________________
વૈશેષિકદન
१०६ मदा बोदुधुश्चक्षुषा समानासमानजातीययोर्द्रव्ययोः सन्निकर्षे सति तत्संयुक्तसमवेतसमवेतैकत्वसामान्यज्ञानोत्पत्तावेकत्व सामान्यतत्सम्बन्धज्ञानेभ्य एक गुणयोरनेक विष यिण्येका बुद्धिरुपद्यते तदा तामपेक्ष्य एकस्वाभ्यां स्वाश्रययोर्द्वित्वमारभ्यते । ततः पुनस्तस्मिन् द्वित्वज्ञानमुत्पद्यते । तस्माद्... द्वित्वसामान्य तत्सम्बन्धज्ञानेभ्यो द्विश्वगुणबुद्ध पयमानता । पदार्थ घ०सं० पृ० २७२-२७९ ।
तदयं प्रक्रिया सङ्क्षेपः - इन्द्रियसन्निकर्षः, तस्मादेकत्व सामान्यबुद्धि:, ततोऽपेक्षा - बुद्धि:, ततो द्विश्वम्, तस्माद् द्वित्वसामान्यज्ञानम्, तस्माच्च द्वित्वगुणज्ञानम्, ततो द्रव्यज्ञानम्, ततः संस्कार इत्युत्पादक्रमः । किरणावली पृ० १२९ । १०७ ज्ञानादर्थस्योत्पाद इति नालौकिकमिदम्, सुखादीनां तस्मादुत्पत्तिदर्शनात् । बाह्यार्थ - स्ये त्पादो न दृष्ट इति न वैधर्म्यमात्रम्, तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वस्योभयत्राविशेषात् । कन्दली पृ० २७५ ।
१०८ यदि हि द्वित्वमबुद्धिजं स्याद् रूपादिवत् पुरुषान्तरेणापि प्रतीयेत, नियम हेतोर - भावात् । बुद्धिजत्वे तु यस्य बुद्धया यज्जन्यते तत् तेनैवोपलभ्यत इति नियमो - पपत्तिः । कन्दली पृ०. २७५ ।
१०७ पदार्थघ०सं० पृ० २७९ - २८१ । विनाशकमस्तु अपेक्षाबुद्धित एकत्वसामान्यज्ञानस्य द्विश्वोत्पत्तिसमकालं विनाशः, अपेक्षाबुद्धेर्द्वित्वसामान्यज्ञानात् द्वित्वगुणबुद्धिसमकालम्, द्वित्वसामान्यज्ञानस्य द्वित्वगुणज्ञानात्, द्वित्वस्यापेक्षा बुद्धिविनाशात् द्रव्यवुद्धिसमकालम्, गुणबुद्धेर्द्धव्यबुद्धितः संस्कारोत्पत्तिसमकालम्, द्रव्यबुद्धेस्तदनन्तरं संस्कारादिति । किरणावली ' पृ० १२९ ।
११० अतोऽपेक्षा बुद्धिविनाशो द्विश्वस्य विनश्यत्ता । दृष्टो गुणानां निमित्तकारणादपि विनाशो यथा...। कन्दली पृ० २८०।
१११ क्वचिच्चाश्रयनाशादिति । पदार्थ धर्मसं० पृ० २८५ ।
११२ पदार्थ घ०सं० पृ० २८५-२८६ ।
११३ परिमाणं मानव्यवहारकारणम् । पदार्थ घ०सं० पृ० ३१४ । ११४ तच्चतुर्विधम्- अणु महद् दीर्घ ह्रस्वं च । पदार्थघ०सं० पृ० ३१४ । वै० सू० ७.१.२२-२३| ( चन्द्रा० वृत्तिसहित )
११५ तत्र महद् 'द्वविधम्- नित्यमनित्यं च । नित्यमाकाशकालदिगान्मसु परममहत्त्वम् । अनित्यं त्र्यणुकादावेव । तथा चाणु अपि द्विविधम्- नित्यमनित्यं च । नित्यं परमाणुमनस्सु, तत् पारिमाण्डल्यम् । अनित्यं द्वयणुक एव । कुवलयामलकबिल्वादिषु महत्स्वपि तत्प्रकर्षभावाभावमपेक्ष्य भाक्तोऽणुव्यवहारः । दीर्घस्वत्वे चोत्पा महदणुत्वैकार्थसमवेते । समिदिक्षुवंशादिष्वज्जसा दीर्घेष्वपि तत्प्रकर्षभावाभावमपेक्ष्य भक्त हूस्वत्वव्यवहारः । पदार्थ घ०सं० पृ० ३१७-३२०।
૩૫૧