nathI kAraNa ke niravayava dravya bAhyendriya dvArA gRhIta thatuM nathI jyAre zabda te khAghendriya dvArA gRhIta thAya che. vaLI, niravayava dravya nitya hAya che jyAre zabda nitya nathI paNa judAM judAM nimittakAraNeAthI utpanna thAya che. ahIM jo ema sUcavavAmAM Ave ke eka dravya jevu samavAyikAraNa hAya evuM kAyadravya zabda che teA kahevu joIe ke AvuM sUcana ayeAgya che. AvuM keAI dravya saMbhavatuM nathI kAraNa ke e ke vadhu kANudravyAnA saMcAgarUpa asamavAyikANu ahIM asaMbhavita khane che. Ama zabdane dravya mAnatAM aneka Apatti Ave che eTale tene dravya mAnavuM joI e nahi.7 zabda kama (=kriyA) paNa nathI kANu ke karmInI lAkSaNikatA zabdamAM nathI. (1) vaizeSikadarzana anusAra karma AMkhathI dekhAya che. AMkhathI dekhI zakAya evA dravyanuM karma AMkhathI dekhI zakAya che. doDatA gheADAnI gatine AMkha joI zake che. ethI UlaTuM, zabda AMkhathI dekhAte| nathI. AMkhathI dekhI zakAya evAM e dravyeAnA saMcAga yA vibhAgathI utpanna thayelA zabda AMkhathI dekhAtA nathI. gheADAnA DAbalAne zabda AMkhathI pratyakSa thateA nathI. zabdane kevaLa kaNendriya grahaNa karI zake che. eTale zabda kama nathI. (2) vaizeSikAne mate karmAMthI ka` utpanna thatuM nathI jyAre zabdathI zabda utpanna thAya che.10 eka zabda peAtAnA jevA bIjA zabdane anantara pradezamAM utpanna karI pe|te nAza pAme che. bIjo zabda trIjAne, trIjo zabda ceAthAne utpanna kare che. A rIte jaLatara MgAnI jema zabdanI dhArA cAle che. eTale zabda kama nathI. ahIM kAI prazna UThAve che ke jema kama kSaNika che tema zabda paNa kSaNika che, te pachI zabdane ka" kema na gaNAvA ? AnA uttaramAM vaizeSika jaNAve che ke zabda ane kama ane kSaNika che e vAta sAcI paNa ema teA jJAna, sukha, duHkha jevA guNeA paNa kSaNika ja che: 'kevaLa kSaNika heAvAthI jJAna, sukha, du:kha, vagerene kamA~ mAnI prakAze ? nahi ja. kSaNikatva te kama` sAthe zabdanuM kevaLa sAdhamya che. 11 eTalA mAdhamya thI kaI zabda ka banI jatA nathI. . zabda sAmAnya, vizeSa ke samavAya paNa nathI, kAraNa ke zabdane jAti che jyAre A traNane jAti nathI. je jAtimat hAya tema ja je cakSu sivAyanI khAandriyathI grAhya heAya te guNa heAya che. zabda AvI cIja che. tethI zabda guNa che. gaMdhatva vagere keTalIka Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jagdarzana jAtie cakSu sivAyanI bAdhaeNndriyathI grAhya che paNa temane peAtAne tie nathI eTale te guNa nahi gaNAya. dravya, rUpaguNa ane kane grahaNa karavA cakSu sama che eTale te jene grahana kare te guNa ja hAya eNvA niya na karI zakAya. tethI cakSu sivAyanI bAghendriyA jene grahaNa kare te je jAtimat hAya te guNa ja hoya. A vastu gaMdha, sa ane sparzI gu|nI bAbatamAM siddha che. zabda paNa jAtimat che ane cakSu sivAyanI khAghendriya kaNa thI gRhIta thAya che. eTale te paNa guNa hAvA joI e. Ave ta` vaizeSikA Ape che.12 zabda AkAzanA ja guNa che pRthvI, jala, agni, vAyu, kAla, di, AtmA ke mananA guNa zabda nathI : pRthvI, jala, agni ane vAyu A cAra sparzIvALAM bhautika dravyAnA guNu zabda nathI. tevI ja rIte te AtmA ane mananA guNa paNa nathI tema ja kAla ane dinA guNa paNa nathI. eTale je dravyane te guNa che te dravya AkAza che ema puravAra thAya che. A rIte zabda AkAzanA guNa che e sAbita karavA nyAyavaizeSika vicAkA pazeiSa anumAnane (argument by elimination) Azaro le che.13 na [A] spavALAM (= mRta) dravyonA guNa zabda nathI kAraNa ke (1) pArthiva, jalIya, Apneya ane vAyavIya kAyadravyAmAM (= avayavIemAM) jaNAtA rAjja temaneA guNa nathI. jo temane guNu heta te temanA samavAyikAraNeAmAM (avayavezamAM) te heta. kAya dravyagata (avayavIgata) cuNA tenA samavAyikAraNanA (avayavAnA) guNAthI ja utpanna thAya che evA niyama che. tethI kAyadravyagata guNa jo tenA samavAyikAraNamAM na hoya teA te kAyadravyagata guNu kharekhara te kAya dravya na ja hAya (paraMtu tenAmAM tene Arepa thayA hoya). DhAla, vINA, vagere sparzIvALAM kAya dravyA(avayavIe)mAM zabda jaNAya che te kharekhara temane guNu nathI kAraNa ke temanA samavAyikAraNamAM (avayavamAM) zabdaguNa jaNAtA nathI. samavAyikAraNamAM (avayavAmAM) je guNa hoya tene sajAtIya guNa ja kAyadravyamAM (avayavImAM) utpanna thAya che, tenAthI bhinna arthAt vijAtIya guNa kAya dravyamAM utpanna thatA nathI.14 (2) zabda jo spavALAM dravyone guNu heAta teA te te dravyanA astitva sudhI tenuM paNa astittva jaNAta. zaMkhanA guNa jo kharekhara zabda hoya te jyAM sudhI za`kha dekhAya tyAM sudhI te paNa jaNAvA joIe. paraMtu paristhiti AvI nathI. eTale zabda sparzIvALAM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 159 dravyone guNa nathI.15 (3) je sparzavALAM dravyane guNa zabda che ema mAnIe te zabda kAna sudhI pahoMcI ja na zake ane pariNAme ApaNe zabdane kadIya sAMbhaLI ja na zakIe. AnuM kAraNa e che ke guNa potAnA guNIne choDIne bIje sthAne kadI jato nathI.' [B] zabda AtmAne guNa nathI kAraNa ke (1) je zabda AtmAne guNa hata te te bAvendriya dvArA pratyakSa na thaI zakta,17 (2) je te AtmAne guNa heta to aneka vyakita eka ja zabdanuM grahaNa na karI zakta,18 (3) je te AtmAne guNa hota te tene AtmA sAthe samavAyasaMbaMdha hatat9 (4) jo te AtmaguNa hota to huM sukhI chuM" "huM jANuM chuM evI pratItionI jema "huM vAgI rahyo chuM" "dhvanita thaI rahyo chuM' evI pratIti ApaNane thAta.20 A darzAve che ke zabda AtmaguNa nathI. [C] zabda manano guNa nathI kAraNa ke (1) manane keI vizeSaguNa nathI,21 (2) zabdanI upalabdhi zarIranI bahAra thAya che ane (3) te bAyendriyathI pratyakSa thAya che.23 [D] zabda dipha ke koLano guNa nathI kAraNa ke (1) dipha ke kALa bAdhendriyagrAhya nathI jyAre zabda "bAghendriyagrAhya che, 23 (2) dipha ke kALane kaI vizeSaguNa nathI.' pRthvI, jaLa, vAyu, agni, kAla, dipha, AtmA ane mana A dravyamAMthI keIpaNa divya zabdaguNano Azraya nathI. tethI je zabdaguNane Azraya che te A ATha dravyothI juduM eka dravya che, jenuM nAma AkAza che. A rIte parizeSa anumAnathI zabdaguNanA AzrayarUpa AkAza dravyanuM astitva puravAra thAya che. 24 - AkAzanA dharmo (1) AkAzane vizeSaguNa zabda che.25 (2) AkAza eka che kAraNa ke AkAzanuM liMga zabda sarvatra samAnapaNe maLe che. ahIM keI zaMkA kare che ke zabdanA tAra, tAratara vagere bhedo thAya che eTale zabadanA AdhArarUpa AkAzanA paNa bheda kema na hoya ? AnA javAbamAM vaizeSika jaNAve che ke zabda tAra, tAratara vagere rUpe AkAzanuM liMga nathI paraMtu kevaLa guNarUpa che ane guNarUpe zabda badhe eka che, eTale te tenA AzrayanuM paNa - ekatva sUcave che. eka ja AzrayamAM (= AkAzamAM) nimittabhede zabdanA. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 paddana tAra, tAratara, vagere bhedo thavAmAM kaI virodha jaNa nathI. (3) AkAza vibhu che. vibhu eTale sarvavyApaka. je AkAza vibhu na hoya to badhI jagyAe zabdonI utpatti na thaI zake kAraNa ke samavA thikAraNanA abhAvamAM te samAyikAraNamAM rahenAra kAryanI utpatti saMbhavatI nathI. jyAM jyAM zabda utpanna thAya tyAM tyAM tenuM samAyikAraNuM avazya mAnavuM joIe. Ama zabda sarvatra utpanna thato hovAthI tenA samavAdhikAraNarUpa AkAzane sarvatra vyApeluM mAnavuM joIe. 27 vaLI, AkAzane paramANuparimANa ke madhyamaparimANavALuM kalpI zakAtuM nathI. paramANuparimANu paramANumAM hoya che ane madhyamaparimANa avayavImAM hoya che. eTale je AkAza vibhu (= paramamaharimANavALuM) na hoya to te kAM to paramANuM hovuM joIe kAM to avayavI hovuM joIe. te paramANu na hoI zake kAraNa ke paramANuno guNa pratyakSa thato nathI jyAre AkAzane guNa (zada) tA pratyakSa thAya che. te avayavI paNa na hAI zake kAraNa ke avayavI haMmeza sparzavata hoya che jyAre AkAza te sparzavata nathI. Ama AkAza aNuparimANavALuM ke madhyamaparimANavALuM siddha thatuM nathI. Ano artha e ke te paramahatparimANa (= vibhu parimANa) dharAve che.ra8 (3) AkAza eka ane vibhu che e uparathI phalita thAya che ke te niravayava che, nitya che ane niSkriya che.29 (4) sarvavyApI AkAza asparzavata ane niravayava hovAthI sparzava dravyothI pratighAta pAmatuM nathI ane potAne bRha badalatuM nathI. vaLI, te pote gatimAna mUrta dravyonI gatine avarodhatuM paNa nathI. Ama acUha ane aviSTabhya AkAzanA dharmo che.30 (5) niSkramaNa ane pravezanarUpa kriyAo AkAzanI nathI kAraNa AkAza sarvavyApI hoI nikyi che. uparAMta, niSkramaNa ane pravezanarUpa kriyAo dharAvanAra arthAta gativALAM dravyonuM adhikaraNa (=AdhAra, locus) paNa AkAza nathI. (6) AkAza pratyakSagrAhya nathI. UDatAM paMkhIonA adhikAraNarUpe AkAzanuM pratyakSa thAya che ema bhATa mImAMsake mAne che. paraMtu vaizeSika jaNAve che ke UDatAM pakSIonuM adhikaraNa phelAyela prakAzapuMja (vitatAroma) che, AkAza nahi. mImAMsako Ano virodha karatAM kahe che ke prakAzapuMja paNa kaI adhikaraNamAM pratIta thAya che, je adhikaraNa AkAza che. vaizeSika A Apattine ema kahIne TALe che ke prakAzapuMjanuM adhikaraNa tenA avayavo che, AkAza nahi. Ama adhikaraNanI pratIti dvArA AkAza pratyakSa thAya che evI mImAMsakAnI mAnyatAne vaizeSika virodha kare che ane AkAza pratyakSagrAhya nathI e vAtane vaLagI rahe che. (7) bAlyandriya je guNane grahaNa kare che te guNane vizeSaguNa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 16t rUpe dharAvatA dravyanI jAte banelI che evo vaizeSika siddhAMta che. dhrANendriya gaMdhaguNane grahaNa kare che eTale te pRthvIdravyanI banelI che. tevI ja rIte, zrotra zabdaguNane grahaNa kare che mATe te AkAzadravyanI banelI che. Ama AkAza eka bAyendriyanI prakRti che.33 vaizeSikee AkAzane zabadaguNanA AzrayarUpa dravya tarIke ja karyuM che. teo badhAM dravyane rahevA mATe jagyA ApanAra (avakAzadAtA) vizeSa dravya tarIke AkAzane mAnatA nathI. AkAzane bhautika dravya kema mAnyuM che? AkAzane zabdanA samavAyikAraNa tarIke ja arthAta zabdaguNanA AzrayarUpa dravya tarIke ja vaizeSike e mAnyuM che. zabdanI samAyikAraNutA sivAya enuM bIjuM kaI prajana nathI. sAmAnya rIte AkAzane pRthvI vagere mULa aNuparimANa dharAvatA cAra dravyo sAthe joDIne pAMceyane bhUta ke mahAbhUta mAnavAmAM Ave che. A mahAbhUtonI kalpanA upaniSadonA jeTalI prAcIna che. A kalpanA anusAra evuM manAtuM ke badhA padArtho pAMca bhUtonA banelA che. eTale zarIrane paNa pAMcabhautika kahevAtuM ane enA nAzane leke "paMcatva pAmavuM" arthAta zarIranA ghaTakarUpa pAMca bhUtanuM alaga alaga thaI javuM" kahetA. paraMtu nyAyavaizeSika darzanamAM AvI kalpanAne keI sthAna nathI. je "bhUta" zabdane artha meTara (matter) karavAmAM Ave to nyAyazeSika darzanamAM AkAzane bhUta kahevuM paNa kadAca yogya nahi gaNAya. bhAratIya darzanazAstra anusAra meTara mATe "bhUta" ane "maTiriyala mATe "bhautika zabdo ja upayukta jaNAya che kAraNa ke meTara' no artha e che ke je A jagatanuM upAdAnakAraNa (material cause) hoya te; upaniSadamAM pAMca bhUtone jagatanuM upAdAnakAraNa mAnavAmAM AvyuM hatuM ane AkAzane paNa evuM tattva yA bhUta mAnavAmAM AvyuM hatuMte AkAza bIjA cAra bhUta sAthe jagatanuM upAdAnakAraNa hatuM. paraMtu nyAyazeSikanuM AkAza AvuM tattva nathI. te te zabdaguNanuM samAyikAraNa ja che. te nitya ane vibhu che. temAMthI kaI vastu utpanna thatI nathI. nyAyazeSike e "pAMca bhUtone prAcIna paraMparA pratye Adara darzAvavA ja mAnyAM lAge che. vaLI, temaNe pAMca bhUtamAM rahevAvALI "bhUta jAti mAnI nathI. A darzAve che ke teo AkAzane Sa. 11 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra pana bIjA cAranI samAna bhUmikAe mUkavA mAgatA nathI. uparAMta, nyAyayaizeSikAe AkAzane bhUta eTalA mATe gaNyuM lAge che ke te zrotrondriyanI prakRti che, jema bAkInA cAra bhUtA bIjI cAra indriyAnI prakRti che. abhautika-acetana dravyA (1) kALa kALadravyanA astitvanI sAbitI . kALa jevuM kAI dravya astitva dhAve che ema mAnavAne ze| AdhAra che? A AnAthI pahelAM thayuM che' (paratvapratIti). 'A AnAthI pachI thayuM che' (apahtvapratIti), 'A baMne sAthe nathI thayAM' (ayaugapadyapratIti), A lAMkhe gALe thayuM ' (ciratvapratIti) ane ' A jhaDapathI thayuM '(kSipratyapratIti) - A pratIti ApaNane thAya che. kALadravyate mAnyA vinA A pratItione khulAsA thaI zakatA nathI. eTale AvI pratItieAnA kAraNarUpe kALadravyanA svIkAra karavAmAM AvyA che. kaNAda pAte jaNAve che ke paratvapratIti, apahvapratIti yaugapadyapratIti, ayogapadyapratIti, citvapratIti ane kSipratyapratIti kALadravyanu astitva puravAra karatAM ligA che.34 paratva-aparatvanI pratItie uparathI kALanuM anumAna kevI rIte thAya che? sUryAMnAM vadhu paribhramaNA sAthe saMbadha hAvA te paratva che ane sUryanAM AchAM paribhramaNA sAthe saMbaMdha hovA te aparatva che. jenA sUryanAM vadhu paribhramaNA sAthe saMbaMdha hoya te para yA paheluM gaNAya ane jene sUryanAM echAM paribhramaNA sAthe saMbaMdha hoya te apara yA pachInuM kahevAya. pa Mtu 'nI paribhramaNurUpa gati tA sUya mAM rahe che, ene pRthvI paranI vastuo sAthe saMbaMdha kevI rIte thaI zake ? sUrya gatine pRthvI paranI vastu sAthe saMbaMdha karAvI ApanAra zuM che ? te kAI dravya ja hovu joI e. te dravya parimita parimANavALu na heAi zake kAraNa ke jemanI bAbatamAM parava-aparatvanI pratIti thAya che te badhI ja vastu sAthe parimita parimANavALuM dravya sa McAga saMbaMdha na dharAvI zake. tethI te dravya vibhu ja hAvu joIe.35 vibhu dravyo te AkAza ane AtmA paNa che paraMtu teo peAtAnI sAthe saMyukta dravyeAmAMnA eka dravyanA dhama ne khIjA dravyamAM sakrAnta karavA samartha nathI. je vibhu dravyamAM AvuM sAmarthya jaNAya che tene kALadravya gaNavAmAM Avela che. kALa kAI paNa dharmAMne saMkrAnta karavAnuM sAmarthya Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadane ' 163 dharAvato nathI. te kevaLa sUryagatine ja sUryamAMthI vastuomAM saMkrAnta karavAnuM sAmarthya dharAve che. 36 jo paratva-aparatva Adi pratItio sUryagati upara AdhAra rAkhatA hoya te tene ja paratva-apa Adi pratItionuM kAraNa mAne, kALane mAnavAnI zI jarUra che? AnA javAbamAM vaizeSika jaNAve che ke kevaLa sUryagati e pratItio janmAvavA samartha nathI. vRddha zarIra para che ane yuvAna zarIra apara che. paratva ane aparatva e anukrame vRddha zarIra ane yuvAna zarIranA guNo che. e guNonuM samAyikAraNa zarIre che ane asamavAdhikAraNa kALasaMga che tema ja sUryagati nimittakAraNa che.37 keTalAka kriyAne ja kALa mAne che. tene virodha karatAM zeSike kahe che ke kevaLa kriyAthI paratva-aparatva vagere pratItiono khulAso thaI zakato nathI. kriyA kriyA tarIke ja jaNAya che. kriyA kALa che evI pratIti ApaNane kyAreya thatI nathI.38 zrIdhara paratva-aparatva vagere pratItione sUryagatine vacce lAvyA vinA samajAve che. temane lAge che ke sUryagatine jagatanI vastuo sAthe saMbaMdha nathI ane jeno jagatanI vastuo sAthe saMbaMdha na hoya tene te vastuomAM thatI paratva-aparatva vagere pratItionuM nimitta mAnIe to te game tene tenuM nimitta mAnI zakAya. paraMtu paristhiti evI nathI39 zrIdhara anusAra paratva-apatya vagere pratItio uparathI kALanuM anumAna nIce pramANe thAya che. dravya vagere viSayomAM paratva-aparatva vagere pratItio thAya che. paraMtu A pratItionuM kAraNa dravya vagere nathI. dravya dravyaviSayaka pratItinuM kAraNa che, guNa guNaviSayaka pratItinuM kAraNa che, karma karma viSayaka pratItinuM kAraNa che, sAmAnya sAmAnya viSayaka pratItinuM kAraNa che, ItyAdi. parva-aparavaviSayaka pratIti, yaugapadyaviSayaka pratIti, vagere pratItio dravyavizvaka pratIti, guNaviSayaka pratIti. vagere pratItiothI vilakSaNa che. je A parapratIti, aparatvapratIti vagere vilakSaNa pratItionuM kAraNa che te ja kALa (dravya) che.40 vadhumAM zrIdhara jaNAve che ke kALa na hoya te vastunI utpatti azakya banI jAya. atyaMta sata (= nitya) AkAzanI utpatti nathI tema ja atyaMta asat naraviSANanI paNa utpatti nathI. paraMtu prAgata (arthAta utpatti pahelAM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 Sada na asat) vastunI ja utpatti thAya che. jo kALa na hoya te| prAgasat' zabdamAM rahelA asatanA vizeSaNa prAnA koI artha ja na rahe.41 kALa teA apratyakSa che te tenAthI viziSTa vastunI pratIti kevI rIte saMbhave ? A praznanA uttara zrIdhara nIce pramANe Ape che. vRddha ane yuvAna zarIranI bhinna avasthA pratyakSa che. te avasthAbhedanuM kAraNa kALane te zarIre sAthe sayeAga che. avasthAbheda uparathI zarIra sAthe kALanA saMcAganuM anumAna thAya che. anumita kALasa yeAga uparathI zarIranI kAlaviziSTatAnuM jJAna thAya chaeN,42 kALabheda aupAdhika kALa viSNu che. eTale ja te sadeze paratva vagere pratIti janmAvI zake che. te vibhu che e upathI ja sUcita thaI jAya che ke te nitya ane eka che. jo te eka che teA pachI bhUta, bhaviSya, vamAna tema ja va vagere kALanA bhedo kema jaNAya che? AnA uttaramAM vaizeSiMka jaNAve che ke A bheda aupAdhika che. kriyArUpa upAdhibhede kALabheda jaNAya che.43 udAharaNNA, AMkhanI palaka mAravAnI kriyAthI mapAyelA kALane nimeSa kahIe chIe ane sUryaMnA eka paribhramathI mapAyela kALane varSa' kahIe chIe. hakIkatamAM kALa tA eka ja che. vaLI, kAI prazna UThAve che ke jo kALa eka che teA pachI tene kAraNe janmatI paratva vagerenI pratIti bhinna bhinna kema ? AnA uttaramAM vaizeSika kahe che ke paratva vagere pratItinA bheda kAraNasAmagrInA bhedane laI te che.44 bhinna kAraNasAmagrIomAM kALa tA badhe eka ja che. kAla vizeSaguNarahita che ane atIndriya che. janmanA janaka kALa jagatanA jeTalA anitya padArthoM che te badhA kALajanya che.45 e badhA padArthAMnI utpatti, sthiti ane nAza kALathI ja sA~bhave che.46 nitya padArthoM upara kALanA prabhAva paDatA nathI. AkAza jevA nitya padArthomAM bhUta, vamAna bhaviSyanA bheda lAgu nathI paDatA. emane kadI abhAva hAtA nathI eTale emane trikALabheda lAgatA nathI. tee zAzvata hovAthI kALanI paridhinI bahAra che. sAdhAraNu elacAlamAM evA prayAgA karavAmAM Ave che ke jyAre sUrya-caMdra kaI ja na hatuM tyAre paNa AkAza hatuM, jyAre sRSTinA nAza thaI jaze tyAre paNa kALa raheze, vagere. paraMtu ahIM bhUtakALa ane bhaviSyakALa pradhvaMsAbhAva Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 165 (=pazcAd abhAva) .ane prAgabhAvanA sUcaka nathI. ene artha e ke emanAthI evuM nathI sacavAtuM ke AkAzanA pachI abhAva thaI gayA ke kALaneA pahelAM abhAva hatA. bhUta-bhaviSyat anitya sUrya', caMdra, ghaTa, paTa vagerenAM vizeSaNa anI zake che para Mtu nitya AkAza ane kALanAM nahi. tethI ahIM nitya padArthoM sAthe je kALane saMbaMdha joDavAmAM Avye che te aupAdhika che. tAtpa` e ke nitya padArthInA kALa sAthe saMbaMdha nathI, paraMtu jeTalA anitya padArthA che te badhA sAthe kALanA saMbaMdha che. badhA anitya padArtho janma che, kAryAM che. ane kAryAMnI utpatti kALa vinA saMbhavatI ja nathI. eTale ja kALane anitya padArthAnuM kAraNa kahI zakAya. A badhAnA sAra kaNAdanA A sUtramAM che--nityezvamAvAniyeSu mAvAt Arane AsAyeti (2. 2. 6). nyAya--vaizeSika anusAra kALa dravya te eka ane nitya che; tenA je bhUta, vamAna ane bhaviSya traNa bhedo che te te kriyAne laI ne paDatA aupAdhika bhede che. vartamAnakALanuM astitva nathI evA pUrvapakSa keTalAka evuM mAne che ke kALanA upayu kta traNa bhedomAMthI jene vata mAnakALa tarIke eLakhavAmAM Ave che tenuM astitva ja nathI. teo temanA matane nIce pramANe samajAve che : eka vRkSa che. tenA uparathI pAkuM phaLa nIce paDe che. paDatA phaLe jeTalA mAga (=rUththA, space) kApyA tene patita (jemAM patana kriyA thaI gaI che evA) mAga kehevAmAM Ave che ane tenI sAthe joDAyelA kALane bhUtakALa kahevAmAM Ave che. paDatA phaLe jeTalA mAga kApavAnA che tene patitavya (jemAM patana kriyA thavAnI che evA) mAga kahevAmAM Ave che ane tenI sAthe joDAyelA kALane bhaviSyakALa kahevAmAM Ave che. have kAI trIjo mAga bAkI rahetA nathI ke jenI sAthe joDAyelA kALane va`mAnakALa tarIke ApaNe grahaNa karIe. mATe vata mAnakALa nathI.47 vartamAnakALanI sthApanA A matanA viredhamAM nyAya--vaizeSika jaNAve che ke : (1) jo vamAnakALa na heAya tA bhUtakALa ke bhaviSyakALa paNa na saMbhavI zake kAraNa ke te khate vartamAnakALa upara AdhAra rAkhe che. nyAyabhASyakAra A dalIlane nIce pramANe samajAve che. kALa mAthI (=adhvAthI, space) vyakta thatA nathI paraMtu kriyAthI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 vyakta thAya che. tethI jyAre patanakriyA pUrI thaI jAya che tyAre te pUrI thaI gayelI patanakriyA sAthe jeTalo kALa joDAyelo hoya che tene bhUtakALa kahevAmAM Ave che, jyAre patanakriyA zarU thavAnI hoya che tyAre zarU thanAra patanakriyA sAthe joDAnAra kALane bhaviSyakALa kahevAmAM Ave che ane jyAre dravyamAM prastuta daSTAMtamAM phaLamAM) patanakriyA cAlu hoya tyAre te cAlu patanakriyA sAthe saMbaMdha dharAvatA kALane vartamAnakALa kahevAmAM Ave che. je dravyamAM vartamAna patanakriyAnuM mANasa grahaNa na kare te pachI kaI kriyAnI samApti ane kaI kriyAnI bhAvi utpattinuM tene jJAna thaze patanakriyAnI samApti sAthe joDAyela kALa bhUtakALa che ane thanArI patanakriyA sAthe joDAnAro kALa bhaviSyakALa che. e baMne kALamAM dravya kriyArahita che. kevaLa vartamAnakALamAM ja dravya kriyA sahita hoya che. nIce paDe che evI pratIti patanakriyA sAthe dravyano saMbaMdha darzAve che. Ama kriyA ane dravyane saMbaMdha vartamAnakALa grahaNa karAve che. vartamAnakALane Azrita bIjA be kALo vartamAnakALanuM astitva na hoya to ghaTI na zake.48 (2) vaLI, bhUtakALa ane bhaviSyakALanI siddhi ekabIjAne AdhAre zakya nathI jethI vartamAnakALa vinA calAvI zakAya.48 (3) uparAMta, "dravya che' 'guNa che "karma che evI pratItio uparathI ApaNe kahI zakIe ke vartamAnakALa padArthanI sthitithI paNa vyakta thAya ja che. te pachI vartamAnakALane asvIkAra kema kAya?50 (4) vadhArAmAM, vartamAnakALa na hoya to kaI vastunuM grahaNa thAya nahi kAraNa ke vartamAnakALanA abhAvamAM pratyakSa azakya banI jAya. pratyakSajJAna Indriya ane vastunA saMyogamAMthI janme che. je avidyamAna asata hoya tenI sAthe indriyane saMyoga nathI thaI zakate. Ama vartamAnakALanA abhAve pratyakSanuM nimitta Indriya arthasaMga, pratyakSane ghaTa, peTa, Adi viSaya ane pratyakSa jJAna kaMI ghaTI zakatuM nathI. ane pratyakSa azakya banatAM badhAM pramANa azakaya banI jAya. pariNAme koI vastunuM grahaNa thaI zake nahi. eTale vartamAnakALa mAnyA vinA cAlaze ja nahi.51 AkAza ane kALa AkAza mahAbhUta che jyAre kALa mahAbhUta nathI. AkAzane vizeSaguNa zabda che jyAre kALane keI vizeSaguNa nathI. AkAza IndriyaprakRti che (arthAt zrondriyanI prakRti che, jyAre kALa indriyaprakRti nathI. AkAza ane kALa baMneya nitya ane vibhu dravya hovA chatAM temanI vacce upara jaNAvela bheda che. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana (2) dika dinA astitvanI sAbitI A mUrta dravyathI 7 najIka (apara) che ane hra dUra (para) che evI pratIti ApaNane thAya che. dik dravyane mAnyA vinA A pratItione khulAsA thaI zakatA nathI. eTale A pratItionA asAdhAraNa kAraNa tarIke dik dravyane svIkAra karavAmAM AvyA che. kaNAda pAte jaNAve che ke daizika paratvapratIti ane aparavapratIti e dik dravyanuM astitva puravAra karatAM ligA che.para 167 zika paratva-apahtvanI pratItie uparathI dikSu anumAna kevI rIte thAya che ? na bhUta, dravyathI maiM dravya dravyanI apekSAe najIka che eneA atha e ke jJa mRta dravya ane dravya vacce mRta padArthAnA sa McAga jeTalA che tenAthI ochA amUrta dravya ane 6 dravya vacce che. vaccenA mRta padArthoM sAthenA ochA ke vadhAre saceAgAnA va ane krU sAthe saMbaMdha nathI. te te sacAga te peAtAnA saMyogI e dravyeAmAM ja mhe che. teA pachI e sa McAgeAnA 7 ane hra sAthe saMbaMdha karAvanAra zu che? te che eN, 7, TM ane temanI vaccenAM saMyukta mRta dravyo sAthe saMceAga sabaMdha dharAvanAra eka vibhu dravya dipa3. a ane va vaccenAM mRta dravyeAnA sa McAgAne dik dravya thamAM saMkrAnta kare che ane tra ane vaccenAM mRta dravyanA sayAgone dik dravya mAM saMkrAnta kare che. eka dravyanA dha ne bIjA dravyamAM saMkrAnta karavAnuM sAmarthya AtmA ane AkAzamAM teA che ja nahi. tevuM sAmarthyakALamAM che paraMtu kALa kevaLa gatine ja saMkrAnta karI zake che. Ama prastuta sa McAgAne saMkrAnta karavAnuM kAya je dravya kare che tene dik dravya kahevAmAM Ave che.54 dikubedA aupAdhika dizA kharekhara eka che. tema chatAM upAdhibhedane laine pUrva Adi aneka dizAe bane che. arthAt, dizAnuM anekatva ApAdhika che, svabhAvika nathI. e upAdhio che. sUya nA pRthvI sAthenA saMyegA. sUryanA sau prathama sayAga je dezamAM thAya che te deza ane tadabhimukha draSTAnI vacce je dizA che temAM pUnI pratIti thAya che. asta pAmatA sUryane chelleA saMyeAga je dezamAM thAya che te deza ane tadabhimukha draSTAnI vacce je dizA che temAM pazcimanI pratIti thAya che. madhyAhne sUrya je tarapha tarAya che te deza ane draSTA vacce je dizA che temAM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 paDada na dakSiNanI pratIti thAya che. madhyAhne sUrya je tarapha tarAtA nathI te deza ane draSTA vacce je dizA che temAM uttaranI pratIti thAya che.55 dik dravya eka che, nitya che, niravayava che, vibhu che. dik ane kAlanI tulanA dik ane kALa pUrva-parata vagere guNAnAM nimittakAraNA che. baMne dravyarUpa che. aMte niHzakAra, niravayava ane nitya che. emanAmAM anekatA nathI. eTale emanI jAti (universal) nathI banI zakatI. te eka hAvAthI vyakti ja che; temanA vibhAga aupASika che, svabhAvika nathI. te pachI dik ane kALa vacce bheda zA che ? temanI vacce je bheda che te A che-- (1) dik ane kALane laine AgaLa-pAchaLanI pratItie thAya che. udAharaNA, ' dharanI pAchaLa kUvA che', Ane janma tA mArI pAchaLa thayelA'. ahIM pAchaLa' zabda aMte vAkayomAM eka arthamAM vaparAyelA nathI. prathama vAkayamAM tenA atha che pAchalA dizA bhAgamAM avasthAna' ane bIjA vAkayamAM tene a " che uttara kALe utpatti'. e zakya che ke kUvA dizAnI dRSTie dharathI pAchaLa hovA chatAM kALanI dRSTie dharathI AgaLa hoya. Ama dezasaMbaMdhI ane kALasaMbadhI paurvApaya me judA guNa che. (2) di ane kALa khatenI anekatA aupAdhika che. paraMtu tenI upAdhio judA prakAranI che. dinI anekatA mUta dravyA(nA sa Myoga) upara avala Mbe che. sUryanA pRthvI sAthenA vividha sayAgAne AdhAre pUrva vagere dizAone vyavahAra thAya che, jyAre sUryanI gatine AdhAre divasa, varSe vagere kALabheda thAya che. (3) kAlika pUrvAparatna niyata hAya che. arthAt je eka vyakti khIjI vyaktithI nAnI che te kadIya tenAthI meATI thaI zakavAnI nathI. pUja bhAI kadIya anuja bhAithI nAnA banI zakavAnA nathI. vaLI, pUja bhAI anuja bhAithI moTA darekanI dRSTie che. arthAt pUja bhAI anuja bhAIthI amukanI dRSTie mATe hAya ane amukanI dRSTie nAnA hAya e vastu azakaya che. kAlika pUrvApara krama niyata che evuM AnA uparathI spaSTa thAya che. para Mtu daizika pUrvAparatna niyata nathI. je vyakti bIjI vyaktithI atyAre pUrvamAM che te ja vyakti khIje vakhate te vyaktithI pazcimamAM heAya te zakaya che. vaLI, eka Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzane 169 draSTAnI daSTie je pUrvamAM hoya te bIjA draSTAnI daSTie pazcimamAM hoI zake che. A uparathI spaSTa thAya che ke dezika pUrvAparatva aniyata che. dezika krama aniyata che jyAre kAlika krama niyata che e hakIkata nIcenA daSTAntathI spaSTa thaze. vRkSa parvata uparanI AkRtimAM be vastuonI-vRkSa ane parvatanI apekSika sthiti darzAvavAmAM AvI che. ApaNe vRkSathI cAlIne parvata sudhI jaI zakIe chIe ane vaLI pAchA parvatathI cAlI vRkSa sudhI jaI zakIe chIe. A baMne kama saMbhave che. Ama dezika krama badalI zakAya che. paraMtu kALanI bAbatamAM A zakya nathI. 1 bhUta | 1 bhUta ma ra vartamAna |-= bhaviSya | 2 vartamAna kAlika kama niyata che. ApaNe bhUtathI AvIe chIe vartamAnamAM ane vartamAnamAMthI jaIe chIe bhaviSya tarapha paraMtu enAthI UlaTa krama zakya nathI. kaI bhaviSyathI bhUta tarapha jaI zatuM nathI. A bhedane nyAyazeSika paribhASAmAM A rIte jaNavyo che-dipha aniyapAdhunnAyikA che jyAre kALa niyapAyunAyaka che.pa6 (3) mana mananA astitvanI sthApanA ghaNuM jJAne evAM che je brAdhendriya dvArA utpanna thatAM nathI. smRti-jJAnane , mATe netra Adi bAhya indriyonI jarUra nathI. AMdhaLA, baherA vagerene paNa smRtijJAna thAya che. evI ja rIte sukha-duHkhanuM anubhavajJAna paNa bAghendriya upara nirbhara nathI. AvAM jJAnanuM keI karaNa to avazya hovuM ja joIe. ane te karaNa e ja mana che.pa7 bIjI rIte paNa mananuM astitva sAbita thAya che. te A rIte. keI mANasa madhura saMgIta sAMbhaLavAmAM lIna hoya che tyAre tenI AgaLathI keNa pasAra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17o darzana thayuM enI tene khabara paDatI nathI. jyAre te suMdara dazya jovAmAM lIna hoya che tyAre te kAne athaDAtA bola paNa sAMbhaLI zakato nathI. Avo anubhava darekane thAya che. ahIM prazna UThe che ke nendriya sAthe viSayane saMyoga thavA chatAM ApaNe tene keTalIka vAra joI zakatA kema nathI ane bola kAne athaDAvA chatAM ApaNe tene keTalIka vAra sAMbhaLI zaktA kema nathI ? nyAyazeSika uttara Ape che ke Ano khulAso pratizarIra eka aNurUpa mane dravya mAnyA vinA thaI zakaze nahi. kevaLa viSayane indriya sAthe saMyoga thavAthI ja ApaNane te viSayanuM pratyakSa thaI jatuM nathI; viSayane indriya sAthe saMyoga thavA uparAMta te ja indriyane mana sAthe saMyoga thavo paNa jarUrI che. pAMceya Indriya te pitApitAnA viSaya sAthe eka ja kSaNe joDAI zake che paraMtu mana pAMceya indriyo sAthe eka ja kSaNe joDAI zakatuM nathI. eTale ja upara darzAvelI anyamanaskatAnI ghaTanA bane che. paraMtu mana zA kAraNe pAMceya indriya sAthe eka ja kSaNe joDAI zakatuM. nathI ? kAraNa ke, te zarIravyApI ke vibhu nathI.58 vaLI zarIravyApI ke vibhu na hovA chatAM jo ekathI vadhu mana zarIramAM hoya to paNa upara darzAvelI anyamanatAnI ghaTanA na bane kAraNa ke te mane mAMnuM eka eka Indriya sAthe, bIjuM bIjI Indriya sAthe, trIjuM trIjI Indriya sAthe ceDyuM ethI Indriya sAthe, - pAMcamuM pAMcamI indriya sAthe eka ja kSaNe joDAI zake 50 jJAnayogapaghanI bhrAnti koI zaMkA kare che ke je mana pAMca indri sAthe eka kSaNe joDAI zakatuM na hoya te ApaNane eka kSaNe judI judI Indriyo dvArA pAMca jJAne thAya che teno khulAse zo ? jalebI khAnAra vyaktine hAtha dvArA sparza, netra dvArA rUpa, nAka dvArA gaMdha, jIbha dvArA svAda ane kAna dvArA zabda eka ja kSaNe jJAta thAya che. A zaMkAnuM samAdhAna nyAyazeSika nIce pramANe kare che. upara je anyamanaskatAnuM daSTAMta ApyuM che te to sAmAnya mANasane teno anubhava che eTale. hakIktamAM te kaI paNa be pratyakSa jJAna eka kSaNe utpanna thatAM ja nathI. jJAnanuM yaugapadya nyAya-vaizeSika vicArakene mAnya nathI. jyAM jJAnanuM yaugapadya ApaNane jaNAya che tyAM kharekhara jJAnonuM yaugapadya che ja nahi. jJAna atyaMta jhaDapathI eka pachI eka utpanna thAya che eTale ApaNe temanA kramane grahaNa karI zakatA nathI ane te jJAne ApaNane yugapa6 utpanna thatAM lAge che. se kamala Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSikadana 171 patrone eka upara eka gADhavIne pachI te thAkaDImAM seya bhAMke. seAya tarata ArapAra nIkaLI jaze. have kaheA ke badhAM patro eka ja vakhate chedAyAM ke kramathI ? sAmAnya rIte teA ema ja lAge ke badhAM patro eka ja vakhate chedAI gayAM. paraMtu kharekhara evuM nathI. eka pachI eka ja te patro chedAyAM che. bIjuM dRSTAnta le. cheDe agnizikhAvALA lAMbA tArane atyaMta jhaDapathI mAveza. agnizikhAvALA cheDA tAranI laMbAInA vyAsathI racAyelA paridhanA biMdu para kramathI ja Ave che, tema chatAM ApaNane dRSTibhrama thAya che ke te cheDe badhAM bi Mdu para yugapad astitva dharAve che, pariNAme ApaNane agnivartuLa dekhAya che. A dRSTibhramanuM kAraNa agnizikhAnI atyaMta jhaDapI gati che.60 vaLI eka zaMkA jAge che. jyAre ApaNe vRkSa tarapha najara nAkhIe chIe tyAre zu eka kSaNamAM eka pAMdaDuM ja dekhAya che ? ane kramathI asaMkhya pAMdaDAM, DALIe, phUlA, vagerenu jJAna thAya che ? AvuM te nathI thatuM. eka sAthe ja DALAM-pAMdaDAM, phaLa-phUla, vagere badhuM dekhAI jAya che. evI ja rIte, rAte AkAza tarapha jotAM agaNya tArAe eka sAthe ja dekhAya che, eka pachI eka dekhAtA nathI. teA pachI ema kema kahI zakAya ke eka kSaNamAM eka ja jJAna thAya che ? nyAyavaizeSika AnA uttaramAM jaNAve che ke eka sAthe pAMdaDAM, phUla, kaLA, DALIe, vagere je dekhAya che te samUharUpamAM dekhAya che. aneka vRkSeA eka sAthe dekhAya che tyAre samUrUpamAM ja dekhAya che. ahIM samUhanuM (Group, Pattern, Gestali) nAna eka samayamAM thAya che. eTale A jJAna samUhAlaMbana jJAna kahevAya che. A jJAnanA viSaya eka samUha che, ane nahi ke samUhagata nAnA viSayA. samUhagata vastuo aneka hAvAne kAraNe nAnA aneka thAya che ema na mAnavu` joI e. 1 manane indriya sAthe joDanAra zu che? 1grata avasthAmAM eka indriya sAthe joDAyelA manane mIjI indriya tarapha dhakelanAra zuM che ? e che pelI khIjI indriyanA viSayanI AtmAmAM jAgelI IcchA. A IcchAthI AtmAmAM prayatna janme che. te prayatna manane je indriyanA viSayanI IcchA AtmAmAM jAgI heya te indriya tarapha gati karAve che.kara suSuptimAM mananA koI indriya sAthe saMyoga hAtA nathI eTale te vakhate indriyaja jJAna thatuM nathI. suSuptimAMthI manuSya jAge che tyAre mananA saMyoga Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 Sadana indriya sAthe thAya che eTale indriyaja jJAna thAya che. paraMtu suSuptimAMthI jAgatAM -ja manane indriya sAthe joDanAra zu che ? tenA uttara A pramANe che. suSuptimAMya adRyukta AtmA sAthe manane saMyoga te| hoya che ja. A saMceAgane lIdhe AtmAmAM prayatna thatA hAya che. A prayatnane jIvana kahevAmAM Ave che. A jIvanaprayatna suSuptimAMthI jAgatAM manane gati karAvI indriya sAthe joDe che. suSusimAMthI jAgatAM ja mana kaI indriya sAthe joDAze tene AdhAra adRSTa upara rahe che. 3 mananI gati zuM mana sthULa zarIranI aMdara ja gati kare che ke te zarIranI bahAra jaI pAchuM zarIramAM AvI zake che ? nyAyavaizeSika vicArake mAne che ke jyAM sudhI sthULa zarIra paDe nahi tyAM sudhI mana tenI bahAra nIkaLatuM nathI.64 jyAre mRtyu thAya che ane sthULa zarIra paDe che tyAre ja mana tenI bahAra nIkaLI gati kare che. A gati e prakAranI che--apakSapaNu ane upasaNu. vamAna janmamAM bhogavavAnAM karyAM bhAgavAI jatAM sthULa zarIra paDe che ane mana temAMthI bahAra nIkaLe che. A mananuM apasapaNu kahevAya che. sthULa zarIra paDatAM navA janmamAM bhAgavavAnAM karyAM (dharmAdha) udayamAM Ave che ane te udyamAM AvelAM kaoNne bhAgavavA mATe yogya navA sthULa zarIramAM mana dAkhala thAya che. A mananuM upasapa Nu kahevAya che. mananu apasaNu ane upasarpaNa adRSTayukta AtmA ane mananA sa McAgane laI te thAya che ane te ane prakAranI gatimAM adaSTa paNa sahAya kare che. pa pUrva sthULa zarIrathI para sthULa zarIra sudhI manane gati karavI paDe che kAraNu ke te vibhu nathI paNa aNu che. A gati mana AzrayarUpa AtivAhika zIra dvArA kare che ema prazastapAda jaNAve che. paraMtu sUtramAM AtivAhika zarIrane koI nirdeza nathI. zrIdhara mAne che ke AzrayarUpa AtivAhika zI vinA mana pUrva sthULa zarIra ane para sthULa zarIra vaccenuM lAMkhuM antara kApI zake nahi. ka vaLI, te jaNAve che ke mahApralayanA aMtakALane bAda karatAM manane zarIra vinA gati hAtI ja nathI. 67 jyAM sudhI sthULa zarIra paDe nahi tyAM sudhI tenI bahAra mana gati karatuM nathI e matanA virodhamAM keTalAka nIcenI lIla kare che. nyAyavaizeSikA mAne che ke indriyA sthULa zarIranI bahAra jaI potapotAnA viSayane grahaNa kare che. vaLI, te svIkAre che ke manathI joDAyelI (mane'dhiSThita) indriya ja peAtAnA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 173 vidhyane grahaNa kare che. temanI A mAnyatAne artha e thAya ke manathI adhiSThita Indriya sthULa zarIranI bahAra nIkaLI pitAno viSaya jyAM hoya tyAM jaI tene grahaNa kare che. AmAMthI te e phalita thAya ke mana sthULa zarIranI bahAra nIkaLI gati kare che. 8 | nyAyavaizeSike A dalIlanuM khaMDana karatAM jaNAve che ke zarIrAvacchinna AtmA sAthe mananA saMyogathI zarIrAvacchinna AtmAmAM be jAtane prayatna utpanna thAya che--(zarIranA) dhAraka prayatna ane (zarIgno) prezma prayatna; have je mana zarIrane choDI bahAra jAya te zarIrAvacchinna AtmA sAthe ene saMyoga chUTI jAya, A saMyoga chUTI jatAM zarIrAvacchinna AtmAmAM dhAraka prayatna utpanna thatuM aTakI jAya ane pariNAme zarIra paDI jAya-mRtyu thAya. 9 AnA virodhamAM virodhI jaNAve che ke mana eTaluM jhaDapathI zarIranI bahAra jaIne pAchuM zarIramAM AvI jAya che ke AtmAmAM zarIrane dhAraNa karI rAkhavAno prayatna utpanna thatuM aTakI jato nathI.70 nyAyavaizeSika vicAraka ane javAba ApatAM kahe che ke virodhInuM A sUcana paNa barAbara nathI. e sAcuM ke zarIrane dhAraNa karanAra prayatna prathama kSaNe utpanna thAya che, bIjI kSaNe Take che ane trIjA kSaNe nAza pAme che eTale A traNa kSaNamAM ja mana zarIranI bahAra jaI pAchuM AvI jAya to dhAraNa prayatnane abhAva na thAya ane mRtyu na thAya; paraMtu jJAna ane smRtinI utpattine gALe aniyata che eTale mane traNa kSaNamAM ja zarIranI bahAra jaI zarIramAM pAchuM AvI jaze ema kahevAya nahi.71 uparAMta, nyAyazeSika dArzanika jaNAve che ke manane zarIra bahAra jatuM mAnavAthI kaI prayajana saratuM nathI. AtmAmAM jJAna, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra utpanna karavAM e mananuM prayojana che. AtmamasaMgathI AtmAmAM A guNo utpanna thAya che. paraMtu ahIM e dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke zarIrAvacchinna AtmA sAthe manane saMga ja zarIrAvacchinna AtmAmAM A nava guNo utpanna karI zake che. zarIra bahAranA Atmapradeze sAthe manano saMga mAnIe te paNa te saMga te AtmapradezamAM jJAna Adi vizeSa guNo utpanna karI zakatuM nathI. je lIla khAtara mAnIe ke zarIra bahAranA Atmapradeze sAthe manano saMyoga te AtmapradezamAM jJAna Adi utpanna karI zake che te sthULa zarIranuM kaI prayojana ja na rahe. Ama zarIra bahAranA Atmapradeze sAthe manane saMga ke te Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 mAnavAthI kaI prajana saratuM nathI paNa UlaTuM sthULa zarIranI nirarthakatAnI Apatti Ave che. Ano artha e ke manane zarIra bahAra jatuM kalpavAne koI artha nathI. bAdrine temanA viSaya grahaNa karavAmAM sahAya karavA mATe paNa teNe bahAra javAnI kaI jarUra nathI.72 prazastapAda anusAra mana sthULa zarIrane choDI bahAra jatuM nathI e kevaLa sAmAnya jananI bAbatamAM ja sAcuM che, yogIo te potAnA manane sthaLa zarIranI bahAra kADhI dUra dUra mokale che ane mana zarIra choDI tyAM jaI kArya pAra pADI pAchuM te zarIramAM AvI jAya che. viziSTa jAtanA adaSTane laI yogInuM mana sthULa zarIranI bahAra jaIne pAchuM AvI zake che.73 gatinA sAmAnya rIte gaNAtAM kANo-gurutva, dravaMva, sthitisthApakatva -to manamAM nathI to pachI manamAM gati kevI rIte udabhave? A prazna koI UThAvI zake. kevaLa paricchinna parimANa hoya eTale tenAmAM gati heya ema na manAya. manamAM je vega hoya che tenI bAbatamAM kahevuM joIe ke te to manamAM gati utpanna thayA pachI tene prApta thAya che, eTale vegane gatinuM prastuta kAraNa mAnI zakAya nahi. AnA uttaramAM vaizeSike jaNAve che ke sRSTinI AdimAM manane sau pahelI vAra gati ApanAra to adaSTa che.74 pachI te Atmaprayatna manane gati karAve che. eka Indriya sAthe joDAyelA manane bIjI Indriya tarapha gati karAvanAra te bIjI IndriyanA viSayanI AtmAmAM jAgelI IcchAthI janmele Atmaprayatna che. suSuptimAMthI jAgelAnA manane A ke te indriya tarapha gati karAvanAra AtmAne jIvanaprayatna che. manane AtmA sAthe saMga anAdi-sAnta manano AtmA sAthe saMga te AtmAnA karmane kAraNe che. AtmAnuM karma (adaSTa) anAdi che. eTale manane te AtmA sAthe saMyoga anAdi che. vipAke--kha pitAnAM karmone bhogavavA AtmAne te bhogane anurUpa zarIra (bhAgAyatana) prApta thAya che. ane te AtmAnuM mana te zarIramAM dAkhala thAya che; AtmA mananI sahAyathI te zarIramAM bhoga bhogave che. vartamAna janmamAM bhogavavAnAM karmo bhogavAI jatAM zarIra paDe che, navAM karmo vipAke--kha bane che, te karmone bhogavavA ya zarIra AtmA dhAraNa kare che, mana A navA zarIramAM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 175 dAkhala thAya che. Ama cakra cAlyA kare che. jyAre te AtmAnAM kamene kSaya thAya che tyAre AtmA ane manane saMga chUTI jAya che ane AtmAne have karmo bhogavavAnAM na hoI te bhAgAyatana (zarIra) dhAraNa karato nathI.75 mananA dharmo mana aNupasmiANa che. sukha, duHkha, vagere antara viSayane grahaNa karavA mATenuM kAraNa (antaHkaraNa) mana che. AtmAmAM sukha, duHkha, IcchA, jJAna, vagere dharmo mana dvArA utpanna thAya che. mana abhautika che. tethI tene sparzaguNa nathI. tene sparzaguNa na hovAthI tenAmAM rUpa, rasa ane gaMdha guNa paNa nathI. te abhautika hovA chatAM mUrta che kAraNa ke nyAyazeSika paribhASAmAM mUrtavano artha thAya che paricchinna parimANatva. jJAna, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma adharma ane bhAvanArUpa saMskAra mananA dharmo nathI. mana cetana nathI. je tene cetana mAnavAmAM Ave to sthUla zarIrane AtmA ane mana baMnuM bhogAyatana mAnavuM paDe paraMtu eka zarIrane benuM bhogAyatana mAnI zakAya nahi kAraNa ke eka zarIranuM saMcAlana ekanA anurodhathI ja manAya, bene anurodhathI mAnatAM vyavahAra azakya banI jAya. bIjA zabdomAM, eka zarIrane adhiSThAtA eka ja manAya, be adhiSThAtA na mAnI zakAya. vaLI, mana karaNa che eTale tene AtmArtha mAnavuM joIe. tethI tene cetana na gaNI zakAya. te pratizarIra eka ja che. prayatna ane adaSTane kAraNe te tIvra gati kare che. tenAmAM parimANa (aNuparimANa), saMkhyA (ekatva), vagere sAmAnya guNa che, tenAmAM guNa hovAthI te dravya che.76 - pAdaTIpa 1 darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt .. / nyAyavA0 1.14 / 2 jAtivaM rAcatra niya : pavArthaghara. p. kara ! AzritatvaM guNatve hi na prayojakamiSyate / SaNNAmapi padArthAnAmAzritatvasya sambhavAt // dikAlaparamANvAdinityadravyAtirekiNaH / AzritAH SaDapISyante padArthAH kaNabhojinA / / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 210 / .3 zrotraM ca na nityadravyagrAhakamayogibahirindriyatvAt cakSurAdivaditi / nyAyalI. lAvatI (nirNayasAgara) pR0 668 / 4 nyAyalIlAvatI pR0 669 / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 paddana 5 vibhUnAM tu parasparataH saMyogo nAsti / padArthadharmasaM0 pR0 360 / 1-9 kaNThAbharaNa (nyAyalIlAvatITIkA) pR0 667-68 / 8 nApi karmAcAkSuSatvAt / vai| sU 2.2.24 / hai karma karmasAdhyaM na vidyate / vai0 sU0 1.1.11 / / 10 ... zabdAcca zabdaniSpattiH / vai0 sU0 2.2.31 / 11 guNasya sato'pavargaH karmabhiH sAdharmyam / vai0 sU0 2.2.45 / 12 zabdo vizeSaguNaH cakSugrahaNAyogyabahirindriyagrAhyajAtimattvAt / siddhAntamuktA. 13 nyAyabhA0 1.1.5 / 14 svAzrayasya yatsamavAyikAraNaM tadguNapUrvaH zabdo na bhavati, paTarUpAdivadAzrayotpa tyanantaramanutpAdAt / ataH sukhAdivat sparzavato vizeSaguNo na bhavati / kandalo pR0 145 / 15 yAvadravyaM zabdo na bhavati satyevAzraye zaGkhAdau tasya vinAzAt , ato'pi sukhAdivat sparzavadvizeSaguNo na bhavati / kandalI pR0 145 / 16 sparzavadvizeSaguNatve zabdasya zaGkhAdirAzrayo vAcyaH / sa ca tasmAdanyatra dUre karNa zaSkulIdeze samupalabhyate, na cAnyaguNasyAnyatra grahaNamasti, tasmAnna sparzavad vizeSaguNaH / kandalo pR0 146 / 17 yastu bAhyendriyagrAhyo nAsAvAtmaguNo yathA rUpAdiH, tasmAdayamapi na tadguNa ityarthaH / kandalI pR0 147 / 18 ito'pi zabdo nAtmaguNa AtmAntaragrAhyatvAdanekapratipattRsAdhAraNatvAdityarthaH / kandalI pR0 147 / / 4 AtmanyasamavAyAdapi zabdo nAtmaguNaH, rUpAdivat / kandalI pR0 148 / 20 itazca nAyamAtmaguNaH-ahaGkAreNa ahamitipratyayena vibhaktasya vyadhikaraNasya grahaNAt , yaH svalvAtmaguNaH so'haGkArasamAnAdhikaraNo gRhyate, yathA sukhyaha duHkhyahamiti, na tvevaM zabdasya grahaNamato nAtmaguNaH / kandalI pR0 148 / 21 dikkAlamanasAM vizeSaguNo nAsti, bhayaM tu vizeSaguNa ito'pi teSAM na bhavatItyAha / kandalI pR0 149 / / 22 rUpAdivad bahirmukhatayA pratIteH / kandalI pR0 148 / 23 ye dikkAlamanasAmubhayavAdisiddhAH saMyogAdayaste zrotragrAhyA na bhavanti, ayaM tu tadgrAhyastasmAnna tadguNaH / kandalI pR0 159 / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vazeSikadarzana 177 24 guNaH zabdaH, guNazca guNinA vinA na bhavati , na ceSa pRthivyAdInAM guNaH, ___ dravyAntaraM ca nAsti, tasmAdyasyAyaM guNastadAkAzamiti parizeSAdAkAzasyAdhigame pratipattau liGgamityarthanirdezaH / kandalo pR0 150 / 25 padArthadharmasaM0 pR0 144 / 21 zabdo liGgamAkAzasya zabdazca sarvatrAviziSTa eka ityekarUpamevAkAzaM siddhayati, medapratipAdakapramANAbhAvAdityarthaH / nanu zabdo'pi tAratarAdirUpeNa vividha eva ? satyam, na tu tena rUpeNAsya liGgatA, kintu guNatvena, taccAviziSTaM nAzrayamedAvagamAya prabhavati, ekasmAdapyAzrayAt kAraNabhedena tAratarA damedasya zabdasyo tpattyavirodhAt / kandalI pR0 151 / / 27 vibhutvaM sarvagatatvaM tadAkAzasya kutaH siddhamiti cet ? sarvatra zabdotpAdAt, ___ yadyAkAzaM vyApakaM na bhavati, tadA sarvatra zabdotpattirna syAt , samavAyikAraNA. bhAve kAryotpattyabhAvAt / kandalI pR0 153 / 28 anyathA paramANutve pratyakSaguNAzrayatvavirodhAt, avayavitve sparzazUnyatvavirodhAt / kiraNAvalI pR0 74 / / 28 kiraNAvalI pR0 75 / 30 avyUhAviSTambhavibhutvAni cAkAzadharmAH / nyAyasU0 4.2.22 / saMsarpatA pratighAtinA dravyeNa ma vyUhyate yathA kASThenodakam / kasmAt ? niravayava- svAt / sarpacca pratighAti na viSTa nAti nAsya kriyAhetuM guNaM pratibadhnAti, kasmAt ? asparzatvAt , viparyaye hi viSTambho dRSTa iti sAvayave sparzavati dravye dRSTaM dharma viparIte nAzaGkitumarhati / nyAyabhA0 4.2.22 / 31 upaskAra, vai0 sU0 2.1.20-23 / 32 nanvAkAzasya sadbhAve kiM pramANam ? pratyakSameva, viyati pati patatriNi cakSurvyApAreNehAyaM pakSI prApto neheti niyatadezAdhikaraNA pratItiriti cet , tadayuktam , arUpasya dravyasya cAkSuSatvAbhAvAt / yo'pyayamadhikaraNapratyayastatra vitatAlo. kamaNDalavyatirekeNa na dravyAntaraM pratibhAti / kandalI pR0 144 / 33 padArthadharmasaM0 pR. 59 / 34 aparasminnaparaM yugapat ciraM kSipramiti kAlaliGgAni / vai0 sU0 2.2.6 / 35 'bahutaratapanaparispandAntaritajanmani hi sthavire yuvAnavadhiM kRtvA paratvamutpadyamAna5. 12 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 3 Sadana masamAyikAraNavat' kAryatvAd iti sthite ca rUpAdInAM ca vyabhicAre tapanaparimandAnAM ca vaiyadhikaraNye tadavacchinnadravya saMyogo'samavAyikAraNamiti vijJAyate / na cAvibhuno dravyasya saMyogastathA bhavitumarhati vyabhicArAd iti tadddravyaM vibhu syAt / kiraNAvalI pR0 76 / na cAkAzasya svapratyAsattimAtreNa saMyuktasamavAyinaM dharmamanyatra saGkrAmayitumasamarthatvAt / tathAtve caitra meryAmabhihatAyAM sarvamerISu zabdotpattiprasaGgAt sUryakriyAvad bherIsaMyogasyApi saMyukta saMyuktasamavAyAvizeSAt, kAlasya tu tatsvabhAvatvAd ayamadoSaH / asiddhidazAyAM prasaGgasyAzrayAsiddheH; siddhidazAyAM ca bAdhitatvAdAtmano'pi dravyAntaradharmeSu dravyAntarAvacchedAya svapratyAsattyatiriktasannikarSApekSatvAt / anyathA vArANasIsthitena nIlena pATaliputrasthitasya sphaTikamaNerUparaJjanaprasaGgAt / kAlasya tu viprakRSTakriyopasaGkramaNazaktatayaiva siddhernA'yaM prasaGga iti sarvamavadAtam / kiraNAvalI pR0 77 / atha AdityaparivartanamevAstu kiM kAleneti cet / na / yugapadAdipratyayAnumeya - tvAt / na cAdityaparivartanAdeva yugapadAdipratyayAH sambhavantIti / vyomavatI pR0 343 / 37 38 na ca kriyaiva kAla iti vAcyam / yugapadAdipratyayAbhAvaprasaGgAt / tathAhikriyAyAH kriyArUpatayA vizeSAbhyupagamAditi pratyayAbhAvaH parAparavyatikarAbhAvazca / na ca kriyA kAla iti pratIyate / vyomavatI pR0 343 / 38 AdityaparivartanAtpIyastva bhUyastvanibandhano yuvasthavirayoH parAparavyavahAra ityeke, tadayuktam, Adityaparivartanasya yuvasthavirayoH sambandhAbhAvAdasambaddhasya nimittatve cAtiprasaGgAt / kandalo pR0 156 / 40 teSAM yugapadAdipratyayAnAM viSayeSu dravyAdiSu pUrvapratyayavilakSaNAnAM dravyAdipratyayavilakSaNAnAmutpattAvanyasya nimittasyAbhAvAt / etaduktaM bhavati dravyAdiSu viSayeSu pUrvAdipratyayA jAyante, na caiSAM dravyAdayo nimittaM tatpratyaya vilakSaNatvAt, na ca nimittamantareNa kAryasyotpattirasti, tasmAdyadatra nimitaM sa kAla iti / kandalI pR0 156 | 41 asati tasmin vastutpAdAbhAvAt / na tAvadatyantamato gaganasyotpAda:, nApyatyantAsato naraviSANasya, kintu prAsagataH / kAlAsattve cAbhAva vizeSaNasya prAkzabdArthasyAbhAvAnnAyaM vizeSaH siddhayatIti na kasyacidutpattiH syAt / kandalI pR0 157 / 42. yuvasthavirayo: zarIrAvasthAbhedena tatkAraNatayA kAlasaMyoge'numite sati pazcAttayoH kAlaviziSTatAvagatiH prazyeturekatvAt / kandalI pR0 158 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 179 43 na tAttvikaH kAlasya medo vartamAnAdiH, kintu asannapyasau vyavahArasiddhaye kena - cidupAdhimA kalpyate / kaH punarasAvupAdhi: ? kriyeti brUmaH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 126 / 44 nanu yugapadAdipratyayameda eva tadbhedapratipAdakaH ? naivam / kAlAmede'pi sahakAribhedAt pratyayabhedopapatteH / kandalI pR0 159 / 45 janyAnAM janakaH kAlaH ... / kArikAvalo 45 / 46 kandalI pR0 159 / 47 varttamAnAbhAvaH patataH patitapatitavyakA lopapatteH / nyAyasU0 2.1.39 / vRntAspracyutasya phalasya bhUmau pratyAsIdato yadUrdhva sa patito'dhvA, tatsaMyuktaH kAlaH patitakAlaH, yo'dhastAt sa patitavyo'dhvA, tatsaMyuktaH kAlaH patitavyakAlaH / nedAnIM tRtIyo'dhvA vidyate yatra patatIti varttamAnaH kAlo gRhyeta, tasmAdvartanamAH kAlo na vidyata iti / nyAyabhA0 2 1 39 / 48 tayorapyabhAvo vartamAnAbhAve tadapekSatvAt / nyAyasUtra 29.40 / nAdhvavyaGgayaH kAlaH / kiM tarhi ? kriyAvyaGgayaH patatIti / yadA patanakriyA vyuparatA bhavati sa kAlaH patitakAlaH / yadotpatsyate sa patitavyakAlaH / yadA dravye varta - mAnA kriyA gRhyate sa vartamAnaH kAlaH / yadi cAyaM dravye vartamAnaM patanaM na gRhNAti kasyoparamamutpatsyamAnatAM vA pratipadyate / patitaH kAla iti bhUtA kriyA / patitavyaH kAla iti cotpatsyamAnA kriyA / ubhayoH kAlayoH kriyAhInaM dravyam, athaH patatIti kriyAsambaddhaM, so'yaM kriyAdravyayoH sambandhaM gRhNAtIti vartamAnaH kAlastadAzrayau cetarau kAlau tadabhAve na syAtAmiti / nyAyabhA0 2.1.40 / 47 nAtItAnAgatayoritaretarApekSAsiddhiH / nyAyasUtra 2.1.41 / 50 arthasadbhAvavyaGgadhaMzcAyaM vartamAnaH kAlaH, vidyate dravyaM vidyate guNaH vidyate karmeti / nyAyabhA 2.1.41 / 2 . 51 vartamAnAbhAve sarvAgrahaNaM pratyakSAnupapatteH / nyAyasU0 2.1.42 / pratyakSa mindriyArthasannikarSajaM na cAvidyamAnamasadindriyeNa sannikRSyate / na cAyaM vidyamAnaM satkiJcidanujAnAti / pratyakSanimittaM pratyakSaviSayaH pratyakSajJAnaM sarvaM nopapadyate, pratyakSAnupapattau tatpUrvakatvAdanumAnAgamayoranupapattiH / sarva pramANavilope sarvagrahaNaM na bhavatIti / nyAyabhA0 2. 1.42 / 52. ita idamiti yatastad dizyaM liGgam / vai0 sU0 2.2.10 / 43 tathAhi ekadezamadhikRtya kazcinpUrvaH kazcidapara iti pratItyA pUrvAparayorvastunoH Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 paddana paratvAparatve viSayIkriyete / antarA bahutara saMyuktasaMyogAlpatarasaMyuktasaMyogajJAnaM ca tayorutpAdakam / tayorasamavAyikAraNAni ca te saMyogAH parAparavastunoH pratyAsattya - bhAvAdanupapannAH, ataH pratyAsattighaTikA divakalpyate / sUkti pR0 353 / 54 na, cAvyApaka sambandhamAzritya sUryasaMyogA viziSTapratyayAnutpAdayanti / na cAkAzAmAnau tathA bhavitumarhataH, pUrvakAdeva nyAyAt / kAlo bhaviSyatIti cet, kAlasya kriyAmAtropAdhinibandhanavyavahArahetutvAt / kiraNAvalI 82 / yaM padArthadharmasaM0 165 - 166 (kandalo sahita ) 56 niyatopAdhyunnAyakaH kAlaH / aniyatopAdhyunnAyikA dikU / tarkasaMgraha (AthalyeboDAsa)gata uddharaNa, pR0 132 / upaskAra, vai0 sU0 2.2.10 / .. vartamAnasya sarvatra vartamAnatvAt ...... dizo hyayaM svabhAvabhedo yat pramAtRmedamAzritya pakSadharmopanAyakatvaM na tvanyasyeti / kAlasyaivaM svabhAvabhedaH kiM na kalpyata iti cet, na, kriyAM pratyanyathAdarzanAt / kiraNAvalo pR0 82 / 57 anindriyanimittAH smRtyAdayaH kAraNAntara nimittA bhavitumarhantIti / nyAyabhA0 1.1. 16 / zrotrAdyavyApAre smRtyutpattidarzanAt bAhyendriyairagRhItasukhAdiprAhyAntarabhAvAcca / padArthadharmasaM0 pR0 218 / 8 AtmendriyArthasannikarSe jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso liGgam / vai0 sU0 3.2.1 / yugapajJAnAnutpattirmanaso liGgam / nyAyasUtra 1.1.16 / yugapacca khala ghrANAdInAM gandhAdInAM ca sannikarSeSu satsu yugapajJAnAni notpadyante tenAnumIyate asti tattadindriyasaMyogi sahakAri nimittAntaramavyApi yasmAsannidhernotpadyate jJAnaM sannivezvotpadyate iti / nyAyabhA0 1.1.16 / 8 jJAnAyaugapadyAdekaM manaH / nyAyasUtra 3.2.56 / sambhavati khalu vai bahuSu manassu indriyamanaHsaMyogayaugapadyamiti jJAnayogapadyaM syAt, na tu bhavati, tasmAd viSaye pratyayaparyAyAdekaM manaH / nyAyabhA0 3.2.56 / 10 alAtacakradarzanavat tadupalabdhirAzusaJcArAt / nyAyasUtra 3.2.58 / 11 arthasamUhAlambanasyaikajJAnasyApratiSedhAt / kandalI pR0 222 / 12 savigrahe manasIndriyAntarasambandhArthaM jAgrataH karma AtmamanaH saMyogAd icchAdveSapUrvakaprayatnApekSAt, anvabhiprAyamindriyAntareNa viSayAntaropalabdhidarzanAt / padArthadharmasaM0 pR0 735 / 13 suptasya prabodhakAle jIvanapUrvakaprayatnApekSAt / padArthadharmasaM0 pR0 736 / ...manasazcAdyaM karmAdRSTakAritam / vai0 sU0 5.2.13 / asati praNidhAne, saGkalpe Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 181 cAsati suptavyAmaktamanasAM yadindriyArthasannikarSAdutpadyate jJAnaM tatra manaHsaMyogo'pi kAraNami ta manasi kriyAkAraNaM vAcyamiti / yathaiva jJAtuH khalvayamicchAjanitaH pragraho manasaH preraka AtmaguNaH, evamAtmani guNAntaraM (=adRSTaM) sarvasya sAdhakaM pravRttidoSajanitamasti.. anyathA hi caturvidhAnAmaNUnAM bhUtasUkSmAnAM manasAM ca tato'nyasya kriyAhetorasambhavAt zarIrendriyaviSayANAmanutpattiprasaGgaH / nyAyabhA0 2.1.29 / pAlyAyana 52mAnu sAdhama ane bhannu maaytamAM be paramANuonA saMyoganA kAraNarUpa karmane ane suSupti pachI mananA indriya sAthenA saMyoganA kAraNarUpa karmane mAnatA lAge che. teo sRSTi pratyenI kalpanAne svIkAratA lAgatA nathI. te kalpanA nyAya-vaizeSika paraM parAmAM dAkhala karanAra prazastapAda lAge che. 14 nAntaHzarIravRttitvAd manasaH / nyAyasUtra 3.2.26 / ....prAk prAyaNAdantaH zarIre vartamAnasya manasaH zarIrAd bahirjJAnasaMskRtairAtmapradezaiH saMyogo nopapadyata iti / nyAyabhA0 3.2 26 / 15 apasarpaNakarmopasarpaNakarma cAtmamanaHsaMyogAdadRSTApekSAt / katham ! yadA jIvanasaha kAriNordharmAdharmayorUpabhogAt prakSayo'nyonyAbhibhavo vA tadA jIvanasahAyayorvekalyAt tatpUrvaka prayatnavaikalyAt prANanirodhe satyanyAbhyAM labdhavRttibhyAM dharmAdharmAbhyAmAtmamanaHsaMyogasa hAyAbhyAM mRtshriiraadvibhaagkaarnnmpsrpnnkrmotpdyte| tataH zarIrAd bahirapagataM tAbhyAmeva dharmAdharmAbhyAM samutpannenAtivAhikazarIreNa sambadhyate, tatsaMkrAntaM ca svarga narakaM vA gatvA AzayAnurUpeNa zarIreNa samvaddhayate, tatsaMyogArtha karmopasarpaNa miti / padArthadharmasaM0 736-738 / 16 gamanaM ca tasyaitAvad dUraM kevalasya na sambhavati / kandalI pR0 738 / 17 maraNa janmanorantarAle manasa: karma zarIropagRhItasyaivopapadyate, mahApralayAnantarAvasthA bhAvinaH karmavyatiriktatve sati / kandalo pR. 739 / 18 manasAdhiSThitaM cakSuniHsRtya rUpAdi grAhayati... tasmAd nAntaHzarIravRtti mana iti / nyAyavA0 3.2.26 / 18 AtmamanaHsannikarSajazca prayatno dvividho dhAraka: prerakazca, niHsRte ca zarIrAd bahi manasi dhArakasya prayatnasyAbhAvAd gurutvAt patanaM syAt zarIrasya / nyAyabhA0 3.2 28 / 70 na tadAzugatitbAd manasaH / nyAyasUtra 3.2.29 / 71 na...kAlAniyamAt / nyAyasUtra 3.2.30 / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 padana 72. upabhogAyatanaM puruSasya jJAtuH zarIraM na tato nizcaritasya manasa AtmasaMyogamAtraM jJAnasukhAdInAmutpattau kalpate, klRptau vA zarIravaiyarthyamiti / nyAyabhA0 32.30 / 73 yoginAM ca bahirudrecitasya manaso'bhipretadezagamanaM pratyAgamanaM ca / | padArthadharmasaM0 pR0 739 / 74 sargakAle pratyapreNa zarIreNa sambandhArthaM karma adRSTakAritam / padArthadharmasaM0 pR0 739 / 75 nyAyabhA0 2.2.60 - 72 / 76 padArthadharmasaM0 pR0 216 - 226 / (kandalIsahita) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 11 AtmA Atmasiddhi nyAya-vaizeSika darzana AtmavAdI che. te AtmAne svataMtra dravya tarIke svIkAre che. te AtmAnA astitvane puravAra karavA nIcenI dalIla Ape che. (4) cakSuthI rUpanuM jJAna thAya che. paNa e jJAna thAya che tene ? cakSuthI rUpane dekhe che koNa? jIbhathI rasane mANe che ke ? cakSu, vagere indriye to jJAnanAM sAdhana che. te sAdhanono upayoga karanAra koNa che ? kuhADIthI lAkaDuM kapAya che. paraMtu kaThiyAre kuhADIne prayoga na kare te lAkaDuM kapAya nahi. tevI ja rIte, IndriyothI jJAna thAya che paNa indriyane prajanAra na hoya te indricethI jJAna thAya nahi. indriyane prajanAra je che tene ja ame AtmA kahIe chIe. (mA) jJAna guNa che. eTale tene AzrayarUpa keI dravya hevuM joIe. te dravya ghaTa, peTa, vagere viSaya nathI, Indriya nathI, zarIra nathI ke mana paNa nathI. tethI tenA AzrayarUpa temanAthI juduM dravya mAnavuM paDe che. te dravyanuM nAma AtmA che. (i) ghaTa, paTa, vagere viSaye jJAnano Azraya nathI kAraNa ke viSayane nAza thavA chatAM te viSayanuM smaraNajJAna te thAya che. 2 (i) indraya jJAnane Azraya nathI. (1) keTalAka mAne che ke Indriya ja jJAnane Azraya che. teo jaNAve che ke cakSurindriya hatAM rUpajJAna thAya che ane na hetAM thatuM nathI. eTale cakSu ja rU5 jJAnano Azraya che. e ja rIte rasajJAna, gandhajJAna, sparzajJAna ane zabdajJAnanA Azraya anukrame rasanendriya, ghANe ndriya, sparzanendriya ane kaNendriya che. to pachI IndrayothI bhinna AtmA mAnavAnI zI jarUra che? Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika ciMtake jaNAve che ke cakSurindriya hatAM rUpajJAna thAya che ane te na hetAM rUpajJAna thatuM nathI e vAta sAcI paNa tenuM kAraNa te pote jJAnAzraya che te che ke pachI te pote potAnAthI bhinna, jJAnanA AzrayarUpa dravyanuM rUpajJAna karavAnuM sAdhana che te che evo saMzaya udbhave che. cakSurindriya potAnAthI bhinna, jJAnAzrayarUpa dravyanuM rUpajJAna karavA mATenuM sAdhana hoya to paNa cakSurindriya hatAM rUpajJAna thAya ane te na hotAM rUpajJAna na thAya. eTale cakSu hetAM rUpajJAnanuM thavuM ane na hatAM na thavuM e hakIkta uparathI cakSu ja rUpajJAnano Azraya che e nizcatapaNe puravAra thatuM nathI. (2) ApaNuM anubhavo evA che ke jemAM eka ja jJAtAne rUpajJAna, rasa jJAna, gandhajJAna, sparzajJAna, ane zabdajJAna thAya che. "rUpane joI gundhane suMghe che, "gandhane saMdhI rasane cAkhe che', vagere daSTAMta rUpajJAna, rasajJAna, gandhajJAna, sparzajJAna ane zabdajJAna eka jJAtAne thAya che - evuM darzAve che. paraMtu koI indriya evI nathI ke jene rUpajJAna, vagere A pAMceya jJAna thatAM hoya. arthAta, A pAMceya jJAnone Azraya kaI paNa eka indriya ghaTI zaktI nathI. eTale A pAMceya jJAnanA AzrayarUpa IndriyothI bhinna dravya mAnavuM paDe che. ane A ja AtmA che." (3) pratyabhijJArUpa jJAnano Azraya Indriya saMbhavI zake nahi. kaI ahIM zaMkA UThAve che ke pahelAM Indriye je viya jANele hoya te ja viSaya pharI tenI samakSa upasthita thatAM Indriya tene ALakhI le che ke "A te ja che, eTale pratyabhitAnA Azraya mATe indriyathI juduM kaI dravya mAnavAnI jarUra nathI. AnA uttaramAM nyAya-vaizeSike kahe che ke je cakSurindriya pratyabhijJAno Azraya hoya to kevaLa jamaNI AMkhe dekhelI vastu kevaLa DAbI AMkha samakSa upasthita thatAM te vastune DAbI AMkha oLakhI zake nahi. eke dekhelI vastunuM pratyabhijJAna bIjAne thaI zakatuM nathI. paraMtu jamaNI AMkhe dekhelI vastunuM pratyabhijJAna DAbI AMkhane thAya che. eTale e baMne AMkhane sAdhana tarIke prayojanAra keI eka pratyabhino Azraya mAnavo joIe. te che AtmA. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 185 (4) smaraNarUpa jJAnane Azraya indriya sa MbhavI zake nahi. jo smaraNajJAnanA Azraya indriyane mAnavAmAM Ave te aMdha vyaktine pahelAM dekhelI vastuonuM smaraNa thaI zake nahi. jo cakSurindriya jJAnanA Azraya hoya teA te ja draSTA (cAkSuSa pratyakSaneA kartA) hovI joI e. paraMtu draSTAne vinAza thatAM teNe dekhelI vastune khIjuM kAI smarI zake nahi. tethI te aMdha vyaktinI bIjI keAI indriya te vakhate cakSurindriye dekhelI vastunuM smaraNa kare che ema kahI zakAya nahi. e ja rIte, khIjI koI indriya nAza pAmyA pachI te indriye pahelAM anubhavela viSayanuM smaraNa thaI zakaze nahi. paraMtu kAI paNa vyaktinI kAi indriya nAza pAmI gayA pachI paNa te indriya dvArA teNe pahelAM anubhavela viSayanuM te vyakti smaraNa kare che e te nirvivAda che. je ghaDapaNamAM aMdha banela che te vyakti pahelAM teNe dekhelI vastuonu smaraNa kare che, paraMtu ahIM A smaraNajJAnaneA karyAM (=Azraya) kANu che ? danajJAnane Azraya cakSurindriya che ema mAnatAM A smaraNajJAnanA Azraya tarIke paNa cakSurindriyane ja mAnavI paDe, para'tu te te nAza pAmI che. eTale danajJAna ane tajanya saMskAravaze udbhavatA smaraNujJAnanA Azraya tarIke indriyathI judu' dravya mAnavuM paDe che. te dravyanu' nAma che AtmA.7 (5) indriyAntaravikAranI ghaTanA paNa puravAra kare che ke indriya jJAnanA Azraya na heAi zake. madhura rasavALI kerInA rIMga dekhIne ke tenI ga Mdha sUMghIne manuSyanI jIbhamAM pANI chUTe che. Ama kema bane che ? Ane vicAra karatAM samajAya che ke te manuSyane te jAtanAM raMga ane gaMdha sAthe je madhura sane pahelAM anubhava thayelA te madhura rasanu tene smaraNa thAya che ane pariNAme te madhura rasane mANavAnI tene icchA jAge che, e sivAya tenI jIbhamAM pANI chUTe nahi. kerIneA raMga dekhIne ke tenI gaMdha sUMghIne madhura rasanuM smaraNa thavA chatAM jene madhura rasanI tRSNA (= icchA ) nathI tenI jIbhamAM pANI chUTatuM nathI. para Mtu kerInA raMga dekhIne ke tenI gaMdha sUMghIne madhura rasanuM smaraNa thatAM jene te rasa mANavAnI icchA thAya che tenI jIbhamAM ja pANI chUTe che. Ama pahelAM anubhavela rasanuM smaraNa ane rasane mANavAnI IcchA ane jIbhamAM pANI chUTavA mATe Avazyaka che. raMga joine Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 paDadA na ke gaMdha sUMghIne jIbhamAM pANI chUTe tyAre te ane zarateA pUrI paDI hAya che. tethI A ghaTanAmAM te madhura rasanuM smaraNu kANu kare che te vicAraNIya che. cakSurindriya ke ghrANendriya teA madhura rasanu smaraNu karI zake nahi kAraNa ke te emAMthI ekeya indriye kadI madhura rasane anubhava karyAM nathI. zya cakSurindriyanA ke ghrANendriyanA grAhya viSaya nathI. rasanendriya ja prastuta ghaTanAmAM pUrvAnubhUta madhura rasanuM smaraNa karI tenA abhilASa kare che ema paNa na kahI zakAya. kAraNa ke rasanendriya kerInuM rUpa ke tenI gaMdha grahaNa karatI nathI, rUpa ke gadha rasanendriyane grAhya viSaya nathI. ane niyama te evA che ke je kerInA rUpa gaMdhane grahaNa kare che. tene ja kerInA madhura rasanu smaraNa thai zake che, khIjAne nahi. eTale puravAra thAya che ke prastuta ghaTanAmAM indriyathI bhinna keAI dravya che je AMkhathI kerInuM rUpa dekhI . ke nAkathI tenI gaMdha sughI te jAtanAM rUpa-gaMdha sAthe pahelAM anubhavelA madhura rasanuM smaraNa kare che ane te madhura rasanA abhilASa kare che. arthAt jJAna ane icchAnA Azraya indriya nathI paNa indriyathI juduM kAI dravya che. te dravyanuM nAma AtmA che. (6) indriyo bhautika che. indriyA pRthvI vagere bhUtanI banelI che. bhUtA kAraNa che ane indriyA temanu kAya che. bhUtA jJAnane Azraya nathI teA temanA kAya rUpa indriyA jJAnanA Azraya kema karIne heAi zake ? bhUte jJAnanA Azraya nathI ema zAne AdhAre kaheA che? patthara, ghaDA, vagere bhUtakAryAMmAM jJAna nathI. kAya mAM jJAna na hoya te tenA kAraNamAM paNa na ja hoya. jo bhUtAne guNa jJAna heAta te bhUtakAryAM patthara, ghaTa, vageramAM paNa te AvyA hata. kAraNanA guNA kAya guNAne utpanna kare che. Ama bhUtAmAM jJAnaguNa nathI. eTale temanAM kAryAM ghaTa, vageremAM jema jJAnaguNa nathI tema temanAM kArUpa indriyAmAM paNa jJAnaguNa na ja hAya." Ama indriyA jJAnaguNane Azraya nathI. (iii) zarIra jJAnaguNane Azraya nathI. (1) jJAna zarIramAM jaNAya che mATe jJAna zarIranA guNa che ema keTalAka mAne che. nyAya-vaizeSika dAza`nikA jaNAve che ke jJAna zarIramAM jAya che mATe te zarIranA guNa che ema nizcitapaNe na kahI zakAya Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vazeSikadarzana 187 kAraNa ke dravyamAM pitAnA guNo sAthe bIjA dravyanA guNo paNa keTalIka vAra jaNAya che. udAharaNArtha, pANImAM tenA svAbhAvika guNa - dravatava sAthe keTalIka vAra agnino uSNatAguNa paNa jaNAya che. eTale saMzaya thAya che ke zarIramAM jaNAto jJAnaguNa tene ja che ke bIjA keI dravyano. AthI zarIramAM jJAnaguNa jaNAya che eTalA uparathI ja te zarIrane guNa che ema nizcitapaNe na kahI zakAya.10 (2) zarIramAM jaNAto jJAnaguNa kharekhara zarIrane nathI paNa bIjA dravyane che. je te zarIrano ja hota to jema rU5 vagere potAnA guNa vinAnuM zarIra kadI gRhIta thatuM nathI tema potAnA jJAnaguNa vinAnuM paNa te kadI gRhIta na thavuM joIe. paraMtu jJAnaguNa vinAnuM zarIra keIka vAra (arthAta mRtyu vakhate) gRhIta thAya che. eTale jJAnaguNa zarIrano nathI e nakkI thAya che. udAharaNartha, uSNatAguNa vinAnuM pANI keTalIka vAra gRhIta thAya che mATe uSNatAguNa pANIne nathI.' zarIrano ja jJAnaguNa che ema mAnanAra pitAnA bacAvamAM jaNAve che ke (kAcA) ghaDAno zyAmaguNa ghaDAnA rahevA chatAM nAza pAme che. tema chatAM te ghaDAno guNa che; tevI ja rIte zarIranA rahevA chatAM jJAnaguNa nAza pAme che tema chatAM te zarIrane ja guNa che. Ane pratikAra taiyAyika ane vaizeSika judI judI rIte kare che. naiyAyika jaNAve che ke zyAmaguNa to rUpaguNane eka paryAya che. pAkakriyAthI rUpaguNano eka paryAya zyAmaguNa nAza pAme che ane tenA sthAne rUpaguNano bIjo paryAya raktaguNa utpanna thAya che paraMtu rUpaguNane atyanta nAza thato nathI. ethI UlaTuM zarIramAM keIka vakhate te jJAnaguNano atyanta nAza thAya che ane tene kaI paNa paryAya zarIramAM astitva dharAvatA nathI. eTale rUpaguNa ghaTane gaNAya (ane tethI rUpaguNanA paryAye paNa ghaTanA guNo gaNAya) paNa jJAnane zarIrane guNa na gaNI zakAya.3 vaLI, zyAmaguNa sAthe pAkaja raktaguNanuM sahAvasthAna kadI gRhIta thatuM nathI. eTale pahelAMnA zyAmaguNane pAkaja ktaguNa sAthe vireAdha jaNAya che. tethI pAkaja raktaguNa upanna thatAM pahelAM pahelAM zyAmaguNa nAza pAmI jAya che. paraMtu zarIramAM jJAnaguNane virodhI kaI guNa kadI ApaNe joyuM nathI ke jenI utpatti thatAM jJAnaguNane nAza thAya. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 padaMzana jJAnanA virodhI guNa acetanatAne nahi gaNI zakAya kAraNa ke acetanatA jJAnanA viredhI guNa nathI paratu jJAnane abhAvamAtra che. Ama jJAnane viredhI guNu rAkaya na hovAthI jJAna je zarIranA guNa hAya te! jyAM sudhI zIra heAya tyAM sudhI teNe rahevu joI e paNa te rahetuM nathI; eTale jJAna zarIrane guNa nathI. 4 vaizeSika vicArake vidhIne jaNAve che ke zyAmaguNavALA (kAceA) ghaDA zyAmaguNanA nArA sAthe nAza pAme che ane tenI jagAe pAkakriyAthI raktaguNavALA (pAkA) ghaDA utpanna thAya che. zyAmaguNanA nAza thavA chatAM te jenA guNa che te ghanu astitva cAlu rahe che ema ame vaizeSike mAnatA nathI. AkhA zarIramAM (3) jo jJAna zarIztA vizeSaguNa hAya to te AkhA zarIramAM prApta thavA joIe, paNa te AkhA zarIramAM prApta thatA nathI.15 keza, nakha, vagere zarIranA bhAgeAmAM te jaNAtA nathI,16jo kahevAmAM Ave ke tyak (cAmaDI) jyAM sudhI che tyAM sudhInA bhAgane ja zarIra (=mAgAyatana) gaNavAmAM Ave che, eTale jJAna AkhA zarIramAM prApta thAya che ema ja gaNAya.17 jJAnaguNa AkhA zarIramAM prApta thAya che ema mAnIzuM te bIjI Apattie Avaze. a) jJAna hoya te tenA avayave! hAtha, paga, vageremAM paNa jJAna hoya ja. hAtha, paga, vagere avayAmAM jJAna mAnatAM smRti nahi ghaTe. hAthe kAI spardhAnuM jJAna meLavyuM ane pachI te koI kAraNathI kapAI gayA, teA pachI hAthe anubhavelA spardhAnuM smaraNa na thavu joI e, kAraNa ke koi bIjAe anubhavelA anu koI bIjAne smaraNa thatuM nathI. anubhava karanAra ane smaraNa karanAra eka ja hAya che evA niyama che. hAtha kapAI gayA pachI paNa tenAthI pahelAM je anu anubhavajJAna thayuM hAya che tenu smaraNajJAna thAya che. mATe hAtha vagere avayaveAmAM jJAnaguNa nathI. te avayavemAM jJAnaguNa na hoya te| avayavImAM (zarIramAM) te kyAMthI hoya ? b) jJAnaguNu AkhA zarImAM upalabdha thAya che ema mAnatAM te zarIranA pratyeka avayavamAM che ema mAnavuM paDe. zarIranA pratyeka avayavane jJAnaguNanA Azraya mAnatAM eka zarImAM aneka jJAtAe mAnavA paDe. eka Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 189 zarIramAM aneka jJAtA mAnatAM zarIranI pravRttimAM ekavAkayatA na rahe. AM kAraNe zarIrane jJAnaguNane Azraya na mAnI zakAya.18 (4) zarIraguNA kAM teA apratyakSa hAya che (dA. ta. gurutva, vagere) mAM tA indriyagrAhya hAya che (dA. ta. rUpa, vagere). paraMtu jJAnaguNa nathI apratyakSa (kAraNa ke te sa Mvedya che) ke nathI indriyagrAhya (kAraNa ke te maneAgrAhya che). tethI sAbita thAya che ke jJAnaguNu zarIrane nathI paNa bIjA kAI dravyane che.19 (5) amuka vastu prApta karavAne Abha ane amuka vastuthI dUra rahevArUpa nivRtti zarIra kare che. AraMbha-nivRtti zaga-dveSamAMthI udbhave che. Ara Mbha-nivRtti zarIra kare che eTale rAga-dveSa zarIramAM che. ema puravAra thAya che. jemAM rAga-dveSa hoya temAM ja jJAna hoya eve niyama che. rAgadveSanA Azraya zarIra che mATe jJAnane Azraya paNa zarIra che. zarIrane jJAnaneA Azraya mAnanAra A rIte dalIla kare che.20 Ane javAba ApatAM nyAya-vaizeSika vicArakA kahe che ke zarIragata Ara Mbha-nivRtti be prakAranI che : (a) sunizcita--samAna paristhitimAM badhAM ja zarIrA niyamathI eka ja jAtanI AraMbha- nivRtti kare che. AvI AraMbha-nivRttine ahIM sunizcita gaNI che. je AdhAra upara zarIph hoya te AdhArane khaseDI letAM zarIra peAtAnA gurutvathI nIce paDe che ane nIce paDatAM zarIrane keAI AdhAra maLatAM tenuM nIce paDavuM aTakI jAya che. A jAtanI AraMbha-nivRtti badhAM ja zarIronI niyamathI thAya che. (b) anizcita--samAna paristhiti hovA chatAM keTalAMka zarIre Ara Mbha kare che. jyAre keTalAMka zarI nivRtta thAya che. AvI Arabha-nivRttine ahIM anizcita gaNI che. eka deza ane eka kALamAM paNa eka zarIra dArU pIe che jyAre bIjuM zarIra dArUthI dUra rahe che. zarIranI nizcita AraMbha-nivRttinI nizcitatA zAne laI te che ? zarIranI nizcita Ara Mbha-nivRttinI nizcitatA e kAraNe che ke te AraMbha-nivRttinAM nimitto zarIramAM ja che. zarIranA paDavArUpa AraMbhanuM nimitta gurutva zarIramAM ja che tema ja zarIranI paDavAmAMthI aTakavArUpa nivRttinuM nimitta AdhArasayeAga paNa zarIramAM che. zarIranI anizcita AraMbha-nivRttinI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 Sada na anizcitatA zAne laI te che ? zarIranI anizcita AraMbha nivRttinuM kAraNa e che ke te AraMbha-nivRttinAM nimitto rAga-dveSa zarIramAM nathI paNa khIjAmAM che. jenAmAM te che tene AtmA nAma ApyuM che. rAga- dveSa zarIramAM na hoI jJAna paNa zarIramAM nathI. Ama jJAnaguNane Azraya zarIra nathI paNa jemAM rAgadveSa rahe che te AtmA jJAnaguNane Azraya che. (!) zazI bhautika che. zarIranAM kAraNe| bhUtA che ane zarIra temanu kA che. bhUte jJAnaguNane Azraya nathI. tethI temanuM kAya zarI paNa jJAnaguNane Azraya nathI kANu ke bhUtakAryAM ghaTa vageremAM jJAnaguNa nathI. kAya'mAM je vizeSaguNa na heAya te tenA kAraNamAM paNa na ja hoya, kAraNa ke kAranAM guNA ja kAya guNAne utpanna kare che. bhUtakAya hAvAthI ghaTa vagere jema jJAnaguNanA Azraya nathI tema bhUtakA hAvAthI zIra paNa jJAnaguNunA Azraya nathI.22 (7) dehane jJAnaguNanA Azraya mAnatAM smaraNanAna ghaTaze niha. je zarIra jJAnAzraya hoya teA bAlazarIre dekhelI vastunuM smaraNa bRharIzte thaI zakaze nahi kAraNa ke deha kSaNika che. bAladeha bRhRdehathI taddana jude che. eTale khAladehe anubhavelI vastunuM smaraNa vRhadeha kevI rIte karI zake :23 eke anubhavelI vastunuM smaraNu bIje karI zakatA nathI.24 jJAnaguNane Azraya zarIra che ema mAnanAra jaNAve che ke bAlazarIre karelA anubhavAnA je saMskA khArIramAM janmelA te vRzarIramAM saMkrAnta thayA che; eTale gRhazarIramAM saMkrAnta thayelA saMskArA jAgatAM dhRhazarIrane smaraNa thAya che. bAlazarIra ane vRduzarIra eka bIjAthI taddana judAM heAvA chatAM saMskArasaMkrAntine laIne vRddhazarIrane khalazarIre anubhavelA viSayanu smaraNa saMbhave che. nyAya-vaizeSika jaNAve che ke A khulAsA gaLe Utare evA nathI kAraNa ke saMskArane gatikriyA nathI; gatikriyA vinA saMskAra eka zarIramAMthI bIjA zarIramAM kevI rIte sakrAnta thaI zake? mAnI lo ke saMskAra eka zIramAMthI bIjA zarIramAM saMkrAnta thaI zake che. paNa ema mAnatAM bIjo prazna UThe che ke mAtAnI kukSimAM rahelA bALakanA zarIramAM mAtAnA zarIramAM rahelA saMskArA zA mATe sakrAnta thatA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSidazana 191 nathI ane te bALaka pachI kayAreya mAtAe anubhavelA viSayanu smaraNu kema karatA nathI ? virAdhI nyAya-vaizeSikane uttara Ape che ke je zarIra upAdAnakAraNa hoya te zarIramAM paDelA saMskArA ja te zarIranA kAya rUpa khInna zarIramAM saMkrAnta thAya che. evela niyama che. mAtAnuM zarIra tenI kukSimAM rahelA bALakanA zarIranuM upAdAnakAraNa nathI. nyAya-vaizeSika dArzanika jaNAve che ke Ama mAnatAMya bAlazarIragata saMskArA vRddhazarIramAM saMkrAnta thaI zake nahi kAraNa ke khAlazarIra ghaNA vakhata pahelAM nAza pAmyuM hoI tene vRzarIranuM upAdAnakANu gaNI zakAya nahi. te ema kahevAmAM Ave ke vRddhazarIramAM balazarIragata saMskAreAnI jatinA ja saMskArA utpanna thAya che ane Ane ja ame saMskArasaMkrAnti gaNIe chIe teA te paNa barAbara nathI, kAraNa ke te ja aMtinA saMskAra vruddhazarIramAM utpanna karanAra kaMI kAraNa nathI. gRhazarIrane te jAtinA saMskArAnA janaka anubhaveA thayA nathI eTale tene te jJatinA saMskArA saMbhave nahi. jeNe amuka anubhava nathI karyAM tene te anubhavanA saMskArA sa Mbhave ja nahi e tA badhAM svIkAre che. Ama smaraNajJAnane Azraya zarIra nathI.rapa (8) 'A te ja che' A jAtanA jJAnane pratyabhijJA kahe che. pratyabhijJAmAM pahelAM anubhavela vastu ane hAla anubhavAtI vastu eka ja che evu anusaMdhAnarUpa jJAna thAya che. AvA jJAnane Azraya te sthira dravya ja hAI zake. zarIra teA kSaNika che eTale tene AvA jJAnanA Azraya mAnI zakAya nahi. (9) zarIrane jJAnane Azraya mAnatAM zarIra ja AtmA che ane zarIrathI juduM AtmA nAmanuM kAI dravya nathI evA atha thAya. paMtu jo zarIrane AtmA mAnavAmAM Ave te zarIzte bALI mUkatAM teNe karelAM karmanuM phaLa te kadI nahi bhagavI zake ane je zarIra taddana navu janme che tene je bhAgavavuM paDe che te tenAM karmAnu phaLa che ema nahi gaNI zakAya; Ama kRtavinAza ane amRtAbhyAgama doSa| Avaze; Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 paddarzana eTale zarIrathI bhinna jJAnanA AzrayarUpa ane zarIra sAthe nAza nA pAmanAra Atmadravya mAnavuM joIe. (10) zarIrane ja jJAnAzraya mAnI AtmA mAnanArane nyAyazeSika vicArake jaNAve che ke zarIra ja AtmA nathI, kAraNa ke kevaLa zarIrane haNatAM pApa lAgatuM nathI paraMtu AtmAyukta zarIrane haNatAM pApa lAge che.27 vidhI dalIla kare che ke AtmAyukta zarIrane haNatAM pApa lAge che ema mAnavuM nyAyazeSikene mATe barAbara nathI. kAraNa ke temane mate AtmA nitya che. 28 nyAya-vaizeSika uttara Ape che ke AtmA pote zarIramAM rahI bhoga karato hoya te vakhate tenA bhogAyatanano (=zarIrano) nAza karavo te pApa che. AtmAne nAza karavo pApa nathI kAraNake AtmA nitya hoI tene nAza thato ja nathI, tema ja jemAMthI AtmA UDI gayA che evA kevaLa (=mRta) zarIrane nAza . karavo te paNa pApa nathI, paraMtu jemAM AtmA che evA zarIrane ghAta karavo pApa che.29 AthI UlaTuM zarIrane ja AtmA mAnatAM mRta zarIrane bALatAM paNa pApa lAgavuM joIe paNa mRta zarIrane bALatAM pApa lAgatuM nathI. zarIrathI bhinna AtmA mAnIe te ja uparyukta rIte pAtakane saMbhava che, anyathA nahi. eTale zarIrathI bhinna AtmA mAnI tene ja jJAnAzraya gaNu joIe. (iv) mana jJAnane Azraya nathI. kaI zaMkA UThAve che ke je badhI dalIlothI Indriya ane zarIrathI bhinna dravyane jJAnAzraya tarIke puravAra karavAmAM AvyuM che te badhI dalIla uparathI to te dravya nitya mana ja hoI zake ema lAge che.30 Ano artha e ke mana ja jJAnAzraya che, mane dravyane ja guNa jJAna che ema jaNAya che. nyAya-vaizeSika ciMtake bhArapUrvaka jaNAve che ke manodravya jJAnAzraya nathI ane tene mATe teo nIcenI dalIle rajU kare che. (1) je dravya jJAnano Azraya, kartA yA jJAtA hoya te dravyanAM badhAM ja jJAnenuM sAdhana yA kAraNa hoya ja, nahi to te jJAnAzraya dravyamAM - jJAna utpanna ja na thaI zake. tethI sukha, duHkha, Adi AMtara viSayonA pratyakSajJAnanuM kaI karaNa avazya svIkAravuM joIe. te Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSikadarzana 193 karaNanuM nAma mana che. eTale mane jJAnano kartA ke jJAtA (jJAnAzraya) hoI zake nahi, kAraNa ke kartA ane karaNa be judA padArtho che. have je jJAtAne mana kahI enAM pitAnAM sukha, duHkha, vagere AMtara viSayanA tenA pratyakSajJAnanuM karaNa (= antarindriya) tenAthI juduM bIjA keI nAme svIkAravAmAM Ave te nAmabheda mAtra thaze, padArthabheda ke siddhAntabheda nahi thAya. eTale enA mATe vivAda ko ucita nathI.31 paraMtu sukha, duHkha, vagere AMtara viSayanA pratyakSajJAnanA karaNarUpe je antarindriyane mana nAme ame svIkArIe chIe tene ja jJAtA (kartA-jJAnAzraya) gaNI zakAya nahi kAraNa ke antarindriya karaNarUpe ja prasiddha che. virodhI kahe che ke bAhya viSayanAM pratyakSajJAne mATe bANendriyarUpa karaNa jarUrI che paNa sukha, duHkha, vagere Antara viSayanAM pratyakSajJAna mATe antarindriyarUpa karaNa jarUrI nathI; tethI manane ja jJAnanA kartA (jJAnAzraya) gaNavuM joIe. AnA uttaramAM nyAya-vaizeSike jaNAve che ke niyamaza niragumAna . AnuM tAtparya e che ke bAhya viSayanAM pratyakSajJAna mATe cakSa, vagere bAdhendriya kAraNa che paNa sukha, duHkha Adi Antara viSayanAM pratyakSajJAna mATe kaI karaNa nathI evo niyama nipramANa che. ethI UlaTuM, jema bAhya viSayonAM pratyakSajJAnenuM kAraNa bAndriya che tema Antara viSayanAM pratyakSajJAnenuM kAraNa antarindriya che ema mAnavuM yuktiyukta che. te antarindriyane ja nyAya-vaizeSike mane nAma Ape che. tethI manane jJAnAzraya (=jJAtA) gaNI zakAya nahi. jJAnanuM karaNa je hoya te ja jJAnano kartA heI zake ja nahi.32 paraMtu cakSu dvArA rUpa jANuM chuM, "nAka dvArA gaMdha jANuM chuM', vagere prakAranA mAnasa pratyakSa dvArA jema cakSu, vagere karaNane jJAnanA kartAthI bhinna samajavAmAM Ave che tema "huM mana dvArA sukhAnubhava karuM chuM, huM mana dvArA duHkhAnubhava karuM chuM, vagere prakAranA mAnasa pratyakSa dvArA manane paNa jJAtAthI bhinna samajavAmAM Ave che. tethI mana jJAtA (jJAnAzraya) nathI, jJAna mane dravyane guNa nathI. (2) mana aNu hoI tene jJAnAzraya mAnatAM jJAnanuM laukika pratyakSa thaI zake nahi. ati sUkSma dravyanuM tema ja targata tenA dharmonuM pratyakSa 13 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 yadarzina thaI zakatu nathI. paraMtu jJAnanu pratyakSa te ApaNane thAya che eTale jJAna manamA dhama hoI zake nahi.33 jo virAdhI A Apatti TALavA kahe ke ame manane vyApaka mAnIzuM te| nyAyavaizeSika jaNAvaze ke tema mAnatAM te jJAneAnI yugapad utpattinI Apatti Avaze.34 virodhI jaNAve che ke tame nyAyavaizeSike| jJAnAzraya AtmAne vyApaka mAne che te tamArA matamAM paNa e Apatti Avaze.35 nyAya--vaizeSika uttara Ape che ke ame jJAnAzraya AtmAne vyApaka mAnIe chIe chatAM amArA matamAM e Apatti AvatI nathI kAraNa ke jJAnAzraya AtmAthI juduM aNurUpa mana ame antaHkaraNa tarIke mAnIe chIe.36 A badhA vicAra karatAM jJAnAzraya tarIke manane mAnavuM ucita nathI. (6) Ama viSaya, indriya, zarIra ke manane jJAnAzraya tarIke mAnI zakAtA nathI. eTale Atmadravyane jJAnAzraya tarIke mAnavuM paDe che. AnA viredhamAM dravyamAtranA pratiSedha karanAra jaNAve che ke jJAna ja che, jJAnanA AzrayarUpa kAi dravya nathI. nyAya--vaizeSika vicArakA jaNAve che ke AnA artha e ke jJAna pAte ja AtmA che, jJAnanA AzrayarUpa keAI dravya AtmA nathI. paraMtu jJAna te kSaNika che. kSaNika jJAnane AtmA mAnatAM smaraNa zakaya nahi ane kAraNa ke smaraNa tyAre ja zakaya bane jyAre dekhanAra koI sthira vastu hoya, e sthira vastumAM dananA saMskAra paDe ane e saMskAra dvArA dekhelAnuM smaraNa thAya. AnA uttaramAM nAnAzrayarUpa dravyanA pratikAra karanAra kahe che ke pahelA vijJAnanA saMskAra pachInA vijJAnamAM saMkrAnta thAya che ane e ja saMskAra pachI pachInA vijJAnamAM jAya che. udAharaNA, kAI kapaDAmAM kastUrI mUkI hoya teA enI sugaMdha sAthe rAkhelA paDAmAM ane pachI enAthI pachInA kapaDAmAM ema lagAtAra eka kapaDAmAMthI gna kapaDAmAM saMkrAnta thAya che. A rIte pUrva pUrvanA vijJAnanA saMskAranI uttara uttaranA vijJAnamAM saMkrAnti dvArA smaraNu saMbhave che, eTale jJAnanA AzrayarUpa sthira dravya mAnavAnI koI jarUra nathI.37 nyAya--vaizeSika cintakA jaNAve che ke kastUrInI sugandhanI jema saMskAranI saMkrAnti saMbhavatI nathI kAraNa ke jo pUva vijJAnanA saMskAra uttara vijJAnamAM jaI zakatA hAya teA mAtAnA saMskAra tenA putramAM paNa saMkrAnta thaI jAya ane Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 19Sa pariNAme mAtAe dekhelAnuM putrane smaraNa thAya, paraMtu evuM thatuM nathI. jo ema kahevAmAM Ave ke je upAdAnakANa (material cause) hoya emAM rahenAra dharma enA kAryamAM (upAdeyamAM) saMkrAnta thAya che; pUrva vijJAna uttara vijJAnanuM upAdAnakAraNa che eTale pUrva vijJAnanA saMskAra pachInA vijJAnamAM saMkrAnta thAya che ane mAtA putranuM utpAdanakAraNa nathI eTale mAtAnA saMskAro putramAM saMkrAnta thatA nathI. AnI sAme nyAya-vaizeSika jaNAve che ke pUrva vijJAnanA saMskAranI uttara vijJAnamAM saMkrAti saMbhavatI ja nathI, kAraNa ke pUrva vijJAna saMpUrNataH naSTa thaI jAya che, teno kaI aMza bacato nathI jenI saMkrAti pachInA vijJAnamAM thatI hoya, eTale pUrva vijJAnanA saMskAra pachInA vijJAnamAM saMkrAnta thAya che e vastu ja saMbhavatI nathI. AnA bacAvamAM dravyathI jaNAve che ke ame ema nathI mAnatA ke pUrva vijJAnanA saMskAra uttara vijJAnamAM dAkhala thAya che paNa ame te ema mAnIe chIe ke pUrva vijJAnanA saMskAra uttara vijJAnamAM navesara utpanna thAya che ane ene ja ame saMkrAti kahIe chIe. nyAya-vaizeSika virodhIne kahe che ke je pachInA vijJAnamAM A rIte saMskAra utpanna thatA mAnIzuM te e prazna UThaze ke te saMskAranuM janaka darzana-anubhava-to te vijJAnane che nahi te saMskAra temAM kevI rIte utpanna thaze 38 ' uparAMta, kSaNika vijJAna pote ja AtmA hoya ane vijJAnAzraya sthira dravya AtmA na hoya to pratyabhijJA kone thaze ? pratyabhijJAmAM pUrvAnubhavanuM vartamAna anubhava sAthe anusaMdhAna karavAmAM Ave che. pUrvAnubhava ane vartamAna anubhavanuM anusadhAna karanAra te kaI sthira dravya ja hoya. jo AvuM sthira dravya na hoya te pUrvottara anubhavonuM anusaMdhAna azakya banI jAya ane te azakya banatAM pratyabhijJA azakya banI jAya. kSaNika vijJAna pUrvottara anubhavonuM anusaMdhAna karI zake nahi kAraNa ke je vijJAne pUrvAnubhava karyo hato te vijJAna ane je vijJAna vartamAna anubhava kare che te vijJAna taddana judAM che. eTale jJAnAzrayarUpa sthira dravya svIkAravuM ja joIe. ane viSaya, Indriya, zarIra ke mana jJAnAzraya tarIke ghaTI zaktA nathI. tethI te dravya temanAthI kaMI juduM ja mAnavuM paDe. te dravyanuM nAma AtmA. (u) nIcenI bAbato uparathI zarIrane adhikAtA koIka che evuM anumAna thAya che. ane te adhiSThAtAne ja AtmA kahevAmAM Ave che. (1) zarIra hitakara vastune grahaNa kare che ane ahitakara vastune choDI de . che. zarIranI A pravRtti-nivRttirUpa kriyAo uparathI zarIrane te Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 padarzana kriyAo karavA preranAranuM anumAna thAya che. rathanI gatikriyA uparathI jevI rIte rathanA cAlaka sArathinuM anumAna thAya che tevI rIte zarIranI hitAhitaprApti parihArarUpa pravRtti-nivRtti uparathI zarIranA preraka AtmAnuM anumAna thAya che.39 (2) vAyunI svAbhAvika gati tiryA che. paraMtu zarIramAM tenI adhogati ane Urdhvagati jaNAya che. eTale zarIramAM vAyune A kRtrima gati karAvanAra keI hovuM joIe. dhamaNamAM vAyune vikRta gati karAvanAra jema dhamaNa calAvanAra hoya che tema zarIramAM vAyune vikRta gati karAvanAra je che te ja zarIrane adhiSThAtA AtmA che.40 (3) nimeSano artha che popacAMnuM bIDAvuM ane unmeSano artha che pipacAMnuM UghaDavuM. A be kriyAo barAbara niyamita cAlyA kare che. A kriyAono pravartaka keNa che ? konA nacAvyAM A popacAM kaThaputaLInI jema nAcatAM rahe che? je zarIrayanTane keIsaMcAlaka na hoya te te yatna pitAnI maLe kevI rIte niyamita kArya karatuM rahe ?41 (4) dehanI vRddhi thAya che, ghA pUrAya che ane bhAMgelAM aMga saMdhAya che. jevI rIte gharamAM rahenAra gharano jIrNoddhAra karAve che tevI rIte dehamAM rahenAra AhAra Adi dvArA dehanuM poSaNa ane saMvardhana kare che. AMkhamAM kaMIka paDatAM devAdhiSThAtA tarata ja hAthane tyAM sahAyatA mATe mokale che. zarIranA koI bhAgamAM UMDA ghA paDyo hoya te te ghAne navA mAMsa ane cAmaDIthI te adhiSThAtA pUrI de che. bhAMgelA hADakAMne te joDI de che.42 (5) abhimata viSayanI grAhaka Indriya sAthe aNu manane joDanAra paNa keIka hovuM joIe. te che zarIrane adhiSThAtA AtmA. jevI rIte bALaka IcchAnusAra lakhoTI Amatema pheke che tevI rIte AtmA paNa manane pitAnI IcchAnusAra A ke te indriya prati gati karAve che.43 () sukha, duHkha, IcchA, TheSa A guNo che. A guNo uparathI temanA AzrayarUpa dravyanuM anumAna thAya che. 44 te dravya AtmA che. A guNe zarIra ke indriyanA nathI, kAraNake - Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 197 (1) huM sukhI chuM, "huM duHkhI chuM, "IcchI karuM chuM" ema ApaNe kahIe chIe. "zarIra (indriya) sukhI che, "zarIra (indriya) duHkhI che, - "zarIra (indriya) icchA kare che ema ApaNe bolatA nathI. A uparathI kahI zakAya ke sukha, vagere AtmAnA guNo che ane zarIra ke indriyanA nathI. koI ahIM zaMkA UThAve che ke "huMpada AtmavAcaka che ane zarIravAcaka ke IndriyavAcaka nathI ema zA uparathI mAnI lIdhuM ? nyAya-vaizeSika uttara Ape che ke "mAruM zarIra, "mArI Indriya vagere prayogo sUcave che ke "huM'padavA padArtha zarIra ke 'Idriya nathI paNa temanAthI bhinna koI padArtha che jene ame AtmA kahIe chIe. anAtmavAdI cArvAka ahIM Apatti UThAve che ke "huM jADA chuM" "huM kALo chuM" evA vAkyaprayoga darzAve che ke "huM"padavAgye zarIra che. AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke uparanA prayogo aupacArika che. "huM ja chuM" eno artha e che ke mAruM zarIra jADuM che." "mAruM zarIra' ema kahetAM ja baMdha thAya che ke huM zarIrathI judo chuM. nahIM chaThThI vibhakti zA mATe lAge ? AnA virodhamAM pratipakSI evo prazna karI zake ke "mAre AtmA evo prayoga paNa thAya che, to pachI huM thI AtmA paNa judo che ema kema nathI mAnatA ? je "" ane AtmA abhinna hoya to tAdAmyasUcaka prathama vibhakti lAgavI joIe ane nahi ke saMbaMdhasUcaka chaThThI vibhakti. Ane uttara nyAya-vaizeSika e Ape che ke keTalIka vAra svArthamAM paNa chaThThI vibhaktine prayoga thAya che. udAharaNArtha, ayodhyAnI nagarI, vaDanuM vRkSa, rAmanuM nAma, vagere. ahIM chaThThI vibhakitane lepa karI devAthI paNa e ja artha nIkaLe che. jema "ayodhyAnI nagarI ayodhyAthI judI nathI tema "mAro - AtmA paNa mArAthI bhinna nathI. sArAMza e che ke "huM ne mukhyArtha AtmA che -zarIra nathI. zarIra mATe je "huM no prayoga thAya che tene aupacAzmi (gauNa) samajavo joIe.45 (2) sukha vagere zarIra ke indriyanA guNo nathI kAraNa ke mRtyu thayA pachI zarIra ke IndriyamAM sukha vagere guNa rahetA nathI. je teo zarIra ke indriyanA guNo hota to rUpa vagere guNonI jema teo paNa mRtyu pachI zarIra ane indriyamAM raheta.46 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana AtmAnA vizeSaguNe kaNade buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa ane prayatna A chane AtmAnA vizeSaguNa gaNyA che.47 prazastapAde A chamAM dharma, adharma ane saMskAra (bhAvanA) eka traNa umerI AtmAnA kula nava vizeSa guNa gaNAvyA che.48 buddhi, vagere nava guNo kAraNaguNapUrvaka nathI.49 Ano artha e ke kAraNanA guNothI A guNo utpanna thatA nathI. tenuM kAraNa e che ke A nava AtmAnA vizeSaguNo che ane AtmA pote niravayava che, asaMhata che, kAraNarahita che, kAryarUpa avayavI nathI. zarIrogasApekSa Atma-manaHsaMga A vizeSaguNone AtmAmAM utpanna kare che.50 A navamAMnA pratyeka guNanI aneka vyaktio saMbhave che. keI paNa guNanI eka vyakti ekathI adhika AmavyaktiomAM rahetI nathI. udAharaNArtha, sukhavyaktio aneka che ane AtmAo paNa aneka che; eka sukhavyakita eka ja AtmAmAM rahe che-ekathI vadhu AtmAmAM nahi ja.51 A navamAne keI vizeSaMguNa kAlika daSTie ke dezika daSTie Atmavyaktine vyApIne rahetA nathI. arthAta, AtmAno pratyeka vizeSaguNa ayAvadravyabhAvIpara ane avyApyavRtti che.pa3 tema chatAM A sukha vagere guNa AtmA sivAya bIjA koI dravyamAM rahetA nathI. eTale ja temane AtmAnA vizeSaguNa gaNavAmAM AvyA che. je guNa pitAnA dravyarUpa Azrayane anya dravyothI vyAvRtta kare te guNa te dravyano vizeSaguNa gaNAya.54 have eka pachI eka vizeSaguNa laI tene samajIe. 1, buddhi-nyAyavaizeSika anusAra buddhi, jJAna ane upalabdhi A traNeya zabdo samAnArthaka che.55 zarIrasaMgasApekSa AtmamanaHsaMgathI AtmAmAM utpanna thatA viSayaprakAzaka guNane buddhi kahevAmAM Ave che. buddhi AtmAne vizeSaguNa che. buddhi anitya che eTaluM ja nahi paNa kSaNika57 che. nyAyavaizeSike guNa-guNIne bheda mAnatAM hoI buddhinI anityatA AtmAnI niyatAne kaMI asara karatI nathI. teo AtmAne nitya mAne che. buddhinI utpatti mATe zarIrasaMgasApekSa AtmamanaHsaMga jarUrI che. je zarIranirapekSa AtmamaHsaMyogathI ja buddhi AtmAmAM utpanna thatI mAnavAmAM Ave to zarIra niSNajana banI jAya.58 buddhi yAvadravyabhAvI nathI kAraNa ke mukti avasthAmAM ane pralayAvasthAmAM AtmAmAM buddhi nathI hotI. te avasthAomAM AtmAne zarIrasaMga heta nathI. vaLI, buddhi avyayavRtti che kAraNa ke buddhi sAtmaka Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 199 zarIramAM ja hoya che, zarIra bahAranA AtmAmAM hAtI nathI. bIjI rIte kahIe te| zarIrAvacchinna AtmAmAM ja muddhi hAya che, zarIrathI anavacchinna AtmAmAM pruddhi hatI nathI. nyAyavaizeSikA AtmAne vibhu mAne che. keAI ne prazna thAya ke jo bruddhi AtmAmAM sadAkALa na rahetI hoya ane AtmAne vyApIne na rahetI hoya teA tene AtmAne vizeSaguNa kema gaNAya tene AtmAne vizeSaguNu e amAM kahevAya che ke te AtmA sivAya khIjA keAI dravyamAM rahetI nathI. zarIrasaMbaMdhane laI AtmAmAM vruddhi utpanna thAya che ane zarIra chUTI jatAM AtmAmAM vruddhi utpanna thatI nathI-pruddhinA abhAva thAya che--A hakIkata uparathI ema na kahI zakAya ke khruddhi AtmAne aupAdhika guNa che; te uparathI tA eTaluM ja kahevAya ke te tene svAbhAvika guNa nathI. je tene AtmAnA aupAdhika guNa mAnavAmAM Ave te tene atha evA paNa thAya ke te AtmAnA potAnA guNa nathI paraMtu upAdhirUpa bIjA dravyane guNa che ane te upAdhirUpa khIjA dravyane guNa AtmA upara game te kAraNe AreApAyA che. udAharaNAtha, darpaNu AgaLa mUkelA lAla jAsUdanA phUlane kAraNe daNu lAla lAge che paNa darpaNuM kharekhara lAla nathI. ahIM `ne lAla raMga aupASika kahevAya che. 'aupAdhika guNa'ne AveA atha thatA hoi truddhine AtmAnA aupAdhika guNa na gaNI zakAya, te AtmAnA svakIya guNa che bhale te svabhAvika na hoya. - te buddhi bruddhine utpanna kare che, tema ja saMskArane paNa utpanna kare che.59 muddhine ane sa MskArane utpanna karavAmAM buddhi kevaLa nimittakAraNa che. eka AtmAnI truddhi te AtmAmAM ja khruddhi ke saMskAra utpanna kare che; eka AtmAnI vruddhi khInna AtmAmAM vruddhi ke saMskAra utpanna karatI nathI.61 buddhinuM grahaNa (jJAna) antaHkaraNathI thAya che.kara buddhinA mukhya be prakAra che-vidyA ane avidyA. vidyAnA cAra prakAra che-- pratyakSa, anumAna, smRti ane A jJAna. avidyAnAya cAra prakAra che--saMzaya viSayaya, anadhyavasAya ane svapna. buddhinA A badhA prakArAnuM nirUpaNuM yathAsthAne have pachI karIzuM. 2-3 sukha-du:kha--anukULa vedana sukha che.4 pratikULa du:kha che. 15 icchita viSayanI sannidhi, te viSaya sAthe te indriyanA saMcAga, dhama ane AtmamanaHsaMyoga A badhAM kAraNe! vedana yA pIDA viSayanI grAhaka sukhane utpanna Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 paddezana kare che. ethI UlaTu, aNagamatA viSayanI sannidhi, te viSaya sAthe te viSayanI grAhaka indriyanA santika, adhama ane AtmamanaHsayAga A badhAM kAraNA duHkhane utpanna kare che. cha sukhane pariNAme AMkhamAM prasannatA Ave che, zarI pulakti bane che, kaMThe gadgad thai jAya che.68 du:khane pariNAme dInatA, ama ane pIDA janme che.69 Ama sukha ane duHkhanAM kAraNA paNa bhinna che ane kAryAM paNa bhinna che. vaLI, te e paraspara virAdhI che. eTale sukha ane duHkha e svarUpataH bhinna che, keTalAka sukha ane duHkhane abheda mAne che; temane mate anukUlavedananI echI mAtrA duHkha che ane tenI vadhu mAtrA sukha che. vaLI, keTalAka sukhane du:khAbhAvarUpa mAne che. A ane mAnyatAne nyAyavaizeSika virAdha kare che.71 gautame peAtAnA nyAyasUtramAM prameyanI yAdImAM duHkhane gaNAvyuM che paNa sukhane gaNAvyuM nathI.72 tenuM kAraNu gautama sukhane duHkhathI svataMtra mAnatA nathI e nathI para Mtu tenu kAraNa tA e che ke gautama sukhane duHkhanI sAthe avazya joDAyelu mAne che; eTale sukhamAM thatI Asakti aTakAvavI joI e ema gautama kahevA mAge che; sukhamAM thatI Asakti aTakAvavI hoya te sukhamAM paNa duHkhanI bhAvanA karavI joie evuM te mAne che.73 gautama sukhane du:khanA abhAvarUpa nahi paNa svataMtra mAne che te darzAvatu emanu eka sUtra paNa che-TM, varAhani--tte:74 / A sUtramAM te kahevA mAge che ke sukha jevI keAi cIja nathI ema kahevuM kharAkhara nathI kAraNa ke duHkhamaya jIvanamAM paNa vacce vacce sukhane anubhava dareka prANIne thAya che ja. sukha ane duHkha baMnenI utpattine mATe AtmAnA zarIra sAthe saMcAga jarUrI che. tethI jyAre AtmAne zarIra sAthe saMyoga nathI hote| tyAre arthAt muktimAM ane pralayakALe mukha ke duHkhanI utpatti AtmAmAM thatI nathI, temane AtmAmAM abhAva heAya che. tethI AtmAnA A be guNAya ayAvadravyabhAvI che. vaLI, teo avyApyavRtti che. te AtmAne vyApIne rahetA nathI. tema chatAM te AtmAnA vizeSaguNA che kAraNa ke khIjA kAI dravyamAM te rahetA nathI. sukha sukhane utpanna karatuM nathI paNa icchAne ja utpanna kare che. du:kha duHkhane utpanna karatuM nathI paNa dveSane ja utpanna kare che.pa sukha icchAnuM nimittakAraNa ja che.76 du:kha dveSanuM nimittakAraNu ja che. eka Atmagata sukha te AtmAmAM ja icchA utpanna kare che. eka Atmagata duHkha te AtmAmAM ja dveSa utpanna kare che.. sukha ane duHkhanu jJAna anta:karaNathI thAya che. sukha ane duHkha pAte jJAnasvarUpa nathI. sukhasyA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika na 201 STi viSayanA saindriyAnubhavathI sukha janme che. A sukha vamAna viSayanA anubhavathI janmatuM hoI tene anubhavajanya kahevAya che. je viSayathI bhUtakALamAM sukha thayu` hAya te viSayanA smaraNathI paNa sukha janme che; A sukhane smaraNajanya sukha kahevAmAM Ave che. evI rIte bhaviSyamAM prApta thanAra abhISTa padArthonI kapanAthI paNa sukha thAya che; A sukhane soMpajanya sukha kahevAmAM Ave che. vamAna iSTa viSayanA anubhava, atIta ISTa viSayanA smaraNa ke bhAvi ISTa viSayanA saMkalpa vinAya vidyA, rAma, santASa ane dhavizeSa A nimittakArAne laine vidvAneAnA AtmAmAM sukha janme che. Ama mukhanA cAra prakArA prazastapAde gaNAvyA che. A pramANe ja du:khanA paNa cAra prakAra sabhave che paraMtu duHkhanA cothA prakAranA nirdeza prazastapAde karyAM nathI.80 e dhyAnamAM rAkhIe ke badhAM ja sukhAmAM dhama nimittakAraNa hoya che ja ane badhAM ja du:khAmAM adhama nimittakAraNa hoya che ja. 4. IcchA-nahi maLelI vastune peAtAne mATe ke bIjAne mATe meLavavAnI kAmanA te cchiA che.81 bhAvi ISTa viSayanI prAptithI thanAra sukhanI kalpanAthI ke bhUtakAlIna STi viSayanA anubhavelA sukhanI smRtithI viSayane prApta karavAnI IcchA janme che. IcchAnI utpattimAM sukhanI kalpanA ke sukhanI smRti sAthe AtmamanaHsaMcAga paNa eka kAraNa che.82 gamatA viSayane meLavavAnI IcchAthI tene meLavavA mATenA prayatna udbhave che. vastune yAda karavAnI IcchAthI te vastunI smRti janme che. sArAM kAma karavAnI IcchAthI dhama ane muAM kAma karavAnI IcchAthI adhama janme che.83 kalIkAra sUcave che ke IcchA pravRtti dvArA dhama ke adharmanI ` janaka ane che. Ama IcchAnAM kAryAM prayatna, smRti, dhama ane adhama che. IcchA je AtmAmAM utpanna thaI heAya te AtmAmAM ja te prayatna, smRti, dharma ane adhama utpanna kare che. IcchA kadIya IcchAne utpanna karatI nathI. icchA paNa yAvadravyabhAvI ane avyApyavRtti che. paraMtu te AtmA sivAya bIjA keAI dravyamAM rahetI nathI eTale te AtmAne vizeSaguNa che. icchAnuM jJAna antaHkaNuthI thAya che. kriyAe aneka prakAranI che. tene AdhAre cchiAonA paNa aneka prakArA thAya che.84 5. dveSa-dveSa e baLatarA che. jene lIdhe AtmA pAte jANe khaLI rahyo hoya evuM anubhave che te dreSa che.5 bhAvi aniSTa viSayathI thanAra duHkhanI kalpanAthI ke bhUtakAlIna aniSTa viSayanA anubhavelA duHkhanI smRtithI AtmAmAM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 padarzana : te viSaya tarapha TheSa janme che. hepanI utpattimAM duHkhanI kalpanA ke duHkhanI skRti sAthe AtmamanaHsaMga nimitta kAraNa che.84 na gamatA viSaya taraphanA dveSathI te viSayane dUra karavAno prayatna janme che. TheSa smRtino paNa janaka che kAraNa ke jene jenA tarapha dveSa hoya che te tenuM smaraNa karyA kare che. sArAM kAme pratye ke sArAM kAma karanAra pratyene hepa adharmane pedA kare che jyAre burAM kAma ke burAM kAma karanAra pratye dveSa dharmane pedA kare che. Ama panAM kAryo paNa prayatna, smRti, dharma ane adharma che.87 pa je AtmAmAM utpanna thayo hoya te AtmAmAM ja te prayatna, vagerene utpanna kare che. kaMpa kadI dveSane utpanna karato nathI. kepa paNa ayAvadravyabhAvI ane avyAvRtti che. paraMtu te AtmA sivAya bIja ke dravyamAM raheto nathI eTale te AtmAne vizeSaguNa che. dveSanuM jJAna antaHkaraNathI thAya che. A 6. prayatna-prayatna e zarIra yA mananI kriyAne hetu che.-8 prayatna e AtmAmAM janmato eka jAtano parispada che je zarIramAM yA manamAM) kriyAne pedA kare che. eTale ja prayatnanA bIjA paryAyavAcaka zabdo saMmbha, utsAha che.. kriyAo be prakAranI che-(1) IcchA yA dveSane adhIna, IcchA yA dveSane anadhIna. prathama prakAranI kriyAne voluntary kahI zakAya ane bIjA prakAzmI kriyAne involuntary kahI zakAya. je kriyA IcchA yA dveSane AdhIna che te kriyAne janaka prayatna IcchIjanya yA zreSajanya che. icchA yA deSa prayatnane pedA kare che ane e prayatna IcchAdhIna yA daivAdhIna kriyAne pedA kare che. je yiA IcchA yA dveSane adhIna nathI te kriyAno janaka prayatna IcchAjanya ke janya nathI paraMtu jIvanajanya che-jIvanapUrvaka che. jIvanano artha che dhamadharmasApekSa AtmamanasaMyoga. IcchIjanya ke dveSajanya prayatnanI utpattimAM eka kAraNa (asamavAdhikAraNuM) tarIke zarIrasaMgasApekSa AtmamaHsaMga hoya che ja. prayatna AtmAmAM rahete AtmAno vizeSaguNa che paraMtu tenAthI janya kriyA te AtmAmAM utpanna thatI nathI paNa te AtmAno je zarIra sAthe saMyoga hoya che temAM utpanna thAya che, tema ja te zarIramAM rahelA manamAM utpanna thAya che.12 dhamadharmanI utpattinuM kAraNa prayatnane kema nathI gaNevAmAM Avyo ? A praznano uttara e che ke prayatna IcchA-dveSapUrvaka hoya te ja dhamadharmanuM kAraNa bane che anyathA te dhamAdhamanuM kAraNa banatuM nathI-eTale prayatnane dhamadharmanuM kAraNa nahi gaNatAM icchI-Sane ja dhamadharmanuM kAraNa gaNavAmAM AvyAM che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSikadarzana 203 prayatna paNa AtmAne ayAvadravyabhAvI ane avyApyavRtti vizeSaguNa che. tenuM jJAna mana (anta:karaNa) dvArA thAya che. 7-8 dharma-adharma --icchA-dveSapUrNAMka karAtI kriyA (pravrutti) peAtAnu phaLa Ape che ja. icchAdveSapUrNAMka karAtI bhalI kriyA dhama kahevAya che ane purI kriyA adhama kahevAya che. bhalI kriyAnuM phaLa sukha ane khurI kriyAnu phaLa duHkha che. paraMtu kriyA te kSaNika che ane tenuM phaLa teA ghaNI vAra janmAntaramAM maLe che. kriyA tA kSaNika hAi nAza pAmI jAya che te te peAtAnuM mULa janmAntaramAM kevI rIte ApI zake ! Ane ukela adRSTanI kalpanAmAM che. kriyAne kAraNe AtmAmAM adaSTa janme che. te kriyA ane tenA phaLa vacce kaDI samAna che. kriyAne lai janmeluM adaSTa AtmAmAM rahe che ane peAtAnu phaLa sukha yA duHkha AtmamAM janmAvIne te pUrepUruM bhAgavAI jAya pachI ja nivRtta thAya che. bhalI pravRttine dhama kahevAmAM Ave che ane te pravruttijanya adRSTane paNa dha kahevAmAM Ave che. tevI ja rIte, khurI pravRttine adhama kehevAmAM Ave che ane te pravRttijanya adRSTane paNa adhama kahevAmAM Ave che. dharUpa adRSTa AtmAmAM sukha pedA kare che ane adharmAMrUpa adaSTa AtmAmAM duHkha pedA kare che. kharekhara kriyAne (pravRttine) dharmAMdha`rUpa adaSTanuM kAraNa gaNavAnAM AvI nathI paraMtu icchAdveSane ja dharmAdharUpa adattuM kAraNa gaNavAmAM AvyAM che. kriyA teA zarIra ke mana kare che paNa adRSTa ane tenuM phaLa AtmAmAM utpanna thAya che ema kema ? nyAyavaizeSika uttara Apaze ke dhama ke adhama rUpa adRSTanI utpattimAM ame kriyAne kANu gaNatA nathI paNa icchAdveSane kAraNa gaNIe chIe. icchAdUSanirapekSa kriyA adaSTotpAdaka nathI. adRSTanAM utpAdaka icchAdveSane Azraya AtmA che, icchAdveSajanya dharmAMdha-rUpa adRSTa paNa AtmAmAM utpanna thAya che ane dharma-adha rUpa adRSTanuM phaLa sukha-duHkha paNa AtmAmAM ja utpanna thAya che. vaLI, je AtmAmAM icchA-dveSa utpanna thAya che te ja AtmAmAM te icchA-dveSajanya adRSTa utpanna thAya che ane te ja AtmAmAM te adRSTajanya sukha ke duHkha utpanna thAya che. 3 dharmAMdha rUpa adaSTa AtmAnA guNa che,94 zarIra ke manane guNu nathI. jo adRSTane zarIrane guNu mAnavAmAM Ave te zarIranA nAza sAthe tene nAza thai jAya ane pariNAme AtmA mukata thai jAya. paraMtu paristhati evI Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 padazana nathI. vaLI, adaSTane nitya manano guNa mAnI zakAya tema nathI kAraNa ke te te aNu che. aNu manane vizeSaguNa adaSTano Azraya mAnI na zakAya. vaLI, manamAM koI vizeSaguNa che ja nahi, eTale tene dharma ane adharma e vizeguNane Azraya mAnI na zakAya. jagatamAM je kriyAonuM kAraNa nyAya-vaizeSikane na maLyuM te kriyAonuM kAraNe temaNe AtmAnA dharmAdharmarUpa adaSTane ja gamyuM. soyanI cuMbaka tarapha gatinuM, vRkSAmAM pANInA caDhavAnuM, vAyunI tirachI gatinuM, mana tathA paramANunI prathama gatinuM ane agninI UrdhvagatinuM kAraNa teo adaSTane gaNe che." dharma-adharmarUpa adaSTa aMtIyi che. te baMne paNa AtmAnA bIjA vizeSaguNonI jema ayAvadravyabhAvI ane avyApyavRtti che. dharmAdharma adhyAyavRtti che ene artha e thAya che ke dharmAdharma zarIrAvacchinna AtmAmAM rahe che. paraMtu pralayakALe te zarIra hotuM nathI. te vakhate AtmA dharmAdharmathI anuviddha hoya che ema nyAyazeSike mAne che. dharmAdhama zarIrAvarichanna AtmAmAM rahe che e vAtane AnI sAthe meLa khAto nathI. dhamadhamarUpa adaSTanI utpattimAM AtmamasaMga asamAyikAraNa che ane IcchASa nimittakAraNa che. dharma dharma ane adharma adharmane paNa utpanna kare che. dharmarUpa adaSTanI sAdhanabhUta dharma pravRtti be prakAranI che-sAmAnya dharmapravRtti ane vizeSa dharma pravRtti. sAmAnya dharmapravRtti sau mATe kartavyarUpa che ane vizeSa dharma pravRtti te te varNa ane te te Azrama mATe kartavyarUpa che. dharmazraddhA, ahiMsA, bhUtahitatva, satyavacana, acaurya, brahmacarya, anupadhA (=bhAvazuddhi) adha, snAna, zucidravyasevana, viziSTadevatAbhakti, upavAsa ane apramAdano sAmAnya dharmapravRttimAM samAveza thAya che. vedAdhyayana, yajJa, dAna A traNa zUdra sivAyanA traNa vargo mATe sAmAnya dharma pravRtti che. vizeSa dharma pravRtti- (ka) varNAnusAra : (1) brAhmaNa mATe-pratigraha, adhyApana, yajJa karAvavo, vagere. (2) kSatriya mATe - prajApAlana, duSTadamana, yuddhAnivRtti, vagere. (3) vaizya mATe - vepAra, khetI, pazupAlana, vagere. (4) zudra mATe - upara gaNavelA traNa varNonI sevA (pAstanya) ane mantroccAra vinA karAtI kriyAo. (4) AzramAnusAra-(1) brahmacArI mATe - gurukulavAsa, guruzuzraSA, agnIdhana-AharaNa, bhikSATana; madhu, mAMsa, dinanidrA, AMjaNa, mAliza, vagereno tyAga. (2) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 205 gRhasthane mATe - zAlInavrutti yA yAyAvaravrutti dvArA dhaneApAna; paMcamahAyajJa, pAkayajJa, vagerenuM anuSThAna; RtukALathI bhinna samayamAM brahmacaya pAlana; putrotpatti. (3) vAnaprastha mATe - gAma bahAra vAsa; varlDana, ajina, keza, dADhI mUcha, nakha, rAma, vagere dhAraNa karavAM; vanya phaLa, ka Mda vagere, hutazeSanA, atithie khAdhA pachI rahela annanA AhAra; vagere. (4) yati mATe- sava bhUtane abhayadAna, badhAM phAmya karmAMnA tyAga, yama-niyameAnuM pAlana, vagere. dharUpa adRSTanI sAdhanabhUta dhama pravRttithI vidhI pravRtti adhama rUpa adRSTanI sAdhanabhUta adhama pravRtti gaNAya che; jema ke hiMsA, jUTha, cerI, vagere.97 9. saMskAra (bhAvanA)--saMskAra manane nahi paNa AtmAnA guNa che. (nizcayAtmaka) jJAna saMskArane utpanna kare che. saMskAra smRtine utpanna kare che. saMskAra saMskArane paNa utpanna kare che. nimitta maLatAM saMskAra jAge che ane pUrvAnubhUta viSayanuM smaraNa thAya che. pratikULa jJAna, mada (unmAda) ane duHkha vagere saMskAranA virodhI che. temanAMthI sa MskAra lupta thaI jAya che. saMskAranA sahAyaka (saMskArane baLavAna banAvanAra) traNa pratyayA (hetue) che. (1) paTupratyaya--anubhavanA viSayanuM Azraya janaka hAvuM. udAharaNA, kAI bALaka UMTane dekhIne cakita thAya che. AvI avasthAmAM prabaLa saMskAra paDe che. (2) abhyAsapratyaya - abhyAsa dvArA paNa saMskAramAM tIvratA Ave che. niraMtara abhyAsathI pUrvApUnA saMskAranI apekSAe uttarAttaranA saMskAra vadhu baLavAna ane che. (3) sAdarapratyaya - apUrva su Mda vastunA darzanathI Adarane bhAva jAge che ane e bhAva saMskArane dRDha banAve che.98 saMskAra atIndriya che. te khAdya ke AMtara indriyathI grAhya nathI. te paNa ayAvadravyabhAvI che ane avyApyavRtti che.99 5ra Mtu te AtmA sivAya bIjA phrAI dravyamAM rahetA na heAI AtmAnA ja vizeSaguNa che. manane teA keAI vizeSaguNa ja nathI. buddhi, vagere nava guNAne AtmAnA vizeSaguNA gaNyA che kAraNa ke te potAnA AzrayarUpa AtmadravyanI khIjAM badhAM dravyothI vyAvRtti kare che. ene artha e ke A guNA AtmadravyamAM ja mhe che, khIjA drabyAmAM rahetA nathI. tema chatAM AtmadravyanuM jyAM sudhI astitva hoya che tyAM sudhI temanuM paNa tenAmAM astitva hAya che ja evu nathI. AtmadravyanA rahevA chatAM temane nAza saMbhave Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 Saddha na che. AmAMthI e phalita thAya che ke AtmadravyanI amuka dazAmAM A guNA hAya che jyAre tenI amuka dazAmAM A guNA heAtA nathI. bIjuM, A guNA Atmadravyavyaktine vyApIne shetA nathI. nyAyavaizeSikane mate AtmA vibhu arthAt savyApaka che. paraMtu A guNA teA zarIrathI (bhAgAyatanathI) avacchinna AtmabhAgamAM ja hAya che; zarIranI bahAranA AtmabhAgamAM A guNA hotA nathI. Ama A naveya guNeA ayAvadravyabhAvI ane avyApyavRtti che. tee ayAva6dravyabhAvI che kAraNa ke temanI utpatti zarIrasayAgasApekSa . AtmamanaHsa yAgathI thAya che. A AtmamanaHsayAga kevaLa saMsArI avasthAmAM ja saMbhave che, muktAvasthAmAM saMbhavatA nathI. eTale, jyAM sudhI AtmA soMsArI hoya che tyAM sudhI tenAmAM te guNA heAya che. paraMtu e jyAre mukta thAya che tyAre e naveya guNAne tenAmAM uccheda thAya che. bIjA zabdomAM, kevaLa saMsArI AtmAemAM ja A guNA hoya che paraMtu mukta AtmAomAM A guNo heAtA nathI. AtmadravyanA A naveya guNA avyApyavRtti che kAraNa ke bhAgAyatanarUpa zarIzmAM rahenAra AtmapradezamAM ja AtmamanaHsaMcAgathI A guNeA utpanna thAya che, zarIranI bahAranA AtmapradezamAM A guNA kadIya utpanna thatA nathI. zarIrane bhAgAyatana gaNavAnuM kAraNa ja e che ke AtmA zarIramAM ja bhAga kare che.. sAMkhyamate jJAna, sukha, vagere puruSanA dharmAM nathI paraMtu prakRti yA tenA vikAranA dharmAM che. Ama sAMkhyamatAnusAra puruSa vizeSaguNazUnya che, nirgu` che. AthI UlaTu nyAyavaizeSika dAza`nikA puruSane (AtmAne) saguNa mAne che. Atmavibhutva AtmAnA pazmiANa vize traNa mata pracalita che. keTalAka dA`nikA AtmAne aNuparimANa mAne che, keTalAka tene dehaparimANa (madhyamaparimANu) mAne che ane keTalAka tene sarvavyApI (vibhu) mAne che. nyAya-vaizeSika ciMtakAne mate AtmA vibhu che. 100 atmA niravayava ane nitya che. je dravya nitya hoya te kAM te aNuparimANu hAya kAMtA vibhu hoya. tenI bAbatamAM trIjo vikalpa saMbhave nahi. nyAya-vaizeSikA jaNAve che ke AtmA aNuparimANa nathI. pratyakSajJAnanI utpattimAM mahattva eka kAraNa che.101 eTale, aNuparimANu - vastunuM ane tenA guNAnuM pratyakSajJAna saMbhave nahi. A kAraNe ja paramANu ane tenA rUpa vagere Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 9 guNe pratyakSacara nathI. paraMtu huM sukhI chuM huM duHkhI chuM" "huM jANuM chuM" huM icchuM chuM--A pratItiomAM mAnasapratyakSa dvArA AtmA ane tenA guNanuM jJAna thAya che.102 A uparathI phalita thAya che ke AtmA aNuparimANu nathI. nitya AtmA AzuparimANa nathI e siddha thatAM ja te vibhu che te ApoApa siddha thaI jAya che. jeo AtmAne svadeha parimANa mAne che. teo kahe che ke AtmA aNuparimANeya nathI ke vibhu paNa nathI paraMtu te je deha dhAraNa kare che te deha jevaDe thaIne te rahe che. 103 dehaparimANane madhyamaparimANa paNa kahevAmAM Ave che. A mAnyatA barAbara nathI kAraNa ke A mAnyatA pramANe AtmA paricchinna- deha5rimita-che ane je paricchinna hoya te anitya heya, pariNAme AtmAne anitya mAnavAnI Apatti Ave che. mAnavane je AtmA mAnavazarIra parimita che te ja karmAnusAra hAthIne janma prApta thatAM hAthInA zarIra jevaDo bane che ane kIDIne janma prApta thatAM kauDInA zarIra jevo bane che. Ama AtmA saMkocavikAsazIla che. ahIM janmAktaranI vAta bAjue rAkhIe teya eka janmamAM bAlya, yauvana ane vArdhakyayukta zarIramAM paNa AtmAne saMkeca-vistAra thAya che. AtmAne zarIraparimANa mAnanAra AtmAne saMkeca-vistAra mAne che. paraMtu Ama mAnatAM AtmAnuM sAdhayavatva svIkAravuM paDe kAraNa ke sAvayava dravya ja saMkoca-vistAra kare che ane AtmAnuM saMvayavatva svIkAratAM tenI anityatA svIkAravI paDe kAraNa ke nitya vastu kadIya sAvayava hotI nathI. 104 tethI jIva madhyamaparimANa che evo mata yogya nathI. madhyamaparimANa AtmAnI bAbatamAM saMbhavatuM na hAI kAM to te ANuparimANa hoya kAM te te vibhu hoya. nyAyavaizeSika anusAra AtmAnA aNuparimANanuM ApaNe khaMDana karyuM che. eTale, je bAkI rahyuM te vibhutva ja AtmAnI bAbatamAM saMbhave che. AtmA vibhu che. ApaNe A pahelAM joI gayA chIe ke agninI Urdhvagati ane vAyunI tiryakragatinuM kAraNa adaSTa che. adaSTa AtmAne vizeSaguNa che. A adaSTa agni ane vAyunI sAthe saMbaMdhamAM AvyA vinA temanAmAM anukrame Urdhvagati ane tiryagati utpanna karI zake nahi. adaSTa AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM hoI tene bAhya padArtho sAthe sAkSAta saMbaMdha zakya nathI. eTale AtmAne vahni, vAyu ane bIjA bAhya padArtho sAthe saMgasaMbaMdha mAnI te dvArA adaSTano temanI sAthe saMbaMdha mAnavo joIe. Ama AtmAno badhA mUrta padArtho sAthe saMgasaMbaMdha pusvAra thAya che, ane A ja te vibhutva che. 105 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 padarzana nyAyazeSike eka vadhu dalIla kare che. zarIra jude jude sthAne jatAM te te sthAne AtmaguNanI utpatti AtmAne sarvavyApI puravAra kare che. Ama AtmaguNa sarvatra jaNAya che eTale AtmA sarvatra che ema mAnavuM ja rahyuM.106 vaLI, yogI aneka zarIra nirmANa karI eka ja vakhate te badhAM zarIramAM sukha, vagerene bhegA kare che; AtmAne vibhu mAnyA vinA A zakya nathI. 107 keI zaMkA UThAvI zake ke AtmAnuM vibhutva svIkAratAM badhA mUrta padArtho sAthe pratyeka AtmAne saMga mAnavo paDe ane pariNAme eka AtmAne badhAM zarIramAM sukha-duHkhabhAganI Apatti Ave. AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika ciMtake jaNAve che ke A AzaMkA nirAdhAra che kAraNa ke jema adaSTavizeSa zarIravizeSanI utpattinuM kAraNa che tema adaskRvizeSa ja keI eka vizeSa zarIra sAthe kaI eka vizeSa AtmAnA saMyogane hetu che. Ama adaSTavizeSane laIne saMgavizeSo thAya che. amuka saMgavizeSanA pariNAme amuka ja dehamAM amuka ja AtmA sukha-duHkhAnubhava kare che. eka ja saMyogavizeSa badhA AtmAono badhA zarIra sAthe hoto nathI. 108 vaLI, keI nIce pramANe zaMkA uThAve che: nyAya-vaizeSika mata anusAra Izvara (paramAtmA) jIvAtmAnA adaSTanA adhiSThAtA che; jIvAtmA ane paramAtmA baMne vibhu hoI temane saMgasaMbaMdha ghaTe nahi. uparAMta, baMne bhinna hoI temanI vacce abhedasaMbaMdha paNa ghaTe nahi. jIvAtmA ane paramAtmAne bIje kaMI saMbaMdha nyAya-vaizeSika darzanamAM ulikhita nathI. baMne vacce keI saMbaMdha na hoya te paramAtmA jIvAtmAnA adaSTanI sAthe paNa sambaddha thaI zake nahi ane pariNAme te adaSTanuM adhiSThAtRtva tenI bAbatamAM ghaTe nahi ane chevaTe adaSTano vipAka paNa zakya banaze nahi. 108 nyAyavAtikakAra udyotakara AnA uttamAM jaNAve che ke A Apatti yeya nathI kAraNa ke keTalAka taiyAyike be vibhu padArtho vacce aja saMyoga arthAta nitya saMyoga svIkAre che. teo kahe che ghaTa vagere paricchinna (mUta) vastuo sAthe jema vibhu AkAzane saMyoga che tema vibhu Izvarane paNa saMyoga che. tethI Izvara paNa vyApaka AkAza sAthe saMyukta che. A mata pramANe be vibhu padArtha paramAtmA ane jIvAtmA nitya saMyukta che. pariNAme IzvaranuM jIvAtmAnA adaSTanuM adhiSThAtRtva akSuNa rahe che. 10 vaLI, je vaizeSike be vibhu padArtho Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veSikadarzIna 209 vacce. nitya saMcAga svIkAratA. nathI--anitya sayeAganI zakayatA te kaI rIte kAi mAnatu nathI--teo kahe che ke pratyeka jIvAtmAmAM je aNu mana che te vibhu paramAtmA IzvanI sAthe saMyukta che, manane jIvAtmA sAthe paNa sAga che; tethI manaHsaMyukta jIvAtmA sAthe paramAtmAne saMyuktasa yAgarUpa saMbaMdha che; Ama jIvAtmAnI sAthe anurUpa saMbadha hAI ne tenA adRSTanI sAthe paNa paramAtmA zrviranA saMba Mdha che ane tethI te adRSTanuM adhiSThAtRtva zrviranI bAbatamAM ghaTe che. 111 Atmabahuva nyAya-vaizeSikA eka ja AtmAne mAnatA nathI paraMtu teo aneka AtmAe mAne che. teo kahe che ke AtmAe aneka che kAraNa ke prANIomAM vyavasthA che. A vyavasthA zu che ? muddhi, sukha, du:kha, icchA, vagere AtmAnA guNA che. jo AtmA badhAM prANIemAM eka ja hoya te eka samaye badhAM prANIone ekasarakhA buddhi, vagere guNA heAvA joie. paraMtu paristhiti evI nathI. eka samaye: keTalAMka prANIonI muddhi tIvra che ane keTalAMkanI mada che; keTalAMka prANIe sukhI che ane keTalAMka duHkhI che; keTalAMka prANIe dhana icche che ane keTalAMka kIti icche che; vagere. Ama eka kALe prANIomAM judI judI jAtanI buddhie, judI judI jAtanAM sukhA, judI judI jAtanAM duHkhA, judI judI jAtanI icchA jaNAya che. A darzAve che ke badhAM prANIomAM eka ja AtmA nathI paraMtu pratyeka prANImAM judo judo AtmA che. Ama truddhi, sukha, vagere guNAnI vyavasthA AtmA aneka mAnatAM ghaTe che, eka mAnatAM ghaTatI nathI.112 jema bAlyAvasthA ane vRddhAvasthA e beyamAM eka ja AtmA che tema badhAM zarIramAM eka AtmA che ema mAnavAmAM Ave te jema bAlyAvasthAmAM anubhavela vastunu smaraNu vRddhAvasthAmAM thAya che tema eka zarIramAM anubhavela vastunuM smaraNa .bIjA zarIramAM thavuM joie. paraMtu paristhiti evI nathI. tethI badhAM zarIrAmAM eka ja AtmA nathI paraMtu pratyeka zarImAM judo judo AtmA che ema mAnavuM ja rahyuM. Ama eka prANIe anubhavelI vastunu N smaraNa khIjuM prANI karI zakatuM nathI paNa je prANIe vastune anubhava karyAM hoya te ja prANI te vastunuM smaraNa karI zake che--A vyavasthA uparathI AtmAe pratiprANI yA pratizarIra bhinna che e puravAra thAya che.113 1. 14 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 keI ahIM zaMkA uThAve che ke AtmAne badhAM zarIramAM eka mAnIne paNa uparanI vyavasthA nIce pramANe samajAvI zakAya. AtmA je dehathI amuka vastune anubhava kare che te dehathI ja te anubhUta vastunuM smaraNa kare che. tethI eka zarIrAvacchinna AtmAe anubhavela vastunuM anyazarIrAvacchinna AtmA - tene te ja hovA chatAM - smaraNa karI zakato nathI114 nyAya-vaizeSika kahe che ke AmAM muzkelI che. judAM judAM zarIranuM. kAraNa zuM ? AtmA eka ja hovA chatAM judAM judAM zarIrothI avacchinna kema thAya che? judI judI jAtanAM zarIranuM kAraNa te judAM judAM karmo che-dhamadhamI vizeSa che. je AtmAne eka mAnavAmAM Ave te dharmAdharma vizeSa ghaTI zake nahi ane tethI dhamadharma vizeSone kAraNe utpanna thatAM judI judI jAtanAM zarIra paNa ghaTI zake nahi. Ama AtmAne eka mAnatAM dhamadharmanI vyavasthA rahetI nathI ane pariNAme zarIranI vyavasthA rahetI nathI; ane je zarIranI vyavasthA na rahe te sukhaduHkhotpattinI vyavasthA paNa kayAMthI rahe ? A badhI muzkelIomAMthI ugaravA aneka AtmAo mAnavA ja joIe.115 , che. vaLI, keI nyAya-vaizeSikane prazna kare che ke bAlyavagere avasthAbhede zarIrabheda nathI mAnatA to sukhaduHkhAdibhede Atmabheda kema mAne che nyAya-vaizeSika uttara Ape che ke bAlya, vagere virodhI avasthAo kamathI zarIramAM thAya che eTale zarIrammada mAnavAnI jarUra nathI. virodhI avasthAo ke guNe eka ja kALe eka ja vastumAM na hoI zake paNa kamathI hoI zake. sukha-duHkha A virodhI AtmaguNo eka ja samaye jaNAya che eTaNe Atmabheda mAnavo paDe che. 16 koI nyAyavaizeSikane kahe che: svazarIramAM ja AtmA che. anya zarIramAM AtmA zA mATe mAne che ? anya zarIramAM AtmA che. enuM pratyakSajJAna te ApaNane thatuM nathI. te zA mATe anya zarIramAM AtmA mAne ? Ama svazarIramAM ja AtmA che ema mAnavuM joIe. nyAya-vaizeSika uttara Ape che ke bIjAM zarIramAM paNa AtmA che ema mAnavAne mATe pramANa che. bIjAM zarIramAM paNa svahitaprAptinI ceSTArUpa pravRtti ane ahita parihAranI ceSTArUpa nivRtti ApaNe dekhIe chIe. pravRtti-nivRtti uparathI IcchA-dhanuM anumAna thAya che kAraNa ke pravRtti ane nivRtti anukrame IcchA ane pathI utpanna thAya che. IcchA-dveSa jyAM hoya tyAM AtmA hAya ja Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 211 kAraNa ke te A maguNo che. A uparathI pusvAra thAya che ke svazarIrathI anya -zarIramAM paNa AtmAo che. Ama AtmAo aneka che. 17 aMte, nyAya-vaizeSika vicArake jaNAve che ke AtmAne eka mAnatAM te tenI mukti thatAM saMsArano uccheda thaI jAya. paraMtu saMsArano uccheda mAnavo -anucita che. saMsArano uccheda na svIkAranAre aparimita saMkhyAmAM AtmAo mAnavA joIe. ane tene mAnIe chIe. aparimita saMkhyAne cheDo hoto nathI tema ja tenI bAbatamAM cUnAdhitAnI vAta karavI paNa ayogya che. Ama aparimita saMkhyaka AtmAo mAnIe to ja saMsArano anucheda ghaTe. 18 Atmanitya nyAya-vaizeSika darzana anusAra ApaNe deha, Indriya ane manathI bhinna AtmAne puravAra karyo paraMtu te AtmAne teo nitya mAne che ke anitya e prazna carcavAnuM bAkI che. astitva dharAvatI vastu ko te nitya hoya kAM to anitya. trIjo vikalpa saMbhava nathI. eTale nyAya-vaizeSika mata anusAra AtmA nitya che ke anitya te jANavAnI jijJAsA jAge che. nyAyavaizeSika dArzanike AtmAne nitya gaNe che. nityano artha che anAdianaMta. dehAnirikA AtmAne puravAra karatI vakhate teoe jaNAvyuM che ke vArdhakyayukta dehamAM je AtmA che te ja AtmA bAlyAvasthAyukta dehamAM hate e hakIkata to pratyabhijJA dvArA siddha thAya che. tethI dehanI judI judI avasthAomAM AtmA eka ja hoya che judo judo hotuM nathI. Ama janmathI maraNa sudhI te AtmA tene te ja astitva dharAve che e to puravAra thayuM, paraMtu vartamAna dehanI utpatti pahelAM ane tenA pAta pachI paNa te astitva dharAve che evuM jyAM sudhI puravAra na thAya tyAM sudhI AtmA nitya che ema mAnI zakAya nahi. AtmA vartamAna dehanI utpatti pahelAM astitva dharAvato hoya che e puravAra thatAM te dehanA pAta pachI paNa te astitva dharAve che te ApoApa puravAra thaI jAya che. arthAta, pUrva janma puravAra thatAM punarjanma puravAra thaI jAya che. eTale, nyAya-vaizeSike sau prathama pUrvajanmane cIvaTapUrvaka puravAra kare che. temanI mukhya dalIle nIce pramANe che. - navajAta zizunA mukha upara hAsya dekhIne samajI zakAya ke tene harSa thaye . che. tenA zarIre kaMpa dekhIne samajI zakAya ke tene bhaya thayo che. ane tenuM sadana Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 yagdarzana sAMbhaLIne samajI zakAya ke tene zAka thayA che. ha`, bhaya ane zaiAka vinA hAsya,, kaMpa ane rudana utpanna thAya nahi. kAraNa vinA kAya utpanna thAya nahi. eTale kAya dvArA kAraNanuM anumAna thAya che. hAsya vagere kAya che ane harSa vagere temanAM kAraNeA che. tethI navajAta zizunA hAsya uparathI hanu, ka Mpa uparathI bhayanuM ane rudana uparathI zAkanu anumAna thAya che. ISTa viSayanI prApti thatAM je sukha janme che tene harSa kahevAmAM Ave che ane ISTa viSayanI aprAptine kAraNe ke viyegane kAraNe je duHkha janme che tene zAka kahevAmAM Ave che. viSa yane ApaNe ISTa tyAre ja gaNIe chIe jyAre ApaNane smaraNa thAya taja - tIya viSaye pahelAM ApaNane sukhAnubhava karAvelA. Ama vartamAna viSaya ISTa che evuM bhAna teA ja zakaya bane jo tAtIya viSayane pUrvAnubhava thayA heAya, te anubhavanA sa MskAra paDyA hoya, te saMskAra vartamAna viSaya upasthita thatAM jAgRta thayA hoya ane pariNAme smaraNajJAna thayu hoya ke vamAna viSayanI jAtinA viSaye mane pahelAM sukhakara anubhava karAvelA. navajAta zizu amuka vidhayane STi kevI rIte gaNI zake ? A janmamAM tAtIya viSayane pahelAM ene kadIya anubhava thayA na heAI, te anubhavanA tevA saMskAre paDyA nathI; tethI tevA prakAranI smRti janmI zake nahi. eTale avazya svIkAravu joI e ke navajAta zizunA te AtmAe tAtIya viSayanA pUrvajanmamAM sukhada anubhava karyAM hatA, tethI te AtmAmAM A janmamAM tenA saMskAra che, te saMskAra pRrvAnubhUta viSayanI jAtine viSaya upasthita thatAM jAgRta thaI smRti utpanna kare che ke vata mAna viSayanI jAtinA viSaye pahelAM mane sukhakara anubhava karAvelA, pariNAme pUrvAnubhUta viSayanI jAtinA upasthita thayelA viSayane levAnI icchA jAge che. A uparathI puravAra thAya che ke navajAta zizune a mA vamAna janma pahelAM paNa vidyamAna hateA.119 kAI dehAtmavAdI ahIM zaMkA UThAve che ke navajAta zizunAM hAsya, vagere tenA ha, vagerethI utpanna thatA nathI paraMtu jema amuka samaye kamaLamAM vikAsarUpa ane saMkeAcarUpa vikArA thAya che tema navajAta zizunAM hAsya vagere paNa tenA dehanA ja vikArA che. kamalanA vikAsanI jema navajAta zizunA mukhane vikAsa ja tenuM hAsya che. kamaLanA sakaiAcanI jema zizumukhanuM vilAI javuM e ja tenA zAka che. Ama navajAta zizunAM hAsya, vagerenAM kAraNa tenA ha, vagere. nathI.120 AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika ciMtako jaNAve che ke pAMcabhautika dravya kamaLa, vagerenA sakAca, vikAsa, vagere vikArA svAbhAvika nathI. temanuM paNa Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 213 kaMI nimittakAraNa hoya che. garamI, zaradI, varSA vagere temanAM nimittakAraNA che. "paraMtu navajAta zizunAM hAsya, kaMpa, rudananAM nimittakAraNeA zAM che te jaNAvavu jarUrI che. kamaLanI jema zizunuM mukha kya`kiraNanA sparzIthI vikasatuM nathI ane rAtrikALe niyamathI te vilAI jatuM nathI. tethI navajAta zizunAM hAsya ane rudana tenA dehanI sAmayika avasthAmAtra nathI.121 jo tema hAya tA jyAre dehAtma'vAdI navajAta zizunuM madhura hAsya joI hAsya kare che ane te snehamaya zizunu mRtyu thatAM rudana kare che tyAre te hAsya-rudana pAtAnA dehanA vikAramAtra che ema zu te kaheze ? jo peAtAnAM hAsya-rudananAM nimittakAraNe tarIke te harSoMzAkane svIkAre teA navajAta zizunAM hAsya-rudananAM nimittakArA tarIke paNa teNe harSoM-zAka svIkAravA joI e. jo yuvaka, vRddha vagere badhAMnAM hAsya ane stananAM kAraNeA anukrame harSa ane zAka chee vastu sava sammata che te navajAta zizunA hAsya ane rudananAM kAI navAM ja kAraNeAnI kalpanA karavI ucita nathI. tethA navajAta zizunAM hAsya-rudana dvArA tenA ha-zAkanu anumAna thAya che aMte enA e haSa~ -zAka dvArA upara darzAvyA pramANe enA pUrva janmanuM anumAna thAya che. navajAta zizune stanyapAnanI icchA thAya che. A IcchA tene pUrva janmAnA abhyAsane pariNAme thAya che. navajAta zizunI stanyapAnanI IcchA uparathI tene pUrvajanma puravAra thAya che. Ane vistArathI samajIe. navajAta zizu jyAre prathama vAra stanyapAna kare che tyAre tenA dehanI lAkSaNika ceSTAdekhIne tenI stanyapAna mATenA prayatnarUpa pravRttinuM anumAna thAya che kAraNa ke pravRtti vinA ceSTA janme nahi. tenI e pravRtti dvAza tenI te viSayanI IcchAnuM anumAna thAya che, kAraNa ke icchA vinA pravRtti thatI nathI. IcchA uparathI jJAnanuM anumAna thAya che. kANu ke jJAna vinA IcchA janmatI nathI. je viSayanI AbatamAM 'A sukhakara che' evuM jJAna janme che te viSayane vize te jJAnajanya cchiA janme che ane te viSayane anulakSI te IcchAjanya prayatnarUpa pravRtti janme che ane chevaTe te pravRtti zarIranI anukULa ceSTAne janmAve che. A rItanA kArya kAraNabhAva sa`saMmata che. bALaka, yuvaka ane vRddha badhAM ja bhUkhyAM thatAM 'AhAra kSudhAnivataka che' evI smRtine laine AhAranI icchA kare che ane te badhAMne pahelAM AhAranA karelA anubhaveAnA saMskAranA kAraNe ja 'AhAra. kSudhAniva`ka che' evI smRti janme che e paNa sa`sa Mmata che. tethI uktarUpa sarvasaMmata kAya kAraNabhAva anusAra navajAta zizune paNa so prathama je stanyara pAnanI IcchA jAge che tenA kAraNarUpe icchA pahelAM AhAra kSudhAniva`ka che" Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana evI smRti tene thAya che e svIkAravuM joIe. tethI te smRtine janmAvanAra anurUpa saMskAra paNa svIkAravA joIe ane te saMskArane janaka anurUpa (AhArano) pUrvAnubhava paNa-svIkAravo joIe. pariNAme teno pUrva janma paNa svIkAra joIe kAraNa ke A janmamAM te teNe pahelAM kyAreya stanya pAna karyuM nathI, anya keI AhAra paNa lIdhe nathI. pUrvajanmamAM teNe anubhavelA stanyapAna vagerenA saMskAre tenAmAM paDelA hovAthI te saMskAra stanya vagere dekhavAthI A janmamAM jAge che ane te saMskAronI sahAyathI "A stanya vagere sudhAnivartaka che' evuM anumAna kare che, anyathA te stanyapAna mATe ceSTA na kare. Ama navajAta zizue pUrvajanmamAM karelA AhArAbhyAsanA saMskAra avazya svIkAravA paDatA hevAthI pUrvajanma siddha thAya che 122 ahIM keI zaMkA kare che ke jema pUrvAbhyAsa vinA kevaLa vastuzaktivaze leha cuMbaka tarapha AkarSAya che tema navajAta zizu paNa mAtRstana tarapha AkarSAya che. pUrvAbhyAsa vinA pravRtti saMbhave ja nahi ema mAnavuM barAbara nathI, kAraNa ke cuMbaka najIka hatAM tenI tarapha lehanI pravRtti thAya che.123 - tenA uttaramAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke Ama mAnavuM barAbara nathI kAraNa ke lehamAM prayatnarUpa pravRtti nathI. cuMbaka tarapha lehanI je gati thAya che te pravRttijanya ceSTArUpa kriyA nathI paraMtu kevaLa kriyA che. tethI navajAta zizunI pravRttijanya ceSTArUpa stanyapAna kriyA lehanI kriyA jevI nathI.24 bIjuM, cuMbaka pratye lehanI gatikriyAnuM avazya koI niyata kAraNa hovuM joIe. anyathA, mATInuM DhekuM vagere zA mATe cuMbaka pratye gati na kare che ane leha bIjA pratye kema gati na kare? tethI leha cuMbaka pratye ja gati kare che tenuM kaMIka niyata kAraNa che ema svIkAravuM joIe. tema mAnatAM navajAta zizu mAtAnA stana bhaNI gati kare che tenuM paNa niyata kAraNu mAnavuM joIe. te niyata kAraNa tenI AhArecchA che. AhArecchAthI ja tenI AhAralakSI pravRtti janme che, ane te pravRttine kAraNe ja zarIranI anurUpa ceSTA janme che.25 navajata zizumAM sau prathama stanyapAnanI je IcachA jAge che teno khulAso pUrvajanma mAnyA vinA thaI zakato nathI e to ApaNe joI gayA. . rAgavALo ja AtmA janme che, vItarAga AtmA janmato ja nathI. badhAM ja prANIo janma sAthe ja keI ne kaMI viSayamAM rAga dharAvatA hoya che evuM jaNAya che. badhAM prANIonI zArIrika kriyA yA ceSTA dvArA temane amuka. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 215 viSayamAM rAga che tenuM anumAna thAya che. sudhA-tRSAthI pIDita thatAM bhaThya-peya viSaye pratine rAtre badhAM prANIomAM pragaTa thAya che. tethI pratyeka prANIne vartamAne janma pahelAMno pUrvajanma svIkAro joIe kAraNa ke pUrva saMskAra vinA koInA vize rAga janmato nathI. janma sAthe prANImAM ceSTA dvAza anumita thatA rAga pUrva saMskArane sUcave che ane pUrva saMskAra pUrvajanmane sUcave che.26 ahIM keI zaMkA UThAve che ke jema ghaTa vagere dravya rUpa vagere guNonI sAthe ja utpanna thAya che tema AtmAo paNa zaga sAthe ja utpanna thAya che. eTale, je ghaTanA ghaTarUpa uparathI utpatti pahelAM gharanuM astitva sAbita thatuM nathI te AtmAnA rAga uparathI utpatti pahelAM AtmAnuM astitva kevI rIte sAbita thaI zake : Ama AtmAnA rAga dvArA tene pUrvajanma siddha thato nathI. zaganuM kAraNa AtmAne pUrvajanma nathI. AtmAne je utpanna kare che te ja rAgane utpanna kare che.127 AnA uttaramAM nyAyasUtrakAra gautama jaNAve che ke A dalIla barAbara nathI kAraNa ke AtmAno rAga saMkalpajanya che.28 saMkalpa vinA AtmAne kaI vidhya pratye rAga thato nathI. saMkalpane artha ahIM meha levAnuM che. anya satramAM gautame mohane ja rAganuM kAraNa gaNyo che. 129 meharUpa saMkalpa AtmAne pUrvabhUta viSayane anusmaraNa vinA janmato nathI. je viSayane AtmA pahelAM anubhavathI sukhanuM kAraNa samajyo hoya che te viSayanI vAsanA (saMskAra) AtmAmAM paDI hoya che ane te vAsanA jAgRta thatAM te viSaya ke tajAtIyA viSaya pratye AtmAne rAga janme che. viSaya sukhanuM kAraNa che evuM jJAna ja meha che. AvuM jJAna pUrvAnubhavanI vAsanAne kAraNe janme che. Ama pUrvAnubhavathI pUrvAnubhavanI vAsanA, vAsanAnI jAgRtithI moharUpa saMkalpa ane saMkalpathI rAga janme che. tethI jIvanA janma pachI sau prathama je rAga janme che te paNa meharUpa saMkalpa vinA janmI zake nahi. ghaTa vagere dravyamAM rUpa vagere guNonI utpattinuM ' kAraNa saMkalpa nathI. jyAre AtmAmAM rAganI utpattinuM kAraNa saMkalpa che. eTale ghaTa vagere dravyamAM rUpa vagere guNe saMkalpa vinA utpanna thaI zake che jyAre AtmAmAM rAga saMkalpa vinA utpanna thato nathI. ane jIvanA janma pachI sau prathama tenAmAM jAgatA rAganuM kAraNa saMkalpa svIkAratAM pUrvajanma svIkAravo ja paDe. pratyeka jIvane janma pachI amuka viSayamAM rAga thAya che. anurUpa saMkalpa vinA te rAga utpanna thAya nahi ane pUrvAnubhUta tajjAtIya viSayanA smaraNa vinA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 padana te saMkalpa janmI zake nahi. pariNAme, pUrvajanmamAM tajajAtIya viSayane te jAtane anubhava jIve karyo hoya che ane tenA saMskAra A janmamAM chavamAM hoya che e hakIkata svIkAravI joIe. eka vAra A svIkArIe eTale pUrvajanmamAM paNa te jIvane janma pachI sarvaprathama je rAga ubho hate tenA kAraNarUpe anurUpa saMkalpa ane te saMkalpanA kAraNarUpe te pUrvajanma pahelAMnA pUrvajanmamAM anubhUta viSayanuM smaraNa svIkAravuM joIe. A rIte dareka jIvano anAdi janmapravAha ane anAdi saMskArapravAha svIkAravo joIe. A svIkAratAM saMskApravAhanA anAdivane laIne e anAdi saMskArapravAhanA AzramarUpa AtmAnuM anAdiva paNa siddha thaI jAya che. je janmapravAha anAdi hoya to jIve ananta vAra manuSya, baLada, vAnara ane kUtarArUpe janma dhAraNa karyo hovo joIe ane te badhA janmanA saMskAra paNa tenAmAM hovA joIe. te pachI tene te badhA saMskAra vartamAna eka janmamAM jAgavA joIe ane pariNAme tene eka janmamAM anna tarapha, ghAsa tarapha, lImaDA tarapha ane hADakA tarapha paNa rAga janmavo joIeparaMtu ApaNe joIe chIe ke manuSyane anna tarapha rAga janme che, baLadane ghAsa tarapha rAga janme che, vAnarane lImaDA tarapha rAga janme che ane kutarAne hADakA tarapha rAga janme che. eTale rAganA kAraNe tarIke pUrvasaMskArane na mAnavA joIe, paNa kevaLa jAtine ja (Gjanmane ja dehane ja) mAnavI joIe. vidhInI A zaMkAno uttara ApatAM nyAyazeSika jaNAve che ke pUrva saMskAranI jAgRti vinA rAgane khulAso karavo azakya che, eTale rAganA kAraNe tarIke pUrva saMskAra to mAnavA ja joIe. prazna eTale ja che ke badhA pUrva saMskAra kema jAgRta thatA nathI ane amuka ja kema thAya che ? Ano khulAso nIce pramANe che. jIva pitAnA pUrva karma anusAra jyAre navo deha dhAraNa kare che tyAre te dehane utpanna karanAra karmono vipAka thayo hoya che ane A dehotpAdaka karmonA vipAkanI sAthe te dehane anurUpa karmo ja vipAke--kha bane che- arthAta te dehane anurUpa saMskAra ja jAgRta thAya che--jyAre bAkInAM abhibhUta ja rahe che. keI mAnavAtmA mAnavajanma pachI nija karma anusAra je vAnara janma prApta kare che te anaMta pUrvajanmamAMthI pUrvakAlIna vAnarajanmamAM prApta karelA saMskAra ja jAgRta thAya che. tethI te vakhate tene mAnavocita rAga janmato nathI. Ama kevaLa jAti ja rAganuM kAraNa nathI. rAganuM kAraNa pUrva Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 217 saMskAre che ane te saMskAranI jAgRtinuM eka niyAmaka kAraNa jAti che. eTale ja kaNade kahyuM che ke amuka prakAranI jAti (janma yA deha) amuka prakAsnA rAga utpanna kare che.130 jIvomAM judI judI jAtanAM zarIre, judI judI jAtanI zaktio ane judI judI jAtanA svabhAvo ApaNane jaNAya che. A vaicitryanuM kAraNa temaNe pUrvajanmamAM karelAM judI judI jAtanAM karmo che. Ama pUrvajanmanAM vicitra kane mAnyA vinA jIvo vacce je bheda jaNAya che tene khulAso thaI zakato nathI. eka ja mAbApanA samAna paristhitimAM ucharelA joDiyA bALakamAM jaNAtA bhedano khulAse pUrvajanmamAM karelAM karmo ane tenI asara mAnyA vinA thaI zake nahi. 131 jo pUrvajanma hoya to pUrvajanmAnubhUta kaI kaI viSayanuM ja smaraNa kema thAya che ? pUrvajanmAnubhUta badhA viSayenuM smaraNa kema thatuM nathI ? pUrvajanmamAM huM keNa hato, kyAM hato, kevo hato, vagerenuM smaraNa kema thatuM nathI ? AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika ci take jaNAve che ke Atmagata je pUrva saMskAra A janmamAM udbhuddha thAya che te saMskAre ja smRti utpanna kare che. ubuddha saMskAra ja smRtinuM kAraNa che. je saMskAro abhibhUta rahe che te smRti janmAvatA nathI. saMskAra hoya eTale smRti thAya ja evuM nathI. smRti thavA mATe pUrve saMskAranI jAgRti thavI Avazyaka che. A janmamAM je vastuo bALapaNamAM anubhavI hoya che te badhInuM smaraNa zuM ApaNane vRddhAvasthAmAM thAya che? nA. bALapaNamAM anuvela viSayonA saMskAra vRddhAvasthAmAM hoya che paNa temAMthI badhA jAgRta thatA nathI, eTale te badhA viSayenI smRti vRddhAvasthAmAM thatI nathI. vaLI, ApaNe jANIe chIe ke duHkhane kAraNe keTalIka vyaktio paricita vyaktine paNa bhUlI jAya che kAraNa ke duHkhe te paricita vyaktinA paDela saMskArone abhibhUta karI dIdhA che. evI ja rIte, jIvanuM mRtyu thatAM te mRtyu tenA aneka sudaDha saMskArane abhibhUta kare che. paraMtu punarjanma yA dehAntaraprApti thatAM tenA aneka pUrvasaMskAre jAgrata thAya che. jeo saMskArane ubuddha kare che (jAgRta kare che, temane saMskAranA udhaka gaNavAmAM Ave che. A udhake aneka jAtanA che ane teo khAsa prakAranA saMskArone ja jAgRta kare che. A ubodhakemAM eka udhaka jAti (janma) che. je prakArano janma jIva prApta kare che tene anurUpa saMskArane ubedhaka te janma (jAti) che. A vastu ApaNe joI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 darzana gayA chIe. jAti uparAMta dharma paNa amuka prakAranA saMskArone udhaka che. pUrvajanmanA jAtiviSayaka saMskArane udhaka dharma che.13ra vAcaspati A dharmane vedAbhyAsajanita dharma tarIke samajAve che.133 ahIM e noMdhavuM rasaprada thaze ke manusmRtimAM mana pUrvajanmanA jAtiviSayaka saMskAronA udhaka tarIke niraMtara vedAbhyAsa, zauca, tapa ane ahiMsAne gaNAve che.134 tethI pUrvajanmanA jativiSayaka saMskAranuM udhaka kAraNa je prApta kare che tene ja pUrvajanmamAM pote keNa hato, kevo hato, kyAM hato, vagerenuM smaraNuM thAya che. pUrvajanmamAM pote keNa hato, kyAM hato, kevo hato, vagerenA smaraNane jAtismaraNa kahevAmAM Ave che. AvuM jAtismaraNajJAna che ja, paraMtu te keIkane ja thAya che kAraNa ke tenA saMskArane udhaka dhama keIka ja pAme che. AtmAne pUrvajanma siddha thatAM tene punarjanma ApoApa siddha thaI jAya. che. zarIranI utpatti sAthe AtmA utpanna thato nathI tema ja zarIranA nArA sAthe AtmA nAza pAmatuM nathI. AtmA to eka zarIrane choDI navuM zarIra dhAraNa kare che. pUrvazarIrano tyAga e mRtyu che ane nUtana zarIranuM dhAraNa e janma che. pUrvazarIra cheDI nUtana zarIra dhAraNa karavuM enuM nAma ja pretyabhAva che. je zarIranA nArA sAthe AtmAno nAza ane nUtana zarIranI utpatti sAthe nUtana AtmAnI utpatti svIkAravAmAM Ave to kRtatAna ane akRtAbhyAgama doSa Ave. zarIranA nAza sAthe AtmAno nAza thaI jato hoya to teNe karelAM karmonuM phaLa tene bhogavavA nahi maLe. zarIranI utpatti sAthe AtmA paNa utpanna thato hoya te te je bhogavaze te tenA pitAnAM karmanuM phaLa nahi gaNAya. Ama zarIranA nAza sAthe AtmAno uccheda ane zarIranI utpatti sAthe AtmAnI utpatti mAnatAM karmasiddhAnta ThAle Thare ane sAdhanA phegaTa Thare. eTale zarIranA nAza sAthe AtmAno nAza ane zarIranI utpatti sAthe AtmAnI utpatti na mAnatAM nitya AtmA eka zarIrane cheDI bIjA zarIrane dhAraNa kare che ema ja mAnavuM joIe. 135 pUrvajanmanI paraMparA anAdi che paraMtu punarjanmanI paraMparA ananta nathI, kAraNa ke janmanuM kAraNa dhamadhame che, tethI dharmAdharmane kSaya thatAM punarjanmanI paraMparA aTakI jAya che ane AtmAno deha sAtheno saMbaMdha sadAne mATe chUTI jAya che, paraMtu AtmAne nAza thato nathI. A ja apavarga yA mokSa che.13 AnI vizeSa carcA have karIzuM. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voSikadarzana janmakAraNa janma kema thAya che ? arthAt dehAtpattinuM kAraNa zuM che ? A praznanA uttaramAM nyAya-vaizeSika dAnike jaNAve che ke pUrvazarIramAM karelAM karmonu phaLa dharmAMdha --je AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahelu hAya che te janmanu kAraNa che, dehAtpattinuM kAraNa che; dharmAMdha rUpa adRSTathI prerita paMcabhUtAmAMthI deha utpanna thAya che; paMcabhUtA svataH dehane utpanna karatA nathI. 137 219 ahIM bhautikavAdI kahI zake ke kevaLa pRthvI, jaLa, vagere pAMca bhUtAnA sayeAgathI ja zarIra banI jAya che te pachI zarIratpattinA nimittakAraNa tarIke pUrvaka mAnavAnI zI jarUra che ? jema puruSArtha karI vyakti bhUtAmAMthI ghaTa, vagere banAve che tema puruSArtha karI strI-puruSanuM joDuM bhUtAmAMthI dehane pedA kare che. strI-puruSanA yugalanA puruSAthI zukra ane zoNitanA saMyoga thAya che ane pariNAme temAMthI deha utpanna thAya che. eTale dehAtpattimAM pUrvIka yA dharmodharmAMte nimittakANu mAnavAnI AvazyakatA ja kayAM rahe che? kamanirapekSa bhUtAmAMthI jema ghaTa vagere utpanna thAya che tema kama`nirapekSa bhUtAmAMthI deha utpanna thAya che. 138 nyAya-vaizeSika uttara Ape che ke ghaTa vagere kamanirapekSa utpanna thAya che' ema je bhautikavAdIe daSTAntarUpe kahyuM te sAbita thayelI vastu nathI.139 ane amane svIkAya paNa nathI. vaLI, ghaTa * vagerenI utpattimAM khIja ane AhAra nimitta nathI jyAre dehanI utpattimAM te baMne nimitta che; eTale bhautikavAdIe Apelu dRSTAnta viSama hAI amane svIkAryAM nathI.140 uparAMta,. zukra ane zeANitanA saMyAgathI hamezAM zarIretpatti (garbhAdhAna) thatI nathI. A uparathI siddha thAya che ke zukroNitasa cAga zarIretpattinuM ekamAtra nirapekSa kAraNa nathI. keAI khIjI vastunI paNa emAM apekSA rahe che. te che pUrNAMkama`. pUrNAMka vinA zukrAtisa Myoga zarIretpattimAM samatha banatA nathI. tethI, bhautika tattvAne zarIra|tpattinuM nirapekSa kAraNa na mAnatAM ka sApekSa kAraNa mAnavuM joI e. pUrNAMkama anusAra ja zarIranI utpatti thAya che ane pUrNAMka ne anurUpa zarIra sAthe ja AtmavizeSanA saMcAga thAya che.141 kAI pUrNAMga hAya che, keAI vikalAMga hAya che; kAI rAgI hoya che, kAI nIrAgI hoya che; koI kALeA hAya che, keAI gaura hAya che; keAI tIvra buddhivALA hAya che, kAI mandabuddhi hAya che; vagere. A badhA bheda pUrNAMkanA phalasvarUpa che. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 uddezana pUrva karma nahi mAnavAthI badhA jIvone tulya mAnavA paDe ane paMcabhUtonuM keI niyAmaka na rahevAthI badhAM zarIra paNa ekasarakhAM bane. paraMtu A vAta pratyakSa-viruddha che. jIvonAM zarIra ekasarakhAM nathI paNa aneka jAtanAM hoya che. zarIrabhedano khulAso karavA jIvanAM pUrvaka mAnavA ja joIe. pUrva karmonA bhedane kAraNe zarIrabheda thAya che. pUrva karma na mAnavAthI amuka AtmAne amuka ja jAtanuM zarIra evI je vyavasthA che tenuM samAdhAna nahi thAya. pUrva karmane mAnIe te ja A vyavasthAnuM samAdhAna thAya. eTale zarIrelpattimAM karmane nimittakAraNa "mAnavuM joIe.142 je zarIro-pattimAM karmane nimitta na mAnavAmAM Ave ane kevaLa bhUtanA saMgamAtrane ja ekamAtra kAraNa mAnavAmAM Ave te pachI e saMyoganA nAzanuM (mRtyunuM kAraNa zuM che ? vizeSa kAraNa mAnyA vinA zarIranI nityatAnI ane maraNanI asiddhinI Apatti Avaze.143 vartamAna janmamAM bhogavAnAM karmo bheganavAI jatAM zarIra paDe che. punaH navI jAtanAM karmo vipAkamukha bane che ane tene pariNAme te karmonAM phaLa bhogavavA mATe je jAtanuM zarIra joIe te jAtanuM zarIra utpanna thAya che.144 je kevaLa paMcabhUta ja janmanuM kAraNa hatuM te pachI mRtyu zA mATe thAya ? kAraNa ke bhUto nitya che. bhUta nitya hovAthI kenA kSayathI zarIrano aMta thAya ? A badhI vAta uparathI sUcita thAya che ke zarIranAM utpatti ane nAza karma upara nirbhara che. vipAke--kha karmonAM phaLa bhogavavA mATe anurUpa zarIra utpanna thAya che ane te phaLa bhogavAI jatAM te zarIra paDe che. janma-maraNanI paraMparA saMsAra che. saMsAracakranA aronI spaSTatA nyAyavaizeSikee nIce pramANe karI che. gautama ane vAsyAyana kahe che ke anityamAM nityabuddhi, duHkhamAM sukhabuddhi, anAtmamAM Atmabuddhi, atrANamAM trANabuddhi, vagere mithyAjJAna che. miththAnAnamAMthI rAga-dveSa udbhave che. rAgadveSamAMthI asatya, IrSA, mAyA, lebha, vagere doSo uddabhave che. doSamAMthI dhamadharmarUpa pravRtti uddabhave che. pravRtti dharmadharmarUpa adaSTane utpanna kare che. adaSTa janmanuM kAraNa che. janma duHkhanuM kAraNa che. A mithyAjJAnathI duHkha sudhInA dharmonuM satata cakra cAlyA kare che. A cakra saMsAra che.45 kaNAda kahe che ke sukhanA anubhavathI rAga janme che. sukhamAM tanmaya banI javAthIya rAga janme che. pUrva karmane kAraNe paNa rAga janme che. ane janmane (jAtine laIne paNa rAga janme che. rAga dharmAdharmarUpa pravRttinA ubha Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadAna 21. vanu kANu che. dveSa paNa dharmAMdha rUpa pravRttinA udbhavanu kAraNa che. dharmAMdha rUpa pravRtti dharmAMdha rUpa adRSTane pedA kare che. dharmAMdhaCrUpa adRSTa dvArA AtmAnA zarIra sAthe saMcAga (=janma) ane viyeAga (mRtyu) thAya che. A. saMsAracakra che.146 mukti muktinuM nAma apava paNa che. nyAyasUtrakAra gautama anusAra du:khanI Atyantika nivRtti ja meAkSa che.147 AyantikanA artha che punaH prAdurbhAvane asaMbhava. arthAt, duHkhaneA evA samUla nAza ke pharI kadIya ene prAdurbhAva ja na thaI zake. pagamAM kAMTeA vAgavAthI du:kha thAya che. kAMTAne pagamAMthI kheMcI kADha-vAthI duHkhanivRtti thAya che. paraMtu A duHkhanivrutti Ayantika nathI, kAraNa ke bhaviSyamAM pharI pAchuM duHkha udbhavavAnI zakayatA che. Ane atha e ke kaTaka janita duHkhanuM sajAtIya duHkha punaH utpanna thavAnI zakayatA che ja. Ayantika du:khanivRtti e kahevAya jemAM du:khanA punaH prAdurbhAvanI zakayatA ja na hoya. jyAre ekavIse ekvIsa prakAranAM duHkhA nAza pAme che tyAre AvI Atyantika du:khanivRtti hoya che. duHkhanA ekavIsa prakAre A pramANe che ~~~1 zarIra + 6 indriyA + H indriyaviSayA + 6 pratyakSabuddhie +1 sukha +1 duHkha: zarIra duHkhabhAganuM Ayatana hAvAthI duHkha che. indriyo, viSayA ane pratyakSabuddhie duHkhanAM sAdhana hovAthI duHkha che. sukha svarUpataH duHkhathI bhinna che tema chatAM te duHkhanI sAthe avazya sa Mbaddha hoya che, eTale sukhane paNu du:kha gaNavAmAM AvyuM che. duHkha tA svarUpathI duHkha che. 148 kaNAda anusAra AtmAnA dharmAMdha rUpa adRSTane saMpUrNa nAza thatAM te AtmAne zarIra vagere sAthe viziSTa saMyoga nAza pAme che ane anya zarIra vagere sAthe te AtmAne vilakSaNa saMcAga pharI kadIya utpanna thatA nathI; A ja meAkSa che.149 AmAMthI. chevaTe e ja phalita thAya ke badhAM duHkhAnI Ayantika nivRtti ja mekSa che, kAraNa ke janma thatAM ja AtmAne jAtajAtanAM du:khA bhAgavavAM paDe che. anAdi kALathI cAlyA AvatA zarIra vagere sAthenA AtmAnA saMcAganA uccheda--arthAt punarjanmanI nivRtti--thatAM ja pachI kadIya te AtmAne duHkhabhAganI sa MbhAvanA nathI. zarIra vagere sAtheneA saMyeAga hameza mATe chUTI jatAM AtmA mukta bane che; AvA mukta AtmAmAM jJAna vagere vizeSa guNo utpanna thaI zake ja nahi kAraNa ke AtmAmAM tenA vizeSaguNAnI utpatti mATe zarIra Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 Saddhana sAthe AtmAnA sayAga atyaMta jarUrI che. tethI ja kaNAdanA vacananA hArdane spaSTa karatAM vaizeSika AcAryAM jaNAve che ke AtmAnA naveya vizeSaguNAne atyanta uccheda ja mukti che. 15 nyAya--vaizeSika darzInane mate AtmA jJAnasvarUpa tema ja sukhasvarUpa nathI. jJAna tene vizeSaguNa che ane te anitya che. dhama ane adhama tema ja tajanya sukha ane duHkha paNa AtmAnA anitya vizeSaNa che. tethI je badhAM kAraNone laI ne AtmAmAM jJAna vagere vizeSaguNa janme che te badhAM kAraNeAnA atyanta uccheda thatAM karI kadIya te AtmAmAM jJAna vagere vizeSaguNA janmI zakatA nathI. sukhanuM kAraNa dharma ane duHkhanuM kAraNa adhama atyaMta kSaya pAmatAM AtmAmAM sukha ane duHkhanI karI kadIya utpatti sa MbhavatI nathI. para Mtu AtmAnA vizeSaguNAnA atyanta uccheda thavAthI AtmAne peAtAnA uccheda thatA nathI, kAraNa ke dravyarUpa AtmA nivikAra nitya che ane tene tenA vizeSaguNAthI atyanta bheda che. AtmAnA badhA vizeSaguNAnA jyAre atyanta uccheda thAya che tyAre tenuM svasvarUpamAM avasthAna thAya che.1pa1 kevaLa du:khAbhAvarUpa meAkSanI kaTu AlAyanA virAdhIoe karI che. te kahe che ke muktimAM AtmA sukha-saMvedanathI rahita thaI jatA hoya to nI ane jaDa paththaranI vacce aMtara zuM zyuM : mukta AtmA ane jaDa paththara ba taiya sukha ane jJAnathI rahita che. jo mukta AtmA jaDa paththara jevA ja hAya te pachI tenAmAM du:khanivRttinI vAta karavAnA zo atha che 152 buddhimAna Ane uttara ApatAM nyAya-vaizeSika dASnika kahe che ke ke mANasa evuM kahetA jANyA nathI ke paththara duHkhamAMthI mukta thayA. duHkhaneivRttine prazna tenI ja bAbatamAM UThe che jenI bAbatamAM duHkhetpatti zakaya hAya. paththaramAM duHkheAtpattinI zakayatA ja nathI. tethI mukta AtmAne paththaranI sAthe sarakhAvavA ceogya nathI. 153 nyAyavaizeSikAnI meAkSanI kalpanAnA prativAda karatAM virodhI dAnike jaNAve che ke jo mukta puruSane kaMI sukha na hoya ane tene kaMI jJAna na hoya te tenI avasthA mUrchAvasthA jevI gaNAya. tenA mATe puruSAtha hoI zake nahi. puruSa yA AtmA je Icche tene ja puruSAtha kahevAya. paraMtu zu kAI peAtAnI mUrchAvasthA icche ? ane tene mATe pravRtta thAya ? nA, kAI buddhimAna peAtAnI mUrchAvasthA IcchatA nathI ane tene mATe prayatna karatA nathI.154 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana nyAya-vaizeSika ciMtakA uttara Ape che ke buddhimAna manuSya kadIya mUrchAvasthA icchatA nathI ema mAnavuM barAbara nathI. asahya vedanAthI kaTALIne buddhimAna manuSya paNa mUMrchAvasthA Icche che ane keTalIka vAra te| AtmahatyA karavA paNa tatpara thAya che. tethI kevaLa du:khanivRtti mATe ja amuka samaye ajJAnAvasthA paNa puruSA` bane che. mukta puruSanI avasthA ane mUrchAvasthA vacce eka mahattvanA bheda che te paNa dhyAnamAM rAkhavu joI e. mUrchAvasthAmAM punaH duHkheAtpattinI saMbhAvanA che jyAre muktAvasthAmAM punaH duHkhatpattinI saMbhAvanA nathI. eTale ja mukti--AtyaMtika du:khamukti--pama puruSAtha' che. 155 223 vaLI, nyAyavaizeSika ciMtA kahe che ke sukha ane du:khanivRtti bataiya STi che, puruSAtha che, paraMtu buddhimAna vyaktine te emAMthI du:khanivRtti ja vadhu priya che kAraNa ke te jANe che ke kevaLa sukha pAmavuM azakaya che, sukha duHkhAnuyukta ja hAya che. Ama DAhyA mANasA ni ya kare che--have sukha nathI joituM kAraNa ke sukha du:kha vinA ekyuM AvatuM ja nathI.' A uparathI spaSTa thAya che ke duHkhanivRtti ja kalyANa che, zAnti che. mukhabhAgathI kadIya Atyantika zAnti maLatI nathI kAraNa ke sukhanI sAthe duHkha joDAyelu ja hoya che. du:khasaMbadhanya cirasthAyI keAI sukha nathI. badhA mumukSue A samaje che, eTale teo Atmantika du:khanivruttirUpa mukti mATe badhI jAtanAM sukhAnI kAmanAnA tyAga kare che. cira zAnti--AtyaMtika zAnti--mATe teeA sukhaduHkhazUnya avasthAne ja Icche che.156 vAtsyAyane mukta AtmAmAM nityasukhanI abhivyakti pa7 mAnanAranuM khaMDana yu" che. temanI dalIlA nIce pramANe che--nitya sukhanI abhivyaktinA a e nitya sukhanuM sa Mvedana ( = jJAna). nitya sukhanA jJAnanu kAraNa zuM che ? nitya sukhanA jJAnanI utpatti zenAthI thAya che ?158 jo kahevAmAM Ave ke nitya sukhanuM jJAna paNa nitya che (ane eTale tenuM keAI kAraNa nathI) teA jema mukta puruSane nitya sukha ane nitya sukhanu nitya jJAna hoya che tema saMsArI puruSane paNa te ane hAvA joI e.159 jo saMsArIne paNa nitya sukha ane nitya sukhanuM nitya jJAna mAnavAmAM Avaze te dha-adharmInAM mULa sukha-duHkhanuM anitya jJAna ane nitya sukhanuM nitya jJAna yugapad eka vyaktimAM thAya che ema mAnavuM paDaze.16- jo nitya sukhanuM jJAna anitya che ema mAnaze| / nityasukhanA jJAnanuM kANuM batAvavuM paDaze. 161 jo tenuM kAraNa Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 padarzana dharma gaNaze to te dharma zenAthI janme che te kahevuM paDaze. je e dharmane gasamAdhijanya gaNaze te janya dharmane nAza tenA kArya nityasukhajJAnanI upattithI thaI jaze ane pariNAme dharma nAza pAmatAM nityasukhanuM jJAna paNa haMmeza mATe nAza pAmaze.163 dharmane nAza thatAM nitya sukhanuM jJAna nAza pAme che eTale nitya sukha hovA chatAM tenuM jJAna thatuM nathI ema ja kahe te nitya sukha hovA chatAM tenuM jJAna thatuM nathI ema mAnavA karatAM nitya sukha nA hevAthI tenuM jJAna thatuM nathI ema mAnavuM ahIM vadhu ucita Tharaze.164 dharmane kSaya thatA ja nathI ema te na kahI zakAya kAraNa ke te janya che eTale tene kSaya mAnavo ja joIe.1 6pa je nitya sukhanA jJAnane nitya mAnazo to te jJAnanA hetune paNa nitya mAnavo paDaze. nitya sukhanA nitya jJAnanA hetune nitya mAnatAM mukta puruSanI jema saMsArI puruSamAM paNa nitya sukha ane nitya sukhanA jJAnane svIkAravAnI Apatti Ave. jo saMsArI puruSamAM nitya sukha ane nitya sukhanuM jJAna svIkAravAmAM Ave to dharmAdharmanAM phaLa sukha-duHkhanAM anitya jJAna sAthe tene nitya sukhanuM nitya jJAna thavuM joIe paNa thatuM nathI.16 dhamadharmanAM phaLa sukha-duHkhanAM anitya jJAna sAthe nitya sukhanuM nitya jJAna saMsArIne thatuM nathI kAraNa ke saMsArAvasthAmAM zarIra tenuM pratibaMdhaka (obstructor) che ema khulAso karavo barAbara nathI. zarIra to sukhabhoganuM sthAna che-bhogAyatana-che. eTale te sukhabhoga yA sukhasaMvedananuM pratibaMdhaka che ema kahevuM taddana khoTuM che. evuM kaI anumAna nathI je batAvatuM hoya ke azarIrI AtmA sukhabhega kare che.147 ISTanI (sukhanI) prApti mATe mokSane upadeza ApavAmAM Ave che ane tene mATe mumukSuo pravRtti kare che; tethI mokSAvasthAmAM sukha hovuM joIe--Ama kahevuM barAbara nathI kAraNa ke anicchanI (du:khanI) nivRtti mATe ja mokSano upadeza che ane tene mATe ja mumukSanI pravRtti hoya che. ISTa aniSTathI anuviddha ja hoya che. aniSTathI ananuviddha ISTa saMbhavatuM nathI. aniSTane ISTathI juduM pADavuM zakya nathI. tethI ISTa paNa aniSTa che. eTale aniSTane dUra karavA pravRtta thanAra ISTane paNa je che.168 daSTa anitya sukhane tyajIne mokSAvasthAnA nitya sukhane mumukSu icche che ema je mAnaze te daSTa anitya zarIra, Indriya, buddhine tyajI nitya zarIra, Ijyi, buddhine mumukSu Icche che ema mAnavuM paDaze, arthAta muktimAM nitya zarIra, vagere paNa kalpavAM paDaze. muktimAM nitya zarIra, vagere mAnatAM mukti mukti nahi rahe.169 kahe ke muktimAM nitya zarIra, vagerenI kalpanA karavI zakya nathI kAraNa ke te kalpanA pramANaviruddha che. te muktimAM nitya sukhanI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana rara5 kalpanA karavI paNa zakya nathI ema svIkAravuM joIe kAraNa ke te paNa pramANaviruddha che. 170 je kaho ke AgamAM muktane AtyaMtika sukha hoya che ema kahyuM che to tema kahevuM barAbara nathI kAraNa ke AgamAM prayukta "sukha" zabdano artha duHkhAbhAva che.71 sAmAnya leke paNa duHkhAbhAvanA arthamAM sukha-zabda prayoga kare che.172 nitya sukha taraphane rAga mumukSane mekSaprAptimAM bAdhaka che kAraNa ke rAga ja baMdhana che ane baMdhana hotAM mukita saMbhave nahi.173 nitya sukha pratye rAga na hovo mumukSane mokSaprApti mATe jarUrI hoI mekSAvasthAmAM nitya sukhanuM hovuM ke na hovuM ekSaprApti mATe anAvazyaka che.174 arthAta mokSamAM nityasukha hoya che ke nahi te prazna aprastuta che ane tene nirNaya karavo paNa zakya nathI. paraMtu mekSamAM duHkha hotuM nathI- duHkhanI AtyaMtika nivRtti hoya che--e te tarkathI siddha thaI zake che. bIjA zabdomAM, mokSamAM AtyaMtika duHkhanivRtti uparAMta nityasukhane mAnavAmAM kaI taka ke kaI prayajana heImokSamAM nityasukha mAnavuM na joIe. ahIM e vAta noMdhavI jarUrI che ke keTalAka niyAyika nyAya-vaizeSika : saMpradAyanI muktinA svarUpa vizenI paraMparAgata mAnyatA choDI muktimAM nitya sukha ane tenI anubhUti svIkAratA thayA hatA. Ano paDagho mAdhavAcAryanA saMkSepa karajayamAM paDyo che. temAM zaMkaramukhe kahevaDAvavAmAM AvyuM che ke vaizeSika sammata muktimAM badhA AtmaguNone atyaMta uccheda thAya che. arthAt mukitamAM sukha ke tenuM saMvedana hotuM nathI jyAre taiyAyikasammata muktimAM nitya sukha ane tenuM saMvedana hoya che.17pa "sarvadarzanasiddhAntasaMgrahamAM paNa A matabhedane nirdeza thayo che.176 navamI zatAbdImAM bhAsarvajJa nAmanA eka naiyAyika thaI gayA che. temaNe potAnA graMtha "nyAyasAramAM vAsyAyananI dalIlenuM khaMDana karI muktimAM nitya sukha ane tenA saMvedananI sthApanA karI che. temanI mukhya dalIle nIce pramANe che : mukta puruSanA nitya sukha vize zAstro pramANa hoI keI paNa rIte tene asvIkAra thaI zake nahi. je zAstravAkyomAM AnaMda ane "sukha' zabdone prayoga thaye che temanA mukhyArthInuM kaMI bAdhaka nathI kAraNa ke mukta puruSane nitya sukhane anubhava paNa nitya che. badhA AtmAone nitya sukha ane nitya sukhano anubhava hamezA hoya che ja. paraMtu saMsArAvasthAmAM pApa vagere pratibaMdhakane laIne te nitya sukha ane tenA - anubhava vacce viSaya-viSavibhAvarUpa saMbaMdha sthapAto nathI jyAre muktimAM badhAM 5. 15 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 paDada na pratibaMdhakA sa MpUrNa dUra thaI jatAM te vakhate temanI vacce viSaya-viSayibhAvarUpa saMbaMdha sthapAya che. muktimAM nitya sukha ane tenA anubhava vacce sthapAyela viSaya--viSayibhAvarUpa sabaMdha utpanna thayelA bhAva padArtha hovA chatAM tenA vinAzanuM keAI kAraNa na heAvAthI kadIya nAza pAmatA nathI. tethI muktimAM nitya sukha ane tenuM jJAna ane sadA abhivyakta rahe che. Ama nityasa vedya nityasukhaviziSTa Atyantika duHkhanivRtti ja meAkSa che, kevaLa du:khanivRtti meAkSa nathI. paraMtu A mata teA keTalAka gaNyA-gAMthA baLavAkhAra taiyAyikAne che. A matane moTAbhAganA taiyAyikA svIkAratA nathI. gautama, vAtsyAyana, jayaMta bhaTTa, udayanAcAya, gaMgeza upAdhyAya jevA taiyAyika kevaLa Atyantika du:khanivRttine ja mekSa mAne che; te muktimAM nitya sukha ane tenuM nitya jJAna svIkAratA nathI. muktinA upAya nyAya-vaizeSikA mAne che ke tattvajJAnathI mukti thAya che.177 nyAyasUtrakAra nyAya-vaizeSika danane adhyAtmavidyA gaNAvI tattvajJAnanA atha kare che AtmA vagerenuM jJAna.178 kharekhara te| . AtmAnuM jJAna yA AtmAne sAkSAtkAra ja tattvajJAna che. paraMtu AtmasAkSAtkAra anya padArthInA svarUpane jANyA vinA thatA nathI. eTale tattvajJAnathI Atma-anAtma badhA padArthAnuM svarUpajJAna samajavAmAM Ave che. AtmAne AtmarUpe na jANavA ane anAtma zarIra, indriya, rUpa vagere viSayA, mana, vagerene anAtmarUpe na jANavA paNa UlaTuM anAtma zarIra vagerete AtmA gaNavA e mithyAjJAna che. Ama mithyAjJAna bhAvarUpa che, te kevaLa tattvajJAnanA abhAvarUpa nathI. A mithyAjJAna saMsAranuM khIja che. anAtma zarIra, vagerene AtmA mAnI 'zarIra vagere huM ' evA ahaMkAra karanAra vyakti zarIra vageremAM mAha pAme che, rAga kare che, ane zarIra vageretA nAza na thAya ema Icche che; pariNAme te vAravAra zarIph vagerene dhAraNa kare che; vAraMvAra temane dhAraNa karatA te janma-maraNa pAmyA kare che ane du:khamAMthI chUTakArA pAmatA nathI.179 anAtma deha vageremAM AtmaSuddhirUpa mithyAjJAnanu viparIta jJAna che anAtma deDa vageremAM anAtmahi. A ja tattvajJAna che.190 tattvajJAnane uya thatAM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 127 mithyAjJAna dUra thAya che. mithyAjJAna dUra thatAM anAtma zarIra vagere pratye meha, rAga dUra thAya che. arthAta mithyAjJAna dUra thatAM zaga vagere doSo dUra thAya che.81 rAga vagere dejo dUra thatAM vyaktinI pravRtti rAga vagere dethI yukta hotI nathI, tenI pravRtti doSapUrvaka thatI nathI. AvI doSarahita pravRtti punarbhavanuM kAraNa nathI. doSarahita pravRtti karanArano punarbhava aTakI jAya che.182 pravRtti doSarahita havAthI navAM karmo baMdhAtA nathI. tethI je rAga vagere doSathI mukata thaI gayo hoya che te viharato hovA chatAM mukta che - jIvamukata che.83 A avasthAne aparA mukita kahevAmAM Ave che. je rAga vagere doSathI mukta thayo hoya che tene punarbhava aTakI gayo hovA chatAM ane te navAM karmo bAMdhato na hovA chatAM tenAM pUrvaka karmonAM badhAM phaLo bhagavAI na jAya tyAM sudhI tene chellA janmamAM jIvavAnuM hoya che.84 ananta janmomAM karelAM karmo eka janmamAM kevI rIte bhogavAI jAya evI zaMkA ahIM koIne thAya. 185 A zaMkAnuM samAdhAna nyAya-vaizeSika ciMtake nIce pramANe kare che. eka, karmakSaya mATe ATale vakhata joI e ja e keI niyama nathI.18' bIjuM, pUrvanA ananta janmamAM jema karmono saMcaya thato rahyo hoya che tema bhogathI temano kSaya paNa thato rahyo hoya che.187 trIjuM, pitAnA chellA janmamAM te te karmane vipaka bhogavavA mATe jarUrI judAM judAM aneka zarIra gaRddhinA baLe nirmANa karIne tema ja mukata AtmAoe choDI dIdhelAM manone (=antaHkaraNane) grahaNa karIne te jIvanmukta badhAM pUrvakRta karmonA vipAkane bhogavI le che.188 pUrva karmo chellA janmamAM bhogavAI jatAM rAga Adi doSathI rahita pravRtti paNa aTakI jAya che, arthAta zarIra paDe che. paraMtu have bhogavavAnAM kaI karmo na hovAthI navuM zarIra te dhAraNa karato nathI. teno janma sAthe saMparka chUTI jAya che, deha sAtheno saMparka arthAta saMyoga chUTI jAya che. deha sAthene saMyoga nAza pAmatAM sarva dAno AtyaMtika ucheda thaI jAya che.188 Ane parA mukti yA nirvANamukti kahevAmAM Ave che. tatvajJAnathI doSa, pravRtti, janma ane duHkha dUra thAya che ane mokSa thAya che180 e to samajyA paraMtu tattvajJAna kevI rIte utpanna thAya che e paNa samajAvavuM atyaMta jarUrI che. nyAyasUtrakAra gautama anusAra tattvajJAnanI utpatti - samAdhivizeSanA abhyAsathI thAya che.181 vadhumAM, teo kahe che ke tatvajJAnanI Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta paDadana O utpatti mATe yama (ahiMsA, satya, asteya, brahmacaya ane aparigraha) ane niyamanuM (zauca, sa MtAya, tapa svAdhyAya ane sthirapraNidhAnanuM) anuSThAna Avazyaka che. uparAMta, teo tattvajJAnanI utpatti mATe ceAgazAstramAM jaNAvelAM tapa, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna Adi upAyAne paNa jarUrI samaje che. Ama vegasAdhanAthI ja AtmA saMskRta bane che, zuddha bane che ane tenAmAM tattvajJAnanI yAgyatA Ave che.192 eTale ja kaNAde kahyu che ke dhama`niHzreyasane (meAkSano) upAya che.193 ahIM dharmAMno atha che zraddhA, ahiMsA, bhUtatitva, satya, asteya, bhAvazuddhi, krodhavana, abhiSecana, zucidravyasevana, devatAbhakita, tapa ane apramAda.194 Ama dhama tattvajJAnane janmAvI te dvArA meAkSanA upAya yA hetu bane che.195 Ama yama-niyamanu pAlana ane yogasAdhanA ja dharmIkama che. A kamathI AtmA zuddha thAya che. eTale AtmasAkSAtkAra thAya che. ane AtmasAkSAtkAra thatAM mekSa thAya che. A AzayathI ja kama' ane jJAna baMnene meAkSanA upAyA tarIke svIkAravAmAM AvyA che. karmaNA sattvasaMzuddhirjJAnenAtmavinizcayaH / bhaved muktirabhyAsAt tayoreva samuccayAt // vaLI, nyAyasUtrakAra gautama jaNAve che ke tattvajJAnanI utpatti mATe adhyAtmavidyArUpa zAstranuM adhyayana karavuM joI e ane tenA ane manamAM dhArA joI e; uparAMta, te anA zravaNano, mananane ane nididhyAsanane satata abhyAsa karavA joIe tema ja adhyAtmavidyAnA jANakArA sAthe carcAvicAraNA karavI joI e.196 jJAnagrahaNu, jJAnAbhyAsa ane jJAnI sAthe saMvAdanA pariNAme prajJAno paripAka thAya che; prajJAno paripAka thatAM sazayAccheda thAya che, ajJAta atha jJAta thAya che, aspaSTa jJAna spaSTa thAya che, ane pariNAme tattvajJAnano udaya thAya che. tattvajJAnanI utpatti mATe kAmarAga zithila karavA, pAtaLA karavA jarUrI che. kAmarAgane zithila karavA kAmavaka bhAvanAono tyAga karI kAmarAga e karanArI bhAvanAono Azare levA joI e. zarIra pratye kAmarAga vadhAranArI bhAvanA che--kevuM kaMcana jevuM zarIra che, kevA dADamanI kaLI jevA dAMta che, kevA biMbaphaLa jevA hApha che, kevI nIlakamaLa jevI AMkhA che, vagere'. zarIra pratye kAmaraNa eche karanAra bhAvanA che--zarIra hADamAMsanuM sthAna che; temAM snAyu, lAhI, zleSma, vagere bhareluM che, vagere.' rAgavaka bhAvanAne zubhasa MjJAnI bhAvanA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana kahevAmAM Ave che ane rAgane ocho karanArI bhAvanAne azubha saMjJAnI bhAvanA kahevAmAM Ave che. azubha saMjJAnI bhAvanA karavI joIe ane zubha saMjJAnI bhAvanA na karavI joIe.197 Ama mokSanA upAya tarIke tattvajJAnane, ATha gAMgonA anuSThAnane, adhyAtmavidyAnA zravaNa-manana-nididhyAsanane, adhyAtmavidda sAthenA saMvAdane ane azubha saMjJAnI bhAvanAne gaNAvI zakAya. paraMtu mokSano sAkSAta upAya to tattvajJAna ja che ane bAkInA upAyo to tattvajJAnanI utpattimAM eka yA bIjI rIte kAraNabhUta heIne paraMparAthI mokSanA hetu che. naiyAyika bhAsarvajJa nyAya-vaizeSikanI A pracalita mAnyatAthI judA paDe che ane teo paramAtmA mahezvara zivanA -darzanane ja mokSanuM sAkSAta kAraNa gaNe che.18 mokSa zakya che? mokSanA svarUpa ane upAyono vicAra te karyo paNa mekSa kharekhara zakya che?--Avo prazna koIne UThe. nyAya-vaizeSikee A praznanI carcA karI che. mekSanI asaMbhavitatA puravAra karatI dalIla ApIne te dalIlane nirAsa temaNe karyo che. mekSanI asaMbhavitatA darzAvatI dalIlo nIce pramANe che (1) saMsAranA prANIone RNAnubaMdhane kAraNe mekSa saMbhava nathI. vyakti traNa RNo sAthe ja janme che. traNe RNe che-SiRNa, pitRNu ane * devaRNa. RSiRNa cUkavavA mATe tene amuka samaya sudhI brahmacArI tarIke jIvavuM paDe che. pitRRNa cUkavavA mATe tene vivAha karavo paDe che, prajotpatti karavI paDe che ane gRhasthanI pharajo bajAvavI paDe che. devaRNa cUkavavA mATe tene yajJo karavA paDe che; A yajJomAM keTalAka yajJo to so varSa sudhI cAle che. A traNeya RNe teNe pUrepUrAM cUkavavAM joIe. A RNa cUkavavAmAM ja tene pratyeka janma pUro thaI jAya che ane tene mokSane vicAra karavAno tema ja mokSanA upAyonuM anuSThAna karavAno samaya ja raheto nathI. A traNeya RNe pUrepUrAM cUkavyA vinA keI mokSano adhikArI banatuM nathI. paraMtu traNeya RNone pUrepUrAM cUkavavAM zakya nathI. tethI mokSa azakya che. mokSanI vAta kevaLa vAta ja che.89 (2) saMsAranA prANIone kalezAnubaMdhane kAraNe mokSa saMbhava nathI. vyakti janme che tyAre kaleze sAthe ja janme che ane mare che tyAre paNa tenA - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 yahada na leze| nAza pAmyA heAtA nathI.200 kalezasaMtati svAbhAvika che, anAdi che. eTale teneA uccheda zakaya nathI.201 avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza A lezeA che. kalezA atyaMta prabaLa hoya che. temanI zRMkhalA achedya che. eTale kalezeAnA kSaya saMbhavatA nathI. Ane kAraNe mekSa paNa azakaya banI rahe che.. (3) saMsAranA prANIone pravRttianubaMdhane kAraNe mekSa saMbhavatA nathI.. vyakti janmathI mAMDI mRtyu sudhI mana, vacana ane kAyAnI pravRtti karyAM ja kare che. pravruttithI kama`badha thAya che, baMdhAyelAM karyAMnu phaLa bhAgavavA pravRtti thAya che, vaLI te pravRttithI karmAMbadha ane baMdhAyela karmAMnuM phaLa bhAgavavA pravRtti Ama cakra cAlyA ja kare che, eTale meAkSa zakaya nathI. karyAMnu phaLa bhAgavavA zarIra jarUrI che. eTale rmAMnAM phaLa bhAgavavA mATe anurUpa zarIrA dhAraNa karavA paDe. che. Ama janmAnI paraMparA paNa cAlyA ja kare che. tenu aTakavu azakaya che. tethI mekSa zakaya nathI.202 (4). sekSanA sAkSAt kAraNa tattvajJAnanI utpatti ja azakaya hoI ne meAkSa azakaya che. tattvajJAnanI utpatti azakaya che kAraNa ke tenI utpatti mATe jaNAvavAmAM AvelA upAya samAdhi peAte ja azakaya che. samAdhi azakaya che kAraNa ke viSayA atya Mta prabaLa che. IcchA na karavA chatAM viSayA tA buddhi utpanna kare che ane cittane ekAgra thavA detA nathI.203 vaLI, bhUkhatarasa, ThaMDI-garamI, vyAdhi vagerene laI te paNa citta ekAgra thaI zakatuM nathI.204 Ama samAdhi saMbhavatI na heAI tattvajJAna sa MbhavatuM nathI ane tattvajJAna saMbhavatuM na heAI meAkSa saMbhavatA nathI. (5) jo meAkSa saMbhavatA hoya teA eka samaya evA Ave jyAre badhA AtmAo mukta thaI jAya ane saMsAranA uccheda thaI jAya. Ama meAkSanA saMbhava "mAnatAM saMsAre|cchedanI Apatti Ave che. tethI mekSa sa MbhavatA nathI.ra0pa nyAya-vaizeSikA A dalIleAnA javAba nIce pramANe ApI mekSa zakaya che e puravAra kare che. (1) prastuta saMdarbhomAM RNu' zabda mukhyAmAM vaparAyeA nathI, kAraNa ke mukhyA mAM 'RNu' zabda tyAM vaparAya che jyAM eka vyakti lIdheluM ApatI hoya ane bIjI vyakti dIdheluM letI hAya. paraMtu ahIM prastuta traNa RNAnI bAbatamAM AvuM kaI jaNAtuM nathI. eTale RNa' zabdane mukhyA cheADI tene Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSika darzana 232 gauNa artha-karmAnuSThAna-ja levo joIe. mukhyArtha ane gauNa artha vacce kaI saMbaMdha hovo joIe. ahIM te be artho vacce e saMbaMdha che ke jema RNuM na cUkavanAranI nindA ane RNa cUkavanAranI prazaMsA thAya che tema karmo na karanAranI nindA ane karma karanAranI prazaMsA thAya che. Ama nindava-prazaMsyatva e sAdaya be artho vacce che. eTale mukhyArthIno bAdha thatAM tenI sAthe saMbaddha gauNa artha ahIM svIkAravAmAM Ave che. Ama RNathI ahIM karmAnuSThAna ja samajavAnuM che. * have, A karmanuSThAnanI vAta to tene mATe ja che jene karmaphaLanI kAmanA che. arthAta jyAM sudhI karmaphaLanI kAmanA hoya tyAM sudhI ja karmo karavA joIe. evuM zrati kahe che. Ane artha e ke phalepabhega IcchatI vyakti anurUpa karmo na kare to tenI nindA thAya che ane phalepabhoga IcchatI vyakti anurUpa karmo kare to tenI prazaMsA thAya che. paraMtu je lopabhoga Icchato nathI tenI bAbatamAM nindA-prazaMsAne prazna ja UThato nathI.207 jene kAmanA nathI tene mATe kamanuSThAnanuM vidhAna kRtio karatI nathI. kAmanArahita vyakti kamanuSThAna zA mATe kare? zruti kahe che "svargakAme yajeva arthAta jene svarganI kAmanAM hoya te yajJa kare.208 kAmanArahita vyakti te saghaLuM tyajIne yatidharma svIkAre che, ane AtyaMtika duHkhanivRtti mATe sAdhanA kare che. karmaphalanI IcchA hoya tyAM sudhI ja karmo karavAM joIe. karmaphalecchA nivRtta thatAM karmo karavAnuM keI baMdhana nathI. karmaphalecchAthI rahita vyakti mokSa mATe sAdhanA kare che. zrati paNa kahe che-prajAvALA, dhanane IcchatA RSio karma kare che ane te dvArA mRtyu pAme che (ane punarjanma pAme che). paraMtu karma, prajA ke dhanathI amaratA (mRtyuthI para avasthA yA saMsArathI chUTakAre arthAta mokSa) prApta thatI nathI, amaratA to kevaLa tyAgathI maLe che, "kAmanAvALe. puruSa potAnI kAmanAne anurUpa saMkalpa kare che, saMkalpane anurUpa karma kare che ane karmane anurUpa thAya che (janme che). "je kAmanArahita che te niSkAma che, AtmakAma che, AptakAma che ane tene punarbhava nathI.209 Ama je kAmanAyukta che te karma kare che ane karma dvArA saMsaraNa kare che jyAre je kAmanArahita che te tyAga kare che ane mokSa mATe sAdhanA kare che ane te dvArA mekSa prApta kare che. Ama karmAnuSThAnamAM ja jIvana pUruM thaI jAya che ane mokSa mATe sAdhanA karavAno avakAza ja saMbhavato nathI ema mAnavuM barAbara nathI.. . . Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Saddha na (2) kalezeAnA (rAga vagereneA) kSaya karavA zakaya nathI ane tethI mekSa zakaya nathI ema kahevuM ThIka nathI. klezAnA uccheda zakaya che te suSuptinA dRSTAntathI samajAya che. svapnarahita suSuptimAM kaleze! udbhavatA nathI. suSuptinI avasthA thADA gALAnI hAya che jyAre meAkSAvasthA ananta kALanI heAya che. suSuptimAMthI jAgRtAvasthA thAya che paraMtu meAkSAvasthAmAMthI saMsArAvasthA thatI nathI. eTale suSuptimAMthI jAgelAne punaH kalezA udbhave che, jyAre muktane punaH kalezA ud bhavavAnA saMbhava nathI. Ama kema ? suSuptinI avasthA saMpUrNa kaleze pazAntinI avasthA che jyAre meAkSanI avasthA saMpUrNa klezakSayanI avasthA che. saMpUrNa lezeApazAntinI avasthA saMpUrNa kalezakSayanI avasthAnI sabhavitatA sUcave che.210 232 kaleze| AtmadravyanA dharyuM hovA chatAM AtmadravyanuM svarUpa jema nitya che tema teo nitya nathI. te anitya che ane AtmAmAM utpanna thatA rahe che ane nAza pAmatA rahe che. Ama kalezA utpAdanyayazIla hAvAthI temane atyaMta uccheda saMbhave che.211 kaleze| svAbhAvika nathI paraMtu temanuM paNa kAraNa che. kalezeAnuM kAraNa sa Mkalpa che--mithyAjJAna che. A mithyAjJAnanA nAza tenA pratipakSa tattvajJAnathI thAya che. mithyAjJAnane nAza thatAM kalezetpattinuM kAraNa rahetuM nathI. tethI leze| kSaya pAme che.212 rAga vagerene nAza temanI pratipakSa maitrI Adi bhAvanAethI thaI zake che. viSayadoSadazanarUpa azubha saMjJAnI bhAvanAthI rAga zame che.217 Ama leze| nitya nathI, svabhAvika nathI, temanuM kAraNa NItuM che ane te kAraNane dUra karavA samatha evA tenA vireAdhI paNa jANItA che. eTale phlezAnA uccheda zakaya che ja. ane klezane uccheda zakaya heAI mAkSa paNa zakaya che ja. (3) klezarahita vyaktinI pravRtti punabhavanuM kAraNa nathI. klezayukta pravRtti ja punabhavanuM kAraNa che. klezarahita pravRttithI navAM kama baMdhAtAM nathI jene bhAgavavA navA bhava levA paDe. klezarahita vyakti ka" karavA chatAM karmAMthI lepAtI nathI. AthI pravRttithI kabadha, baMdhAyela kama bhAgavavA pravRtti, vaLI te pravRttithI kama`baMdha, vaLI te badhAyela kama bhAgavavA pravRtti Ama pravRtti ane kama`baMdhanuM avyAhata cakra cAlyA ja kare che, eTale mekSa azakaya che Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizASakadana 233 temanI vAta barAbara nathI. badhI ja pravRttie kamabaMdhanu phlezapUrva kakarAtI pravRttie ja karmabaMdhanuM kAraNa che. nAza pAme che tevA ja kabaMdha aTakI jAya che ane pariNAme navA janma saMbhavatA nathI.214 pUrvIkRta karyAM te te ja chellA janmamAM bhAgavAI jAya che. ema jeo kahe che kAraNa nathI paraMtu tethI jevA leze (4) samAdhi azakaya heAI tattvajJAna azakaya che ane tattvajJAna azakaya hAI mekSa azakaya che evI dalIla ThIka nathI. samAdhi tUTe che ane samAdhi tUTavAnAM kAraNA samAdhinA virAdhI vikSepeA che ene svIkAra teA sau kare che. paraMtu A vikSepa samAdhinA bhaMga na karI zake te mATenA upAya paNa che. te upAya che abhyAsa. samAdhinA nirantara abhyAsa karavA joI e. abhyAsathI evu' sAmarthya pragaTe che ke vikSepe samAdhineA bhaMga karavA asamartha banI jAya che. abhyAsanu phaLa avazya maLe che. abhyAsathI samAdhi uttarettara dRDha bane che. A janmamAM abhyAsathI jeTalI daDhatA AvI hoya che te janmAntaramAM paNa cAlu rahe che ane navA janmamAM te abhyAsa cAlu rahe te dRDhatA vadhe che ane A krame eka samaya evA Ave che jyAre samAdhi prakRSTa dRDhatAvALI banI jAya che. AvI prakRSTa samAdhi tattvajJAnane janmAve che.215 ceAganA yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA ane dhyAna e upAyAnA anuSThAnathI samAdhi prApta thAya che ane samAdhinA abhyAsathI samAdhi prakRSTa bane che.216 AvI prakRSTa samAdhi tattvajJAnanuM kAraNa che. jema jema abhyAsathI samAdhinI dRDhatA vadhatI jAya che tema tema viSayAnu prAbalya haNAtu naya che. samAdhimAM viSayAnA prAbalyane haNavAnI zakti che e vastu anyamanaskatAnA dRSTAntathI sUcavAya che. ApaNe ghaNIvAra kahIe chIe ke me' te sAMbhaLyuM nahi kAraNa ke mAruM mana khIje lAgelu hatu .21 uparAMta, vikSepa samAdhinA bhaMga na kare te mATe guphA, nadItIra, araNya jevAM sthAnAmAM samAdhinA abhyAsa karavAnA upadeza ApyA che.218 (5) meAkSanI zakayatA svIkAratAM saMsAreAcchedanI Apatti Ave che ema mAnavuM barAbara nathI. mekSa zakaya heAvA chatAM saMsArAccheda thavAnA nathI. enuM kAraNa e che ke AtmAo anata che. bhalene AtmAe mukta thayA kare paraMtu sa'sArI AtmAe anaMta hovAthI temaneA aMta thavAneA nathI ane Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 paddana pariNAme saMsAraccheda thavAnuM nathI. nyAya-vaizeSikene gANitika tarka e che ke anaMtamAMthI anaMta bAda kare teya anaMta bAkI rahe che. anaMtanI bAbatamAM nyUnAdhiktAnI vAta paNa saMbhavatI nathI. saMsAraccheda thaI javAnA bhaye mekSanI saMbhavitatA na svIkAravAnI dalIla pAyA vinAnI che, kAraNa ke saMsAraccheda thaI javAno bhaya asthAne che.219 pAdaTIpa 1 vAsyAdInAM karaNAnAM kartRprayojyatvadarzanAt zabdAdiSu prasiddhayA ca prasAdhako': numIyate / prazasta Atmapra0 / / 2 nendriyArthayostadvinAze'pi jJAnAvasthAnAt / nyAyasutra 3.2.18 / 3 tAnIndriyANomAni svasvaviSayagrahaNAccetanAni indriyANAM bhAvAbhAvayorviSaya. __grahaNasya tathAbhAvAt / evaM sati kimanyena cetanena ? nyAyabhASya 3.1.2 / 4 yo'yamindriyANAM bhAvAbhAvayorviSayagrahaNasya tathAbhAvaH, sa kimayaM cetanatvAdA hosvit cetanopakaraNAnAM grahaNanimittatvAditi sandihyate / cetanopakaraNatve'. pIndriyANAM grahaNanimittatvAd bhavitumarhati / nyAyabhA0 3.1.2 / 5 yadi khalvekamindriyamavyavasthitaviSayaM sarvajJa sarvaviSayaprAhi cetanaM syAt kastato'nya cetanamanumAtuM zaknuyAt ? nyAyabhASya 3.1.3 / 6 savyadRSTasyetareNa pratyabhijJAnAt / nyAyasUtra 3.1.7 / 7 nyAyasUtra 32.18 (bhaassyshit)| 8 indriyAntaravikArAt / nyAyasUtra 3.1.12 / 8 kAraNAjJAnAt / kAryAjJAnAt / ajJAnAcca / vaizeSikasUtra 3.1.4-6 / so // sUtro 52nI candrAnandavRtti / . 10 dravye svaguNaparaguNopalabdheH saMzayaH / nyAyasUtra 3.2.46 / 11 yAvaccharIrabhAvitvAd rUpAdInAm / nyAyasUtra 3.2.47 / na rUpAdihIna zarIraM gRhyate cetanAhInaM tu gRhyate yathoSNatAhInA ApaH tasmAnna zarIraguNa ce taneti / nyAyabhASya 3.2.47 / / 12 yacca manyeta sati zyAmAdiguNe dravye zyAmAgruparamo dRSTaH evaM cetanoparamaH ___ syAditi / nyAyabhASya 3.2.48 (utthAnikA) / 13 .na, pAkajaguNAntarotpatteH / nyAyasUtraH 3.2.48 / nAtyantaM rUpoparamo dravyasya, zyAmarUpe nivRtte pAkajaM guNAntaraM raktaM. rUpamutpadyate, zarIre tu cetanAmAtroparamo'tyantamiti / nyAyamAjya 3.2.48 / . Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 235. 14 pratidvandvisiddheH pAkajAnAmapratiSedhaH / nyAyasUtra 3.2.49 / na ca zarIre cetanApratidvandrisiddhau sahAnavasthAyi guNAntaraM gRhyate yenAnumIyeta tena cetanAyA virodhaH / tasmAdapratiSiddhA cetanA yAvaccharIraM varteta na tu vartate, tasmAnna zarIraguNa cetanA iti / nyAyabhASya 3.2.49 / 15 zarIra(rA)vyApitvAt / nyAyasUtra 3.2.50 / 16 kezanakhAdiSvanupalabdheH / nyAyasUtra 3.2.51 / 17 tvaparyantatvAccharIrasya kezanakhAdidhvaprasaGgaH / nyAyasUtra 3.2.52 / 18 itazca na zarIraguNazcetanA zarIravyApitvAt / ... zarIravaccharIrAvayavA cetanA iti prAptaM cetanabahutvam , tatra yathA pratizarIraM cetanabahutve sukhaduHkhAnAM vyavasthA liGgamevamekazarIre'pi syAd, na tu bhavati, tasmAnna zarIraguNazcetaneti / nyAyabhASya 3.2.50 / / 18 dvividhaH zarIraguNo'pratyakSazca gurutvam , indriyagrAhyazca rUpAdiH, vidhAntaraM tu cetanA, nApratyakSA saMvedyatvAt , nendriyagrAhyA manoviSayatvAt , tasmAd dravyAntara guNa iti / nyAyabhASya 3.2.53 / 20 ArambhanivRttiliGgAvicchAdvaiSAviti yasyArambhanivRttI tasyecchAdvaiSau tasya jJAnamiti . prAptaM, pArthivApyataijasavAyavIyAnAM zarIrANAmArambhanivRttidarzanAdicchAdveSajJAnaryoga iti caitanyam / nyAyabhASya 3.2.35 / 21 niyamAniyamau tu tadvizeSakau / nyAyasUtra 3.2.37 / tasmAt prayojakAzritA jJAnecchAdveSaprayatnAH, prayojyAzraye pravRttinivRttI iti siddham / nyAyabhASya 3.2.37 / 22. kAraNAjJAnAt / kAryAjJAnAt / ajJAnAcca / vaizeSikasUtra 3.1.4.6 / 23 zarIrasya caitanye bAlye vilokitasya sthAvire smaraNAnupapatteH, zarIrANAmavayavo-. pacayApacayairutpAdavinAzazAlitvAt / nyAyasiddhAntamuktAvalI kA048 / 24 anyadRSTasyAnyena smaraNAsambhavAt / nyAyasiddhAntamuktAvalI kA0 48 / 25 na ca vAsanAsakramaH saMbhavati, mAtRputrayorapi vAsanAsakramaprasaGgAt / na copAdA nopAdeyabhAvo niyAmaka iti vAcyam , vAsanAyAH saGkramAsambhavAt / uttarasminnutpattireva sakrama iti cet , na, tadutpAdakAbhAvAt / nyAyasiddhAnta muktAvalI kA0 49 / 26 tadevaM sattvamede kRtahAnamakRtAbhyAgamaH prsjyte| nyAyabhASya 3.1.4 / 27 zarIradAhe pAtakAbhAvAt / nyAyasUtra 3.1.4 / 28 tadabhAvaH sAtmakapradAhe'pi tannityatvAt / nyAyasUtra 31.5 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 pahadarzane 28 na kAryAzrayakartRvadhAt / nyAyasUtra 3.1.6 / 30 nAtmapratipattihetUnAM manasi sambhavAt / nyAyasUtra 3.1.16 / 31 jJAturjJAnasAdhanopapatteH - saMjJAbhedamAtram | nyAyasUtra 3.1.17 / nyAyasUtra 32 yo'yaM niyamo iSyate rUpAdigrahaNasAdhanAnyasya santi, matisAdhanaM sarvaviSaya nAstIti ayaM niyamo niranumAnaH ... yathA cakSuSA gandho na gRhyate iti karaNAntaraM ghrANam ... tathA cakSurAdibhiH sukhAdayo na gRhyanta iti karaNAntareNa bhavitavyam / nyAyabhASya 3.1.18 / 33 mano'pi na tathA jJAnAdyanadhyakSa tadA bhavet / nyAyakArikAvalo kA0 46 / 34 vibhu ca manastadantaHkaraNabhUtamiti tasya sarvendriyairyugapat saMyogAd yugapad jJAnAnyutpadyeraniti / nyAyabhASya 3.2.19 / 35 tadAtmaguNatve'pi tulyam / nyAyasUtra 3.2.20 / 36 gandhAdhupalabdherindriyArthasannikarSavadindriyamanaHsannikarSo'pi kAraNaM tasya cAyoga padyamaNutvAd manasaH / nyAyabhASya 3.1.21 / 37 nanvastu vijJAnamevAtmA ... mRgamadavAsanAvAsitavasana iva pUrvapUrvavijJAnajanita saMskArANAmuttarottaravijJAne saMkrAntatvAnnAnupapattiH smaraNAderiti cet ... / __ nyAyasiddhAntamuktAvalI, kA0 43 / / .38 na ca vAsanAsaMkramaH saMbhavati, mAtRputrayorapi vAsanAsakramaprasaGgAt / na copA dAnopAdeyabhAvo niyAmaka iti vAcyam , vAsanAyAH saGkramAsambhavAt / uttarasminnutpattireva saMkrama iti cet , na, tadutpAdakAbhAvAt / nyAyasiddhAnta muktAvalI, kA0 49 38-43 hitAtiprAptiparihArayogyAbhyAM pratinivRtibhyAM rathakarmaNA sArathivat prayatnavAna vigrahasyAdhiSThAtAnumIyate, prANAdibhi ceti / katham ? zarIraparigRhIte vAyau vikRtakarmadarzanAt bhastrAmApayiteva, nimeSonmeSakarmaNA niyatena dAruyantraprayokteva, dehasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNAdinimittatvAt' gRhapatiriva, abhimataviSayagrAhakakaraNasambandhanimittena manaHkarmaNA gRhakoNeSu pelakapreraka iva dArakaH ... / prazastapAda, Atmapra0 / me| vaizeSikasUtra 3.2.4 / 44-46 sukhaduHkhecchAdveSaprayatnaizca guNaiguNyanumIyate / te ca na zarIrendriyaguNAH / kasmAt ? ahaGkAreNaikavAkyatA'bhAvAt ... ayAvadravyabhAvitvAt / prazaMstapAda, Atmapra0 / 47 vaizeSikasUtra 3.2.4 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 237. foto 48 tasya guNA buddhi-sukha-duHkhecchA-dveSa-prayatna-dharmAdharma-saMskAra ... ... / prazastaka Atmapra0 / 48 buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAzabdA akAraNaguNapUrvakAH / prazastaka. guNasAdharmyapra0 / 50 buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanA AtmamanaHsaMyogajAH / kandalI pR0. 238 / 51 zeSAstvekaikavRttayaH / prazasta guNasAdharmyapra0 / / 52 zeSANAmayAvadrvyabhAvitvaM ca / prazasta0 guNasAdharmyapra0 / 57 .... AtmavizeSaguNAnAM pradezavRttitvam / prazasta0 guNasAdharmyapra0 / 54 te hi svAzrayamitarasmAd vyavacchindanti / prazasta0 guNasAdharmyapra0 / 55 buddhirupalabdhirjJAnaM pratyaya iti paryAyAH / prazasta0 guNasAdharmyapra0 / buddhirupalabdhimimityanantaram / nyAyasUtra 1.1.15 / 56 nyAyasUtra 3.2.1-9 / 57 nyAyasUtra 3.2.42-45 / 58 upabhogAyatanaM puruSasya jJAtuH zarIraM na tato nizcaritasya manasa AtmasaMyogamAtraM jJAnasukhAdInAmutpattau kalpate, kluptau vA zarIravaiyarthyamiti / nyAyabhASya' 3.2.30 / 58 jJAnAjjJAnaM saMskArazca / kandalI pR0 242 / 10 buddhi ... bhAvanAnAM nimittakAraNatvam / prazasta0 guNasAdharmya / 11 buddhi ... zabdAH svAzrayasamavetArambhakAH / prazasta0 guNasAdharmya / . 12 buddhi ... prayatnAstvantaHkaraNagrAhyAH / prazasta0 guNasAdharmya / / 13 dve vidhe - vidyA cAvidyA ceti / tatrAvidyA caturvidhA - saMzaya-viparyayAna-- dhyavasAya svapnalakSaNA / ... vidyApi caturvidhA - prtykss-lainggik-smRtyaarsslkssnnaa| prazasta0 buddhipra0 / 14 anugrahalakSaNaM sukham / prazasta. sukhapra0 / sukhaM hyanukUlasvabhAvatayA ... kandalI pR0 631 15 upaghAtalakSaNaM duHkham / prazasta0 sukhapra0 / bAdhanAlakSaNaM duHkham / nyAyasUtra 1.1.21 / sragAdyabhipretaviSayasAnnidhye satISTopalabdhIndriyArthasannikarSAd dharmAdyapekSAdAtmamanasoH saMyogAd ... utpadyate tat sukham / prazasta0 sukh0|17 prazasta0 duHkhapra0 / / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 18 ... anugrahAbhiSvaGganayanAdiprasAdajanakam ... / prazasta sukhpr0| 18 ... amarSopaghAtadanyanimittam ... / prazasta0 duHkhpr0| '70 iTAniSTakAraNavizeSAd virodhAcca mithaH sukhaduHkhayorarthAntarabhAvaH / vai0sU0 10.2 / 71 ataH eva na duHkhAbhAve sukhavyavahAra iti vAcyam / vyomavatI pR0 624 / 72 nyAyasUtra 1.1.9 / 73 nedamanukUlavedanIyasya sukhasya pratoteH pratyAkhyAnam / kiM tarhi ? janmana evedaM sasukhasAdhanasya duHkhAnuSaGgAt duHkhenA'viprayogAd vividhabAdhanAyogAd duHkhamitisamAdhibhAvanamupadizyate / samAhito mAvayati, bhAvayannirvidyate, nirviSNasya vairAgyam, viraktasyApavarga iti / nyAyabhASya 1.1.9 / 74 nyAyasUtra 4.1.56 / 75 sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzcAsamAnajAtyArambhakAH / prazasta0 guNasAdharmyapra0 / sukhamicchAyAH kAraNam duHkhaM dveSasya / kandalI pR. 240 / 76 prazasta0 guNasAdharmya0 / ' 77 buddhisukhaduHkhecchAdveSabhAvanAzabdAH svAzrayasamavetArambhakAH / prazasta guNasA dharmyapra0 / 78 prazasta guNasAdharmyapra0 / * vyomavatI pR0 627 78 prazasta sukhapra0 / 80 prazasta0 duHkhapra0 / 81 svArtha parArthaM vA'prAptaprArthanecchA / prazasta0 icchApra0 / 82 sA cAtmamanasoH saMyogAt sukhAdyapekSAt smRnyapekSAd votpadyate / prazasta. icchApra0 / 23 prayatna-smRti-dharmAdharmahetuH / prazasta0 icchApra0 / 84 kriyAbhedAdicchAbhedA bhavanti / prazasta0 icchApra0 / 85 prajvalanAtmako dveSaH / yasmin sati prajvalitamivAtmAnaM manyate sa dveSaH / prazasta dveSa0 / sa cAtmamanasoH saMyogAd duHkhApekSAt smRtyapekSAd votpadyate / prazasta dveSapra. 87 prayatna smRti-dhrmaadhrmhetuH| prazasta dvesspr0| 8 ...kriyAhetavaH / prazasta guNasAdharmyapra0 / prayatnAccharIrAdikriyA / kandalI pR0 244 / 28 prayatnaH saMrambha unsAha iti paryAyAH / prazasta prayatnA0 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 vaizeSikadana 239 sa dvividhaH jIvanapUrvaka', icchAdveSapUrvakrazca / tatra jIvanapUrvakaH suptasya prANApAnasantAnaprerakaH / itarastu hitAhitaprAptiparihArasamarthasya vyApArasya hetuH * ... ... / prazasta prayatnapra0 / 91 manasA saMyoga Atmano'dRSTApekSo jIvanam / vai0sU0 candAnandavRtti 32.4 / 82 Atmani samavetaH prayatno hastAdiSu kriyAhetuH / kandalo pR0 243 / prazasta0 guNasAdharmya pra0 / 83 84 dharmaH puruSaguNaH / prazasta0 dharmapra0 / kaNAda pachInA AcAryAMe te IzvarecchAne paramANunI prathama gatimAM kAraNa mAnI che. zvirecchAthI adRSTanI kAryotpAdaka zakti ruddha thAya che yA jAgrata thAya che ane pariNAme pralaya ane sRSTi thAya che. . 45 maNigamanaM sUcyabhikharpaNamityadRSTakAraNam / vai0sU0 5.1.15 / vRkSAbhisarpaNamityadRSTakAritam / vai0 sU0 5.2.8 / agnerUrdhvaM jvalanaM vAyostiryaggamana maNurnA manasazcAdyaM karmAdRSTakAritam / vai0 sU0 5.2.14 / 86 prazasta0 guNa sAdharmya pra0 / 87 prazasta0 dharma-adharmapra0 / prazasta0 saMskArapra0 / 88 99 prazasta0 guNasAdharmya pra0 1 100 vibhavavAn mahAnAkAzastathA cAtmA / vai0sU0 7.1.22 / vibhurbuddhyAdiguNavAn / nyAyakArikAvalI, kA0 51 / * 101 mahattvaM SaDvidhe hetuH / nyAyakArikAvalI, kA0 58 / 102 paramANutve'pratyakSatvaprasaGgAt pratyakSaguNAnadhikaraNatvaprasaGgAcca / kiraNAvalI, pR0 100 / 103 pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat / tattvArthasUtra 5.16 / 104 avayavitve'nityatvaprasaGgAt / kiraNAvalI, pR0 100 / 105 vibhutvaM cAtmano vahanerUrdhvajvalanAd vAyostiryaggamanAdavagatam / te hyadRSTakArite / na ca tadAzrayeNAsambaddhamadRSTaM tayoH kAraNaM bhavitumarhati atiprasaGgAt / na cAtmasamavetasyAdRSTasya sAkSAd dravyAntarasambandho ghaTata iti svAzrayasambandhadvAreNa tasya sambandha ityAyAtam / tataH samastamUrta dravyasambandhalakSaNamAtmano vibhutvaM siddhyati / prazasta Atmapra0 / 106 tatkAryasya jJAnasukhAdeH sarvatra darzanAt / kiraNAvalI, pR0 100 / 107 nyAyabhASya 3.2.12 / vyomavatI pR0 411 / 108 zarorotpattinimittavat saMyogotpattinimittaM karma / nyAyasUtra 3.2.66 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDadana 240 108 AtmAntarANAmasambandhAdadhiSThAtRtvamanupapannamiti cet / nyAyavArtika 4.1.21 / 110 tacca na, ajasambandhopapatteH / ajaH sambandha AtmAntarANAmityeke icchanti; na caitadiha pratiSidhyata iti apratiSedhAdupAttaH sa iti / te tvajaM sambandhaM pramANataH pratipAdayanti - vyApakairAkAzAdibhiH sambaddha IzvaraH mUrtimadravyasambandhitvAd ghaTavaditi / nyAyavArtika 4.1.21 / - 111 ye'pyajaM saMyogaM necchanti teSAmapyaNumanaH saMyogopapatterasti. samvandha yAni pratyAtmamanAMsi tAni sarvANIzvara sambaddhAnItyataH sambaddhasambandhopapatterAtmAntarANyadhitiSThati / nyAyavArtika 4.1.21 / 112 vyavasthAto nAnA / vai0 sU0 3.2.20 / yathA nAnAzarIreSu nAnAjJAtAro buddhyAdiguNavyavasthAnAt / nyAyabhASya 3.2.37 / 113 aikAtmye hi yathA bAlyAvasthAyAmanubhUtaM vRddhAvasthAyAmanusandhIyate mama sukhamAsIn mama duHkhamAsIditi, evaM dehAntarAnubhUtamapyanusandhIyeta, anubhaviturekatvAt / na caivamasti, ata: pratizarIraM nAnAtmAnaH / kandalI pR0 210 / 114 Atmaikatve'pi dehabhedAdanubhavAdivyavastheti cet / kandalI pR0 211 / 115 aikAtmye tu dharmAdharmayoravyavasthAnAccharIravyavasthAbhAve kiM kRtA sukhaduHkhotpatti-vyavasthA / kandalI pR0 211 / 116 upaskAravyAkhyA, vai0 sU0 3.2.20 / 117 pravRttinivRttizca pratyagAtmani dRSTe paratraliGgam / vai0su0 3.119 / 118 na ca nAnAtmapakSe sarveSAM krameNa muktau ante saMsArocchedaH, aparimitAnAmantya nyUnAtiriktatvAyogAt / kandalI pR0 213 / 118 pUrvAbhyastasmRtyanubandhAjjAtasya harSa bhayazokasaMpratipatteH / nyAyasUtra 3.1.19 / 120 padmAdiprabodhasammIlanavikAravat tadvikAraH / nyA0sU0 3.1.20 / 121 noSNazItavarSAkAlanimittatvAt paJcAtmaka vikArANAm / nyA0sU0 3.1.21 // 122 pretyAhArAbhyAsakRtAt stanyAbhilASAt / nyA0sU0 3.1.22 / 123 ayaso'yaskAntAbhigamanavat tadupasarpaNam / nyA0sU0 3.1.23 / 124 nAnyatra pravRttyabhAvAt / nyA0sU0 3.1.24 / 125 nyAyabhASya 3.1.24 / 121 vItarAgajanmAdarzanAt / nyA0sU0 3.1.25 / 127 saguNadravyotpattivat tadutpattiH / nyA0su0 3.1.26 / 128 na, saGkalpanimittatvAd rAgAdInAm / nyA0sU0 3.1.27 / 128 teSAM mohaH pApIyAn nAmUDhasyetarotpatteH / nyA0sU0 4.1.6 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuroSikadana 130 jAtivizeSAcca / . bai0 sU0 6.2.13 / 131 pUrvakRtaphalAnubandhAt tadutpattiH / nyA0 sU0 3.2.60 / 132 dharmAjjAtyantarasmaraNamiha... / nyAyabhA0 3.2.41 / 133 nyA0vA0tA0TI0 3.2.41 / 134 vedAbhyAsena satataM zaucena tapasaiva ca / adroheNa ca bhUtAnAM jAtiM smarati paurvikIm // 4.148 // pataMjali temanA ceAgasUtramAM jaNAve che ke sa MskArAmAM saMyama (= dhAraNA, dhyAna, samAdhi ) uravAthI pUrva bhannu jJAna thAya che. saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam / yogasU0 3.18 / jaina ane bauddhoe paNa jAtismaraNajJAna svIkAyu che. 41 135 pUrvazarIraM hitvA zarIrAntaropAdAnaM pretyabhAvaH / yasya tu sattvotpAdaH sattvanirodhaH pretyabhAvastasya kRtahAnamakRtAbhyAgamazca doSaH / nyAyabhASya 4.1.10 / 131 tadabhAve saMyogAbhAvo'prAdurbhAvazca mokSaH / vai0sU0 5.2.18 / 137 pUrbakRtaphalAnubandhAt tadutpattiH / nyA0sU0 3.2.60 / 138 bhUtebhyo mUrtyapAdAnavat tadupAdAnam / nyA0sU0 3.2.61 / karmanirapekSebhyo bhUtebhyo nirvRttA mUrtayaH sikatAzarkarA pASANagairikAjJjanaprabhRtayaH puruSArthaMkAritvAdupAdIyante tathA karmanirapekSebhyo bhUtebhyaH zarIramutpannaM puruSArthaM - kAritvAdupAdIyate / nyAyabhA0 3,2.61 / 138 na, sAdhyasamatvAt / nyA0sU0 3.2.62 / 140 na, utpattinimittatvAnmAtApitroH / tathA''hArasya / nyA0sU0 3.2.63-64 / 141 prAptau cAniyamAt nyA0sU0 3.2.65 / na ca sarvo dampatyoH saMyogo garbhA - dhAnaheturdRzyate, tatrAsati karmaNi na bhavati sati ca bhavati, iti anupapanno niyamAbhAva iti / nyA0 bhA0 3.2.65 / zarIrotpattinimittavat saMyogotpattinimittaM karma / nyA0sU0 3.2.66 / 142 etenAniyamaH pratyuktaH / nyA0sU0 3.2.67 / 143 nityatvaprasaGgazca prAyaNAnupapatteH / nyA0sU0 3.2.70 / 144 upapannazca tadviyogaH karmakSayopapatteH / nyA0 bhA0 3.2.67 / 1. 16 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242: 145 Atmani tAvat nAstIti, anAtmani Atmeti, duHkhe sukhamiti ... etasmAnmi thyAjJAnAdanukUleSu rAgaH, pratikUleSu dveSaH / rAgadveSAdhikArAccAsatyeAmAyAlobhAdayo doSA bhavanti / doSaH prayuktaH zarIreNa pravartamAno hiMsAsteyapratiSiddhamaithunAnyAcarati, vAcA'nRtaparuSasUcanA'sambaddhAni, manasA paradrohaM paradravyAbhIpsAM nAstikyaM ceti / seyaM pApArimakA pravRttiradharmAya / ... seyaM dharmAya / ... seyaM pravRttiH kutsitasyAbhipUjitasya ca janmana: kAraNam / ... tasmin sati duHkham / ta ime mithyAjJAnAdayo duHkhAntA dharmA avicchedenaiva pravartamAnAH saMsAra iti / nyA0bhA0 1.1.2 / . 146 sukhAd rAgaH / tanmayatvAcca / adRSTAcca / jAtivizeSAcca / icchAdveSapUrvikA dharmAdharmapravRttiH / tat saMyogo vibhAgaH / vai0sU0 6.2.10-15 / 147 tadatyantavimokSo'pavargaH / nyA0sU0 1.1.22 / 148 ahitanivRttirapyAtyantikI anAtyantikI ca / anAtyantikI kaNTakAdevuHkhasAdhanasya parihAreNa / Atyanti kI punarekaviMzatiprabhedabhinnaduHkhahAnyA / ekaviMzatiprabhedabhinna punarduHkha zarIraM SaDindriyANi SaDviSayAH SaDbuddhayaH sukhaM duHkhaM ceti / zarIraM duHkhAyatanatvAd duHkham / indriyANi, viSayA buddhayazca tatsAdhanabhAvAt / sukhaM duHkhAnuSaGgAt / duHkhaM svarUpata iti / nyAyavArtika 1.1.1 / 148 tadabhAve saMyogAbhAvo'prAdurbhAvazca mokSaH / vaisU. 5.2 18 / 150 navAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchittirmokSaH / vyomavato pR. 638 / 151 samastAtmavizeSaguNocchedopalakSitA svarUpasthitireva / kandalI pR0 692 / nyAyavA tAlTI0 1.1.22 / 152. yadi muktAtmAnaH pASANatulyajaDAstahiM kathaM tatra duHkhanivRttivyapadezaH ? 153 na hi 'pASANo duHkhAnnivRttaH' iti kenApi prekSAvatA vyapadizyate / duHkhasaMbhava eva hi duHkhanivRttinirdiSTumarhati / 154 nyAyapraveza ( NI) pR0 5 / 155 na, duHkhArtAnAM tadabhAvavedanamabhisandhAyaiva tajjihAsAdarzanAt , kathamanyathA dehamapi jahyaH / Atmatattvaviveka pR0 438 / nyAyapraveza (410) pR0 6 / 156 apavarge zAntaH khalvayaM sarvaviprayogaH / sarvoparamo'vargaH, bahu ca kRcchaM ghora pApakaM lupyata iti kathaM buddhimAn sarvaduHkhocchedaM saduHkhAsavidamapavarga na rocayediti, tadyathA madhuviSasampRktAnnamanAdeyamiti, evaM sukhaM duHkhAnuSaktamanAdeya. miti / nyAyabhA0 1.1.2 / sarakhA nyAyapikanA muktinA varNananI sAthe zAntanA nimnalikhita 1nane - Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 243 na yatra duHkhaM na sukhaM na cintA na dveSarAgo na ca kAcidicchA / rasaH sa zAntaH kathito munIndraH . sarveSu bhAveSu zamapradhAmaH // 157 nityaM sukhamAtmano mokSe vyajyate / nyAyabhA0 1.1.22 / 158 nityasyAbhivyaktiH saMvedanaM jJAnamiti / tasya heturvAcyaM yatastadutpadyata iti / __ nyAyabhA0 1.1.22 / 158 sukhavannityamiti cet , saMsArasthasya muktenAvizeSaH / nyAyabhA0 1.1.22 / 110 abhyanujJAne ca dharmAdharmaphalena sAhacarya yogapadyaM gRhyeta / nyAyabhA0 1.1.22 / 111 anityatve hetuvacanam / nyAyabhA0 1.1.22 / 112 yadi dharmo nimittAntaraM tasya heturvAcyaH ... / nyAyabhA0 1.1.22 / 113 yogasamAdhijasya kAryAvasAyavirodhAt prakSaye sNvednaannuvRttiH| nyAyabhA0 1.1.22 / 164 yadi dharmakSayAt saMvedanoparamaH nityaM sukha na saMvedyata iti / kiM vidyamAna na saMvedyate, athAvidyamAnamiti nAnumAna viziSTe'stIti / nyAbhA0 1.1.22 / 115 aprakSayazca dharmanya nignumAnamutpattidharmakatvAt / nyAyabhA0 1.1.22 / 116 yathA muktasya nityaM sukhaM tatsaMvedanahetuzca, saMvedanasya tUparamo nAsti, kAraNasya nityatvAt , tathA saMsArasthasyApIti / evaM ca sati dharmAdharmaphalena sukhaduHkhasaMvedanena sAhacaryaM gRhyateti / nyAyabhA0 1.1.22 / 167 zarIrAdisambandhaH pratibandhaheturiti cet ; na, zarIrAdInAmupabhogArthatvAt , viparyayasya cAnanumAnAt / nyAyabhA0 1.1.22 / . 168 iSTAdhigamArthA pravRttiriti cet ; na, aniSToparamArthatvAt / ... ... neSTamaniSTe nAnanuviddhaM sambhavatIti iSTamapyaniSTaM sampadyate, aniSTahAnAya ghaTmAna iSTamapi jahAti, bivekahAnasyAzakyatvAditi / nyAyabhA0 1.1.22 / 118 dRSTAtikramazca dehAdiSu tulyaH / nyAyabhA0 1.1.22 / 170 upapattiviruddhamiti cet, samAnam / nyAyabhA0 1.1.22 / 171 Ayantike ca saMsAraduHkhAbhAve sukha vacanAdAgame'pi satyavirodhaH / nyAyabhA0 1.1.22 / 172 tRSA zuSyatyAsye pibati salilaM svAdu surabhi kSudhAtaH san zAlIn kavalayati sampAkavalitAn / pradIpte rAgAgnau ghananibiDamAzliSyati vadhU pratIkAro vyAdheH sukhamiti viparyasyati janaH // bhartRharivairAgyazataka Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 53 173 nityasukharAgasyAprahANe mokSAdhigamAbhAvo rAgasya bandhanasamAjJAnAt / nyAyabhA0 1.1.22 / 174 yadyevaM muktasya nityaM sukhaM bhavati athApi na bhavati, nAsyobhayoH pakSayormokSAdhimamo vikalpata iti / nyAyabhA0 1.1.22 / 175 16,68-69 / 179 naiyAyikapakSa, praloka 41-42 / ___ * nyAyasAra pR0594-98 177 ... tattvajJAnAd niHzreyasAdhigamaH / nyAyasU0 11.1 / / 178 iha tvadhyAtmavidyAyAmAtmAditattvajJAnaM tattvajJAnam / nyAyabhA0 1.1.1 / 178 mithyAjJAnaM vai khalu moho na tattvajJAnasyAnutpattimAtram / .... kiM punastanmithyA jJAnam ? anAtmanyAtmagrahaH, ahamasmIti moho'haGkAra iti / anAtmAnaM khalvahamasmIti pazyato dRSTirahaGkAra iti / kiM punastadarthajAtaM yadviSayo'haGkAraH ? zarIrendriyamanovedanAbuddhayaH / kathaM tadviSayo'haGkAraH saMsArabIjaM bhavati ! ayaM khalu zarIrAdyarthajAtamahamasmIti vyavasitaH taducchedenAtmocchedaM manyamAno'nucche. datRSNApariluptaH punaH punastadupAdatte, tadupAdadAno janmamaraNAya yatate, tenAviyo gAnnAtyantaM duHkhAd vimucyate iti / nyAyabhA0 4.2.1 (utthaanikaa)| 180 tattvajJAnaM khalu mithyAjJAnaviparyayeNa vyAkhyAtam , Atmani tAvadastIti, anA___tmani anAtmeti ... / nyAyabhA0 1.1.2 / 181 yadA tu tattvajJAnAd mithyAjJAnamapaiti tadA mithyAjJAnApAye doSA apayanti / nyAyabhA0 1.1.2 / 182 ra pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya / nyAyasUtra 4.1.64 / 183 tatprasaGkhyAnAdadhyAtmaviSayo'hakAro nivartate / so'yamadhyAtmaM bahizca viviktacitto viharanmukta ityucyate / nyAyabhA0 4.2.2 / 184 ... sarvANi pUrvakarmANi hyante janmani vipacyanta iti / nyaaybhaa04.1.64| 185 ... anantAnAM kathamekasmin janmani parikSaya iti cet / kandalI pR0 687 / 186 na, kAlAniyamAt / kandalI pR. 687 / 187 yathaiva tAvat pratijanma karmANi cIyante, tathaiva bhogAt kSIyante ca / kandalI pR0 687 / 188 yogI hi yogarddhisiddhaghA ... nirmAya tadupabhogayogyAni ... tAni tAni sendriyANi zarIrANi, antaHkaraNAni ca muktAtmabhirupekSitAni gRhItvA sakalakarmaphalamanubhavati / nyAyamaJjarI, bhA. 2, pR0 88 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pikAne 188 pravRttyapAye janmApaiti, janmApAye duHkhamapati, duHkhApAye ca Atyantiko'pavargoM niHzreyasamiti / nyAyamA0 1.1.2 / 180 nyAyasUtra 1.1.2 / / 181 samAdhivizeSAbhyAsAt / nyAyasUtra 4.2.38 / 182 tadartha yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAro yogAccAdhyAtmavidhyupAyaiH / nyAyasUtra 4.2.46 / 163 yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH / vai0 sU0 11.2 / 184 prazastapAdabhASya, dharmaprakaraNa / 185 dharmavizeSaprasUtAt ... tattvajJAnAd niHzreyasam / vai0sU0 1.1.4 / 186 jJAnagrahaNAbhyAsastadvidyazca saha saMvAdaH / nyAyasUtra 4.2.47 / 187 nyAyabhA0 4.2.3 / 188 tasmAt zivadarzanAdeva mokSa iti / nyAyasAra pR0 590 / 188 RnnaanubndhaannaastypvrgH| ...RNAnubandhAdapavargAnuSThAnakAlo nAstItyapavargAbhAvaH / nyAyabhA0 4.1.59 / 200 klezAnubandhAnnAstyapavargaH / klezAnubaddha evAyaM mriyate klezAnubaddhazca jAyate nAsya klezAnubandhavicchedo gRhyate / nyAyabhA0 4.1.59 / 201 na, klezasantataH svAbhAvikatvAt / nyAyasU0 4.1.65 / ___anAdizyaM klezasantatiH, na cAnAdiH zakya ucchettumiti / nyAyamA0 4.1.65 / 202 pravRttyanubandhAnnAstyapavargaH / janmaprabhRtyayaM yAvatprAyaNa vAgbuddhizarIrArambhaNAvimutto gRhyate / nyAyabhA0 4.1.59 / 203 na, arthavizeSaprAbalyAt / nyAyasU0 4.2.39 / 204 kSudAdibhiH pravartanAcca / nyAyasU0 4.2.40 / 205 kandalI pR0 213 / 206 RNairiti nAyaM pradhAnazabdaH / yatra khalvekaH prayAdeyaM dadAti dvitIyazca pratideyaM gRhNAti tatrAsya dRSTatvAt pradhAnamRNazabdaH / na caitadihopapadyate, pradhAnazabdAnupapatteH guNazabdenAyamanuvAda RNairiva Rnnairiti| .... karmalope RNIva RNAdAnAnnindyate karmAnuSThAne ca RNIva RNadAnAt prazasyate sa evopamArtha iti / nyAyabhA0 4.1.60 / pradhAnazabdAnupapatteguNazabdenAnuvAdo nindaaprshNsopptteH| nyAyasU0 4.1.60 / 207 yAvaccAsya phalenArthitvaM na vipariNamate na nivartate tAvadanena karmAnuSTheyamityupa padyate ... nyAyabhA0 4.1,60 / / 208 arthinaH karmabhiradhikAraH karmavidhau kAmasaMyogasmRteH 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' / ityevamAdi / nyAyabhA0 4.1.60 / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana . 208 "karmabhirmRtyumRSayo niSeduH prajAvanto draviNamicchamAnAH / athApare RSayo manISiNaH paraM karmabhyo'mRtatvamAnazuH / na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRtatvamAnazuH / ' "kAmamaya evAyaM puruSa iti / sa yathAkAmo bhavati tathARturbhavati, yathAkraturbhavati tathA tatkarma kurute, yat karma kurute tadabhisampadyate / " "athA'kAmayamAno yo'kAmo niSkAma AtmakAma AptakAmo bhavati, na tasya prANA utkrAmanti, ihaiva samavalIyante, brahmaiva san brahmApyetIti'' iti / nyAyabhA0 4.1.60 / 210 suSuptasya svapnAdarzane kleshaabhaavaadpvrgH| nyAyasU0 4.1.63 / 211 na hi doSANAmAtmasvarUpavannityatvamupajananApAyadharmakatvena grahaNAt / nyAyama0 bhAga 2, pR. 86 / / 212 na saGkalpanimittatvAcca rAgAdInAm / nyAyasU0 4.1.68 / 213 ... pratipakSabhAvanAbhyAsena ca samUlamunmUlayituM zakyante doSA iti ... viSaya-. doSadarzanena hi teSu saktilakSaNo rAgaH zAmyati ... nyAyama0, bhAga 2, pR0 86 / ... tAmazubhasaMjJetyAcakSate / tAmasya bhAvayataH kAmarAgaH prahIyate / nyAyabhA0 4.2.3 / 214 na pravRttiH pratisandhAnAya honaklezasya / nyAyasUtra 4.1.64 / 215 pUrvakRtaphalAnubandhAt tadutpattiH / nyAyasUtra 4.2. 41 / / 216 tadarthaM yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAro yogAccAdhyAtmavidhyupAyaiH / nyAyasU04.2.46 / 217 dRSTazca samAdhinA'rthavizeSaprAbalyAbhibhavaH 'nAhametadoSaM nAhametadajJAsiSamanyatra me mano'bhUt' ityAha laukika iti / nyAyabhA0 4.2.42 / 218 araNyaguhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH / nyayAsU0 4.2.42 / 218 na ca nAnAtmapakSe sarveSAM krameNa muktAvante saMsArocchedaH, aparimitAnAmantyany nAtiriktatvAyogAt / kandalI pR0 213 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 12 Izvara (1) kaNAda ane Izvara kaNadanAM vaizeSika sUtromAM Izvarane spaSTa ullekha nathI. tethI yukitadIpikAkAra mAne che ke kaNAdane mate Izvara nathI. ane gAbe jevA Adhunika vidvAne paNa evo mata pradarzita kare che. paraMtu uttarakAlIna nyAya-vaizeSika saMpradAyamAM Izvare je mahatvanuM sthAna prApta karI lIdhuM che tene daSTimAM rAkhI TIkAkAroe ane keTalAka vidvAnoe vaizeSika sUtramAM Izvarane saMketa zodhavA prayatna karyo che. "yatomyuna becarsa dharma ! tAranAr gArnIcalsa mA hai. sU0 1.1.2-3 - A be sUtrono sIdho artha che jenAthI adarya ane niHzreyasa prApta thAya che te dharma che. tenuM (=dharmanuM nirUpaNa karato hovAthI veda pramANa che. paraMtu TIkAkAro ane keTalAka vidvAne "tadravanAtana "phAvanAta" (=IzvaranuM vacana hovAthI) evo artha kare che. A barAbara lAgatuM nathI. saMjJAvarga varmaviziSTAna trikA' (vai. sU0 2. 1. 18) A sUtramAM AvelA " aziSTanAne artha TIkAkAre ane keTalAka vidvAne "mahezvara' evo kare che. Ama vaizeSika sUtramAM Izvarane zodhI kADhavAnuM kAma kaThina che.. hAya ja nahi to kyAMthI maLe ! uttakAlIna nyAya-vaizeSikene Izvara vizeno e mahatvano siddhAnta che ke paramANuonuM Adya pharma (= gati) IzvarakAzita che. paraMtu kaNAda to kahe che ke paramANuonuM Adya karma adaSTakArita che. vaLI, uttazkAlIna nyAyavaizeSikeno Izvara vizeno bIjo mahatvano siddhAnta e che ke veda IzvarakRta che. kaNAda eTaluM ja kahe che ke vedanAM vAkyo buddhimAne lakhyAM hovAM joIe. Ane sIdhe artha e nIkaLe che ke chellA racayitA sAkSAtkRtadharma RSio hatA. (2) nyAyasUtrakAra gautama ane Izvara gautamanA nyAyasUtramAM Izvara vize traNa satro che. A traNa sUtromAM puruSakarma ane tenA phaLanI bAbatamAM IzvaranuM zuM kArya che te darzAvyuM che. prathama be Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pAna sUtromAM virodhIonA be mata ApI trIjA satramAM gautame potAne siddhAnta rajU karyo che. te sUtrone kramaza: samajatAM gautamanI Izvara vizenI mAnyatA taddana spaSTa thaI jaze. varaH zara kukarmAbhyarthanA (4.1.14) puruSanAM karmonuM vaiphalya jaNAtuM hoI phaLanuM kAraNa Izvara che. karmaphaLanuM kAraNa karma nathI paNa Izvara che. karma ane karmaphaLa vacce niyata saMbaMdha nathI. phaLa karma upara AdhAra rAkhatuM nathI paNa Izvara upara AdhAra rAkhe che. Ama mAnavuM joIe kAraNa ke karma karavA chatAM ghaNI vAra puruSane tenuM phaLa maLatuM dekhAtuM nathI. Izvara ja ApaNane judI judI paristhitiomAM mUke che, te ja ApaNane sukha yA duHkha de che, te ja ApaNane baMdhanamAM rAkhe che ke mukta kare che. A badhuM ApaNAM kamenuM pariNAma nathI paraMtu IzvaranI IcchAnuM pariNAma che. ApaNAM karmone e badhAMnI sAthe koI saMbaMdha nathI. karmasiddhAnta khoTo che. IzvarecchA ja sAcI che. vIcaNI jevamIracha. napuruSazarmAmA no (4.1.20) - nA, (Izvara phaLanuM kAraNa nathI, kAraNa ke puruSa karma na kare te phaLa maLatuM nathI. upara nirUpavAmAM Avela siddhAnta khoTo che, kAraNa ke kharekhara kama phaLanuM kAraNa karma nahi paNa Izvara hoya te karma na karavA chatAM ApaNane icchita phaLa maLavuM joIe, paraMtu kyAMya karma karyA vinA phaLa maLatuM jaNAtuM nathI. cAlyA vinA anya sthAne pahoMcAtuM nathI, bhikSATana karyA vinA bhikSA maLatI nathI, davA lIdhA vinA roga maTatuM nathI. je phaLa karma upara AdhAra na rAkhatuM hoya ane Izvara upara AdhAra rAkhatuM hoya te karma karyA vinA phaLa maLavuM joIe. paraMtu ema thatuM nathI. eTale phaLa Izvara upara nahi paNa karma upara ja AdhAra rAkhe che. IzvaranI kaI jarUra nathI. karma karyuM eTale tenuM phaLa thavAnuM ja. vaTabIja vAvyuM te vaTa UgavAne ja, emAM kaI mAdhyamanI (agency) jarUra nathI. kArya-kAraNane niyama ja evo che. kAraNa hatAM kArya thAya ja. jhera le eTale mAro ja, pachI jherane pitAnuM kArya karavA kazA upara AdhAra rAkhavo paDato nathI. karma karo eTale enuM phaLa maLe ja. AmAM IzvaranI jarUra ja kyAM che ? Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikasidarzana 249 saritasthAvata (..21) karma (tema ja phaLa) IzvarakArita hevAthI (mathI) uparanA beya siddhAMta tarkahIna che, beTA che. A sUtramAM gautama pitAne siddhAnta rajU kare che. te nIce pramANe che. uparanA baMne siddhAnto khoTA che. eka karmaphaLanA niyata saMbaMdhane avagaNe che, bIje Izvarane avagaNe che. kharekhara te karma ane phaLa vacce niyata saMbaMdha che ja. amuka karma kare eTale te pitAnuM phaLa Ape che. kRta karmane phaLavA mATe IzvaranI jarUra nathI e vAta sAcI. paraMtu Icchita phaLa meLavavA kayuM karma kavuM te jANavuM joIe. A karmanuM A phaLa che e jJAna to te phaLa prApta karavA IcchanArane hAvuM ja joIe ne ? jhera avazya mArI nAkhe che e vAta sAcI. paraMtu maravA icchanAne te jJAna hovuM jarUrI che ke amuka padArtha prANaghAtaka che. te jJAna na hoya to te je padArtha le te tenA prANano ghAta na kare. amuka auSadha lo eTale amuka roga maTe che. te davAne potAnuM kArya karavA pachI vaidyanI jarUra nathI. vaidyanI jarUra to regInA jJAna mATe che ke te roga mATe teNe kaI davA levI joIe. rogI roga maTADavA Icche che. paraMtu te mATe kayuM karma yogya che tenuM tene jJAna nathI. te jJAna tene vaidya Ape che. pachI te jJAnapUrvaka jyAre te karma kare che tyAre tene tenuM Icchita phaLa maLe che. ajJAnathI ja game te davA le te tene te roga maTate to nathI ja, - UlaTuM lIdhelI davA anya takalIpha UbhI kare che. eTale icchita phaLa meLavavA mATe te phaLane anurUpa kArya zuM che tenuM jJAna karma karanArane hovuM jarUrI che. A jJAna laukika bAbatomAM to te te viSayanA jANakAra Ape che paraMtu rAga Adi doSathI mukta thavA kaI kakSAe kevuM karma karavuM, zI sAdhanA karavI tenuM jJAna te (rAgAdi doSamukta sarva) Izvara ja karAvI zake. Ama karma ane tenA phaLa vacce niyata saMbaMdha che, paraMtu te niyata saMbaMdhane jANavA (sarva7) IzvaranI ApaNane (= jIvone) jarUra che Avo mata phalita thAya che. Izvara kevaLa upadeSTA che, mArgadarzaka che, karmaphaLanA niyata saMbaMdhanuM jJAna karAvanAra che. A arthamAM ja te karmakArayitA che. te baLajabarIthI keInI pAse karma karAvato nathI. vaidya kevaLa davA batAve che tema chatAM ApaNe kahIe chIe ke vedya roga maTADavo. tevI ja rIte, Izvara paNa rAga Adi rogano IlAja batAve che tema chatAM ApaNe kahIe chIe ke Izvare e roga maTADyo-Izvare phaLa ApyuM-Izvare anugraha karyo. A arthamAM ja Izvara phaLakArayitA yA phaLa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 yuna saMpAdayitA che. Ama zvira jIvane Icchita phaLa(=meAkSa)ne anurUpa kama kayuM tenuM jJAna karAvI tenA prayatnane, tenI sAdhanAne saphaLa banAve che. jo tene te jJAna na karAvavAmAM Ave te tene icchita phaLanI prApti na thAya. kamaphaLa vacce niyata saMbaMdha che. Icchita phaLa Icchuke te phaLa ane tene anurUpa kama vaccene niyata saMbaMdha jANavA joie. te jJAnapUrvaka ka kare teA ja tene Icchita phaLa maLe che. te jJAna ApanAra zvira che. udAharaNA, dhUma ane agni vacce kAya-kAraNabhAvano niyata saMbaMdha che. paraMtu jyAM sudhI A saMbaMdhanuM jJAna vyaktine na hoya tyAM sudhI te dhUma uparathI agninu anumAna na karI zake. dhUma ane agni vaccenA niyata saMbaMdhanu jJAna thayA pachI ja te dhUma uparathI agninuM anumAna karI zake che. tevI ja rIte, icchita phaLa meLavavA te phaLa ane tenA kama vaccenA niyata saMbaMdhanuM jJAna jarUrI che. A jJAna ApanAra zrvira che. danomAM STi phaLa muktine mAnavAmAM AvyuM che. sau mukti (= duHkhamukti )cchei che. e Icchita phaLa mATe kayuM ka` karavuM joIe, zI sAdhanA karavI joIe, kayA krame karavI joie evuM jJAna sAdhanA karI du:khamukta thayela jIvanmukta Ape che. jIvanmukta upadeza che, pathapradarzaka che. Ama sabhava che ke gautamane mate jIvanmukta ja zvira hAya. (3) vAtsyAyana ane Izvara ApaNe joyuM ke ka-phaLanA niyata saMbaMdhanuM jJAna karAvanAra tarIke IzvaranA svIkAra gautame karyAM che. te kviranuM svarUpa zuM che tenI spaSTatA vAtsyAyane peAtAnA bhASyamAM (4.1.ra1) karI che. te nIce pramANe che. (a) guNaviziSTamAtmAntaramIzvaraH / tasyAtmakalpAt kalpAntarAnupapattiH / adharmamithyAjJAnapramAdahAnyA dharmajJAnasamAdhisampadA ca viziSTamAtmAntaramIzvaraH / tasya ca dharmasamAdhiphalamaNimAdyaSTavidhamaizvaryam / - Izvara AtmA ja che. AtmAthI atiSThita keAI navu ja dravya nathI. Izvara anya AtmAo jevA ja che, paraMtu anya AtmA ane tenAmAM bheda eTalA ja che ke anya AtmAemAM je guNA hAya che te ja guNA tenAmAM hAya che paNa tenA guNAmAM vaiziSTatra hAya che, zu vaiziSTaya che ? anya AtmAomAM Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiSidarzana : 25. mithyAjJAna, adharma-(=adharmapravRtti, kalezayukta pravRtti, rAgadveSapUrvakanI pravRtti) ane pramAda hoya che. Izvare temane nAza karyo hoya che. tethI tenAmAM jJAna (=samyak jJAna, vivekajJAna), dharma(dharmarUpa pravRtti, kalezarahita pravRtti) ane samAdhirUpa saMpatti hoya che jyAre anya AtmAomAM te hetI nathI. tenI aMdara dharmanA (=dharmapravRtti, klezarahita pravRttinA) ane samAdhinA phaLarUpa aNimA AdirUpa aizvarya hoya che jyAre anya AtmAomAM te hetuM nathI. Ama anya arthAta saMsArI AtmAothI teno bheda che. vAsyAyane mukta AtmAothI Izvarano bheda kahyo na hovA chatAM spaSTa che. mukta AtmAmAM keI AtmavizeSaguNa hotuM nathI jyAre IzvamAM dharma (=dharmapravRtti), jJAna, samAdhi ane aizvarya hoya che. Ama Izvara AtmA hoI saMsArI ane mukta AtmAothI tene jAtibheda nathI. Izvara, saMsArI ane mukta A traNa judI jAtio nathI paraMtu eka ja jAti che. jema saMsArI ane mukta AtmAo AtmA ja che tema Izvara paNa AtmA ja che. Ama je AtmA potAnI adharmapravRttino, pitAnA mithyAjJAna ane pitAnA pramAdano nAza karIne dharma pravRtti, samyajJAna ane samAdhi saMpAdana kare che te vAsyAyanane mate Izvara che. AmAMthI spaSTa rIte phalita thAya che ke Izvara nitya mukata nathI. A arthamAM dareka jIvamAM Izvara banavAnI zakyatA rahelI che ane Izvaro aneka paNa hoI zake che. A sUcave che ke vAsyAyanane Izvara vivekI ane kalezarahita jIvanmukta ja che. ___(b). saGkalpAnuvidhAyI cAsya dharmaH pratyAtmavRttIn dharmAdharmasaJcayAn pRthivyAdIni ca bhUtAni pravartayati / evaM ca svakRtAbhyAgamasyAlopena nirmANaprAkAmyamIzvarasya svakRtakarmaphalaM veditavyam / saMkalpa thatAM tene anurUpa teno dharma (=pUrvakRta khAsa prakAranuM karma) Atmagata (=ratyAtmavRtti, prati AmimuthArthe) pUrvakRta dharmadharmanA saMcayane (=saMcita karmone vipAke--kha kare che ane pRthvI vagere bhUtane (nimaNukAyo banAvavAmAM 6yaNukAdikrame) pravartAve che. (ane A nimaNukAyonI madadathI te chellA janmamAM pUrvakRta karmonAM phaLa bhogavI le che.) pitAnAM karelAM karmonAM phaLono bhogavyA vinA lepa thato nathI evo niyama hAIne nirmANakArya mATenA tenA saMkalpane avyAghAta (arthAta saMkalpathI ja nirmANakAya banAvavAnuM tenuM sAmarthya) tenA potAnA pUrvakRta karmanuM ja phaLa che ema mAnavuM joIe. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAna A uparathI paNa phalita thAya che ke vAtsyAyananA zvar e jIvanmukata vivekI puruSa che. upara (c) nANApaMcAyam / cacA pitA patyAnAM tathA pitRmUta yo mUtAnAm / dhama pravRttivALA, sayajJAnavALA ane samAdhisampanna Izvara Aptakalpa che jenA vacanamAM vizvAsa mUkI zakAya evA che. jema pitA putrane mATe Apta che tema Izvara sarva bhUtAne mATe Apta che. pitA putraneA mA daza ka che, zrvira sarva bhUtAne mAdaka che. pitA putranA hita-sukhane mATe tene upadeza Ape che, Izvara sarva bhUtAne duHkhamukita mATe upadeza Ape che. vAtsyAyana kevaLa AptatAnI bAbatamAM ja pitA-putra ane Izvara-jIva sabadhA vacce sAmya darzAvavA mAge che. A dRSTAMta (analogy) ethI vizeSa laMbAvavuM vAtsyAyanane iSTa nathI. dAkhalA tarIke, jema putrane pitA pedA kare che tema jIvane vira pedA kare che, athavA jema putra pitAnA aMza che tema jIva IzvaranA aMza che, vagere. AvA zvira vAtsyAyanane mAnya nathI. vAtsyAyanane mate izvara evI vyakita che jenA upadezamAM vizvAsa mUkI zakAya; zvira upadeSTA che, pathapradarzaka che, meAkSamAge dAranAra che. A uparathI paNa spaSTa thAya che ke kalezarahita ane vivekanAnadhArI jIvanmukata ja zrvira che. (d) na cAtmakalpAdanyaH kalpaH sambhavati / na tAvadasya buddhiM vinA kazciddharmoM liGgabhUtaH zakya upapAdayitum / AgamAcca draSTA boddhA sarvajJAtA Izvara iti / buddhiyAdi - mizrAtmalinarupAkhyamIzvaraM pratyakSAnumAnAgamaviSayAtItaM kaH zakta upapAdayitum ? Izvara AtmA ja che, tattvAntara nathI kAraNa ke tenAmAM evA keAI dhama nathI je tene tattvAntara puravAra kare. tenAmAM buddhi che ane ddhi AtmAne ja dharma che. AgamamAM paNa tenA A ja dhama jaNAvavAmAM AvyA che. Agama tene draSTA, kheddA ane savajJAtA tarIke vaNuve che. Ama Agame paNa eveA kAI dharmAM jaNAvyeA nathI je tene tattvAntara puravAra kare. je te AtmaliMga pruddhi vagerethI rahita hAya te! te nirupApya banI jAya, tenuM vidhyAtmaka varNa na * ja azakya banI jAya, tene jANI zakAya ja nahi; te pratyakSa, Agama ke anumAnathI ageAcara ja rahe. Ama zvira AtmA ja heAI te sadguNa che. ApaNe jANIe chIe ke sAMkhyayega anusAra jIvanmukata vivekI puruSa sana hAya che. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vevikA na 5 (e) svakRtAbhyAgamalopena ca pravartamAnasya yaduktaM pratiSedhajAtamakarmanimitte zarIrasarge tatsarvaM prasajyate iti / je nirmANukAyA utpanna karavA pravRtta thanAra peAtAnA pUvakRta karma pariNAme ja temAM pravRtta thaI zake che ema na mAnIe te tenAM nirmANuzarIrAnI utpattimAM tenuM pUrvIkRta ka` nimitta nathI evA atha thAya; ane tema svIkAratAM te pAtapAtanAM sAmAnya prakAranA zarIranI utpattimAM pratyeka jIvanAM pAtapeAtAnAM karmAMne nimittakAraNa na mAnatAM je deSA Ave che te badhA doSa| ahIM paNa Ave. uparanA arthadhaTana bAbate keTalIka zaMkAo ane temanuM samAdhAna--(1) pratyAtmavRttIr dharmAdharmatattvayArno atha uparanA a`dhaTanamAM AtmasatkRiSTa dharmAMdha saMcayA' evA karyAM che, arthAt 'pratino artha ahIM abhimukha' yA 'sannidRSTa' evA lIdheA che. "prati"ne Ave atha thAya che ? hA, 'pratyakSa' zabdagata 'prati'no atha` sannisRSTa' yA 'abhimukha' evA karavAmAM Ave che. 'pratyAtmavRttIna' nA vigraha nIce pramANe thaI zake--jJAtmAnaM prati syAmam, tyAtma vRtti: cemAM tAn pratyAtmavRttIna / eno atha thAya 'trAtmAnaM prati mimulyenuM samavAyasambandhana caiA vRttiH te, tAntyAtmavRttIr / ' arthAt, Izvara peAtAnA. AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathIrahelAM sacitakramAMne vipAkeAnmukha kare che, khIjA AtmAaemAM samavAyasaMbaMdhathI rahelAM "saMcita karmAMne te vipAkeAnmukha karatA nathI. TIkAkArA 'prati'no atha pratyeka' kare che. evA atha letAM 'zrviranuM pUrvIkRta karma (dhama') pratyeka jIvanA saMcita kameoNMne vipAkeAnmukha kare che'-Ave. vAkayAtha thaze, jemAM virAdha spaSTa che. 'prati'no 'pratyeka'atha vAtsyAyananA samagra vicAranA je aMze che temanAmAM visaMvAda lAve che, jyAre prati'no 'abhimukha' yA 'sannisRSTa' atha` temanAmAM saMvAda lAve che. A dRSTie ja 'prati'no .TIkAkArasammata artha ahIM cheDI dIdhA che. (2) jo AvA atha kareA tA 'pralayAnte zrvira sava jIveAnA dharmAMdha ne eka sAthe vipAkeAnmukha kare che" evI je mAnyatA uttarakAlIna nyAya-vaizeSikAmAM pracalita che tenuM zuM thaze ? A mAnyatAne vAtsyAyana svIkAratA hAya tevuM bhASyamAM kayAMya jaNAtuM nathI. uparAMta, bhASyakAra saga-pralayanI mAnyatAne ja na svIkAratA hAya evA saMbhava ja vizeSa che. naiyAyikA sa`ne svIkAratA ja nathI, teo saMsArane anAdi-anata mAne che evI vAta vAtikakAra udyotakare ja Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 vadana eka sthAne karI che. eTale, sargotpatti mATe, sarame paramANunA Adya karma mATe ane pralayAne sarva jIvonAM karmone vipAke--kha karavA mATe taiyAyikane IzvaranI jarUra nathI. (3) ahIM Izvara e jIvanmukata ja che ane jIvanmukata AtmA pitAnAM saMcita karmone chellA janmamAM bhegavI levA nirmANakAne utpanna kare che evuM phalita karyuM che, te (a) vAsyAyana jIvanmuktane mAne che ? (b) teNe chellA janmamAM saMcita karmo bhogavI levAM joIe evuM e mAne che? (c) te nirmANakayanI kalpanA svIkAre che? vAsyAyana jIvananutanI mAnyatA svIkAre che. temanA potAnA ja zabdo che-vadhi vivigato mujI gAyamAtra 4.2.2 | - jIvanmukate chellA janmamAM potAnAM badhAM pUrvakRta karmo bhegavI levAM joIe evuM vAtsyAyana svIkAre che. temanA potAnA ja zabdo che-tA pUrva-. karmANi hyante janmani vipacyanta iti / nyAyabhA0 4.1.64 / vAsyAyana nirmANakAryanI kalpanAne svIkAre che. temanA pitAnA ja zabdo che-yogI khalu Rddhau prAdurbhUtAyAM vikaraNadharmA nirmAya sendriyANi zarIrAntarANi teSu yuparyAvupama rAma rU.2.22 jayaMtanI nyAyamaMjarImAM nirmANa kAyanI prakriyAno ullekha che. A saMdarbhamAM e dhyAnamAM rAkhIe ke vAtsyAyana pite eganI sAdhanAprakriyAthI pUrepUre paricita che ane tattvajJAnanI utpatti mATe yuganAM badhAM aMgono abhyAsa jarUrI mAne che. (4) vAtsyAyane Izvarane sarvajJAtA tarIke svIkAryo che. zuM jIvanmuktane vAsyAyana sarvajJa gaNe che ? badhAM ja dravyonuM, temanA badhA paryAya (=avasthAo) sAthe, jJAna dharAvanAra e sarvano artha sAMkhya-gadarzanane abhipreta che. sAMkhyayogano jIvanmukta antajJAna (jJArajJAna-vizekasiddhi) dharAve che ane badhA ja reyone jANe che. vAsyAyanane 'sarvano Avo artha ahIM abhipreta che ke kema te cokkasapaNe kahI zakAya nahi. paraMtu eTaluM to spaSTa che ke vAsyAyana saMdarbha pramANe "sarvajJa'no judo judo artha kare che. indriya potapotAnA niyata viSayane grahaNa kare che jyAre AtmA rUpa, rasa, gabdha, sparza ane zabda ema pAMceyane grahaNa kare che, eTale AtmA "sarvajJa che ane tethI IndriyathI bhinna che evuM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 2papa - vAsyAyane eka sthaLe kahyuM che. ahIM saMdarbha karmaphaLane che eTale karmaphaLanA niyata saMbaMdhane jANanAra - duHkhamukti (phaLa) ane tenA upAyo(karma)ne jANanAra - evo "sarvajJa zabdano artha thAya, "sarvajJa" zabdanA arthane AthI vadhu vistAra prastuta saMdarbhamAM jarUrI nathI. A arthamAM jIvanmukta sarvajJa che ja. vadhumAM, nyAyane jIvamukta sarva sene jANanAranA arthamAM "sarvajJa heya te paNa te artha prastuta saMdarbhamAMthI phalita thato nathI. sAdhakane, sarva bhUtane upakAraka te rAga Adi kalezothI mukta, karma-phaLanA niyata saMbaMdhane jANanArI vyakti che. bIjuM, karma-phaLanA siddhAnta sAthe sarva dravyone - sarva avasthAo sAthe - jANanArI "sarva vyaktinI mAnyatAne meLa nathI. karmasiddhAnta ane evo sarvatta ekabIjAnA virodhI che. eTale, A saMdarbhamAM to kyA karmanuM kayuM phaLa thAya te jANanAro ja sarvajJa che. alabatta, yoganI sAdhanAne ane yoganI nirmANakAryanI prakriyAno vAsyAyane svIkAra karyo che to jIvanmuktanI gimAnya sarvajJatA te svIkAratA hoya evo saMbhava vizeSa che. Ama vAtsyAyanane mate mekSamArgane upadezaka, sarvajJa, vivekI, kalezamukta, jIvanmukta puruSa ja Izvara che evuM spaSTarUpe phalita thAya che. AvuM mane lAge che. (4) prazastapAda ane Izvara sRSTi ane pralayanI kalpanA tema ja sAthe sAthe Izvara jagatano kartA che te mAnyatA A baMne nyAya-vaizeSikanA upalabdha graMthamAM sau prathama ApaNane prazastapAdanA padArthadharma saMgrahamAM maLe che. te Izvarane mATe "mahezvara-zabdano prayoga kare che. jo potAnAM karmonAM phaLane bhegA karI zake te mATe mahezvarane sRSTi karavAnI IcchA thAya che. tene pariNAme AtmAonAM adaSTa pitapatAnAM kAryo karavA unmukha bane che. AtmAo ane AvAM adanA saMyogathI pavanapamANuomAM kAryAraMbhaka gati utpanna thAya che. pavanaparamANuomAM A gati utpanna thatAM te pahmaNuone kAryAraMbhaka saMyoga thAya che ane pariNAme vaNakAdikrame pavana mahAbhUta utpanna thAya che. A ja krame teja mahAbhUta sivAyanA traNa mahAbhUtanI utpatti thAya che. A cAra mahAbhUtanI utpatti thaI gayA pachI mahezvaranA saMkalpamAtrathI pArthiva paramANuo sahita taijasa paramANuomAMthI moTuM DuM utpanna thAya che. te IDAmAM sarvajokapitAmaha brahmAne sakala bhuvana (caudeya bhuvana) sAthe utpanna karI mahezvara tene prajAnI sRSTi karavAnuM kAma soMpe che. brahmA jJAna, vairAgya ane aizvaryathI yukta che. te jIvonAM karmonAM vipAkane jANIne Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pAna kane anurUpa jJAna, bhAga ane AyuvALA prajApatie, manu, devavi e,. pitR, brAhmaNA, kSatriyA, vaizya, zudro ane nAnAmeTAM prANIo saje che ane temane pAtapeAtAnA karmane anurUpa dharma, jJAna, vairAgya ane aizvaryAMthI joDe che.11 brahmAnA meAkSane samaya Ave che tyAre saMsArathI - janmamaraNu bhramaNathI - thAkelAM prANIonA vizrAma mATe mahezvara saMhAranI IcchA kare che. sahArecchA sAthe ja badhAM ja kAIM kramathI paramANuomAM vidhaTana pAme che. Ama pralaya thAya che. pralayamAM pravibhakta paramANue ane dharmAM-adhama saMskArathI anuviddha AtmAe ja hoya che.12 Ama prazastapAda anusAra mahezvaranA kevaLa saMkalpathI sRSTi ane saMhAra thAya che. mahezvaranI icchiA pavanaparamANuomAM utpanna thatI AraMbhaka gatinu sAkSAta kAraNa nathI. temanI icchA teA adRSTone kAryAnmukha kare che. AtmasaMyukta AvAM adRSTo pavanaparamANuemAM AraMbhaka gati utpanna kare che. vaLI, mahezvara saMkalpathI brahmAne ane sakaLa bhuvanane utpanna karI jIvasRSTi mATe brahmAne niyukta kare che. brahmA jIvAne kama' anurUpa jJAna, bhega, Ayu ane ceAnivALA sarje che. mahezvara saja tecchAthI pAMca bhUtAne, zarIradhArIone rahevAnAM sthAne (bhuvAne) ane brahmAne sarje che. jIvasRSTinuM sarjana brahmA kare che ane brahmA ja jIvAte temanAM kamee pramANe jJAna, dha, vairAgya, bhega ane Ayu bakSe che. tethI brahmAne lAkapitAmaha kahyA che. brahmAnA meAkSa thAya che.. brahmA pratisaga bhinna che jyAre mahezvara te eka ane nitya che. mahezvaramAM kevaLa icchA che, jyAre brahmAmAM jJAna (=kama-phalajJAna), vairAgya ane aizvaya che. mahezvara sRSTi utpanna kare che paNa sRSTinI utpattithI tenA vinAza sudhInA gALAmAM tenuM saMcAlana brahmA kare che. pralayamAM te kamane anurUpa phaladAnanI kriyA aTakI jAya che--vizte che--eTale pralayamAM brahmAnI jarUra nathI. mahezvara ke brahmAne upadezaka ke vaidakartA tarIke varNavavAmAM AvyA nathI. uttarakAlIna nyAya-vaizeSika graMthAe brahmAne dUra karI tenuM kAya paNa zvarane ja sAMpyu che. Izvara ja kamanA vipAkane jANI tene anurUpa phaLa tenA kartAne Ape che. vaLI, uttarakAlIna nyAya-vaizeSika graMthAmAM zvira jJAna ane IcchA ane guNA dharAve che ema manAyuM che. A vastu have pachInI carcArthI sphaTa thaze. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikAna *(5) udyotakara ane Izvara prazastapade jagatanA kta (nimittakAraNu) tarIke Izvarano svIkAra kare che. paraMtu teno vyavasthita vicAra udyotakanA nyAya-vAtikamAM ApaNane sau prathama maLe che. udyotakara kahe che ke jagatanuM upAdAnakAraNa paramANuo che13 ane nAM karmonI sahAyathI Izvara paramANuomAMthI sarva kA utpanna kare che.14Izvara ja sRSTi daramiyAna jyAre je jIvanA je karmano piAkakALa Ave che tyAre te jIvane te karma anusAra phaLa Ape che. A Izvarano anugraha che. 15 IzvaranuM aizvarya nitya che. te dharmanuM (pUrvakRta karmanuM phaLa nathI. IzvasyAM dharma che ja nahi.16IzvaramAM saMkhyA, parimANa, pRthaphata, saMga vibhAga ane buddhi A cha ja guNa che.17 eka sthAne udyotara jaNAve che ke tenAmAM akilaSTa. ane avyAhata IcchA paNa che. Izvarane zarIra nathI. * Izvarane mAnavAnI zI jarUra che ? jIvonA dhamadharmo ja paramANuone kAryotpattimAM pravartAve che ema kema mAnatA nathI ? AnA uttaramAM udyotakara kahe che ke dharmAdharma acetana che ane acetana svataMtrapaNe koIne kAryotpattimAM pravartAvI na zake. mAnI le ke dharmAdharma paramANuone kAryotpattimAM pravartAve chearthAta paramANuomAM kAryAraMbharka gati utpanna kare che. dhamadharma te karaNakAraka che. kevaLa karaNakArakathI kriyA utpanna thatI nathI. tethI, kevaLa dhamadharmathI paramANamAM AraMbhaka kriyA utpanna na thaI zake. je kahe ke paramANuonI sahAyathI dhamadharma paramANuomAM AraMbhaka kriyA utpanna kare che te te barAbara nathI. paramANuo to karmakAraka che; karmakAraka ane karaNakAraka be ja bhegA maLI AraMbhaka kriyA utpanna na karI zake. mATI (=karma) ane daMDa-cakra (=karaNa) bethI ja ghaTAraMbhaka kriyA utpanna thatI kadI keIe dekhI nathI. Ama AraMbhaka yiAnI utpatti mATe karmakAraka ane karaNakAzka uparAMta kartAkAraka (FkartA)nuM hovuM Avazyaka che. je kaho ke kartA jIva che ane te pitAnAM karmo (=dharmAdharma) dvArA paramANuomAM AraMbhaka gati pedA kare che to te barAbara nathI, kAraNa ke jIva ajJAnI hAI paramANuomAMthI je je kArya je je rIte banAvavAnuM che tenuM tene jJAna nathI ane tethI te te kAryane utpanna karavA mATenI AraMbhaka gati paramANuomAM utpanna karavA te zaktimAna nathI. je kaho ke paramANuomAM AraMbhaka gatinI utpattinuM kaMI kAraNa ja nathI to te anucita che, kAraNa ke ApaNe kadI kAraNa vinA kazAnIya utpatti joI jANI nathI. ' pa. 17 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " SA na 58 tethI bruddhimAn arthAt sana IzvarathI ja paramANue ane karmAM (=dharmAMdhama') kAryAnmukha thAya che ema mAnavuM joI e. arthAt, Izvara ja paramANuomAM Adama utpanna kare che ane Izvara ja adRSTane vipAkeAnmukha kare che.19 koi zaMkA UThAve che ke thvira jagatane kartA nathI, kAraNa ke te kAi paNa rIte jagatanA kartA dhaTI zakatA nathI. zvira jagatanAM kartA hoya .te e vikaTapA saMbhave che--te kAM te bIjAnI sahAyathI jagata utpanna kare kAM tA khIjAnI sahAya vinA jagata utpanna kare. jo te khIjAnI sahAyathI jagatane kartA banatA hAya te| jenI sahAyathI te jagataneA kartA thayA tene te te karyAM nahi gaNAya. jo kaheA ke jenI sahAyathI te jagataneA kartA bane che tene te khIjA keAinI sahAyathI utpanna kare che te have teNe jenI sahAya lIdhI tene te te akartA raheze. jo kA ke tenA kartA paNa te koi trIjAnI sahAyathI banaze teA enI e ja Apatti AvIne UbhI raheze ane emAMthI chUTakAro kayAreya nahi thAya. jo kaheA ke te koinI paNa sahAya lIdhA vinA svecchAe ja jagatanAM kAno kartA che--jagatanAM kAryAMne te nirapekSapaNe svecchAe ja utpanna kare te te puruSanAM karmo niSphaLa banI jAya, tenI sAdhanA vya thaI paDe ane mAkSa puSAtha na rahe; athavA tenI icchAne anusarI muktone paNa pAchA saMsAramAM pravezavu paDe. 20 A zaMkAnuM samAdhAna karatAM udyotakara jaNAve che ke zrviranuM nirapekSakatRtva teA nyAyavaizeSikA svIkAratA nathI. tethI dharmAdharmAMnA vaiphalyanA doSa AvatA nathI. jenI sahAyathI te jagatanAM kAryAMnA kartA ane che teneA paNa te kartA sabhave che, kAraNa te jagatanAM badhAM kAryAM yugapa karatA nathI paNa kramathI kare che. udAharaNAtha, mANasa amuka karaNa(=sAdhana)thI vAMsalA banAve che, pachI vAMsalAthI daMDa banAve che, pachI daMDathI ghaTa banAve che, vagere. tevI ja rIte, zvira jIvanA dharmAMdha'nI sahAyathI jIvanAM zarIra, sukha, du:kha vageretA kartA che, jIvanAM AtmamanaHsayAga ane azuddha abhisandhinI sahAyathI jIvanA adha neA kartA che, jIvanAM AtmamanaHsa Myoga ane zu abhisandhinI sahAyathI jIvanA dharmAMno kartA che, jIvanAM sukha, duHkha ane smRtinI tema ja temanAM sAdhanenI sahAyathI jIvanI zuddha ke azuddha abhisandhiA karyAM che. jyAre te amuka kAyate kare che tyAre te jenI sahAyathI tene kare che tene te akartA raheze evI zakA karanArane ughAtakara pUche che ke AthI tame zu ema kahevA mAge che ke jyAre Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSidana 259 te jagatamAM dekhAtuM kAi kA" kare che tyAre te jenI sahAyathI te kAya kare che tene te akartA rahe che? udyAtakara zaMkAne spaSTa karI have uttara Ape che ke e zaMkA pAyA vinAnI che kAraNa ke te jagatanAM badhAM kAryAMne yugapad karatA nathI paNa kramathI kare che ane kramathI tene jagatanAM badhAM kAryAMnA kartA mAnI zakAya che eTale nirdiSTa doSa AvatA nathI. vidhI pUche che ke sau prathama arthAt prathama sanI AdimAM jyAre pahelI ja vAra - Izvare jIvAne mATe zarIra Adi banAvyAM haze tyAre teA jIvAnAM pUrvIkRta karyAM (=dharmAMdha') hovAnI zakayatA nathI, te| pachI te vakhate teNe zenI sahAyathI zarIra Adi banAvyAM haze ? A praznanA uttaramAM udyotakara jaNAve che ke saMsAra anAdi che eTale prathama sanI vAta karavI vAhiyAta che. pralayAntarita sargAnI paraMparAne Adi nathI.21 - zrvirane jagata banAvavAnu prayeAjana zuM che ? jagatamAM leAkeA je kAya kare che te keAIne kAi uddezathI kare che-amuka vastu prApta karavA kare che ke amuka vastu dUra karavA kare che. Izvarane kazuM dUra karavAnuM nathI kAraNa ke tenAmAM duHkha nathI. ane jagatamAM sarvAMne duHkha ja dUra karavAnu hoya che. tene ka Mi prApta karavAnuM paNa nathI kAraNa ke te vazI che, tRSNArahita che, pU kAma che. keTalAka dArzaniko mAne che ke Izvara krIDA karavAnA prayeAjanathI jagatane utpanna kare che. A mata barAbara nathI. krIDA teA AnaMda prApta karavA thAya che, ane AnaMda prApta karavA tA te prayatna kare che je duHkhI heAya che. paraMtu IzvamAM te| duHkhane abhAva che. eTale te krIDA karavA mATe jagata utpanna kare nahi. keTalAka dAnikA kahe che ke Izvara peAtAnI vibhUtinuM pradarzana karavA mATe vicitra ane virATa jaMgata utpanna kare che. para Mtu A mata paNa barAbara nathI. te zA mATe peAtAnI vibhUtinuM pradarzIna kare ? Avu vibhUtipradarzana tenA nitya aizvayamAM kaI vadhArA kare che ? nA, jarAya nahi. te Avu pradarzona karavAnuM baMdha kare tA tethI tenA nitya azva mAM kAI ochapa AvavAnI nathI. te pachI Izvara jagata zA mATe banAve che ? udyotakarane uttara che ke te tene svabhAva che mATe. dharatI vastuene dhAraNa kare che kAraNa ke te tene svabhAva che. tevI ja rIte, Izvara jagatane utpanna kare che kAraNa ke jagatane utpanna karavuM e tene svabhAva che.22 ahIM udyotakare e uttara nathI ApyA ke jIve peAtAnAM karmAMnAM phaLa bhegavI zake mATe Izvara jagatane utpanna kare che. AnI noMdha levI joie. jo jagatanAM kAryonI utpatti karavI tene svabhAva heya te te satata kA utpanna karyA ja kare ane kadIya virame nahi. jo a--kAya ne utpanna karavAnA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 dazana teno svabhAva heya, -kAryane utpanna karavAne tene svabhAva hoya, 4-kAryane utpanna karavAne tene svabhAva heya ane Ama kAryo utpanna karavAne teno svabhAva hoya te tene te svabhAva dareka kSaNe hevAna che ane pariNAme teNe , ', 4 ....n kAryo eka ja kSaNe eka sAthe ja karavAM joIe, arthAta te badhAM kAryone kramathI kartA che e mata ghaTaze nahi.23 uparanI zaMkAnuM samAdhAna karatAM udya takara jaNAve che ke nirdiSTa doSa Avato nathI kAraNa ke kartA buddhimAna che ane vaLI tenuM kartRtva sApekSa che. te buddhimAna ane sApekSa kartA hAI badhAM kAryone eka sAthe utpanna karato nathI; je kAryanI kAraNa sAmagrI upasthita hoya che tene utpanna kare che, jenI kAraNasAmagrI upasthita nathI hotI tene utpanna karato nathI. tene jagatanAM badhAM kAryone utpanna karavAne svabhAva hovA chatAM te te badhAM kAryone eka kALe utpanna nathI karate kAraNa ke te te kAryane tyAre ja utpanna kare che jyAre te kAryarUpa phaLa je jIvane bhegavavAnuM hoya te jIvanA te phaLane anurUpa karmane vipAkakALa Ave.24 - buddhimattA vinA Izvara jagatane kartA ghaTI zake nahi. tethI IzvaramAM buddhiguNa te mAnavo ja joIe. tenI buddhi atIta, anAgata ane vartamAna badhA viSayone (=arthone) pratyakSa jANe che. tenI buddhi parokSajJAnarUpa nathI. tenI buddhi nitya che. tenI buddhi nitya hoI tenAmAM saMskAraguNa saMbhavato nathI. tene saMskAra na hoI smRti nathI. tene duHkha nathI, kAraNa ke duHkhanA kAraNa adharmano tenAmAM abhAva che. tene duHkha na hovAthI tenAmAM vairAgya paNa saMbhavato nathI. tene duHkha na hovAthI tenAmAM hepa paNa nathI. alabatta, tene akilaSTa ane sarva viSayamAM avyAhata (phaLIbhUta thanArI) icchA che. jemAM tenI buddhi kilaSTa nathI tema tenI icchA paNa kilaSTa nathI. jema tenI buddhi sarva viSayone jANe che tema tenI IcchA badhA padArthone karavA samartha che. jemAM tenI buddhi pitAnA kAryamAM avyAhata che-keI paNa viSayane jANavAnA tenA kAryamAM keI bAdhaka banI zakatuM nathI, tema tenI IcchA pitAnA kAryamAM avyAhata che-arthAta IcchAne anurUpa phaLa (kArya) tarata ja utpanna thAya che.25 Izvara baddha che ke mukata ? te baddha nathI kAraNa ke tenAmAM sadA duHkhane abhAva heI te abaddha ja che. te mukta nathI kAraNa ke je baddha hoya tenI bAbatamAM ja mukta thavuM saMbhave che; Izvarane te kadIya baMdhana hatuM ja nahi. tethI te mukta paNa nathI.26 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikAro na 261 koI zaMkA UThAve che ke IzvaranA jIvAtmA sAthe keAI saMbaMdha dhaTata nathI eTale Izvarane temanAM adaSTane preraka-adhiSThAtA mAnI zakAya nahi. arthAt jIvAtmAemAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA dharmAMdhatA Izvara sAthe na te| sAkSAt saMbaMdha che na teA paraMparAthI; ane jenI sAthe zvaranA koI saMbaMdha nathI evA dharmAMdha ne zvira kevI rIte prerI zake, ane aprerita te acetana hAI peAtAnu yeAgya kArya karavAmAM pravRtta kevI rIte thai zake ?27 uparanI zaMkAnuM samAdhAna karatAM udyotakara jaNAve che ke Izvara ane jIvAtmA vacce saMbaMdha che. kayo sabaMdha che ? sayeAgasaMbadha vaizeSika mate sayeAga guNa che ane te ka janya hAI anitya heAya che. tethI e vibhu dravyA vacce sayAgasaMbaMdha ghaTe nahi. Izvara ane jIvAtmA vibhu che. eTale temanI vacce saMcAgasaMbaMdha ghaTe nahi"--AvI zaMkAnA uttaramAM udyotakara kahe che ke ame (=vaiyAyikA) tA aja (=nitya) sayAgatA svIkAra karIe chIe. thvira ane jIvAtmA vacce aja saMyeAgasaMbaMdha che.28 jeo (vaizeSikA) aja sayeAga nathI mAnatA teo mananA mAdhyamathI Izvara ane jIvAtmA vacce sabaMdha sthApe che. manane Izvara sAthe sa McAgasaMbaMdha che ja ane Izvara sAthe saMyukata manane jIvAtmA sAthe saMbaMdha che. Ama AtmA ane jIvAtmA vacce sabaMdha te ghaTAve che.29 zrvira ane jIvAtmA vaccenA aja sa MyeAgasaMbaMdha vyApaka che ke avyApaka arthAt te saMbaMdha tenA pratyeka saMbaMdhIne vyApIne rahe che ke te pratyeka sabadhInA amuka bhAgamAM ja rahe che ? A prazna avyAkaraNIya che. arthAt, AtmA ane Izvara vacce aja sayAgasaMbadha che eTaluM ja kahI zakAya che, ethI vizeSa kaMi kahI zakAtu nathI.30 che,. ceSTArUpa kriyA prerAtA nathI. te IzvaramAM kriyA che ke nahi IzvaramAM preraNArUpa kriyA nathI. te anya kArakeAne kAryotpattimAM prere che, te koInAthI svatantra che. eTale tenAmAM parispa`darUpa yA ceSTArUpa kriyA nathI. tene zarIra ja nathI eTale tenAmAM parispadarUpa yA cennArUpa kriyA saMbhave ja nahi.3 1 (6) jayaMta bhaTTa ane izvara udyotakare IzvaranA jagatakartRtvanI sthApanA karI che ane te saMdarbhamAM UThatA mahattvanA praznonI carcA karI che. have ApaNe jayaMta bhaTTane Izvara vize zu kahevAnu che te joI e. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26ra padarzana . sau prathama te IzvaranuM astitva nIce pramANe puravAra kare che. pRthvI vagere karyo che, kAraNa ke te anitya che ane sannivezavALAM che (racanAvALAM che, sAvayava che). te kAryo hovAthI temane paNa kaI kartA hevo joIe. kAryane kartA hoya che ja. kartA vinA kArya utpanna thatuM nathI. udAharaNArtha, ghaTa kArya che ane teno kartA kuMbhAra che. kartA vinA ghaTa banI zake ja nahi. Ama pRthvI vagere kAryone kartA siddha thAya che. te ja Izvara che. 32 A sAme kaI dalIla kare che ke keTalAMka kAryo kartA dekhAtA nathI. kheDyA vinAnI paDatara jamInamAM cheDavAM UgI nIkaLe che. temane kaI kartA dekhAto nathI. A dalIlanuM khaMDana karatAM jayaMta kahe che ke dekhAvA hovA chatAM na dekhAya te te nathI" ema nizcaya karI zakAya. paraMtu Izvara azarIrI hAI te dekhAvA gya ja nathI. tethI te dekhAto nathI. Ama te dekhAtuM nathI mATe tenuM astitva nathI evo nizcaya na karI zakAya.33 ahIM vaLI keI Apatti UThAve che ke daSTa pRthvI pANI vagerethI ja akRSTajAta cheDavAnI utpatti mAnavI joIe, na dekhAtA Izvarane temane kartA mAnavo anucita che. Ane uttara ApatAM jayaMta kahe che ke A Apatti bazabara nathI. badhA paralokavAdIo na dekhAtAM karmonI kalpanA kema kare che ? karmanI kalpanA eTalA mATe karavAmAM AvI che ke jethI jagatanA vaicitryane khulAso thaI zake. tevI ja rIte, acetana kArake cetanathI prerita na hoya te kAryonI utpattino khulAso thaI zakatuM nathI, tethI jyAM kartA dekhAto nathI tyAM paNa katAM kalpavAmAM Avyo che.34 keI zaMkA kare che ke kArya uparathI te sAmAnyapaNe kartAnuM anumAna thAya paraMtu vizeSa prakAranA kartA - AtmavizeSa IzvaranuM anumAna na thaI zake. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM jayaMta kahe che ke AgamathI vizeSa prakAranA kartAnuM jJAna thAya che. je kahe ke AgamathI tenuM jJAna mAnatAM itaretarAzraya deva Avaze kAraNa ke Izvara AgamathI siddha thaze ane AgamanuM prAmANa IzvarakavathI siddha thaze, te tema kahevuM barAbara nathI kAraNa ke Izvara bIja pramANothI paNa puravAra thAya che. pavaLI, kAryanI vizeSatA uparathI kartAnI vizeSatAnuM anumAna thaI zake che. dhUmanI vizeSatA pratyakSa karI te uparathI anumAna Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 263 karI zakAya che ke tenuM kAraNa caMdanano agni ja che-tRNuparNane agni nathI. tevI ja rIte, aparimita anaH prANIonAM vicitra sukhadukhanAM sAdhanarUpa bhuvana vagere ananta kAye atizayarahita purI karI zake nahi, tethI temane atizayavALA viziSTa kartA ja hovo joIe evuM ApaNe anumAnathI jANI zakIe chIe.37 traNeya lekanA niravadhi prANIonAM sukhaduHkhanAM sAdhanane kevI rIte utpanna karavAM, temAMnA pratyeka sAdhananuM prayojana zuM che, te badhAM sAdhanone nAza kema karavo- A badhuM jANanAro ja te badhAM kAryone utpanna karI zake. tethI puravAra thAya che ke Izvara sarvajJa che. jevI rIte niyataviSayane grahaNa karanArI indriyanI apekSAe indriyono preraka jIva sarvajJa che tevI rIte jIvonAM karmone anurUpa phaLa sAthe joDavA zakitamAna Izvara tema karavAne azakta jIvonI apekSAe sarvajJa che.38 asarvajJatAnuM kAraNa rAga Adi doSo che. te dezo IzvaramAM nathI, tethI te sarvajJa che.40 IzvaranuM jJAna nitya che. sRSTinI sthiti daramyAna je eka kSaNa paNa te jJAnarahita banI jAya te karmAdhIne vividha prakArano vyavahAra ja jagatamAM aTakI jAya kAraNa ke karmo IzvapreraNAthI ja kAryamAM pravRtta thAya che. A te ISTa nathI. eTale sRSTinI sthiti daramyAna tene vinAza nathI, te nitya che. pralaya vakhate tenA nAzanuM kaI kAraNa na hoI teno nAza thato nathI. sarga kALe tenI utpattinuM keI kAraNa na hoI teno utpAda thato nathI. Ama te nitya che.41 tenuM jJAna eka ja che. tenA jJAnamAM koI pheraphAra-bheda-Avato nathI kAraNa ke tenuM jJAna atIta, anAgata, sUkSma, vyavahita badhI vastuone jANe che. te badhAM ne-viSayone yugapa jANe che eTale tenA jJAnamAM bheda paDato nathI. jo kahe ke te badhA viSayone kramathI jANe che eTale tenA jJAnamAM bheda paDavo. saMbhave che to te barAbara nathI, kAraNa ke ananta viSayone kramathI jANI zakAya ja nahi. tethI A kramathI jANavAno mata svIkAratAM te tenAmAM ajJAtRtva Ave ane pariNAme karmaphaladAnarUpa vyavahArano lopa thAya.42 - IzvaranuM jJAna pratyakSa jevuM heI pratyakSa kahevAya che. te pratyakSanI jema IndriyasannikarSathI utpanna thatuM nathI. artho IzvarajJAnane utpanna karatA nathI.44 jeTalA AtmaguNa IzvaramAM che te badhA nitya ja che, kAraNa ke te guNa manaHsaMyogathI utpAgha nathI; temane manasaMganI apekSA nathI. duHkha ane Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 SaTTuzana dveSa tene che ja nahi. saMskAra(=bhAvanA)nuM paNa tene kAI prayeAjana natho, kAraNa ke te saOdA sarvAM dazI hoI tene smRti ja nathI. tene AnumAnika yA parAkSa jJAna che ja niha. te bhUtAnugrahavALA hovAthI tenAmAM dhama svAbhAvika ja che, janya nathI. te dhanuM phaLa parAtha jagannirmANu che. tenAmAM nitya sukha che, kAraNa ke AgamamAM tenuM tevuM vana che. je sukhI na ha|ya te AvAM kAryAM karavAnI ceAgyatA na dharAvI zake.44 IzvaranI icchA paNa nitya che. ahIM koI zaMkA kare che ke icchAne nitya mAnatAM saMdA jagatanI utpatti thatI ja raheze ane tene kayAreya anta nahi Ave. sagecchA nitya heAI saMhAra thaze ja nahi, yAM sahArecchA nitya hoI pralayanI dhoro paNa aTakaze nahi. A zaMkA barAbara nathI. IzvaranI icchA nitya che ene atha e ke te svarUpathI nitya che, te AtmamanaHsa yAgathI utpAdya nathI. paraMtu te icchAne viSaya kayAreka saga hoya che ane kayAreka sahAra hAya che. saga`sahAranI madhyamAM arthAt jagatanI sthitinI avasthAmAM 'A kamanuM A phaLa Ane maLeA' evI icchA Izvarane hAya che.45 tenA prayatna e vizeSa prakAranA saMkalpa ja che.46 Ama nava AtmavizeSaguNamAMthI zvamAM pAMca che--jJAna, sukha, IcchA, prayatna ane dharma. tenAmAM duHkha, dveSa, adhama ane suMskAra A cAra AtmavizeSaguNA nathI. tethI te eka viziSTa prakAranA AtmA ja che, AtmAthI juduM dravya nathI.47 zrviranA vize eka prazna UThAvavAmAM Ave che. kriyAvAna ja kartA hAya che. zrvira teA azarIrI che eTale tenAmAM kriyA saMbhave nahi. tethI azarIrI kartA heAI zake nahi. azarIrI kartA heAya evA eka paNa dAkhalA jagatamAM joyA jANyA nathI. A praznanA uttaramAM jayaMta kahe che ke zvaranI bAbatamAM katRtvane artha che nAMna, cikAM ane prayatna(vliti nal eff rt)ne yAga (=sabaMdha). te izrvamAM che ja. azarIrarUpa jIvAtmA peAtAnA zarIrane preraNA kare che ja. eTale, preraNA karavArUpa kartRtva mATe zarIrarUpa hovuM Avazyaka nathI. IcchAmAtrarUpa tenA vyApAra hovAthI ananta kAryo te karI zake che ane vaLI tene kAI paNu jAtanA kleza thatA nathI.48 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadaza na 265 IcchAmAtrathI ja "te paramANuone svakAryapattimAM prere che ema mAnI zakAya nahi, kAraNa ke jaDa paramANuo tenI IcchA jANI zake nahi ane IcchA jANyA vinA IcchAnusAra pravRtti kevI rIte karI zake ?--A praznanA uttaramAM jayaMta jaNAve che ke jIvanuM acetana zarIra jIvanI IcchA pramANe vataMtu... hAya teA pachI acetana paramANuone zvarecchAnusAra vartavAmAM zaiA Adha Ave 49 zrvira sRSTi kema kare che : evA ene svabhAva ja che ke kayAreka te vizvatuM sana kare che ane kayAreka tenA saMhAra kare che. paraMtu amuka niyata phALe ja sRSTi karavAne ane amuka niyata kALe ja saMhAra karavAnA tene svabhAva kema che . uttaramAM jayaMta kahe che ke sUryane ja juene; tenA niyata kALe UgavAne ane niyata kALe AthamavAne svabhAva nathI svabhAvanI bAbatamAM prazna karave ayeAgya che.50 athavA, Izrvara krIDAthe jagata sarje che. kevaLa du:khIe ja krIDA kare che evuM nathI. je du:khI nathI heAtAM e paNa krIDA kare che.pa1 athavA, anuka MpAthI Izvara saC-sahAra kare che.para ahI kAI zaMkA UThAve che ke pralayamAM jIveA du:khI na hoI anukapAne pAtra nathI ane pariNAme temanA pratyenI anuka pAthI Izvara sRSTi kare che ema mAnavuM barAbara nathI. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM jayaMta kahe che ke pralayamAMya jIve dharmAMdha saMskArAthI anuvidha heAya che. dharmAMdha nI ja jIramAM jakaDAyelA heAvAthI jIvA mekSapuramAM pravezI zakatA nathI. zu A jIvA anuka MpAne pAtra nathI ? che ja. jyAM sudhI karmAnAM phaLa na bhAgavAya tyAM sudhI karmone kSaya azakaya che. savinA karmonAM kAnA bhAga azakaya che. tethI dharmAMnAM zubha phaLAnA bhAga mATe dayALu Izvara svarga vagere sarje che ane adhamanAM azubha phaLAnA bhAga mATe zrvira naraka vagere sarje che. kane bhAgavI dhAkI gayelA venA ArAma mATe bhuvanono saMhAra paNa Izvara kare che. Ama A badhuM zvaranI kRpAnu pariNAma che.pa3 izvara jagatanAM badhAM kAryAno saMhAra eka sAthe kare e teA gaLe Utaratu nathI, kAraNa ke avinAzI (= nAza nahi pAmelAM) karmonAM kaLAnA upabhAgamAM kAI pratiba Mdha sabhavate nathI. A zaMkAnA uttaramAM jayaMta kahe che ke kSaya nahi pAmelAM karmAMnI vipAkazakti IzvarecchAthI kuMti thaI jAya che. tenI cchiAthI prerAyelAM kramemAM ja kaLA Ape che. tenI icchAthI kuMti thaI gayelAM karmAM kaLA ApatAM aTakI jAya che. Ama kema ? enuM kAraNa e che ke ka acetana che. eTale, cetanathI prerAIne ja karyAM svakA mAM pravRtta thAya che.54 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 yA na jo sa-pralaya tema ja suSTinI-sthitidazAmAM-kAryAM paNa IzvarecchAthI thatAM hAya tA IzvarecchAne ja mAtA, karyAM (dharmAMdha`) zA mATe mAne che ?--A praznanA uttaramAM jayaMta kahe che ke kama' vinA jagatanA vaicitryane khulAsA thatA nathI eTale kama te| mAnavAM ja joI e. vadhArAmAM, te jaNAve che ke kama nirapekSa zrvirecchAne ja saga AdinuM kAraNa mAnavAmAM Ave te traNa doSamAM Ave-- (1) kviramAM nirdayatAnA doSa Ave. vinA kAraNu dAruNu sa utpanna karanArA zrvira nirdaya ja gaNAya, (2) vedanA vidhi-niSedhA niratha ka banI javAne doSa Ave. zrviranI IcchAthI ja--kama vinA--zubhAzubha-kalabhAga sabhavatA hoya te vedanA vidhi-niSedhA vya thaI paDe, ane (3) mukatAne paNa zvarecchAthI punaH saMsAramAM pravezavu paDe, arthAt anirmAkSadoSa Ave. eTale ja nyAya-vaizeSikeza kama sApekSa IzvarecchAne saga AdinuM kAraNa mAne che.papa vedanA karyAM Izvara che.pa6 nitya jJAna Adi dharAvanAra, nityamukta, jagana tkartA eka Izvara vedanA kartA che tevA spaSTa ullekha sau prathama, jyAM sudhI huM samaju chuM tyAM sudhI, jayaMtanI nyAyama MjarImAM maLe che. kaNAde te eTaluM ja kahyuM che ke vedavAkayonI racanA khruddhipUrvakanI che. gautama Aptavacanane zabdapramANa gaNe che--Agama gaNe che ane tenuM prAmANya paNa Ayurveda Adi zAstronA prAmANyanI mAphaka ja niNI ta thAya che ema jaNAve che,pa7 prazastapAde mahezvarane vedakartA tarIke varNavyA nathI. vAtsyAyana spaSTapaNe sAkSAtkRtadharmAM RSiene ja vedanA draSTA ane pravaktAe gaNe che.18 'draSTA' ane 'pravatAe' A be zabdo bahuvacanamAM vaparAyelA che e dhyAnamAM levuM mahattvanuM che. vAtsyAyanane mate kAI eka nitya Izvara vedanA kartA nathI kAraNa ke temaNe tevA kvirane svIkAryA ja nathI. udyotakare eka nitya jagatkartI zviranI kalpanA svIkArI hAvA chatAM evA Izvara vedanA kartA che. evuM temaNe spaSTa kahyuM nathI ane te paNa sAkSAtkRtamAM RSiene ja vedanA kartA tarIke svIkAratA lAge che. Ama vedone pauruSeya--puruSakRta--mAnavAnA siddhAnta nyAyavaizeSikAmAM pahelethI arthAt kaNAdasamayathI hAvA chatAM te puruSa, jayaMtanA samaya sudhI, eka nitya jagakartA bvira nathI paraMtu sAkSAtkRtamAM aneka puruSA che arthAt RSimuni che. sau prathama jayaMta eka nitya jagakartA thvirane vedanA aaN jaNAve che. jayaMte zvaramAM AnaMdane spaSTapaNe sau prathama vAra svIkAra kAryAM che ane tene mate A AnaMda kevaLa duHkhAbhAvarUpa nathI paraMtu vidhyAtmaka (positive) che e tenA pratipAdana uparathI phalita thAya che. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizaSikadana .(7) zrIdhara ane Izvara IzvaramAM karuNA che eTale te jIvAne mATe sRSTi utpanna kare che. jo IzvaramAM jIve pratye karuNA che te sukhamayI ja sRSTi kema te utpanna nathI karateA ? AnA uttaramAM zrIdhara kahe che ke te jIveAnA dharmAMdhamaeNnI sahAyathI sRSTi utpanna kare che. eTale te kevaLa sukhamayI sRSTi utpanna kayAMthI kare ? para Mtu tethI temanI karuNAne kaMI AMca AvatI nathI, kAraNa ke sRSTigata duHkha jIvAmAM vairAgya utpanna karI temanA meAkSanu kAraNa bane che.19 267 jo sRSTinI utpatti karavAmAM zvine jIveAnA dharmAMdha upara AdhAra rAkhavA paDatA hoya teA tenuM IzvarapaNuM kAM rahyuM, tenuM svAtantya kayAM rahyuM AnA uttaramAM zrIdhara jaNAve che ke Izvara jIvAne temanAM karma anusAra kaLA Ape emAM enA zvapaNAne ke enI svAdhInatAne kaMI bAdha AvatA nathI. UlaTuM, te tenuM IzvarapaNuM puravAra kare che. zeTha tenA sevakAnI yeAgyatAne lakSamAM laI anurUpa phaLa Ape te zeTha zeThe maTI jateA nathI. zvira pratyeka jIvanI samakSa tenA karmIne anurUpa bhAgasAmagrI upasthita kare che; tenA karmanA vipAkakALe te karmInuM ceAgya phaLa utpanna karI jIva samakSa upasthita kare che.* zvaranI bAbatamAM kAI nIce pramANe vAMdhA UThAve che. jagatamAM ghaTa, paTa vagere kArTane je kartA ApaNane dekhAya che te zarIrI che. tethI jagataneA kartA paNa zarIrI ja mAnavA joI e. dhaTakA nA kartA kuMbhAra sau prathama te kAya utpanna karavA kayAM kAraNeA joIe te jANe che, pachI te te kAraNeAnI madadathI kAya ne utpanna karavA icche che, pachI tene anukULa prayatna (=utsAha, volitional effort) kare che, pachI zarIra pAse anurUpa vyApAra (ceSTA) karAve che, pachI anya kAraNNAne kAryaMtpattimAM pravRtta kare che, pachI kAya utpanna kare che. kAraNAne jANyA vinA, yogya icchA vinA, anurUpa prayatna vinA ane anumULa zarIravyApAra vinA keAI karyAM kA utpanna karatA hoya evu lAkamAM dekhyu nathI. tethI Izvara paNa jo jagatano kartA hoya teA te zarIrI ja hAvA joIe.1 jo kahA ke aizvayanA atizayane kAraNe Izvara zarIra vinA ja jagata utpanna kare che teA te barAbara nathI, kAraNa ke e ja tarkane lakhAvI pUchI zakAya ke khruddhi vinA ja (arthAt kevaLa IcchAthI ja) potAnA atizayane kAraNe te kema jagatane utpanna karatA nathI? te kahe| ke jagatamAM ghaTa, paTa vagere kAya no karyAM truddhimAna che mATe jagatano kartA paNa khruddhimAna hovA joI e tA tA e Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana ja taka ne AdhAre e paNa svIkAravu joI e ke jagatano ! zarIrI che kAraNa ke dhaDa, paTa Adino karyAM zarIrI che.62 F 268 zrIdhara AnA vistRta javAba Ape che. te A che: katRtva zuM che ? 'zarIra sAthe saMbaMdha hovA te'katRtva che ke je kAraNeAmAM kA utpanna karavAnu sAmarthya jaNAyuM hoya te kAraNeAne kAryotpattimAM preravA te' katRtva che ? jo zarIra sAthe saMbaMdhahAvA te'katRtva heAya te suSupta vyaktimA~ ane kA karavAmAM udAsIna vyaktimAM paNa katRtva mAnavuM paDaze. tethI yogya kAraNAne kAryotpattimAM preravA te' ja kartRtva che ema svIkAravuM joI e, ane nahi ke 'zarIra sAthe saMbaMdha have! te'kartRtva che ema. A jAtanuM kartRtva zarIztabadha vinA paNa zakaya che. udAharaNA, jIvAtmAne peAtAnA zarIrane preravA mATe koI anya zarIra sAthe sabaMdha jarUrI nathI--va svataH ja peAtAnA zarIrane prere che. jo kaheA ke jIvane pUrva karmArjita,zarIra sAthe je saMbaMdha che te ja tene te zarIranI preraNA karavAmAM sahAyaka kAraNa che te te barAbara nathI, kAraNa ke tene peAtAnA zarIra sAthe saMbaMdha heAvA chatAM te peAtAnA zarIrathI peAtAnA zarIrane prere che ema mAnI zakAya nahi; game teTalA kuzaLa naTa hoya te paNa te pAte pAtAnA khabhA upara caDhI zake nahi ane game teTalI tIkSNa charI hAya tA paNa te pAte peAtAne kApI zake nahi; tevI ja rIte, zarIra cetananI sahAyathI paNa pAte peAtAne preraNA karI zake nahi. jo kaheA ke jema jIve karelI preAnA Azraya te zarIra che--arthAt jIva zarIrane preraNA kare che, tema zvire karelo Ane Azraya paNa tenu zarIra hovuM joIe te te tene uttara e che ke Izvare karelI preNAnA Azraya paramANuo che--zviranI preraNAthI paramANue svakAmAM pravRtta thAya che. vaLI, virodhI zaMkA UThAve che ke svazarIte jIva IcchA ane prayatna dvArA prere che ane IcchA-prayatnanuM kAraNa zarIra che eTale IcchA-prayatnanA janana dvArA zarIra pote ja peAtAne prerI zake che ema mAnavuM joI e; Ama jema jIvane svazarIrane preravA svazarIra sAthe saMbaMdha jarUrI che tema Izvarane paNa paramANuone preravA zarIsaMbaMdha jarUrI che. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke jIvanI bAbatamAM tenAM icchA ane prayatnanuM kAzzarI che paraMtu utpanna thaI gayelAM icchA ane prayatna jyAre zarIrane preraNA kare che tyAre preraNAnuM kAraNa zarIra nathI - tyAre te zarIra preraNAnuM karyuM che arthAt preNArUpa kriyA zarIra upara thAya che. Ama kArakAne kAryAMpattimAM preravArUpa kartRtvamAM zarIranI apekSA che ja evA niyama Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadane 269 boTe che, kAraNa ke zarIravyApAra vinA kevaLa IcchA (will) ane prayatna (volitional effort)thI ja cetana (=ogI) jaDa vastuone preto dekhAya che. je kaMI pUche ke IcchA ane prayatnanI utpatti mATe te zarIranI apekSA che ne? teno javAba eTalo ja che ke utpattizIla (=anitya) IcchA ane prayatnane mATe zarIranI apekSA bhale hoya paraMtu jyAM IcchA ane prayatna nitya ane svAbhAvika che, tyAM te baMnene zarIranI apekSA che ema mAnavuM anucita che, vyartha che. IzvaramAM buddhi, IcchA ane prayatna nitya che, jIvamAM te anitya che. baMneya AtmAo che to ekamAM te nitya ane bIjAmAM te anitya ema kema Azrayabhede eka ja guNa nitya ane anitya jagatamAM dekhAya che. udAharaNArtha, jalIya ane tejasa pamANuomAM rU5 nitya (=apAkaja) che, jyAre pArthiva paramANuomAM rUpa anitya (=pAkaja) che.? jIvo paramANuone kAryotpattimAM prerI na zake kAraNa ke jIvo svakapAjita Indriya dvArA ja viSayone jANatA hovAthI temane zarIrelpatti pahelAM viSayonuM jJAna ja hotuM nathI te sarva viSayanuM jJAna kyAMthI hoya ? ane sarva vinA jJAna vinA sRSTi jevuM kArya utpanna karavuM azakya che. tethI asarvasa jIvothI bhinna sarvajJa IzvaranI kalpanA karavAmAM AvI che. Avo Izvara ja sRSTikartA che, ane jaDa paramANuo ane karmone adhiSThAtA che.14 . - Izvara eka che ke aneka? AnA uttaramAM zrIdhara kahe che ke te eka che, kAraNa ke je Izvara aneka hoya ane asarvajJa heya te jIvonI jema teo sRSTikArya karavA asamartha ja hoya. je Izvarane aneka mAnI badhAne sarva mAnavAmAM Ave, te ekathI vadhu Izvara mAnavAnuM kaI prajanuM rahetuM nathI kAraNa ke sarvajJa eka IzvarathI sRSTikArya thaI jaze. vaLI, badhA Izvare sarvajJa hoya te paNa teo samakakSa hoI temanI vacce sadA ekamatya te nahIM ja rahe. eTale aneka sarvajJa Izvara mAnavA karatAM eka sarvara Izvara ja mAnavo joIe. je aneka sarvajJa Izvara mAnIne paNa temAMnA ekanA ja abhiprAyane bAkInA badhA sarvajJa Izvaro svIkArI tadanusAra varte che ema mAnavAmAM Ave te pele eka ja kharekhara Izvara kahevAvAne lAyaka che, bIjA sarvaro nahi. je kaho ke sarvasa IzvaromAM vyaktigata matabheda hovA chatAM temanI pariSade suSTikArya karavAnA karelA nirNayane anusarI te badhA Izvaro ekabIjAno virodha karyA vinA suSTikArya kare che, te eno artha e thaze ke temAMno keI Izvara nathI. A uparathI puravAra thAya che ke Izvara eka ja che. 5 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Go padane Izvara sarvajJa che. tethI koI paNa viSayano koI paNa vizeSa tenAthI ajJAta nathI. Ane kAraNe ja AvA ajJAnane laI utpanna thanAruM mithyAjJAna paNa tenAmAM nathI. eTale ja mithyAjJAnamUlaka rAgadveSa paNa tenAmAM nathI. rAgahepa na hovAthI pravRtti paNa tenAmAM nathI. pravRtti na hovAthI dharma-adharma paNa tenAmAM nathI kAraNa ke pravRtti ja dharma-adharmanuM kAraNa che. dharma-adharma tenAmAM na hovAthI sukha-duHkha paNa tenAmAM nathI. badhA ja viSayono anubhava tenAmAM sadAya rahetuM hovAthI tenAmAM smRti nathI, saMskAra paNa nathI. tethI ja keTalAka IzvaramAM saMkhyA, parimANa, pRthakva, saMga, vibhAga, jJAna, IcchA ane prayatna A ATha guNo mAne che. bIjAe tenI buddhimAM ja avyAhata kriyAzaktino samAveza karIne IcchA ane prayatnano buddhimAM ja antarbhAva kare che; Ama teo IcchA ane prayatnane buddhithI alaga gaNavatA nathI, tethI temanA mate IzvaramAM cha ja guNo che. Izvara baddha paNa nathI ke mukta paNa nathI. tene nityamukta kahI zakAya. * (8) udayanAcArya ane Izvara nyAyavaizeSika paraMparAmAM IzvaraviSayaka nirUpaNanI parAkASThA udayanA cAryakta "nyAyakasamAMjali" ane "Atmatatvaviveka'mAM jovA maLe che. eTale ja udayanAcArya pite Izvarane uddezIne kahe che ke tAruM astitva mAre adhIna che (navalInA tava sthiti). udayanAcArye IzvaranA astitvane puravAra karavA nIcenI dalIle rajU karI che. (1) jAta cha-jagatamAM pRthvI vagere che. te vinAzI, sAvayava ane avAnara parimANavALAM che (arthAta aNuparimANa ane paramamahatparimANa vaccenA parimANo dharAve che). tethI te badhAM kAryo che. temano kartA dekhAtA nathI. paraMtu kArya karyA vinA saMbhavatuM na hoI temano paNa kaI kartA to hovo ja joIe. ghaTano kartA kuMbhAra che. tevI ja rIte, pRthvI vagerene paNa keda kartA che ja. te kartA e ja Izvara che. (2) mAnanA709-pralayamAM paramANuomAM karma (gati, motion) te hoya che. paraMtu te karmathI paramANuone kAryAraMbhaka saMga thato nathI, ane pariNAme paramANuomAMthI caNakAdikrame kAryo banatAM nathI. tethI pralayamAM para mANuomAM je karma hoya che tene anAraMbhaka (beneft of causal efficiency) karma kahevAmAM Ave che. paramANuomAMthI kArya banavA mATe paramANuone kAryA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSikadana 271 samaiga thavA mATe paramANuonA kAryAraMbhaka paramANuomAM utpanna rAja sayAga thavA joI e, ane paramANuonA AvA paramANuomAM AraMbhaka krama utpanna thavuM joIe; sa Myoganu kAraNa AraMbhaka karyAM che. A AraMbhaka krama karI te dvArA paramANuonuM sayAjana karanAra koIka hAvA joIe. te ja Izvara che. Izvarane mAnyA vinA anAra'bhaka kramane sthAne Arabhaka krama thavAnA keI khulAsA maLatA nathI. eTale paramANuemAM AraMbhaka kama pedA karanArA ane paramANuonA kAryAraMbhaka saMyogAnA prayAjaka-AyeAjaka-kAI mAnavA ja joI e. te ja Izvara che. O (3) dhRtyAre:17.(a) gurutvavALI vastue nIce paDe che. gurutvavALI vastuone paDatI rokanAra cetananA prayatna che. ApaNA prayatna ApaNA zarIrane nIce paDatAM reAke che. uDatA poMkhInA prayatna tenA zarIrane nIce paDatAM razake che. uDatA paMkhIe cAMcamAM pakaDelI jaDa varatu te pa MkhInA prayatnathI nIce paDatI nathI kAraNa ke prayatnavALA paMkhIe tene dhAraNa karelI che. grutvavALI jaDa vastune kAI prayatnavALI cetana vyaktie dhAraNa karelI hAya tA nIce paDatI nathI. graha, upagraha, vagere acetana che tema chatAM te nIce paDatAM nathI - peAtAnI kakSAmAMthI vyuta thatAM nathI. eTale mAnavuM paDe che ke keAI prayatnavALI cetana vyaktie temane dhAraNa karI rAkhyA heAvA joIe. A vyakti te ja zvira che. Ama Izvara samagra brahmAMDanA dhAraka che. - * 3 (1) 'rRkSyAa:'67 zabdamAM 'Adi' pada che. te Adi' padathI nAza abhipreta che. taka A pramANe che : jema kAya`nI utpatti mATe nimittakAraNa (=utpAdakartA) jarUrI che tema kAyanA nAza mATe paNa nimittakAraNa (nAzakartA) jarUrI che.70 nyAyavaizeSika mate vastu svabhAvathI ja nAza pAmatI nathI. vastune vinAza nihaeNtuka nathI. jo vastune vinAza nihetuka mAnavAmAM Ave te vastu kSaNika banI jAya ane sthAyI dravya jevI keAI vastu rahe nahi. tethI nyAyavaizeSikA vastunA nAzane sahetuka mAne che. ghaDAne lAkaDIthI phaTakA mAravAmAM Ave che tyAre ja dhaDe AdhAtathI phUTe che. ahIM phaTakA mAranAra ghaTanAzamAM che. tevI ja rIte, jagatanAM je kAryAMno nAzakartA jaNAtA na hoya tene paNa nAzakartA heAvA teA joie ja; te che zvara. vaLI, samagra vizvanA nAzakartA tarIke Izvarane mAnavA joie. IzvaranI IcchAthI sargAnta vizvane jabbara AdhAta lAge che ane badhAM kAryAM paramANuemAM viTana pAmI jAya che. AdhAta karatAra Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 yuddhana A AdhAta pramANuomAM anAraMbhaka gati ane vega pedA kare che, AghAtathI janmelA vega. anAra bhraka kane pralayAnta sudhI cAlu rAkhe che.71 vizvanA nAzakartA tarIke cetana vyakitane mAnyA vinA chUTake nathI. te cetana vyakti e ja zrvira che. (4) vAta 7 ba) amuka artha (vastu) mATe amuka pada vaparAya che. 'amuka zabdane amuka atha che' evA zabda-ane sa Mketa che. A sa MketanuM jJAna ApaNane vaDIlo Ape che. paraMtu amuka vastu amuka zabdavAcyuM che' evA sa Mketa sau prathama karyAM kANe ? AvA sa MketaneA pravataka je che te zrvira che. pralayakALe vizvanA nAza sAthe badhA sa'keteA nAza pAme che ane sRSTinI utpatti sAthe Izvara navA sa Mketa utpanna kare che - te mATe te kAI pUrvasa MketeA upara AdhAra rAkhatA nathI. 4 (7) suSTinI utpatti sAthe te navA saMketa Ape che eTaluM ja nahi paNa kalAne paNa te ja zarU kare che. pAtro banAvavAnI kalA, kapaDuM vaNavAnI kalA, lipilA, lekhanaklA, vagere kalAone sRSTinA AraMbhe sau prathama te ja jIvAne zIkhavADe che. guru-ziSya paraMparA dvArA kalAe ApaNA samaya sudhI UtarI AvI che. A paraMparA kayAMkathI zarU thai hovI joI e. arthAt, kalAne Adya pravartIka - AviSkAraka - Adi guru - kAI hovA ja joI e. te ja kSira che.72 O ahI' koI zaMkA UThAve che ke Izvara azarIrI hAi te kevI rIte kalAonu kauzala jIvAne dekhADI kalAo zIkhavI zake ? AnA uttara ApatAM udayanAcAya spaSTa zabdomAM kahe che ke Izvara paNa kACvazAt vacce vacce zarIra dhAraNa kare che ane vibhUti darzAve che.73 udayananA A uttara sAMbhaLI koi Apatti kare che ke nyAya-vaizeSike zarIrane bhAgAyatana gaNe che. jo Izvarane dhama na hoya te tene bhAgAyatana paNa na ja hAya ane IzvaramAM dharma mAnave te ISTa nathI. TIkAkAra vamAna A asaMgatine dUra karavA mATe prayatna kare che. te kahe che ke IzvaranA dhama tenA zarIranuM kAraNa nathI paraMtu jIvAnA dha IzvaranA zarIranuM kAraNa che.74 (5) pratyayata: 67.vedamAM viSayavastunuM yathArtha nirUpaNa che. vemAM kahevAmAM AveluM badhuM satya che. veda pramANa che. venuM prAmANya nirdoSa vyaktine sUcave che. rAga Adi doSavALI vyaktinAM vacane apramANa hoya che - ayathArtha hoya che, jyAre rAga Adi doSarahita vyaktinAM vacane yathAtha ja hoya che; rAga Adi Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzane 93 doSarahita vyakti ja vastune yathArtha jANI zake che ane jevI teNe te vastune jANI hoya tevI ja nirUpI zake che; rAga Adi doSarahita vyakita sarvajJa heya. che. AvI rAga Adi doSarahita sarvajJa vyaktinAM vacanarUpa veda hevAthI vedanuM prAmANya che. Ama vedanuM prAmANya rAga Adi doSarahita sarvajJa vyakitane arthAta Izvarane puravAra kare che. (6) te cha-vedanA prAmANya uparathI nirdoSa Izvarane upara puravAra karyo che. paraMtu mImAMsaka prazna UThAve che ke vedanA prAmANya uparathI teno kaI ja kartA nathI ema kema mAnatA nathI ? nyAya-vaizeSike uttara Ape che ke Ayurveda vagere zAstra jema puruSakRta che tema veda paNa puruSakRta ja hovo joIe. vedane je kartA che te ja Izvara che. (7) vAvayAtta-veda vAkyarUpa che. vedavAkayo uparathI puravAra thAya che ke vidane koI kartA hovo ja joI e. mahAbhAratagata vAkyanA kartA jema vyAsa che tema vedagata vAkyonA kartA paNa hovA ja joIe. vedagata vAnA je kata che te ja Izvara che. (8) sahyAvizeSatu cha-aSTayAraMbhe be aNuone saMga thaI caNuka bane che. dvacaNakanuM parimANu aNuparimANujanya nathI kAraNa ke je tenA parimANane aNuparimANujanya mAnavAmAM Ave to tenuM (=vaNanuM) parimANa aNutara banavAnI Apatti Ave; te maha5rimANujanya paNa nathI kAraNa ke aNuomAM mahatparimANa nathI, vaLI caNakanA parimANane mahatparimANa nyAya-vaizeSika gaNatA nathI. caNakanuM parimANa paNu aNuparimANa ja che, paNa aNunA aNuparimANu ane caNakanA aNuparimANa vacce kaMIka bheda che; veNukanuM aNuparimANa kaMika eNuM aNuparimANa che arthAta aNunA parimANa karatAM caNakanuM parimANa kaMIka sthaLa che. AvI paristhiti hAI vaNakanuM parimANu zenAthI utpanna thAya che e prazna jAge che. A praznanA ukela mATe nyAya-vaizeSike e evo siddhAnta mAnya che ke saMkhyAthI paNa parimANa utpanna thaI zake che. dvacaNakanuM aNuparimANa be paramANuomAM rahelI dvitvasaMkhyAthI utpanna thAya che. paraMtu nyAya-vaizeSikane mate dila, vagere saMkhyAnI utpatti mATe apekSAbuddhi Avazyaka che. divasakhyAnI utpatti mATe A eka che ane A paNa eka che evI apekSAbuddhi Avazyaka che. apekSAbuddhi e to cetanane dharma che, ane jIvoe te haju 5. 18 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 | darzana zarIra, Ini vagere prApta karyA nathI, eTale jIvonI apekSAbuddhi A divase khyAnI utpattimAM kAraNabhUta na ja hoI zake. tethI je cetananI apekSAbuddhi sRSTiyAraMbhe pamANuomAM divasaMkhyA utpanna kare che te Izvara che.75 jIvane prayatna jene sAkSAta prere che te tenuM zarIra che, tema Izvara je sAkSAta prere tene tenuM zarIra gaNAya.5 Izvaraprayatna paramANuone sAkSAta pre che. eTale e arthamAM paramANuo IzvaranuM zarIra gaNAya. udayanAcArya A arthamAM ja paramANuone IzvaranuM zarIra mAne che. vaLI, udayanAcArye Ada kalAprarvataka tarIke Izvarane siddha karatI vakhate jenA vaDe kalAkauzala batAvI zakAya - zIkhavADI zakAya evuM zarIra paNa Izvara dhAraNa kare che ema kahyuM che, tema chatAM Izvara azarIrI che e nyAya-vaizeSika paraMparAnA sthApita matane te virodha nathI karatA. te IzvaramAM AnandaguNa mAnatA lAge che. temaNe Izvarane vedanta paNa mAnyo che. A be bAbatomAM teo jayaMtane anusare che. teo buddhi, icchA ane prayatna traNeyane IzvaramAM mAne che. udayanAcAryuM eka mahatvanA praznanI carcA karI che. te A che-zarIra vinA buddhi nathI ane zarIra dUra thatAM buddhi dUra thAya che, AvuM te anitya buddhinI bAbatamAM che, paraMtu nitya buddhine zarIranI koI upayogitA nathI, eTale nitya buddhivALe Izvara azarIrI che. Ama nyAya-vaizeSike kahe che. paraMtu e ja takane laMbAvIne kahI zakAya ke je Izvarane prayatna nitya che te tene paNa jJAnaicchAnI keI upayogitA na hovI joIe. zA mATe nitya prayatna uparAMta IzvaramAM buddhi ane IcchA mAne che ? A praznano udayanAcArye Apelo uttara vicAraNIya che. te jaNAve che ke anitya prayatnamAM be dharmo che-(1) te jJAnajanya che, (2) jJAnano je viSaya hoya che te ja tene viSaya hoya che.78 nitya hoI tene AtmalAbha ( patti) mATe jJAnanI jarUra nathI paraMtu viSayane mATe te tene jJAnanI jarUra che.prayatna svarUpathI ja viSayapravaNa nathI. je tene svarUpathI ja viSayapravaNa mAnavAmAM Ave to prayatna ane jJAnamAM koI bheda rahe ja nahi. prayatna ane jJAna vacce A ja bheda che ke prayatna svarUpathI arthapravaNa nathI jyAre jJAna svarUpathI artha pravaNa che. je IzvanA nitya prayatnane nirviSaya mAnavAmAM Ave te evo nirvi vaya prayatna viSayena (=paramANuono) preraka kevI rIte banI zake ? eTale prayatnane saviSaya ja mAnavo jAIe, ane tene saviya mAne eTale jJAna Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 275 mAnavuM ja paDe kAraNa ke te jJAna dvArA ja saviSaya bane che.8deg ahIM koI zaMkA UThAvI zake ke nyAya-vaizeSikoe suSuptAvasthAmAM mAnele jIvanapUrvaka prayatna te jJAnecchApUrvaka na hovA chatAM saviSaya che, te pachI teo IzvaranA nitya prayatnane paNa jJAna-IcchAnirapekSa saviSaya kema nathI mAnatA? udayana Ane uttaraApatAM kahe che ke jIvanapUrvaka prayatna jJAnecchApUrvaka prayatnathI bhinna jAtino che eTale jIvanapUrvaka prayatnane AdhAre je prayatna jIvanapUrvaka nathI evA nitya IzvaraprayatnanI bAbatamAM evo nizcaya karI zakAya nahi.81 (9) samApana . A IzvaraviSayaka carcAnuM samApana be mahatvanA muddAo vicArIne karIe. te be muddAo che-(ma) nyAya-vaizeSika Izvaraka9panAne AdhAra ane (4) IzvaramAM buddhi, IcchA ane prayatna mAnavAnI bAbatamAM nyAya-vaizeSika vicArakenA matabhedanuM tArkika mULa. | (ba) nyAya-vaizeSika IzvaranI kalpanAne AdhAra nirmANakAryakartA gI che. AnuM sUcana vAsyAyana bhASyamAM ApaNane maLyuM che. vAsyAyana te te gIne ja Izvara gaNatA jaNAya che. 'nimaNukAyanI prakriyAnA aMgo : * ' (1) yogI kevaLa saMkalpathI ja nirmANakA banAve che, temAM zarIra caTTAnI apekSA nathI. . (2) yogInA saMkalpamAtrathI pazmANuomAM AraMbhaka karma (motion) utpanna thAya che. . (3) te karma (motion) dvArA paramANuo joDAI dvANakAdikrame nimaNakA utpanna kare che. ' (4) paramANuo nirmANakAryanuM upAdAnakAraNa che. (5) yogI nirmANakArya kartA ( nimittakANu) che. (6) yogI pitAnAM pUrva karmo (saMcita karmo) chellA janmamAM bheLavI levA nimaNukAya banAve che. (7) pitAnA pUrvakRta eka khAsa karmanA phaLasvarUpa yogIne nirmANakAryane saMkalpa vyAghAta pAmato nathI. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 padana jaganirmANa prakriyAnA aMge : (1) Izvara saMkalpamAtrathI ja jagatanuM sarjana kare che, temAM zarITAnI apekSA nathI - zarIranI apekSA nathI. Izvara azarIrI che.. (2) IzvaranA saMkalpamAtrathI paramANuomAM AraMbhaka karma (motion) utpanna thAya che. (3) te karma (motion) dvArA paramANuo joDAI vaNakAdime jagatanAM badhAM kAryo utpanna kare che. (4) paramANuo jagatanuM upAdAnakAraNa che. (5) Izvara jagatane kartA che. (6) jIvo potAnAM pUrvakamenAM phaLa bhogavI zake mATe Izvara jagata utpanna kare che. nirmANakAryanI prakriyAnuM sAtamuM aMga jaganirmANa prakriyAnA aMga tarIke ghaTatuM na hoI meTe bhAge nyAya-vaizeSika ciMtakoe choDI dIdhuM che. Izvarane . pitAne pUrvakRta dharma hoya nahi. AthI ja IzvaramAM dharma mAnavAmAM nathI AvyuM. Ama nirmANa kAyanimaNinI prakriyA gauNa pheraphAra sAthe jaganirmANanI prakriyA banI rahe che. A darzAve che ke jagakartA IzvaranI uttarakAlIna nyAyavaizeSika mAnyatAne AdhAra nirmANakAryakartAyegInI kalpanA che. . (1) IzvaramAM buddhi, IcchA ane prayatna mAnavAnI bAbatamAM nyAya-vaizeSika vicArakenA matabhedanuM tArkika mULaH prayatnanuM kAraNa IcchA che. IcchAnuM kAraNa buddhi che. jJAna pachI IcchA thAya che, IcchA pachI prayatna thAya che. have je prayatna nitya hoya te buddhi ane IcchAne mAnavAnuM ke prayojana nathI. je. IzvaramAM prayatnane nathI mAnatA paNa buddhi ane IcchAne mAne che teo IcchAne nitya mAne che, eTale temaNe buddhine mAnavAnI jarUra nathI. jeo IcchA ane prayatnane na mAnI kevaLa buddhine ja IzvaramAM mAne che temanI viruddha A daSTie kaMI kahI zakAya nahi, A daSTie teo sAcA lAge che. zrIdhara IzvaramAM kevaLa buddhine ja mAne che. paraMtu Izvara kevaLa jJAna dharAvatA hoya te te jaganirmANa kevI rIte karI zake ? tethI, IcchA te IzvamAM mAnavI ja joIe. IzvaramAM IcchA mAnIe eTale tene nitya ja mAnavI joIe, ane AvI nitya IcchA jJAnane nira Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadazana 277 ka nahi banAvI de ? nA, jJAna niraka nahi bane. IzvaranI IcchA svarUpathI nitya che--arthAt te manaHsayeAgasApekSa nathI. paraMtu tene viSaya te keAi vakhate A hAya che te kAi vakhate te hoya che. tenA viSayanuM niyAmaka jJAna che. kSiranuM jJAna teA yugapat sava`viSayaka che te tenI IcchA yugapad saviSayaka kema nathI ? jIva paNa je viSayAne jANatA hoya che te badhAne icchatA nathI paNa je bhAgayeAgya hAya che tene ja icche che. tevI ja rIte, Izva badhA ja viSayAne jANe che kharA paNa je viSayeA te te vakhate te te jIvanA bhAgane ceAgya hAya che temane ja Icche che. A bhAgayeAgyatA Izvara jJAnathI jANe che. jIva paNa amuka vastu tene sukhakara che ke duHkhakara te jJAnathI jANe che. A dRSTie IzvaramAM jJAna ane icchA baMne mAnanAra sAcA lAge che. udyotakara IzvaramAM jJAna ane IcchA aMte mAne che. paraMtu ahIM kAI kahI zake ke icchAmAM ja evA mAnatA ke Izvara je vakhate jene mATe je ceAgya phaLa hoya te phaLa ja icche ? zviranI IcchA kI apeAgya hoya ja ja hAya ema kema na mAnavuM? ane Ane ja tenI icchAne kema na gaNavA ? AvI IcchA mAnatAM saviSayaka nitya jJAnanI keAI jarUra rahetI nathI. eTale IzvaramAM kevaLa IcchA mAnanAranA mata paNa ghaTI zake che. prazastapAda mahezvaramAM kevaLa saMkalpa ja mAne, che, mahezvaranA saMkalpane jJAnanI keAI jAtanI apekSA nathI. atizaya kema nathI te vakhate tene mATe nahi, svataH ceAgya mahattvane atizaya * pAdaTIpa 1 tasmAt sUtrakAramate nAstIzvaraH / yuktidIpikA, kA0 15 / ra "The Vaisesika Sutras... originally did not accept the existence of God," Garbe, Philosophy of Ancient India, p. 23 aNUnAM manasazcAdyaM karmAdRSTakAritam / vai0 sU0 5.2.13 / 3 4 buddhipUrvA vAkyaMkRtirvede / vai0 sU0 6.1.1 / adhama pravRttine nAza klezanA nAza thatAM ja thAya che. Ama adhama pravRttinA nAzathI kharekhara teA kalezanAza ja abhipreta che. 5 yogI hi yogaddhisiddhayA vihitanikhilanijadharmAdharmakarmA nirmAya tadupabhogayogyAni teSu teSUpapattisthAneSu tAni tAni sendriyANi zarIrANi khaNDAntaHkaraNAni ca Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana - muktarAtmabhirupekSitAni gRhItvA sakalakarmaphalamanubhavati prAptezvarya itItyamupabhogena karmaNAM kSayaH / nyAyamaM0, bhA. 2, pR0 88 / / 'prati'grahaNena ca indriyArthasannikarSasUcanAd...' sAM0 ta0 kau0 5 / 'pratirA bhimukhyena vrtte...| nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 103 / 7 sargAdau kathamiti cet ? sargAderanabhyupagamAt adezyametat / anAdiH saMsAra ___ iti pUrvAbhyastasUtre pratipAditametat / nyAyavA0 3.2.67 / 8 pus| nyAyabhASya 4.2. 38, 42, 46 / 8 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnanyAjjJeyamalpam / yogasUtra 3.31 / tAraka sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam / yogasUtra 3.54 / 10 yasmAt tu vyavasthitaviSayANIndriyANi tasmAttebhyo'nya cetanaH sarvajJaH sarva viSayagrAhI viSayavyavasthitimatIto'numIyate / nyAyabhA0 3.1.3 / 11. tataH punaH prANinAM bhogabhUtaye mahezvarasisRkSAnantaraM sarvAtmagatavRttilabdhAdRSTA pekSebhyastatsaMyogebhyaH pavanaparamANuSu karmotpattau teSAM parasparasaMyogebhyo dvayaNukAdiprakrameNa mahAn vAyuH samutpanno nabhasi dodhuuymaanstisstthti| ... / evaM samutpanneSu caturSu mahAbhUteSu mahezvarasyAbhidhyAnamAtrAt taijasebhyo'NubhyaH pArthivaparamANu. sahitebhyo mahadaNDamArabhyate / tasmiMzcaturvadanakamalaM sarvalokapitAmahaM brahmANaM sakalabhuvanasahitamutpAdya prajAsarge viniyuGkte / sa ca mahezvareNa viniyukto brahmA atizayajJAnavairAgyaizvaryasampannaH prANinAM karmavipAkaM viditvA karmAnurUpajJAnabhogAyuSaH sutAn prajApatIn ... sRSTvA AzayAnurUpairdharmajJAnavairAgyaizvaryaiH saMyojayatIti / padArthadharmasaM0 pR0 127-131 / / 12 ...brahmaNo'pavargakAle saMsArakhinnAnAM sarvaprANinAM nizi vizrAmArtha sakalabhuvanapatermahe. zvarasya saJjihIrSAsamakAlaM...AparamANvanto vinAzaH |...ttH pravibhaktAH paramANavo'vatiSThante dharmAdharmasaMskArAnuviddhA AtmAnastAvantameva kAlam / padArthadharmasaM0 pR0 122-126 / 13 Izvarazcejjagato nimittaM jagata: sAkSAdupAdAnakAraNaM kim ? uktaM pRthivyAdi paramasUkSmaM paramANusaMjJitaM dravyamiti / nyAyavA. 4.1.21 / 14 na brUmaH karmAdyanapekSa IzvaraH kAraNamiti / nyAyavA0 4.1.21 / 15 ko'nugrahArthaH ? yad yathAbhUtaM yasya ca yadA vipAkakAlaH tat tathA tadA viniyukta iti / nyAyavA0 4.1.21 / 16 bhatha nityanaizvayaM dharmavaiyartham , na tad dharmAd bhavatIti / nityamiti bamaH / ... na cevare dharmo'stItyacodyametat / nyAyavA0 4.1.21 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 17 17 saGkhyA-parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-buddhaya eva tasya guNAH / nyAyavA0 18 icchA tu vidyate'kliSTA'vyAhatA sarvArtheSu yathA buddhiriti / nyAyavA0 4121 / 18 yadi punardharmAdharmAbhyAmevAdhiSThitAH paramANavaH pravarteran na yuktametadacetanatvAt , na hi kiJcidacetanaM svatantramadhiSThAyakaM dRSTamiti / abhyupagamyApi ca dharmAdharmayoH paramANupravRttipAmarthyam , na, karaNasya kevalasya kriyAnivRttAvasAmarthyAt . na hi karaNaM kevalaM kriyAM nivartayadupalabhyate / atha paramANvapekSAbhyAM dharmAdharmAbhyAM kriyate, * tadapi na yuktamadRSTaHzvAt, na hi varmakaraNAbhyAM kriyAM janyamAnAM kvacidapi pazyAma iti / AtmA kartA bhaviSyatIti, uktametadajJatvAditi / akAraNotpattirbhaviSyatIti, na yuktamadRSTatvAditi / na cAnyA gatirasti / tasmAd buddhimatkAraNAdhiSThitAH paramANavaH karmANi ca pravartanta iti / nyAyavA0 4.1.21 / 20 na kAraNamIzvaraH vikalpAnupapatteH-kartA cedIzvaraH, kiM sApekSaH karoti uta nirapekSa iti / kiM cAtaH ? yadi sApekSaH, yena karoti tasyAkartA, evamanyatrApi prasaGgaH, tadapi sAdhanaM yena karoti tasyAkarteti / athAyaM kiJcidanapekSya karoti tadvadanyatrApi prasaGgaH / athAyaM sarvamanapekSya karoti, evamapi puruSakarmAphalaM bhavet anirmokSazca prasajyeta / nyAyavA0 4.1.21 / 21 nirapekSakartRtvasyAnabhyupagamAt dharmAdharmaviphalatvAdidoSo nAsti na cAkarmanimitte ... sarge doSa iti / yena karoti tasyAkarteti cet, nAnekAntAt , nAyamekAnto'sti yo yena karoti sa tanna karotIti, yathA' kazilpaparyavadAtaH puruSaH karaNAntaropAdAno vAsyAdi karoti, vAsyAdyapAdAno daNDAdi karoti, tadupAdAno ghaTAdi; na ca paryAyartRtve sati akartRtvam , tathevaro'pi dharmAdharmopAdAnaH zarIrasukhaduHkhAdi, AtmamanaHsaMyogazuddhAzuddhAbhiSandhisAdhanazca dharmAdhamauM', sukhaduHkhasmRtyapekSaH tatsAdhanAdyapekSazca zuddhamazuddhaM cAbhisandhimiti / yadA karoti tadA sAdhanasyAkati cet - atha manyase yadA'yaM sAdhyaM kiJcid dRSTaM nivartayati tadA yena sAdhayati tasyAkartA prasajyata iti ? naitadevam na brUmaH sarvAnanayamekasmin kALe karotIti, api tu paryAyeNa, paryAyakartRtve cAyamadoSaH / yadAdau karoti tasyAsAdhanotpattiriti cet - atha manyase yadi zarIrAdikartRvaM dharmAdharmAsapekSasya, aba yadAdau karoti kathaM tat ? AderanabhyupagamAdadezyametat - anAdiH sAra iti, Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 MARHI 5 pratipAditametat , dharmAdharmasAphalyaM caivam - yadi cAnAdiH saMsAraH sApekSazca kartA, evaM prANyantarasamavAyinA dharmAdharmANAM sAphalyam / nyAyavA0 4.1.21. / 22 athAyamIzvaraH kurvANaH kimarthaM karoti ? loke hi ye kartAro bhavanti te kiJciduddizya pravartante idamApsyAmi idaM hAsyAmi ceti, na punarIzvarasya heyamasti duHkhAbhAvAt' , nopAdeyaM vazitvAt / krIDArthamityeke --- eke tAvad . bruvate krIDArthamIzvaraH sRjatIti / nanvetadayuktam , krIDA hi nAma ratyarthaM bhavati, vinA krIDayA ratimavidatAm , na ca ratyarthI bhagavAn duHkhAbhAvAditi / duHkhinazca sukhopagamArtha kIDanti / vibhUtikhyApanArthabhinyapare - jagato vaizvarUpyaM khyApanIyamityapare manyante / etadapi tAgeva - na hi vibhUtikhyApanena kazcidatizayo labhyate na cAsyAkhyApa na kiJciddhIyata iti / kimarthaM tarhi karoti ? tatsvAbha vyAt pravartata ityaduSTam - yathA bhUmyAdImi dhAraNAdikriyAM tatsvAbhAvyAt kurvanti tathezvaro'pi tatsvAbhAvyAt pravartata iti pravRttisvabhAvakaM tattattvamiti / nyAyavA0 4.1.21 / 23 tatsvAbhAvyAt satatapravRttiriti cet - 'atha manyase yadi pravRttisvabhAvakaM tattvaM pravRttinivRttI na prApnutaH, na hi pravRttisvabhAvake tattve nivRttiyujyata iti krameNo. tpattina prApnoti tattvasyaikarUpatvAt / nyAyavA0 1.1.21 / 24 naiSa doSaH vuddhimattvena vizeSaNAt-buddhimattattvamiti pratipAditam / buddhimattayA ca viziSyamANaM sApekSaM ca na sarvadA pravarttate, na sarvamekasmin kAle utpAdayati yasya kAraNasAnnidhyaM tad bhavati yadasannihitakAraNa tanna bhavati, na ca sarvasya yugapatkAraNasAnnidhyamasti, ataH sarvasya * yugapadutpAdo na prasaktaH, sa khalu pravartamAno dharmAdharmayoH paripAkakAlamapekSate / nyAyavA0 4.1.21 / / 25 na ca buddhimattayA vinezvarasya jagadutpAdo ghaTata iti / sA ca buddhiH sarvArthA'tI tAnAgatavartamAnaviSayA pratyakSA, nAnumAnikI nAgamiko, na tatrAnumAnaM nAgama iti / jJAnanityatvAcca na saMskAraH--nityaM vijJAnamIzvarasyeti na tatra saMskAro vidyata iti, saMskArAbhAvAd buddhinityatvAcca na smRtiH, smRtyabhAvAcca nAnumAnam / na duHkhamadharmasyAbhAvAt / ata eva na vairAgyamiti, duHkhAbhAvAnna virajyata iti / ata eva na dveSo duHkhAbhAvAditi / icchA tu vidyate'kliSTA'vyAhatA sarvArtheSu yathA buddhiriti / nyAyavA0 4.1.21 / 21 atha kimayaM baddho mukta iti ? na baddho duHkhAbhAvAdeva, abaddhatvAnna * mukta iti-nyavAn mucyata iti, na ca bhagavati bandhanamastIti ato na mukta iti / * nyAyavA0 4.1.21 / MUHERITA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 281 27 AtmAntarANAmasambandhAdadhiSThAtRtvamanupapannamiti cet-atha manyase arthAntarasama vAyino ye dharmAdharmAH te na sAkSAdIzvareNa sambadhyante na pAramparyeNa; na cAsamba-ddhamanuSTAtuM zakyate, na cAnadhiSThitayodharmAdharmayoH prvRttiyuktaa| nyAyavA0 4.1.21 / 28 tacca na, ajasambandhopapatteH / nyAyavA0 4.1.21 / / 28 ye'pyajaM saMyogaM necchanti teSAmapyaNumanaHsaMyogopapatterasti smbndhH| nyAya vA0 41.21 / 30 sa punarAtmezvarasambandhaH kiM vyApako'vyApako vA iti arthAbhAvAdavyAkaraNIyaH praznaH / Atmezvarasambandho'stItyetadeva zakyate vaktum / nyAyavA0 4.1.21 / 3. nyAyavA0 4.1.21 / 32 ... tasmAdvinAzitvenApi kAryatvAnumAnAt .. athavA sanivezaviziSTatvameva hetumabhi dadhmahe...nyAyamaM , bhA0 1, pR0 179 / 33 adRzyasya ca karturanupalabdhito nAstitvanizcayAnupapatteH nAkRSTajAtavanaspatInAma tvamiti na vipakSatA / nyAyama0, bhA0 1, pR0 180 / 34 paralokavAdibhiradRzyamAnAnAM karmaNAmapi kAraNatvAbhyupagamAt ... atha jagadvaicitryaM karmavyatirekeNa na ghaTata iti karmaNAmadRzyamAnAgamapi kAraNatvaM kalpyate tatra; yadya. vamacetanebhyaH kAryotpAdAnupapatteH kartA'pi cetanasteSAmadhiSThAtA kalpyatAm / nyAya maM0, bhA0 1, pR0 180 / 35 na cetaretarAzrayam aagmaikshrnntvaabhaavaadiishvrsiddheH| nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 3, yathA candana dhUmamitaradhUmavisadRzamavalokya candana eva vahniranumIyate. tathA vila . kSaNAt kAryAt vilakSaNa eva kartA'numAsyate / nyAyama0, bhA0 1, pR0 183 / 37 ne hIdazaM paridRzyamAnamanekarUpamaparimitamanantaprANigatavicitrasukhaduHkhasAdhanaM bhuva. ____nAdikAryam anatizayena puMpA kartuM zakyamiti / nyAyama0, bhA0 1, pR0 183' 38 tatheyatastrailokyasya niravadhiprANisukhaduHkhasAdhanasya sRSTisaMhArasaMvidhAnaM saprayojana . bahuzAkha jAnanneva sraSTA bhavitumarhati mahezvaraH / tasmAtsarvajJaH / nyAyamaM0, bhAra 1, pR0 184 / 8 api ca yathA niyataviSayavRttInAM cakSurAdIndriyANAmadhiSThAtA kSetrajJaH - dapekSayA sarvajJaH evaM sakalakSetrajJakarmaviniyogeSu prabhavana rezvaraH tadapekSayA sarvajJaH / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 184 / 40 puMkhAmasarvavitvaM hi rAgAdimalabandhanam / na ca rAmAdibhiH spRSTo bhagavAniti sarva... vit / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 184 / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 padana 41 nityaM tajjJAnaM kathamiti cet tasmin kSaNamapyajJAtari sati tadicchApreryamANa karmAdhIna - nAnAprakAravyavahAra viramaprasaGgAt / pralayavelAyAM tarhi kutastannityatvakalpaneti cetmevam - ApralayA siddhe nityatve tadA vinAzakAraNAbhAvAt asya Atmana iva tajjJAnasya nityatvaM setsyati / punazca sargakAle tadutpattikAraNAbhAvAdapi nityaM jJAnam / nyAyama0 bhA0 1, pR0 104 / , 42 evaM ca tadatItAnAgatasUkSmavyavahitAdisamastavastuviSayaM na bhinnam kramayaugapadyavika lpAnupapatteH / kramAzrayaNe kvacidajJAtRtvaM syAditi vyavahAralopaH / yaugapadyena sarvajJAtRtve kutastyo jJAnabhedaH ? nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 184 / 43 pratyakSa sAdharmyAcca tajjJAnaM pratyakSamucyate, na punarindriyArthasannikarSompannatvamasyAsti, ajanakAnAmevArthAnAM savitRprakAzeneva tena grahaNAt / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 184 / d 44 jJAnavadanye'pyAtmaguNA ye'sya santi, te nityA eva manassaMyogAnapekSajanmatvAt / duHkhadveSAstasya tAvanna santyeva / bhAvanAkhyena saMskAreNApi na prayojanam ; sarvadA sarvArthadarzitvena smRtyabhAvAt / ata eva na tasyAnumAnikaM jJAnamiSyate / dharmastu bhUtAnugrahavato vastusvAbhAvyAd bhavanna vAryate, tasya ca phalaM parArthaniSpattireva / sukhaM tvasya nityameva, nityAnandatvenAgamAt pratIteH / asukhitasya caivaMvidhakAryArambhayogyatA'bhAvAt / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 45 naiSa doSa:- anAtmamanassaMyogajatvAdicchA svarUpamAtreNa nityApi kadAcitsargeNa kadAcitsaMhAreNa vA viSayeNAnurajyate / sargasa hArayorantarAle tu jagataH sthityavasthAyAM asmAtkarmaNa idamasya saMpayatAmitIcchA bhavati prajApateH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 185 / 185 / 46 prayatnastasya saMkalpa vizeSAtmaka evaM / nyAyama0 bhA0 1, pR0 185 / 47 tadeva navabhya AtmaguNebhyaH paJca jJAnasukhecchA prayatnadharmAH santIzvare / catvArastu du.khadveSAdharmasaMskArA na santItyAtmavizeSa evezvaro na dravyAntaram / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 185 / 48 ucyate- jJAnacikIrSA prayatnayogitvaM kartRtvamAcakSate / taccezvare vidyata evetyuktametat / svazarIrapreraNe ca dRSTamazarIrasyApyAtmanaH kartRsvam, icchAmAtreNa ca tasya kartRtvAt anekavyApAra nirvartanopAttadurvaha kleza kAluSya vikalpo'pi pratyuktaH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 185 / 45 yathA tyaMcetanaH kAyaH AtmecchAmanuvartate / tadicchAmanuvartsyante vathaita paramANavaH || nyAyama0, bhA0 1, pR0 185 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vezayAda na 283. 50 yastu prayojanavikalpaH - kimartha sRjati jaganti bhagavAn ? iti - so'pi na pezalaH / svabhAva evaiSa bhagavata: - yat kadAcit sRjati, kadAcicca saMharati vizvamiti / kathaM punarniyatakAla eSo'sya svabhAva iti cet AdityaM pazyatudervAnAM priyaHyo niyatakAlamudetyastameti ca / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 186 / 51. krIDArthe'pi jagatsarge na hIyeta kRtArthatA / pravartamAnA dRzyante na hi krIDAsu duHkhitAH // nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 186 / 52 athavA anukampayaiva sarga saMhArAvArabhatAmIzvaraH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 186 / 43 zubhAzubhasaMskArAnuviddhA evAtmAnaH / te ca dharmAdharmaMnigaDa saMyatatvAdapavargaM puradvArapravezamalabhamAnAH kathaM nAnukampyA: ? anupabhuktaphalAnAM karmaNAM na prakSayaH / sarga -- mantareNa ca tatphalopabhogAsaMbhava iti zubhaphalopabhogAya svargAdisarga, azubhaphalopa-bhogAya narakAdisRSTimArabhate dayAlureva bhagavAn / upamoga prabandhena parizrAntA-nAmantarA'ntarA vizrAntaye jantUnAM bhuvanopasaMhAramapi karotIti sarvametatkRpAnibandhanameva / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 186 / 9 -- 54 nanu ca yugapadeva sakalajagatpralayakaraNamanupapannam, avinAzinAM karmaNAM phalopabhogapratibandhAsaMbhavAditi coditam na yuktametat * IzvarecchA pratibaddhAnAM karmaNAM stimitazaktInAmavasthAnAt / tadicchA preritAni karmANi phalamAdadhati, tadicchApratibaddhAni ca tatrodAsate / kasmAdevamiti cet - acetanAnAM cetanAnadhiSThitAnAM svakArya karaNAnupalabdheH / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 186 / , 55 nanu evaM tarhi Izvareccheva bhavatu katroM saMhartrI ca kiM karmabhiH ? - maivam - karmabhirvinA jagadvaicitryAnupapatteH / karmanairapekSyapakSe'pi trayo doSA darzitA eva - zvasya nirdayatvaM, karmacodanAnarthakyam, anirmokSaprasaGgazceti / tasmAt karmaNAmeva-niyojane svAtantryamIzvarasya, na tannirapekSam / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 187 / 51 vedasya puruSaH kartA trailokyanirmANanipuNaH paramezvaraH / nyAyamaM0 bhA0 1, , , . pR0 175 57 AptopadezaH zabdaH / nyAsu0 1.1.8 / mantrAyurvedapramANyavacca tatprAmANyamA-ptaprAmANyAt / nyAyasU0 2.1.68 / 58 ya eva AptA vedArthAnAM draSTAraH pravaktArazca te / nyAyabhA0 2.1.68 / 57 parArthaM pravRto'pi na sukhamayImeva karoti, vicitrakarmAzayasahAyasya kartRtvAdityarthaH / ma caivaM sati karuNAvirodhaH, duHkhotpAdasya vairAgyajananadvAreNa paramapuruSArthahetutvAt / kandalI pR0 132 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 padarzane 10 sa hi sarvaprANinAM karmAnurUpaM phalaM prayacchan kathamanIzvaraH syAditi bhAvaH / nahi -- yogyatAnurUpyeNa bhanyAnAM phalavizeSapradaH prabhuraprabhurbhavati / kandalo pR0 133 / 11 sarvo'pi kartA kArakasvarUpamavadhArayati, tata icchatIdamahamanena nivartayAmIti, tataH prayatate, tadanu kAyaM vyApArayati, tataH kAraNAnyadhitiSTasti, tataH karoti, anavadhArayannanicchannaprayatamAnaH kAyamavyApArayat na karotItyanvayavyatirekAbhyAM buddhivaccharIramapi kAryotpatAvupAyabhUtam / kandalI pR0 137 / 12. prabhAvAtizayAdazarIravadabuddhimAna vAyamIzvaraH kariSyati / upAdAnopakaraNAdisva rUpAnabhijJo na zaknotIti cet . kuta etat ? tathAnupalambhAditi cet : phalitaM manAni manora drumeNa / kandalI pR0 137 / atra pratisamAdhi - kiM zarIritvameva kartRtvamuta paridRSTasAmarthyakArakaprayojakatvam ? na tAvaccharitvameva kartRtvam, suSuprasyodAsInasya ca katR tvaprasaGgAt , kintu pa radRSTasAmarthyakArakaprayojakatvam tasmin sati kAryotpatteH / taccAzarIrasyApi nirvahati yathA svazarIrapreraNAyAmAtmanaH / asti tatrApyasya svakarmopArjitaM tadeva zarIramiti cet satyamasti, paraM preraNopAyo na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt preryata yA'stIti cet IzvarasyApi preyaH paramANurasti / nanu svazarIre preraNAyA icchA prayatnAbhyAmutpattaricchAprayatnayozca sati zarIre bhAvAdasatyabhAvAd ati tasya svapreraNAyAmicchAprayatnajananadvAreNopAyatvamiti cenna, tasyecchAprayatnayorupajananaM pratyeva kA katvAt, labdhAtmakayoricchAprayatnayaH prera gAkaraNakAle tu tadanupAyabhUtameva zarIra karmatvAditi vyabhicAraH, anapekSitazarIravyApArasyecchAprayatnamAtrasacivasyaiva cetanasya kadAciracetanavyApAra prati sAmarthyadarzanAt , buddhimadavyabhicAri tu kAryatva mitozvarasiddhiH / icchAprayatnotpattAvapi zarIramapekSaNIyamiti cet apekSatAM yatra tayorAgantukanvam , yatra punarimau svAbhAvikAvAsAte tatrAsyAMpekSaNaM vyartham / na ca buddhacchAprayatnAnAM nityatve kazcid virodhaH / dRSTA hi rUpAdinAM guNAnAmAzra. yabhedena dvayo ga : nityatAnityatA ca / tathA buddhayAdInAmapi bhavi yatIti / seyamozvaravAde vAdiprativAdinoH parAkASThA / ataH paraM prapaJyaH / kandalo pR0 138 140 / 14 AtmAdhiSThitAH paramANavaH pravartiSyanta iti cenna, teSAM svakarmopArjitendriyagagA. ghanasaMvidAM zarIrotpatteH prAk sarvaSiyAvabodhavira hAt / ... tebhyaH paraH sarvArthadarzisahajajJAnamayaH kartRsvabhAvaH ko'pyadhiSThAtA kalpanIyaH, cetanamadhiSThAtAramantareNAcetanAnAM pravRttyabhAvAt / kandalI pR0 140-141 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 285 15 sa kimako'neko vA ? eka iti vadAmaH / bahUnAmasarvajJatve'smadAdivadasAmarthyAt , sarvajJatve tvekasyaiva sAmarthyAdapareSAmanupayogAt / na ca samapradhAnAnAM bhUyasAM sarva daikapatye heturastIti kadAcidanutpatirapi kAryasya syAt, ekAbhiprAyAnurodhena sarveSAM pravRttAvekasyezvaratvaM nApareSAm , maThapariSadAmiva kAryotpattyanurodhena sarveSAmavirodhe pratyekamanIzvaratvam / kandalI pR0 141 / 11 sarvajJatvAnna kutracidvastu'na vizeSAnupalambhaH / ato na tannibandhanaM mithyAjJAnam , mithyAjJAnAbhAve ca na tanmUlau rAgadveSau, tayorabhAvAnna tatpUrvikA pravRttiH, pravRttyabhAve ca na tatsAdhyau dharmAdharmoM, tayorabhAvAt tajjayorapi sukhaduHkhayorabhAvaH, sarvadaiva cAnubhavasadbhAvAt' - smRtisaMskArAvapi nAsAte ityaSTaguNAdhikaraNo bhagavAnIzvara iti kecit / anye tu buddhireva tasyAvyAhatA kriyAzaktirityevaM vadanta icchAprayatnAvapyanaGgI kurvANAH SaDguNAdhikaraNo'yamityAhuH / sa kiM vaddho mukto vA ? naM tAvad baddhaH, bandhanasamAjJAtasya bandhahetoH klezAderasambhavAt / mukto'pi na bhavati, bandhavicchedaparyAyatvAnmukteH / nityamuktastu syAt / kandalo pR0 142 / 17 kAryAyojanadhRtyAdeH padAt pratyayataH zruteH // vAkyAt saMkhyAvizeSAcca sAdhyo vizvavidavyayaH // nyAyakusumAJjali 5.1 / 18 nanu yadi paramANuSu karma syAt tarhi saMyogasyAvarjanIyatvAd dvayaNukAdikameNa tadAnI meva vizvaM jagadutpadyeta, ata uktaM pracaya iti / pracayAkhyameva saMyogaM tadA karmAra bhate na tu kAryArambhakam ... / bodhanI, nyAyakusumAJjali 2.3 / 1. dhRteH khalvapi / kSityAdibrahmANDaparyantaM hi jagat sAkSAt paramparayA vA vidhAraka prayatnAdhiSThitaM gurutve satya'patanadharmakatvAd viyati vihaGgamazarIravat tatsaMyuktadravya vacca nyAyakusumAJjali 5.4 / .70 saMharaNAt khalvapi / brahmANDAdidvayaNukaparyantaM jagat prayatnavadvinAzyaM vinAzyatvAt pATyamAnapaTavat / nyAyakusumAJjali 5.4 / 71 mahAbhUtasaMplavasaMkSobhalabdhasaMskArANAM paramANUnAM ... / nyAyakusumAJjali, 2.3 / 72 padazabdenAtra padyate gamyate vyavahArAGgamartho'neneti vRddhavyavahAra evocyate / ato 'pIzvarasiddhiH / tathAhi - yadetat paTAdinirmANanaipuNyaM kuvindA''dInAM, vAgvyavahArazca vyaktavAcAM, lipitatkramavyavahArazca bAlAnAM, sa sarvaH svatantrapuruSavizrAnto vyavahAratvAt / nyAyakusumAJjali 55 / 73 gRhNAti hi Izvaro'pi kAryavazAccharIramantarAntarA, darzayata ca vibhUtimiti / nyAyakusumAJjali 5.5 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 yuddhana 74 IzvarasyAbhAve'pi taccharIrasAdhyahetukAsmadA dabhogasampAdakA'dRSTA devezvarasya zarIrotpattiriti bhAvaH / prakAza, nyAyakusumAJjali 5.5 / + 75 sA apekSAbuddhijanyA, aneka saMkhyAzvAt na cAsmadAdInAmapekSA buddhiH paramANuSu sambhavati / tad yasyAsau sarvajJaH / anyathA apekSAbuddherabhAvAt saMkhyA'nutpattau tadgataparimANAnutpAde'parimitasya dravyasyAnArambhakatvAt tryaNukAnutpattau vizvAnutpatiprasaGgaH / nyAyakusumAJjali 5.5 / 76 ki madaM zarIratvaM yat prasajyate ? yadi sAkSAt prayatnevadadhiSTheyatvaM tadiSyata eva / nyAya kusumAJjali 5.2 / paramANUnAM karmasantAnasyezvara niHzvasitasya / nyAyakusumAJjali 2. 3 | paramANa hIzvarazarIraM sAkSAt prayatnAdhiSTheyatvAt tena tadAzrayaM karma IzvaraniHzvasitaM bhavati / bodhanI TIkA / * asmAkaM tu nisargasundara ! cirAcceto nimagnaM tvayItyaddhA'' ndanidhau tathApi taralaM nAdyApi santRpyate / nyAyakusumAMjali 5.19 / prayatnasya dvidhanvAt / sa hi jJAnakaryo jJAnaikakaviSayazca / Atmatattvaviveka pR0 381 / tatra kAryanvanivRttau kAraNatayA jJAnaM mA'pekSiSTha viSayArthaM tu tadapekSA kena vAryate ? Atmatattvaviveka pR0 381 / 80 na ca tasya svarUpeNaiva viSayapravaNatvam, jJAnatvaprasaGgAt / ayameva hi jJAnAt prayatnasya medo yadayamarthApravaNa iti / na ca nirviSaya evAstviti vAcyam, akAraNatvaprasaGgAt / Atmatattvaviveka pR0 381 / 81 jIvanapUrvakaprayatnavad viSayavyavasthA bhaviSyatIti cet, na tasya jAtyantaratvAt / Atmatattvaviveka pR0 381 / 77 78 78 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 13 guNapadA (1) guNA dravyathI bhinna che nyAya-vaizeSika anusAra guNA dravyathI atyanta bhinna che. para Mtu te samavAyasaMbaMdhathI dravyamAM rahetA hoI dravyathI abhinna jaNAya che. dravyanI sthApanAmAM ApaNe dravya guNAthI bhinna che te darzAvatI dalIlo joI. ahIM e ja vAtane bIjI daSTie kahevAmAM Ave che. zrIdhara dravya ane guNa vaccenA bhedanI nIce pramANe'sthApanA kare che : dravyanuM kAraNa ane guNanu kAraNa eka ja che mATe dravya ane guNane abheda che evu je mAne che tene pUchavuM joI e ke paramANunuM rUpa khIjA rUpane utpanna kare che ke nahi ? jo utpanna kare che te kayAM ? pAtAMnAmAM ke peAtAnA Azraya pazmANumAM ? A bemAMthI koIpaNa vikalpa svIkAravAmAM Ave te paramANujanya dracaNukane rUparahita mAnavA paDe. jo paramANunuM rUpa khIjA kAI rUpane utpanna nathI karatuM ema svIkAravAmAM Ave tAya caNakane rUparahita mAnavA paDe ane dUSaNukane rUparahita mAnatAM sArAya jagatane rUparahita mAnavuM paDe. have jo paramANunuM rUpa cakamAM rUpa utpanna kare che ema mAnavAmAM Ave te caNukamAM rUpanI utpatti pahelAM bhRNukanI utpatti mAnavI joI e. tethI kahevuM paDaze ke draSaNukanI utpatti pachI temAM rUpanI utpatti thAya che, kAraNa ke Azraya vinA (samavAyikAraNarUpa Azraya vinA) kAya'nI utpatti thatI nathI. jo paristhiti AvI hoya teA pachI rUpa (guNu) ane dravyane abheda kayAM rahyo ?, kAraNa ke dravya pahelAM utpanna thAya che ane guNa pachI.' A dalIla nyAya-vaizeSikanI eka bIjI mAnyatA upara AdhArita che. te mAnyatA e che ke avayavIrUpa kAya` avayaveArUpa kAraNathI bhinna che. arthAt, caNukA temanA kAraNabhUta paramANuethI bhinna che. kArya-kAraNanA abheda mAnanArane A svIkAya na heAI upara ApelI dalIlanI asarakArakatA tene mATe rahetI nathI. paraMtu e hakIkata che ke nyAya-vaizeSika ciMtA prAcInakALathI * guNAne khuddhinirapekSa bAhya astitva apatA AvyA che. te dravya ane karmanI sAthe Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288. padarzana guNane paNa arthazabdavA gaNe che. "artha zabdano artha thAya che bAhya astitva dharAvanAra vastu yA buddhinirapekSa jenuM astitva che te'. nyAya-vaizeSika anusAra dravya, guNa ane karmamAM ja sattA sAmAnya che. vaLI, dravyamAM dravyatvasAmAnya che, guNamAM guNatva sAmAnya che ane karmamAM karmatva sAmAnya che. Ama dravya, guNa, karmamAM ja sAmAnyanA rUpamAM dharmo che. bAkInA traNa padArthomAM- sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM-to AvA dharmo ja nathI. dharmavihInanuM bAhya astitva svIkAravuM kaThaNa che, jyAre jene dharmo che tenuM bAhya astitva svIkAravuM ja joIe. (2) guNavyAkhyA nyAya-vaizeSika anusAra guNanI vyAkhyA che je dravyamAM rahe che (AthI), je pote guNarahita che (arLavAna) ane je bIjAnI apekSA rAkhyA vinA saMyogane ane vibhAgane utpanna karavA asamartha che (saMcoLavimAnevuM agam anapekSa:) te guNa che. (1) kathAtrayI-guNa dravyAzrayI che. guNa dravyamAM ja rahe che ane dravyamAM rahe ja che. guNane AdhAra dravya che. guNa nirAdhAra rahI zaktA nathI. paraMtu guNa dravyamAM khAsa saMbaMdhathI rahe che. te saMbaMdha che samavAyasaMbaMdha. Ane artha e ke dravyamAM guNa samavAyasaMbaMdhathI rahe che. dravya ane tenA guNa vacce atyaMta bheda hovA chatAM temanI vacce samavAyasaMbaMdha hovAthI eka bIjA vinA upalabdha thatuM nathI, eTale ApaNane evuM lAge che ke temanI vacce abheda che. nyAyavaizeSikanI AvI mAnyatAne kAraNe nitya dravyomAM guNone utpAda-vyaya saMbhave che. guNonI anityatA nitya dravyanI nityatAne kaMI asara karatI nathI. buddhi kSaNika che. pratyeka kSaNe buddhine utpAda-vyaya thato rahe che. tema chatAM te je dravyane guNa che te Atmadravya te phUTasthanitya che. . (2) mAnavAna-kevaLa guNo ja samavAyasaMbaMdhathI dravyamAM rahetA nathI. dravya paNa dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. avayavIrUpa dravya (kAryakravya dA. ta. paTa) tenA avayavarUpa dravyamAM (kAraNadravyamAM dA. ta. taMtuomAM) samavAyasaMbaMdhathI rahe che. Ama dravya dravyAzrayI hoI zake che. tema chatAM dravya guNa nathI kAraNa ke guNa dravyAzrayI hovA uparAMta aguNavAna che jyAre dravya pita. te guNavAna che. badhAM dravyo guNavAna hoya che. paraMtu guNa pite kadIya guNavAna hotuM nathI. ratAza, kALAza vagere rUpaguNanA guNa nathI paraMtu rUpaguNanA vividha prakAre Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizaSikadarzana 289 che. eka ja raMgamAM mAtrAnA bheda heAI zake, agninA uSNatAguNamAM tIvratAmaMdatA hAI zake che, paraMtu mAtrA ane tIvratA-maMdatA guNa nathI. guNa guNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA nathI ema mAnavA mATe nyAya-vaizeSike nIcenAM kAraNA Ape che : (1) guNu kadIya guNunu samavAyikAraNa nathI. paTarUpanu samavAyikAraNa tannurUpa nathI. paTarUpanuM samavAyikAraNa te! paTa ja che, tanurUpa te tenuM asamavAyikAraNa che. (2) guNamAM guNanI upalabdhi thatI nathI.4 'dravya rUpavat che' evu` jJAna ApaNane thAya che paraMtu 'rUpa rUpavat che' evu jJAna ApaNane kadI thatuM nathI. ahIM koI zaMkA kare che ke A klIla pramANe tA rUpa vagere guNAmAM saMkhyAguNa rahe che ema mAnavuM joIe kAraNa ke eka rUpa''eka sa' evI pratIti ApaNane thAya che ane evA prayogA paNa ApaNe karIe chIe. AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke guNamAM kharekhara saMkhyAguNa rahetA ja nathI. 'eka rUpa' vagere prayAge! gauNa che ane eka rUpa' vagere pratIti bhakti yA bhramarUpa che.5 (3) jo guNane guNamAM rahetA mAnavAmAM Ave te anavasthAdoSa Ave. (3) saMyovimAropu aArLam anapekSaH--kevaLa gu| ja dravyAzrayI ane aguNavAna nathI paraMtu kama` paNa dravyAzrayI ane aguNavAna che. kama` samavAyasabadhathI dravyamAM rahe che ane vaLI aguNavAna paNa che. tema chatAM kama guNa nathI kAraNa ke guNa dravyAzrayI ane aguNavAn hAvA uparAMta sa McAvibhAganu kAraNu nathI jyAre kamA~ saMyogavibhAganuM kAraNa che. ahIM kAI zaMkA kare che ke nyAya-vaizeSika pAte ja guNane saMceAgavibhAganu kAraNa mAne che; temane mate saMcAga ane vibhAga guNa che, ane sayAga yAganuM kAraNa hoI zake che ane vibhAga vibhAganuM kAraNa hoI zake che; Ama temane mate guNAya saMcAgavibhAganu kAraNa che. AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke kamasayeAga-vibhAganuM kAraNa nirapekSa che, jyAre sayeAga-vibhAgaguNa sa Myoga-vibhAganuM kAraNa sApekSa che. arthAt, kama` saMyoga-vibhAgane utpanna karavA khInna upara AdhAra rAkhatuM nathI jyAre guNa (= saMcAga-vibhAgaguNu) sayAga-vibhAgane utpanna karavA khIjA upara AdhAra rAkhe che. prazastapAde paNa guNanI vyAkhyA ApI che. temAM temaNe 'saMcovimAropu aAraLam apekSA'nA badale niyitva pada ApyuM che. guNa niSkriya che, kriyAtmaka nathI. Ane laine guNanA ka`thI bheda che. 1. 19 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padana eka zaMkA keIne udbhave che ke sAmAnya ane vizeSa paNa dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. nirguNa che ane saMga-vibhAganI utpattimAM kAraNa nathI ke kriyAtmaka nathI. AthI uparanI guNanI vyAkhyA temane paNa lAgu paDaze ane pariNAme vyAkhyA ativyAptidoSathI dUSita thaze. kadAca A zaMkAnA samAdhAna mATe prazastapAde eka vadhu pada "gujavAsa veThTha guNanI vyAkhyAmAM dAkhala karyuM che. sAmAnya ane vizeSamAM jAti nathI jyAre guNamAM jati che. guNamAM kaI jAti che ? guNamAM guNavajAti che. (3) guNanI sUcI kaNade sattara guNo gaNAvyA che: rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRtharva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa ane prayatna.10 prazastapAde A sattara guNamAM bIjA sAta umerI kula guNo vIsa gaNAvyA che. temaNe umerelA sAta guNo A che--gurutva, vatva, sneha, dharma, adharma, zabda ane saMskAra.11 (4) guNavibhAga , (1) mUrta-amUrta-mUtamUrta -- rUpa, rasa, madha, sparza, paratva, aparatva, gurutva, vatva, sneha ane vega (=saMskArane eka prakAra) mUrta dravyamAM ja rahe che. tethI temane mUrta guNo kahyA che. buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, bhAvanA (= saMskArano eka prakAra) ane zabda amUrta dravyomAM ja rahe che. tethI temane amUrta guNe kahyA che. saMkhyA, parimANa, pRthakva, saMga ane vibhAga mUrta tema ja amUrta baMne prakAranAM dravyamAM rahe che. tethI temane mUrtAmUrta guNo kahyA che.12 (2) anekavRtti-ekekavRtti - saMga, vibhAga, dviva vagere saMkhyAo, dipRthakatvathI mAMDI badhAM pRthapho anekavRtti che arthAta emane pratyeka aneka dravyamAM ja rahe che. udAharaNArtha, eka saMyogano Azraya eka dravya nathI paNa aneka dravyo che. bAkInA badhA guNo ekekavRtti che arthAta pratyeka guNa eka eka dravyamAM ja rahe che. eka rUpavyakti eka ja dravyamAM rahe che. 3 . (3) vizeSaguNa-sAmAnyaguNa - rUpa, rasa, gabdha, sparza, sneha, sAMsiddhika dravatva, buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adhama, bhAvanA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSikada na 291 (=saMskAranA eka prakAra) ane zabda vizeSaguNA (=vaizeSikaguNA) che. je guNa potAnA AzrayabhUta dravyane khIjAM dravyeAthI juduM pADI Ape che te guNane vizeSaguNa kahevAmAM Ave che. saMkhyA, parimANu, pRtha, saMyoga, vibhAga, paratve, aparatve, gurutva, naimittikavatva ane vaMga (saMskAraneA eka prakAra) sAmAnyaguNA che. je guNa peAtAnA AzrayabhUta dravyane khIjA` dravyothI vyAvRtta kaztA nathI te sAmAnyaguNa che.14 - (4) ekendriyagrAhandrAndriyagrAha-antaHkaraNagrAhyu-atIndriya -- zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha pratyeka khAdya eka ja indriyathI gRhIta thAya che. saMkhyA, parimANa, pRtha, saMyoga, vibhAga, paratva, apakSa, drava, sneha ane vega pratyeka e indriyathI (cakSu ane spena indriyathI) gRhIta thAya che. muddhi, sukha, du:kha, IcchA, dveSa ane prayatna antaHkaraNathI gRhIta thAya che. gurutva, dha, adhama ane bhAvanA atIndriya che.15 (5) kAraNaguNupUrNAMka-akAraNaguNapUrvaka apAkaja rUpa, rasa, gandha, spa, parimANa, ekatva, ekapRthaktva, gurutva, drava, sneha ane vega A guNo kAraNaguNapUrvaka che--arthAt A guNo potAnA AzrayabhUta dravyanA (= avayavInA) avayavamAM rahenAra guEAthI utpanna thAya che. paraMtu muddhi, sukha, du:kha, icchA, dveSa, prayatna, dha, adharma, bhAvanA ane zabda guNI akAraNugupUrNAMka che kAraNa ke muddhithI mAMDI bhAvanA sudhInA guNA niravayava AtmAnA che ane zabda niravayava AkAzano guNa che. AtmA ane AkAzane avayavArUpa kAraNa na hoi temanA guNo akAraguNapUrvaka che. 16 (6) saMyogaja-kama ja-vibhAgajammudrapekSa -- muddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, bhAvanA, parimANu, uttara saMcAga (= sayAgaja sayeAga), naimittika dravatva, paratva, apahtva ane pAkaja rUpa vagere guNA saMcAgajanma che. saMyeAga, vibhAga ane vega ka`janya che. sayAgaja sayAga ane vibhAgaja vibhAgane bAda karatAM bAkInA badhA sayAga ane vibhAgeA karma janma che. zabda ane uttara vibhAga (= vibhAgaja vibhAga) vibhAgajanya che. paratva, aparatva, dvitya vagere saMkhyA ane dvipRthak vagere pRthAnI utpatti buddhina sApekSa che. 17 (7) samAnajAtyAra bhaka-asamAnAtyAra bhaka-samAnAsamAnajAtyAra bhaka18 - rUpa, rasa, gaMdha, anuSNu sparza, zabda, parimANu, ekatvasaMkhyA, ekapRthasUtva Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 padarzana ane sneha samAnajatyAraMbhaka guNo che arthAta A guNe pitAnA samAna jAtIya guNone ja utpanna kare che. rUpa rUpane ja utpanna kare che, rasa rasane ja utpanna kare che, vagere. sukha, duHkha, icchA, dveSa ane prayatna asamAnajatyAraMbhaka guNa che arthAta A guNo pitAnAthI bhinna jAtinA guNone ja utpanna kare che. sukha IcchAne, duHkha dveSane, IcchA-dveSa prayatnane ane prayatna kriyAne utpanna kare che. sukha sukhane utpanna karatuM nathI, duHkha duHkhane utpanna karatuM nathI, ItyAdi. ahIM koI zaMkA uThAvI zake ke putranuM sukha pitAmAM sukha utpanna kare che, je ema na hoya te sukhI putrane dekhI pitAne pramoda na thAya. nyAya-vaizeSika ciMtake A zaMkAnuM samAdhAna karatAM jaNAve che ke pitAmAM sukhanI utpatti putranA sukhathI nathI thatI paraMtu putranA praphalita mukhane dekhI pitAne putragata sukhanI je anumitirUpa pratIti (jJAna) thAya che tenAthI thAya che. Ama pitAnA sukhanI utpattimAM putranuM sukha kAraNa nathI, kAraNa ke upanI prakriyA dvArA pitAmAM jyAre sukha utpanna thAya che tyAre tenI utpattinI avyavahita pUrva kSaNe putranuM sukha nAza pAmI gayuM hoya che.19 saMyoga, vibhAga, saMkhyA, gurutva, dravatva, uSNasparza, jJAna, dharma, adharma ane saMskAra samAnAsamAnajAtyAraMbhaka guNa che arthAta A guNe pitAnA sajAtIya guNone tema ja vijAtIya guNone utpanna kare che. udAharaNArtha, vibhAgathI vibhAga paNa utpanna thaI zake che ane zabda paNa utpanna thaI zake che. (2) svAzrayasamataAraMbhaka-patrAraMbhaka-ubhayatrAraMbhaka - buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, bhAvanA ane zabda svAzrayasamAraMbhaka guNa che arthAt A guNo pote je dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che te dravyamAM ja samavAya saMbaMdhathI rahevAvALA guNone utpanna kare che. udAharaNArtha, citramAM samavAya saMbaMdhathI raheluM sukha caitramAM ja samavAyasaMbaMdhathI rahevAvALA IcchAguNane utpanna kare che. sAdI bhASAmAM kahIe te caitragata sukha caitramAM ja IcchA utpanna kare che, anyamAM nahi. rUpa, rasa, gaMdha, sparza, parimANu, sneha ane prayatna paratrAraMbhaka guNo che, arthAta A guNe pote je dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahetA hoya che te dravyamAM nahi paNa bIjA dravyamAM pitAnA kAryabhUta guNone (ke kriyAne) utpanna kare che. udAharaNartha, taturUpa tattvarUpane nahi paNa paTarUpane utpanna kare che. tattvarUpa takhtamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che jyAre tandurUpanuM kArya paTarUpa paTamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. avayavomAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA A rU5 vagere guNo avyavImAM samavAya saMbaMdhathI rahetA guNane utpanna kare che. nyAya-vaizeSika mate avayava ane Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikada na 193 avayavI e bhinna dravyo che. saMceAga, vibhAga, saMkhyA, ekapRthakta, gurutva, dravata, vega, dhamA~ ane adhama ubhayatrAraMbhaka che, arthAt A guNo svAzrayabhUta dravyamAM ke anyatra peAtAnI kAya bhUta vastune utpanna kare che. udAharaNAtha, taMtusayeAga taMtuomAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. taMtusaMyoga paTane utpanna kare che. A paTa jemAM ta Mtusa yoga samavAyasaMbaMdhathI rahe che te ja taMtuomAM samavAyasabadhathI rahe che. viSaya-indriyasa yAga viSaya ane indriyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che paraMtu tenAthI utpanna thatu jJAna te AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che.20 (9) kriyAhetu-asamavAyikAraNa-nimittakAraNu-ubhayakAraNa-kANu -- gurutva, vatsa, vega, prayatna, dharyAM, adha ane vizeSa prakAranA saMyoga A guNo kriyAnAM kAraNA che arthAt kriyAtpAdaka che. udAharaNAM, gurutvaguNane kAraNe drazyamAM patanakriyA thAya che. rUpa, rasa, gaMdha, anu spa, saMkhyA, parimANu, ekapRtha, sneha ane zabda guNA asamavAyikAraNa che. udAharaNAM, tannurUpa paTarUpanuM asamavAyikAraNa che.. qhuddhi, sukha, du:kha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adha ane bhAvanA nimittakAraNeA che. udAharaNA, sukha icchAnuM nimittakAraNa che. saceAga, vibhAga, uSNuspa, gurutva, vatva ane vega guNA asamavAyikAraNa ke nimittakAraNa heAya che. tethI temane ubhayakAraNa mAnavAmAM AvyA che. udAharAtha, zabdotpattimAM bherI-daMDasaMyoga nimittakANa che ane bherI-AkAzasa yAga asamavAyikAraNa che; uSNaspaza` uSNaspazanI utpattimAM asamavAyikAraNa che ane yAkaja guNAnI utpattimAM nimittakAraNa che; ItyAdi paratva, aparatva, dvita vagere saMkhyA ane dvipRthaktva vagere pRthA A badhA guNA keAInu Mya kAI jAtanuM kAraNa nathI. A vibhAga uparathI e phalita thAya che ke guNA kadIya samavAyikANu heAtA nathI.21 (10) pradezavRtti-AzrayavyApI -- saMyoga, vibhAga, zabda ane khuddhi vagere AtmAnA nava vizeSaguNA pradezavRtti (=avyApyavRtti) che, arthAt A guNA je dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che te dravyane vyApIne rahetA nathI paNa te dravyanA amuka pradezamAM ja rahe che. A guNA sivAyanA badhA guNA AzrayavyApI che arthAt pote je dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che te dravyane samagrapaNe vyApIne rahe che.22 (11) bhautika-parAbhautika-Atmika -- covIsa guNAnI yAdInu nirIkSaNu karavAthI jaNAya che ke keTalAka guNA bhautika (physical) che, keTalAka guNA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 paddana parAbhautika (metaphysical) che jyAre keTalAka guNo Atmika (psychic) che. alabatta, nyAya-vaizeSika darzane guNone A vibhAga Apyo nathI. prAcIna kALamAM dArzanika ciMtananA prathama prayatnamAM bhautika vijJAnanI ane parAbhautika vijJAnanI samasyAo seLabheLa thaI gaI hoya evuM jaNAya che. paraMtu ApaNe parAbhautika bhAgane bhautika rAsAyaNika bhAgathI alaga karavo joIe. nyAya-vaizeSika darzane cacelI bhautika rAsAyaNika samasyAonuM mahatva atyAre ApaNe mATe kevaLa aitihAsika ja che. udAharaNathaM, nyAya-vaizeSika mAne che ke pANImAM madhura rasa, sAMsiddhika dravatva ane sneha guNo hoya che. sAmAnyapaNe pANImAM pitAmAM kaI svAda - madhura ke anya - jaNAto nathI evI zaMkAnA samAdhAnamAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke sAmAnyapaNe pANImAM teno madhura svAda anu bhuta (=avyakta, unmanifest) hoya che, paraMtu haDethI te ubhuta thAya che.23 vaLI, je sAMsiddhika drava pANIne guNa hoya to barapha, karAMmAM kAThinya kema jaNAya che ? evA praznanA uttaramAM nyAya-vaizeSika kahe che ke barapha, karAMmAM kharekhara kAThinya che ja nahi paNa ApaNane tenA hovAne kevaLa brama thAya che. 24 prazastapAda anusAra sneha nAnA kaNonA saMgrahanuM ja kevaLa kAraNa nathI paNa mRjanuMya . kAraNa che.25 ane zrIdhara anusAra sneha mRdutvanuM paNa kAraNa che. kezavamizra kahe che ke snehane artha cikaNutA che.27 jyAre zaMkA karavAmAM Ave che ke cikkaNatA te ghI, tela jevA tailI padArthone guNa che tyAre nyAya-vaizeSika uttara Ape che ke tailI padArthonI cikaNutA te te padArthonA AraMbhaka pArthiva paramAzuo sAthe saMyukta jalIya paramANuone kAraNe che. 28 paraMtu nyAya-vaizeSikenI A mAnyatAnI vadhu vicitratA te e che ke je cikaNatAne tailI padArthomAM temanA AraMbhaka paramANuo sAthe jalIya paramANuonA saMyogane kAraNe mAnI che te cikaNutAnI mAtrAne teo pANInI cikkaNatAnI mAtrA karatAM ghaNI vadhu mAne che ane tema mAnavAmAM teo evuM kAraNa Ape che ke tailI padArthomAM cikkaNatAnI mAtrA vadhu hoI teo javalanane uddIpta kare che jyAre pANImAM cikaNutAnI mAtrA ochI hoI te jvalanane bujhAvI nAkhe che. Ama paramANurUpa bhautika tatvonA bhautika guNonA AvA varNananuM mahattva kevaLa aitihAsika che. keTalAka guNa parAbhautika pAsuM dharAve che. eTale ApaNe A guNonI carcA vistArathI karavI joIe. vIsa guNamAM gaMdha, rasa, rUpa ane sparza anukrame pArthiva paramANu, jalIya paramANu, agniparamANu ane vAyavIya paramANunA vizeSaguNa che. zabda AkAzano guNa che. gurutva pRthvI ane pANIne guNa che. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voSikadana 25 sAMsiddhika vatva pANIno guNa che. sneha paNa paNIno guNa che. A ATha guNA tathA vega ane sthitisthApakatva nAmanA be saMskArA kevaLa bhautika guNA che. tethI temanI carcAmAM vizeSa nahi paDIe. bAkI rahelA paMdara guNAmAM A--vruddhi, sukha, du:kha, IcchA, dveSa, prayatna, dhama ane adha--tema ja navamA guNu bhAvanA (=saMskAranA eka prakAra) AtmAnA vizeSaguNA che. A nava guNAno paricaya ApaNe AtmaprakaraNamAM ApI dIdhA che. vaLI, pramANaprakaraNamAM buddhigutuM vizeSa nirUpaNa karavAmAM Avaze. tethI A nava guNAno paricaya A prakaraNamAM ApI punarukti karavAnI jarUra nathI. bAkI rahyA sAta guNA --saMkhyA, parimANa, pRthakktva, vibhAga, sayAga, paratva ane aparatva. A sAta guNAne parAbhautika pAsu che. tethI temanI carcAnu ghaNuM mahattva che. prastuta prakaraNamAM temanI ja vizeSarUpe carcA karIzuM. (12) prajJaptisat(subjective)-vastusat (objective) -- nyAya-vaizeSika anusAra badhA guNA arUpa che eTale temanA praptisat-vastusat evA vibhAga karavA asaMgata lAge. hakIkatamAM, A jAtanA vibhAga karavAne ApaNane adhikAra nathI. nyAya-vaizeSika daMna guNAne AvA vibhAga katu nathI. tema chatAM nyAyavaizeSika ciMtako pAte ja keTalAka guNAnI utpattine yuddhacapekSa gaNe che. paratva, aparatva, dvi vagere saMkhyA ane dvipRtha vagere pRthAnI utpattine nyAyavaizeSika ciMtakA vruddhacapekSa gaNe che.30 vaLI, te guNeA utpanna thayA pachI bAhya dravyamAM lAMkhe| vakhata rahetA nathI paNa khUba ja thADA vakhata rahe che. dravyamAM temanuM pratyakSa jyAre thAya che tyAre ja te dravyamAM utpanna thAya che ane pachInI kSaNe temane nAza thAya che.31 Ama nyAya-vaizeSikane AtyaMtika bAhyAvAda ahI vijJAnavAdamAM sarI jAya che. nyAya-vaizeSika dAnanI lIlA chatAM A guNone vastusat gaNavA mATe kalpanAne khUba tANa paDe che. ApaNe joyuM tema, A guNone parAbhautika pAsuM che. A guNo uparAMta je guNone parAbhautika pAsuM che te che--saMyoga, vibhAga ane parimANu. A traNa guNAmAMthI saMyoga ane vibhAganI utpatti bucapekSa nahAvA chatAM temanI utpatti je bAhya dravyamAM thAya che te dravyane kaMI asara karatI nathI. A aMmAM A guNAne cUstapaNe vastusat na gaNI zakAya. AthI temane prajJaptisat ane vastusat ane pAsAM dharAvatA guNA gaNI zakAya. parimANu e eka ja evA parAbhautika pAsu dharAvatA guNa che jene cUstapaNe vastusat gaNI zakAya. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadana jemane ApaNe bhautika guNo gaNyA che te rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda, gurutva, sneha, tva, vega (saMskArano eka prakAra) ane sthitisthApakatva (sa MskArano eka prakAra) kharekhara vastusat che. 96 guNAno prajJaptisat-vastusat vibhAga nyAya-vaizeSika darzanane mAnya nathI, tema chatAM nyAya-vaizeSikAnI guNA vizenI je mAnyatA che tenI sAthe teno visa - vAda jaNAtA nathI. A vibhAgane ahIM dAkhala karyAM che kAraNa ke nyAya-vaizeSikano AtyaMtika khAdyA vAda kevA che te samajavAmAM te sahAya kare che. AtmAnA guNAne A vibhAgamAM spa`vAmAM AvyA nathI kAraNa ke temanI bAbatamAM te vastusat che ke prajJaptisat evA prazna pUchavo ja khoTA che. (13) yAvadravyabhAvI-ayAvadravyabhAvI -- keTalAka guNA dravyanA astitva * sudhI temAM astitva dharAve che. AvA guNAne yAvadravyabhAvI guNA kahevAmAM Ave che. udAharaNAM, paTa jyAM sudhI astitva dharAvechetyAM sudhI paTanAM rUpa, parimANu, gurutva, vagere guNA astitva dharAve che. AvA guNAno nAza tyAre ja thAya che jyAre temanA AzrayabhUta dravyano nAza thAya. A jAtanA guNAnuM parivatana eTale hamezAM temanA AzrayabhUta dravyanuM parivartana. jyAre jyAre AvA guNonu parivatana bhAse che tyAre tyAre hakIkatamAM te guNonu parivatana hatu nathI paNa guNo sAthe dravyano nAza ane navA guNA sAthe navA dravyanI pahelAMnA dravyanI jagyAe utpatti hoya che. A mAnyatAmAMthI keTalAka dUragAmI kalitA nIkaLe che. A phalitA nyAya-vaizeSikanA sthAyIdravyavAdane kSaNikavAda bhaNI jhUkatA darzAve che. prazastapAda anusAra nIce gaNAvelA guNA yAvadravyabhAvI che apAkaja rUpa, sa, gaMdha, sparza, parimANu, eka vasaMkhyA, ekapRtha, sAMsiMhika dravrata, gurutva ane sneha.32 A guNAmAM rUpa, rasa, gaMdha, sparza, tva, gurutva ane sneha guNA evA che jene ApaNe bhautika pAsuM dharAvatA ane vastusat tarIke vaNu`vyA che. bAkInA traNa guNAne - parimANu, ekatva ane ekapRthane - parAbhautika pAsuM dharAvatA ApaNe gaNyA che. A traNamAM parimANa cUstapaNe vastusat che. bAkInA e guNA ekavasaMkhyA ane ekapRthakkSa dareka dravyamAM sthirarUpe hoya che. - A uparathI prAyaH e niNaeNya bAMdhI zakAya ke je guNAne ApaNe vastusat kahyA che te guNA yAvadravyabhAvI che ane temanA parivatanane atha Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSikadana 297 = cAya che dravyanuM parivartana -- kharekhara teA pUvI guNo sAthe dravyane nAza ane navA cuNA sAthe navA dravyanI utpatti. bIjI bAju, dvi vagere saMkhyA, dvipRtha vagere pRthaktva, patna, aparatva, saMyeAga, vibhAga guNIne ApaNe prAptisat gaNyA che. A guNA ayAvadravyabhAvI che. A uparathI jaNAya che ke vastusat guNA yAvadravyabhAvI che jyAre prajJaptisat guNA ayAvadravyabhAvI che. AtmAnA vizeSaguNe khruddhi vagere ayAvadravyabhAvI che. ahIM... e dhyAnamAM rAkhIe ke pRthvI vagere dravyAnA vizeSaguNA yAvadravyabhAvI che. vaLI, AtmAnA vizeSaguNA ayAvadravyabhAvI hAvA chatAM tene prajJaptisat kahIzuM nahi kAraNa ke AtmAnA guNAnI khAkhatamAM vastusat yA prajJaptisattnA prazna UThAvavA ayeAgya che. (5) guNAmAM kArya kAraNabhAva je daMnamAM guNAne temanA AzrayabhUta dravyathI bhinna gaNavAmAM AvatA hoya te darzInamAM guNAnI kAraNasAmagrI temanA AzrayabhUta dravyanI kArasAmagrIthI bhinna hoya e svAbhAvika che. paTanI bAbatamAM, taMtue paTanA samavAyikAraNa che ane taMtusa yAga paTanA asamavAyikAraNa che. paTanA rUpa vagere guNenI bAbatamAM, temanuM samavAyikAraNa paTa peAte che, jemAM te samavAyasaMbaMdhathI rahe che. kAya samavAyikAraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM hoine ane paTarUpa paTamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetu hAI ne paTane paTarUpanuM samavArSikAraNa gaNavAmAM AvyuM che. para Mtu A mAnyatAmAM keTalIka muzkelI rahelI che. paTa ane paTarUpa samakAla astitvamAM Ave che, tethI eka bIjAnuM kAraNa na heAMI zake, kAraNa ke kAraNa hamezAM kArya pUrvavatI heAya che. AvI zaMkAnuM samAdhAna karatAM nyAyavaizeSika ciMtA uttara Ape che ke paTa - hakIkatamAM kAI paNa dravya - kALanI daSTie tenA rUpa vagere guNA karatAM eka kSaNa pahelAM utpanna thAya che. Ane atha e ke paTa yA koI paNa dravya peAtAnI utpattinI prathama kSaNe nirguNa hoya che.33 zuM ApaNe AvA nirgu`Nu dravyanI kalpanA karI zakIe ? nyAyavaizeSikA tA kare che. tee jaNAve che ke AnAthI vyavahAramAM kaMI muzkelI UbhI thatI nathI kAraNa ke tenI utpattinI prathama kSaNe ja dravyane nirguNa mAnyuM che, je kSaNe Ameya tenuM jJAna thavuM azakaya che. guNAnA asamavAyikAraNu bAbate nyAyavaizeSika ciMtA mAne che ke kAraNadravyano guNa kArya dravyanA te ja guNanuM asamavAyikAraNa che. udAharaNAtha, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 - paddana taMturUpa paTarUpanuM asamavAdhikAraNa che. kaNAdanuM sUtra jaNAve che ke kAraNavya kAryadravyane utpanna kare che ane kAraNadravyanA guNa kAryakravyanA guNone utpanna kare che.34 paraMtu kaNade asamAyikAraNane kAraNanA eka judA prakAra tarIke kayuM na hatuM. asamAyikAraNanI kalpanA ane tenI vyAkhyA prazastapAdanA samayeya AkAra pAmI na hatI. uttarakALe "samavAyikAraNanA kArya sAthe samavAyakAraNamAM je samavAyasaMbaMdhathI rahe che te asamavAdhikAraNa che 35 evI asamavAyikAraNanI vyAkhyA thaI. udAharaNArtha, taMtusaMge paTanA asamavAdhikAraNa gaNAya che. ahIM paTa e kAya ane tenuM asamavAdhikAraNa taMtusaMga baMne sAthe paTanA samavAyikAraNa taMtuomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. paraMtu asamavAyikAraNanI A vyAkhyA guNonA asamavAyikAraNane lAgu paDatI nathI. taMturUpa paTarUpanuM asamavAyikAraNa che, paraMtu taMturUpa paTarUpanA samavAyikAraNa paTamAM (samavAyasaMbaMdhathI) rahetuM nathI. ahIM asamAyikAraNa pitAnA kArya sAthe rahetuM nathI. kArya arthAta paTarUpa paTamAM rahe che jyAre tenuM asaMbhavAdhikAraNa arthAta takhtarUpa taMtumAM rahe che. ' A muzkelI pAra karavA kezavamitra sUcave che ke guNanuM asamavAdhikAraNa tenA kAryanA samavAyikAraNamAM rahetuM nathI paraMtu tenA kAryanA samavAdhikAraNanA samavAdhikAraNamAM rahe che. prastuta udAharaNamAM taturUpa paTarUpanuM asamavAdhikAraNa che ane te paTarUpanA samavAdhikAraNa paTanA samavAdhikAraNa taMtuomAM rahe che. kezavamie asamatAdhikAraNa samavAdhikAraNamAM rahe che teno artha karyo ke asamavAyikAraNa samavAyikAraNamAM yA 'samAyikAraNanA samavAdhikAraNamAM rahe che. paraMtu A samajUtIthI paNa samasyA ukalatI nathI kAraNa ke asamAyikAraNanI vyAkhyA pramANe te teNe tenA kAryo sAthe samAyikAraNamAM samavAya saMbaMdhathI rahevuM joIe. A samajUtI pramANeya taMturUpa potAnA kArya paTarUpa sAthe rahetuM nathI, kAraNa ke taMturUpa taMtumAM samavAya saMbaMdhathI rahe che ane paTarUpa paTamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che paraMtu baMne samAna adhikaraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA nathI, baMne sAthe rahetA nathI. A muzkelImAMthI mArga kADhavA uttarakAlIna nyAyazeSikee be prakAranuM sAthe rahevuM (pratyAtti) hoI zake che tevA siddhAMtanI zodha karI. eka prayAsatti karye kArtha prayAsatti che. teno artha thAya che "asamavAyikAraNanuM pitAnA kArya sAthe eka arthamAM samavAyasaMbaMdhathI rahevuM te." udAharaNartha, paTanuM asamavAdhikAraNa. paTanuM asamavAdhikAraNa taMtusaMga che. taMtusaMga pitAnA kArya paTa sAthe eka artha taMtuomAM samavAyasaMbaMdhathI rahe Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana che. taMtusaMyoga ane paTa baMne eka ja adhikaraNa paTamAM samavAya saMbaMdhathI rahe. che. bIjI prayAsatti che kAraNakartha pratyAtti. ene artha thAya che "asama- vayikAraNanuM potAnA kArya sAthe nahi paraMtu kAryanA samavAdhikAraNa sAthe eka artha mAM samavAya saMbaMdhathI rahevuM. udAharaNArtha, paTarUpanuM asamAyikAraNa.. paTarUpanuM asamavAdhikAraNa taMturUpa che. taMturUpa potAnA kArya paTarUpa sAthe nahi paraMtu potAnA kArya paTarUpanA samavAyikAraNa paTa sAthe eka artha taMtuomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che.37 dravyanA asamAyikAraNane kArya karthaprayAsatti. hoya che jyAre guNane asamAyikAraNane kAraNakArtha prayAsatti hoya che. (6) AdhAra dravya vinA guNanuM astitva ApaNe ApaNuM anubhavanuM pRthakkaraNa karIzuM te jaNAze ke kevaLa guNo ja anubhavamAM Ave che ane anubhavamAM evuM kaMI bAkI rahetuM nathI jenA khulAsA mATe vyane mAnavuM paDe. ApaNane rUpa, rasa, gaMdha, sparza, vagere guNono ja anubhava hoya che. guNa uparAMta dravya jevI keI cIjano ApaNane anubhava heto nathI. jene dravya kahevAmAM Ave che te guNone samudAyamAtra che, guNothI atirikA ke I vastu nathI. dravya nahi mAnanArane A mata che. nyAyavaizeSike A stano sakhata virodha kare che. temanI mukhya dalIla e che ke guNone dravyarUpa Azraya vinA kalpavA azakya che. eTale guNenA AzrayarUpa dravyane mAnavuM ja joIe. paraMtu ahIM ApaNe joIzuM ke nyAya-vaizeSike pote ja AyarUpa dravya vinA guNonuM astitva amuka paristhitimAM svIkAre che. eTale temanI dravya na mAnanAra sAmenI upara ApelI dalIla tarka lUlI thaI jaya che. have ApaNe joIzuM ke kaI paristhitimAM nyAyazeSika guNane dravyarUpa. AdhAra vinA astitva dharAvatA kahyuM che. ApaNe agAu jeI gayA tema, nyAya-vaizeSika anusAra paTa pitAnA guNAnuM kAraNa hoIne temanAthI eka kSaNa pahelAM astitvamAM Ave che, arthAta paTa pitAnI utpattinI prathama kSaNe nirguNa hoya che. nyAya-vaizeSikanAM kArya kAraNabhAvanA siddhAntamAMthI A vastu phalita thatI hovAthI nyAya-vaizeSikee tene svIkAravI paDe che. paraMtu sAmAnya buddhi upara te te eka jAtano atyAcAra che. divya ane tenA guNa vacce samavAya saMbaMdha che; samavAya saMbaMdhanI vyAkhyA A pramANe karavAmAM Ave che-te evI be vastuo vacceno saMbaMdha che, jemAMnI eka vastu bIjI vastumAM ja sadA rahe che. dravya ane guNa be evI vastuo. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 Sadaza na che jemAMnI eka vastu guNa bIjI vastu dravyamAM ja sadA rahe che. arthAta guNa dravyamAM ja rahe che ane bIjA kazAmAM rahetA nathI jyAre dravya guNo vinA paNa pitAnI utpattinI prathama kSaNe astitva dharAve che. A guNonI bAbatamAM paNa nyAyazeSikee anicchAe svIkAvuM paDe che ke guNo piteya nAza pAmatI vakhate eka kSaNa mATe te pitAnA AdhArarUpa dravya vinA astitva dharAve che. nyAyazeSikene mate kAraNanA nAzathI kAryane nAza thAya che. tethI dravyanAza guNanAzanuM kAraNa bane che. guNanAza dravyanAzanuM kArya hAI dravyanAzathI ochAmAM ochuM eka kSaNa pachI thavuM joIe. Ane artha e ke dravyano nAza thayA pachI ochAmAM ochuM eka kSaNa sudhI guNonuM astitva cAlu rahe che.40 Ama nyAyamaizeSikone atyaMta vicitra mAnyatAne svIkAra karavo paDe che. te e ke pitAnI utpattinI prathama kSaNe dravya guNo vinA hoya che eTaluM ja nahi paraMtu guNo paNa potAnA astitvanI aMtima kSaNe dravyarUpa Azraya vinA heya che; pitAnA astitvanI aMtima kSaNe guNo jANe ke zUnyamAM laTakatA rahe che. A uparathI evuM phalita thAya che ke guNonuM yAvadravyabhAvitva prathama kSaNe ja nahi paNa aMtima kSaNe paNa khaMDita thAya che. (7) covIsa guNane paricaya (1) rUpa-rUpa cakSuthI ja grAhya che. cakSugata rUpaguNa cakSune tene viSaya rUpaguNanuM grahaNa karavAmAM sahAya kare che. rUpanA sAta prakAra che-zukla, lAla, pILuM, kALuM, lIluM, bhUruM ane citra. rUpa pRthvI, jaLa, ane teja A traNa dravyane ja guNa che. pRthvImAM badhAM prakAranAM rUpa hoI zake che. jaLamAM kevaLa zukalarUpa hoya che ane agnimAM kevaLa bhAsvara zukalarUpa hoya che. jalIya ane Agneya paramANuomAM rUpa nitya che jyAre prArthiva paramANuomAM anisagathI rUpanuM padvirtana thAya che. agnisaMgathI utpanna thatAM ne pAkaja rUpi kahevAmAM Ave che. pAkaja rUpanI utpattinI prakriyA anya sthAne ApaNe vistArathI samajavI che eTale ahIM tenI punarutinI jarUra nathI. citrarUpanI carcA paNa ApaNe karI lIdhI che eTale tenI carcA paNa ApaNe ahIM karatA nathI. avayanuM je rUpa hoya che te ja prakAranuM rUpa te avayavomAMthI banatA avayavImAM utpanna thAya che. avayavono nAza thayA pachI ja avayavInA rUpane nAza thAya che.41 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 301. (2) rasa-rasa rasanendriyathI ja grAhya che. rasanendriyagata rasaguNa rasanendriyane tenA viSaya rasanuM grahaNa karavAmAM sahAya kare che. prazastapAda rasanA cha prakAro jaNAve che-madhura, amla, lavaNu, tikta, kaTu ane kaSAya. zivAditya sAtame citrasa paNa svIkAre che. rasa jIvana, puSTi, baLa, ane ArogyanuM nimitakAraNa che. rasa pRthvI ane jaLa A be ja dravyone guNa che. jaLamAM kevaLa madhura rasa che. pRthvImAM badhA prakAranA rasa hoI zake che. jalIya paramANuomAM rasa nitya che jyAre pArthiva paramANuomAM agnisaMyogathI rasanuM parivartana thAya che. agnisaMyogathI utpanna thatA rasene pAkaja se kahevAmAM Ave che. avayavane je rasa hoya che te ja prakArano rasa te avayavomAMthI banatA avayavImAM utpanna thAya che. avayavono nAza thayA pachI ja avayavInA rasano nAza thAya che.4ra (3) gaMdha_gaMdhanuM grahaNa nAkathI ja thAya che. dhrANendriyagata gaMdhaguNa dhrANendriyane tenA viSaya gaMdhanuM grahaNa karavAmAM sahAya kare che. gaMdhanA be prakAra che-sugaMdha ane durgadha. gaMdha pRthvIdravyane ja guNa che. pArthiva paramANuomAM agnisaMyogathI gaMdhamAM parivartana thAya che. agnisaMgathI utpanna thanAra gaMdhane pAkaja gaMdha kahevAmAM Ave che. avayavomAM gaMdhano je prakAra hoya che te ja prakAra te avamAMthI banatA avayavImAM utpanna thAya che. avayavIne nAza thayA pachI ja te avayavInA gaMdhano nAza thAya che.43 - (4) spa-sparzanuM grahaNa sparzanendriyathI ja thAya che. sparzanendri yagata sparzaguNa sparzanendriyane tenA viSaya sparzanuM grahaNa karavAmAM sahAya kare che. sparzanA traNa prakAra che-zIta, uSNa, anuSNazIta, pRthvI, jaLa, agni ane vAyu A cAra dravyomAM ja A guNa hoya che. jaLamAM zIta sparza che, agnimAM uSNa sparza che ane pRthvI tema ja vAyumAM anuSNazIta sparza che. pRthvI ane vAyu baMnemAM anuSNazIta sparza hovA chatAM pRthvIne te sparza pAkaja che jyAre vAyune te sparza apAkaja che. jaLa ane agninA sparza paNa apAkaja che. avayamAM sparzane je prakAra hoya che te ja prakAra te avayavothI banatA avayuvImAM utpanna thAya che. avayavIne nAza thayA pachI ja te avayavInA spane nAza thAya che.44 (5) zabda-zabda guNa che ane te AkAzane guNa che A vastu AkAzanI carcA veLAe puravAra karI che. eTale tene pharI puravAra nahi karIe. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadarzIna zabda zrAtragrAhya che. te kSaNika che. te saMyAgathI, vibhAgathI ke zabdathI utpanna thAya che.45 nagArA sAthe krUDanA saMyeAga thavAthI nagArAne je AkAzapradeza AgaLa AkAza sAthe saMyeAga hAya che te AkAzapradezamAM zabda utpanna thAya che ane pachI zabdonI santati cAle che;46 zabda kSaNika hAI potAnI utpatti pachI bIjI kSaNe peAtAnA jevA zabdane utpanna karI nAza pAme che; Ama santatimAM pU`pUrva zabda kAraNa che ane uttarAttara zabda kAya che. vRkSanI DALI thaDathI vibhakta thAya che tyAre paNa zabda utpanna thAya che. jyAre DALIne thaDathI vibhAga thAya che tyAre tenA amuka AkAzapradeza AgaLa AkAzathI paNa vibhAga thAya che. zabda te AkAzapradezamAM utpanna thAya che ane pachI zabdanI sannati cAle che. zabdasantatimAM Adya zabda saMcAga ke vibhAgathI utpanna thAya che. bAkInA badhA krameAtpanna kSaNika zabdo zabdajanya che arthAt peAtAnI avyahita pUrva rahelA zabdathI utpanna thAya che.47 Adya zabda peAtAnA kA rUpa zabdathI nAza pAme che. anya zabda peAtAnA kAraNarUpa zabdathI nAza pAme che. ane adhyavatI zabdo peAtAnA kAraNarUpa zabda tema ja peAtAnA kArUpa zabda aneyathI nAza pAme che.48 zabdone kSaNika mAnavA chatAM tetA nAza mATe kAraNa mAnavuM e ka MIka vicitra lAge che. paraMtu nyAya-vaizeSikAne A vicitratAne svIkAra karavA paDe che kAraNa ke jo teo ahIM nihetuka vinAza mATe teA temanA sthAyidravyavAdane phaTakA paDe: vaLI, anya zabdane tenA kAraNathI nAza pAmatA gaNavA te khIjI vicitratA che. zrIdhara jaNAve che ke tenA nAzanuM khIjuM kAI kAraNa na heAvAthI tenA utpAdaka kAraNane ja tenA nAzanu kANu mAnavuM paDayuM che.49 zrIdharanI A bhASA kSaNikavAdIonI bhASA jevI ja che. kSaNikavAdIo kahe che ke je kAraNa vastune upanna kare che te ja tenI kSaNikatA utpanna kare che arthAt kSaNikatA vastunA svabhAva che ane vastu peAtAnA svabhAva sAthe ja peAtAnA kAraNathI utpanna thAya che, tethI tenA nAza mATe kaI kAraNanI jarUra nathI, nyAya-vaizeSikane nihetuka vinAzavAda svIkAravA pASAya tema na hovAthI te ahIM 'je utpAdaka kAraNa che te ja nAzaka kAraNa che' evI bhASA eTale che. paraMtu temanI e bhASA kevaLa chaLa che. te bhASAnA atA kSaNikavAdIe je kahevA mAge che te ja thAya. anya zabdanA nAzanA kAraNa vize nyAya-vaizeSikane zuM kahevAnu che te te! samajayA paraMtu anya zabda khIjA zabdane kema utpanna karatA nathI? bIjA badhA zabdo zabdate utpanna kare ane anya zabda kema na kare? AnA javAba nyAya-vaizeSikA aa Ape che ? nyAyabhASyakAra vAtsyAyana anusAra pratiSThAtI dravya sAthenA (anya zabdane) sayeAga antya .. zabdane 32 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 303 zabdanI utpatti karatA aTakAve che (nirodha:). paraMtu nyAyavaizeSikanI anya mAnyatA sAthe A A mata visaMvAdI che. zabda pote guNa che, saMyoga paNa guNa che ane guNo nirguNa che. te pachI anya zabdono pratighAtI dravya sAthe saMga kevI rIte ghaTI zake ? tema mAnatAM te guNamAM guNa mAnavAnI Apatti Ave. vAcaspati paristhiti saMbhALI le che ane A Apatti na Ave e AzayathI vAcaspati kahe che ke anya zabdane bIjo zabda utpanna karato aTakAvanAra je saMyoga che te saMga zabda ane pratighAtI dravya vaccene sagaM nathI (kAraNa ke te asaMbhavita che, paraMtu te te AkAza ane pratighAtI dravya vacceno saMga che. jyAre AkAzano pratighAtI dravya sAthe saMga thAya che tyAre te AkAza zabdanuM samAyikAraNa banI zakatuM nathI. tethI asamavAdhikAraNarUpa (anya) zabda bIjA zabdane utpanna karI zakato nathI.51 vAcaspatie vAsyAyananA matanI je samajUtI ApI che te vAsyAyanane abhipreta lAgatI nathI. anya sthaLe vAsyAyana pote ja jaNAve che ke pratighAtidravyano saMga ghaMTa, nagAruM (jenI aMdara AghAtathI vega utpanna thayo che ane jeno vega zabdotpattinuM nimittakAraNa che) vagere sAthe thAya che. pratighAtidravyano saMga ghaMTa sAthe thatAM ghaMTagata vega nAza pAme che. hAthane saMga ghaMTa sAthe thatAM ghaMTanI aMdara lelakanA AghAtathI je vega utpanna thayele tene nAza thAya che. te vegano nAza thatAM zabdasaMtati nAza pAme che. Ano artha evo thaze ke ghaMTagata vega pratyeka zabdane bIjo zabda utpanna karavAmAM nimittakAraNa tarIke sahAya kare che. tethI jyAre ghaMTagata vega nAza pAme che tyAre aMtya zabdane zabda utpanna karavA mATe jarUrI nimittakAraNanI sahAya na maLavAthI te aMya zabda zabdane utpanna karI zakatA nathI ane zabdasaMtati aTakI jAya che. ahIM e prazna udbhave che ke ghaMTagata vega kaI rIte zabdone temanA kAryarUpa zabdo utpanna karavA nimittakAraNarUpe sahAya karI zake ? vega teM ghaMTamAM che, jyAre zabdataraMge te ghaMTathI dUra ne dUra thatA jAya che. ghaMTagata vega pratyeka zabdataraMga sAthe te nathI. Ano kaMIka khulAso zrIdharanI nyAyakaMdalImAM maLe che. tenI carcA have pachI karavI paDavAnI hoI ahIM te ApatA nathI. ' zabda avyayavRtti che arthAta te AkAzane vyApIne rahetuM nathI. amuka | zabda AkAzanA amuka bhAgamAM upalabdha thAya che ane anya bhAgamAM thato nathI e hakIkata darzAve che ke te samagra AkAzane vyApIne rahetuM nathI. 3 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 padarzana 'zabdanA be prakAra che-varNarUpa ane dhvanirUpa. a, ka, kha, ga, vagere varNarUpa zabda che. zaMkhane avAja, ghaMTano avAja, vagere dhvanirUpa zabdo che.54 vaNarUpa zabdanI utpattinI prakriyA nIce pramANe che. prathama anubhUta varNanI mRti thAya che. e smRtinI sahAyathI Atma-manaHsaMga dvArA e varNana jevA varNanA uccAraNanI IcchA thAya che. pachI e varNano uccAra karavA mATe anukULa prayatna utpanna thAya che. prayatnarUpa nimittakAraNanI sahAya laIne AtmA ane kekAmAM rahelA vAyu vacce saMyoga (asamAyikAraNa) manuSyanA koThAmAM rahelA vAyumAM kriyA utpanna kare che. e sakriya vAyu Urdhva gati kare che ane hRdaya, kaMTha, tAlu, vagere sAthe athaDAya che. temanI sAthe athaDAvAthI te vAyane temanI sAthe saMyoga thAya che. e saMgarUpa nimittakAraNanI sahAya laIne kaMTha vagere sthAna ane AkAza vacceno saMyoga (asamAyikAraNa) AkAzamAM varNarUpa zabda utpanna kare che.papa daMDagata veganI sahAyathI daMDa ane nagArA saMga tema ja nagArA ane AkAza vacce saMyoga avarNarUpa zabdane (dhvanine) AkAzamAM utpanna kare che. AkAza zabdanuM samavAyikAraNa che, nagArA ane AkAza vaccene saMga zabdanuM asamavAyikANa che, nagArA ane daMDa vacceno saMga tema ja daMDagata vega baMne zabdanAM nimittakAraNe che. vAyugata veganI sahAyathI thaDa ane DALIne vibhAga tema ja DALI ane AkAzano vibhAga avarNazya zabdane (dhvanine). AkAzamAM utpanna kare che. ahIM AkAza samavAyikAraNuM che, DALI ane AkAzane vibhAga asamAyikAraNa che, thaDa ane DALIne vibhAga tema ja vAyagata vega baMne nimittakAraNo che." jevI rIte jaLanA eka taraMgathI enI atyaMta najIka bIje taraMga utpanna thAya che tevI ja rIte saMyogathI ke vibhAgathI utpanna zabdathI enI atyaMta najIkanA AkAzapradezamAM enA jevo bIjo zabda utpanna thAya che. nyAya-vaizeSika AvuM kema mAne che ? tene AvuM mAnavuM paDe che tenAM kAraNe nIce pramANe che. Indriyo prApyakArI hAI prayAsanna viSayane ja grahaNa karI zake che. AvA nyAya-vaizeSika mata che. ApaNe te dUra utpanna thayelA zabdane paNa grahaNa karI zakIe chIe. tethI nyAyavaizeSike e samajAvavuM joIe ke zabda ane kSetra vacce pratyAtti kevI rIte thAya che. A prayAsatti thavA mATe virodhIo traNa vikalpa sUcavI zake che--(1) zretra zabda prati gati kare che (2) zabda pote Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzane 305 ja zretra prati gati kare che (3) koIka zabdane upADI zretra pAse laI jAya che. A traNamAMthI eka paNa vikalpa nyAyazeSika svIkArI zake nahi. zretra pote jyAM zabda utpanna thayo hoya che tyAM jAya che e vikalpa svIkArI zakAya nahi kAraNa ke zrotra pote AkAzarUpa ja che ane AkAza te niSkriya che, eTale te gati karI zake nahi. utpanna thayela zabda zretra prati gati kare che e vikalpa paNa svIkArI zakAya nahi kAraNa ke zabda pote guNa heI niSkriya che. vAyu utpanna thayelA zabdane tenA utpattisthAnarUpa AkAzapradezamAMthI upADI kaNuzakhulIavacchinna AkAzapradezamAM ( zretramAM) laI jAya che e vikalpa paNa svIkArI zakAya nahi kAraNa ke zabda AkAzamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. paTamAM saMyogasaMbaMdhathI rahelI vastune paTanA eka bhAgamAMthI bIjA bhAgamAM laI javAya, paraMtu paTamAM samavAya saMbaMdhathI rahelI vastune paTanA eka bhAgamAMthI bIjA bhAgamAM laI javAtI nathI. Ama uparanA traNeya vikalpa svIkArya na hoI nyAyavaizeSike zabdasaMtAnanI kalpanA karI che. jaLanA taraMge potAnI utpattinA pradezamAM ja vinAza pAmatA hovA chatAM potAnA avyavahita uttara pradezamAM pitAnA jevI bIjI taraMgavyaktione utpanna kare che. AvI ja rIte zabdataraMge utpanna thAya che ane kAna sudhI pahoMce che.pa7 jaLataraMganuM daSTAna saMpUrNa nathI. jaLatAMge te pANInI sapATI upara goLAkAra UThe che, jyAre zabdataraMge te AkAzamAM golakAkAra UThe che. A vAta spaSTa karavA keTalIka vAra nyAyazeSika kadambanA phUlanuM daSTAnta Ape che ane kahe che ke te phUla jema galakAkAra vikase che tema zabdataraMge golakAkAra utpanna thAya che ane vadhu ne vadhu moTA galakAkAre utpanna thatA jAya che. have prazna UThe che ke AvI rIte zabdataraMge utpanna thatA rahe te anavasthA thAya. eTale zabdataraMgo utpanna thatAM kyAMka ane kyAreka aTavA ja joIe. nyAya-vaizeSike jaNAve che ke zabdataraMgenI saMtati aTake che. zabdataraMgenI saMtati aTakavAnuM kAraNa zuM che ? ApaNe pANImAM paththara pheMkIe chIe ane jaLataraMga UThe che. je paththara dhImethI nAkhIe chIe to jaLataraMgenI utpatti vahelI aTakI jAya che ane je paththara jorathI nAkhIe chIe te jaLataraMgonI utpatti lAMbA vakhata sudhI cAle che. Ano artha e ke jema vega ocho tema jaLataraMganI utpatti vahelI aTakavAnI ane jema vega vadhu tema jaLataraMgonI utpatti meDI aTavAnI. AnA uparathI e phalita thAya che ke dareka jaLataraMganI sAthe vega hoya che ane A veganI sahAyathI ja jaLataraMga bIjA jaLataraMgane utpanna karI zake che. vega samApta thatAM jaLataraMga Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 padarzana bIjA jaLataraMgane utpanna karI zakatuM nathI. zrIdhara jaNAve che ke koThAmAMthI nIkaLelA vAyunI anuvRtti jyAM sudhI zabdataraMga sAthe hoya che tyAM sudhI zabdataraMgo UThe che. arthAta , te vAgata vega samApta thatAM vAyunuM AgaLa javuM aTakI jAya che ane pariNAme zabdataraMgo aTakI jAya che. te vAyu sAthe jyAM sudhI zabdataraMgano saMga hoya che tyAM sudhI ja zabdataraMga bIjA zabdataraMgane utpanna karI zake che, anyathA nahi. nyAyazeSika zabdataraMgamAM vega jyAM sudhI hoya che tyAM sudhI te bIjA zabdataraMgane utpanna karI zake che ema kahI zaktA nathI kAraNa ke vega e guNa che ane zabda paNa guNa che tema ja guNamAM guNa hoI zake nahi. eTale zrIdhare zabdataraMga sAthe kaThAmAMthI nIkaLelA vAyunI. anuvRtti mAnI che. anuvRtti karma (kriyA) che. te vAyugata vegathI janya che. eTale jyAre vAyugata vega samApta thaI jAya che tyAre tajajanya anuvRtti paNa samApta thaI jAya che. ane te vAyu sAthenA saMga vinA te zabdataraMga bIjA zabdataraMgane utpanna karI zake nahi. eTale zabdataraMgonI saMtati aTakI jAya che.58 keTalAka dArzanike zabdane nitya mAne che jyAre nyAyavaizeSika zabdane anitya kSaNika) mAne che. zabdane nitya mAnanAra zabdane utpanna thatA gaNatA nathI paraMtu abhivyakta thate mAne che. AnI sAme nyAyaSike zabdane utpanna thate gaNe che ane pariNAme anitya gaNe che. nyAya-vaizeSike potAnA A matanA samarthanamAM zI dalIla Ape che te jANavuM rasaprada hoI te dalIle ahIM ApavAmAM Ave che. (1) zabdane Adi che. jene Adi hoya tene kAraNa hoya. zabdanuM kAraNa saMga, vibhAga ke zabda che. jene kAraNe hoya te u5ttidharmaka hoya. je utpattidharmaka hoya te anitya hAya.59 (2) saMga ane vibhAgane zabdanAM utpAdaka kAraNe ja mAnavo joIe, abhivyaMjaka nahi. jeo temane abhivyaMjaka mAne che temane pUchIe chIe ke temanAthI je zabda abhivyakta thAya che te, abhivyaMjaka je pradezamAM hoya che tyAM ja abhivyakta thAya che ke sarvatra ? je abhivyaMjakathI zabda sarvatra abhivyakta thato hoya te badhI vyaktione te eka sAthe saMbhaLAvo joIe. paNa paristhiti evI nathI. je abhivyaMjaka je dezamAM hoya tyAM ja zabda vyakta thato hoya to dUranI vyakita tene zrotra dvArA grahaNa na karI zake kAraNa ke Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 307 Indriya pitAno viSaya pratyAsanna hoya to ja tene grahaNa karI zake che. tethI zabda dUra rahelI vyaktinA zrotra pAse pahoMce che ema mAnavuM ja joIe. A tyAre ja zakya bane je ApaNe mAnIe ke saMgajanya zabda bIjI kSaNe avyavahita AkAzapradezamAM zabdane utpanna karI nAza pAme che, A utpanna thayela zabda pachInI kSaNe pitAnA avyavahita AkAzapradezamAM zabda utpanna karIne nAza pAme che, vagere. A pramANe zabdasaMtati cAle che ane pariNAme zabda zotrapratyAsanna bane che. zabda zotraprayAsanna banavAnI bIjI keI zakyatA nathI. tethI zabdane anitya mAnyA vinA chUTako nathI. Ama saMyoga ane vibhAgane zabdanA abhivyaMjaka na mAnatAM utpAdaka ja mAnavAM joIe." (3) saMyoga je zabdano abhivyaMjaka hoya te saMga dUra thatAM zabdanuM grahaNa na thavuM joIe. paraMtu saMyoga nAza pAmyA pachIya zabdanuM grahaNa te thAya che. A darzAve che ke saMga abhivyaMjaka nathI paraMtu utpAdaka che. baMjakanA abhAvamAM vyaMganuM grahaNa na thAya evo niyama che. saMganA abhAvamAMya zabdanuM grahaNa thAya che. tethI saMyogane zabdanA vyaMjaka tarIke na svIkAravo joIe, paraMtu tene tenA utpAdaka kAraNa tarIke svIkAro joIe.' (4) tIvra zabda "manda zabda AvA prayogo darzAve che ke zabda anitya che. jenI bAbatamAM tIvratA-maMdatA zakya hoya te nitya na hoI zake ? - AnA virodhamAM zabdanityatvavAdI jaNAve che ke zabdamAM tIvratAmaMdatA thatI ja nathI, tIvratA-maMdatA te zabdane grahaNa karanAra jJAnamAM thAya che ane A jJAnagata tIvratA-maMdatAnuM kAraNa che zabdane abhivyakta karanAra vyaMjakenI tIvratA-maMdatA. prakAza ghaDAno bhaMjaka che. tenI tIvratA-maMdatAthI ghaDAnA jJAnamAM tIvratA-maMdatA (spaSTatA-aspaSTatA) Ave che. paraMtu ghaDAmAM tIvratA-maMdatA thatI nathI. AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke je zabdamAM nahi paNa zabdanA jJAnamAM tIvratA-maMdatA mAnavAmAM Ave te tIvra zabda maMda zabdano abhibhava kare che te ghaTanAne kevI rIte samajAvI zakAze ? bherIne tIvra zabda tannInA maMda zabdane abhibhava kare che. nityazabdavAdIe ahIM kahevuM joIe ke bherInA zabdanuM tIvra jJAna tannInA zabdanA maMda jJAnano abhibhava kare che. paraMtu A azakya che. abhibhava be samakAlIna vastuo vacce saMbhave; temAMnI je tIvra heya te maMdane abhibhava kare. eka jJAtAne bherInA zabdanuM tItra jJAna Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 paDana ane taMtranA zabdanuM maMda jJAna A e nAne yugapad saMbhavatA ja nathI, jethI kahI zakAya ke eka jJAna khIjA jJAnane abhibhava kare che. jyAM sudhI bherInA zabdanI ane taMtrInA zabdanI mAtrA eka sarakhI maMda hoya che tyAM sudhI eka jJAna te baMneyane eka viSaya tarIke grahaNa kare che para Mtu jyAre bherInA zabdanI mAtrA tIvra bane che tyAre jJAna bherInA zabdane ja grahaNa kare che ane taMtrInA zabdane grahaNa karI zakatuM nathI. bherI ane taMtrI baMne vAgatAM hoya chatAM ApaNe bherInA zabdane grahaNa karI zakIe ane taMtrInA zabdane grahaNa na karI zakIe teA tenA atha e thAya ke bherInA zabde taMtrInA zabdane abhibhava karyA che. Ama abhibhava zabdomAM thAya che, jJAnamAM nahi. A uparathI sAbita thAya che ke tIvratA-maMdatA zabdamAM heAya che ane tene laI ne jJAnamAM paNa tIvratA-maMdatA Ave che. zabdanI tIvratA-maMdatA zabdane anitya puravAra kare che. 4. (5) jo sayeAga zabdavyaMjaka hoya to teNe svadezamAM rahelA badhA ja zabdone vyakta karavA joI e. paraMtu sa McAga badhA ja zabdone vyakta karatA nathI paNa amukane ja kare che. Ane athaeN e ke sa Myoga zabdanA utpAdaka che, vyaMjaka nahi. prakAza svadezamAM rahelI badhI vyaMgya vastune prakAzita kare che. prakAzanI jema sayAga jo vyaMjaka hoya te saceAge paNa svadezastha sadhaLA peAtAnA vyaMgya zabdone abhivyakata karavA joI e. paraMtu paristhiti AvI na hAI zabdanA vyaMjaka tarIke nahi paraMtu utpAdaka tarIke sa McAgane mAnavA joI e. pa (6) eka jaNe yajJamAM vAparelAM da vagere bIjo mANasa vAparatA nathI paraMtu nahi vaparAyelAM navAM ja vApare che. jo te vaparAyelAM vApare te doSa lAge. tethI jo mantrazabdone nitya mAnI sa MyeAgathI vyakata thatA mAnavAmAM Ave te eke yajJamAM vAparelA mantrazone ja bIjAe yajJamAM vApavAnu prApta thAya ane pariNAme doSa lAge. jema yajJanI sAmagrI yajJa karanAra aNavaparAyelI navI ja vApare che tema te mantrazabdo paNa aNuvaparAyelA navA ja vApare che ema mAnavuM joI e. ema mAnavuM hoya teA zabdane anitya ja svIkAravA joI e.16 (7) uccAraNa pahelAM athavA uccAraNa pachI jo zabda astitva dharA vatA hAya to tenu astitva te vakhate che te jaNAvanAra keAI pramANa te hovuM joIe ne ? aMdhakAramAM rahelA dhaDA AMkhathI dekhI zakAtA nathI chatAM te vidyamAna che ema mAnI zakAya che kAraNa ke enA spa` thAya chaeN. paraMtu Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 309 uccAraNuM pahelAM ane pachI vidyamAna manAtA zabdanuM kAI paNa pramANathI jJAna thatuM nathI, mATe mAnavuM joI e ke uccAraNa pahelAM ane pachI zabdanu astitva hetu nathI. zabdanityatvavAdI kahe che ke uccAraNa pahelAM ane pachI zabdanuM jJAna na thavAnu kAraNa zabdanuM te vakhate astitva nathI e nathI, paraMtu e che ke te vakhate zabda upara AvaraNa heAya che. AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke je te vakhate zabda upara AvaraNa hoya te te AvaraNanI kAI ne kAI pramANathI upalabdhi thavI ja joi e. vaLI, indriyagrAhya vastunuM AvaraNa indriyagrAhya ja hoya, atIndriya nahi. je te vakhate zabda upara AvaraNa hoya teA te| kAIka indriyathI tenuM grahaNa thAya ja, paNa thatuM nathI. tethI te vakhate zabda upara AvaraNu hAtu nathI ema ja mAnavuM joI e ane pariNAme te vakhate zabdanI anupalabdhi uparathI zabdane abhAva ja mAnavA joI e.67 uccAraNa pahelAM zabdanu astitva hoya ane tenA upara AvaraNa hAvAthI tenuM astitva na jaNAtuM heAya te ja te AvaraNane dUra karI zabdane pragaTa karavA vyaMjaka mAnavuM paDe. jo uccAraNa pahelAM zabdanu astitva Avarita karanAra AvaraNa ja na hoya teA te astitva te kALe pragaTa rahevu joI e ane tene pragaTa karavA vyaMjakanI keAI jarUra na rahevI joIe. jo kahA ke te kALe tenuM astitva pragaTa nathI mATe vyaMjakanI jarUra che teA prazna UThe che ke kema pragaTa nathI . te pragaTa hAvuM ja joI e kAraNa ke AvaraNa teA che nahi. AvaraNa hAya te ja te apragaTa hAya ane tene pragaTa karavA AvaraNa dUra karanAra vyajaka joI e. Ama sAga vagere nityazabdanA vyaMjaka ghaTI zaktA nathI. eTale temane zabdanA utpAdaka tarIke ja svIkAravA joI e. (8) je vastune eka mANasa bIjA mANasane ApI zakatA hoya te vastu kSaNika (=anitya) na saMbhavI zake. sthira yA nitya) vastunuM ja dAna saMbhave. guru ziSyane mantrazabdo Ape che. A ghaTanA zabdone nitya puravAra kare che. AvI zabdanityatvavAdInI dalIla che. 68 A dalIlanuM kha`Dana karatAM nyAya-vaizeSikA jaNAve che ke tame guru dvArA ziSyane zabdanA saMpradAnanI vAta karI che, te saMpradAna adhyApanarUpa che ane Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 yuddhana anitya vastunu paNa adhyApana thaI zake che. guru ziSyane nRtya zIkhave che. nRtya e kama` che. kama anitya che. tema chatAM te zIkhavI zakAya che, tenu adhyApana thaI zake che. te pachI anitya zabdanuM adhyApana kema na thaI zake ?19 (9) zabdanityavAdI zabdanI nityatA puravAra karavA kahe che ke te cAra vAra zabda elyeA' 'teNe hajAra vAra zabdanA jApa karyuM' 'te traNa vAra RcA eyeA'. vagere prayAgA zabdanI nityatA sUcave che. zabda nitya hoya te ja tene aneka vAra kheAlI zakAya, tene abhyAsa thaI zake, anyathA nahi.70 A lIlanA khaMDanamAM nyAyaverovika jaNAve che ke 'traNa vAra' 'cAra vAra' 'habbara vAra' 'aneka vAra' vagere abhyAsada ka prayogA anitya vastunI bAbatamAM paNa saMbhave che, jema ke te e vAra nAcyA'. nAcakriyA anitya che (kSaNika che). tema chatAM tenI bAbatamAM abhyAsasUcaka prayAgeA be vAra' vagere karavAmAM Ave che. Ama abhyAsa uparathI vastu nitya che e puravAra thatuM nathI.71 * (10) zabdanityatvavAdI dalIla kare che ke jenuM pratyabhijJAna thAya te vastu sthira(=nitya) ja hoya, zabdanuM pratyabhijJAna thAya che, tethI zabda nitya che. pratyabhijJA eTale je ane pahelAM joyA hoya, spardhAM hoya ke sAMbhaLyeA hAya te ja aMnuM khIje vakhate oLakhANa thavuM te, jema ke 'A te ja mANasa che jene me' pahelAM amuka sthaLe joyA hatA'. vastu sthira na hoya te| tenI bAbatamAM ApaNane pratyabhijJAna saMbhave ja nahi. zabdanI bAbatamAM ApaNane pratyabhijJAna thAya che. je zabda meM pahelAM sAMbhaLelA te ja A che' Avu pratyabhijJAna ApaNane thAya che. zabda nitya na hAya ! Avu pratyabhijJAna thaI zake nahi. Ama pratyabhijJAna dvArA zabdanu nityatva puravAra thAya che.ra nyAya-vaizeSikA uttara Ape che ke pratyabhijJAna sadA nitya vastunI bAbatatamAM ja thAya che evu nathI, paraMtu kSaNika vastunI bAbatamAM paNa thAya che. jyAta kSaNika che. te pratikSaNu nAza pAme che ane tenI jagyAe navI jyAta utpanna thAya che. paraMtu pU kSaNanI jyeAta ane uttara kSaNanI nyAta atyaMta sadA hAvAthI ApaNane nyAtanI bAbatamAM paNa pratyabhijJAna thAya che. ApaNe kahIe chIe ke je jyeAta kalAka pahelAM hatI te ja A che,' 'AkhI rAta akhaMDa jyota jalI'. Ama pratyabhijJAna paNa zabdanI nityatA puravAra karavA samatha nathI.73 (11) zabdanityatvavAdI tarka kare che ke zabdanA vinAzanuM koI kAraNa upalabdha nathI, tethI zabda nitya che.4 nyAya-vaizeSika uttara Ape che ke je Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikada na 311 zabdanA vinAzanuM kaI kAraNa na hoya teA zabdanuM satata zravaNa thavu joI e.pa paraMtu thatuM nathI, mATe zabdane vinAza thAya che ane tenA vinAzanuM kaI kAraNa che ja te svIkAravuM joI e. zabdaniSatvavAdI have ema kahI zake tema nathI ke zabdanA azravaNanuM kAraNa zabdanA abhivya jakanA nAza che ane ni ke zabdanA nAza, kAraNa ke A pahelAM puravAra karI devAmAM AvyuM che ke zabdanAM je kAraNA che te utpAdaka kAraNA che ane kevaLa vyaMjakA nathI.76 vaLI, zabdanA vinAzanu kAI kAraNa upalabdha nathI ema kahevuM khATu che. kA zabda kAraNazabdanA nAzanuM kAraNa che ane pratidhAtidravyasaMyAga anya zabdanA vinAzanuM kAraNa che.blDa pratidhAtidravyasaMyoga zabdotpattinA nimittakAraNa vegA nirodha kare che ane pariNAme anyazabda AgaLa zabdane utpanna nathI karI zakatA ane pote niruddha thAya che (nAza pAme che). (12) zabda pariNAminitya paNa nathI. arthAt evuM keI nitya zabda-dravya nathI jenA vikArarUpa dhvani ane varNAne gaNI zakAya.78 eka udAharaNa laI e. mati+aMga=maya ga. ahIM iA ya thayA che. jema ku`DaLanI baMgaDI ane che tema ahIM aa ya thayA nathI. kuMDaLa ane baMgaDI e khe suvaNu - dravyanA vikAre che, jyAre i ane ya e che keI zabdadravyanA vikAra nathI. 4 ane ya kevaLa kSaNika che, niranvayavinAzI che. i nAza pAme che ane tenI jagAe ya utpanna thAya che, iMgata zabdavya vikAra pAmI i-avasthA cheADI yu-avasthA pAmatuM nathI. hakIkatamAM te nyAya-vaizeSika mate zabda dravya ja nathI jethI tene pariNAminitya gaNI zakAya. temane mate zabda te guNa che. guNanA vikArA saMbhave ke nahi guNunA vikArA saMbhavatA nathI. guNane te nAza ane tenI jagAe khIjA guNanI utpatti ja saMbhave. te pachI rUpaguNanA lAla, pILeA vagere vikArA na kahevAya kharuM : nA, te rUpaguNanA vikArA nathI kAraNa ekanA nAza thAya che ane tenI jagyAe bIjAnI utpatti thAya che. tema chatAM temanI aMdara rUpa kSati hAvAthI te badhAMne rUpa kahevAmAM Ave che. rUpata jAti dharAvatuM keAI eka nitya rUpa nathI te samajI levuM joIe. tevI ja rIte, keAI kheAle che tyAre eka vatA nAza thAya che ane tenI jagyAe khIje va utpanna thAya che. bherI vAge che tyAre pratyeqa kSaNe tenA judA judA dhvani utpanna thAya che. tema chatAM te badhAmAM zabda jAti samAna heAI te badhAne zabda kahevAmAM Ave che. hakIkatamAM te kSaNika zabdothI atikti koI eka nitya zabda nathI jemAM zatva rahetu heAya. jo keAI vyakti 'a'vaNu Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra paDadana satata kheAlyA kare teA te "eka ja 'a'vaNu khelI rahyo che" evuM ApaNe kahIe chIe. hakIkatamAM pratyeka kSaNe te judo a'vaNuM khele che tema chatAM te badhA 'a'varDjhamAM 'a'tva jAti eka hAvAthI ApaNe kahIe chIe ke te eka ja ''vaNuM khelI rahyo che. zabdo kSaNika che paraMtu temanI aMdara rahetI zabdava jAti nitya che. vaLI, kSaNika zabdothI atirikta keAI nitya zabda nathI jenI aMdara zabdava jAti rahetI hAya.79 vaLI, prazna jAge che ke zuM nyAya-vaizeSika dravyane pariNAminitya svIkAre che ? nA, teo dravyane pariNAminitya nathI svIkAratA, paraMtu keTalAka dravyone nitya (phUTasthanitya) mAne che ane keTalAkane anitya (kiMcitkAlasthAyI). paramANue nitya dravya che. e paramANuo maLI jyAre caNaka bane che tyAre paramANu pAtAnA kAyadUSaNukamAM pariNamatA nathI paraMtu pariva`na pAmyA vinA jevA te tevA ja rahe che. kevaLa raNuka samavAyasaMbaMdhathI potAnA kAraNa pazmAemAM rahe che. tatu vagere je anitya (ki McitkAlasthAyI) dravyo che te paNa paTa vagere peAtAnAM kAryamAM parivatana pAmatA nathI paraMtu peAtAnA kAne samavAyasabadhathI peAtAnAmAM rAkhe che eTaluM ja, kAryotpatti pachI paNa teenuM astitva tevuM ja hoya che, temAM koI parivartana thatuM nathI. paTeAtpatti pachIya tantu tannurUpe ja vidyamAna hoya che. nyAya-vaizeSikA pariNAminityatAnA khyAlane koI paNa sada'mAM svIkAratA nathI. Ama zabda temane mate dhyeya nathI ke pariNAminiyeya nathI para Mtu guNa che ane te paNa kSaNika. (6) gurutva (vajana)--gurutva guNa pRthvI ane jaLanA ja che. pRthvI ane jaLanA (svAbhAvika ) patananuM kAraNa temane guhtva guNa che. guhtva indriyagrAhya nathI. tenuM anumAna pRthvI ane jaLanA patana uparathI thAya che.80 keTalAka gurutvane sparzInendriyagrAhya mAne che. paraMtu temanI mAnyatA ThIka nathI kAraNa ke gurutva sparzInendriyagrAhya hota te vastune sparzI karavAthI ja te vastunA gurutvanuM jJAna thaI jAta. 1 paraMtu vastunA sparzathI ja vastunA gurutvanuM jJAna thatuM nathI. gurutvavALI vastune hAthamAM levAthI hAthanu adheAgamana thAya che, A adheAgamana uparathI ja te vastunA vajananuM anumAna thAya che. sayeAga, prayatna ane saMskAra gurutvanA pratirodhaka che, kAraNa ke e traNa guNA gurutvane peAtAnuM kArya patanakama karatAM aTakAve che. pAlakhI sAtheno pAlakhI upara caDhelA mANasano saMce te mANasanA gurutvanA pratirodhaka che. tethI te mANasa nIce paDatA nathI. prayatna zarIranA guhtvane pratirodhaka che. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikarzana 313 tethI zarIra UbhuM rahe che, cAle che, bese che paraMtu nIce paDI jatuM nathI. upara phekelI vastunA gurutvano pratibaMdhaka che vegarUpa saMskAra. tethI upara phekelI vastu jyAM sudhI tenAmAM vega hoya che tyAM sudhI nIce paDatI nathI. pArthiva ane jalIya paramANuomAM gurutva nitya hoya che paraMtu avyavIrUpa pArthiva ane jalIya anitya dravyomAM gurutva anitya hoya che. avayavanuM gurutva avayavInA gurutvanuM asamavAdhikAraNa che. avayavIno nAza thayA pachI ja avayavInA gurutvano nAza thAya che.83 nyAya-vaizeSikane mate kAraNa ane kArya bhinna che. kAraNa avayavarUpa che ane kArya avayavIrUpa che. avayavIrUpa kArya avarUpa kAraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. Ano artha e thAya ke avayavone pitAnuM gurutva hoya che ane avayavIne pitAnuM gurutva hoya che. avayavInuM vajana karatI vakhate sAthe sAthe avayanuM parNa vajana thAya che je kAraNa ke avayavI avayamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. eTale ekalA avayavInuM vajana zakya na hovA chatAM te vajana avayavonA vajanathI vadhAre te hovuM ja joIe, paraMtu te vajana avayanA vajanathI vadhAre hetuM nathI. A samasyAnI carcA ApaNe kArya kAraNabhAvanI carcA vakhate karI gayA chIe eTale pharI ahIM tenI carcA karatA nathI. - (7) vavava--je guNa candanakriyAnuM (vahevAnI kriyAnuM kAraNa che te guNa dravatva che. te be prakAranuM che-sAMsiddhika ane naimittika. sAMsiddhika eTale svAbhAvika nemittika eTale agnisAgarUpa nimittathI janya. dravatvaguNa jaLa, pRthvI ane teja A traNa dravyamAM ja hoya che. paraMtu jaLanuM kvatva sAMsiddhika che jyAre pRthvI ane tejanuM dravatva naimittika che. barapha paNa jaLadravya che chatAM temAM dravatva kema jaNAtuM nathI A prakana ApaNe cacI lIdho che eTale enI carcA pharI karatA nathI. mINa, lAkha, ghI, vagere pArthiva dravyamAM naimittika (=agnisaMgajanya) vatva che. sonuM tejasa dravya che. tenuM kavatva paNa naimittika che.85 (7) sneha-snehaguNa jaLane vizeSaguNa che. A guNane kAraNe reta, leTa, vagere cUrNamAM pANI bhaLavAthI cUrNa karNane saMgraha thAya che ane piMDa bane che. sneharuNa mRA, vagerenuM paNa kAraNa che. prajAno artha vaizagha(glossiness) che. jalIya paramANuomAM snehaguNanitya hoya che. jalIya kAryakravyo(avayavIo) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 Sadazana mAM snehaguNa anitya hoya che. jalIya kAryadravyanA nAza pachI ja temanA snehaguNane nAza thAya che. | kezavamizra snehaguNane artha cikaNutAguNa (cIkAzaguNa) kare che. cIkAza te ghI, tela, vagere pArthiva dravyomAM jaNAya che pANImAM jaNAtI nathI - A zaMkAnuM samAdhAna nyAya-vaizeSika kevI rIte kare che te ApaNe je gayA chIe. | (9) saMskAra-saMskAranA traNa prakAra che-vega, bhAvanA ane sthitine sthApakaguNa. 7 bhAvanA AtmAno vizeSaguNa che. tenuM nirUpaNa AtmaprakaraNamAM karyuM che. eTale bAkInA be saMskAra vega ane sthitisthApakaguNanuM ja nirUpaNa ahIM karIzuM. vega mUrta dravyamAM (=pRthvI jaLa, agni, vAyu ane manamAM) kriyAthI utpanna thAya che.88 bIjA keI dravyamAM vega utpanna thatuM nathI kAraNa ke bIjA keI dravyamAM veganuM kAraNa kriyA nathI. upara gaNAvelA pAMca dravya sivAyanAM cAra : dravya AkAza, kAla, dipha ane AtmA niSkriya che. vega utpanna karavA mATe kriyAne abhighAta vagererUpa nimittikAraNanI apekSA rahe che. kriyAthI je dizAnI tarapha vega utpanna thAya che te dizAnI tarapha vega kriyAsaMtati utpanna kare che.90 sparzavALA dravya sAthe arthAta pratighAtidravya sAthe (vegavALA dravyano saMga thavAthI te dravyagata vega nAza pAme che.91 moTe bhAge vega kriyAjanya che. paraMtu keIka vAra avayavagata vega avayavImAM vega utpanna kare che. jalIya avayavImAM vega tenA avayavonA vegathI janme che. je dravya sparzavALuM heya, kAlAntarAvasthAyI hoya ane nibiDa avayavaracanAvALuM hoya temAM sthitisthApakaguNa hoya che. A guNane kAraNe tenA AzrayabhUta dravyane vALyA, macaDyA pachI choDI devAmAM Ave che te te pUrvavata sthiti prApta kare che. nitya paramANuomAM A guNa nitya hoya che ane anitya avayavIomAM A guNa anitya hoya che.9 (1-17) buddhi vagere ATha guNe ane bhAvanA (saMskAra)-A nava AtmAnA vizeSaguNo che. temanuM nirUpaNa AtmaprakaraNamAM karI dIdhuM che. tethI ahIM temanuM nirUpaNa pharI karatA nathI. have bAkI rahe che pelA guNe jene ApaNe parAbhautika pAsuM dharAvatA gaNyA che. te guNo che-saMkhyA, parimANa, pRthaphatva, saMga, vibhAga, paratva ane aparatva. A guNonI carcA have kamathI karIe chIe. . Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizaSikadana 315 (18) saMkhyA--eka, be, traNa, vagere saMkhyA guNa che. tethI te dravyamAM ja rahe che. saMkhyAnuM khAdya astitva che. kAraNa ke ApaNane 'eka dhaDe' e ghaDA' vagere pratIti thAya che. eka dhaDA' e ghaDA' vagere pratItie viziSTa-pratIti che. viziSTa-pratIti vizeSaNapratIti vinA utpanna thatI nathI. tethI viziSTa-pratItinI utpattimAM vizeSaNa paNa kAraNa che. udAharaNA, 'daMDI. puruSa' A viziSTa-pratIti che. A viziSTa-pratIti vizeSarUpa daMDanI pratIti vinA janmatI nathI. tethI 'daMDI puruSa' evA jJAnanI utpattimAM daMDa paNa eka kAraNa che ja. tevI ja rIte, 'eka dhaDe' pratIti paNa viziSTa-pratIti che. tethI 'eka'saMkhyArUpa vizeSaNa paNa tenI utpattimAM kAraNa che ja. A darzAve che ke saMkhyAguNa bAhya dravyamAM astitva dharAve che,94 keTalAka saMkhyAne dravyathI atirikta mAnatA nathI. tee peAtAnA matanA samarthanamAM jaNAve che ke dravyanI pratIti uparAMta alagathI saMkhyAnI pratIti thatI nathI, vyapratIti ane saMkhyApratIti e judI pratIti nathI paNa eka ja pratIti che, tethI saMkhyA dravyathI bhinna nathI. pa A matane pratiSedha karatAM nyAyavaizeSika jaNAve che ke A mata kharAkhara nathI kAraNa ke eka bIjAnI khUba najIka AvelAM vRkSAne dUrathI nihALatAM temanA svarUpanuM (=vRkSadravyanuM) jJAna thAya che tema chatAM te vRkSadravyamAM keTalI saMkhyA che tenuM jJAna thatuM nathI. jo dravyathI sa MkhyA abhinna hota te! dravyanuM jJAna thatAM saMkhyAnuM paNa jJAna avazya thAta, paraMtu thatuM nathI. tethI sa MkhyA dravyathI bhinna che.96 vaLI, jo sakhyA dravyathI abhinna heAta teA dhaDA lAva' ema kahetAM sAMbhaLanArane prazna na UDUta ke be, traNa, cAra ke pAMca ? tema ja eka lAva' ema kahetAM sAMbhaLanArane prazna na UThata ke ghaTa ke paTa ' A darzAve che ke sakhyA dravyathI bhinna che.97 saMkhyAnA e prakAra che-eka ja dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahenArI ekadravyA ane aneka dravyAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahenArI anekadravyA. 'eka ghaDA'- ahI' 'eka'saMkhyA kevaLa eka dravyamAM arthAt eka dhaDAmAM rahe che. be ghaDA'-- ahI be'saMkhyAnI eka ja vyakti e dhaDAomAM rahe che. eka'saMkhyA ekadravyA che ane be'saMkhyAthI mAMDI parAdha sakhyA sudhInI saMkhyA anekadravyA che.98 ekadravyA eka'saMkhyA nitya paNa hoI zake che ane anitya paNa hAI zake che. pratyeka paramANudravyamAM rahenArI 'eka'sakhyA nitya che. pratyeka Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 paDadana avayavIrUpa dravyamAM rahenArI 'eka'saMkhyA anitya che ane avayavIne nAza thatAM tene nAza thAya che. avayavIgata 'eka'saMkhyAnI utpattimAM te avayavInA pratyeka avayavamAM rahelI 'eka'saMkhyA asamavAyikAraNa che. 9 keTalAka dArA nikA pratyeka dravyagata eka'saMkhyAne te dravyanA svarUpathI bhinna gaNatA nathI, te tene svarUpAbheda tarIke ja svIkAre che.100 paraMtu temane A mata kharAbara nathI, kAraNa ke tema mAnatAM eka'saMkhyA eka ja dravyane vizeSaguNa banI jAya. paraMtu te vizeSaguNa nathI paNa sAdhAraNaguNa che. udAharaNA, amuka ghaTagata eka'saMkhyA jo te ghaTanA svarUpAbhedarUpa ja hoya tA ghaTanuM svarUpa ghaTadravya hAine eka'saMkhyAnA artha ghaTadravya thAya, tethI ghaTadravya sivAya kAI paNa anya dravyanI aMdara--kaheA ke pAMnI aMdara- ta rahe ane pariNAme ghaTadravyamAM ja eka'sa MkhyAnI pratIti thAya ane bIjA koI dravyamAM eka'saMkhyAnI pratIti na thAya. paraMtu vastusthiti te evI che ke ghaTanI pratIti ane ghaTasvarUpanI pratIti ghaTamAM ja thAya che jyAre 'eka'saMkhyAnI pratIti teA ghara, paTa, vagere badhAM dravyAmAM sAdhAraNapaNe thAya che. tethI 'eka'saMkhyAne dravyanA svarUpathI abhedamAtra nathI arthAt 'eka'saMkhyA kevaLa dravyasvarUpa nathI. te drayasvarUpathI atikti dravyamAM rahetA guNa che.101 anekadravyA saMkhyAe e'thI mAMDI parAdha sudhInI che. vastutaH parAdha thI AgaLa paNu saMkhyAnI kalpanA thai zake che. paraMtu nyAya-vaizeSikA parAdha sudhI ja yattAvyavahAra mAne che.102 tethI te parA thI AgaLa saMkhyAnI kalpanA karatA nathI. anekadravyA saMkhyAe anitya ja che. teo temanA AzrayabhUta dravyamAM kevaLa traNa kSaNa ja rahe che. A saMkhyA draSTA vyaktinI 'apekSAbuddhi'thI bAtha byAmAM utpanna thAya che. A saMkhyAonI utpattine ane nAzane! krama nIce jaNAvIzuM. A saMkhyAAnI utpatti ane nAzane krama nirUpatAM pahelAM temanI bAbatamAM virAdhIoe UThAvelI eka zaMkAnuM samAdhAna karI laI e. viredhI jaNAve che ke anekadravyA saMkhyA byAnA svarUpane bhedamAtra che. e dhaDAgata 'e'saMkhyAnA atha eTalA ja ke A ghaDAnu svarUpa A ghaDAthI juduM che.' Ama anekadravyA saMkhyA svarUpabhedamAtra che.103 AnA uttaramAM nyAya-vaizeSikA jaNAve che ke anekadravyA sAMkhyA te byAnA svarUpabhedathI vizeSa kaI ja na hAya te! e svarUpabheda e dhaDAomAM hAine badhI ja anekadravyA saMkhyAonI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 317 pratIti be ghaDAomAM thavI joIe paraMtu be ghaDAomAM te kevaLa be saMkhyAnI pratIti thAya che ane anya anekadravyA saMkhyAonI pratIti thatI nathI. A darzAve che ke anekadravya saMkhyA kevaLa svarUpabheda nathI paraMtu aneka dravyamAM rahetA bAhya guNo che.10 ? anekadravya saMkhyAono utpattikrama (tema ja jJaptikrama) : anekadravyA saMkhyA "eka saMkhyAono samuccayamAtra nathI. paraMtu eka saMkhyAomAMthI te. niSpanna thAya che.105 "eka saMkhyAomAMthI anekadravya saMkhyA mA me niSpanna thAya che ke saMkhyAnI utpatti kevI rIte thAya che tenuM nirUpaNa karIe. te ja pramANe bAkInI anekadravyA saMkhyAonI utpattino krama samajavo. be ghaDAeno cakSa sAthe saMga thatAM te pratyeka ghaDAmAM rahelI "eka saMkhyAnA sAmAnya ekavInuM jJAna thAya che. cakSu dvArA "ekatvasAmAnyanuM jJAna thAya che kAraNa ke eka sAmAnya beya "ekIsaMkhyAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che ane eka saMkhyA indriya sAthe saMyukta be ghaDAomAMnA pratyeka ghaDAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. "ekatva sAmAnyanuM jJAna thayA pachI te eka sAmAnya je be eka saMkhyAomAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che te be "eka saMkhyAonuM jJAna thAya che. A "eka saMkhyAonuM jJAna thavAmAM kAraNabhUta che "ekatvasAmAnyano ekIsaMkhyAmAM samavAyasaMbaMdha tema ja te saMbaMdhanuM jJAna. A jJAna "A eka che, A paNa eka che evA AkAranuM hoya che. A jJAnane apekSAbuddhi kahe che. be (ke bethI vadhu) "eka saMkhyAonuM eka sAthe eka jJAna thavuM e apekSAbuddhi che. pachI A apekSAbuddhinI sahAyatAthI be ghaDAomAM rahelI be eka saMkhyAo temanA AzrayabhUta be ghaDAomAM be saMkhyAne utpanna kare che. saMkhyAnI utpattimAM samAyikAraNa che be ghaDA, asamavAyikAraNa che te be ghaDAomanA pratyekamAM rahelI "eka saMkhyA ane nimittakAraNa che apekSAbuddhi pachI saMkhyAmAM samavAya saMbaMdhathI rahetA "dvivasAmAnyanuM jJAna thAya che. tyAra pachI divasAmAnya jemAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che te be" saMkhyAnuM jJAna thAya che. pachI saMkhyA jemAM samavAya saMbaMdhathI rahe che te be ghaDAnuM besaMkhyAviziSTarUpe jJAna thAya che. tyAra bAda te jJAnathI AtmAmAM anurUpa saMskAra utpanna thAya che. 10 prathama kSaNamAM Indriyane be ghaDA sAthe saMyoga thAya che. bIjI kSaNamAM eka sAmAnyanuM jJAna thAya che. trIjI kSaNamAM gayA ane evA AkAranI apekSAbuddhi utpanna thAya che. cothI kSaNamAM saMkhyAnI utpatti thAya che. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 paDadana pAMcamI kSaNamAM disAmAnyanuM jJAna thAya che. chaThThI kSaNamAM be saMkhyAnuM jJAna thAya che. sAtamI kSaNamAM 'A be ghaDAche e rIte be saMkhyAviziSTa be ghaDAonuM jJAna thAya che. AThamI kSaNamAM e jJAnathI AtmAmAM saMskAra utpanna thAya che. ApaNe joI gayA ke anekadravya saMkhyAo bAhya dravyamAM apekSAbuddhithI utpanna thAya che. saMkhyA guNa che. guNa artha che. eTale prazna Ubho thAya che. ke arthane buddhijanya kaI rIte mAnI zakAya ? arthAta , je te buddhijanya hoya te tene artha gaNI ja kema zakAya ? A zaMkAnuM samAdhAna nyAya-vaizeSika nIce pramANe kare che. teo kahe che jJAnathI arthanI utpatti e kaI alaukika ghaTanA nathI, kAraNa ke jJAnathI sukha vagerenI utpatti thAya ja che ane sukha vagere paNa guNo heI artha che. ahIM koI zaMkA UThAvI zake ke sukha vagere te AMtara artha che jyAre saMkhyA to bAhya artha che; jJAnathI bAhya arthanI upatti thatI dekhAtI nathI. A zaMkAnA samAdhAnarUpe nyAya-vaizeSika jaNAve che ke AMtara arthanI upatti jJAnathI thatI jaNAya che jyAre bAhya arthanI utpatti jJAthI thatI hovA chatAM jaNAtI nathI e te temano bhedamAtra sUcave che. hakIkatamAM to AMtara ane bAhya baMne prakAranA artho buddhijanya che. udAharaNArtha, ghaDe bAhya artha che; ghaDAnI utpattimAM kuMbhAranI buddhi nimittakAraNa che ja. tevI ja rIte, saMkhyA paNa bAhya artha hovA chatAM tenI upattimAM apekSAbuddhi nimitta kAraNa che. 07 be ghaDAomAMnA pratyeka ghaDAmAM rahelI eka saMkhyA ja te ghaDAomAM be saMkhyAnI utpatti kare che ema mAnIne, tenI utpattimAM apekSAbuddhine paNa zA mATe kAraNu mAna che -AvA praznano nyAya-vaizeSika A pramANe uttara Ape che : je be saMkhyAne (ane anya anekadravya saMkhyAne buddhijanya na mAnIe te badhA jJAtAone te sAdhAraNa viSaya banI jAya, paraMtu hakIkatamAM to be ghaDAmAM besaMkhyAnuM jJAna be ghaDAne jenAra badhI vyaktione thatuM nathI paNa amukane ja thAya che. rUpa sAdhAraNa viSaya che. je kaI ghaDAne jue che te badhAne rUpanuM jJAna thAya che. paraMtu anekadravya saMkhyAnI bAbatamAM evuM nathI. tenuM kAraNa che tenuM buddhijanya hevuM te. anekadravya saMkhyA apekSAbuddhijanya hoI je vyaktinI buddhithI te utpanna thAya che te vyaktine ja tenuM jJAna thAya che, bIjI vyakitaone tenuM jJAna thatuM nathI. 108 anekadravya saMkhyAono nAzama upara je ATha kSaNo jaNAvI gayA chIe temAM trIjI kSaNe ekavasAmAnyajJAnane nAza thAya che. AthI kSaNe koIno Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 319 nAza thatA nathI. pAMcamI kSaNe apekSAkhuddhinA nAza thAya che. chaThThI kSaNe dvityasAmAnyajJAnanA nAza thAya che. sAtamI kSaNe e'saMkhyAnA ane e'saMkhyAnA jJAnanA nAza thAya che. ane AnI kSaNe e'sakhyAviziSTadravyajJAnanA nAza thAya che. A darzAve che ke trIjI kSaNe utpanna thayelI apekSAbuddhi pAMcamI kSaNe vinAza pAme che ane cethI kSaNe utpanna thayelI be'sa MkhyA sAtamI kSaNe vinAza pAme che.109 nyAya-vaizeSika anusAra buddhi (=jJAna) kSaNika che ane e nAnA eka sAthe rahetA nathI. eka jJAnanA nAza thAya che ane khIjuM jJAna utpanna thAya che. tethI eka kSaNanuM jJAna tenA pUrvakSaNanA jJAnanu nAzaka gaNAya che ane uttarakSaNanA jJAnanuM utpAdaka gaNAya che. cAthI kSaNe apekSAmuddhinu nAzaka keAI jJAna na heAI trIjI kSaNe utpanna thayelI apekSAmuddhi ceAthI kSaNe paNa astitva dharAve che. cAthI kSaNe tA khe'saMkhyAnI utpatti thAya che, keAI jJAnanI utpatti thatI nathI je apekSAmuddhinA nAza kare. Ama buddhinI kSaNikatAnA niyamamAM pekSAbuddhi kaMIka apavAdarUpa che. bIjI eka noMdhapAtra hakIkata e che ke apekSAmuddhi e evI buddhi che je kAI paNa buddhine utpanna karatI nathI paraMtu khAdya artha saMkhyAne utpanna kare che, ane te svajanya muddhithI nahi paNa svajanya saMkhyAmAM rahetA sasamAnyathI janya jJAnathI nAza pAme che. cethI kSaNe utpanna thayelI 'be'saMkhyAnuM astitva, sAMtanI kSaNe utpanna 'bheMsa khyAviziSThadravyajJAnanI avyahita pUrvI kSaNa sudhI mAnavAmAM AvyuM che kAraNa ke te vinA e'saMkhyAviziSTatmajJAna dhaTe nahi. apekSANuddhi ekatvasAmAnyajJAnanA nAza kare che. dvisAmAnyajJAna apekSAbuddhinA nAza kare che. e'saMkhyAjJAna dvisAmAnyajJAnaneA nAza kare che. e'sakhyAviziSTadravyajJAna e'saMkhyAneA tema ja e'saMkhyAnA jJAnanA nAza kare che. kharekhara tA e'sa MkhyAviziSTadravyajJAna e'saMkhyAnuM nAzaka nathI. paraMtu te jJAna utpanna thatAM e'saMkhyAnuM kaMI prayeAjana na heAI nAza pAme che. hakIkatamAM te apekSa!buddhinA nAza thatAM khe'saMkhyAnA nAza thavA joI e paraMtu tenuM pratyeAjana hAI tenA nAza pratyeAjana siddha na thAya tyAM sudhI manAyeA nathI. e dhyAnamAM rAkhavuM joI e ke nyAya-vaizeSika nimittakAraNa apekSAbuddhinA nAro che' vagere saMkhyAneA nAza mAne che11 ane samavAyikAraNanA ke asamavAyikAraNanA nAthe temane nAza mAnatA nathI. je samavAyikaraNanA ke asamavAyikAraNanA nAze Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 padarzana temane nAza mAne che te saMkhyAo sthAyI ane nitya banI jAya, te nyAyavaizeSikane ISTa nathI. saMskAra besaMkhyAviziSTadavyajJAnano nAza kare che.. nimittakAraNa apekSAbuddhinA nAze ane kadravya saMkhyAne nAza thAya che e niyamamAM apavAda paNa che. amuka khAsa paristhitimAM anekadravyA saMkhyAne nAza tenA AzrayabhUta(=samavAyikAraNu) dravyano nAzathI thAya che.111 jyAre anekadravya saMkhyAnA samavAdhikAraNa dravyano nAza ane tenA nimittakAraNa apekSAbuddhino nAza samakAla eka ja kSaNe thAya che tyAre apekSabuddhinA nAzane te saMkhyAnA nAzanuM kAraNa nathI mAnavAmAM AvyuM paraMtu te saMkhyAnA samavAyikANa dravyano nAzane te saMkhyAnA nAzanuM kAraNa mAnavAmAM AvyuM che. anekadravya saMkhyAnA samavAyikAraNane nAza (EdravyanAza) ane te saMkhyAnA nimittakAraNane nAza (=apekSAbuddhinAza) eka sAthe eka kSaNe thAya evI paristhiti jyAre nirmANa thAya che ? A samajavA mATe prathama dravyanAzanI prakriyA samajavI joIe. te prakriyA anusAra prathama dravyanA avayavomAM avayavavibhAga janaka karma utpanna thAya che. pachInI kSaNe avayavono vibhAga thAya che. trIjI kSaNe avayavonA saMgane nAza thAya che. tene pariNAme ethI kSaNe dravyano nAza thAya che. have je eka sAmAnyanuM jJAna dravyanAzanI prakriyAnI prathama kSaNe thAya arthAta dravyamAM avayavaviMbhAgajanaka karma je kSaNe utpanna thAya te ja kSaNe thAya te apekSAbuddhinI utpatti avayavavibhAganI kSaNe thAya, be saMkhyAnI utpatti avayavasAganAzanI kSaNe thAya ane dvitvasAmAnyajJAnanI utpatti dravyanAzanI kSaNe thAya. ane be jJAna eka sAthe rahetA na hoI divasAmAnyajJAna je kSaNe utpanna thAya te kSaNe apekSAbuddhine vinAza hoya. Ama divasAmAnya jJAnanI utpattinI kSaNe dravyanAza ane apekSAbuddhinAza thAya. A rIte eka ja kSaNe be saMkhyAnA nimittakAraNa apekSAbuddhine nAza ane samavAdhikAraNa dravyane nAza thAya che. tethI ahIM nimittakAraNa apekSAbuddhinA nAzathI besaMkhyAno nAza nathI manAye paraMtu samavAyikAraNa dravyanA nAzathI besaMkhyAne nAza manAya che.112 A apavAdane bAda karatAM anekadavyA saMkhyAno nAza apekSAbuddhanA nAzathI ja thAya che. Ama anekadravyA saMkhyAnAM utpatti ane nAza apekSAbuddhi upara ja mukhyapaNe AdhAra rAkhe che. tethI, anekadravya saMkhyAne cUstapaNe artha gaNI zakAya nahi. alabatta, nyAya-vaizeSika to tene cUstapaNe artha gaNe che ja. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 vazeSikAna (19) parimANa-A nAnuM che', "A moTuM che evA vyavahAranuM kAraNa parimANa che.13 parimANanA cAra prakAra che-aNu, mahat, dIrdha ane harU.14 mahatparimANanA be prakAra che-nitya ane anitya. AkAza, kAla, dipha ane AtmAmAM nitya mahatparimANa che. tene paramamahariyANa kahevAmAM Ave che. caNaka, vageremAM anitya mahatparimANa hoya che. aNuparimANanA paNa be prakAra che-nitya ane anitya. paramANu ane manamAM nitya aNuparimANa che. nitya asparimANane pArimAMDalya kahevAmAM Ave che. duSaNamAM anitya aNuparimANa che. bIlA karatAM AmaLuM aNa che evA prayogamAM "azabdane vyavahAra gauNa che, kAraNa ke e vyavahAranuM kAraNa aNuparimANa nathI paraMtu mahatparimANane jUnAdhikabhAva che. je dravyamAM mahatparimANa utpanna thAya che te dravyamAM mahatparimANa sAthe dIrghaparimANa paNa utpanna thAya che. vaLI, je dravyomAM aNuparimANu utpanna thAya che te dravyomAM aNuparimANa sAthe havaparimANa paNa utpanna thAya che. Ama nyAya-vaizeSika paribhASAmAM kahIe te anitya mahatparimANa ane dIrgha parimANakArya samata che tema ja anitya aNuparimANa ane hastraparimANa ekAAsamaveta che ema kahevAya. zelaDI, vAMsa, vageremAM mukhyataH arthAta vastutaH dIrghaparimANa hoya che chatAM dIrdhaparimANanA utkarSaapakarSane kAraNe temanI bAbatamAM hasvaparimANane gauNa vyavahAra thAya che. 15 arthAta temanAmAM kharekhara havaparimANa hetuM ja nathI. havaparimANa kevaLa ThavaNakyAM hoya che. hasvaparimANuM ane dIrghaparimANa kevaLa anitya che.16 anitya mahatparimANanI utpattinAM kAraNa traNa che-parimANa, saMkhyA ke pracaya. caNaka aparimANa che. eTale traNa vaNakathI utpanna caNamAM je maha5rimANa utpanna thAya che tenuM kAraNa caNakanuM aNuparimANa na hoI zake. aNuparimANu mahatparimANane utpanna na karI zake. te pachI traNamAM mahatparimANa kevI rIte utpanna thAya che ? prathama traNa yukemAM IzvaranI apekSAbuddhithI bahatvasaMkhyA (ahIM "traNa saMkhyA) utpanna thAya che. pachI bahuvasaMkhyAviziSTa traNa tharkethI bhaNuka utpanna thAya che. jyAre yaNukanA rUpa vagere guNe A caNakamAM rUpa vagere guNo utpanna kare che tyAre yaNukagata bahuvasaMkhyAguNa tenAmAM mahatparimANa utpanna kare che. Ama caNuka avayavImAM je mahatparimANa utpanna thAya che te tenA avayamAM rahelI bahuvasaMkhyAthI utpanna thAya che. paraMtu mahatparimANavALA be yA vadhu avayathI utpanna avayavI dravyamAM kAraNarUpa avayenuM mahatparimANa ja mahatparimANa 5. 21 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadana * 1 : B '. - : 2 1 1 - : utpanna kare che. A prasaMge avayayugata bahutvasaMkhyA avayavInA mahatva pari. mANane unna karatI nathI, kAraNa ke eka sarakhI bahusaMkhyA dharAvatA avayathI utpanna be avayavI dravyonA parimANamAM bheda jaNAya che (kaMdalI pa rUpa. nA be palamAMthI ne eka pila utpanna thAya che tyAre te eka palamAM je maharimANa upanna thAya che tenuM kANu be pilane pracayarUya saga che. be pilane A pracayarUpa soga te pratyeka palanA patipitAnA avayave prazithila ganI sahAya laIne ke te vinA, be polamAMthI utpana ekamelamAM maharimaNa utpanna kare che. A prasaMge bahu saMkhyAthI ya muhaparimANathI maharimANe utpanna thatuM nathI. be aNuomAMthI jyAre caNaka bane che tyAre te ThaMcakamAM je AzuparimANa utpanna thAya che te aNugata aNuparimANathI utpanna thatuM nathI paraMtu te be aNugata besaMkhyAthI utpanna thAya che. maharimANanI utpatti vize je kaMI ahIM kahevAmAM AvyuM te badhuM ja akSarazaH dIrgha parimANanI utpattine paNa lAgu paDe che. vaLI, jema vaNakamAM aNuparimANanI utpatti be aNagata e'saMkhyAthI thAya che tema kUcazukamAM hasvaparimANanI utpatti paNa te be aNugata saMkhyAthI ja thAya che.1 13 dIdhaparimANa ane anitya mudraparimANa e be judI jAtanuM parimANo che. A hakIkta nIcenA vAkyamayege parathI puravAra thAya che : "maparimANavALI vastuomAMthI dIdha parimANavALI vastu lAvI dIdhuM parimANavALI vastuomAMthI maharimANavALI vastu lAvo." tevI ja rIte haparimANa ane anitya aparimANa e be paNa judI jAtanAM parimANa che. je te be parimAne ane te be parimANanA AyabhUta dravyone pratyakSa karI zake che temane te be parimANa vacce bheda pratyakSa thAya che.118 1. parimANanuM upara kareluM nirUpaNa prazastapAdane anusarIne che. have tenuM vistRta vivecana ApIe chIe. prazastapAde parimANanA cAra prakAra mAnyA cheazuparimANa, hasvaparimANa, mahaparimANa ane dIrghaparimANa. aNuparimANa ane havaparimANa ekAAsamaveta chevaLI jyAre ane je kAraNathI aNuparimANa utpanna thAya che tyAre ane te ja kAraNathI azuparimANanI sAthe ja havaparimANa paNu utpanna thAya che. A darzAve che ke prazastapAde te benI vacce je bheda karyo che te tuccha che. kharekhara to have parimANa aNuparimANathI judu jinANa nathI ema ja mAnavuM joIe. tevI ja rIte, dIrghaparimANane makarimANathI juduM parimANa mAnavuM yogya nathI. Ama kharekhara be ja parimANa cheaparimANa ane mahaparimANa. aNuparimANu aNu, mana ane vaNakamAM ja rahe Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra3 vazeSikadarzana che ane mahatparimANa nAnAmAM nAnA dazyamAna kaNathI mAMDI moTA moTA sUrya vagere piMDAmAM rahe che. paraMtu sarvavyApaka AkAza, kALa, dipha ane AtmAmAM paramamahatparimANa rahe che jene vibhuparimANa paNa kahevAmAM Ave che. A rIte je parimANane ApaNane paricchinna yA sImitarUpamAM anubhava thAya che te nAnAmAM nAnuM hoya yA moTAmAM moTuM hoya paNa mahaparimANa kahevAya che. paraMtu je vibhu, aparicchinna arthAta sarvavyApaka parimANa che-jenAthI moTuM kaI parimANa nathI tene paramahatparimANa kahevAmAM Ave che; A paramahatparimANa AkAza, kAla, dika ane AtmA A cAra ja dravyomAM rahe che. mahatparimANa ane paramamaharimANa baMnene mATe eka samAna zabda "maha5rimANa paNa vaparAya che. Ama evuM nAnuM parimANa je paricchinna hovA chatAM eTaluM badhuM nAnuM hoya ke jenAthI nAnA parimANanI kalpanA paNa na thaI zake ane je ApaNe anubhavamAM paNa na AvI zake tene aNuparimANa kahevAmAM Ave cheane te ANuM, zravaNuka ane manamAM ja rahe che. paricchinnapaNAnI daSTie vicArIe to paramamaharimANa sivAyanuM mAM parimANa ane aNuparimANa baMnene mATe mUrta parimANa zabdano prayoga thAya che. arthAta badhAM paricchinna parimANane "mUrta parimANu kahevAmAM Ave che. mUrta parimANa aNu, caNaka, mana, tema ja ghaTa, peTa, vagere kAryakravyamAM rahe che. arthAta AkAza, kAla, dipha ane AtmAne bAda karatAM bAkInA pratyeka vyamAM mUrta parimANa rahe che. tethI A cArane amUrta dravya kahevAmAM Ave che ane te sivAyanAM bIjAM badhAM dravyane mUrta dravya kahevAmAM Ave che. aNu ane mananA aNuparimANa tema ja AkAza, kAla, dipha ane AtmAnA maha5rimANa (=ramamaharimANa) sivAyanAM parimANa anitya che ane temanA AzrayabhUta dravyanA nAzathI temane nAza thAya che. parimANana vibhAga nIce pramANe darzAvI zakAya. parimANa aNuparimANa mahatparimANa nitya anitya mahatparimANayA nitya paramamahatparimANa vyA aNuparimANu aparimANa maharimANa (AkAzava. nitya mahatparimANa (aNu, mana) (vaNaka) cAra dravyo sivAyanAM (AkAza, kAla, dika AtmA) vyA) mUrta parimANa Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che' 1 1, 34 vadana kAraNanA parimANathI kAryanuM parimANa utpanna thAya che. taMtunA parimANathI kapaDAnuM parimANa utpanna thAya che. kAraNa avayavarUpa hoya che ane kArya avayavIrUpa hoya che. avayavamAM je prakAranuM parimANa hoya te ja prakAranuM parimANa avayavImAM utpanna thaI zake. avayavomAM (taMtuomAM raheluM mahArimANa avayavImAM (paDAmAM mahatparimANa ja utpanna kare, aNuparimANu utpanna na kare. paraMtu avayavonA mahatparimANathI je mahatparimANa avayavImAM utpanna thAya te avayavonA mahatparimANathI vadhAre che. A niyama pramANe kAraNanuM (avayavonuM) parimANuM aNu hoya te kAryanuM (avayavInuM) parimANa aparimANa ja heya ane te kAraNanA aparimANathI vadhAre aNuparimANa heya arthAta aNutara heya. paraMtu A te vicitra kahevAya. aNuparimANathI mahatparimANa utpanna nathI thaI zakatuM paNa tenAthI te aNataraparimANa ja utpanna thAya. paraMtu Ane svIkAra thaI zake nahi. eTalA mATe nyAyamaizeSikee evuM mAnyuM che ke be aNuothI banelA yaNanuM parimANu aNunA parimANathI utpanna thatuM nathI paraMtu be aNuomAM rahenArI be saMkhyAthI utpanna thAya che. besaMkhyAthI utpanna thayela A parimANana te vibhinna jAtIya (=mahatparimANa) heya che ane na te aNutara hoya che paraMtu aNuparimANa ja manAya che. pachI traNa vaNakethI eka caNaka bane che. caNakanuM parimANa paNa kavaNukanA parimANathI utpanna thatuM nathI, kAraNa ke caNakanuM parimANa aNu che ane caNakanuM parimANa mahatva che. aNuparimANamAMthI mahatparimANa utpanna na thaI zake; aNuparimANathI je parimANa utpanna thAya te te, upara jaNAvyuM te pramANe, "aNutara parimANa ja hoya. eTale nyAya-vaizeSike evuM mAne che ke caNunuM parimANa traNa vaNakAmAM rahenArI "traNasaMkhyAthI utpanna thAya che. traNa" ane te pachInI saMkhyAone bahuvasaMkhyA gaNavAmAM Ave che. nyAyavaiziSaka mata anusAra bahusaMkhyA paNa mahatparimANane utpanna karI zake che. Ama bahutasaMkhyAne kAraNe vyakamAM mahatparimANa utpanna thAya che.119 vyayukethI je kArya utpanna thAya che temAM mahatparimANa caNakanA maharimANathI utpanna thAya che kAraNa ke caNanuM parimANa mahatva hoI tenA kAryamAM je mahatparimANa utpanna thAya che te mahattara hoya che. AnAthI AgaLa kAraNanA parimANathI kAryanuM parimANa utpanna thAya che ane kAraNaguNa kAryaguNane utpanna kare che e niyama lAgu paDe che. Ama ahIM darzAvavAmAM AvyuM ke aNuparimANu kAraNa nathI arthAta te kaI paNa kAraNa nathI. aNu kAraNa hoya che eTale svAbhAvikapaNe evuM Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ in . ' pikAnA lAge ke aNanuM aNuparimANa paNa aNanA kAryanA parimANanuM kAraNa haze. A bhrama dUra karavA nyAyavaizeSikane spaSTapaNe kahevuM paDe che ke A parimANa koInuM kAraNa nathI. 120 paramamahatparimANa je AkAza Adi cAra dravyomAM rahe che te dravya nitya che. te dravyo keI dravyanuM kAraNa nathI. eTale emanA paramamahatparimANathI kaI kAryanuM parimANa utpanna thavAne prazna ja Ubho thato nathI. tethI mamahatyarimANa paNa keInuM kAraNa nathI. aparirikana ( niHsIma) parimANanI kalpanA vicitra che. parimANanuM nisIma rahevuM azakya lAge che. Ama nisIma parimANane (=ramamaharimANane) svIkAravuM yogya lAgatuM nathI. nyAyavaizeSika anusAra sAmAnya ane samavAya sarvavyApaka che. lekanA koIpaNa bhAgamAM jyAM gAya janme che tyAM gatasAmAnya hoya che ja, je samavAyasaMbaMdhathI gAya janme ke tarata ja tenI sAthe joDAI jAya che. gatasAmAnya ane samavAya eka eka heI temane sarvavyApaka mAnavA ja joIe. paraMtu sarvavyApaktA je parimANaguNa hoya te te sAmAnya ane samavAyamAM na rahI zake kAraNa ke vAyavaizeSika siddhAMta pramANe dravya sivAya badhA padArtho niguNa che. tethI temanI sarvavyApakatA ane pAyamahatparimANa vaccene ze bheda che e praznane saMtoSakAraka uttara nyAyavaizeSike Apavo joIe paraMtu te ApI zakatA nathI. sarvavyApakatAne artha sarvatropalabhyatA che ema kahevAthI samasyA ukalatI nathI. (20) pRthakava-A AnAthI pRthapha che evI pratItinuM kAraNa pRthaphatvaguNa che. pratyeka dravya bIjA dravyathI pRthapha che evI pratItinuM kAraNa pratyeka dravyamAM rahenAra pRthaphatvaguNa che. ahIM zaMkA thaI zake ke A kAma te anyAbhAvathI paNa thaI zake che kAraNa ke anyAbhAva paNa "dhaTamAM paTane abhAva" arthAta "ghaTa ane paTa eka vyakita nathI" e prakAre pratIta thAya che ane eka dravyane bIjA dravyathI pRthapha kare che. A zaMkAnA samAdhAnamAM nyAyavaizeSika jaNAve che ke anyAbhAvathI je pratIti thAya che te abhAvAtmaka che, jyAre pRthavaguNa dvArA eka dravyathI bIjA dravyanA alaga hevAnI pratIti bhAvarUpa che. 23 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra6 padarzana pRthaphata pite dravyasvarUpathI atirikta kazuM ja nathI ema kahevuM paNa barAbara nathI kAraNa ke dravyasvarUpane avadhinI jarUra nathI ane tethI ghaTadravya ghaTasvarUpa che e proga thAya che jyAre pRthapharva avadhi vinA buddhigamya nathI ane avadhi pAMcamI vibhakti dvArA sUcavAya che, jema ke ghaTa paTathI pRthapha che.124 vaidhamyane ja pRthaphata gaNI pRthaphavaguNa na svIkAranArane nyAyavaizeSika jaNAve che ke lIlI kerI jyAre pAkIne pILI thAya che tyAre te pILI kerInuM pelI lIlI kerIthI vaidhamya che paNa pRthakRtva nathI; tethI pRthaphatva vaidharyathI judI vastu che.125 - jeo vaizivane ja pRthakRtva gaNI pRthaphavaguNa svIkAratA nathI temane nyAyavaizeSika jaNAve che ke zastradhArI sainikamAM vaiziSTa zastrane laIne che paraMtu sainikanuM pRthaphatva zastrane laIne nathI kAraNa ke zastra dUra thatAM tenuM pRthaphatva cAlyuM jatuM nathI ke te bIjAthI pRthapha maTI jato nathI. A darzAve che ke pRthapha vaiziSTayathI atirikata che ane te eka guNa che. 126 saMkhyAnI jema pRthaphatavanA be prakAra che-ekadravya pRthaphata ane anekadravya pRthata. ekadravya paMthakRtva eka pRthakva che. te nitya yA anitya hoya che. nitya dravyamAM rahenAruM ekepRthakva nitya che jyAre anitya dravyamAM rahenAruM ekapRthaphavA anitya che. pratyeka paramANudravyamAM rahenAruM ekapRthaphaTava nitya che. pratyeka avayavIrUpa dravyamAM rahenAruM eka pRthakRtva anitya che ane avayavIne nAza thatAM tene nAza thAya che. avayavIgata eka pRthakvanI utpattimAM te avayavinA pratyeka avayavamAM raheluM ekapaMthakRtva asamAyikAraNa che. 27 anekadravya pRthakva bepRthaphatva, traNapRthapha, vagere che. anekadravyA saMkhyA jema te anitya ja che ane apekSAbuddhithI te utpanna thAya che tathA apekSAbuddhinA nAzathI yA AzrayanA nAzathI teno nAza thAya che. 20 * saMkhyAmAM saMkhyAtva e parasAmAnya uparAMta ekatvatva, kitatva, vagere aneka apara sAmAnya paNa che. paraMtu pRthaphavamAM pRthakRtvasvarUpa para sAmAnyane cheDIne epRthaphatatva, dipRthaphavatva, vagere apara sAmAnya nathI. te pachI eka pRthakRta dvipRthakva, vagerenI alaga alaga pratItio kema thAya che ? epRthaphata, dvipRthakatva, vagere pRthapha vaccenA bheda saMkhyA dvArA thAya che ane tethI te pRthaphanI pratItiomAM bheda thAya che. Ano artha e Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSiA darzana kare che ke A eka pRthapha che, "A be pRthapha che," "A traNa pRthapha che vagere pragemAM pRthakSatrano prayoga saMkhyAnI sAthe ja thAya che. eka eka dravyamAM rahenAruM ekapRthapha pitAnA AzrayarUpa dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahenArI eka saMkhyA dvArA bIjA dipRthakva, tripRthati, vaMgere pRthiI alage samajAya che. ame eka saMkhyArUpa vizAthI ja eka phaviSayaka pratItinuM dipa phatva vagere viSayaka pratItiothI aMtara thAya che. judAM judAM ekapRthakRta, dipRthakRtva, vagere pRtharUmAM ekAkAra pratItiyA anuvRttipratyaya) te te badhAM pRthamAM rahelA pRthakRtvatva sAmAnyathI thAya che jyAre temanI vaccenA bhedanI pratIti (vyAvRttipratyaya) te pRthaphanA AzrayabhUta dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahelI saMkhyAo vaccenA bhedane laIne thAya che kAraNa ke te pRthamAM ekapRthaphatatva dvipRthapharvatra vagere avAntara sAmAnya hetAM nathI.129 * * (21) saMga-A be dravyo saMyukta che evI pratItinuM kAraNa te be dravyamAM rahete saMyogaguNa che.130 saMgane mAnyA vinA AvI pratItino khulAso thaI zakato nathI. tethI sagaguNa mAnavo joIe. keTalAka dArzanika saMyogane saMyukta dravyothI atirikta artha (guNarUpa artha mAnavA taiyAra nathI. tethI nyAya-vaizeSika saMgane saMyukta dravyathI aMti kita arthe puravAra karavA je bIjI eka mukhya dalIla Ape che te A che jamIna, pANI, bIja, vagere hovA chatAM teo aMkura utpanna karatA nathI kAraNa ke tyAM "kaMIka khUTe che, paraMtu jyAre te "kaMIka upasthita thAya che tyAre aMkura utpanna thAya che. A kaMIka te saMga che.131 : : * * * * * * , AnuM khaMDana karatAM virodhI jaNAve che ke jyAre dravya najIka najIka AvatAM jAya che ( prayAsa bane che) tyAre eka biMdue vadhu najIka AvavavAmAM temane pratighAta (=AdhA) naDe che (arthAta teo ekabIjAne pratighAta, ' kare che); A pratighAta ja saMga che, saMga keI svataMtra artha nathI. nyAya-vaizeSika virodhIne jaNAve che: "najIka AvavAno ( pratyAttino), artha zuM che ane pratighAtane artha zuM che? najIka AvavuM eTale saMyukta sagonI saMkhya ochI thavI ane pratidhAta eTale mUrta ane sparzavALA dravyane saMyoga. Ama e yoganuM atharnarapaNe virodhInA vidhAnamAM gaMbhita rIte svIkRta che ja. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaMTa padaMzana nyAya-vaizeSikAe ApelI sayeAganI vyAkhyA che--aAbhipUpiyA pratiH thayoLa' arthAt, je e dravyo pahelAM eka bIjA sAthe joDAyAM na hoya temanuM eka khIjA sAthe joDAvuM tenuM nAma sayAga che. 134 dravya, guNa ane karmAMnI utpattimAM sayAga kAraNa che.* sa yeAga dravyApattimAM asamavAyikAraNa che. saMcAga khInna kazAnI apekSA rAkhyA vinA dravyane utpanna kare che.135 ta MtuoneA (=avayavAne) saMyoga thatAM avyavahita uttara kSaNe padravya (avayavIdravya) utpanna thAya che ja. paTanI utpattimAM traNa kAraNe che--samavAyikAraNa tataMtuo, asamavAyikAraNa taMtusAga ane nimittakAraNa kAMThalA, vaNakara, vagere. jene paTanAM nimittakAraNA gaNyAM che te kharekhara te taMtusaMyeAganI utpattimAM kAraNa che. eTale peAtAnI utpatti pachI ta Mtusa yAgane te kAraNeAnI apekSA nathI. pachI temanI apekSA rAkhyA vinA ja te pAne utpanna kare che. arthAt potAnI utpatti mATe ta Mtusa McAgane temanI apekSA che, paraMtu pote utpanna thayA pachI jyAre te dravyane utpanna che tyAre tene temanI kaMI ja apekSA nathI. eTale ja uchanAcAya jaNAve che ke avayavIdravyanI utpattimAM avayavA saMyeAgane mATe anya kAraNeAnI apekSA rAkhe che, paraMtu saMcAga thayA pachI teo kAI paNa kAraNanI apekSA rAkhatA nathI; A dRSTie kahyuM che ke sayAga kAI paNa sahakArikAraNanI apekSA rAkhyA vinA avayavIdravyane utpanna kare che.136 Ama paTanAM je nimittakAraNA che te paTanA avayavAnA sayeAga utpanna karavAnuM ja kAma kare che ane e aMmAM ja temane paTanAM nimittakAraNeA gaNavAmAM AvyAM che. kharekhara paTa sAthe emane kAI sIdhe| sabaMdha nathI. paTatu samavASikAraNa taMtu taMtusa yAganuM paNa samavAyikAraNa che. saMyoga utpanna thayA pachI ja taMtu kharekhara paTanuM samavAyikAraNu bane che, te pahelAM nahi; tema ja saMyeAga utpanna thayA pachI avyavahita uttara kSaNe samavAyikAraNa taMtuo bhAgI jai zakatA nathI (=naSTa thaI zakatA nathI); pariNAme sayAgA(pattinI avyavahita uttara kSaNe paTa utpanna thAya che ja. [sayAgAtpattinI avyavahita uttara kSaNe saMyAganA nAza keAI karavA samatha nathI, tethI saMyogA(pattinI avyavahita uttara kSaNe avayavIdravya utpanna thAya che ja.] A dRSTie kahyuM che ke saMyeAga kazAnI apekSA rAkhyA vinA dravyane utpanna kare che. saceAgane potAnI utpatti mATe khIjAnI apekSA rAkhavI paDe che paNa dravyanI utpatti mATe tene khIjA keAInI apekSA rAkhavI pAvI nathI. tethI ja Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taMtuone saMga thatAM avyavahita uttara kSaNe paTa utpanna thAya che ja. be kapAlane saMga thatAM avyavahita uttara kSaNe ghaTa utpanna thAya thAya che ja. avayavIdavya =kAryakravya)nI utpatti mATe avayane (kAraNavyono) saMyoga anivArya che. ane saMyoga thatAM ja avayavIdravyanI utpatti avazya thAya che. vaLI, e saMga ja camatkAra che ke kAraNadravyamAM koI paNa parivartana thayA vinA ja kAryadravya utpanna thAya che. saMga guNanuM kAraNa che. guNotpattimAM saMga kAraNa che. e vAta dhyAnamAM rAkhIe ke badhA ja guNanI utpattimAM saMyoga kAraNa nathI paraMtu buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, bhAvanA, zabda, tUla parimANa, saMgaja saMga, naimittika dravatva, paratva, aparatva ane pAkaja guNenI ja utpattimAM saMyoga kAraNa che. 37 A guNane utpanna karavA mATe saMyogane bIjAM kAraNenI sahAya levI paDe che. te te guNanA ame karelA nirUpaNane joI javAthI A vAtanI pratIti thaI ja jaze. tema chatAM keTalAMka udAharaNe ame ahIM rajU karIe chIe. Atma-anasaMga buddhine utpanna karavAmAM IcchAnI apekSA rAkhe che. amuka viSayane jANavAnI IcchA thatAM aNu mana te viSayane grahaNa karavA mATe gya je Indriya che tenI sAthe joDAya che ane manasaMyukta te Indriya pitAnA upasthita viSayane grahaNa kare che, pariNAme manasaMyukta AtmAmAM te viSayanI buddhi upanna thAya che. Ama buddhine utpanna karavAmAM AtmaniHsaMgane IcchAnI apekSA che; Atmama:saMgane pitAnA svAtmalAbha mATe ( patAnI . utpatti mATe) IcchAnI apekSA nathI. pAkaja rUpa vagere guNa anisAgajanya che. agnisaMgane te guNe utpanna karavA mATe agninI uSNatAnI apekSA che. agnisaMgane pitAnI utpatti mATe uSNatAnI apekSA nathI. dikanepiMDasaMga ane kALa-piMDasaMga anukrame dezika paravAparatvane ane kAlika paratAparatvane utpanna karavA mATe apekSAbuddhi upara AdhAra rAkhe che. ahIM saMgane pitAnI utti mATe apekSAbuddhinI jarUra nathI paraMtu paratvAparatvanI utpatti karavA mATe apekSAbuddhinI jarUra che. Ama je guNe saMgajanya che te guNone utpanna karavA mATe saMgane anya kAraNonI sahAyanI apekSA che.38 saMga kamanI utpattimAM kAraNa che. paraMtu badhAM ja karmo saMyogathI utpanna thatAM nathI. keTalAMka karmo saMga vinA utpanna thAya che. je karmo sIgajanya che te kamene utpanna karavA mATe saMgane anyanI apekSA rAkhavI Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 padarzana paDe che. udAharaNArtha, vAyu-tRNasaMga vAyurata veganI sahAyathI ja tRNamAM karma utpanna kare che. aMhI saMyogane pitAnI utpatti mATe veganI apekSA nathI paraMtu karmanI utpatti mATe veganI apekSA che. 39 saMyoganI pitAnI utpatti kevI rIte thAya che? utpattinI daSTie saMyoganA be bheda che--(1) karmajanya, (2) sagajanya. karmajanya saMganA be avatare bhedo che (1) anyatarakarmaja (2) ubhayakarma ja. Ama utpattinI daSTie saMyoganA traNa prakAre thAya che--(1) anyatarakamaja, (2) ubhayakarmaja ane (3) saMyogaja.14* (1) anyataHkarmaja - be saMgI dravyamAMthI eka dravya sthira ( niSkriya) hoya ane bIjuM sakriya hoya tyAre bIjAnI kriyAthI te be dravyo vacce thatA saMgane anyatakarma ja soga kahevAmAM Ave che. vRkSanA ThuMThA sAthe pakSIne saMyoga A prakArano che. vRkSanuM huM niSkriya che. pakSI AvIne tenI sAthe saMyukta thAya che. ame vRkSanA ThuMThA ane pakSI vacce saMyoga thavAnuM kAraNa pakSInuM gatikarma che. vibhu dravya ane mUrta dravya vacceno saMga paNa A prakArane che kAraNa ke vibhu dravya niSkriya che. mUrta dravya vibhu dravya sAthe jyAre joDAya che tyAre te potAnA ja karmathI joDAya che. vibhu vyanI bAbatamAM to karma saMbhavatuM ja nathI.141 (2) ubhayakarma ja--e sagI dravyonA karmathI jyAre saMga utpanna thAya che tyAre tevA saMyogane ubhayakarmaja saMga kahevAmAM Ave che. udAharaNArtha, be malla kustI karavA sAmasAmA doDIne bhegA thAya che. A prasaMge mallanAM zarIramAM karma hoya che ane e karmathI baMne mallanAM zarIrane saMga. thAya che.142 (3) saMgaja-keTalAka vicArone mate jyAre pakSI vRkSa para bese che tyAre pakSIkarmajanya saMga sau prathama be dravyonA avayavo vacce thAya che arthAta pakSInA paga ane vRkSanA agrabhAga vacce thAya che. pachI te be avayavIo - pakSI ane vRkSa -vacce saMyoga thAya che. pachIno A saMyoga A vicArakene te avayavo vaccenA saMgathI utpanna thaye hevAthI sagaja saMga kahevAya che.143 A matano zrIdhara joradAra pratiSedha kare che. te kahe che ke prastuta udAharaNamAM prathama saMyoga avayavo vacce naMhi paNa karmavata avayavI (=pakSI). aneM bIjAM avayavI (vRkSa) vacce ja thAya che. je karmane avayavamAM (=pagamAM). Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 33 rahetuM mAnavAmAM Ave ane avayavImAM (pakSImAM) nahi te te ja rIte paga . avayava pote paNa potAnA avayavonI apekSAe avayavI hoI kamane pagamAM nahi paNa paganA avayavomAM rahetuM mAnavuM joIe ane A ja krame vicAratAM te niravayava aNuomAM ja karma rahI zake ane keI avayavImAM karma rahI zake ja nahi. dekhItI rIte ja A sthiti vicitra ane asvIkArya che.144 saMgaja saMyoganuM sAcuM udAharaNa te nIce pramANe che. jyAre be taMtuono vema sAtheno saMga paTa sAthe temane saMga utpanna kare che tyAre saMgajanya saMyoga utpanna thAya che. A udAharaNamAM sau prathama be taMtuono ma sAthe saMga thAya che, pachI jyAre te be taMtuone saMga thatAM paTa utpanna thAya che tyAre te paTane paNa pelA vema sAthe saMyoga thAya che. ahIM be taMtuone saMyoga paTa utpanna kare che, jyAre be taMtuono vema sAthe saMyoga paTa-vemasaMyoga utpanna kare che. peTa sAtheno temane saMyoga karmajanya nathI. paraMtu anya saMyogajanya che. tethI te saMyoga ja saMyoga che.14pa tene kAraNaakAraNasa gapUrvaka tarIke varNavavAmAM Ave che, kAraNa ke te kAraNa (taMtu) ane akAraNa (=vema) vaccenA saMyogathI utpanna thAya che. ahIM kArya(=paTa)no akArya(=vema) sAthene saMga kAraNa (=saMtu) ane akAraNa (=vema) vaccenA saMgathI utpanna thAya che. A saMga saMga kArya (paTa) ane akAya (=vema) vacce hoI te temanI aMdara samavAya saMbaMdhathI rahe che. tethI tene kArya akAryagata147 tarIke varNavavAmAM Ave che. saMgaja saMga eka saMgathI, be saMgothI athavA bahu saMgothI. utpanna thAya che. 148 eka saMyogathI be saMgenI utpatti paNa thAya che.149 A badhAnAM udAharaNa ApavAnuM vistAbhaye TALyuM che. zuM badhA ja saMge janya (=anitya) che ke pachI aja (=nitya) saMge paNa saMbhave che? vaizeSike aja saMyoga svIkAratA nathI. prazastapAda, spaSTapaNe jaNAve che ke sUtrakAre jema nitya aNuparimANa(pArimAMDalya)ne ullekha karyo che tema nitya saMyogano ullekha nathI karyo. je temane nitya saMga svIkAryuM hota te temaNe tene spaSTa ullekha karyo ja heta.50 kaI zaMkA UThAvI zake ke paramANu ane vibhu dravya (kaho ke AkAza) vacceno soga te nitya ja hoya kAraNa ke te baMne nitya che ane kadI aprApta . (=asaMbaddha) hetAM nathI. kaNAde nitya saMyogane ulekha nathI karyo te temanI Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -bhUla che, temaNe bhUla karI kAraNa ke te manuSya hatA ane manuSyamAtra bhUlane pAtra che AnA uttaramAM vaizeSika jaNAve che ke saMga avyAkhavRtti che, tethI -paramANunA gatirmathI AkAza sAthe eka ja kSaNe tene saMga ane vibhAga thAya che. jo sAga vyAkhavRtti heta te paramANune AkAza sAtheno saMyoga nitya saMbhaveta. paraMtu te vyApyavRtti na hovAthI paramANune AkAza sAthe saMga anitya che ane te saMyoganuM kAraNa paramANunuM gatikarma che. para vaLI, zaMkA karavAmAM Ave che ke be vibhu dravya vacce saMyoga che ane te nitya che. vibhu dravya vacceno saMga nitya che kAraNa ke tenuM kaI kAraNa nathI. te karmajanya nathI kAraNa ke vibhu dravyo niSkriya che. te saMyogajanya paNa nathI kAraNa ke saMyogajanya saMyoga te kAraNadravya ane akAraNudravyanA saMyogathI "utpanna thatA kAryakravya ane akAyaMtra vacceno saMyoga che jayAre vibhu dravyo kAryadravyo nathI tathA temanAM kAraNabhUta keI vyo nathI. Ama vibhu dravyo vacceno saMyoga karmajanya paNa nathI ke saMyogajanya paNa nathI. paraMtu te vibhu dravyo vacce saMyoga te avazya hoya che. jema ghaDAne mUrta dravya paTa sAthe saMyoga thatAM ghaDAne amUrta dravya (vibhu dravya) AkAza sAthe paNa saMga thAya che tema amUrta dravya =vibhu dravya) diphane mUrta dravya paTa sAthe saMyoga hevAthI vibhu divya diphane vibhu dravya AkAza sAthe paNa saMyoga hoya che ja. arthAta je mUrta dravya sAthe saMyukta hoya che te amUrta(=vibhu) dravya sAthe paNa saMyukta hoya che ja. A rIte be vibhu dravyo vacce saMyoga ghaTI zake che. be vibhu dravyanA saMganuM kaI kAraNa ghaTI zakatuM nathI. tethI te nitya che. ahIM e vAta dhyAnamAM rAkhIe ke be vibhu dravyo vaccenA aja (nitya) saMyogane mAnanArA taiyAyike che.'54 5raMtu vaizeSike tene nIce pramANe pratiSedha kare che. be vibhu dravyone saMyoga mAnatAM te saMyogane vyAvRtti ja mAna paDe. vibhu dravyono saMga avyAkhavRtti saMbhave ja nahi. vibhu dravyo vacce saMyoga mAnatAM tene nitya mAnavo paDe ane virodhIo tene nitya gaNe che. paraMtu je tathI vibhu dravyane saMyoga puravAra karAya che te ja tarkathI vibhu dravyone vibhAga paNa puravAra thaI zake, tema ja je tarkathI vibhu dravyanA saMcAgane nitya puravAra karAya che te ja tarkathI vibhu dravyone vibhAga paNa nitya puravAra thaI zake. Ama vibhu dravyone ga mAnatAM vibhu dravyane vibhAga paNa svIkAro paDe, te sagane ane vibhAgane nitya tema ja vyApyavRtti svIkAravA paDe. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikana 'L} 333. Ane atha e thAya ke paraspara virodhI vyApyavRtti guNAne eka ja bAzrayamAM (dravyamAM) sadAya sAthe rahetA mAnavA paDe. A sthiti kaI paNa rIte AvakAya ane svIkAya nathI. vibhAga tA sa'yoganAzaka guNa che. tethI enu nitya sahAvasthAna sabhavatuM nathI. e vibhu dravyo vacce saMceganI sabhAvanAne ja svIkAravI na joI e.155 vadhArAmAM vaizeSikA jaNAve che ke e vibhu dravyo vacce sayoga zakaya. nathI ja kAraNa ke e vibhu dravyo kadI aprApta saMbhavatAM ja nathI; jenI. aprApti naMhi, tenI prApti paNa nahi; prApti aprAptipUrvaka ja hAya che ane aprAptipUrvakanI prAptine ja sayAga gaNavAmAM Ave che. Ama aja sayAmane vaizeSikA svIkAratA nathI ja. tethI sayeAge. anyatarakama ja, ubhayakama ja ane saMyeAgaja ema traNa prakAranA ja rahe che. A traNeya prakAranA saMyogAnA nAza sayAgI dravyenA vibhAgathI thAya che. arthAt, je e dravyeAmAM saMyogaguNa samavAyasaMbaMdhathI rahetA te ja e dravyAmAM vibhAgaguNa utpanna thaI. samavAyasaMbaMdhathI rahe teA saMyeAgaguNunA nAza thAya. che.156 vaizeSika anusAra jo ke vibhAgapattinI kSaNe sayAga hoya che ja tema chatAM te kSaNe saMcAga ane vibhAga eka sAthe sabaMdhI e dravyeAmAMnA pratyekamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA jaNAtA nathI tenAM e kAraNeA che(1) vibhAga utpanna thatAM sAganA nAza atyaMta jhaDapathI thAya che, (2) vibhAga saMyAganI upala-SinA pratibaMdhaka che. 157 keTalIka vAra saMcAga je e saMbadhI dravyAmAM rahetA heAya che te emAMthI ekane nAza thatAM saMyAga nAza pAme che.158 A rIte saMyAganAzanI prakriyA eka udAha-raNathI samajIe. e ta tuomAM sa yAga che. e sa MyogI ta MtuomAMnA eka taMtunA avayaveAmAM (=aMzumAM) koIka kAraNathI kriyA utpanna thAya che. A kriyA te avayavamAM (=aMzuemAM) vibhAga utpanna kare che. avayaveAmAM (=aMzuemAM) vibhAga utpanna thatAM te vibhAga te avayavAnA (=azuonA) saMyogane nAza kare che. avayavAnA (=aMzuonA) saMyeganeA nAza thatAM te avayavAnA (=aMzuonA) avayavI ta MtuneA nAza thAya che. te ta Mtune nAza thatAM temAM rahenAra saMyoganA nAza thAya che.15 ahIM kAI zakA uThAve che ke eka sayAgI taMtunA nAza thaye| paraMtu khIjo sayAgI taMtu teA astitva dharAve che, eTale tenI 'dara sayeAga raheze, tene nAza nahi thAya. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM vaizeSika jaNAve che ke A za kA ayeAgya che kAraNa ke sayeJa sadA e dravyeAmAM ja rahe che. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 padarzana ane tethI be sagI dravyamAMnA ekane nAza thatAM bIjuM dravya saMgI kahevAtuM ja nathI ane saMgano nAza thAya che ja.160 - eka samasyA avayavAvayavivAdanA saMdarbhamAM ubhI thAya che ke jyAre kapi vRkSa sAthe saMga thAya che tyAre dekhItI rIte ja vRkSanA agrabhAge kapisaMga thAya che. ahIM prazna udbhave che ke kapisAga vRkSAstra (=avayava) sAthe che ke vRkSa (=avayavI) sAthe ? AnA uttaramAM zrIdhara nIce pramANe jaNAve che-"je saMyogane avayava (ahIM agrabhAga) sAthe ja mAnavAmAM Ave ane avayavI (ahIM vRkSa) sAthe na mAnavAmAM Ave te pazmANa sivAyanA badhA avayavo pote paNa potAnA avayavonI apekSAe avayavI hoIne saMga kevaLa niravayava paramANuo vacce ja mAnavo paDe, ane paramANuo pote pratyakSagrAhya na hoI temano guNa saMga paNa pratyakSagrAhya nahi thAya ane pariNAme jagatamAM jyAMya saMga pratyakSa nahi thAya." tethI nyAya-vaizeSike bhArapUrvaka kahe che ke be avayavI dravya vacceno saMga je ke amuka biMdue thAya che chatAM te avayavIrUpa te be dravyo vacce ja thAya che ane nahi ke temanA avayavo vage. Ano artha e ke saMyogaguNa avayavIrUpa dravyamAM rahe che; alabatta te avanavIdravyanA amuka bhAgamAM ja rahe che ane AkhA dravyamAM rahetA nathI. rUpa vagere guNo potAnA AzrayabhUta dravyane vyApIne rahe che. vyApaka dravyanA vizeSaguNo paNa pitAnA AzayabhUta dravyone vyApIne rahe che. A guNone vyAkhyavRtti kahevAya che. AthI UlaTuM saMga avyAyavRtti che. avyayavRttino pAribhASika artha e che ke AkhA dravyane vyApIne ne rahevuM paNa tenA amuka bhAgane vyApane rahevuM. Ane artha te evo thAya ke je guNa dravyamAM eka ja samaye (samavAyasaMbaMdhathI) raheto hoya tema ja na paNa rahetA hoya te avyApyavRtti guNa che. zrIdhara pote Ane svIkAra kare che. temanI avyayavRtti guNanI vyAkhyA ja A che-je guNa potAnA AzrayarUpa dravyamAM eka ja samaye rahe che ane nathI rahe te avyAkhravRtti che." eka ja samaye potAnA AzramamAM hovA ane na havAmAM je virodha jaNAya che tene parihAra zrIdhara avacchedanI sahAyathI kare che. te kahe che ke vRkSamAM vRkSAgrabhAgAvacchiA kapisoga che ane mUlAvaricchanna kapilaMga nathI. AnA upara vicAra karIzuM te jaNAze ke zrIdhare ahIM ADakatarI rIte avayavo vacce ja saMga hoya che eno aMzataH dvIkAra karyo che. paraMtu avayavo vacce saMga mAnatA UbhI thatI muzkelIothI sabhAna he I te evI bhASA bole che ke saMga avayavo vacce che evo sIdho artha na nIkaLe.11 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikana 335 saMyoganeM avyApyavRtti mAnatAM eka khIjI jaTila samasyA UbhI thatI ApaNune jaNAya che. te e ke e aNuo vacce saye nyAya-vaizeSika anusAra avyApyavRtti ja che, AmAMthI evuM phalita thaze ke aNue niraza (=niravayava) nathI; Ane pariNAme paramANunu paramANupaNuM ja azakaya banI jaze. jo nyAya-vaizeSikA paramANune niraza (=niravayava) svIkAre che te e paramANunA sayeAgane temaNe vyApyavRtti svIkAravA joI ze. jo nyAya-vaizeSika e paramANune saMyoga vyApyavRtti svIkAre te raNuka pote ja aNumAtra (aNuparimANu) banI jAya.162 ahIM e noMdhavuM rasaprada thaze ke nyAya-vaizeSika cakSukane aNuparimANa mAne che ja. je deSa e aNuonA saMcAgane avyApyavRtti mAnatAM Ave che te doSa aNuparimANu e draSaNukAnA sayogane avyApyavRtti mAnatAM nahi Ave kAraNa ke nyAya-vaizeSikA aNuparimANu caNukane sAMza mAne che. alabatta, nyAya-vaizeSika dvaNukane sAMza mAnavA chatAM aNuparimANu mAne che. te eka vicitratA tA che ja, para Mtu te vicitratAne temaNe siddhAntamAM svIkArelI che. A badhu heAvA chatAM nyAya-vaizeSikAsa yogane nizpavAdapaNe avyApyatti ja mAne che. ApaNe joI gayA ke pheTalAka sayoga karmAMte utpanna che. kama nA hetubhUta saMyoganA be bheda che-abhidhAta ane tAdana. abhidhAta e evA sa yoga che ke jenAthI sa yogI dravyomAM utpanna thayelu kama temanA vibhAganu janaka ane che. nAdana e evA saMyoga che ke jenAthI saMyogI dravyomAM utpanna thayeluM ka" temanA vibhAganuM janaka banatuM nathI.163 (22) vibhAga-vibhaktapratIti ApaNane thAya che. A AnAthI vibhakta che' evI pratIti vibhaktapratIti che. A pratIti vibhAga nAmane svataMtra guNa mAnyA vinA ghaTatI nathI.164 tethI vibhAga svataMtra guNa che. saMyogAbhAvavibhaktapratItine janaka nathI, kAraNa ke rUpa ane rasamAM sayogAbhAva che tema chatAM rUpa rasathI vibhakta che' evI vibhakatapratIti dI ApaNane thatI nathI.16pa dravyonA saMyoganA abhAva vibhatapratItinA janaka che ema paNa nahi mAnI zakAya kAraNa ke kANudravya avayava ane kAyadravya avayavImAM sayogAbhAva che tema chatAM 'kAradravya avayava kArya dravya avayavIthI vibhakata che" evI Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 vibhakatapratIti kadIya keIne thatI nathI. A darzAve che ke vibhakatapratItinuM kAraNa saMyogAbhAva nathI paraMtu vibhAga nAmane guNa che. * saMyoganAza pite ja vibhAga che, sAganAza ja vibhakatapratItine janaka che ema mAnI zakAya nahi kAraNa ke eka saMyogI dravyane nAza thatAM saMyogane nAza thAya che, bacelA bIjA dravyamAM saMyoganAza hoya che tema chatAM te dravyane saMyoganAza kadI vibhaktapratIti janmAvata nathI. A darzAve che ke saMyoganAza pite vibhaktapratItinuM kAraNa nathI paraMtu vibhAga nAmano svataMtra guNuM ja vibhakatapratItinuM kAraNa che 17 vibhAga pote saMganAza nathI paraMtu saMyoganAzaka che. vibhAga nAmane svataMtra guNa na mAnatAM saMyogane nAza asaMbhava banI jaze. kriyAthI ( karmathI saMgane nAza mAnI zakAtuM nathI, kAraNa ke kriyAthI guNane nAza kayAMya. de-jA nathI paraMtu guNathI ja guNane nAza dekhavAmAM Ave che. tethI ja saMganA nAza mATe saMyoganAzaka svataMtra guNa vibhAganI AvazyakatA. che. 148 zabda ane vibhAganuM kAraNa vibhAga heI zake che. 49 vibhAgathI zabdanI. utpatti kevI rIte thAya che tenuM nirUpaNa zaguNanA nirUpaNuM vakhate karyuM che. vibhAgathI vibhAganI utpatti kevI rIte thAya che tenuM nirUpaNa vibhAgaja vibhAganI carcA karatI veLAe karIzuM. pahelAM joDAyelAM dravyonI aMdara AvatuM vikhUTApaNuM e vibhAga che. tethI vibhAganI vyAkhyA cheprAptipUrvaka je aprApti thAya te vibhAga che.170 Ane. artha e ke vibhAga saMyogapUrvaka ja hoya che. je dravyone saMyoga na thayo. heya te dravyone vibhAga na thAya. vibhAgaguNa saMyukta dravyomAM ja utpanna thAya che. vibhAganI utpatti pahelAM saMyoga hoya che eTaluM ja, saMyoga kaMI vibhA-- ganuM kAraNa nathI. saMyogane je vibhAganuM kAraNa mAnavAmAM Ave te kAryadravyanI. utpatti ja asaMbhava banI jAya kAraNa ke kAryadravyanA kAraNabhUta avayavone. saMga thatAM te saMgathI ja avayavomAM vibhAga paNa utpanna thaI jAya, avayomAM vibhAga utpanna thatAM avayanA saMyogane nAza thAya ane pariNAme kAryadravyanI utpatti azakya banI jAya.171 A muzkelImAMthI ugaravA je kahevAmAM Ave ke karmanI sahAyathI saMyoga vibhAgane utpanna kare che te nyAyavaizeSika uttara Apaze ke anvaya-vyatirekathI kriyAmAM vibhAga janaktA nizcita. thAya che eTale kriyAne ja vibhAganuM kAraNa mAnavI joIe, saMgane vibhAganuM Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSina 3G kAraNa mAnavuM joI e nahi. sayAga hAvA chatAM kriyA na heAya teA vibhAga utpanna thatA nathI.172 vibhAganI pahelAM sayoga avazya hoya che paraMtu sa MyAga vibhAganuM kAraNa nathI. saMcAganI jema vibhAganA paNa utpattinI dRSTie traNa prakAra che--anyatarakama ja, ubhayakamaja ane vibhAgaja.173 anyataraka ja vibhAga--sayAgI e dravyomAMnA eka dravyanI kriyAthI jyAre te e dravyomAM vibhAga utpanna thAya tyAre te vibhAgane anyatarakama ja vibhAga kahevAmAM Ave che. udAharaNA, saMyukta pa MkhI ane vRkSanA uThAne je vibhAga thAya che te kevaLa pa`khInI kriyAthI thAya che. DhuMDhA upara beTheluM pakhI UDI jAya che eTale vibhAga thAya che. ahIM` kriyA pa MkhImAM thaI, jhADanuM huM te sthira che. 174 ubhayakama ja vibhAga--sa ceAgI eya dravyAnI kriyAthI jyAre te e dravyAmAM vibhAga utpanna thAya che tyAre te vibhAgane ubhayakama ja vibhAga kahevAmAM Ave che. udAharaNAM, be bhegA thayelA matlAnA je vibhAga thAya che te ubhayakama ja vibhAga che. ane matlA pAchA haTI pAta peAtAne sthAne jAya che eTale temAM vibhAga thAya che. Ama ahIM me matlAnA vibhAganuM kAraNa e maleAnI kriyA che. 175 vibhAgaja vibhAga--je vibhAganuM kAraNa ka nahi paNa vibhAga che te vibhAgane vibhAgaja vibhAga kahevAmAM Ave che. vibhAgaja vibhAganA be prakArA che--(1) kAraNamAtravibhAgaja vibhAga (2) kAraNAkAraNavibhAgajanya kAryAMkA - vibhAga 176 kAraNamAtravibhAgaja vibhAga - avayavInA(=kAya dravyanA) samavAyikAraNa avayaveAmAM (-kAraNudravyamAM) kriyA utpanna thAya che. te kriyAne pAime avayavInA (=kAya dravyanA) utpAdaka avayavasayeAganeA nAza karanAra avayavavibhAga utpanna thAya che. avayavAna vibhAga thatAM avayavAnA sa Myogane nAza thAya che. avayavAnA saMcAganA nAza thatAM avayavInA nAza thAya che. avayavIne nAza thayA pachI ja je AkAzapradeza sAthe avayavA saMyukta hatA te AkAzapradezAthI temanA vibhAga thAya che. avayavAnA AkAzathI A vibhAga avayavAnA paraspara vibhAgathI utpanna thAya che. vayavAnA paraspara vibhAga temanA AkAza sAthenA vibhAganuM 1. 22 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamavAdhikAraNa che. avayavomAM cAlu rahelI kriyA avayavonA AkAza sAthenA vibhAganuM nimittakAraNa che.17 ahIM mukhya be zaMkAo thAya che-(1) je kriyA asamAyikAraNa tarIke avayane paraspara vibhAga utpanna kare che te ja kriyA asamavAyikAraNa tarIke te avayavane AkAzapradezathI vibhAga kema utpanna na karI zake teNe temA karavuM joIe kAraNa ke tenAmAM vibhAganI asamavAyikAraNutA che tema ja te avayavone paraspara vibhAga utpanna karyA pachI paNa keTalIka kSaNo avayamAM cAlu rahe che. Ama vibhAganA asamAyikAraNa tarIke vibhAganI kalpanA karavAnI kaI jarUra nathI. % () bIjI zaMkA e che ke AkAzapradezathI avayanA vibhAganI utpatti avayavonA paraspara vibhAgarUpa asamavAdhikAraNathI thAya che ema svIkArIe te paNa avayavone paraspara vibhAga AkAzapradezathI avayavone vibhAgane utpanna karavAmAM asamavAyikAraNa hoI te asamAyikAraNarUpa vibhAga upasthita thayA pachI kAryarUpa vibhAganI utpatti thavAmAM kaMI kALakSepa thavo na joIe, arthAta avayavonA paraspara vibhAga pachI tarata ja uttara kSaNe ja avayavono AkAzapradezathI vibhAga utpanna thavo joIe. te pachI avayanA paraspara vibhAga pachI tarata ja-arthAta avayavonA saMganA nAza pahelAM tema ja avayavInA nAza pahelAM avayavono AkAzapradezathI vibhAga kema utpanna thato nathI avaconA saMyoganA nAzanI kSaNa tema ja avayavInA nAzanI kSaNa ema be kSaNano kALakSepa te avayavono AkAzapradezathI vibhAga, pitAnI utpatti mATe kema sahana kare che ? A beya zaMkAnuM samAdhAna vaizeSike nIce pramANe kare che. (1) avayavino paraspara saMga avayavInuM asamAyikAraNa che. tethI tene AraMbhaka saMga kahevAmAM Ave che. avayavono AkAza sAthe saMyoga avayavInuM utpAdaka kAraNa nathI. tethI tene anAraMbha saMyoga kahevAmAM Ave che. AraMbhaka saMyoganA nAzaka vibhAgane utpanna karavAnI zakti tema ja anAraMbhaka saMyoganA nAzaka vibhAgane utpanna karavAnI zakti ema be zaktio eka kriyAmAM rahI na zake. je AraMbhaka saMganA nAzaka vibhAgane utpanna karavAnI zakti tema ja anAraMbhaka saMyoganA nAzaka vibhAgane utpanna karavAnI zakti ema baMneya zaktio eka ja kriyAmAM mAnavAmAM Ave te kamaLanI kaLIne kaLIrUpe ja sadA nAza Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 339 thaI jaze ane tene vikAsa kadIya thaze nahi. kema? sUryakiraNone saMga thatAM kaLIrUpa kamaLanA avayavomAM ( pAMkhaDIomAM) eka prakAranI kriyA utpanna thAya che. pAMkhaDIono AkAzapradeze sAthe je kamala-anAraMbhaka saMga hoya che te saMgano nAza A kriyAjanya vibhAgathI thAya che. pAMkhaDIo DIMTA pAse je paraspara saMyoga che te kamaLano AraMbhaka saMga che. have je A AraMbhaka saMyoganA nAzaka vibhAgane pAMkhaDIonI upara jaNAvelI kriyAthI ja utpanna thata mAnIe te kamaLano vikAsa ja azakya thaI jAya ane vikAsanI prathama kSaNe ja kamaLano nAza AvI paDe. A uparathI puravAra thAya che ke je kriyAmAM anAbhaka saMganA nAzaka vibhAgane utpanna karavAnI zakti hoya che te kriyAmAM AraMbhaka saMganA nAzaka vibhAgane utpanna karavAnI zakti hotI nathI, ane je kriyAmAM AraMbhaka saMganA nAzaka vibhAgane utpanna karavAnI zakti hoya che te kriyAmAM anAraMbhaka saMganA nAzaka vibhAgane utpanna karavAnI zakti hatI nathI. Avo niyama che. 179 (2) vibhAgane janaka je vibhAga che te potAnAthI avyavahita uttara kSaNamAM avayavone AkAzapradezathI vibhAga utpanna nathI karatA, kAraNa ke avayavIrUpa kAryadravyane nAza thayA vinA enA avayavomAM svataMtrarUpathI bIjA AkAzapradezamAM javAnI gatA AvatI nathI.18* bIjuM kAraNa e che ke jarUrI sahakArikAraNa te vakhate upasthita hetuM nathI. jo sahAyaka vinA vibhAgane vibhAga utpanna karato mAnI laIe te karmanuM je lakSaNa kaNAde bAMdhyuM che te vibhAgane paNa lAgu paDI jAya ane te lakSaNa ativyAptidoSathI dUSita thaI jAya, kAraNa ke "saMga ane vibhAganuM je asahAya (sahakAri vinA) kAraNa che te ja karma che evuM kaNade bAMdheluM karmalakSaNa che.18 tethI mAnavuM paDe che ke sahAyavAna arthAta sahakArInI sahAyathI ja vibhAga vibhAgane janaka che. A jarUrI sahakArI che avayavInAzakSaNa * vaLI, AkAzapradezathI avayavomAM vibhAga thavA mATe avamAM DyiA hovI joIe. Ama vibhAga jyAre vibhAgane utpanna kare che tyAre kriyA paNa tenI utpattimAM nimittakAraNa che. AthI avayavone jyAre Akaza dezothI vibhAga thAya che tyAre avayavo niSkriya hotA nathI paraMtu kriyAyukta ja hoya che. kAraNakAraNajanya vibhAga - hAthano AkAzapradezathI vibhAga hAtha jeno avayava che te avayavIrUpa zarIrano te AkAzapradezathI vibhAga utpanna kare che. , hAtha zarIrane avayava hoI te zarIranuM kAraNa (=samavAdhikAraNuM) che ane AkAza Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahadana 340 zarIranuM kAraNa nathI (arthAta akAraNa che). Ama kAraNa (rAtha) ane akAraNa (AkAza) nA vibhAgathI kAraNanA kAryane (zarIrane) kAraNanA akAryathI (AkAzathI) vibhAga utpanna thAya che. tethI A vibhAgane kAraNakAraNujanya vibhAga kahevAmAM Ave che. 182 hAthamAM kriyA utpanna thAya che. A kriyA hAthanuM calana che. udAharaNArtha, jyAre hAtha dakSiNathI uttara tarapha calanakriyA kare che tyAre te kriyA dakSiNa. AkAzapradezathI hAthano vibhAga utpanna kare che ane pachI e vibhAga zarIrano te AkAzapradezathI vibhAga utpanna kare che. koI zaMkA kare che ke zarIrane AkAzapradezathI je vibhAga utpanna thAya che tene zarIrakarmathI utpanna thatA kema mAnatA nathI? A zaMkAnA samAdhAnamAM vaizeSika kahe che ke te vibhAgane zarIrakarmajanya na mAnI zakAya, kAraNa ke te vakhate zarIramAM keI karma hotuM nathI. karma kevaLa hAthamAM hoya che. tethI karmano Azraya hAthane ja mAnavo joIe, zarIrane nahiM. zarIra te niSkraya hoya che.83 avayavInI kriyAthI avayavane sakriya (trakriyAne Azraya) kahIM zakAya che paraMtu avayavanI kriyAthI avayavIne sakriya (trakriyAzraya) na kahI zakAya. prastuta daSTAMtamAM calanakriyA kevaLa avayavamAM (hAthamAM) hovAthI te kriyA zarIramAM paNa che tema mAnI zakAya nahi. eTale kAraNa-kAraNanA vibhAgathI ja zarIrane AkAzapradezathI vibhAga thAya che ema mAnavuM joIe. keI vaLI bIjI zaMkA kare che ke hAthanI kriyAthI ja zarIrano AkAzapradezathI vibhAga utpanna thAya che ema zA mATe mAnatA nathI ? arthAta , jevI rIte hAthanI kriyAthI hAthane AkAzapradezathI vibhAga utpanna thAya che tevI rIte hAthanI te kriyAthI ja zarIrano paNa te AkAzapradezathI vibhAga kema utpanna na thAya ? A praznanA uttaramAM vaizeSika jaNAve che ke hAthanI kriyAthI zarIraAkAzane vibhAga utpanna na thaI zake kAraNa ke pitAnA AzrayamAM ja kriyA kArya utpanna karI zake che, potAno Azraya na hoya e dravyamAM kriyA kArya utpanna karI zakatI nathI. prastuta dRSTAntamAM kriyA hAthamAM che, zarIramAM nathI. tethI kriyA pitAnuM kArya (=vibhAga) hAthamAM ja utpanna karI zake che, zarIramAM te potAnuM kArya (vibhAga) utpanna karI zakatI nathI. Ama hAthanI kriyA hAthaAkAzavibhAgane utpanna karatI hovA chatAM te hAthanI kriyA zarIra-AkAzavibhAgane utpanna karI zakatI nathI.184 eTale hasta-AkAzavibhAgathI ja zarIra Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana AkAzavibhAganI utpatti mAnavAmAM AvI che. A che kArAkAraNavibhAgajanya vibhAga. 341 vibhAganI pratIti kSaNamAtra Take che.185te cirakAlasthAyI nathI. A darzAve che ke vibhAga kSaNika che.186jevI rIte A e dravyo saMyukta che" e pratIti lAMbA vakhata sudhI Take che tevI rIte A e dravyo vibhakta che' e pratIti lAMbA vakhata sudhI rahetI nathI, paraMtu kSaNavAra ja rahe che. A uparathI puravAra thAya che ke vibhAga kSaNika che. vibhAga kSaNika hAvA chatAM tenA nAza nihetuka nathI. tenA nAzanAM kAraNA che. jo vaizeSikA kSaNika vibhAganA nAzane nihetuka mAne teA bauddhonA kSaNabhaMgavAdanA temaNe svIkAra karyAM gaNAya kAraNa ke bauddho kSaNika vastuonA nAzane nihetuka mAne che. vibhAganA nAzanAM kAraNA karyAM che! te e che--(1) saMyoga87 (2) svAzrayanAza.188 vibhAganeA nAza kAM tA saMcAgathI thAya che kAM te svAzrayanAzathI thAya che. peAtAnA AzrayabhUta e dravyonA punaH sa Myoga tenA nAzaka nathI. jo peAtAnA AzrayabhUta e dravyAnA punaH saMcAgane tene nAzaka mAnavAmAM Ave te vibhAga cirakAlasthAyI yA nitya anI jAya kAraNa ke te e dravyAne punaH sayeAga lAMbe gALe thAya che yA te kadIya thatA nathI.189 tethI peAtAnA AzrayabhUta e dravyAmAMthI ekanA anya AkAzapradeza sAthe sayAga ja vibhAgane nAza kare che. A saMyAga kriyAjanya che. je kriyA (asamavAyikAraNa tarIke, yA nimittakAraNa tarIke) vibhAgane utpanna kare che te ja kriyA vibhAgeAtpattinI avyavahita uttara kSaNe A saMyeAgane utpanna kare che.190 svAzrayanAzathI vibhAganA nAzanu je dRSTAMta prazastapAde ApyuM che te jaTila che. tethI vistArabhaye tene ahIM ApatA nathI. tenI AvazyakatA paNa nathI. vibhAga saMyAganAzaka guNa che. je e vastu sayukata hoya che temane ja vibhAga thAya che. nyAya-vaizeSika mAne che ke avayavInA avayavAnA vibhAga te avayavonA saMyogane nAza kare che ane pariNAme avayavInA nAza thAya che. nyAya-vaizeSika siddhAnta pramANe A prakriyA AvI che--(1) prathama kSaNe avayaveAmAM karyAM utpanna thAya che. (ra) khIjI kSaNe te kama te avayaveAmAM vibhAga utpanna kare che. (3) trIjI kSaNe te vibhAga avayava vaccenA sayeAganeA nAza kare che. (4) ceAthI kSaNe avayavInA (kAyadravyanA) nAza thAya che. sAmAnya buddhine e gaLe Utaravu azakaya che ke avayaveAmAM krama utpanna thayA pachI paNa eka kSaNa sudhI te temanAmAM vibhAga utpanna thachtA nathI, ane Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34ra padarzana avayavonA vibhAga pachI paNa eka kSaNa sudhI temano saMga cAlu rahe che, vagere. paraMtu nyAya-vaizeSikene pitAnA kAryakAraNabhAvanA siddhAnta sAthe vibhAganI mAnyatAne meLa karavA mATe A badhuM karavuM paDe che. vaizeSikonI kAraNamAtravibhAgaja vibhAganI mAnyatA kharekhara sAmAnya mANasanI samajamAM Ave evI nathI. kAryakravya(=avayavI)nA avayavomAM karma utpanna thatAM te avayavone vibhAga thAya che. A vibhAga avayavasaMgano nAza kare che. pariNAme kAryadravyano nAza thAya che. avayavana vibhAga avayavIne utpanna karanAra avayavasaMgane virodhI che. sAmAnya rIte te avayavonA vibhAga vakhate AkAzapradezothI (je AkAzapradeza sAthe te avayavo yA te avavene banele avayavI saMyukta hoya che. te avayavono vibhAga thavo ja joIe paraMtu vaizeSike e mAnyuM che evuM ke je karma avayavone vibhAga kare che te karma je AkAzapradeze sAthe te avayavo saMyukata hoya che te AkAzapradezathI temane vibhAga karavA samartha nathI. Ama mAnavuM; te kharekhara buddhi upara eka jAtane atyAcAra che. jo karme avayavono vibhAga karyo che teno artha e ja thAya ke avaye temanA pahelAMnA AkAzapradezamAMthI calita thayA. Ama hoIne je pradezo sAthe avayavo saMyukta hatA te pradezathI temane vibhAga ahIM kema thatuM nathI tenI kalpanA karavI ghaNI kaThaNa che. avayavono paraspara vibhAga AkAzapradezathI temanA vibhAga vinA kalpavo muzkela che ane temane AkAzapradezathI vibhAga temanA paraspara vibhAga vinA kalpavo muzkela che. tema chatAM vaizeSike tevI kalpanA kare che kAraNa ke temane avayavavAda temane tema karavA pharaja paDe che. vaizeSike evuM mAne che ke avayavonA paraspara vibhAganI avyavahita uttara kSaNe te vibhAga avayavonA saMgane nAza kare che, avayavonA saMganA nAzanI avyavahita uttara kSaNe te saMyoganAzathI avayavIne nAza thAya che. jyAM sudhI avayavIno nAza na thAya tyAM sudhI tenA avayava vibhakata thayA hovA chatAM je AkAzapradeze sAthe teo avayavI dvArA saMyukta hatA te pradezane choDatA nathI. avayavo te pradezane tyAre ja choDe che jyAre avayavIne nAza thAya che. avayavIne nAza te cethI kSaNe arthAta avayanA saMganA nAza pachI thAya che. eTale vaizeSike e mAnyuM che ke AkAzapradezathI avayane vibhAga avayavonA paraspara vibhAgathI utpanna thAya che. (23-24) parava-aparava-A AnAthI para =dUra, junuM) che" "A AnAthI apara (=najIka, navuM) che evA vAkyaprayoga ApaNe karIe chIe Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 343 ane evI pratItio ApaNane thAya che. tenuM kAraNa paratvaguNa ane apara vaguNa che.191 paratva ane aparatve be prakAranA hoya che-dezika (dipha saMbaMdhI) paratva ane aparatva tathA kAlika (kALa saMbaMdhI) paratva ane aparatva.192 A baMne prakAranA paratva ane aparatva sthirarUpe kaI paNa dravyamAM rahetAM nathI paraMtu apekSAbuddhithI bAhya dravyamAM utpanna thAya che ane apekSAbuddhinA nAzathI emano nAza thAya che. AmAMthI dezika paratva ane aparatva pratyeka mUrta vyamAM arthAt aNu ane mahatparimANavALA dravyamAM rahe che.zya ane kAlika paratva ane aparatva "janya (=anitya) padArthomAM rahe che.194 dezika paratva-aparavanI utpattinI prakriyA A pramANe che :udAharaNArtha, "amadAvAdathI vaDodarA sudhI' vacamAM mUrta padArthonA saMyego ochA hoya che ane tenI apekSAe "amadAvAdathI muMbaI sudhI' vacamAM mUrta padArthonA saMge adhika heya che. tethI ApaNane evuM jJAna thAya che ke "amadAvAdathI vaDodarAnI apekSAe amadAvAdathI muMbaI mUrta padArthonA vadhAre saMgonuM vyavadhAna dharAve che. A jJAna apekSAbuddhi kahevAya che. A apekSAbuddhithI muMbaImAM paratvaguNa utpanna thAya che. A ja rIte amadAvAdathI muMbaInI apekSAe amadAvAdathI vaDodarA mUrta padArthonA ochA saMgonuM vyavadhAna dharAve che evI jAtanI apekSAbuddhithI vaDodarAmAM "aparatvaguNa utpanna thAya che.195paraMtu adhikatara ane alpatara saMyogathI vyavahita havAne artha e che ke adhikTara ane alpa- tara saMyogone saMbaMdha muMbaI ane vaDodarA sAthe che. paNa te saMbaMdha vibhu dika dravyane mAnyA vinA ghaTI zakatuM nathI. eTale diphadravyane nyAya-vaizeSikee mAnyuM che.14 A dezika paratva ane aparatva apekSAbuddhine nAzathI nAza pAme che. 7 tevI ja rIte, jyAre ApaNe kahIe chIe ke "kanu manunI apekSAe moTo che athavA "manuM kanunI apekSAe mAne che te ene artha e thAya che ke kanumAM kAlika paratvaguNa che ane manamAM kAlika aparatvaguNa che. ahIM "manunI apekSAe kanune vadhu suryaparispada (sUryaparibhramaNo) sAthe saMbaMdha che evI apekSAbuddhithI kanumAM kAlika paratva utpanna thAya che, ane kanunI apekSAe manune ochA sUryaparispada (sUryaparibhramaNa) sAthe saMbaMdha che evI apekSAbuddhithI manumAM kAlika aparata utpanna thAya che.18 kaI zaMkA UThAvI zake ke sUryanI gati (paribhramaNa) sUryamAM rahe che, ene mana ke kanu sAthe saMbaMdha kevI rIte hoI zake? AnA uttaramAM nyAya-vaizeSike jaNAve che ke vibhu "kALa padArtha A kAraNe ja mAnavAmAM Ave che, te kALapadArtha ja kanu, manu vagerene sUryagati sAthe saMbaMdha karAvI de che. 198 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parzana pAdaTIpa 1 ye tu rUpadravyayostAdAtyAmacchanto dravyakAraNameva rUpasya kAraNamAhuste idaM praSTavyAH - kiM pAmANurUpaM rUpAntaramArabhate na vA ? ArabhamANamapi kiM svAmanyArabhate ? kiM vA svAzraye paramAgau . yadi nArabhate yadi vA svAtmani svAzraye cArabhate, dvayaNuke rUpAnutpattau tatpUrvakaM jagadarUpaM syAt / atha tad dvaSaNuke Arabhate, avidyamAnasya svAzrayatvAyogAdutpanne dvayaNuke pazcAt tatra rUpotpatti'ratyavazyamabhyupetavyam , nirA. bhayasya kAryasyAnutpAdAt / tathA sati tAdAtmyaM kutaH ? pUrvAparakAlabhAvAt / / kandalI pR0 253 / 2 dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam / vai0 sU0 3 guNarahitatvaM guNAnAM svarUpaM teSAM svAtmani guNAntarAnArambhakatvAt / kandalI pR0 228 / 4 tadanArambhakatvaM ca rUpAdiSu rUpAdyantarAnupalabdheH / kandalo pR0 228 / . 5 ... eka rUpam ... ityAdivyavahAra upacArAt / kandalo pR0 228 / 6 anavasthAnAcca / kandalo pR0 228 / / 7 .... saMyogavibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNam / vai0 sU0 1.1.17 / 8 padArtha.saM. pR0 227 / 8 padArthadharmasaM0 pR0 227 / 10 rUparasagandhasparzAH saMkhyAH parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhayaH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnAzca guNAH / vaisU0 1.1.6 / 11 guNAzca rUparasagandhasparzasaGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAga paratvAparatvabuddhisukhaduHkhe cchAdveSaprayatnAzceti kaNThoktAH saptadaza / cazabdasamuccitAzca gurutvadvatvasneha___ saMskArAdRSTazabdAH saptaivetyevaM caturvizatirguNAH / padArthaca0saM0pR0 26 / 12 padArthagha0saM0 pR0 229 / me| kandalI pR0 229 / 13 padA0saM0 pR0 230 / 14 padArtha0saM0 pR0 230-231 / 15 padArthadha0saM0 pR0 231-236 / 16 padArthagha0saM0 pR0 236-238 / 17 padArthaca0sa0 pR0 238-239 / 18 padArtha0saM0 pR0 240-241 / 18 kandalI pR0 241 / / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voSikadara na 20 padArthagha0saM0 0 pR0 242-243 / kandalI pR0 242-243 / 21 padArthagha0saM0 pR0 244 - 247 / kandalI pR0 244 - 247 / 22 padArthadha0saM0 pR0 247 - 249 / - 23 atha jale mAdhurye kiM mAnam, na hi pratyakSeNa ko'pi rasastatrA'nubhUyate / na ca nArikelajalAdau mAdhuryamupalabhyata eveti vAcyaM tasyAzrayopAdhikatvAt / anyathA borarasAdAvalAdyupalabdhe ramlAdimattvamapi syAditi cet ? na, harItakyAdibhakSaNasya jalarasavyajjakatvAt / nyAyasi0 muktA0 39 / - 24 karakAdonAM kAThinyapratyayasya bhrAntatvAt / nyAyasi0 muktA0, 50 / 25 sneho'pAM vizeSaguNaH / saMgrahamRjAdihetuH / padArthagha0saM0 pR0 645 / 26 AdizabdAd mRdutvaM ca / kandalI pR0 647 / 27 tarkabhASA (pUnA, 1937) pR0 71 / -28 ghRtAdAvapi tadantarvartijalasyaiva snehaH / nyAyasi0 mukA0 39 / 28 taile upalabhyamAnaH sneho'pi jalIya eva tasya prakRSTatvAdagnerAnukUlyam / apakRSTasneho'pi jale taM vinAzayatIti bhAvaH / nyAyali0muktA0 157 / 30-31 jue te te guNunuM A adhyayanamAM karavAmAM Avela nirUpaNu, . 32 apAkajarUparasagandhasparzaparimANaikatvaikapRthaktva sAMsiddhikadravatvagurutvasnehAnAM yAvaddravyabhAvitvam / zeSANAmayAvaddravyabhAvitvaM ceti / padArthagha0saM0 pR0 249 / 33 utpannaM dravyamAdye kSaNe nirguNaM tiSThati / tarkabhASA 34 dravyANi dravyAntaramArabhante guNAzca guNAntaram / vai0 sU0 1.1.10 / 35 samavAyikAraNapratyAsannaM ... asamavAyikAraNam / tarkabhASA pR0 31 / 1 39 samavAyikAraNasya samavAyikAraNapratyAsannasyApi paramparayA samavAyikAraNa pratyAsannatvAt / tarkabhASA pR0 31 / 37 345 atra samavAyikAraNe prazyAsannaM dvividham kAryaikArthapratyAsattyA kAraNaikArthapratyAsattyA ca / nyAyasi0 10 muktA0 18 / kAryeNa saha ekasminnarthe pratyAsattiH kAyaikArthaM pratyAsattiH / kAraNena saha ekasmiye pratyAsattiH kAraNaikArthapratyAsattiH / 38 guNasamudAyo dravyamiti cet / tattvArthasUtra - sarvArtha siddhi 52 / * guNavad dravyalakSaNam / vai0 sU0 1.1.14 / guNAnAM sarveSAM dravyAzritatvam / ... padArthagha0saM0 pR0 227 / 39 40 yayordvayomadhye ekamavinazyadaparAzritamevAvatiSThate tAvayutasiddhau / tarkabhASA pR0 29 / vinazyadavasthAstu kSaNamanAzritA eva bhavatiSThante / ... ... ... Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 paTTana 41 tatra rUpaM cakSuryAyaM pRthivyudakajvalanavRtti dravyAdyupalambhakaM nayanasahakAri zuklAyanekaprakAraM salilAdiparamANuSu nityaM pArthivaparamANuSvagnisaMyogavirodhi sarvakAryadravyeSu kAraNaguNapUrvakamAzrayavinAzAdeva vinazyatIti / padArthagha0saM0 pR0251-52 / 42 padArthagha0saM0 pR0 259 / 43 padArthagha0saM0 pR0 255 / 44 padArthadha0 saM0 pR0 256 / 45 N zabdo'mbaraguNaH zrotragrAhyaH kSaNika : ... saMyoga-vibhAga-zabdajaH / padArthagha0saM0 pR0 692 / 46 saMyogavibhAganiSpannAd vIcIsantAnavacchandasantAnaH... | padArthagha0saM0 696 / 47 AdyaH zabdaH saMyogAd vibhAgAcca jAyate, tatpUrvakastu zabdAditi vivekaH / kandalI pR0 693 | 48 kAryakAraNobhayavirodhI | padArthadha saM0 pR0 612 | AyaH zabdaH svakAryeNa virudhyate, antyaH svakAraNenopAntyazabdena virudhyate ... madhyavartinastUbhayathA virudhyante / kandalo pR0 692-93 / . * 48 anyasya vinAzakAraNasyAbhAvAt / kandalI pR0 692 / 50 ... pratighAtidravyasaMyogastvantyasya zabdasya nirodhakaH / nyAyabhA0 2.2.35 / 51 tasyArthaH / pratighAtidravyaM kuDyAdi / tatsaMyogo nabhasaH / etaduktaM bhavati ghanatara - dravyasaMyuktaM nabho na zabdasamavAyikAraNatAM pratipadyate tatazca sannapyasamavAyikAraNaM zabdo na zabdAntaramArabhate / nyA0 vA0 tAtparyaTIkA 2.2.35 / 52 pANikarmaNA pANi- ghaNTAprazleSo bhavati / tasmiMzca sati zabdasantAno notpadyate / ataH zravaNAnupapattiH / tatra pratighAtidravyasaMyogaH zabdasya nimittAntaraM saMskArabhUtaM niruNaddhItyanumIyate tasya ca nirodhAcchandasantAno notpadyate / nyAyabhA0 2.2.36 / 43 evaM zabdo'pyAkAza na vyApnoti tatraivAsya dezamedenopalambhAnupalambhAbhyAM yugapad bhASAbhAvAsaMbhavAt / kandalI pR0 248 / 54 sa dvividho varNalakSaNo dhvanilakSaNazca / tatra akArAdirvarNalakSaNaH / zaGkhAdi - nimitta dhvanilakSaNaH / padArthadharmasaM0 pR0 693 | paya padArthadharmasaM0 pR0 693 - 695 / 6 padArthadharmasaM0 pR0 695 696 / 57 ma zrotraM zabdadezamupagacchati, nApi zabdaH zrapradezam tayorniSkriyatvAt / aprAptasya grahaNaM nAsti, indriyANAM prApyakAritvAt / prakArAntareNa copalabdhirna ... Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikana ghaTate / dRSTA ca vIcI santAne svotpattideze vinazyatAmapi svapratyAsattimapekSya tadavyavahite deze sadRzakAryArambhaparamparayA dezAntaraprAptiH, tena zabdasantAnaH kalpyate / kandalo pR0 695 / 347 18 na cAnavasthA, yAvaddUraM nimittakAraNabhUtaH kauSTyavAyuranuvartate tAvaddUraM zabda-santAnAnuvRttiH / kandalI pR0 695 / tatra pratighAtidravyasaMyogaH zabdasya nimittAntaraM saMskArabhUtaM niruNaddhItyanumIyate / tasya ca nirodhAcchandasantAno notpadyate ... yathA pratighAtidravyasaMyogAdiSoH kriyAhetau saMskAre niruddhe gamanAbhAva iti / .. saMskArasantAnasye ta / nyAyabhA 2.2.36 / ahIM e vastu teAMdhIe ke vaizeSikA saMtatimAM eka pachI eka utpanna thatAM kamermAMnA kAraNa tarIke eka ja vega mAne che jyAre naiyAyikA eka ja vega mAnatA nathI paraMtu kamanI saMtatinI jema veganI paNa saMtati mAne che. vega pratidhAtidravyasa yAgathI nAza pAme che e anee svIre che. vegaH ...sparza va dravyasaMyogavizeSavirodhI / padArthagha0saM0 pR0 647 / viziSTena sparzavaddravyasaMyogenAtyantanibiDAvayavavRttinA vego vinAzyate, yaH svayaM viziSTaH / mandastu vegaH sparzavaddravyasaMyogamAtreNa vinazyati yathAtidUraM gatasyeSoH stimitavAyupratibaddhasya / kandalI pR0 648 / vaishessi| veganI saMtati nathI mAnatA paNa eka ja vega mAne che te nIce ApelA uddharathI siddha thAya che : nahUni karmANi kramazaH kasmAt ? saMyoga-vibhAgabahutvAt / ekastu saMskAraH, antarAle karmaNo'pekSAkAraNAbhAvAt / padArthadha0 saM0 pR0 723 | vega anya che. paraMtu vegane utpanna 12vA armane teAdanarUpa saMyAga yA abhidhAtarUpa sayAganI upara AdhAra rAkhavA paDe che. Adyaka te ja A saMyoga prApta hoya che, pachInAM kame+ne prApta hAtA nathI. eTale pachInAM kamemAM vega utpanna karatAM nathI. paMtu pachInAM karmI sAthe vega tA hoya che ja. te Adyakamajanya vega ja (satatigata) badhAM kamemAM sAthe hAya che. Ama vaizeSikA ka`satati jema vegasaMtati mAnatA nathI, jyAre vaiyAyikA mAne che. pa8 aadimttvaat...| nyAyasUtra 2.2.13 / AdiryoniH kAraNamAdIyate asmAditi / kAraNavadanityaM dRSTam / nyAyabhA 2.2.13 / anityazcAyaM kAraNataH / vai0 sU0 2.2.28 / 60 aindriyktvaat...| nyAyasUtra 2.2. 13 / indriyapratyAsattimAya aindriyakaH nyAyabhA0 2.2.13 | tum| nyAyavArtika bhane tAtparyaTIkA / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 11 na ca vyaJjakAbhAve vyaGgyagrahaNaM bhavati, tasmAnna vyajakaH saMyogaH, utpAdake tu saMyoge saMyogajAcchandAcchabdasantAne sati zrotraprayAsannasya grahaNamiti saMyoganivRttau zabdasya grahaNamiti / nyAyamA0 2.2.13 / 11.2 kRtakavadupacArAt / nyAyasUtra 2.2.13 / tIvra mandamiti kRtakamupacaryate tIvra sukhaM mandaM sukhaM tIna duHkhaM mandaM du:khamiti / upacaryate ca tIvra : zabdo mandaH . zabda iti / nyAyabhA0 2.2.13 / '13 saMyogasya vyaJjakasya tIvramandatayA zabdagrahaNasya tIvramandatA bhavati, na tu ,zabdo bhidyate. yathA prakAzasya tIvramandatayA rUpagrahaNasyeti / nyAyabhA0 2.2.13 / 14 tacca naivam , abhibhavopapatteH |...n ca zabdagrahaNamabhibhAvakaM zabdazca na bhidyate / zabde tu bhidyamAne yukto'bhibhavaH / tasmAdutpadyate zabdo nAbhivyajyata iti / nyAyamA0 2.2.13 / abhibhavAnupapattizca prahaNayoryugapadasambhavAt , na hi grahaNe yugapad bhavataH / nyAyavA0 2.2.13 / 15 na hi samAnadezAnAmekendriyagrAhyANAM vyajakeSu niyamo dRSTaH / ma hi pradIpa ekendriyaprAhyamanekamarthaM yugapat sannipatitaM na prkaashyti| nyAyavA0 2.2.13 / na ca tIveNa vyaJjakenaikasya grahaNAdanyasyAgrahaNamupapadyate / vyaJjakeSu niyamAnupa___labdherityuktam / vyomavatI pR0 642 / / 16 doSAt / vai0 sU0 2.2.35 / nityatvenAbhivyaktau / zabdo'nyena yajJe prayukto nAnyena prayujyeta darbhAdivad yAtayAmatvAdidoSAt / tammAdanityaH / candrA___ nandavRtti, vai0 ma0 2.2.35 / 17 prAguccAraNAdanupalabdherAvaraNAyanupalabdhezca / nyAyasUtra 2.2.18 / na ya'ndriya kasyAtIndriyamAvaraNaM pramANena kvacidupalabdham / vyomavatI pR0 648 / 18 sampradAnAt / tadantarAlAnupalabdherahetuH / adhyApanAdapratiSedhaH / nyAyasUtra 22.25-27 / sampradIyamAnamavasthitaM dRSTam , sampradIyate ca zabda AcAryaNAntevAsine, tasmAdavasthita iti / nyAyabhA02.2.25 / ati sampradAne'dhyApanaM na syAditi / nyAyamA0 2.2.27 / 18 kimAcAryasthaH zabdo'ntevAsinamApadyate tadadhyApanam Aho svid nRtyopadezavad gRhItasyAnuka NamadhyApanamiti ? nyAyabhA0 2.2.28 / 70 abhyAsAt / nyAyasUtra 2.2.29 / .71 nAnyatve'pyabhyAsasyoracArAt / nyAyasUtra 2.2.30 / (nyAyabhASyasahita) *72 sampratipattibhAvAcca / vai0 sU0 2.2.41 / vinAzitve zabdasya 'sa evAyaM gozabdaH' iti sampratipattiH pratyabhijJA na syAt , tasmAnnityaH / cndraanndvRtti| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 348 73 ...sampratipattiAlAdau / tasmAdanityeSvapi bhAvAd... candrAnandavRtti, bai0 sU0 2.2.42 / / 74 vinAzakAraNAnupalabdheH / nyAyasUtra 2.2.33 / 75 azravaNakAraNAnupalabdheH satatazravaNaprasaGgaH / nyAyasUtra 2.2.34 / 76 vyaJjakAbhAvAdazravaNamiti cet , pratiSiddhaM vyaJjakam / nyAyabhA0 2.2.34 / samAnazca dRSTavirodho nimittamantareNa vinAze cAzravaNe ceti / nyAyamA0 2.2.34 / 77 upalabhyamAne cAnupalabdherasattvAdanapadezaH / nyAyasUtra 2.2.35 / tatra kAryaH zabdaH kAraNazabdamabhiruNaddhi pratighAtidravyasaMyogastvantyasya zabdasya / nyAyamA 2.2.35 / . 78 na, vikAradharmAnupapatteH / nyAyasUtra 2.2.45 / 78 kuNDalarucako suvarNasya dhamauM, na suvarNatvasya; evam ikArayakArau kasya varNAtmano dhau ?, varNatvaM sAmAnyam, na tasyemau dhau bhavitumarhataH / nyAyabhA0 2.2.48 / 80 gurutvaM jalabhUmyoH patanakarmakAraNam apratyakSaM patanakarmAnumeyam / padArtha dha0saM0 pR. 640 / 81 ye tu tvagindriyagrAhya gurutvamAhuH teSAmadhaHsthitasya dravyasya sparzopalambhavad gurutvopalambhaprasaGgaH, tvagindriyasyApilamme svasannikarSavyatirekeNAnyApekSA'sambha vAt / kandalI pR0 640 / 82. saMyoga prayatna-saMskAravirodhi / padArthadha0saM0 pR0 640 (kandalI sahita) 83 padArthagha0saM0 pR0 640 / 84 kandalI pR0 641 / / 85 padArthagha0 saM0pR0 641-642 / 86 sneho'pAM vizeSaguNaH saGgrahamajAdihetuH / padArthadha0saM0pR0 645 / 87 saMskArastrividhaH-vego bhAvanA sthitisthApakazca / padArthadha0sa0 pR0 646 / 88 tatra vego mUrtimatsu paJcasu dravyeSu nimittavizeSApekSAt karmaNo jAyate / __padArthadha0 saM0 pR0 646-647 / 88 nodanAbhighAtAdinimittavizeSApekSaM na kevalam / kandalI pR0 647-648 / 80 niyatadikriyAprabandhahetuH / padArthava0saM0 pR0 6.7 / sAdhama nAna yA abhighAtathI utpanna thaI te nodana yA abhighAtanI sahAyathI vega utpanna kare che. pachI Adyakarma veganI sahAyathI bIjuM karma utpanna kare Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 paddana che, bIju krama veganI sahAyathI trIjuM kama utpanna kare che ane Ama eka ja dizAmAM kamerrInI saMtati cAle che. saMtatigata aneka kamermAMnI utpattimAM nAdana yA abhidhAtathI utpanna thayelA eka ja vega kAraNa che. saMtatigata aneka karmI sAthe te ja veganI anuvRtti che. karmAMnI saMtatinI jema veganI saMtati nathI mAnavAmAM AvI. AvA vaizeSika mata che jyAre nyAyamate karmAMnI saMtatinI jema veganI paNa saMtati cAle che. naiyAyika anusAra sa Mtatigata pratyeka ka sAthe vega judo judo che, badhAM karmAM sAthe eka ja veganI anuvRtti nathI. 81 sparzaSadravyasaMyogavizeSavirodhI / padAthadha0sa0 pR0 647 / 82 kvacitkAraNaguNapUrvakrameNotpadyate / padArthagha0saM0 pR0 647 / 83 padArthadha0 saM0 pR0 657-659 / 84 ekaM dve trINItyAdipratyayo vizeSaNakRto viziSTapratyayatvAd daNDItipratyayavat / kandalI pR0 267 / -85 yadapi dravyavyatiriktA sakhyA na vidyate, medenAgrahaNAt / kandalo pR0 270 | 86 tadapyayuktam, parasparapratyAsannAnAM vRkSANAM dUrAdekatvAdyagrahaNe'pi svarUpagrahaNasya sambhavAt / kandalI pR0 270 / 87 yadi sakhyA padArtho ghaTAdisvarUpAdadhiko na syAt tadA 'ghaTamAnaya' ityukte satta dAvivAsandigdhaH 'kimekamanekaM vA ?' iti na sandiyeta / 'ekamAnya' ityukte 'ghaTaM paTaM vA ? 'i'ta parAvRtya na pRcchet / kiraNAvalI pR0 124 / 88 88 sA punarekadravyA cAnekadravyA ca / tatraikadravyAyAH salilAdiparamANurUpAdInAmiva nityAnityatvaniS tayaH / anekadravyA tu dvitvAdikA parArddhAntA / padArthadha0 saM0 pR0 270 / , 100 etena svarUpAbheda ekatvam... iti bhUSaNa: pratyAkhyAtaH / kiraNAvalI pR0 124 / 101 svarUpAmedo hi ghaTasya ghaTa evocyate / ghaTAdipratyayasya svarUpapratyayasya ca ghaTAyekanibandhanatvAt ekAdipratyayasya ca ghaTApaTAdisAdhAraNatvAt tathA ca tannibandhana ekAdipratyayaH taM vihAya paTaM nopasaGkrAmet / kiraNAvalI pR0 124 / 102 yasmin iyattAvyavahAraH samApyate sa parArddhaH / kandalI pR0 279 / 103 svarUpamedastu nAnAtvaM dvitvamiti bhUSaNaH / kiraNAvalI pR0 124 / 104 evaM svarUpabheda eva yadi dvitvaM tadA tryAdiSvapi dvitvapratyayaH syAt; ghaTAdAveva vA svarUpameda iti pAdau dvitvapratyayo na syAditi / kiraNAvalI pR0 124 / 105 tasyA ekavebhyo niSpattireva, na tvekaguNasamuccayamAtratvam / kandalI pR0 272 / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 106 madA bodudhuzcakSuSA samAnAsamAnajAtIyayordravyayoH sannikarSe sati tatsaMyuktasamavetasamavetaikatvasAmAnyajJAnotpattAvekatva sAmAnyatatsambandhajJAnebhya eka guNayoraneka viSa yiNyekA buddhirupadyate tadA tAmapekSya ekasvAbhyAM svAzrayayordvitvamArabhyate / tataH punastasmin dvitvajJAnamutpadyate / tasmAd... dvitvasAmAnya tatsambandhajJAnebhyo dvizvaguNabuddha payamAnatA / padArtha gha0saM0 pR0 272-279 / tadayaM prakriyA saGkSepaH - indriyasannikarSaH, tasmAdekatva sAmAnyabuddhi:, tato'pekSA - buddhi:, tato dvizvam, tasmAd dvitvasAmAnyajJAnam, tasmAcca dvitvaguNajJAnam, tato dravyajJAnam, tataH saMskAra ityutpAdakramaH / kiraNAvalI pR0 129 / 107 jJAnAdarthasyotpAda iti nAlaukikamidam, sukhAdInAM tasmAdutpattidarzanAt / bAhyArtha - sye tpAdo na dRSTa iti na vaidharmyamAtram, tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvasyobhayatrAvizeSAt / kandalI pR0 275 / 108 yadi hi dvitvamabuddhijaM syAd rUpAdivat puruSAntareNApi pratIyeta, niyama hetora - bhAvAt / buddhijatve tu yasya buddhayA yajjanyate tat tenaivopalabhyata iti niyamo - papattiH / kandalI pR0. 275 / 107 padArthagha0saM0 pR0 279 - 281 / vinAzakamastu apekSAbuddhita ekatvasAmAnyajJAnasya dvizvotpattisamakAlaM vinAzaH, apekSAbuddherdvitvasAmAnyajJAnAt dvitvaguNabuddhisamakAlam, dvitvasAmAnyajJAnasya dvitvaguNajJAnAt, dvitvasyApekSA buddhivinAzAt dravyavuddhisamakAlam, guNabuddherddhavyabuddhitaH saMskArotpattisamakAlam, dravyabuddhestadanantaraM saMskArAditi / kiraNAvalI ' pR0 129 / 110 ato'pekSA buddhivinAzo dvizvasya vinazyattA / dRSTo guNAnAM nimittakAraNAdapi vinAzo ythaa...| kandalI pR0 280 / 111 kvaciccAzrayanAzAditi / padArtha dharmasaM0 pR0 285 / 112 padArtha gha0saM0 pR0 285-286 / 113 parimANaM mAnavyavahArakAraNam / padArtha gha0saM0 pR0 314 / 114 taccaturvidham- aNu mahad dIrgha hrasvaM ca / padArthagha0saM0 pR0 314 / vai0 sU0 7.1.22-23| ( candrA0 vRttisahita ) 115 tatra mahad 'dvavidham- nityamanityaM ca / nityamAkAzakAladigAnmasu paramamahattvam / anityaM tryaNukAdAveva / tathA cANu api dvividham- nityamanityaM ca / nityaM paramANumanassu, tat pArimANDalyam / anityaM dvayaNuka eva / kuvalayAmalakabilvAdiSu mahatsvapi tatprakarSabhAvAbhAvamapekSya bhAkto'NuvyavahAraH / dIrghasvatve cotpA mahadaNutvaikArthasamavete / samidikSuvaMzAdiSvajjasA dIrgheSvapi tatprakarSabhAvAbhAvamapekSya bhakta hUsvatvavyavahAraH / padArtha gha0saM0 pR0 317-320 / 351 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpara Sada na 116 yatra cotpAdyaM mahattvaM tryaNukAdau tatrotpAdyaM dIrghatvam, yatra cotpAdyamaNutvaM dvayaNuke tatpA hrasvam / kandalI pR0 320 / 117 anityaM caturvidhamapi saGkhyA - parimANa pracayayoni / tatrezvarabuddhimapekSyotpannA paramANudvayaNukeSu bahutvasaGkhyA, tairArabdhe kAryadravye tryaNukAdilakSaNe rUpAdyutpattisamakAla mahattvaM dIrghatvaM ca karoti / dvibahubhirmahadbhizvArabdhe kAryadravye kAraNamahattvAnyeva mahattvamArabhante, na bahutvam / samAnasaGkhyaizvArabdhe 'tizayadarzanAt / praca tUDiyorvartamAnaH piNDArambha kAzyavaprazithilasaMyogAnapekSamANa itaretara piNDAvayava-saMyogApekSo vA dvitUlake mahattvamArabhate na bahutvamahattvAni, samAnasakhyApalaparimANairArabdhe'tizayadarzanAt / dvitvasaMkhyA cANvorvartamAnA dvayaNuke'NutvamArabhate / mahattvavat tryaNukAdau kAraNa bahutva - mahattva - samAnajAtIyapracayebhyo syotpattiH / aNuvavad dvayaNuke dvitvasaGkhyAto hrasvatvasyotpattiH / padArthagha0saM0 0 pR0 322-329 / dIrgha 118 padArthadha0saM0 pR0 330-331 / parimANAt 118 dvayaNukANuparimANAnAM cArambhakatve tryaNukasyANutvameva syAnna mahattvam, samAnajAtIyasyaiva parimANasyotpattyavagamAt / ... yastu paramANuparimANAbhyAmeva dvayaNuke parimANotpattimicchati, taM prati dvayaNukasyApyaNutamatvaprasaktiriti / kandalI pR0 323-329 / tubhe| nyAyasi0 muktA0 111 / 120 paramANuparimANaM na bhavati kasyacidArambhakam / kandalI pR0 329 / 121 sarvatropalabhyatA vyApakatvam / nyA0 vA0 tA0 TI0 1.1.5 / 122 'idamasmAt pRthak' iti jJAnam.... tasya kAraNaM pRthakUtvamiti / kandalI pR0 332 / 123 itaretarAbhAvanimitto'yaM vyavahAra iti cenna pratiSedhasya vidhipratyayaviSayatvAyogAt / kandalI pR0 332 / 124 upaskAra, vai0 0 sU0 7.2.2 / 125 upaskAra, 121 upaskAra, vai0 0 sU0 7.2.2 / vai0 sU0 7.2.2 / 127-128 tat punarekadravyamanekadravyaM ca / tasya tu nityAtyitvaniSpattayaH saMkhyayA vyAkhyAtAH / padArthadha.saM. pR0 332 / 128 etAvAMstu vizeSaH - ekatvAdivadeka pRthakRtvAdiSvaparasAmAnyAbhAvaH sakhyayA tu viziSyate tadviziSTavyavahAradarzanAditi / padArtha dharmasaM0 pR0 333 | tuma kandalI 334 / 130 saMyogaH saMyuktapratyayanimittam / padArthagha0saM0 pR0 335 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 353 171 yadi cArthAntaraM saMyogo na syAt kSetrodakabIjAgnIndhanAdIni sarvatrAvasthitAni ___sarvatrAGakura pAkAdikAryaM kuryuH, tAnyeva tAnIti / tasmAd yastairapekSyate so'rtho__'nyaH, tasmin saMyoga iti saMjJeti / nyAyavA0 2.1.33 / 172 tAvad dravyANi pratyAsIdanti yAvat pratihatAni bhavanti, tasmin pratighAte saMyogavyavahAro nArthAntara iti / nyAyavA0 2.1.33 / 133 tatra saMyuktasaMyogAlpIyastvaM pratyAsattiH, mUrtasparzavadrvyasaMyogaH pratighAtaH / nyAyavA0 2.1.33 / 134 padArtha saM0 pR0 347 / ___* sa ca dravyaguNakarmahetuH / padArtha dharmasaM0 pR0 335 / 175 dravyAramse nirapekSastathA bhavatIti / padArtha dha0sa0 pR0 336 / 171 dravye kartavye tadavayavAH saMyogArthameva kAraNAntaramapekSante, sati saMyoge na kiJci. dityanapekSaH saMyogaH sahakAritayA na kiJcidapekSate ityarthaH / kiraNAvalI pR0 144 / 137 buddhi-sukha-duHkhecchA dveSa-prayatna-dharmAdharma bhAvanA-zabda-tUlaparimANottarasaMyoga-naimittika dravatva-paratvAparatva-pAkajAH saMyogajAH / padArtha dha0saM0 pR0 238 / / 138 kandalI pR0 338 / kiraNAvalI pR0 144 / 138 evaM karmaNi nodanAbhighAtau sparza vegaM cApekSete, na ca tAbhyAM te janyete iti / . kiraNAvalI pR0 144 / / 140 sa ca trividhaH-anyatarakarmajaH, ubhayakarmajaH, saMyogajazca / padArthasaM0 . pR0 347 / 141 padArtha gha0saM0 pR0 348 / 142. padArthaca0sa0 pR0 348-350 / / 143 prathamaM zyenacaraNa-sthANuzirasoH saMyogaH, tadanu sthANu-zyenAvayavinoH / tatrAvaya.vayoH saMyogaH karmajaH, avayavinostu saMyogajaH saMyoga iti kecit / kandalI pR0 349 / 144 tadapyasAram , sakriyasyApyavayavinaH kriyAvata evAvayavyantareNa saMyogAt / yadi caivaM neSyate, avayavAnAmapi svAvayavApekSayA'vayavitvena sarvatrAvayaviSu karmajasya saMyogasyocchedaH syAditi / tathA sati cAvayavini karmAbhAvo vaktavyaH / kandalI pR0 349 / 145 kandalI pR0 351-352 / .. 5. 23 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 padarzana 146 padAtha0saM0 pR0 350 / 147 padArthadha0 saM0 pR0 351 / 148 sa ca ekasmAd dvAbhyAM bahubhyazca bhavati / padArthadhasaM0 pR0 351 / / 148 ekasmAcca dvayorutpattiH / padArthadha saM0 pR0 353 / 150 yathA caturvidhaM parimANamutpAdyamuktvA''ha 'nityaM parimaNDalam ' ityevamanyatarakarma jAdisaMyogamutpAdyamuktvA pRthag nityaM brUyAt , na tvevamabravIt , tasmAd nAstyajaH saMyogaH / padArtha0saM0 pR. 358-359 / . . 151 nanu paramANvAkAzayoH saMyogo nitya eva, tayonityatvAd aprAptyabhAvAcca / yatpunarayaM kaNAdena noktaH tad bhrAnteH puruSadharmatvAt / kandalI pR0 359 / 152...vyApino'pyAkAzasya paramANunA saha saMyogavibhAgau paramANukarmI bhavataH, tayo ravyApyavRttitvAt iti na paramANvAkAzasaMyogasya nitytaa| kandalI pR0 359-360 / 153 kandalI pR0 360 / / 154 ye'pyajaM saMyogaM necchnti...| nyAyavA 4.1.21 // tacca na ajsmbndhopptteH...| nyAyavA0 4.1 21 / 155 yathedaM vibhUnAM saMyogaM zAsti, tathA tAbhyAmeva hetudRSTAntAbhyAM vibhAgamapi / astu dvayorapyupapattiH pramANena tathAbhAvapratIteriti cenna, saMyogavibhAgayorekasya nityatve. 'nyatarasyAsambhavAditi dvayorapyasiddhiH, parasparapratibandhAt / kandalI pR0 361 / 156 vinAzastu sarvasya saMyogasyaikArthasamavetAd vibhAgAt / padArthadha0saM0 pR0 361 / 157 yadyapi vibhAgakAle saMyogo vidyate eva, tathApi tayoH sahabhAvo na lakSyate, ginAzasyAzubhAvAd vibhAgena vA tadupalabhbhapratibandhAt / kandalI pR0 362 / 158 kvacidAzrayavinAzAdapi / padArthadha0saM0 pR0 361 / 158 padArthadharmasaM0 pR0 361 / . 160 kandalI pR0 363 / 161 kandalo pR0 247 248 / 16ra ahIM vasubaMdhunI eka kArikA yAda Ave che - SaTkena yugapad yogAt paramANoH SaDaMzatA / SaNNAM samAnadezatvAt piNDaH syAdaNumAtraka: // vijJapti kA0 12 / 193 nodanamavibhAgahetorekasya karmaNaH kAraNam....yaH saMyogavizeSo vibhAgahetorekasya karmaNaH kAraNaM so'bhighAtaH / padArthadha saM0 pR0 725-726 / 114 vibhAgo vibhaktapratyayanimittam / padArthadha saM0 pR0 363 / . 115 saMyogAbhAve vibhAgavyavahAra iti cet , na; rUparasAdiSu vibhaktapratyayAbhAvAt / kiraNAvalo pR0 151 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 3papa 116 dravyayoriti cet , avayavAvayavinostadabhAvAt / kiraNAvalI pR0 151 / 117 saMyoganAzo vibhAga iti cet', na, anyatarAzrayavinAzAt saMyogavinAze vibhakta pratyayaprasaGgAt / kiraNAvalI pR0 151 / 168 asati vibhAga saMyogAbhAvasya kasmAdutpAdaH 1 karmaNA kriyata iti cet , na, varmaNA guNavinAze sAmarthyAdarzanAt : kandalI pR0 363 / 118 zabdavibhAgahetuzca / padArthava0saM0 pR0 363 / / 170 prAptipUrvikA'prAptirvibhAgaH / padArthava0saM0 pR0 364 / 171 avasthitimAtramiti mahe, saMyogasya vibhAgahetutve'vayavasaMyogAntarameva tadvi bhAgasyotpattau dravyAnutpattiprasaGgAt / kandalI pR0 365 / / 172 varmata hakArI saMyogaH kAraNamiti cet ; anvayavyatirekA vadhRtasAmarthya kamai va ___ kAraNamastu, na saMyogaH, tasmin satyapyabhAvAt / kandalI pR0 365 / / 173 sa ca trividhaH-anyatarakarmajaH, ubhayakarmajaH, vibhAgajazca vibhAga iti / padArtha ghasaM0 pR0 334 / . 174-175 kandalI pR0 366 / 179 vibhAgajantu dvivedhaH - kAraNavibhAgAt , kAraNAkAraNavibhAgAcca / padArthadha0 saM0 pR0 369 / 177 tatra kAraNavibhAgAt tAvat kAryAviSTe kAraNe kotpannaM yadA tasyAvayavAntarAd vibhAgaM karoti na tadA'vayavAntarAditi sthitiH / ato'vayavakarma avayavAntarAdeva vibhAgamArabhate / tato vibhAgAcca dravyArambhakasaMyogavinAzaH / tasmin vinaSTe kAra gAbhAvAt kAryAbhAva ityavayavikniAzaH / yadA kAraNayorvartamAno vibhAgaH kAryavinAzaviziSTaM kAlaM svatantraM vA avayavamapekSya sakriyasyaivAvayavasya kAryasaMyuktAd AkAzapradezAd vibhAgamArabhate na niSkriyasya / padArthadha0saM0 pR0 365-369 / 178 avayavakriyayoH avayavavibhAgasamakAlamAkAzAdivibhAgakartRtvaM nopapadyata iti / mA kArSIdiyaM yugapad vibhAgadvayam , kramakaraNe tu ko virodho yena vibhAgajanane dRSTasAmarthyAmimAM parityajyAdRSTasAmarthyasya vibhAgasya vibhAgahetutvamAzrIyate ? kandalI pR0 370-371 / 178 yat karma dravyArambhakasaMyogavirodhinaM vibhAgamArabhate na tat karma dravyArambhakasaMyogA virodhinam , yat tu evaM na tadvirodhinamiti / vikasa-kamalakuimalAdau tathA darzanAccaitadavadhAraNIyam / kAryaviparyayAd bhavitavyaM kAraNavirodhena / na hi kArya viruddhamaviruddha jAtIyaM ca kAraNamiti sambhavati / tadiha kAraNe vartamAnaM varma yadi Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddha na 1 ---------- dravyArambhakasaMyogAvirodhinaM vibhAgamArabhate tadA tadvirodhinaM na janayet janayati ca tat / tena tadavirodhinaM na janayatItyavasIyate / kiraNAvalI pR0 154 | - pRthagdezagamane 180 yAvat kAryadravyaM na vinazyati tAvadavayavasya svAtantryam yogyatA - nAstItyavayavadezAd vibhAgo na ghaTate / kandalI pR0 369 | 181...saMyogavibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNam / vai0 sU0 1.1.17 / 182 yadA haste karmotpannamavayavAntarAd vibhAgamakurvad AkAzAdidezebhyo vibhAgAnArabhya 356 , pradezAntare saMyogAnArabhate tadA te kAraNAkAraNavibhAgAH karma yAM dizaM prati kAryArambhA: bhimukhaM tAmapekSya kAryAkAryavibhAgAnArabhante / padArthadha0saM0 pR0 373-374 | 183 na cAyaM zarIrakriyAkAryaH, tadAnIM zarIrasya niSkriyatvAt / kadalI pR0 374 / 184 nApi hastakriyAkAryo bhavitumarhati vyadhikaraNasya karmaNo vibhAgahetutvAdarzanAt / kandalI pR0 374 | 185 saMyuktapratyayavad vibhaktapratyayAnuvRttyabhAvAt / padArtha0va0saM0 pR0 383 | 186 kSaNika vibhAgaH / kandalI pR0 382 / 187 tasmAduttarasaMyogAdevAsya vinAzaH / kiraNAvalI pR0 159 / 188 kvaciccAzrayavinAzAdeva vinazyatIti / padArthadha0saM0 pR0 384 | 185 na tu saMyogavad yayoreva vibhAgastayoreva saMyogAd vinAzo bhavati / padArthadha saM0 pR0 382 / vibhAgAdhArayoreva dravyayoH punaH saMyogena vibhAgavinAze tasya cirakAlAvasthAyitvamApadyetetyarthaH / kiraNAvalI pR0 158 / 150 evaM cet siddhamuttarasaMyogAvadhitvaM vibhAgasya, tadArambhakasya karmaNaH svAzrayasya dezAntaraprAptimakRtvA paryavasAnAbhAvAt / kandalI pU0 383 / 171 paratvamaparatvaM ca parAparAbhidhAnapratyayanimittam / padArthadha0 saM0 pR0 393 / 182 tattu dvividhaM - dikkRtaM kAlakRtaM ca / padArthadha0 saM0 pR0 393 / 183 mUrta eva tu daizikam / kArikAvalI, kA0 122 / 184 kAlikaparatvAparatve janyadravya eva / siddhAntamuktA0, kA0 123 / 185 daizikaparatvaM vahutaramUrtasaMyogAntaritatvajJAnAdutpadyate, evaM tadalpIyastvajJAnAdaparatvamutpadyate / siddhAntamuktA, kA0 122 / bhumo padArthagha0saM0 pR0 394-396 / 19 jue didravyanuM nirUpaNu, 187 apekSAbuddhinAzena nAzasteSAM nirUpitaH / kArikAvalI, kA0 125 / 178 yasya sUryaparispandApekSayA yasya sUryaparispando'dhikaH sa jyeSThaH yasya nyUnaH sa kaniSThaH / siddhAntamuktA0, kA0 124 / 199 jue kALadravyanuM nirUpaNu, Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 14 ka padA kanI bAhyAtA ane tenI pratyakSagamyatA jee vastune kSaNika ane niranvayavinAzI mAne che tee gati yA kama na mAnI zake. kSaNika vastumAM gati hoI zake ja nahi, kAraNa ke tenI pAse gati karavAnA samaya ja nathI hotA. te te je kSaNe utpanna thAya che te ja kSaNe nAza pAme che. Ama kSaNika vastu sthAnAntara karI zakatI nathI ja. te jyAM janme che tyAM ja nAza pAme che. jyAre atyanta sadaza kSaNika vastu niraMtara 'dezika pradezAmAM kAlika kSaNAnA krame utpanna thaI tarata ja nAza pAme che tyAre ApaNane gatinI brAnti thAya che. udAharaNA, vIjaLInA geALA nira Mtara hArabaMdha goThavyA hAya ane prathama gALo jhabakIne tarata ja baMdha thAya, pachI bIjo gALe| jhabakIne tarata ja baMdha thAya, pachI trIjo geALA jhabakIne tarata ja baMdha thAya--Ama kAlika antara vinA badhA niraMtara gAThavelA vIjaLInA geALAomAM kramathI thAya teA ApaNane evI bhrAnti thaze ke prakAza gati kare che. hakIktamAM te ahIM prakAza jyAM utpanna thAya che tyAM ja nAza pAme che. te eka jagAethI bIjI jagAe jateA nathI. Ama kSaNikavAdamAM gati yA kata avakAza nathI. pratyeka kSaNika vastu niSkriya (static) che. jema kSaNika vastumAM pariNAmarUpa kriyA zakaya nathI tema temAM gatirUpa kriyA paNa zakaya nathI. kSaNikavAdanI jema phUTasthanityatAvAdamAM paNa kriyAmAtra mithyA che, bhrAnta che. AthI UlaTuM jee vastune sthAyI yA akSaNika mAne che. temanI dAOnika vyavasthAmAM gatinuM mahattvanuM sthAna che. sthAyI vastu ja kramathI niraMtara dikpradeza sAthe saMcAgavibhAga pAmI zake che ane A sayAgavibhAganA kAraNa tarIke kama ta mAnyA vinA cAle ja nahi. kriyA e prakAranI sabhave che--pariNAmarUpa ane parisparUpa (gatirUpa). paNNiAmarUpa kriyA pariNAmavAdIo ja svIkAre che, kAraNa ke te eka dravyanI vividha kramika avasthA svIkAre che; A kramika avasthAonA kAraNa tarIke pariNAmarUpa kriyA temane svIkAravI paDe che. vaizeSikA pariNAmarUpa kriyA nathI svIkAratA, kAraNa ke Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 padarzana temanI daSTie kAraNudravya kAryakravyamAM pariNamatuM nathI paraMtu kAraNadravyathI bhinna kAryadravya utpanna thaI kAraNadravyane kaMI paNa asara karyA vinA kAraNadravyamAM rahe che. tethI vaizeSika darzanamAM eka dravyanI judI judI avasthAo saMbhavatI nathI. eTale, te avasthAonI janaka pariNAmarUpa kriyAnI paNa temane AvazyakatA nathI. Ama vaizeSikanuM dravya parivartanarahita che. tenAmAM tenI utpattithI mAMDI. tene nAza sudhI kaI pariNAma (Fparivartana) thatuM nathI. A kAraNe ja teo mAnatA lAge che ke avayavInA avayavo jyAM sudhI avayavI nAza na pAme tyAM sudhI aMdaroaMdara sthAnaphera karI zakatA nathI. avayavIdravyanA yA avayavInA nAza pachI svataMtra banelA tenA avayavaka niMratara dipradeze sAthe saMyogavibhAga pAmI zake che paraMtu A saMga-vibhAgathI te dravyane kaMI asara thatI nathI-te aparivatiSNu ja rahe che, tenA A soga-vibhAganA kAraNarUpe vaizeSikee parispaMdarU5 kriyA svIkArI che. vaizeSike karmane dravyathI bhinna gaNe che. karma dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. vaLI, jema dravya ane guNamAM sattA che tema karmamAM paNa sattA che. tethI dravya ane guNanI jema karma paNa artha che karmane pratyakSagrAhya mAnI vaizeSike karmanA arthapaNAne vizeSa daDha kare che. keTalAka dArzanike karmane kevaLa anumeya mAne che. teo jaNAve che ke ApaNane jyAre dravyanI gatinuM jJAna thAya che tyAre AMpaNane pratyakSa te kevaLa dravya ane tenA diphapradezo sAthenA saMyogavibhAganuM ja thAya che ane te saMyoga-vibhAga uparathI anumAna dvArA ApaNane dravyanI gatinuM anumAna thAya. che. saMyoga-vibhAga karmajanya che. karma kAraNa che ane saMgavibhAga kArya che. kArya uparathI kAraNanuM anumAna thAya che. eTale saMgavibhAga uparathI temanA kAraNa karmanuM anumAna thAya che.' A dArzanikanA A matanuM khaMDana karatAM vaizeSike jaNAve che ke karmane kevaLa anumeya mAnatAM muzkelI UbhI thaze. jeo karmane anumeya mAne che temane mate saMga-vibhAga karmane anumApaka hetu che. A hetu kArya hetu che. kArya hetu parathI teo kAraNanuM--sAdhyanuM (ahIM karma sAdhya che)-anumAna mAne che. niyama evo che ke jyAM kArya hoya tyAM kAraNa hoya che. ahIM kArya saMga-vibhAga amuka mUrta dravya ane amUrta divya baMnemAM che kAraNa ke saMga-vibhAga guNe dviSTha che, paraMtu kAraNa karma te baMnemAM nathI, te to kevaLa mUrta dravyamAM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 359 ja che kAraNa ke vidravya vibhu hAIniSkriya che. jo kama`te anumAnagamya mAnIe teA drivyamAM (yA AkAzadravyamAM) paNa ka`te mAnavAnI Apatti Ave. ane jo te anumAnagamya mAnI dravyamAM ka`ne na mAneA te anumAnapramANamAMthI leAkeAnA vizvAsa ja UDI jAya, kAraNa ke kAryAMnA adhikaraNamAM (=pakSamAM) kAraNa na rahevA chatAM te adhikaraNamAM kA"nI utpatti mAne teA khIje ThekANe paNa kAnA adhikaraNamAM kAraNa niyamata: rahe che evA niyamamAM vizvAsa kayAMthI heze ? khIjA zabdomAM, je pakSamAM hetu rahe che te pakSamAM ja sAdhya rahe che ja evA anumAnaprakriyAmAM svIkRta niyamamAMthI lokone vizvAsa UDI jaze. eTale katu jJAna thavAmAM anumAnapramANunI vAta ja na karavI iSTa che, kama ne pratyakSagrAhya ja mAnavu joI e.2 nyAyavairoSika darzanamAM karmanu` mahattva nyAya-vaizeSika darzana paramANuvAdI che. te kAya dravyanI utpatti paramANuenA saMyeAgathI mAne che ane tenA nAza paramANuonA vibhAga dvArA paramANusaMyoganA nAzathI mAne che. paramANuonA sa MyeAga-vibhAga mATe karyuM Avazyaka che. kama vinA paramANuone sayAga ke vibhAga azakaya che. Ama jagatanA sana ane nAza baMne mATe kama atyaMta jarUrI che. kevaLa jagatanA bhautika padArthAnI utpatti mATe ja nahi paraMtu AtmAnA vizeSaguNAnI utpatti mATe paNa ka` jarUrI che. nyAya-vaizeSika anusAra sukha, du:kha, cchiA, jJAna vagere AtmAnA vizeSa guNA Atma-manaHsayAgajanya che ane e saMyoga mana:kama vinA saMbhava nathI. tethI jagatamAM anitya bhautika padArthonI ane AtmAnA vizeSa guNAnI utpatti mATe kama Avazyaka che. paramANuka nyAya-vainSika paramANuemAM be jAtanI gati mAne che-sanAtmaka ane asarjanAtmaka. pralaya daramyAna paramANuomAM asanAtmaka gati hoya che jyAre sRSTi daramyAna temanAmAM sarjanAtmaka gati hoya che. pralayakALe paramANuomAM asarjanAtmaka gati mAnavAnu` prayeAjana pralayanI kALamaryAdA mApavAnu che. asarjanAtmaka gatinA aMtima ghaTakathI kSaNa mapAya che ane kSaNAnI hArathI kALanA gALA mapAya che. jo asarjanAtmaka gati na hoya te pralayanI avadhinu mApa nIkaLe nahi, pralayanI adhinI khabara paDe nahi. sRSTinA AraMbhe adRSTa- Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pada na mAMthI dhakko AvatAM A asarjanAtmaka gatinuM sarjanAtmaka gatimAM rUpAntara thAya che. sRSTinA aMte sakSeAbhathI paramANusa yeAga nAza pAmatAM jagatanA padArthA nAza pAme che. A sakSAbhathI paramANuomAM kama` janme che ane kathI vega janme che. A kanI paraMparA ane te paraMparAne cAlu rAkhatA vega aMte pralaya daramyAna hoya che. pralaya daramyAna pamANumAM raheluM A ka paramANuene pracaya karI zake che paraMtu paramANuonA AraMbhaka sayAga karI zakatu nathI. tethI A kate asanAtmaka kama tarIke ApaNe varNavyuM che.3 karmanI lAkSaNikatAo (1) dayam-guNanI jema kama paNa dravyamAM ja rahe che. jema guNa dravya vinA ekalA prApta thatA nathI tema kama paNa dravya vinA ekalu prApta thatu nathI. paraMtu guNa ane kama vacce eka bheda che. saMyeAga jevA keTalAka guNa anekadravyAzrita che, arthAt tee eka samaye eka ja dravyamAM rahetA nathI. sayAga kadIya kevaLa eka ja dravyamAM rahetA nathI paraMtu e dravyAmAM ja rahe che. sayAga ekadravyaniSTha nathI paraMtu dviSTha che. udAharaNA, pustaka ane TebalanA saMcAga lA. ahIM sayeAga kevaLa pustaka athavA kevaLa TebalamAM nathI para Mtu ubharyAna che. paraMtu ka'nI vAta judI che. kama` sadA edravyaniSTha ja heAya che. keAI paNa kama anekadravyaniSTha nathI. arthAt eka kama eka ja ' dravyamAM rahe che, aneka dravyAmAM nahi. kAI paNa ka` evuM nathI je eka samaye aneka dravyomAM rahetu hoya.4 eka kane eka samaye aneka dravyAmAM rahetuM mAnI zakAtuM nathI, kAraNa ke je kriyAthI eka dravyanu` sthAnAMtara thAya che te ja kriyAthI bIjA dravyanu sthAnAMtara thatuM jaNAtuM nathI. vaLI, eka ja samaye e kamAM eka dravyamAM rahI zakatAM nathI.pa jo eka ja samaye e kameCte eka dravyamAM rahetAM mAnavAmAM Ave te nIce jaNAvelI Apatti Ave. jo A me karyAM paraspara viruddha hoya te teo ekabIjAne pratirodha kare ane pariNAme kama hovA chatAM temanA AzrayabhUta dravyanA sa Myukta AkAzapradezathI vibhAga na thAya ane anya AkAzapradeza sAthe sayeAga na thAya, A paristhiti ISTa nathI kAraNa ke ka`te teA tenA AzrayabhUta dravyanA sayANavibhAganI utpattimAM nirapekSa kAraNa tarIke kaNAde vaSNu byuM che. ! jo viruddha e kamane badale aviruddha e kamane eka samaye eka dravyamAM rahetAM mAnIe to e emAMthI eka ja kama' svAzrayabhUta dravyane abhimata AkAzapradeza sAthe Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 361 saMyoga yA vibhAga karavA samartha heAI khIjA kane te kama sAthe eka dravyamAM joI e ke eka samaye e karmI mAnavuM bya thaI paDaze." AthI mAnavuM eka ja dravyamAM rahetAM nathI. A uparathI nyAya-vaizeSikA e niya upara AvyA che ke (1) eka ka` eka samaye aneka dravyomAM rahetuM nathI ane (2) eka dravyamAMya eka samaye aneka karmAM rahetAM nathI; paraMtu eka samaye eka ja kama eka ja dravyamAM rahe che. (2) muLam -jema guNa pote koI guNanA AdhAra nathI tema ka` paNa kAI guNanA AdhAra nathI. jema guNa svayaM nirguNa che tema kama paNa nirguNa che. guNu dravyamAM ja rahe che. guNa guNamAM ke karmAMmAM rahetA nathI. AthI kane aNu kahyAM che. (7) saMyoga-vimAna-nirapekSatAraLavana--guNa ane kama ane guNarahita hovA chatAM te menI vacce mahattvanA bheda che. guNa saMyoga ane vibhAganuM anapekSa kAraNa nathI jyAre kama temanuM anapekSa kAraNa che. ApaNe joI gayA ke nyAyavaizeSikA saMyogaja sayoga ane vibhAgaja vibhAga svIkAre che. saMyoga ane vibhAga pAte guNa che. eTale guNane saMyoga ane vibhAganuM kAraNa gaNavAmAM Avyo che. para Mtu saMyoga ane vibhAga kamanI sahAya vinA-AzrayabhUta dravyamAM karyAM utpanna na thAya tyAM sudhI-anukrame saMyoga ane vibhAgane utpanna karI zakatA nathI. tethI guNane saMyoga ane vibhAganuM nirapekSa kAraNa gaNavAmAM Avyo nathI. ethI UlaTuM ka` saMyoga ane vibhAganu carama kAraNa hovAne kAraNe tene khIjA keAInI sahAyanI rAha jovI paDatI nathI ane tethI e athamAM tene saMyoga ane vibhAganuM anapekSa kAraNa gaNavAmAM AvyuM che. (4) mUrtadravyavRttittvamU10-kama dravyamAM ja rahe che, paraMtu te badhAM dravyomAM rahetuM nathI. te paricchinna parimANu dharAvatAM dravyAmAM ja arthAt bhUta dravyeAmAM ja rahe che. te vibhu arthAt saMvyApI dravyomAM rahetu' nathI. vyApaka dravyonI sthAnAMtaraprApti saMbhavatI nathI. tethI temanAmAM kama paNa sa MbhavatuM nathI. vibhu dravyo niSkriya che. ki, kAla, AkAza ane AtmA e vibhu dravyA che. tethI temanAmAM kama` rahetuM nathI. khAkInA pAMca dravyAmAM ja-pRthvI, jala, agni, vAyu ane manamAM ja-kama rahe che, Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadara SaDradarzana (5) lALakAva kSaNikatAne artha ahIM utpatti pachI atizIvra nAza pAmavuM evo che. pratyeka karma kSaNika hoya che. te atyaMta alpa kSaNo sudhI ja Take che. prathama kSaNamAM karma utpanna thAya che, bIjI kSaNamAM te vibhAga utpanna kare che, trIjI kSaNamAM vibhAgane laI pUrvavata saMgane nAza thAya che, cothI kSaNamAM te karma no saMyoga utpanna kare che. ane pachI tarata ja te nAza pAme che. A rIte pratyeka karma AzuvinAzI che. keI karma nitya. ke cirasthAyI nathI. (6) vaisiyorvirodhia12-karma potAnA kArya saMyogathI nAza pAme che. karma dravyamAM utpanna thaI dravyamAM vibhAga utpanna kare che, vibhAgathI dravyane saMyoga nAza pAme che, pachI te karma dravyane uttara AkAzapradeza sAthe saMga utpanna kare che. A uttarasaMyogathI karmane nAza thAya che. Ama uttara saMyogane utpanna karanAra karma che ane e ja uttara saMyoga potAnA janaka karmano nAza kare che. ahIM keIne zaMkA ubhA ke karmanuM kArya te vibhAga paNa che. te pachI vibhAgane karmanAzaka kema mAnavAmAM nathI Avyo ? AnA uttaramAM nyAyazeSike jaNAve che ke je vibhAgane karmanAzaka mAnavAmAM Ave te kriyAzraya dravyane AkAzapradeza sAthe saMyoga ja azakya banI jAya. (7) maravAthijArava -dravya, guNa ane karma traNeya samavAyikAraNa che. dravya dravya, guNa, karma, sAmAnya ane vizeSanuM samAyikAraNa che; guNa guNatva sAmAnyanuM samAyikAraNa che ane karma karma svasAmAnyanuM samAyikAraNa che. guNa ane karma asamanAyikAraNa paNa che, paraMtu dravya kadIya asamavAyakAraNa nathI. kAraNadravya guNa kAryakravyanA guNanuM asamavAyikAraNa che. karma saMyoga ane vibhAganuM asamavAyikAraNa che; karmajanya saMyoga ane vibhAganI utpattimA karma asamavAdhikAraNa che eTaluM ja nahi saMgajanya saMyoga ane vibhAgajanya vibhAganI utpattimAMya karma asamavAdhikAraNa che. saMcagajanya saMyoga ane vibhAgajanya vibhAganI utpattimAM karma sahAyaka che evI ja vAta atyAra sudhI karI che ane atyAre temanI utpattimAM karma asamAyikAraNuM che ema kahevAne zo AdhAra che emAM AdhAra e che ke zivAcArya ane zrIdhara baMne jaNAve che ke karma kevaLa asamavAdhikAraNa ja hoya che jyAre . guNa te asamAyikAraNa paNa hoI zake che ane nimittakAraNa paNa hoI zake che. nimittakAraNamAM samAyikAraNa ane asamAyikAraNa sivAyanAM badhAM kAraNane samAveza thAya che e te ApaNe jANIe chIe. AmAMthI evuM phalita Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 363. thAya che ke kama sayogaja saMcAga ane vibhAgaja vibhAganI utpattimAM asa mavAyikANu che, ane saMyoga ane vibhAga temanI utpattimAM nimittakAraNe che. A samasyAnA vizeSa vicAra binajarUrI hoI ApaNe karatA nathI. (8)svaparAzrayasamavetAryArama614--ka'nAM kAryo saMyeAga ane vibhAga che, saMcAga ke vibhAga e dravyeAmAM ja rahe che. A e dravyeAmAMnuM eka dravya evuM hAya che ke jemAM saMyeAganuM kAraNa kama` samavAyasaMbaMdhathI rahetu hAya che ane bIjuM dravya evuM heAI zake che jemAM saMyAganuM kAraNa ka` samavAyasaMbaMdhathI na hetu heAya. Ama kama peAte jemAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che ane peAte jemAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM nathI evAM e dravyeAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahenAra saMyoga ane vibhAganuM janaka che. (9) samAnakhAtIyAnArambhava1pa dravya dravyane utpanna kare che. guNa guNane utpanna kare che. paraMtu ka ka te kadIya utpanna karatuM nathI. A vAtanuM samarthyana karatAM zrIdhara kahe che ke jo ka`ne kanu janaka mAnavAmAM Ave te anavasthAdoSa Avaze, kAraNa ke eka kathI khIjuM kama`utpanna thaze, khIjAthI trIjuM, trIjAthI cothuM, A rIte kanI atUTa para parA cAlaze jene aMta asaMbhava banI jaze. pariNAme kAI paNa dravyamAM kriyAnA uparama jaNAze ja nahi ane dravya sadAya kriyAyukta ja upalabdha thavuM joize, paraMtu A ApaNA anubhavanI viruddha che. vaLI ekuM vArI utpanna thayelA karmInA uparama ja na thAya te eka vAra cAlavAnuM zarU karIe eTale pachI ApaNe virAma laI zakIe ja nahi. AnI sAme jo kahevAmAM Ave ke IcchA ane prayatna viramatAM cAlavAnI kriyA samApta thaI jAya che te enAthI teA nyAya-vaizeSikAneA pakSa sabaLa bane che, kAraNa ke enAthI e siddha thAya che ke cAlavAnI kriyA cchiA yA prayatna para avalaMbe che ane nahi ke prathama DagaluM bharavA pa kriyA upara. prathama DagaluM bharavArUpa kriyAnu kAraNa IcchA-prayatna che. tevI ja rIte uttarAttara DagalAM bharavArUpa kriyAonuM kAraNa paNa IcchA-prayatna ja che. DagalAM bharavArUpa kriyAemAM pUrvAparabhAva heAvA chatAM kAya kAraNabhAva nathI. uparAMta, jo ka` ja kanu utpAdaka hoya teA pachI Adya karmonI utpatti kevI rIte thaze? ane aMtima ka`thI paNa kanI utpatti kema nathI ? A kAraNe kate kanu AraMbhaka gaNavAmAM AvyuM nathI. (10) dravyAnArambhavam 16--kama dravyanuM kAraNa nathI. kama'mAM nimittakAraNatA tA kadIya saMbhavatI nathI ema zrIdhara vagere jAhera kare che. eTale kama Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana dravyanuM nimittakAraNa te saMbhave ja nahi. dravyanuM samavAdhikAraNa hamezA tenA avayavo ja hoya che ane dravyanuM asamavAyikAraNa hamezA avayavone saMga ja hoya che. tethI kahyuM che ke karma dravyanuM kAraNa nathI. dravyotpattinI prakriyAnI dRSTie paNa karma dravyanuM kAraNa nathI. evAmAM karma utpanna thAya che. tene pariNAme avayavone saMyoga thAya che. avayavone saMga thatAM te saMyoganuM utpAdaka karma nAza pAme che kAraNa ke karma potAnA kArya saMyogathI nAza pAme che. eTale avayanA saMgathI avayavI(=kAryadravyanI jyAre utpatti thAya che tyAre karmano abhAva hoya che. je avayavI =kArya dravya)nI utpatti vakhate karmanuM astitva ja na hoya te pachI tene avayavInI utpattinuM kAraNa kevI rIte mAnI zakAya ? je avayayInuM (=kAryadravyanuM kAraNa karma hota to karma avayana (=kAraNudranA ) saMga utpanna karIne viramata nahi paraMtu karma te avayavono saMyoga utpanna karIne viramI jAya che ane kevaLa avayavasaMga ja upalabdha thAya che. tethI mAnavuM joIe ke dravyanuM kAraNa karma nathI paNa te dravyanA avayavo saMga che. (11) pratiniyatanAtayojitva17-kamanA pAMca bheda che-ullepaNa, avakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana. AmAM darekane potAnI jAti paNa che. arthAta karma-jAti badhAM karmomAM hoya che jyAre ukSepaNatvajAti upakamAM, avakSepaNatvajAti avakSepaNakarmomAM, AkuMcanatvajAti AkuMcanakarmomAM, prasAraNatvajAti prasAraNakarmomAM ane gamanatvajAti gamanakamAM hoya che. (12) phiTiramajava8-kama hamaNAM digviziSTa kAryone ja utpanna kare che. AnA vistRta vivaraNa mATe juo 'karmanA prakAro vizenI carcA. karmanA prakAra karmanA pAMca prakAra mAnavAmAM AvyA che--ullepaNa, avakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana.19 ullepaNa--nIce nIcenA dipradeze sAthe dravyanA vibhAgonuM ane upara uparanA diphapradeza sAthe te dravyanA saMgenuM je karma kAraNa che te uttepaNa kahevAya che.20 avakSepaNa--enAthI ulaTuM upara uparanA dipradezo sAthe dravyanA vibhAgonuM ane nIce nIcenA dipradeze sAthe te dravyanA sagAnuM je karma. kAraNa che ? avakSepaNa kahevAya che.' Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 365 A cana--A cananA artha che saMkeAcana. saraLa sapATIvALA dravyanA atra avayavAnA pAte je pradeze sAthe saMyukta hatA temanAthI vibhAga ane cai pote rAkelA AMtiraka deizA sAthe sacega je kathI thAya che te kama ne AkuMcana kahevAmAM Ave che.22 prasAraNa--enAthI UlaTuM dravyanA agra avayavane pote je dikpradeza sAthe saMyukta hatA temanAthI vibhAga ane dravye pAte nahi rAkelA bahAranA dikpradeza sAthe saMyoga je kriyAthI thAya che tene prasAraNa kahevAmAM Ave che.23 gamana--aniyamita dikpradeze sAthe dravyanA vibhAga ane saMyoga utpanna karanAra karmIne gamana kahevAmAM Ave che.24 uparyuM kaMta catuvidha kA~thI atirikata bIjA jeTalAM karyAM che te badhAMneA samAveza gamanamAM thAya che. ahIM eka prazna UThe che. badhAM ja karmAM gamanamAM samAveza pAmI zake che to pachI kanA pAMca prakAre| zA mATe mAnavAmAM AvyA che ? 25 ane, jo kAya bheda pramANe vI karaNa karavAmAM Ave te pachI pravezana, niSkramaNa, vagerene paNa kama nA judA prakArA mAnavA paDe ? A praznanI chaNAvaTa prazastapAde vistArathI karI che. upayu ta vagI karaNa divizeSa pramANe karavAmAM AvyuM che, ane draSTasApekSa nathI. ukSepaNane badhA dekhanArA ukSepaNu ja jANe che, jyAre niSkramaNu vagere karmAMnI khAkhatamAM evuM nathI. udAharaNA, be eraDAone eka samAna khAraNuM che, eka eraDAmAM e mANasA che ane khIjA eraDAmAM eka mANasa che, je eraDAmAM e mANasA che te eraDAmAMthI eka mANasa UThI khIjA eraDAmAM jAya che, A mANasanuM kama tenA sAthInI dRSTie niSkramaNa che ane je eraDAmAM te gayA temAM beThelA mANasanI dRSTie tenuM kama` pravezana che. Ama, niSkramaNa ane pravezanane judI jAtinA karmAM mAnatAM jAtisaMkara (cross classification) doSa Ave che. tethI AvAM karmAMne bhinna bhinna jAti dharAvatAM karyAM nathI mAnavAmAM AvyAM ane te badhAMno gamanamAM ja samAveza karAyA che, arthAt te badhAMnI eka ja jAti gamanata manAI che, pariNAme jAtisa'karadoSa AvatA nathI.26 ka nAM kAraNo karmInuM kAraNa ka` nathI e te ApaNe joI gayA. teA pachI kama'nuM kAraNa zuM che te jANavAnuM mana thAya e svAbhAvika che. kama`nuM samavAyikAraNa dravya Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3i6 padarzana ja che ane tenuM asamavAdhikAraNa guNa ja che. karmanAM samAyikAraNe pAMca paricchinna (mUrta) dravyo che, arthAta te dravyomAM ja karma utpanna thAya che. paraMtu te dravyamAM karmane utpanna koNa kare che ? guNa ja, ke guNa kyA karmane utpanna kare che? A praznano vicAra have karIe. karmanAM kAraNo nIcenA guNo che-gurutva, prayatna, saMga, dravatva, saMskAra ane adaSTa. (1) guru-guruva patanarmanuM kAraNa che. guruva pRthvI ane jaLane guNa hoI pArthiva ane jalIya dravyonA patanakarmanuM kAraNa gurutva che. gurutvanA pratibaMdhake (gurutvane patanakarma karatAM aTakAvanAra) che. saMga, prayatna ane saMskAra (=vega). tethI jalIya ane pArthiva dravyamAM jyAre gurutvanA pratibaMdhaka guNo nathI hotA tyAre ja gutva temanAmAM patanakarma utpanna kare che. udAharaNArtha, hAtha ane sAMbelAne vibhAga thatAM hAtha ane sAMbelAno saMyoga nAza pAme che, pariNAme sAMbeluM potAnA gurUvathI nIce paDe che. 27 Ama jyAM sudhI hAtha ane sAMbelAno saMga hoya che tyAM sudhI sAMbelAnuM gurava sAMbelAne nIce pADI zakatuM nathI. tevI ja rIte AmaprayatnanA abhAvamAM zarIra potAnA gurutvane laIne nIce paDe che. paraMtu jyAM sudhI Atmaprayatna hoya che tyAM sudhI zarIranuM guruva zarIrane nIce pADI zakatuM nathI.29 Aja pramANe dhanuSamAMthI chUTelA bANamAM jyAM sudhI vega hoya che tyAM sudhI bANanuM guruva bANane nIce pADI zakatuM nathI paraMtu jyAre bANano vega khalAsa thaI jAya che tyAre ja bANanuM tenA potAnA gurutvane laIne patana thAya che.30 ahIM e noMdhavuM joIe ke patanakriyAmAM je prathama karma (=Adya patana karma) che te ja kevaLa gurutvathI utpanna thAya che paraMtu bIjuM, trIjuM vagere karma kevaLa gurutvathI utpanna thatAM nathI paNa gurutva ane vega baMnethI utpanna thAya che. AdyapatanakarmathI vega utpanna thAya che. tethI Adyapatanakarma pachInAM badhAM patanakarmonI utpattimAM gurutva ane vega baMneya kAraNabhUta che.31 vega gurutvane patanakarma karatAM aTakAvanAra hoya to pachI vega gurutva sAthe maLI patanakarmanuM kAraNa kevI rIte ghaTI zake ? vega gurutvane patanakarma karatAM aTakAve che eno artha e che ke jyAM sudhI jalIya yA pArthiva dravyamAM vega hoya che tyAM sudhI gurutva te dravyamAM AghAtanakarma utpanna karatuM nathI. AmAMthI e phalita thAya che ke Urdhvadigabhimukha karmonI saMtatinA kAraNabhUta Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikana 367 vega yA tiya gUIdagabhimukha karmAMnI saMtatinA kAraNabhUta vega jyAM sudhI jalIya yA pArthiva dravyamAM hAya che tyAM sudhI te dravyanuM gurutva te dravyamAM Adyapatanakama utpanna karI zakatuM nathI. te vega khalAsa thatAM ja te dravyanA gurutvane kAraNe te dravyamAM Adyapatanaka utpa-na thAya che, pachI A Adyapatanakama vega utpanna kare che, AdyapatanakamAMthI utpanna thayelA vega gurutvane patanakama utpanna karatAM aTakAvatA nathI paNa UlaTuM tenI sAthe maLIne te pAteya patanekarmInuM kAraNa bane che. (2) prayatna--ApaNe joI gayA ke prayatnanA be prakAra che--jIvanapUrNAMka thate prayatna ane cchiAdveSapUva ka thatA prayatna. UMdhamAM prANInA prANavAyunA kanuM kAraNa jIvanapUva ka thatA prayatna che. vaLI, jyAre vyakti UMghIne UThe che tyAre khAghendriya sAthe sau prathama joDAvA mATe tenA manamAM gatima utpanna kaztAra paNa jIvanapUrNAMka thatA prayatna che. jAgrata vyaktinI prANavAyunI kriyAnu kAraNa IcchAdveSapUrvaka thatA prayana che. jAgrata vyaktinA eka indriya sAthe joDAyelA manamAM bIjI indriya sAthe joDAvA mATe gatikama utpanna karanAra paNa A jAtanA prayatna che. hitaprApti ane atiparihAra karavA samatha kanu kAraNa paNa A jAtune prayatna che.22 vaLI A jAtanA prayatnathI zarIrAvayavamAM ane zarIrAvayava sAthe saMbaddha drabyAmAM kama utpanna thAya che. kevI rIte ? yajJa, adhyayana, dAna, kRSi vagere kama karavAnI IcchA jAgatAM hAthane upara tarapha ke nIce tarapha gati karAvavA mATe hAthathI avacchinna AtmapradezAmAM prayatna utpanna thAya che. pachI te AtmAnA prayatna ane hAthanA gurutvanI sahAyathI AtmA ane hAthanA saMcAga hAthamAM karmI utpanna kare che. ahIM AtmA ane hAthane yegakarmInI utpattimAM asamAyikAraNa che jyAre hAthathI avacchinna AtmapradezamAM utpanna thayelA prayatna karmInI utpattimAM nimittakAraNa che. hAthanI jema zarIranA khIjA avayaveAmAM kama utpanna thAya che.33 zarIrAvayava sAthe saMbaddh drabyAmAM prayatnathI kama` kevI rIte utpanna thAya che ? A prakriyAne eka udAharaNathI samajIe. mUzaLane hAthamAM laI te koI IcchA kare che ke mUzaLane UMce uchALu. A IcchA pachI prayatnanI utpatti thAya che. A prayatna ane hasta-AtmasayAgathI hAthamAM kriyA utpanna thAya che. te ja vakhate prayatna ane hasta-mUsalasaMyogathI mUzaLamAM kriyA utpanna thAya che. pachI jyAre mUzaLa nirdhArita UMcAI sudhI upara tarapha paheAMcI jAya Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 padana che tyAre mUzaLane UMce uchALavAnI IcchA dUra thAya che. have mUzaLane nIce laI javAnI IcchA utpanna thAya che. pachI prayatna utpanna thAya che. A prayatna ane Atma-hastasa yAgathI hAthamAM apakSepaNukama utpanna thAya che. A ja vakhate prayatna ane hasta-mUsalasa yAgathI mUzaLamAM apakSepaNaka utpanna thAya che. mUzaLanI anya apakSepaNakriyAthI mUzaLa ane khANiyAmAM (UkhaLamAM) abhidhAta (=eka prakAranA saMyoga) utpanna thAya che. te abhidhAta mUzaLagata veganI sahAyathI prayatnanI apekSA rAkhyA vinA mUzaLamAM utpatanakama (=Udhva`digabhimukha gatika`) utpanna kare che. mUzaLamAM utpatanaka utpanna karanAra vega mUrALamAM kayAMthI AvyA ! Ane uttara vaizeSikA nIce pramANe Ape che--(1) apakSepaNakama janya vega teA abhidhAtathI nAza pAmI jAya che. A abhidhAta ja utpatanakanI utpattimAM sahAyaka vegane utpanna kare che. (2) athavA, apakSepaNakama janya vega abhidhAtathI nAza pAmatA natha. eTale, e veganI sahAyathI ja abhidhAta mUzaLamAM utpatanakama utpanna kare che. prazastapAda A. e yavikA svIkAre che. je vakhate mUzaLamAM utpatanakama utpanna thAya che te ja vakhate mUzaLagata veganI sahAyathI mUsala-hastasa`yeAga prayatnanI apekSA vinA hAthamAM utpatanakama utpanna kare che. A darzAve che ke (AtmAdhiSThita dravyAnAM) karmAM prayatnajanya ane prayatnAjanya ema be vibhAgamAM vaheMcAI zake che.34 (3) saMyAga----pRthvI, jaLa, teja ane vAyu * A cAra dravyomAM nohna, abhidhAta yA saMyuktasa cegathI kama` utpanna thAya che.35, nAdana eka viziSTa prakAranA saMyoga che. je sayAgathI utpanna thayelu kama saMyukta dravyAne judAM pADatuM nathI te sa McAga nAdana kahevAya che. nAdanarUpa saceAga je e dravyAmAM hAya che temAMnuM eka neAdaka hoya che ane khIjuM nAdya hAya che. keTalIka vAra nAdanarUpa saMcAga peAtAnI utpattimAM gurutva, tva, vega ane prayatna cAreyanI apekSA rAkhe che ane keTalIka vAra temAMnA eka, be ke traNanI apekSA rAkhe che.36 udAharaNA, DhIlA kAdavamAM dhImethI jyAre patthara mUkavAmAM Ave che tyAre kAdava ane patthara vacce saMceAga thAya che. A saMyoga nAnarUpa che. patthara teAdaka che. ane kAdava nAdya che. A saMcAgane peAtAnI utpattimAM pattharanA gurutvanI ja apekSA che. A nedanarUpa saMyoga neAdya kAdavamAM kama utpanna kare che. jyAre upara uchALelA pattharane kAdava sAthe neAdanarUpa sayeAga thAya che tyAre te sa MyeAganI utpatti prayatna, vega ane gurutva traNa upara AdhAra rAkhe che. ane A nAdanarUpa saMyAga paNu kAdavamAM kama utpanna kare Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairoSika na 369 che. jyAre pheMkavAmAM AvelA pANInA kAdava sAthe nAdanarUpa sa MyAga thAya che tyAre te saMyeganI utpatti prayatna, vega, gurusta ane dravatva cAreya upara dhAra rAkhe che; ane e teAdanarUpa saceAga kAdavamAM kama utpanna kare che.37 abhidhAta eka viziSTa prakAranA saMyoga che. je sa yeAgathI utpanna thayeluM ka sayukta dravyonA vibhAga kare te sa McAga abhidhAta kahevAya che. abhidhAtarUpa sacega je e dravyAmAM hAya che temAMnuM eka abhidhAtaka hAya ane khIjuM abhidhAtya hoya che. abhidhAtarUpa saMyeAganI utpattinuM kAraNa vega che. vegayukta eka dravyanA khIjA dravya sAthe saMcAga thatAM je kama utpanna thAya, te ko te e dravyAne vibhAga kare te te saceAga abhidhAta gaNAya che.38 A abhidhAtarUpa saMyAga abhidhAtaka ane abhidhAtya baMnemAM kama utpanna kare che. nAdana athavA abhidhAtathI je dravyamAM kama utpanna thAya te dravya sAthe saMyukta dravyamAM paNa kama` utpanna thAya che. A ka ne saMyukatasa MyeAgathI utpanna thayela gaNavAmAM Ave che.39 (4) drava--pANImAM dravatva guNa hovAthI pANIne rezakanAra ADa yApALa na hoya teA pANI nIcANavALA bhAga tarapha vahevA mAMDe che. pANInuM A vahevu te spandanakama che. A karmInuM kAraNa pANIne draguNa che.40 (5) saMskAra--vega ane sthitisthApakatA karmAMtpattinAM kAraNo che. Ane udAharaNAthI samajIe. kAna sudhI kheMcelA dhanuSanI dorIne AMgaLIthI vibhAga thatAM AMgaLI ane derInAM sa McAga nAza pAme che. sa Myoga nAza pAmatAM kAI pratibaMdhaka na hAvAthI dhanuSane sthitisthApaktAguNu gALa vaLelA dhanuSane peAtAnI asala sthitimAM lAve che. pariNAme, te sthitisthApakatAguNanI sahAyathI dhanuSa ane dorInA saMyoga dorImAM ane tIramAM Adyaka utpanna kare che. te dorInuM Adyakama peAtAnA kAraNa dhanuSadorIsa McAganI sahAyathI dorImAM vega utpanna kare che. A vegathI derInA tIra sAthe neAdanarUpa saMyAga thAya che. tIramAM utpanna thayeluM Adyakama A danarUpa saMcAganI sahAyathI tIramAM vega utpanna kare che. A vega nAdanarUpa saMcAganI sahAyathI tyAM sudhI tIramAM karyAM utpanna karatA rahe che jyAM sudhI dorI ane tIrane vibhAga na thAya. dorI ane tIranA vibhAga thatAM temaneA nAdanarUpa saMcAga nAza pAme che. tene kAraNe pachI teA ekalo vega ja 5. 24 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3eo pradarzana tIranAM karmo tIra paDe nahi tyAM sudhI utpanna kare che. derIthI vibhakata thayelA tIramAM te paDe nahi tyAM sudhI eka ja karma nathI mAnavAmAM AvatuM paNa aneka ka mAnavAmAM Ave che kAraNa ke eka karmanuM astitva uttaradiphapradeza sAthe svAzrayabhUta dravyanA saMga sudhI ja rahe che. dorIthI vibhakta thayeluM tIra paDe nahi tyAM sudhI uttarottara dipradezo sAthe aneka saMgo dharAve che. tethI te antarALa daramyAna tIramAM eka nahi paNa aneka karmo mAnavAmAM AvyAM che. paraMtu tIraderIsagarUpa nedanathI utpanna thayelA Adyakame tIramAM utpanna karelo vega ja A badhAM karmonuM kAraNa che. A vega eka ja mAnavAmAM Avyo che kAraNa ke antarAlamAM vegotpattinAM sahAyaka keI kAraNa nathI.42 Ama tIra vageremAM sthitisthApakatA ane vegathI karmanI utpatti thAya che. vaLI, A uparathI e hakIkta spaSTa thAya che ke amuka niyata dizAmAM cAlatI karmaparaMparAnuM kAraNa vega che. tevI ja rIte kuMbhArano cAkaDe vagere jevA avayavImAM aniyata dizAmAM cAlatI bhramaNarUpa karmaparaMparAnuM kAraNa paNe vega che. kevI rIte ? cAkaDArUpa avayavInA amuka eka avayava sAthe daMDane nodinarUpa saMga thAya che. A nadanarUpa saMgathI te avayavamAM adyakarma utpanna thAya che ane te ja vakhate saMyuktasaMgathI anya avayavomAMnA pratyekamAM Aghakama utpanna thAya che. A badhAM Adyaka svAzrayamAM vega utpanna kare che. pariNAme daMDasaMyukta avayavamAM Adyakarma pachInAM karmo vega ane nodanarUpa saMgathI utpanna thAya che jyAre anya avayavomAM Adyakarma pachInAM karmo vega ane saMyuktasaMgathI utpanna thAya che. have je daMDane dUra karavAmAM Ave che te daMDa dUra thatAM badhAM avayavomAM ane avayavImAM kevaLa vegathI ja karmo utpanna thAya che.43 (6) adaSTa-maraNakALe zarIramAMthI nIkaLavArUpa mananI kriyAnuM apasarSaNanuM) tema ja navA zarIramAM dAkhala thavArUpa mananI kriyAnuM (upasarSaNanuM) kAraNa adaSTa che.44 yogIo pitAnA manane zarIramAMthI bahAra kADhI abhipreta pradezamAM mokale che ane pAchuM vALI zarIra bhaNI lAvI zake che. yogIonA mananI zarIranI bahAranI A gatinuM kAraNa adaSTa che. 45 vaLI, sRSTinI AdimAM zarIra sAthe manano saMyoga je kriyAthI thAya che te kriyAnuM kAraNa paNa adaSTa che.46 AvI ja rIte, jene upakAra yA apakAra karanArI mahAbhUtanI je phiyAonAM kAraNono bodha pratyakSa yA anumAnathI nathI thato te badhI kriyAonA kAraNa tarIke adaSTane gaNavAmAM AvyuM che. udAharaNArtha, agninA Urdhva Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 vaizeSikadarzana gamananuM, vAyunA tiyaMgamananuM, cuMbakanA leha prati gamananuM, abhimaMtrita maNinA cAra prati mananuM, sRSTinI zarUAtamAM paramANuonA AdyakamanuM ane vRkSamaLe nAkhelA pANInuM vRkSamAM UMce caDhavAnuM kAraNa adaSTa che.48 pAdaTIpa 1 karma pratyakSamiti na mRSyAmahe, gacchati dravye saMyogavibhAgAtiriktapadArthAntarAnupa labdheH / yastvayaM calatIti pratyayaH sa saMyogavibhAgAnumitakriyAlambana iti / kandalI pR0 460 / 2 tadasAram, yadi karmApratyakSa vibhAgasaMyogAbhyAmanumIyate tadA vibhAgasaMyogayorubhaya vRttitvAdAzrayAntare'pi karmAnumIyeta / ... yadadhikaraNaM kAyaM tadadhikaraNaM kAraNamityutsargastasyai katra vyabhicAre'nyatra ka azvAsaH ? kandalo pR0 460-461 / nityeSvapi pAkajA rUpAdayo guNAH kAlAvacchedopAdhitayA vartamAnAni ca mahAbhUtasaMkSobhaprabhavavegajAni ca karmANi sntnymaanaanyvtisstthnte| anyathA kAlAvacchedAnupapattau punaH sargAnupapatteH / kiraNAvalo pR0 62 / setu pR0 286 / bodhanI (kusumAJjAliTokA) pR0 91-92 / 4-5 ekadA kasmin dravye ekameva kA vartate, ekaM karma ekatraiva dravye vartate ityeka dravyavattvam / kandalo pR0 697 / 1 yadyakasmin dravye yugapad viruddhosayakarmasamavAyaH syAt tadA tayoH parasparapratibandhAd digvizeSasaMyogavibhAgAnutpattau saMyogavibhAgayoranapekSaM kAraNaM karmeti lakSaNahAniH syAt / kandalI 697 / 7 athAviruddharmadvayasamAvezaH, tadaikasmAdeva taddezadravyasaMyogavibhAgayorupapatteH dvitIya kalpanAvaiyarthyam / kandalI pR0.697-698 / / 8-18 padArthadharmasaM0 pR0 697-698 (kandalIsahita) 18 padArthadharmasaM0 697 / / 20-24 padArthadharmasaM* pR0 699-700 / * 25 karmaNAM * jAtipaJcakatvamayuktam , gamanAvizeSAt / padArthadharmasaM0 pR0 701 / 26 niSkramaNAdInAM jAtibhedAt......jAtisaGkaraH prasajyate / katham ? dvayordraSTrArekasmA... dapavarakAd apavarakAntaraM gacchato yugapanniSkramaNapravezapratyayau dRSTau, tathA dvArapradeze pravizati niSkAmatIti ca |...iti jAtisaGkaraprasaGgaH / na caivamukSepaNAdiSu pratyaya saMkaro dRSTaH / padArthadharmasaM0 pR0 705-707 / 27 pRthivyudakayorgurutvavidhArakasaMyogaprayatnavegAbhAve sati gurutvAd adhogamanaM tatpatanam / .. yathA musalazarIrAdiSUktam / padArthadharmasa0 pR0 727-728 / . Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 vaDarzana 28 saMyogAbhAve gurutvAt patanam / vaisU0 5.1.7. / 28 prayatnAbhAve gurutvAt suptasya patanat / vai.sU0 5.1.13. / (candrAnandasvIkRta sUtrapATha) 30 saMskArAbhAve gurutvAt patanam / vai0sU0 5.1.18 / 31. tatrAdyaM guruvAt, dvitIyAdImi tu gurutvasaMskArAbhyAm / padArthadharmasaM0pR. 728 / 32 padArthadharmasaM. pR0 733 / sumo prayatnAnu ni359. 33-34 padArthadharmasaM. 713-718 / 35 nodanAbhighAtAt saMyuktasaMyogAcca pRthiyA karma / vaisa0 5.2.1 / 39 tatra nodanaM gurutva dravatvavegaprayatnAn samastavyastAnapekSamAgo yaH saMyogavizeSaH / - nodanamavibhAgahetorekasya karmaNaH kAraNam / padArthadharmasaM. pR0 725 / 37 kandalI pR0 726-727 / 38 vegApekSA yaH saMyogavizeSo vibhAgahetorekasya karmaNaH kAraNaM so'bhighAtaH / padArtha dharmasaM0 pR0 726 / 38 padArthadharmasaM0 pR0 727 / 40 dravatvAt syandanam / vaisU0 5.2.7 / padArtha dharmasaM0 pR0 728-731 / 41 padArthadharmasaM0 pR. 720-723 / 42 bahUni kamANi kramazaH kasmAt ? saMyogabahutvAt / ekastu saMskAraH, antarAle karmaNo'pekSAkAraNAbhAvAditi / padArthadharmasaM0 pR0 723 / 43 padArtha0saM0 pR. 731 / kandalI pR0 732-733 / 44 apasarpaNamupasarpaNama...adRSTakAritAni / vai0 sU0 5. 2. 17 / padArthadharmasaM0 pR0 737-738 / / 45 yoginAM ca bahirudrecitasya manaso'bhipretadezagamanaM pratyAgamanaM ca... bhiissttkaaritm| padArthadharmasaM0 pR. 739 / 46 ....manasazcAdyakarmAdRSTakAritAni / vai0 sU0 5.2.13 / padArthadharmasaM0pR0739 / evamanyadapi mahAbhUteSu yat pratyAkSAnumAnAbhyAmanupalabhyamAnakAraNamupakArApakAra samartha ca bhavati tadapyadRSTakAritam / padArthadharmasaM0 pR0 739-740 / 48 agnerUdmajvalana vAyostiryapavanamaNUnAM manasazcAdyakarmAdRSTakAritAni / vai0 sU0 5. 2. 13. / maNigamanaM sUcyabhisarpaNamadRSTakAraNam / vai0 sU0 5.1.15 // vRkSAbhisarpaNamityadRSTakAritam / vai.sU0 5. 2.7 / me| padArthadharmasa pR0 739-740 / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 15 sAmAnyapadArtha prAstAvika A gAya che "A gAya che "A gAya che evuM samAna jJAna aneka gAyavyaktionI bAbatamAM ApaNane thAya che. Ane anuvRttibuddhi kahe che. A anuvRttibuddhinuM kaMIka bAhya kAraNa hovuM joIe. jJAnano atizaya viSayanA atizaya vinA saMbhavato nathI. A anuvRttibuddhine je bAhya viSaya che te sAmAnya che. anuvRttibuddhine janaka viSaya sAmAnya che. sAmAnyane mAnyA vinA anuvRttibuddhi ghaTatI nathI. sAmAnyanA bAhya aritatvane sthApavAmAM nyAya-vaizeSikenI A pramukha dalIla che. temaNe anuvRttibuddhinA viSayarUpa sAmAnya nyane aneka vyaktiomAM rahetuM dravya, guNa ane karmathI atirikta tatva mAnyuM che. AvuM sAmAnya ja aneka vyaktionI bAbatamAM ekAkAra jJAna utpanna karI zake. AvI sAmAnyanA svarUpa vizenI mAnyatA nyAyavaizeSikanA AtyaMtika bAhyarthavAdanA daDhIkaraNanuM pariNAma che. A vidhI ekAMta che bauddhone. bauddho sAmAnyane nAmamAtra, vastuzanya yA atavyAvRttirUpa mAne che.4 bauddha adhyAttivAda (apavAda) sAme nyAya-vaizeSike e dIrghakAla calAvelA pratikArane pariNAme ja nyAya-vaizeSikane sAmAnya viSayaka AtyaMtika bAhyArthavAda vikasyo che ane daDha thayo che. nyAyavaizeSika sAmAnya siddhAntanA vikAsa para be daSTibiMdu nyAya-vaizeSika siddhAnta samaya sAthe vikAsa pAmatA rahyA che. kaNAde sAmAnya vagerene bAhya artha tarIke svIkAryA nathI. boDAsa te eTale sudhI jaNAve che ke cha padArthone gaNuvatuM kadanuM gaNAtuM sUtra prakSipta che. (arthAta sAmAnya vagerene kaNAda padArtha mAnatA hatA e paNa nahi kahI zakAya). e vAta na mAnIe to paNa kaNAda sAmAnya vagerene bAhya artha tarIke to svIkAratA na hatA e te spaSTa che. ane e vAta puravAra karavA pUtA purAvA che." (1) kaNade dravya, guNa ane karmane ja artha gaNyAM che. (2) sattAne dravya, guNa ane karmamAM ja rahetI varNavI che." (3) je ke temaNe sAmAnya vagerene Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 yuddha na padArthanI sUcImAM samAvyAM che tema chatAM tee atha ane padAtha vacce bheda karatAM jaNAya che. 'athA atha lAge che. bAhya astitva dharAvatI vastu', jyAre 'padArthanA atha lAge che. padanA (zabdanA) atha. tethI padAtha mAM zabdasa sa`yogya vicAradhaTakoneA, mULabhUta pratItione yA vikalpAne paNa samAveza thaI zake che. (4) vaLI, kaNAde sAmAnya ane vizeSane spaSTapaNe mupekSa kahyAM che.10 AnA artha e ke sAmAnyanuM astitva anuvRttibuddhi para AdhAra rAkhe che ane vizeSanuM astitva vyAvRttibuddhi para AdhAra rAkhe che; sAmAnya ane vizeSanuM astitva svata Mtra nathI paraMtu khruddhitaMtra che, je jyAre anuvRttiSuddhi utpanna kare che te tyAre te buddhine AdhAre sAmAnya bane che ane te ja jyAre vyAvRttiSuddhi utpanna kare che tyAre te te buddhine AdhAre vizeSa ane che.11 paraMtu A che zuM je anuvRttiSuddhine janmAvI te buddhine AdhAre sAmAnya bane che ane vyAvRttiSuddhi janmAvI te buddhine AdhAre vizeSa bane che ? te che. anA dharyAM. ekanA eka dharmamAM sAmAnya pazu ane che ane vizeSa paNa bane che. temanu sAmAnya banavuM ke vizeSa banavuM tee kevI buddhi utpanna kare che tenA upara nirbhIra che. prazastapAda, udyotakara ane zrIdharanA jamAnAmAM jyAre sAmAnyanI sthApanA aneka vyaktiomAM rahetA dravya, guNa ane kamathI atirikta nitya ane eka bAhya tattva tarIke thaI cUkI hatI tyAreya A purANI mAnyatAnA avazeSo cAlu rahyA hatA. udyotakara eka ThekANe jaNAve che ke dareka vastune e AkAra che--sAmAnyAkAra ane vizeSAkAra.12 udyotakanuM A vAkaya spaSTapaNe darzAve che ke sAmAnya e aneka vyaktiemAM samavAyasaMbaMdhathI rahetI eka nitya vastu nathI paraMtu te vyaktine peAtAnA AkAra, rUpa yA dhama che. uparAMta, prazastapAda sAmAnyane agnilakSaNa gaNe che.13 buddhilakSaNanA atha che 'buddhi ja jenA astitvanuM pramANa che.' sAmAnyane buddhilakSaNa eTalA mATe gaNyuM che ke dravya, guNa ane kanu astitva teA temanAM anya kAryAMthI paNa puravAra thaI zake che jyAre sAmAnyanu astitva te kevaLa anuvRttiSuddhithI ja puravAra thaI zake che. 14 uttarakALe sAmAnyane cUstapaNe bAhya astitva dharAvanAra ane aneka dravyavyakitao, guNavyaktie yA ka vyaktiemAM samavAyasaMbaMdhathI rahenAra tattva tarIke mAnavAmAM AvyuM tyAre nyAyavaizeSikAe kahyuM ke sAmAnya be kAryAM karI zake che- anuvRttibuddhine utpanna karavAnuM ane vyAvRttibuddhine utpanna karavAnuM; alabatta te anuvRttiSuddhi tenu pradhAna kAya che jyAre vyAvRttimuddhi tenuM gauNu kAya che. Ama have anuvRttiSuddhine utpanna karIne svAtmalAbha karavAnA sAmAnyane na rahyo ke vyAvRttiSuddhine utpanna karIne Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 375 svAtmalAbha karavAne vizeSane na rahyo. sAmAnyanuM astitva ke vizeSanuM astitva buddhita- na rahyuM. paraMtu sAmAnyane AdhAre ja baMne buddhio thavAnuM svIkArAyuM.15 Ama thatAM sAmAnyane eka ane nitya svIkAravAmAM AvyuM. vaizeSika sAhityamAM sau prathama prazastapAde ja sAmAnyane bAhya vastusata ane nitya gaNyuM lAge che. paraMtu prazastapAda pahelAM nyAyasUtrakAra gautame sAmAnyane vastusata, nitya ane aiyika tarIke prasthApita karela jaNAya che.17 vakhata jatAM sAmAnya Atyantika vastusata hovAno siddhAMta carama sImAe pahoMcyo ane tenA pariNAme udayanane upAdhivAda astitvamAM AvyuM. keTalAka vidvAno jaNAve che ke kaNAdanA sUtra sAmAnya ane vizeSa buddhathapekSa cheno artha evo nahi karavo joIe ke sAmAnya ane vizeSa buddhakyapekSa hovAthI temanuM bAhya astitva nathI, teo vastusata nathI, kAraNa ke A darzananuM valaNa atyanta bAhyArthavAdI che ane jeTalA pratItionA prakAra teTalA bAhya vastuonA prakAra te mAne che. vaLI, ApaNe joI gayA ke keTalAka guNo apekSAbuddhijanya hevA chatAM temane A darzana bAhya astitva dharAvatA mAne che. A darzanane mate je buddhacapekSa hoya te paNa sAthe sAthe vAstava hoI zake che. uparAMta, sAmAnya buddhathapekSa che eno artha e nathI ke sAmAnyanuM astitva buddhathapekSa che paraMtu eno artha te e che ke tenI para-aparatA buddhayapekSa che. eka sAmAnyane amuka sAmAnyanI apekSAe buddhi para gaNe che ane amuka sAmAnyanI apekSAe buddhi tene apara gaNe che.19 taduparAMta, anuvRttibuddhinI utpatti thatAM sAmAnya astitvamAM Ave che evuM nathI-arthAta anuvRttibuddhi para sAmAnyanuM astitva nirbhara nathI. paraMtu sAmAnyane kAraNe anuvRttibuddhi utpanna thAya che. tethI anuvRttibuddhi uparathI sAmAnyanuM bAhya astitva anumita thAya che. A arthamAM ja sAmAnyane buddhilakSaNa gaNavAmAM AvyuM che. kaNAdanA buthapekSa' zabdane badale prazastapAde buddhilakSaNa" zabda vAparyo hoya tevI saMbhAvanAne nakArI na zakAya. ane je ema hoya te buthapekSane artha thaze jenA astitvanuM jJAna kevaLa buddhi upara AdhAra rAkhe che te. sAmAnyanA astitvanuM jJAna ApaNane kevaLa anuvRttibuddhine AdhAre ja thAya che. kaNAda pote jaNAve che ke A sat che, A sata che evI anuvRttibuddhi dravya vyakitao, guNavyakitao ane karma vyaktiomAM ApaNane jene laIne thAya che te sattA sAmAnya che.20 kaNAda sattA sAmAnyane dravya, guNa ane karmathI atirikta artha gaNe che. 21 kaNAde Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 paddana sattA sAmAnya sivAyanAM sAmAnyane sAmAnya ane vizeSa baMne gayAM che kAraNa ke teo anuvRttibuddhi ane vyAvRttibuddhi baMne janmAve che. A sUtrane AdhAre kahevAmAM Ave che ke sAmAnyanuM sAmAnya hevuM anuvRttibuddhi para nirbhara che. paraMtu A sAmAnyane kevaLa sAmAje ja gaNavA joIe ane teo anuvRttibuddhi ane vyAvRttibuddhi baMneya utpanna karI zake che ema mAnavuM joIe. azvatva sAmAnya ja che. "A azva che, A azva che' evI anuvRttibuddhine azvasAmAnya utpanna kare che ane "akevo gAyothI bhinna che evI vyAvRttibuddhine paNa azvatvasAmAnya utpanna kare che. A samagra carcA parathI e phalita thAya che ke kaNAde sattA sAmAnyane dravya, guNa ane karmathI svataMtra artha tarIke svIkAryuM hatuM ane tene kevaLa anuvRttibuddhinA janaka tarIke mAnyuM hatuM. paraMtu bIjA sAmAnyanA = apara sAmAnyanA) astitvane anuvRttibuddhi para nirbhara gayuM hatuM; anuvRttibuddhine utpanna karavAne kAraNe tene teTalA vakhata pUratuM sAmAnya gaNyuM hatuM. A apara sAmAnya jyAre vyAvRttibuddhi utpanna kare tyAre teo sAmAnya maTI vizeSa banI jatA. Ama apara sAmAnyanuM sAmAnya hovuM anuvRttibuddhi para AdhAra rAkhatuM. samaya jatAM apara sAmAnya sadAya sAmAnya ja rahetAM manAya ane temanA astitvane anuvRttibuddhi para AdhAra rAkhatuM mAnavAnuM baMdha karavAmAM AvyuM ane kahevAmAM AvyuM ke A sAmAnya sAmAnya ja che ane teo anuvRttibuddhi ane vyAvRttibuddhi baMnenA janaka hovAthI temane apara sAmAnya gaNavAmAM Ave che. kevaLa sattA ja para sAmAnya che kAraNa ke te kevaLa anuvRttibuddhinI janaka che. Ama apara sAmAnyane paNa sattAnI jema arthAntarapaNuM (= dravya, guNa ane karmathI svataMtra arthapaNuM) uttarakALe nyAyavaizeSikee baDhyuM ane sattAnI jema ja e badhAM paNa eka ane nitya manAyAM sAmAnyanA bAhya astitvane tArkika AdhAra prAcIna nyAyavaizeSikoe anuvRttibuddhine khulAso karavA ja sAmAnyapadArtha mAnyo hato. paraMtu uttarakALe jyAre sAmAnyane bAhya vastusata gaNavAmAM AvyuM tyAre nyAyazeSikone lAgyuM ke have je kaI anuvRttibuddhi utpanna kare tene sAmAnya na gaNI zakAya kAraNa ke je bAhya vastusata nathI paNa kevaLa buddhinI nIpaja che evI upAdhi paNa anuvRttibuddhine utpanna kare che.22 udAharaNArtha, aneka daMDadhArI mANasamAM jyAre ApaNane "A daMDI che, A daMDI che evI anuvRttibuddhi thAya che tyAre te anuvRttibuddhinuM kAraNa paMDita Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSikadarzane 377 sAmAnya nathI paraMtu upAdhi che. daMDitva jevI keI bAhya vastu nathI paraMtu pratyeka vyakti pAse eka eka daMDa hovAne kAraNe buddhie upajAvI kADhelI eka kalpanA che, upAdhi che. vaLI, jyAre sAmAnyane bAhya astitva bakSavAmAM AvyuM tyAre tene nitya paNa mAnavuM ja paDavuM. ghaTava badhI ghaTavyakitaomAM rahetuM hoI ane ghaTavyakitaothI bhinna hoI nitya manAyuM che. have je sAmAnya nitya hoya to je kaI anuvRttibuddhi utpanna kare tene sAmAnya na gaNI zakAya. udAharaNArtha, daSThitva je anuvRttibuddhi utpanna kare che te nitya nathI. daMDadhArI pAsethI daMDa laI letAM tenuM Diva nAza pAme che. daMDivanI jema pAThakatva, pAcakava vagere paNa upAdhi che, sAmAnya nathI. daMDitava, pAcakatva, vagere dAkhalAone AdhAre bauddhoe anuvRttibuddhino viSaya bAhya astitva dharAvatuM sAmAnya che evA nyAyavaizeSika siddhAntano prabaLa pratiSedha karyo che ane batAvyuM che ke bAhya astitva dharAvatA sAmAnyane mAnyA vinA paNa anuvRttibuddhino khulAso thaI zake che. 23 | uttarakAlIna nyAya-vaizeSika samakSa e samasyA khaDI thaI ke jyA tArkika AdhAre teo have sAmAnyanuM bAhya astitva svIkArI zake evuM have zuM rahyuM jeno khulAso karavA temane vistRsata sAmAnya mAnavuM paDe ? sAmAnyane vastuta svIkAravA purANo tArkika AdhAra anuvRttibuddhi have cAlI zake tema nathI kAraNa ke je vastusata nathI te paNa anuvRttibuddhi janmAvI zake che. nyAya-vaizeSikee sAmAnyanA bAhya astitvane navo tArkika AdhAra che. te AdhAra che lAghava. je padArthanuM bAhya astitva svIkAravAthI lAghava AvatuM hoya te te padArthanuM bAhya astitva svIkAravAnuM valaNa nyAya-vaizeSika darzana dharAve che.24 bAhya astitva dharAvatA sAmAnyane svIkAravAthI lAghava Ave che. eTale tene svIkAravAmAM AvyuM che. vizvanAtha kahe che ke vyavasAmAnya svIkAravAmAM AvyuM che kAraNa ke badhAM kAryonI (vA badhAM saMga-vibhAganI) samavAyikAraNatAnuM eka avicchedaka dravya mAnavAthI lAghava Ave che.25 ananta dravya vyaktionuM samavAyikAraNava kalpavAmAM gaurava hoI lAghavane khAtara badhI dravya vyakitaomAM rahetuM eka ane nitya vyavasAmAnya mAnavuM jarUrI che. tyAya-vaizeSikenI sAmAnya vizenI mAnyatAmAM AvuM mahatvanuM parivartana AvavA chatAM sAmAnyanA tAkika AdhAra tarIke anuvRttibuddhine mAnavAno jUno vicAra nyAya-vaizeSike cheDI zakyA na hatA. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuna jAti ane jAtithyAdhaka anuvruttibuddhi thavA chatAM kace kaye prasa Mge jAti (= khAdya vastusat sAmAnya ) na mAnavI ane upAdhi mAnavI e praznanI carcA nyAyavaizeSika ciMtakAe karI che. anuvRttibuddhi thatI hoya eve prasa Mge jAtinI bAdhaka kaMI kaI bAbateA che te udayanAcAye peAtAnI kiraNAvalImAM eka kArikAmAMcaka darzAvI che. temaNe cha jAtibAdhakA gaNAvyA che. te cha jAtibAdhake anuvRttine janaka sAmAnya nathI paNa upAdhi che e darzAve che. te cha jAtimAdhakAnI samajUtI kramaza: nIce ApI che. 378 (1) yaMtte: gameTH (=i)-ghaTAkAza, paTAkAza, vageremAM 'A AkAza che' 'A AkAza che' evI anugataSuddhi thAya che. tema chatAM ahIM anugatabuddhinu janaka AkAzatva sAmAnya nathI paNa upAdhi che, kAraNa ke AkAzavyaktie aneka nathI, AkAzavyakita teA eka ja che. AkAza vyaktizaH eka ja che, AkAzanI aneka vyakitae saMbhavatI ja nathI. je vyaktizaH eka ja hAya temAM anugatamuddhi thAya te tene janaka sAmAnya na hoya paNa upAdhi ja hoya.27 (2) tulyavar--'A dhaTa che", 'A ghaTa che' evI anugatabuddhinuM kAraNa ghaTatva che. 'A kaLaza che' 'A kaLaza che" evI anugatabuddhinuM kAraNa kalazatva che. kalazatvanA AzrayabhUta badhI vyaktie ane ghaTyanA AzrayabhUta badhI vyaktie te ja ane teTalI ja che. eTale kalazatva ane ghaTatva e judAM sAmAnyA nathI, sAmAnya to eka ja che, kevaLa tenAM nAma che che eTalu ja have khIjI rIte vicArIe. eka vastu che, temAM 'dhatva' ane 'kalazatva' che, A e eka ja vastumAM rahetAM hoI jo te sAmAnyA hoya te temano saMbaMdha vyApya-vyApakatA (=para-aparanA) hovA joie, ane samakSetra hoI na zake. paraMtu ghaTatva ane kalAtva samakSetra che. tethI, te e sAmAnyA nathI, sAmAnya tA eka ja che. e eka sAmAnyanA anA kheAdhaka e nAma (paryAyA) che-- ghaTatva ane kalazatva. (3) sadUra----nyAya-vaizeSika siddhAMta pramANe pRthvI, jaLa, agni, vAyu ane AkAza A pAMca bhUtA che; ane pRthvI, jaLa, agni, vAyu ane mana bhUta = avibhu) che. pRthvI, jaLa, agni, vAyu ane AkAzanI bAbatamAM 'A bhUta che, A bhUta che" evI anuvRttiSuddhi thAya che. A anuvRttibuddhinuM kAraNabhUtatva che. pRthvI, jaLa, agni, vAyu ane mananI bAbatamAM A Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikana 39 mRta che, A mUta che' evI anuvRttiSuddhi thAya che. A anuvRttiSuddhinu kAraNabhUtatva che. paraMtu A bhUtatva ane mRtatva keTalIka vyakitaomAM sAthe rahe che, keTalIka vyaktimAM bhUtatva rahe che paNa mRtatva rahetuM nathI ane keTalIka vyakitaemAM mUtva rahe che paNa bhUtatva rahetuM nathI. khIjI rIte kahIe te bhUtatvanuM kSetra vyakitao) bhUtatvanA kSetramAM ghusI jAya che ane bhUtatvanuM kSetra mUtvanA kSetramAM ghusI jAya che. AvI paristhitine saMkara kahevAmAM Ave che.29 mUtva ane bhUtatvane sAmAnyA gaNatAM saMkara thAya che eTale temane baMnene (yA emAMnA ekane ) sAmAnya tarIke na svIkAravAM joI e paraMtu upAdhi tarIke ja mAnavAM joI e. AnA atha e ke nyAya-vaizeSika siddhAnta anusAra e sAmAnyAnAM kSetre kAM aa paraspara atyanta vyAvRtta hovAM joie (udAharaNAM, ghaTatva ane paTa) kAM aa ekanuM kSetra vyApaka ane khIjAnuM kSetra vyApya hovuM joI e ( arthAt ekanuM kSetra vadhu ane bIjAnuM kSetra enDru hovu joIe tema ja ochuM kSetra vizALa kSetramAM saMpUrNa paNe samAI javu joI e; udAharaNA, pRthvItva ane dhaTatva). A e sivAya trIjI zakayatA nyAya-vaizeSikA svIkAratA nathI. A e sivAya trIjI zakaya jyAM lAgatI haiAya tyAM nyAya-vaizeSika kaheze ke te e sAmAnyA nathI (arthAt emAMnu eka ja sAmAnya che, khIjuM sAmAnya nathI; athavA baMneya sAmAnya nathI). sakaramAM trIjI zakayatA jaNAya che. ahI jaNAtAM e sAmAnyAnAM kSetrA paraspara atyanta vyAvRtta nathI ane tema chatAM temAMnA ekanuM kSetra khIjAnA kSetramAM saMpUrNa paNe samAI jatuM nathI. eTale nyAyavaizeSikA ahIM e sAmAnyA svIkAratA nathI. * AtibAdhaka sakaranA A nyAya-vaizeSika siddhAMtanuM temanA bAhyA vAdanA saMdarbhImAM mahattva che. te mahattva zuM che e samajIe. badhAM bhautika kAryAM pArthiva, jalIya, vaijasa yA vAyavIya aNuonAM banelAM che, arthAt badhAM bhautika kAryAMnAM AraMbhaka avayava| A aNue che. nyAya-vaizeSika siddhAMta anusAra koI paNa eka bhautika kAyanA Arbhaka avayavA ekathI vadhAre jAtinA hotA nathI e vAta ghaNI vAra ApaNA dhyAna bahAra rahI jAya che. cAramAMthI koI paNa eka jAtinA paramANuo ja te bhautika kAryAMnA Arbhaka avayava hovA joIe evA nyAya-vaizeSika siddhAnta che. A AraMbhaka avayavA ja kAyanuM samavAyikAraNu gaNAya che. A Ara Mbhaka avayavA sAthe saMyukta khIjI jAtinA avayavA paNa hAya che paNa te avayavA anAra bhaka che. te anAra Mbhaka avayave| sAthe Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jagdarzana kAnA sayeAgasa baMdha hAya che, samavAyasaMbaMdha nahi. AraMbhaka avayava ane anArbhaka avayava vaccenA sa Myoga anAra bhaka avayava ane kAya vaccenA sayeAgane janaka che. A hakIkata ApaNe saMyeAgaja saMyAganI carcA veLAe joI gayA chIe. sAmAnya rIte mAnavazarIra pAMcabhautika manAya che. nyAya-vaizeSika siddhAMta anusAra mAnavazarIra ekabhautika che ane kevaLa pArthiva paramANue ja tenA AraMbhaka avayavA che. jalIya paramANuo te pArthiva paramANuo sAthenA saMcAga dvArA pArthi vaparamANuenA kAyabhUta zarIra sAthe saMyeAgasaMbadha dharAve che. Ama jalIya paramANue mAnavazarIranA AraMbhaka avayaveza nathI paraMtu anAraMbhaka avayave che. arthAt mAnavazarIra samavAyasa MbaMdhathI pArthiva paramANuemAM rahe che, jalIya paramANumAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM nathI. jo mAnavazarIranA ke keAI paNa bhautika kAyanA Arabhaka paramANue e ke vadhu jAtinA mAnavAmAM Ave to te kAMnI aMdara pRthvIva, jalaa jevI be ke vadhu jAti mAnavI paDe. ema mAnatAM saMkara thAya kAraNuM ke pRthvItva ane jalatva mAnavazarImAM sAthe rahe paraMtu je ekanA abhAvamAM khIjuM rahe, dAkhalA tarIke ghaTamAM pRthvI che paNa jalatva nathI ane baraphamAM jalatva che paNa pRthvIta nathI. A saMkarane kAraNe jalata, pRthvI e judAM sAmAnyA na mAnI zakAya. paraMtu jalatva, pRthvatva, vagere sAmAnyA che. eTale prastuta sa Mkarane TALavA nyAyavaizeSikAe evA siddhAMta svIkAryuM ke bhautika kAnA Ara Mbhaka avayavo sadA eka jAtinA ja hoya che. sAmAnya yuddhi bhale A na svIkAre paraMtu nyAyavaizeSikAe te AvuM svIkAryuM che. (4) anavasthA--dharatasAmAnya, sAmAnya, dravyatvasAmAnya vagere sAmAnyAnI bAbatamAM ApaNane 'A sAAnya che, A sAmAnya che" evI anuvRttibuddhi thAya che. tenu kAraNa sAmAnyatva che. paNa te sAmAnyatva sAmAnya nathI paNa upAdhi che kAraNa ke sAmAnyamAM sAmAnya mAnatAM anavasthAdoSa Ave che.30 vaLI, kaNAde spaSTapaNe jaNAvyuM che ke sAmAnyAmAM sAmAnya rahetu nathI.31 tethI sAmAnyAmAM thatI anuvRttisRSTinu kAraNa upAdhi che ema mAnavuM joI e. (5) vAni--vizeSapadAtha vyaktizaH ananta che. vizeSa dvArA nitya vyA ekabIjAthI vyAvRtta thAya che. vizeSo kevaLa vyAvRttibuddhinA janaka che.32 vizeSA sAmAnya janAne pratyakSa nathI paNa yAgIone pratyakSa che. vizeSAnI bAbatamAM A vizeSa che. A vizeSa che' evI anuvRttibuddhinuM kAraNa vizeSatva che. A vizeSa upAdhi che, sAmAnya nathI. jo vizeSamAM sAmAnya mAnavAmAM Ave te Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikAna 382 vizeSanuM svarUpa.4 naSTa thaI jAya, kAraNa ke vizeSa sAmAnyane atyaMta virAdhA che. vaLI, kaNAde spaSTapaNe jaNAvyuM che ke vizeSamAM sAmAnya rahetu nathI.33 tethI vizeSAmAM thatI anuvRttibuddhinuM kAraNa sAmAnya nathI. te anuvRttiSuddhinu kAraNa vizeSe! paNa nathI kAraNa ke te kevaLa vyAvRttiSuddhinA ja janaka che. eTale te anuvRttiSuddhinI janaka upAdhi mAnavI joI e. vizeSatva upAdhi che, mana:kalpanA che, vicArapradUta che.34 (!). asa------jyAM samavAyasa MbaMdhane abhAva hoya tyAM sAmAnya na hAya. samavAyamAM samavAyatvasAmAnya nathI, kAraNa ke 'samavAyatvane sAmAnya mAnavAmAM Ave te te samavAyatve samavAyasabaMdhathI samavAyamAM rahevu joI e; sAmAnya hamezAM peAtAnA AzrayamAM samavAyasaMbaMdhathI ja rahe che; paraMtu samavAyamAM khIjA samavAyane mAnaveA azakaya che. samavAyanI sAthe samavAyatvanA samavAyasaMbaMdha azakaya che. tethI 'samavAyatva' jAMti nathI paraMtu upAdhi che.35 vaLI, aneka mUrti enA gaLAmAM eka sUtra hoya te 'A sUtrayukta che, A trayukta che' evI anuvRttibuddhi sUtrane kAraNe thAya che, teA pachI sUtrane zA mATe sAmAnya gaNatA nathI--AvI zaMkA jo kAI kare te nyAyavaizeSika kaheze ke aneka mUrti emAM eka sUtra che tethI anuvRttiSuddhi thAya che e vAta kharI, paNa sUtraneA mUrti sAthe samavAyasaMbaMdha nathI paNa saMyeAgasaMbaMdha che, eTale sUtrane sAmAnya gaNI zakaze nahi. sAmAnyanI indriyagrAthatA sAmAnya ane sAmAnyavizeSanuM (=aparasAmAnyanuM) bAhya astitva kaNAdane abhipreta hatu, eTalu ja nahi paNa te temane indriyagrAhya arthAt pratyakSa mAnatA hatA. A vastu temanA A sUtramAMthI spaSTarUpe phalita thAya che- sAmAvizeSejI sAmAnyavirodhAmAvAt tatava jJAnam (86) / A sUtrane atha che---sAmAnya ane sAmAnyavizeSAmAM sAmAnya ke sAmAnyavizeSa na rahetAM hAI Indriyane dravya sAthe sanniSa thatAM sau prathama sAmAnya ane sAmAnyavizeSAnuM jJAna thAya che. tyAra pachI ja temanAthI viziSTa dravya, guNa ke kanu jJAna thAya che.36 udAharaNA, cakSurindriyane ghaTa sAthe sannika` thatAM sau prathama te dhaTatvanuM jJAna thAya che ane tyAra bAda ghaTaviziSTa dhadravyanuM jJAna thAya che. kaNAde ahI pratyakSanI e bhUmikA sUcavI che. prazastapAda anusAra indriyane dravya sAthe sanniSa thatAM dravya, guNa, karma ane sAmAnyavizeSanu Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 avibhaktarUpe grahaNa thAya che. Ane avibhakta Alocana kahevAmAM Ave che. pachI avibhakta AlocananA avibhakatarUpa yA garbharUpa viSayamAMthI sau prathama kevaLa sAmAnyavizeSane pRthapha karI vibhakatarUpe grahaNa karavAmAM Ave che. Ane svarUpAcana kahevAmAM Ave che. pachI sAmAnyavizeSathI viziSTa dravya, guNa, karmanuM jJAna thAya che. Ama prazastapAde pratyakSathI traNa bhUmikAo sUcavI che.37 kaNAda ane prazastapAda baMneya viziSTajJAna pahelAM vizeSaNajJAna Avazyaka mAne che. baMne anusAra "A ghaTa che e viziSTajJAna che. ane tethI tenA pahelAM ghaTe ve' vizeSaNanuM jJAna thAya ja. nyAyasUtrakAra gautama paNa sAmAnyane IndriyagrAhya gaNe che.38 nyAya-vaizeSikene siddhAnta che ke je indriyathI sAmAnyano Azraya gRhIta thAya che te ja indriyathI sAmAnya gRhIta thAya che.39 sAmAnyanI IndriyagrAhyatA sAmAnya vastuta che e vAtane daDha kare che. je vidvAno evA matanA che ke kaNAda paNa sAmAnya vastusat gaNe che temanA matane A muddo puSTi Ape che. anuvRttibuddhi upAdhithI paNa utpanna thatI hovAthI anuvRttibuddhi uparathI vastusata sAmAnyanI sthApanA karI na zakAya. paraMtu nyAyavaizeSikee sAmAnyone pahelethI ja indriyagrAhya mAnyAM hoI temanA pakSane kaMI AMca AvatI nathI. baudo AnI sAme jaNAve che ke sAmAnyane InDiyagrA mAnavA mATe nyAyavaizeSike pAse koI AdhAra nathI. teo nIce pramANe nyAya-vaizeSikanA matanI pratiSedha kare che. puruSa daMDI che e AkAranA pratyakSamAM to puruSa ane daMDa spaSTarUpe upalabdha thAya che. paraMtu "A ghaDe che e AkAranA pratyakSamAM ghaTa ane ghaTava baMne upalabdha thatAM nathI. ahIM ghaTanA vizeSaNa tarIke ghaTatva upalabdha thatuM nathI. je ghaTanA vizeSaNa tarIke ghaTatvanuM grahaNa pratyakSamAM thatuM hoya te pratyakSane AkAra "A ghaTadravya ghaTatvavAna che evo hovo joIe. paraMtu ApaNA pratyakSano AkAra te "A ghaTa che e hoya che. A darzAve che ke ghaTavyakti sivAya temAM rahetuM ghaTava nAmanuM kaI vastusatuM sAmAnya pratyakSamAM gRhIta thatuM nathI. pratyakSamAM kevaLa vyaktino AkAra bhAse che, sAmAnya AkAra bhAsato nathI. je puSTa pratyakSamAM sAmAnya na jaNAtuM hoya te tenI pUrvabhUmikAomAM te gRhIta thAya che ema mAnavAne kaI AdhAra rahetA nathI. Ama sAmAnya pratyakSagrAhya nathI kAraNa ke te bAhya astitva dharAvatI vastu ja nathI. vyakitathI atirita sAmAnya che ja nahi.4* paMDita azoka kahe che ke sAmAnya pitAne AkAra pratyakSamAM pragaTa karyA vinA pitAne pratyakSagrAhya svIkArAvavA mAge che, A sAmAnya te kImata cUkavyA vinA vastu kharIda Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vazeSikadarzana 383 karavAnI IcchA karanAra mANasa jevuM che.41 vaLI, te kahe che ke ApaNuM pratyakSajJAnamAM pAMca AMgaLIo spaSTapaNe dekhAya che paraMtu e pAMceya AMgaLIothI atirita temanAmAM rahetuM sAmAnya chaThThI vastu tarIke jeo te pratyakSajJAnamAM dekhe che teo kharekhara pitAnA mAthA upara ziMgaDuM paNa dekhe che.42 | nyAya-vaizeSike A bauddha pratidhathI bacavA samavAya saMbaMdhanI otha le che. teo kahe che ke A gAya che evo pratyakSajJAnamAM gajAti ane gavyakita alaga alaga pratIta thatAM nathI tenuM kAraNa te emanA samavAya saMbaMdhanuM sAmarthya che. je be vastuo vacce saMga saMbaMdha hoya che te be vastuo pratyakSamAM alaga alaga pratIta thAya che. daMDa ane puruSa pratyakSamAM alaga alaga pratIta thAya che kAraNa ke temanI vacce saMgasaMbaMdha che. paraMtu e samavAya saMbaMdhane mahimA che ke te pitAnA saMbaMdhIone eka avibhakata piMDarUpe ja pratyakSamAM pragaTa kare che. jema agni ane leDhAno gALo vastutaH be pRthapha vastuo hovA chatAM dhagadhagatA leDhAnA geLarUpe te baMne pratyakSamAM eka avibhakta piMDarUpe pratIta thAya che tema sAmAnya ane teno Azraya vyakita paNa samavAya saMbaMdhane kAraNe eka avibhakata piMDarUpe ja pratyakSamAM pratIta thAya che. jemAM agni ane leTuM eka piMDarUpe pratIta thavA chatAM te be judI vastuo che tema sAmAnya ane vyakti paNa eka piMDarUpe pratIta thavA chatAM te be judI vastuo che. jema agninuM svarUpa ane loDhAnuM svarUpa juduM che tema sAmAnyanuM svarUpa ane vyakitanuM svarUpa paNa juduM che. Ama sAmAnya ane tenA AzrayabhUta vyakti vacce bheda hevA chatAM te bheda jaNAtuM nathI kAraNa ke temanI vacce samavAya saMbaMdha che. paraMtu bera ane tenA AzrayabhUta kuMDA vacce bheda jaNAya che kAraNa ke temanI vacce saMyogasaMbaMdha che. vaLI, keTalAka prasaMge jAtine choDIne vyaktinI ane keTalAka prasaMge vyakitane choDIne jAtinI pratIti pratyakSamAM thAya che. dUrathI gAyane jotAM pratyakSamAM kevaLa govyakitanI pratIti thAya che paraMtu gotvajAtinI pratIti thatI nathI, arthAta kevaLa piMDanI pratIti thAya che paNa te piMDa gejatine che evI pratIti thatI nathI. uparAMta, pahelAM dekhelI gevyakita dUra thatAM tenuM jJAna jyAre nathI hatuM tyAre temAM dekheluM gotvasAmAnya bIjI upasthita thayelI gevyaktimAM pratIta thAya che. nyAyazeSike A tAkika prakriyA dvArA sAmAnyane vyakitathI atyanta bhinna siddha kare che tema ja puravAra kare che ke pratyakSa dvArA sAmAnya gRhIta thAya che. jo ke sAmAnya ane tenI AzrayabhUta vyakti avibhakta eka piMDarUpe pratyakSamAM pratIta thatAM hovA chatAM te baMne bhinna vastuo che. vaLI, sAmAnya ane tenI AzrayabhUta vyakita baMneya pratyakSathI gRhIta thAya Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 padana che paraMtu temanA samavAyasaMbaMdhane kAraNe te e ekabIjAthI bhinna pratIta thatAM nathI.43 nyAya-vaizeSikA sAmAnyane pratyakSagrAhya mAne che. para Mtu keTalAka sAmAnyAnI pratyakSagrAhyatAnI bAbatamAM zaMkA udbhave che. jo vyakitanI brAhmaNatva, vaizyatva, kSatriyatva yA zUdrava jAtine jaNAvavAmAM na Ave te ApaNane tenI jAtinuM pratyakSa thatuM nathI. eTale jayaMta kahe che ke brAhmaNatva Adi vyatinuM pratyakSa upadezanI sahAyathI thAya che.44 zrIdhara jaNAve che ke jyAre vyaktinA mAtApitAnuM tema ja tenA pUrvajonu vizuddha brAhmaNatva vRddha para MparAthI nizrita thAya che tyAre te vyakitanA pratyakSa sAthe tenA brAhmaNatvanuM paNa pratyakSa thAya che ja.4pa AnA samanamAM te eka dRSTAMta Ape che. ratnazAstrane abhyAsI ratnAnA jAtibheda pratyakSathI ja jANe che paNa je ratnazAstra bhaNyA nathI tene ratnAnA jAtibheda pratyakSa thatA nathI. paraMtu ethI evuM siddha nathI thatuM ke ratnAmAM judI judI jAtie nathI athavA te ratnazAstranA jANakAranuM pratyakSa pratyakSa nathI.46 jayaMta jaNAve che ke brAhmaNatva vagere jAtionuM pratyakSa upadezanI apekSA rAkhe che eTalA khAtara ja te jAtionuM pratyakSa pratyakSa nathI ema na kahI zakAya. ema te geAtvasAmAnyanuM pratyakSa paNa saMketayahaNakALe upadezanI apekSA rAkhe che.47 jayaMta ahIM e vAta bhUle che--eka teA, saMketagrahaNakALe gAtvanuM pratyakSa tA thAya che paraMtu te geAvanuM nAma gAtva' che enu' jJAna nathI hAtu. eTaluM ja. te jJAna ja upadezathI thAya che. ethI UlaTuM brAhmaNatvanuM jJAna upadezapUrve hotuM ja nathI, tenuM jJAna upadeza pachI ja thAya che. bIjuM, geAtvanI bAbatamAM te| mAtra eka vAra saMketagrahaNakALe ja upadeza jarUrI che jyAre brAhmaNatvanI bAbatamAM tA dareka vyakitanuM pratyakSa karatI vakhate upadezanI jarUra paDe che. vaLI, virAdhI jaNAve che ke strIone svabhAva caMcaLa hAI vizuddha jAti saMbhavatI ja nathI, eTale upadezanI sahAyathI jAMtinuM pratyakSa thAya che ema kahevuM niraka che. virAdhInI A dalIlanA uttaramAM zrIdhara jaNAve che ke strIonA zIlanI rakSAnA upAye aneka che, pariNAme vizuddha jAti sabhave che, ane temanuM pratyakSa paNa upadezanI sahAyathI thAya che. 48 bAhyaNutva, vagere jAtionA bacAvamAM jayaMta te eka vAra ema paNa kahI de che ke upadezanI sahAya vinA bAhmaNatva jAtinuM pratyakSa thAya che. kSatriyAdivilakSaNa saumya AkRti dvArA ApaNane brAhmaNatvanuM pratyakSa thAya che. paraMtu zrIdhara jevA tA svIkAre che ke kSatriyajAtIya, vaizyajAtIya ane drajAtIya vyakitaonA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana avayavo ane brAhmaNajAtIya vyakitaonA avaya vacce eTaluM badhuM sAdazya che ke, kevaLa darzanathI brAhmaNatva gRhIta thatuM nathI, atyanta sAdazyane kAraNe te anubhUta rahe che. AvI paristhitine kAraNe prAbhAkara mImAMsakoe te brAhmaNatva, vagerene jAtio gaNI nathI.51 teo paraMparAne AdhAre keTalAka kuLone brAhmaNa gaNe che ane temAM janmelAone brAhmaNa" evuM samAna nAma Ape che. kharekhara brAhmaNatva bAhya astitva dharAvatuM keI sAmAnya nathI. sAmAnyanI nityatA govyaktio janme che ane mare che paraMtu temanAmAM rahenArI gotva jAtine kadI janma yA nAza thato nathI. vyaktio utpanna thAya che ane nAza pAme che, paraMtu jAti te zAzvata ane nitya ja che. potAnA AzrayabhUta vyaktine utpAdavinAza thavA chatAM jatine utpAda-vinAza kema nathI thato ? A praznanA uttaramAM prazastapAda ane zrIdhara jaNAve che ke jAtine dravya vagere vyaktiothI abheda hota to vyakitaone nAza thatAM jAtine paNa nAza thaI jAta ane vyakitaonI utpatti sAthe jAtinI paNa utpatti thAta. paraMtu jAti tenI AzrayabhUta vyakitaothI bhinna hovAthI vyaktino utpAda-vinAza thatAM jAtine utpAda-vinAza thato nathI.53 : sAmAnya vyApaka che? * sAmAnya parichideza (=avyApaka) che ke aparicchinnadeza (=vyApaka)? A praznanI carcA nyAya-vaizeSika dArzanikee karI che. hakIkatamAM to sAmAnyanI bAbatamAM nyAya-vaizeSikee A prazna UThAvavo ja ucita nathI, kAraNa ke vyApakatA ane avyApakatAne anukrame paramamahatparimANu ane mahatparimANathI bhinna gaNavA azakya che, vyApakatA ane avyApaktA e parimANunA ja bheda kare che, nyAya-vaizeSika mate parimANa guNa che, guNa te dravyamAM ja rahe che, sAmAnya parimANaguNa dharAvato nathI, eTale sAmAnyane vyApaka yA avyApaka gaNI zakAya nahi, arthAt sAmAnya vyApaka che ke avyApaka e prazna karavo ja khoTo che. tema chatAM nyAya-vaizeSika ciMtake sAmAnya vyApaka che ke avyApaka e prazna cace che ane e bAbata teo traNa bhinna mata dharAve che. e traNa mane kramaza: samajIe. 5. 25 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 padarzana (1) sAta- sAmAnya jema kALanI daSTie vyApaka che tema dezanI daSTie paNa vyApaka che. te nitya hovA uparAMta vyApaka paNa che. tethI sAmAnya sarvasarvAgata che. badhAM sAmAnya badhI ja vyaktiomAM rahe che. gova gAyamAM ja nahi paNa ghoDAo, hAthIo vageremAM paNa che. azvatva ghaDAomAM ja nahi paNa gAya, hAthIo, vageremAM paNa che. pratyeka sAmAnya sarvavyApI che. te kevaLa vyakitaomAM ja nahi paNa badhI ja vyakitaomAM rahe che. je gotvasAmAnya azvavyakitaomAM hoya te tenI pratIti ApaNane thatI kema nathI ? azvamAM gata kema jaNAtuM nathI ? tenuM kAraNa e che ke gotvasAmAnyanI abhivyakti kevaLa gavyakitathI ja thAya che, anya vyakitathI thatI nathI. gotvasAmAnya sarvatra havA chatAM tenuM abhivyaMjaka kAraNa govyakita sarvatra na hovAthI tvasAmAnyanI pratIti sarvatra thatI nathI. Ama sAmAnya sarvatra vidyamAna hovA chatAM te sarvatra dekhAtuM nathI. potAnI abhivyaMjaka vyakti jyAM hoya che tyAM ja te dekhAya che. gelvasAmAnyanI abhivyaMjaka gavyakti che, azva vagere vyakitao nathI. tethI, gavyakti jyAM hoya che tyAM ja sAmAnya dekhAya che; azvavyakitamAM govasAmAnya hovA chatAM te tyAM dekhAtuM nathI. govasAmAnya gAya, azva, hAthI vagere badhI ja vyaktiomAM hovA chatAM te govyakitao dvArA ja abhivyakata kema thAya che? AnA javAbamAM nyAya-vaizeSika ciMtaka kahe che ke te tene svabhAva che. sAmAnyane svabhAva ja e che ke te badhI vyaktiomAM rahetuM hovA chatAM amuka varganI vyakitao dvArA ja te vyakta thAya che, badhA ja varganI vyakitao dvArA te vyakata thatuM nathI. sAmAnya pitAnI vyakitathI vyaMgya che te svIkArIe te paNa tene vyApaka mAnavAnI zI jarUra che ? AnA uttaramAM nyAya-vaizeSika dArzanika kahe che ke jyAre gAya eka sthaLethI bIje sthaLe jAya che tyAre te bIje sthaLe AvelI gAyamAM paNa gotva jaNAya che. paraMtu gAyanI sAthe govasAmAnya paNa eka sthaLethI bIje sthaLe gati(karma) kare che ema mAnavuM ISTa nathI, kAraNa ke karma te dravyamAM ja rahe che ane sAmAnya to dravya nathI. tethI prathama sthaLanI jema bIje sthaLe ane sarva deze ge-sAmA nyanuM astitva mAnavuM ja joIe. sAmAnya vyApaka che ane badhI ja vyakitaomAM rahe che paraMtu potAnI vyakitao dvArA ja te vyakta thAya che evA A matanA puraskartA che nyAyamaMjarIkA jayaMta bhaTTa.54 (2) (vyApa) svavicasarvata - "svavidhyasarvagata'nA be artha thaI zake che - eka te e ke sAmAnya pitAnI vyaktiomAM ja samavAya saMbaMdhathI rahe Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzane 387 che, bIjI vyaktiomAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM nathI. sAmAnya vyApaka che, tethI te badhe ja che, paraMtu potAnI vyakitao sAthe ja tene samavAyasaMbaMdha che, anya vyaktio sAthe teno samavAyasaMbaMdha nathI. bIjo artha e ke sAmAnya vyApaka nathI, badhe ja sAmAnya nathI paraMtu kevaLa potAnI vyakitaomAM ja che ane potAnI vyaktiomAM te samavAya saMbaMdhathI rahe che. "svaviSayasarvagatanA A be artha mAMthI prathama artha prazastapAdane abhipreta lAge che, kAraNa ke te pote kahe che ke sAmAnya aparicchinnadeza (=vyApaka) che chatAM amuka upalakSaNathI ja vyakta thAya che. gotva sAsnAdisaMsthAnavizeSathI vyakta thAya che, azvatva kesazadisaMsthAnavizeSathI vyakta thAya che, vagere. sAsnAdisaMsthAnarUpa upalakSaNa gAyamAM ja hoya che tethI govasAmAnya gAyamAM ja vyakta thAya che, emAM vyakta thatuM nathI.55 amuka upalakSaNathI amuka sAmAnya kema vyakta thAya che ? tema thavAnuM kAraNa e che ke te upalakSaNavALI vyaktiomAM ja te samavAyasaMbaMdhathI rahe che. te upalakSaNavALI vyaktiomAM badhAM ja sAmAnya samavAya saMbaMdhathI rahetAM nathI. paraMtu amuka vyakti utpanna thatAM tenI sAthe amuka sAmAnyano ja samavAyasaMbaMdha kema thAya che? vyakti janmatAM tenI sAthe getvane ja samavAyasaMbaMdha kema thAya che, azvatvane samavAyasaMbaMdha kema thatuM nathI ? prazastapAda jaNAve che ke amuka vyaktinI utpAdaka kAraNasAmagrI ja enI niyAmaka che.pa6 garvasAmAnyanA saMbaMdhathI je, upabhaga saMpAdita thAya te upabhoga saMpAdana karAvanAra adaSTa sahitanI kAraNasAmagrIthI vyakti utpanna thatAM ja tenI sAthe gotvasAmAnyano saMbaMdha thAya che, azvatvasAmAnya saMbaMdha thato nathI.57 ghaTanI utpAdaka kAraNasAmagrI ja evI che ke te kAraNasAmagrIthI jevI ghaTavyakti utpanna thAya che tevo ja teno paTatva vagere sAthe nahi paNa ghaTatva sAthe samavAyasaMbaMdha sthApita thAya che. .. vaLI, prazastapAda jaNAve che ke antarAlamAM sAmAnya avyapadezya che kAraNa ke antala sAthe sAmAnyane na to samavAya saMbaMdha che ke na te saMyogasaMbaMdha.58 sAmAnyano kaI paNa vastu sAthe saMyoga ghaTato nathI, kAraNa ke saMga nyAyavaizeSika anusAra guNa hoI ane guNa dravya sivAya bIje kyAMya na rahetA hoI saMga be dravyo vacce ja saMbhave che; sAmAnya krama nathI. sAmAnyano samavAyasaMbaMdha potAnI vyaktio sAthe ja saMbhave che, tethI antarAla sAthe sAmAnya samavAya saMbaMdha nathI. Ama attarAlamAM sAmAnya hovA chatAM te anarala sAthe samavAya ke saMyoga dharAvatuM na hoI avyapadezya che. avyapadezyano artha ana Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 yuddha na bhivyakta, anupalabdha evA phalita thAya che. antarAlamAM sAmAnya abhyapadezya che" eneA atha zrIdhara anusAra 'antarAlamAM sAmAnya nathI' evA che.pa9 zrIdharanuM A arthadhaTana barAbara nathI, kAraNa ke sAmAnyanA samavAya ke saoNMcAgane antarAlamAM abhAva antarAlamAM sAmAnyanA na heAvAnuM kAraNa nathI paraMtu sAmAnyanA tyAM hAvA chatAM tenI anupalabdhinuM kAraNa che. vaLI, zrIdharanuM atha braTana prazastapAdanA spaSTa vidhAna ke 'sAmAnya aparicchinnadeza che'tuM vireAdhI che. antarAlanA atha AkAzadravya ke anya vargInI vyakti (kaheA ke ghaTavyakti) che. temanI sAthe geAtvasAmAnyanA samavAyasabaMdha hAvAmAM kAI pramANa nathI. tethI gAtvasAmAnya vyApaka hovA chatAM AkAzadravyamAM ke ghaTavyaktimAM tenI upalabdhi thatI nathI. 60 vAcaspati A matane spaSTa rIte rajU kare che. keTalIka vastuo evI hAya che je sAthe sAthe rahevA chatAM paraspara keAI saMbadha dharAvatI nathI. tevI ja rIte sAmAnya paNa badhAMnI sAthe asaMbaddha hovA chatAM badhAMnI sAthe rahe che. alabatta, sAmAnyanI peAtAnI je vyakti che temanI sAthe te| sAmAnyanAM samavAyasa baMdha che. Ama sAmAnya - kahe ke gatva - vyApaka che tema chatAM badhI vyaktie gAya tarIke pratIta thatI nathI kAraNa ke geAtvasAmAnya badhe samavAyasa MbaMdhathI rahetu nathI paNa kevaLa peAtAnI vyaktiomAM ja samavAyasabaMdhathI rahe che. vAcaspati A mata che.66 upaskAra paNa A mata svIkAratA jaNAya che. kura - = (3) (anyApakSa) viSayasa ta svaviSayasava gatane je bIjo a ApaNe upara ApyA che te amAM sAmAnyane svaviSayasa`gata mAnanAMr nyAyavaizeSika dArzanikeAmAM zrIdhara ekalA ja jaNAya che. A matane nyAya-vaizeSika dArzanikeAnA eka varga svIkAre che ema jayaMta kahe che ane peAtAne mata judo hovA chatAM A matanuM pratipAdana ane bacAva paNa jayata kare che.63 ApaNe joI gayA tema, zrIdhara sAmAnyane vyApaka mAnatA nathI. eTale zrIdhara samakSa e prazna khaDo thAya che ke sAmAnya, je antarAlamAM hAtuM nathI ane je eka sthAnethI bIje sthAne jatuM kalpI zakAtuM nathI te, amuka jagyAe utpanna thatI potAnI amuka vyakti sAthe saMbaddha kevI rIte thaI zake ? AnA uttaramAM te nIce pramANe jaNAve che : sayAga bIjethI Avela vastune athavA e ja sthAnamAM pahelethI rahelI vastune thAya che. paraMtu saMyeAgathI samavAyanI e vizeSatA che ke je je dezamAM kAya`nI (=piMDanI, vyaktinI) utpatti mATe kAraNeA vyApAra kare Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vezaSikada na 389 che che te te dezamAM te kAraNeAnA sAmarthyathI te kAvastunA peAtAnA sAmAnya sAthe samavAyasaMbaMdha sthapAI jAya je sAmAnya na aa te kAya vastunI utpatti pahelAM tyAM hatuM ke na tA te bIje sthAnethI tyAM utpattikALe Avyu che. 64 Ama che, kAraNa ke vastuenA evA svabhAva che ane vastuone evA svabhAva kema che e prazna karavA anucita che. Ama samavAyanA camatkAranA AzarA zrIdhara le che. paraMtu sAmAnya mANasane e vAta gaLe UtaravI kaThaNa che ke tAjI utpanna thatI vyakti sAthe joDAnAra sAmAnya na te jyAM te vyakti utpanna thAya che tyAM hAya che ke na te tyAM te bIje sthAnethI Ave che. tethI meTA bhAganA nyAyavaizeSika dAza`nikA A matane svIkAratA nathI paraMtu dvitIya matane svIkAre che. A dvitIya mata anusAra, ApaNe joyuM tema, sAmAnya vyApaka hovA chatAM peAtAnI vyaktiomAM ja te samavAyasaMbaMdhathI rahe che. na ---- vyaktimAM sAmAnyanI vRtti sAmAnya ane vyakita atyanta bhinna che. tethI virAdhIe prazna UThAve che ke sAmAnya vyakitaemAM samagrapaNe rahe che ke aMzataH rahe che? te kahe che ke jo sAmAnya tenI vyakitaomAMnI eka vyaktimAM samagrapaNe rahetuM hoya te temAM ja te samApta thaI jaze ane tenI anya vyakitaomAM tenuM grahaNa nahi thAya pa vaLI, eka vyakitamAM samApta thayela sAmAnyane bIjI vyaktimAM rahevA mATe te pharI utpanna thavuM paDe.!! uparAMta, jo sAmAnya pratyeka vyakitamAM samagratayA rahetuM hoya teA vyaktinI jema te paNa asAdhAraNa banI jAya ane sAmAnya na rahe.67 have jo te tenI vyakitaomAM aMzataH rahetuM hoya te gAvasAmAnya koIpaNa vyaktimAM samagrapaNe nahi maLe ane pariNAme geAvyaktinI bAbatamAM gAbuddhi nahi janme. 18 vaLI, sAmAnya nirdeza hoI tene aMze te che nahi eTale te aMzataH peAtAnI vyakitaomAM kevI rIte rahI zake 69 uparAMta, jo sAmAnya aMzataH aneka vyakitaemAM rahetu hAya teA pachI eka anekamAM rahe che ema nahi kahevAya paNa aneka anekamAM rahe che ema kahevu paDaze, jyAre nyAya-vaizeSikanA sAmAnyanA siddhAnta teA evA che ke eka (sAmAnya) anekamAM (=vyakitaomAM) rahe che. tethI, aMzataH vRttinA A vikalpa svIkAratAM eka sAmAnya aneka vyaktimAM rahe che e nyAya-vaizeSika mAnyatAneA cheda UDI jaze.70 nyAya-vaizeSikA A AkSepane asarakAraka uttara Ape che. pratyeka vyakitamAM sAmAnya samagratayA rahe che. jo te eka vyaktimAM samagrapaNe rahetuM hoya te Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 vadana bIjI vyaktimAM na jaNAvuM joIe evA AkSepa parihAra karatAM teo kahe che ke emAM ame zuM karIe ane emAM ame kene deza daIe? te kharekhara bIjI vyakitaomAM paNa gRhIta thAya che. te bIjI vyaktiomAM paNa che ja, tene kaI rIte chUpAvI zakAya ? e to ene svabhAva ja che. sAmAnyane aMze te che nahi ke jethI kahI zakAya ke te aMzataH potAnI badhI vyaktiomAM rahe che. "AvuM daSTAnta kaI che ke eka vastu anekamAMnA pratyekamAM samagrapaNe rahetI heya?" AvA praznanA javAbamAM teo jaNAve che ke pratyakSamAM daSTAntanI jarUra ja nathI, daSTAntanI jarUra to anumAnamAM che. sAmAnya eka hovA chatAM te pratyeka vyaktimAM samagrapaNe rahe che te te pratyakSathI jaNAya che, eTale daSTAntanI jarUra ja kyAM che A che jayaMta bhaTTanI dalIla.71 udyotakarane uttara nIce mujaba che. sAmAnya pratyeka vyaktimAM samagrapaNe rahe che ke aMzataH rahe che e prazna UThAve ja ayogya che. 'ekadeza" (=aMzataH) ane "kRtastra (=samagrapaNe)nA A be vika igarvasAmAnyanI bAbatamAM UThAvavA khoTA che, kAraNa ke ge-sAmAnya nathI avayavI ke nathI samudAya. "ekadezane prayoga avayavInA avayava mATe ke samudAyanA bhAga mATe thaI zake. kaMI paNa bAkI rAkhyA vinA azeSanuM abhidhAna karavuM hoya tyAre avayavInA badhA avayavonI apekSAe ke samudAyanA badhA samudAyIonI apekSAe "snene prayoga thAya che. paraMtu gevasAmAnya te avayavIya nathI ke samudAyeya nathI. tethI ekadeza" (yA "aMzataH') ane kRtna" (samagrapaNe) A zabdone prayoga sAmAnyanI bAbatamAM kare anucita che. udyotakara virodhIonA eka vadhu AkSepane nirdeza kare che : gava jevuM sAmAnya na hoI zake, kAraNa ke na te tenuM gavyaktimAM rahevuM saMbhave che ke na te tenuM a-gavyakitamAM rahevuM saMbhave che. je te vyakitamAM rahe che ema mAnIe to gavyakti, sAmAnya tenAmAM rahe te pahelAM paNa, gavyakita ja che ema phalita thAya ane te pachI ge-sAmAnyanI jarUra zI rahI che je kaho ke te a-govyakitamAM rahe che te te paNa barAbara nathI kAraNa ke azva, vagere a-ge che te temanAmAM gatva rahevuM joIe ane pariNAme azva vagere paNa govyaktio banI javA joIe. A AkSepane bIjA zabdomAM rajU karIe. govyaktimAM gotava rahe te pahelAM gavyakti geravyakti hoya che ke ane vyakti ? je kaho ke govyaktimAM gava rahe te pahelAM gavyakti govyakti ja heya che te govasAmAnyanI kaI jarUra nathI. je kahe ke govyaktimAM garva Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 3. rahe te pahelAM govyakita gavyakita hatI nathI paNa agavyakti hoya che, to a-govyakti te azva vagere paNa che, eTale temanAmAM paNa sAmAnya rahevuM joIe ane pariNAme azva vagere gAya banI javA joIe.8 A AkSepane udyotakare Apelo javAba rasaprada che. virodhIoe UThAvelA be vikalpa nyAya-vaizeSikane anucita lAge che. gatva gavyaktimAM rahe che ke a-govyaktimAM e prazna ja boTe che, kAraNa ke piMDanI yA vyaktinI sAthe gotvano saMbaMdha thatAM pahelAM na to te govyakita che ke na te te a-govyakita che. AvuM kema ? kAraNa ke, ge" ane "a-go" A beya viziSTabuddhi che ane viziSTabuddhi vastu sAthe vizeSaNanA saMbaMdha vinA saMbhave nahi; gehatvanA (vizeSaNanA) saMbaMdha pahelAM viziSTa vastu (=govyakita) nathI hotI, ane avidyamAna gone "a-go' zabdathI varNavavI zakya nathI. gavyakitanI utpatti ane govasAmAnyane tenI sAthe saMbaMdha eka kALe ja thAya che. tethI, gotvasAmAnya sAthe saMbaMdhamAM AvavA pahelAM gavyakita gavyakita hatI ke agovyakti " e prazna karavo khoTo che. ahIM e vAta dhyAnamAM rAkhIe ke saMganI bAbatamAM saMbaMdhIonuM saMgasaMbaMdha sthapAya te pahelAM-ochAmAM ochuM eka kSaNa pahelAM--astitvamAM hovuM Avazyaka che kAraNa ke temane saMyoganA samavAyikAraNa gaNavAmAM AvyA che. paraMtu AvI AvazyakatA samavAya saMbaMdhanI bAbatamAM nathI kAraNa ke samavAyasaMbaMdha nitya che. - sAmAnya ane apeha bauddha dArzanika anusAra sAmAnya vastusata nathI. sAmAnyapratItine viSaya bAhya sAmAnya nathI, kAraNa ke bAhya vastuo ekabIjAthI atyanta vilakSaNa che. tethI sAmAnyapratIti nirviSaya che; athavA kaho ke kalpita sAmAnya teno viSaya che. paraspara vyAvRtta vastuothI ja ekAkAra buddhi utpanna thAya che. A ekAkAra buddhi vastuone paraspara vyAvRtta svabhAvane DhAMkI de che. tethI vastuomAM sAmAnyanI pratIti thAya che, vastuomAM abheda jaNAya che. vastutaH vastuomAM keI sAmAnya nathI, keI abheda nathI. vastuomAM ekAkAra buddhi utpanna thavAnuM kAraNa vijAtIya vyAvRtti che. badhI gAyomAM a-gevyAvRtti che. tethI badhI gAyomAM je eka che te vidhyAtmaka bAhya vastusat sAmAnya nathI paraMtu niSedhAtmaka kAlpanika agovyAvRttirUpa sAmAnya che. 75 eka ja gAyane agovyAvRtta hevAthI gAya kahevAmAM Ave che, apazuvyAvRtta hevAthI pazu kahevAmAM Ave che, adravyavyAvRtta hovAthI dravya kahevAmAM Ave che. AvI rIte vyAvRttionA bhedathI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suMdara Sadana jAtibhedanI kalpanA karavAmAM Ave che. jeTalI paravastu hAya eTalI vyAvRtti eka vastumAM kalpI zakAya che.76 eTale ja sAmAnyabuddhi (ekAkAra suddhi)ne viSaya vastusat sAmAnya nahi paraMtu anyApeAha (=anyavyAvRtti) mAnavA joI e. A bauddha mAnyatAne bIjA zabdomAM rajU karIe. vastu svalakSaNa che, ekabIjAthI atyanta bhinna che, darekane peAtAne svabhAva che, ekanA svabhAva khIjImAM nathI. AvI vilakSaNa vastuomAM ApaNane abhedajJAna thAya che. jo e vastuemAM kAI eka khAdya vastusat sAmAnya na hoya te abhedajJAna kema thAya ? dareka vastu kAI te koI kAraNathI utpanna thAya che ane kAI ne kAI kAya utpanna kare che. je vastuemAM tatkAraNavyAvRtti ane atakAvyAvRtti hAya che te vastuomAM anugata vyavahAra thAya che. udAharaNA, je vyakti manuSyarUpa kAraNathI utpanna thaI che ane AgaLa upara manuSyarUpa kAya utpanna kare che te vyakitaomAM amanuSyakAraNavyAvRtti ane amanuSyakAya vyAvRtti che, ane te vyAvRttione AdhAre te vyaktiomAM manuSya manuSya' evA anugata vyavahAra karavAmAM Ave che. Ama manuSyatva vidhyAtmaka vastusat sAmAnya nathI, paraMtu niSedhAtmaka (=vyAtyAtmaka) kAlpanika sAmAnya che. jevI rIte cakSu, AlAka ane rUpa paraspara atyanta bhinna vastu heAvA chatAM arUpajJAnajananavyAvRttine kAraNe 'rUpajJAnajanaka' evA samAna abhidhAnane pAme che tevI rIte badhe ja atadmAvRttithI ja ekAkArapratIti ane samAnAbhidhAna thAya che. Ama zabdane vAcya paNa apeAha che, apeAharUpa sAmAnya che, vastusat sAmAnya nathI. 'vikalpajJAnane yA nizcayAtmaka jJAnane viSaya paNa A apeAharUpa sAmAnya ja che. vastusat svalakSaNa nivi kalpa pratyakSanA ja viSaya che, ane nivikalpa pratyakSa ja pratyakSa che. nyAya-vaizeSikA bauddhonA A matanuM khaMDana kare che. temanI mukhya dalIlo nIce pramANe che. (1) aneka vastumAM rahetu abhedapratItinu eka nimitta mAnyA vinA aneka vastumAM abhedapratIti na TI zake. keI eka nimittarUpa padAne mAnyA vinA abhedapratIti mAnavAmAM Ave te| jema aneka gAyAmAM abhedhyuddhi thAya che tema gAya, bheMsa, azva, hArthA, vagere vijAtIya vyaktiomAM paNa abhedabuddhi thavI joIe, kAraNa ke eka sthaLe abhedabuddhi thavAnuM ane Aje sthaLe na thavAnuM kAI kAraNa nathI. jo kahe ke gAyAmAM agAvyAvRttirUpa eka nimitta che tethI gAyAmAM abheRddhi thAya che jyAre gAya, bheMsa, azva, hAthI vagere vijAtIya vyakitaomAM agAvyAvRttirUpa eka nimitta nathI tethI temanAmAM abhedhyuddhi thatI nathI teA 'agA' zabdathI kaI vastuo abhipreta che jenI Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSikadarzana 33 vyAvRttine kAraNe badhI govyakitaomAM ekavane Aropa thAya che ? je kahe ke gAyothI bhinna jeTalI vastuo che te ja "ago' zabdathI abhipreta che to ame nyAyavaizeSika kahIe chIe ke gAya zuM che e jANyA vinA temanAthI bhinna vastuone jANavI azakya che. gAya zuM che ? gAye te che je "ago nathI ema je kahezo te parasparAzrayadoSa Ave che. agA eTale ? je go nathI te. go eTale ? je ago nathI te. pariNAme agovyAvRtti ja asaMbhava banI jAya che. agAvyAvRtti je vyakitaomAM che te gAye che tema mAnavuM dezayukta che. tene badale vidhyAtmaka gotvasAmAnya je vyakitaomAM che te gAyo che ema mAnavuM ThIka che.77 (2) je vastuomAM atakAryavyAvRtti hoya che te vastuomAM anuvRttibuddhi janme che ema je kahyuM che tene artha e ke je vastuo eka kArya kare che te vastuomAM ekavanI pratIti thAya che. paraMtu je vastue eka kArya kare che te vastuo paNa pitapotAnuM bhinna bhinna kArya ja kare che. kAryo te aneka che paraMtu temanI aMdara ekatA che. A kAryonI ekatAne khulAso karavA vidhyAtmaka sAmAnya mAnavuM joIze. ema na karatAM je kahevAmAM Ave ke te kAryo paNa eka kArya kare che ane e kAryathI anya kAryonI vyAvRtti temanAmAM hoI temanAmAM ekatA ApAya che te te anavasthAdoSa Avaze nahi ? A ja dalIla atakAraNavyAvRttine paNa lAgu paDe che. eTale vidhyAtmaka sAmAnyane AdhAre vyaktiomAM ekatA mAnavI joIe ane nahi ke niSedhAtmaka sAmAnyane AdhAre.78 (3) jAti je kevaLa niSedhAtmaka (=apaharUpa, vyAvRttirUpa) ja hoya te jAtibheda saMbhave ja nahi. paraMtu jAtio ekabIjAthI bhinna che. eTale te kevaLa niSedhAtmaka avasturUpa na hoI zake. temane paNa svalakSaNa jema vastusata mAnavI joIe. nyAya-vaizeSikanA vastusata sAmAnya kevaLa sAmAnyasvarUpa hoI temanAmAM paNa bheda nahi saMbhavI zake evA AkSepanA javAbamAM nyAya-vaizeSika jaNAve che ke sAmAnya vidhyAtmaka he pitapotAnA judA judA svabhAvane kAraNe paraspara bhinna che. paraMtu bauddhonAM sAmAnya kevaLa niSedharUpa, apaharUpa, abhAvarUpa hovAthI emane pitapatAne svabhAva ja nathI eTale temanI vacce bheda saMbhavI zake nahi.78 sAmAnya apaharUpa che ane je je vastuono apaha (=niSedha) karavAmAM Ave che te vastuonA bhedone AdhAre sAmAnyanA bheda thAya che ema mAnavuM ThIka nathI kAraNa ke jemanI sAthe temano saMbaMdha saMbhave che te pitAnA Azrayone AdhAre je teo eka bIjAthI bhinna na paDI zakatA hoya to pachI daravatI ane asaMbaddha evI niSedhya (=apaha) vastuone AdhAre temane bheda kevI rIte Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 Sadarzana thaI zake ? apahya vastuonA bhede sAmAnyane bheda che ema mAnatAM te sAmAnya bheda nahi paNa abheda AvIne Ubho raheze, kAraNa ke je vastuone apoha (niSedha) eka sAmAnya kare che te vastuono ahi bIju sAmAnya paNa kare che. Ama apahya vastuo ekanI eka hoI sAmAnya abheda thaI jaze. udAharaNArtha, govasAmAnya e ageaha che ane azvatvasAmAnya e anaahi che. ageapoha ane anazvaapehane bheda apohya age vastuo ane anabdha vastuo para nirbhara che. paraMtu ago vastuo hAthI, vAgha, siMha, vagere asaMkhya che ane ana% vastuomAM paNa te ja asaMkhya vastuo che. Ama agavyAvRttirUpa sAmAnya je vastuono ahi kare che ane azvavyAvRttirUpa sAmAnya je vastuone apoha kare che te asaMkhya che ane ekanI eka che. alabatta, agAvyAvRttirUpa sAmAnya ane ahi kare che ane te azva anazvavyAvRttirUpa sAmAnya je vastuono apehi kare che temAM nathI; tema ja anazvavyAvRttirUpa sAmAnya gene apaha kare che ane te ge agovyAvRttirUpa sAmAnya je vastuone apaha kare che temAM nathI. Ama asaMkhya apahya vastuo ekanI eka che jyAre kevaLa eka ja apAhya vastu judI che. eTale kevaLa eka ja apahya vastunA bhedane AdhAre vyAvRttiomAM (je bauddhone mate sAmAnya che) bheda mAne ke asaMkhya apohya vastuonA abhedane AdhAre sAmAnyAmAM abheda mAnavo --A prazna vicAratAM te agavyAvRtti ane anazvavyAvRttine abheda mAnava vadhu yogya lAge che, kAraNa ke evo niyama che ke be vastuomAMnI pratyekamAM samAna ane asamAna aneka dharmo hoya che temAMthI je samAna dharmo ghaNA heya te te vastuone abheda mAno ane asamAna dha ghaNuM hoya te te vastuone bheda mAnava jAgya che.80 Ama apaharUpa yA vyAvRttirUpa kAlpanika sAmAnya mAnatAM aneka muzkelIo Ave che. tethI vidhyAtmaka vastusata sAmAnya mAnavuM joIe. sAmAnyanI vyAkhyA siddhAntamuktAvalImAM sAmAnyanuM lakSaNa A pramANe che-je nitya hoya ane anekamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM hoya te sAmAnya che. A sAmAnyanA lakSaNamAM traNa vAta mUkI che--(1) nitya levuM, (ra) anekamAM Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiziSadana 395 rahevuM, (3) samavAyasaMbaMdhathI rahevuM. A traNamAMthI ekane paNa dUra karavAmAM Ave tA lakSaNa dUSita bane. A hakIkata kramazaH samajAvIzuM. chellI e vAtAarthAt (1) anekamAM rahevuM, ane (2) samavAyasa MbaMdhathI rahevu - --ja lakSaNamAM mUkI heta teA te e vAtA teA 'sayeAga' nAmanA guNamAM paNa heAI lakSaNa tene paNa lAgu paData. sa`yeAga e vastuomAM rahe che. daMDa ane puruSanA saMcAga daMDa ane puruSamAM rahe che. saMyoga guNa che eTale te saceAgI dravyAmAM samavAyasa badhathI ja rahe che. Ama jo chellI e vAteA ja lakSaNamAM mUkI hota teA lakSaNa saMcega'ne paNa lAgu paData ane pariNAme ativyAptidoSathI dUSita thAta. eTale ja lakSaNamAM 'nitya heAvAnI'zarata mUkavAmAM AvI che. saMceAgaguNa nitya nathI paNa anitya che. tethI have lakSaNa saMcAgane nahIM lAgu paDI zake.82 jo khIjI vAta arthAt 'anekamAM rahevu' cheDI devAmAM Ave arthAt kevaLa eTalu ja lakSaNa rAkhavAmAM Ave ke je nitya hoya ane samavAyasaMbaMdhathI rahe' te| sAmAnyanu A lakSaNa AkAzarimANune lAgu paDI jaze, kAraNa ke AkAzaparimANu nitya AkAzanA guNu heAvAthI svayaM nitya che ane te AkAzamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. para Mtu 'anekamAM rahevu' e vAta lakSaNamAM dAkhala karI lakSaNane AkAzaparimANamAM lAgu paDatuM aTakAvyuM che, kAraNa ke AkAzaparimANu kevaLa eka AkAzamAM ja rahe che, anekamAM rahetuM nathI.83 jo trIjI vAta arthAt 'samavAyasaMbaMdhathI rahevuM" cheDI devAmAM Ave ane kevaLa 'je nitya hAya ane anekamAM rahetuM hAya' eTalu ja lakSaNa rAkhavAmAM Ave te e lakSaNa atyantAbhAvane lAgu paDe, kAraNa ke nyAya-vaizeSika anusAra atyantAbhAva nitya che ane anekamAM rahe che. paraMtu atyantAbhAva anekamAM svarUpasaMbaMdhathI rahe che, samavAyasaMbaMdhathI rahetA nathI. eTalA mATe sAmAnyanA lakSaNamAM 'samavAyasaMbaMdhathI rahevu' e vAta dAkhala karI che. paNiAme sAmAnyanu lakSaNa atyantAbhAvane lAgu paDatuM aTake che.4 A rIte traNeya a MzothI yukta arthAt '(1) je nitya hAya, (2) anekamAM (3) samavAyasaMbaMdhathI rahetuM hoya te"--A sAmAnyanu nirdoSa lakSaNa bane che. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddha na pATIpa 1 viSayAtizayavyatirekeNa pratyayAtizayAnupapatteH / nyAyamaJjarI, pR0 285 / 2 sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM cAnuvRttipratyayakAraNam / padArthadhasaM0 pR0 29 / 3 tallakSaNaM tu nityatve sati anekasamavetatvam / siddhAMtamuktA0 8 / 4 tenAnyApohaviSayAH proktA: sAmAnyagocarAH // 133 // zabdAzca buddhayazcaiva vastunyeSAmasambhavAt / pramANavA0 3 / 396 5 vai0sU0 1.1.4. / * 1 tarkasaGgraha, Introduction p. XXXVII. yandrAnandRsvIkRta sUtrapAhamA A sUtra nathI e kheDAsanA matane puSTi Ape che. 7 artha iti dravya-guNa-karmasu / vai0sU0 8.2.3 / 8 saditi dravya-guNa-karmasu sA sattA / vai0sU0 1.2.7. / 8 vai0sU0 1.14 / * 10 sAmAnyaM vizeSa iti buddhadyapekSam / vai0sU0 1.2.3. / * - 11 bhinneSu piNDeSu anuvartamAnAM 'gaugau: ' iti buddhimapekSya ebhya eva ca parasparato vyAvartamAnAm 'ayamasmAdanyaH' iti tadanuvRttibuddhayapekSaM sAmAnyaM vyAvRttibuddhayapekSo vizeSa iti / candrAnandavRtti, vai0sU0 1.2.3. / 12 sarvasya ca vastuno dvAvAkArau, sAmAnyAkAro vizeSAkArazca / nyAyavA0 1.1.4 / 13 sAmAnyAdInAM trayANAM buddhilakSaNatvam / padArthadharmasaM0 pR0 49 / 14 buddhireva lakSaNaM pramANaM yeSAM te buddhilakSaNAH / vipratipannasAmAnyAdisadbhAve buddhireva lakSaNaM nAnyat dravyAdisadbhAve tvanyadapi tatkAryaM pramANaM syAdityarthaH / kandalI pR0 50 / 15 tacca vyAvRterapi hetutvAt sAmAnya sad vizeSAkhyAmapi labhate / padArthadharmasaM0 pR0 30 / ... 16 padArthAntaratvaM siddham, ata eva ca nityatvam / padArthadhasaM0 pR0 748 / 17 sAmAnyadRSTAntayoraindriyakatve samAne nityAnityasAdharmyAt saMzayaH / nyAyasU0 5.1.14 / ( bhASya bhumo) 18 ApekSiko vAstavazca kartRkaraNAdivyavahAraH / kandalI / 17 dravyatvAdikajAtistu parAparatayocyate ||9|| vyApakatvAt parApi syAd vyApyatvAdaparApi ca / siddhAntamuktA0 / 20 saditi yato dravyaguNakarmasu / vai0sU0 1.2.7 / bhinneSu dravyAdiSu triSu yato jAyate 'sat sat' iti buddhiH sA sattA | candrAnandavRtti / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana 387 21 dravya-guNa-karmabhyo'rthAntaraM sattA / vai0sU0 1.2.8. / 22 na punaH sarvo'nuvRttipratyayaH sAmAnyAdeva bhavati / nyAyavA0 2.2.65 / 23 sAmAnyadUSaNadikprasArikA (paNDita azokakRtA) Six Buddhist Nyaya Tractsyi zita. tattvasaGgrahagata sAmAnyaparIkSA. 24 anantasvarUpANAM sambandhatvakalpane gauravAd lAghavAd ekasamavAyasiddhiH / siddhA ntamuktA0 11 / 25 kAryasamavAyikAraNatA'vacchekatayA tasiddheriti (dravyatvasiddheriti) / siddhAnta muktA0 3 / 21 vyakteramedastulyatvaM sngkro'thaa'nvsthitiH| rUpahAnirasambandho jaatibaadhksnggrhH|| kiraNAvalI 23 / ka keTalIka vAra sAmAnyane vyApaka artha karavAmAM Ave che - je koI anuvRttibuddhi utpanna kare te sAmAnya. AvA sAmAnyanA pachI be vibhAga karavAmAM Ave che - jAti ane upAdhi. AmAM jAti ja vastuta che jyAre upAdhi buddhikalpita che. jAtimAM chamAMthI kaI paNa jAtibAdhaka hetuM nathI jyAre upAdhimAM te kaI ne kaI jAtibAdhaka hoya che. nirbAdhakaM sAmAnya jAtiH / sabAdhakaM sAmAnyamupAdhiH / saptapadArthI / 27 ekamAtravyaktivRttistu na jAtiH / siddhAntamuktA0 8 / / 28. tulyatvaM tulyavyaktivRttitvam , tacca svabhinnajAtyAzrayavyaktiniSThasaGkhyA'nyUnAna tiriktasaGkhyAkavyaktikatvam ... tth| ca ghaTatva-kalazatvayoH aikyena ghaTatvabhinnAbhAvAt ... / siddhAntamuktAvaloprabhA, 8 (pR0 104, bAlamanoramA sirijha naM. 6, 1923) 28 saGkarazca parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNayodharmayorekatra samAvezaH / siddhAnta muktAvalIprabhA 8 (pR0 108) / 3. siddhAntamuktAvalIprabhA, 8 (pR. 110) / 31 sAmAnyavizeSeSu sAmAnyavizeSAbhAvAt ... / vai0sU0 8.5. / 32. anyatrAntyebhyo vizeSebhyaH / vai0sU0 1.2.6. / (candrAnandavRttisahita) 33 sAmAnyavizeSeSu sAmAnyavizeSAbhAvAt ... / vai0sU0 8.5 / 34 siddhAntamuktAvalIprabhA, (pR0 111) 75 siddhAntamuktAvalIprabhA, 8 (pR0112-113) 1 sAmAnyavizeSApekSa dravyaguNakarmasu / vai0sU0 8.6. / 37 tatra sAmAnyavizeSeSu svarUpAlocanamAtraM pratyakSaM pramANaM ... pramitidravyAdiviSaya Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sagdarzana jJAnam / sAmAnyavizeSajJAnotpattau avibhaktamAlocanamAtraM pratyakSaM pramANamasmin nAnyat pramANAntaramasti / padArthadha0 saM0 pR0 471-73 / 38 jue pAchIpa 17, 37 sattAdravyatvAdInAM sAmAnyAnAmAzrayo yenendriyeNa gRhyate tenaiva tAni gRhyante / kandalI pR0 463 / 40 atrai vadanti / bhinneSvanugatA buddhiH sAmAnyaM vyavasthApayati / sA ca pratipiNDaM daNDapuruSAviva na svAtantryeNa sAmAnyavizeSalakSaNe dve vastunI pratibhAsayati / nApi tayorvizeSaNavizeSyabhAvaH, 'gauH gotvavAn' ityevamanudayAt / kintu tAdAtmyagrAhiNI pratItiriyam, 'gauMH ayam' ityekAtmatAparAmarzAt / kandalI pR0 748- 749 / 41 idaM punaramUlyadAnakayi sAmAnyaM svarUpaM ca nAdarzayati pratyakSatAM ca svIkartumicchati / Six Buddhist Nyaya Tracts p. 99. 42 etAsu paJcastravabhAsinISu 398 pratyakSabodhe sphuTamaGgulISu / sAdhAraNaM SaSThamihekSate yaH *** zRGgaH zirasyAtmana IkSate saH / Six Buddhist Nyaya Tracts p. 101. 43 yatpunargaurityayamavibhAgena saMvedanaM tat samavAyasAmarthyAt / saMyoge hi dvayoH saMsargAbhAsaH samavAyasya punareSa mahimA yadatra sambandhinau ayaHpiNDavahnivat piNDIbhUtAveva pratIyete jAtireva na ca vyakteH svarUpam / tena satyapi bhede badarAdivat kuNDasya jAtito vyakteH svarUpaM pRthag na niSkRSyate / parasparaparihAreNa tUpalambho'styeva / dUre gotvAgrahaNe'pi piNDasya grahaNAt / pUrvapiNDAgrahaNe'pi piNDAntare gotvagrahaNAt / tasmAd vyakteratyantaM bhinnameva sAmAnyamiti tAkikANAM prakriyA | kandalI pR0 751-752 / 44 upadeza sahAya pratyakSa gamyatvAt / nyAyamaM0 ( bhA0 1) pR0 204 | 45 yadA tu mAtApitrostatpUrveSAM ca vRddhaparamparayA vizuddhaM brAhmaNatvamavasitaM tadA 'brAhmaNo'yam' iti pratyakSeNaiva pratIyate / kandalI pR0 34 / 46 yathA hi suviditaratnaparIkSAzAstro ratnajAtibhedaM pratyakSataH pratyeti, nAparaH / na ca tAvatA ratnajAtibhedo nAsti, na ca tatpratyakSamapratyakSam / kandalI pR0 35 / 47 na copadezApekSAdapratyakSatvaM tasya bhavitumarhati gotvAdipratyayasyApi sambandhagrahaNakAle tadapekSatvadarzanAt / nyAyamaM0 ( bhA0 1) pR0 204 / 48 yaccoktaM strINAM svabhAvacapalAnAM vizuddhirduravabodhaiveti / tadasat abhiyuktaiH Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikana 399 surakSitAnI sukarastadavabodhaH kathitazca tAsAM bahuvidho rakSaNopAya iti / kandalI pR0 35 / 45 api copadezanirapekSamapi cakSuH kSatriyAdivilakSaNAM saumyAkRti brAhmaNa jAtimavagacchati / nyAyamaM0 ( bhA0 1) pR0 204 | 50 brAhmaNatvamindriyapAtamAtreNa kSatriyAdivilakSaNatayA na gRhyate, atyanta vyaktisausAdRzyenAnudbhUtatvAt / kandalI pR0 34 / 51 anayaiva ca dizA brAhmaNatvAdijAtirapi nivAritA / prakaraNapaJcikA pR0 30 / 52 prakaraNapaJcikA pR0 31 / 53 padArthAntaratvaM siddham, ata eva ca nityatvam / padArthadha0saM0 pR0 748 / yata eva sAmAnyasya dravyAdibhyo bhedaH, ata eva nityatvam / dravyAdyabhede sAmAnyasya dravyAdivinAze vinAzaH tadutpAde cotpAdaH syAt, bhede tu nAyaM vidhira - vatiSThata iti / kundalI pR0 748 | 54. sarvasarvagatA jAtiriti tAvadupeyate / sarvatrAgrahaNaM tasyA vyaJjakavyaktayasannidheH // sarvatra vidyate jAtirna tu sarvatra te / tadabhivyaJjikA yatra vyaktistatraiva dRzyate // vyakte ( jAte) ranyatra sattve syAt kiM pramANaM taducyate / hAyAnIyamAnAyAM gavi gotvopalambhanam // gopiNDena sahaitasyA na cAgamanasambhavaH / dehenevAtmanastasmAdihApyastitvamiSyatAm || nyAyamaJjarI, bhAga 1, pR0 285 / svaviSa 754 / 754 | patha yadyapyaparicchinnadezAni sAmAnyAni bhavanti, tathApyupalakSaNaniyamAt | padArthagha0saM0 pR0 753 / / kandalI pR0 kAraNasAmagroniyamAcca svaviSaya sarvagatAni / padArthagha0saM0 pR0 pa 57 tathAhi " gotvajAtisambandhopabhogitva prApakAdRSTopalakSita sAmagrI sampAdito gopiNDo nAzvAdIta rastanniyamAt sa eva gotvenAbhisambaddhyate nAnyaH ! vyomavatI pR0 690 / 58 antarAle ca saMyoga- samavAyavRttyabhAvAdavyapadezyAnIti / padArthagha0saM0 pR0 754 / 7 bhato'ntarAle na sAmAnyAni vyapadizyante na santItyarthaH / kandalI pR0 755 / tathA kimidamantarAlaM nAma yatra sAmAnyasyopalambhaprasaGgazcodyate ? atha zabdAnumeyamatIndriyamAkAzamantarAlAvasthitaM vA ghaTAdi dravyaM tatrApi na gotvAdeH samavAye pramANamastItyanupalambho ghaTata ityalam / vyomavatI pR0 690 / 10 , .... .... Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 padarzane 11 santi hi kecid bhAvA ye sahAvasthAne'pi parasparamasambaddhAH .... tathA sAmAnya mapi sarvAsambaddhamapi sarvaiH sahAvatiSThate, yastvasya vyaktayastAbhiH paraM sambadhyate / nyAyavA0 tA0 TI0 2.1.36 / 12 upaskAra pR0 35 / / 13 nyAyamaJjarI, bhA0 1, pR0 286 / 14. saMyogo hyanyataH samAgatasya bhavati, tatraivAvasthitasya vA bhavati / tasmAd vila kSaNastu samavAyo yatra yatraiva piNDotpattau kAraNAni vyApriyante, tatra tatraiva kAraNAnAM sAmarthyAt piNDe'nyato'nAgatasya tatra(trA)sthitasyApi sAmAnyasya bhavati, vastuzakte raparyanuyojyatvAt / kandalI pR0 756 / 15 piNDe sAmAnyamanyatra yadi kAtsnyena vartate / tatraivAsya samAptatvAnna syAt piNDAntare grahaH // nyAyamaJjarI, bhA0 1, pR0 272 / 16 na caikatra piNDe samAptyA vartamAnA piNDAntare samAtyaiva vartitumarhati, samAptasya . punarutpatti vinA samAptyantarAnupapatteH / nyAyamaJjarI, bhA0 1, pR0 272 / 17 yadi pratipiNDaM parisamAptyA vartate piNDavadasAdhAraNatvAd na. sAmAnyaM bhavitumarhati / nyAyavA0 2.2.64 / 18 ekadezena vRttau tu gotvajAtirna kutracit / / samagrA'stIti gobuddhiHpratipiNDaM kathaM bhavet // nyAyamaJjarI,bhA0 1,pR0 272 / 15 jAtezca niravayavatvAda na kecidekadezAH santi yaireSA pratipiNDaM vartate / nyAya maJjarI, bhA0 1, pR. 272 / 70 athaikadezena vartate, tathApi naikamanekatra vartate kintu anekamanekatreti ... tasmAnnA nekavRtti sAmAnyamiti / nyAyavA0 2.2.64 / 71 pratipiNDaM kAtsnyenaiva jAtivartate iti piNDAntare tadupalambho na syAditi cet kiM kurmaH kamupalabhAmahe, piNDAntare'pi tadupalambho'styeva, kathaM ca bhavantamenaM nihanumahe, ekadezAstu jAtena santyeva yairasya vartanaM brUmaH, kvedamanyatra ced aho nipuNatA tava dRSTAntaM yAcase yastvaM pratyakSe'numAnavat / nyAyamaJjarI bhAga 1, pR0 284 / 72 na gotvamavayavi na samudAyaH, samudAyasya bhAga ekadezazabdaH avayavinazcAtyave; yadA na kiJcit parihAyAzeSamabhidhIyate tadA'vayavino'vayavAnapekSya kRtsnazabdaH samudAye ca samudAyino'pekSya / na ca gotvamavayavi na samudAyaH, tasmAnna kRtsnaikadezazabdau staH / nyAyavA0 2.2.65 / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikane 401 73 na gotvam, gavyagavi vRttyabhAvAditi cet - matha manyase yadidaM gotvaM gova nuvRttipratyayakAraNaM tat kiM gavi vartate Ahosvidagavi / yadi tAvad gavi, prAk gotvayogAd gaurevAsAviti vyartha gotvam ; athAgavi, na, azvAyapi gotvayogAt gauH prApnoti / na cAnyA gatirasti / tasmAnna gotvAdanuvRttipratyaya iti / nyAyavA0 2.2.65 / 74 na, vikalpAnabhyupagamAt - na gavi gotvam, nAgavi, prAga gotvAt nAsau gauH nApyagauriti / kiM kAraNam ? ubhAvetau vizeSyapratyayau na vizeSaNasambandhamantareNa bhavataH / na ca prAg gotvayogAd vastu vidyate / na cAvidyamAnaM gaurityagauriti ca zakyaM vyapadeSTum / yadaiva vastu tadaiva gotvenAbhisambadhyata ityanAspado vikalpaH / nyAyavA0 2.2.65 / . . 75 ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhedataH / pararUpaM svarUpeNa yayA saMviyate dhiyA // 6 // tayA saMvRtanAnAtvAH saMvRtyA medinaH svayaM / amedina ivAbhAnti medA rUpeNa kenacit // 68 // tasya abhiprAyavazAt sAmAnyaM sat prakIrtitam / tadasat' paramArthena yathA saMkalpitaM tayA // 69 // praNANavArtika 3 / 76 tasmAd yato yato'rthAnAM vyAvRttistannibandhanAH / jAtimedAH prakalpyante tadvizeSAvaMgAhinaH // pramANavArtika 3.40 / 77 tathApyekaM nimittamantareNa bhinneSvAkAreSu nAmedagrahaNamasti / bhavad vA gavAzva. mahiSAdyAkAreSvapi bhaved avizeSAt / gavAkAreSvapyagovyAvRttirekaM nimittamastIti cet , ke punaragAvo yadvyAvRttyA gavAkAreSvekatvamAropyate / ye gAvo na bhavanti te'gAva iti cet , gAvaH ke / te ye'gAvo na bhavantIti cet , ... / kandalI pR0 762-763 / me| nyAyamaJjarI bhA0 1, pR0 278 / 78 ... ekArthakriyAkAritvAdekahetutvAcca govyaktinAmekatvamiti cet , nAsati sAmAnye vyaktInAmiva vyaktihetUnAM vyaktikAryANAmapi parasparavyAvRttAnAmekatvAt / kandalo pR0 757 / 78 te sarva evApohavAcitvAvizeSAt paryAyAH syuH, apohabhedAdadoSa iti cet , na, apohAnAM medAbhAvAt , bhidyamAnatve vA svalakSaNavadeSAM vastutvaprasakti:, bhavatpakSe'pi - sAmAnyamAtravAcitvAvizeSAt paryAyatvaM samAno doSa iti cet, na, sAmAnyAnAM 1. 21 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 vidhirUpatvAt parasparasaMrahitasvabhAvatayA nAnAtvAvagamAt , apohasvabhAvamAtrarUpa... vizeSAnna parasparaM bhidyate / nyAyamaMjarI, bhA0 1, pR. 278 / 80 na cApoyamedAd medo'pohasyAvakalpate / yo hi sambhAvyamAnasaMmagairAdhArairapi na bhettaM pAryate sa dUravartibhiralabdhasambandharatibAdhaiH kathaM bhidyena / abhyupagamyApi brUmaH yadyapohyamedAdapohabhinnatvamapohyezyAt tahiM tadaikyenApi bhavitavyam / atazca gAzvayoranyApohena vyavasthApyamAnayoragAvo'nazvAzca hastyAdayo'pohyAstulyA, bhUyAMso vA bhavanti, asAdhAraNastu eko gaurabhve gavi cAzvo'tiricyate / tatrehApohyamedAd gavAzvayorbhedo bhavatu bhUyasAmapohyAnAmabhedAdabhedo bhavattiti vicAraNAyAM vipratiSiddhadharmasya sabhavAye bhUyasAM syAt sadharmatvamityabheda eva nyAyyo bhavet / nyAyama jarI, bhA0 1, pR0 278 / 81 tallakSaNaM tu nityatve sati anekasamavetatvam / siddhAntamuktA0 8 / 82 anekasamavetatvaM saMyogAdInAmapyastyata uktam nityatve sati / siddhAntamuktA valo 8 / 83 nityatve sati samavetatvaM gaganaparimANAdInAmapyastyata uktam - aneketi / siddhA . ntamuktA0 8 / 84 nityatve sAta anekavRttitvamatyantAbhAve'pyasyato vRttisAmAnyaM vihAya samavetanva mityuktam / siddhAntamuktA0 8 / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 16 vizeSapadArtha vizeSanuM svarUpa ane siddhi vizeSa' nyAya-vaizeSika darzanane mukhya ane viziSTa siddhAnta che. vaizeSika darzananuM vaizeSikanAma vizeSapadArtha uparathI paDayuM lAge che. eTale ApaNe vizeSapadArthanA svarUpane barAbara samajavuM joIe. vizeSa nirUpaNamAM be mukhya vAta kahevAmAM Ave che- (1) vizeSa antima che arthAta enI apekSAo eTale ke enAthI AgaLa kaI vizeSa nathI. (2) vizeSa nitya dravyomAM rahe che. vizeSa atima che. eno artha zuM che? upara sAmAnyanA varNanamAM para" ane "apara' sAmAnyano ullekha che. apara sAmAnyane mATe prAcIna nyAyavaizeSika granthamAM, "sAmAnyavizeSa" zabdano prayoga karavAmAM Ave che. dravyatva sAmAnya vizeSa che. sattAnI apekSAe te vizeSa che; arthAta sattAnI apekSAe enuM kSetra a5 che. dravyatvajAti guNa ane karmathI pitAnA Azrayane alaga kare che eTalA mATe tene sAmAnyanI sAthe sAthe vizeSa paNa gaNavAmAM Ave che. tethI sattA sivAya bIjA badhAM sAmAnya "sAmAnya vizeSa" kahevAya che, arthAta teo potAnAthI alpaSetra jAtinI apekSAe sAmAnya che ane pitAnAthI adhikakSetra jatinI apekSAe vizeSa che. tethI A sAmAnyane "pApa" sAmAnya paNa kahevAmAM Ave che. potAnAthI alpakSetra sAmAnyanI apekSAe teo para gaNAya ane pitAnAthI adhika kSetra sAmAnyanI apekSAe teo apara gaNAya. sattAthI adhika kSetravALI kaI jAti nathI ke jenI apekSAe sattAne vizeSa gaNI zakAya. eTale ja vaizeSikasUtramAM kahyuM che ke sattA kevaLa sAmAnya ja che, vizeSa nathI; ane sattA ja parasAmAnya che. A rIte be vAta spaSTa thaI gaI ke "sAmAnya" ane "vizeSa" e baMne zabda paraspara sApekSa che. jevI rIte sauthI vadhu kSetravALI sattA'nAmanI jAtine mATe kahevAmAM AvyuM ke te kevaLa sAmAnya che, tevI rIte je dharma kevaLa eka ja dravyamAM rahe ane vaLa te ja dravyane bIjAM badhAM dravyothI alaga karavAnuM kAma kare (sajAtIya Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadde na vijAtIyavyAvRtti) ane kaI vastu sAthe te dravyanI samAnarUpatA - anuvRtti - na kare te kevaLa 'vizeSa' che. tethI tene antima vizeSa gaNavAmAM AvyA che, arthAt enI apekSAe khIjo kAI vizeSa hoI zakatA ja nathI. Ama 'sAmAnyavizeSa'nI eka sImA sattA jAti che ane khIjI sImA nitya drabyAmAM rahenArA 'vizeSa' che, phera kevaLa eTalA ja che ke sattAne antima sAmAnya' yA aevaLa sAmAnya' kahevAmAM AvI che ane tene sAmAnya padArthanI antagata mAnI che jyAre vizeSa--je antima vizeSa che--sAmAnyapadAtha nI antagata manAyeA nathI paMtu svataMtra padAtha manAyA che. 404 have vizeSanI bAbatamAM eka khIjI vAta para vicAra karIe. vizeSa nitya drabyAmAM arthAt pRthvI Adi cAra prakAranA aNuemAM ane AkAza Adi cAra vibhu dravyAmAM rahe che. Ama mAnavA mATe nyAya-vaizeSika nIcenA tarka Ape che. ghaTa jevA sthULa kAya`thI mAMDI Nuka sudhInA arthAt samamAM sama kA sudhInAM badhAM kAryAMnA paraspara bheda emanA alaga alaga avayavAthI thAya che. e ghaDAomAM bheda eTalA mATe che ke eka ghaTanA avayavA khIjA dhaTanA avayaveAthI bhinna che. tevI rIte ghaDAnA avayave arthAt e kapAlAmAM paraspara bheda che kAraNa ke kapAleAnA avayaveA paraspara bhinna che, AvI rIte sUkSma tarapha AgaLa vadhatAM ApaNe ante draSaNaka sudhI pahoMcIe chIe, kAraNa ke dUSaNuka samamAM sUkSma kAya che. caNukathI paNa sama aNu che paNa te kAya nathI paraMtu nitya che. dhaDAnA e dvacalukAmAM je vyaktibheda che te e e dvaSaNukAnA avayavarUpa alaga alaga aNugmAne kAraNe che arthAt tenA avayavarUpa aNue bhinna bhinna che. ahIM avayavAnA kAraNe je e vyaktiomAM bheda darzAvyA che te. e vastu eka ja jAtinI che. dhaTa ane paTanA bheda avayavabhedane kAraNe nathI paNa jAtibhedane kAraNe che. paraMtu e ghaTa vaccenA bheda jAtibhedane kAraNe nathI paNa avayavabhedane kAraNe che. para Mtu prazna e UThe che ke samAnajAtIya paramANuomAM paraspara bheda kevI rIte thaze ? kAraNa ke paramANue niravayava hovAthI avayavabhedane kAraNe temane bheda nahi thaI zake. sajAtIya e yA aneka aNuenA alaga alaga vyaktitvane AdhAra zA hoI zake ? AnA uttaramAM nyAya-vaizeSikAe vizeSapadAtha nI kalpanA karI che. samAnajAtIya aNuomAM paraspara bheda vizeSapadAtha thI thAya che. 3 pratyeka paramANumAM vizeSapadA rahe che. A vizeSa peAtAnA Azrayane sajAtIya aNuothI vyAvRtta kare che. Ama vizeSa ananta che. paraMtu keAI zaMkA UThAvI Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 405 zake ke eka vizeSano bIjA vizeSathI bheda karanAra zuM tattva che? AnA uttaramAM nyAyazeSika jaNAve che ke vizeSa svayaMvyAvRtta che arthAta eka vizeSathI bIjo vizeSa svayaM alaga che, eka vizeSane bIjA vizeSathI alaga karavA mATe koI bIjo vizeSa mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa ke eka vizeSathI bIjA vizeSane alaga karavA keI bIjo vizeSa mAnavAmAM Ave te bIjA bhedaka vizeSano te vizeSathI bheda karavA vaLI eka anya vizeSanI kalpanA karavI paDaze ane Ama avasthAdeva Avaze. vaLI, eka prazna svAbhAvika rIte UbhuM thAya che. je eka vizeSane bIjA vizeSathI bheda svayaM thAya che, te ema kema nathI mAnatA ke eka paramANuno bIjA sajAtIya paramANuthI bheda svayaM thAya che ane vizeSapadArtha mAnavAnI kaI jarUra nathI? A prazna prazastapAde UThAvyo che ane enA uttaramAM kahyuM che ke vizeSapadArthanuM svarUpa ja vyAvRtti (=alaga hevArUpa) che. eTale, eka vizeSanI anya vizeSothI vyAvRtti svayaM thaI jAya che. paraMtu paramANune svabhAva vyAvRtti nathI. tethI eka paramANunI bIjA sajAtIya paramANuothI vyAvRtti svayaM nathI thaI zakatI. udAharaNArtha, kUtarAnuM mAMsa svabhAvataH azuddha che, tenA saMparkathI bIjI vastuo parNa azuddha thaI jAya che, tevI ja rIte vizeSapadArtho pitAnA svabhAvathI ja vyAvRttarUpa che arthAta paraspara alaga svabhAvavALA che, emanA saMparkathI sajAtIya paramANuo paNa ekabIjAthI alaga (vyAvRtta) thaI jAya che, e paramANuone svayaM arthAta vizeSapadArtha vinA ekabIjAthI bheda nathI thaI zakato." - prazastapAdane A uttara saMtoSajanaka nathI. tethI ja sAmAnyapaNe nyAyavaizeSikanA prameyabhAgane svIkAranAra mImAMsakee vizeSapadArthane svIkAra nathI karyo. aNu, vizeSa ane svalakSaNa nyAya-vaizeSikane vizeSapadArthanI tulanA bauddhadarzananA "svalakSaNa (yA 'kSaNa) nAmanA padArtha sAthe karavI jarUrI che ane rasaprada paNa che. didbhAge bAhya jagatamAM astitva dharAvanAra tatvane 'svavakSaNanA rUpamAM svIkAra karyo che. lakSaNo paNa paramANuonI jema ananta che. pratyeka svalakSaNanuM svarUpa e che ke te eka svalakSaNa bIjAM badhAM svalakSaNothI alaga che (sarva vyAvRtta che). svalakSaNa sarvavyAvRtta che ane svavyAvRtta che. Ama svalakSaNa ja atima vizeSa che. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 viddana - nyAyavaizeSikanA aNuthI svalakSaNano bheda e che ke aNu dravyarUpa che jemAM guNa rahe che paraMtu dinAganuM "svalakSaNa guNa vagere dharmonA AzrayarUpa dhamI dravya nathI; vaLI, "svalakSaNa" nyAya-vaizeSikee mAnelA guNa evuM paNa nathI. vastutaH didbhAganA svalakSaNane na te dravya kahI zakAya, na te guNa. enI aMdara kaI svagata yA Atarika bheda nathI. nyAya-vaizeSikanA AyumAM guNa, jAti ane vizeSa padArtho rahe che ane A daSTie kahI zakAya ke enI aMdara aneka to che ane Atarika bheda che. paraMtu didbhAganA svalakSaNamAM A jAtano Antarika bheda nathI. te sarvathA eka (unitary) che ane emAM kaI dharma rahetuM nathI. enuM vyaktitva saMpUrNapaNe badhAMthI alaga che (sarvate vyAvRtta che). A ja enuM svarUpa che. A daSTie svalakSaNa ane vizeSapadArtha vacce noMdhapAtra sAmya che. Ama nyAya-vaizeSike mAnelA ANunI sajAtIya aNuthI vyAvRtti karavAnuM kAma vizeSapadArtha kare che, jyAre boddhoe mAnela svalakSaNa pote ja potAnI vyAvRtti anya badhAM svalakSaNothI kare che. eTale ja nyAya-vaizeSika darzanamAM paNa e carcA vAraMvAra UThAvavAmAM AvI ke vizeSapadArthane alaga padArtha mAnavAnI zI jarUra che, paramANuone ja svatAvyAvRtta kema mAnatA nathI ? vizeSapadArthane aNuothI alaga mAne kadAca eTalA mATe paNa jarUrI hato ke jethI nyAya-vaizeSika "aNuvAdane bauddhonA "svalakSaNavAdathI alaga rAkhI zakAya. bauddha svalakSaNa kSaNika che jyAre nyAya-vaizeSika aNu ane vizeSa nitya che. bauddha svalakSaNa dezamAM jarAya vyApta nathI jyAre nyAya-vaizeSika aNu aNuparimANa che ane evA aNumAM vizeSapadArtha rahe che. * A prasaMge e paNa batAvI devuM jarUrI che ke bauddha "svalakSaNa ekabIjAM maLIne keI kArya utpanna nathI karatAM, paraMtu nyAya-vaizeSika aNuo ekabIjA maLIne bhaNuka, caNaka ane pachI dhULa ghaTa, vagere avayavIrUpa kAryo utpanna kare che. jeno AdhAra avayavIvAda che evA nyAya-vaizeSika kAryakAraNavAdanA bauddho atyanta virodhI che. bauddha svalakSaNa sarvathA ane sarvadA alaga alaga rahe che te pachI e svalakSaNonA AdhAre ApaNane sthULa jagatanA sthaLa padArthonI pratIti kevI rIte thAya che e vastu samajAvavA dinnAga kahe che ke ghaTa, paTa Adi dhULa padArtha vastutaH bAhya jagatamAM astitva dharAvatA nathI, bAhya jagatamAM te kevaLa svalakSaNonuM ja astitva che. svalakSaNone AdhAre A sthaLa padArthonI racanA e to ApaNuM mananuM kAma che. arthAta sthaLa padArthono AdhAra lakSaNanA rUpamAM bAhya jagatamAM che paraMtu sthULa padArtha Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikana 407 sthULarUpamAM kevaLa mAnasa che, kAlpanika che, bAhya jagatamAM vasturUpe vidyamAna nathI. vizeSa ane paramANuvAda evuM lAge che ke vizeSapadAnI kalpanA sau prathama paramANusiddhAntanA saMbaMdhamAM thaI, kAraNa ke eka paramANunuM tenA sajAtIya paramANuethI antara vizeSa dvArA ja manAyuM che. ema kahI zakAya ke paramANuvAdane AdhAre ja vizeSapadAtha nI kalpanA che. evuM paNa mAnavAmAM Ave che ke vaizeSika danatA mukhya ane maulika siddhAnta ja paramANuvAda che. vaizeSika darzananA pravata kanu nAma 'kaNAda' paNa e ja sUcave che, kAraNa ke 'kaNAda'nA atha` thAya che 'kaNAne khAnArA'. jo ke evuM kahevAya che ke te RSi ahIMtahIM paDelA dANA khAine jIvananirvAha karatA hatA eTale emanuM nAma kaNAda paDI gayuM, tema chatAM 'kaNu' nA atha 'aNu' paNa thAya che ane 'kaNAda' nAmanA atha e paNa thaI zake che ke 'aNune khAnAra' arthAt aNusiddhAntane pravataka. je he| te, kaNAdanu nAma aNuvAda sAthe saMbaMdha dharAvatuM jaNAya che, ane sAthe sAthe ja vaizeSika' evuM A darzInanuM nAma vizeSa'padArtha sAthe saMbaMdha dharAvatuM lAge che. eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI e che ke vizeSapadAnuM vaNa na kaNAdanAM vaizeSikatrAmAM nathI, te te sau prathama prazastapAdanA bhASyamAM maLe che. vaizeSikatrAmAM 'sAmAnyavizeSa'ne vizeSa kahetI vakhate jaNAvyuM che ke jo ke sAmAnyavizeSa vizeSa che tema chatAM antya vizeSAthI te bhinna che.' Ama kaNAdane nitya dravyeAmAM rahenAra anya vizeSane khyAla teA hateA e spaSTa thAya che para Mtu tenuM nirUpaNa kaNAde kayuM nathI. paramANusiddhAntano vizeSapadAtha sAthe gADha saMbaMdha che. vizeSapadAtha mAnyA vinA paramANusiddhAnta TakI nathI zakatA. tethI evuM lAge che ke sau prathama vizeSapadAnI kapanA sajAtIya paramANuone paraspara bheda karanAra tarIke karavAmAM AvI hoya, para Mtu samaya jatAM vibhu parimANavALAM ane/athavA niravayava AkArA, mukata AtmA ane (mukatAnAM) mane jevAM nitya dravyonA paraspara bheda karanAra tarIke paNa tene svIkAra karavAmAM AvyA hoya. Ama nyAya-vaizeSika darzanamAM vizeSapadA nuM mahattvapUrNa sthAna che. vizeSa nitya dravyAmAM rahe che tethI te paNa nitya che. vaLI, vizeSa 'antya vizeSa' che tethI eka vizeSa kevaLa eka ja nitya dravyavyaktimAM rahe che. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 pAna vizeSanuM jJAna zakaya che ? vizeSanuM jJAna kevI rIte thAya che ? A praznanA uttaramAM prazastapAda kahe che ke jema sAdhAraNa mANasane dravya, guNa ane karmanuM jJAna pratyakSathI thAya che tema yegI puruSane vizeSanuM jJAna paNa pratyakSathI thAya che. jevI rIte sAdhAraNa mANasane gheDA ane baLada vacce bheda dekhAya che tevI ja rIte rogIne be sajAtIya paramANuo vacce bheda dekhAya che. yogIne be sajAtIya paramANuo vacce dekhAtA bhedanuM nimitta te te paramANumAM rahele potapotAno vizeSapadArtha che. jema be sajAtIya paramANuo vacceno bheda yogIne pratyakSagamya che tema be mukta AtmAo vacceno bheda tema ja mukata AtmAonAM mana vacceno bheda paNa temane pratyakSagamya che, ane te bhedanuM nimitta te te dravyamAM rahele tene pitAne vizeSa cha.7 pATIpa' 1. nityapravyavRttayo'ntyA vishessaaH| te khalvatyantavyAvRttihetutvAdvizeSA eva / padArtha dharmasaM0 pU0 36 / 2 ante'vasAne vartate ityantyaH, yadapekSayA vizeSonAsti ityrthH| siddhaantmuktaa010| 3 ghaTAdInAM dvaSaNukaparyantAnAM tattadavayavamedAt parasparaM bhedH| paramANanAM parasparabhedako _ vizeSa eva / siddhAntamuktA0 10 / / 4 sa tu svata eva vyAvRttaH tena tatra vizeSAntarApekSA nAstIti bhaavH| siddhAntamuktA0 10 / bhayAntyavizeSeSviva paramANuSu kasmAnna svataH pratyayavyAvRttiH kalpyata iti cet ? na, tAdAtmyAt / ihAtadAtmakeSvanyanimittaH pratyayo bhavati yathA ghaTAdiSu pradIpAt, na tu pradIpe pradIpAntarAt / yathA gavAzvamAMsAdInAM svata evAzucitvaM tadyogAdanyeSAm , tathehApi tAdAtmyAdantyavizeSeSu svata eva pratyayavyAvRttiH, tadyogAt para mANvAdiSviti / padArthadharmasaM0 pR0 771 / / anyatrAntyebhyaH vizeSebhyaH / vai0 sU0 1. 2.6. / / yathA'smadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtiguNakriyAvayavasaMyoganimittA pratyayanyAvRttirdRSTA mauH zuklaH zIghragatiH pInakakumAn mahAghaNTa iti, tathAsmadvizithAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanassu cAnyanimittA sambhavAd yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAra vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH dezakAlavikarSe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati, te'ntyA vizeSAH / padAdharmasaM0 pR0679 / 7 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 17 samavAyapadArtha (1) samavAyanuM mahatva nyAyazeSika darzananuM mukhya lakSya bAhya jagatanI yathArthatA arthAta bAhyArthavAdanI sthApanA che. vaLI, te AtyaMtika bAhyArthavAdI che ane pratItibheda padArthabheda mAne che. tethI te dravya ane guNane atyanta bhinna mAne che, dravya ane karmane atyanta bhinna mAne che, sAmAnyane tenI AzrayabhUta vyatithI atyanta bhinna mAne che, kAryane (avayavI vyane) tenA kAraNa (=avayavadravyothI atyanta bhinna mAne che. Ama nyAya-vaizeSika atyanta bhedavAdI che. tethI, nyAyavaizeSike samakSa prazna upasthita karavAmAM Ave che ke dravya ane guNa je atyanta bhinna hoya to te alaga alaga dezamAM ane ekanA vinA bIjuM kema kadIya prApta thatuM nathI ? je teo kharekhara atyanta bhinna hoya arthAta temanuM vastRtva pRthapha pRthapha hoya to tema thavuM joIe. A jaTila samasyAne ukela samavAyasiddhAnta che. samavAyasaMbaMdha evI be vastuo vacce mAnavAmAM Ave che jemanuM vastutva alaga-alaga hoya tema chatAM te be vastuomAMnI eka bIjInA vinA na rahetI hoya ke te be vastuo alaga-alaga dezamAM kadIya na rahI zaktI heya. AvI be vastuone ayutasiddha kahevAmAM Ave che. be ayutasiddha vastuone leDhAnA geLA ne agninI jema eka piMDarUpa karavAnuM kAma samavAyanuM che. vaLI, e samavAyano camatkAra che ke jene pratApe nyAya-vaizeSike vastuo ( kAraNudravya) ane paTa (=kAryakravya)ne be bhinna dravya gaNI zake che ane te be dravyane eka dezamAM rahetAM paNa mAnI zake che. e paNa samavAyane camatkAra che ke jene pratApe kAraNa (=ztuo) pitAnuM astitva akhaMDa TakAvI rAkhIne pitAnA kAryarUpa taddana navA ja dravya =paTa)ne utpanna karI zake che. samavAyanA mAhAsyathI ja dravya ane guNamAM atyanta bheda mAnI zakAya che ane pariNAme vizeSaguNene utpAda-vinAza thavA chatAM tenA AzrayabhUta dravyane tenI kaMI asara thatI nathI; AtmAnA vizeSaguNo anitya hovA chatAM AtmA nitya che. TUMkamAM, nyAya-vaizeSika darzane dArzanika samasyAonA ukela mATe samavAyanI eka ajoDa yukita zodhI che. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana (2) samavAya ane ayutasiddha evI be vastuo jemAMthI ekane bIjIthI alaga karI bhinna dezamAM rahetI na karI zakAya te ayutasiddha che. bIjI rIte kahIe te je be vastuo eka ja samaye eka ja dezamAM rahe che te ayutasiddha che. AmAMthI ja phalita thAya che ke je be vastuone paraspara saMyoga-vibhAga thato nathI te ayutasiddha che. AvI. be ayutasiddha vastuo vacceno saMbaMdha samavAya che. be ayutasiddha vastuo vacce hameza AdhArAdheyabhAva hoya che. be ayutasiddha vastuomAMnI eka AdhArarUpa hoya che jemAM bIjI samavAya saMbaMdhathI rahe che. tethI be ayutasiddha vastuonI bAbatamAM "A AmAM che (guNu dravyamAM che) evA AkAranI pratIti thAya che. je ayutasiddha be-be vastuo vacce samavAyasaMbaMdha che te nIce pramANe che - (1) avayavamAM avayavI (2) vyakitamAM jAti (3) guNa(=dravya)mAM guNa (4) karmavata (=dravya)mAM karma (5) nitya dravyamAM vizeSa samavAyasaMbaMdhathI rahe che. ! | (3) samavAyasiddhi ekabIjAthI kadI alaga na hovApaNuM te ayutasiddhatA che. be padArthomAM amRtasiddhatA hovI ane saMbaMdha hovo e baMne eka sAthe kevI rIte ghaTe ? alaga vastuo vacce ja saMbaMdha hoya. je vastuo kadIya ekabIjAthI chUTI paDatI nathI temanI vacce saMbaMdhanI vAta kevI? je vastuo kadIya ekabIjAthI pRthapha thatI nathI te te abhinna hoya, te pachI konI konI sAthe saMbaMdha ? A Apattine jayaMte Apela uttara mahattvano che. dravya-guNa, dravya-karma, dravya-sAmAnya, guNa-sAmAnya, karma-sAmAnya, ane avayava-avayavI vacce bheda che ja kAraNa ke temanI pratIti bhinna che, paraMtu temanA dezano bheda nathI. Ama dravya ane guNanI bhinna bhinna pratItine AdhAre dravya ane guNano bheda che paraMtu te be bhinna bhinna dezamAM nathI. avayavo ( kAraNa, taMtuo) ane avayavI (=kArya, paTa)nI pratIti bhinna bhinna thAya che eTale avayavo ane avayavI vacce bheda che paraMtu avayavo ane avayavI bhinna bhinna dezamAM nathI. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 411 Ama jo e padAtheryAM bhinna heAya paNa bhinna bhinna dezamAM na heAya te tene atha e thAya ke eka khIjAmAM rahe che. eTale evA e padArthA vacce viziSTa prakAranA saMbaMdha mAnaveA anivAya banI jAya che. A saMbaMdha ja samavAya che.3 avayava ane avayavI, guNa ane guNI, kriyA ane kriyAvAna, tema ja nati ane jAtimat paraspara sambaM, anubhavAya che; anyathA 'tanuemAM paTa', 'zukala paTa', 'paTa hale che' ane 'paTa dravya che' evAM jJAnA ane vAkacaprayAgA azakaya banI jAya. ahIM virAdhI jaNAve che ke 'zukala paTa' vagere udAharaNAmAM sAmAnAdhikaraNyajJAna che, sabadhajJAna nathI. nyAya-vaizeSika virodhIne prazna pUche che ke A sAmAnAdhikaraNya zu che ? jo kahA ke te abheda che te khIjI vastunu jJAna ane byapadeza kevaLa punaruti banI rahe paraMtu khruddhimAna mANase tene punaruti gaNatA nathI, kAraNa ke joDakAnA eka sabhyane jANIne temane bIjA sabhyane jANavAnI IcchA thAya che. vaLI, eka vastu che (vastu) heAI zake nahi, kAraNa ke dvitva e bhinna AdhArAmAM rahe che, dvitya ane bhedanA sadA avinAbhAvasaMbaMdha che. tethI, dvitva ekamAM rahe che ema mAnatAM virodha Ave. tethI, e spaSTa che ke zukala paTa' vagere udAharaNeAmAM kharekhara e vastu che ane te be vastuo paraspara sammada che, paraMtu te enA sAmAnAdhikaraNyanu (tAdAtmyanuM) jJAna thAya che. te menana vacce keAI saMbaMdha na hoya te sAmAnAdhikaraNyanuM (tAdAtmyanuM) jJAna ApaNane thAya nahi, jema gAya ane azvanA sAmAnAdhikaraNyanuM jJAna ApaNane thatuM nathI. A vAcaspatinI dalIla che.4 vAcaspati sAmAnAdhikaraNya ane vaiyadhikaraNyane samajAve che. jyAM eka vastu bIjI vastumAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che tyAM e vastuonuM samAna adhi karaNa heAya che. jyAM e vastu vacce sayAgasa baMdha hoya che tyAM e vastuonu adhikaraNa eka hetu nathI paNa temanAM adhikaraNA alaga-alaga hoya che. vAcaspati anusAra avayava ane avayavI, dravya ane guNa e saMbaddha vastuo jaNAya che ane te tenuM adhikaraNa eka ja che evuM jJAna thavA chatAM temane pratItibheda ane vyapadezabhedane AdhAre e bhinna vastue gaNavI joI e. je khe vastuomAM sAmAnAdhikaraNyanuM jJAna thAya te che vastue vacce samavAyasa MbaMdha mAnave joI e. sAmAnAdhikaraNyane artha ahIM spaSTapaNe 'eka ja dezamAM avasthAna' che. Ama je vAta jayaMte kahI che te ja vAta bIjI rIte khIjA. zabdomAM vAcaspati kahe che. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDadana (4) samavAya ane kAryakAraNasiddhAnA nyAya-vaizeSikanA AtyaMtika bAghArthavAdane anurUpa nyAya-vaizeSikane kArya kAraNasiddhAnta che. te siddhAntane AraMbhavAda yA asatkAryavAda kahevAmAM Ave che. te siddhAMta anusAra kAraNa (taMtuo) ane kArya (=paTa) be bhinna dravya che ane kArya kAraNamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. samavAyasaMbaMdha ja A be bhinna dravyonuM eka samaye eka dezamAM rahevuM zakya banAve che. zrIdhara kahe che ke ahIM be saMbaMdhIo leDhAnA gaLA ane agninI jema eka piMDa banIne pratIta thAya che. A saMbaMdhane AdhAre ja pradhAna kAraNane (=upAdAnakAraNane) nyAya-vaizeSika samavAdhikAraNa evuM nAma Ape che. samAyikAraNane artha che 'jemAM kArya samavAya saMbaMdhathI rahe che te'. Ama nyAya-vaizeSika kAryakAraNasiddhAntano AdhAra samavAya che. samavAya saMbaMdhane laIne ja kAryanuM kAraNathI taddana bhinna hevuM, kAryanuM kAraNamAM rahevuM, kArya ane kAraNa be bhinna dravyonuM eka kALe eka dezamAM rahevuM zakya bane che. saMbhavataH samavAyanI kalpanA kArya-kAraNanA saMdarbhamAM ja sau prathama ubhavI haze. kaNAda pote jaNAvatA nathI ke guNa, karma ane sAmAnya samavAya saMbaMdhathI dravyamAM rahe che. kAraNa ane kAryane vize A AmAM che evI pratIti je janmAve che te samavAya che evI kaNAdanI samavAyanI vyAkhyA che. samavAya Ama kAryakAraNanA saMbaMdhane AdhArAdheyane saMbaMdha banAve che. ema lAge che ke eka vAra kArya-kAraNanA saMdarbhamAM samavAyanI sthApanA thaI gaI eTale pachI tenA kAryakSetrane vistAramAM AvyuM ane guNa, karma tema ja sAmAnyane svAzrayamAM samavAya saMbaMdhathI rahetAM mAnavAmAM AvyAM ane uttarakALe jyAre svataMtra vizeSapadArthanI sthApanA sthira thaI tyAre tene paNa samavAyasaMbaMdhathI nitya dravyomAM rahete mAnavAmAM Avyo. anitya guNo ane karmonI bAbatamAM, teo je dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahe te dravyane temanuM samAyikAraNa gaNavAmAM AvyuM. (5) samavAyane rahevA mATe anya saMbaMdhanI jarUra nathI jyAre kahevAmAM Ave che ke "avayavI tenA avayavomAM samavAya saMbaMdhathI rahe che ke guNa temanA Azraya dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che tyAre temAMthI phalita thAya che ke samavAye pitAnA baMne saMbaMdhImAM rahevuM joIe. paraMtu nyAya-vaizeSika siddhAnta anusAra kevaLa AdhAra (arthAta avayavo ke dravya) ja Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 413 samavAyI che jyAre Adheya (arthAt avayavI ke guNa) samaveta che. Ano artha e che ke samavAya pitAnA baMne saMbaMdhImAM rahetuM nathI paraMtu e bemAMthI je AdhAra hoya che temAM te Adheya sAthe rahe che. saMganI bAbatamAM tenA be saMbaMdhIomAM A keI bheda nathI. jemanI vacce saMga hoya che te baMne saMbaMdhImAM saMga rahe che ane te baMnene saMgI kahevAmAM Ave che ke baMnene saMyukta kahevAmAM Ave che). prazastapAde anavadhAnathI kahyuM che ke dravya vagere pAMceya samavAyI che. paraMtu zrIdhare bhula sudhArI ane kahyuM ke ahIM samavAyIne artha samajavAno che "samavAya saMbaMdhathI rahenAra" (=samata) ane nahi ke samavAyane Azraya" (=samavAyI). samavAyane be saMbaMdhIomAMthI je AdhAra hoya temAM ja rahete mAna joIe, avayavana samavAya avayavamAM rahe te mAnavo joIe ane guNane samavAya dravyamAM rahetA mAnavo joIe. Ane kAraNe ja avayava ane dravyane samavAyI gaNavAmAM Ave che. paraMtu ahIM eka prazna khaDo thAya che. samavAya pote kyA saMbaMdhathI samavAyImAM rahe che ? je kahe ke anya samavAyathI ke anya keI saMbaMdhathI te te anavasthA thaze. tethI nyAya-vaizeSika mAne che ke samavAyane samavAyImAM rahevA mATe anya keI saMbaMdha jarUrI nathI. tethI ja prazastapAda samavAyane svatantra gaNe che. zrIdhara prazastapAdanA vidhAnane samajAvatAM kahe che ke samavAya svatantra ane saMganI jema pitAnA AzrayamAM rahevA anya saMbaMdhanI apekSA rAkhatA nathI.11 samavAya svataMtra che. enI viziSTa vyAkhyA udyotaka ApI che. samavAyane svataMtra kema mAno cho ? A praznanA uttaramAM udyotakara nIce pramANe jaNAve che. samavAya svataMtra che kAraNa ke tene bIjAnA Azrita thavA mATe bIje kaI samavAyasaMbaMdha nathI. je kaI vastu jyAM rahe che tyAM samavAyasaMbaMdhathI ja rahe che. tethI samavAya kyAMya raheto nathI, te svataMtra che, te keIne Azrita nathI.13 samavAya keIne Azrita nathI e darzAvavA te eka vadhu taka Ape che. samavAya kyAMya rahetuM nathI, Azrita nathI kAraNa ke te "paMcapadArthavRtti che. je kaI paMcapadArthavRtti che te keInuM Azrita nathI, udAharaNArtha aNa.14 paraMtu ahIM e noMdhavuM joIe ke samavAya ane aNune saMdarbhamAM paMcapadArthavRttine artha judo judo che. samavAyane paMcapadArthavRtti' e arthamAM kahevAmAM Ave che ke te "pAMca padArthone saMbaMdha che, jyAre aNune "paMcapadArthavRtti Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 Sada na e athamAM kahevAmAM Ave che ke temAM pAMceya padArthoM rahe che.' Ama udyotakaranA hetu dUSita che. vAcaspati paNa udyotakaranA AvA taka pratye aNagamA vyakata karatAM kahe che ke gAya ane vANI ane ge' che, tethI vANIne paNa ziMgaDAM hAvA joie.15 udyotakara vaLI eka DagaluM AgaLa vadhe che. jyAre temanI samakSa prazna mUkavAmAM Ave che ke jo samavAya kayAMya rahetA na hoya .te! paTanA samavAya taMtuomAM che' evuM jJAna kema thAya che ? enA uttaramAM te kahe che ke te jJAna bhrAnta che. 16 alabatta, udyotakara ja eka evA che je ema mAne che ke samavAya kayAMya rahetA nathI. khIjA nyAya-vaizeSika ciMtakA tA eTaluM ja kahe che ke samavAyate peAtAnA samavAyImAM rahevA anya saMbaMdhanI jarUra nathI, te kadI ema nathI kahetA ke samavAya kayAMya rahetA ja nathI. prazastapAda paNa samavAyane AzritAnI sUcImAM gaNAve che.17 Ama prazastapAdanA mate samavAya Azrita ane svataMtra che. te Azrita e amAM che ke te samavAyImAM rahe che. te svataMtra e arthImAM che ke tene samavAyImAM rahevA anya koI saMbaMdhanI jarUra nathI. nyAya-vaizeSikAnI mAnyatA prazastapAda Ama rajU kare che--samavAyane rahevA mATe anya saMbaMdha jarUrI nathI eTale te tenA svabhAvathI ja rahe che.18 zrIdhara ahIM jaNAve che ke 'samavAyate rahevA mATe anya kaI saMbaMdha nathI. enA artha e nathI ke te kayAMya rahetA nathI paraMtu tene a` te e che ke te pe|te (samavAya-)saMbaMdhasvabhAva hoI potAnA svabhAvathI ja rahe che.'19 (6) samavAya pratyakSa che ? samavAya pratyakSagrAhya che ke nahi e prazna paratve taiyAyiko ane vairovikA vacce kauTuMbika vivAda che. naiyAyikA tene pratyakSamAdya gaNe che jyAre vaizeSikA tene pratyakSagrAhya gaNatA nathI. nyAya-vaizeSika siddhAnta anusAra viSaya ane indriyanA sa MbaMdhathI pratyakSajJAna thAya che. viSaya ane indriyanA saMbaMdhane sannikaSa kahevAmAM Ave che. A sannika cha prakAranA cheH (1) saMyega (2) sayuktasamavAya (3) saMyukatasamavetasamavAya (4) samavAya (5) samavetasamavAya ane (!) vizeSatA. (saMyukatavizeSatA vagerene samAveza vizeSatAmAM thaI jAya che). vaiyAyika ane vaizeSika baneya vizeSaNatAsannikaSa dvArA abhAvanuM pratyakSa mAne che. abhAva peAtAnA adhikaraNamAM samavAyasaMbaMdhathI ke saMceAgasaMbaMdhathI Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vazeSikadarzana 415 rahetuM nathI. ghaTAbhAva bhUtalamAM samavAya saMbaMdhathI ke saMgasaMbaMdhathI rahetA nathI. paraMtu abhAva pitAnA adhikaraNamAM svarUpasaMbaMdhathI rahe che. svarUpasaMbaMdhano artha eTale ja che ke abhAva potAnA adhikaraNanuM vizeSaNa che. ghaTAbhAva bhUtalanuM vizeSaNa che. bhUtala indriyasaMbaddha che ane ghaTAbhAva IndriyasaMbaddha bhUtalanuM vizeSaNa che. tethI ghaTAbhAvanuM pratyakSa thAya che. Ama vizeSaNatAsanika dvArA abhAvanuM pratyakSa thAya che. nauyAyika kahe che ke abhAvanI jema samavAyanuM pratyakSa paNa vizeSaNatAsanika dvArA thAya che. samavAya pitAnA samavAyImAM kaI saMbaMdhathI rahe te nathI paNa pitAnA svarUpathI ja rahe che. tethI, te pitAnA samavAyInuM (=adhikaraNanuM) vizeSaNa bane che. eTale samavAyanuM pratyakSa paNa abhAvanI jema vizeSaNatAsanikarSathI thAya che.20 vaizeSike samavAyanuM pratyakSa svIkAratA nathI kAraNa ke temanuM kahevuM che ke saMbaMdhanuM pratyakSa tyAre ja thaI zake jyAre e saMbaMdha dvArA sambaddha badhI ja vastuonuM pratyakSa thAya. samavAya te nitya ane eka che. enA dvArA sambaddha badhI ja vastuonuM-kevaLa vartamAna kALanI ja nahi paraMtu bhUta ane bhaviSyata kALanI-pratyakSa saMbhaMvatuM nathI. tethI, vaizeSike samavAyanA pratyakSano svIkAra karatA nathI. paraMtu taiyAyike samavAyanuM pratyakSa svIkAre che. vaizeSikee UThAvelI zaMkAonA uttaramAM teo kahe che ke jyAre ghaTamAM rUpanuM pratyakSa thAya che tyAre e Avazyaka che ke rUpasamavAyanuM paNa pratyakSa thAya arthAta saMbaMdhanuM pratyakSa paNa jarUrI che. e vAta ke saMbaMdhanuM pratyakSa tyAre ja thAya ke jyAre tenAthI saMbaddha badhI vastuonuM paNa pratyakSa thAya kevaLa saMyoganI bAbatamAM ThIka che, ane nahi ke samavAyanI bAbatamAM paNa.21 naiyAyikanA mata pramANe samavAyanuM pratyakSa paNa abhAvanA pratyakSanI jema vize ghaNutAsanikaLaMthI thAya che. (7) samavAya eka ane nitya samavAyanI sthApanA karyA pachI prazna Ubho thayo ke tene nitya mAnavo ke anitya. je tene anitya mAnavAmAM Ave che te aneka ane kAryarUpa banI jAya, pariNAme te kevI rIte utpanna thAya che e prazna jAge, te bhAvAtmaka haI tenI utpatti mATe traNa prakAranAM kAraNe mAnavA paDe, tenAM traNa kAraNo mAnatAM na ukale evI samasyAo khaDI thAya. tethI, samavAyane nitya mAnavAmAM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana Avyo che. have je samavAya nitya hoya to te eka ja heya, kAraNa ke anaMta nitya samavAye-pratyeka kAryakravyano judo nitya samavAya--mAnatAM te ghaNI samasyAo UbhI thAya. Ama, nyAya-vaizeSike samavAyane nitya ane eka mAne che. virodhIo tenI sAme Apattio UThAve che. eka Apatti A che--je samavAya eka hoya te dravyatvano samavAya ane guNatvano samavAya eka ja heI dravyatva guNamAM paNa rahe ane guNatva dravyamAM paNa rahe, Ama padArthone saMkara thaI jAya.22 AnA uttaramAM prazastapAda kahe che-je ke dravyatvano samavAya ane guNatvano samavAya eka ja che tema chatAM vyaMgyane abhivyakata karavAnI zakitamAM bheda hevAne kAraNe amuka padArtho vacce ja AdhArAdheyaMbhAva maryAdita bane che- arthAta guNa ane dravyatva vacce ke dravya ane guNatva vacce AdhArAdheyabhAva nathI paraMtu guNa ane guNatva vacce ke dravya ane dravyatva vacce AdhArAdheyabhAva che.23 zrIdhara jaNAve che ke vyaMgya dravyatvane abhivyakta karavAnI zakti kevaLa dravyomAM che, tethI dravyatva dravyamAM ja samavAya saMbaMdhathI rahe che. 24 Ano artha te e ke dravyatva uparAMta vyaMgyavyaMjakazakti paNa dravyamAM dravyatvanI sAthe rahe che. Ama nyAya-vaizeSike Apattino sAmano karavA asaMkhya kalpanAo karatAM kadI acakAtA nathI tenuM A eka udAharaNa che. prazastapAde zaMkAnuM kareluM samAdhAna saMtoSaprada nathI. vizvanAthe samavAyane eka mAnavAmAM UThatI eka vadhu Apattino nirdeza karyo che. je AkhA jagatamAM eka ja samavAya hAya te vAyumAM jevI rIte sparzane samavAya che tevI ja rIte rUpane samavAya paNa hevAno, kAraNa ke spa-samavAya ane rUpa-samavAya te eka ja che. A ApattinA uttaramAM vizvanAtha kahe che ke jo ke samavAya eka ja che tema chatAM je vastuono samavAya thAya che te vastuo te eka nathI. vAyumAM rUpa-samavAya hovA chatAM rUpa nathI ane rUpavattAnI (=rUpayukta havAnI) pratIti mATe te rU5 ane rUpa-samavAya baMnenI apekSA che. tethI vAyumAM rUpa na hovAne kAraNe rUpavattAnI pratIti thatI nathI.25 paraMtu A te zabdajALa che. vAyumAM rUpa na hoya te vAyumAM rUpa-samavAyanI kalpanA kevI rIte thaI zake ? samavAya nitya ane eka hAI prazna udbhave che ke te zuM vyApaka paNa che ? A ja prazna sAmAnyanI bAbatamAM paNa UDyo hato. tene javAba nyAyavaizeSikee spaSTa Apyo nathI. AvI ja aspaSTatA samavAyanI vyApakatA vize paNa che. sAmAnya te aneka che eTale pratyeka sAmAnyanI vyApakatAno prazna Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSika darzana UThe che. je asaMkhya sAmAnyamAMnA pratyekane vyApaka mAnI zakAya te eka ane pAMceya padArthonI anaMta vyaktio sAthe saMbaMdha dharAvanAra samavAyane vyApaka mAnavA mATe te vadhu majabUta AdhAra che. je samavAyane vyApaka mAnavAmAM Ave te be ayutasiho vacce saMbaMdha kahyuM azakya che evo virodhIne vadhe vadhu sabaLa bane. (8) samavAya-saMgabhedanidarzana (1) saMga be dravyo vacce ja hoya che, jema ke puruSa ane daMDa. samavAyasaMbaMdha (a) be dravya vacce, jema ke kAraNa ane temAM rahetuM kArya (b) dravya ane temAM rahelAM adravya guNa, karma, sAmAnya ke vizeSa vacce ane (c) be adravya vacce- jema ke guNa ke karma ane temAM rahetuM sAmAnya - hoya che. (2) saMga be judAM pADI zakAya evAM (yutasiddha) dravya vacce hoya che, jyAre samavAya je be padArtho eka bIjAthI kadIya judA pADI zakAtA nathI (ayutasiddho) temanI vacce hoya che. saMgasaMbaMdha dharAvatA daMDa ane puruSane judA pADI zakAya paraMtu samavAyasaMbaMdha dharAvatAM kAraNa (taMtuo) ane kArya (=paTa)mAMthI kAryane kAraNathI alaga karI zakAtuM nathI. paTa taMtuothI svataMtra rahI zakato nathI. (3) samavayasaMbaMdha dharAvatA be saMbaMdhIomAMthI eka AdhAra hoya che ane bIje Adheya hoya che. je bIjAnA vinA nathI rahI zakato te haMmezA Adheya che ane bIje je svataMtra rIte rahI zake che te AdhAra che. udAharaNartha kArya, guNa, karma, sAmAnya ane vizeSa Adheya che ane jemAM e badhAM rahe che te dravya AdhAra che. guNamAM ane karmamAM rahetAM sAmAnyanI bAbatamAM sAmAnya Adheya che ane guNa-karma AdhAra che. paraMtu saMganI bAbatamAM te saMyogasaMbaMdha dharAvatAM be dravya hameza AdhArAdheya hatAM nathI. "kuMDAmAM phaLanA udAharaNamAM saMyogI dravyamAM dhArAdheyabhAva che paraMtu e saMyukta lAkaDIonA udAharaNamAM saMyegI dravyamAM AdhAzadheyabhAva nathI.27 (4) samavAya potAnA be saMbaMdhIomAMthI ekamAM ja rahe che, te baMne saMbaMdhIemAM raheto nathI. be saMbaMdhIomAM je saMbaMdhI bIjA saMbaMdhIno AdhAra che te saMbaMdhamAM ja te rahe che. tethI tene ja samavAyI kahevAmAM Ave che. ethI UlaTuM saMga pitAnA baMneya saMbaMdhIomAM rahe che. tethI saMyogasaMbaMdha dharAvatA baMneya saMbaMdhIone saMgI kahevAmAM Ave che. (5) samavAyane samavApImAM rahevA anya saMbaMdhanI jarUra nathI. te pitAnA svabhAvathI ja-svata: 5. 27 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - padarzana ja-samavAyImAM rahe che. ethI UlaTuM saMgane pitAnA saMbaMdhIomAM rahevA mATe samavAyasaMbaMdhanI jarUra che. Ama kema ? nyAya-vaizeSika mate samavAya ja paramArthathI saMbaMdha che jyAre saMyoga te guNa che. (6) saMyoga saMyogI dravyanA karmathI utpanna thAya che, paraMtu samavAya saMbaMdhIonA karmathI utpanna thatuM nathI. samavAya kadI utpanna thatA ja nathI, te nitya che.29 (7) vibhAga, dvArA saMyogano nAza thAya che. paraMtu samavAyano kadI nAza thato nathI, te nitya che. (8) saMge aneka che, samavAya eka ja che.29 (9) "A gAya che evI pratItimAM gavyakti ane gotvasAmAnyanuM avibhakta eka piMDarUpe grahaNa thAya che te samavAyanuM sAmarthya che. bIjI bAju saMgamAM, "ghaTa ane paTa saMyukta che evI pratIti thAya che; A pratItimAM ghaTa ane paTa baMne pRthapharUpe alaga alaga piMDarUpe gRhIta thAya che. e samavAyane mahimAM che ke ahIM saMbaMdhIo leDhAnA goLA ane agninI jema eka piMDarUpe gRhIta thAya che. saMgane Avo mahimA nathI. Ano artha e ke saMga saMbaMdha dharAvatAM be dravya judAM alaga-alaga pratIta thAya che jayAre samavAyasaMbaMdha dharAvatA be padArtho vastutaH be bhinna padArtho hovA chatAM eka avibhakta piMDarUpe pratIta thAya che. (10) sagI dravyo bhinna bhinna dezamAM rahe che jyAre samavAya saMbaMdha dharAvatA padArtho eka ja dezamAM rahe che. saMgasaMbaMdha dharAvatA puruSa ane daMDa be eka ja dezamAM rahetA nathI paraMtu bhinna bhinna dezamAM rahe che. paraMtu samavAyasaMbaMdha dharAvatAM kAraNa (taMtuo) ane kArya (kapaTa) be bhinna bhautika dravyo hovA chatAM eka ja dezamAM rahI zake che te samavAyano jAda che. (11) saMga bAhya ane kRtrima saMbaMdha (Accidental conjunction) che. samavAya Atarika ane naisargika saMbaMdha (Essential internal relation) che. phUla upara bhramara AvIne bese che. phUla ane bhramane saMbaMdha saMyoga che. phUlamAM suMgadha che. phUla ane suMgadhane saMbaMdha samavAya che. pAdaTIpa / ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH / padArtha dharmasaM0 pR0 773 / ayutasiddhatA ca sambaddha ceti kathaM saGgacchate, pRthakrasiddha hi vastunI kuNDabadaravad anyonyaM sambate strI puMsavad vA / ayutasiddhe tu tadekatvAt ki kena samadhyete gAyamarI , mA , g0 272 | Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSikadarzana 418 3 pratItimedAd medo'sti dezabhedastu neSyate / tenAtra kalpyate vRttiH samavAyaH sa ucyate // nyAyamaJjarI, bhA0 1, pR0 285 / avayavAkyavinau guNaguNinau kriyAkriyAvantau jAtijAtimantau ca mithaH sambaddhAvanubhUyete, nAnyathA tantuSu paTa iti zuklaH paTa iti paTaH spandata iti paTo dravyamiti ca buddhivyapadezau syAtAm / zukla: paTa ityAdi sAmAnAdhikaraNyajJAnaM na hi sambandhajJAnamiti cet kiM punaridaM sAmAnAdhikaraNyam ? tAdAtmyamiti cet, na, dvitIyabuddhivyapadezayoH paunaruktyAd apaunarutthaM cAbhimanyante pratipattAraH, yenAnyataradupalabhyAnyad bubhutsante / na caikaM vastu dvayAtmakamiti yuktam , bhedAdhiThAnasya tannAntarIyakasya dvitvasyaikatmani virodhenAsambhavAt / tasmAdbhinne eva vastunI sambaddha sAmAnAdhikaraNyena pratIyete, asambandhe gorazva itivat tadanu papatteH / nyAyavA0 tA0 1.1.4 / 5 ...dezabhedazca tayornAsti / nyAyamaJjaro, bhA0 1, pR0 285 / , atra sampandhinau ayaHpiNDavahnivat piNDobhUtau eva pratIyete / kandalo pR0 752 / 7 ihedamiti, yataH kAryakAraNayoH sa samavAyaH / vai0 sU0 7.2.26 / 8 dravyAdInAM paJcAnAM samavAyitvam / padArthadharmasaM0 pR0 42 / 8 samavAyitvaM samavAyalakSaNA vRttiH / kandalI pR0 42 / 10 padArthadharmasaM0 pR0 779 / 11 svatantraH saMyogavat sambandhAntareNa na vartate / kandalI pR0 779 / 12 kutaH punaH svatantraH ? samavAyAntarAbhAvAt / yaddhi vartate tad vRttyA vartate, na ca samabAyasya vRttirasti / nyAyavA0 1.1.5 / 13 anAzritaH samavAyaH / nyAyavA0 1.1.5 / 14 'paJcapadAthavRtti'zabdaviSayatvAt paramANuvat / nyAyavA0 1.1.5 / 15 mA bhUd 'go'zabdasAmyena vAgAdInAmapi viSANitvam / nyAyavAtA0 1.1.5 / 16 mithyApratyaya evaiSa iti / nyAyavA0 1.2.33 / 17 AzritatvaM cAnyatra nityadravyebhyaH / padArthadharmasaM0 pR0 42 / 18 samavAyasya nAnyA vRttirasti tasmAt svAtmavRttiH / padArthadharmasa0 pR0 784 / 18 vRttyabhAvAd na vartate ityetad na, tAdAtmyAd vRttyAtmakatvAt svata evAyaM vRttiroti / kandalI pR0 784 / 20 abhAvapratyakSe samayAyaprakSe cendriyama baddhavizeSaNatA hetuH / vaizeSikamate tu samavAyo na pratyakSaH / siddhAntamukkA0 59-61 / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padane 21 sambandhapratyakSe yAvadAzrayapratyakSasya hetutvAditi ... / siddhAntamuktA pramA0 22 nanu yayekaH samavAyo dravya-guNa-karmaNAM dravyasva-guNatva-karmatvAdi-vizeSaNaiH saha ___sambandhaikaravAt padArthasaGkaraprasaGga iti / padArthadharmasaM0 pR. 774 / 23 dravyatvAdInAmapi samavAyaikatve'pi vyaGgaJyavyajakazaktibhedAt Adha rAdheyaniyama iti |pdaarthdhrmsN0 pR0 781 / 24 dravyatvAbhivyakSikA zaktidravyANAmeva tena dravyeSveva dravyatvaM samavaiti nAnyatra / . kandalI pR0 782 / 25 tatra rUpasamavAyasattve'pi rUpAbhAvAt / siddhAntamuktA0 11 / 26 na cAsau saMyogaH sambandhinAmayutasiddhatvAt / padArthadharmasaM0 pR0 775 / 27 na cAsau saMyogaH...adhikaraNAdhikartavyayoreva bhAvAt / padArtha dharmasaM0 pR0776 / 28 na cAsau saMbogaH...anyatarakarmAdinimittAsambhavAt / padArtha dharmasaM0 pR0 776 / 28 na cAsau saMyogaH...vibhAgAntatvAdarzanAt / padArtha dharmasaM0 pR. 776 / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 18 abhAvapadArtha (1) prAstAvika bhUtala uparathI ghaDe dUra thatAM tyAM ghaTAbhAvanI pratIti thAya che. kuMbhAranA cAkaDe caDelA mATInA piMDamAM ghaTAbhAvanI pratIti thAya che. ghaDo phUTI gayA pachI ghaTAbhAvanI pratIti thAya che. peTa ghaTAbhAva (aghaTa) che evI pratIti thAya che. AvI rIte ApaNane abhAvanI pratIti thAya che. pratItibhede padArthabheda mAnavAne nyAyazeSika siddhAnta che. eTale nyAyazeSike abhAvane alaga padArtha mAne che. abhAvane padArtha kahI zakAya ke nahi e praznane laIne ghaNuM khaMDanamaMDana thayuM che. je padArtha zabdathI kevaLa sattAtmaka vastuo yA bhAvAtmaka vastuonuM ja grahaNa thAya te abhAvane padArtha na gaNI zakAya. paraMtu je 'padArtha zabdathI (knowable)mAtrano bodha thatuM hoya to abhAva paNa padArthakeTimAM AvI jAya che. A vyApaka arthamAM te abhAvane padArtha gaNI zakAya. abhAva bhAvAtmaka padArtha nathI e vAta sAcI. paraMtu tenuM bAhya astitva te che. abhAva reya che eTaluM ja nahi tenuM bAhya astitva paNa che. jenI pratIti thAya che te bAhya astitva dharAve che. (2) abhAvanA siddhAMtane vikAsa " kaNAdanAM vaizeSikasUtromAM uddezasUtramAM (1.1.4) cha ja padArtho gaNAvyA che, eTale kaNAda cha ja padArtho svIkAtA hatA, sAtame abhAva padArtha temane svIkArya na hato ema keTalAka vidvAnonuM mAnavuM che. paraMtu A uddezasUtra prakSita havAno saMbhava che kAraNa ke caMdrAnandasaMmata sUtrapAThamAM A uddezasUtra ja nathI. vRttikAra candrAnanda anusAra kaNade navamA adhyAyanAM 1 thI 5 sUtromAM abhAvanA cAreya prakAranuM nirUpaNa karyuM che ane tyAra pachInAM sUtromAM te te prakAranA abhAvanuM jJAna kevI rIte thAya che tenuM nirUpaNa karyuM che. A sUcave che ke kaNada abhAvanuM mahatva barAbara samaje che, ane abhAvane svIkAre che. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 - padarzane te prazna UThe che ke prazastapAde cha ja padArtho kema gaNAvyA che ane cha ja padArthonuM nirUpaNa kema karyuM che ? prazastapAtuM bhASya samavAyapadArthanA nirUpaNa pachI samApta thAya che. Ama kema ? A praznanA uttaramAM zrIdhara kahe che ke prazastapAde cha ja padArtho gaNAvyA che kAraNa ke te cha padArtho bhAvarUpa che; sAtame abhAvarUpa padArtha hovA chatAM tene gaNAvyA nathI kAraNa ke te bhAva-parata- che. A uttara saMtoSaprada nathI. bhale prazastapAde tene na gaNAvyo paraMtu tenuM nirUpaNa kema na karyuM ? kaNade je abhAvanuM nirUpaNa karyuM te prazastapAde kema na karyuM ? Ane eka uttara e hoI zake ke vaizeSikasUtranA TIkAkAro jene kaNAdanuM abhAvanirUpaNa gaNe che te kharekhara abhAvanirUpaNa nathI, ane prazastapAda sudhI vaizeSikadarzanamAM abhAvano svIkAra thayo na hato-abhAvasiddhAnta udbhavyuM na hatuM. bIje uttara e che ke abhAvanirUpaNa karatAM sUtro pAchaLathI umerAyelAM paNa hoya kAraNa ke vaizeSikasUtronuM mULa keTaluM haze te, upalabdha sUtrapAThonuM vaividhyane jotAM, nakkI karavuM muzkela che. nyAyasUtramAM abhAvane nirdeza nathI. vAsyAyanabhASya keTalAkane mate eka sthaLe abhAvane nirdeza kare che jyAre keTalAkane mate te sthaLa abhAvano nirdeza karatuM nathI. udyotakara abhAvanuM bAhya astitva svIkAre che. te kahe che ke abhAva paNa samavAyanI jema vizeSaNavizeSyabhAvasanikarSa dvArA pratyakSa thAya che. jyate, zrIdhare. ane vAcaspatie abhAvane bAhya astitva dharAvatI vastu tarIke puravAra karavA atyaMta zrama lIdho che. dasamI zatAbdImAM te sAtamA padArtha tarIke sthira thAya che. dasamI zatAbdInA zivAdiye te pitAnA graMthanuM nAma ja "saptapadAthI" rAkhyuM che. navyanyAyanA graMthamAM abhAvanuM vizada nirUpaNa maLe che. (3) Avazyaka paribhASA abhAvane barAbara samajavA mATe nIcenA pAMca aMgenuM jJAna Avazyaka che. (1) pratiyogI (2) anugI (3) pratiyogitAvaracchedaka dharma (4) anuyogitAvacchedaka dharma (5) pratiyogitAvahedaka sambandha. eka udAharaNa le-"jaLamAM gandhAbhAva che. 1. pratiyogI-abhAva kono ? gadhana. tethI gabdha pratiyogI che pratiyogI hevArUpa dharma te pratigitA kahevAya che. 2. anuyogI--abhAva zemAM che ? jaLamAM. tethI jaLa anugI che. anugI hevArUpa dharma te anucitA kahevAya che. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 27 3. pratiyogitAvAdaka dharma-ahIM koI khAsa gaMdhane abhAva che ke gandhamAno? gandhavizeSane nahi paNa gadhamAtrano arthAta gabdhatva jativALI badhI gaMdhavyaktione. tethI ahIM pratiyogitAvacchedaka dharma che anyatvajAti. 4. anugitAvaracchedaka dharma - gadhane abhAva jalavizeSamAM che ke jaLamAtramAM? ahIM abhAva jaLamAtramAM che - jalavajAtiyukta badhI jalavyatiomAM che. tethI ahIM anugitAvacchedaka dharma jalatvajAti che - pa. pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha - gandhanA saMgasaMbaMdhana niSedha karavAmAM Ave che ke samavAya saMbaMdhane gabdha jaLamAM samavAya saMbaMdhathI nathI. gandhano samavAyasaMbadha jaLamAM nathI. jaLamAM samavAya saMbaMdhathI gabdhano abhAva che. tethI, ahIM pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha samavAya che, saMga nathI. A uparathI e spaSTa che ke eka sthAnamAM eka saMbaMdhathI vidyamAna vastune paNa bIjA saMbaMdhathI te sthAnamAM te ja kALe abhAva hoya che. udAharaNArtha, bhUtalamAM saMgasaMbaMdhathI ghaTa hovA chatAM samavAyasaMbaMdhathI bhUtalamAM ghaTano abhAva hoya che. tevI ja rIte, eka sthAnamAM eka rUpathI eka vastunA hovA chatAM bIjA rUpathI te ja sthAnamAM te ja vastune te ja kALe abhAva hoya che. udAharaNArtha, gharamAM zukala raMgavALo paTa che paNa nIla raMgavALo paTa nathI. te ja paTa jyAre gharanI bahAra hoya che tyAre temAM bahAra hevApaNune dharma rahe che. bahAra hevApaNunA dharmavALo paTa kadIya gharanI aMdara na hoya. bahAra hovApaNAnA dharmavALA paTano abhAva gharanI aMdara hoya che. tethI, gharamAM paTa hoya te paNa bahAra hevApaNAnA dharmavALA paTane te gharamAM abhAva ja hoya che. vaLI, jyAre gharamAM paTa te hoya che paNa ghaTa hotuM nathI tyAre gharamAM kevala paTa che paNa ghaTa ane paTa baMne nathI, arthAta paTa kevala che paNa peTa ghaTasahita nathI-kevaLa paTa che paNa ghaTa-paTabhavena paTAbhAva che. tethI ubhayAbhAvamAM eka pratiyogI hovA chatAM paNa ubhayarUpe te prati yogIne abhAva hoya che. Ane ja ekasaspi dvayaM nAsti" ("eka hevA chatAM baMne nathI') evA vAkyaprayoga dvArA vyakata karIe chIe. Ama saMbaMdha dvArA ane dharma dvArA abhAmAM vilakSaNatA Ave che. ' paraMtu kharekhara te pratiyogitA dvArA ja abhAvomAM lakSaNya Ave che. tethI kahevAya che ke abhAvanI pratiyogitAo kaI saMbaMdhathI ane dharmathI niyamita (=viziSTa, avacchinna) hoya che. je pratiyogitA je saMbaMdhathI ane Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 pattuna je dhama thI vacchinna thaze. te pratiyeAgitAnA avacchedaka te ja sabadha ane te ja dhama thaze. udAharaNA, 'samavAyasaMbaMdhathI dhaTAbhAva che'-ahI abhAvanI pratiyeAgitA samavAyasa MbaMdha ane ghaTavadhama thI avacchinna che. tethI prastuta udAharaNamAM abhAvanA pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha samavAya che ane pratiyogitAvacchedaka dhama dhaTatva che. eTale navya naiyAyikA samavAyasaMbaMdhathI ghaTAbhAva che' vAkacane nIce pramANe peAtAnI viziSTa rIti anusAra rajU kare che--samavAyasa badhAvacchinna-dha8Avacchinna-pratiyogitAka-abhAva' saMbaMdhane abhAvanI pratiyeAgitAnA avacchedaka zA mATe mAnave? sAmAnyataH kAI paNa vastunA abhAva nathI. badhI vastu che. tethI jyAre paNa kAI vastunA abhAva kayAMka jaNAvavAmAM Ave che tyAre te vastu ane te adhikaraNa vaccena kAI vizeSa prakAranA saMbaMdha kAya kare che. saMbaMdhanuM A kAya` te pratiyogitAmAM vailakSaNya sapAdana karavAnuM che. je sabaMdhathI je vastu jyAM nathI, te ja saMbaMdha te abhAvanI pratiyeAgitAne khIjA abhAvAnI pratiyeAgitAethI vilakSaNa banAve che. tethI te saMbadha te abhAvanI pratiyeAgitAnA avacchedaka che, ane te pratiyeAgitA te saMbadhathI avacchinna kahevAya che. udAharaNA, bhUtala upara sa yeAgasa MbaMdhathI ghaTa hovA chatAM tyAM samavAyasabaMdhathI dhaTAbhAva che; ahIM abhAvanI pratiyogitAne samavAyasabaMdha ja (sayeAgasabaMdhAvacchinna-dhaniSTapratiyogitAthI) vilakSaNa banAve che. jo samavAyasaMbaMdha astuta pratiyeAgitAmAM vailakSaNya saMpAdana karI na Apata te| ghaniSTa badhI pratiyeAgitAethI enA bheda azakya banI jAta. pariNAme saMyogasaMbaMdhathI ghaTAbhAva ane samavAyasaMbaMdhathI ghaTAbhAva e emAM kaMI bheda na raheta. paraMtu A te ISTa nathI. pratiyogitAmAM vailakSaNya lAvavAnu` kA` saMbaMdha kare che eTale ja sabaMdhane pratiyeAgitAvacchedaka gaNavAmAM Ave che. dharmAMte pratiyeAgitAnA niyAmaka (=avacchedaka) zA mATe mAnavA kayA abhAvanI praticeAgitA kayAM kayAM che ane kayAM kayAM nathI tene nizcaya karavA pratiyogitAnA kAI evA niyAmaka (=avacchedaka) dhama mAnavA paDaze je badhA pratiyogIomAM rahe paraMtu apratiyogibhUta vastumAM na rahe. A niyAmaka dhama ne pratiyAgitAnA avacchedaka dhama kahevAmAM Ave che ane pratiyeAgitAne te dhama thI vacchinna kahevAmAM Ave che. udAharaNA, ghaTAbhAvanI praticAgitA karyAM karyAM che ane kayAM kayAM nathI e praznanA uttara e ja che ke ghaTatva dhama jyAM che te badhI vyaktiomAM arthAt badhA ghaTAmAM ghaTAbhAvanI Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 425 pratiyogitA che, ane jyAM ghaTatva nathI te badhI vyaktiomAM arthAta ghaTathI bhinna badhI vastuomAM te pratiyogitA nathI. tethI ghaTava ja ghaTAbhAvanI pratiyogitAne niyAmaka (avacchedaka) dharma che. badhA ghaTomAM dravyatva dharma paNa che paraMtu dravyatva ghaTAbhAvanI pratiyogitAne niyAmaka dharma nathI kAraNa ke dravyatva ghaTa uparAMta paTa vageremAM paNa hoya che. upara je kahyuM che tene bIjA zabdomAM bIjI rIte kahevuM jarUrI che, jethI vAta barAbara samajAI jAya. jagatamAM jeTalA prakAranA abhAvo che temanuM paraspara antara kevaLa e vastunA svarUpa dvArA thAya che jene te abhAva kahevAya che. udAharaNArtha "ghaTAbhAva" ane "paTAbhAva vacce antara ghaTa ane paTane kAraNe che. ghaTAbhAva ghaTano abhAva che, arthAta ghaTa ghaTAbhAvane virodhI che, pratiyogI che. eTale ghaTAbhAvane ghaTapratiyogika abhAva (="ghaTa che prati yogI jeno' evo abhAva), kahevAmAM Ave che. jyAM abhAva rahe che arthAta je abhAvano AdhAra hoya che tene abhAvane anuyAgI kahevAmAM Ave che. udAharaNArtha, "bhUtalamAM ghaTAbhAva -ahIM bhUtala abhAvane anugI che. anuyogIno artha che "anukUla" athavA ahIM eno artha che AdhAra kAraNa ke bhUtalamAM abhAva rahe che. Ama bhUtala abhAvane anuyogI (AdhAra) athavA anukUla" kahevAya. "bhUtalamAM ghaTAbhAvIne ApaNe taiyAyikenA zabdomAM "ghaTapratiyogika, bhUtalAnuyogika abhAva kahI zakIe. jyAre "bhUtalamAM ghaTAbhAva" ema kahevAmAM Ave che tyAre eno artha e thAya che ke "bhUtalamAM ghATano saMga nathI,' arthAta "saMyogasambandhathI pratiyogI (=vaTa)ne bhUtalamAM rahevAne abhAva che. ahIM bhUtalamAM pratiyegI ghaTanA rahevAne (=vRttino) niyAmaka saMbaMdha saMga che" arthAta ghaTanuM pratiyogI hovuM (=pratiyogitA) saMyogasaMbaMdhathI viziSTa (=avacchinna) che. nyAyanA zabdomAM kahIe te Ama kahevAya-ghaTanI pratiyogitA saMgasambandhAvacchinna che athavA "ghaTanI pratiyogitAne avacchedaka (=niyAmaka) saMyogasaMbaMdha che. abhAvanA viSayamAM pratiyogitAnA avacchedaka saMbaMdhane dhyAnamAM rAkhavo Avazyaka che. prAgabhAvanuM udAharaNa lo - (prAgabhAva=kAryane utpatti pahelAM abhAva). "takhtaomAM (=kAraNamAM) paTane (kAryane) abhAva rahe che. ahIM pratiyogIne (kapaTane) rahevAno saMbaMdha samavAya che, arthAt pratiyogI paTana taMtuomAM samavAyasaMbaMdhathI rahevAne abhAva prAgabhAva kahevAya che. ahIM pratiyogitA samavAyasaMbaMdhathI avacchinna che. ema banI zake ke taMtuo upara kaI paTa lAvIne Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 padana sayeAgasa badhathI paTane mUkI de, teA pachI taMtuomAM abhAva nahi rahe, arthAt e vakhate tantuomAM samavAyasaMbaMdhathI paTanA abhAva hovA chatAM saceAgasaMbaMdhathI paTaneA bhAva che. AthI abhAvane vicAra karatI veLAe e dhyAnamAM rAkhavuM Avazyaka che ke kayA saMbaMdhathI pratiyeAgInA rahevAnA abhAva prakRta sthaLe che.ja (4) abhAvanA prakAra abhAvanA cAra prakAra mAnavAmAM AvyA che-(1) prAgabhAva (2) praMsAbhAva (3) atyantAbhAva ane (4) anyAnyAbhAva. have kramathI temanuM nirUpaNa karIe. (1) prAgabhAva (Prior Non-existence)-kAyanI utpatti pahelAM tene abhAva prAgabhAva kahevAya che.pa prAgabhAvatA pratiyogI kAya che, anuceAgI kAraNa che ane pratiyogitAne avacchedaka samavAyasaMbaMdha che. tanuemAM utpanna thatAM pahelAM paTanA abhAvane paTa-prAgabhAva kahevAmAM Ave che. ta`tuomAM paTane prAgabhAva anAdi kALathI cAhyA Ave che paraMtu paTanA utpanna thatAM ja tenA nAza thAya che. Ama prAgabhAva vinAza pAmanAre abhAva che. te anAdi ane sAnta che,ke ahIM tantuomAM samavAyasaMbaMdhathI paTanA hovAnA abhAva che, arthAt paTaprAgabhAvanA pratiyegI paTanI pratiyogitA samavAyasa badhathI avacchinna che. (2) praSnaMsAbhAva (Posterior Non-existence)--kAya nA vinAza thatAM kAnA abhAva thAya che, tene praUMsAbhAva kahevAmAM Ave che. jyAre tantuomAM paTa utpanna thaI jAya ane pachI jo tantuone alaga agala karavAmAM Ave te paTane nAza thaI jAya che. ene ja paTanA dhvaMsa kahe che. bIjI rIte kahevAya ke tantuomAM paTanA sAbhAva utpanna thaI gayA. A abhAva tantusaMcAgane nAza thatAM utpanna thAya che paraMtu eka vAra utpanna thayA pachI te sadA rahe che, kAraNa ke enA e paTa pharI utpanna thaI zakatA nathI ane jo tenA te ja ghaTaneA punaHrbhAva asaMbhava hoya teA pachI e ghaTanA dhvaMsAbhAva kevI rIte nAza pAme ? tethI sAbhAvane koI anta nathI. eTale ja dhvaMsAbhAvane sAdi--ananta gaNavAmAM Avye che. ahIM paNa tantuomAM samavAyasaMbaMdhathI paTanA hAvAnA abhAva che, eTalA mATe sAbhAvane pratiyeAgI Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 vaizeSikadana paTa che, anuyegI takhtao che ane pratiyogitAne avarachedaka saMbaMdha samavAya che. prAgabhAva ane pravaMsAbhAvanI bAbatamAM pratiyogitAvacchedaka dharmano tema ja anuyogitAvacchedaka dharmane vicAra karavo jarUrI che. prAgabhAvane pratiyogitAvacchedaka dharma kyA che tene udAharaNa dvArA samajIzuM. jyAre tanduomAM paTano prAgabhAva che ema kahIe chIe tyAre prazna UThe che ke prastuta tastuomAM amuka ja paTanA prAgabhAvanI vAta karavAmAM Ave che ke badhA ja paTanA prAgabhAvanI vAta karavAmAM Ave che. badhA ja paTone prAgabhAva te tanduemAM nathI. astitva dharAvatA paTone prAgabhAva te taMtuomAM che ema kahI zakAya. ja nahi. je astitva dharAvatuM hoya tene prAgabhAva ke ? te zuM anupanna. paTane prAgabhAva te takhtaomAM che ema kahIzuM ? nA, badhA ja anutpanna. paTano prAgabhAva te tanduomAM nathI. te tanduomAM te te ja anutpanna paTane. prAgabhAva che je te tanduomAMthI ja utpanna thavo saMbhave che. je prastuta tatuo nIla hoya te anutpanna nIla paTano ja prAgabhAva te tanduomAM che ema kahevAya. paraMtu ahIM paNa prazna jAge ke zuM badhA ja anutpanna nIla paTano prAgabhAva te tatuomAM che ? nA, te tatuomAMthI je nIla paTa utpanna. the saMbhave che tene ja te taMtuomAM prAgabhAva che. amuka ja nIla paTa temAMthI. utpanna thavo saMbhave ane bIje nIla paTa kema nahi ?, tema che kAraNa ke tatuo 120 AMkanA che eTale temAMthI 120 AMkana ja nIla paTa utpanna tho saMbhave -bIjA AMkano nIla paTa nahi. chevaTe Ane artha e thaze ke prastuta taMtuomAM je paTane prAgabhAva abhISTa che te, te tanduomAMthI ja utpanna thavAne gya eka ja paTavyaktine che. A carcA uparathI prAgabhAvamAM pratiyogitAvacchedaka dharma kaye che te spaSTa thAya che. have prAgabhAvamAM anugitAvacchedaka dharma kahe che teno vicAra udAharaNa dvArA karI laIe. paTaprAgabhAvamAM prastuta tastuomAMthI ja utpanna thavAne egya je paTa che tene prAgabhAva te ja takhtaomAM che--bIjA takhtaomAM nathI. Ama prAgabhAvamAM anuyogitAvacchedaka dharma zo hoya che teno khyAla paNa AvI gayo. prastuta tatuomAM (jemanAmAM haju paTa utpanna thaye nathI) bIjA takhtao-- mAMthI ja utpanna thavAne gya paTane prAgabhAva rahetuM nathI, arthAta A prastuta. tatuomAM rahetA temAMthI ja utpanna thavAne vega paTano prAgabhAva ane bIjAM Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 padarzana takhtaomAM rahetA temAMthI ja utpanna thavAne yogya paTane prAgabhAva meM judA paTa-prAgabhAvo che ane temane paraspara bheda svataH che, yA to pratiyogitAvachedaka dharmothI che. prastuta takhtaomAM (jemanAmAM haju paTa utpanna thayo nathI) astitva dharAvatA paTano abhAva prAgabhAva nahi paNa atyantAbhAva gaNAze kAraNa ke prastuta tastuomAM astitva dharAvatA paTane samavAya saMbaMdhathI saikAlika abhAva che. baMsAbhAvane pratiyogitAvacchedaka dharma ke ? tene udAharaNa dvArA samajIe. jyAre tatuomAM paTane dhvasAbhAva che ema kahIe chIe tyAre amuka khAsa paTane dhvasAbhAva abhipreta che. te tatuomAMthI je paTa utpanna thayela te ja paTane dhvasAbhAva te tatuomAM rahe che bIjA takhtaomAMthI utpanna thayela paTane dhvasAbhAva te tanduomAM rahetuM nathI. have dhvasAbhAvanA anuyogitAvacchedaka dharmane samajIe. prastuta udAharaNamAM amuka paTane dhvasAbhAva te ja paTanA kAraNarUpa vastuomAM rahe che--bIjA koI naSTa thayela paTanA kAraNarUpa - tatuomAM te raheto nathI. Ama ApaNane jaNAze ke prAgabhAva ane pradhvaMsA bhAvanI bAbatamAM temanA pratigitAvacchedaka ane anuyogitAvacchedaka dharmane samajavA keTalA badhA jarUrI che. (3) atyantAbhAva (Absolute Non-existence)-nitya saMsargAbhAvane atyantAbhAva kahevAmAM Ave che. saMsargane artha che saMbaMdha. ahIM samavAyasaMbaMdha abhipreta che. AdhArAdheyabhAva dharAvatI be vastuomAM je samavAya saMbaMdhano abhAva hoya te te abhAva nitya ja hoya. je abhAva nitya che, anAdi ane anaMta che te abhAva atyantAbhAva che. atyantAbhAva kadI * utpanna thatuM nathI ane kadI nAza pAmate nathI. "vAyumAM rUpAbhAva" e atyantAbhAvanuM udAharaNa che. vAyumAM rUpano bhAva na atyAre che, na pahelAM hatuM ke na bhaviSyamAM thaze. vAyumAM rUpAbhAva sAmayika (temporary) nathI, paraMtu nitya che, zAzvata che. vAyumAM samavAyasaMbaMdhathI rUpanA hovAno abhAva saikAlika che. A saikAlika abhAvane ja atyantAbhAva kahevAmAM Ave che. prAgabhAvane anta hoya che. pradhvasAbhAvane Adi hoya che. paraMtu atyantAbhAvane Adi ke anta heto nathI. "bhUtalamAM ghaTa nathI arthAta "bhUtalamAM ghaTAbhAva che-AnA be artha thaI zake. bhUtalamAM samavAya saMbaMdhathI ghaTano abhAva che Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 429 ane bhUtalamAM saMgasaMbaMdhathI ghaTane abhAva che. bhUtalamAM samavAyasaMbaMdhathI ghaTano abhAva abhipreta hoya te te atyantAbhAva thaze. bhUtalamAM samavAyasaMbaMdhathI ghaTane abhAva nitya che. ghaTa bhUtalamAM traNeya kALamAM kyAreya samavAyasaMbaMdhathI rahetuM nathI. bhUtalamAM saMyogasaMbaMdhathI ghaTane abhAva abhipreta hoya te te atyantAbhAva nahi gaNAya kAraNa ke te abhAva nitya nathI. jyAre bhUtala sAthe ghaTane saMgasaMbaMdha thAya che tyAre te abhAva dUra thaI jAya che. je jenuM kArya kaI paNa kALe nathI tene temAM atyantAbhAva che. vAyudravya paTadravyanuM samavAyikAraNa kadI banyuM nathI, banatuM nathI ke banavAnuM nathI. tethI paTa kadIya. vAyumAM samavAya saMbaMdhathI raheto nathI. vAyumAM samavAyasaMbaMdhathI paTano abhAva. vaikAlika che ane tethI te atyantAbhAva che. . Ama atyantAbhAvathI vastuono abhAva nahi, paNa emanA saMsarga (=samavAya)ne abhAva sUcita thAya che. upara ApelA udAharaNamAM, vAyu athavA. rUpane abhAva nathI paraMtu te baMnenA saMbaMdhano-samavAyasaMbaMdhane-abhAva che. tethI A abhAvane keTalIka vAra "samavAyAbhAva paNa kahevAmAM Ave che. atyantAbhAva vizenI zrIdharanI mAnyatA bhinna che. temanA mate sarvathA asata hoya evI vastuno abhAva atyantAbhAva che. sarvathA asadabhUta ane kevaLa buddhikalpita vastune deza-kAlanirapekSa je abhAva che te atyantAbhAva che. - udAharaNArtha, "cArabAjuvALe trikoNa sarvathA asata che. teno abhAva sarva deze che ane sarva kALe che arthAta teno abhAva amuka dezamAM ke amuka kALamAM nathI. zrIdharane mate "zazaviSANa sarvathA asata che. ane teno dezakAlaanavacchinna pratiSadha e ja atyantAbhAva che. temane mate zaza ane viSANanA samavAyasaMbaMdhane abhAva e atyantAbhAva nathI.10 vaizeSikasUtravRttikAra candrAnanda paNa zrIdharanA jevo ja mata dharAve che 11 (4) a nyAbhAva (R9ciprocal Non-existence)--e vastuono pArasparika bheda jyAM hoya che tyAM te be vastuonA tAdAmyano abhAva che. tAdAne abhAva e ja anyonyAbhAva che. ghaTa paTa nathI A anyonyAbhAvanuM udAharaNa che. anyonyAbhAvamAM pratiyogitA haMmeza tAdAtmyasaMbaMdhathI avacchinna hoya che.' 214 Castella (Temporary Non-existence)--$24114 341210 AcAryoe abhAvano eka vadhu bheda mAnyo che. te che "sAmayikAbhAva. mAnI Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 padana lo ke bhUtala upara dhaTa mUkayo che. theADA vakhata mATe te ghaTane tyAMthI la levAmAM Ave che. tyAre te bhUtala upara ghaTAbhAva thaI jAya che. te ghaTane bhAva Aje sthaLe che paNa te bhUtala upara te tene abhAva che. AvA abhAvane sAmayikAbhAva' kahevAmAM Ave che. A abhAvane praUMsAbhAva nahi gaNI zakAya, kAraNa ke te ghaTanA dhvaMsa thayA nathI. A abhAvane prAgabhAva nahi gaNI zakAya kAraNa ke te ghaTa tA kAraneya utpanna thayelA che. A abhAvane atyantAbhAva paNa nahi kahevAya kAraNa ke A abhAva nitya nathI; te ghaDAne pAchA tyAM lAvI mUkavAthI A ghaTAbhAvaneA nAza thaI jaze. A abhAva anyAnyAbhAva tA hAI ja na zake kAraNa ke tenI pratiyogitA tAdAtmyasaMbaMdhartha avacchinna nathI. eTale A abhAvaneA judA prakAra tarIke prAcInAe svIkA karyAM che.13. jayaMtane mate abhAvanA e ja pradhAna prakAra che--prAgabhAva ane dhvaMsAbhAva A che uparAMta bIjA e prakArane - anyAnyAbhAva ane atyatAbhAvane - te ullekha kare che, paraMtu te jaNAve che ke mukhya teA prAgabhAva ane dhvaMsAbhAva e ja che ane bAkInA abhAveA to amuka upAdhiMne kAraNe A methI juda jaNAya che. 14 hakIkatamAM, jayaMta mAne che ke bAkInA badhA abhAvane - anyAnyabhAva ane atyantAbhAvane--prAgabhAvamAM ja samAveza thaI jAya che.1pa jayaMtanI A mAnyatA kaMIka vicitra lAge che. (5) abhAvanuM pratyakSa nyAya-vaizeSika ciDatA abhAvane khAdya astitva dharAvatI vastu mAne che eTaluM ja nahi paNa te tene pratyakSagrAhya paNa mAne che. bhATTa mImAMsakA nyAya-vaizeSikAnI jema abhAvane Adya astitva dharAvatI vastu mAne che chatAM teo tene pratyakSa gaNatA tathI. tene grahaNa karanAruM svata Mtra pramANa (abhAvapramAN yA anupalabdhipramANa) te svIkAre che. bhATTa mImAMsakA kahe che ke abhAva abhAvAtmaka hoI te tenu grAhaka pramANa paNa abhAvAtmaka (=upalabdhinA abhAvarUpa) mAnavu joie. jevu viSayanuM svarUpa tevuM pramANunuM svarUpa hovu joI e' evA A bhATTa matanI hAMsI uDAvatAM jayaMta kahe che ke abhAvanu grAhaka pramANa upalabdhiabhAva che ema mAnavuM ucita nathI, jevA yakSa tevA ja bali caDhAvavAnI jarUra nathI.6 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vaizeSikadarzana 431 abhAvane pratyakSagrAhya mAnavA mATenI mahatvanI dalIla zrIdhare ApI che. (1) jyAre indriyasanikathI bhUtalanuM jJAna thAya che tyAre "bhUtala ghaTarahita che evA AkAranuM ghaTAbhAvanuM jJAna paNa thAya che, te pachI bhUtalanI jema ghaTAbhAvane paNa pratyakSa kema na gaNA 27 jayaMta paNa A ja dalIla Ape che. te kahe che jyAre ApaNe AMkho ughADIe chIe tyAre bhUtala ane ghaTAbhAva baMnene dekhIe chIe tema ja jyAre ApaNe AMkho baMdha karIe chIe tyAre ApaNe bemAMthI ekeyane dekhatA nathI. Ama anvayavyatirekathI bhUtalajJAnanuM ane ghaTAbhAvijJAnanuM kAraNa samAna ja che e puravAra thAya che. temanuM samAna kAraNa cakSuriniyavyApAra che. tethI bhUtalajJAna cAkSuSajJAna che ane ghaTAbhAvijJAna acAghajJAna che evo bheda karavA mATe keI AdhAra nathI. (2) jema bhAva IjyigrahaNa yogya che tema abhAva paNa inDiyana grahaNa yogya che. indriya abhAvanuM jJAna karAve che e hakIkata che. eTale indriya ane abhAva vacce keI saMbaMdha =sanika) paNa kalpavo joIe.18 nyAyavaizeSikee abhAvanA pratyakSa mATe vizeSaNabhAvarUpa sanikaI mAnya che. ghaTAbhAvane bhUtalanuM vizeSaNa gaNavAmAM AvyuM che. ghaTAbhAva jenuM vizeSaNa che tevA bhUtala sAthe InDiyana saMyogasanika thatAM ghaTAbhAvanuM te indriyathI pratyakSa thAya che. Ama ahIM InDiyana sTAbhAva sAthe saMyuktavizeSaNabhAvasanika thAya che. nyAya-vaizeSikanI A mAnyatAnuM bhATa mImAMsaka khaMDana kare che. teo kahe che ke bhUtala ane ghaTAbhAva baMne eka kALe cakSurindriyathI gRhIta thatA jaNAya che tema chatAM ghaTAbhAva cakSurindriyane viSaya na hoI zake kAraNa ke (1) ghaTAbhAva rUpahita che jyAre cAkSuSa pratyakSanI utpatti mATe viSayamAM rUpanuM (raMganuM) hevuM Avazyaka che ane (2) Indriyane ghaTAbhAva sAthe kaI sanika nathI.20 vizeSaNabhAva nAmano kaI sanikaI ja saMbhava nathI, kAraNa ke sanikarSa te saMga, samavAya ke te benA joDANo jevAM ke saMyukta samavAya vageremAMthI koI eka ja hoI zake che. vaLI, eka vastu je bIjI vastunuM vizeSaNa bane che te te bIjI vastu sAthe saMgasaMbaMdha dharAve che-jema ke daMDayukata puruSa - athavA samavAya saMbaMdha dharAve che jema ke paTanuM aiya. abhAva dravya na hoI tene bhUtala sAthe saMga saMbaMdha nathI. ane te dravya, guNa, karma, sAmAnya, tema ja vizeSathI bhinna padArtha hoI teno bhUtala sAthe samavAyasaMbaMdha paNa na haI zake. uparAMta, bhATa mImAMsake kahe che ke vizeSaNavizeSyabhAva e Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 paDadana saMbaMdha ja nathI kAraNa ke enAmAM saMbaMdhanAM lakSaNo ja nathI. saMbaMdhanAM lakSA che- (1) saMbaMdha saMbaMdhIethI bhinna hoya che, (ra) saMbaMdha khate sabaMdhIomAM rahe che ane (3 saMbaMdha eka hAya che.22 vizeSaNavizeSyabhAva vizeSaNa ane vizeSyathI bhinna nathI. vizeSaNabhAva vizeSaNathI bhinna nathI ane vizeSyabhAva vizeSyathI bhinna nathI. vizeSaNavizeSyabhAva baMne sabadhIomAM rahetA nathI. vizeSaNabhAva vizeSaNamAM rahe che ane vizeSyabhAva vizeSyamAM rahe che. vizeSaNavizeSyabhAva kharekhara eka nathI paNa e che--vizeSaNabhAva ane vizeSyabhAva; alabatta, tebhe sAthe sAthe che. Ama pratyakSane AdhAra sannika ja abhAvanI bAbatamAM azakaya che. abhAvane rUpa nathI eTale te cAkSuSapratyakSazrAdya nathI e AkSepanA uttaramAM jayaMta jaNAve che ke cakSujanya jJAnanA viSaya hovA upara viSayanI cAkSuSapratyakSatAnA AdhAra che ane nahi ke tenI rUpavattA upara; aNue rUpa dharAvatA hevA chatAM cAkSuSapratyakSazrAdya nathI.23 aNue rUpa dharAvatA hAvA chatAM cAkSuSapratyakSagrAhya nathI kAraNa ke temanuM rUpa anubhUta (unmanifest) che e nyAya-vaizeSika mAnyatAne jaya'te ahIM mImAMsaka AkSepane sAmane karavA vikRta karI rajU karI che. indriya viSayanI sAthe saMbaMdhamAM AvyA vinA - viSaye pahoMcyA vinA viSayanuM jJAna karAvato nathI arthAt indriyA prApyakArI che e nyAyavaizeSika sthApita siddhAntane tyAga karIne sanniSa abhAvanI khAbatamAM saMbhavatA nathI evA mImAMsaka AkSepane dUra karavA jayaMta prayatna kare che. jayata kahe che ke indriya pAtAnA viSayanI sAthe sanniSa pAmIne arthAt viSaye pahoMcIne ja vikrayanuM jJAna karAve che e nyAyavaizeSika siddhAnta kevaLa bhAvavastune ja lAgu paDe che, abhAvavastune lAgu paDatA nathI. abhAva bhAva nahAI ne cakSu tenI sAthe sannika pAmyA vinA tenuM jJAna karAve che.24 Ama mImAMsakAnA ApekSane javAba jayaMta e Ape che ke abhAvane rUpa na heAvA chatAM tathA abhAvane cakSu sAthe saMbaMdha na hovA chatAM abhAvanuM cAkSuSapratyakSa thAya che. cAkSuSapratyakSanI khAkhatamAM svIkRta e zarateAnu pAlana abhAvanA cAkSuSa pratyakSanI bAbatamAM thatuM nathI e hakIkata che. tethI mImAMsakAnA AkSepane jayaMte Apela javAba sa MteASaprada nathI. jo ke nyAyavaizeSika ciMtA abhAvane pratyakSa gaNe che tema chatAM te abhAvanuM pratyakSajJAna thavAmAM mAnasa vyApAra jarUrI che enA svIkAra kare che. abhAvanuM pratyakSajJAna thavA mATe pratiyeAgInuM smaraNa Avazyaka che. Ane Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 433 svIkAra nyAyavaizeSikA kare che. AnI sAme keAI AkSepa karI zake ke pratiyeAgInA smaraNathI indriyanA vyApAra khAdhA pAmatA hoI indriya abhAvanuM jJAna karAvavA samatha nathI, arthAt abhAvanuM jJAna pratyakSa nathI paNa mAnasa che.25 A AkSepanA uttaramAM nyAyayaizeSika jaNAve che ke savikalpa pratyakSamAM zabdasmaraNathI indriyavyApAra badhA pAmatA na hoya teA pachI abhAvapratyakSamAM pratiyogismaraNathI indriyavyApAra bAdhA kema pAme ? AnI sAme viredhI jaNAve che ke zabdasmaraNu vagerenA savikalpa pratyakSa sAthe anuyAgitAnA saMbadha che arthAt te badhAM savikalpa pratyakSane anukULa che, kAraNa ke te badhAM savikalpa pratyakSanAM peAtAnAM aMga che - hetu che - ane e te niyama che ke vastunAM aMgeA vastunA bAdhaka banatAM nathI. paraMtu ghaTa teA pratiyeAgI che - viredhI che. eTale te ghaTAbhAvanuM pratyakSa thavAmAM bAdhaka bane che. nyAyavaizeSike| Ave! AkSepa karanArane pUche che ke ghaTa keAnA pratiyeAgI che ? nyAyavaizeSikA jaNAve che ke te ghaTAbhAvane pratiyeAgI che paraMtu ghaTAbhAvaanubhavane pratiyeAgI nathI. ghaTAbhAvaanubhavanI utpattimAM ghaTanuM(pratiyogInuM) smaraNa aMga che -- hetu che. abhAvane pratiyeNI abhAvanA anubhavane (=pratyakSanA) pratiyogI (=virAdhI) nathI paNa anuyAgI che, anukULa che, aMga che.26 abhAvanuM pratyakSa thavAmAM pratiyogismaraNa uparAta bIjo mAnasa vyApAra paNa jarUrI che. te che 'ta' nAmanI taNA. tarka nA atha thAya che khIjA badhA vikAne a`hIna, ayeAgya darzAvI ni+ya upara AvavAnI prakriyA. ta pote pramANa nathI paraMtu pramANane peAtAnu kAya karavAmAM te sahAyaka che. nyAyavaizeSiko jaNAve che ke abhAvanuM pratyakSa thAya te pahelAM nIce pramANe taNA cAle che--jo ghaTa bhUtala upara hAta te! te paNa bhUtalanI jema pratyakSa thAta kAraNa ke je kAraNasAmagrIthI bhUtala pratyakSa thavA yeAgya che te ja kAraNasamagrIthI braTa paNa pratyakSa thavA ceAgya che; ane ghaTanu pratyakSa te atyAre ahIM thatu nathI, mATe te atyAre ahI nathI.27 nyAya-vaizeSikA mAne che ke ghaTAbhAvanA jJAnamAM mAnasa vyApAra jarUrI hovA chatAM te mAnasa vyApAra karatAM indriyavyApAranuM prAbalya hovAthI te jJAna pratyakSajJAna che. bhATTa mImAMsake indriyavyApAranirapekSa mAnasa jJAnane ja abhAvanu grAhaka gaNe che28 jyAre nyAya-vaizeSikA mAnasavyApArasApekSa aindriyaka jJAnane ja abhAvanuM grAhaka mAne che. 1. 28 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pagdarzana uparAMta, vizvanAtha kahe che ke abhAvanuM pratyakSa thavAmAM anupalabdhi paNa sahakArI kAraNa che. bhUtala upara je ghaTanuM jJAna thAya te tyAM te bhUtala upara ghaTAbhAvanuM jJAna na thaI zake. AmAMthI e phalita thAya che ke abhAvanuM (ghaTAbhAvanuM pratyakSa thavAmAM pratiyogInI (=ghaTanI) upalabdhino abhAva (=anupalabdhi) kAraNa che. Ane bIjI rIte kahIe to ghaTanI upalabdhine abhAva (traghaTAnupalabdhi) na hoya te ghaTAbhAvanuM pratyakSa na thaI zake. paraMtu ahIM yogyatAno khyAla rAkhavAne che. arthAta , vastu (=ghaTa) pratyakSa thavA egya hoya (ane tenA pratyakSa mATenI saMpUrNa kAraNasAmagrI mejUda hoya) tema chatAM je tenuM pratyakSa na thAya (traghaTAnupalabdhi) to te vastunA abhAvanuM (=vaTAbhAvanuM) pratyakSa thAya. TUMkamAM, te ja vastunA abhAvanuM pratyakSa thAya che je vastu . pratyakSa thavAne vega hoya che. je vastumAM pratyakSa thavAnI yogyatA hoya te ja te vastunI anupalabdhimAM te vastunA abhAvanuM pratyakSajJAna utpanna karavAnI yegyatA Ave che. je anupalabdhimAM AvI yogyatA hoya che te ja anupalabdhi abhAvanuM pratyakSa karAve che. ghaTAbhAvanuM pratyakSa karAvavAnI ghaTanI anupalabdhinI yogyatA A ja che ke "ghaTanuM astitva hoya te ghaTanI upalabdhi AvI paDe, kAraNa ke jyAM prakAza vagere vidyamAna che tyAM je ghaTa hoya te tenI upalabdhi paNa hoya ja; paraMtu ghaTa je hota te enI upalabdhi paNa thAta ema ApaNe aMdhakAramAM na kahI zakIe, eTale aMdhakAramAM ghaTanI anupalabdhi ghaTAbhAvanuM pratyakSa karAvavAnI yogyatA dharAvatI nathI. paraMtu aMdhakAramAM paNa ghaTAbhAvanuM spArzana pratyakSa te thaI zake che kAraNa ke ghaTa jo hota to spArzana pratyakSarUpa upalabdhi thAta" ema ApaNe kahI zakIe chIe, eTalA mATe ghaTanI spArzana pratyakSarUpa upalabdhino abhAva ghaTAbhAvanA sparzana pratyakSane utpanna karavAnI yogyatA dharAve che.29 A yogyatAnI daSTie nyAya-vaizeSika darzanamAM evuM mAnavAmAM AvyuM che ke je indriyathI jenuM pratyakSa thAya che te indriyathI ja tenA abhAvanuM pratyakSa thAya che. rUpanuM pratyakSa cakSuthI thAya che eTale vAyumAM rUpAbhAvanuM pratyakSa paNa cakSuthI ja thAya che. sugadhanuM pratyakSa ghANathI thAya che eTale paththaramAM sugandhAbhAvanuM pratyakSa paNa ghANathI ja thaze. evI ja rIte, goLamAM tIkhAzane abhAva, zrotramAM zabdane abhAva ane AtmAmAM sukhane abhAva kamathI rasanA, zrotra ane manansa IndriyathI gRhIta thaze. uparyukta badhAM udAharaNonI bAbatamAM ema kahI zakAya ke vAyumAM je rUpa hata te cakSu dvArA tenuM grahaNa Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 435 thAta, paththaramAM je sugandha hota te ghANa dvArA tenuM grahaNa thAta", vagere. ahIM e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke "vAyumAM rUpAbhAva", "paththaramAM sugandhAbhAva', vagere je udAharaNo upara ApavAmAM AvyAM che te badhAM "saMsargabhAvanA (jemAM prAgabhAva, dhvasAbhAva ane atyantAbhAvano samAveza thAya che) pratyakSanAM udAharaNa che. saMsaLaMbhAvanA pratyakSamAM pratiyogInI gyatA apekSita che, jema ke vAyumAM rUpAbhAvanA udAharaNamAM rUpAbhAvane prativegI rUpa che, te rUpanI cakSu dvArA pratyakSa thavAnI yogyatA che. paraMtu anyAbhAvanA pratyakSamAM pratiyogInI nahi paNa anugInI (=adhikaraNanI) yogyatA apekSita che. udAharaNArtha, "A thAMbhale pizAca nathI" eno artha e che ke thAMbhalAmAM pizAcane tAdA saMbaMdhathI abhAva che. pizAcAbhAvano pratiyegI pizAca che, thAMbhale anugI che jemAM pizAcAbhAva rahe che. A anyAbhAvanA udAharaNamAM che ke pratiyogI pizAca pratyakSogya nathI tathApi anuyogI thAMbhalo pratyakSa yogya che. eTale ApaNe kahI zakIe ke pratyakSoga thAMbhalAthI pizAca je abhinna hota te thAMbhale pratyakSa thatAM te paNa pratyakSa thAta. paraMtu thAMbhalAnI pratyakSopalabdhi thavA chatAM pizAcanI pratyakSepalabdhi thatI nathI. tethI thAMbhalAthI pizAca bheda (=anyAbhAva) che.30 (6) virodhIonA AkSepone parihAra ane abhAvanA bAhya astitvanI sthApanA prAbhAkara mImAMsakeno e siddhAnta che ke abhAve kaI alaga padArtha nathI, paraMtu je AdhAramAM abhAvanI pratIti thAya che te AdhAra ja enuM svarUpa che. arthAt , jyAre bhUtalamAM ghaTAbhAvanI pratIti thAya che tyAre bhUtalamAM ghaTatuM na hovuM arthAta bhUtalanuM ghaTanA vinA hovuM, kevaLa pitAnA svarUpamAM hovuM, bhUtalanuM "kaivalya" ja ghaTAbhAvanuM svarUpa che. bhUtalanA kaivalyathI- kevalyasvarUpathI atirikta ghaTAbhAva koI alaga vastu nathI. tethI prabhAkara mImAMsake "bhUtalamAM ghaTAbhAvane bhUtalasvarUpa yA bhUtalanuM kevaLasvarUpa, yA bhUtalanuM kevalya mAne che, keI svataMtra padArtha mAnatA nathI. Ama mAnavAmAM kapanA lAghava paNa che, kAraNa ke AdhAra te pahelethI ja svIkata padArtha che, ane Ama mAnavAthI AdhArathI atirikta abhAvane mAnavo paDato nathI, abhAvanI svataMtra vasturUpa, padArtharUpe kalpanA kathvI paDatI nathI.31. AnA viruddha nyAya-vaizeSike nIcenI dalIlo kare che. (1) anA AdhAranA svarUpane ja abhAva mAnavAne badale abhAvane eka alaga padArtha Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 Saddana mAnavAmAM ja lAdhava che, kAraNa ke abhAvane eka alaga padAtha na mAnatAM ananta AdhArAnA rUpamAM mAnavAmAM adhika gaurava che, arthAt 'ghaTAbhAva'ne adhikaraNathI judA eka padArtha na mAnatAM 'bhUtalamAM ghaTAbhAva' bhUtalasvarUpa mAnavA paDaze, 'parvatamAM ghaTAbhAva' pavatasvarUpa mAnavA paDaze. A rIte ananta AdhAre)nA bhinna bhinna svarUpanA judA judA ghaTAbhAva mAnavA apekSAe eka ghaTAbhAva mAnavAmAM adhika lAdhava che.32 (2) bhUtalamAM ghaTAbhAva' evI ghaTAbhAvanI pratItimAM AdhArAdheyabhAvanI pratIti thAya che. bhUtala AdhAra che ane ghaTAbhAva Adheya che. paraMtu jo ghaTAbhAvane bhUtalasvarUpa ja mAnI levAmAM Ave te AdhAra ane AdheyanI . alaga-alaga pratIti je thAya che tenA khulAsA nahi thaI zake.33 (3) vaLI, abhAvane AdhArasvarUpa mAnavAmAM bIjI eka muzkelI UbhI thAya che. e te badhAne anubhava che ke je indriyathI je vastunI pratIti thAya che te indriyathI te vastunA abhAvanuM paNa grahaNa thAya che, arthAt pratiyeAgI ane ene abhAva eka ja indriyathI gRhota thAya che, cakSuthI rUpanuM grahaNa thAya che ane cakSuthI ja rUpAbhAvanuM paNa grahaNa thAya che. vAyumAM rUpAbhAvanuM grahaNa cakSuthI ja thAya che. paraMtu je abhAvane adhikaraNasvarUpa ja mAnava!mAM Ave teA 'vAyumAM rUpAbhAva'nA udAharaNamAM rUpAbhAvanuM grahaNa cakSuthI nahi thai zake, kAraNa ke virAdhIne mate rUpAbhAva vAyusvarUpa Tharaze ane vAyu te| cakSuthI grAhya nathI. Ama abhAvane jo AdhArasvarUpa mAnavAmAM Ave teA abhAvanI pratIti e indriyathI nahi thaI zake je indriyathI enA pratiyegInI pratIti thAya che. paraMtu e tA saune anubhava che ke je indriyathI vastunu (pratiyogInuM ) grahaNa thAya che te ja indriyathI tenA abhAvanu grahaNa thAya che. Ama sAjanIna anubhava sAthe virAdha AvatA hovAthI abhAvane AdhArasvarUpa na mAnI zakAya.34(4) bhUtalanuM kaivalya (=dhaTavivikatAvasthA) jene virAdhI dhaTAbhAva gaNe che te zuM che? te bhUtalathI bhinna che ke abhinna ? jo te bhUtalathI abhinna hAya te| bhUtala upara ghaTa mUkavA chatAM bhUtala te rahetuM ja hAI ApaNate te vakhate paNa dhaTAbhAvane anubhava thavA joI e. jo te bhUtalathI bhinna hoya te pachI vivAda kevaLa nAmanI bAbatamAM ja rahyo. jene virAdhI 'kaivalya' nAma Ape che tene nyAya-vaizeSikA 'abhAva' nAma Ape che. arthAMt virAdhIe nyAya-vaizeSikAnA abhAva padAnA svIkAra karI ja lIdho gaNAze.35 (5) je virodhI kahe ke bhAvanI e avasthAo hAya che...ekAkI ane sadvitIya; e bemAMthI je ekAkI avasthA te ja kaivalya che. AnI sAme nyAya-vaizeSikA kahe che : bhUtalanI ekAkI avasthA ja baTAbhAva che ema vidhInu kahevu che. ja ekAkI'zabdata Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadarzana 437 bhUtala ane ghaTAbhAvane cheDI kayo artha virodhIne abhipreta che je bhUtalamAM ghaTa nathI evI buddhine viSaya bane che? viSayabheda vinA pratItibheda thato nathI. je virodhI kahe ke AzrayarUpa bhAvamAM (=bhUtalamAM) je svAbhAvika ekatva che te ja enuM ekAkItva che, te ame nyAya-vaizeSike tene pUchIe chIe ke AzrayanuM te svAbhAvika ekatva e pratiyogInuM tenAmAM na rahevuM te che ke AzrayamAM rahetI ekatva saMkhyA che je te ekavasaMkhyArUpa hoya te te ekava Azraya jyAM sudhI astitva dharAvaze tyAM sudhI raheze ja-ghaTa AzrayamAM haze tyAre paNa, arthAt bhUtalamAM ghaTanA hovA vakhate paNa bhUtalamAM ghaTAbhAvanI Apatti Avaze. je te eka pratiyogInuM tenAmAM na rahevuM te che ema virodhI kaheze to teNe adhikaraNa(Azraya)thI bhinna abhAvarUpa svataMtra vastune svIkAra karI lIdho gaNAze.36 bauddha nyAyazeSikanI prastuta mAnyatAnuM nIce pramANe khaMDana kare che. atyAre ahIM A nathI evA AkArane abhAvane anubhava thAya che. Ama abhAve svataMtrapaNe anubhavAta nathI paNa deza, kALa ane pratiyogIthI viziSTa evo ja anubhavAya che. bhale te temanAthI viziSTa evo anubhavAya paraMtu teno temanI sAthe koI saMbaMdha hoya te tene vatusata gaNI zakAya. kintu abhAvane deza, kALa ke pratiyogI sAthe saMyoga ke samavAyasaMbaMdha ghaTate nathI. je kahe ke abhAvano deza, kALa ane pratiyogInI sAthe vizeSaNavizeSyabhAva e ja saMbaMdha che, bIjo saMbaMdha kalpavAnI kaI jarUra nathI to te barAbara nathI, kAraNa ke vizeSaNavizeSyabhAva anya saMbaMdha upara AdhAra rAkhe che-arthAta , jemanI vacce saMga ke samavAya saMbaMdha hoya che temanI vacce ja vizeSaNavizeSabhAva hoya che. saMyukta ke sameta saMbaMdhI vizeSaNa hoya che ane bIje saMbaMdhI vizeSya hoya che. udAharaNArtha, daMDI devadattamAM . daMDa vizeSaNa che ane devadatta vizeSya che tema ja temanI vacce saMyogasaMbaMdha che; "nIla kamaLamAM nIla vizeSaNa che ane kamaLa vizeSya che tema ja te baMne vacce samavAya saMbaMdha che. Ama vizeSaNavizeSyabhAva e kaI vAstavika svataMtra saMbaMdha nathI. vaLI, nyAya-vaizeSike pratiyogI sAthe abhAvano virodha saMbaMdha mAne che. paraMtu temanI te mAnyatA paNa ayogya che. virodhane ze artha che? je ghaTAbhAva AvIne ghaTane mugaranI jema pheDI nAkhatuM hoya te tene mugaranI jema ghaTane virodhI gaNAya. paraMtu ghaTAbhAva ghaTane pheDa nathI, kAraNa ke ghaTa ane ghaTAbhAva eka kALe astitva dharAvatA nathI. Ama ghaTAbhAvane Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 padarzana deza, kALa ke pratiyogI sAthe koI saMbaMdha ghaTa na hoI ghaTAbhAva bAhya vastu nathI.37 uparanA AkSepane javAba ApatAM jayaMta kahe che ke abhAvane deza sAthe vizeSaNavizeSyabhAvarUpa saMbaMdha che. vizeSaNavizeSyabhAva saMga ke samavAya upara AdhAra rAkhe che e niyama te bhAva vastune lAgu paDe che, abhAvavastune lAgu paDatuM nathI. are! bhAva vastuonI bAbatamAM paNa evo niyama , " nathI ke e bhAva vastuone vizeSaNavizeSyabhAva saMga ke samavAya para AdhArita hovo ja joIe. evo niyama nathI ke je sambaddha heya te vizeSaNa ja heya. udAharaNArtha, paga nIce dabAyela ke mAthe mUkela daMDa puruSanuM vizeSaNa nathI kAraNa ke te daMDI evI pratIti utpanna karatuM nathI. evI ja rIte, je vizeSaNa hoya te sambaddha ja hoya evo paNa niyama nathI. samavAya samavAyInuM vizeSaNa hovA chatAM te samavAyI sAthe koI paNa saMbaMdhathI sambaddha nathI kAraNa ke samavAyane samavAyImAM rahevA koI paNa anya saMbaMdhanI apekSA nathI. Ama vizeSaNavizeSyabhAvarUpa saMbaMdha anya saMbaMdhanirapekSa, svataMtra che.38 jema abhAvane deza sAthe vizeSaNavizeSyabhAvarUpa saMbaMdha che tema teno kALa sAthe paNa vizeSaNavizeSyabhAvarUpa saMbaMdha che. 9 prativegI sAthe abhAvano saMbaMdha virodhasaMbaMdha che. ahIM virodhano artha che benuM-pratiyogInuM ane abhAvanuM eka kALe ane eka dezamAM eka sAthe na rahevuM.40 pAdaTIpa 1 abhAvasya pRthaganupadezaH bhAvapAratantryAd na tvabhAvAt / kandalI pR0 18 / 2 kiM punastattvam ? satazca sadbhAvo'satazcAsadbhAvaH / nyAyamA0 1.1.1 (uthAnikaal) 1 3 vamavAre rAmA 2 viroSaviroSyamAvati.. cA vALa 2.2.4T 4 juo vyAsakkA tAtAvahI (4mAM ane manuSA sAthe vA02 -22 (amAnigor) 5 patteH pUrva kAryasya / tarkasaM0 pR0 62 / / anAdiH sAntaH prAgabhAvaH / takasaM0 pR0 62 / 7 utpattyanantaraM kAryasya / takasaM0 pR0 62 / 8 sAdiranantaH pradhvaMsaH / tarkasaM0 pR0 62 / / 8 traikAlikasaMsargAvacchinnapratiyogitAko'tyantAbhAvaH / tarkasaM0 pR0 62 / / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSidana 43 10 atyantAbhAve tu sarvathA asadbhUtasyaiva buddhAvAropitasya dezakAlAnavacchinnaH pratiSedhaH / kandalI pR0 558 / 11 .. yadatyantAbhAvarUpaM zazaviSANAdi tad 'abhUtam' 'nAsti' iti paryAyazabdAbhyAmavyatiriktamucyate...nAsya dezakAlAdiniSedhaH / vai0sU0 candrAdivRtti 9.9 / 12 tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAko'nyonyAbhAvaH yathA ghaTaH paTo na bhavati / tarkasaM0 pR0 62 / 13 tatra utpAdavinAzazAlI caturtho'yamabhAva iti kecit / siddhAntamuktA0 12 / 14 utpannasya vinAzo vA tadanutpAda eva vA / abhAvastattvato'nye tu bhedAstvaupAdhikA matAH // nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 59 / 15 na prAgabhAvAdanye tu bhidyante paramArthataH / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 59 / 16 tasmAd yuktamabhAvasya nAbhAvenaiva vedanam / , na nAma yAdRzo yakSo balirapyasya tAdRzaH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 51 / 17 api cendriyasannikarSAd upalabhyamAne bhUtale abhAvajJAnamapi bhavati bhaghaTaM bhUtala - miti, tatra bhUtalasyevAbhAvasyApi pratyakSatA kiM neSyate / kandalI 544 / 18 nanu bhUpradezaM ca ghaTAbhAvaM ca visphArite cakSuSi nirIkSAmahe, nimIlite tasmiMstayoranyataramapi na pazyAmaH / tatra samAne ca tadbhAvabhAvitve bhUpradezajJAnaM cAkSuSam bhAvajJAnaM tu na cAkSuSamiti kuto vizeSamavagacchAmaH / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 46 / 9 17 bhAvavad abhAvo'pi indriyagrahaNayogya eva, kAryadarzanAdeva cAsyendriyasambandho'pi kazcit kalpayiSyate / kandalI pR0 544 / 20 nanu nIrUpasyAsambaddhasya ca cAkSuSatvamabhAvasya kathamabhidhIyate / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 48 / 21 sannikarSo hi saMyoga pamavAyasvabhAvaH tatprabhavabhedo vA saMyuktasamavAyAdiriha nAstyeva / saMyuktavizeSaNabhAvo'pi na saMbhavati kumbhAbhAvamya bhUpradeza vizeSaNatvAbhA - vAt, na hyasaMyuktasamavetaM vA kiMcidvizeSaNaM bhavati saMyuktasya daNDAdeH samavetasya zuklaguNAdestathAbhAvadarzanAd, abhAvazca na kenacitsaMyujyate adravyabhAvAt, na kacitsa samavaiti guNAdivailakSaNyAditi / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 46 / 22 vizeSaNavizeSyabhAvazca sambandha eva na saMbhavati, bhinnobhayAzritaikatvAbhAvAt / " tarkabhASA | 23 cakSurjanitajJAnaviSayatvAccAkSuSatvaM na rUpavattvena / rUpavatAmapi paramANunAmacAkSuSatvAt / nyAyamaM0, bhA01, pR0 48 / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 Sada na 24 prApyakAritvamapi indriyANAM vastvabhiprAyamevocyate tasmAdavastutvAdabhAvasya tena sannikarSamalabhamAnamapi nayanamupajanayati tadviSayamavagamam / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 49 / 25 pratiyogismaraNa vyavahitendriyArthasannikarSo nAlamabhAvadhiyamupajanayitum / nyA0vA0 tA0 1.1.4 / " 26 savikalpakasya pratyakSasiddhau yathA zabdasmaraNapUrvagRhItapiNDAnusaMdhAnAdayo nendriyavyApAraM vyavadadhatIti / na ca zabdasmaraNAdInAm anuyogitA, bhUtalavikalpakaM pratyaGgatvAt strAGgamavyavadhAyakamiti nyAyAd ghaTasya tu pratiyogiteti sAMpratam H kasya punaH pratiyogI ghaTaH / tadabhAvasyeti ced bhavatu ghaTAbhAvAnubhavasya tu ghaTasmaraNaM heturiti na pratiyogi kiM tu anuyogyeva / nyA vvA0tA0 1.1.4 / 27 yadyatrAbhaviSyad ghaTo bhUtalamivAdrakSyata, tena saha tulyadarzanayogyatvAt na ca dRzyate tasmAnnAstIti / tena tarkeNAnujJAyamAnaM ( pratyakSaM) ghaTAbhAvaviziSTabhUtale pravartate kevalamevedaM bhUtalaM neha ghaTa iti / nyA0vA0tA0 1.1.1. / 28 mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA / zlo0 vA0 abhAva0 27 / 25 atrAbhAvapratyakSe yogyAnupalabdhiH kAraNam / tathAhi, bhUtalAdau ghaTAdijJAne jAte ghaTAbhAvAdikaM na jJAyate tenAbhAvopalabhye pratiyogyupalambhAbhAvaH kAraNam / tatra yogyatApyapekSitA sA ca pratiyogisattvaprasaJjanaprasaJjita pratiyogikatvarUpA / tadarthazca pratiyogino ghaTAdeH sattvaprasaktyA prasaJjita upalambharUpaH pratiyogI yasya so'bhAvapratyakSa hetuH / tathAhi yantrAlokasaMyogAdikaM vartate tatra yadyatra ghaTaH syAttarhi upalabhyetetyApAdayituM zakyate / tatra ghaTAbhAvAdipratyakSa bhavati / andhakAre tu nApAdayituM zakyate / tena ghaTAbhAvAderandhakAre na cAkSuSapratyakSam, spArzanapratyakSaM tu bhavatyeva, AlokasaMyogaM vinApi spArzanapratyakSasyApAdayituM zakyatvAt / siddhAntamuktA0 62 / 30 vAyau rUpAbhAvaH, pASANe saurabhAbhAvaH, guDe tiktAbhAvaH, zrotre zabdAbhAvaH, Atmani sukhAbhAvaH, evamAdayastattadindriyairgRhyante tattatpratyakSasyApAdayituM zakyatvAt / saMsargAbhAvapratyakSa pratiyogino yogyatA, anyonyAbhAvapratyakSa tvadhikaraNayogyatA'pekSitA / ataH stambhAdau pizAcAdimedo'pi cakSuSA gRhyata eva / siddhAnta. muktA0 62 / 31. nanvastu abhAvAnAmadhikaraNAtmakatvaM lAghavAditi cet ? siddhAntamuktA0 12 / 32 na, anantAdhikaraNAtmakatvakalpanA'pekSayA'tiriktakalpanAyA eva laghIyastvAt / siddhAntamuktA0 12 / 33 evaM ca AdhArAdheyabhAvo'pyupapadyate / siddhAMta muktA0 12 / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikadana 441 34 evaM ca tatacchabdagandharasAdyabhAvAnAM pratyakSatvamupapadyate / anyathA tattadadhikaraNAnAM tattadindriyAgrAhyatvAdapratyakSatvaM syAt / siddhAMtamuktA0 12 / 35 keyaM ghaTaviviktatA ? sA bhUpradezAdabhinnA bhinnA vA ? abhede bhUpradezAvizeSAd ghaTasannidhAne'pi ghaTo nAstIti pratipattirjAyeta, bhede tu nAmni vivAdaH syAt / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 54 / " 31 atha manyase bhAva evaikAkI sadvitIyazceti dvayImavasthAmanubhavati / tatraikAkI bhAvaH svarUpamAtramiti kevala iti cocyate, tAdRzasya tasya dRzye pratiyogini ghaTAdau jighRkSite satyupalabdhirghaTAdyabhAvavyavahAraM pravartayatIti / atrApi namaH - ghaTAderabhAvAd bhUtalaM ca vyatirecyaikAkizabdasyArthaH kaH samarthito bhavadbhiryo hi nAstIti pratiSedhadhiya Alambanam : nahi viSayavailakSaNyamantareNa vilakSaNAMyA buddherastyudayaH, nApi vyavahArabhedasya saMbhavaH / svAbhAvikaM yadekatvaM bhAvasya tadevaikAkitvamiti cet ? kimekatvaM pratiyogirahitattvam ? ekatvasaMkhyA vA ? ekatvasaMkhyA tAvadyAvadAzrayabhAvinI bhAvasya sadvitIyAvasthAyAmapyanuvartate / atha pratiyogirahitatvaM svAbhAvika mekatvamucyate, siddhaM prameyAntaram / kandalI pR0 553-554 / 37 abhAvo nAma pratIyamAno na svatantratayA ghaTAbhAvasvarUpa badanubhUyate'pi tu dezakAla pratiyogiviziSTatvena, tathA hyevaM pratItiridamidAnImiha nAstIti / sa centhamavagamyamAno'pi yadi taiH saMbaddha eva bhavedabhAvaH ka enaM dviSyAt / na tvasau tatsambaddhaH / na hi dezena kAlena pratiyoginA sahA'sya kazcitsaMbandhaH, saMyogasamavAyAderanupapatteH / na ca saMbandharahitameba vizeSaNaM bhavati / nanu vizeSaNavizeSyabhAva eva saMbandhaH kiM saMbandhAntarApekSayA ? mevam-saMbandhAntaramUlatvena tadavagamAt saMyuktaM samavetaM vA vizeSaNaM bhavati daNDI devadatto nIlamutpalamiti / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 51 / 38 tathA saMbandhAbhAvAditi yaduktaM tatra dezena saha tAvadabhAvasya vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandhaH, sa tu sambandhAntaramUla iti bhAve'yaM niyamo nAbhAve, na ca bhAve'pyeSa niyamo, na hyevaM bhavati yatsambaddhaM tadvizeSaNameva, pAdapIDite zirasi vA dhAryamANe daNDe daNDIti pratyayAnutpAdAt, nApyevaM yadvizeSaNaM tatsambaddhameveti samavAyasya satyapi vizeSaNatve sambandhAntarAbhAvAt tasmAtsambandhAntararahito'pi pratibandha iva vAcyavAcakabhAva iva vizeSaNavizeSyabhAvaH svatantra eva sambandhastathApratIsaravadhAryate / nyAmaM0 bhA0 1, pR0 56 / " 38 evaM kAlenApi saha sa eva veditavyaH / nyAmaM0, bhA0 1, pR0 56 / 40 pratiyoginA tu saha virodho'sya sambandhaH, ayameva ca virodhArthaH yadekatro bhayorasa mAvezaH / nyAmaM0, bhA0 1, pR0 56 / , Page #460 -------------------------------------------------------------------------- Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana adhyayana 1 pIThabaMdha yAya zabdano artha ' (1) sAmAnya rIte "nyAya' zabdano artha kAyado yA niyamayukta vyavahAra e che (niyamana cata ti). (2) "nyAya zabdano prayoga "sadaza yA "nI jemanA arthamAM paNa thAya che. kAkatAlIyanyAya, bIjAMkuranyAya, vagere tenAM udAharaNo che. A nyAyane laukika nyAyo' kahevAmAM Ave che. (3) dArzanika paraMparAmAM cAya"zabdano artha thAya che pramANe dvArA arthanI parIkSA'. (4) dArzanika paraMparAmAM 'nyAya zabdanA arthane saMkeca karavAmAM AvyA ane kevaLa. 'parAthanumAna" ( paMcAyavavAkya) mATe paNa tene prayoga thavA lAgyA. paMcAvavavAne vAtsyAyane "parama nyAya kahyo che, kAraNa ke temAM badhAM pramANene samavAya che. pratijJAmAM Agama, hetumAM anumAna, udAharaNamAM pratyakSa ane upanayamAM upamAno samAveza thAya che. A cAreyanA sahayogathI ja nigamana. yA phalitArtha nIkaLe che. Ane dhyAnamAM rAkhIne udyotakare kahyuM che ke ahIM badhAM pramANonA vyApArathI je jJAna thAya che te nyAya che. Ama paMcAyavavAkyane tema ja te dvArA thatA jJAna baMnene "nyAya" gaNavAmAM AvyAM che. (5) dareka darzana pramANa dvArA arthanI parIkSA kare che tema ja dareka darzana bIjAne pitAne pakSa samajAvavA parAthanumAnane prayoga kare che. eTale, sAmAnyapaNe dareka darzanane "nyAya gaNI zakAya. paraMtu "nyAya' zabda gautamapraNIta darzanazAstra mATe rUDha thaI gayA che. AnuM kAraNa e lAge che ke te zAstra pradhAnapaNe pramANenI mImAMsA kare che ane temAMya khAsa karIne parArthanumAnane vicAra kare che. nyAyavidyAnAM anya nAme - (1) nyAyavidyAnuM prAcIna nAma "vAkavALe che. chAndogya upaniSanA. sAtamA adhyAyanA prathama khaMDamAM nArada-sanakumArasaMvAdamAM tema ja pataMjalinA. Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana mahAbhASyanA prathama AhnikamAM "vAke vAkya' nAmathI nyAyavidyAno ullekha thayo che. (2) nyAyavidyA mATe "nItinAmane prayoga paNa thAya che. navyarnayAyika jagadIza talaMkAre nyAyavidyA mATe "nItinAma vAparavAnI paraMparAnuM sUcana karyuM che.milindapraTanamAM cAra darzane gaNAvyAM che--sAMkhya yoga, nIti ane vaizeSika. ahIM sAMkhya-ganuM joDakuM ane nIti-vaizeSikanuM joDakuM gaNAvAyuM che. tethI "nIti'nAmathI ahIM nyAyavidyA abhipreta haze ema lAge che. (3) vAsyAyane spaSTa zabdomAM kahyuM che ke nyAyavidyA mATe "AkhyAkSikI nAmano prayoga thAya che. ahIM eka mahatvane prazna e UThe che ke "AkSikI' nAmano prayoga nyAyavidyA mATe kyArathI thavA lAgyo. kauTilyanA arthazAstramAM cAra vidyAo gaNAvI che-AkSikI, trayI, vArtA ane daMDanIti. e pachI tarata kahevAmAM AvyuM che ke sAMkhya, yoga ane lekAyata A traNa AndhAkSikI che. A uparathI e spaSTa thAya che ke kauTilyanA arthazAstramAM 'AkSikI. zabda sAmAnyarUpathI darzanazAstra mATe prayukta thayo che. "AnyAkSikI zabdo artha che dekhelAne pharIthI dekhavuM" arthAta manana. A rIte jotAM 'AndhAkSikIzabdano prayoga darzanazAstra mATe atyanta ucita che, kAraNa ke darzanazAsa mananarUpa ja che. paraMtu je vakhate anumAnavidyA yA nyAyavidyAnuM pRthapha prasthAna thayuM, te svataMtrapaNe eka zAstranA rUpamAM astitvamAM AvI tyAre "AkSikI' zabdano artha "anumAnavidyA karI te zAstra mATe te zabdano prayoga thavA lAge. have dekhelAne dekhavAne (=anvIkSAno) athuM anumAna thaze ane "AnyAkSikI'no artha "anumAnavidyA yA "nyAya vidyA thayo. (4) nyAyavidyA mATe "taka" nAmano paNa prayoga thAya che. tene tarkavidyA paNa kahevAmAM Ave che. (5) nyAyavidyAnuM eka nAma hatuvidyA che. sAdhyane siddha karavA mATe sauthI mukhya hetu che. hetu vinA pratijJAnuM kaMI mUlya nathI. eTale hetunAM lakSaNo ane hevAbhAsanI carcAnuM sthAna nyAyavidyAmAM mahattvanuM che. tethI nyAvidyAne hatuvidyA paNa kahevAmAM Ave che. (6) nyAyavidyAnuM bIjuM eka nAma vAdavidyA' paNa che. vidvAnonI parighamAM keI gahana viSayanA vicAra yA zAstrArthane vAda kahevAmAM Ave che. evA zAstrArthamAM nitAH upAdeya hovAthI nyAyavidyAne vAdavidyAnA nAmathI paNa prasiddhi maLI che. (7) nyAyavidyAne mATe pramANa vidyA zabda paNa pracalita che, kAraNa ke te pramANamAM aMgenuM pramANanuM svarUpa, pramANanuM prAmANya, pramANanA bhedo, vagerenuM sAMgopAMga nirUpaNa kare che. te pramANumImAMsA che. (8) nyAyazAstranA praNetAnuM nAma gautama yA akSapAda hoI tene "gautamIya zAstra' yA 'akSapAdarzana' tarIke paNa oLakhavAmAM Ave che. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana nyAyavidyAno udbhava bhAratIya dAza`nika para MparAmAM tattvasAkSAtkAra mATe zravaNa ane nididhyAsana jeTaluM ja mahattva mananane ApavAmAM AvyuM che. AmAM ja nyAyavidyAnuM mULa raheluM che. upinaSatkALamAM peAte karalA mananane vidvAnA ekabIjAnI AgaLa yA pariSade AgaLa rajU karatA. Ama peAtAne je pratIti thaI hoya tene bIjAne gaLe Utare e rIte rajU karavAnI kaLA upaniSadkALamAM khIlI hatI. Ama tamAMnukUla manana ane vAdavidyAnA prAraMbha upaniSatkALamAM thayA. upaniSadkALamAM ajAtazatru ane janakanI sabhAmAM tatkAlIna aneka tArkikA bhegA thatA hatA ane aneka samasyAonI AlAcanA thatI hatI. tethI ema kahI zakAya ke upaniSatkALamAM vAdamAM saphaLatA mATe aneka taka pradhAna niyame| tAravavAmAM AvyA haze ane takavidyAne prArabha thayA haze. 445 zAstra A taka vidyAne vikasavA bIjI dizAmAMthI paNa baLa maLyuM. vAkayA tarIke pUrvamImAMsA paNa svataMtra zAstra tarIke AkAra laI rahyuM hatuM. tene vAkavAnI samasyAonA ukela mATe taka vidyAnAM aneka aMgeAnA vicAra karave paDyo ane e rIte teNe nyAyavidyAnA vikAsamAM mahattvanA phALA Apyo. nyAyazAstra, pUrvamImAMsA ane vairoSikadarzana nyAya'zabdane prAcIna pracAga pUrvamImAMsAne mATe thayelA maLe che. ApastambhasUtra(11.4.2013 tathA 11-6-14-13)mAM 'nyAya'zabdanA prayoga pUrvamImAMsAnA amAM thayA che. pUrvamImAMsAsampradAyanA aneka graMthAnAM nAmeAmAM nyAya'zabda pUrvamImAMsAnA amAM prayeAjAyA che. 'nyAyakaNikA' 'nyAyaratnamAlA' vagere AnAM udAharaNe che. evuM lAge che ke koI granthanA tApane spaSTa karavA je niyamenA prayoga thatA te niyamone te kALe 'nyAya' kahevAmAM AvatA haze. vizeSa dRSTAntAnA mATe nyAya'zabdane prayAga paNa (jema ke kAkatAlIyanyAya vagere mATe) pU`mImAMsA sAthe nyAya'zabdanA sabaMdha sUcave che, anumAnavidyA sAthe tene saMbaMdha sUcavatA nathI. keAI vAkayanA tApane spaSTa karavA je niyamA haze temAM 'anumAna'nuM paNa mahattvapUrNa` sthAna haze, ane tethI anumAnane mukhyapaNe 'nyAya' gaNavAmAM AvyuM haze. Ama evuM lAge che ke brAhmaNaprathAnA tAtpayane nizcita karavA mATe je niyame pUrvamImAMsAe ghaDyA te niyameAmAM 'anumAna' paNa hatuM. anya dA`nika sampradAyAnI jema pUrva^mImAMsAmAM paNa anumAnane prAraMbhika vikAsa thayA haze. paraMtu jyAre anumAnanuM nirUpaNa Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 padarzana vistRta thavA lAgyuM tyAre "anumAnavidyAeka svataMtra zAstra banI gayuM, ane pUrvamImAMsA mATe vaparAte "nyAyazabda A navA zAstra mATe vaparAvA lAge. tema chatAM "nyAyazabdano prayoga enA purANuM artha mAM pUrvamImAMsA-paraMparAmAM cAlu ja rahyo. svatantra vidyA tarIke astitvamAM AvelI anumAnavidyA kevaLa anumAnamAM (ke pramANumImAMsAmAM) ja sImita na rahI, kAraNa ke pratyeka darzana mATe e Avazyaka che ke te pote bhale darzananA eka aMga upara vizeSa dhyAna Ape chatAM teNe bIjA aMgeno paNa vicAra karavo joIe. tethI nyAyadarzane potAno prameyabhAga vaizeSikadarzanamAMthI lIdho. jo ke teno mukhya viSaya anumAna che, chatAM sAthe sAthe AtmA, sukha, duHkha, mokSa, Izvara, vagere tanuM paNa nirUpaNa teNe karyuM che. Ama sarvAgapUrNa nyAyadarzana banI gayuM. nyAyazAnuM prajana nyAyazAstranuM prayojana vastunuM yathArtha jJAna karAvanAra pramANenuM svarupa vicAravAnuM, pramANonA prAmANanI parIkSA karavAnuM, pramANanuM mahattva prasthApita karavAnuM ane pramANa dvArA tenuM jJAna karAvavAnuM ane chevaTe mekSanuM sAdhana banavAnuM che. nyAyazAstranA pramANa vagere seLa padArthonA kharA svarUpanuM jJAna niHzreyasanuM vidhAyaka che. 8 Ama nyAyazAstranuM antima dhyeya te mokSa che. nyAyazAstranI racanA ane adhyayana mukti mATe che. zAstrArthamAM kauzala saMpAdana karavA mATe jarUrI aMgenuM nirUpaNa karavuM e paNa nyAyazAstranuM prayojana che. eTale ja nyAyazAstra japa, vitaMDA, hevAbhAsa, chala, jAti ane nigrahasthAnane vistArathI vicAra kare che. nyAyazAstranuM mahattva kaI paNa graMthane samajavo hoya yA keInA vaktavyane samajavuM hoya te be zAstranuM jJAna Avazyaka che - te bhASAnA niyamanuM ane tarkanA niyamonuM jJAna Avazyaka che. Ama vyAkaraNazAstra ane tarkazAstranuM abhyAsakramamAM atyA mahatva che. tethI ja prAcIna samayathI saMskRtanA abhyAsakramamAM vyAkaraNagraMtha ane nyAyagraMthathI vidyAdhyayana zarU karavAnI paripATI cAlI Ave che. vyAkaraNa bhASAnA DhAMcAne samajavA jarUrI che ane nyAya vicAranA DhAMcAne samajavA jarUrI che. Ama nyAyazAstra badhA ja zAstrone samajavA atyaMta Avazyaka che. eTale ja vAtsAyana tene badhI vidyAonA pradIpa tarIke vadhAve che. 8 nyAyavidyA sarva Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna vidyAonAhAne samajavAnI cAvI che. Ane kAraNe ja tene sazAstropakAraka gavAmAM AvI che. gautamathita zAstra sarvazAstropakAram . 447 tenA AvA mahattvane khyAlamAM rAkhIne ja manu kahe che ke taka dvArA vedazAstra ane A dharmapadezanA anu je vyakti tattvAnveSaNa kare che te ja temanA yathAtha mane samajI zake che. 10 tenA AvA mahattvane laI ne ja cauda vidyAsthAnamAM tene samAveza karavAmAM Avyo che.11 cauda vidyAe A che cAra veda, cha vedAMga (=zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda ane jyotiSa) ane cAra upAMga =purANu, nyAya, mImAMsA ane dhama zAstra). nyAyavidyAnA jJAna vinA na te kAI kArya siddha thaI zake che, na te koI dharma saMpAdana thaI zake che. tethI nyAyavidyA saka ne ane sa dha tA AdhAra che mULa che.2 --- nyAyasAhitya " gautae (anumAnika I. sa. 350) nyAyasUtranI racanA karI. tenA upara vAtsyAyane (Anu. I. sa. 4paM0) bhASya lakhyuM che. A bhASya upara udyotakaravuM (Anu. I. sa. 600) vAtika che. jayaMte (Anu. I. sa. 920) recaka ane sAhityika bhASAmAM prauDha nyAyagraMtha nyAyamAMjarI lakhyA che. vAcaspati mitre (Anu. I.sa. 950) udyotakaranA vAtika upara nyAyavAti katAtparya TIkA racI che. bhasa i(Anu. I. sa. 975) nyAyasAra graMtha lakhyA che; temAM temaNe nyAyanI prAcIna paripATInuM ullaMdhana karI peAtAnA svataMtra mateA ApyA che. udayanAcArya (I. sa. 984) vAcaspatinI TIkA upara 'tAtpaya parizuddhi' lakhI che. temaNe lakhelA nyAyanA mahattvanA svatantra graMthA 'nyAyakusumAMjali' ane 'Atmatattvaviveka' che. navyanyAyanI zailIne AbhAsa A be graMthAmAM maLe che. paraMtu navyanyAyanA sAcA netA teA gaMgeza (i. sa. 1200) che. temaNe peAtAnI vilakSaNa muddhi ane asAdhAraNa pratibhAne baLe nyAyazAstranI zailI ane vicAradhArAmAM adbhuta parivatana kayu . temaNe nirUpelA nyAyane 'navyanyAya' nAma maLyuM. temaNe racelA 'tattvacintAmaNi' nayanyAyanA prathama ane AdhArabhUta gra Mtha che. tenA cAra khaDe che -- pratyakSakha'Da, anumAnakha'Da, zabdakhaMDa, ane upamAnakhaMDa. tattvacintAmaNi upara aneka TIkAo lakhAI che. ahIM nyAyadarzananA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 vadana mahatvanA sImAstaMbha gaNI zakAya evA graMthanI ja vAta karI che. Ama te nyAyadarzananuM sAhitya ghaNuM vizALa che. saMgharSa dvArA nyAyadarzanane vikAsa bauddho ane taiyAyikanA saMgharSane ItihAsa rocaka che. gautame pitAnA nyAyasUtramAM bauddha nAgArjunanA (anuI. sa. 200) zunyavAdanuM khaMDana karyuM. che evo keTalAka vidvAnone mata che. didbhAge (anu. I. sa. 500) pitAnA pramANasamuccaya' graMthamAM vAtsyAyana upara AkramaNa karyuM che. udyotakara pitAnA vAtikanA prAraMbhika lekamAM spaSTapaNe kahe che ke kutAkikoe phelAvelA ajJAnane dUra karavA huM A graMthanI racanA karuM chuM.13 vAcaspati temanA A vAkyane samajAvatAM kahe che ke "kutAkikathI ahIM kliAga vagere bauddho udyotakarane abhipreta che.14 udyotakare pitAnA vAtikamAM pradhAnapaNe dinAgane lakSya banAvyuM che. IsvIsananI sAtamI zatAbdImAM bauddha dharmanIti ane mImAMsaka kumArila-prabhAkaranI joDI dArzanika kSetramAM praveza kare che. A tripuTIe nyAyadarzananI atyaMta kaThora samAlocanA karI che. tene pariNAme yaMte pitAnI nyAyamaMjarImAM dharmakIti, kumArila ane prabhAkara traNeyane saNasaNate javAba Apyo che. vAcaspatie nyAyavArtikatAtparyaTIkAnI racanAnuM prayojana darzAvatAM kahyuM che ke udyotakaranI vANI upara kutAkikee karelA AkramaNamAMthI tene uddhAra karavA A TIkAnI racanA huM karuM chuM. temaNe diltAna ane dharmakIrtinA matanuM khaMDana karyuM che. udayanAcAryanI samakSa paNa be vidhI yugale che - eka che dinAga-dharmakIrtinuM bauddha yugala ane bIjuM che. kumArila-prabhAkaranuM mImAMsaka yugala. udayana sAme dharmakIti pachInA bauddha tAkike paNa che ja. Ama I. sa. 1000 sudhI nyAyadarzanano vikAsa pradhAnapaNe bauddha tAki ke sAthenA saMgharSathI thaye che. nyAyasUtrane viSaya nyAyasUtramAM pramANa, prameya, saMzaya, prajana, daSTAnna, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaMDA, hevAbhAsa, chala, jAti, ane nigrahasthAna A soLa padArthonuM nirUpaNa uza-lakSaNa-parIkSAnA krame karavAmAM AvyuM che. nyAyasatra pAMca adhyAyamAM vibhakta che; pratyeka adhyAyamAM be Ahnika che. nyAyasUtromAM kula sUtre lagabhaga 500 che. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 449 prathama adhyAya seALa padArthAnI gaNanA; pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda A cAra pramANeAnu' lakSaNa; prameyanuM lakSaNa tema ja tene vibhAga; AtmA, zarIra, indriya, atha, buddhi, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva (punajanma), phaLa, du:kha ane apavaga^(meAkSa)nuM sAmAnya nirUpaNa; saMzaya, prayeAjana, dRSTAnta ane siddhAMtanuM nirUpaNa; pratijJA vagere avayavAnI samajUtI; taka ane niyanI samajUtI; vAda, japa ane vitaMDAnAM lakSaNa; hetvAbhAsanA bhedo; trividha chalanu lakSaNa; jAti ane nigrahasthAnanuM sAmAnya nirUpaNa. Ama prathama adhyAyamAM nyAyanA seALeya padArthAnuM sAmAnya nirUpaNa che. - bIjo adhyAya * A adhyAyamAM saMzaya, pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabdanI bAbatamAM UtI zaMkAo ane temanuM samAdhAna che. vaLI, A adhyAyamAM zabdanI aniyaMtA puravAra karavAmAM AvI che tema ja vyakti, AkRti ane jAtinuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. trIjo adhyAya----jema bIjA adhyAyamAM pramANaparIkSA che tema trIjA adhyAyamAM prameyaparIkSA che. A adhyAyamAM indriyacaitanyavAda, zarIrAtmavAda Adi matAnu khaMDana che. AtmAnA nitvanI sthApanA, indriya ane viSayanA bhautikatvanI sthApanA ane buddhi-mananI parIkSA paNa A adhyAyamAM che. 11 ceAtheA adhyAya A adhyAyamAM pravRtti ane doSanI, duHkha ane apavargInI samIkSA che. A adhyAyamAM prAvAduka matAnI AlocanA che ane avayava-avayavInI carcA che. pAMcamA adhyAya A adhyAyamAM jAtinA covIsa bheda ane nigrahasthAnanA bAvIsa bheda samajAvavAmAM AvyA che. pAdaTIpa 1 pramALarthavarIkSaLa nyAyaH / nyAmAM chu. 6. z. / 2 tasya paJcAvayavAH pratijJAdayaH samUhamapekSyAvayavA ucyante / teSu pramANa samavAyaH, Agama: pratijJA, heturanumAnam , kAhara N pratyakSam, upanayamuvamAnam| sarvessaamekaarthsmvaaye sAmarthya pradarzanaM nigamanamiti / so'yaM paramo nyAya iti / nyAya mArA 4. 29 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 vaDkazana 3 samasta pramANavyApArAdarthAdhigatirnyAyaH / nyAyavA0 1.1.1. ( pR0 14 ) | 4 kurvanti nityamanumAnamaNeraneke prAyaH prayAsamadhidIdhiti nItibhAjaH / IzvarAnumAnacintAmaNi dIrghAitiTIkA ( antima zloka ) / 5 sAMkhya yogA noti visesikA / milindaprazna pR0 3 / du .... AnvIkSikI nyAyavidyA / nyAyabhA 1.1.1 / 7 sAGkhyaM yogo lokAyataM cetyAnvIkSikI / kauTilIya arthazAstra 1.2 / 8 pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayava tarka nirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsachala jAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH / nyAyasUtra 1.1.1. / 8 pradIpaH sarvavidyAnAm / nyAyabhA0 1.11. / 10 ArSa dharmopadezaM ca vedazAstrAvirodhinA / yastarkeNAnusandhatte sa dharmaM veda netaraH // manusmRti 12-106 / 11 nyAyamaM, bhA0 1, pR0 4 / 12 seyamAnvIkSikI pramANAdibhiH padArthairvibhajyamAnA pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAm / . AzrayaH sarvadharmANAM vidyoddeze prakIrtitA // nyAyabhA0 1.11 / 13 kutArkikAjJAnanivRttihetuH .... | nyAyavA0 pR0 1. 14 yadyapi bhASyakRtAkRtavyutpAdanametat tathApi diGnAgaprabhRtibhirarvAcInaiH kuhetusantamasasamutthApanenAcchAditaM zAstra...... | nyA0 vA0 tA0 TI0 pR0 2 / 15 icchAmi kimapi puNyaM dustarakunibandhapaGkamagnAnAm / udyotakaragavInAmatijaratInAM samuddharaNAt // nyA0vA0tA0TI0 pR0 1 / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 2 pramANa pAnanA bhedo AtmAnA nava vizeSaguNemAM jJAna ja mukhya che. darzanazAstramAM - khAsa karIne darzanazAstranA pramANabhAgamAM (epistemology and Logic) - enuM vistRta nirUpaNa karavAmAM Ave che. jJAnanA mukhya be vibhAga karavAmAM Ave che - smRti ane anubhava. je saMskAramAtrajanya che te smRti che, ane tenAthI bhinna jeTalAM jJAne che te badhAno anubhavamAM samAveza thAya che. anubhavanA be prakAra che - yathArtha anubhava ane ayathArtha anubhava. yathArtha anubhavane pramA kahevAmAM Ave che ane ayathArtha anubhavane apramA kahevAmAM Ave che. yathArtha anubhavanA mukhya be bheda che-sAkSAtkArI (=pratyakSa) yathArtha anubhava ane parokSa yathArtha anubhava. sAkSAtkArI yathArtha anubhava pratyakSajJAna che, jyAre pakSa yathArtha anubharvamAM anumAnajJAna, upamAnajJAna ane zabdajJAnano samAveza thAya che. ayathArtha anubhavanA traNa bheda che-saMzaya, bhrama ane taka.1 yathArtha anubhava(=pramA)nuM lakSaNa yathArtha anubhavanuM svarUpa zuM che ? tenAM lakSaNe kayAM che ? A praznanA uttara pramAlakSaNanI carcAmAMthI maLI rahe che. vastu jevI hoya tevI ja grahaNa kare te anubhava yathArtha che. arthAta anubhava je arthavyabhicArI hoya te te yathArtha che. vastumAM je rUpa hoya te rUpa je anubhavamAM bhAse che te anubhava arthavyabhicArI kahevAya ane tene ja yathArtha anubhava gaNAya. paraMtu vastumAM je rUpa hoya tenAthI atirikta bIjuM ja rUpa je anubhavamAM bhAse te te anubhava arthavyabhicArI kahevAya ane tene yathArtha anubhava na gaNI zakAya.2 A ja vAtane spaSTa karatAM vAsyAyana jaNAve che ke sat vastune satarUpe grahaNa karanAro anubhava yathAbhUta (yathArtha) che, aviparIta che, sAce che, tevI ja rIte asat vastune asatarUpe grahaNa karanAro anubhava yathAbhUta ( yathArtha) che, aviparIta che, sAco che. Ama anubhava ane artha vacce avisaMvAda hovo te ja anubhavanI yathArthatA che. tethI tarkasaMgrahamAM yathArtha anubhavanuM lakSaNa A Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana pramANe che- tadruti tarabaroDAmavo cayArtha: Ano artha che-je vastu je dharmavALI hoya te vastumAM te ja dharmane anubhava thAya che te anubhava yathArtha kahevAya. uparAMta, vAsyAyana kahe che ke je anubhava artha kriyAkArI che, je pravRttine saphaLa banAve che te anubhava yathArtha (=rthavata) che.* Ama anubhava ane tajanya pravRtti vacceno saMvAda te anubhavanI yathArthatA che. anubhavanI arthavyabhicAritA ane artha kriyAkAritA e ja anubhavanI yathArthatA che. keTalAka dArzanike evA matanA che ke te ja anubhavane pramA gaNI zakAya je yathArtha hovA uparAMta agrahItagrAhI hoya. je anubhava kaMI navuM jJAna na karAve ane piSTapeSaNarUpa hoya te anubhava yathArtha hovA chatAM vyartha che, nirarthaka che. tethI, yathArtha anubhava je agrahItagrAhI hoya te ja tene pramAne pade sthApavA joIe, anyathA nahi. yAyike Ano virodha kare che. teo kahe che ke gRhIta viSayane grahaNa karanAro yathArtha anubhava viphaLa yA nirarthaka nathI. sApa, kAMTe, rIMcha, magara, viSadhara, vagere heya viSaya pharI pharI dekhAya che tyAre dareka vakhate temane dUra karavA satvara pravRtti thAya che. caMdana, kapUra, hAra, ramaNI, vagere upAdeya viSaye pharI pharI daSTigocara thAya che tyAre dareka vakhate atyaMta sukha thAya che, A sukha darekane anubhavagamya che. Ama tyAjya vastunuM punaH punaH darzana ke grAhya vastunuM punaH punaH darzana akiMcikara nathI. tethI, anubhavane pramA banavA yathArtha hovuM ja pUratuM che. te mATe teNe agRhItArthagrAhI hovuM jarUrI nathI.' yathArtha anubhava(pramA)nuM sAdhakatama kAraNa(trakaraNapramANa) kAryanAM utpAdaka aneka kAraNo hoya che aneka kArake (causal conditions) hoya che. tevI ja rIte, yathArtha anubhavanAM utpAdaka kAraNo paNa aneka hoya che. prameya (object of knowledge) ane pramAtA(knower)ne paNa te kAraNomAM samAveza thAya che. A badhAM kAraNe mAM je kAraNa sAdhAma hoya che tene yathArtha anubhavanuM karaNa (pramANu) gaNavAmAM Ave che. paraMtu ahIM prazna jAge che ke kayA kAraNane sAdhAstama gaNavuM ? A prazna para nauyAyikAmAM be mata che. keTalAka nauyAyike kArya (yathArtha anubhava) je vyApArathI sAkSAta utpanna thAya te vyApArane ja sAdhatama kAraNa gaNe che, jyAre keTalAka nauyAyike evo vyApAra je kAraka dharAvatuM hoya tene sAdhakatama kAraNa gaNe che. AthI sAkSAtkArI (=pratyakSa) yathArtha anubhavanI bAbatamAM Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 453 prathama mata dharAvatA nayAyike indriyanA vyApArane (=sanikane) sAdhaktama kAraNa gaNe che jyAre bIjo mata dharAvatA nauyAyike te sanikarSarUpa vyApAravALI indriyane sAdhakatama kAraNa gaNe che. alabatta, vyApArane asAdhAraNa kAraNa mAnanArAya vyApAravatane gauNarUpe asAdhAraNa kAraNa gaNe che. pramAtA ke pramAtAno vyApAra sAdhakatama kAraNa nathI kAraNa ke te te indriya Adi kArakone yathArtha anubhavanI utpatti karavA prere che, eTale yathArtha anubhavanuM che ke tene vyApAra sAkSAta kAraNa nathI. jayaMta bhaTTa te je kAraNothI yathArtha anubhava utpanna thAya che te kAraNAnI sAmagrIne ja sAdhatama kAraNa gaNI pramANapade sthApe che. A sAmagrInI aMdara pramAtA, prameya ane yathAsaMbhava indriya, mana, vagereno samAveza thatA hoI tene badhAbodhasvabhAvavALI temaNe varNavI che. sAmagrI tadantargata kArakonI apekSAe sAdhakatama che. Ama yathArtha anubhava(=pramA)nuM je sAdhakatama kAraNa che tene pramANa gaNavAmAM AvyuM che. A yathArtha anubhavane pramANanuM phaLa kahevAmAM Ave che. kAraNa ane kAryane atyanta bheda mAnatA hoI nIyAyike e pramANa-phaLano paNa atyanta bheda mAne che.10 * ApaNA badhA ja anubhavo yathArtha kema nathI ? ApaNA badhA ja anubhavo yathArtha nathI hotA tenuM kAraNa e che ke anubhava utpanna karanAra je kAraNe che te ja kAraNe anubhavagata yathArthatAnA utpAdaka nathI. je anubhavane utpanna karanAra kAraNe ja targata yathArthatAne utpanna karatAM hatA te badhA ja anubhavo yathArtha utpanna thAta. anubhavanAM utpAdaka kAraNomAM guNa hoya te anubhavamAM yathArthatA utpanna thAya che ane anubhavanAM utpAdaka kAraNemAM doSa hoya to anubhavamAM ayathArthatA utpanna thAya che. Ama anubhavanI yathArthatA anubhavanAM kAraNethI janya nathI paraMtu te kAraNagata guNothI janya che, ane anubhavanI ayathArthatA paNa anubhavanAM kAraNothI janya nathI paraMtu te kAraNagata doSathI janya che. je zaMkha veta che tene vize "zaMkha pILo che evuM ayathArtha jJAna (=anubhava) thAya che kAraNa ke AMkhamAM pILIyAne doSa che. jenI AMkha taMdurasta ane tejasvI che tene te zaMkhane vize "zaMkha zveta che evo yathArtha anubhava thAya che.11 Ama Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 Sagdarzana badhA anubhave svarUpathI ja yathA nathI ke badhA ja anubhave! svarUpathI ja ayathArtha nathI. paMDitAnI bhASAmAM kahIe teA, utpattinI bAbatamAM jJAnanuM prAmANya ane aprAmANya baMne taiyAyikAne mate parataH che. taiyAyikAnA A mata khUba prAcIna che ane kaNAdanAM vaizeSikasUtromAM paNa tenA svIkAra che.12 anubhavagata yathAtA ke ayathA tAnuM jJAna kevI rIte thAya che ? anubhava thayA pachI ApaNe anubhavane AdhAre pravRtti karIe chIe. te pravRtti jo saphaLa thAya che teA ApaNane bhAna thAya che ke ApaNane thayelA anubhava yathArtha hatA, ane te pravRtti jo saphaLa nathI thatI te ApaNane bhAna thAya che ke ApaNane thayelA anubhava ayathArtha hatA. saphaLa ke vikaLa pravRttirUpa phaLane baLe ApaNe anumAna karI jANIe chIe ke te pravRttinA janaka anubhava yathArtha hatA ke ayathA'. ApaNe dUra pANInuM darzIna (=anubhava) karyuM. pachI pANI bharI lAvavA tyAM gayA. paraMtu tyAM teA pANI hatuM ja nahi. pANI bharI lAvavAnI ApaNI pravRtti vikaLa thaI. ApaNane bhAna thayuM ke ApaNane pANIne je anubhava thayelA--jene AdhAre karelI pravRtti vikaLa thaI te ayathAtha hatA. paraMtu jo ApaNane tyAM pANI maLyuM heAta ane pravRtti saphaLa thaI hAta te ApaNane bhAna thAta ke ApaNane pANInA je anubhava thayelA--jene AdhAre karelI pravRtti saphaLa banI--te yathAtha hatA; ane ApaNI sAthe kAI hAta te! ApaNe tene kaheta paNa kharA jo huM ne'te kahetA ke ahIM pANI che.' Ama anubhava utpanna thatAMnI sAthe ja tadgata yathA'tA ke ayathArthatAnuM jJAna ApaNane thatuM nathI. yathArtha anubhavanI yathArthatA svata: jJAta thatI nathI (self-evident nathI) paraMtu saphaLa pravRtti uparathI anumita thAya che;13 tevI ja rIte, ayathAtha anubhavanI ayathAtA svataH jJAta thatI nathI paraMtu vikaLa pravRtti uparathI anumita thAya che. poMDiteAnI bhASAmAM kahIe tA, ptinI bAbatamAM taiyAyikAne mate jJAnanu prAmANya ane aprAmANya ane parata: che.14 anubhavarUpa jJAnanu' jJAna kevI rIte thAya ? naiyAyikane mate A ghaTa che'evA cAkSuSa anubhava thAya che tyAre te anubhavamAM te anubhavanuM jJAna nathI bhAsatuM. paraMtu A cAkSuSa anubhava pachI, jo jJAtA icche teA, chaThThI indriya mana dvArA cAkSuSa anubhavanuM mAnasa pratyakSa Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyana 455 thAya che. A mAnasa pratyakSane anuvyavasAya kahevAmAM Ave che. Ama anubhavarUpa jJAna jo ke utpanna thatAMnI sAthe ja svayaM prakAzamAna nathI--svayaM jJAta nathI te| paNa pachInI kSaNe tenu puna dvArA pratyakSa thaI zake che. anubhava pAte peAtAnA anubhava karatA nathI paraMtu mAnasa pratyakSarUpa bIjA anubhavathI te gRhIta thaI zake che. 15 khAdyA nA anubhava pratyakSarUpa hAya, anumitirUpa hAya, upamitirUpa hAya, ke zAbdarUpa heya te anubhavanA anubhava tA anuvyavasAyarUpa pratyakSathI ja thaI zake. are, smRti vagere nAnAne anubhava paNa anuvyavasAyarUpa pratyakSathI ja thaI zake. kAI paNa prakAranuM jJAna kema na hoya te pAte peAtAne jANatuM ja nathI; tenuM jJAna teA tenI avyavahita uttara kSaNe, nAtA Icche tA, mAnasa pratyakSathI thAya che. anuvyavasAya dvArA anubhava ja jJAta thAya che, tadgata yathAtA yA ayathAtA jJAta thatI nathI; yathAtA ke ayathAtA te| saphaLa ke viphaLa pravRtti uparathI anumita thAya che. khAdyAnuM jJAna (vyathAtha anubhava) thavA mATe te jJAnanuM jJAna jarUrI nathI. khAdyA jJAna pote ajJAta rahIne ja potAnA viSayanuM jJAna karAve che. khAdyAnuM jJAna jyAre thAya che tyAre te jJAnanuM jJAna thatuM ja nathI. je peAtAne na ANe te bIjAne kevI rIte jANI zake? --A prazna ja khoTA che. jJAnane svabhAva viSayane ja jANavAnA che, peAtAne jANavAnA che ja nahi.16 mAnasa pratyakSa jyAre pUMvatI jJAnane jANe che tyAre te pUvatI jJAna tene viSaya che; mAnasa pratyakSa pAte peAtAne jANatuM nathI. mAnasa pratyakSarUpa anubhava(=anuvyavasAya)neya anubhava uttara kAlIna mAnasa pratyakSathI saMbhave che. anuvyavasAyane anuvyavasAya mAnatAM nyAyapakSane keAI bAdhA AvatI nathI. anuvyavasAyanA anuvyavasAyanI dhArA pramAtA jyAM sudhI icchei tyAM sudhI, pramAtA jyAM sudhI thAke nahi tyAM sudhI ke anya viSayanu jJAna utpanna na thAya tyAM sudhI cAlI zake. pramANeAnI saMkhyA ApaNe joI gayA ke yathA anubhavanuM je sAdhakatama kAraNa. che tene pramANa kahevAmAM Ave che. pramANanI saMkhyA paratve bhAratIya dArzanikeAmAM mata Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 . pahadarzana bheda che. cAvake eka ja pramANa mAne che. te che pratyakSa. bauddho ane vaizeSike be pramANe ja mAne che-pratyakSa ane anumAna. sAMkhyo A bemAM trIjuM pramANa zabdano umero kare che. naiyAyike A traNa uparAMta cothuM upamAna pramANe svIkAre che. prabhAkara mImAMsako A cAra sAthe pAMcamuM athapattipramANa paNa svIkAre che. bhAThuM mImAMsake ane vedAntIo A pAMca uparAMta chaThu abhAvapramANu yA anupalabdhipramANa mAne che. 17 pramANenI saMkhyAnuM niyAmaka amuka darzana pramANonI amuka ja saMkhyA mAne che. te mATe te te darzana zuM kAraNa Ape che ? bauddho kahe che ke pramANe be ja che kAraNa ke prameyo be ja che 8 -svalakSaNa ane sAmAnyalakSaNa. svalakSaNagrAhI pratyakSa che, jyAre sAmAnyalakSaNagrAhI anumAna che. mImAMsake prameyabheda uparAMta sAmagrIbhedane paNa pramANasaMkhyAne niyAmaka gaNe che.19 taiyAyika prameyabheda ane sAmagrIbheda upAMta phaLabhedane paNa pramANabhedanuM kAraNa mAne che.20 * pramANunarbhAva jeo bIjAoe vIrelAM pramANa karatAM ochAM pramANo svIkAre che teone be praznone javAba Apavo paDe che-(1) zuM teoe na svIkArelAM pramANo pramANo ja nathI ? (2) je teo pramANa hovA chatAM svataMtra pramANa na hoya te temano antarbhAva teo svIkRta kyA pramANamAM kare che? cArvAkane mate pratyakSa eka ja pramANa che, bIjAoe svIkArelAM anya pramANe pramANe ja nathI. bauddho zabda pramANane samAveza anumAna pramANamAM kare che. upamAnane teo smRti rUpa ja mAne che ane smRti temane mate apramANa hoI upamAnane teo pramANa ja mAnatA nathI. uparAMta, arthapattine2 ane anupalabdhineraka paNa teo anumAnarUpa ja gaNe che. vaizeSike upamAna, arthapatti, zabda ane anupalabdhine anumAnanA ja bheda mAne che.24 sAMkhe upamAnane yathAsaMbhava pratyakSa ke zabda pramANamAM antarbhAva kare che, tema ja arthopattino anumAnamAM antarbhAva kare che. anupalabdhine teo pratyakSapramANurUpa ja mAne che. 25 nauyAyikone mate arthopattine samAveza anumAnamAM thAya che ane anupalabdhine samAveza pratyakSamAM thAya che.27 prAbhAkaro paNa anupalabdhine pratyakSano ja bheda gaNe che.28 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 457 pramANu saMplava-pramANavyavasthA ekathI vadhu pramANo mAnanA badhA ja dArzaniko samakSa eka prazna upasthita thAya che--zuM ekanA eka viSayamAM ekathI vadhu pramANe pravRtta thaI zake ? arthAta , pramANone samAna viSaya hoI zake ! ke dareka pramANane pitAne niyata vidhya ja hoya ? eka ja viSayamAM aneka pramANonuM pravRtta thavuM te pramANasaMplava kahevAya che; eka ja viSayamAM aneka pramANonuM pravRtta na thavuM paraMtu pitAnA niyata viSayamAM ja te te pramANanuM pravRtta thavuM tene pramANavyavasthA kahevAmAM Ave che. vAsyAyana pramANasaMplava ane pramANavyavasthA baMnene svIkAra kare che. temane mate keTalAka viSayo evA che jemanAmAM badhAM ja pramANe pravRtta thaI zake che, jyAre keTalAka viSayo evA che jemanAmAM eka eka pramANa ja pravRtta thaI zake che. prathama prakAranA viSayonAM udAharaNo AtmA ane agni che. tyAM agni che evA vizvAsu vyaktinA vacana (=zabdapramANa) dvArA agninuM jJAna thAya che, dhUmADA joI anumAna dvArA paNa agninuM jJAna thAya che ane tyAM jaI AMkhathI dekhIne (cAkSuSa pratyakSa dvArA) paNa agninuM jJAna thAya che. bIjA prakAranA viSayanAM udAharaNo svargavIjaLInA-kaDAkAno-hetu, svahasta, vagere che. svarganuM jJAna zabdapramANathI ja thAya che. vIjaLIno kaDAko saMbhaLAtAM tenA hetunuM jJAna anumAnathI ja thAya che; jyAre vIjaLInA kaDAkAno avAja kAne pahoMce che tyAre vIjaLI hotI nathI. svahasta pratyakSano ja viSaya che.29 udyotakara paNa pramANasaMplava ane pramANavyavasthA baMne svIkAre che. te kahe che ke kevaLa AMkha ja rUpane jANe che, kevaLa kAna ja zabda sAMbhaLe che, vagere vagere tema chatAM badhI ja indriya sattA sAmAnya ane guNavasAmAnyane jANe che. vaLI, te jaNAve che ke kevaLa cakSu rUpane grahaNa kare che ane cAmaDI sparzane grahaNa kare che tema chatAM te baMne pRthvI Adi sthULa dravyone grahaNa kare che.30 ' ahIM koI zaMkA UThAve che ke eka ja viSayane eka karatAM vadhu pramANo grahaNa karI zake che ema mAnIe te eka karatAM vadhu pramANe mAnavAM ja vyartha che. eka pramANe grahaNa karelA viSayane ja bIjuM pramANa grahaNa karatuM hoya te te bIjA pramANano upayoga zo ?31 AnA uttaramAM udyotakara jaNAve che ke jyAre eka pramANe grahaNa karelA viSayane bIjuM pramANa grahaNa kare che tyAre te te ja viSayane grahaNa karatuM hovA chatAM te tenuM viziSTa rIte grahaNa kare che. pratyakSa je viSayane indriyasambaddha jANe che anumAna te ja viSayane IndriyAsaMbaMddha jANe che. vadhumAM te jaNAve che ke naiyAyike kevaLa Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 darzane saMplava mAnatA nathI arthAta badhAM ja pramANe badhA viSayamAM pravRtta thaI zake che evuM svIkAratA nathI; temane mate keTalAka viSaya evA che je amuka ja pramANathI gRhIta thaI zake che, bIjA pramANathI nahi.33 tethI ekathI vadhu pramANa mAnavAM jarUrI che. pramAtA, pramANa, prameya ane pramiti : (1) pramiti (Knowledge) -pramiti eTale pramA, yathArtha anubhava. pramiti ja ApaNI samartha (=saphaLa) pravRttinuM kAraNa che. arthanuM yathArtha jJAna thAya te ja ApaNane khabara paDe ke te heya che ke upAdeya che. eTale ja nyAyadarzana kahe che ke du:khamuktinuM kAraNa jJAna che. (2) praHTT (Means of Knowledge)-yathArtha anubhavanuM prakRSTa sAdhana te pramANa che. pramANa vinA pramitirUpa phaLa thatuM nathI. jANavAnuM sAdhana na hoya te jJAna na ja thAya. sAme ghaDo paDyo hoya te paNa jene cakSu na hoya tene dekhAya nahi. jIvanI aMdara ghaTajJAnano Azraya banavAnuM sAmarthya to che paraMtu te ghaTajJAnano Azraya banI zakatA nathI je tene te jJAnotpAdaka sAdhano na maLe che. tethI ja cakSurindriyarUpa sAdhana tene hoya che te ja tene rUpajJAna thAya che, anyathA thatuM nathI. Ama pramANanuM atyanta mahattva che. (3) gara (Subject of Knowledge) - W alldal 24194 (substratum) che te pramAtA che. pramAtAmAM ja jJAna utpanna thAya che. pramAtA dravya che ane jJAna tene guNa che. pramAtA nitya che ane jJAna kSaNika che. pramAtArUpa AdhAramAM prati kSaNa navuM navuM jJAna utpanna thayA ja kare che. pramAtA ane jJAnano abheda nathI paNa bheda che. jJAna pramAtAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. (4) prameya (Object of Knowledge) jJAna haMmezA koIne kaI viSayanuM hoya che. niviSayaka yA zUnya jJAna saMbhavatuM nathI. jJAnanA viSaya be jAtanA che-bAhya ane Antara. bAhya viSayo ghaTa, peTa, vagere. Antara viSaye sukha, du:kha, vagere. jJAna pote paNa viSaya banI zake che-anuvyavasAyarUpa mAnasa pratyakSane. pramANa dvArA prameyanI pramiti pramAtAne thAya che. huM cakSuthI ghaDA dekhuM chuM - ahIM "huthI pramAtA sUcita thAya che, dekhuM chuMthI cAkSuSa pratyakSajJAna Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna 459 rUpa pramiti sUcita thAya che, 'cakSuthI'thI cAkSuSa pratyakSajJAnarUpa pramitinu pramANa sUcita thAya che, dhaDA'thI cAkSuSa pratyakSajJAnarUpa pramitinA viSaya (=prameya) sUcita thAya che. prastuta udAharaNamAM, ghaTadarzanarUpa pramiti pramAtAmAM utpanna thAya che, tenI utpattimAM cakSue karaNakArakanu kAma karyu che, prameya 'kAraka che, pramAtAe--jemAM pramiti utpanna thai che--karaNakAraka cakSune preravAnu kAma karyuM che. pramAtA cakSune prere che' e athamAM te ahIM katR kAraka che, adhiSThAtRtvarUpa vyApAra sivAya bIjo keAI vyApAra pramAtAmAM hAte nathI. pATIpa 1 . buddhirjJAnam / sA dvividhA -- smRtiranubhavazca / .... sa ( anubhavaH ) dvividhaHyathArtho'yathArthazca / ... yathArthAnubhavazcaturvidhaH - pratyakSAnumityupamitizAbdabhedAt / ayathArthAnubhavastrividha:- saMzayaviparyayatarkabhedAt / tarkasaMgraha | 2 yadatasmiMstaditi tad vyabhicAri, yat tu tasmiMstaditi tadavyabhicAri / nyAyabhA0 1.1.5 / 3 sat saditi gRhyamANaM yathAbhUtamaviparItaM tattvaM bhavati / asacca asaditi : gRhyamANaM yathAbhUtam aviparItaM tattvaM bhavati / nyAyabhA 1.1.1 ( utthAnikA) / 4 pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavat pramANam / nyAyabhASya prathamavAkya / 5 na ca sarvAtmanA vaiphalyaM, heye ahikaNTakavRkama karaviSadharAdau viSaye punaH punarupalabhyamAne manassantApAt satvaraM tadapahAnAya pravRttiH; upAdeye'pi candanaghanasArahAramahilAdau paridRzyamAne prItyatizayaH svasaMvedya eva bhavati / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 20 / 6. yadapi pramANavizeSaNamanadhigatArthagrAhitvamabhidhIyate paraiH tadapi na sAmpratam, pramANasya gRhItataditaraviSayapravRttasya prAmANye vizeSAbhAvAt / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 20 / karaNasAdhano'yaM pramANazabdaH / karaNaM ca sAdhakatamam / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 12 / 8 .... bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 21 / 5 yat tu kimapekSaM sAmagryAH karaNatvamiti tadantargatakArakApekSamiti brUmaH ... / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 13 / 7 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 padarzane 10 taiyAyikoe indriyavyApArathI hAnapAdAnepekSAbuddhi sudhI kramika phaLAnI paraMparAne phaLa gaNavA chatAM te paraMparAmAM pUrva pUrva phaLane uttara uttara phaLanI apekSAe pramANa paNa gayuM che. arthAta, indriya te pramANa ja che, phaLa nathI; ane hAnopAdAnapekSAbuddhi phaLa ja che, pramANa nathI. paraMtu madhyagata sanika, nirvikalpa ane savikalpa A traNa pUrva pramANanI apekSAe phaLa che jyAre uttara phaLanI apekSAe pramANa paNa che. Ama phaLa pramANu kahevAya che paraMtu te svabhinna uttaraphaLanI apekSAe, kAraNa ke taiyAyikane te pramANa ane tenuM phaLa abhinna nathI. yAyihAne pramANa mAne to abheTa nayA.. 11. doSo'pramAyA janakaH pramAyAstu guNo bhavet ...... / siddhAntamuktA0 131 / prabhA jJAnahetvatiriktahetvadhInA kAryatve sati / tadvizeSatvAdapramAvat / kusumAJjali, pR0 207 / . 12 indriyadoSAt ...bhavidyA / tat duSTaM jJAnam / aduSTaM vidyA / vai0 sU0 9, 25-27 / 13 prAmANyaM hi samarthapravRttijanakatvAdanumeyam / nyAvA tA0 TI 1.1.1. / * 14 pramANatvApramANatve svataH sAGkhyAH samAzritAH / naiyAyikAste parataH saugatA zvarama svataH // sarvadarzanasaMgraha (Govt. O.S. Poona) pR0 279 / 15 tasmAt jJAnAntassaMvedyaM savedana vedyatvAt ghaTAdivat / vyomavatI pR. 529 / mnograaaaN....mtiH...| kArIkAvalI 57 / . 16 kathaM punarviSayagrahaNakAle tatpratibhAsasyApratibhAsa:? naiva yugapad AkAradvitayaM prati bhAsate; idaM jJAnaM, ayaM cArthaH iti bhedAnupagrahAt / ekazcAyamAkAraH pratibhAsyamAnaH grAhyasyaiva bhavitumarhati na grAhakasyeti... / [apratyakSopalambhasyaivArthadRSTiH prasiddhayati, pratyakSopalambhasya tu nAthadRSTiH... / nyAyama, bhA01, pR029 / 17 pratyakSamekaM cArvAkAH kaNAdasugatau punaH / anumAnaM ca taM cApi sAMkhyAH zabdaM ca te ubhe / / nyAyaikadezino'pyevamupamAnaM ca kevalam / arthApattyA sahaitAni catvAryAhuH prabhAkarAH // abhAvaSaSThAnyetAni bhaTTA vedAntinastathA / saMbhavaitihyayuktAni iti paugaNikA jaguH // vedAntakArikAH / 18 mAnaM dvividhaM vissydvaividhyaat...| pramANavA 2.1. / . 18 tasmAdananumAnatvaM zAbde pratyakSavad bhavet / trairUpyarahitatvena tAgviSayavarjanAt // zlokAvArtika / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 461. 20 athavA satyapi 'viSayadvaividhye sAmagrImedAt phalabhedAcca pramANabhedo bhavan katha mapAkriyate / nyAyamaM0, bhA01, pR. 30 / / 21 tatvasaMgraha 1547-1549 / 22 arthApattiriyaM tasmAdanumAnAnna bhidyate / tatvasaM0 1647 / 13 tattvasaMgraha 1658-1649 / 24 padArthadharmasaM0 pR0 512-556 / (kandalIsahita) 25 sAMkhyatattvakaumudI kA0 5 / 26 nyAma0, bhA0 1, pR0 36 / 27 abhAvatyakSasyAnubhavikatvAdanupalambho'pi na pramANAntaram / siddhAntamuktA0 28 prakaraNapaJcikA, pR0 198-124 (caukhmbaa)| 28. kiM punaH pramANAni prameyamabhisamplavante atha prameyaM vyavatiSThanta iti ? ubhayathA darzanam-...agnirAptopadezAt pratIyate 'atrA'gniH ' iti, pratyAsIdatA dhUmadarzanenAnumIyate, pratyAsannena ca pratyakSata upalabhyate / vyavasthA puna:-'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' iti laukikasya svarge na liGgadarzanaM na pratyakSam / stanayiluzabde zrayamANe zabdahetoranumAnam, tatra na pratyakSa nAgamaH / pANau pratyakSata upalabhyamAne nAnumAnaM, nAgama iti / nyAbhA0 1.1.3 / 30 . indriyaM khalu arthaprakAzakatvAt pramANaM, tasya vyavasthA saGkarazca, vyavasthA gandhAdiSu, saGkaraH pRthivyAdiSu dvIndriyagrAhyatvAt / sattAyAM guNatve ca sArvendriyaM jJAnamiti / nyAyabA0 pR0 5 / 31 syAnmataM yadi saMkIryeran pramANAni nanvekena pramANenAdhigate'rthe dvitIya pramANaM vyarthamApadyeta / adhigataM cArthamadhigamayatA pramANena piSTaM piSTaM syAt / nyAyavA0 pR0 2 / 32 na, anyathAdhigateH / na brUmo yathA pratyakSeNa artho'dhigamyate tathA'numAnAdibhirapIti / ___ anyathA / pratyakSeNendriyasambaddhaH, indriyAsambaddho'numAnena / nyAyavA0 pR0 5 / 33 viSayAntare vyavasthAdarzanAcca / nyAyavA0 pR0 5 / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 3 pratyakSa pratyakSazabdano artha pratyakSazabda prati ane akSa ema be zabdonuM baneluM che. prati'no artha che "abhimukha, sAme" ane "akSa'no artha che "cakSu yA indriya." tethI pratyakSano artha thAya te (jJAna) jemAM viSaya indriyanI saMmukha yA abhimukha hoya." Ama je jJAna indriyarUpa sAdhanathI sAkSAt utpanna thAya che te jJAnane pratyakSa gaNavAmAM Ave che. akSam garla pratItve kAcate thatuM jJAnaM tat pratyakSam | pratyakSa pradhAna pramANa cAreya pramANamAM pratyakSa pradhAna che, kAraNa ke bAkInAM traNeya pramANa pratyakSamUlaka che, arthAta pratyakSane keI anya pramANanI apekSA nathI paraMtu anumAna, upamAna ane zabdapramANane pratyakSanI apekSA che. udAharaNArtha, liMgadarzana vinA anumAna azakya che. vAsyAyana kahe che ke jyAM sudhI vidhyanuM pratyakSa thatuM nathI tyAM sudhI pramAtAnI te viSaya viSenI jijJAsA upazAnta thatI nathI. jijJAsAne pUrNa karavAnuM je sAmarthya pratyakSamAM che te bIja pramANamAM nathI. A vastune eka daSTAnathI samajIe. keI vizvAsu vyaktie ApaNane kahyuM ke pahADa para davA lAge che. enAM vacanathI ApaNane jJAna thayuM ke pahADa upara agni che. A thayuM zabdapramANa. paraMtu ApaNane thAya che ke pahADa upara agni hovAnuM keI lakSaNa dekhAya to sAruM. pachI ApaNe dekhIe chIe ke dUra dUra parvata upara dhUmADAnA geTegeTa che. have ApaNane nizcaya thAya che ke parvata upara agni che ja, kAraNa ke Aga vinA dhUmADe hAya nahi. A thayuM anumAna pramANa. paraMtu hajuya te agnine sAkSAta jANavAnI IcchA rahe che ja. tethI parvata upara agni che e nizcita jANyuM hovA chatAM tene dekhavAnI abhilASA te rahe che. jayAre ApaNe ApaNI AMkhe pahADa upara agnine joI laIe chIe tyAre pachI ApaNane kaI vAtanI apekSA rahetI nathI. zaMkA thA tarkavitarkane Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 463 have koI avakAza ja raheto nathI. jevI rIte sUryanA prakAzathI prakAzita vastune anya kaI prakAzanI apekSA rahetI nathI tevI rIte pratyakSa dvArA jJAta vastune anya kaI pramANanI apekSA rahetI nathI. vastune pratyakSapramANathI jANatAM ja tene vizenI badhI jijJAsA pUrI thaI jAya che. 2 InDiyA ane tenuM kArya Indriya viSaya sAthe saMyoga (=sanikarSa) thAya te ja pratyakSa utpanna thAya che. eTale, Indriya ane sanikarSa vize naiyAyikanA matane spaSTa samajI levuM joIe. keTalAka dArzanike eka sparzanendriya ja che, bIjI kaI Indriye ja nathI e mata dharAvatA hatA. te matanuM khaMDana nyAyasUtrakAre karyuM che.* sAMkhyone pracalita mata 'Indriya dasa che? evo che. paraMtu taiyAyikane mate Indriye pAMca che-ghANa, rasana, cakSu, vapha ane zrotra.5 sAMkhya indriyone abhautika mAne che temane mate IndriyanuM upAdAnakAraNa ahaMkAra che. naiyAyike Indriyone bhautika gaNe che. pRthvI, apa, teja, vAyu ane AkAza e pAMca bhUtamAMthI yathAkrama ghANa, rasana, cakSa, tvapha ane zretra banelI che. ahIM e dhyAnamAM rAkhIe ke yAyikane mate zretra kharekhara to AkAzasvarUpa ja che, AkAzakArya nathI. gabdha, rasa, rUpa, sparza ane zabdamAMthI dhrANendriya gandhane ja grahaNa kare che, sinendriya rasane ja grahaNa kare che, cakSa rUpane ja grahaNa kare che, sparzanendriya sparzane ja grahaNa kare che ane zrotra zabdane ja grahaNa kare che. A uparathI puravAra thAya che ke ghANa, rasana, cahyuM ane sparza A cAra inuiM yathAkrame pArthivatva, jalIyatva, taijasatva ane vAyavayitva che. Ama taiyAyikene mate pratyeka indriya aibhautika che, pAMcabhautika nathI. eka Indriya eka ja bhUtanI banelI che eno artha e ke tene te bhUta sAthe samavAyasaMbaMdha che ane anya bhUta sAthe saMgasaMbaMdha che. Ama eka IndriyanuM AraMbhaka bhUtadravya eka ja che, bIjA bhUtadravyo jarUrI hovA chatAM AraMbhaka nathI. eka IndriyanuM samavAyikAraNa eka ja bhUtavya che. ane e te svAbhAvika ja che ke te indriyanuM je bhUtadravya samavAyikAraNa hoya tene ja te IndriyamAM praka (=sUyastava) hoya ane bIjA bhUtadravyo te IndriyamAM hovA chatAM temano prakarSa na hoya. vaLI, pRthvImAM gaMdhane prakapa hoya che, jaLamAM rasane, tejamAM rUpane ane vAyumAM sparzane. tethI ghANendriya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana pArthiva hevA chatAM pArthiva viSayanA rUpa, rasa, gabdha ane sparza e cAra guNAmAMthI kevaLa gabdhane ja te grahaNa kare che. indriya pote atIndriya che tethI tagata gabdha Adi guNo paNa atIndriya che. taiyAyikene mate Indriyagata gadha Adi guNo anubhUta (unmanifest) che, tethI ja temanuM pratyakSajJAna thatuM nathI. InDiyanuM prAkAritva indriya potAnA viSaya sAthe saMyukta thayA vinA tenuM grahaNa karI zakatI nathI. Avo taiyAyikene mata che. Ane IndriyanA prAdhyakAritvane siddhAntA kahevAmAM Ave che. cakSu sivAyanI indriyanI bAbatamAM te ApaNe samajI zakIe ke te indriye potAnA viSaya sAthe saMyukta thayA pachI ja temane grahaNa kare che. zabdone santAna kAna sudhI pahoMce che tyAre ApaNane zAbda pratyakSa thAya che. surabhi dravya yA parimalanA sUkSma kaNo dhrANendriya sudhI pahoMce che tyAre dhrANaja pratyakSa thAya che. garama pANI zarIra para paDatAM vAcika pratyakSa thAya che. sAkarane jIbha sAthe saMyoga thAya che tyAre ja rAsana pratyakSa thAya che. paraMtu nIla kamaLa, TamaTamatA tArA, prakAzamAna caMdra vagerenuM cAkSuSa pratyakSa te te te viSayano cakSurindriya sAthe saMyoga thayA vinA thAya che evuM ApaNane jaNAya che. eTale badhI ja indriyone prAyakArI mAnanAra niyAyike e carindriya kevI rIte prAptakArI che te samajAvavuM paDaze. cakSurindriya pradIpanI jema taijasa padArtha che. pradIpane jema kiraNo che tema cakSurindriyane paNa kiraNo che. pradIpanAM kiraNo jevI rIte keI vyavadhAyaka (dA. ta. bhIMta) dravyathI pratighAta pAme che tevI ja rIte cakSurindriyanAM kiraNo paNa vyavadhAyaka dravyathI pratighAta pAme che. tethI je viSayo vyavahita hoya che temanuM cAkSuSa pratyakSa janmatuM nathI.10 kAca, abarakha jevAM pAradarzaka dravyothI taijasa dravyano pratighAta thato na hovA chatAM bhIMta jevAM dravyothI teno pratighAta thAya che. Ama puravAra thAya che ke candriya taijasa che ane tethI tene kiraNo che. cakSurindriyane kiraNa che e hakIkatane nizAcara bilADI, vAgha vagere prANIenI jhagArA mAratI AMkho puravAra kare che. 1 cakSurindriyanAM kiraNo kSaNamAM te dUra dUra pahoMcI jAya che ane pitAnA viSayanA saMparkamAM AvI tene prakAzita kare che. Ama cakSurindriya paNa nyAyamate prAptakArI che. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 45 virodhIoe yAyikanA A siddhAntanuM khaMDana karyuM che. temanI mukhya dalIle A che-(1) cazna te zarIrano eka avayava che, te zarIranI bahAra jaI kevI rIte kArya kare ? (2) je cakSurindriya viSayapradeza jatI hoya te nikaTanI vastu pahelAM ane dUranI vastu pachI dekhAvI joIe. paraMtu ApaNane te AMkha kholatAM ja samIpavatI vRkSa ane daravatI caMdra eka sAthe dekhAya che. (3) cakSu je prANakArI hoya te te bhautika hAI pitAnA parimANu jevaDA parimANavALI vastune ja grahaNa karI zake; te pahADa, sAgara jevI mahatparimANavALI vastuone na grahaNa karI zake. (4) kAca, abarakha, vagerenI pelI bAjue rahelI vastuone paNa AMkha dekhI zake che. Ano artha e ke AMkha ane tenA viSaya vacce saMyoga mAnavo jarUrI nathI. - udayanAcArye pitAnI "kiraNAvalImAM Ane uttara Apyo che. (1) caridriyane artha gelaka nathI. cakSurindriya te taijasa che, temAMthI kiraNa bahAra phelAya che. je padArtha para te kiraNa paDe che te padArtha prakAzita thAya che, tenuM cAkSuSa pratyakSa thAya che. (2) cakSurindriyanAM kiraNonI gati atyaMta tIvra che, kSaNamAtramAM te te caMdra sudhI pahoMcI jAya che. tethI ja samIpavatI vRkSa ane dUravata candra eka sAthe dekhAya che. (3) cAkSuSa kiraNe saMpUrNa daSTipathane vyApI jAya che. tethI pahADa jevaDA parimANavALI vastuonuM paNa cAkSuSa pratyakSa - thAya che. (4) kAca, abarakha vagere pAradarzaka hoI taijasa kiraNo pratighAta pAmatA nathI.2 - nyAyamate vastunuM pratyakSa sAkSAta thAya che, vastu jJAnamAM UThelA tenA AkArathI anumita thatI nathI. naiyAyike e vAta upara bhAra mUke che ke ApaNuM jJAna nirAkAra che ane jJAnamAM je AkAra bhAse che te jJAnano nathI paNa vastu che. arthAta jyAM sudhI jJAnane prazna che tyAM sudhI "ghaTajJAna ane paTajJAnamAM keI antara nathI. je kaMI antara che te "ghaTa" ane "paTa" vastuemAM ja che, je ApaNA jJAnamAM sAkSAta bhAse che. pratyakSamAM vastunA sAkSAta jJAnanI daSTie ja nyAya-vaizeSike mAne che ke vastuonI AkRtio ApaNA AtmA sudhI pahoMcatI nathI paraMtu ApaNI Indriya vastudeze pahoMcI e vastune tyAM ja prakAzita kare che. (ndriyALAM vastu prakhya praririniyama:). jyAre huM ghaDAne dekhuM chuM tyAre mArI cakSurindriyanAM kiraNo ghaTapradeze pahoMcI ene pra. 30 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana tyAM ja sAkSAt prakAzita kare che. bAhyAvAdanI dRSTie indriyaprApyakAritvasiddhAMtanuM mahattva che. santika ane tenA prakAra upayu kta siddhAMtamAM svIkAravAmAM AvyuM che ke je vastu ApaNI indriya sAthe sambaddha hoya tevuM ja ApaNane pratyakSa thAya. nyAya-vaizeSika anusAra kevaLa paTadravyanuM ja prahmakSa nathI thatuM paNa ghaTamAM samavAyasaMbaMdhathI rahenAra guNu, karma ane ghaTatvajAtinuMya pratyakSa thAya che. eTaluM ja nahi paNa guNu ane kama'mAM samavAyasaMbaMdhathI rahenAra guNatva ane katva jAtinu paNa pratyakSa thAya che. tethI indriya ane atha vaccenA saMbaMdhanuM svarUpa nizcita karavAmAM AvyuM che. jyAre ApaNane cakSuthI dhaTanuM pratyakSa thAya che tyAre cakSu ane ghaTa ane dravya heAvAthI temanI vaccene sabaMdha thayA sanniSa sacAgarUpa heAya che. paraMtu jyAre ApaNane dhaTanA guNa, ka yA ghaTatvanuM pratyakSa thAya che tyAre sanniSa 'saMyuktasamavAya'rUpa hoya che, kAraNa ke indriyasaMyukta ghaTamAM guNa, karma ane ghaTatvajAtinA samavAya che. jyAre ApaNane ghaTamAM rahenAra guNu rUpa yA sparzImAM rUpa~ yA spatva jAtinuM pratyakSa thAya che tyAre sagnikaMnuM svarUpa 'saMyuktasamavetasamavAya' mAnavAmAM AvyuM che, kAraNa ke indriyasaMyukta dhaTa che, emAM samaveta rUpa ane sparze che, ane emanAmAM rUpatva ane sparzI jAtinA samavAya che. paraMtu jyAre ApaNane zrotrathI zabdanu jJAna thAya che tyAre kaNa vivarathI avacchinna AkAzasvarUpa ja zrotra hAvAthI ane AkAzamAM zabdaguNa : samavAyasaMbaMdhathI rahetA heAvAthI zrotra ane zabda vaccenA santikanuM svarUpa samavAya manAyu che. jyAre zabdagata zabda. jAtinuM pratyakSa thAya che tyAre samninuM svarUpa 'samavetasamavAya' che, kAraNa ke zrotramAM samaveta zabda che ane zabdamAM zabda jAtinA samavAya che. jyAre ApaNane ghaTamAM rUpanA samavAyanuM yA bhUtalamAM ghaTanA abhAvanu` pratyakSa thAya che tyAre samavAya ane abhAvanI sAthe indriyanA zA saMbadha hoya che? e spaSTa che ke samavAya ane abhAva peAtAnA adhikaraNamAM saMyeAga ke samavAya nAmanA saMbaMdhathI rahetA nathI paraMtu svarUpasa MbaMdhathI ja rahe che. eTale samavAyane, yA 'bhUtalamAM ghaTAbhAva'nA udAharaNamAM dhaTAbhAvane temanAM adhikaraNAnAM vizeSaNA gaNavAmAM AvyAM che. tethI samavAyanA yA abhAvanA indriya sAthenA santika saMyuktavizeSatArUpa mAnavAmAM Avyo che. indriyane adhikaraNa sAthe saMyoga che ane adhikaraNanuM vizeSaNa samavAya yA abhAva che. A rIte indriya ane Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana artha vaccenA sanikanA cha prakAro mAnavAmAM AvyA che--(1) saMga, * (2) saMyukta samavAya, (3) saMyuktasamavetasamavAya, (4) samavAya, (5) samatasamavAya ane (6) vizeSaNatA arthAt saMyuktavizeSaNatA vagere.13 dravya AdinA pratyakSajJAnene krama nyAya-vaizeSika paraMparAmAM kaNadanAM sUtromAM sau prathama A prazna para kahevAmAM AvyuM che. kaNAda kahe che ke sau prathama sAmAnya vizeSanuM (arthAta sattA sAmAnya ane avAntara sAmAnyanuM) jJAna thAya che,14 pachI sAmAnyavizeSanI sahAyathI dravya, guNa ke karmanuM jJAna thAya che,15 ane chevaTe dravyaguNa-karmanI sahAyathI dravyanuM jJAna thAya che. Ama sAmAnyavizeSanuM jJAna sAmAnya vizeSa sivAya bIjA keI paNa padArthanI apekSA rAkhatuM nathI, dravya guNa-karmanuM jJAna sAmAnya vizeSa sApekSa che ane dravyanuM jJAna guNa-karmasApekSa - che. kaNAda A badhAM jJAnane pratyakSaprArUpa gaNatA lAge che. prazastapAde nyAya-vaizeSika darzanamAM mahAna parivartana karyuM che ane navA navA vicArone sthAna ApyuM che. A prazna para paNa temanuM pradAna viziSTa che. temanA mata pramANe sAmAnyavizeSanA jJAna pahelAM paNa padArthaviSayaka jJAna hoya che. te jJAnane teo "avibhakta Alocana" nAma Ape che. "avibhakta zabda sUcaka che. te sUcave che ke sau prathama ApaNane dravya, guNa, karma, sAmAnyavizeSa ane samavAya badhA ja padArthonuM eka avibhakta piMDarUpe jJAna thAya che. tyAra pachI ja sAmAnya vizeSanuM jJAna thAya che. A jJAnane teo svarUpa Alecana" nAma Ape che. pachI sAmAnya vizeSa sApekSa dravya, guNa ke karmanuM jJAna thAya che ane chevaTe dravya-guNa-karmApakSa dravyajJAna thAya che. teo avibhakta Alecanane pratyakSapramitirUpa mAnatA nathI paraMtu pratyakSapramitinI utpatti pUrvenI eka anivArya mane vaijJAnika bhUmikA tarIke tene teo svIkAra kare che. tyAra pachInI traNeya bhUmikAne teo pratyakSapramitirUpa gaNe che.17 pratyakSajJAna kevI rIte utpanna thAya che? kayA padArthanuM pratyakSajJAna paheluM thAya che ane kyA padArthanuM pratyakSajJAna pachI thAya che teno vicAra karyo paraMtu pratyakSajJAna pite kevI rIte utpanna thAya che te to vicAravAnuM bAkI che. jAgrata avasthAmAM jenuM mana eka viSayamAM lAgeluM che tevI vyaktine jyAre amuka bIjA viSayanuM pratyakSa karavAnI IcchA Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 paDadana thAya che tyAre te cchiAne anurUpa prayatna tenAmAM utpanna thAya che, pachI evA prayatnavALA AtmA manane te viSaya jANavA samatha indriya sAthe joDAvA mATe gati karavA prere che, pachI mana indriya sAthe joDAtAM indriya peAtAnA viSaya sAthe joDAya che ane pariNAme te viSayanuM pratyakSajJAna AtmAmAM utpanna thAya che.18 Ama prayatnavALA AtmAnA mana sAthe santika, manane indriya sAthe sannikaSa ane indriyanA svaviSaya sAthe santika pratyakSajJAnAtpattimAM anivAya che. khIjA zabdomAM, pratyakSajJAnanI utpattimAM traNa sannikA~ Avazyaka che--AtmamanaHsantika, indriyamana:sannikaSa ane indriyA sannikA 19 OU AtmamanaHsantika anumAna Adi badhAM jJAnAnuM sAdhAraNa kAraNa paraMtu bAkInA e santikaryAM te kevaLa pratyakSajJAnanuM ja kAraNa che.20 eTale AtmamanaHsantika karatAM bAkInA e sanvikarmAMnuM pratyakSAtpattinI bAbatamAM vizeSa mahattva che. vaLI, te e sanniSeoNMmAMya, indriyA santika nu pratyakSAtpattimAM prAdhAnya che. pratyakSAtpattimAM indriyA santikanI pradhAnatA nIcenI khAkhatA uparathI puravAra thAya che--(1) jyAre vyaktinuM mana keAI viSayamAM lAgeluM nathI hotuM tema ja tene koI amuka viSayanuM pratyakSa karavAnI IcchA nathI hotI tyAre prabaLa bAhya viSayanA indriya sAthe sa McAga thatAM ja mana te indriya sAthe saMlagna thaI jAya che. A prasaMge prayatnavAn AtmAne mana sAthenA saMcAga manane indriya sAthe joDatA nathI para Mtu prabaLa viSayane indriya sAthenA saMcAga manane indriya sAthe joDAvA pharaja pADe che.21 nyAyavaizeSika paribhASAmAM kahIe teA, A vakhate Atmaprayatna nahi paNa adRSTa ja manane indriya sAthe joDAvA gati karavA prere che.22 A darzAve che ke pratyakSajJAnAtpattimAM prAdhAnya indriyamanaHsantika tu nathI paNa viSayendriyasantika nu che. (2) pratyakSajJAnenA bhedanA vyavahAra indriyanA bheda tema ja viSayanA bheda upara AdhAra rAkhe che. ApaNe kahIe chIe 'cakSuvijJAna, ghrANavijJAna, ityAdi' ke 'rUpajJAna, gaMdhajJAna ityAdi.' A jJAnAne ApaNe kadIya 'maneAjJAna' kahetA nathI. Ama nAmavyavahAra darzAve che ke pratyakSajJAnAtpattimAM indriyAsanniSa ja pradhAna che.23 pratyakSajJAnAnI cugapad utpatti sabhave ? pratyakSajJAnAnI yugapad utpatti saMbhavatI nathI kAraNa ke temanI utpatti mATe indriyamanaHsantika hovA atyanta Avazyaka che. mana aNu24 heAI tema Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna 469 ja pratyeka zarIramAM eka eka25 ja hoI eka kSaNe pAMceya indriyA sAthe manane santika thavA azakaSa che. tethI pAMca indriyAnAM pAMca pratyakSanAnA eka kSaNe utpanna thaI zakatAM nathI.26 ahIM eka zaMkA udbhave che. ApaNane teA eka samaye aneka anubhave thatA jaNAya che. jalebI khAtI vakhate jalekhInAM rUpa, rasa, gandha, sparze ane zabda pAMceyanA eka kALe ApaNane anubhava thAya che. A zaMkAnA samAdhAnamAM nyAyasUtrakAra jaNAve cheke jJAneA yugapad na hovA chatAM temanA yogapadyatA ApaNate anubhava thAya che kAraNa ke mananI gati atyanta tIvra che. mana eTalI vruta gatithI bhinna bhinna anubhaveA prApta kare che ke te anubhAnA paurvIpa (succession)ne sthAne ApaNane yaugapadma (simultaneity) jaNAya che. A eka jAtanA bhrama che. dIpAvalInA tahevAramAM bALakA tArrAmaMDaLa (=alAtacakra) saLagAvI atyaMta vegathI cakrAkAre dhUmAve che tyAre ApaNane agninuM vartuLa pratIta thAya che arthAt eka ja agni eka ja kSaNe vatu LanA pratyeka biMdue astitva dharAvatA jaNAya che. A bhrama che, kAraNa ke jo eka agni eka kSaNe e sthAne hoI zake nahi te| A asaMkhya sthAne tA. kathAMthI hoI zake ? Ave! bhrama thavAnu kAraNa zIghra gati che.27 AnA atha e ke mana eka kSaNe eka ja indriya sAthe lAgI zake che ane eka ja viSayanuM avadhAna karI zake che. zatAvadhAna te| zu vyavadhAna paNa azakaya che. mananI atyanta jhaDapI gatine kAraNe jJAneAnA kramamAM ApaNane yogapadyanA bhrama thAya che. keTalIka mahattvanI samasyAonA vicAra pratyakSa vizenI keTalIka mahattvanI samasyAonI carcA karavI bAkI che. te samasyAonI carcAe taiyAyikAe gautamanA pratyakSasUtrane samajAvatI vakhate karI che. eTale ApaNe paNa te sUtrane samajIe ane sAthe sAthe te mahattvanI samasyAAnA taiyAyikasammata ukeleAne vicArIe. ApaNe atyAra sudhI karelA nirUpaNe te sUtrane samajavA mATe jarUrI pUrvabhUmikA te taiyAra karI dIdhI che. gAtame Apela pratyakSalakSaNa A che--ndriyArthasannivolvanna jJAnam avyavavezyam amiSAri vyavasAyAtma, pratyakSam' (2.6.4). A pratyakSapramAnuM lakSaNa che. prastuta sUtrane anuvAda A pramANe thAya----je jJAna indriyA sanniSa thI Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana : utpanna thayuM hoya, je avyapadezya hAya, je avyabhicArI hoya ane je vyavasAyAtmaka hoya te ja pratyakSaprama che." ApaNe lakSaNagata dareka aMzane kramazaH vicArIzuM. (2) diyArthasannivanama-Ane vicAra ApaNe vistArathI karyo che eTale have kaMI kahevAnuM bAkI rahetuM nathI. TIkAkAro jaNAve che ke pratyakSajJAnanI utpatti mATe je ke AtmamanaHsanikarSa, indriyamana sanika ane IndriyAthasannikamAM traNeya jarUrI che tema chatAM te traNeyamAM pradhAna IndriyArthasanika hovAthI ahIM pratyakSalakSaNamAM teno ja samAveza karavAmAM Avyo che. (2) abhya -() bhASyakAra vAtsyAyanano mata H je jJAna IndriyArtha sagnikarSathI utpanna thAya che ane pitAnA viSayane tenA nAma sAthe arthAta zabdasaMskRSTa jANe che te te pratyakSa hoI zake che. tethI te jJAna te "avyapadezya" ja che. te jJAna potAnA viSayane tenA nAma (Fzabdavyapadeza) sAthe jANatuM hevA chatAM te "vyapadezya" nathI. te pachI kayuM jJAna ahIM "vyapadezya zabdathI abhipreta che, jene vyAvRtta karavA sUtramAM "avyapadezyapada mUkavAmAM AvyuM che ? bIjA zabdomAM, evuM te kayuM indriyArthasannikarSajanya jJAna che jene ahIM avyapadezya nathI gaNavAmAM AvyuM ane pariNAme pratyakSapramarUpa nathI gaNavAmAM AvyuM che indriyArthasanika panna jJAnane ja jyAre tenA arthanA nAmathI varNavavAmAM Ave che tyAre te jJAna zabdano viSaya banI jatuM hovAthI vyapadezya " (=vyapadezano viSaya) kahevAya che; "rUpajJAna "rasajJAna evAM nAmono jyAre te te jJAna viSaya bane che tyAre te jJAna arthapravaNa na rahetAM zabdano viSaya banI jAya che, zabda banI jAya che, vyapadezya banI jAya che. AvA jJAno--je vyapadezya banI gayAM che-indriyArthasannitpanna hovA chatAM pratyakSa nathI. dareka arthane pitAnuM nAma che--jeTalA artho che teTalAM nAmo che; paraMtu jJAnone pitAnAM nAma nathI. jJAno te potAnA arthonAM nAmothI ja varNavAya che, jema ke rUpajJAna, rasajJAna, ityAdi. IkSiArthasanikapanna jJAna jyAM sudhI pitAnA viSayane tenA nAma sahita jANe che tyAM sudhI te pratyakSa che paraMtu jyAre te jJAnane 'rUpajJAna" "rasajJAna' evAM nAmothI varNavavAmAM Ave che tyAre te pratyakSa maTI zAbda (zabadaviSaya, vyapadezaviSaya, vyapadezya) banI jAya che.28 : nyAyamaMjarIkAra jayaMte pitAnI nyAyamaMjarImAM bhASyakAranA A matane vRddhataiiyAyikanA mata tarIke TAMkyo che. te kahe che ke vRddhaneyAyikane 'vyapadezyathI Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyana 1 ahIM te jJAna abhipreta che je indriyA sanniSerdhAtpanna hovA chatAM peAtAnA viSayanA nAmathI varNa vAtAM arthAt 'rUpajJAna', 'rasajJAna' Adi nAmeAthI vaNu vAtAM zabdanu ka (viSaya) banI gayuM che ane pramitirUpa rahyuM nathI.29 vRddhanaiyAyikatA kahevAtA Azaya e che ke indriyA sannikaSaeNpinna jJAna jyAM sudhI rUpa Adi viSayAnu grahaNa karavAmAM abhimukha hoya che tyAM sudhI ja te pratyakSa gaNAya che, paraMtu jyAre te ja jJAna 'rUpajJAna', rasajJAna' evAM svaviSayanAmeAthI vaNa vAya che tyAre rUpa Adi viSayane grahaNa karavAnA peAtAnA vyApArane kAraNe te jJAne je pratyakSapramANatA prApta karI hatI te te jJAna gumAve che ane zabdanu kama banI jAya che, prameya banI jAya che; A dazAmAM tenAmAM pramANapaNuM ke pramApazu: rahetuM ja nathI,30 Ama A mata pramANe je jJAna indriyA sanniSetpinna tema ja avyabhicArI ane vyavasAyAtmaka hovA chatAM peAtAnA viSayanA nAmane (=vyapadezanA) viSaya aMnI gayuM che te jJAnanI vyAvRtti karavA mATe lakSaNamAM 'anyapadezya' pada mUchyuM che, kAraNa ke tevuM jJAna pratyakSa nathI; hakIkatamAM tevuM jJAna pramANurUpa ke prasArUpa rahetuM ja nathI paNa prameyarUpa banI jAya che. (tra) jayaMte peAtAnI nyAyamaMjarImAM AcAryAMnA mata paNa teAMdhyA che. temanA mata pramANe je jJAna indriyAthasanniSa tema ja zabda (=vyapadeza) tethI utpanna thAya che tene vyapadezya (vyapadezajanya) kahevAya ane evA jJAnane pratyakSa na gaNI zakAya. pratyakSajJAna evuM ubhayaja jJAna nathI e darzAvavA prastuta lakSaNamAM 'abhyapadezya' pada mukavAmAM Avyu che. indriyA saki tema ja zabda 'tethI utpanna thanAra jJAnanuM udAharaNu nIce pramANa che. pitA bALakane laI bahAra jAya che. bALaka navuM vRkSa dekhe che. pitA tene kahe che ke Ate 'panasa' kahevAya. bALaka je vRkSane dekhI rahyo che te vRkSane vize tene jJAna thAya che ke A panasa che.' 'A panasa che' evu je jJAna bALakane thayuM te kevaLa indriyAsanvika janma nathI paNa sAthe sAthe zabdajanya paNa che. A jJAnanI utpattimAM Aptavacana paNa kAraNa che. tethI A jJAnane vyapadezya kahevAmAM Ave che. AvAM nAnAne pratyakSa gaNAya nahi. tethI pratyakSalakSaNamAM avyapadezya'pada mUkI AvAM nAnAne vyAvRtta (exclude) karavAmAM AvyAM che.31 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTTa na prazastapAde peAtAnA padAtha dhama saMgrahamAM pratyakSanI vyAkhyAmAM 'abhyapadezya' pada mUkayu che. tenI TIkAmAM zrIdhara ane uyanAcAya vyapadezyane Ave ja atha kare che. vaLI, udyotakarane paNa A ja atha abhipreta lAge che. zrIdhare spaSTa zabdomAM kahyuM che ke AvAM ubhayaja nAnA zabdapramANa ja che kAraNa ke te jJAnAnI utpattimAM Apravacana sAdhakatama kAraNa che jyAre indriyA sanniSa tA sahakArikAraNa che.32 472 (4) vAcaspatine mate A sUtra pratyakSanA be bhedonu nivikalpa ane savikalpanuM--pratipAdana kare che. tethI temane mate sUtrane atha AvA thAya che--indriyA santikopinna avyapadezya jJAna (nivikalpa) pratyakSa che; ane indriyA sannikaSeoNMpanna, avyabhicArI tema ja vyavasAyAtmaka jJAna (savikalpaka) pratyakSa che.' vyapadezanA atha thAya che vizeSaNa ke nAma, jAti, vagere. A vizeSaNAnA je viSaya hoya te vyapadezya yA vizeSya kahevAya. Ama byapadezya' zabdathI vizeSaNavizeSyabhAva sUcita thAya che. je jAti Ardine ane temanI vaccenA vizeSaNa-vizeSyabhAvane jANe te vyapadezya jJAna kahevAya. ethI UlaTuM je nAma, jAti vagerene svarUpathI jANe paNa temanI vaccenA vizeSaNa-vizeSyabhAvane na jANe te abhyapadezya jJAna kahevAya. AvuM anyapadezya jJAna, je indriyAtha'sannikaotpanna che te, pratyakSa ja che.33 A avyapadezya jJAna avyabhicArI ja hAya che, kAraNa ke emAM vyabhicAra sa MbhavatA ja nathI.34 tethI tenA lakSaNamAM 'avyabhicArI'pada jarUrI nathI. A abhyapadezya jJAna vyavasAyAtmaka nathI. Ama vAcaspatine mate je indriyAsanvikarmAMtpanna che; je nAma, jAti vagerene svarUpathI ja jANe che paNa temanI vaccenA vizeSaNa-vizeSyabhAvane jANatu nathI te jJAna abhyapadezya arthAt nivikalpa pratyakSa che. - (3) amiSAri--keTalAMka nAnA indriyA sanniSajanya, abhyapadezya ane vyavasAyAtmaka (=nizcayAtmaka) hovA chatAM yathArtha (avyabhicArI) hatAM nathI. AvAM ayathA bhramarUpa jJAnAne pratyakSa gaNI zakAya nahi. AvAM jJAtAne pratyakSabhrAntio gaNavAmAM Ave che. temanI vyAvRtti karavA mATe pratyakSalakSaNamAM avyabhicAri' pada mUkayu che. pratyakSabhrAntinu dRSTAnta nIce pramANe che. raNapradezamAM dUra dUra retImAM parAvartita sUryakiraNA sAthe cakSunA santika thavAthI ApaNane 'tyAM pANI che' evu vyavasAyAtmaka jJAna thAya che. eka vastumAM anya vastunuM jJAna thavuM e bhrAnti che. ahI` parAvartita sUrya`kAmAM jaLanu Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna 473 jJAna thAya che, eTale A jJAna bhrAnti che. A bhrAnti indriyA sanvika janya che. eTale tene pratyakSabrAnti gaNavAmAM Ave che.35 keAI ahI zaMkA kare che ke jene pratyakSabhrAntie gaNavAmAM Ave che te kharekhara pratyakSabhrAntio che ja nahi kAraNa ke te bhrAntie kharekhara indriyAthasanvika janya nathI. eTale e bhrAntinI vyAvRtti 'indriyAthasamnikakSetpinna' padathI ja thaI jAya che, pariNAme lakSaNamAM avyabhicArI'padanuM prayojana AvI bhrAntinI vyAvRtti karavAnuM na ja heAI zake. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM jayaMta kahe che ke A brAnti indriyA - satrika janya ja che, kAraNa ke indriyAtha`satrika hoya teA ja tevAM nAne thAya che, anyathA thatAM nathI; AMkhA baMdha karelI hoya tene raNanI retImAM jaLanu jJAna thayuM hoya evuM kadIya banyuM che ?36 vAcaspatine mate temaNe mAnelAM nivikalpa pratyakSa jJAneAmAM tA vyabhicArane saMbhava ja nathI; eTale indriyA sanvika janya savikalpa jJAneAmAM je yathA nathI hotAM temanuM vyAvana karavA savikalpapratyakSanI vyAkhyAmAM 'avyabhicArI' pada mUkyuM che. (4) vyavasAyAtmam--bhASyakArane mate keTalAka saMzayA indriyAtha`sannika janya che. vaLI, te AvA indriyAthasanni janya saMzayAne avyabhicArI gaNe che, kAraNa ke je a` bahAra hoya che te atha AvAM saMzayanAneAmAM bhAse che. AnuM udAharaNa nIce pramANe che. dUrathI kaI vastu dekhI te dhUma haze ke dhULa evA saMzaya janme che. A saMzaya indriyA sannika janya che. te avyabhicArI paNa che kAraNa ke bahAra je padArtha che temAM te padAnI buddhi A saMzayajJAnamAM che. ahIM sa`zayajJAna je dhama vizeSyamAM jANe che te dharma vizeSyamAM che ja, te dravyarUpa vizeSyamAM dhRmatva ane dhUlita A bemAMthI eka dhama avazya heAya che, tethI AvAM saMzayajJAneA bhASyakArane mate avyabhicArI che.37 jayaMta paNa bhASyakAra sAthe saMmata che.38 pariNAme, AvAM saMzayajJAnAne pratyakSalakSaNa lAgu paDatuM aTake te mATe ja pratyakSalakSaNamAM vyavasAyAtmaka' pada mUkavAmAM AvyuM che. AvAM saMzayajJAnA indriyAtha`sannikAMpanna, avyapadezya ane abhicArI hovA chatAM vyavasAyAtmaka (=nizcayAtmaka) hetAM nathI; eTale temane pratyakSa gaNI zakAya nahi. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padana pUrvApara anusa MdhAnarahita, vicArazUnya evuM je nivikalpa indriyA sannijanya jJAna uttarakALe svIkArAyuM che tene vyAvRtta karavA mATe A 'vyavasAyAtmaka' pada pratyakSalakSaNamAM mUkavAmAM AvyuM che ema bhASyakAre kahyuM nathI. AmAMthI te evuM phalita thAya ke kAM te teo AvA jJAnane 'jJAna' keTamAM gaNavA mAgatA nathI kAM te teo AvA jJAnanI saMbhavitatAne ja svIkAratA nathI. ane jo ema hAya teA 'jJAna' pathI ja evAM jJAnenI vyAvRtti thaI jAya che. 474 vAcaspatine mate vyavasAyAtmaka' pada savikalpa pratyakSarUpa prakAra darzAvavA mUkavAmAM AvyuM che, ane nahi ke indriyA sanvika janya saMzayanI vyAvRtti karavA. temane mate indriyA sanvika janya sazayanI vyAvRtti teA lakSaNagata 'avyabhicArI' padathI ja thaI jAya che.38 nirvikalpa ane sarvikalpa pratyakSA kaNAda, gautama ane vAtsyAyana prazastapAdanI pahelAM thaI gayA che. prazastapAdanA samayamAM bauddha para parAmAM nivikalpa pratyakSanA siddhAnte spaSTa AkAra dhAraNa karyAM hatA. diphnAga tenA pravartIka hatA. prazastapAda kriSnAganA samakAlIna yAdiSnAga pachI tarata ja thayA hoya ema jaNAya che. bauddonA nivikalpa pratyakSa siddhAMtanI pAyAnI bAbateA A che...(1) nivi kalpa pratyakSa ja pramANa che, savikalpa pratyakSa pramANu nathI. (2) nivi'kalpa pratyakSa ja nivibhAga zuddha vastune jANe che. (3) nAma, jAti, dravya, guNu, karma A badhAM bAhya astitva dharAvatAM nathI. tethI nivikalpa pratyakSamAM temanuM grahaNa thatuM nathI. (4) nAma, jAti vagere buddhinI, vicAranI nIpaja che. muddhi (=vicAra) nAma, jAti vagererUpa svanimi`ta mAdhyama sivAya vastune grahaNa karI zakatI nathI. (5) savikalpa pratyakSamAM vicAra, pUrvAparAnusaMdhAna, smRti ane zabdanA praveza heAya che. tethI te vastu upara nAma, jAti, vagerene Aropa karI vastune zuddha svarUpe nahi paNa vikRta svarUpe grahaNa kare che. tethI savikalpa pratyakSa pramANa nathI. ethI UlaTuM, nivikalpa pratyakSa vicArazUnya che, pUrvAparAnusaMdhAnathI rahita che, smRtine aMza paNa temAM nathI, zabdasa MsaganI ceAgyatA paNa temAM nathI, eTale vastune tenA zuddha svarUpamAM te jANe che; vastu upara nAma, jAti, vagerenA AreApa karavAne tene svabhAva nathI; tethI nivikalpa pratyakSa pramANa che. (6) nivi kapa pratyakSa akhila vastune jANe che, jyAre Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 47pa savikalpa pratyakSa vyAvRtti dvArA khaMDa-khaMDarUpe te vastune jANe che. nirvikalpa pratyakSa vidhyAtmaka rIte vastune jANe che, jyAre savikalpa pratyakSa niSedhAtmaka rIte vastune jANe che, tethI nirvikalpa pratyakSa vastune tenA kharA rUpamAM ( vizeSarUpamAM) jANe che, jyAre savikalpa pratyakSa vastune je tenuM kharuM rUpa nathI te rUpamAM (sAmAnyarUpamAM) jANe che. tethI nirvikalpa pratyakSa pramANa che, jyAre savikalpa pratyakSa pramANa nathI. ApaNe agAu joI gayA chIe ke bauddhone mate sAmAnya vyAvRttirUpa che, tenuM bAhya astitva nathI, te kevaLa buddhinI nIpaja che.* padArthavAdI nyAya-vaizeSikenI AkhI dArzanika ImArata ja A siddhAntathI hacamacI uThI. nyAya-vaizeSikenA badhA ja padArthonuM astitva bhayamAM AvI paDayuM. prazastapAda temanI vahAre dhAyA. temaNe pratyakSajJAnotpattinI prakriyAmAM prathama bhUmikA tarIke "avibhakta AlocananI kalpanA nyAyazeSika paraMparAmAM dAkhala karI. temaNe kahyuM ke bauddho jene zuddha vastunuM nivikalpa pratyakSa kahe che temAM paNa jAti, dravya, guNa, karma, sAmAnyavizeSa ane samavAya badhA ja padArtho avibhakta eka piMDarUpe gRhIta thAya che. prazastapAda A jJAnane "avibhakta Alecana kahe che. A "avibhakata Alecana" dvArA prazastapAde aneka vastuo sAdhI(1) avibhakta AlocanamAM vastunI (=vyaktinI) akhilAI gRhIta thaI jAya. che. (2) avibhakata Alocane mAMya jAti, vagerenuM grahaNa thAya che ja; eTale, jAti, vagere buddhikalpita nathI paraMtu bahAra vyaktimAM astitva dharAve che. (3) savikalpaka pratyakSa potAnA taraphathI kazAne umero vyaktimAM karI tene vikatA karatuM nathI, paraMtu "avibhakta Alocane piMDarUpe je jAti vagerene grahaNa karelAM che temanuM pRthakkaraNamAtra kare che, ane temane pRthapha karI vaLI pAchA joDe che. tethI savika95 pratyakSa amArUpa che. (4) avibhakta Alecana akhila vyaktine jANI le che kAraNa ke te badhA padArthone eka piMDarUpe jANI le che. savikalpa pratyakSa kramathI te padArthone pRthapha karI temanA vizeSyo sAthe joDIne jANe che. savikalpa pratyakSamAM sau prathama para ane apara sAmAnyone piMDamAMthI pRthapha karI jANavAmAM Ave che. Ane prazastapAda "svarUpAlacane kahe che. pachI te sAmAnya jemAM samavAya saMbaMdhathI rahetA hoya te dravya, guNa ane karmane piMDamAMthI pRthapha karI te te sAmAnyane vizeSaNarUpe temanI sAthe joDI temane te te sAmAnyathI viziSTa jANavAmAM Ave che. ane chevaTe te dravya, guNa ane. kamane te vyakti sAthe vizeSaNarUpe jeDI te vizeSaNothI viziSTa vyaktine Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana jANavAmAM Ave che. Ama chevaTe ziMgaDAvALe dhaLe baLada jAya che. AnA jevA AkAravALuM jJAna thAya che.42 vAcaspatie A ja vastune bIjA zabdomAM rajU karI che. vAcaspati kahe che ke nirvikalpa pratyakSamAM nAma, jAti, dravya, guNa, karma, sAmAnya vizeSa ane samavAya badhAM svarUpataH jJAta thAya che paraMtu temanI vaccene vizeSaNavizeSyabhAva gRhIta thato nathI. savikalpa pratyakSamAM temanI vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva grahIta thAya che.43 Ama nirvikalpa pratyakSamAM vize ane vizeSaNo eka piMDarUpe gRhItA thAya che jyAre savikalpa pratyakSamAM vizeSaNo ane vizeSyone pRthapha karI vizeSaNa vizeSyabhAve baMnene joDIne jANavAmAM Ave che. jJAnanI A prakriyA temanA bhAdyArthavAda sAthe barAbara meLa khAya che. dhamI ane dharmo je eka piMDarUpa che temane ekabIjAthI taddana bhinna mAnavA ane vaLI pAchA te banene nitya samavAyasaMbaMdhathI joDavA--A temanA bAhyArthavAdanI vizeSatA che. AnuM ja pratibiMba temanA vikasita pratyakSasiddhAMtamAM paDavuM che. pahelAM badhA padArtho eka piMDarUpe gRhIta thAya che, pachI buddhi te badhAne pRthapha karI ekabIjA sAthe vizeSaNavizeSyabhAvathI jeDI grahaNa kare che. - ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhIe ke uttarakAlIna nyAyazeSika graMtho "avibhakta AlecananuM mahatva barAbara grahaNa karI zakyA nathI. vAcaspati tenuM mahatva samaje che, eTale ja bhale te nAmathI tene na oLakhatA hoya. paNa te bhUmikA te te nAma lIdhA vinA svIkAre che. jyAM badhA ja padArthonuM piMDarUpe grahaNa thAya te jJAnanI bhUmikA vAcaspatine abhimata che.44 paraMtu moTe bhAge uttarakAlIna nyAya-vaizeSika graMtha "avibhakta Alocanane lakSamAM letA nathI ane "svarUpAlocanIne ja prathama bhUmikA tarIke svIkArI tene je nirvikalpa pratyakSa tarIke varNave che. "avibhakata Alecanane svIkAra karyA vinA aneka padArthonuM bAhya astitava bhayamAM mUkAI jAya e mahattvanI vAta uttarakAlIna graMthakAronA khyAla bahAra rahevA pAmI che. kharekhara "avibhakta Alocanane ja nirvikalpa pratyakSa gaNavuM joIe ane nahi ke svarUpAcanane, kAraNa ke svarUpAlacanamAM pRthakkaraNanI prakriyA zarU thaI jAya che. svarUpAlacanamAM sAmAnya kazAthI viziSTa prahaNa thatA nathI kAraNa ke sAmAnyamAM kazuM. samavAyasaMbaMdhathI rahetuM nathI. sAmAnyanuM jJAna vyavasAyAtmaka ja che. je tema na gaNIe te sAmAnyanuM vyavasAyAtmaka jJAna azakya ja banI jAya. sAmAnyanuM jJAna niSpakAraka (vizeSaNanA pratibhAsathI rahita) che tenuM kAraNa e che ke Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 nyAyadarzana sAmAnyamAM kaMI samavAyasaMbaMdhathI rahetuM nathI ane nahi ke sAmAnyanuM jJAna vyavasAyAtmaka nathI. uttarakAlIna nyAyavaizeSika graMthamAM nirvikalpa pratyakSa ane savikalpaka pratyakSanI samajUtI nIce pramANe ApI che. "A ghaTa che evA AkAranuM jJAna savikalpaka pratyakSa manAya che. savikalpaka pratyakSamAM kaI vastunA vize kaMIka kahevAmAM Ave che arthAta uddezyanI sAthe vidheyane joDavAmAM Ave che. A ghaTa che. eno artha e ke A vastu ghaTava jAtithI yukta che. ahIM A vastu' uddezya che ane ghaTava jAti" vidheya che. Ama A jJAna vizeSyavizeSaNabhAvayukta che, jemAM "A vastu" vizeSya che ane ghaTatva' vizeSaNa che. vizeSyavizeSaNabhAvayukta jJAnane ja nyAyanI bhalAmAM "saprakAraka' arthAta vizeSaNasahita (prakAra=vizeSaNa) jJAna kahevAya. tethI savikalpa pratyakSane pratyakSAtyaka-jJAna-vAkya" (perceptive judgment) kahI zakAya.45 uttarakAlIna nyAzeSika graMthamAM savikalpaka pratyakSa uparathI nirvikalpaka pratyakSane siddha karavAmAM AvyuM che. teo kahe che ke savikalpa pratyakSa pahelAM nirvikalpaka pratyakSanuM hovuM Avazyaka che. savikalpaka pratyakSa "vizeSyavizeSaNapratyakSapUrvaka thAya che. tethI savikalpaka pratyakSa pahelAM ApaNane vizeSya ane vizeSaNanuM pratyakSajJAna thAya e jarUrI che. udAharaNArtha, "A daMDayukta puruSa che e jJAna pahelAM daMDa ane puruSanuM jJAna anivArya che. tevI ja rIte, A ghaTa che e jJAna pahelAM dhaTadravya" ane "ghaTava baMnenuM alaga alaga (=vizakalita) jJAna Avazyaka che. arthAta "A ghaTa che evA savikalpaka pratyakSa pahelAM ghaTadravya ane ghaTatva sAmAnyanuM alaga alaga jJAna thAya che, te nirvi kalpaka pratyakSa che, temAM ghaTatvathI viziSTa ghaTadravya gRhIta thatuM nathI arthAta ghaTavyuM ane ghaTava vacceno vizeSyavizeSaNabhAva gRhIta thatuM nathI.4! A nirvikalpaka pratyakSa atIndriya che arthAta nirvikalpaka pratyakSa anuvyavasAyane viSya banatuM nathI. nirvikalpa pratyakSanuM mAnasa pratyakSa (=anuvyavasAya) thatuM nathI.47 kevaLa savikalpaka pratyakSa anuvyavasAyane viSaya bane che. Ama nyAyavaizeSika darzana anusAra- (1) prathama ApaNane nirvikalpaka pratyakSa thAya che, jemAM ghaTa ane ghaTatvanuM alaga alaga vizeSyavizeSaNabhAvarahita jJAna thAya che. Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 padana (2) tyAra pachI "A ghaTa che e prakAranuM savikalpaka pratyakSajJAna thAya che, jemAM ghaTa ane ghaTatva vaccenA vizeSyavizeSaNabhAvanuM grahaNa thAya che. (3) e pachI ApaNane savikalpaka pratyakSa jJAnanuM mAnasa pratyakSa (=anucavasAya) thAya che. anuvyavasAya huM ghaDAne jANuM chuM evA AkArano hoya che. nirvikalpa pratyakSane pramA gaNI zakAya? prazastapAda nirvikalpa pratyakSa(=avibhakta Alecana)ne pratyakSapramA tarIke, svIkAratA nathI paraMtu pratyakSapramAnI utpatti pUrve Avazyaka bhUmikA tarIke, teno svIkAra teo kare che. te pratyakSapramAnuM sAdhama kAraNa che.49 eTale, tenI bAbatamAM yathArthatA-ayathArthatAne prIna UThAvavo khATe che. vAcaspatine mate nirvikalpa pratyakSa pramA hoI zake che eTaluM ja nahi paNa nirvikalpa, pratyakSa niyamathI pramA ja hoya che, kAraNa ke temAM brAtine saMbhava ja nathI, nirvikalpaka pratyakSa te vastu jevI hoya che tevI ja sadAya grahaNa kare che, paraMtu savikalpaka pratyakSa nirvikalpaka pratyakSe grahaNa karelI vastunuM pRthakkaraNa karavAmAM keTalIka vAra thApa khAya che, tethI savikalpaka pratyakSamAM brAti saMbhave che.50 jayaMta bhaTTa nirvikalpaka pratyakSamAM brAtine saMbhava svIkAre che.' navyanAyikone mate nirvikalpaka pratyakSa pramA paNa nathI ke bhrama paNa nathI.para Ama taiyAyikane eka varga nirvikalpaka pratyakSane pratyakSapramA pUrvenI jJAnanI eka anivArya bhUmikAmAtra mAne che, A varga tene pratyakSapramAnA pade sthApavA mAgatA nathI. nauyAyike bIje varga mAne che ke nirvikalpakatA ke savikalpatA jJAnane pramA banatuM rekI na zake che te jJAna indriyAI sanika janya hAya ane avyabhicArI hoya che. bIjA zabdomAM, je savikalpaka jJAna IndriyArthasanikajanya hoya ane avyabhicArI hoya te pramA che, tevI ja rIte je nirvikalpaka jJAna IndriyArthasanikarSajanya heya ane avyabhicArI hoya to te paNa pramA che. paraMtu naiyAyikane trIjo varga uparanA vidhAnanA uttara bhAganI sAme vAMdho uThAve che. avyabhicArI levAnI zarata temane mate nirvikalpaka pratyakSanI bAbatamAM arthahIna che, kAraNa ke nirvikalpaka pratyakSamAM bhrama saMbhavate ja nathI; badhAM ja nirvikalpaka pratyakSa avyabhicArI ja hoya che ane tethI ame ja hoya che. naiyAyikenethe varga mAne che ke nirvikalpaka pratyakSa pramA paNa nathI ke bhrama paNa nathI. temane mate AvAM jJAnanI bAbatamAM yathArthatA-ayathArthatAne prazna ja uThato nathI. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna sarvikalpaka pratyakSa upara bauddha prahAro auddha dA`nikAe savikalpaka pratyakSanuM khaMDana karyu che. teo kahe che ke savikalpaka (vyavasAyAtmaka) pratyakSane pratyakSa gaNI zakAya nahi, kAraNa ke te zabdamAM abhivyakta thavAnI ceAgyatAvALA pratibhAsa dharAve che. je zabdasa sa`ceAgya hoya te khAdyA ne grahaNa karI zake nahi. je kharekhara indriyAsannikaryAMpanna ane arthAvabhAsI hAya che te zabdasaMsaga`ceAgya hetu' nathI; A jAtanuM jJAna ja pratyakSa che. khAdya atha mAM zabdo nathI ke zabdo pote arUpa (vasturUpa) nathI. jo zabdo amAM hAta ke zabdo pAte arUpa hata te| zabdasaMsaga`ceAgya pratibhAsavALuM jJAna pratyakSa banata. paraMtu zabdo a`mAM nathI ke zabdo pote atharUpa nathI. kema ? je zabdo arzImAM heta ke zabdo pAte aMrUpa heta teA sa MketajJAnarahita vyaktineya sa MketajJAnavALI vyaktinI jema ja vastune dekhatAM ja te vastunA nAmanuM jJAna thaI jAta. zabda jema atA dharmAM nathI tema jJAnane! dharmAM paNa nathI. te jJAnanA dha` nathI kAraNa ke tene jJAna sAthe joDavAmAM AvatA nathI paNa a sAthe joDavAmAM Ave che, tethI ajanya jJAna ane ja grahaNa karI zake, zabdane nahi. rUpajanya jJAna kadIya rUpa sAthe rasane grahaNa karI. zakatuM nathI. tevI ja rIte, ajanya jJAna kadIya atha sAthe zabdane grahaNa karI zake nahi. savikalpaka pratyakSa je aM kharekhara zabdarahita che tene zabdasahita grahaNa kare che. te AvuM kare che kAraNa ke te agAunA savikalpa jJAneAe pADelA saMskAreAthI utpanna thAya che. (Ama savikalpaka pratyakSa pratyakSa nathI paNa smRti che). te saMskArajanya hovAthI aniyataviSayagrAhI che, niyataviSayagrAhI nathI arthAt te vyaktie vyaktie juduM juduM hAya che kAraNa ke te ajanya nathI paraMtu te te vyaktigata saMskArothI janma che. savikalpa pratyakSa sAkSAt anubhavajanya hAI anubhavane prabhAva tenA upara hoya che, pariNAme ApaNe tenA kharA vyApAra(=smRtirUpa vyApAra)ne pADI zakatA nathI, tenA upara anubhavavyApArane AreApa karIe chIe, je anubhavarUpa nathI paNa smRtirUpa che tene ApaNe anubhavarUpa (pratyakSarUpa) samajavAnI bhUla karIe chIe.53 479 'saMketane laI te zabdanA atha sAthe sabaMdha che, tethI jyAre anu (RstunuM) jJAna thAya che tyAre te atha sAthe sambaddha zabdanuM smaraNa paNa thAya che, pariNAme zabdasahita arthAMnuM jJAna thAya che"--AvI dalIlanuM khaMDana Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 Dradarzana karatAM bauddha dArzanika jaNAve che ke ema hoya te paNa jenAmAM zabdane saMketa karavAmAM Avyo hoya te ja te zabdanuM smaraNa karAve, anya nahi. zabdane saMketa te anaMta vyaktiomAM anugata je eka sAmAnya che temAM karavAmAM Avyo che. sAmAnya darzanane (=anubhava=pratyakSano) viSaya nathI. darzanane viSaya te svalakSaNa che ane svalakSaNa ja sat che, A svalakSaNa ja anubhavane (=pratyakSane) utpanna kare che. sAmAnya alIka che, kAraNa ke te arthakriyAkArI nathI. gosvalakSaNata=gavyakti)ne dahI dUdha meLavI zakAya, gesvasAmAnyane dohI zakAtuM nathI. je anubhavane (=pratyakSane) viSaya che tenI sAthe zabdane saMbaMdha nathI ane jenI sAthe zabdane saMbaMdha che te sAmAnya anubhavano viSaya nathI. vaLI, svalakSaNane zabdavA gaNavAmAM Ave te agninI uSNatAnA anubhavanI jema "agni uSNa che e zabdo sAMbhaLatAM ja agninI uSNatAne anubhava ApaNane thavo joIe. Ama savikalpa pratyakSa je arthane zabdasahita grahaNa kare che te artha kharekhara artha nathI paNa alIka sAmAnya che ane tethI savikalpa pratyakSane pratyakSa gaNI zakAya nahi.54 'liMga ane zabdane (anumAna ane zabdapramANano) viSaya sAmAnya che. sAmAnya alIka nathI paNa vastuta che. lakSaNa(vyakti) A vastubhUta sAmAnyayukta ja hoya che. AvuM svalakSaNa ja darzananuM (=anubhavanuM=nivikalpa pratyakSanuM) kAraNa che. cakSurindriyane svalakSaNa sAthe sannikarSa thatAM sAmAnyavALA svalakSaNanuM darzana thAya che. tyAra pachI sAmAnya sAthe saMbaddha zabdanuM smaraNa thAya che ane e zabdavA jAtithI viziSTa vyaktine grahaNa karanAruM IndriyArthI saknikarSajanya vikalpa pratyakSa "A gAya che evA AkAranuM utpanna thAya che55--taiyAyikenI AvI dalIlanuM khaMDana karatAM bauddha dArzanike jaNAve che ke anubhavamAM (nirvikalpa pratyakSamAM) piMDathI (=vyaktithI svalakSaNathI) alaga jAti vagere gRhIta thatAM ja nathI. jAti ane jAtimAna, kriyA ane kriyAvAna , guNa ane guNI, tema ja temanI vacce samavAyasaMbaMdha nirvikalpa pratyakSamAM alaga alaga bhAsatAM nathI. je alaga alaga gRhIta na thayA hoya temane ekabIjA sAthe vizeSyavizeSaNabhAvathI joDavAnuM zakya nathI. vikalpane (=vicArana= thought) e anAdi svabhAva che ke te vastu upara svanirmita jAti vagerene Aropa karI nirvibhAga(unitary) svalakSaNane (=vastune) jAti, vagerenA bhedavALI (=jAti vagerenA piMDarU5) kalpa che. vaLI, be paramArtha sata vastuo(svalakSaNa ane sAmAnya) nirvikalpaka pratyakSamAM anubhavAya che ema Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzane 481 mAnI laIe te paNa temanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva te saMbhave ja nahi. eka jJAnanA viSayabhUta be AMgaLIo vacce vizeSaNavizeSyabhAva kadI hato nathI. uparAMta, jemanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva hoya che temAMnI vizeSaNarUpa vastu upakAraka hoya che ane vizeSyarUpa vastu upakArya hoya che. prastutamAM jemanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva manAya che temanI vacce upakAryopakArakabhAva te che nahi. upakAryopakArakabhAva jJApya ane jJApaka vacce, kArya ane kAraNa vacce ke AdhAra ane Adheya vacce hoI zake che. svalakSaNa ane sAmAnya baMne eka jJAnanA viSaya hoI temanI vacce jJApyajJApakabhAva azakya che. temanI vacce pauvaparyaniyama na hovAthI temanI vacce kAryakAraNabhAva paNa zakya nathI. temanI vacce AdhArAdheyabhAva paNa zakya nathI kAraNa ke AdhAra paNa hamezA Adheyane upakAra kare che; sAmAnya Adheya che ane vyakti (RpiMDa svalakSaNa) AdhAra che; paraMtu sAmAnya nitya hAI svalakSaNa tene upakAra karI zake nahi; tethI temanI vacce AdhArayabhAva paNa azakya che. Ama temanI vacce kaI paNa rIte upakAryopakArakabhAva ghaTata na hoI temanI vacce vizeSaNavizeSyabhAva ja azakya banI jAya che. eTale, savikalpaka pratyakSa temanA vizeSaNavizeSyabhAvane grahaNa kare che e vAta khoTI che. vadhumAM bauddha dArzanike jaNAve che ke IndriyArthasanikajanya AlecanAna (nirvikalpaka pratyakSa) pachI zabdasmaraNa utpanna thAya che ane tyAra bAda savikalpaka pratyakSa utpanna dhAya che, eTale jyAre savikalpaka pratyakSa utpanna thAya che tyAre indriyano vyApAra smaraNathI bAdhA pAme che ane artha paNa svajJAna utpanna karavA samartha rahetuM nathI, tethI AvAM Indriya ane arthathI utpanna thayeluM savikalpaka pratyakSa pratyakSa gaNavAne lAyaka nathI.57 je indriya Alecana jJAnane (nirvikalpaka pratyakSane) utpanna kare che te ja Inidhya smaraNanI sahAyathI savikalpa pratyakSane utpanna kare che. Ama maraNa indriyanuM sahAyaka hAI IndriyavyApAranuM bAdhaka banatuM nathI."--taiyAyikanI A dalIlanuM khaMDana karatAM bauddho kahe che ke je Indriya savikalpaka pratyakSa utpanna karavA samartha hota te teNe pahelAM ja tene utpanna karyuM hota arthAta nirvikalpaka pratyakSane badale sIdhuM ja savikalpaka pratyakSa utpanna karyuM heta. A darzAve che ke indriya savikalpaka pratyakSa utpanna karavA samartha nathI. Indriya pote savikalpaka pratyakSa utpanna karavA samartha na hoI kedanI sahAyathI 5. 31 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDadarzana te savikalpaka pratyakSa utpanna karavA samartha banI zake nahi. Ama savikalpaka pratyakSa kharekhara Indriyajanya nathI ane tethI te pratyakSa ja nathI. * indriya atItane grahaNa karI zakatI ja nathI. indriyano viSaya atIta nathI. jo te teno viSaya na hoya te keTi upAya kare te paNa te tene grahaNa karI zake nahi. dIva cakSane rUpa grahaNa karavAmAM sahAya kare che kAraNa ke rUpa cakSune viSaya che. paraMtu tevA karehe dIvA lAvo te paNa te dIvAo cakSune gaMdha grahaNa karavAmAM kaMI sahAya nahi karI zake, kAraNa ke gaMdha cakSune vidhya nathI. smRtine viSaye atIta che.. te atItane grahaNa kare che. paraMtu te pahelAM na anubhavela vartamAna vidhyane grahaNa karavA zaktimAna nathI. jo smRti vartamAna viSayane grahaNa karatI hoya to to aMdhane paNa rUpane sAkSAtkAra thAya.58 bauddha dArzanikenuM kahevAnuM tAparya e che ke savikalpaka pratyakSa anubhava ane smRtinuM bheLaseLIyuM jJAna che, tethI te vastune tenA yathArtha rUpamAM jANI zakatuM nathI, pariNAme tene pratyakSa gaNI zakAya nahi. bauddhone vAcaspatie Apele uttara "jJAnanuM arthanA sAmarthyathI utpanna levuM ane te jJAnane zabdasaMsarganI yogyatAvALA pratibhAsa ho e baMnene virodha che. je jJAna artha ja hoya te zabdasaMsargavya pratibhAsa na dharAve ane je disaMsargogya pratibhAsa dhave te jJAna arthajanya na hoya.--AvI bauddhonI dalIlanA uttaramAM vAcaspati kahe che ke A virodha te ja thAya jo jJAnano artha (viSaya) kevaLa svalakSaNa ja hoya. paraMtu tema nathI. taiyAyikone mate artha paramArtha sata jAti vagerethI yukta che, sthAyI che ane zabdasaMsarga yogya che. tethI evA arthe utpanna kareluM savikalpa pratyakSa jJAna arthanA sAmarthyathI ja utpanna thayeluM hoya che ane sAthe sAthe zabdasaMsargathya paNa hoya che, emAM kaI virodha nathI.pa9 jAti kharekhara dravyathI (vyakitathI) abhinna hovA chatAM arthAta dravyathI atirikata na hovA chatAM savikalpaka pratyakSa tene dravyathI bhinna kalpe che. tethI jAtine dravyathI bhinna kalpanAra savikalpaka pratyakSane artha sAmarthajanya na gaNI zakAya.--bauddha dArzanikanI A dalIlanuM khaMDana karatAM vAcaspati kahe che ke jAti dravyathI bhinna hovA chatAM abhinna lAge che kAraNa ke jAtine vAcaka zabda dravyamAM prayojAya che. paraMtu jAtino vAcaka zabda dravyamAM prayojAvAnuM kAraNa e che ke za danI vAca jAti dravyamAM (=vyaktimAM piMDamAM) rahetI hoI zabda Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 483 paNa pitAnA vAcya sAthe dravyamAM rahe che. Ama vAcaka zabada ane vacce jAti baMne dravyarUpa eka adhikaraNamAM rahe che ane pariNAme jAtivAcaka zabdano yoga dravyamAM thAya che. jAtivAcaka zabdano prayoga dravyamAM thavAne kAraNe jAti dravyathI bhinna nathI evo bhrama thAya che. paraMtu kharekhara jAti dravyathI bhinna - atirikta - sata padArtha che. eTale je jatine dravyathI bhinna grahaNa kare che te savikalpaka pratyakSane arthasAmAAjanya ja gaNavuM joIe - arthAta pratyakSa tarIke svIkAravuM ja joIe. zabda arthathI (=vastuthI) bhinna hovA chatAM A Ditha che evA AkAranuM savikalpaka pratyakSa "Dilya zabda ane arthano abheda kalpa che; tethI savikalpaka pratyakSane arthajanya gaNI zakAya nahi."--bauddhonA A AkSepano javAba ApatAM vAcaspati kahe che ke savikalpaka pratyakSa zabda-arthane abheda grahaNa karatuM nathI. zabdamAM potAnA vAcane cIMdhavAnuM sAmarthya hoIne te potAnA vAcane taTastha rahIne cIMdhe che. Indriya zabda ane artha baMnene grahaNa karatI nathI. prathama sAmAnyavizeSAtmaka arthane Alecana jJAna (=nivikalpaka pratyakSa) grahaNa kare che. pachI te artha saMketakALanI potAnI avasthAnuM smaraNa karAvatAM sAthe sAthe saMketakALane zabdanuM paNa smaraNa karAve che ja. savikalpaka pratyakSa Indriyajanya ja che. tenI utpattimAM zabdasmaraNane keI upayoga nathI, anyathA zizune zabdasmaraNa na hoI indriyaja savikalpaka pratyakSa azakya ja banI jAya. alabatta, saMketakALanI arthanI avasthAnuM smaraNa savikalpaka pratyakSanI utpattimAM upagI che, kAraNa ke te kALanI avasthA ane A kALanI (arthAta vartamAna) avasthA ema be bhinna avasthAovALA eka arthanuM pratisaMdhAna - saMkalana - Indriyajanya vikalpaka pratyakSa kare che. zabda te AnuSaMgika rIte savikalpaka pratyakSa vakhate AvI jAya che. zabda pote savikalpaka pratyakSane utpanna karavAmAM kaMI bhAga bhajavatuM nathI, te te taTastha rahe che. tethI ja kahyuM che ke zabdanuM smaraNa thavA chatAM zabda savikalpaka pratyakSanI utpattimAM bAdhA nAkhato. nathI, te taTastha ja rahe che, te arthanA svarUpane DhAMkavA paNa samartha nathI. Ano artha e ke zabdasmaraNa indriyavyApAramAM bAdhA nAkhatuM nathI ke arthane paNa pitAnuM jJAna utpanna karavA asamartha banAvatuM nathI. 1 atIta avasthAnA smaraNanI sahAyathI IndriyArthasanika savikalpaka pratyakSane utpanna na karI zake -Ama kahevuM barAbara nathI. atIta avasthAnA smaraNanI sahAyathI Indriya savikalpaka pratyakSane utpanna karI zake che, kAraNa ke Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 Sada na * kAya` eka ja kAraNathI (-kArakathI) utpanna thatuM nathI paraMtu aneka kAronI (=kArakeAnI) sAmagrIthI utpanna thAya che. bauddho paNa mAne che ke AlAka, manaskAra vagerenI sahAyathI indriya nivikalpaka pratyakSane utpanna kare che. indriye pahelAM savikalpaka pratyakSane utpanna na karyuM kAraNa ke tene te vakhate smaraNanI sahAya na hatI. kAThImAM rahelA bIe aMkura utpanna nathI karyu eTale jamIna, pANI vagere sahakArIonI sahAyathI paNa aMkura utpanna nahi ja kare ema kahevAya kharuM? vaLI, jo enA viSayA samAna heAya teA ja eka bIjAne sahAya karI zake ema mAnavuM paNa cegya nathI. eTale ja jene viSaya atIta che evuM smaraNa jene viSaya vamAna che evI indriyane sahAya karI zake che.62 je indriyasambaddha hoya tenuM ja pratyakSa thAya. athanI atIta avasthA te indriyasambaddha nathI. tethI tene kevI rIte indriyagrAhya gaNI zakAya ?"--A praznanA uttara ApatAM vAcaspati kahe che ke zuM,je kaMi indriyasambahU hAya te pratyakSa thAya ? jo ema heAya te AkAza, paramANu vagere paNa indriyasambaddha hoI pratyakSa thavAM joIe, tethI je indriyaja jJAnanA viSaya ane che tene pratyakSa gaNavA joie ane nahi ke je indriyasambaddha che tene ka jo viSaya indriyasammada na hoya teA indriya tenuM jJAna kevI rIte utpanna karI zake ? athavA, te jJAnane pratyakSa kema gaNAya ? te jJAnane jo pratyakSa gaNIe te indriyA sannikSetpanna jJAna pratyakSa' evuM pratyakSalakSaNa tene lAgu paDatuM na hoI lakSaNa avyAptidoSathI dUSita bane, 64 -- A zaMkAnuM samAdhAna karatAM vAcaspati jaNAve che ke kevaLa indriya atIta avasthAne grahaNa karatI nathI e vAta kharI paraMtu smaraNanI sahAyathI ke saMskAranI sahAyathI indriya je sarvikalpaka pratyakSane utpanna kare che te te atIta avasthAne grahaNa karI zake che. smaraNanI sahAyathI indriyA sanniSa je jJAnane utpanna kare che te jJAnane paNa indriyA`samnikakSetpinna ja gaNAya. tethI 'indriyA sannikaoNMpanna jJAna pratyakSa che' e lakSaNa anI atIta avasthAne grahaNa karanAra savikalpaka pratyakSane paNa lAgu paDe che. Ama lakSaNa avyApti doSathI mukta che. pa pUva'-apara avasthAone jANanAruM parAmaza rUpa jJAna (=savikalpapratyakSa) eka (unitary) na heAI zake kAraNa ke pUrvAM-apara avasthArUpa tenA viSayA bhinna che tema ja pArekSya-apArAkSyarUpa bhinna jJAnalakSaNA temAM Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 485 che. "A te che evA AkAranuM te jJAna hoya che. A sAkSAtkAradarzaka che. te pArakSmadarzaka che. pArolya-apAzya be virodhI dharmo emAM hoI zake nahi. viSaya paNa bhinna che -be che - kAraNa ke ekanA eka viSayano pUrvadezakAla sAthe ane aparadezakAla sAthe saMbaMdha na hoI zake. - A AkSepane uttara ApatAM vAcaspati jaNAve che ke pUrvadezakALa ane apadezakALa bhinna che, pUrvadezakALa sAtheno saMbaMdha ane aparadezakALa sAtheno saMbaMdha e be saMbaMdha paNa bhinna che; paraMtu pUrvadezakALa sAthe saMbaMdha ane aparadezakALa sAthe saMbaMdha ema baMne saMbaMdha dharAvatI eka sthAyI vastu hoI zake che kAraNa ke te vastu pUrvadezakALathI, aparadezakALathI ane temanI sAthenA saMbaMdhothI bhinna che. dezakALabheda vastubhenuM kAraNa nathI, kAraNa ke vastu dezakALathI bhinna che. vaLI, kAraNabhede pratibhAsabheda thAya che. savikalpaka pratyakSanuM kAraNa te IndriyArtha sanika eka ja che. tethI temAM apAroDhya ja che, pArakya nathI, 67 je jAtio vyaktimAM vastusatarUpe astitva dharAvatI hoya te sattAjAtithI viziSTa vyakita gRhIta thatAM badhI ja jAtiothI viziSTa te vyakita gRhIta thavI joIe, arthAta savikalpaka pratyakSamAM eka sAthe badhI ja jAtiothI viziSTa vyakita gRhIta thavI joIe A zaMkAnuM samAdhAna karatAM vAcaspati kahe che ke dravyane (=vyakitano svabhAva vizeSyamAtrarUpa che, upAdhio ke "upAdhiothI viziSTa hovuM te tene svabhAva nathI. je kaMI vastunA svabhAva sAthe saMbaMdha dharAvatuM hoya te kaMI vastuno svabhAva banI jatuM nathI. je vastunA svabhAva sAthe saMbaMdha dharAvanAra vastuno svabhAva ja hoya to te saMbaMdha dharAvanArano vastu sAthe saMbaMdha nahi ghaTI zake kAraNa ke vastune potAnA pitAnI sAthe saMbaMdha hotA nathI. 8 Idriyajanya jJAna pote te vicAraka nathI te pachI te kevI rIte padArthone vizeSaNa-vizeSyabhAvathI joDe ane jANe. Akalana yA pratisaMdhAna karavAnuM sAmarthya indriyajanya jJAnamAM hoI zake nahi.69-A zaMkAnuM samAdhAna karatAM vAcaspati kahe che ke mAnasa jJAna paNa tema karavA zakitamAna nathI. mana sarvaviSayagrAhI hovA chatAM acetana hoI te vicAraka ane pratisandhAtA nathI. sakala jJAna ane saMskArano Azraya nitya AtmA ja vicAraka ane pratisadhAtA che. savikaTapaka pratyakSa pote vicAraka yA pratisadhAtA nathI, paraMtu savikalpaka pratyakSane Azraya nitya AtmA vicAraka ane pratisadhAtA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486. vadana che. buddhi te kSaNika che. kSaNika buddhi pratisaMdhAtA ane vicAraka na heI zake. pratisaMdhAtA ane vicAraka te te anitya buddhione ane saMskArono Azraya nitya AtmA ja hoI zake70 je ke vyakita ane jAti baMne eka jJAnanA viSaya hovAthI temanI vacce jJApyajJApakabhAva ke upakAryopakArakabhAva nathI tema chatAM (vyakita ane jAtine vizeSaNavizeSyabhAvarahita grahaNa karanAra) nirvikalpaka pratyakSa ane atItanuM smaraNa baMne vizeSaNavizeSyabhAvAvagADI savikalpaka pratyakSana utpanna kare che. jAti ane vyakita rUpa-rUpibhAve rahelAM hovA chatAM prathama nirvikalpaka pratyakSathI tevAM gRhIta thatAM nathI paraMtu temanuM svarUpamAtra gRhIta thAya che. - jeTaluM hoya teTaluM badhuM ja gRhIta thavuM ja joIe evuM nathI. tethI nivi. kalpaka pratyakSa theDeka ja bhAga grahaNa karatuM hovA chatAM apramANa nathI. savikalpaka pratyakSa ukta sAmagrIthI (arthAta vyakita ane jAtinA svarUpamAtrane grahaNa karanAra nirvikalpaka pratyakSa ane atItasmaraNathI) utpanna thayeluM hoI jAtine rU5 (=vizeSaNa) tarIke ane vyakitane rUpI (=vizeSa) tarIke jANe che. jo ke savikalpaka pratyakSa nirvikalpaka pratyakSa pachI utpanna thAya che tema chatAM te indriyArthasanikarSathI ja utpanna thatuM hovAthI pratyakSa ja che.1 savikalpaka pratyakSamAM mAnasa bhAga savikalpaka pratyakSa Indriyaja pratyakSa che ja e puravAra karavA vAcaspatie keTalAka navA vicArone janma Ape che. A vicAree uttarakALe spaSTa AkAra dhAraNa karyo, nyAya-vaizeSika cintake bhArapUrvaka jaNAve che ke savikalpaka pratyakSamAM mAnasa bhAga nathI ane te paNa nirvikalpaka pratyakSa jeTaluM ja indriyArthasanikarSajanya che. jo ke viSayanA vAcaka zabdanuM smaraNa savikalpaka pratyakSa vakhate thAya che paraMtu te smaraNa taTastha rahe che, savikalpaka pratyakSanuM aMga banatuM nathI. savikalpaka pratyakSamAM jAti, guNa, karma ane dravyane viSaya sAthe vizeSaNarUpe joDavAmAM Ave che paraMtu te badhAM buddhikalpita nathI paNa vastuta che. alabatta, vAcaspatine mate viSayanI saMketakAlIna atIta avasthAnuM smaraNa to savikalpika pratyakSamAM kaMIka bhAga bhajave che. tatkAlIna ane vartamAnakAlIna avasthAovALA eka arthane savikalpaka pratyakSa grahaNa kare che. AmAMthI evuM phalita thAya ke savikalpaka pratyakSa pratyabhisArUpa che. pratyabhijJAmAM viSayanI atIta avasthAnuM jJAna hoya che. pratyabhijJA paNa indriyAthasanika Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 487 pRjanya che. pratyabhijJAne savikalpaka pratyakSano ja eka prakAra gaNavAmAM Ave che. jene meM pahelAM anubhavyo hato te ja A viSaya che AvA AkAranI pratyabhinA hoya che. jo ke badhAM savikalpaka pratyakSene A AkAre abhivyakata nathI karavAmAM AvatAM tema chatAM vAcaspatine mate dareka savikalpaka pratyakSa potAnA viyanI atIta avasthAnuM grahaNa kare che ja. atIta avasthAnuM grahaNa ja viSayanA nAmanA smaraNanuM kAraNa che. sAmAnya savikalpaka pratyakSa ane pratyAbhijJArUpa savikalpaka pratyakSa vacce taphAvata eTale ja che ke sAmAnya savikalpaka pratyakSamAM pUrvAnubhUta atIta avasthAnuM grahaNa thavA chatAM te grahaNa apragaTa hoya che, zaradabaddha hotuM nathI jyAre pratyabhijJArUpa savikalpaka pratyakSamAM pUrvAnubhUta atIta avasthAnuM grahaNa spaSTapaNe zabdamAM abhivyakta thAya che. alabatta, dareka savikalpaka pratyakSamAM pUrvAnubhUta atIta avasthAnuM grahaNa hAya che ja. A daSTie dareka savikalpaka pratyakSa pratyabhizArUpa ja che. je viSayanI atIta avasthAne savikalpaka pratyakSa grahaNa karatuM hoya to savikalpaka pratyakSamAM mAnasa bhAga che ema cokkasapaNe kahI zakAya. atIta avasthA smaraNane ja viSaya che, indriyano te hagIja nahi. savikalpaka pratyakSa bAbate taiyAyika ane bauddhonA saMgharSane pAyAne muddo A ja che. bauddha Apane javAba vAcaspati jevAya. barAbara ApI zakyA nathI. bauddhonA dabANane kAraNe temaNe pratyakSanI vyAkhyAne ja macaDI nAkhI ane temaNe kahevuM paDayuM ke je indriyaja jJAnano viSaya che te pratyakSa che ane nahi ke je indriyasannikRSTa che te. Ane artha e ke pratyakSano evo viSaya hoI zake che IndriyasannikRSTa na hoya ane chatAM indriyajanya pratyakSathI gRhIta thatuM hoya. A mAnyatAmAM ja uttarakAlIna jJAnalakSaNa-alaukikasanikarSa-siddhAntanAM mULa rahelAM che. vAcaspatinA kahevA pramANe jyAre IndriyArthasanikarSathI savikalpaka pratyakSa utpanna thAya che tyAre te savikalpaka pratyakSa je IndriyasanikRSTa nathI te atIta avasthAne paNa grahaNa karI le che. Ama kevI rIte bane che ? A praznanA uttaramAM kahevAmAM AvyuM che ke smRti ke saMskAranI sahAyathI Indriya tene grahaNa kare che. ahIM be vikalpa (alternatives) ApyA che - (1) pUrvAnubhavanuM smaraNa indriyane sahAya kare che, athavA (2) pUrvAnubhavanA kevaLa saMskAro - smRtine utpanna karyA vinA - Indriyane sahAya kare che. AvI sahAya pAmelI indriya je savikalpaka pratyakSane utpanna kare che te arthanI vartana mAna avasthA uparAMta atIta avasthAne paNa grahaNa kare che. niyAyike e Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488. padarzana vAta upara bhAra mUkavA mAge che ke arthanI atIta ane vartamAna baMne avasthAone grahaNa karanAruM savikalpaka pratyakSa jJAna eka (unitary) che, te be bhinna prakAranAM jJAnanuM mizraNa nathI. bauddho tene vartamAnAvasthAgrAhI indriyaja pratyakSa ane atItAvasthAgrAhI smaraNanuM mizraNa gaNe che. je saMskArane nahi paNa smRtine indriyanuM sahakArI mAnavAmAM Ave te pahelAM arthanI atIta avasthAnuM smaraNa thAya, pachI te smaraNa indriyane sahAya karI pote naSTa thaI jAya ane indriyathI utpanna thayela savikalpaka pratyakSamAM smRti aMgabhUta na bane. tethI keTalAka mAne che ke smRtinI sahAyathI Indriya arthanI atIta ane vartamAna baMne avasthAone jANanAruM savikalpaka pratyakSa utpanna kare che. savikalpa pratyakSanI utpatti vakhate smRti naSTa thaI gaI hovAthI savikalpaka pratyakSa mizraNarUpa jJAna nathI paraMtu eka (unitary) jJAna che. tema chatAM smRtie tenI utpattimAM bhAga bhajavyo hovAthI tenAmAM kaMIka vijAtIya : tatva AvI ja jAya enuM bhAna keTalAka niyAyikane thatAM temaNe smRtisahAyane vikalpa choDI saMskArasahAyane vikalpa svIkAryo. temaNe kahyuM ke atIta ava sthAnA smaraNanI sahAyathI indriya atIta avasthAne grahaNa karatI nathI paraMtu saMskAranI sahAyathI indriya atIta avasthAne grahaNa kare che. pariNAme savikalpaka pratyakSamAM smRtinuM mizraNa hotuM nathI ane savikalpaka pratyakSa eka (unitary) jJAna ja rahe che. zrIdhara ane jayaMta A vikalpa svIkAre che. pratyabhijJAnA saMdarbhamAM zrIdhara kahe che ke indriya ane saMskAra alaga alaga anukrame bhUta ane vartamAnane grahaNa karavA samartha nathI paraMtu baMne bhegAM maLI bhUta-vartamAnagrAhI pratyabhisArU5 eka (unitary) savikalpaka pratyakSa utpanna karavA zaktimAna che. ahIM e dhyAnamAM rAkhIe ke saMskAra smRtine utpanna karatA nathI paraMtu Indriyane sahAya karI atIta ane vartamAnane jANanAruM pratyabhijJArUpa savikalpaka pratyakSa utpanna kare che. zrIdhare kahyuM che ke savikalpaka pratyakSamAM jAtinuM jJAna anekapiMDAnugatarUpe ja thAya che. Ama savikalpaka pratyakSamAM aneka piMDonuM (=vyakitaonuM) jJAna paNa zrIdharane abhipreta che. aneka piMDonuM jJAna indriyathI kevI rIte thaI zake che aneka piMDe indriyasambaddha nathI. A ApattimAMthI ugaravA mAnavuM joIe ke savikalpaka prasakSamAM indriyathI jAtinuM jJAna thatAM ja te jemanAmAM anuvRtta che te vyakitaonuM paNa IndriyathI jJAna thaI jAya che. AmAM ja uttarakAlIna sAmAnya lakSaNa-alaukika-sagnikarSanAM mULa rahelAM che. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 489 Ama jemane alaukika sannika gaNavAmAM AvyA che te savikalpaka pratyakSamAM kArya kare che ja, paraMtu savikalpaka pratyakSamAM temanuM je kArya che tenA tarapha nyAya-vaizeSika paraMparAe AMkha ADA kAna karyA che. hakIkatamAM, savikalpaka pratyakSane anulakSI bauddho sAthe cAlelA saMgharSane pariNAme vAcaspati, jayaMta ane zrIdhare je manta pragaTa karyA temaNe uttarakALe alaukikasannikasiddhAntanuM spaSTa rUpa lIdhuM. uttarakALe je maMtavyo alaukikasaMnnikasiddhAntanA rUpe AkAra pAmyA te mantavyo vAcaspati, yaMta ane zrIdhare savikalpaka pratyakSamAM rahelA mAnasa bhAgane mAnasamAMthI pratyakSamAM pheravavA karelA bauddhika prayatnanuM pariNAma che. savikalpaka pratyakSamAM rajamAtra paNa mAnase bhAga mAnasa na rahe te mATe temaNe maraNiyA prayAsa karyA che, kAraNa ke savikalpaka pratyakSa ja temanA padArthavAdI darzanane pAyo che. teo pote jaNAve che ke naiyAyikonA prANo savikalpaka pratyakSamaya che, arthAt savikalpaka pratyakSa ke naiyAyikanA prANa che.* alaukika sanika ane alaukika pratyakSe laukika pratyakSenI carcA ApaNe karI. gaMgezanI tattvacintAmaNimAM traNa alaukika sanika svIkArI traNa alaukika pratyakSa mAnavAmAM AvyA che. traNa alaukika sanika che-sAmAnya lakSaNasanikarSa, jJAnalakSaNasannikarNa ane gajasanikaI; ane A saknikathI janya traNa alaukika pratyakSa ravIkAravAmAM AvyA che - sAmAnyalakSaNa, jJAnalakSaNa ane gaja.75 (1) sAmAnya lakSaNa pratyakSa - dhUmane dekhI agninuM anumAna thavuM lokasiddha hakIkta che. paraMtu e anumAna mATe Avazyaka che vyAptijJAna arthAta jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM agni che evuM jJAna. paraMtu ahIM prazna UThe ke jyAM sudhI ApaNe sarva deza ane sarva kALanA sarva dhUmone agnisahacarita na dekhIe tyAM sudhI AvuM vyAptijJAna kevI rIte saMbha? paraMtu sarva deza ane sarva kALanA sarva dhUne agnithI sahacarita dekhavA laukika pratyakSa samartha nathI. eTale, nyAya-vaizeSike e kalpanA karI ke dhUmanuM jyAre pratyakSa thAya che tyAre saMyukatasamavAyasannikarSathI dhUmanA vizeSaNa dhUmatvasAmAnyanuM paNa pratyakSa thAya che. A ghUmatvasAmAnyanuM jJAna sanikarUpe kArya kare che.77 dhUmatvasAmAnyajJAnarUpa sannikarSathI dhUmatvasAmAnyavata badhI ghUmavyakitaenuM pratyakSa thAya che. Ama Indriyano vyakti sAthe saMga thatAM vyakitanuM Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490. Saddhana pratyakSa thAya che ane sAthe sAthe te vyakitamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA sAmAnyanuM saMyukatasamavAyasannika`thI pratyakSa thAya che. A sAmAnyajJAnarUpa pratyAsatti (=santika) dvArA sAmAnyavat badhI vyaktienuM pratyakSa thAya che. Y sAmAnya rIte nyAya-vaizeSika darzanamAM sAmAnyaneA atha nitya jAtirUpa sAmAnya levAya che, paraMtu ahIM sAmAnyane vyApaka arthAMmAM, 'sAdhAraNa dharma'nA aMmAM, samajavAnu che. tethI jyAre ApaNe dhaTayukta bhUtala dekhIe chIe tyAre 'ghaTa' nAmaka sAmAnya dharmanA jJAna dvArA ghaTayukta badhAM bhUtaleAnu pratyakSa thAya che. ahIM 'ghaTa' e sAmAnya dhama che ane tenuM jJAna pratyAsatti tarIke kAma kare che. sAmAnya dharmAM je saMbaMdhathI adhikaraNamAM jJAta thAya che te saMbaMdhathI te sAmAnya dhama jeTalAM adhikaraNamAM rahetA hoya te badhAM adhikaraNAnuM pratyakSa thAya che. udAharaNA, saMyogasaMbadhathI samAna dharma ghaTa bhUtalamAM rahe che evuM jJAna thatAM te ja saMbaMdhathI te samAna dhama jeTalAM bhUtalAmAM rahe che te badhAM bhUtaleAnuM sAmAnyalakSaNasantikathI pratyakSa thAya che. tevI ja rIte, samavAyasabaMdhathI ghaTayukta kapAlanuM pratyakSa jJAna thatAM samavAyasaMbaMdhathI ghaTayukta badhAM kapAlAnuM sAmAnyalakSaNapratyakSa thAya che.78 Ama nyAya-vaizeSikane e siddhAnta banyA ke jyAre TanuM cAkSuSa pratyakSa thAya tyAre ghaTanA vizeSaNabhUta (=prakArIbhUta) dhaTatvasAmAnyanuM paNa cAkSuSa pratyakSa thAya che ane A ghaTatvasAmAnyanA cAkSuSa pratyakSa dvArA ghaTatvasAmAnyavat badhI dhaTavyaktinuM alaukika cAkSuSa pratyakSa thAya che. ahIM koI zaMkA kare che ke cakSusa ceAga vinA zabda ke anumAnathI ghaTatuM jJAna thatAM ApaNane ghaTatvasAmAnyanu jJAna thAya che, A ghaTatvasAmAnyajJAnathIya alaukika sAmAnyalakSaNasannika dvArA badhI dhaTavyaktionuM alaukika cAkSuSa pratyakSa thavu joI e. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM naiyAyika jaNAve che ke jo bAhya indriyathI sAmAnyalakSaNasannikA dvArA cAkSuSa Adi pratyakSa karavuM hoya tA koI ghaTa vagere dhI`mAM ghaTatva Adi sAmAnyanuM te te indriyathI cAkSuSa Adi pratyakSa thavuM joie. TUMkamAM, sAmAnyanuM pratyakSajJAna ja sAmAnyavat vyaktinu alaukika sAmAnyalakSaNa pratyakSa karAvI zake che.79 vaLI, koI zaMkA kare che ke eka ghUmavyakitanA vizeSaNarUpe dhUmatvasAmAnyanu pratyakSa thatAM te dhUmatvasAmAnyajJAnarUpa alaukika sannikathI badhI ja dhUmatvaviziSTa dhUmavyakitanuM alaukika pratyakSa thaI zakatu hAya ! prameyavyakitanA Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 491. vizeSaNarUpa prameyatvasAmAnyanuM pratyakSa thatAM te prameyatvasAmAnyarUpa alaukika sanTiMka thI badhI ja prameyaviziSTa prameyavyaktinuM alaukika pratyakSa thavuM joIe ane ema thAya te te manuSya sa`jJa banI jAya. Ane uttara ApatAM naiyAyika kahe che ke prameyatvasAmAnyanA pratyakSajJAna dvArA badhI prameyavyakitaonu pratyakSa thAya che. kharuM paraMtu te pratyakSamAM te vyakitanA kevaLa prameyadhama ja jJAta thAya che, temanA bIjA vizeSa-vizeSa dharmAM jJAta thatA nathI, tethI manuSyamAtra sana banI javAnI zakA asthAne che. (2) jJAnalakSaNa pratyakSa--ApaNe joyuM ke savikalpaka pratyakSamAM anA je aza peAtAnA viSaya che tene grahaNa karatAM indriya te athA je aza potAnA viSaya nathI tene paNa grahaNa kare che; indriya athanI vartamAna avasthA sAthe tenI atIta avasthAne paNa grahaNa kare che. tevI ja rIte, cakSurindriya peAtAnA viSaya rUpane grahaNa karatAM potAnA je viSaya nathI te rasa vagerene paNa grahaNa kare che. Ama savikalpaka pratyakSa jJAnamAM bahudhA indriya potAne je viSaya nathI tene paNa grahaNa kare che. udAharaNNA, ApaNe kamaLapatra dekhIe chIe. dekhIe teA chIe tenuM rUpa, paraMtu rUpanI sAthe sAthe enI kAmaLatAne paNa ApaNane anubhava thAya che. ahIM keAmaLatA cakSunA viSaya te che nahi, sparzendriyanA viSaya che. tema chatAM ApaNe sparza karyA vinA kevaLa joI ne ja jANIe chIe ke kamaLapatra khUba kAmaLa che. ApaNe kahIe paNa chIe ke "kamaLapatra khUba kAmaLa dekhAya che." ahIM kamaLapatranA sparzInendriya sAthe sa Myoga nathI. te| pachI tenI kAmaLatAnuM jJAna kevI rIte thayu... ? cakSurindriya spardhAnuM jJAna karI zakatI nathI. sAdhAraNa samnikathI AvuM jJAna thatuM nathI. tethI jJAnalakSaNaprayAsattirUpa alaukika sannika mAnavAmAM AvyA che.81 lADune dekhatAM meAMmAM pANI Ave che. ahIM jJAnalakSaNaprayAsattithI cakSurindriya lADuMnA rasane (svAdane) grahaNa kare che. sat doraDAmAM (anya sthaLe ke anya kALe rahelA) san sanuM pratyakSa (brAntirUpa) paNa A jJAnalakSaNusantikathI ja thAya che. jJAnamAtra kSaNika hAI anuvyavasAya (=mAnasa pratyakSa) pUrvakSaNanA jJAnane paNa jJAnalakSaNa sanniSathI ja pratyakSa karI zake.82 pUrvekSaNanA jJAnane anuvyavasAya saMyuktasamavAyarUpa sannikathI grahaNa kare che ema mAnavuM ucita nathI, arthAt AtmA manathI sa Myukta che ane emAM jJAnanA samavAya che eTale mana te jJAnane sa MyukatasamavAyathI pratyakSa kare che ema mAnavuM ucita nathI. enuM kAraNa e che ke jJAna AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM heAvA chatAM Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492. yagdarzana kSaNika hAI anuvyavasAyakALe tenuM astitva AtmAmAM hetu nathI; te naSTa thaI gayu hAya che. (3) yAgaja pratyakSa sAmAnya mANasanI indriyonI zakita sImita che. tethI enA dvArA ApaNe sUkSma ane vyavahita vastu>>AnuM pratyakSa karI zakatA nathI. paraMtu yAgIe yAgajanya dharmAMne kAraNe te vastu sAthe alaukika sannikaSa dharAve che. tethI te sukSma vastu dekhI zake che, atyanta sama dhvani sAMbhaLI zake che, dUra dezamAM rahelI vastu dekhI zake che, vagere vagere. ceAgIe yogajanya dhama dvArA AvA sUkSma-vyavahita arthAMne alaukika sanni`thI pratyakSa kare che. A pratyakSa 'yeAgaja' kahevAya che.83 - mAnasa pratyakSa AtmAnA vizeSa guNa sukha, du:kha, IcchA, dveSa, jJAna ane prayatna; tathA te guNAmAM rahenArI jAtie; tema ja te guNAnuM adhikaraNa AtmA A adhAMnuM pratyakSa antarindriya manathI thAya che. nyAyane mate khAdya viSayAnuM pratyakSa pAMca khAdyandriyAthI thAya che; jyAre jJAna, vagere Antara viSayAnuM pratyakSa antarindriya manathI thAya che.84 avayavIpratyakSa ApaNane tUtaka dekhA vahANanuM jJAna thAya che, zi MgaDAM joI gAyanu jJAna thAya che, pUMchaDInuM daCna thatAM khisakolInuM jJAna thAya che. A jJAnAne pratyakSa gaNAya ke anumAna : A prazna bhASyakAre carcyA che. A samasyAnA ukela zeAdhavAmAM temane nyAya-vaizeSikanA avayavIvAde sahAya karI che. vahANa avayavI che ane tUtaka tenA avayava che, gAya avayavI che ane ziMgaDAM tenA avayava che, khisakeAlI avayavI che ane tenI pUMchaDI tene avayava che, vagere. ApaNane avayavonuM pratyakSa thAya che. A avayaveAthI avayavI bhinna dravya che ane te peAtAnA avayavAmAM samavAyasa badhathI rahe che. avayavI avayavorUpa nathI, te akhaMDa che, tenI bAbatamAM 'ekadeza'-kRtsna'nA vikalpo saMbhavatA nathI, tethI amuka avayaveAnuM pratyakSa thatAM te avayaveAmAM samavAyasa badhathI rahetA akhaMDa eka avayavI pratyakSa thaI ja jAya. Ama ahIM saMyuktasamavAyurUpa sannika`thI akhaMDa avayavInuM pratyakSa thaI jAya che. khisakeAlInI pUMchaDImAM samavAyasaMbaMdhathI rahetI akhaMDa khisakeAlInuM pratyakSa thAya che. avayava ane Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 483. avayavI e bhinna dravyA che chatAM eka dravyanA (=avayavanA) pratyakSa uparathI khIjA dravyanuM (=avayavInuM) pratyakSa ja thAya che - anumAna thatuM nathI,kAraNa ke temanI vacce samavAyasaMbaMdha che. jyAM eka dravya uparathI khInna dravyanuM anumAna thAya che tyAM te eka byA vacce samavAyasaMbaMdha hatA nathI. 85 pATIpa 1 pratyakSa pUrva prAdhAnyAditi / kiM kAraNam ? sarva pramANAnAM pratyakSapUrvaka svAditi / nyAyavA0 1.1.3 / 2. jijJAsitamarthamA ptopadezAt pratipadyamAno liGgadarzanena bubhutsate, liGgadarzanAnumitaM ca pratyakSato dikSate, pratyakSata upalabdhe'rthe jijJAsA nivartate / nyAyabhA0 1.1.3 / 3 tvagavyatirekAt / nyAyasU03.1.55 / 4 na yugapadarthAnupalabdheH / vipratiSedhAcca na tvagekA / nyAyasU0 3.1.56 - 57 // 5 prANarasanacakSustvakzrotrANIndriyANi / nyAyasU0 1.1.12 / 1 indriyANi bhUtebhyaH / nyAyasU0 1.1.12 / 7 vAyuH sparzavyaJjakaH, Apo rsvyjikaa...| asti cAyamindriyANAM bhUtaguNavizeSopalabdhiniyama:, tena bhUtaguNavizeSopalabdhermanyAmahe bhUtaprakRtonIndriyANi / nyAyasU0 3.1.63 / 8 tadvayavasthAnaM tu bhUyastvAt / nyAyasUtra 3.1.71 / 8 anudbhUtarUpasparzo'pratyakSazcAkSuSo razmiriti / nyAyabhA0 3.1.39 / 10 cAkSuSo hi razmiH kuDyAdibhirAvRtamartha na prakAzayati yathA pradIpa razmiriti / nyAyabhA0 3.1.35 / 11 naktaJcaranayanara zmidarzanAcca / nyAyasUtra, 3.1.46 / 12 kiraNAvalI pR0 50-51 / 17 viSayendriyasambandho vyApAraH so'pi SaDvidhaH / dravyagrahastu saMyogAt saMyuktasamavAyaH // 59 // dravyeSu samavetAnAM tathA tatsamavAyataH / tatrApi samavetAnAM zabdasya samavAyataH // 60 // tadttInAM samavetasamavAyena tu grahaH // pratyakSa samavAyasya vizeSaNatayA bhavet // 61 // vizeSaNatayA tadvadabhAvAnAM praho bhavet // karikAvalI / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddana 14 sAmAnyavizeSeSu sAmAnyavizeSAbhAvAt tata eta jJAnam / vai0sU0 8.5 / 15 sAmAnyavizeSApekSa dravyaguNakarmasu / vai0sU0 8.6 / 11 dravye dravyaguNakarmApekSam / vai0sU0 8.7 / / 17 tatra sAmAnyavizeSeSu svarUpAlocanamAtraM pratyakSa pramANaM... pramitivyAdiviSaya jJAnam / sAmAnyavizeSajJAnotpattau avibhiktamAlocanamAtraM pratyakSa pramANamasmin nAnyat pramANAntaramasti aphalarUpatvAt / padArthadharmasaM0 pR0 471 -473 / 18 ekaMdA khalvayaM viSayAntarAsaktamanAH saGkalpavazAd viSayAntaraM jijJAsamAnaH praya-. napreritena manasA indriyaM saMyojya tadviSayAntaraM jAnIte / nyAyAmA0 2.1.27 / 18 AtmA manasA saMyujyate, mana indriyeNa, indriyamartheneti / nyAyabhA0 1.1.4 / 20 ubhayorasAdhAraNatvAt / nyAyavA0 1.1.4 / 21 yadA tu khalvasya niHsaGkalpasya nirjijJAsasya ca vyAsaktamanaso bAhyaviSayopani pAtanAd jJAnamutpadyate tadendriyArthasannikarSasya prAdhAnyam / na hyatrAsau jijJAsamAnaH prayatnena manaH prerayatIti / prAdhAnyAccendriyArthasannikarSasya grahaNa kAryam / nyAyamA0 2.1.27 / 22. ... evamAtmani guNAntaraM sarvasya sAdhakaM pravRttidoSajanitamasti yena preritaM mana indriyeNa sambadhyate / nyAyabhA0 2.1.30 / 23 taizcApadezo jJAna vizeSANAm / nyAyasU0 2.1.28 / indriyaviSavizeSAcca paJcadhA buddhirbhvti| ataH prAdhAnyamindriyArthasannikarSasyeti |nyaaybhaa0 2.1.28 24 ...avyApi... / nyAyabhA0 2.1.16 / 25 ...ekaM manaH / nyAyasU0 3.2.56 / 26 asti khalu vai jJAnAyaugapadyamekaikasyendriyasya yathAviSayam.... nyAyabhA0 3.2.56 27 alAtacakadarzanavat tadupalabdhirAzusaJcArAt / nyAyasUtra 3.2.58 / 28 yAvadarthaM vai nAmadheyazabdAstairarthasampratyayaH, arthasampratyayAcca vyvhaarH| tatredamindri yArthasannikarSAdutpannamarthajJAnaM 'rUpam' iti vA 'rasaH' ityevaM vA bhavati, rUparasazabdAzca viSayanAmadheyam , tena vyapadizyate jJAnam - 'rUpamiti jAnIte' 'rasa iti jAnIte,' nAmadheyazabdena vyapadizyamAnaM sat zAbdaM prasajyate, ata Aha-avyapadezyamiti |...tsy tvarthajJAnasyAnyaH samAkhyAzabdo nAsti ... tasmAjjJeyasyArthasya saMjJAzabdenetikaraNayuktena nirdizyate-'rUpamiti jJAnam' 'rasa iti jJAnam' iti / nyAyabhA0 1.1.4 / 28 tatra vRddhanaiyAyikAstAvadAcakSate--vyapadizyate iti vyapadizyaM zabdakarmatApanna jJAnamucyate yadindriyArthasannikarSAdutpannaM sat viSayanAmadheyena vyapadizyate -- rUpa Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzane 465 jJAnam' 'rasajJAnam' iti / tad vyapadezyaM jJAnaM pratyakSaphalaM mA bhUdityavyapadezya padagrahaNam / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 73 / 30 ayaM tu teSAmAzayaH / rUpAdigrahaNAbhimukhaM hi tadakSajaM jJAnaM pramANaM vA phalaM vocyate, yadA tu tadeva zabdenocyate 'rUpajJAnam' 'rasajJAnam' iti tadA rUpAdijJAna viSayagrahaNavyApAralabhyAM pramANatAmapahAya zabdakarmatApattikRtAM prameyatAmevA. valambata iti / nyAma0, bhA0 1, pR082 / 71 ... AcArga:-zabdArtheSu sthaviravyavahArato vyutpadyamAno janaH saMzayAvagamasa maye saMjJopadezakAt 'ayaM panasa ucyate' iti vRddhodIritAd vAkyAt puro'vasthitazAsvAdimantamatha 'panasa'zabdavAcyatayA jAnAti, tadasya jJAnamindriya namapi na kevalendriyakaraNakaM bhavitumucitam, asati saMjJopadezini zabde tadanutpAdAt tena zabdendriyAbhyo sambhUya janitatvAdubhayajamidaM jJAnaM vyapadezAjjAtamiti vyapadezyamunyate, tad 'avyapadezya'padena vyudasyate / nyAyamaM0, bhA0 1, pR074 32. ...zabdasyaiva tadutpattau sAdhakatamatvAdindriyasyApi tatsahakAritAmAtratvAt |kndlo pR0 475 / 33 iha dvayI pratyakSajAtiravikalpikA savikalpikA ceti / ... tatra vyapadezo vize paNamupalakSaNaM vA nAmajAtyAdi, takarma vyapadezya vizeSyamiti yAvat |...avidymaanN vyapadezyaM yasmin tadavyapadezyaM jAtyAdisvarUpAvagAhi, na tu jAtyAdInAM mitho vizeSaNadizeSyabhAvAvagAhIti yAvat / nyAvA0tA TI0 1.1.4 / 34 nyA0vA0tAlTI0 1.1.5 / 75 grISme marIcayo bhaumenoSmaNA saMsRSTA: spandamAnA dUrasthasya cakSuSA sannikRSyante, ... tatrendriyArthasannikarSAdudakamiti jJAnamutpadyate, tacca pratyakSa prasajyate ityata Aha avyabhicArIti / yadatariMmastaditi tad vyabhicAri, yat tu tasmiMstaditi tada vyabhicAri pratyakSamiti / nyAyabhA0 1.1.4 / 38 tasyendriyArthajanyatvaM siddhaM tadbhAvabhAvataH / na hyanunmIlitAkSasya marau salilavedanam // nyAyamaM0,bhA01, pR083 / 77 dUrAd cakSuSA hyarthaM pazyannAvadhArayati dhUma iti vA reNuriti vA / tadetadi ndriyArthasannikarSottannamanavadhAraNajJAnaM pratyakSa prasajyate inyata Aha-vyavasAyAtmaka miti / nyAyabhA0 1.14 / 38 ...sthANurvA puruSo veti saMzayajJAnamutpadyate / tat indriyArthasannikarSotpannatvAdi vizeSaNayuktamapi na pratyakSaphalam / atastad vyavacchedAya vyavasAyAtmakagrahaNam / nyAyama, bhA0 1, pR. 84 / / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 38 avya bhacAripadenaiva saMzayajJAnamapi parAstam / ...vyavasAyAtmakapadaM sAkSAt savi __ kalpakasya vAcaka... / nyAvA tAlTI0 1.1.4 / 40 tasvasaMgraha kA0 1213-1361 / pramANavArtika dvitIya pariccheda / Akalanka's Criticism of Dharmakirti's Philosophy pp. 200-209 41 juo TipaNa 17. 42 padArthadharmasaM0 pR. 447-459 / 496 55 mA ma sAre cha. me| pie 14,15,16. 43 juTi59 33. 44 yaMtane paNa A bhUmikA abhimata che. ane tene ja te nirvikalpaka pratyakSa gaNe che. kvacijjAtaH kvacid dravyaM kvacit karma kvacid guNaH / yadeva savikalpena tadevAnena gRhyate // nyAma, bhA0 1, pR0 92 / 45 tad dvividham - nirvikalpakaM savikalpakaM ceti / tatra niSprakArakaM jJAnaM nirvika lpkm...| saprakArakaM jJAnaM savikalpakam yathA Dittho'yaM zyAmo'yamiti / tarka saMgraha / niSprakArakamiti vizeSaNavizeSyasambandhAnavagAhi jJAnamiti / .... saprakArakamiti nAmajAtyAdivizeSaNavizeSyasambandhAvagAhi jJAnamityarthaH / tarka dopikA / 46 nanu nirvikalpake kiM pramANam ? iti cet-na; gauriti viziSTajJAnaM vizeSaNa jJAnajanyaM viziSTajJAnatvAd daNDIti jJAnavadityanumAnasya pramANatvAt / tarkadIpikA (trksNgrhttiikaa)| viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvAt / siddhAnta mustA0 58 / 47 jJAnaM yad nirvikalpAkhyaM tadatIndriyamiSyate / kArikAvalI 58 / vaiziSTyA navagAhijJAnasya pratyakSaM na bhavati / siddhAntamuktA0 58 / 48 mAnogrAhya...matiH... / kArikAvalI 57 / 'ghaTamahaM jAnAmi' iti pratyayAt tatrAtmani jJAnaM prakArIbhUya bhAsate, jJAne ghaTaH, tatra ghaTatvam |siddhaaNtmuktaa0 49 juo TipaNa 17. 50 atra ca na nirvikalpaka bhrAntaM kintu savikalpakamityAha-tAMstu marIcIniti / indriyeNAlocya marIcIn uccAvacamuccalato nirvikalpakena gRhItvA pazcAt tatropaghAtadoSAd viparyeti savikalpako'sya pratyayo bhrAnto jAyate, tasmAd vijJAnasya vyabhicAro nArthasyeti / nyAvAntAlTI0 1.1.4 / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 51 tasmAt savikalpakama vikalpaka vA yat atasmi staditi jJAnamutpadyate tat vyabhi cAri / nyAyama,bhA01, pR0 82 / 52 ... na pramA nApi bhramaH syAnnivikalpakam / karikAvalI 135 / 53 na vyavasAyAtmaka pratyakSa bhavitumarhati, abhilApasaMsargayogyapratibhAsaM hi tat / na cendriyArthAbhyAM labdhajanmavijJAnamarthAvabhAsaM zakyamabhilApena yojayitum / na hyarthe zabdAH santi arthAtmAno vA tathA satyavyutpannasyApi vyutpannavad vyavahAraH syAdityuktam / na cAbhilApo'rthAsaMsparzI saMvedanadharmo'rtheSu tanniyojanAt tasmAdarthAdupajAyamAnaM jJAnamarthamevAdarzayennAbhilApam / na hi rUpAjjAyamAnaM pratyakSaM rasasahimetadAdarzayati / tasmAdabhilApasaMsargAnapekSamabhilApasaMsargiNamAdarzayadvikalpavijJAnaM vikalpavAsanotthApitamaniyatArthagrAhi mAnasamAtmIyamutprekSAlakSaNaM vyApAra tiraskRtyAnubhavaprabhavatayA'nubhavavyApAraM darzanaM puraskRtya vartamAnamanubhavatayA'bhimanyante pratipattAraH / nyAvA0tAlTo. 1.1.4 / aniyatapratibhAsatvaM ca pratibhAsaniyamahetorabhAvAt ... vikalpavijJAnaM tvAd notpadyate, tataH pratibhAsaniyamahe torabhAvAdaniyatapratibhAsam / nyAyabindu dharmottaraTokA, 1.5 / 54 saMketavazAcchabdAnAmarthasambandhenArthopalabdhau tatmmaraNAt tatsaMsRSTavedanamiti cet yatra eva tarhi te kRtasaMketAH tadeva smArayedetAn , tatraiva ca te kRtasaMketA yadanugataM sAmAnyaM na ca tad dRSTam , kintu svalakSaNaM darzanagocaraH tadeva hi paramArthasat vijJAnasya kAraNam , na tu * sAmAnyaM sarvasAmarthyarahitaM hi tad alIkatvAt / tasmAd yad dRSTaM na tena zabdAnAM sambandho yena tu sambandho na tad dRSTam / api ca dRSTasya zabdavAcyatve darzanAdiva vahniruSNa iti vAkyAdapi pratIyeta / tathA ca zabdAdapi tasminpratIte zItApanodanaprasaGgaH / nyA0vAtATI0 55 sAmAnyaviSayau liGgazabdau vastubhUtasAmAnyavacca svalakSaNaM, tAdRzaM ca taddarzana kAraNamiti / nirvikalpakena prathamAkSasannipAtajanmanA jAtimadvastuvedanAttatropalabdhacarasambandhasya zabdasya smaraNaM, tathA ca tacchabdAbhidheyajAtiviziSTadravyAvagAhI. ndriyArthasannikarSajanmavikalpapratyayo gaurayamityevamAkAro jAyata iti / nyA0 bA0tA TI0 1.1.4 / 56 tnn| piNDavivekena jAtyAderavilpakenAgrahaNAt / na hi jAtijAtimantau kriyAkriyAvantau guNaguNinau tatsamavAyo vA vivekena cakAsati / na ca viveke. nApratibhAsamAnAH zakyA mitho yojayituM kSIrodakavadatadvedinA / tasmAdekamavibhAga 5. 32 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhA yagdarzana svalakSaNamanAdivikalpavAsanA samAropita jAtyAdibhedaM tathA tathA vikalpyata iti yuktamutpazyAmaH / api ca paramArthasadvastudvaya vedane'pi kuto vizeSaNavizeSyabhAvaH na hyaGgulyAvekavijJAnaviSayau mitho vizeSaNavizeSyabhAvamApadyete / vizeSaNaM khalUpakArakam upakAryyaM ca vizeSyaM nAnyathA tayostadbhAvaH / na caikavijJAnamAdayorjJApyajJApakabhAvaH kAryakAraNabhAvo vA sambhavI samAnakAlayostayorubhayorapi paurvAparyAniyamAt / nyAyavA0tA0TI0 1.1.4 / dha 57 api cAlocite vastunIndriyeNa tadanantarotpannazabda smaraNa vyavahitavyA pAramindriyamarthazca na savikalpikAmapi dhiyamupajanayitumarhataH / yathA''ha - ' arthopayoge'pi punaH smArtaM zabdAnuyojanam / akSadhIryadyapekSeta so'rtho vyavahitoM bhavet / nyAyavA0tA0TI0 1.1.4 / * na ca yadevAlocanamajIjanadindriyaM tadeva smaraNasahakAri vikalpapratyayamAdhatte, na ca smRtivrvyavadhAyikA, svAGgam avyavadhAyakamiti nyAyAt / yato yaH prAgajanako buddherupayogAvizeSataH sa pazcAdapIti / nyAyavA0tA0TI0 1.1.4 / 58 no khalvatItaM bhavati gocaro'kSasyeti / na cAgocare sahasreNApyupAyairetatpravartayitumarhatIti / na ca smRtiratIta viSayA'nanubhUtapUrvaM vartamAnaM gocarayitumarhati / tadgocaratve cAndhAnAmapi rUpasAkSAtkAraprasaGgaH / yathA''ha -- "tena syAdakSApAyespi netradhIriti" nyAyavA0tA0TI0 1.1.4 / 18 yattAvaduktamartha sAmarthyajatvAbhilA saMsargayogyapratibhAsatvayorvirodha iti, tatra brUmaH syAdvirodho yadi svalakSaNamevArthaH, na tvetadasti / upapAdayiSyate ca paramArthasajjAtyAdimantamarthaM sthemabhAjamabhilApasaMsargayogyam tena tajjanitaM jJAnamarthasAmarthyajaM cAbhilApasaMsargayogyapratibhAsaM ceti na virodhaH / nyAyavA0tA0TI01.1.4 / , 10 na ca dravyAdabhinnaM jAtyAdi bhinnaM kalpayanto vikalpA nArthasAmarthyajanmAna iti sAmpratam, dravyAdapi hi medaH sAdhayiSyate teSAm / yathA ca mede'pi teSAM tadvAcakAnAM sAmAnAdhikaraNyaM tathopapAditamadhastAt / nyAyavA0 tA0 TI0 / 1.1.4 / 11 na ca bhinnena zabdena Dintho'yamityabhedakalpanAd arthasya vikalpAnAmanarthajatvamiti yuktam / uktametad avyapadezyapadavyAkhyAnAvasare yathA na zabdAbhedena arthI vikapairupadarthate kintu taTastha eva zabdaH svavAcyatayA saMsargeNa saMjJinamupalakSayati na ca zabdArthayore kendriyagrAhyatA kintu prathamamAlocito'rthaH sAmAnya vizeSavAn saGketa samaya vartinImAtmano'vasthAM smArayan tatkAlabhAvinaM zabdamapi smArayatyavarja nIyatayA, na vindriyajavikala tpAdaM pratyupayogaH kazcicchandasmaraNasya / anyathA Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 499 bAlamUkAdInAM nendriyaja syAdvikalpaH zabdasmaraNAbhAvAt / saGketasamayavartyavasthA - smaraNaM tUpayujyate, vastunastadAnIntanedAnIntanAvasthA medavata ekasyendriyajena vikalpenAkalanAt / zabdastu saMpAtAyAto na nivezayatyAtmAnamindriyaje viklpe......| tathAha saMjJA hi smaryamANA'pi pratyakSaM tu na bAdhate / saMjJinaH sA taTasthA hi na rUpAcchAdanakSamA || nArthendriyavyApAraM vyavadhatta ityarthaH / nyAyavA0tA0TI0 1.1.4 / 12 na ca prAgavasthA smaraNa sApekSatayA nendriyArthasannikarSaH kAraNaM vikalpasyeti sAmpratam, yato " na kiJcidekamekasmAt sAmagryAH sarvasambhavaH" iti bhavanto'pyAhuH / anyathA''lokamanaskArasApekSamarthendriyaM nirvikalpakamapi na janayet / yattu prathamaM nAjIjanattat smaraNasahakArivirahAt / na hi nAjIjanatkuzUlasthaM vIjamaGkuramiti samavahitakSityAdisahakArigrAmamapyasyAjanakaM bhavati / nyAyavA0tA0TI0 1.1.4 / 63 tat kiM yadindriyasaMbaddhaM tatpratyakSam ? tathA satyAkAzaparamANvAdayo'pi tatsaMyuktA iti te'pi pratyakSA: prasajyeran / tasmAd yadevendriyajasya jJAnasya gocarastat pratyakSam na tvindriyasaMbaddham / nyAyavA0tA0TI0 1.1.4 / " 14 nanvasaMbandhe indriyaM kathaM tatra jJAnaM janayati ? 'tadvA jJAnaM kathaM pratyakSam ? pratyakSaM cet kathamindriyArthasannikarSotpannamiti lakSaNaM pratyakSa vyApnoti asyaiva pratyakSasya lakSaNenAvyApanAt ? nyA0vA0tA0TI09.1.4 / 65 mA bhUdarthasya pUrvakAlavartitendriyagocaraH, tathA'pi smaraNasahakAriNA saMskAra sahakA- riNA vendriyeNa yajJjanitaM jJAnaM tena sA viSayIkriyata eva / na ca yatsmaraNasahakArindriyArthasannikarSeNotpajanitaM tadindriyArthasannikarSeNotpannaM na bhavati / tathA ca nAvyApakamasya lakSaNam / nyA0vA0tA0TI0 1.1.4 / 16. nanu pUrvAparAvasthAviSayaM parAmarzajJAnaM kathamekam, viSayabhedAt parokSyApArokSyalakSaNabiduddhadharmmasaMsargAcca ? tathA hi taditi parokSam, idamiti sAkSAtkAraH, na ca viruddhadharmmasaMsarge'pyekatvam trailokyasyaikyaprasaGgAt / viSayabhedazca pUrvadezakAlaparadezakAlasambandhayorekasya virodhAt / nyA0vA0tA0TI0 1.1.4 / 17 pUrvAparadezakAlau tatsambandhau vA kAmaM bhidheyAtAm parasparAbhAvAvinAbhAvAt tayorekA'pi tAdAtmyenApratibhAsanAt / na tu tadAliGgitasvabhAvaH padmarAgamaNiH, tasya tAbhyAmanyatvAt / na cAnyamedo'nyabhedamApAdayati * atiprasaGgAt / nyA0vA0 tA0TI09.1.4 / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 padana 18 na caikenopAdhinA sattvena viziSTe tasmin gRhIte upAbhyantaraviziSTatadgraha prasaGgaH, svabhAvo hi dravyasyopAdhibhirviziSyate, na tUpAdhayo vA tairviziSTatvaM vA tasya svabhAvaH, na ca yat svabhAvasaMbandhi sa svabhAvaH, tathA satyasambandhitvameva, na hi tadeva tena sambadhyate / nyA0 vA0 tA0TI09.1.4 / 18 nanvavicArakamindriyajJAnaM kathaM vizeSaNavizeSyAdi sakalaM samAkalayet / nyA vA0 tA0TI0 1.1.4 / hanta bhoH kiM mAnasamapi jJAnamAkalayitumarhati ? saMkalayati, manasastatkAraNasya sarvaviSayatvAd iti cet, yadi pUrvakaM vijJAnaM manaH, kathaM tasya sarvaviSayatA ? asmAkaM tu manaH sarvaviSayamapiM acetanatayA na vicArakaM tasmAdAtmaiva sakalajJAnatajjanitavAsanAdhAraH smartA ca pratisandhAtA ca / nyA0 vA0tA0To0 1.1.4 / 71 eka vijJAnavedyatve yadyapi jJApyajJApakabhAva upakAryopakArakabhAvo nAsti, tathApi tadarthAlocanA'nugatasmaraNayorvizeSaNavizeSyabhAvAvagAhi vijJAnaM pratyutpAdakatvamevopa - kaarktvmsti| arthau hi rUparUpibhAvena sthitAvapi nApAtAjanmanA jJAnena tathA gRhIta api tu svarUpamAtreNa, na hi yAvadasti tAvad grahItavyaM tena tadekadezagrahaNe'pi nApramANatA / savikalpakaM tUktasAmagrIjanma jAtyAdi rUpatayA dravyaM ca rUpitayA kalpayet / pazcAjjAyamAnamapIndriyArthasannikarSa prabhavatayA pratyakSa bhavatyeva / nyA0 vA0tA0TI 1.1.4 / 72 yadyapi pratyekamindriya saMskArau asamarthau tathApi saMhatAbhyAmidamekaM kAryaM pratyabhi jJAsvabhAvaM prabhAvayiSyate / kandalI pR0 194 | 73 piNDAntarAnuvRttigrahaNAddhi sAmAnyaM gRhyate / kandalI pR0 446 / 74 naiyAyikAnAM ca savikalpapratyakSamayAH prANAH / nyAmaM bhA0 1, pR0 81 / 75 alaukikastu vyApArastrividhaH parikIrtitaH / sAmAnyalakSaNo jJAnalakSaNo yogajastathA / kArikAvalI 63 / 70 76 tathA ca sAmAnyalakSaNAM vinA dhUmatvena sakaladhUmAnAM vahnitvena sakalavahnInAM ca bhAnaM kathaM bhavettadarthaM sAmAnyalakSaNA svIkriyate / siddhAntamuktA0 65 / 77 tena sAmAnyaviSayakaM jJAnaM pratyAsattirityarthI labhyate / siddhAntamuktA0 64 / 78 parantu samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam, tacca kvacinnityaM dhUmatvAdi, vavaciccAnityaM ghaTAdi / yantraiko ghaTaH saMyogena bhUtale samavAyena kapAle jJAtastadanantaraM sarveSAmeva tadudghaTavatAM bhUtalAdInAM kapAlAdInAM vA jJAnaM bhavati tatredaM bodhyam / parantu sAmAnyaM yena sambandhena jJAyate tena saMbandhenAdhikaraNAnAM pratyAsati / siddhAntamuktA0 63 / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 501 78 tdindriyjtddhrmbodhsaamgrypekssyte| kArikAvaLI 64 / .80 na ca sAmAnyalakSaNAsvIkAre prameyatvena sakalaprameyajJAne jAte sArvazyApattiriti vAcyaM, prameyatvena sakalaprameyajJAne jAte'pi viziSya sakalapadArthAnAmajJAtatvena sArvaghyA bhAvAt / siddhAntamuktA0 65 / 81 evaM jJAnalakSaNIyA asvIkAre surabhi candanamiti jJAne saurabhasya jJAnaM kathaM syAt / siddhAntamuktA0 65 / / 82 . evaM yatra dhUmatvena dhUlIpaTalaM jJAtaM tatra dhUlIpaTalasyAnuvyavasAye ca bhAna jJAna lakSaNayA / siddhAntamuktA0 65 / 83 tAvad yogajadharmasahAyena manasA AkAzaparamANvAdinikhilapadArthagocaraM jnyaanN...| siddhAntamuktA0 65 / / 84 manogrAhyaM sukhaM duHkhamicchA dveSo matiH kRtiH // 57 // manogrAhyamiti manojanya pratyakSaviSayamityarthaH / matirjJAnam / kRtiH prayatnaH / evaM sukhatvAdikamapi manogrAhyam / evamAtmApi manogrAhyaH 1 siddhAntamuktA0 57 / pratyakSamanumAnamekadezagrahaNAdupalabdheH / na pratyakSeNa yAvat tAvadapyupalambhAt / na caikadezopalabdhiravayavisadbhAvAt / nyAyasUtra 2.1.31-33 / / A traNeya sUtro uparanA bhASyane juo. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 4 anumAna anumAnane artha "ane artha che pazcAta (=pachI); "mAnane artha che pramANajJAna. tethI "anumAnajIne zabdArtha thaze pazcAjJAna", "nI pachI thatuM jJAna eka vastune jANyA pachI te jJAna dvArA bIjI vastunuM je jJAna thAya tene anumAna kahevAya. dUra dUra ApaNe dhUmADA dekhIe chIe. dhUmADAne darzana uparathI ApaNe jANuM laIe chIe ke tyAM agni che. ahIM dhUmADe ApaNane pratyakSa che paraMtu agni pratyakSa nathI. eTale ja kahyuM che ke pratyakSa vastu dvArA apratyakSa vastunuM ApaNane je jJAna thAya che te ja anumAna che. Ama anumAna pratyakSapUrvaka che. moTe bhAge anumAna pratyakSapUrvaka che e vAta kharI paraMtu keTalIka vAra te AgamapUrvaka paNa hoya che. je liMga yA hetu pratyakSa na hoya paraMtu Agama dvArA tenuM jJAna thayuM hoya te paNa AgamathI jJAta te liMga dvArA sAdhyanuM anumAna karI zakAya che. tethI ja vAtsyAyane anumAnane pratyakSAzrita ane AgamAzrita mAnyuM che. arthAta, "anumAnane artha che eka vastunA jJAna dvArA bIjI ajJAta vastune jANavI. jo kaI vastune yA hakIkatane pratyakSa ke AgamathI ApaNe jANa hoya che te tenA dvArA bIja ajJAta vastune yA hakIktane ApaNe jANI zakIe chIe, tAravI zakIe chIe. A ja anumAna che. anumAnanA aMgenI sAmAnya samajUtI ApaNe dhUmADA dUra parvata upara dekhIe chIe. te uparathI ApaNe anumAna karIe chIe ke parvata upara agni che. ahIM dhUmADe e agninuM jJAna karAvanAra cihna che. tethI tene agnine jJApaka hetu, agninuM liMga yA agninuM sApaka sAdhana kahevAya. dhUmADA uparathI agninuM astitva puravAra karavAmAM Ave che. tethI agnine sI, hetumata yA liMgI kahevAya. je be vastuo vacce vyAya-vyApakabhAvasaMbaMdha hoya te ja vyApya vastu vyApaka vastunuM jJAna karAve Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 503 che. liMga haMmezA vyApya hoya che ane liMgI hamezA vyApaka hoya che. Ama liMga ane liMgI vacce vyApya-vyApakabhAva saMbaMdha hoya che. A saMbaMdhane ja vyApti kahevAmAM Ave che. je sthAnamAM sAdhyane puravAra karavAmAM Ave che tene pakSa kahevAmAM Ave che. prastuta udAharaNamAM parvata pakSa che, kAraNa ke tyAM agnine puravAra karavAmAM Ave che. sAdhyane jyAM puravAra karavuM hoya tyAM ja tenA hetunuM jJAna te pakSadharmatAjJAna kahevAya che. parvatanA dharma tarIke dhUmADAnuM jJAna prastuta udAharaNamAM pakSadharmatAjJAna kahevAya. anumAna mATe vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna atyaMta Avazyaka che. te sivAya anumAna karI zakAya nahi. eTale ja anumitirUpa jJAnanuM sAdhatama kAraNa vyAptiviziSTapakSadharmatAnA jJAnane gaNavAmAM AvyuM che. vyAptiviziSTapakSadharmatAnA jJAnane ja parAmarza kahevAmAM Ave che.' pakSatA pakSatAnI paribhASA dvArA taiyAyike e anumAnane manovaijJAnika kAraNonI carcA karI che. ApaNe kyAre anumAna karIe chIe? A praznano uttara ahIM ApavAmAM Avyo che. jyAre kaI vastune vize ApaNane saMzaya hAya che ane ApaNe te vastune puravAra karavA IcchatA hoIe chIe tyAre ApaNe anumAnamAM pravRtta thaIe chIe. Ama sAdhya vizene saMzaya (=anizcaya= asiddhi) ane sipAdhaSiA A be ApaNane anumAnamAM pravRtta kare che. keTalIka vAra sivAdhaSiA vinA paNa ApaNe asiddha sAdhyane puravAra karavA anumAnamAM pravRtta thaIe chIe. gharamAM beThelI vyakti vIjaLIno kaDAke sAMbhaLI vIjaLInuM anumAna kare che tyAre sAdhyanI asiddhi temAM kAraNabhUta che-siSAdhayiSA kAraNabhUta nathI. ahIM vIjaLInA kaDAkAne zrAvaNa pratyakSa pachI vIjaLInuM anumAna pramAtA vIjaLIne puravAra karavAnI IcchA karyA pachI karate nathI. A keTalIka vAra sAdhya siddha (jJAta) hevA chatAM tene anumAnathI puravAra karavAnI IcchA pramAtAne anumAna vyApAramAM pravRtta kare che.' paraMtu sAdhyasiddhine abhAva hoya ane sAthe sAthe sivAdhaSiAnoya abhAva hoya te ApaNe anumAnamAM pravRtta thatA nathI. arthAta , sAdhya siddha (jJAta) hoya ane sAthe sAthe sAdhyane anumAnathI pusvAra karavAnI IcchA na hoya =sipAdhavidhAviraha) to ApaNe anumAnamAM pravRtta thatA nathI. tethI Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 padda na nyAyasiddhAntamuktAvalIkAre pakSatAnI vyAkhyA A pramANe ApI che--siSAdhaviSAvizvaviziSTa siddhabhAva pakSatA che. jyAM siddhu (=asa Mdigdha=jJAta) yA asiddha (=sa digdhaajJAta) sAdhyane puravAra karavAnI pramAtAne IcchA hoya tene pakSa kahevAya. anumeya zu che ? anubhAna dvArA ApaNe zuM jANIe chIe ? A prazna upara paNa vistRta carcAo thaI che. A carcAemAM cha vikalpo vicArAyA che. paryaMta upara dhUmADA dekhIne jyAre ApaNe parvata upara agninuM anumAna karIe chIe tyAre kharekhara ApaNe zene anumAna dvArA jANIe chIe ! paryaMtane agnine ? pata + agnine ? pata ane agni vaccenA saMbaMdhane H pa taviziSTa agnine ? ke agniviziSTa parvatane ? udyotakara ane vAcaspati 10 jevA naiyAyikAe, dinAga ane dhamakIti 11 jevA bauddha dArA nikAe ane mImAMsAcAya kumArila2 phUTe A vikAnI vistArathI carcA karI che. paraMtu te badhI carcA ahIM UtAravI ucita lAgatI nathI. sAmAnya rIte te pavataviziSTa agnine (=dharmi`viziSTa dhamane) yA agniviziSTa parvatane (viziSTa dhI te) anumeya tarIke svIkAravAmAM Avela che. nyAyabhASyakAra vAtsyAyane spaSTapaNe kahyuM che ke sAdhya(=anumeya)nA e prakAra che--(1) dhami viziSTa dhama, jema ke 'zabdanuM anityatva,' (2) dharmAMviziSTa dhI, jema ke 'anitya zabda'13 pakSadharma tAjJAna pakSadharmAMtA eTale hetunu pakSamAM heAvu te.14 ApaNe jyAM sAdhya puravAra karavA mAgatA hoI e tyAM ja te sAdhyanu sAdhana (=hetu) hovuM joI e. dhUmADA uparathI parvata upara agninA anumAnanA udAharaNamAM te pava ta upara dhUmADAnu hAvuM te pakSadhamatA che. paryaMta pakSa che ane dhUmADaeN pakSanA dhama che. pata upara teA vRkSa Adi aneka vastue che paNa temane pakSa" nahi gaNAya kAraNu ke agninA numAnamAM te vastue agninA liMga tarIke kAya karavA asamartha che. vaLI, game tyAM thayelA dhUmADe te padegtamAM agninuM anumAna na karAvI zake. te padegtamAM agninuM anumAna to te ja dhUmADo karAvI zake je te padegtamAMthI . ja UThatA hAya. hetunuM pakSamAM hAvuM te pakSaSatA che, ane pakSadhamatAne jANavI te pakSadharmAMtAjJAna che. hetune pakSamAM nizcitapaNe jANyA hAya tA ja te hetu dvArA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana No5 pramAtA tyAM sAdhyane puravAra karI zake, anyathA nahi. jyAM sudhI pakSadharmAtAtAva na thAya tyAM sudhI vyAptijJAna kAryakSama banatuM nathI. jyAM dhUmADA hoya che tyAM ani hoya che evuM vyAptittAna hevA chatAM jo koI sthAna vizeSamAM (=pakSamAM) ApaNane dhUmADAnuM jJAna thatuM nathI te te sthAnavizeSamAM ApaNe agninuM anumAna karI zakatA nathI.15 pakSadharmatAnuM jJAna kevI rIte thAya che ? pakSadharmatAnuM jJAna mATe bhAge pratyakSathI thAya che ane keTalIka vAra Agama yA zabdapramANathI thAya che. vyApti (1) vyAptine artha--vyApti eTale zuM ? vyAptino artha che 'vizeSarUpe Apti arthAta saMbaMdha". A saMbaMdhanI vizeSatA e che ke te be vastuonA niyata sAhacaryarUpa che.1 sahacaryane artha che eka sAthe rahevuM te." mAchalI ane jaLa eka sAthe rahetA jaNAya che. tethI temanI vacce sAhacarya saMbaMdha che. paraMtu te saMbaMdha niyata nathI. keTalIka vakhata mAchalI jaLa jyAM na hoya tyAM paNa hoI zake che ane jaLa paNa mAchalI vinA hoI zake che. bIjuM vadhu spaSTa udAharaNa laIe. ghaDo ane jaLa sAthe sAthe rahetA jaNAya che. paraMtu temano sahacAra niyata nathI, kAraNa ke ghaNI vAra ghaDe pANI vinA hoya che ane pANI ghaDA vinA hoya che. Ama be sahacara vastuonuM ekabIjAthI alaga prApta thayuM te vyabhicAra che. vyabhicArane artha che pitAnA vizeSarUpathI ekanI sAthe ja na rahevuM paraMtu bIjAonI sAthe paNa rahevuM. upara ApelAM udAharaNomAM sAhacaryA saMbaMdhano bhaMga prApta thAya che arthAta ekanI sthiti bIjAnA abhAvamAM paNa hoya che. tethI te sAhacaryasaMbaMdha vyabhicArayukta gaNAya. paraMtu vyApti te avyabhicarita sAhacarya saMbaMdha che. - ' avyabhicarita sAhacaryasaMbaMdha vyApti gaNAya. arthAta,je sAhacaryA saMbaMdhamAM vyabhicAra (=apavAda) na hoya te sAhacaryasaMbaMdha vyApti gaNAya. udAharaNArtha, dhUmADA ane agnine sAhacaryasaMbaMdha avyabhicarita che, niyata che. dhUma kadIya agnithI pRthaku rahetuM nathI. te sadA agnanI sAthe ja rahe che. A niyamane kadI vyabhicAra nathI thato, A niyamamAM keI apavAda nathI. bIjA zabdomAM, dhUma sarvadA ekaniSkapaNe agninI sAthe ja sahavAsa kare che, bIjAnI sAthe nahi. te ekAtika che,17 anekAntika nathI. te eka agnine Azraye ja rahe che, bIjA keIne Azraye rahetA nathI. agnirahita sthaLe te Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 padzana hoto nathI. te vyabhicAra karato nathI arthAta agnine choDI anyatra ja . nathI. te kadIya agni sivAya sahavAsa karatuM nathI. A vastune bIjI rIte samajIe. dhUma agni vinA nathI rahI zakate. arthAta dhUmane agninA vinA bhAva (=astitva) hotA nathI (=a). tethI, dhUmanA agni sAthenA avyabhicarita sAhacarya saMbaMdhane "avinAbhAvasaMbaMdhInA nAme paNa oLakhavAmAM Ave che. Ama vyAptisaMbaMdha e avinAbhAvasaMbaMdha che. je eka vastu evI hoya je bIjI vastu vinA kadIya astitva dharAvatI ja na hoya to, te vastune bIjI vastu sAthe avinAbhAvasaMbaMdha che ema kahevAya.18 Ama vyAptine ApaNe niyata sAhacarya, avyabhicarita saMbaMdha, aikAntika bhAva athavA avinAbhAva saMbaMdha paNa kahI zakIe chIe. (2) vyAkhya-vyApakabhAva-vyAptisaMbaMdha be vastuo vacce hoya che. ahIM prazna UThe che ke kenI vyApti kenAmAM hoya che ? dhUma ane agni vacce vyAptisaMbaMdha che. paraMtu dhUmanI vyApti agnimAM che ke agninI vyApti dhUmamAM che ? ApaNo anubhava evo che ke dhUma kadI agni vinA hote nathI paraMtu avina dhUma vinA hoya che. tapAvelA lAlacoLa leDhAmAM agni che paNa dhUma nathI. tethI aukAntitA =ekaniSThatA) dhUmamAM che, agnimAM nathI arthAta agni dhUmamAM sImita nathI, paNa dhUma agnimAM sImita che. dhUmavRtta ane agnivRttanI kalpanA kare. ahIM dhUmavRtta saMpUrNataH agnivRttamAM samAyeluM che, paNa anivRtta dhumavRttimAM samAyeluM nathI. bIjA zabdomAM, dhUmane jeTale pradeza che te pradezamAM agni vyApta che, paraMtu agnine eTale pradeza che temAM dhUma vyApta nathI. arthAta dhUmamAM agninI vyApti che, agnimAM dhUmanI vyApti nathI. jenI vyApti hoya te vyApaka kahevAya che ane jemAM vyApti hoya tene vyApya kahevAya che. prastuta udAharaNamAM agni vyApaka che ane dhUma vyApya che. agni dhUmane vyApaka che, kAraNa ke te vyAptikriyAne kartA che. dhUma agnine vyApya che kAraNa ke te vyAptikriyAnuM karma che. vyApya kadI vyApakanI bahAra nathI rahI zakatuM paraMtu vyApaka vyAyanI bahAra paNa raho zake che. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 507 Ama vyApti prastuta udAharaNamAM ekapakSIya che. agninI dhUmamAM vyApti che paNa dhUmanI agnimAM vyApti nathI. je be vastuo vacce vyAptisaMbaMdha heya te be vastuonI ekabIjAmAM vyApti hoya ja evuM nathI. arthAta te bemAMthI eka vyApya hoya che ane bIjI vyApaka hoya che. alabatta, keIka vAra vyApaka ane vyApyanAM kSetre ekasarakhAM paNa hoI zake che. AvI vyAptine dvipakSI vyApti gaNAya. ekapakSI vyAptine viSamavyAti' kahevAmAM Ave che ane dvipakSI vyAptine "samApti' kahevAmAM Ave che. samavyAptimAM te jemanI vacce vyAptisaMbaMdha hoya che te baMne ekabIjAnuM liMga banI zake che. paraMtu viSamavyAptinI bAbatamAM e prazna UThe che ke vyAyA ane vyApaka e bemAM keNa kenuM sUcaka (kaliMga) che? arthAta dhUmathI agnino. baMdha thAya che ke agnithI ghUmano bodha thAya che? dhUmanA sarva kSetramAM agni vyApaka che. arthAta , evo koI dhUma nathI hote je agnirahita heya. eTale ja ApaNe kahI zakIe chIe ke jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM agni hoya che. tethI dhUmane sarvatra agninuM cihna (traliMga) samajavuM joIe. zuM agnine sarvatra dhUmanuM cihna mAnI zakAya ? zuM ApaNe uparyukta vAkyane UlaTAvIne kahI zakIe ke jyAM jyAM agni hoya che tyAM tyAM dhUma hoya che? nahi ja, kAraNa ke ghUma sarvatra agnimAM vyApaka nathI. Ano artha e ke evo paNa agni hoI zake che je dhUmarahita hoya che, jema ke dhagadhagate lAlacoLa. leDhAno goLo. tethI ja dhUmathI sarva deze ane sarva kALe ApaNe agninuM anumAna karI zakIe chIe paNa agnithI ghUmanuM anumAna kadIya kyAMya karI zaktA nathI. Ama je vyApaka hoya che te sAthe (traliMgI) hoya che ane je vyApya hoya che te sAdhana (=liMga) heya che. A uparathI e phalita thayuM ke vyApyathI vyApaka bodha thAya che paraMtu vyApakathI vyApya bodha thato nathI. ' ' (3) vyApti nirapAdhika saMbaM-vAcaspati mizra vagere prAcIna naiyAyika vyAptine nirupAdhika saMbaMdha gaNe che. arthAt , je saMbaMdhamAM upAdhi hoya nahi te saMbaMdhane vyApti kahevAya. upAdhi eTale zuM ? udayanAcArye kahyuM che ke je samI pavata padArthathAM pitAnuM rUpa Ape te upAdhi. che. 20 udAharaNArtha, jAsudanuM phUla nikaTavatI sphaTikamAM potAne lAla raMga Ape che. A lAla raMga sphaTikano svAbhAvika raMga nathI, te te upAdhirUpa jAsudanA phUlanA saMsargathI tenAmAM Ave che, tethI upAdhi dUra thatAM pAdhika guNa paNa dUra thaI jAya che. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 padana dhUmanI sAthe agni badhI jagyAe hoya che, paraMtu agninI sAthe ghara badhI jagyAe heta nathI. AnuM kAraNa e che ke agninuM dhUma sAthe levuM bIjI koI vastu upara AdhAra rAkhe che. te bIjI vastu che Arke dhanasaMyoga. Ane upAdhi kahevAmAM Ave che. agnine dhUma sAthe je saMbaMdha che te A upAdhinI apekSA rAkhe che, arthAt A saMbaMdha sApekSa che, pAdhika che. tethI ja upAdhinA (=AdhananA) abhAvamAM agninA dhUma sAthenA saMbaMdhane paNa abhAva dekhAya che. A upAdhine agninI sAthe keI Avazyaka saMbaMdha nathI, arthAta agninI sAthe AdhanasaMganuM rahevuM jarUrI nathI. tethI jyAre agni sAthe AadhanasaMga hoya che tyAre dhUma hoya che ane jyAre agni sAthe Adhanasaga nathI hote tyAre dhUma nathI hota. . mAne ke ApaNe dhagadhagatA leDhAmAM dhUmane agni dvArA siddha karavA mAgIe chIe. ahIM agni (=hetu) dvArA ApaNe dhUma (=sAdhya) puravAra karavA IcchIe chIe. paraMtu ahIM hetu=agni)mAM sAdhya =dhUma) vyApaka nathI, kAraNa ke hetuno (=agnino) sApya (=dhUma) sAthe saMbaMdha upAdhigrasta che. A upAdhi (=akempanasaMga) ghUma (sAdhya) sAthe sadA hoya che paraMtu agni (sAdhana) sAthe sadA hetI nathI. tethI upAdhinuM lakSaNa A pramANe bAMdhavAmAM AvyuM che - sAdhyayAtvei sati sAdhanAdhyApakatvam 3: ' arthAt sAdhyamAM vyApaka hovA chatAM je sAdhanamAM vyApaka nathI te upAdhi che. je agnine dhUma sAthe nirupAdhika arthAta nirapekSa saMbaMdha che te dhUma sarvatra agni sAthe heta ja, paraMtu upAdhigrasta - upAdhine adhIna - hovAthI dhUma sarvatra agninI sAthe hoto nathI.' paraMtu dhUmane agni sAthe je saMbaMdha che te upAdhigrasta nathI, upAdhine adhIna nathI. arthAta dhUma agni sAthe rahevA mATe bIjA keInI apekSA rAkhato nathI. tethI dhUmano agni sAthe saMbaMdha svAdhIna che, svAbhAvika che, anaupAdhika che. pariNAme agni dhUmamAM vyApaka che, arthAta jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM agni hoya che. A anaupAdhika saMbaMdhane vyApti kahevAya che.ra1 (4) vyAptiniyAmaka saMbaMdhe keTalA? -evA keTalA saMbaMdho che ke jemanA saMbaMdhIo vacce vyAptisaMbaMdha hoya ? bauddho kahe che ke kAryakAraNabhAva ane svabhAvasaMbaMdha A be ja saMbaMdhe evA che ke jemane saMbaMdhIo vacce vyAptisaMbaMdha hoya che. temane mate tadutpatti ane tAdasya A be saMbaMdho ja vyAptinA niyAmaka che. bIjA zabdomAM, jeTalI vyAptio che te Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana paTa badhI A be saMbaMdhomAM ja paryAvasAna pAme che. dhUma ane agni vacce vyAptisaMbaMdha che kAraNa ke te be vacce kAryakAraNabhAva che. vRkSatra ane Amrata vacce vyAptisaMbaMdha che kAraNa ke te be vacce svabhAvasaMbaMdha che - tAdAbhyasaMbaMdha che.22 nauyAyika jayaMta bhaTTane mate vyAptine tAdAtma ane tadutpattimAM sImita karavA karatAM skUla daSTie eTaluM ja kahevuM paryApta che ke sAdhya sAdhana vacce niyata sAhacaryarUpa vyAptisaMbaMdha che. jo vyApine tAdAsya ane taMdutpattimAM sImita karavAmAM Ave to kArya hetu ane svabhAvahetu e be ja prakAranA hetu saMbhave, paraMtu vicAra karatAM spaSTa jaNAya che ke kArya hetu ane svabhAvahetuthI atirikata paNa aneka prakAranA hetuo che.23 vAcaspati paNa vyAptiniyAmaka saMbaMdhonI niyata saMkhyA mAnatA nathI.24 (5) vyAptinA prakAra - vyApti be prakAranI che - avayavyApti ane vyatirekavyApti. anvayavyApti e che jyAM sAdhyanI hetumAM vyApti hoya che. vyatirekavyAmi e che jyAM hetunA abhAvanI sAdhyanA abhAvamAM vyApti hoya che. dareka avayavyAminI vyatirekavyApti paNa hoya che kAraNa ke hetu ane sAdhya vacce vyApya-vyApakabhAva hoya te emanA abhAvo vacce paNa viparIta vyAya-vyApakabhAva hoya che. udAharaNArtha, je ApaNe kahI zakIe ke jayAM jyAM dhUma che tyAM tyAM agni che to ApaNe e paNa kahI zakIe ke jyAM jyAM agnino abhAva che tyAM tyAM dhUmano abhAva che. anvayavyAptimAM sAdhya vyApaka che ane sAdhana vyApya che jyAre vyatireka vyAptimAM sAdhanAbhAva vyApaka che ane sAdhyAbhAva vyApya che. arthAta, vyatirekavyAptimAM ApaNe sAdhyAbhAva uparathI sAdhanAbhAvanuM anumAna karIe chIe, agninA abhAva uparathI dhUmanA abhAvanuM anumAna karIe chIe. anvayavyAptinuM phala (nigamana) vidhyAtmaka hoya che ane vyatirekavyAptinuM phala ( nigamana) niSedhAtmaka hoya che. vyatireka vyApti vastutaH keI svatantra cIja nathI paNa anvayavyAptinuM " ja bIjuM rUpa che. avayavyApti ane vyatireka vyakti vacce bheda nIce pramANe che. anvayavyApti--je je ghUmavALo che te te agnivALe che. vyatireka vyApti - je je agniabhAvavALe che te te dhUmaabhAvavALo che. Ama vyatirekavyApti anvayavyAptine ja bIjI bhASAmAM raju kare che. kevalavyatireka anumAnomAM vyatirekavyApti ja kAma kare che. tethI anvayavyAptithI vyatirekavyAptine pRthapha mAnavAmAM AvI che.25. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 parzana (6) vyAtigrahaNa - vyAptinuM jJAna ApaNane kevI rIte thAya che? amuka vastu amuka vastunI sAthe niyata sahayaMsaMbaMdha dharAve che evuM jJAna ApaNane kevI rIte thAya che ke arthAta vyAptigrahaNanI samasyA e ja Agamana(induction)nI samasyA che. vyAptijJAna prApta karavAnI prakriyAnA aMge che-(1) anvaya (agreement in presence), (2) vyatireka (agreement in absence), (3) vyabhicArAgraha (absence of contrary instance so far), (x) HULE 4 (repeated observance) dvArA upAdhinirAsa (5) tarka (cogitation) dvArA vyAghAtanidarzana (pointing out the practical contradiction) (4) sAmAnya lakSaNa alI kika pratyakSa (extraordinary perception). (1) anvaya-eka vastunI (=sanI dhUmanI) sAthe bIjI vastunuM ( vanuM agninuM) hevuM anvaya che. jyAM jyAM sa(dhUma) hoya che tyAM tenI sAthe : a(=agni) paNa hoya che evuM ApaNe dekhyuM che. dhUmane jyAM dekhe che tyAM agnine dekhe che. raseDAmAM dhUma dekhyo che ane agni paNa tenI sAthe dekhe che. parvata para dhUma dekhe che ane parvata para caDhI agni paNa tenI sAthe dekhyo che. cImanImAMthI nIkaLato dhUma dekhyo che ane te cImanIvALA sthAne tyAre agni paNa dekhyo che. A uparathI dhUma agni sAthe niyata sAhacarya saMbaMdha hovAnI saMbhavitatA lAge che. paraMtu dhUmane agninI sAthe keTaleka sthAne dekhavAthI dhUmane agni sAthe sAhacaryasaMbaMdha niyata ane sArvabhauma che evo nirNaya nathI thaI zakato. (2) vyatireka-eka vastu(===agni)nA abhAvamAM bIjI vastu(===dhUma)nuM na hevuM te vyatireka che. jyAM 9 vastu (=agni) nathI hotI tyAM meM vastu ( dhUma) paNa nathI hotI evuM ApaNe aneka sthaLe dekhyuM che. kUvAmAM, nadImAM, vagere sthAnee jyAM agnine nathI dekhe tyAM dhUmane paNa nathI dekhe. agninA abhAvamAM dhUmanuM astitva dekhyuM nathI. Ama anvaya uparAMta vyatirekanI sahAyathI dhUmane agni sAthene sAhacaya saMbaMdha niyata hovAnI saMbhavitatA vadhI jAya che. tema chatAM kevaLa anvaya-vyatireka uparathI eka vastune (= =dhUmano) bIjI vastu (===agni) sAthe sAhacaryasaMbaMdha niyata ja che evo nirNaya thaI zakatA nathI. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 511 alabatta, jayaMta bhaTTa mAne che ke anvaya-vyAtireka dvArA sAhacaryAnuM jJAna thatAM mAnasa jJAnathI te sAhacaryanI niyatatA ane sArva bhaumikatAnuM jJAna thaI jAya che.27 (3) vyabhicAza ha-jyAM jyAM ma(=dhUma) dekhyo che tyAM tyAM ve(=agni) dekhyo che ane jyAM jyAM ve (=agni) nathI dekhe tyAM tyAM (dhUma) nathI dekhyo. paraMtu eTalAthI ja mano (=dhUmano) a (=agni) sAthe sAhacaryasaMbaMdha niyata che tevuM jJAna thaI zakatuM nathI. anvayavyatireka dekhavA uparAMta e paNa vicArI levuM joIe ke evo ke dAkhala te ApaNe pahelAM kadI jA nathI ne ke jyAM ma (dhUma) hoya ane 2 (agni) na hoya ? Avo eka ja dAkhale manA(dhUmanA) a(=agni) sAthenA sAhacaryasaMbaMdhanI niyatatA ane sArvabhaumikatAne khaMDita karavA basa che. Avo vyabhicArano eka paNa dAkhale ApaNuM dhyAnamAM - pratyakSa dvArA ke zAstra dvAza - na Avyo hovo joIe. Ano artha e ke je canA (dhUmanA) - (=agni) sAthenA sAhacarya saMbaMdhanA vyabhicArano eka paNa dAkhale haju sudhI ApaNe dekhyo na hoya ke zAtre jaNAvyo na hoya te te sAhacaryasaMbaMdha niyata ane sArvabhauma hovAnI saMbhavitatA ghaNI ja vadhI jAya che. kArikAvalInA kartA vizvanAtha tarka paMcAnana anusAra anvaya-vyatireka dvArA sahacAranuM jJAna temaja vyabhiyAgraha A be sAthe maLIne ApaNane niyata sAhacaryanuM (=vyAptinuM) jJAna karAve che. vyabhicArAgraha ane sahacAragraha vyAptijJAnane upAya che. je zaMkA thAya te ja tarkanI sahAya levI paDe che, anyathA nahi.28 (4) bhUdarzana dvArA upAdhinizasa - upAdhi eTale zuM te ApaNe joI gayA chIe. mane(=dhUmano) a(=agni) sAthene sAhacaryasaMbaMdha pAdhika nathI paNa svAbhAvika che tenI khAtarI ApaNe karI levI joIe. te khAtarI thatAM te saMbaMdhanI niyatatA ane sArvabhaumiktAnuM jJAna ApaNane thaI jAya che. ane (dhUmano) (=agni) sAthe saMbaMdha (=agni) sivAya anya kaI vastu upara te AdhAra nathI rAkhato ne tene vicAra karavo vyAtigrahaNa mATe Avazyaka che. je mane(=dhUmane) 2 (=agni) sAthene sAhacaryA saMbaMdha upara AdhAra rAkhato hoya te stranuM vanA abhAvamAM Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAra vizana hevuM saMbhavita banaze ane pariNAme mano va sAthene sAhacaryA saMbaMdha niyata ane sArvabhauma nahi bane. ane 2 sAtheno sAhacaryA saMbaMdha koI upAdhi upara AdhAra rAkhe che ke nahi teno nirNaya karavA vibhinna paristhitiomAM te be vastuonA anvaya ane vyatirekanuM punaH punaH nirIkSaNa (=bhUdarzana) karavuM joIe. A bhUdarzanathI je ApaNane khAtarI thAya ke 2 (=agni)nI upasthiti yA anupasthiti thatAM vA (dhUma)thI atirita anya kaI vastu upasthita yA anupasthita nathI thatI te ApaNe samajI jaIe ke mano (dhUmano hetuno) 2 (=agni= sAdhya) sAthe je sAhacaryasaMbaMdha che te nirupAdhika che. Ama bhUdarzana dvArA ApaNane hetunA sAdhya sAthenA anaupAdhika saMbaMdhanuM (=vyAptinuM) jJAna thAya che. kevazamizra A jJAnane pratyakSAtmaka ja gaNe che. te kahe che ke upAdhyabhAvajJAnajanita saMskAronI tema ja bhUdarzanajanita saMskAronI sahAyathI pratyakSa ja dhUmanA agni sAthenA niyata sAhacaryane grahaNa kare che. vyAptinuM jJAna mAnasa jJAna dvArA ke anumAna dvArA thatuM nathI paraMtu pratyakSathI ja thAya che e kezavamizrane mata che.29 (5) tarka dvArA vyAghAtanidarzana - ATaluM badhuM karavA chatAM haju paNa jo keIne manA( dhUmanA) a(=agni) sAthenA niyata sahacaryanuM jJAna na thatuM hoya ane zaMkA rahetI hoya te taka tene niyata sAhacaryanuM jJAna karavAmAM sahAya kare che. je dhUmane agni sAthe niyata saMbaMdha na hoya te bIDIne dhUmADe pIvA keI agni zA mATe saLagAve? rAMdhaNane agni sAthe niyata saMbaMdha na hoya te kaI rAMdhavA agni zA mATe peTAve? je bhUkhazamanane bhojana grahaNa sAthe niyata saMbaMdha na hoya te bhUkha zamAvavA ApaNe bhojana laIe ja nahi. Ama A saMbaMdhonI niyatatA ane sArvabhaumiktA vizenI zaMkA ApaNuM vyavahArane vyAghAta karanArI che evuM tarkathI jaNAtAM zaMkA nivRtta thAya che ane vyAptinuM jJAna zaMkAgrasta rahetuM nathI. e vastu dhyAnamAM rAkhavI joIe ke naiyAyikone mate taka pite vyAptisrAhaka pramANa nathI, te te kevaLa sahAyaka che. nauyAyike ahIM mAnI lIdhuM che ke ApaNo vyavahAra sArvabhauma ane niyata saMbaMdhenA jJAna upara avalaMbe che. paraMtu temanI A mAnyatA ThIka nathI. akaramA abhAva sAthe gADInI musApharIne sArvabhauma ane Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna 513 niyatasa MbaMdha che evA jJAnapUrvaka ApaNe gADInI musApharI karIe chIe ? ke gADInI musApharImAMya akasmAtnI saMbhivatatA hovA chatAM te khUba tuccha che evA jJAnapUrNAMka gADInI musApharI ApaNe karIe chIe ? vyavahAra mATe sA.bhaumikatA ane niyatatAnA jJAnanI koI AvazyakatA nathI, kevaLa tuccha saMbhavitatAnuM jJAna vyavahAra mATe pUratuM che. Ama take darzAvelA vyavahAravyAdhAtanI vAta barAbara nathI. tethI, taka saMbaMdhanI niyatatA ane sAvabhaumikatA vizenI zaMkAne dUra karavA zaktimAna nathI. A zaMkAnuM nivAraNa karanAra kaMika bIjuM zodhI kADhavu" joI e yA niyatatA ane sAva bhaumikatAnI vAta ja cheADI devI joie (arthAt niyatatAnA atha tuccha saMbhavitatA karI niyatatAne tilAMjali ApavI joI e). naiyAyika prathama vikalpa svIkAre che ane sAmAnyapratyakSa ke sAmAnyalakSaNa alaukika pratyakSanI kalpanA kare che. naiyAyikAne prazna pUchavAmAM Ave che ke kevaLa amuka sthAneAmAM dhUmane agni sAthe dekhyA ane amuka sthAnamAM agninA abhAvamAM te na dekhAyA enA uparathI sarva deza ane sa kALamAM dhUma agni vinA rahetA ja nathI evA nirNaya kevI rIte thaI zake ? sa` deza ane sava` kALanA dhUmA ane agnie te tame dekhyA nathI, te| pachI badhA dhUmA agninI sAthe ja che--badhA dhUmAne agni sAthenA sahacAra niyata che ema naiyAyika zAne AdhAre kahI zake ? theADA (=atyAra sudhI dekhelA) dhUmeAnuM agnie sAthe sAhacaya dekhAyuM te uparathI sa` deza ane sava kALanA dhUmenuM agni sAthe sAhacaya hAvAnu ja evA meATA kUdakA mAravAnuM sAmarthya kayAMthI AvyuM ? vaLI, atyAra sudhI vyabhicAra nathI jaNAyA eTale koI deza ane keI kALamAM e saMbaMdhamAM vyabhicAra haze ja nahi ema mAnI levuM ucita nathI. sava deza ane sava' kALanA badhA dhRmAne ane agnine pratyakSa jANI dhUmeAne agnie sAthe sAhacaya saMbaMdha vyabhicArarahita pratyakSa jANI lIdheA heAya te! ja ApaNane kahevAnA adhikAra che ke dhUmanA agni sAthe je sAhacaya saMbaMdha che te niyata che, anyathA nahi. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM jayaMta bhaTTa kahe che ke naiyAyikAne mate sAmAnyA vastusat che, sAmAnyAnu pratyakSajJAna paNa vyaktinA 1. 33 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 padarzana pratyakSajJAna sAthe thAya che. sAmAnya eka ane nitya che. tethI be sAmAnyanuM sAthe sAthe pratyakSa thatAM temanI vaccenA niyata sAhacarya. saMbaMdhanuM paNa pratyakSa thaI jAya che. vyAptisaMbaMdha sAmAnya vacce che, vyaktio vacce nathI. eTale, vyAptinA jJAna mATe sarva deza ane sarva kALanI sakaLa ghUmavyaktio ane sakaLa agnivyakitaonA pratyakSanI sAmAnyane vastuta mAnanAra naiyAyikane koI jarUra nathI.32 navya nauyAyikene AnAthI saMtoSa thaye lAgatuM nathI. temaNe mAnI lIdhuM che ke vyAptijJAna mATe saikAlika ane sArvadaizika badhI ja vyaktienuM pratyakSa jJAna Avazyaka che. AvA pratyakSa jJAnane mATe temaNe sAmAnya lakSaNa alaukika sannikarSa mAnyo che. A sannikarSathI alaukika sAmAnya lakSaNa pratyakSa janme che. AnI carcA pratyakSaviSyaka adhyayanamAM karI che. tethI ahIM pharIthI tenuM vizleSaNa karatA nathI. je sAmAnya lakSaNa pratyakSa dvArA badhI ja agnivyakitaonuM ane dhUmavyakitaonuM pratyakSajJAna thatuM hoya te parvata uparanA dhUmasabuddha agninuM paNa vyAptigrahaNakALe pratyakSa thaI ja gayuM che te parvata para agnine have hetu dvArA jANavAnuM keI prayojana rahetuM nathI. arthAta , vyAptivAkyamAM na hoya evuM navuM ja kaMI nigamanavAkyamAM hetuM nathI. AnA uttaramAM navyanAyike kaheze ke vyAptivAkyamAM badhA ja agnienuM jJAna sAmAnyarUpe ja hoya che jyAre nigamanavAkyamAM ApaNane parvataviziSTa (=dharmiviziSTa) agninuM (=dharmanuM) jJAna maLe che. Ama nigamanamAM kaMIka vizeSa jJAna thAya che. 34 liMgaparAmarza ApaNe joI gayA ke pakSadharmatAjJAna ane vyAptijJAna anumAnanA be mahatvanAM aMga che. paraMtu anumitine utpanna thavA mATe liMgaparAmarza paNa jarUrI che. sau prathama ApaNe parvata (=pakSa) upara dhUma dekhIe chIe. A che pakSadharmatAtAna. pachI ApaNane vyAptinuM smaraNa thAya che jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM agni hoya che. jyAM sudhI vyAtijJAna nathI hotuM tyAM sudhI dhUma dhUmamAtra hoya che, te anya vastu(=agni)ne sUcaka (liMga) nathI Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa1pa banato. tethI anumAnanI daSTie evA dhUmanuM kaMI mahatva nathI. vyAptijJAna je vyaktine che--jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM agni hoya che evuM tAna je vyakita dharAve che-te vyakitane dhUmanuM--dhUmadarzananuM mahattva che. tene mATe dhUma kevaLa dhUma ja nathI paraMtu padArthAntara(=agni)no paricAyaka (=sUcaka) paNa che; arthAta tenAmAM "liMga- AvI jAya che. jene vyAptijJAna nathI ke jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM agni hoya che te vyakita te pahADa upara dhUmADe dekhe che; enA uparathI e keI niSkarSa kADhI zakatuM nathI. paraMtu vyAptijJAna dharAvanAra vyakti pahADa upara jyAre dhUma dekhe che (pakSadharmatAjJAna) tyAre tene vyAptismaraNa thAya che ane pariNAme pahADa para dekhAI rahele ghUma agnisUcaka che, anivyApya che evuM jJAna tene thAya che. A jJAnane liMgaparAmarza kahe che. keTalAka Ane tRtIya liMgaparAmarza kahe che. temane mane 'pahADa upara dhUma (kaliMga) che A prathama liMgaparAmarza che, "dhUma agnivyApya che. A bIjo liMgaparAmarza che ane 'pahADa agnivyApya dhUmavALo che. A trIje liMgaparAmarza che. ahIM prathama parAmarzamAM liMgane saMbaMdha pakSa sAthe che eTaluM dekhavAmAM Ave che, dvitIya parAmarzamAM liMgane saMbaMdha sAdhya sAthe che eTaluM dekhavAmAM Ave che ane trIjA parAmarzamAM sAdhyasambaddha liMgane saMbaMdha pakSanI sAthe che eTaluM dekhavAmAM Avra che.35 A atima parAmarzathI anumitirUpa jJAna janme che ke parvata upara agni che." prastuta carcAmAM "liMgaparAmathI A atima liMgaparAmarza samajavAnuM che. pakSadharmatAjJAna ane vyAptijJAna beya sammilita thavAthI je viziSTa jJAna utpanna thAya che tene parAmarza yA liMgaparAmarza kahevAmAM Ave che. tethI tenI vyAkhyA tarkasaMgrahakAre AvI karI che--vyAptiviziSTa pakSadharmatAnuM jJAna parAmarza che. ? pakSadharmAtAjJAnathI te ApaNe eTaluM ja jANuM zakIe chIe ke mAM ta che. vyAptittAnathI ApaNe eTaluM ja jANIe chIe ke tuM ne vyApya che. have A be jJAne sAthe maLI trIjuM jJAna Ape che ke mAM no vyApya rahyuM che. - pakSadharmatAjJAna dvArA kevaLa bene arthAta pakSa ane liMgane saMbaMdha vAta thAya che. vyAptijJAna dvArA paNa kevaLa bene arthAta liMga ane sAyane Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 paddana saMbaMdha jJAta thAya che. paraMtu pakSadhamatAjJAna ane vyAptijJAnane pariNAme janmatA liMgaparAmarzarUpa jJAna dvArA pakSa, liMga ane sAdhya traNeyano saMbaMdha jJAta thAya che. arthAta , liMgaparAma pakSa, liMga ane sAdhya traNeyanuM saMkalana kare che. anumiti A parAmarza janya jJAna anumiti che.37 "agnivyApya dhUmavALe parvata che evo parAmarza ja A parvata asivALe che evA anumitijJAnanuM sAkSAta kAraNa che. mImAMsake ane vedAntIo kahe che ke pakSadharmatAjJAna ane vyAptijJAna thatAM ja anumiti janme che, vacce parAmarzane mAnavAnI kaI jarUra nathI. vyApti dvArA ApaNane liMga ane liMgInA niyata saMbaMdhanuM jJAna thAya che. ane pakSadharmatAjJAnathI ApaNane liMga ane pakSanA saMbaMdhanuM jJAna maLe che. Ama thatAM ja pakSa ane liMgIne saMbaMdha sthApita thaI jAya che, liMgaparAmarzanI keI AvazyaktA nathI. AnA uttaramAM taiyAyika kahe che ke pratyeka pramANamAM traNa aMgo hoya che-- (1) karaNa (2) karaNavyApAra ane (3) phaLa. anumAnanI bAbatamAM vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna karaNa (sAdhakatama kAraNa) che. A karaNane vyApAra ze che? parAmaze. A vyApAra yA kriyAnuM phaLa anumiti che. Ama vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna anumitinuM sAdhakatama kAraNa hovA chatAM te sAkSAt kAraNa nathI paraMtu svavyApAra parAmarza dvArA ja kAraNa bane che. Ama anumitinuM carama(=antima). kAraNa te parAmarza ja che. tethI anumitine parAmarza janya gaNavAmAM AvI che. anumAnanA prakAra anumAnanA traNa rIte vibhAga karavAmAM Ave che. eka rIte teno vibhAga pUrvavata , zevata ane sAmAnyatedaSTa bhedomAM karavAmAM Ave che. bIjI rIte tene vibhAga anvayavyatirekI, kevalAnvayI ane kevalavyatirekI A traNa bhedamAM karavAmAM Ave che, ane trIjI rIte teno vibhAga svArtha ane parArtha e be bhedamAM karavAmAM Ave che. (1) pUrvavata -zeSavata-sAmAnyatedaSTa pUrvavata, vagere traNa anumAnanuM kharuM svarUpa zuM che te viSe matabheda che. vAtsAyane paNa darekanAM be-be rUpo ApyAM che. arthAta temaNe be rIte pratyeka nAmanuM arthaghaTana karyuM che. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna 517 pU vat -- pUvanA eka adhaTana pramANe A anumAna eTale kAraNa uparathI kAMnuM anumAna; udAharaNA vAdaLA uparathI varSAnuM anumAna.39 pUvanA bIjA a`dhaTana pramANe je sAdhyanI jAtinI vastu pUrve pratyakSageAcara thai hoya te sAdhyanA anumAnane pUvat kahevAmAM Ave che. arthAt pUrve je jAtinI e vyaktione sAthe sAthe joI hAya temAMnI ekanu pachIthI pratyakSa thatAM bIjI je pratyakSa nathI tenuM anumAna karavuM te pUrvavat anumAna che. udAharaNA,dhUma uparathI agninuM anumAna, ahIM dhUma ane agni tenu pUrve pratyakSa thayelu che. 40 zeSavat--zeSavatanA eka a`dhaTana anusAra kAya` uparathI kAraNanu anumAna zeSavat anumAna che; udAharaNAtha, nadImAM pUra joI varSAnuM anumAna.41 khIjA a Tana pramANe niSedha karatAM karatAM bAkI je rahe te ja jene viSaya che te anumAna zeSavat anumAna che. AnuM saraLa udAharaNa joI e. traNa peTIemAMthI ekamAM ratna che te ApaNe jANIe chIe paNa kaI peTImAM che te ApaNe jANatA nathI. pahelI peTI tapAsI, temAM ratna na jaNAyuM. khIjI peTI tapAsI, temAMthI paNa te na nIkaLyuM. eTale trIjI peDhI tapAsyA vinA ApaNe anumAna karIe chIe ke trIjI peTImAM ratna che. traNamAMthI eka peTImAM ratna che, A prathama peTImAM rata nathI, A bIjI peTImAM rana nathI, eTale A trIjImAM raNa che.'naiyAyikAne mate zabda guNu che. A guNu kAne che e siddha karavA taiyAyikA zeSavat anumAnanA prayoga kare che. pRthvI vagere A dravyezane eke eke laI nakkI kare che ke zabda guNa temanAmAM saMbhavatA nathI. vaLI, zabda guNa hAI e kAI guNamAM ke kaI kriyAmAM rahetA hoya e paNa saMbhave niha. eTale chevaTe anumAna karavAmAM Ave che ke bAkI rahelA navamA dravya AkAzaneA te guNa che. AnuM khIjuM nAma parizeSa anumAna che.42 gauDapAdAcAya te mate zeSavanuM svarUpa nIce pramANe che. aMzInA eka aMzanA viziSTa guNa uparathI bAkInA aMzAmAM te viziSTa guNunA hAvAnu anumAna karavuM te zeSavat anumAna che. samudranA eka jalabiMdune cAkhIne te khAruM jaNAtAM samudranAM badhAM ja jalabiMdue khArAM che evuM anumAna zeSavat che.43 sagaDI upara mUkelI tapelImAMthI cAkhAne eka dANA kADhI dakhAvI jotAM te caDI gayelA jaNAtAM badhA cokhAnA dANA caDI gayA che evuM anumAna zeSavat'nuM gauDapAdAcAya ne te bIjuM udAhaNyu thAya. Ama gauDapAdane mate zeSavat anumAna inductive (=Agamana) anumAna che. para Mtu Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 padarzana nAyike gauDapAda sAthe saMmata nahi thAya kAraNa ke temane mate A prakAranuM jJAna pratyakSa ja che, anumAna nathI. AvA anumAnane svIkAratAM vyApti anumAnathI gRhIta thAya che evuM phalita thAya, je naiyAyikane ISTa nathI. sAmAnyata daSTa-sAmAnyatadaSTanuM bhASyagata prathama arthadhaTana spaSTa nathI. bhAgakAra enA udAharaNa tarIke dezAtraprApti uparathI sUryagatinA anumAnane Ape che. sUryane gati karate ApaNe dekhatA nathI. paraMtu tene keIka vAra amuka sthAne ane koIka vAra amuka sthAne dekhIe chIe. enA uparathI enI apratyakSa gatinuM anumAna Apo karIe chIe. kAMDAdhaDIALanuM daSTAnta lo. enA kalAka kAMTAnI gati ApaNe dekhI zakatA nathI. paraMtu te atyanta manda gatie jyAre anya sthAne pahoMcI gayA hoya che tyAre ApaNe anumAna karIe chIe ke te gati kare che; (enAthI UlaTuM je ghaNA samaya pachI paNa te anya sthAne gayele jaNAto nathI tyAre ApaNe anumAna karIe chIe ke te gati karatA nathI.) Ama sthAnAntaraprApti uparathI apratyakSa gatinuM anumAna sAmAnya daSTa anumAnanuM udAharaNa che.44 paraMtu AmAM ane zeSavata ( kArya uparathI kAraNanA anumAna)mAM kaMI akhtara jaNAtuM nathI, kAraNa ke prastuta udAharaNa paNa kArya (=sthAnAntaraprApti) uparathI kAraNu-gati)nA anumAnanuM ja che. bhASyagata dvitIya arthaghaTana nIce pramANe che. keTalAka padArtha evA che jemanuM kadI pratyakSa thatuM nathI, kevaLa keTalAMka cihno evAM maLe che jenA uparathI ApaNe emanA astitvanuM anumAna karI zakIe chIe. AvAM sthALAe liMga ane liMgInuM sAthe kadI pratyakSa saMbhavatuM ja nathI, kAraNa ke liMgI nityaparokSa che. A prasaMge liMga uparathI liMgInuM anumAna kevI rIte thAya? liMganA sAmAnya dharma dvArA liMgInuM anumAna thAya che. udAharaNartha, icchA, sukha, duHkha, vagere guNo che. icachA, sukha, duHkha vagerene samAnadharma guNa hovApaNuM che. ene AdhAre ApaNe kahI zakIe ke IcchA Adi guNone AdhAra dravyarUpa hovo joIe ane te icchA vagere guNothI viziSTa te dravya ja AtmA che. ahIM guNa-dravyanA pratyakSa sabaMdha dvArA jemano AtmA sAthe saMbaMdha pratyakSa nathI evA pratyakSajJAta IcachA Adi guNo =liMga) potAnA dravyarUpa AdhAra nitya parokSa AtmAnuM =liMgInuM) anumAna karAve che.45 A dritIya arthaghaTanane vizeSa samajavA vAcaspatinI madada laie. teo kahe che ke ahIM je sAdhyanuM anumAna karavAmAM Ave che te sAyanI jatinI koI paNa vastu kadIya pratyakSacara thavI zakaya nathI. eka udAharaNathI A anumAnane samajIe. rUpajJAna, rasajJAna vagere jJAna kriyArUpa che. je kriyArUpa hoya te karaNayukta hoya che. eTale A jJAna paNa karaNa Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pada yukta hevAM joIe. A jJAnanA karaNarUpa vastu bIjI karaNarUpa vastuothI taddana bhinna jAtinI che. jJAnanA karaNarUpa vastu indriya jAtinI che jyAre bIjI karaNarUpa vastuo IndriyajAtinI nathI. IndriyarUpa karaNa kyAreya pratyakSa thatuM nathI jyAre bIje karaNa pratyakSa thAya che. eTale kriyA uparathI karaNasAmAnyanuM anumAna (=kArya uparathI kAraNanuM anumAna=zevata anumAna) karI jJAnanA karaNavizeSa InDiyanuM anumAna karavuM te sAmAnya daSTa anumAna che. ahIM karaNasAmAnya daSTa che, karaNavizeSa (Indriya) kadIya daSTa nathI; keIka karaNa daSTa che, indriyarUpa karaNa daSTa nathI. sAdhya indriya che. temAM IndriyasvasAmAnya ane karaNavasAmAnya be sAmAnya rahelAM che. indriya,vasAmAnya karaNavasAmAnyAntargata che. karaNatva daSTa che jyAre Indriya kadIya daSTa nathI. eTale indriyatvanuM anumAna te Iyitva karaNatvAntargata hoI zakaya bane che. Ama kadIya pratyakSagocara nahIM evA indriyarUpa karaNavizeSanuM anumAna sAmAnyata daSTa' anumAnanuM udAhaSNu che.' sAmAnyatadaSTa anumAnane nIce pramANe paNa samajAvavAmAM Ave che. pUrvavata ane zeSavatamAM kAryakAraNasaMbaMdhanA AdhAra upara anumAna karavAmAM Ave che, jyAre sAmAnyatadaSTa anumAnano AdhAra kAryakAraNabhAva nathI. be vastuo evI hoya ke jemanI vacce kAryakAraNabhAva na hoya tema chatAM ekane bIjI sAthe niyata saMbaMdha hoya to eka uparathI bIjInuM anumAna thaI zake che. udArariNArtha, ziMgaDA uparathI pUMchaDAnuM anumAna. ziMgaDA ane pUMchaDA vacce kAryakAraNabhAva saMbaMdha nathI. arthAta nathI ziMgaDuM pUMchaDAnuM kAraNa ke nathI - pUMchaDuM zigaDAnuM kAraNa tema chatAM jAnavaranuM ziMgaDuM joI tenA pUchaDAnuM anumAna ApaNe karI zakIe chIe. kerInuM rUpa joI rasanuM anumAna karIe chIe. ahIM rUpa ane rasa vacce kAryakAraNabhAva nathI. eTale Ane paNa sAmAnyatadaSTa anumAnanuM udAharaNa gaNavAmAM Ave che 47 - (2) anvayavyatirekI-kevalAvI-kevalavyatirekI48 : anumAnanA A traNa bhedone samajavA mATe pakSa, sapakSa ane vipakSanI paribhASA samajI levI jarUrI che. pakSa te che jyAM ApaNe sAthe siddha karavA IcchIe chIe, jema ke parvata; samakSa te che jyAM ApaNane sAdhyanuM jJAna pahelethI che, jema ke rasoIghara;49 vipakSa te che jyAM ApaNane sAdhyanA abhAvanuM jJAna pahelethI che, jema ke sarovara.pa0 sapakSa ane vipakSa kramazaH anvayavyApti ane vyatire vyAptinA udAharaNanA rUpamAM Ave che. anvayavyApti ane vyatirekavyAptinuM nirUpaNa ApaNe karI gayA chIe. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana anvayavyatirekI-anvayavyatirekI anumAna te che jemAM anvayavyApita ane vyatirekavyApti baMnenAM daSTA (arthAta sapakSa ane vipakSa) maLI zakatAM heya. parvata upara dhUma dekhI agninuM anumAna karIe chIe. A anumAna anvayavyatirekI che, kAraNa anvayavyAptinuM daSTAna (sapakSa) ane vyatirekavyAptinuM daSTAnta (vipakSa) baMne maLe che. jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM agni che (anvayavyApti), udAharaNartha rasoIghara (sapakSa). rasoIgharamAM ghUmanI sAthe agni che. jyAM jyAM agni nathI tyAM tyAM dhUma nathI (vyatirekavyApita), udAharaNartha sarevara (vipakSa). sarevaramAM agninA abhAva sAthe dhUmane paNa abhAva che.pa1 kevalAnvayI - kevalAnvayI anumAna te che jemAM anvayavyAptinuM ja daSTAnta maLI zake, vyatirekavyAptinuM nahi. "paTa abhidheya che kAraNa ke te prameya (traya) che A anumAna le. ahIM avayavyApti che--je je prameya che te. te abhidheya che. A anvayavyAptinuM udAharaNa (apakSa) maLe che. ghaTamAM prameyatvanI sAthe abhidheyatva paNa che. ghaTa sapakSa che. have, vyatireka vyApti le. je je abhidheya nathI te te prameya nathI' A vyatirekavyAptinuM udAharaNa (=vipakSa) kayAMya maLatuM nathI. evI eka paNa vastu nathI je abhidheya na hoya. je anumAnamAM vipakSa maLato ja na hoya ane sapakSe ja maLatA hoya te vyatirekavyApti mATe udAharaNa kyAMthI lAvavuM? udAharaNa vyAptinuM Avazyaka aMga che. te sivAya vyApti saMbhave nahi. tethI AvA anumAno ke jyAM kevaLa anvayavyApti saMbhavatI hoya ane vyatirekavyApti na saMbhavatI hoya temane kevalAnvayI anumAne kahevAmAM Ave che.para kevalavyatirekI - kevalavyatireka anumAna te che jemAM vyatirekavyAptinuM dachAnata maLI zake, anvayavyAptinuM nahi. "jIvamAM AtmA che kAraNa ke temAM gautanya che -A anumAna le. ahIM anvayavyApti che--je je maitanyavAna che te te AtmAna che." have AnuM udAharaNa zuM ApIzuM. jeTalI maitanyavAna vyaktio (manuSya, hAthI, ghoDA, vagere) che te badhI jIvavargamAM arthAta pakSamAM ja AvI jAya che. pakSamAM te sAdhya =AtmA) siddha karavuM che eTale pakSane (pakSA-targatane) daSTAnta tarIke na laI zakAya. anvayavyAptine mATe sapakSanuM hovuM jarUrI che kAraNa ke sapakSa ja tenuM udAharaNa bane che. vaLI, sapakSanuM pakSathI bhinna tevuM paNa jarUrI che. paraMtu ahIM te sapakSa che ja nahi. 53 eTale anvayavyApti azakya che. have vyatireka vyApti le. je je AtmavAna Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana para1 nathI te te caitanyavAna nathI A vyatirekavyApti che. tenuM udAharaNa (vipakSa) maLe che. patthara tenuM udAharaNa che. pattharamAM AtmAnA abhAva sAthe caitanyane paNa abhAva che. AvAM anumAno jemAM kevaLa vyatireka vyApti zakya che tene kevalavyatirekI anumAne kahevAmAM Ave che. (3) svArthanumAna-parArthanumAna sva jana-paraprajananA AdhAra para anumAnanA be bheda karavAmAM AvyA che - svArthanumAna ane parAthanumAna.54 - svArthanumAna - svArthanumAna eTale pitAne mATe anumAna. je anumAna kevaLa pitAnA bedha yA nizcayano hetu che te svAnumAna che.papa tethI A anumAnamAM pratijJA vagere pAMca avayavone prayoga karavAmAM Avato nathI. kevaLa hetu yA liMga dekhIne ja svArthonamAnamAM sAdhyano nizcaya karavAmAM Ave che. je vyakitane vyAptijJAna hoya che te vyakti keI sthaLe liMga dekhe che eTale te tarata ja samajI jAya che ke tyAM liMgI paNa che. svArthanumAnamAM pakSadharmAtAjJAna, vyAptismaraNa ane liMgaparAmarza ATalAthI ja anumiti janme che." parAthanumAna-parArthanamAne eTale bIjAne mATe anumAna. parArthAnamAna bIjAnA saMzayane dUra karavA karavAmAM Ave che, bIjAne samajAvavA karavAmAM Ave che. eTale pAthanumAna paMcAyavarUpe zabdabaddha hoya che. bIjI rIte kahIe te, jyAre svArthonumAnane bIjA samakSa paMcAvayavarUpe vyavasthita rIte zabdabaddha karI rajU karavAmAM Ave che tyAre svAnumAna parArthanumAnamAM palaTAI jAya che. pahelAM svArthanumAna dvArA jJAnopArjana karI pachI paraprabaMdhanAthe tene paMcAvavavAmAM rajU karavAmAM AvatAM te parArthonumAna banI jAya che. paNa svArthanumAna ane parAthanumAna baMnene bheda spaSTa che. svArthanumAna svapratipatti (inner conviction) mATe che, jyAre parAthanumAna para pratipatti (persuation of others) mATe che. svArthanumAna anaupacArika che, jyAre pazarvAnumAna aupacArika che. arthAta , svArthanumAnamAM formnuM mahatva nathI jyAre parAthanumAnamAM formnuM mahattva che. svArthanumAnamAM vyakti pote pitAne mATe anumAna kare che, jyAre parAthanumAnamAM te svakRta anumAnane zabdabaddha karI bIjAmAM saMkrAta karavAmAM Ave che. Ama parAthanumAnano AdhAra svArthanumAna che. svArthanumAnamAM vyakti pitAnA anubhavathI ja anumAna karI le che jyAre pArvAnumAnamAM bIjAe karelA svArthanumAnane pitAnI AgaLa Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para padde na paMcAvayavarUpe zabda karI rajU karavAmAM AvatAM vyakti tene te krame samajI anumAna dvArA sAdhyanuM jJAna kare che. A dRSTie svArthAnumAnanI apekSAe parAthaMnumAnamAM bhASA adhika mahattva dharAve che. parArthAMnumAnamAM pacAvayavane (=nyAyanA) prayAga Avazyaka che jyAre svArthAnumAnamAM tenI jarUra nathI. A dRSTie ja keTalAka dA`nikA svArthAnumAnane jJAnAtmaka gaNe che, jyAre parAaMnumAnane zabdAtmaka gaNe che. pa8 parArthAnumAna dvAza bIjAne thatu jJAna zabdajanma heAvA chatAM tene zAbda (=zabdapramANathI prApta) kema nathI gaNavAmAM AvatuM ? AnA uttaramAM taiyAyika jaNAve che ke parArthAnumAna dvArA bIjAne je jJAna thAya che te zabdajanya che ema na mAnavuM joI e, te jJAna paNa svArthAnumAnanI jema ja parAmajanya ja che;pa svArthAMnumAnamAM zabdanI sahAya jarUrI nathI jyAre parArthAMnumAnamAM zabdanI sahAya jarUrI che eTalA ja temAM bheda che. pacAvayavavAkaya - naiyAyikAe parAthaeNnumAna paMcAvayavavAkavarUpa mAnya che. arthAt, parArthAnumAnamAM pAMca vAkayarUpa aMga che. te che -- pratijJA (statement of thesis), hetu (statement of logical reason), udAharaNyu (major premise with an example), upanaya (minor premise) ane nigamana (conclusion).! have A darekane kramathI samajIe. pratijJA--sAdhyanu vacana (statement) pratijJA kahevAya che. ApaNe joI gayA chIe ke sAdhya yA anumeya dhama viziSTa dhamI (yA dhami viziSTa dha) che. je sAdhyane siddha karavA mAgatA heAI e tene zabdabaddha karI rajU karavu te pratijJA che. jo ApaNe paryaMtane agniviziSTa siddha karavA mAgatA hAie te| paryaMta agnimAna che" evuM vAkaya pratijJA ane. hetu--sAdhyane siddha karavA mATe je yukita yA sAdhana hAya tene zabda bahu karI jaNAvavuM te hetu che.ka2 paryaMta upara agninuM astitva parva tagata dhUmathI puravAra karavA mAgatA hoie te 'kAraNa ke paryaMta dhUmayukata che' evuM. vacana hetu bane. udAharaNa--jyAM liMga sAthe liMgI paNa hAya evA dAkhalAne jaNAvatuM vacana udAharaNa kahevAya che. 13 je ApaNe pavata upara agninA astitvane Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa23. parvatagata dhUmathI siddha karavA mAgatA hoIe to "rasoIgharanI jema' evuM vacana udAharaNa gaNAya. rasoIgharamAM dhUma sAthe agni hoya che. paraMtu kevaLa daSTAntanA baLe sAdhya siddha na thaI zake. vyApti paNa hovI joIe. liMgane liMgI sAthe niyata saMbaMdha paNa hovo joIe. tethI udAharaNavacana sAthe vyAptivacana paNa tevuM ja joIe. Ama udAharaNamAM kevaLa udAharaNanuM vacana nathI hatuM paraMtu udAharaNasahita vyAptivacana hoya che. 4 tethI "rasoIgharanI jema eTaluM ja kahevuM pUratuM nathI paraMtu jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM agni hoya che te paNa kahevuM joIe. pariNAme ahIM udAharaNa banaze jyAM jyAM dhUma hoya che, tyAM tyAM agni hoya che; raIgharanI jema." upanaya-jyAM udaharaNamAM prastuta karavAmAM AvelI vyAptine pakSamAM lAgu karavAmAM Ave che te vacanane upanaya kahevAmAM Ave che. 5 ApaNA cAlu daSTAntamAM vyApti che jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vahni che" arthAta dhUmane agni sAthe niyata saMbaMdha che, ane pakSa che parvata. tethI upanaya thaze "agni sAthe niyata saMbaMdha dharAvanAra (=anivyAya) dhUma ahIM parvatamAM (pakSamAM) che." Ama upanayamAM vyAptine kAryakArI banAvavAmAM Ave che. prastuta vizeSa paristhitimAM tene lAgu karavAmAM Ave che, tenuM application karavAmAM Ave che. * nigamana-hetu vagere vAkyothI pratijJA siddha thaI jAya che. jyAM sudhI pratijJA sAdhyakoTimAM hatI (siddha na hatI, tyAM sudhI te pratijJAmAtra hatI. paraMtu uparyukta hetu dvArA pramANita thaI have te siddha kaTimAM AvI gaI che. have te prati rahI nathI. prAraMbhamAMnI pratijJA hetu vagere vAkyothI siddha thaI gaI che e darzAvavA te ja pratijJAne pharIthI kahevAmAM Ave che. ahIM te. pratijJA nathI paraMtu hetu vagere vAkyone niSkarSa che, nigamana che. paMcAyavavAkyanuM udAharaNapratijJA-rvato vahinAna ( parvata agniyukta che.) hatu--pUvava ( kAraNa ke dhUmADAvALo che.) udAharaNa--o ke dhUmavAna sa soDanimAnuM , kayA mahAnA: (je je ghUmavAnuM che te te agnimAna che, udAharaNArtha rasoIdhara.) Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padana upanaya--vahivyApyadhUmavAnaya pavataH (vaddhi sAthe niyata sa MbaMdha dharAvanAra dhUmavALA A pava ta che.) nigamanatasmAt caMdumAnayaM vataH (tethI pavata agniyukta che.) 67 524 pakSamAM liMgInI gheASA e ja pratijJA che. enuM prayAjana e che ke zrotA (=para) pahelethI ja samajI le ke vakatA anumAna dvArA ene zuM puravAra karI ApavA mAge che. pratijJA pachI hetu ApavAmAM Ave che. hetu sAmAnya rIte pAMcamI vibhaktimAM heAya che. hetu ane liMgamAM thADAka bheda che. liMga te padA' che jenAthI anumAna thAya che. hetu te li Mganu pratiprAdaka vAkya che, hetu vidhyAtmaka yA niSedhAtmaka hoya che. hetune jANyA pachI zrotAnA manamAM prazna UThe che ke e hetuthI prastuta pratijJA kevI rIte siddha thaze? e praznanuM nirA-karaNa vaktA udAharaNuvAkaya dvArA kare che. udAharaNa sAMbhaLI zrAtAnA manamAM ` prazna UThe che ke udAharaNamAM je vAta kahevAmAM AvI che te vartamAna pratijJA. ane hetune kevI rIte lAgu paDe che ? A praznanuM samAdhAna vaktA cothA upanayavAkayathI kare che. sAdhya have siddha thaI gayuM che ane have zretAne kaMI sadeha na rahevA joIe e darzAvavA vaktA pratijJAnuM punaH uccAraNa kare che. A ja nigamana che. pratijJA, hetu, udAharaNa ane upanaya cAya maLI zreAtAne eka niSka para paheAMcADe che.68 te che nigamana. prAcIna naiyAyikA A pAMca avayava uparAMta bIjA pAMca avayava paNa mAnatA hatA. arthAt tee kula dasa avayaveA svIkAratA hatA. te dasane krama A pramANe hateA-jijJAsA, sa`zaya, zayaprApti, prayeAjana, saspeMzayavyudAsa, pratijJA, hetu, udAharaNu, upanaya ane nigamanA prathama pAMca taka zAstranI dRSTie mahattvanA na hoI vAtsyAyana vageree temanA svIkAra karyAM nathI.19 pratijJA, hetu, udAharaNa ane upanayanuM kramaza: zabda, anumAna, pratyakSa ane upamAna sAthe samIkaraNa karavAnI taiyAyikAnI icchAe temane pAMca ja avayavA svIkAravA preryAM che evuM eka Adhunika vidvAnanuM mantavya che.71 mImAMsakeA pratijJA, hetu ane udAharaNa e traNa ke udAharaNa, upanaya ane nigamana e traNa avayavA ja svIkAre che. bauddo hetu ane udAharaNa e ja avayave svIkAre che; bauddha dA`nika dhamakIti te kahe che ke zreAtA (=para) vidvAna hAya teA kevaLa hetuvacana ja pUratu che.72 e jANavu joI e ke taiyAyikAe udAharaNa sahita vyAptivacanane udA haraNa' nAma kema ApyuM che ? vastutaH trIjA avayavamAM vyApti jeTalu mahattva Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzane para5 udAharaNanuM nathI. keTalAka te mAne che ke udAharaNa Avazyaka nathI ane udAharaNanA abhAvamAM paNa anumAna thaI zake che. evuM jaNAya che ke mULa rUpamAM pAca vAkyo A rUpamAM haze-parvato vaddhimAna | dhUmavati | yathA mAnasa: I tathA grAm | tasmAta tathA / Ama trIjA vAkyamAM kevaLa udAharaNa ja zarUAtamAM haze. paraMtu pachI enI sAthe vyApti paNa kahevI jarUrI manAI. pariNAme udAharaNa sahita vyAptikathananI praNAlI zarU thaI tyAreya nAma te jUnuM "udAharaNa" ja rahyuM. Ama trIjA avayavamAM udAharaNa karatAM vyApti vadhu mahattvanI hovA chatAM te avayavanuM nAma "udAharaNa" kema ? --A praznane Avo khulAso baDAsa Ape che. hetubheda tarkasaMgrahakAra liMganA traNabheda jaNAve che - anvayavyatireka, kevalAnvayI ane kevalavyatirekI. je hetu anvayavyApti ane vyatirekavyApti dharAvato hoya te anvayavyatirekI; je kevaLa anvayavyApti dharAvato hoya te kevalAnvayI ane je kevaLa vyatireka vyApti dharAvato hoya te kevalavyatirekI. A trividha liMgane AdhAre anvaya-vyatirekI Adi trividha anumAna bane che. A trividha liMgane samajavA te trividha anumAna vize pariccheda juo. heturUpa taiyAyika hetunA ( sahetunA) pAMca rUpi ( lakSaNo) gaNAve che. je hetu te pAMca lakSaNo dharAvato hoya tene ja sahetu ( valid reason) gaNI zakAya. te pAMca lakSaNa che-(1) pakSasattva, (2) sapakSasattva, (3) vipakSAsA (4) asapratipakSatva ane (5) abAdhitatva.3 pakSa, sapakSa ane vipakSanI paribhASA ApaNe samajI lIdhI che. hetana pakSamAM hovuM te pakSasattva che. hetunuM sapakSamAM hovuM te sapakSasattva che. hetanuM vipakSamAM na hovuM te vipakSAsattva che. pakSamAM sAdhyane abhAva puravAra karanAra tulyabaLavALo virodhI hetu na hovo te asatratipakSata che. hetune viSaya (=sAdhya) anumAna sivAyanA anya koI pramANathI bAdhita (contradicted) na thavo te abAdhitatva che. hevAbhAsa hetu jevo dekhAvA chatAM paNa je hetunAM uparyukata lakSaNo na dharAvatA heya te hetvAbhAsa (fallacious reason) kahevAya che.74 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para6 padarzana ' ukta pAMca lakSaNemAMthI eka eka lakSaNanA abhAvathI thatAM pAMca hevAbhAse nyAyasUtrakAra gautama svIkAre che. vipakSAsatva lakSaNa na hoya te savya. bhicAra hetvAbhAsa thAya. sapakSasarva lakSaNa na hoya te viruddha havAbhAsa thAya. asatipakSa lakSaNa na hoya te prakaraNasama hetvAbhAsa thAya. pakSasarva lakSaNa na hoya te sAdhyasama hevAbhAsa thAya. ane abAdhitatva lakSaNa na hoya te kAlAtIta havAbhAsa thAya.5 savyabhicAra-vyabhicArane artha ApaNe jANIe chIe. tene artha che ekanI sAthe ja sahavAsa na karatAM anyanI sAthe paNa sahavAsa kare che. je Avo hoya te savyabhicAra kahevAya.76 tenuM ja bIjuM nAma anaikAtika che. arthAta je ekanI sAthe ja saMbaMdha na dharAvatAM anyanI sAthe paNa saMbaMdha dharAve che te anaikAntika che.77 A uparathI e phalita thAya che ke je hetu sAdhyanI sAthe ja nahi paNa sAdhyAbhAva sAthe paNa rahe che te hetu savyabhicAra gaNAya. Ama savyabhicAra hetu vipakSamAM - jyAM sAyane abhAva hoya che tyAM - rahe che. arthAta tenAmAM vipakSAsava sahetulakSaNa hotuM nathI. udAharaNArtha, zabdamAM nityatva siddha karavA apAyela hetu "svarAcavAta (sparzazunya hovAthI) savyabhicAra hetvAbhAsa che, kAraNa ke sparzazunyatva sapakSa (AtmA vagere nitya padArtho) uparAMta vipakSamAM (rUpa vagere anitya padArthomAM) paNa rahe che. navyataiyAyikee savyabhicAra hetvAbhAsanA traNa bhedo svIkAryA che - sAdhAraNa, asAdhAraNa ane anupasaMhArI. (1) sAdhAraNa-sAdhAraNa hetvAbhAsa te che je pakSamAM, sapakSamAM ane vipakSamAM rahete hoya. upara ApelA udAharaNane sAdhAraNa hetvAbhAsa gaNavAmAM Avaze kAraNa ke "sparzazunyatve' hetu pakSamAM ( zabdamAM) che, sapakSamAM ( AtmA vagere nitya padArthomAM) che ane vipakSamAM ( rUpa vagere anitya padArthomAM) che. (2) asAdhAraNa-je hetu kevaLa pakSamAM ja rahe che ane sapakSa ane vipakSa hovA chatAM temanAmAM rahetuM nathI, te asAdhAraNa hevAbhAsa che." udAharaNArtha, "zabda nitya che, kAraNa ke tenAmAM zabdasvadharma che." ahIM zabda pakSa che, zabda sivAyanA AtmA vagere nitya padArtho sapakSe che ane rUpa vagere anitya padArtho vipakSa che. sapakSa ane vipakSa hevA chatAM "zabda" hetunuM sapakSamAM ke vipakSamAM hovuM saMbhavatu nathI kAraNa Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 527 ke zabdava zabdane ( pakSane) asAdhAraNa dharma che. tethI "zabdatva hetune asAdhAraNa hetvAbhAsa gaNavAmAM Ave che. (3) anupasaMhArI-je hetu kevaLa pakSamAM ja rahetA hoya che ane pakSamAM jagatanI badhI ja vastuo samAyelI hovAthI sapakSa ane vipakSane saMbhava na heIne sapakSa ke vipakSamAM raheto nathI te anupasaMhArI hevAbhAsa che. Ano artha e ke jyAre pakSa "sarva vastuo' ( 1) heya. tyAre je kaI hetu hoya te anupasaMhArI hevAbhAsa bane. udAharaNArtha, "sarva vastuo kSaNika che, sata hovAne kAraNe saravAta)". ahIM rati' hetu pakSamAM (sava vastuomAM) ja rahe che sapakSa ke vipakSamAM rahetuM nathI kAraNa ke jagatanI badhI ja vastuo pakSAntargata che.81 viruddha-je hetu svIkRta sAdhyathI (pratijJAthI) UlaTuM ja siddha kare te viruddha hevAbhAsa kahevAya.02 tarkasaMgrahakAra kahe che ke je hetu sAdhyAbhAva sAthe ja niyata saMbaMdha dharAvato hoya (arthAt sAdhyAbhAvathI vyApta hoya) tene viruddha hetvAbhAsa gaNavAmAM Ave che. 3 Ano artha e ke je hetu pakSa ane vipakSamAM ja rahetA hoya paNa sapakSamAM rahetA ja na hoya te viruddha hevAbhAsa che. udAharaNArtha, "zabda nitya che, kAraNa ke te kRtaka (kArya) che." ahIM "kRtakatva hetu kadI nitya vastuomAM (sapakSamAM) hotuM nathI paNa anitya vastuomAM (=vipakSamAM) ja hoya che. tethI, A hetu je siddha karavA dhAyuM hoya che (zabdanuM nityava) tenAthI UlaTuM ja (zabdanuM anityatva) siddha kare che. AvA hetune viruddha hetvAbhAsa gaNavAmAM Ave che. viruddha hetvAbhAsamAM sahetunAM sapakSasattva ane vipakSAsatta be lakSaNo hotAM nathI; eTaluM ja nahIM paNa te benAM viruddha lakSaNe sAkSAsattva ane vipakSasattva hoya che. - satipakSa--je hetune samabala pratipakSa (ravirodhI) hetu pakSamAM vidyamAna hoya tene sapratipakSa hevAbhAsa gaNavAmAM Ave che. eka hetu pakSamAM je dharma siddha karato hoya tenAthI taddana viparIta dharma tenA jeTalA ja baLavALe bIje hetu pakSamAM siddha karate hoya te pele pahele hetu sapratipakSa hevAbhAsa bane.84 satapratipakSa ane viruddha hetumAM spaSTa antara che. sapratipakSamAM sAdhyathI virodhI dharmanI siddhi bIjA hetu dvArA thAya che, A bIje hetu ApelA hetuthI bhinna hoya che. paraMtu viruddhamAM Apela hetu te ja sAdhyanA abhAvane siddha kare che. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 padarzana sAdhyasama yA asiddhapakSamAM sAdhya siddha karavAnuM hoya che, arthAta pakSamAM sAdhya asiddha hoya che. tevI ja rIte, Apele hetu paNa je pakSamAM asiddha heya te te asiddha hevAbhAsa gaNAya. A kAraNe ja gautama A hevAbhAsanuM nAma "sAdhyasama Ape che.85 je vastu pakSamAM siddha hoya te ja hetu banI zake. je vastu sAdhyanI jema pakSamAM asiddha hAya, vivAdagrasta hoya, te kadIya pakSamAM sAdhyane siddha karanAra sAdhana (=hetu) banI zake nahi. Avo hetu sAdhyasama yA asiddha hevAbhAsa ja gaNAya. udAharaNArtha, mImAMsaka taiyAyikane kahe che ke "chAyA dravya che kAraNa ke temAM gati che. paraMtu taiyAyika chAyAmAM (=pakSamAM) gatimasta (hetu) svIkAratA nathI. Ama ahIM ApelA hetunuM pakSamAM hovuM vivAdagrasta che. asiddha che. tethI tene asiddha hevAbhAsa yA sosama havAbhAsa gaNAya.' asiddha hetvAbhAsamAM saetunuM pakSasattva lakSaNa hotuM nathI. navyataiyAyikoe asiddha hetvAbhAsanA traNa prakAre gaNAvyA che AzrayAsiddha, svarUpasiddha ane vyAkhyAsiddha.07 (1) AzrayAsiddha--pakSanuM astitva ja na hoya te je hetu hoya te AzrayA siddha hetvAbhAsa gaNAya. udAharaNArtha, "AkAzakamaLamAM sugadha che kAraNa ke temAM kamalatvadharma che. ahIM AkAzakamaLa pakSa che ane kamalatva hetu che. paraMtu AkAzakamaLa atyanta asat che, tenuM astitva ja nathI. Ama kamalatvahetuno Azraya (pakSa) asiddha che, asata che, astitva , dharAvato nathI. tethI tene Azrayasiddha hetvAbhAsa kahevAya. (2) svarUpasiddha--pakSanuM astitva hovA chatAM je hetu pakSamAM rahetA ja na hoya tene svarUpAsiddha hevAbhAsa kahevAya che. udAharaNArtha, "zabda guNa che. kAraNa ke te cAkSuSa che (AkSAta). ahIM "cAkSuSa" hetu pakSa havA chatAM pakSamAM (zabdamAM) rahetuM nathI kAraNa ke cAkSuSatva zabdane ( pakSanI dharma nathI, zabdanuM (=pakSanuM svarUpa nathI.09 (3) vyApyatvasiddha -je hetu sopAdhika hoya che tene vyAkhyAsiddha hetA bhAsa gaNavAmAM Ave che. arthAt je hetu sAdhyavyApya nathI te te vyAyavAsiddha che. udAharaNartha, parvata para dhUma haze kAraNa ke tyAM agni che. ahIM parvata pakSa che, ghUma sAdhya che ane agni hetu che. hetu pakSamAM hovA chatAM sAdhyavyAkhyarUpe te pakSamAM nathI. arina pakSamAM che paraMtu ghumavyApya agni pakSamAM nathI. pariNAme agni pakSamAM dhUma Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa29 siddha karI zakato nathI. agni dhUmavyApya nathI kAraNa ke agnine dhUma sAthe saMbaMdha upAdhi (AdhanasaMga) upara AdhAra rAkhe che. anino dhUma sAtheno saMbaMdha anaupAdika nathI. upAdhinI carcA ApaNe karI gayA chIe eTale tenI punarukti karavAnI jarUra nathI. te kAlAtIta yA bAdhita--hetuthI pakSamAM je sAdhya siddha karavA mAgatA hoIe te sAdhyano abhAva pakSamAM anumAna sivAya bIjA pramANethI nizcita hoya te prastuta karavAmAM Avela hetune kAlAtIta yA kAlAtyayAdiSTa hatvAbhAsa kahevAya. tenuM bIjuM nAma nAma bAdhita paNa che. udAharaNArtha, "agni anuSNa (zItaLa) che kAraNa ke te dravya che (svAna)'. ahIM sAdhya agninuM anuSNava che, tene abhAva arthata agninuM uSNatva pratyakSapramANathI nizcita che. tethI hetuvAkyanA zravaNa pahelAM ja agnimAM sAdhAbhAvano (=uSNavano) nizcaya pratyakSapramANuthI siddha hovAne kAraNe prayakatAe hetuvAkayanuM uccAraNa karavuM joItuM na hatuM, kAraNa ke jyAM sudhI sAdhyanI siddhi nathI thaI hatI tyAM sudhI hetuvAkyanA prayogano samaya che. jyAre sAdhyane abhAva pratyakSathI gRhIta thaI gayA che tyAre hetunA prayogane kALa atIta thaI gayo hovAthI te hetu kAlAtIta hevAbhAsa banI joya che. te - anumAnanuM mahatva che - anumAna anvIkSA che, manana che. pratyakSa ane Agama mananane mATe sAmagrI (data) pUrI pADe. sADe che. anumAna che sAmagrI upara manana kare che, tenI parIkSA kare che. A daSTie pratyakSa ane AgamathI tenuM vaiziSTa che. vaLI, pratyakSa to vartamAna viSayane jANe che jyAre anumAna te traNeya kALanA viSayane jANe che. A tenI mahattA darzAve che. uparAMta, paMcAyavavAkyamAM zabda, anumAna, pratyakSa ane upamAna badhAM pramANane samavAya che, tethI tene parama cAya" evuM mahattvasUcaka nAma maLyuM che.94 pAdaTIpa 1 ...pazcAtmAna manumAnam | vyAyama 2.3 2 vyAdhyiAta pratyakSam- . : : - - 3ya tapUrva trivadhamanumAna thAya. 2.25 - sena gajhala sarva titamAnam ! racAzabhAva 2.2.2 pa. 34 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ No darzana 3 pratyakSAgamAzritamevAnumAnam / nyAyamA0 1.1.1 / 4 anumitikaraNamanumAnam / parAmarzajanya jJAnamanumiti: / vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnaM parAmarzaH / trksNgrh| 5 siSAdhayiSAmAtraM na pakSatA, vinA'pi siSAdhayiSAM ghanajitena medhAnumAnAt / -- siddhAntamuktA0 70 / . 1 ata eva sAdhyasandeho'pi na pakSatA vinA'pi sAdhyasandehaM tadanumAnAt / siddhau .. - satyAmapi siSAdhayiSAsattve'numitirbhavatyeva / siddhAntamuktA0 70 / / 7 yatra siddhirasti siSAdhayiSA ca nAsti tatra na pakSatA / siddhAMtamuktA070 / 8 siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhayabhAvaH pakSatA / siddhAntamukA0 70 / 5 nyAyavA01.1.33 / 10 nyAyavAtA0 TI0 1.1.33; 1.1.5 / 11 pramANavA0 (manoratha0 sahita saM* rAhulajI) pR0 471-473 / nyAya bindu 2.6 / 12 pralovArtika, anumAnapariccheda kA0 24-51 / 13 sAdhyaM ca dvividhaM dharmiviziSTo vA dharmaH zabdasyanityatvaM, dharmaviziSTo vA dharma anityaH zabda iti / nyAyabhA0 1.1.36 / 14 vyApyasya parvatAdivRttitva pakSadharmatA / tarkasaMgraha / 15 gRhIte niyame yAvat punaH kvaciddharmiNi dhUmAdeliGgasya prahaNaM na vRttaM, tAvanna bhavati liGgino'vagatiriti sambandhagrahaNakAlApekSayA dvitIya talliGgadarzanamapekSita vyam / saiveyaM pakSadhabhatocyate / nyAyama0, bhA0 1, pR0 112 / 11 'yatra yatre dhUmastatra tatrAgniH' iti sAhacaryamiyamo vyAptiH / tasaMgraha / 17 ekasya sAdhyasya tadabhAvasya vA yo'ntaH sahacAraH avyabhicaritaH sahacAraH tasyA yamityaikAntikaH / nyAyakoza / 18 vyAptiH avinAbhAvaH nityasAhacaryamityarthaH / nyAyama0, bhA0 1, pR0 103 / tasmin satyeva bhavane na vinA bhavanaM tataH / ayamezavinAbhAvo niyamaH sahacAritA / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 110 / 19 A saMdarbhamAM kumArika bhaTTanI be kArikAo yAda rAkhavA jevI che ? vyApyasya gamakanvaM ca vyApakaM gamyamiSyate / yo yasya dezakAlAbhyAM samo nyUmo'pi vA bhavet // 'sa vyApyo vyApakastasya samo vA'bhyadhiko'pi vA / ... tena vyApye gRhIte'rthe vyApakastasya gRhyate / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyana na hyanyathA bhavatyeSA vyApyavyApakatA tayoH / mImAMsAzlovArtika, anumAnapari0 kA0 4-6 / 20 upa samIpavartini AdadhAti svakIyaM rUpamiti upAdhiH / A 51 21 yasyAsau svAbhAviko niyataH sa eva gamako gamya cetaraH sambandhIti yujyate / tathA hi dhUmAdInAM vanyAdisambandhaH svAbhAvikaH, na tu vahnnyAdInAM dhUmAdibhiH / te hi vinA'pi dhUmAdibhiH upalabhyante yadA tvAdrendhanAdisambandhamanubhavanti tadA dhUmAdibhiH saha sambadhyante / tasmAd vahnyAdInAmArdrendhanAdyupAdhikRtaH sambandho na svAbhAvikaH, tato na niyataH / svAbhAvikastu dhUmAdInAM vahanyAdibhiH sambandha upAdheranupalabhyamAnatvAt / nyA0 vA0 tA0 TI 101.5 / 22 yadAha----- kAryakAraNabhAvAd vA svabhAvAd vA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo ....... // nyA0 vA0tA0 TI 1.1.5 / 23 nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 107 - 110 / " 24 tasmAdyo vA sa vA'stu sambandhaH kevalaM yasyAsau svAbhAviko niyataH sa eva gamakaH... / nyA0 vA0 tA0 TI 1.1.5 / 25 dvaividhyaM nu bhaved vyApteranvayavyatirekataH // 142 // anvayavyAptiruktaiva vyatirekAdihocyate / sAdhyAbhAvavyApakatvaM hetvabhAvasya yad bhavet // 143 // kArikAvalI | bhAvayoH sAhacarya yat bhanvayaM tat pracakSate / vyatirekaM tu manyante sAhityaM tadabhAvayoH || sAdhyasAdhanabhAvastu bhaved yatrApyabhAvayoH // tayorevAnvayastatra vyatirekastu bhAvayoH || iyAneva vizeSastu bhAvayoryAdRzI yayoH // vyApyavyApakatA saiva vyatyastA tadabhAvayoH // nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 112 / 26 ' evamanvayavyatirekAbhyAM sahacAragrahasyApi hetutA / siddhAntamuktA0 137 / 27 bhAvAbhAva sAhacaryamavadhArya manasA niyamajJAnasiddheH / nyAyamaJjarI, bhA0 1, pR0 112 / 28 vyabhicArasyAgraho'tha sahacAragrahastathA / heturvyAptigrahe tarkaH kvacicchakAnivartakaH // 137 // kArikAvalI / 25 tathA ca sati upAdhyabhAvajanitasaMskAra sahakRtena bhUyodarzanajanita saMskAra sahakRtena pratyakSeNaiva dhUvAgnyoH vyAptiH avadhAryate / tarkabhASA | 30 bruze Tippu 28. 12 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para 16zana 31 vyAghAtAvadhirAzaGkA ........ / nyAyakusumAJjali 3.7 / 32 na ca sakalatribhuvanavivaraniruddhadhUmAgnivyaktisArthasAkSAtkaraNamupayujyate, jvalanatvAdi__sAmAnyapurassaratayA vyAptigrahaNAt / yatUktaM - 'sAmAnyaM vAstavaM nAsti' iti tat zabdArthacintAprasaGage pratisamAdhAsyate / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 111 / 33 tathA ca sAmAnyalakSaNAM vinA dhUmatvena sakaladhUmAnAM vahnitvena sakalavahnInAM ca bhAnaM kathaM bhavet tadartha sAmAnyalakSaNA svIkriyate / siddhAntamuktA0 65 / ' 34 siddhAntamuktA0 65 / 35 nyAyAna(30ml), ma.ma. vibhUSaNa, 50 141-142. 38 vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnaM praamrshH| tarkasaMgraha / 37 parAmarzajanyaM jJAnamanumitiH / tarkasaMgraha / 38 ...trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTaM ca / nyAyasU0 1.1.5 / 36 pUrvavadili-yatra kAraNena kAryamanumIyate, ythaa-meghonntyaa|, bhaviSyati vRSTiriti / nyAyabhA0 1.1.5 / / , 40 athavA pUrvavaditi-yatra yathApUrva pratyakSabhUtayoranyataradarzanenAnyatarasyAyakSasyAnumAnaM, yathA dhUmenAgniriti / nyAyabhA0 1.1.5 / 41 zeSakta tat yaMtra' kAryeNa kAraNamanumIyate, pUrvodakaviparItamudakaM nadyAH pUrNatvaM zIghratvaM ca dRSTvA srotaso'numIyate bhUtA vRSTiriti / nyAyabhA0 1.1.5 / 42 zeSavannAma parizeSaH / sa ca prasaktapratiSedhe'nyatrAprasaGgAd ziSyamANe sampratyayaH, yathA sadanityamevamAdinA dravyaguNakarmaNAmavizeSeNa sAmAnyavizeSasamavAyebhyo vibhaktasya zabdasya tasmin dravyaguNakarmasaMzaye, na dravyam ekadravyatvAt, na karma zabdAntarahetutvAt , yastu ziSyate so'yamiti zabdasya guNatvapratipattiH / nyAbhA0 43 zeSavat yathA--samudrAdekaM jalapalaM lavaNamAsAdya zeSasyApyasti lavaNabhAva iti / gauDapAdabhASya, sAMkhyakArikA 5 / 44 sAmAnyatodRSTam--vrajyApUrvakamanyatra dRSTasyAnyatra darzanamiti, tathA cAdityasya, tasmAdastyapratyakSA'pyAdityasya vrajyeti / nyAyabhA0 1.1.5 / 45 sAmAnyatodRSTaM nAma--matrApratyakSa liGgaliGginoH sambandhe kenacidarthena liGgasya sAmAnyAdapratyakSo liGko gamyate, yathecchAdibhirAtmA, icchAiyo guNAH, guNAzca dravyasaMsthAnAH, tad yad eSAM sthAnaM sa Atmeti / nyAyamA 1.1.5 / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa33 46 aparaM ca vItaM sAmAnyatodRSTam adRSTasvalakSaNasAmAnyaviSayam , yathetriyaviSayamanu mAnam / atra hi rUpAdivijJAnAnAM kriyAtvena karaNavattvamanumIyate / yadyapi karaNavasAmAnyasya chidAdau vAsyAdi svalakSaNamupalabdham, tathApi yajjAtIyasya rUpAdijJAne karaNa vamanumaM yate tajjAtoyasya karaNasya na dRSTaM svalakSaNaM pratyakSeNa / indriyajAtIyaM hi tankaraNam , na cendriya vAmAnyasya svalakSaNamindriyavizeSaH pratyakSagocaro'rvAdRzAma , yathA vahnitvasAmAnyasya svalakSaNa vahniH / sAMkhya sattvakaumudI kA0 5 / 47 sAmAnyatodRSTaM tu yat akAryakAraNabhUtAd liGgAt tAdRzasyaiva linino'numAnam yathA kapityAdau rUpeNa rasAnumAnam / rUparasayoH samavAyikAraNamekaM kapityAdidravyam, na tuM tayoranyonya kAryakAraNabhAvaH / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 119 / 48 vaividhyamanumAnasya kevalAnvayibhedataH / kArikAvalA kA0142 / 48 nizcitasAdhyavAn sapakSaH / yathA tatraiva mahAnasaH / trksNgrh| 50 nizcitasAdhyAbhAvavAn vipakSaH yathA tatraiva mahAhUdaH / tarkasaMgraha / 51 sansapakSavipakSo'nvayavyatirekI yathA vahnimAn dhUmAdityAdau, tatra sapakSasya mahAna . sAdevipakSasya jalahadAdezca sattvAditi / siddhAntamuktA0 153 / / 52 tatrAsadvipakSaH kevalAnvayI yathA ghaTo'bhidheyaH prameyatvAdityAdau / tatra hi sarva syaivAbhidheyatvAd vipakSAsattvam / siddhAntamuktA0 143 / 53 asatvapakSaH kevalavyatirekI / siddhAntamuktA 143 / 54 bhanumAnaM dvividham-svArtha parArtha c| tksNgrh| 55 tatra svArtha svAnumitihetuH / trksNgrh| 5, tarkasaMgraha / 57 yattu svayaM dhUmAdagnimanumAya parapratipattyarthaM paJcAvayavavAkyaM prayukta tat parArtham / trksNgrh| 58 parArthAnumA zabdAtmakam, svArthAnumAnaM tu jJAnAtmakam / nyAyavindu-dharmoM ttaraTIkA, 2.1 / 5. svArthAnumitiparArthAnumityoliGgaparAmarza eva karaNam / tarkasaMgraha / : 1. pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH / nyAyasU0 1.1.32 / 11 sAdhyanirdezaH pratijJA / 'nyAyasU0 1.1.33 / / 12 ....sAdhyasAdhanaM hetuH / nyAyasU01.1.34 / 13 ...dRSTAnta udAharaNam / nyAyasUtra 1.1.35 / 15 vyAptipratipAdakamudAharaNam / takasaMgrahadopikA / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 5 udAharaNApekSastathetyupasaMhAro (na tatheti vA) sAbhyasyopanayaH / nyAyasUtra - 1.1.38 / 16 hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam / nyAyasUtra 1.1.39 / 17 - parvato vahnimAniti prtijnyaa| 'dhUmavattvAt' iti hetuH / 'yo yo dhUmavAn sa so'. gnimAn yathA mahAnasaH' ityudAharaNam / 'tathA cAyam' ityupanayaH / 'tasmAt tathA' iti nigamanam / tarkasaMgraha / 18 nigamyante samarthyante sambadhyante'nena pratijJAhetUdAharaNopanayA ekatreti nigamanam / nyAyamA0 1.139 / numA 55 70. 18 nyAyamA0 1.1.32 / 70 teSu pramANasamavAyaH / AgamaH pratijJA / heturanumAnam / udAharaNaM pratyakSam / upanayanamupamAnam / sarveSAmekArthasamavAye sAmarthyapradarzana nigamanamiti / nyAyabhA 1.1.1 / / 71 Indian Logie in the Early Schools, Randle, p. 167 72 pramANamomAMsA, bhASATippaNa, paM0 sukhalAlajI, pR0 94-95 / 73 tacca phacalakSaNam / kAni punaH paJcalakSaNAni ? pakSadharmatvaM sapakSadharmatvaM vipa kSAdvadhAvRttiH bhavAdhitaviSayatvam asatpratipakSatvam / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 101 / / :74 hetulakSaNAbhAvAdahesavo hetusAmAnyAd hetuvadAbhAsamAnAH / nyAyamA0 1.2.4 (utthaanikaa)| 75 savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamAlAtItA hetvAbhAsAH / nyAyasUtra 1.2.4 / 76 vyabhicAra ekatrAvyavasthitiH / saha vyabhicAreNa vartate iti samma bhacAraH / nyAbhA09.2.5 / / 77 anaikAntikaH savyabhicAraH / nyAyasUtra 1.25 / 78 nyAyamA0 1.1.5 / 78 sa trividhaH-sAdhAraNa-asAdhAraNa-anupasaMhAribhedAt / tarkasaMgraha / 80 sarvasapakSavipakSavyAvRtto'sAdhAraNaH / trksNgrh| 81 anvayavyatirekadRSTAntarahito'nupasaMhArI / yathA-sarvam anityam prameyatvAta iti / atra sarvasyAdi pakSatvAd dRSTAnto nAsti / trksNgrh| 82 siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH / nyAyasUtra 1.26 / 83 sAdhyAbhAvavyApto heturviruddhaH / tarkasaMgraha / 84 yasya sAdhyAbhAvasAdhakaM hetvantaraM vidyate sa satpratipakSaH / trksNgrh| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 535 85 sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAt sAdhyasamaH / nyAyasUtra 1.2.8 / 8 dravyaM chAyeti sAdhyaM gatimattvAditi hetuH sAdhyenAviziSTaH sAdhanIyatvAt sAdhya samaH / nyAyabhA0 1.2.8 / 87 asiddhastrividhaH-AzrayAsiddhaH, svarUpAsiddhaH, vyApyatvAsiddhazca / trksNgrh| 8. ...atra gAnAvindamAzrayaH / sa ca nAstyeva / takasaMgraha / 88 ...atra cAkSuSatvaM zabde nAsti / trksNgrh| 80 sopAdhiko hetuApyatvAsiddhaH / sarkasaMgraha / 41. yasya sAdhyAbhAvaH pramAgAntareNa nizcitaH sa bAdhitaH / tarkasaMgraha / 82 pratyakSAgamAzritamanumAnaM sA'nvIkSA / nyAyamA0 1.1.1 / 83 sadviSayaM ca pratyakSaM sadasadviSayaM cAnumAnam / kasmAt ? traikAlyagrahaNAt / trikA layuktA arthA anumAnena gRhyante, bhaviSyatItyanumIyate bhavatIti cAbhUditi ca, asacca khalu atItamanAgataM ceti / nyAyabhA0 1.1.5 / teSu pramANasamavAyaH / AgamaH pratijJA / heturanumAnam / udAharaNaM pratyakSam / upanayamupamAnam / sarveSAmekArthasamavAye sAmarthyapradarzana nigamanamiti / so'yaM paramo nyAya iti / nyAyamA0 1.1.. / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 5 upamAna upamiti vRddhajana pAsethI jJAta-ajJAta be vastuone sAdazyane havAkaya dvArA jANyA pachI ajJAta vastumAM jyAre te sAdagya pratyakSa thAya che tyAre vRddhavAkyanuM smaraNa thAya che, pariNAme te vastu amuka padavA che evuM je jJAna janme che. te upamiti che. udAharaNArthaje gavaya pazune jANatA nathI te araNyavAsI. pAsethI jANe che ke gavaya gesadaza hoya che. AvA vAkyane atidezavAkya kahevAmAM Ave che. te vAkyamAM jene gavaya ajJAta che tenI daSTie jJAta (gAya) ane ajJAta (gavaya) vaccenuM sAdagya pratipAdita thayuM che. have A vyakti jaMgalamAM jAya che. tyAM te gesadaza pazune dekhe che arthAta te pazugata gosAdazya tene pratyakSa thAya che, tene gavaya gesadaza hoya che e pUrvakRta aMtidezavAkyanuM smaraNa thAya che, phaLarUpe gavatha-pazu gavayapadavA che evuM saMjJAsaMgnisaMbaMdhanuM jJAna tene thAya che. A saMjJAsaMgnisaMbaMdhajJAna upamiti che. tenuM je sAdhakAma kAraNa che te upamAna pramANe che.' upamAna pramANa ApaNe joyuM ke upamitinI utpattimAM sadazyadarzana ane atidezavAkyasmaraNa baMne Avazyaka che. tethI prazna UThe che ke A bemAM upamitinuM kAraNa (=upamAna pramANa) kone gaNavuM ? arthAta te bemAM upamitinuM sAdhatama kAraNa kayuM mAnavuM ? A prazrana parave nauyAyikamAM matabheda che. jayaMta bhaTTa jaNAve che ke vRddha yAyikone mate atidezavAkya(smaraNa) upamitinuM kAraNa che. vadhumAM te jaNAve che ke bhASyakAra vAtsyAyana A matanA samarthaka che. jayaMta bhaTTanI vAta sAcI che. 4 vArtikakAra udyotaka bhinna mata dharAve che. temanA pramANe atidezavAkyasmaraNa upamitinuM sAdhatama kAraNa nathI paraMtu sArazya-- darzana upamitinuM sAdhaktama kAraNa che. te kahe che ke atidezavAkya(=Agama)smaraNasApekSa sArUpyapratyakSa ja upamAna pramANa che. udayanAcArya ane navyanaiyAyika gavayaniSTha gosAdazyanA pratyakSane upamitinuM karaNa (=sAdhaktamakaraNa) Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa37 gaNI pUrvazrata atidezavAkyanA smaraNane tene vyApAra gaNe che. prAcIna matamAM vyAyArUpa carama kAraNa ja mukhya kAraNa hoI te ja mukhya upamAna pramANa gaNAya ane tajajanya pramA upamiti gaNAya. sadazya eTale zuM ? naiyAyike sadazyane dravya Adi sAta padArthothI atirikta svataMtra padArtha tarIke svIkAratA nathI. temane mate be vastuo bhinna hovA chatAM temanAmAM ghaNuM dharmo samAna hoya te te be vastuomAM sadazya che ema kahevAya. chage ane gavaya baMne bhinna che. arthAta baMne eka jAtinA nathI. ekanI gotva jAti che ane bIjAnI gavayatva jAti che. tema chatAM gavayamAM evA ghaNuM dharmo che je gAmAM che. eTale gavayane gesadaza kahevAya. gavayanA ghaNA avayavo gonA avayo jevA ja che. tethI gavayane gesadaza kahevAya. keTalAka navIna -auyAyikee te sadazyane pRthapha padArtha tarIke paNa svIkAryuM che. 8 trividha upamiti upamitinA traNa prakAre che-sAdhapamiti, vaidharmopamiti ane dharmamAtrapamiti. gavaye gesadaza che. evA sAdhamya pratipAdaka atidezavAkyanA smaraNa tema ja gavAyagata gosAizyadarzanathI je upamiti utpanna thAya tene sAdhammapamiti kahevAya. UMTa azva jevo samAna pRSThavALA ane hasva grIvAvALa nathI hota' evA vaidhammapratipAdaka atidezavAkyane smaraNa tema ja UMTagata azvadharyAdarzanathI je upamiti janme tene dharmopamiti kahevAya. geMDAne nAka pAse camakatuM eka ziMgaDuM hoya che' AvA dharmamAtrapratipAdaka atidezavAkyanA smaraNa tema ja pazugata te asAdhAraNa dharmane pratyakSathI je upamiti janme tene dharmapAtropamiti kahevAya. * upamAna pramANanI sthApanA upamAna pramANu upara evo AkSepa thAya che ke upamAna pramANa asaMbhava che. kevI rIte? "gavaya gesadaza hoya che e pUrvazreta atidezavAjyArthinI smRtinI sahAyathI gavayagata gesadazyadarzana upamitirUpa "A gavaya che (=avayapadavA che, evA saMjJAsattisaMbaMdhajJAnane utpanna kare che evI nauyAyikenI mAnyatA barAbara nathI kAraNa ke saMbhavita traNeya vikalpa (alternatives) ghaTatA nathI. gavayanuM ga sAthe atyantasAdazya vivikSita che ke Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa38 vana meTA bhAganuM sAdazya (=prAya sadazya) vivakSita che ke eka aMzamAM ja sAdagya (ekadezasAda25) vivakSita che? je gavayanuM ge sAthe atyaMta sAdazya vivakSita hoya te genuM ge sAthe ja atyata sadazya saMbhavatuM hoI anyA ge ja gavarya padavANya banI jAya. je gavayanuM go sAthe prAyasAdastha vivakSita hoya che tevuM prAyasidazya te bheMsa vageremAM paNa saMbhavatuM hoI bheMsa vagere gavaryapadavAo banI jAya. je gavayanuM ge sAthe ekadeza-sAdazya vivakSita heya te evuM ekadeza-sAdaDyu te badhI ja vastuomAM hoI badhI ja vastuo. gayapadavAo banI jAya. A badhuM darzAve che ke upamAna pramANa saMbhavatuM ja nathI.10 AnA uttaramAM taiyAyika jaNAve che ke atidezavAya potAnA arthanuM (=sAdazyanuM) prakaraNa (context) vagerenI sahAyathI ja pratipAdana kare che. tethI, keTalIka vAra atidezavAkya dvArA atyantasAdastha jAya che, keTalIka vAra prAyasAdazya samajAya che ane keTalIka vAra ekadezasAdazya samajAya che. je puruSa bheMsa vagerene jANatA hoya ane galyane na jANato heya tene je gavaya gosadaza hoya che? e atidezavAkya kahevAmAM AvyuM hoya te bheMsa vagerenI vyAvRtti (exclusion) thaI jAya te mATe gavayanuM ge sAthenuM bhUya:sAmya (3ghaNA dharmonI samAnatArUpa sAdaya) vivakSita che, tethI ja te vyakti vane bheMsa vageremAM gesadazya dekhavA chatAM atidezavAkyanuM smaraNa karI "gavarya padane temanI sAthe joDatuM nathI, paraMtu jyAre te ajJAta pazumA gosAdazya dekhe che tyAre ja atidezavAkyane smarI temAM gavaya saMjJAno prayoga kare che. AthI UlaTuM, je vyakita bheMsa vagereneya jANatI nathI tenI bAbatamAM prastuta atidezavAkya upamanapramANu tarIke kArya karatuM nathI athAta te saMjJAsaMnnisaMbaMdhajJAnarUpa pramAne utpanna karatuM nathI. Ama upamAna pramANano saMbhava che che e hakIkta naiyAyike e puravAra karI. upamAna pramANa pramANa te che paraMtu te svataMtra pramANa nathI, tene antabhaMva pratyakSamAM ke anumAnamAM ke zabdamAM thaI jAya che ema jyAre nayAyikane kahevAmAM Ave che tyAre upamAna pramANane svataMtra pramANe gaNanAra naiyAyika tene pratiSedha karI upamAna pramANane svatantra pramANa tarIke sthApe che. naiyAyika kevI. rIte tene svataMtra pramANa tarIke sthApe che te joIe. - upamAna pramANane pratyakSamAM anabhava na thaI zake. gavagata gosAdazyapratyakSathI ja gavaartha ane "gayapadane saMbaMdha gRhIta thato nathI. jeNe Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 539 gesadaza gavaya hoya che evuM atidezavAkya sAMbhaLyuM nathI te vanamAM ajJAta pazumAM gosAdazyanuM pratyakSa te kare che paNa tene te pazu gavayapadavA che evuM jJAna thatuM nathI. atidezavAkyasmaraNasahakRta sAdaDyudarzana ja saMjJAsaMgnisaMbaMdhajJAnarUpa upamiti utpanna kare che. Ama upamAna pramANu kevaLa sadazyadarzanarUpa na hoI pratyakSapramANathI bhinna puravAra thAya che. keTalAka dArzanike upamAna pramANane anumAnamAM antarbhAva kare che. teo kahe che ke jema anumAnamAM pratyakSa vastu (=dhUma) uparathI apratyakSa vastunuM (=agninuM) jJAna thAya che tema upamAnamAM paNa pratyakSa vastu (ge) uparathI apratyakSa vastunuM (=avayanuM) jJAna thAya chetethI upamAnane anumAna ja gaNavuM joIe.13 AnA uttaramAM taiyAyika kahe che ke pratyakSa go uparathI apratyakSa gavayanuM jJAna karAvavuM te upamAnapramANunuM kAma nathI, tenuM kAma te jyAre ajJAta gavaya pratyakSa thAya tyAre tenI aMdara pratyakSa thayelA gavayatvasAmAnyanuM "gavayepadavArUpe jJAna karAvavAnuM che.14 vaLI, anumAnamAM pakSadharmatAjJAna ane vyAptijJAna Avazyaka che jyAre upamAnane temanI apekSA nathI.15 upamAnapramANa atidezavAkyarthasmaraNa sahakRta sadazyadarzanarUpa che jyAre anumAna pramANa vyAptisaMbaMdhasmaraNasahakRta liMgaparAmarzarUpa che. Ama upamAna pramANano anumAnapramANathI bheda che. tethI upamAna pramANane anumAnamAM antarbhAva thaI zake nahi. upamAna pramANu zabdapramANathI paNa bhinna che. gavaya gosadaza hoya che? evuM atidezavAya zabdapramANu yA AgamapramANa che e vAta kharI paraMtu tenA ekalAthI spaSTa ane nirupaddhava saMjJAsaMgnisaMbaMdhijJAna thatuM nathI, kAraNa ke jyAM sudhI saMjJI(=gavayavasAmAnya)nuM pratyakSa thAya nahi tyAM sudhI te vAkya saMjJAsaMnnisaMbaMdhajJAna karAvI zakatuM nathI. saMjJAne saMtI sAthe spaSTa ane nirupaddhava saMbaMdha jANavA mATe saMsInuM pratyakSa jarUrI che, saMjJArksa pratyakSajJAnapUrvaka che, kevaLa atidezavAkSArthajJAna ja saMjJAsaMgnisaMbaMdhajJAna karAvavA pUratuM nathI.17 pAdaTIpa 1 prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam / nyAyasUtra 1.1.6 / prajJAtena sAmAnyAd prajJApanIyasya prajJApanamupamAnamiti / yathA gaurevaM gavaya iti / kiM punaratropamA Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 padarzana nena kriyate ? yadA khalvayaM gavA samAnadharma pratipayate tadA pratyakSatastamathaM pratipadyata iti ? samAkhyAsambandhapratipattirupamAnArtha ityAha / yathA gaurevaM gavaya ityupamAne prayukte gavAsamAnadharmamarthamindriyArthasannikarSAdupalabhamAno'sya gavayazabdaH saMjJeti saMjJAsaMjJisambandhaM pratipadyate iti nyAyabhA0 1.1.6 / 2 atra vRddhanaiyAyikAstAvadevam...sArUpyapratipAdakamatidezavAkyamevopamAnam / nyAya. maM., bhA. 1, pR0 128 / 3 bhASyAkSarANyapi caitatpakSasAkSyacchAyAmiva vadanti lakSyante / nyAyama, bhA0 1, 4 yathA gaureva gavaya ityupamAne prayukte... / nyAyabhA0 1.1.6 / 5 tathA''gamAhitasaMskArasmRtyapekSaM sArUpyapratyakSamupamAnamiti / nyAyavA02.1.48 / I tatkaraNaM sAdRzyajJAnam / atidezavAkyArthasmaraNamavAntaravyApAraH / tarkasaMgraha / sAdRzyadhIrgavAdInAM yA syAt sA karaNaM matam // 79 / vAkyArthasyAtidezasya smRti ApAra ucyate / kArikApalI / *7 sAdRzyamapi na padArthAntaraM kintu tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvam / siddhAnta muktA0 2 / 8. navyAstu sAdRzyamatiriktameva / dinakarI, siddhAntamuktA02 / 8 varadarAjakRta tArkikarakSAH siddhAMtacandrodaya / , 10 atyantaprAyaikasAdhAdupamAnAsiddhiH / nyAyasU0 2.1.45 / (nyA0 vA tA0 TI0 sahita) 11 prakaraNAdyapekSa hi vAkyaM svArtha pratipAdayati, na kevalam / tadvazAcca kvaci. datyantasAdhayaM pratIyate kvacid . bhUyaHsAdhayaM kvacidekadezasAdharmya, tadiha pratItamahiSAdikaM puruSaM prati yathA gaurevaM gavaya iti vAkyamuccAryate tadA mahi. SAdiparihArAya bhUyaHsAdhayaM vivakSitamityavagataM vAkyAtha smaran mahiSAdiSu vane gosAdhayaM pazyannapi na gavayasaMjJAM nivezayati api tu sAdharmyavati gavarya eva tAM nivezayati / yastvapratItamahiSAdistaM prati etadvAkyamupamAnaM na bhava tyeveti paramArthaH / nyAvA0tANTI0 2.1.45 / 12 na, pratyakSasyendriyasannikarSAdisvabhAvasya saMjJAsaMjJisambandhabodhakaraNAsamarthatvAt / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 131 / 13 astu tayupamAnamanumAnam pratyakSeNApratyakSasiddheH / nyAyabhA0 2.1.47 / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna 14 nApratyakSa gavaye pramANArthamupamAnasya pazyAmaH / nyAyasUtra 02.1.48 / 15 naitAvatA 'numAnamevedamityAzaGkanIyam; anapekSitapakSadharmAnvayavyatirekAdisAmagrI kasya tatpratyayotpAdAt / nyAyama, bhA0 1, pR0 131 / 16 nyAyavA0 2.1.48 / 17 iha punaratidezavacanasamaye gosAdRzya mAtropadezye satyapi saMjJini na nivartata evopaplavaH ; pramANAntarapariccheda sApekSa kasaMjJirUpopadezAt // nyAyamaM0, bhA 1, pR0 131 / 541 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 6 zabdapramANa prAstAvika Aptavacana zabdapramANa che, AgamapramANa che. Amavacana dvArA ApaNane je jJAna thAya tene zAbda bodha yA zAbdI pramA kahevAya. A pravacana zAbdI pramAnuM sAdhakatama kAraNa che. AptavacanathI ApaNane vastunuM yathArtha jJAna thAya che. paraMtu AptavacanathI ApaNane vastunuM yathArtha jJAna tyAre ja thAya jyAre ApaNe Apta vaktAnI bhASA jANatA hoIe ane vaktAne Ata tarIke jANatA heIe. vakatAnI bhASA jANatA hoIe ane tenI ApatA na jANatA hoIe te tenAM vacanothI kevaLa vaktavyanuM-abhiprAyanuM jJAna thAya paNa vastunuM yathArtha jJAna na thAya. Ama zabda dvArA vastunuM yathArtha jJAna prApta karavuM hoya te keNa Apta che te jANavuM joIe ane bhASAne - pada padArtha, vAkya-vAWArthane - samajavAnI zakita keLavavI joIe. A kAraNe zabda-bUmANanA prakaraNamAM pada-padArtha, vAkya-vAkSArtha ane AptatAnI carcA karavAmAM Ave che. | zabda-zabdArtha (pada-padArtha) zrotrendriyagrAhya viSaya zabda che. zabdanA be prakAra che-dhvanyAtmaka (inarticulate) ane varNAtmaka (articulate). je zabda kevaLa dhvanirUpa che, jemAM akSare (vaNe) praphuTita nathI hotA te zabda dhvanyAtmaka gaNAya; udAharaNArtha, Dhelane avAja. je zabda kaMTha, tAlu, vagerenA saMyogathI janme che ane jemAM vaNe praphuTita hoya che te zabda varNAtmaka gaNAya che. varNAtmaka zabdanA paNa be bheda che - sArthaka ane nirarthaka. jenAthI kaMI arthavizeSane baMdha thAya te sArthaka gaNAya; udAharaNartha, ghaTa, peTa, go, vagere. jenAthI kaMI arthavizeSa badha na thAya te nirarthaka udAharaNArtha zizunAM uccAraNA. sArthaka zabda saMjJA, kriyA vagerenA bhedane AdhAre aneka prakArano hoya che. sArthaka zabdane amuka padArtha sAthe ja saMbaMdha hoya che, anya padArtha Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa43 sAthe saMbaMdha nathI hoto. "azva-zabdane eka pazuvizeSa sAthe saMbaMdha che, gamana" zabdano eka kriyAvizeSa sAthe saMbaMdha che. pada-padArtha vaccene A saMbaMdha svAbhAvika (natural) nathI paraMtu kRtrima (conventional) che. liMga (=dhUma) ane liMgI (=agni) vacceno saMbaMdha svAbhAvika che, arthAta dhUmane agni sAthe saMbaMdha keInI IcchAne adhIna nathI. paraMtu pada-padArtha vacceno saMbaMdha keInI IcchAne adhIna che-te IcchI IzvaranI ho ke manuSyanI ho. Ama zabda tenA arthane sUcaka che, saMta che, symbol che. je zabdane je arthamAM saMketa karavAmAM Avyo hoya te ja zabda te ja arthane vAcaka bane che. saMketa pUrve te zabdamAM te padArthane vAcaka banavAnI zakita na hatI, paraMtu saMketa pachI tenAmAM te zakti Ave che, ane AvI zakti jenAmAM hoya te zabdane pada kahevAmAM Ave che. "amuka zabdano amuka ja artha samajavo joIe. e saMketa che. manuSya navA navA padArtho mATe navA navA zabdo banAvI amuka padArtha sAthe amuka padane (zabdane) joDato ja Avyo che-saMketa karato ja AvyA che. - saMtanA be prakAra che-AjAnika ane Adhunika - je saMketa ajJAta kALathI cAlyo Ave che te Ajanika saMketa kahevAya che. amuka pAtravizeSamAM "dhaTa' zabdane saMketa koNe karyo tenI ApaNane khabara nathI, te to hajAro varSathI cAlyo Ave che. tethI keTalAka AcAryo tene IzvarakRta mAne che ane tene "zakitakahe che. amuka padArthamAM amuka padane saMketa kyArathI zarU thaze ane keNe karyo tenI ApaNane khabara hoya che te saMketa Adhunika gaNAya. amuka vakhate eka viziSTa prakAranuM auSadha zedhAyuM ane temAM penisilIna' zabdano amuka manuSya saMkta karyo e ApaNe jANIe chIe, tethI A saMketane Adhunika gaNAya. zakya che ke hajAro varSa pachI leke bhUlI jAya ke A saMketa kyAre thayuM ane teNe karyo; pariNAme te vakhate A saMketa Ajanika keTimAM Ave ane keTalAka tene IzvarakRta mAnavA lAge. keTalAka Adhunika saMketane paribhASA kahe che padanuM kAma padArthanuM jJAna karAvavAnuM che. paraMtu ahIM prazna thAya che ke padano artha zo che? "gAya" padanI sAthe vyakita, ge-AkRti ane ga ti traNeyano saMbaMdha jaNAya che, eTale spraMzaya thAya che ke gopa artha te traNeya che ke te traNamAMthI keAI ? - . Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yagdarzana A praznA vicAra karatAM pahelAM vyakti, AkRti ane jAtithI zuM. samajavAnuM che te samajI laI e. 544 vizeSa guNAnA AzrayarUpa, sAvayava mUrtimAna dravya vyakita kahevAya che. ahIM vizeSaguNAmAM sajAtIya ane vijAtIya badhI vastuothI te dravyane vyAvRtta (exclude) karanAra badhA ja vizeSaguNAnA samAveza thAya che.3 aneka sajAtIya vyakitaomAM ekAkAra bruddhinu janaka, te badhI vyaktiemAM anuvRtta eka ane natya sAmAnya che; te ja jAti che.4 jAti jenA dvArA jANI zakAya evAM liMgAne (=cihnone) AkRti kahevAmAM Ave che. Ano artha e ke sajAtIya vastune vijAtIya vastuothI vyAvRtta karanAra je vizeSaguNA che te ja jAtinA liMgA che ane temane ja AkRti gaNAya. AmAM avayaveAnI racanA(=vyUha)nA samAveza thAya che.pa have mULa prazna vicArIe ke padanA padArtha vyakti che, AkRti che ke jAti che ? 'gA' zabdanA nIce ApelA bhinna-bhinna prayogo. jue. (4) gAya care che. (va) gAyonu dhaNa enDru che. (4) gAyanuM dAna karo. (3) gAyane dhAsa khavaDAvA. A prayAga tapAsatAM jaNAya che ke 'gA'padanA padA AkRti ahIM abhipreta nathI, kAraNa ke gA-AkRti cAtI nathI ke ge-AkRtinuM dAna karavAnuM vidhAna nathI. tevI ja rIte ahIM 'gA'padanA athagAtvAti paNa abhipreta nathI.kAraNa ke gAtvajAti eka hoI tenuM dhaNa saMbhave nahi, geAti vibhu hoI tenuM dAna thaI zake nahi, vagere. A uparathI puravAra thAya che ke ahI gA'padanA atha gA'vyakita che. paraMtu gA'padA aMge-vyakti mAnatAM Apatti Ave che. gA'padathI kaI kaI vyakitaonuM grahaNa karavuM ane kaI kaI vyakitaonuM grahaNa na karavuM ? sAme je vyakita (gAya yA azva) che te 'gA'pAcya che ke nahi ene nizcaya kevI rIte thAya chaH AkRti joI te te enA nizcaya thAya che. azvanI AkRti gAyanI AkRtithI bhinna hoya che. tethI, azvane ApaNe gA'padavAcya nathI gaNatA. je vyakitaomAM ge-AkRti hoya temane ja ApaNe 'gA' Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyana 545 pavAcya gaNIe chIe. tethI kahevuM paDaze ke 'gA'AkRti gA'padanA artha che. . AkRtine padAtha mAnatAM bIjI muzkelI UbhI thAya che. je mATInI gAya banAvIne rAkhavAmAM AvI hoya to te gAyamAM gA-AkRti hovA chatAM tenI bAbatamAM gAyane pANI pIvaDAvA', gAyane dohA', vagere prayogA azakaya banI jAya che. tethI 'ge'padanA atha gA-AkRti nathI. jo gA'padanA atha gA'AkRti hota te prastuta mATInI gAya paNa dUdha deta ane pANI pIvata. mATInI gAyamAM vyakti ane AkRti baMne hovA chatAM gAvati nathI eTale tene 'gA'pavAcya nathI gaNavAmAM AvatI. jyAM gatvajAti hoya te vyakita-AkRti gA'pAcya che ane jyAM gATyajAti nathI te vyakita-AkRti gA'padavAcya nathI. Ama 'ge'padanA geAtvajAti sAthe anvaya-vyatireka hAvAthI gA'padanA padA geAtvajAtine ja mAnavA joie ema lAge che. paraMtu Ama mAnavuM ThIka nathI. zuddha jAtine padanA atha (=padArtha) na. gaNI zakAya, kAraNa ke jAtine abhivyakata thavA mATe vyakti-AkRtinI apekSA che. eTale, vyakita-AkRtinA jJAna vinA jAtinuM jJAna sa MbhavatuM nathI. pathI vyakita-AkRtine naNyA vinA tadabhiSyaMgya jAtinuM jJAna kevAM rIte thAya ? Ama jAti paNa padArtha (=padane aM) nathI.9 vyakti, AkRti ke jAti padanA a na hoI padanA keAI atha ja nathI evuM thaze ? nA, evuM nathI. te padanA atha zA che ? vyakti, AkRti ane jAti traNeya maLIne eka, padanA atha che;10 alabatta, vivajJAnusAra eka pradhAna hoya che ane bAkInA be gauNa hoya che. jyAre bheda vivakSita hoya che tyAre vyakti pradhAna hoya che ane jyAre bheda vivakSita nathI hotA tyAre jAti pradhAna hoya che, ItyAdi. A nyAyabhASyakAra vAtsyAyanane mata che.11 padanA atha zenA upara ni`ra che ? zuM te va samudAya para nirbhara che ke dhAtu, prakRti, pratyaya vagerenA saMcAga upara ? bIjA zabdomAM, patA atha svAdhIna che ke vyutpattine adhIna che ? naiyAyikone mate keTalAMka padone atha svAdhIna che jyAre keTalAMka padAne a vyutpattine adhIna che. keTalAMka pado evAM hAya che jemane atha vyutpattilabhya hoya che, udAharaNA 'pAcaka' pada, ahI` par dhAtunA ak pratyaya (kartAsUcaka) sAthe saMyeAga thavAthI 'pAcaka'pada banyuM che. tethI A zabdanI zakti dhAtvatha ane pratyayA e be avayaveAne 1. 35 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa46 padarzana adhIna che. tethI A padanA arthane avayavArtha kahevAmAM Ave che. keTalAMka pade evAM hoya che jemane artha vyutpattilabhya nathI, jemake gepada. ahIM gama dhAtu(navuM) Desa pratyaya (ktasUcaka) sAthe saMyoga thavAthI A pada banyuM che. tethI vyutpatti anusAra ene artha thaze gamanazIla'. paraMtu gamanazIla te ghaNuM padArtho hoya che. gAya, gheDe, hAthI, manuSya, vagere badhAM gamanazIla che. paraMtu badhAM gepadavA nathI. gopadathI te eka khAsa pazune baMdha thAya che. tethI gopadanI zakti dhAtvartha ane pratyayArthathI svataMtra che. vyutpatti sAthe eno saMbaMdha nathI. kevaLa rUo A be vargonA samudAya upara ja eno artha nirbhara che. AvA arthane samudAyAthe kahevAmAM Ave che. avayavArtha ane samudAyArthIne AdhAre padanA traNa bheda karavAmAM AvyA che-8, yaugika ane yogarUDha. je padano artha (yA pravRttiprayAga) vyutpattine adhIna nathI te pada rUDha kahevAya che, jema ke ghaTa, peTa, jala, vRkSa, vagere. A padyane artha dhAtu, pratyaya, vagere avayavo para nirbhara nathI. arthAta A pada avayavArthamAM prayukta thatAM nathI. "gha" ane "Ta" A be vargonA samudAyamAM ja zakti che. tethI A paka samudAyArthamAM ja prayukta thAya che. A saMdarbhamAM eka prazna jAge che. "gha" ane "2" A beya ghaTake - khaDe . nirarthaka che. kevaLa "gha" kahevAthI kaMI artha pratIta thayo nathI. pachI che" kahIe chIe. paraMtu "Tane paNa kaMI artha nathI. A be nirarthaka ghaTake eka sArthaka padane banAvI ja kevI rIte zake ? je kahe ke te benA saMyogamAM zakti che te e zaMkA jAge che ke temano saMga kevI rIte saMbhave ? jyAre dha hatA tyAre "Ta" na hato ane jyAre "Ta" uccArAya tyAre te "gha". lupta thaI gayo hato. uccAraNa thatAM ja varNa nAza pAme che. saMta ane asatano saMyoga saMbhave nahi. A muzkelImAMthI mArga kADhavA vaiyAkaraNa padamAM sphaTazakitanI kalpanA kare che. padamAM nitya niravayava sphoTazakita che, te anitya varNothI abhivyakta thaI padArthone bodha karAve che. taiyAyike sphoTa svIkAratA nathI. temane mate "dha" ane " be vargonA samudAyamAM ja zakita che, te samudAyathI atiMrikata sphoTa mAnavAnI jarUra nathI. Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana padanA pUrvoccarita badhA ja varNonA saMskAro AtmAmAM hoya che ja. te saMskAronI sahAyathI atyavarNazravaNa varNasamudAyarUpa padane upasthita kare che. AvI rIte grahaNa karAyeluM pada potAnA arthanuM jJAna karAve che. je padane artha (yA pravRtti-prayoga) vyutpatti upara nirbhara che te pada yaugika kahevAya che, jema ke dAtA. ahIM dhAtune (devuM) tRt (kartAisUcaka) pratyaya sAthe saMyoga thavAthI "dAtA" pada banyuM che. tethI yaugika padane prayoga avayavArthamAM thAya che. 13 je padane artha aMzataH avayava para nirbhara hoya ane aMzataH samudAya para nirbhara hoya te padane garUDha pada kahevAmAM Ave che, udAharaNartha "paMkaja paMkaja' padano avayavArtha (=vyutpajyartha) che kAdavamAM utpanna thAya che. kamaLa kAdavamAM utpanna thAya che. tethI ahIM avayavo (= paMkaja) upara arthano AdhAra che. tethI paMkaja'pada yaugika gaNAya. paraMtu sAthe sAthe evuM paNa ApaNe jAyuM che ke kAdavamAM kIDA, vagere paNa utpanna thAya che. paraMtu "paMkaja' padavAo te kIDA, vagere nathI. keTalAMka kamaLo zuSka bhUmimAM thAya che tema chatAM te paMkaja padavAo che. arthAta 'paMkaja'pada avayavArtha (=vyutpajyartha) uparAMta samudAyArtha paNa che. Ama "paMkaja pada aMzataH rUDha paNa che. AvAM padone garUDha gaNavAmAM Ave che. yogarUDha padamAM avayavArtha ane samudAyArtha baMnene samanvaya hoya che. padanA be artho taiyAyike svIkAre che-mukhyArtha(vAcyArtha=abhidheyArtha) ane lakSyArtha. vyaMgyAthane nIyAyike svIkAratA nathI. vyaMgyane teo anumeya ja gaNe che. upara ApaNe padanA je arthanI carcA karI te artha temano mukhyArtha che. padanA pitAnA artha sAthenA saMbaMdhane vRtti kahevAmAM Ave che. padano pitAnA mukhyArtha sAthe saMbaMdha abhidhA kahevAya che ane teno pitAnA lakSyArthI sAthe saMbaMdha lakSaNuM kahevAya che. padanA abhidheyArthInuM jJAna ApaNane ATha sAdhana dvArA thaI zake che. te ATha sAdhana che-vyAkaraNa, keza, AmavAkya, vRddhavyavahAra, vikRti, upamAna pramANa, vAkyazeSa ane sAnidhya.14 padano pitAnA zakya artha sAthe(=lakSyArtha sAthe) saMbaMdha lakSaNa che.15 jyAre mukhyArtha bAdhita thato hoya tyAre ladyArthI levAmAM Ave che. gaMgA upara nesa che-A vAkya lo. gaMgApadane artha jalapravAha che, enA upara nesa na hoya. tethI gaMgArano artha tenA mukhyArtha sAthe sambaddha jalapravAha Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 yajJAna pAse' evA lakSyAM levAmAM Ave che. navyavaiyAyikA lakSaNAnA mukhya traNa prakAra mAne che--jahastrArthA, ajahasvArthI, jadajahAryAM.16 jahallakSaNAmAM mukhyAtha sava thA cheADI devAmAM Ave che. pAghaDIne khelAve'--ahIM pAghaDI'pada peAtAnA mukhyAtha' cheADI de che, ane tene badale pAghaDI paheranAra vyakita' evA de che. ajahallakSaNAmAM mukhyA cheADI devAmAM AvatA nathI. 'kAgaDAthI hInuM rakSaNa karaje"--ahI' 'kAgaDA'padathI kAgaDAe te samajavAnA che ane uparAMta tenA jevAM dahIM bagADanAra pazupoMkhIo paNa samajavAnAM che. Ama ajahallakSaNAmAM lakSyAmAM mukhyA * samAyelA heAya che. jadajallakSaNAnuM udAharaNa che 'tat vam asi' (te tuM che). ahIM" aMzata: mukhyA cheADI devAmAM Ave che ane aMzataH tene svIkAra karavAmAM Ave che. 'taMt' padanA atha che nirguNa brahma ane 'tvam'ne atha che saguNa jIva. ahIM nirguNa ane saguNa e vizeSatA cheADI devAmAM AvI che ane vizeSyA te lakSyAMmAM rahe che. lakSaNAnA A vibhAga uparAMta rUDhi-zuddhA, gauNI-prayAjanavatI tema ja zAbdI--AthI A vibhAgA paNa karavAmAM Ave che; temanI vigatamAM UtaravuM" ahIM ucita nathI. vAkaca ane vAcA vAkaya padonA samUha che.17 paraMtu je te padasamUha vAtha banI jate nathI. je padasamUhanA padeAmAM AkAMkSA, ceAgyatA ane sannidhi hoya te padasamUha ja vAkaya bane che. 18 AkAMkSA--vAkayamAM eka padane khIjA padanI apekSA heAya che. gAya care che'--A vAkaya le. ahIM 'gAya' uddezya che ane care che' vidheya che. kevaLa 'gAya' eTaluM kahevAthI vAkayAA medha thatA nathI. tevI ja rIte, kevaLa care che' eTaluM kahevAthI paNa vAkayA medha thatA nathI. jyAre bannene (uddezya vidheyane) paraspara anvaya thAya che tyAre atha` nIkaLe che. manu mevA khAya che'--A vAkaya lA. ahIM ketu pada (manu), ka`pada (mevA) ane kriyApada (khAya che) che. emAM pratyeka pada khIjAnI apekSA rAkhe che. manu--zuM kare che ? khAya che. khAya che--kANu khAya che ? manu. manu khAya che--zuM khAya che ? mevA. Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 549 kevaLa padonA samUhathI ja vAkayameAdha nathI thatA. 'manu khIra gAya' A padonA samUha che paNa vAkaya nathI kAraNa ke A padomAM AkAMkSA nathI. AkAMkSita padone samudra vAka che. vAkayagata pratyeka pada khIjA padanI sahAyathI ja vAcAne pragaTa kare che; peAtAnA sAthI padanA virahamAM padma vAkathA pragaTa nathI karatuM padonI A parasparApekSAnu nAma ja AkAMkSA che.19 yAgyatA--mAnyatAnA a che padonA arthAnA avireSa,20 agnithI sAcuM che"--A padasamUha che. padomAM AkAMkSA che. paraMtu temanAmAM yogyatA nathI. ahIM" agni'padanA artha ane sIMce che' padanA atha vacce sAmajasya nathI. agnithI sIMcavuM asabhava che. sannidhi~~ --vAkaSagata padAmAM sAnnidhya--sAmIpTa paNa hevu joI e 21 jo 'gAya'pada atyAre uccAravAmAM Ave ane care che'pada kalAka pachI uccAravAmAM Ave tA AvA asannihita padothI vAkaya banatuM nathI. padasamUhagata padomAM AkAMkSAnu, ceAgyatAnu' ane sannidhinuM jJAna thatAM pAkavAnA khAdha thAya che. vizvanAtha A traNa uparAMta tAtparyAM jJAnane paNa vAkathAe|dha mATe Avazyaka gaNe che.22 vAkayA zuM che ? aneka padeAnA arthA--AkAMkSA, cAgyatA ane sannidhi lakSaNA dharAvatA padonA athe--ija vAkayAtha che. paraspara saMsaSTa padAtheuM ja vAkacA che. vAyA padArthothI keAI atirikta vastu nathI. jema tantuerUpa avayavAthI paTarUpa svataMtra avayavI bane che tema padArthArUpa avayavAthI vAkayA - rUpa keAI svata Mtra avayavI banatA nathI. padArthAta banelA avayavIrUpa vAkathAtha nathI. vAkayA padArthonA saradAyarUpa ja che. padArthaoNMnA samudAyamAM kAI vAra kAraka pradhAna hoya che te koI vAra kriyA pradhAna heAya che. sadAya amuka ja pradhAna hoya che ane sadAya amuka ja gauNa heAya che evA niyama nathI. Ama naiyAyika mate pasparasa saSTa padArthAnA samudAya ja--jemAM koI vAra kArakapadAtha pradhAna hoya che ane kAI vAra kriyApadA pradhAna hoya che--vAkayA che.23 te vAkaya e prakAranA daSTA ane adRSTA.24 jene atha A jagatamAM pratyakSa dekhAya che dRSTAtha vAkaya kahevAya. jyotiHzAstra, Ayurveda, chaMda, vagerenAM vAkayAnA daSTA vAkayomAM samAveza thAya che, jenA atha jagatamAM pratyakSa thatA ja nathI te vAkaya kahevAya. vaidika vAkayonA atha adRSTA Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55o padarzana pratyakSagamya nathI. tethI te adachArtha vAkyo gaNAya che. daSTArtha vAkyonA kartA leke che ane adachArtha vAkayonA kartA RSio che.25 tethI tarkasaMgrahakAre daSTAtha vAkyone laukika vALo kahyAM che jyAre adabdArtha vAkyone vaidika vAkayo kahyAM che. vaidika vAkyonA traNa prakAra che-vidhivAkya, arthavAdavAkya ane anuvAda.27 vidhivAkya eTale AjJAsucaka vAkya yA AdezavAkya.28 athavAdavAkya eTale varNanAtmaka vAkya. anuvAdavAkya eTale sAbhiprAya punarvacana. 29 arthavAdavAkyanA cAra avAnarabhedo che - stutivAkya, nindAvAkya, parakRti ane purAkalpa.30 Ata ane AptatAjJAna padano artha zuM che ane vAkyano artha zuM che tema ja temanuM jJAna ApaNane kevI rIte thAya che tenuM nirUpaNa ApaNe karyuM. vAkSArtha bodha je bAhyarthanuM yathArtha jJAna karAve che te pramANu gaNAya. paraMtu vAkyarthazAna uparathI bAghArthanuM jJAna kevI rIte thAya che. vAkya bolanAra (ke lakhanAra) Apta che evuM ApaNe jANatA hoIe te vAkyarthajJAna ApaNane bAhyarthanuM jJAna karAve che. A rIte thayela bAdhArthajJAna yathArtha che ke ayathArtha tenuM jJAna ApaNe karavA mAgatA hoIe to ApaNe pade ane vAkyane je artha karyo te barAbara che ke kema ane jene ApaNe Apta gaNela che te khirekhara Apta che ke kema tenI parIkSA karavI joIe. je parIkSAmAM nizcita thAya ke ApaNe karela artha barAbara che ane vaktA Apta che to te uparathI ApaNuM anumAna karIe chIe ke ApaNane thayela bAdhArthanuM jJAna yathArtho che. ahIM vaktAnI AptatAnI parIkSAnuM ja vizeSa mahatva che. tethI Apta kene kahevAya ? ane AptanI AptatA kevI rIte jANI zakAya ke A be praznono vicAra karavo mahatvano che. Apta tene kahevAya je vastune yathArtha jANe tema ja jevI teNe jANI hoya tevI ja tene bIna AgaLa rajU karavAnI varNavavAnI IcchA dharAve ane te IcchAnusAra upadeza Ape. Ama Apta yathArthadraSTA ane parapratAraNecchArahita upadeSTA che.1 AvI vyakti doSarahita (rAgadveSarahita) heya che. 32 Apta puruSa RSi paNa hoI zake, Arya paNa hoI zake ane pleccha paNa . hoI zake. 33 ApaNe kevI rIte jANI zakIe ke amuka vyakita Apta che ? jo ApaNe nakkI karI zakIe ke amuka vyakti rAga Adi devathI rahita che te ApaNe Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana papa1 nakkI kahI zakIe ke te vyakita Apta che. paraMtu ApaNe kevI rIte nakkI karI zakIe ke amuka vyakti rAga Adi doSathI rahita che? tenI vartaNUka uparathI, tenA vyavahAra uparathI. keTalAka dArzanike mAne che ke bAhya vyavahAra uparathI Anara guNono (=vItarAgatA Adina) nizcaya karavo zakya nathI kAraNa ke bAhya vyavahAra manuSyanI IcchA para AvalaMbe che. dezavALI vyakita paNa doSarahita havAne DhoMga karI zake che, te paNa pitAnI IcchA pramANe ja doSarahita vyakitanI jema bAhya vartaNUka karI zake che. tethI bAhya vartaNUka uparathI AMtara guNonuM jJAna-anumAna karavuM zakya nathI.34 paraMtu niyAyika AvA matane svIkAratA nathI. te kahe che ke gInI bAhya vartaNUkanI barAbara parIkSA karavAmAM Ave to teno deSarahitanI vartaNUkathI je bheda che te jaNAyA vinA rahete nathI. tenI bAhya vartaNUka uparathI AMtara guNadoSanuM anumAna zakya che. vaLI, bAhya vartaNUka te vaktA ke lekhaka jIvita hoya tyAM sudhI ja zakya che. eTale atIta vakatA ke lekhakanI AptatAno nirNaya kevI rIte karavo ? temanI vArtA mAna kRtionA vidhAnanI ekavAkyatA uparathI tema ja temanAM vacanonA pratyakSa-anumAna sAthenA saMvAda uparathI.. zabdapramANa anumAnathI pRthapha che ? A prana para vaizeSike ane taiyAyikamAM matabheda che. vaizeSika zabdapramANane svataMtra pramANa nathI mAnatA. teo tene antarbhAva anumAnamAM kare che. ethI UlaTuM, naiyAyike tene svatantra pramANa tarIke svIkAre che. nIcenAM kArakhAsara vaizeSike tene antabhova anumAnamAM kare che. (1) jema dhUmano agni sAthe vyAptisaMbaMdha jANanAra dhUma uparathI agninuM anumAna kare che tema padane tenA artha sAthe saMketasaMbaMdha jANanAra pada uparathI tenA arthanuM anumAna kare che. Ama padArthanuM jJAna ApaNane anumAna dvArA maLe che. 5 (2) vAkyAthajJAna paNa anumAna dvArA ja prApta thAya che. te anumAnanuM rUpa AvuM che- A padArtho paraspasaMsarga dharAve che, kAraNa ke te padArthonAM pade AkAMkSA, yegyatA ane sannidhivALAM che, 'DuMDAnI madadathI gAyane lAva" evA saMskRSTa padArthonAM AkAMkSA vagere dharAvatAM padanI jema. (3) vAkyarUpa zabdane tenA artha sAthe svAbhAvika saMbaMdha nathI paraMtu saMketasaMbaMdha che, eTale zabdapramANu anumAnarUpa nathI ema kahevuM barAbara nathI. zabdapramANa anumAnarUpa ja che. alabatta, vAkyarUpa zabdano tenA artha sAthe svAbhAvika saMbaMdha na hotAM saMketasaMbaMdha hovAthI te vakatRvivakSAnuM ja anumAna karAve che, bAghArthanuM anumAna Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para bandu na karAvatA nathI. zabda kevaLa vivakSA ane AkAzanuM ja liMga che, khAdyAnu liMga nathI, Ama vAkavarUpa zabda vakatRvivakSAnuM ja anumAna karAve che, bAvAOnuM anumAna karAvatA ja nathI.37 (4) alabatta, vAkayarUpa zabda jyAre amuka vizeSaNathI viziSTa hoya che tyAre te bAvAnuM paNa liMga ane che ane bAdhA tu anumAna karAve che. te vizeSaNa che 'AptApaSTi.'Ama AptApaSTi zabda uparathI bAdyAnuM anumAna thAya che. 8 vaizeSika mate pada dvArA padArtha jJAna, pAdArtho dvArA vAkayAjJAna, vAkayA dvArA vivakSAjJAna ke khAdyA jJAna anumAnanI prakriyAthI ja thAya che; tethI vaizeSikA zabdapramANane anumAnarUpa ja gaNe che. taiyAyikA vaizeSikAe ApelI dalIlenuM nIce pramANe khaMDana kare che. (1) pada dvArA padArthanuM jJAna anumAnathI thatuM nathI paraMtu zabdapramANuthI thAya che, kAraNa ke baMnenA viSayeA bhinna che tema ja baMnenI sAmagrI bhinna che. ahIM rAdapramANanA viSaya padAbhidheya tadbhuta (sAmAnyaviziSTa vyakti) jyAre anumAnane viSaya (=anumeya) tA vAkayA che, arthAt dha viziSTa dhI che. jA zabdomAM kahIe to padAbhidheya tAt che. jyAre liMgAnuseya dha viziSTa dharmI che:3vaLI pada-padArtha vacce saMketasaMbaMdha che jyAre liMgaliMgI vacce vyAptisaMbadha che.4 (2) sajja padArthoM uparathI vAkayAM je anumAna ApyuM che te svIkAya nathI, kAraNa ke tene anumAna na gaNI zakAya. kema ! temAM AkAMkSA, yAgyatA ane sannidhinI apekSA che jyAre anumAnamAM temanI apekSA nathI.41 vaLI, anuvyavasAyanA AkAra meM anumAna dvArA jANyu' eve prastuta dAkhalAmAM thatA nathI paraMtu meM zabda dvArA jANyuM" evA anuvyavasAyane AkAra thAya che.42 saMsaSTa padArthomAMthI vAkathA" samajAya che tenuM kAraNa vyAptijJAna nathI paraMtu AkAMkSA AdinuM jJAna che. padArtho uparathI vAkayA nu jJAna anumAnaprakriyA dvArA thatuM nathI; jenA dvArA thAya che te anumAnathI svata Mtra evuM 'zabda' nAmanuM pramANa che (3) vAkayarUpa zabdathI vivakSAnuM nahi paNa bAhya anu' ja jJAna thAya che.43 vAyarUpa zabdathI bAhya anuM jJAna anumAnathI nathI thatuM kAraNa ke te jJAna thavAmAM vyApti, pakSadharmAMtA, vagerenI apekSA nathI.44 (4) AptAktatva uparathI te zabdapramANu dvArA thayelA jJAnanI yathA'tAnuM ja anumAna thAya che ane nahi ke bAvA tu.4pa bAhyA tA vAkayAya - jJAna thatAMnI sAthe ja gRhIta thaI jAya che. A badhA uparathI puravAra thAya che ke zabdapramANu svataMtra pramANa che, te anumAnarUpa nathI, Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana vedapramANa te veda eka khAsa prakAranuM zabdapramANa che. tenA dvArA dhamatu ApaNane yathA jJAna thAya che. vedapramANanu prAmANya zA kAraNe che ? tenuM prAmANya nirdoSa RSionI vAkayakRtirUpa hovAne kAraNe che. uttarakAlIna nyAya-nairoSike kahe che ke tenA prAmANyanu kAraNa nirdoSa sarvajJa IzvaranI te kRti hovAne kAraNe che. Ama vedanI pramANatAnuM kAraNa tenA kartAneA--RSionA ke IzvaranA-- guNu (=vItarAgatA) che. vedanuM prAmANya ApaNe jANI kevI rIte zakIe ? arthAt vedavAkayajanya jJAnanI yathAtA ApaNe kevI rIte jANI zakIe ? Ayurveda vagere zAstronA prAmANyanI jema ja vedanu prAmANya jANI zakAya che.46 Ayurveda Adi zAstranA eka aMzanu prAmANya niNI ta thatAM zeSa aMgenu prAmANya ApaNe anumAna dvArA jANI laIe chIe. athavA, Ayurveda Adi zAstrAne pratipAti viSaya pratyakSa ane anumAnathI bAdhita nathI thatuA eTale te uparathI ApaNe Ayurveda Adi zAstronu prAmANya anumAnIe chIe. tevI ja rIte vedanA prAmANyane ApaNe anumAna dvArA jANI zakIe chIe. 553 zabdapramANanI upayogitA zabdapramANanI AvazyakatA lagabhaga badhA ja bhAratIya dAAnikoe svIkArI che, kAraNa ke te badhA svIkAre che ke keTalAka viSayeA evA che jemanuM jJAna khIjA kAI pramANathI thatuM nathI. te badhA ja vAtsyAyana sAthe saMmata che ke sva Adi viSayA kevaLa zabdapramANathI ja nAta thAya che. alabatta, Ane atha e nathI ke zabdapramANathI pratyakSagamya yA anumAnagamya viSayAnu jJAna thatuM ja nathI. zabdapramANathI temanu paNa jJAna thAya che. para Mtu keI zaMkA UThAvI zake ke je viSayA pratyakSagamya yA anumAnagamya hoya temanI bAbatamAM zabdapramANane AzA zA mATe levA joIe ? Ane uttara saraLa che. jeTalA pratyakSagamya ke anumAnagamya viSayo che te badhAnuM jJAna meLavavA manuSya jo peAtAnA aMgata anubhavA upara ja AdhAra rAkhe ane peAtAnA pUrvajonA anubhavavArasAne na svIkAre te| manuSyanI pragati azakaya banI jAya--azakaya nahi teAya atyanta manda teA banI ja jAya, kAraNa ke dareka peDhIne ane aeka vyakitane kerI pATIthI ja zarU karavuM paDe. vaLI, jo jJAnaprApti mATe manuSya kevaLa peAtAnA aMgata anubhava upara ja AdhAra rAkhe ane bIjAnA anubhavothI zIkhavAnuM cheADI de te te jJAnanA sa Mcaya karI zake nahi, tenuM mAnasa saMkucita banI jAya, te Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa4 anubhavajJAnane bIjAmAM saMkrAnti na kare ane bIjA tenAmAM pitAnA anubhava tAnone saMkrAnti na kare--te bIjAnI siddhiothI vaMcita rahe, bIjAnI siddhi ene te upayoga na karI zake. A badhAM kAraNone laIne zabdapramANunuM mahatva che. yAka sivAya badhA ja bhAratIya dArzanikee tene pramANu karIke svIkArela che. alabatta, temanAmAM matabheda e muddA para che ke tene svatantra pramANa tarIke svIkAravuM ke anumAnarUpa gaNavuM. pAdaTIpa 1 AptopadezaH zabdaH / nyAyasU01.1.7 / 2 zaktaM padam / asmAt padAdayamoM boddhavya itIzvarasaMketaH zaktiH / tarka sNgrh| 3 vyaktirguNavizeSAzrayo mUrtiH / nyAyas0 2.2.66 / 4 samAnaprasAtmikA jAtiH / nyAyasUtra, 2.2. 68 / 5 AkRtirjAtiliGgAkhyA / nyAyasU0 2.2.67 / 6 yAzabda-samUha-tyAga-parigraha-saGkhyA-vRddhathupacaya-varNa-samAsAnubandhAnAM vyaktAvupacA rAd vyaktiH / nyAyasU0 2.2.59 / upacAraH prayogaH / nyAyabhA0 7 na tadanavasthAnAt / nyAyasUtra 2.2.60 / 8 vyaktyAkRtiyukte'pyaprasaGgAt prokSaNAdInAM mRdgavake jAtiH / nyAyasU0. 2.2.63 / 8 na AkRtivyaktyapekSatvAjjAtyabhivyakteH / nyAyasU0 2.2.64 / 10 vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH / nyAyasU0 2.2.65 / . 11 yadA hi medavivakSA vizeSagatizca tadA vyaktiH pradhAnam aGga tu. jAtyAkRtI / yadA tu medo'vivakSitaH sAmAnyagatizca tadA jAti: pradhAnam aGgaM tu vyaktyAkRtI / tadetad bahulaM prayogeSu / AkRtestu pradhAnabhAva utprekSitavyaH / nyAya-- bhA0 22.65 / 12 avayavazaktiryogaH / taka dIpikA tarkasaM0TI0) 16 samudAyazaktI rUDhiH / tadApikA (tarkasa To0) 14 zaktigraho vyAkaraNopamAnakozAptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAd vivRtevadanti sAnnidhyata: siddhapadasya vRddhAH / / 15 zakyasambandho lakSaNA / tarka saMgraha / 16 lakSaNA trividhA-jahallakSaNA'jahallakSaNA jahada jahallakSaNA ceti / tarka diipikaa| 17 vAkyaM padasamUhaH / taka saMgraha / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 555 18 AkAkSA yogyatA sannidhizca vAkyArthajJAnahetuH / tarkasa graha / 18 padasya padAntaravyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvamAkAkSA / tarka saMgraha / 20 arthAbAdho yogyatA / tarkasaMgraha / 21 padAnAmavilambenoccAraNaM sannidhiH / tarkasaMgraha / 22 AsattiyogyatAkAGkSAAtAtparyajJAnamipyate / kArikAvalI 82 / 23 ...anekaH padArtho vAkyArthaH ...parasparaM saMsRSTapadArthasamudAyo vAkyArtha iti...na ca tantubhiriva paTo vIraNairiva kaTaH tadatirikto'vayavisthAnIyaH padArthanirvaya'mAno vAkyArtha upalabhyate...na padArthAvayano vAkyAthaH...sa ca guNapradhAnabhAvo na niyato yenaikamevedaM pradhAnamiti vyavasthApyeta, kvacit kriyA pradhAna kArakaM guNaH... kvacit kArakaM pradhAna kriyA guNaH... / nyAyama0, bhA0 1, pR0 333 / 24 sa dvividho dRSTAdRSTArthatvAt / nyAsU0 1.1.8 / 25 evamRSilaukikavAkyAnAM vibhAgaH / nyAyabhA0 1.1.8 / 26 vAkyaM dvividham - vaidikaM laukikaM ca / tarkasa graha / / 27 vidhyarthavAdAnuvAdavacanaviniyogAt / nyAyasu0 2.1.62 / 28 vidhividhAyakaH / nyAyasU. 2.1.63 / 28 vidhivihitasyAnuvacanamanuvAdaH / nyAyasU0 2.1.65 / 30 stutinindA parakRtiH purAkalpa ityarthagadaH / nyAyasU0 2.1.64 / 31 . Aptastu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayukta updessttaa| nyAbhA0 1.1.7 / 32 cikhyAyiSayA yukta ityuktA vItarAgatA / nyAyamaM; bhA0 1, pR0 138 / 33 RSyAyamlecchAnAM samAnaM lakSaNam / nyAyabhA0 1.1.7 / 34 caitasebhyo hi guNadoSebhyaH puruSAH samyagmithyApravRttayaH / te cAtIndriyAH svapra bhavakAyavAgvyavahArAnumeyAH syuH / vyavahArAzca prAyazo buddhipUrvam anyathApi kartuM. zakyate, puruSecchAvRttitvAt , teSAM ca citrAbhisandhitvAt / tadayaM liGgasaGkarAt kaMdhamanizcinvan pratipadyeta / pramANavA0 svArthAnu0 (saM0 50dalasukhabhAI mAla vaNiyA) pR0 73 / 35 zabdo'numAnaM vyAptibalenArthapratipAdakatvAd dhUmavat / kandalI pR0 512 / 38 nanu 'etAni padAni svasmAritArthasaMsargavanti AkAGkSAdimatpadakadambakatvAt sadvAkyavat' ityanumAnAdeva saMsargajJAnasambhavAcchabdo na pramANAntaramiti cet / tarka diipikaa| 37. vAkyarUpastu zabdo'rthapratipattau samayamapi nApekSata iti sambandhabalenArthapratipAda katvamasiddham / na ca zabdasyAnumAnasvameva niSadhyate / vivakSAkAzAdhigameM Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para yuddha na liGgatvAt / yathA hyAkAzAdhigame sarvaH zabdo'numAnaM vivakSAkAryastu vivakSAdhi game'pIti / vyomavato pR0 578 / 38 ata evaasmaad| ptaprayuktatvAnusAreNa ceSTAdivat tAvadarthanizcaye sAtatyordhvagatyAdi. dharmaviziSTasyeva dhUmasyA toktasyaiva zabdasyArthAvyabhicArasambhavAt / kandalI pR0 516 / 35 viSayastAvad visadRza evaM padaliGgayoH / tadvamAnaM padasyArtha... anumAnaM tu vAkyArthaviSayam atrAgniragnimAn parvata iti tataH pratipatteH uktaM ca tatra dharmaviziSTa dharma sAdhya iti / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 140 / 2 40 tasmAdanyo liMgaliMginoravinAbhAvAd vAcyavAcakabhAvaH sambandhaH pratItyaGgam / nyAyama0 bhA 1, pR0 142 / 41 ... sAmagrIbhedAcca / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 142 / " 42. anumityapekSayA zabdajJAnasya vilakSaNasya 'zabdAt pratyemi' ityanuvyavasAyasAkSikasya sarvasammatatvAt / tarkasaMgraha | 43 na hi vivakSA nAma sabdasya vAcyo viSayaH kintvartha eva tathA / nyAma0, bhA0 1, pR0 1943 / 44 pakSadharmAnvayAdirUpasApekSamanumAnaM vyAkhyAtaM zabde tu na tAni santi rUpANi / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 141 / 45 AptavAdatvahetunA hi zabdArtha buddheH prAmANyaM sAdhyate na tu saiva janyate / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 142 / 49 mantrAyurvedaprAmANyavacca tat prAmANyam... | nyAyasUtra 2.1. 68 / ( nyAyavA0 tathA nyA0 vA0 tA0 TI sahita ) | Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 7 smRti prAstAvika smRti e evuM jJAna che je anubhUta viSayane punaH manaHpaTala para lAve che; AthI smRtine saMskAramAtrajanya kahI che. Ama smRti e kaMI navIna jJAna nathI paNa adhigatanuM ja jJAna che. smRtimAM ApaNe saMskArobodha dvArA pUrvAnubhavane tAjo karIe chIe ane pUrvAnubhUta viSayane yAda karIe chIe. skRti pratyabhijJAthI bhinna che; smRti saMskAramAtrajanya che jyAre pratyabhijJA saMskAra ane anubhava baMneyathI janya che (arthAta ubhayaja che). nauyAyike pratyabhijJAne pratyakSajJAnarUpa ja gaNe che. bhaTTa ane bauddhone mata sAmAnya rIte kahIe te jaina dArzanika sivAyanA badhA ja dArzanike smRtine pramA mAnavAnA pakSanA nathI. alabatta, temanAM te mATenAM kAraNe bhinna bhinna che. bauddha dArzanika ane bhATa mImAMsake agRhItagrAhI jJAnane ja pramANa gaNe che. je jJAna kaMI navuM na Ape te pramANa na kahevAya. smRti e gRhItagrAhI che ane eTale tene pramANukeTimAM na levAya. bauddha dArzanike ane bhADha mImAMsakonI samakSa e prazna upasthita karavAmAM Avyo ke je smRtine adhigatagrAhI hovAne kAraNe pramA nathI gaNatA te dhArAvAhI pratyakSane paNa pramA na gaNavuM joIe; kAraNa, te paNa gRhItagrAhI che. Ane uttara bannee potapotAnI rIte pitapotAnA dArzanika siddhAntane anukULa Ayo. kSaNikavAdI bauddhe kahI dIdhuM ke dhArAvAhI pratyakSano viSaya eka che ja nahi paraMtu pratyakSadhArAnA bhinna bhinna pratyakSonA viSayo paNa bhinna bhinna viSayakSaNo che; Ama te badhAM pratyakSa bhinnaviSayagrAhI hAI agRhItagrAhI Thare che ane tethI pramANa kare che. bhATa bhImAsake te kSaNikavAdI nathI eTale emaNe te dhArAvAhI pratyakSano eka sthAyI viSaya mAnavo ja joIe ane Ama pariNAme teo dhArAvAhI pratyakSane agRhItagrAhI sAbita na karI zake. prathama pratyakSa je viSayane grahaNa kare che tene ja dvitIya, tRtIya, caturtha pratyakSa paNa prahaNa kare che ane tethI dvitIya, vagere pratyakSa gRhItagrAhI ja Thare ane temanI Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 darzana ke pramANanI vyAkhyA pramANe te pramANa na gaNAya. bhATTa mImAMsakAe AmAMthI evA rastA kADhayo ke jethI dhArAvAhI pratyakSanu agRhItagrAhItya akSuNNa rahe. dhArAvAhI pratyakSane viSaya eka rahetA nathI kAraNa ke vastu tenI te hovA chatAM tenI kAlakalArUpa upAdhi pratyeka kSaNe badalAI jAya che ane pratyakSanA viSaya te kAlakalAviziSTa vastu che, bhedAbhedavAdI bhATTo Ane bhagyantareya mUkI zakayA heAta. kAI te pUchavAnuM mana thAya ke aMgRhItatrAhIne ja pramANa kahI smRtine agRhItagrAhI na heAvAne kAraNe pramANakATi khAdya karanArAee pratyabhijJAneya pramANa na gaNavI joI ene ? bauddo tarata ja kaheze ke ame tene pramANa gaNatA ja nathI; paraMtu tene pramANa na gaNavAnu kAraNa e nathI ke te gRhItagrAhI che. kiMtu tenuM kAraNa te e che ke te bhrAnta che, tene viSaya asat che. pratyabhijJAna viSaya ekatva che paraMtu bauddhamate vAstavika ekatva che ja nahI. bhedAbhedavAdI mImAMsakAne teA abheda -- ekatva vAstavika che eTale pUrve nahi anubhavela ekatvanuM jJAna karAvanAra, 'A te ja che' evA AkAravALuM pratyebhijJAna agRhItagrAhI ane sadviSayaka hAi pramANa che. ghaNIvAra indriyasanniSTa viSayane jotAM ja ApaNane thAya che ke A te ja vastu che jene meM amuka kALe ane amuka sthaLe joI hatI; AvuM jJAna pratyabhijJAna che. te pUrvAnubhUta viSaya ane mRtyupasthita viSayanuM saMkalana kare che. bhATTo pratyabhijJAne pramANa tarIke svIkAravA chatAM tene svataMtra pramANa gaNatA nathI. eTale temane tene pratyakSamAM antarbhAva karavA paDe che. naiyAyikA paNa tene pratyakSa ja gaNe che. naiyAyikA ane prAbhAkaronA mata naiyAyikA ane prAbhAkara mImAMsakAne evA keAI Agraha nathI ke agRhItagrAhI jJAna ja pramANa hoya; te mAtra avyabhicArI hoya eTaluM ja tenA pramANu hAvA mATe pUratuM che pachI bhale te gRhItagrAhI heAya ke aMgRhItagrAhI. Ama chatAM teo smRtine pramANu tarIke svIkAravA taiyAra nathI. eTale temaNe kAI khIjI rIte peAtAnI A mAnyatAne samajAvavI paDaze. bhASyakAra vAtsyAyana upalabdhisAdhanane pramANa gaNe che. 1 vAtikakAra udyotakara paNa e ja kahe che. paNa upalabdhimAM te smRtiya Ave ane te tene paNa pramANa gaNavI paDe. eTale tApa TIkAkAra vAcaspati mitre A Apatti TALavA smRtibhinna ardhAMbhicArI upalabdhi pramANa che ema samajAvyu. 2 kusumAMjalikAra udayane te spaSTa paNe kahI ja dIdhuM ke anubhava Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzane papa0 ja (alabatta yathArtha) pramANa che, smRti nahIM. Ama taiyAyikeno evo mata che ke prema to anubhava ja hoI zake, smRti kadApi nahi. tema chatAM teo jema anubhavanA yathArtha ane ayathArtha ema be vibhAga kare che tema smRtinAya yathArtha ane ayathArtha ema be vibhAga kare che.4 paraMtu teo jema yathArtha anubhavane pramA tarIke svIkAre che tema yathArtha smRtine pramA tarIke svIkAratA nathI, kAraNa ke pramA hovA mATe temane mata anubhava hovuM Avazyaka che ane skRti anubhava nathI. ahIM zaMkA thAya ke anumAna, upamAna ane zabda jemane teo pramAM gaNe che temane anubhUti na hovA chatAM pramANa mAnatA hoya te smRtineya pramANa mAnavAmAM vAMdho che ke AvI zaMkAnA samAdhAna mATe ja kadAca nyAyakusumAMjalikAre kahyuM che ke smRtine ane pramANa nathI mAnatA tenuM kAraNa e che ke te anubhava sApekSa che. vaLI prazna thAya ke anumAnAdi paNa anubhavasApekSa che te teo pramANa ane smRti apramANu ema kema ? emano kahevAne Azaya e lAge che ke anumAnAdi paNa anubhavasApekSa che ane smRti paNa anubhavasApekSa che, paraMtu te bemAM bheda e che ke anumAnAdi mAtra upattinI bAbatamAM anubhavasApekSa che jyAre smRti te viSayanI bAbatamAMya anubhavasApekSa che arthAta smRti ane tajajanakanubhava banene viSaya eka che. vaLI, anumAnAdinuM prAmANya anubhavanA prAmANyane adhIna nathI jyAre smRtinuM prAmANya (yathArthatA) anubhavanA prAmANyane adhIna che." yaMta navI ja vAta kahe che. tenA mata pramANa hevA mATe arthajanya anivArya che ane smRti artha ja na hAI pramANa nathI. RtikALe smRtiviSayabhUta artha hoto nathI. eTale smRtine arthaja na kahevAya. keI kahI zake ke smRti je arthajanya na hoya te atItavRSTinuM anumAna kayAMthI arthajanya hAI zake ? AnA uttaramAM jayaMta kahe che ke atItavRSTinuM anumAna te arthajanya che ane te A rIte : prastuta anumAnamAM pakSa paNa ukta anumitine viSaya che ane te anumitinA janakarUpe tyAM che ja. yaMtanA kahevAno Azaya e che ke ukata atItagocara anumitinI bAbatamAM sAthadharmarUpa anumeya atIta hovA chatAM pakSa je dhamarUpe anumAnano viSaya che te anumitikALe vartamAna hoya che ja. dharma vinA anumAna saMbhavatuM nathI. Ama dhama paNa anumAnane viSaya che ane te anumitikALe vartamAna hoya che, eTale te ukta anumitino janaka thAya che. A rIte atItaviSayaka anumiti arthajanya nathI ema na kahI zakAya. cAlo mAnI laIe ke atItaviSayaka anumati A rIte arthajanya che paNa anAgatA Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 . Sagdarzana grAhI kAle mArA bhAI Avaze' evA prAtibha jJAnane kaI rIte arthajanya kahI zakAya ? A praznanuM nirAkaraNa karavA jayaMta kahe che ke dezAntare vidyamAna bhAInI AvatI kAle thanAra Agamana kriyAne A jJAna bhAvirUpe ja jANe che, atIta ke vartamAnarUpe nahi. vaLI te bhrAtA vidyamAna viSaya hoI te A jJAnano janaka thAya che. Ama prAtibha jJAna aja che, jyAre smaraNa tA mRtyu bAda bhasmasAt thaI gayelA mA, bApa vagere asat vastuone viSaya kare che. Ama smaraNa viSayanirapekSabhAve ja utpanna thAya che evuM dekhAya che. A uparathI je smaraNa dezAMtarasthita vastune laine thAya che te smaraNanI bAbatamAMya te dezAntarasthitavastune kAraNa na gaNAya, te anyathAsiddha manAvI joie. khIjI rIte kahIe teA, e sma`mANu vastu dezAntare hA yA na ha| smaraNA keAi vyAghAta thatA nathI. A prasaMge jayaMta bhATTa mImAMsakAne uddezIne kahe che ke smRti pramANa na hovAnuM kAraNa tenuM arthAjanyatva che ane nahi ke tenu gRhIMtagrAhItva; bhATTo badhAM ja pramANane agRhItagrAhI gaNe che. te cegya nathI, jaiminie te| kevaLa zabdapramANane ja agRhItazrAddhI kahyuM che. jayaMtanI A dalIlo vize kahevu joie ke atha janya jJAnane ja pramANa mAnavAnA kai naiyAyikAnA siddhAnta nathI. agRhItagrAhItvane pramANanuM lakSaNa na mAnIne smRti pramANa nathI e siddha karavA taiyAyikAne kevI vicitra lIle karavI paDe che ene suMdara namUnA jayaMta pUrA pADe che. jayaMta cena kena prakAreNa pratyakSa, anumAna, upamAna ane zAdanA viSayAne jJAnakALe vidyamAna mATe che ---- siddha kare che ane te te jJAAne anya kahe che, je amAM atItaviSayaka anumitinA viSayane tema ja prAtibhajJAnanA viSayane jayaMta vidyamAna gaNe che tevA ja koi arthamAM te alaukika pratyakSa, sarvAM anumAna, upamAna ane zAbdanA viSayane vidyamAna kaheze, ane viSayanI vidyamAnatA jJAnane ajanma siddha karaze. vastutaH teA pramANane viSaya vidyamAna hovA ja joIe e anivAya nathI. anumAnanA viSayanI vidyamAnatA jayaMta dhI te anumAnanA viSaya gaNI siddha kare che jyAre hakIkatamAM te anumAnanA viSaya mAtra dhIM nahIM. paNa dha`viziSTa dhI che; mAtra dhI`ne anumAnanA viSaya to amuka khAsa arthAMmAM gaNavAmAM Avela che. dhI te ja anumAnanA viSaya mAnI laie ! paNa evA keTalAya saanumAna sabhave che jene dhanI vidya mAna na heAya. atyAre vaidyakanA abhyAsathI ApaNe jANyuM ke kSa cihno a regane sUcave che. ApaNe jANatA hatA ke mRta vyakti zrvane kSa cihno mRtyu * Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzIna 51 kALe hatAM. tethI ApaNe atyAre te 6 mRta vyakti (je dhamI che) vize anumAna karI zakIe ke tene Ja rega hateA. A dRSTAMtamAM mRtavyaktirUpa dhamI vidyamAna che ja nahi. te| pachI jayaMtanI peAtAnI dalIla anusAra A anumAna aMja na gaNAvuM joie, ane pariNAme te pramANa nahi Tharavu jAIe. hakIkatamAM teA jayaMta paNa A anumAnane apramANa nahIM ja kahe. A batAve che ke smRtine apramANu siddha karavA jaya Mte kevI vicitra, peAtAnI ja mAnyatA sAthe meLa na khAya evI dalIlA karI che. Ama viSayanI jJAnakALe vidyamAnatA-vidyamAnatAno AdhAra lai smRtine atramANa ane pratyakSAdine pramANu siddha karavAM yogya nathI. pramANu-apramANano AdhAra viSayanI vidyamAnatA--avidyamAnatA upara che ja nahi. vaLI, aja jJAna ja pramANa che ema mAnanAra jayaMtane alaukika pratyakSAne ajanya mAnavAM paDaze. sAmAnya rIte naiyAyikA alaukika pratyakSAne a janya mAnatA nathI. navya-naiyAyikA ajanyatvane pramANanu anivAya lakSaNa gaNatA nathI. gaMgeze pratyakSakhaMDamAM santika vAdano carcAmAM pratyakSanuM nIce pramANe lakSaNa ApyuM che-- yadA viSayalena virodhvananya jJAna banyapratyakSam / mathurAnAtha enI vyAkhyA karatAM kahe che ke virodhyavayaM viSayamAtravAM svayaM cAnAveyam / tathA - viSayatvenA viSayanA jJAnaujipratyakSaniyarthaH / A lakSaNa ane vyAkhyA jotAM ema thAya che ke ga Mgeza laukika pratyakSa vyatirikta pratyakSane atha janya mAnatA nathI. jo mAnatA hota teA te pratyakSanuM AvuM lakSaNuM na bAMdhata, jenA atha che viSayajanya jJAna laukika pratyakSa che. Ama temane mate pramANa hAvA mATe athajanyatva * anivAya` nathI. tema chatAM tee smRtine pramANa mAnatA nathI. eTale smRti apramA che te temaNe khIjI yuktiethI siddha kayu" che. teo kahe che ke smRti pramANa tyAre kahevAya jyAre te anubhavanI sAthe samAnaviSayaka hoya, paraMtu smRtine viSaya anubhavanA viSayane samAna kadApi hotA ja nathI. smRtie anubhavanA viSayane ja grahaveA hAya te (arthAt smRtie samAnaviSayaka thayuM hAya te) pratyakSaviSayIbhUta kAlAdene vartamAnarUpe ja grahavA joie, paraMtu smRtikALe e kAlAdi vartamAnarUpe smRtino viSaya banI zakatA nathI; kAraNa, smRtisamaye te kALa nathI ane dhamI eno e ja heAvA chatAM rUpa, rasa, vagerenuM parivartana thai gayuM hoya che. Ama smRti apramANa Thare che. A vAtane temaNe khIjI rIteya rajU karI che. 1. 3 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para paddarzana teo kahe che ke smRtimAtranA apramAtvanuM kAraNa viSayajanyatvabhAva nahi paNa anubhava ane smRtino viyata AkAra bheda ja che. smRtigata tadaMza anubhavano viSaya na hovA chatAM smaraNano viSaya thAya che. gaMgezanI A vAta kaMIka vadhu paDatI paMDitAIbharI lAge che. che nyAyasiddhAntamuktAvalI kAra vizvanAtha pramAnI vyAkhyA A pramANe Ape che: toga sati tarabAra jJAnaM praHI arthAta jJAnanA viSayabhUta arthamAM rahetA dharmo jJAnamAM yathAvata bhAse te te jJAna pramA. A vyAkhyA anusAra te smRti paNa pramA thAya ane vizvanAtha spaSTapaNe tene pramA tarIke svIkAre paNa che. tema chatAM te kahe che ke smRti pramA hovA chatAM tenuM kAraNa saMskAra pramANa nathI kAraNa ke pramANanuM lakSaNa te yathArthInubhavakaraNatA che. ane yathArtha smRti pramA hovA chatAM te anubhavarUpa na hovAthI tenuM kAraNa pramANa nahi kare.1 Ama smRtine pramA tarIke svIkAravA chatAM tenA karaNane pramANa tarIke nahi svIkAravAnI vAta kaMIka vicitra lAge che. emano prayatna smRtine pramA mAnavA chatAM cAra ja pramANa che e svadarzanasammata cAlI AvatI praNAlIne choDavAno nathI. nauyAyikenI jema ja prabhAkara kahe che ke anubhUti ja pramANa che.11 paraMtu nauyAyikethI tenI vizeSatA e che ke tene te saghaLAM jJAna haMmezA yathArtha ja heya che, kaI jJAna ayathArtha saMbhavatuM ja nathI. jene ayathArtha anubhava ke brAntinI ghaTanA gaNavAmAM Ave che te kaI eka jJAna nathI paraMtu be jJAna (anubhUti ne smRti)nuM mizraNa che. anubhUti ane smRti baMne yathArtha ja che; paraMtu te jJAnanA tema ja te jJAnanA viSayonA bhedanuM agrahaNa e ja bhrAnti che. Ama prabhAkarane mate badhA anubhavonI jema badhI smRtio yathArtha ja che, jene "pramuSTatattAka smRti kahIe chIe te paNa tene mate yathArtha ja che. temAM chatAM prabhAkara smRtine pramANa te nahi ja mAne kAraNa ke smRti anubhavanI keTinuM jJAna nathI. naiyAyikanI jema prabhAkaranI samakSa paNa e prazna upasthita thAya che ke je smRtine te mAtra anubhUti nathI eTalA ja kAraNe pramANa na gaNatA hoya te pachI anumityAdine-je pite ya sAmAnya arthamAM anubhUti nathI-kaI rIte pramANa gaNI zakAya ? anumitine anubhUti amuka khAsa arthamAM prabhAkara siddha kare che. te kahe che ke agni-anumitinI prakriyAmAM traNa vastuo hoya che--eka saMbaMdhInuM (ahIM dhUmanuM darzana, te darzanathI Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa sa MbaMdhanuM smaraNa ane anya saMbaMdhInI (ahIM agninI) anumiti. agnianumiti e anubhUti che, smaraNa nathI kAraNa ke smaraNa bhUtakALamAM jene indriya sAthe santika thayA hAya tenuM thAya che jyAre ahIM jenI anumiti thAya che. te agninA pUrve kadIya indriyanI sAthe samni thaye hAtA nathI.12 pazcikAmAM zAlikanAthe vadhumAM kahyuM che ke smRti e 'ta-AkAra' heAya che jyAre anubhUti e ida-AkAra hoya che. ane anumiti e 'idam-AkAra' che tethI tene anubhUti gaNavI joIe.13 AvI keAI rIte upamiti vagerene paNa prabhAkara anubhUti puvAra karI zake che. jayate anumiti Adine aMja puravAra karavA Apela lIlAnuM prabhAkare anumiti Adine anubhUti puravAra karavA Apela dalIla sAthe je sAmya che te achatuM nathI. naiyAyika mate smRtinI yathAtha tA-ayathA tAno AdhAra ApaNe upara joI. gayA te pramANe naiyAyikA smRtine pramA na mAnavA chatAM tenI da yathAtAnI zakayatA te svIkAre ja che. Ama emane mate smRti yathA` ke ayathA heAya che. pUrvAnubhava yathA teA tenI smRti yathA ane pUrvAnubhava ayathA teA tene laI thatI smRti ayathA. ahI eka vastu noMdhavA yAgya che. naiyAyikA yathArtha anubhavanuM lakSaNa tenA viSayane lakSamAM laI kare che, arthAt kahe che ke viSayanA dharmAM jJAnamAM bhAse (jJAnane prakAra bane) te| te jJAna (anubhava) pramANu. paraMtu taiyAyikA yathAtha smRtinuM lakSaNa tenA viSayane nirdezIne nahi paraMtu pUrvAnubhavanI yathAthatAne nirdezIne kare che. A ja prakriyA ayathA smRtinuM lakSaNa karavAmAM anusaravAmAM AvI che.14 smRtinI yathAtA ke ayathA tAnu tenA kAraNabhUta mULa pUrvAnubhavanI yathArthatA ke athAtA uparanuM avalaMbana evu sUcave che ke jo pUrvAnubhava yathA hAya tA smRti kadApi ayathA na ja thAya. paraMtu A vastu barAbara nathI. pUrve jene yathA anubhava thayA hAya tevI atIta ghaTanAnI ApaNane ayathAtha smRti keTalIya vAra thAya che. alabatta, naiyAyika A vAtane InakAra karaze. naiyAyikane mate smRti kadApi pUrvAnubhavanI maryAdAnuM ullaMdhana karatI nathI. te kAM te pUrvAnubhavanA jeTalA ja viSayane grahaNa kare che (dvitrayA) kAM te pUrvAnubhUvanA viSayamAMthI theADAka viSayane ja grahaNa kare che (tanUnaviSaya pramoSa); te kadApi pUrvAnubhavanA viSayathI adhika viSayane grahaNa karatI nathI (na taSiviSayA). arthAt, pUrvAnubhavanA je viSaya na hoya teneya grahI pUrvAnubhavane vikRta karanAra smRtine naiyAyikA svIkAratA ja nathI. ane AthI jene ---- Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa64 padarzana pUrvAnubhava yathArtha hoya tenI smRti ayathArtha paNa hoI zake tevI zakyatA ja auyAyikane tyAM nathI. ApaNe jenI vAta karIe chIe evA, pUrvAnubhavane navI vigatonA umeraNathI vikta karanAra jJAnane nayAyaka kadAca jJAnalakSaNa pratyAttithI utpanna thanAra mAnasapratyakSanI keTinuM gaNaze. alabatta, te AvA mAnasa pratyakSane ayathArtha gaNuM tene viparyayanA vibhAgamAM samAveza karaze ane viparyaya e anubhUti che, smRti nathI. paraMtu AnI sAthe svapna e ayathArtha smRti che15 evI yAyikenI mAnyatAno meLa nahi khAya, kAraNa ke svapna e evuM saMskArajanyajJAna che jemAM yathArtha pUrvAnubhava navI vigatonA umeraNathI vita bane che. A vastunuM bhAna temanA samAnataMtrIya vaizeSikene thayuM lAge che. vaizeSike svapnaneya mAnasa anubhava keTinuM ja gaNe che, teo tene smRtirUpa gaNatA nathI.' laugAkSI ane vallabhAcAryane mata laugAkSI bhAskara yathArtha smRti ane yathArtha anubhava baMnene pramA tarIke svIkAre che ane temanAM kAraNone pramANa tarIke svIkAre che. nyAyalIlAvatIkAra valabhAcArya smRtine svatantra pramANa tarIke svIkAre che, kAraNa ke smRtithI arthane nizcaya thAya che. anubhavapAratanyane kAraNe tene apramANa na gaNavI joIe kAraNa ke tpattine vize te bIja pramANIya anubhavaparatatra che. vaLI, te mAtra piSTapeSaNarUpa ke gRhItagrAhI ja nathI paNa te kaMIka adhika jJAna karAve che; te pUrvAnubhUta viSayane tattAvacchinnarUpe grahaNa kare che. Ama pitAnA viSayanI bAbatamAM tenuM anubhavapAratA nathI. skRti pramA te ja gaNAya che tene viSaya ane anubhavano viSaya samAna hoya. paraMtu smRtine viSaya anubhavanA viSayane samAna kadApi hete ja nathI. smRtie anubhavamAnaviSayaka banavuM hoya te anubhavanA viSaya banelA kAla Adine vartamAnarUpe ja teNe grahaNa karavA joIe. paraMtu smRtikALe te kALa Adi vartamAnarUpe smRtine viSaya banI zaktA nathI kAraNa ke smRtikALe te vartamAna nathI. smRti te kALa Adine 'nAviziSTa ja grahaNa kare che ane A "tattA anubhavane viSaya nathI. eTale keI smRti anubhavamAnaviSayaka saMbhavatI ja nathI. tethI badhI smRti apramA che' -A matanuM khaMDana karatAM lIlAvatIkAra kahe che ke smRti tatkAlaviziSTa viSayane grahaNa kare che ane skRtikALe te viSaya tatkAlaviziSTa ja hoya che. je smRtikALe te viSayane Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 55 tatkAlaviziSTa na mAnIe te te vakhate arthAt anubhavakALe te astitvahIna hatA ema mAnavuM paDe, je kAineya iSTa nathI.18 pAdaTIpa 1 upalabdhisAdhanAni pramANAni / nyAyabhA0 1.1.3 / . lokazca saMskAramAtrajanmanaH smRteranyAmupalabdhimarthAvyabhicAriNIM pramAmAcaSTe tasmAt taMddhetuH pramANamiti nyA0vA0tA0To pR021 / a yathArthAnubhavo mAnam / nyAyakusumAJjali 4.1 / 4 smRtirati dvividhA - pathArthA'yathArthA ca / tarkasaMgraha | ' nyAya kusumAJjali 4.1 / na smRtaMrapramANatvaM gRhItagrAhitAkRtam / api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam / nyAmaM0 bhA09, pR0 21 / 7 nanu kathamanarthajA smRtiH ? tadAkhdrasya vastuna: tadAnImasattvAt / kathaM tarhi bhUtavRSTayanumAnaM nAnarthajam ? tatra dharmiNo'numeyatvAt tasya va jJAnajanakasya tatra bhAvAt / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 21 1 8 kathaM tarhi prAtibhamanAgatArthagrAhi vo me bhrAtA''ganteti pratyakSamarthajamiSyate bhavadbhiH ? tatra dezAntare vidyamAnasya bhrAtuH zvo bhAvyAgamana vizeSaH tasyaiva tathaivaprahaNam, tena ca rUpeNa gRhyamANasya satastasya jJAnajanakatvamityarthajameva prAtibham, smaraNaM tu nirdagdhapitrAdiviSayamanapekSitArthameva jAyamAnaM dRSTamityanyatra dezAntarasthitArtha - smaraNe sadarthasattvamakAraNameva / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 21 / 8 siddhAntamuktA0 135 / 10 athaivaM smRterapi pramAtvaM syAt / tataH kimiti cet, tathA sati tatkaraNasyApi . pramANAntaratvaM syAditi cenna yathArthAnubhavakaraNasyaiva pramANatvena vivakSitatvAt / siddhAntamuktA0 135 / 11 anubhUtizca naH pramANam / bRhatI 1.1.5 / 14 O 12 satyam, sambaddhasya darzanAt smRtiH, sambandhyantare tvanubhava eva / ... smaraNaM tAva - nnirastam, asannikRSTe - iti vacanAt / bRhatI pR0 102 - 103 / 13. sambandhyantare svagnyAkhye'nubhava eva 'saH' ityapratIteH / paJcikA pR0 103 / pramAjanyA yathArthA / apramAjanyA'yathArthA / tarkasaMgraha | Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 . 15 A~pa ca bhavanmate svapnasmRteH smRtitvenAvhaNe kena rUpeNa grahaNamiti / nyAyama, bhA0 1, pR0 168 : tarkabhASA (pUnA).pR. 30 / tarkAmRta (jagadIza kRta, saM0jIvAnanda) pR0 11 / 16 ...saMskArAccendriyadvAreNaivAsatsu viSayeSu pratyakSAkAraM svapnajJAnamutpadyate / padArtha dharmasa0 pR0 438 |....maansN manomAtrabhakaM tat svapnajJAnam / kandalI "pR0 437 / The Elements of Indian Logic, pp. 240-41 17 smRtyanubhavasAdhAraNaM pramAkaraNa pramANam / tarkaka mudI pR06| . 18 smRtirapi mAnAntarameva, arthanizcayahetutvAt / anubhavapAratantryAnnaivamiti cet , na, utpattipAratantryasya pramANAntarasAmyAt... tattAvacchinnaM hi smRtirarthamAkalayati, sA ca yadi pUrvAnubhavasyApi gocaraH tadA tatrApi tadinyullekhaH syAt , na ca kvacididamiti syAt / na cet , smRtireva tatrAnapekSeti. mAnam / ...smRtihi pUrvavartamAnakAlAvacchinnamarthamAkalayati, na ca tadidAnI tAdazamiti zyAme raktatA. pratItivadayathAti cet , na, tasya tatkAlavacchinnakAlatAvabhAsanAt / na ca tanna tatkAlAvacchimamA, ladAnImasattvApatteH / nyAyalolAvatI pR. 623-624 / (caukhambA) Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 8 jAtajJAna prAstavika eka vastumAM bIjI vastunuM jJAna brAnta jJAna che. tene mithyA jJAna paNa kahevAmAM Ave che. badhA ja dArzanike chIpamAM rajatanA jJAnane bhrama gaNe che. paraMtu e jJAnane brAna zA mATe gaNavuM e prazna paratve emanAmAM matabheda che. badhAM ja darzano pitapatanA tatvajJAnanI prakriyAne anukULa rahe, e rIte bhramajJAnane khulAso kare che. darzanabhede A khulAsAo ATha prakAranA che - (1) cAsaMmata akhyAtivAda (2) mAdhyamika bauddhasaMbita asakhyAtivAda (3) sAMkhyamata prasiddhArtha khyAtivAda (4) yogAcAra bauddhasaMmata AtmakhyAtivAda , (5) brahmAatasaMmata anirvacanIya khyAtivAda - (6) mImAMsakasaMmata alaukikAthaMkhyAtivAda (7) prAbhAkarasaMmata smRtiprameSa aparanAma vivekAkhyAtivAda, (8) naiyAyikasamaMta viparIta khyAtivAda badhA dArzanike samakSa mukhya prazna e ja che ke chIpamAM jatanA sAmenI utpattinuM nimitta zuM che ? arthata chIpa hovA chatAM emAM rajata pAna kema thAya che ? rajano te pakSa sAthe sanika che ja nahi. te pachI rastAne thayuM kevI rIte ? zukitakA chIpa) upasthita hovA chatAM enuM zAne chama na thayuM ? emAM ke che?--AdhyAna =prakhyAtA), zukitaka (viSayano) ? ke InDiyana (=adhipatino yA Azrayano)? A badhI mImAMsA karatI vakhate dArzanike be vibhAgomAM vibhakta thaI jAya che. bAhyArthavAdIo samasyAne ukela eka rIte kare che jyAre bAhyAthamAM na mAnanAra advaitavAdIo tene ukela. bIjI rIte kare che. bAhyArthavAdIo samakSa prazna e che ke je jJAna arthAnusArI hoya te pachI zukitakAnuM anusaraNa na karI te jatAvasAyI kema banyuM advaitavAdIo samakSa prazna e che ke zuktikA ane rajata e baMnenuM Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 paDyuM na astitva na heAvA chatAM zaktikAmAM rajata kema dekhAya che tema ja zuktikAmAM zuktikAnuM jJAna abhrAnta ane zuktikAmAM rajatanuM jJAna bhrAnta kema ?--jo arthAbhAva temAM samAna che teA pachI bhrAnta-abrAntanA vivekanA adhAra ze ? A praAAnA te te darzInasaMmata uttare mAMthI ja uparyaMta mAnA AvirbhAva thayeA che. (1) cArvAkasa mata akhyAtivAda cArvAka akhyAtivAdI che. prabhAkarasa`mata vivekAkhyAti paNa saMkSepamAM akhyAti kahevAya che, paraMtu cArvAkasaMmata akhyAtinA atha judA che ane prabhAkarasaMmata akhyAtinA atha judA che. cArvAkanuM kahevuM che ke eka vastu bIjI vastunA AkAravALI dekhAI zake ja nahi. te dalIla kare che ke jo rajatajJAnanA viSaya tarIke rajatane mAnavAmAM Ave te te jJAna bhrAnta kevI rIte siddha thaze ?'ane zuktikAne te rajatajJAnanA viSaya ApaNe mAnI ja na zakIe kAraNa ke rajatajJAnamAM zuktikA pratibhAsita thatI nathI. tethI cArvAkanA siddhAnta e che ke zutikAmAM rajatanuM je jJAna thAya che tene nirAlambana (=niviSaya) mAnavuM ja ucita che; e jJAnamAM kAI vastunI khyAti (=jJAna) che ja nahi eTalA mATe tene 'akhyAti' kahevu joI e. cArvAkanA A mantavyamAM nirAlambanavAdI yAgAcAra ane mAdhyamika auddonI spaSTa chApa che. A bauddho badhAM ja nAnAne nirAlambana mAne che, kAraNa ke temanA mate bAhyAtha che ja nahi tema chatAM jJAnanu astitva te che. te anAdi vAsanAte baLe nirAlambana jJAnAnI utpattinA khulAsA kare che. cArvAkAe taiyAyika vagere khAdyA vAdIonI dalIlonA Azraya laI te samyagjJAnAne sarviSaya (=sAlakhana) mAnyA che paraMtu mithyAjJAnAne nirAlaMbana siddha karavAmAM temaNe bohonI uparyukata be daza nazAkhAeAnI prasiddha dalIlAnA upayoga karyAM che. bhrAnta jJAnane paNa sAlaMbana mAnanArAoe cArvAka matanuM khaMDana karatAM kahyuM che ke jo bhrAnta jJAnA nirAlaMbana hAya teA (1) temanA paraspara bhedane kAI AdhAra ja nahi rahe; (2) zuktimAM rajatajJAna bhrAnta che, tene 'rajatajJAna' kahevAnA AdhAra ze| (3) vaLI, bhrAnta jJAnane nizalaMbana mAnatAM kSuptAvasthA ane bhrama vaccenA bhedanA kAI AdhAra nahi rahe. Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 569 - (2) mAdhyamikasaMmata asakhyAtivAda suSupti avasthAmAM arthano pratibhAsa nathI ane brAnta jJAnamAM arthane pratibhAsa che e ja be avasthAomAM bheda che; tethI brAnta jJAnane nirAlambana mAnI na zakAya. je arthano pratibhAsa thAya che tene Alakhana mAnavuM ucita che' ema mAnI mAdhyamika kahe che ke bhramamAM pratibhAsano viSaya keI bAhya sata te jaNAto nathI eTale asatano ja pratibhAsa bhramamAM hoya che ema mAnavuM joIe. - mAdhyamika jJAnane (jJAnamAtrane) sAlambana mAnIneya bAhyarthane tenuM Alambana nathI mAnatA, eTale emanA mate eka rIte nirAlambanavAda ja siddha thAya che. A rIte te jJAnanA viSayane asat mAne che, tethI tenA mate pramANanA baLe prameyanI siddhi azakya heIne zunyavAda ja siddha thAya che. TUMkamAM, mAdhyamika badhI vastuone asata ja - niHsvabhAva ja mAne che. te padArthonI vyAvahArika sattA mAnIne enI parIkSA kare che ane chevaTe badhA padArthonI asattA siddha kare che. mAdhyamikanI koI pratijJA yA sthApanA nathI. bIjAnI prasiddhione-siddhA-tane-asaMgata batAvavI e ja enuM kArya che. tethI enA mata anusAra badhAM saviSayaka jJAno mithyA -bhrama ja che." vyAvahArika daSTie dAnamAM bhrama-abhrama viveka bhale he paraMtu paramArtha daSTie badhAM zAne bhrama che. - zUnyavAdI mAdhyamika anusAra zaktimAM rajatanuM je jJAna thAya che tenuM AlaMbana zunya (asata) che, keI sata vastu nathI. emane mate padArtha mAtra zUnya (=asata) che. tethI temanI daSTie zakti ane rajata baMne paramArtha daSTie asata che. anAdi vasanAne baLe ja asata padArtho jJAnamAM bhAse che. vAsanA asalbakAzanazaktimatI che. vAsanAnI A zakti svapnanA daSTAnathI siddha thAya che. svapnamAM vAsanAnI A zaktine kAraNe ja asata padArthonuM bhAna thAya che. jevI rIte vAsanAnI A zaktine baLe svapnamAM asata padAthenuM bhAna thAya che tevI ja rIte vAsanAnI e zaktine baLe ja jAgrata avasthAmAM paNa asat padArtho ja jJAnamAM bhAse che. Ama badhAM ja jJAne brAnta che. A (3) sAMkhyamata prasiddhArtha khyAti mAdhyamikathI barAbara viruddha vAta sAMkhyanI che. mAdhyamikanA mate badhI vastuo zUnya che, asata che, nisvabhAva che. sAMkhyane mate sarva vastuonI Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paso vadana sarvatra sattA che. mAdhyamikane mate bAthArtha jeno viSaya che te badhAM sane. paramArtha daSTie bhrAnta che, jyAre sAMkhyane mate kaI jJAna paramArtha daSTie brAnta nathI. Ano artha e ke sAMkhya anusAra kevaLa sthULa daSTie temAM brAntatAne vyavahAra thAya che. sAMkhyanuM kahevuM che ke je vastu sarvathA asata hoya te AkAzakusumanI jema te pratibhAsano viSaya banI ja na zake. jJAnamAM jyAre ane jyAM arthe pratibhAsita thAya che tyAre ane tyAM te arthe pramANaprasiddha ja che, sata ja che. tethI jene bhramajJAna kahevAmAM Ave che te prasiddha arthanI khyAti (jJAna) hevAthI prasiddhArtha khyAti che. pachI jayAre artha avyakata(=tirahita) thaI jAya che tyAre vyavahAramAM enI anupalabdhi hevAthI ApaNe te jJAnane bhrama bhale kahIe paNa vastutaH te bhrama nathI. vidyuta vagere kSaNika padArthanI jema uttarakALe enI upalabdhi na paNa heya tema chatAM jJAnakALe to tenuM astitva siddha ja che. anyathA vidyuta AdinA jJAnane paNa brAnta mAnavAM paDe. sAMkhyane A mata sAMkhya siddhAntane anukULa che. tema chatAM tene nyAyadarzananA prabhAvathI mukta nahi mAnI zakAya, kAraNa ke "jJAna nirAlambana heI ja na zake e nauyAyika mantavyane svIkAryA pachI ja pitAnI yamImAMsAne AdhAre sAMkhya kahe che ke bhramamAM khyAti prasiddha arthanI ja hoya che. sAMkhyane mate kaI vastune kyAMya abhAva nathI. eTale ja te temane sarakAryavAdI kahevAmAM Ave che. prakRti sarva deze ane sarva kALe che; prakRtimAM badhA kAryo sarvadA sata che, sarva keze sat che. sAMkhya matanI sAthe rAmAnujasaMmata bhramanuM nirUpaNa tulanAyogya che. rAmAnuje bhramamAMya khyAti mAnI che. emanuM kahevuM che ke jene ApaNe zakita samajIe chIe temAM vastutaH rajatAM ane zukitakAMza bane che. zukitakAmAM zuktikAMzanuM bAhulya hevAthI tene ApaNe "zukti nAmathI oLakhIe chIe. tethI zutimAM jyAre rajatanuM jJAna thAya che tyAre te jJAna yathArtha ja che tema chatAM vyavahAramAM tene bhrama-mithya eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke caluM vagerenA doSane kAraNe mAtra rajatAMzanuM grahaNa thAya che ane zukitazanuM grahaNa nathI thatuM. deSa dUra thatAM zukitakAnuM darzana thatAM rajatajJAna nivRtta thAya che. A rIte rAmAnujanA mata pramANe vyavahAramAM rajatajJAna bAdhita thavAthI bhrama kahevAya che paraMtu paramArtha daSTie te te paNa yathArtha ja che. Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa71 rAmAnuje sAMkhyanI jema badhI vastuonI sarvatra sattA mAnI che, eTale emanA mata pramANe paramArthathI badhAM ja jJAne yathArtha hoya che. svapna Adi jJAnomAM bIjA darzanike viSayono abhAva mAne che jyAre rAmAnuja te te jJAnamAM paNa chavanAM pApa-puNyane anurUpa Izvare teTalA vakhata mATe racelA padArthanI sattA svIkAre che. (4) yegAcArasaMmata AtmakhyAti vyavahAramAM je jJAnane sAmAnya mANasa bhrama kahe che tenuM svarUpa yogAcAra bauddhoe nIce pramANe jaNAvyuM che. zramajJAnamAM viSaya keI hoya che ane pratibhAsita kaMI bIju ja thAya che evuM vastutaH nathI. vizvamAM tattva to eka ja che ane te che vijJAna vijJAnathI atirikta keI bAhya vastu ja nathI. te vijJAna svayaMprakAza che.8 vijJAna eka che, temAM grAhya-grAhakano bheda nathI. paristhiti AvI haI eka vastumAM bIjI vastunuM jJAna thavuM saMbhavatuM ja nathI. yogAcAranI daSTie vastutaH Antara tatva vijJAnanA AkAra ja bAhyarUpe pratIta thAya che.10 A daSTie badhAM zAno bhrAta che, kAraNa ke badhAM jJAnamAM antastatva upara bAhyarUpane Aropa karavAmAM Ave che, je Atara che. te bAhyarUpe pratIta thAya che. bAhya arthanA abhAvamAMye anAdi vAsanAne kAraNe pratibhAsabheda thaI zake che. eTale bAhya artha mAnavAnI koI jarUra ja nathI.' - yogAcAranI ukata dRSTithI kevaLa zutimAM rajatajJAna ja brAna nathI paraMtu badhAM bAlyArthaviSayaka jJAna brAnta che. gAcAra mAne che ke badhAM jJAnAmAM jJAnanI potAnI ja khyAti hoya che; tethI badhAM ja jJAne Atma khyAti che. jJAnamAM bhrAtAbhrAntavyavahAra vyavahAradaSTie ja che je vijJAnAkAra pUrvottara vijJAnAkAro sAthe saMvAdi hoya che tene vyavahAradRSTie aMbrAntA gaNavAmAM Ave che. eka vijJAnAkAra pachI tatsaMvAdi vijJAna kAranI vAsanA na. jAge ane viparIta vijJAnAkAranI utpAdaka vAsanA jAge to te vijJAnIkAra brAnta che-vyAvahArika dRSTie. vinAkAronA saMvAda-asaMvAdane AdhAre brAntAbrAntavyavasthA vyavahAradaSTie ghaTe che.12 A vijJAnAkAya vAsanAprasUta hevAthI mithyA che; eka zuddha avibhAga vijJAna ja sat che. - (5) brahmasvaitavAdisaMmata anirvacanIyakhyAti brahma satya che, jagata mithyA che evo zAMkara advaitano siddhAnta che. badhAM kAryo mAyika che, avidyAjanya che. kAryo mAyika heya eTale emanuM Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDadana upAdAnakAraNu mAyA thA avidyA ja hAya. je parama sat che te teA brahma che, te parama sat brahmanA adhiSThAna upara-kahe ke phalaka upara-avidyA mAyika jagatarUpe pragaTa thAya che. Ama jagatanA padAthernu jJAna mithyA jJAna che. hakIkatamAM jagatanA padArthaM ajJAnanI nIpaja che, mithyA che. tattvajJAnathI A mithyAjJAna bAdhita thAya che. avidyA |te sat-asavilakSaNa che - aniva'canIya che. te sat nathI kAraNa ke te tattvajJAnabhASya che. te asat nathI kAraNuM ke te jagatanuM upAdAnakAraka che. zaMkaranA A siddhAntane anukULa ja temane adhyAsavAda che. ApaNane doraDImAM bhrAnta sApanuM jJAna thAya che. A mithyA jJAna che. ahIM sApa ApaNA ajJAnanI nIpaja che, tenuM upAdAnakAraNa ApaNuM ajJAna che. deraDI tenuM adhiSThAnakAraNa che. ApaNA ajJAnane bhrAnta sApa upajAvavA mATe yogya phalaka-adhiSThAnanI jarUra che. ApaNe deraDIrUpa adhiSThAna upara avidyAjanya Antara sapanA Arepa karIe chIe. uttarakALe dAraDInuM tattvajJAna thatAM mithyAjJAna dUra thAya che. sa` sat nathI kAraNa ke tenuM jJAna bAdhita thAya che. te asat paNa nathI kAraNa ke pratibhAsakALe teA tenA pratibhAsa jJAnamAM thAya che. Ama sapa` sat-asavilakSaNa che. tene sarUpe va`vI nathI zakatA ke asatarUpeya varNavI nathI zakatA, eTale te aniva canIya che. A kAraNe zAMkara advaitanA bhramajJAnaviSayaka siddhAntane anivacanIyakhyAti kahevAmAM Ave che.13 572 (6) mImAMsakasa'mata alaukikA khyAtivAda jevI rIte sAMkhyo avidyamAna-asat----vastune jJAnamAM pratibhAsa nathI mAnatA tevI ja rIte keTalAka mImAMsaka ciMtA paNa avidyamAna vastune jJAnamAM pratibhAsa nathI mAnatA. teo kahe che ke khIjA loko zuktimAM rajatajJAna mAnI ene viparIta jJAna kahe che te barAbara nathI. jJAnamAM A prakArane viSaya saMbhavatA ja nathI. viSaya eka heAya ane pratibhAsa kAI khIjAtA ja thAya e azakaya che. A mImAMsakeA anusAra vastutaH atha e prakAranA che-vyavahArasamatha ane vyavahArAsama. vyavahArasama atha laukika kahevAya che ane vyavahArAsamatha arthA alaukika kahevAya che. kahevAtA brAnta rajatajJAnamAM viSaya laukika rajata nathI paraMtu alaukika rajata che. rajatajJAnamAM pratibhAsita hovAthI te satpa rajata che paraMtu vyavahArAsamatha hovAthI te alaukika rajata che.14 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 3 A mImAMsakeAne lAge che ke jJAnamAtrane nirAlambana te mAnI zakAya nahi kAraNa ke ema mAnatAM vijJAnavAda ane zUnyavAdane avakAza maLe che. paraMtu khIjI bAju kahevAtA bhramajJAnamAM rajatanA abhAvamAM paNa rajatanuM jJAna thAya che e vastu spaSTa che. jo kevaLa bhrAnta jJAnAte nirAlambana mAnavAmAM Ave te paNa vijJAnavAda ane zUnyavAdane puSTi maLe. AvI paristhitimAM zuM karavuM e cintAmAMthI eka upAya zeAdhyA, te e ke kahevAtA bhrAnta rajatajJAnanA viSayane rajatane alaukika sata mAnavA. evuM mAnatAM kRlita e thAya ke kahevAtA brAnta rajatajJAnamAM rajatasAdhya kriyAnA abhAva rajatanI alaukikatAne kAraNe che ane nahi ke rajatanA abhAvane (=asattAne) kAraNe. paraMtu prastuta mImAMsakAneA A mAga niSkaMTaka nathI, kAraNa ke je a`kriyA na karavI e alaukikatAnI kasoTI hoya te svapnajJAnamAM bhAsita strI vagere akriyAkArI hAvAthI laukika Tharaze. (7) prabhAkarasa`mata akhyAtivAda mImAMsakAne jJAna vize mahattvanA siddhAMta svataHpramANyavAda che. prabhAkara mAne che ke jo koI paNa jJAna ayathA,, mithyA yA viparIta sabhavatu hoya te| yathA jJAnanu svataHprAmANya ghaTI na zake, kAraNa ke yathArtha jJAnamAM paNa tenA ayathAtha hovAnI zaMkAne avakAza rahe ja; e zaMkAne dUra karavA mATe yathArtha jJAnane abAdhita puravAra karavA bAdhakAbhAvane niNaeNya karavA paDe; arthAt bAdhakAbhAvanizcayasApekSa ja prAmANyanizcaya thavAne kAraNe yathA jJAnanI yathAtA (=prAmANya) svataH nAta na rahetAM parataH rAta banaze. tethI prabhAkara badhAM ja nAnAne yathAtha ja gaNe che. vaLI, 'prabhAkara kahe che ke jo anyadezastha rajatanuM anyatra bhAna thAya che ema mAnIe te atyanta ` asat nuM paNa bhAna kema na thAya evA prazna upasthita thAya; zuktimAM anyatra sat rajatane ane atyanta asat vastune abhAva samAna che. AmAMthI te zUnyavAda phalita thAya. viparItakhyAtine svIkAra eTale zUnyavAdane meAkaLA mA. ukta muzkelIothI bacavA15 prabhAkare navA upAya zeAdhyA. tenuM nAma che agrahaNa, 16 vivekAgrahaNu, 17 smRtipramASa18 yA vivekAkhyAti.19 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa74 padane prabhAkara kahe che ke cakSu Adi indriyane saMga ekanI sAthe hoya ane pratyakSa bIjI vastunuM thAya e to asaMbhava che 20 kAraNa ke asanikaSTa vastune (AkArane) paNa pratyakSano viSaya mAnavAmAM Ave te adhUne zukitakAmAM rajatajJAna thavuM joIe. jema cakSubAnanI cakSano rajata sAthe sannikaI nathI tema abdhane paNa te sannikaI nathI, tema chatAM andhane rajatajJAna thatuM nathI ane caznadhyAnane thAya che. tethI prabhAkara mAne che ke badhAM pratyakSa jJAne yathArtha che. je jJAnamAM je vastu bhAse che te ja te jJAnane viSaya (=AlaMbana-vedya) che ane je vastu temAM bhAsatI nathI te tene viSaya nathI. tethI zaktimAM je kahevAtuM bhrAnta rajatajJAna thAya che teno viSaya rajata ja che, zukti nathI; A, kahevAtA bhrAnta jJAnamAM eka vastumAM bIjI vastunuM jJAna thatuM nathI.23 jyAre koI puruSa rajatasadaza zuktikAne dekhe tyAre je InDiyagata doSane kAraNe rajata ane zutikAnA bhedanuM-lakSaNyanuM grahaNa na karatAM te benA kevaLa sAdayanuM ja grahaNa kare te e puruSane evA sAdasthaviSyaka pratyakSa jJAnathI rajataviyaka smaraNa thAya che. te puruSa manodane kAraNe te pratyakSa ane te smaraNa vaccenA bhedanuM tema ja pratyakSaviSaya zuti ane smaraNavidhya rajata vaccenA bhedanuM paNa grahaNa karI zakatuM nathI. pariNAme te zutikAne rajata kahe che. bheda-vivekAkhyAti-smRtiprameSane kAraNe te baMnene ekatvane adhyavasAya (nizcaya) tene thAya che. Ane ja leke brima kahe che. 24 zuktimAM rajAnuM jJAna thAya che ema kahevAmAM Ave che te barAbara nathI. zaktimAM zaktinuM ja jJAna thAya che ane rajatamAM rajatanuM ja jJAna thAya che. prastuta kahevAtuM bhramajJAna prabhAkarane mate eka (unitary) jJAna nathI paNa e jJAnane samudAya che. te be jJAna che-zutipratyakSa ane rajatasmaraNa. te beya. jJAne yathArtha che. te be jJAnanA bhedanuM agrahaNa e ja brAti che. "A zukita) rajata che AvA jJAnane bIjA cintakee eka (unitary) jJAna mAnyuM che jyAre prabhAkare badhAM jJAne yathArtha che e siddhAntanI rakSA kAje tene e jJAnonA samudAyarUpa gayuM che. bhramamAM be yathArtha jJAnenA bhedanuM kevaLa agrahaNa hoya che. tethI prabhAkaranA A siddhAntane akhyAtivAda nAma maLyuM che. (8) neyAyikasaMmata viparIta khyAti viparIta khyAtine anyathAkhyAti paNa kahevAmAM Ave che. eka vastunI bIjI vastunA rUpe pratItine anyathAkhyAti kahevAmAM Ave che. zuti rajata pe Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyana 575 brAnta rajatajJAnamAM bhAse che. zakti paNa sata che ane rajata paNa sat che. bramamAM A dezakALanIta (zukita) vastunI jagyAe anya deza-kALanI anya sat vastu(jata)nuM pratyakSa thAya che. Ama thavAnuM kAraNa zuM ? be vastuo vaccenuM sAdazya. rajatasadazA zuktinuM darzana thatAM rajata smRtimAM upasthita thAya che ane tenuM pratyakSa thAya che. rajataskRtisatata cakSu-zakitasanikarSathI zutimAM jatanuM pratyakSa thAya che.25 uttarakAlIna yAyike kahe che ke cakSu-muktine sanika thatAM jJAnalakSaNa alaukika saknikarSathI pUrvAnubhUta rajAnuM pratyakSa thAya che. - nauyAyika mate zukita sAthe cakSurididhane saMgasaMbaMdharUpa sanika thAya che. tethI anyatra pUrvadaSTa rajatanA sadazyanuM darzana thAya che. A sAdazyadarzanathI pUrvadaSTa rajatanA saMskAro jAge che. te saMskAro jAgatAM pUrvadaSTa jatanuM smaraNa thAya che. te smaraNa thatAM zukitamAM anyatra pUrvAdaSTa rajatanuM yAM rajatatvanuM bhramapratyakSa janme che. paraMtu je vyakitae pUrve kadIya rajata dekhI ja nathI tene rajAnA saMskAra heya nahi ane pariNAme tene zutimAM bhramarUpa rajatajJAna thAya nahi. Ama pUrvAnubhUta rajatanA saMskArathI ja rajatanuM smaraNa thAya che ane A smaraNa ja zuktimAM rajatajJAnarUpa bramapratyakSanuM carama kAraNa che. uttarakAlIna auyAyike bhramapratyakSamAM utarUpa smaraNAtmaka jJAnane ja jJAnalakSaNa alaukika sanika gaNe che. te sannikarSathI zutidravyamAM rajatava yA rajatanA jJAnarUpa bramapratyakSa janme che, te pratyakSane teo alaukika pratyakSa gaNe che.' ' nauyAyikone mATe e svAbhAvika che ke teo viparIta khyAti mAne kAraNa ke temanA mata anusAra kaMthArtha ane ayathArtha baMne prakAranAM jJAna zakya che. paraMtu jeo jJAnanA svataH prAmANyanI rakSA kAje jJAnamAtrane yathArtha ja mAne che teo te viparIta khyAti svIkArI ja na zake. nauyAyikone mate jJAnanuM prAmANya ke aprAmANya svataH nathI para tu parataH ja che. eTale teo yathArtha ane ayathArtha baMne prakAranA jJAno svIkArI zake che. pariNAme teo viparIta khyAti mAnI zake che. pUta khyAtiothI viparIta khyAtinuM vailakSaNya spaSTa che. prabhAkaranI jema be jJAna nahi paraMtu eka ja jJAna mAnIne viparIta khyAtivAdI tauyAyike bhramajJAnano khulAso kare che. viparIta khyAtivAda anusAra bAhya vastuo sarvathA jJAnarUpa yA zunyarUpa yA sarvatra sarUpa nathI, tethI A vAdamAM AtmakhyAti Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa76 . padarzana yA asakhyAti yA sakhyAtine avakAza nathI. viparIta khyAtivAdamAM bAhya . vastuonuM varNana-nirvacana-zakya che, tethI A vAdamAM anirvacanIya khyAti paNa saMbhavatI nathI. bAhya vastuone laukikaalaukikarUpe vibhAga paNa viparIta khyAtine mAnya nathI. tethI temAM alaukikakhyAtine paNa avakAza nathI. viparyayano artha che "anya AlambanamAM anyanuM jJAna' yA vastunuM anyarUpe jJAna". navyanAyike jaNAve che ke ukata bhramaNAno paNa vizeSyAMze abrAna che. eTale ja kahyuM che ke "svamiMga sarvagrAnta ghare viparyaya. udAharaNArtha, "A rajata cheA jAtanuM je bhramajJAna janme che temAM abhimukha rahela padArtha (=zukitadravya yA zuktivyakti) vizeSya yA dhamI che. "dharmarUpe te dharmanuM jJAna abrAnta che kAraNa ke "A dharma temAM che. tethI vizeSyAMzamAM "ArUpe thatuM te jJAna bhrAnta gaNAya nahi. paraMtu rajata jA rajatatva vagere mukhya vizeSaNaze ja te jJAna brAnta che. 27 Ama bhramapratyakSa sarvIze brAnDa nathI; vizeSyAMze abhrAnta che ane vizeSaNaze brAnta che. eka ja jJAnane bhrAntaabrAna arthAta yathArtha-ayathArtha gaNavAno nanaiyAyikano anekAtavAda noMdhapAtra che. jene bhramarUpa jJAna kahevAmAM Ave che tene keTalAka dArzanike yathArtha gaNe che ane keTalAka ayathArtha gaNe che te vAtane bAjue rAkhIe te badhA dArzanike eTaluM to svIkAre ja che ke AvA jJAno pramAtAnA, sAdhananA ke viSayanA dezanuM pariNAma che. udyotakare spaSTapaNe kahyuM che ke viparyayajJAnamAM jJAnane vyabhicArI mAnavuM joIe, arthane nahi.8 niruktakAranA vacanane udyuta karI vAcaspatimitre kahyuM che ke "thAMbhalAne AMdhaLo dekhe nahi te temAM deSa thAMbhalAno nathI, puruSano che. 29 tevI ja rIte IndriyathI prathama marIcikAnuM nirvikalpakajJAna thAya che paraMtu jyAre savikalpakajJAnane avasara Ave che tyAre marIcikAthI upadhAta pAmI hevAthI Indriya pitAnuM kArya barAbara karI zakatI nathI ane pariNAme viparyAya thaI jAya che. AmanIyAyikane te doSa arthano nathI paraMtu draSTAno yA sAdhanane che. prazastapAdane paNa A vAta mAnya che.30 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 17 pAdaTIpa 1 nyAyAvatAravAtikavRtti (saM0 paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA) TippaNAni pR0 160-169 / mA adhyayana sabhAmA bhuNya sahAya yA TipaNanI sIdhI cha. 2 prameyakamalamArtaNDa pR0 48 / tattvopapvalasiha pR0 11 / vigraha vyAvartinI kA0 1, 21-23, 67 / 3 saMvyavahAraM ca vayaM nAbhyupagamya kathayAmaH / vigraha0 28 / vyavahAramanAzritya paramArtho na dezyate / paramArthamanAgamya nirvANaM nAdhigamyate // mAdhyamikakArikA 24.10. / 4 yadi kAcana pratijJA tatra syAt eSa me bhaved doSaH / nAsti ca mama pratijJA tasmAnnaivAsti me doSaH / vigrahaH 29 / mAdhyamikakArikAvRtti (Bibliotheca Buddhica) pR0 16 / 5 yadi kiJcidupalabheya pravartayeyaM nivartayeyaM vA pratyakSAdibhirathaistadabhAvAnme'nupala- . mbhaH / vigraha0 30 / 1 prameyakamala0 pR0 49 / 7 yathArtha sarvavijJAnamiti vedavidAM matam / zrutismRtibhyaH sarvasya sarvAtmatvapratI titaH // zuktyAdau rajatAdezca bhAvaH zrutyaiva coditaH / rUpyazaktyAdinirdezabhedo bhUyastvahetukaH // rUpyAdisazazcAyaM zuktyAdirupalabhyate / atastasyAtra sadbhAvaH pratIterapi. nishcitH| kadAciccakSurAdestu doSAcchuktyazavarjitaH / rajatAMzo gRhIto'to rajatArthI pravartate / doSahAnau tu zuktyaMze gRhIte tannivartate / ato yathArtha rUpayAdivijJAnaM zuktikAdiSu // bAdhyabAdhakabhAvo'pi bhUyastvenopapadyate / zuktibhUyastvavaikalyasAkalyagraharUpataH / nAto mithyArthasatyArthaviSayatvanibandhanaH / * evaM sarvasya sarvatve vyavahAravyavasthitiH / svapne ca prANinAM puNyapApAnuguNaM bhagavataiva tattatpuruSamAtrAnubhAvyAH tattatkAlAvasAnAstathAbhUtAzcArthAH mRjyante / zrIbhASya 1.1.1 / 8 nAnyo'nubhAvyastenAsti tasya nAnubhavo'paraH / tasyApi tulyacodyatvAt svayaM saiva prakAzate / pramANavA0 2.327 / 8 avibhAgo'pi buddhayAtmaH viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / . pramANavA 2.354 / 5. 37 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 pazudAna 10 yadanta yarUpaM hi bahirvadavabhAsate / pramANasamuccaya / 11. kasyacit kiJcidevAntarvAsanAyAH prabodhanam / tato dhiyAM viniyamo na vAhyArtha vyaprekSayA / pramANavA0 2.336. / pramANamavisaMvAdi jnyaanm...| pramANavA0 1.3 / visaMvAditvaM viparItavAsanAprabodhataH / aviparyAsavAsanAprabodhatazca saMvAditvam iti / nanu , saMvAda cedasti kathamasadarthatvam ? avisaMvAdAkArasyApi vAsanApratibaddhatvAt / nAvisaMvAdipra. tibhAse'pi arthAnvayavyatirekAnuvidhAnamasti / pramANavArtikAlaGkAra, pR0 58 / 13 brahmasUtrazAGkarabhASya, upodghAta (adhyAsanirUpaNa) . . 14 ko'pi nAma mImAMsakatvAha-...satyarajatapratItivad atrApyavabhAsyarajatasadbhA. vAt , laukikAlaukikatve tu vizeSaH, rajatajJAnAvabhAsyaM hi rajatamucyate, tacca kiJcid vyavahArapravartakaM kiJcinneti, 'tatra vyavahArapravartakaM laukikamucyate tato'nyadalaukikamiti, yacca zuktikAzakalamiti bhavanto vadanti tadalokikaM rajataM, rajatajJAnAvabhArayatvAd rajata tadvayavahArApravRtteralaukikamiti / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 172 / 15 bhavatA zUnyavAda-parataHprAmANyaprasaktibhayAt smRtipramoSo'bhyupagataH, viparItakhyAtI tayoravazya bhAvitvAd / sanmatitarkaprakaraNaTIkA (prakA0 gujarAta vidyA pITha) pR. 27 / 16 kathaM tarhi viparyayaH ? agrahaNAdeveti vadAmaH / bRhatI pR0 66 / 17 bRhatI pR0 66 / 18 bRhatI pR0 73 / 18 prakaraNapaM0 nayadhIthiprakaraNa (caukhambA) pR0 33-34 / / 20 tasmAt sUktam-anyasaMprayukte cakSuSyanyaviSayaM jJAnaM na pratyakSamiti / bRhatI pR0 66 / 21 na hyanyasaMprayukta cakSuSi anyAlambanasya jJAnasya utpattiH saMbhavati, andhasyAnu tpAdAt ityuktam / ata evedamucyate-nAnyAkAramAlambanamanyAkArasya jJAnasyotpattihetuH iti / bRhatI pR0 64 / yathArtha sarvameveha vijJAnamiti siddhaye / prabhAkara gurorbhAvaH samIcInaH prakAzyate / prakaraNapaM0 pR0 32 / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 nyAyadarzIna 579 1 atra brUmo ya evArtho yasyAM saMvidi bhAsate / vedyaH sa eva nAnyaddhi vedyAveyasya lakSaNam // 23 // idaM rajatamityatra rajataM cAvabhAsate / tadeva tena vedyaM syAd na zuktiravedanAt // 24 // tenAnyasyAnyathA bhAnaM pratItyaiva parAhatam / parasmin bhAsamAne hi na paraM bhAsate yataH ||26|| prakaraNapaM0 33 / 24 kathaM tarhi biparItagrahAH ? ucyate viSayAntaraM sadRzamavalambyAgRhItavivekaM yat jJAnamutpannaM tat sadRzaviSayAntare smRtijJAnahetutAM pratipadyate - 'smarAmi' iti jJAnazUnyasya / bRhatI pR0 65 | prakaraNa 34 / nyAyamaM0, bhA0 1, pR0 165 / 25 sadRzapadArtha darzanodbhUta smRtyupasthApitampa rajatasyAtra pratibhAsanamiti / nyAyamaM0, bhAM0 1, pR0 170 / yaduktamidaM rajatamiti smaraNAnubhavasvabhAve vivekenAgRhyamANe dve ete jJAne iti tadasAmpratam, pratyabhijJAvadekatvenaiva saMvedyamAnatvAt... anubhUtatayA hi na rajatamatra prakAzate kintu anubhUyamAnatayA, anubhUtatAgrahaNaM ca smaraNamucyate nAnubhUyamAnatAgrahaNam / nyAyamaM0 bhA0 1, pR0 166 / 21 nyAyadarzana (baMgAlI), mahAmahopAdhyAya phaNibhUSaNa, ( nyAyasUtravyAkhyA ) 1.1.4 / , 27 TippaNuM 26 jue. 28 nyAyavA0 1.1.4 ( pR0 37 / 27 nyAyavA0 tA0 TI0 1.1.4 ( pR0 132) / 30 padArthadharmasaM 0 ( vyomavatIsahita) pR0 538-539 / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 9 saMzayajJAna sa zaya eTale ? saMzaya vimaza che.1 'vimaza'gata vi'ne atha che vireAdha ane mR' dhAtunA a` che. jJAna. tethI 'viza'zabdanA atha thAya 'viruddha dharmAMnu jJAna'. koI eka dhI mAM aneka viruddha dharmAMnu je jJAna janme te jJAna vimA` che, saMzaya che. bhASyakAra vAtsyAyana vagere prAcIna naiyAyikA tene anavadhAraNa kahe che. 'avadhAraNa'-zabdano atha che nizcaya, paraMtu nizcayanA abhAva ja saMzaya nathI, kAraNa ke dhamI nA amuka dhaMtu kAI jAtanuM jJAna ja na hAya tA paNa te dharmAviSayaka nizcayAbhAva ema kahI zakAya paraMtu te dharmaviSayaka sazaya che ema na kahI zakAya. je dhI'nA vizeSa dharma vize saMzaya janme che te dhInA sAmAnya dharmanu te nizcayAtmaka jJAna avazya heAya che paraMtu te dhI`nA vizeSa dharmAMne jANavA pravRtta thayA hovA chatAM ApaNe viziSTa paristhitine kAraNe te vizeSa dharmAMnu avadhAraNa karI zakatA nathI ane te dhanuM sabhAvanArUpa ja jJAna ApaNane thAya che, AvuM anavadhAraNa ja saMzaya che.ra saMzaya evuM jJAna che. jemAM mana aneka zakya viruddha dharmAMnI vacce dolAyamAna rahe che ane koI eka dharmanA nizcaya nathI karI zakatuM. mAnI le ke tame aMdhArAmAM pharavA nIkaLyA che. thoDeka dUra keAI UbhA pradAtha najare paDe che. tame tenA sAmAnya dharmane jANyA che paraMtu te dhamInA vizeSa dharma te jANavA tame pravRtta thAva che. e zakya viredhI vizeSa dharmAM (keTi) tamArI samakSa vikalparUpe, saMbhAvanArUpe upasthita thAya che. tamAruM jJAna Ave| AkAra dhAraNa kare che--te manuSya haze ke thAMbhalA haze,' vadhAre sAcI rIte kahIe teA tene AkAra AvA haze 'te dhI'mAM manuSyatva vizeSadha ke sthANurtI vizeSadha haze.' manuSyatva ane sthANutva vireAdhI dhama che, tethI eka sAthe eka dharmImAM rahI zake nahi. eTale te emAMthI koI eka dhama ja prastuta dhI'mAM hovA joI e. paraMtu te emAMthI me paspara Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 581 kayA dharmAM dhImAM che ane kayA dha`dhI'mAM nathI enuM jJAna tamane * thayuM nathI. A avasthAmAM mana eka dhImAM zakaya paraspara virAdhI aneka dharmAMte saMbhAvanArUpe jANe che. tethI tasaMgrahakAre saMzayanI vyAkhyA A pramANe bAMdhI che -- smina miLi virudghanAnAjoTika jJAna saMcayaH / sa zayajJAnAnu` sAdhAraNa kAraNa vizeSa dharmanu nizcayAtmaka jJAna te vizeSadha viSayaka saMzayajJAnanu` prati- baMdhaka (=virAdhI) che, kAraNa ke te nizcayAtmaka jJAna janmatAM te vizeSa dha vize saMzaya rahetA nathI. kAya mAtranI bAbatamAM tenA pratibaMdhakanA abhAva kAryAtpattinuM sAdhAraNa kAraNa che. tethI kAI dharma vize sa Mzaya janmatAM tenI Atyantika nivRtti thaI zake ja nahi ema mAnavuM ayeAgya che. vizeSa dharmanA nizcaya thatAM tadviSayaka saMzayanuM kAraNa - tadviSayaka nizcayAbhAva - na rahetAM te saMzayanuM punarutthAna azakaya che. amuka vizeSadha'nA saMzaya te ja janme jo te vizeSa dharmInuM smaraNa thAya, ane te vizeSa dharmInuM smaraNa zakaya te ja ane jo tenA saMskArA paDayA hoya ane te saMskAre te ja saMbhave jo te dharmAMteA pUrvAnubhava thayA hAya.3 sa'zayajJAnAnA prakAra saMzayajJAnAnA vizeSakAraNabhede pAMca" bhedA karavAmAM AvyA che-(1) samAnadhamepipattimUlaka (2) anedhamepipattimUlaka (3) vipratipattimUlaka (4) upala-vyavyavasthAmUlaka ane (5) anupala-vyavyavasthAmUlaka.4 samAnadhamepipattimUlaka saMzaya -- samAnadhama yA sAdhAraNa dharmanA jJAnathI je saMzaya janme che tene samAnadhapipattimUlakasaMzaya kahevAmAM Ave che. udAharaNAM, dUravatI dhI` manuSya haze ke sthANu e jAtanA saMzayanuM kAraNa manuSya ane sthANumAM ja samAnapaNe prApta thatA samAna dharmAMnuM prastuta dhImAM (=sthANumAM) je pratyakSajJAna thAya che te che.pa anekadhamepipattimRlaka saMzaya -- je saMzaya asAdhAraNa dhamanA jJAnathI janme che te anekadhapipattimUlaka saMzaya che. udAharaNAM, ApaNe zabdane jANIe chIe ane tenA vizeSa dharma zabdavane paNa jANIe chIe. A zatva dharma' zabdanA ja asAdhAraNa dhama` che. tethI te dhaTa, paTa, vagere anitya Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 padarzana padArthomAMya nathI ke paramANu, AkAza, vagere nitya padArthomAMya nathI. pariNAme ApaNane zabda dhamImAM nitya-anitya dharmo vize saMzaya janme che. vipratipattimalaka saMzaya -eka ja dharmamAM paraspara virodhI dharmonuM pratipAdana karatAM zAstravAkyo sAMbhaLI je saMzaya janme te vipratipattimUlaka saMzaya che. eka kRtivAkya AtmAne aNu kahe che, bIjuM zrutivAkya tene vyApaka kahe che. AtmAmAM paraspara virodhI dharmonuM pratipAdana karatAM A be virodhI kRti- ' ', vAkAne bedha thatAM AtmA aNu che ke vyApaka evo saMzaya janme che. upaladhyavyavasthAmUlaka saMzaya-Indri dvArA satpadArthanI paNa upalabdhi thAya che jema ke taLAvanA pANInI) ane keTalIka vAra asata padArthanI paNa upalabdhi thAya che (jema ke marIcikAmAM bhAsita pANInI). tethI upalabdhinI A avyavasthA jANIne evI zaMkA uddabhave che ke "sAme je jaLa dekhAya che te kharekhara sata che ke asata'. A saMzaya upalabaththavyavasthA mUlaka gaNAya. anupalaSyavyavasthAmUlaka saMzaya - mAnI laIe ke tame sAMbhaLyuM che ke amuka pIpaLA upara preta rahe che. tame tenI khAtarI karavA tyAM jAya che. paraMtu tyAM preta tamane dekhAtuM nathI. tamane zaMkA thAya che ke preta antarhita thaI javAne kAraNe dekhAtuM nathI ke pIpaLA upara tene vAsa ja nathI. amuka vastunI anupalabdhi hoya che tyAre te vastuno abhAva hoya che paNa keTalIka vastunI anupalabdhi hoya che tyAreya te vastuno abhAva nathI hotuM. A anupalabdhinI avyavasthAne kAraNe ApaNane zaMkA janme che ke amuka vastu nathI eTale nathI dekhAtI ke pachI hovA chatAM dekhAvA gya na hovAthI nathI dekhAtI. saMzaya ane viparyaya viparyaya mithyAjJAna che. viparyaya nizcayAtmaka jJAna che. chIpamAM (zukitamAM) cAMdInuM (=rajAnuM) nizcayAtmaka jJAna viparyaya che. ahIM zaktimAM zuktitva dharmanuM jJAna nathI thatuM paNa rajatatva dharmanuM jJAna thAya che. saMzayamAM te A - be dharmomAMthI eka paNa dharmanuM nizcayAtmaka jJAna nathI hotuM. saMzaya to te baMne dharmanI saMbhAvanA dhamamAM svIkAre che. dhamI mAM tenA pitAnA ja dharmanuM jJAna prama che arthAta zaktimAM zuktitva dharmanuM jJAna pramA che. Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyana sa'zayatu" mahattva saMzaya nyAyanuM pUrvAMga che, kAraNa ke ajJAta viSayamAM nyAya pravRtta thatA nathI tema ja nizcita viSayamAM paNa te pravRtta thatA nathI paraMtu saMyita viSayamAM nyAya pravRtta thAya che.10 3 daza nazAstramAM saMzayanuM atyaMta mahattva che. saMzaya vinA jijJAsA thatI nathI ane jijJAsA vinA jJAna prApta thatuM nathI. eTale ja kahyuM che saMzayaH jJAnaprayoganaH mati'. saMzayanuM prayAjana che jJAnanI upalabdhi. jJAna prApta thatAM sauMzaya nivRtta thAya kAraNa ke have tenuM kAI prayeAjana rahetuM nathI. pATIpa 1 vimarza saMyuH / nyAyasUtra 1.2.23 / 2 sthANupuruSayoH samAnaM dharmamAroha pariNAhau pazyan pUrvadRSTaM ca tayorvizeSaM bubhutsamAnaH kiMsvidityanyataraM nAvadhArayati, tadanavadhAraNaM jJAnaM saMzayaH / nyAyabhA0 6.1.ra3 .. 3 nyAyazrciya (baMgAlI) tlR0 242 / *maharSi kaNAde saMzayanuM lakSaNa A pramANe ApyuM che--sAmAnyapratyakSAt viroSApratyakSAt vizevasmRtezra saMzaya:'(2.2.27), arthAt sAmAnya dhameryAMnuM pratyakSa, vizeSa dhama nu apratyakSa tathA vizeSadhamAMnuM smaraNa A traNeya maLI je jJAna utpanna kare che te saMzaya che. kaNAde gautameAkata asAdhAraNadhama jJAna vagerene sa MzayanAM kAraNeA gaNyAM nathI. tadnusAra upaskAra TIkAnA racayitA zaMkaramitre vicArapUrNAMka kahyuM che ke kaNAdane mate saMzayanA pAMca prakArA nathI ke traNa prakAre paNa nathI, temane mate te saMzaya eka prakAranA ja che ane te prakAra che sAdhAraNadharma jJAnajanya saMzaya. prazasta-pAde saMzayajJAnathI bhinna anaSyavasAya nAmanA avidyArUpa (=aprasArUpa) eka jJAnanA ullekha karyAM che. keAI nAta (=prasiddha) yA ajJAta (=aprasiddha) viSayanA vizeSa dharmAMnA nizcaya na thatAM 'A zu che ? e jAtanu je AlAcanAtmaka jJAna janme che te temanA mate anavyavasAya' nAmanu jJAna che. A anadhyavasAyamAM keAI vizeSa dharmInuM smaraNa sa MbhavatuM na heAi tene saMzaya gaNI zakAya nahi. gautama ane vAtsyAyana saMzayabhinna prazastapAdanirUpita anaSyavasAyanAnane svIkAratA lAgatA nathI. temane mate te sauMzaya ja anaSyavasAya che. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 4 samAnAnekadharmopapatterupalabdhyanupalabdhyavyavasthAtaca vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH / nyAyasUtra 1.1.23 / 5-8 nyAyabhASya 1.1.23 / 10 tatra nAnupalabdhe na nirNIte'rthe nyAyaH pravartate kiM tarhi ? saMzayite'rthe / nyA. yabhA0 1.1.1 / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 10 ta tarka svarUpa prAcIna kALathI 'taka'zabda bhinna bhinna athamAM vaparAtA AvyeA che. ahIM tarkanA atha che gautameAkta seALa pradArthAMmAMnA eka padA. te pramANanuM sahAyaka eka viziSTa prakAranuM jJAna che. keTalAka taka ne kevaLa anumAnapramANane ja sahAyaka mAne che jyAre keTalAka tene pramANamAtranA sahAyaka mAne che. dhamInA je tattvatA nizcaya janmyA hotA nathI te tattvane nizcaya karavA mATe je pramANa kAya kare che tene taka sahAya kare che. arthAt sa yita e dhamAMthI A dhama'mAM ja pramANa pravRtta thaI zake, AmAM nahi; A dha'mAM ja pramANanI anujJA hoI zake, AmAM nahi' e prakAranuM je viziSTa prakAranuM mAnasa jJAna janme che te taka che. te pote pramANa nathI ke pramANukuLa tattvanizcaya paNa nathI paraMtu te te pramANanu N anugrAhaka yA sahAyaka eka jAtanuM jJAna che.2 che bhASyakAra takanuM svarUpa samajAvavA nIce pramANe dRSTAMta ApyuM che. arthAne jANanArA je AtmA tenA tattvane--svarUpane jANavAnI jijJAsA thAya che. pachI AtmAne vize sazaya janme che ke zuM te utpattidhamaka (=anitya) che ke anutpattidharmAMka (=nitya), arthAt AtmAnI utpatti thAya che ke nahi ? A zaMkAnuM samAdhAna kevI rIte thAya ? e paraspara vireAdhI dharmAM ekane parityAga karI khIjAne dharmo kayA che e kevI rIte have teA eka dhamImAM rahI zaktA nathI. emAMthI svIkAra karavA joI e. para Mtu emAM yathA jANI zakAya ? AvI saMzayAvasthAmAM takanuM prayAjana che. saMdigdha pakSAmAMthI je bAju kAraNanI--hetunI-pramANanI upapatti jaNAya che tenI saMbhAvanA mAnavAmAM Ave che. A saMbhAvanA e ja anujJA che ane e ja taka che. A saMdehA Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 vasthAmAM taka AvIne sahAyatA kare che. te darzAve che ke be pakSamAM kaye pakSa uTa che. mAnI le ke AtmA utpattidharmaka che, arthAta navIne zarIra sAthe navIna AtmAnI utpatti thAya che. paraMtu ema mAnatAM e prazna UThe che ke A bemAM ( zarIra ane AtmAmAM) saMbaMdha kyA kAraNane laI thAya che? je kahevAmAM Ave ke "pUrva karmonAM phaLathI te A yukita asaMgata che kAraNa ke AtmAnuM astitva zarIranA pahelAM te tame mAnato nathI, te pachI AtmAnAM pUrva karmo kyAMthI saMbhave ? ane je pUrva karma ja nathI to AtmAne sukha-duHkhane bhoga zA mATe ko paDe che ? sukha-duHkha te karmanuM ja phaLa che. je AtmAnAM pUrvAjita karmo ja nathI, te tene sukha-duHkhanI prApti paNa na ja thavI joIe kAraNa ke kAraNa vinA kArya thatuM nathI. paraMtu e te pratyakSa dekhAya che ke AtmAne zarIra sAthe saMbaMdha thatAM ja aneka prakAranAM sukha-duHkha tene bhegavavAM paDe che. je AtmA utpattidharmaka heta te tenAmAM pUrva saMskAra na hota ane pUrva saMskAranA abhAvamAM sukha-duHkhano bhAga paNa tene na kare paData. A tarkapraNAlI anusAra ApaNe e siddhAnta para pahoMcIe chIe ke AtmA anutpattidharmaka che. Ane ja naiyAyike pramANabAdhitAtha prasaMga (Reductio ad absurdum) kahe che. jyAM sIdhuM pramANa (direct proof) nathI maLatuM tyAM A taka paddhatine Azraya levAmAM Ave che. keI viSayane puravAra karavAnA be rastA che - (1) eka te potAnA pakSane laI yukitao dvArA tenI puSTi karavI. (2) bIjo rasto e ke pitAne pratikULa pakSane dalIla khAtara svIkArI tenI nismAtA dekhADavI. tarkanuM upara je daSTAMta ApyuM che temAM bIjI paddhatine Azraya levAmAM AvyuM che. arthAta pratikULa pakSanI asaMbhAvyatA darzAvI potAnA pakSane sthApavAmAM Avyo che. A kAraNe ja udayanAcArye tAtparyaparizuddhimAM kahyuM che ke tenuM svarUpa aniSTaprasaMga che (tasya = svani prata ti). arthAta aniSTa arthanI Apatti ja tarka che." Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana tarkanA prakAre navyayAyika tarkanA pAMca prakAro gaNAve che-(1) pramANabAdhitArthaprasaMga,. (2) AtmAzraya, (3) anyonyAzraya, (4) cakrakAzraya ane (5) anavasthA. A pAMcamAM pramANabAdhitArthaprasaMga ja mukhya tarka che. enuM nirUpaNa. ApaNe karI dIdhuM che. bAkInA cAra tarkonuM nirUpaNa have karIe chIe. AtmAzraya-padArtha pitAnI utpatti, sthiti ke jJapti mATe pitAnA ja upara sAkSAta AdhAra rAkhato hoya evuM aniSTa jemAM darzAvavAmAM Ave te AtmAzraya taka che. udAharaNArtha, pRthvI gadhavatI che kAraNa ke tenAmAM gabdha che. ahIM gandhavattA pitAnI siddhi mATe potAnA upara ja AdhAra rAkhe che. tethI ahIM AtmAzrayarUpa aniSTaprasaMga che. Ane ja pAzcAtya tarkazAstramAM Petitio Principi kahevAmAM Ave che. anyonyAzraya-be padArtho pitAnI siddhi mATe ekabIjAnI apekSA rAkhatA. hoya evuM aniSTa jemAM darzAvavAmAM Ave te a nyAzraya (Mutual dependence) taka che. udAharaNArtha, veda pramANa che kAraNa ke te sarvasa, IzvazkatRka che. Izvara sarvata che. kAraNa ke veda tema kahe che. ahIM vedanuM pramANu sarvajJa Izvara upara AdhAra rAkhe che ane IzvaranI sarvajJatA veda upara AdhAra rAkhe che. tethI ahIM anyonyAzrayarUpa aniSTaprasaMga che. cakraka--bethI vadhAre padArtho potAnI siddhi mATe paraspara sApekSabhAvathI caDhaMkAkAre ekabIjA para AdhAra rAkhatA hoya evuM aniSTa jemAM darzAvavAmAM Ave te cakraka (Circular Reasoning) taka che. ' anavasthA-je Apattine kyAMya vizrAma yA anta thato nathI ane anaMta dhArA cAlyA kare che te Apattine anavasthA (Infinite Regress) kahevAmAM Ave che. je anavasthA pramANasiddha hoya che te anavasthAne IchAparirUpa gaNavAmAM Ave che, kAraNa ke tene badhA ja svIkAre che. je anavasthA pramANa siddha nathI tene ja aniSTa ApattirUpa gaNavAmAM Ave che. tenuM udAharaNa nIce pramANe che. paramANune sAvayava mAnIe te tenA avayavone avayavo mAnavA paDe, pachI A avayavonA avayavo mAnavA paDe ane eno aMta kyAMya Ave ja nahi. tethI ahIM anavasthArUpa aniSTaprasaMga Ave che. AtmAzraya Adi taka nathI paraMtu AtmAzrayAdinibandhana aniSTaprasaMga tarka che. Apatti A pAMceya prakAromAM samAna che. tethI te takanA prakAre che. Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padana tarkanAM pAMca aMga (1) ApAgha-pAdakane vyApyavyApakabhAva, (2) pratikULa taka dvArA anukULa takane apratighAta, (3) ApAghanuM viparyayamAM paryAvasAna (arthAta ApAdyanuM vilepana), (4) ApAghanI aniSTarUpatA ane (5) aprAmANika viSayanuM asAdhana. A pAMca tarkanAM aMge che. tarka aMgahIna hoya te vipakSanuM damana karI, saMzayane nirAza karI pramANane sahAyaka banI zake nahi.' pramANane takanI apekSA kayAre ? taka pramANane sahAyaka che e vAta kharI paraMtu pratyeka pramANane tarkanI apekSA hoya ja evuM nathI. saMzaya yA zaMkA upasthita thatAM pramANa potAnA viSayane nizcitarUpe grahaNa karI zakatuM nathI, tethI zaMkAnikAsa mATe pramANane takanI sahAya levI paDe che. paraMtu Avo saMzaya yA zaMkA sadAya jAgatI nathI. zaMkAnAM kAraNe sarvatra hetAM nathI. eTale ja udayanAcArye kahyuM che ke jAvAtAvara/rA. zaMkA jAge te ja tarkanI sahAya pramANane levI paDe che, anyathA nahi. A darzAvavA ja udayanAcArye kahyuM che ke "tarja rAdRAvadhimataH'.8 pAdaTIpa avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastakaH / nyAyasUtra 1.1.40 / avijJAyamAnatattve'rthe jijJAsA tAvajjAyate jAnIyemamarthamiti / atha jijJAsitasya vastuno vyAhatau dhau vibhAgena vimRzati kiM sviditthamAhosvinnetthamiti / vimRzamAnayordhamayorekaM kAraNopapattyA'nujAnAti sambhavatyasmin kAraNaM pramANaM heturiti kAraNopapattyA syAdevametannetaraditi / nyAyabhA0 1.1.40 / tarko na pramANasaGgrahoto, na pramANAntaraM, pramANAnAmanugrAhakastattvajJAnAya kalpate nyAyabhA0 11.1 / 3 sthAthamAM 2.2 40 | * 4 taniSTapra yAt... ! tafkSA chao | 5 AtmA ayAdibhedena tarkaH paJcavidhaH smRtaH / tArkikarakSA 72 / , vyAptistarkApratihatiravasAnaM viparya ye / maniSThAnanu ve ta ta vaccadam | aGgAnyatamabaikalye tarkasyAbhAsatA bhavet / tArkikarakSA 72 / * 7-8 cAluhumAri , rU.7. Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 11 kathA kathA jyAre koI viSaya laI vAda-prativAda karavAmAM Ave che tyAre tene kathA ( zAstrArtha) kahe che. kathA tyAre zakya bane che jayAre prastuta viSaya saMdidha heya. je viSaya nirvivAda hoya te vivAdanI (=kathAnI) AvazyaktA ja kyAM rahI ? saMzaya ja zAstrArthanI prasavabhUmi che, ni che. ane saMzayanI nivRtti karavI zAstrArthane uddeza che. zAstrArtha mATe ochAmAM ochI be vyakitanuM hovuM jarUrI che. paraMtu je beya vyakitao eka ja vAta kahe te vivAda cAlI zake nahi. eTale kathA mATe e paNa jarUrI che ke baMne virUddha pratipAdana kare. mAnI lo ke eka vyakita kahe che ke buddhi anitya che ane bIjI vyakita kahe che ke AkAza nitya che. ahIM eka nityatAdharmanuM pratipAdana kare che ane bIjo enA virodhI anityatAdharmanuM pratipAdana kare che, tema chatAM ekanuM pratipAdana bIjAnA pratipAdanathI viruddha nathI. kema? kAraNa ke be virodhI dharmonA AdhAra =dhamI) bhinna che. eTale te vidhI dharmo potapotAnA judA judA AdhAramAM barAbara rahe che. Ama ahIM pakSa bhinna-bhinna che paNa paraspara viruddha nathI. vivAda mATe paraspara viruddha pakSanuM (pakSa ane pratipakSanuM) hovuM Avazyaka che. AvI paristhiti tyAre UbhI thAya jyAre vAdI ane prativAdI beya eka ja AdhAra=dhama= pakSa)mAM be paraspara viruddha dharmonuM pratipAdana kare. udAharaNArtha, eka kahe ke zabda nitya che ane bIje kahe ke zabda anitya che. ahIM eka ja AdhAra athavA pakSamAM ( zabdamAM) vAdI eka dharmanuM (nityatAnuM) pratipAdita kare che jyAre prativAdI enAthI tadana virodhI dharmanuM (=anityatAnuM) pratipAdana kare che. A bene ja kramathI "pakSa" ane "pratipakSa kahevAmAM Ave che. emanAthI ja kathAnuM prakaraNa (=avasara) bane che. je viSayane laI vivAda karavAmAM Ave che tene kathAvastu kahevAmAM Ave che. kathAne adhikArI vidvAna ja che. je pratipakSInI vAtane samajI zake, ene uttara ApavAnI kSamatA jenAmAM hoya, Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 pradarzana gratApUrvaka pitAnA matanuM je samarthana karI zake ane samIcIna rIte kAma nirNaya upara pahoMcavAnI je IcchA dharAvato hoya te ja zAstrArthane adhikArI che zAstrArtha kazvAnI paripATI bahu ja prAcIna kALathI cAlI Ave che tAmikenI zAstrArtha praNAlI zRMkhalAbaddha ane vyavasthita hoya che. ahI nyAyasammata zAstrArthavidhine sAmAnya paricaya karI laIe, zAstrArtha mATe vidvAnanI parigha (sabhA) maLe che. emAM moTe bhAge darzaka janatA paNa upasthita rahe che. sabhAmAM je sauthI utkRSTa vyakita hoya (rAjA yA mahApaMDita) tene netA (=sabhApati) banAvavAmAM Ave che. jaya-parA jyano nirNaya karavA mATe je sauthI vadhu adhikArI vidvAna hoya tene madhyastha ( vicAka) tarIke cUMTI kADhavAmAM Ave che. vicArakenI saMkhyA ekathI vadhu paNa hoI zake. emanuM mAdhyacce vAdI ane prativAdI baMnene svIkAravuM paDe che. keTalIka vAra hArajItano nirNaya karavAnuM samagra sabhA (pariSa6) para choDavAmAM Ave che. vAdI ane prativAdI sAmasAme bese che. vAdI AraMbha kare che. A AraMbhane kathAmukha" yA "upanyAsa kahevAmAM Ave che. vAdI potAnI pratijJA (sAdhya) gheSita karI pramANa dvArA tenuM maMDana (samarthana) kare che. pachI pitAnA pakSamAM je je saMbhavita zaMkAo thaI zake te badhI zaMkAonuM samA dhAna kare che. A rIte te potAno pakSa sthApe che. Ane "pUrvapakSa' kahe che. have prativAdIne vAre Ave che. te pahelAM te vAdI jenuM pratipAdana karyuM te pakSanuM punaruccAraNa kare che. Ane "anuvAda kahevAmAM Ave che. Ama karavAnuM prayojana e che ke sabhAsthita janatAne khAtarI thAya ke prativAdI pUrvapakSane ThIka samaje che. anuvAda pachI prativAdI khaMDana zarU kare che. te pUrvapakSamAM doSo dekhADe che ane evI rIte tene asiddha ane dUSita puravAra karI pratipakSanI sthApanA kare che. Ane uttarapakSa kahevAmAM Ave che. have pharI vAdIne vAre Ave che. eNe pratipakSIe karelA doSAropaNane barAbara samajI lIdhuM che. A darzAvavA mATe sau prathama te pratipakSane anuvAda kare che. pachI pratipakSe darzAvelA doSenuM kamazaH nirAkaraNa kare che ane pitAnA pakSano uddhAra kare che. Ane kaMTakoddhAra kahevAmAM Ave che. chevaTe te pratipakSanuM khaMDana kare che. Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana AvI rIte khaMDana-maMDananI paraMparA cAle che. chevaTe je svapakSamAM ropavAmAM Avela doSane uddhAra nathI karI zakato athavA te pa5kSamAM doSa nathI dekhADI zakato te parAjita jAhera thAya che. zAstrArthamAM je tarkazAstranA niyamonuM ullaMghana kare che athavA nirdiSTa kamano bhaMga kare che te nigrahIta (tiraskRta) thaI parAsta jAhera thAya che. zAstrArthanAM be prayojana che-(1) tattva yathArtha nirNaya (2) sabhAmAM vijyaprApti. zAstrArthanA traNa prakAra che-vAda, jalpa ane vitaMDA. - vAda tattvano nirNaya karavAnA hetuthI je zAstrArtha karavAmAM Ave che tene vAda kahevAmAM Ave che. emAM vAdI ane prativAdI baMne jJAnanA bhUkhyA(jJAnavumukSu). hoya che, teo vijayanA Icchuka (vinipu) hotA nathI. teo jijJAsubhAvathI vivAdamAM pravRtta thAya che, yuyutsubhAvathI vivAda karatA nathI. tethI vAda ekAntamAM paNa saMbhave che. enA mATe sabhAnI keI AvazyakatA nathI. gautame vAdanAM lakSaNo A kahyAM che-(1) emAM khaMDana-maMDanane mATe taka ane pramANane ja Azraya levAmAM Ave che. (2) siddhAnta viruddhanI kaI dalIla karavAmAM AvatI nathI. (3) pratijJA Adi pAMca avayavothI yukta anumAnano prayoga karavAmAM Ave che. (4) pakSa ane pratipakSanuM avalaMbana levAmAM Ave che. jalpa - ' pramANa ane tarka dvArA svapakSanI sthApanA ane pa5kSanuM khaMDana karavAmAM AvatuM hovA chatAM tema ja siddhAMtane anukULa ja khaMDana-maMDana karAtuM hovA chatAM je kathAmAM kla, jAti ane nigrahasthAnano prayoga karavAmAM Ave te kathA jalpa kahevAya. jalpamAM vAdI ane prativAdIne vijigISA (=vijaya prApta karavAnI IcchA) hoya che. tethI teo pramANe AdimAM chala, jAti ane nigrahasthAnano prayoga kare che. vAdakathAmAM chala Adine prayoga karavAmAM Avato nathI kAraNa ke emAM vAdI ane prativAdI vijigISa hotA nathI paraMtu tattvajJAnabubhutyu hoya che. vAda ane jalpa vacce A ja bheda che. Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana vitaMDA pUrvokta ja5 ja jyAre potAnA pakSanI sthApanA nahi paNa kevaLa parapakSanuM khaMDana kare che tyAre te vitaMDAkathA kahevAya che. vitaMDAkathAmAM taMDika pitAnA matanI sthApanA nathI karatA, tenuM dhyeya parapakSakhaMDana hoya che. te chala, jAti ane nigrahasthAnanA prayogathI paNa parapakSanuM khaMDana kare che. taMDikane vAdIne jItavAnI IcchA hoya che. jalpathI viMtaDAmAM e vizeSatA che ke jalpamAM vAdI ane prativAdI baMnene svapakSa hoya che jyAre vitaMDAmAM prativAdIne svapakSa hoto nathI. trividha kathAnA nirUpaNamAM chala, jAti ane nigrahasthAno ullekha karavAmAM, Avyo che. eTale, te zuM che te jANavuM joIe. kramaza: temane paricaya karI laIe. chala vaktAne abhipreta arthathI zabdano bIjo ja artha karI tenA vacanane teDavuM te chala kahevAya che. nIcenAM udAharaNothI AnI spaSTatA thaze. chalanA traNa prakAra che-vAphachala, sAmAnyachala ane upacArachala. vAkchala-zaktivRtti(=abhidhAvRtti)nA vyatyayathI arthAntaranI kalpanA vaktAnA vacanane toDavA mATe karavI te vAchaDyu che. zabdanI anekArthatAne ahIM Azaro levAmAM Ave che. A brAhmaNa navavadhUvALA che ema kahenAra vakatAne navarazabdane "navIna artha abhipreta hovA chatAM te zabdano je anya abhidheyArtha "nava saMkhyA che tene kalpIne prativAdI tene vacananuM khaMDana kare che. te kahe che, "kyAM che tene nava (=9) vadhUo ? sAmAnya la-tAtparyAvRttinA vyatyayathI arthAntaranI kalpanA karI vaktAnA vacanane teDavuM te sAmAnyachala che. udAharaNArtha, brAhmaNamAM vidyA saMbhave che evA AzayathI vAdI kahe che ke brAhmaNamAM vidyA hoya che. A sAMbhaLI prativAdI vAdIne Azaya (tAtparya) "saMbhava arthamAM hato tene UlaTAvI niyama arthamAM kalpa che ane vAdInA vacananuM khaMDana karatAM kahe che, "ghaNuM brAhmaNa mUkha paNa hoya che.8 upacArachala-lakSaNavRttinA vyatyayathI arthAntaranI kalpanA karI vaktAnA vacanane toDavuM te upacArachala che. arthAta vakatAne zabdane lakSyArtha abhipreta Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadAna 53 hovA chatAM te zabdanA abhidheyArthIne rahI vakatAnA vacanane teDavuM te upacArachala che be ratho laDe che ema jyAre vaktA kahe che tyAre te "ratha zabdane thamAM beThela" arthamAM (=lakSyArthamAM) prayoje che. paraMtu prativAdI te rathano anya artha (abhidheyArtha) kalpa che; teno abhidheyArtha che "acetana eka jAtanuM vAhana". Avo artha kalpI te vAdInA vacananuM khaMDana karatAM kahe che, are bhAI, ratho te nirjIva padArtho che, jaDa che. teo paraspara yuddha kevI rIte kare che tethI tamArI vAta taddana asatya che. jAti udAharaNanA sAdhya sAthenA sAdhamya ke vaidhamya dvArA sAdhyanI asiddhi (=anupapatti) darzAvavI te jAti che.10 vAdI udAharaNa sAdhamma dvArA sAdhyanI upapatti darzAve che, to te ja vakhate prativAdI udAharaNadhaNya dvArA sAdhyanI anapapatti darzAve che. tevI ja rIte, vAdI je udAharaNadhamya dvArA sAdhyanI siddhi kare che, te te ja vakhate prativAdI udAharaNasAdhamya dvArA sAdhyanI . asiddhi darzAve che. Ane jAti kahe che. jAtinA covIsa prakAra che-sAdhamya sama, dharmesama, ukasama, apakarSa sama, vaNyasama, avarNasama, vikalpasama, sAdhyama, prAptisama, aprAptisama, prasaMgama, pratidaSTAntasama, anutpattisama, saMzayasama, prakaraNasama, ahetusama, arthapattisama, avizeSasama, upapattisama, upalabdhisama, anupalabdhisama, nityasama, anityasama ane kAryasama.11 (1) sAdhampasamakA hevAthI ghaTanI jema zabda anitya che. AvuM anumAna vAdI prastuta kare che. prativAdIne jAtyuttara e che ke amUrta hovAthI AkAzanI jema zabda nitya che. arthAta, jema tame ghaTamAM rahenAra kRtakatvadharma zabdamAM paNa raheto hovAthI zabdanuM anityatva siddha karo che tema ame AkAzamAM rahenAra amUrta vadharma zabdamAM paNa raheto hovAthI zabdanuM nityatva siddha karIe chIe. prativAdI ema kahevA mAge che ke ghaTamAM kRtakatvadharma che ane zabdamAM paNa kRtakatvadharma che eTale tame sAdhamma uparathI evuM tAraNa kADho cho ke ghaTagata anya dharma anityatva paNa zabdamAM hovo joIe; paraMtu ame kahIe chIe ke AkAzamAM amUrta vadharma che ane zabdamAM paNa amUrtava- . dharma che eTale ame tamArI jema ja tAraNa kADhIe chIe ke AkAzagata anya dhama niyatva paNa zabdamAM hevo joIe. ahIM prativAdI vyAptinI upekSA 5. 38 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 Sadana karI kevaLa sAdhate baLe (analogyte baLe) sAdhyanI asiddhi darzAve che, tethI tenA uttarane sAdhasama jAti kahevAmAM Ave che.12 (2) vedha`sama--'kAya` hAvAthI ghaTanI jema zabda anitya che" AvuM anumAna vAdI prastuta kare che. prativAdInA jAtyuttara e che ke anitya ghaTa sAthe zabdanuM kRtakatvadharma ne AdhAre sAdazya darzAvI ghaTagata anyadhama arthAt anityatva paNa zabdamAM che ema tame kahevA mAgeA che! paraMtu ame anitya ghaTa sAthe zabdanu amUrta vadhama ne AdhAre vaisAdazya darzAvI kahIe chIe ke zabdamAM jema ghaTagata mUdha nathI tema temAM Tagata anya dharma arthAt anityatva paNa na hoI zake, ahIM kevaLa vaidhanya te baLe vAdInA anumAnanuM khaMDana karavAmAM Ave che ane vyAptinI upekSA karavAmAM Ave che. AvA uttarane vaidhamya samajAti kahevAya.13 (3) utkarSa sama--ukta anumAna vAdI prastuta kare tyAre prativAdI kahe che ke anitya ghaTa sAthe zabdanuM kRtakatva dhama te AdhAre sAdazya darzAvI ghaTagata anya dharmAM anityatva paNa zabdamAM tame puravAra karavA mAgA che! paraMtu ghaTamAM tA mUtva dhama paNa che. eTale tamAre zabdamAM mRtadhama paNa svIkAravA joI e. vyAptinI upekSA karI kevaLa udAharaNasAdazyane AdhAre dhImAM vAdIne aniSTa dharmAMnuM ApAdana karavuM te uka sama jAtyuttara che. 14 (4) apaka sama----ukata anumAna vAdI prastuta kare tyAre prativAdI kahe che ke anitya dhaTa sAthe zabdanuM kRtakatvadharmane AdhAre sAdazya darzAvI ghaTagata anya dharma anityatva paNa zabdamAM siddha karI che. paratuM ghaTamAM te azrAvaNatvadharma paNa che eTale tamAre zabdamAM azrAvaNavadharma paNa svIkAravA jAI e arthAt tamAre zabdamAM zrAvaNatvadhama na svIkAravA joI e. ahIM zabdamAM zrAvaNatvadha nA apaka darzAvavAmAM Ave che. tethI A jAtyuttarane apaka sama kahevAya. 15 (5) vaNya'sama--va"nIya heturUpa dharmIne vaNya' kahevAmAM Ave che. ukta anumAnamAM kAya (=kRtakatva) dharmAM vaNya che. A kAyadhama ne AdhAre vAdIe dhamI yA dArbhrAntika (zabda) ane dRSTAnta (ghaTa) vacce sAdha' darzAvyu che. paraMtu prativAdI kahe che ke zabdagata kAya`tva ane ghaTagata kAyaCtva samAna che ja nahi kAraNa ke zabdagata kAya. kaM, tAlu AdithI janya che. jyAre dhAgata kAtva kuMbhakAra AdithI janya che. Ama dRSTAnta ane dAntika vacce sAdhamya Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana 55 ja na heAI dRSTAntathI dAntikamAM anityatva puravAra na karI zakAya. prativAdInA A uttara vaNyasama jAtyuttara kahevAya che. 16 (6) avaNya'sama--ukta anumAnamAM zabdamAM (=dhI mAM) anityadhama (=sAdhyadhama') sayita che (=siddha nathI=avaNya che) jyAre dhaTamAM (dRSTAntamAM) anityatvadharma siddha che. Ama dhaTa ane zabda vacce dRSTAnta dArbhrAntikabhAva ghaTatA na hoI ghaTa dRSTAnta banI zake nahi. prativAdIne Ave uttara avaNyasama jAti gaNAya.17 (7) vikalpasama--pUrvakita anumAnamAM kAryaM hetuthI zabdanu je anityatva siddha karyu che te ThIka nathI, kAraNa ke kAnA be prakAra jaNAya che-- mRdu ane kaThAra, tevI ja rIte keAI dhaTa Adi kAya` anitya ane zabda Adi kAryA nitya paNa hoI zake che. AvA prativAdInA uttara vikalpasama jAtyuttara kahevAya che.18 (8) sAdhyasama--pUrvakita anumAnane anulakSI prativAdIneA nIce pramANenA uttara sAsama jAtyuttara che. jo ghaTasadaza zabda hoya te| zabdasadaza ghaTa paNa hovA ja joI e. je zabdanuM anityatva sAdhya che te dhaTanuM anityatva paNa sAdhya hAvuM joI e. anyathA, dhaTa ane zabdanuM sAdha` kevI rIte sthApita thaze.' A che sAdhyasama jAti.19 (9-10) prAptisama ane aprAptisama--prApti sakhaMdhane kahe che. sAthI sammetlR je hetu hAya che te ja sAdhya siddhane kare che evuM jo mAnavAmAM Ave tA sAdhya ane hetu baMne paraspara sa Mbaddha hovAthI sAdhya kayu ane sAdhana kayuM ene nizcaya thaI zake nahi. A jAtanA uttara prAptisama jAtyuttara kahevAya. hetu sAdhyathI jo asambaddha hoya te te sAdhyane siddha kevI rIte karI zake ane temanI vacce sAdhya--sAdhanabhAva kevI rIte ghaTe ? A jAtanA uttara aprAptisama jAti kahevAya.20 (11) prasaMgasama--'zabdanI anityatA siddha karavA tame dhaTanuM dRSTAnta Ape che. paraMtu ghaTa anitya che emAM zuM pramANa che ? tame kahezeA ke. ghaTa paTanI jema kAya che tethI anitya che. paraMtu paTa kAya che emAM zuM pramANa che ? A rIte tamAruM pratyeka sAdhana sAdhya banatuM jaze ane Apa pratijJAta Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahada . darzana sAdhya siddha ja nahi karI zake. A jAtanuM khaMDana prasaMga ma ja yuttara kahevAya che.21 (12) pratidaSTAntasama-viruddha daSTAnta dvArA sAdhyathI viruddha siddha karavuM te pratidaSTAnDasama jAti che. udAharaNArtha, prayatnathI vibhAvyamAna (utpAdyamAna) hevAthI ghaTanI jema zabda anitya che ema vAdI kahe che ke tarata ja prativAdI jaNAve che ke prayatnathI vibhAvyamAna (upAdyamAna) hevAthI AkAzanI jema zabda nitya che. kUvA Adi khanana prayatna dvArA AkAza paNa vibhAvyamAna (utpAdyamAna) che, tethI AkAzarUpa pratidaSTAntadvArA zabdanA anityatvanuM virodhI nityatva siddha karavuM te pratidaSTAnDasama jAtyuttara che. ' (13) anutpattisama-utpatti pahelAM kAraNano abhAva darzAvI je khaMDana karavAmAM Ave te anutpattisama jAti che. jyAre zabda utpanna thaye na hato tyAre emAM kAryava kayAM hatuM ? ane jo enAmAM kAryarata na hoya to ene nitya ja mAnavo paDaze, ane je enAmAM nityatA mAnaze te pachI enI utpatti kayAMthI ? arthAta nityatvayukata zabda kadI anitya na hoI zake. A anutpattisama jAtinuM udAharaNa che.23 (14) saMzayasama- kAryavarUpa sAdhamya dvArA ghaTasadaza zabdane anitya mAne che to tevI ja rIte aiyikavarUpa sAdhamya dvArA nitya ghaTava sadaza zabdane nitya kema nathI mAnatA ? A che saMzayasama jAtyuttaranuM udAharaNa. ahIM saMzaya Ubho karavAmAM Ave che.24 (15) prakaraNasama-pakSa ane pratipakSanI pravRttine prakriyA kahevAmAM Ave che. jyAM baMnenuM =nitya ane anityanuM) sAdhamya darzAvI prakriyAnI siddhi thAya tene prakaraNasama jAtyuttara kahevAmAM Ave che. udAharaNArtha, gatva(nityajAti)mAM indriyagrAhyatva che. ane ghaTa(anitya vyakita)mAM paNa IndriyagrAhyatva che. tethI nitya ane anitya baMne samAnadharyA che. ahIM zabdanA IndriyagrAhatvane laIne eka pakSa ghaTanA sAdhamyathI ene anitya siddha kare che ane bIjo pakSa tvanA sAdharyAthI ene nitya siddha kare che. A prakaraNasamanuM udAharaNa che.25 (16) ahetusama-traNeya kALamAM (bhUta, bhaviSyata ane vartamAnamAM) hetanI asiddhi darzAvI je khaMDana karavAmAM Ave che tene ahetusama jAti kahevAmAM Ave che.! Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana pa97 udAharaNa-"ghaDAne hetu (=sAdhana) zuM che? ene uttara ke Ape che ke cAkaDo, daMDa vagere. vAru, have A hetu ghaTa (=ghaTotpatti) pahelAM kArya kare che ke pachI je ghaTotpatti pahelAM to e samaye ghaTa hato ja nahi, te pachI temane ghaTanA hetu kema gaNAya? je pachI, te ghaTa pahelethI vidyamAna che eTale temane ghaTanA hetu kema gaNAya ? je ghaTa ane ghaTahetune samakAlIna mAnIe to paNa temanI vacce kAryakAraNabhAva na ghaTe kAraNa ke be samakAlIno vacce kAryakAraNabhAva leto nathI, jema ke gAyanAM be ziMgaDAM.ra7 (17) athapattisama-eka vAta kahetAM bIjI vAtanI pratipatti thaI jAya tene arthapatti kahevAmAM Ave che. kheMcItANIne athapatti dvArA je khaMDana karavAmAM Ave che tene athapattisama jAtyuttara kahevAmAM Ave che. udAharaNa- zabda anitya che e uparathI siddha thAya che ke zabda sivAya badhuM nitya che. takava hevAthI anitya che' e uparathI siddha thAya che ke kRtakatva sivAyanA badhA hetuo nityasAdhaka che.28 . (18) avizeSasama-kAryavarUpa samAnadharma hevAne kAraNe zabda ane ghaTa baMnemAM e daSTie avizeSatA che ane tethI ghaTanI jema zabdane anitya mAne che. tevI ja rIte prameyavarUpa samAnadharma hovAne kAraNe sakala padArthomAM avizeSatA che ane tethI badhA padArtho nitya yA anitya ekarUpa thaI jaze." -A jAtane uttara avizeSasama jAtyuttara che.29 . (19), upapattisama--be viruddha kAraNonI upapatti darzAvI khaMDana karavuM te upapattisama jAti che. udAharaNArtha, kAryavanI upapatti hatAM zabdanuM anityatva puravAra thAya che, tema ja niravayavatvanI upapatti hotAM zabdanuM nityatva pusvAra thAya che.30 " (20) upalabdhisama-nirdiSTa kAraNanA abhAvamAM paNa sAdhyanI upalabdhi dekhADI khaMDana karavuM te upalabdhisama jAti che. udAharaNArtha, vAdI dhUmahetuthI agni puravAra kare che ke tarata ja prativAdI kahe che ke dhUma vinA paNa agni dekhAya che eTale dhUmane agnine sAdhaka hetu na mAnavo joIe. prativAdIne mA upalabdhisama jAtyuttara che.31 (21) anupalabdhisama-anupalabdhine anupalabdhi dekhADIne je khaMDana karavAmAM Ave che tene anupalabdhisama jAti kahevAmAM Ave che. Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 padarzana nauyAyike kahe che, "zabda nitya nathI kAraNa ke uccAraNa pahelAM ke pachI tenI upalabdhi nathI thatI." je kaI kahe ke zabda te heya che paNa AvaraNane kAraNe tenI upalabdhi te vakhate thatI nathI te taiyAyika jaNAve che ke AvaraNa nathI kAraNa ke tenI upalabdhi thatI nathI. prativAdI nIyAyikane nIce pramANe kahe che--tame kaho cho ke AvaranI upalabdhi nathI thatI eTale AvaraNa nathI. paraMtu jevI rIte tamane AvaraNanI upalabdhi nathI thatI tevI rIte amane AvaraNanI anupalabdhinI upalabdhi paNa nathI thatI. jo anupalabdhinA baLe tame AvaraNane abhAva siddha karo cho te tenA (=anupalabdhinA) baLe ame "AvaraNanI anupalabdhine abhAva siddha karIzuM. A rIte AvaraNanI upalabdhi siddha thaI jaze. A uttarane-khaMDanane--anupalabdhisama jAtinuM udAharaNuM gaNAya.32 (22) nityasama- 'zabdamAM je anityasvadharma che te nitya che ke anitya ? jo nitya mAnaze te te dharmanA dhAmIne arthAta zabdane paNa nitya mAnava paDaze. je anitya mAnaze te anityasvadharma ja anitya, hovAthI tenA abhAvamAM dhama zabda nitya siddha thaI jaze." A jAtane uttara nityasama jAtyuttaranuM udAharaNa che. (23) anityasama-prastuta anumAnanuM keI nIce pramANe khaMDana kare che-"anitya ghaTa sAthenA sAdhamyathI je zabdanI anityatA siddha thAya te te badhA padArtho anitya siddha thAya, kAraNa ke anitya ghaTa sAthe badhA padAtheMnuM kaMIka sAdhamya to che ja." A anityasama jAtinuM udAharaNa che.34 (24) kAryasama - zabda anitya che kArya hevAthI" evuM vAdI kahe che eTale prativAdI jaNAve che ke kArya janya paNa hoya ane jJAya paNa heya. zabda kArya hovAthI arthAta jJApya hovAthI nitya paNa hoI zake che. tethI kArya hetu anityavanuM sAdhaka banI zake nahi." A kAryasama jAtinuM udAharaNa che.35 AmAM keTalIka jAtiomAM dUSaNa eka ja hevA chatAM dUSaNodbhAvanaprakAra bhinna hevAthI svataMtra jAtio mAnavAmAM AvI che. nigrahasthAna kaI vAkyasaMdarbhamAM vAdI ane prativAdInuM ajJAna yA viparIta jJAna pragaTa thAya che te parAjita gaNAya che, nigrahIta gaNAya che. AvAM parAjayanAM Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyazana 599 sthAnAne nigrahasthAne kahevAmAM Ave che. nigrahasthAnanA bAvIsa prakAra che-- pratijJAhAni, pratijJAntara, pratijJAvirAdha, pratijJAsanyAsa, hetvantara, arthAntara, niraka, avijJAtA, apathika, aprAptakAla, nyUna, adhika, punarukta, ananubhASaNu, ajJAna, apratibhA, vikSepa, matAnunA, paryaMnuyAjayopekSaNa, nirtuyeAjayAniyAga, apasiddhAnta ane hetvAbhAsa.37 (1) pratijJAhAni--pratijJAnA tyAganuM nAma pratijJAhAni che. udAharaNA, vAdI kahe che ke indriyagrAhya heAvAthI zabda anitya che, pachI jyAre prativAdI kahe ke indriyagrAhya hAvA chatAM zabda nitya che tyAre jo vAdI kahI de ke zabda bhale nitya rahyo to teNe pratijJAneA tyAga karyo kahevAya.38 (2) pratijJAntara--zabdanA anityatvanI pratijJA karyAM pachI temAM doSa darzAvavAmAM AvatAM khIjI, pratijJA karavAmAM Ave te te pratijJAntara nigrahasthAnamAM AvyA gaNAya. prastuta saMdarbhomAM jo te kahe ke sarvAMgatasAmAnya nitya che teA asava`gata zabda anitya che te teNe mULa pratijJAnI jagyAe khIjI pratijJA karI gaNAya.39 (3) pratijJAvirAdha--jyAM pratijJA ane hetu vacce virAdha hoya tyAM pratijJAvirAdha nigrahasthAna gaNAya. jo ke!i kahe ke zabda nitya che kAraNa ke te kRtaka che' teA te A nigrahasthAnamAM AvI paDe. ahIM pratijJA (zabda nitya che) ane hetu (kRtakatva) vacce virAdha spaSTa che.40 (4) pratijJAsaMnyAsa--pUrve karelI pratijJAne apalApa karavA te pratinAsaMnyAsa che. 'zabda anitya che' evI pratijJA karyAM pachI bIjo jyAre doSa darzAve tyAre kahevuM ke zabdane anitya koNa kahe che ? huM paNa zabdane nitya ja gaNuM chuM - e pratijJAsaMnyAsa che.41 (5) hetvantara--zabda anitya che kAraNa ke te bAlendriyagrAhya che' Ama vAdI kahe che eTale prativAdI hetumAM vyabhicAra darzAve che ke sAmAnya bAhyuMndriyagrAhya hAvA chatAM nitya che. AthI vAdo hetu badalI nAkhe che-'sAmAnyavat hAvA uparAMta bAghendriyagrAhya hovAthI.' A hetvantaranuM udAharaNa che.42 (6) arthAntara--prakRta arthAM (prastuta viSaya) sAthe saMbaMdha na hoya evI vAteA karavI te arthAntara kahevAya che. viSayanA pratipAdana mATe hetu, dRSTAMta, Adi ApavAM jarUrI che. tene khale jo vakatA aprastuta vArtAmAM UtarI jAya te te arthAntara nigrahasthAnamAM AvI paDe.43 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 Saddana (7) niratha`ka----ahIna zabdonA prayoga karavA te niratha ka nigrahasthAna - che. 44 (8) avijJAtA evA kaThina, aprasiddha yA anya bhASAnA zabda vAparavA ke je madhyasthane kaeN sabhAne traNa vAra khelavA chatAM samajAya nahi te avijJAtA nigrahasthAna che.45 (9) apAIka--AkAMkSA, yeAgyatA AdithI rahita, pUrvAparasaMbaMdharahita asambaddha pralApa apAka nigrahasthAna che.46 (10) aprAptakAla--pratijJA Adi avayavAnA niyatakramaneA bhaMga aprAptakAla nigrahasthAna che.47 (11) nyUna--pratijJA Adi avayavAmAMthI koI avayavane prayAga na karavA te nyUnanigrahasthAna che.48 (12) adhika----eka ja hetu ane udAharaNathI sAdhya siddha thavA chatAM aneka hetu ane udAharaNAne prayAga karavA te adhika niMgrahasthAna che.49 (13) punaruta--eka ja vAtane enA e ja zabdomAM yA paryAyazabdomAM bIjI vAra kahevI te punarukta nigrahasthAna che.10 (14) ananubhASaNa--elA, khelA, belA' ema traNa vAra madhyastha kahe tema chatAM na khelavu te ananubhASaNa nigrahasthAna che.pa1 (15) ajJAna--vAdI yA prativAdInA ukta ane madhyastha samajI jAya paNa prativAdI yA vAdI na samajI zake te je na samajI zake te ajJAna nigrahasthAnamAM AvI paDyo gaNAya.para (16) apratibhA--yogya samaye uttara na sphuravA te apratibhA nigraha sthAna che. pa7 (17) vikSepa--vAdI yA prativAdI peAtAnu asAmarthya' samajI kAmanuM ahAnuM kADhI zAstrArtha cheADI jatA rahe to te vikSepa nigrahasthAnathI nigRhIta thayA gaNAya.54 (18) matAnujJA--svapakSamAM darzAvavAmAM AvelA doSonA udghAra karavAnu sAmarthya na heAI temane svIkArI te ja doSa parapakSamAM paNa che ema kahevuM te matAnujJA ni:sthAna che.55 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadarzana na (19) panuyAyApekSaNa--sAmI vyakti nigrahasthAnamAM AvI paDe te paNa teM nizraha na karavA (arthAt tenA nigrahasthAnarUpa deSane pragaTa na kazyuM!) te pa`nuyAye pekSaNu nigrahasthAna che. jo ke jaya-parAjayane niya karavAnu kAya` madhyasthanu che tema chatAM sAmI vyaktinA doSanA nirdeza karavAnuM kA vAdI-prativAdInuM che. je ema nathI karI zakate te pAte nigrahasthAnamAM paDI doSI ane che.pa6 (20) niranuyAyAnuyAga----sAmI vyakita nigrahasthAnamAM na AvI paDI hAya tema chatAM tene vize kahevu ke te nigRhIta che e niranuAjyAnuyoga che.pacha (21) apasiddhAnta----je siddhAntane svIkArI vivAda zarU karyAM. hAya tenAthI viruddha matanuM avalaMbana karavuM te apasiddhAnta nigrahasthAna che.pa8 (22) hetvAbhAsa--A nigrahasthAnanuM vistRta nirUpaNa 'anumAna' adhyayanamAM karyuM che. pAdaTIpa - 1 ekAdhikaraNasthau viruddha dharmo pakSapratipakSau pratyanIkabhAvAd, astyAtmA nAstyAmeti / nAnAdhikaraNasthau viruddhau na pakSapratipakSau, yathA nitya AtmA anityA buddhiriti / nyAyabhA0 1.2.1 / 2. pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSagraho vAdaH / nyAyasUtra.2.2.2 / 3 yathoktopapannazchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH / nyAyasUtra 1.2.2 / 4 sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA | nyAyasUtra 1.2.3 / 5 vacanavighAto'rthavikalpopapattyA chalam / nyAyasUtra 1.2.10 / 1 tat trividhaM vAkchalaM sAmAnyachalamupacArachalaM ceti / nyAyasUtra 1.2.11 / 7 avizeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam / nyAyasUtra 1. 2.12 / (mAthya jue) 8 sambhavato'rthasyAtisAmAnyayogAdasambhUtArthakalpanA sAmAnya chalam / nyAyasUtra 6.2.23 / (mAdhdha juo) 9. dharmavalpaniTroDathaisamAvapratiSeSa vAram | nyAyamU0 2.2.4 / (maghya jIe) Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 pahadarzana 10 sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH / nyAyasU0 1.2 18 / 11 nyAyasU0 5.1.1 / / 12-35 nyAyasU0 5.1.2-38 / 38 vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam / nyAyasU0 1.2.19 / 37 nyAyasU0 5.2.1 / 38-58 nyAyasU0 5.2.2-25 / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAmasUci akSapAda 444 ajAtazatru 445 arthazAstra 444 azoka (paMDita) 382 Atmatatvaviveka 270,447 ApastambasUtra 445 AvazyakacUNi 1 udayana 2,2-29, 226,270,272, 274,375,378,447,448,465, 472,50,536,558,559,586, 588 udyotakara 17,24,25,35,38,42,45, 47,48, 128,136, 137 142, 208,253,25-261-266,277, 374,390,391,413,414,422, 443,447,448,457,472,504, 536,558,576 upaniSad 161,445 upaskAra 91 kiraNuvalI 2,129, 147, 378,46pa kumArika 448,504 kezavamizra 294,298,314,512 kauTilya 444 gauDapAda 517,518 gautama (nyAyasUtrakAra) 43,215,221, 226-228, 247-250,26,375, 382,443,444, 447,448,469, 474,56,585,591 gaMgeza 226,447,56 1,562 candrAnanda 421,429 uluka 3 aulukya 3 kaNuda 1-5,13, 18,19, 22,101, 103,117,18,220-222,228, 247,290,298,331,377-376, 381,382,47,412,421,422, 454,467,474 kamalazIla 121 kadalI 2128,129,147 kaya5 3. jagadIza takalaMkAra 444 janaka 45 jayaMta 49, 128, 131, 226,254, 261,262,265, 266, 274,384, 386,388, 390, 410,411,422, 430,432, 438,447,453,470, 471, 473,478,488, 509,511, 513,536,559-561,563 jaimini 560 tatvacintAmaNi 447 tarkasaMgrahakAra para6,550 tA-paryaparizuddhi 447 dazabhUmivibhASAzAstra 1 diknAga 2,5,406, 448, 474, 504 dharmakIti 448,504,524 nAgArjuna 1,448 nirakatakAra 576 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 nyAyakaNikA 445 nyAyakusumAMjali 270,447 Sadana nyAyabhASya 129,147,422,447,448 nyAyama jarI 254,447,448,470, 471 nyAyalIlAvatI 2,564 nyAyavAti katAtparya TIkA 19,447, 448 nyAyasAra 225,447 nyAyasiddhAntamuktAvalI 136,394 pataMjali 443 pU`mImAMsA 5, prabhAkara 448,562,563,573,574 pramANasamuccaya 448 prazastapAda 2,46,8,13,16,19,101, 103,117,174, 198,225-2 17, 266,277,289, 290,294,298, 301,322,331,341, 365,374, 375,381,385,387,405,407, 408,414,416, 422,467,472, 474,475,478,57 prazastapAdabhASya 2,4,5, 129, 147, 225 meADAsa 73, papa bhatR hira ka bhAsana 235,229,447 bhASApariccheda 128 mathurAnAtha 561 mahAbhASya 444 mAdhavAcAya 235 milinda 1 milindaprazna 1,444 mImAMsaka 160,273,385,405,430433,435,456,516, 524,557, 558,572 rAmAnuja 571 rAhagutta 1,19 laugAkSI bhAskara 564 vallabhAcAya 2,564 vAkacapadIya } vAcaspati 35,38,42, 128, 131, 133,136, 137, 139,142,303, 388,411,414,422,447,448, 472-474,476,478,482-487, 504,57,518,558,576 vAtsyAyana (nyAyabhASyakAra) 40,51, 131,223,225,226,25-254, 266,302,303,443,444,447, 448,452,457,54,516,518, 524,545,558,580,585 vizvanAtha 136,141,377,416,434, 511,562 vaizeSikasUtra 1-4, 129, 147,421, 422,454 byAmavatI 2 zaMkaramizra 91,141 . zakarAcAya 139 zAMkara advaita 572 zAMkara vedAntI 123 zivAditya 2,301,422 zrIdhara 2, 6,16,17,25,46,101,113, 135, 138,141,143,163, 267269,276,294,302,303, 334, 363,374, 384,385,388, 389, Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-vaizeSika 413,414,416, 42,429,472 488 saptapadAthI 2,422 sarvajJAtmamuni 1rara sarvadarzanasiddhAntasaMgraha 225 saMkSepazaMkarajaya rara5 saMkSepazArIraka 122 sAMkhyadarzana 119 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya saMdarbhagraMtha 1 Atmatattvaviveka, caukhambA saMskRta sIrija, 1940 / 2 kArikAvalI, (nyAya-)siddhAntamuktAvalI, prabhA, maJjUSA Adi sahita, . bAlamanoramAsIrija, 6, 1923 / 3 kiraNAvalI, G.O.S. Baroda, No 154. 4 tarkabhASA, pUnA, 1937 / 5 tarkasaMgraha dIpikA nyAyabodhinIsahita, Bombay Sanskrit Series ___No LV. / nyAyakusumAJjali bodhinI-prakAza-prakAzikA-makaranda-sahita, kAzIsaMskRta__granthamAlA,30, 1957 / / 7 nyAyabhUSaNa nyAyasArasahita, SaDdarzanaprakAzanapratiSThAna, vArANasI, 1968 / 8 nyAyamaJjarI, kAzIsaMskRtasIrija 106, 1934-36 / / 4 nyAyalIlAvatI, caukhambA saMskRtasIrija, 1934 / 10 nyAyavArtika, caukhambA saMskRtasIrija, 1916 / 11 nyAyavArtikatAtparyaTIkA, kAzIsaMskRtasIrija, 24, 1925 / 12 nyAyasUtra, bhASyasahita; kAzIsaMskRtasIrija, 43, 1942 / 13 padArthadharmasaMgraha (=prazastapAdabhASya) (1) vyomavatI-sUkti-setusahita, caukhambA saMskRta sIrija, 1930 | (2) kandalIsahita, gaGgAnAthajhAgranthamAlA 1, vArANaseyasaMskRtamahAvidyAlaya, 1963 / 14 vaizeSikasUtra (1) candrAnandavRtti sahita, G.O.S. Baroda No 136 (2) upaskArasahita Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha pa`kti 1 2 (nIcethI) 1 (nIcethI) 1 21 2(nIcethI) 1 2 4 x para 54 20 82 129 14 152 158 196 200 205 207 210 213 217 ' 220 265 1 (nIcethI) OM 20 9 91 109 12 3. 4 9 (nIcethI) 5 3 14 1 3 1 20 .. 14 12 D zuddhipatra azuddha (I.sa.050) (I.sa.pUrve prathama viSayaprakAzaktakamiti < upadAnakAraNa nizrvayava che. Ave.68 sAthe pAkajaprakriyA gadha pRthvIne ja guNa che kAphrencajanya peAtAnAnA sakranta te anyathAsiddhatva grahana maLe ` varlDana pratyakSugAcara eTaNe sA citaka bhAgavAnAM vizvatu zubhraM (I.sa.017) (I.sa. prathama viSayaprakAzakatvamiti 3> upAdAnakAraNa niravayava che arthAt avayavarUpa nathI. Ave.86 sAthe maLI pAkaprakriyA gadha guNa pRthvImAM che ja kAThendhanajanya peAtAnA sakrAnta ane, ananyathAsiddhatva grahaNa meLe te 11la pratyakSagAcara eTale sau ciMtaka bhAgavavAnAM vizvanuM Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For 283 293 299 303 329 367 305 376 390 391 44 422 45 426 42 427 478 529 536 -* 1 ra ra 1 1 (nIcethI) 10,22 10 11 12 13 2 (nIcethI) 4 (nIcethI) 4 (nIcethI) 18 8 my A paDada na pazyatudervAnAMpriya nathI.2 1 paTamAM A A thAya thAya tiya gUAdagabhimukha a a bhaTTa avidyamAna gAne zuka vaividhyane subaMdha . ghaTanA punarbhava ghaTatA dhvaMsAbhAva bhasane khATA anaupAdika bharR pazyatu devAnAMpriya nathI.21 [alabatta, guNatvasAmAnya samavAyasaMbaMdhathI guNAmAM rahe che. eTale, e pAribhASika arthamAM guNA guNatvanuM samavAyikAraNa che.] taMtumAM A thAya tiya gdigabhimukha padA padA bhaTTa avidyamAna vastune caNuka vaividhya sa MbaMdha paTanA punarbhava paTane dhvaMsAbhAva bhAsane khATA anaupAdhika bhaTTa Page #627 -------------------------------------------------------------------------- Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAmarzakazrIno abhiprAya Do. nagInabhAI zAhe lakhelo padarzanano A dvitIya khaMDa che. A hasI temaNe nyAya-vaizeSika darzanonA sImAstaMbharUpa gaNI zakAya evA mULa saMta graMthAne AdhAre te darzananA badhA ja mahattvanA siddhAntanuM atyanuM spaSTa ane paripUrNa nirUpaNa karyuM che. potAnA nirUpaNanI prAmANikatAnA nidarzana mATe lekhake sthaLe sthaLe mULa saMdarbhagraMthano mAtra nirdeza ja nathI karyo paNa e graMthamAMthI mULa saMskRta phakarAo TAMkI batAvyA paNa che. Ane laIne A viSayanA abhyAsa ane saMzodhananA kAryamAM A graMthanI upayogitAmAM noMdhapAtra umero thAya che. lekhakano mukhya Azaya nyAya-vaizeSika darzananA mULa sUtrakAro ane bhASyakAra-TIkAkAronA matanI samajUtI ApavAno rahyo che. tema chatAM, temaNe keTalAMka sthaLoe pitAnAM maulika arthadhaTana ke tAraNo paNa rajU karyA che. A daSTie temanuM vAtsyAyanasaMmata IzvaranuM nirUpaNa noMdhapAtra che. keTalAMka sthaLoe temaNe nyAya-vaizeSika darzananA siddhAntanuM aMtima svarUpa kaI rIte astitvamAM AvyuM te aitihAsika dRSTie samajAvavAno paNa prayatna karyo che ane svamatane vaLagI rahevAnA valaNamAMthI UbhI thatI tAki ka muzkelIo pratye aMgulinirdeza paNa karyo che. | temanI viSayavyavasthA suzRMkhala che, rUipaNapaddhati rocaka che ane zailI vizada che. | DaoN. nagIna zAhanA A pustakanI A badhI vizeSatAo jotAM e kahevAnI bhAgye ja jarUra rahe che ke A graMthanA prakAzanathI gujarAtI bhASAmAM lakhAyelAM tattvajJAna paranA praziSTa pustakamAM eka mUlyavAna umero thAya che. Do. ja. A yAjJika, adhyakSa, tattvajJAna vibhAga, gujarAta yunivarsiTI.