________________
વિશેષિકદર્શન
४१८
3 प्रतीतिमेदाद् मेदोऽस्ति देशभेदस्तु नेष्यते ।
तेनात्र कल्प्यते वृत्तिः समवायः स उच्यते ॥ न्यायमञ्जरी, भा० १, पृ० २८५ । अवयवाक्यविनौ गुणगुणिनौ क्रियाक्रियावन्तौ जातिजातिमन्तौ च मिथः सम्बद्धावनुभूयेते, नान्यथा तन्तुषु पट इति शुक्लः पट इति पटः स्पन्दत इति पटो द्रव्यमिति च बुद्धिव्यपदेशौ स्याताम् । शुक्ल: पट इत्यादि सामानाधिकरण्यज्ञानं न हि सम्बन्धज्ञानमिति चेत् किं पुनरिदं सामानाधिकरण्यम् ? तादात्म्यमिति चेत्, न, द्वितीयबुद्धिव्यपदेशयोः पौनरुक्त्याद् अपौनरुत्थं चाभिमन्यन्ते प्रतिपत्तारः, येनान्यतरदुपलभ्यान्यद् बुभुत्सन्ते । न चैकं वस्तु द्वयात्मकमिति युक्तम् , भेदाधिठानस्य तन्नान्तरीयकस्य द्वित्वस्यैकत्मनि विरोधेनासम्भवात् । तस्माद्भिन्ने एव वस्तुनी सम्बद्ध सामानाधिकरण्येन प्रतीयेते, असम्बन्धे गोरश्व इतिवत् तदनु
पपत्तेः । न्यायवा० ता० १.१.४ । ५ ...देशभेदश्च तयोर्नास्ति । न्यायमञ्जरो, भा० १, पृ० २८५ । , अत्र सम्पन्धिनौ अयःपिण्डवह्निवत् पिण्डोभूतौ एव प्रतीयेते । कन्दलो पृ० ७५२ । ७ इहेदमिति, यतः कार्यकारणयोः स समवायः । वै० सू० ७.२.२६ । ८ द्रव्यादीनां पञ्चानां समवायित्वम् । पदार्थधर्मसं० पृ० ४२ । ८ समवायित्वं समवायलक्षणा वृत्तिः । कन्दली पृ० ४२ । १० पदार्थधर्मसं० पृ० ७७९ । ११ स्वतन्त्रः संयोगवत् सम्बन्धान्तरेण न वर्तते । कन्दली पृ० ७७९ । १२ कुतः पुनः स्वतन्त्रः ? समवायान्तराभावात् । यद्धि वर्तते तद् वृत्त्या वर्तते, न
च समबायस्य वृत्तिरस्ति । न्यायवा० १.१.५ । १३ अनाश्रितः समवायः । न्यायवा० १.१.५ । १४ ‘पञ्चपदाथवृत्ति'शब्दविषयत्वात् परमाणुवत् । न्यायवा० १.१.५ । १५ मा भूद् 'गो'शब्दसाम्येन वागादीनामपि विषाणित्वम् । न्यायवाता० १.१.५ । १६ मिथ्याप्रत्यय एवैष इति । न्यायवा० १.२.३३ । १७ आश्रितत्वं चान्यत्र नित्यद्रव्येभ्यः । पदार्थधर्मसं० पृ० ४२ । १८ समवायस्य नान्या वृत्तिरस्ति तस्मात् स्वात्मवृत्तिः । पदार्थधर्मस० पृ० ७८४ । १८ वृत्त्यभावाद् न वर्तते इत्येतद् न, तादात्म्याद् वृत्त्यात्मकत्वात् स्वत एवायं
वृत्तिरोति । कन्दली पृ० ७८४ । २० अभावप्रत्यक्षे समयायप्रक्षे चेन्द्रियम बद्धविशेषणता हेतुः । वैशेषिकमते तु
समवायो न प्रत्यक्षः । सिद्धान्तमुक्का० ५९-६१ ।