________________
વૈરોષિદન
૩૫
કારણ તેનું સ્પ રહિતપણું છે. જે દ્રવ્ય સ્પગુણના આશ્રય હેાય તે જ પેાતાની સામે ટક્કર લેનાર દ્રવ્યની ગતિને રાકે છે. આમ સાવયવ અને, સ્પર્ધા ગુણયુક્ત દ્રવ્યોમાં જ દેખાતા પ્રસ્તુત છે ધર્માંના હોવાની શંકા વિરાધીએ નિરવયવ અને સ્પરહિત આકાશમાં ન કરવી જોઈએ.૩૪
(૩) પૂર્વ`ક્િ, પશ્ચિમક્િ, વગેરે દિભેદ સાથે પરમાણુ જોડાયેલા હાઈ તેની પાતાની અંદર પણ ભાગેા માનવા પડે એવી વિરેાધીની દલીલના ઉત્તર ઉદ્યોતકર નીચે પ્રમાણે આપે છે. ભેદો જ નથી. દિક્ એક જ છે. તેના ભેદો તા કલ્પિત છે. એટલે દિભેદોને આધારે અણુમાં ભેદ યા ભાગા (પૂર્વભાગ, પશ્ચિમભાગ, વગેરે) માનવા ઉચિત નથી.૩૫ ઉદ્યોતકરની આ વાત વાચસ્પતિ વિસ્તારથી સમજાવે છે; દિક્ એક અને સ`ગત છે. તેના ભેદો સંભવતા નથી. અહીં વિરોધી પ્રશ્ન કરે છે કે જો દિક્ એક (= નિર્ભાગ) હોય તે આ પરમાણુ અમુક પરમાણુની પૂર્વે છે અને અમુક પરમાણુની પશ્ચિમે છે એવી બુદ્ધિ કેમ થાય છે? આના જવાબ નીચે પ્રમાણે છે. રાત્રિ પછી પહેલવહેલા સૂર્યના દિક્ સાથે જે સ ંયોગ થાય છે તેને સૂર્યોદયદેશ કહીએ છીએ અને દિવસમાં સૌથી છેલ્લા ના દિક્ સાથે જે સ ંચાગ થાય છે તેને સૂર્યાસ્તદેશ કહીએ છીએ. આમ સૂર્યોદયદેશ અને સૂર્યાસ્તદેશ દિફ્ફેદો નથી પણ દફ્ના સૂર્ય સાથેના સંયોગા માત્ર છે, દિના ` સાથેના આવા સંચાગેા અનેક અને છે. આ સગાને જ આપણે ભેદો માની લઈ એ છીએ પરંતુ હકીકતમાં દિભેદો છે જ નહિ. સૂય્યદયદેશની નજીકના દેશ સાથે સંયુક્ત પરમાણુ સૂર્યોદયદેશથી દૂરના દેશ સાથે સંયુક્ત પરમાણુની પૂ॰માં કહેવાય. એવી જ રીતે સૂર્યાસ્તદેશની નજીકના દેશ સાથે સંયુક્ત પરમાણુ સૂર્યાસ્તદેશથી દૂરના દેશ સાથે સંયુક્ત પરમાણુની પશ્ચિમમાં કહેવાય. આ પૂર્વ પરમાણુ અને પશ્ચિમપરમાણુની અપેક્ષાએ જે પરમાણુ સૂર્યોદયદેશ અને સૂર્યાસ્તદેશ બંનેથી દૂર હોય તેને વચલા યા મધ્યવર્તી પરમાણુ કહેવાય. આ રીતે જ દક્ષિણપરમાણુ, ઉત્તરપરમાણુ, ઊર્ધ્વ પરમાણુ અને અધઃપરમાણુને સમજવા જોઈ એ. ઉપસંહાર કરતાં વાચસ્પતિ જણાવે છે કે એક જ અર્થાત્ નિર્ભાગ પરમાણુના જા પરમાણુઓ સાથેના સંયેાગેાને જ પરમાણુના ભાગેા તરીકે આપણે કલ્પીએ છીએ પણ હકીકતમાં તે પરમાણુના ભાગા નથી. આ સંયેગા અવ્યાપ્યવૃત્તિ છે. દિની બાબતમાં પણ દિના સંયોગને દિના ભાગેા તરીકે કલ્પવામાં આવે છે પણ હકીકતમાં તેા દિક્ એક છે, નિર્ભાગ છે, તેને ભાગા નથી. વળી, પરમાણુના ૭ પરમાણુઓ સાથેના યુગપ ્ સંચાગ તેના મૂત્વને કારણે છે અને નહિ કે તેના સાવયવપણાને કારણે. તે સાવયવ છે જ નહિ. ૩૬
Ο